Tomasz Szlendak socjolog, profesor UMK w Toruniu. Zajmuje si socjologi kultury, konsumpcji i rodziny oraz psychologi ewolucyjn.

. Prowadzi badania nad przemianami obyczajw, seksualnoci i aktywnoci kulturaln. Ostatnie publikacje: Naga mapa przed telewizorem (2008, z T. Kozowskim), Socjologia rodziny (2010). Czonek redakcji Studiw Socjologicznych.

TOMASZ SZLENDAK

WIELOZMYSOWA KULTURA IWENTU.

Skd si wzia, czym si objawia i jak w jej ramach ocenia dobra kultury? W Polsce, podobnie jak w krajach zachodnich o rozwinitych rynkach kulturalnych, zaczyna obowizywa wielozmysowa kultura iwentu1. Kultur konsumuje si dzisiaj w sposb, ktry w najlepszym wypadku czyni nieadekwatnymi starego typu kategorie analityczne oraz stare podziay na sztywne, zinstytucjonalizowane dys1 Czytelnikom zgorszonym wstawianiem potocznych terminw anglojzycznych do analitycznego tekstu o charakterze akademickim, zaproponowa mona inne: kultur festiwalu czy kultur multiwydarzenia. Sowo iwent koresponduje jednak w tym artykule z powszechnym jego uyciem choby wrd organizatorw wydarze kulturalnych i pracownikw polskich instytucji kultury.

Warszawa 2010

80

W IE L OZ MY S O WA K ULT UR A I W E N T U.

cypliny sztuki, przypisanych do nich odbiorcw i prezentujce je instytucje. Zamiast oddawa si kontemplacji muzyki na powiconym wycznie jej koncercie, publiczno woli muzyk konsumowa w miejscu wypenionym innymi formami sztuki, a do tego konsumowa w trakcie odbioru w sposb cakowicie dosowny (jedzc, pijc). Ludzie pragn jednoczenie odbiera i tworzy, albo przynajmniej czu, e odbierajc, co kreuj choby powierzchown wi spoeczn na portalu spoecznociowym czy wasn pozycj w ramach sieci znajomych dziki sms-owym komentarzom. Rne formy sztuki i przekazy kulturowe coraz czciej mieszaj si dzisiaj w obrbie jednego wydarzenia, ktre staje si dla czowieka socjalizowanego w rodowisku konsumpcyjnych miejsc wielozmysowych (w ktrych atakowane s jednoczenie wszelkie zmysy, np. galerii handlowych) gwnym sposobem uczestnictwa w kulturze. Dzieje si tak za spraw 1) obserwowanych dzi dyspozycji mentalnych ludzi funkcjonujcych w rodowisku organizowanym i regulowanym przez technologie komunikacyjne; z uwagi 2) na doniose przemiany w sposobach uczestnictwa w yciu spoecznym wywoywane przez te same przemiany technologii komunikacyjnych; oraz ze wzgldu na 3) transformacj organizacji czasu zwizan ze zmian jej charakteru. Aktywno kulturalna staje si zatem wielozmysowa, wielo-uderzeniowa, jednostki s aktywne kulturalnie, pod warunkiem e wiele atrakcji i wiele wrae, dostarczanych wszystkim zmysom, otrzymaj i wygeneruj w jednym miejscu i w jednym, moliwie krtkim czasie. By zatem zachci ludzi do aktywnoci w sferze kultury, muzea staj si salami koncertowymi, centra sztuk plastycznych kusz kawiarniami z dostpem do internetu, a teatry bywaj jednoczenie centrami wystawienniczymi wspczesnych form plastycznych. Najliczniej za zapenianymi polami kultury s te, na ktrych odbywaj si letnie, kilkudniowe festiwale muzyczne, w trakcie ktrych odbir muzyki to niekoniecznie czynno specjalnie wyrniona czy uprzywilejowana2. Dyspozycje mentalne, ograniczenia strukturalne i atrybuty spoeczne wspczesnych odbiorcw kultury
2 Artyku jest wynikiem przemyle zwizanych z uczestnictwem autora w kilku prowadzonych w ostatnich latach projektach badawczych nad aktywnoci kulturaln: Czas wolny, wiadomo kulturalna i kompetencje kulturalne. Zrnicowanie i stan kultury miejskiej w Polsce (20082009), Zrnicowanie i stan kultury na wsi i w maych miastach w Polsce (2010), oba na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, oraz Instytucje kultury, wiadomo kulturalna i odbir imprez artystycznych w Toruniu na zlecenie Wydziau Kultury Urzdu Miejskiego w Toruniu (20082009), Odbir sztuki wspczesnej i zapotrzebowanie na kultur wysok w Toruniu i w regionie na zlecenie Centrum Sztuki Wspczesnej Znaki Czasu (2008). Jeeli w artykule pojawiaj si dane czy zdecydowane twierdzenia o zachowaniach uczestnikw kultury nieopatrzone odrbnym przypisem, to s one rezultatem wszystkich bd ktrego z wymienionych projektw. Warto take pamita, e prezentowany tu schemat pojciowy ma charakter spekulacyjny. Nie wszystkie przedstawione tu pojcia i kryjce si za nimi zachowania udao si ju zweryfikowa empirycznie. Inaczej mwic, nie wiadomo jeszcze, jak ten schemat pojciowy dziaa.

81

TOMASZ SZLENDAK

Rozproszenie uwagi. Pierwszym z czynnikw, o charakterze coraz powszechniejszej dyspozycji mentalnej, przyczyniajcej sie do powstania wielozmysowej kultury iwentu, jest rozproszenie uwagi. U przecitnej osoby pracujcej przy komputerze podczonym do sieci maksymalny czas skupienia si na jednym zadaniu, ulokowanym w jednym systemowym okienku, to dwanacie minut, przy czym i tak co dwie minuty jest ona odrywana od pracy jakim bodcem, a co trzy minuty przecza si z zadania na zadanie, z okienka na okienko, spogldajc zazwyczaj na dwa lub trzy naraz3. Mnoenie czynnoci wykonywanych jednoczenie, takich jak rozmowa przez telefon, ogldanie telewizji, kontaktowanie si za pomoc komunikatora internetowego jest coraz powszechniejsze, zwaszcza w modszych kategoriach wiekowych, socjalizowanych w rodowisku nowych mediw. Efektem jest nawyk odbierania kilku bodcw medialnych/kulturalnych jednoczenie. Jednoczesne suchanie muzyki, komunikowanie tekstowe (sms-y, e-maile), rozmowa bezporednia, ogldanie przekazw wideo to dzisiaj norma, przy czym ocena zdolnoci wyapywania sensw ze wszystkich tych czynnoci i komunikatw przez tak zsocjalizowanych uczestnikw kultury nie ma tu znaczenia. Dzieci i nastolatki w tym samym czasie graj, uywajc do tego celu rozbudowanych funkcji telefonu komrkowego, suchaj muzyki i ogldaj film z uyciem odtwarzacza DVD. Jeden bodziec oznacza nud i strat czasu. Powodem takiego stanu rzeczy moe by ju sama dostpno rozmaitych narzdzi komunikacyjnych i zasobw/treci za ich pomoc przekazywanych. Konstrukcja wspczesnych mediw, uruchamianych w rodowisku systemw takich jak Windows moe sprzyja ksztatowaniu odbiorcw wieloczynnociowych, z konsekwentnie rozproszon uwag. Ksztat oddziaywa socjalizacyjnych jak twierdzi Barbara Fatyga4 umoliwia jednak dzieciom i modziey funkcjonowanie z uwag rozproszon. Chodzi o to, e niegdy rodzice zakazywali wykonywania jednoczenie kilku czynnoci typu czytanie i ogldanie, dzisiaj natomiast nie zwracaj na to uwagi. By moe, jak sugeruj niektrzy psychiatrzy5, prowadzi to do niezdolnoci gbokiego rozumienia treci, do czego w rodzaju zbiorowego ADHD charakteryzujcego modsze kategorie wiekowe, dla efektu w postaci zmian w zakresie uczestnictwa w kulturze nie ma to jednak wikszego znaczenia. Istotna jest zdolno rozpraszania uwagi, ktra skutkuje kultur wielozmysow. W kulturze nadmiaru, jak jest kultura internetu, nie ma zreszt innego wyjcia. Trzeba nauczy si dzieli uwag, eby mc przyswoi/skonsumowa mnoce si, kuszce i nawarstwiajce w zasobach komputerw i przeno3 Zob. V.M. Gonzalez, G. Mark, Constant, Constant, Multi-tasking Craziness: Managing Multiple Working Spheres, Proceedings of CHI 2004; oraz G. Mark, D. Gudith, U. Klocke, The Cost of Interrupted Work: More Speed and Stress; Proceedings of CHI 2008 (oba online: http://www.ics.uci.edu/~gmark/). W rozmowie w trakcie posiedzenia Komitetu Socjologii Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, we wrzeniu 2009 roku. Zob. np. G. Small, G. Vorgan, iBrain: Surviving the Techonlogical Alteration of the Modern Mind, Harper Collins, New York 2008.

4 5

82

W IE L OZ MY S O WA K ULT UR A I W E N T U.

nych dyskw produkcje kulturowe. Jeli konsumenci kultury staraj si funkcjonowa w zgodzie z prawem, za przecitn kwot na prenumerat mog z portalu Emusic cign trzy albumy muzyczne w miesicu, trzydzieci sze rocznie. Jeli prawo nie jest dla nich wic dyrektyw, miesicznie mog cign kilkadziesit nowych albumw, setki godzin nowej muzyki. Nie ma czasu na konsumowanie tego nadmiaru w oderwaniu od innych czynnoci. Trzeba to robi rwnoczenie z rozmawianiem z przyjacimi, jedzeniem, ogldaniem filmw, w czasie jazdy na rowerze czy lektury ksiki. Rozsypany czas wolny. Drugim czynnikiem dajcym w efekcie wielozmysow kultur iwentu jest rozsypany czas wolny. Jest to pewnego typu ograniczenie strukturalne, efekt przemian w zakresie pracy, jej puchncego czasu i sposobw jej wykonywania. W wiecie coraz mocniej rnicujcych si usug niematerialnych nie ma czasu wolnego rozumianego jako czas uwolniony od pracy. Jest tak choby dlatego, e za spraw coraz mocniejszej identyfikacji ze swoim miejscem pracy i z czynnociami, ktre si w nim wykonuje, praca przenosi si do domu. Technologie, ktre do koca lat siedemdziesitych XX wieku pozwalay ludziom na duszy odpoczynek, dzisiaj czas odpoczynku podstpnie im kradn. Czas wolny, niegdy zagospodarowywany w duej czci uczestnictwem w kulturze zinstytucjonalizowanej, wyparowuje dzisiaj z budetw czasu. Dostpny nam czas spdzamy w pracy rozproszonej zajmujcej cay dzie i t czci nocy, w ktrej nie udaje nam si (np. z powodu zalegoci w pracy) zasn. Dodatkowo, wysze wyksztacenie (a takim moe si przecie legitymowa coraz wiksza liczba pracownikw w spoeczestwach zachodnich), zwiksza poczucie braku czasu6. Przypuszczalnie jest tak midzy innymi dlatego, e osoby z wyszym wyksztaceniem (na ktrych przecie najmocniej zaley rynkom kulturalnym, twrcom i organizatorom kultury) intensywniej myl o swojej pracy, co potguje rodzce si w ich umysach wraenie kurczenia si dostpnego czasu. Ludzie ci, w sytuacji staego popiechu musz szuka czasu wolnego w przestrzeniach i obszarach wczeniej uznawanych za niewzruszalny czas koniecznoci: w czasie przeznaczonym na czynnoci fizjologiczne, powiconym pracy lub przemieszczaniu si. Std bierze si np. obserwowany dzi terror rozkoszy, ktr staramy si widzie w zwyczajnych czynnociach, takich jak mycie si, jedzenie, podr. Czas pracy wydua si dzi take za spraw tego, e wydrapujemy z niego chwile dla siebie, chwile odprenia, nic-nie-robimy, przebywajc w miejscu pracy. Czsto przychodzimy do biura, robimy sobie kaw, wchodzimy na strony plotkarskie bd portale spoecznociowe. Z powodu dostpnych za spraw technologii komunikacyjnych rozmaitych zasobw, coraz czciej symulujemy prac, co powoduje z kolei, e zabieramy j pniej do domu.
6 Zob. T. van der Lippe, Dutch Workers and Time Pressure: Household and Workplace Characteristics, Work, Employment & Society 2007 nr 4, s. 693711.

83

TOMASZ SZLENDAK

Cho dziki poczcie elektronicznej i telefonom komrkowym, praca i tak jest ju tam z nami. Czas wolny, kiedy oddawany w duej czci w uytkowanie instytucjom kultury, skraca si take dlatego, e yjemy w coraz wikszych miastach, na coraz wikszej miejskiej przestrzeni wypenionej coraz szczelniej ludmi, arteriami komunikacyjnymi, budynkami penymi schodw, wind, korytarzy i wszelakich spowalniaczy. Dojazd i dojcie dokdkolwiek zajmuj sporo/ mnstwo czasu. Jak w takiej sytuacji nakoni/zachci ludzi do podejmowania aktywnoci kulturalnej? W wyniku eksplozji i rozproszenia czasu wolnego uczestnictwo w kulturze, zwaszcza pracujcych mieszczan w rednim wieku, jest rozedrgane, od przypadku do przypadku, nieprzewidywalne dla nich samych, niekonsekwentne. Co istotniejsze, w efekcie rozproszenia i niedoboru czasu wolnego unika si imprez kulturalnych, ktre nie kumuluj wielu dozna w jednym czasie i w jednym miejscu. Skoro czasu jest mao, trzeba w nim zmieci wiele bodcw i wiele wrae. Poniewa czas wolny eksplodowa, ludzie czsto nie s w stanie wybra si do instytucji kultury, skoro takie wyjcie nie oznacza jedynie dwch godzin przesiedzianych na spektaklu, ale obejmuje take wiele innych czynnoci zabierajcych czas: zamwienie biletu, odebranie go, odpowiednie ubranie si, dojechanie, podr powrotn. Dlatego tak powszechnym typem uczestnictwa jest wizyta w galerii handlowej, gdzie wszystkie podane formy rozrywki mona odnale w jednym miejscu. Nie trzeba specjalnie dojeda na jedno wydarzenie, bo w galerii czeka nas wiele wydarze i atrakcji, co powoduje, e dug drog i korek postrzega si w kategorii mniejszych kosztw. Koszt dojazdu do teatru powinien by obiektywnie ten sam, jednak subiektywnie jest wyszy, poniewa atrakcje na miejscu nie s tak liczne. Spoeczny przymus emitowania wrae. Trzecim z czynnikw odpowiedzialnych po czci za pojawienie si wielozmysowej kultury iwentu jest spoeczny przymus emitowania wrae pyncych z dowiadcze kulturowych. Dzielenie si dobrami kultury drog przekazywania ich z pen-driveu na pen-drive, ze skrzynki e-mailowej na skrzynk, z aparatu cyfrowego na czyj twardy dysk etc. jest powszechn dzi norm, zwaszcza wrd ludzi modych, socjalizowanych w rodowisku mediw poddanych konwergencji7. Kultura ery sieci to kultura daru, przy czym dar to rwnie wasna twrczo, choby w postaci zamieszczonych na Naszej-klasie czy Facebooku zdj z wakacji. Wszelkie wraenia, jakich si doznaje w zderzeniu ze wiatem, take ze sztuk, naley dzi wyemitowa, pokaza, uzewntrzni, przerzuci do sieciowych rezerwuarw danych. Niepodzielony z innymi w sieci nie istniejesz.
7 Zob. dla Stanw Zjednoczonych: M. Ito i in, Living and Learning with New Media: Summary of Findings from the Digital Youth Project, 2008, online: http://digitalyouth. ischool.berkeley.edu/files/report/digitalyouth-WhitePaper.pdf; dla Polski: M. Filiciak, M. Danielewicz, M. Halawa, P. Mazurek, A. Nowotny, Modzi i media. Etnografia cyfrowego wiata, Kultura Popularna 2010 nr 1, s. 465.

84

W IE L OZ MY S O WA K ULT UR A I W E N T U.

Jeli nie da si wygenerowa z portali spoecznociowych twoich wrae nie ma ci. Sie pomija ci wtedy, a zatem nie uczestniczysz w yciu spoecznym, ktre w znacznej mierze tam si wanie dzieje. Efekt 1: Okienkowy odbir kultury i wszystkoerno kulturalna W dobie sieci nie mamy ju do czynienia z masami, ktrych jedynym zadaniem jest bycie odbiorc treci i form kulturalnych nadawanych przez kogo innego. Coraz wiksza liczba ludzi to prosumenci, a zatem konsumenci kultury i jednoczenie jej producenci. Ci, ktrzy chodz na koncerty, sami tworz muzyk albo twrczo rekonstruuj/re-sampluj muzyk zastan. Ci, ktrzy chodz na wystawy, sami maluj obrazy, albo projektuj strony internetowe. Model przekazu kulturowego nieliczni-dla-mas zastpiony zosta przez model wielu-dla-wielu. Masowy rynek popkulturalnej rozrywki ustpi miejsca r y n k o w i m a s k l u z y w n e m u, czyli ekskluzywnemu i masowemu jednoczenie. Jak twierdzi Chris Anderson8, masowy rynek kultury zastpia m o z a i k a k u l t u r o w y c h n i s z. W internecie nie istnieje problem przestrzeni wystawienniczej, co powoduje, e ronie w nim oferta dbr kultury, do ktrych mona dotrze i ktre mona skonsumowa, przekonstruowa, przerobi, dopisa co do nich, stworzy co na ich podstawie albo w odpowiedzi na nie. W internetowych sklepach muzycznych zamiast zwyczajnego dla tradycyjnej przestrzeni sklepowej tysica pyt znajduje si ich osiemset tysicy, a do tego jak gosi Anderson niemal kada z nich znajduje w cigu roku przynajmniej jednego nabywc. Obowizuje tu z a s a d a 9 8 p r o c e n t w internecie sprzedaje si 98 procent wszystkich zamieszczonych w nim ofert i produktw kulturalnych. W ten sposb coraz mocniej rnicuj si gusta, poniewa po raz pierwszy w historii odbiorcy maj szans obejrze, przeczyta albo wysucha nie tylko te produkty kultury, ktre kierownictwa koncernw zdecyduj si promowa w radio czy w telewizji. Ludzie wczeniej mogli nawet nie wiedzie, e co lubi, e odpowiada im jaki rodzaj twrczoci czy typ produktu kulturalnego, poniewa nie mieli do niego dostpu. Dzisiaj, dziki internetowi, ten dostp jest w kadej chwili i z kadego miejsca. Zamiast wielu milionw egzemplarzy jednego tytuu usilnie promowanego przez producentw dysponujcych najwiksz medialn si przebicia (tak byo dotychczas, kiedy producenci mieli do dyspozycji media jednostronne telewizj i radio), sprzedaje si rocznie wiele milionw rozmaitych produkcji kulturalnych (pyt, ksiek, filmw, dowolnych dzie sztuki) w liczbie kilku sztuk albo kilku, kilkunastu, czy kilkudziesiciu tysicy. W ten sposb w skali masowej tworz si liczne kulturowe nisze: wyznawcw muzyki ambient spod znaku Biosphere, fanw pisarstwa Natalki niadanko czy mionikw malarstwa Luciana Freuda. Ludzie s kulturalnie aktywni w ramach tych wanie nisz, w ramach by posuy
8 Ch. Anderson, Dugi ogon. Ekonomia przyszoci kady konsument ma gos, prze. B. Ludwiczak, Media Rodzina, Pozna 2009.

85

TOMASZ SZLENDAK

si nieco odmienn metaforyk wielu subkultur. Przygldajc si aktywnoci kulturalnej, mona zatem stwierdzi, e obecnie z a c h o d n i e s p o e c z e s t w a t o f e d e r a c j e k u l t u r o w y c h n i s z, w ktrych ludzie dziel si produktami kulturowymi oraz zwizanymi z nimi dowiadczeniami. Podzia na kultur wysok i nisk jest dzi zatem nieadekwatny. Nie znaczy to jednak, e straciy racje bytu wszelkie podziay w obrbie kultury i w ramach aktywnoci kulturalnej. Nadal istniej znaczce rnice klasowe czy kategorialne w ramach aktywnoci kulturalnej, nie przystaj ju jednak do podzielonego na klasowe gusta wiata, ktry opisa na przykad Pierre Bourdieu9. Bourdieu, badajc gusta klas dominujcej i ludowej we Francji, dowid, jak wiadomo, e tzw. wysoki gust jest markerem statusu spoecznego. To, co uznaje si w danym spoeczestwie za przejaw gustu wysokiego jest te zazwyczaj dobrem rzadkim, kosztownym i przypisanym do klasy dominujcej. Najnowsze badania nad gustem klas spoecznych na Zachodzie skupiaj si jednak na kategorii w s z y s t k o e r c w k u l t u r a l n y c h. Na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych XX wieku Richard Peterson zauway, e gusta amerykaskich elit s znacznie szersze, ni wydawao si socjologom zafascynowanym odkryciami Bourdieu. W klasycznym ju artykule Richarda Petersona i Rogera Kerna10 czytamy, e dzisiejsze elity (zazwyczaj chodzi o wyksztaconych czonkw klasy redniej), wbrew temu, czego dowodzi Bourdieu, wykazuj zamiowanie nie tylko do produktw sztuki wysokiej, uznanej, uwiconej, ale take do produktw popkultury. Wszystkoerno kulturalna sprowadza si do zasady pewni ludzie lubi wszystko i jest jako postawa zaprzeczeniem snobizmu przypisanego do tradycyjnego postrzegania wysokiego gustu jako markera statusu spoecznego. Wszystkoercy lubi zarwno Milesa Davisa, jak i tandetne horrory, literatur wspczesn i The Simpsons, filmy Pedro Almodvara i utwory piewane przez Britney Spears. Gbsze badania nad wszystkoernoci dowiody jednak, e dobry gust cigle pozostaje markerem wysokiego statusu spoecznego, cho faktycznie ludzie nim obdarzeni bdcy wszystkoercami wykazuj daleko idc tolerancj dla odmiennych gustw i odrzucaj snobizm11. W innym studium proponuje si wniosek, e wszystkoerno kulturalna dotyczy jedynie ludzi o wysokim statusie spoecznym skorelowanym z wyszym wyksztaceniem12. Najoglniej jednak mona powiedzie, e ci z gry maj tendencj do lubienia wszystkiego, i Wassilego Kandinskiego, i Britney Spears. Ci z dou natomiast lubi tylko Britney. W s z y s t k o e r n o k u l t u r a l n a j e s t z a t e m n o w y m m a r k e r e m w y s o k i e g o s t a t u s u s p o e c z n e g o. Ludzie pochodzcy
P. Bourdieu, Dystynkcja. Spoeczna krytyka wadzy sdzenia, prze. P. Bios, Scholar, Warszawa 2005. 10 R.A. Peterson, R.M. Kern, Changing Highbrow Taste: From Snob to Omnivore, American Sociological Review 1996 nr 5, s. 900907. 11 Zob. A. Warde, D. Wright, M. Gayo-Cal, Understanding Cultural Omnivorousness: Or, the Myth of the Cultural Omnivore, Cultural Sociology 2007 nr 2, s. 143164. 12 M.B. Holbrook, M.J. Weiss, J. Haabich, Disentangling Effacement, Omnivore, and Distinction Effects on the Consumption of Cultural Activities: An Illustration, Marketing Letters 2002 nr 4, s. 345357. 9

86

W IE L OZ MY S O WA K ULT UR A I W E N T U.

z rnych klas spoecznych nadal rni si gustem, cho faktycznie tradycyjny mechanizm snobizmu uleg zatarciu. Nadal zatem mona mwi o rnicach klasowych w zakresie upodoba estetycznych. W polskich miastach istnieje wyrany podzia na wielkomiejskich wszystkoercw i maomiasteczkowych kulturalnych jednoercw. Nie znaczy to oczywicie, e wszystkoercw nie mona odnale w maym, a jednoercw w duym miecie. Po prostu wszystkoerno jest cech czstsz w metropoliach z uwagi na wysze wyksztacenie i nomadyczny styl ycia ich mieszkacw. Dzisiejsze masy ogldaj telewizyjne opery mydlane i suchaj muzyki dance. Innymi sowy s jednoercami. Dzisiejsze elity lokuj si za w licznych niszach, s wszystkoerne, a do tego dziki internetowi i podnoszeniu si poziomu wyksztacenia, rozszerzaj si liczebnie coraz wicej osb konsumuje niestandardow ofert w niewystandaryzowany przez koncerny medialne sposb. Mona sobie wyobrazi pewien zwizek midzy wszystkoernoci a okienkowym sposobem dowiadczania wiata. Jak wiemy, dzisiejsza publiczno nie jest w stanie si skupi, poniewa przystosowaa si do okienkowego sposobu codziennego funkcjonowania. Za spraw takich dyspozycji mentalnych odbiorcy przeskakuj z atraktora na atraktor, a do tego s przekonani, e tak powinny wyglda wszelkie kierowane do nich inicjatywy kulturalne: z okienka winny przeskakiwa na okienko, a potem na jeszcze jedno. Z okienkowym sposobem dowiadczania wiata powizane jest, niekoniecznie powierzchowne, chonicie wszelkich form i treci, jakie pojawiaj si w okienkach. Dziki komputerom oraz internetowi coraz wiksza pula przekazw kulturowych moe stanowi atraktor. Dziki przeskakiwaniu z okienka na okienko odbiorca kultury staje si coraz bardziej wszystkoerny. Cho wszystkoerno kulturalna raczej nie jest bezporednim wynikiem okienkowego sposobu dowiadczania wiata, to z pewnoci jest przeze potgowana. W wielu okienkach dostpnych w sieci pojawiaj si rozmaite treci. Zasoby tych treci, atwo dostpne, generuj zainteresowanie nimi u osb, ktre w zgodzie ze swoim pochodzeniem klasowym nie powinny si nimi zajmowa albo nie powinny ich ceni. Tymczasem zajmuj si i ceni. Bez zasobw internetowych, bez atwego do nich dostpu, w okienkach wanie, wszystkoerno kulturalna nie miaaby szans rozkwita. Efekt 2: Wielozmysowe preferencje kulturalne Konsekwencj przemian dyspozycji mentalnych i zmian w strukturze wolnego czasu jest transformacja wszelkich imprez kulturalnych w rodzaj festynu, za instytucji kulturalnych w miejsca wielozmysowe, na podobiestwo galerii handlowych. Galeria handlowa to idealne miejsce dla czowieka dotknitego przypadoci okienkowego postrzegania wiata, niezdolnoci do skupienia si, a dodatkowo pragncego skumulowania wszelkich dostpnych rozrywek w jednym miejscu i w jednym, krtkim czasie. W jednym miejscu, jak w dzkiej Manufakturze, jest wszystko dla wszystkich. S obiekty gastronomiczne,

87

TOMASZ SZLENDAK

handlowe, dyskoteki, muzea, telebim porodku centralnego placu, kino wieloekranowe, krglarnia i bilard, cieki zdrowia, place zabaw dla dzieci, sale, w ktrych uprawia mona fitness. Najlepiej, eby w tym samym miejscu by jeszcze teatr i wystawa rzeb na wolnym powietrzu. W tym kierunku zmierza organizacja przestrzeni publicznej, w ktrej odbiorcy maj do czynienia z kultur w stron zadaszonych hiper-jarmarkw, na obrzeach ktrych przemyka pod cianami kultura i sztuka. Aktywni odbiorcy kultury chc j konsumowa w przerwach, gdzie midzy kulinarn atrakcj w kulturalnej restauracji a kulturalnymi zakupami pod kulturalnym (bo wypenionym estetycznymi rzebami, jak w poznaskim Starym Browarze) galeryjnym dachem. Chcc przycign odbiorcw socjalizowanych i dowiadczanych w galeriach handlowych, wszelkie instytucje kultury oraz imprezy kulturalne zamieniaj si w przybytki podobne do nich pod wzgldem funkcji i zasad dziaania. Okienkowy sposb uczestniczenia w kulturze i rozsypany czas wolny prowadz do przeksztace w przestrzeni instytucji kultury zamieniaj si one w przestrzenie wielozmysowe. W takiej przestrzeni trzeba zmiesza wszystko ze wszystkim, zmiksowa to, co moliwe do wyobraenia, do zorganizowania i do wykonania w taki sposb, aby odbiorca zapomnia, gdzie konkretnie przebywa i eby mia poczucie, e jest wszdzie, we wszystkich miejscach naraz. Kiedy znudzi go jazzowa solistka popisujca si na maej scence, moe z piwem w rku obejrze ekspozycj grafik, pamitajc o tym, e za godzin zacznie si w tym samym miejscu studencka dyskoteka. Wtedy mona liczy na skupienie jego uwagi. Jest to chaos zaprogramowany, baagan szyty na miar niepotraficej si skupi publicznoci. Kiedy organizuje si w bibliotece promocj nowej ksiki, nie obejdzie si bez lampki wina albo jakiego drobnego performansu. W bibliotece musi by sala na spotkania z pisarzami. W teatrze musi by kawiarnia. W ksigarni te. W kadym muzeum musi by sprzt multimedialny, aby migota, wywietla prezentacje. W centrum kultury musi by sala konferencyjna, albowiem uczestnicy konferencji, na przykad samorzdowych czy biznesowych, chc pokonferowa w oparach sztuki. Tak jak nie ma dzi niemal adnej jednowymiarowej instytucji kultury, tak nie ma ju imprez jednowymiarowych, poniewa nikt by w nich nie uczestniczy. Jak wernisa, to z muzyk w tle (ludzie bez ta muzycznego zaczynaj w przestrzeni publicznej czu si nieswojo). Jak koncert, to z obszern przestrzeni gastronomiczn (nie da si niczego sucha, nawet offowej elektroniki, nie pijc w tym samym czasie). Kiedy znajduje si jaka drobina czasu wolnego, wykorzystuje si j na czyst towarzysko, a kiedy nadarza si kawaek czasu duszy od drobiny, kumuluje si rozrywki w ramach imprezy wielozmysowej. Najlepiej pj na spd z kabaretem, piwem, woln przestrzeni do rozmw fatycznych i tacw, gwiazd i konkursami, w ktrych bd uczestniczy inni. Ideaem takiej imprezy wielozmysowej jest gdyski festiwal Opener, gdzie swobodnie napijesz si piwa, poopalasz si, zagosujesz na prezydenta i posuchasz kilkudziesiciu znanych w wiecie kapel. Opener to

88

W IE L OZ MY S O WA K ULT UR A I W E N T U.

take, jak wspczesne muzea, przestrze otwarta, to znaczy taka, z ktrej w kadej chwili ludzie mog swobodnie odej. Tak przestrzeni jest take, na przykad, katowicki Letni Ogrd Teatralny. Mona podej, zosta przez chwil, sprawdzi, czy to jest to, a potem odej w poszukiwaniu innych atrakcji. Nie trzeba siedzie w jednym miejscu par godzin. Mona rzec, tytuem oceny, e dziki wielozmysowym preferencjom kultura faktycznie staa si w kocu sfer bardzo szerok. Niegdy pisao si tylko, e jej skadow oprcz sztuki wysokiej, jest take sztuka popularna, nie tylko bywanie w galeriach sztuki i czytanie, lecz take kuchnia i kibicowanie z uyciem wytworzonych wasnorcznie artefaktw. Teraz tak rzeczywicie jest, poniewa wszystkie te rzeczy mog robi ci sami aktorzy, do tego jednoczenie, jak w sieci albo w trakcie wielozmysowych iwentw. Efekt 3: Kumulowanie paskich ekscytacji i natychmiastowe dzielenie si nimi Przeycie, ekscytacja, wraenie (zaliczone i wrzucone do kolekcji innych wrae), zastpiy dzisiaj starego typu uniesienia duchowe, ktrych dowiadczano niegdy w zetkniciu ze sztuk. Wydaje si, e ludzie posuguj dzisiaj w zalenoci od wieku i wyksztacenia swego rodzaju skal do mierzenia tych przey i ekscytacji. Im wicej grzybw w kulturalnym barszczu, tym wysza punktacja na skali ekscytacji. Konsumowanie kultury polega na tym, e ludzie prbuj si naprzeywa. Nikt nie oglda trzeba si napatrze (tak jak trzeba si w ramach prostej konsumpcji nachapa). Organizatorzy imprez kulturalnych wietnie o tym wiedz, dlatego opera gra to, co powinna gra filharmonia, filharmonia wystawia opery, w kinie goci prbuje rozmieszy kabaret, a w klubach popisuj si ogrdkowe teatry. Do tego, paradoksalnie, wszystkie kulturalne ekscytacje musz by jak najmniej wywrotowe i jak najmniej ...ekscytujce. Konsumpcja kultury polega dzisiaj na spaszczonym przeywaniu. Nikt nie pragnie by przez tydzie chory emocjonalnie, jak przydarzyo si to jednemu z respondentw odpytywanemu w ramach bada nad stanem kultury miejskiej (por. przyp. 2) po obejrzeniu filmu Przeamujc fale Larsa von Triera. Chyba e ta choroba nie przetrwa jednej dobrze przespanej nocy. Kultura innymi sowy m u s i by dzisiaj rozrywk, nawet dla wikszoci odbiorcw o wyrafinowanych gustach. Emocjonalne i intelektualne efekty obejrzenia przedstawienia teatralnego powinny by (i s) tak paskie, jak paskie s efekty spaceru po galerii handlowej: po wyjciu z miejsca przey niewiele zostaje w gowie. Przeywa si zatem wydarzenia artystyczne na miejscu, w sali kinowej na przykad, a potem raptownie o nich zapomina. Kania si tutaj e f e k t A m e l i i. W filmie Jeana Jeuneta widz obcuje z feeri kolorw, z caym szeregiem zaskakujcych, nowych perspektyw, ktre widzi kamera, z nieznanymi wczeniej technikami filmowania, z zapierajc dech w piersiach emocjonaln gr aktorw i z ...pustk w gowie tu po seansie. Wszystkiego w filmie byo peno, bardzo si w sali kinowej podobao i szybko

89

TOMASZ SZLENDAK

po wyjciu z kina zapomniao, o czym waciwie by film. Duo ekscytacji, mao intelektualnych konsekwencji. Ekstremalnych przey i emocji ludzie poszukuj dzisiaj w jedzie na quadach albo w skokach ze spadochronem, a nie w galerii sztuki. Dlatego tych przey, wrae i przyjemnoci w przybytkach kultury musi by tak wiele. Jedno przeycie estetyczne goni drugie, poniewa to pierwsze pozostaje w umyle bardzo krtko. W konsekwencji szybkiego parowania wrae kulturalnych, naley si nimi szybko podzieli, po to wanie, eby nie umkny. Sie zatem to jednoczenie narzdzie komunikowania wrae kulturalnych (w popularnym ujciu przyprawiajcych o ciary na grzbiecie) oraz miejsce uwieczniania kulturowych dozna. Facebook nie pozwala umkn wraeniom obcinanym przez efekt Amelii. Kanay komunikacyjne typu YouTube pozwalaj na sprawne czenie ogldania, suchania i dzielenia si wraeniami. Po obejrzeniu filmu w multikinie umieszczamy link do trailera, dodajc komentarz przypominajcy skrtow recenzj albo cho symbol kciuka oznaczajcy lubi to. Sami moemy si pniej odwoa do naszych emocji wygenerowanych wieo po odebranym spektaklu i zakomunikowa nasz stan emocjonalny sporej grupie znajomych. O charakterze i spoecznych uwarunkowaniach lokalnych odmian wielozmysowej kultury iwentu Okazuje si, e w k r a j a c h e g a l i t a r n y c h , w k t r y c h l u d z i e d do sensu kultur konsumuje si inaczej ni w krajach silnie rozwarstwionych, w ktrych ludzie d do s t a t u s u. Im kraj bardziej egalitarny, tym wicej sprzedaje si w nim produktw kultury niezalenej, niekomercyjnej, produkowanej poza koncernami i centrami przemysu emocjonalnego, takimi choby jak Hollywood. Im wiksze za nierwnoci mierzone za pomoc wskanikw rozpitoci dochodw, tym wicej sprzedaje si produktw stanowicych opium dla mas prostszych formalnie i treciowo, niewyrafinowanych intelektualnie, niewymagajcych, czysto rozrywkowych13. Nieprzypadkowo take, zdaniem antropologw kultury14, zarwno karnawa w redniowieczu, jak i karnawa wspczesny wystpuj z najwikszym nasileniem wszdzie tam, gdzie jest sztywna, nieprzekraczalna hierarchia spoeczna, gdzie o awans spoeczny z uwagi na kastowo systemu bardzo trudno. W dzisiejszej Brazylii rozpito dochodw i zarazem nierwno spoeczna
13 Zob. T. Szlendak, A. Karwacki, Are the Swedes Really Aspiring to Sense and the Portuguese to Status? Cultural Activity and Income Gap in the Member States of the European Union, International Sociology 2010 [w druku]. 14 V. Turner, From Ritual to Theatre: The Human Seriousness of Play, PAJ Publications, New York 1982; tego, Carnival in Rio: Dionysian drama in an industrialising society, [w:] The Celebration of Society: Perspectives on Contemporary Cultural Performance, red. F. Manning, Bowling Green University Press, Bowling Green 1983, s. 103124.

90

W IE L OZ MY S O WA K ULT UR A I W E N T U.

jest bardzo wysoka (wspczynnik Giniego zmierzony w roku 2005 w tym kraju wynis 56,7; dla porwnania w najbardziej rozwarstwionym kraju europejskim Portugalii wspczynnik ten w tym samym roku wynosi 41.0), karnawa jest zatem tutaj prb postawienia wiata na gowie, przeprowadzenia kilkudniowej zabawowej rewolucji, w trakcie ktrej ludzie z dou spoecznej piramidy mog zakwestionowa prawomocno swego ekonomicznego i spoecznego upoledzenia, podobnie jak czynili to ludzie przed piciuset laty w feudalnej Europie. Jedna z interpretacji mwi zatem, e karnawa to rytua sucy agodzeniu napi spoecznych, a im ten rytua jest gwatowniejszy w formie, tym napicia spoeczne, ktre agodzi i maskuje musz by wiksze. Stwierdzono, e istnieje silny zwizek midzy nisk aktywnoci kulturaln a wysokim stopniem nierwnoci spoecznej. Mwic inaczej, tam gdzie nie ma spjnoci spoecznej, tam kultury nie ma si nazbyt dobrze i ucieka w rejony najprostszego wsplnego mianownika (np. dance, disco, popu, kiczu i cekinw). Tam natomiast, gdzie jest spoeczna spjno, tam kultura ma si znacznie lepiej (jest znacznie bardziej wysublimowana, zajmuje si ni zawodowo wicej osb sie ni zawodowo para, konsumowane treci kultury s znacznie bardziej zrnicowane). Im za wikszy dystans midzy jedn pit najbogatszych mieszkacw pastwa a jedn pit najbiedniejszych, tym sfera kultury ma si gorzej. W pastwach, w ktrych ten dystans jest bardzo duy, mniej osb pracuje w sferze kultury, mniej osb czyta ksiki, niewielki odsetek chodzi do galerii, teatrw i muzew. Inna te, cho tego do tej pory nie zbadano, jest zapewne muzyka, ktra najlepiej sie sprzedaje albo najczciej jest suchana. Dla przykadu, okazuje si, e w krajach najbardziej egalitarnych zdecydowanie wicej osb pracuje w instytucjach kultury ni w krajach silnie rozwarstwionych. W egalitarnej Szwecji, Finlandii i Danii znacznie wicej osb zatrudnionych jest w sektorze kultury (w stosunku do oglnej liczby zatrudnionych w danym pastwie) ni w najbardziej rozwarstwionej Portugalii i w silnie rozwarstwionej Polsce. Czytanie ksiek jest jeszcze mocniej zwizane z nierwnociami spoecznymi. Im wiksza rozpito dochodw w kraju tym mniej osb czyta ksiki. W egalitarnej Szwecji, Danii czy w Czechach zdecydowanie wicej osb deklaruje, e w cigu ostatniego roku przeczytao cho jedn ksik, ni w Polsce i Portugalii. Mamy zatem w Polsce jednoczenie wysoki poziom nierwnoci spoecznych i niski poziom czytelnictwa. W kraju rozwarstwionym, jakim jest Polska, nawet wyedukowane na poziomie wyszym jednostki d do wysokiego statusu spoecznego konwencjonaln drog zdobywania dbr materialnych, zamiast jak chociaby Szwedzi dy do sensu, aktywnie uczestniczc w kulturze. Bogaccy si i coraz lepiej wyksztaceni Polacy nie maj czasu na aktywno kulturaln, poniewa skupieni s na zawzitym ciganiu najlepiej uposaonych. Dlatego warunki skrajnej nierwnoci spoecznej to jednoczenie warunki niesprzyjajce aktywnoci kulturalnej, zniechcajce do niej w sytuacji, kiedy szybko trzeba zasypa przepa ekonomiczn midzy skrajnymi grupami.

91

TOMASZ SZLENDAK

W praktyce przedstawiciele naszej raczkujcej klasy redniej w sferze gustw i stylw ycia realizuj pragnienia swoich rodzicw zakorzenionych w niszych kategoriach spoecznych. A zatem przewaa u nich przysowiowe mie nad by, a jeli ju by to raczej w konkretnym miejscu w galerii handlowej albo na egipskiej play. Tradycyjny wglowy grill zostaje zastpiony przez grill elektryczny, tanie piwo i wdka przez alkohol wysokogatunkowy, a podrzdna dyskoteka przez droszy lokal. Grilla i koncertu Dody dugo jeszcze w rozwarstwionej Polsce nie zastpi innowacyjny teatr. Kultura bdzie si tu dziaa w wielozmysowych centrach handlowych albo w instytucjach i w trakcie imprez kulturalnych, ktre bd taki prosty, wielozmysowy, obejmujcy bezporedni konsumpcj model realizowa. Odpowiednikiem brazylijskiego karnawau w Polsce jest festyn ludowy obejmujcy elementy kultury popularnej w jej wersji telewizyjnej. Karnawaem w polskim wydaniu, majcym na celu dorane znieczulanie ran nierwnoci spoecznych, bd Dni Chleba, na ktrych gwnymi gwiazdami bd zespl Feel, karkwka z grilla, spotkania ze znajomymi, spacer w tumie i obwony handel. W Polsce jako kraju nieegalitarnym imprezy wielozmysowe czciej koncentruj si na prostych rytmach i prostej konsumpcji. W krajach egalitarnych imprezy podobnego typu zbaczaj mocniej w stron przey artystycznych, niekoniecznie cielesno-karnawaowych. Dla Polski zatem charakterystyczne bdzie raczej wito gwnej ulicy z gwiazd telewizji ni offowy festiwal z gwiazdami portalu Pitchfork prezentujcego muzyk alternatywn. Oczywicie jest w Polsce i Off-Festiwal w Katowicach, i kilka innych imprez wielozmysowych, na ktrych prezentuje si szeroko rozumian sztuk niebanaln, jednak uczestniczcy w nich ludzie to drobny odsetek mas, ktre przycigaj wszelkie urodziny supermarketw czy inwazje mocy. Oczywicie, w kadym kraju istniej nadal rnice klasowych w zakresie upodoba estetycznych. Tyle tylko, e w krajach egalitarnych prawdopodobnie (bo tego te nie zbadano) wszystkoerno kulturalna jest silniej obecna (wszystkoercy s relatywnie liczniejsi) ni w krajach rozwarstwionych. W krajach egalitarnych powinno by wicej jednostek lubicych wszystko, czyli pozostajcych na wyszych pitrach hierarchii spoecznej. Nieco inna zatem muzyka powinna zyskiwa popularno w krajach egalitarnych, a inna w krajach rozwarstwionych. I faktycznie, pobieny przegld najlepiej sprzedajcych si singli z muzyk popularn (top40-charts.com) w krajach rozwarstwionych i egalitarnych pozwala przypuszcza, e zarysowan tu zaleno rzeczywicie daje si wychwyci. W najsilniej rozwarstwionym kraju Unii Europejskiej Portugalii spord dwudziestu najlepiej sprzedajcych si singli (list przejrzano 4 maja 2009 roku) zaledwie dwa (oba formacji Buraka Som Sistema) daoby si zakwalifikowa jako twrczo trudniejsz, bardziej wymagajc, nieodwoujc si do gustw niewyrafinowanych. W dosy silnie rozwarstwionej Irlandii na licie dwudziestu najpopularniejszych utworw nie znajdziemy adnego, ktry mona byoby zakwalifikowa do kultury off. Identycznie sytuacja przedstawia si w bardzo silnie rozwarstwionej Brazylii. Obecne s tu

92

W IE L OZ MY S O WA K ULT UR A I W E N T U.

wycznie treci kultury przyswajane przez dolne rejestry spoecznej piramidy statusu, ani ladu wszystkoernoci, przynajmniej na licie przebojw. Kiedy jednak przyjrzymy si na przykad szwedzkiej licie przebojw, a zatem licie z jednego z najbardziej egalitarnych krajw, nie tylko w Unii Europejskiej, ale i w skali wiata, zauwamy, e pojawia si na niej znacznie wicej utworw niebdcych czysto rozrywkowo-tanecznymi hitami wyprodukowanymi przez wiatowe koncerny i s one znacznie bardziej zrnicowane stylowo. Obecny jest na nich zarwno pop, jak i hip-hop, ostre odmiany rocka, muzyka dance, wytwory koncernw wiatowych i lokalni wykonawcy, a pord gwiazd muzyki pop w rodzaju Beyonc Knowles czy dance, takich jak Lady Gaga, odnajdziemy tu rwnie wykonawcw muzyki nieco trudniejszej, jak Erika Hassle, Caroline Af Ugglas, Milow, Promoe czy Dead By April. Jak ocenia pozycj prosumentw w hierarchii i produkty kultury w kulturze iwentu? Rzecz jasna, ocena trudnoci, zaawansowania czy wysublimowania produkcji kulturowych nie naley do socjologa. Socjolog ocenia te produkty kultury inaczej ni estetyk czy filozof. Nie stosuje chociaby kategorii pikna, poniewa nie dysponuje odpowiednimi, dajcymi si zoperacjonalizowa w trakcie bada terenowych kryteriami oceny, co jest pikne, a co nie. Do tej pory socjolog stwierdza jedynie, e to, czego suchaj elity, to kultura wysoka, to za, czego suchaj masy, to kultura niska. Nieistotne byy przy tym moliwe do wskazania cechy estetyczne przekazw jednego i drugiego typu. Socjolog moe si oczywicie zgadza z obowizujcym w fachowej publicystyce pogldem, e nadal mamy do czynienia z produktami kulturowymi niskich i wysokich lotw, e mona dokona podziau na kultur atw i przyjemn oraz na t, ktra od odbiorcy wymaga wicej. Produkcje w ramach tej pierwszej s nieskomplikowane w treci i formie, w ramach drugiej odwrotnie. Socjolog wie jednak wietnie, e nie sposb ju przypisa pierwszych masom a drugich elitom. Dzisiaj podzia ten zosta zastpiony innym na wszystko- i jednoerno. Mona, jak si wydaje (cho to oczywicie koncept wymagajcy falsyfikacji), do continuum wszystko- i jednoernoci kulturalnej jako wspczesnego kryterium odrniania klas spoecznych doda kryterium ilociowe, a mianowicie l i c z b c z a r n y c h s k r z y n e k w g o s p o d a r s t w i e d o m o w y m. Im bliej klasy ludowej, tym czciej bdzie to jedna czarna skrzynka telewizor. Im bliej elicie, tym czarnych skrzynek bdzie wicej aparatw i kamer cyfrowych, telewizorw, smartfonw z dostpem do internetu, przenonych odtwarzaczy mp3, mp4, DVD, urzdze do gier wideo, notebookw, netbookw, komputerw stacjonarnych, palmtopw, tabletw, czytnikw ksiek elektronicznych i tak sformatowanej prasy, komunikatorw wszelkiego typu. Liczba czarnych skrzynek w gospodarstwie domowym sugeruje zatem przynaleno klasow i zarazem gust czy raczej typ uczestnictwa w kulturze. Jest to jednak metoda odgrnego, to znaczy widzianego z pozycji badacza,

93

TOMASZ SZLENDAK

ktry wie lepiej, dzielenia odbiorcw kultury na kategorie. Jej zaleta: mona zaoy, e im wicej czarnych skrzynek w domu, tym mocniej jednostka przesuwa si w stron kategorii prosumentw. Im skrzynek mniej, tym bardziej jest odbiorc rozumianym w starych, industrialnych kategoriach, kiedy bya jeszcze mowa o kulturze masowej, a nie o popkulturze nisz. O ile zatem odrnianie tzw. gustw klasowych nadal nie musi by zadaniem specjalnie trudnym, o tyle ocena samych produktw kultury nie jest atwa. Jak zmierzy i jednoznacznie oceni stopie wysublimowania jakiej produkcji kulturowej, skoro w zgodzie z zasad wszystkoernoci gustowa moe w niej i elita, i przedstawiciele klas niszych? Socjologowie kultury sugeruj nawet, e w ogle nie ma sensu tego robi poniewa stosowane przy tym kryteria zazwyczaj sprowadzaj si do orzekania, co jest dobre, a co ze, ktra z produkcji kulturowych lokuje si wysoko, a ktra nisko. Mona jednak wyobrazi sobie takie kryteria oceny, ktre uciekaj od podziau na dobre i ze (cho nie do koca, co jest uzalenione od kontekstu, np. statusu spoecznego osoby przygldajcej si tym kryteriom), a jednoczenie s uyteczne w kontekcie bada socjologicznych czy etnograficznych nad wspczesn aktywnoci kulturaln. Trudno jednak o to w sytuacji, gdy jednym z gwnych zada socjologa jest dostrzeganie rnic midzyklasowych czy midzykategorialnych, take w odniesieniu do konsumowanej sztuki. W efekcie, jeden z proponowanych niej zestaww nowych kryteriw oceny dbr kultury nie ucieka zanadto od podziau na wysokie i niskie, cho nie czyni tego w sposb tak dosowny i bezporedni, jak panujcy do tej pory w naukach spoecznych podzia na kultur nisk i kultur wysok. Drugi zestaw kryteriw pozostaje za bezstronny, nie oceniajc produkcji kulturowych w kategoriach dobre ze. Pierwszy zestaw tworz liczba i jako stron net-konektorw oraz stopie sieciowego uniszowienia przekazu, drugi zdolno przycigania uwagi, memetyczna zaraliwo i relacjogenno. Stopie wysublimowania produktw kultury moe by mierzony l i c z b i j a k o c i w p i s w na stronach WWW (np. blogach) n e t - k o n e k t o r w. Poniewa znikn kanon kulturowy, czyli zestaw dobr kultury, ktre zna, choby pobienie, powinni wszyscy, przepada te atwo odwoywania si do wsplnie identyfikowanych treci. yjemy w federacji nisz, ktre czsto s wzajemnie dla siebie nieprzenikalne. Dziki internetowi nie czeka nas jednak mka niezrozumienia, nie musimy i na znaczne kompromisy szukajc znajomych o podobnych gustach i nie musimy czy si z kim, kto nie zetkn si choby z subkultur gotyck. Niestety, w efekcie nikt w takim wiecie nisz nie bdzie stara si zrozumie innego, kogo z innej niszy, poniewa liczy, e napotka kogo kompatybilnego na odpowiednim portalu, w odpowiedniej dziace na Facebooku, przy pomocy net-konektora. Kultura sieci to kultura wyszukiwaczy, cznikw, translatorw, przewodnikw, net-kreatorw, ktrych zadaniem jest wyszukiwanie atrakcyjnych przekazw i tumaczenie ich jednostkom z nimi nieoswojonym, a tym samym

94

W IE L OZ MY S O WA K ULT UR A I W E N T U.

budowanie wizi w oparciu o przekazywane (a po drodze modyfikowane) informacje na temat produkcji kulturowych. W kulturze, w ktrej liczni tworz albo re-kreuj wytworzone przez kogo treci, poczenie odpowiednich stron procesu twrczego jest wyzwaniem i trudem wymagajcym energii, wiedzy i czasu. Cechami takimi dysponuje na przykad dziennikarz muzyczny Bartek Chaciski15. Wystarczy zajrze pod jego sieciowe adresy, eby zdoby informacje na temat najwieszych muzycznych produkcji offowych. Nie trzeba tej wiedzy mozolnie pozyskiwa samemu. Wok stron takich wanie net-kreatorw koncentruj si parawsplnoty ludzi wykazujcych podobne kompetencje i upodobania kulturalne. Jak miaoby dziaa kryterium liczby i jakoci wpisw/produkcji autorstwa takich net-konektorw? Ot, im wicej potrzeba tego rodzaju tumaczy czy wyszukiwaczy, tym bardziej niszowa, wysublimowana i elitarna jest dana twrczo. Im dusze, im bardziej zawie, im trudniejsze w odbiorze (nie skrtowe, nie sms-owe) s wpisy na blogach net-konektorw, tym sztuka, ktra opisuj trudniejsza, bardziej wyrafinowana. Oczywicie mona powany esej na blogu powici jeleniom na rykowisku (i jest to zarzut w stosunku do tego kryterium), taki jest jednak koszt obowizywania wszystkoernoci. To kryterium ma t zalet, e jest zgodne z tendencj do szanowania przez socjologw wszelkich oddolnych prb tworzenia hierarchii kulturowych. To sami prosumenci decyduj o tym, co jest wane w kulturze, a co wane nie jest, klikajc na strony net-kreatorw i komentujc zamieszczone tam wpisy. To nie badacz mwi, co jest wysokie, a co niskie. Decyduje o tym liczba stron i jako wpisw na stronach prowadzonych przez sieciowych tumaczy. Muzyki niewyrafinowanej nie trzeba ani szuka, ani tumaczy. Ona jest wszdzie, promuje j komercyjne radio i komercyjna telewizja, a w sieci znajduje si sama. Jej tumaczenie nie wymaga niczyjego wysiku. Podobnie jest z kadym innym rodzajem twrczoci. Drugim z kryteriw oceny produkcji kulturowych, ktre nie ucieka zanadto od klasycznego wartociowania, jest s i e c i o w e u n i s z o w i e n i e p r z e k a z u. Im jaki produkt trudniej w sieci odnale, im trudniej znale do niego kluczyk albo tumacza, im mniej jest go w komercyjnym radio czy w telewizji, tym bardziej przynaley do rozumianych po staremu gustw elitarnym. Rzeczy trudniejsze skutkuj niszami w sieci, atwiejsze promocj telewizji komercyjnych. Zwrmy uwag, e np. muzyka Mozarta czy Beethovena jest niezmiernie atwa do odnalezienia, wszdzie obecna, zatem niekoniecznie jest dzisiaj elitarn nisz. Kryterium niszowoci tnie zatem w poprzek stary podzia na sztuk wysok i nisk. Mona by dzi prosumentem niezmiernie wyrafinowanym, kompletnie nie znajc si na muzyce klasycznej i nie przejawiajc najmniejszego pragnienia obcowania z ni. Warto jednak pamita, e niszowo w krajach egalitarnych jest czym innym
15 Chaciski latem 2010 roku prowadzi dwa blogi pod nastpujcymi adresami: http:// chacinski.wordpress.com/ oraz http://polifonia.blog.polityka.pl/.

95

TOMASZ SZLENDAK

ni w krajach rozwarstwionych. Produkty bardzo niszowe mog w tych drugich uzyska znaczn popularno w krajach egalitarnych w efekcie mnoenia gustw wszystkoernych. Jeli chodzi o kryteria, ktre nie bacz na stare hierarchie w ramach sztuki i nie maj nic wsplnego z terminologi odgrnie sugerujc podrzdno czy nadrzdno estetyczn produktw kultury, to pierwszym z nich jest z d o l n o d o p r z y c i g a n i a u w a g i. Produkcje kulturowe bywaj dzisiaj nie tyle lepsze, co skuteczniej uwodzce w pierwszych chwilach kontaktu z nimi. Liczy si pierwszy obraz filmu, pierwsze zdanie bloga podrniczego, pierwsze takty i zawarte w nich smaczki produkcyjne utworu muzycznego. Regua pierwszego zdania przeczytanego w ksice wzitej z ksigarnianej pki obowizuje w kadej dziedzinie sztuki. Wszelkie produkcje kultury maj trzydzieci sekund na przykucie uwagi coraz mocniej rozproszonego odbiorcy, ale te dziki rozproszeniu uwagi coraz lepiej wyszkolonego w szybkim odkrywaniu dzie trafiajcych w jego upodobania. Drugim z tego typu kryteriw jest me m e t y c z n a z a r a l i w o . Oczywicie i w tym wypadku pewne dziea s lepsze od innych, poniewa skuteczniej przylepiaj si do odbiorcw, nie chc si odczepi. W tym samym jednak stopniu dotyczy to dzie uznawanych niegdy za produkcje typu wysokiego (jak utwory Arvo Prta czy Henryka Mikoaja Greckiego), jak i lini gitary basowej w popularnej piosence Smooth Criminal Michaela Jacksona. Lepsze jest w pewnym sensie to dzieo, ktre skuteczniej zaraa prosumenta, nie daje si atwo wyrzuci z umysu, jest wirusopodobne, zmusza do powtarzania/odtwarzania16. W zgodzie z memetyk (z ktrej pobrano tu jedynie koncept i pojcie, nie stosujc stojcego za nimi biologicznego modelu teoretycznego), mem to dowolna idea, melodia czy fason stroju, ktra pragnie si replikowa w ludzkich umysach (widoczna tu antropomorfizacja to jedynie uyteczny skrt mylowy). Trzecim kryterium z zestawu bezporednio niewartociujcych jest r e l a c j o g e n n o . Relacjogenno to pewien drzemicy w dziele artystycznym (czy dowolnym produkcie kulturowym, np. nowatorskim przepisie kulinarnym) potencja tworzenia wizi, a nawet wsplnoty. Podstawowym zadaniem czowieka w kulturze iwentu, w kulturze sieci, jest odnalezienie kogo z tej samej niszy, nawizanie z nim kontaktu i ostatecznie zbudowanie wizi rnego typu i siy. To dzieo jest lepsze, ktre skuteczniej wie ludzi ze sob, dziki ktremu jako wizi jest wysza. Jeeli nie da si kogo zarazi formami kultury, ktrymi my si zarazilimy, to wi z nim jest praktycznie niemoliwa. Mona tu jednak zauway, e twrczo niszowa (sieciowo uniszowiona) skutkuje gbszymi relacjami z innymi ludmi ni twrczo prezentowana w mediach jednostronnych (np. telewizji). Twrczo offowa nie zmusza jej odbiorcw jedynie do generowania prostych formalnie i krtkich komentarzy
16 Por np. S. Blackmore, Maszyna memowa, prze. N. Radomski, Rebis, Pozna 2002 oraz M. Gladwell, Punkt przeomowy. O maych przyczynach wielkich zmian, prze. G. Grska. Znak, Krakw 2005.

96

W IE L OZ MY S O WA K ULT UR A I W E N T U.

na YouTube, typu jakie to super!. Zmusza raczej do tworzenia komentarzy rozbudowanych, do nawizywania przyjani (jako e wok prosumenta cenicego jaki typ twrczoci offowej, niekoniecznie w tzw. realu, znajduj si osoby, ktre s zaraone tym samym typem produkcji kulturowych, ktre znajduj si dalej w przestrzeni fizycznej) oraz do niesienia innym pomocy w zdobywaniu rzadkich kulturowych przekazw.

MULTI-SENSUAL CULTURE OF THE EVENT. WHERE IT CAME FROM, WHAT ARE ITS SYMPTOMS AND HOW SHOULD ONE JUDGE CULTURAL ARTEFACTS IN ITS FRAMEWORK? The article presents the concept of multi-sensual culture of the event. Among the reasons for the existence of such a culture the author points to the following dispositions and structural limitations of individuals: de-concentration, disappearance of traditionally understood spare time and social compulsion to emit sensations. The author surveys the characteristics of multi-sensual culture of the event which include framed reception of culture, cultural omnivorousness, multi-sensual cultural preferences as well as cumulating of flat excitements and their immediate sharing. He also proposes an explanation of the difference between local varieties of multi-sensual culture, typical for egalitarian and stratified countries. The last part of the article is devoted to some evaluating intuitions. Among the proposals of new criteria to segregate the so-called class tastes there are the cultural omnivorousness and a number of black boxes, while among the proposals of the new criteria for evaluating cultural goods number and status of net-connectors, placing the message in the net niche, ability to attract attention, mimetic contagiousness and openness to relationality.

97