Beata Stelmach

Wspczesne formy cenzury medialnej w Unii Europejskiej

Wstp Cenzura jest form kontroli i ograniczenia kadej dziedziny ycia, to ograniczenie prawa do wypowiedzi, prawa do wolnoci sowa i wolnoci prasy. Przejawia si w szczeglnoci kontrol ze strony pastwa tych dziedzin ycia, ktre uwaane s za zagraajce jego normalnemu funkcjonowaniu oraz harmonijnemu rozwojowi, Cenzura miaa najwiksze znaczenie bdc narzdziem wadzy totalitarnej. Wwczas to wyranie pokazaa si zaleno pomidzy wadz pastwow a cenzur w mediach i prasie, gdy zaczto uwaa, e w dobie ksztatowania si spoeczestwa informacyjnego najwikszym zagroeniem jest przepyw informacji. W pastwach demokratycznych zakazane jest funkcjonowanie cenzury. Jednak cenzura moe przybiera rne formy, co powoduje, e pomimo zakazu jej obowizywania wci jest ona obecna w naszym yciu. W dobie kultury masowej media s podstaw systemu komunikacji, dlatego jako gwny nonik informacji s skazane na cenzur. Niezaprzeczalny jest wpyw mediw na ksztatowanie wiadomoci, preferencji, pogldw ludzi, a take caego spoeczestwa. Media to narzdzie kontroli, instrument zarzdzania spoecznego. To sowo i obraz ksztatuj ludzk wiadomo, docierajc do

ZNZE WSIiZ 3/2007 (5), ISSN 1689-9229, s. 190-214

setek odbiorcw, co powoduje, e media ksztatuj nie tylko indywidualne upodobania, ale take wpywaj na podejmowane przez obywateli decyzje yciowe i polityczne. W pastwach czonkowskich Unii Europejskiej, demokratycznych pastwach, swobodny dostp do informacji jest zagwarantowany, co sprawia, e zasig oddziaywania mediw jest niczym nieograniczony. Czy to oznacza, ze media s wolne? yjc w wolnej Europie nie do koca zdajemy sobie spraw z istnienia w naszym yciu cenzury, ktra bya, jest i bdzie. Poprzez przedstawienie rnorodnych form cenzury, chc pokaza jej sta obecnoci w naszym yciu, ukaza jak duy wpyw ma ona na nas oraz odpowiedzie na pytanie, czy cenzura jest zjawiskiem negatywnym. Moe dziki temu bdziemy bardziej wiadomie podejmowa swoje decyzje, nie opierajc si na kreowanej rzeczywistoci ocenzurowanego wiata mediw.

1. Europejskie media w wiecie wolnoci i ogranicze Media staj si dzi nieodcznym elementem wspczesnego ycia1, z drugiej strony s ucieczk od realnego wiata. Media zaspokajaj nasze potrzeby emocjonalne, poznawcze, peni rol edukacyjn, uatwiaj procesy komunikacji, ksztatuj postawy wrd dorosych i dzieci, promuj system wartoci. Media oprcz tej pozytywnej strony maj bardzo duo wad. To one promuj przemoc, konsumpcyjny styl ycia, prezentuj negatywne wzorce zachowa. Oddziaywanie mediw na spoeczestwo jest bardzo due. Media
1

M. Brachfogel, Mass media narzdzie czy podmiot wadzy?, [w:] J. MarszaekKawa (red.), Wspczesne oblicza mediw, Toru 2005, s. 14.

191

jako instrument kontroli spoecznej ponosz odpowiedzialno, za to, co jest w nich emitowane, gdy kontakt widza z nimi przyczynia si do zmniejszenia wraliwoci spoecznej2. Producenci i nadawcy musz uwzgldnia prawa odbiorcw do takich treci, ktre zgodne s z zasad przyzwoitoci i normami dobrego obyczaju. Pomimo, e uregulowania te s ustawowo zapisane, to nie zawsze s one przestrzegane. Media, ktre kreuj nasz rzeczywisto coraz czciej nazywane s czwart wadz, ktrej wpyw i oddziaywanie na spoeczestwo sprawia, ze niejednokrotnie s one wykorzystywane do prywatnych celw, przez dziennikarzy, politykw, nadawcw. Szczegln rol w procesie komunikowania odgrywa polityka, ktra to czsto steruje mediami, w taki sposb, aby zyska jak najwiksz liczb zwolennikw prezentowanych pogldw. Zdarza si take, e publikacje ukazujce si w danym kraju wykorzystywane s do analiz i prognoz, majcych na celu poznanie spoeczestwa i dostosowanie si do jego potrzeb. Informacja jest jednym z narzdzi wykorzystywanych przez polityk, ale wykorzystywana jest ona rwnie w sferze kultury. Bez dobrego przepywu informacji nie moliwe jest korzystanie z dorobku kulturowego integrujcej si Europy. Zdarzaj si sytuacje, gdzie za porednictwem kultury przemycane s treci polityczne. Media speniajc swoj misj kulturaln, w aden sposb nie mog zastpi bezporedniego kontaktu czowieka z kultur, gdy opinia dysponenta moe prowadzi do nieobiektywnej oceny. Ponadto istotna jest ochrona i popularyzacja dziedzictwa kulturowego wasnego kraju, a poprzez dominacj niektrych mediw jest to zacierane. W dobie ekspansji pastw demo2

Tame, s. 144-146.

192

kratycznych, to te silniejsze maj mimo wszystko najwikszy wpyw na wymian i selekcj informacji, co jest uwaane za jedn z form cenzury we wspczesnej Europie. Media oprcz wymienionych funkcji speniaj take funkcj finansow. Nastawienie na zysk realizowane jest poprzez wszechobecn reklam. Producenci sigaj do sprawdzonych rodkw, jakimi s przemoc, seks i sensacja. Medialny wiat jest synonimem szczcia, dlatego pokazuje si w nim bogactwo i urod3. W dobie cigle wzrastajcej iloci informacji, gdy jest tak due prawdopodobiestwo tworzenia si szumw informacyjnych dysponenci walcz o kadego odbiorc, poprzez wykorzystanie tak zwanej polityki informacji mona nawet wpywa na ksztatowanie si postaw obywateli4. A wymiana informacji powinna opiera si na rwnoci i wzajemnych korzyciach. Narzucanie swoich modeli ycia przez kraje bogate, burzy budujce si struktury informacyjne. A rozwj kontaktw midzynarodowych niejednokrotnie powoduje zmiany w systemach informacji5. Zniesienie cenzury spowodowao, e globalny rynek mediw zmienia si, i tak te dzieje si w Europie. Szczeglnie od lat dziewidziesitych i na pocztku dwudziestego pierwszego wieku mona zauway procesy zmian na rynku mediw. Rozszerzajce si struktury Unii Europejskiej prowadz do sukcesywnej europeizacji mediw. Konsekwencj, czego s obserwowane zachodzce zmiany

3 M. Skawiska, Edukacja medialna w wiecie globalnym. Wpyw przemocy medialnej i wirtualnej rzeczywistoci na zachowania przestpcze modziey, [w:] Wspczesne oblicza mediw, J. Marszaek-Kawa (red.), Toru 2005, s. 148-149. 4 Tame, s. 84. 5 A. Marszaek, Informacja a polityka, [w:] Wspczesne oblicza..., dz. cyt., s. 86-88.

193

w sferze kultury, ekonomii czy geopolityki. Jednym z przykadw pastw, ktre s pod wpywem transformacji systemowej jest Polska, gdzie na rynku medialnym dokonano prywatyzacji, uwolniono si od cenzury, zyskujc wolno mediw, ruszya tam take machina zmian technologii informatycznych6. Unia Europejska oraz Rada Europy tworzc niezalene od siebie standardy adu komunikacyjnego, skupiaj si w szczeglnoci na normach wolnoci prasy. Pomimo tego, e systemy te s od siebie niezalene, to s wzgldem siebie subsydiarne7. Caa organizacja mediw, tego jak powinny funkcjonowa opisane s w regulacjach zawartych w konwencjach Rady Europy, deklaracjach, zaleceniach oraz umowach midzynarodowych. Najwaniejsze z tych dokumentw zostay przyjte przez pastwa czonkowskie Unii Europejskiej. Regulacje te dotycz przede wszystkim kwestii wolnoci sowa, praw autorskich, ogranicze w reklamie8. Stay rozwj technologii powoduje, e kolejne przepisy zaczynaj si dezaktualizowa, s ju projekty nowej dyrektywy, ktra w peniejszy sposb ureguluje dynamicznie rozwijajcy si rynek mediw, i wskae kolejne wytyczne dla dalszego funkcjonowania polityki audiowizualnej. Prnie rozwijajcy si rynek mediw audiowizualnych jest bardzo duym wyzwaniem dla legislatywy, jednak jak pokazuje rzeczywisto Unia Europejska wietnie radzi sobie

6 7

T. Sasiska-Klas, A. Hess, Media a integracja europejska, Krakw 2004, s. 194. J. Sobczak, Polskie prawo prasowe wobec wyzwa europejskich, [w:] I. Dobosz, B. Zajc (red.) Polskie media w jednoczcej si Europie, Krakw 2006, s. 34. 8 E. Stasiak-Jazukiewicz, Polityka medialna Unii Europejskiej, Warszawa 2005, s. 23.

194

z umieszczeniem mediw w ramach prawnych9, tak, aby byy uporzdkowane, a z drugiej strony nieograniczone. yjc w demokratycznej Europie, w czasach, kiedy wolno sowa jest respektowana moe si wydawa, e media nie mog podlega adnym ograniczeniom. Jednak po gbszej analizie mona stwierdzi, e media podlegaj wielu regulacjom, i na pewno nie mona powiedzie, e s wolne.

2. Wspczesne formy cenzury Wspczesne formy cenzury, to nie kojarzca si wszystkim cenzura prewencyjna. Tak naprawd cenzura rzdowa to tylko may fragment cenzorskiej dziaalnoci. Wspczesna cenzura, to cay mechanizm, ktry poprzez media osacza cae spoeczestwo. Jedn z agodniejszych form cenzury spoecznej jest nacisk grup zorganizowanych, kulturalnych, politycznych, wyznaniowych, ktre swoje postulaty publicznie rozsyaj do wydawcw, ustawodawcw, czy samych wacicieli mediw. Mimo, i wydaje si to bardzo agodn form ingerencji, wpyw, jaki wywiera ta zorganizowana kampania naciskw jest olbrzymi. Inn form nacisku posuguj si korporacje finansowe, banki, sieci handlowe, czasem take instytucje samorzdowe a nawet pastwowe, ktre umieszczaj w mediach i prasie drogie reklamy, a nastpnie gro wycofaniem si. W ten sposb reguluj informacje, ktre publikowane s w mediach.

M. K. Szewczyk, Telewizja w polityce audiowizualnej Unii Europejskiej, [w:] B. Mucha-Leszko (red.), Polityka spoeczno-ekonomiczna Unii Europejskiej, Lublin 1999, s. 143.

195

Kolejnym narzdziem ingerencji, czy nawet formy specyficznej cenzury jest aparat public relation10 uwaany za wspczesny sterownik mass mediw11, w ktrym istotnym elementem jest kreowanie wiarygodnego wizerunku firmy, przez wiadome i celowe ksztatowanie takich postaw. W Polsce rwnie mona spotka si z przejawem cenzury czy te ingerencji w publikowane programy. W ustawie o radiofonii i telewizji istnieje zapis dotyczcy przestrzegania w publikowanych programach tak zwanych wartoci chrzecijaskich. W zwizku w wprowadzeniem takiego ograniczenia wiele programw jest skazanych na odrzucenie, gdy ich idea jest sprzeczna z ustaw, a wyemitowanie ich w mediach grozi utrat licencji dla stacji. W Unii Europejskiej mona stwierdzi, e nie ma instytucji cenzury rzdowej, jednak zauwaalna jest kontrola, ingerencja i wszelkiego rodzaju naciski wywodzce si z rnego rodzaju ukadw politycznych, ideologicznych czy ekonomicznych
12

. Prawo

dysponuje rnymi moliwociami regulowania dziaalnoci mediw. W zalenoci od tego, jaka jest forma i zakres regulacji, wyrnia si trzy typy ogranicze wolnoci prasy: - subsydiowanie forma finansowania bezporedniego lub poredniego mediw przez pastwo, - regulacje strukturalne ograniczenie liczby tytuw prasowych, jakie mog nalee do jednego waciciela,
10 Zarzdzanie procesami komunikacyjnymi pomidzy organizacjami, osobami i grupami odniesienia poprzez dziaania oparte na wsppracy z mediami, majce na celu tworzenie tosamoci wizualnej. 11 rodki masowego przekazu. 12 T. Goban-Klas, Granice wolnoci mediw, [w:] Z. Bauer, E. Chudziski (red.), Dziennikarstwo i wiat mediw, Krakw 2004, s. 419-421.

196

- ograniczenia treciowe zakaz przekazywania okrelonych treci, lub nakaz ich publikowania. Media bdc integraln czci naszego ycia, sprawiaj, e niemoliwe jest uchronienie ich przed cenzur ze strony organw wadzy13. Alternatyw dla nich jest samoregulacja. Czym zatem jest samoregulacja, czy to te jest jedna z form cenzury? Samoregulacja jest odpowiedzi rodowiska medialnego na wszelkie formy ich ograniczenia i cenzurowania, jej zadaniem jest ochrona spoeczestwa przed nieuczciw i nieetyczn informacj. System samoregulacji i samokontroli jest bardzo elastyczny, w zwizku z tym bardzo szybko reaguje na zmiany i dostosowuje si do nich. Samoregulacja jest form kontroli, ktra pozwala regulowa dziaalno mass mediw, nie doprowadzajc do stosowania cenzury, co w demokratycznym wiecie jest tak wane.

3. Czy moliwe jest istnienie cenzury w pastwach demokratycznych? Dlaczego pastwo, tak boi si wolnoci prasy, bo to wanie pisanie demaskujce i oskarycielskie, a czsto, zwyczajnie informujce, miao wany udzia w likwidacji guagw i obozw koncentracyjnych, obalaniu wielu zbrodniczych reimw w rodzaju dyktatury Pol Pota, Mobutu, Amina czy Duvaliera. I wanie, dlatego, e sowo pisane mogo zawsze wiele zmieni, byo ono postrachem kadej autorytarnej wadzy, ktra zwalczaa je wszelkimi sposobami. Std umieszczenie ksig na indeksach kocielnych, std

197

palenie ksiek na stosach, zmuszanie pisarzy do emigracji, skazywanie ich na mier. W gruncie rzeczy nie moemy sobie wyobrazi podrcznika historii powszechnej, w ktrym nie byoby rozdziau o tym, jak sowo pisane w formie kursujcych ulotek, tajnych pisemek, podziemnej prasy i nieregularnych wydawnictw wpywao na wynik toczcych si walk spoecznych i politycznych14. Jednak naczeln zasad pastwa demokratycznego jest wolno prasy i wolno sowa. Czy wic mona mwi o cenzurze w demokratycznej Europie? Media maj wpyw na proces masowego komunikowania si, dlatego s bardzo istotnym elementem w procesie zjednoczenia. Unia Europejska jak kada wadza wykorzystuje wpyw mediw na ten proces, zgodnie z celami, ktre wynikaj z przyjtego systemu wartoci, potrzeb spoecznych, czy te sytuacji ekonomicznogospodarczo-spoecznej15. Jednak stawiajc jasno okrelone cele przed polityk medialn, posuguje si rnymi narzdziami, ktre mona okreli mianem wspczesnych form cenzury. Obecnie w Europie poza formalnymi formami cenzury istniej take inne, takie jak wpywanie pewnych rodowisk na przekazywane treci programowe, selekcja i hierarchizacja informacji i programw, podawanie zamiast suchych faktw wprowadzajcych i nakierunkowujcych spoeczestwo opinii i komentarzy. Taka sytuacja nie wpywa pozytywnie na zagwarantowane kademu obywatelowi prawo do rzetelnej, bezstronnej informacji.
13 http://209.85.129.104/search?q=cache:j_yY0uqG26QJ:portal.wsiz.rzeszow.pl/plik.as px%3Fid%3D2138+cenzura+w+pa%C5%84stwie+demokratycznym&hl=pl&ct=clnk &cd=1&gl=pl, z dnia 22.06.2007 14 I. Borkowski, A.Wony, Media lokalne w wiecie wolnoci i ogranicze, Wrocaw 2003, s.12 15 E. Stasiak-Jazukiewicz, Polityka medialna, dz. cyt., s. 7.

198

W spoeczestwie demokratycznym zakazane jest istnienie cenzury. Niestety formy, jakie obecnie ona przybiera, nie zawsze daj si zauway. Ingerencja w programy, przemilczenia, tendencyjne komentarze, tonowanie drastycznych, szokujcych informacji, to wszystko wpywa na zawarto docierajcych do ludzi informacji, nie bdc zauwaane przez zwykego obywatela16. Dlatego wrcz niemoliwe jest istnienie cakowicie wolnych, neutralnych mediw, nawet w pastwach demokratycznych. Toczca si we wspczesnym wiecie walka o wpyw na ksztatowanie informacji, szczeglnie tych, ktre pokazuj aktorw sceny politycznej skutecznie to uniemoliwia17. Polityka, w celu zachowania korzystnego wizerunku w spoeczestwie stara si za wszelk cen kontrolowa informacje i ich przepyw, co w szczeglny sposb odbija si na mediach publicznych. Ponadto demokracja, ktra zakada wolno prasy i wolno sowa, musi akceptowa takie jej ograniczenia, ktre s przyjte w celu prawidowego funkcjonowania tego systemu18.

4. Religia jako jedna z form cenzury Wolno sowa jest wartoci fundamentaln dla kadego demokratycznego pastwa. Jednak wolno sowa to take odpowiedzialno, przede wszystkim odpowiedzialno moralna. W tym miejscu musi nastpi rozgraniczenie, ktre odpowiada nie tylko

Tame, z dnia 22.06.2007 http://www.ap.krakow.pl/ptn/ref2006/Jankojc.pdf, z dnia 22.06.2007 18 http://209.85.129.104/search?q=cache:j_yY0uqG26QJ:portal.wsiz.rzeszow.pl/plik.as px%3Fid%3D2138+demokracja+a+cenzura&hl=pl&ct=clnk&cd=40&gl=pl z dnia 1.07.2007
17

16

199

temu, co dzieje si w Polsce, ale w innych krajach demokratycznych, szczeglnie chrzecijaskich rwnie. Istniej dwie kultury: fundamentalna oraz demokratyczno-liberalna, i adekwatnie do tego podziau moemy mwi o istnieniu dwch moralnoci. Kultura fundamentalna ma silne zakorzenienie w religii, odwoujc si do wartoci wiary w yciu czowieka. Zgodnie z tym wartoci moralne s wartociami religijnymi. Charakterystyczne jest, zatem dla tej kultury spoeczestwo zamknite. Mimo tego, e cechy takie jak rwno, czy wolno maj charakter fundamentalny, to rola silnego pastwa burzy tutaj obraz tej wolnoci. Inaczej przedstawia si to w kulturze demokratyczno-liberalnej, gdzie oprcz rwnoci i wolnoci istniej takie wartoci jak tolerancja, autonomia czy racjonalno19. Ale czy wiara i wartoci, jakimi kieruje si religia ograniczaj media. W pewien sposb tak, i jest to na pewno jedna z form cenzury. Rnica jest tylko taka, e rne religie, maj rne systemy wartoci. Biorc pod uwag chrzecijastwo i islam, czy ktr z religii wschodnich, da si zauway midzy nimi olbrzymie rnice. Dlatego programy, ktre ciesz si popularnoci wrd europejczykw mog mie zupenie inny wydwik w przypadku emisji w ktrym z krajw muzumaskich. Podobna sytuacja wystpuje w przypadku reklam, ktre robione s pod odbiorc, a ich forma i tre jest dostosowywana do rodowiska, czy te spoecznoci, do jakiej jest adresowana. Patrzc pod ktem jednoczcej si Europy na t form ograniczania mediw, gdzie spoeczestwa, mimo e, podobne, rni si
19 http://www.europaprzyszlosci.org/pl/aktualne_wydarzenia/kryteria_wolnosci_slowa, Moja Europa Granice wolnoci sowa, zapis debaty.

200

bardzo od siebie, warto zada sobie pytanie, czy jest moliwo stworzenia jednolitego systemu, ktry odnoszc si do wyznawanych przez spoeczestwo wartoci w celu jego ochrony ograniczy media, nie naruszajc prawa do wolnoci sowa. Pastwa czonkowskie Unii Europejskiej pomimo integracji zachowuj swoja odrbno kulturow, co jest jedn z przyczyn uniemoliwiajcych stworzenie takiego sytemu. Owszem, przyjmujc takie dokumenty jak Europejska Konwencja Ochrony Praw Czowieka, czy Karta Praw Podstawowych pewne wartoci na pewno s zgodne, jednak nie wszystkie, a w kwestii okrelenia granicy wolnoci mediw pastwa czonkowskie maj odmienne zdania. W Europie istniej przepisy okrelajce przestpstwo obrazy uczu religijnych, ktre ma suy wolnoci wyznania. Zapis ten jednak dawi odmienno oraz krytyczne pogldy i sposoby ich wyraania w mediach, a to oznacza, e jest to rodzaj dyskryminujcej cenzury. Olbrzymim problemem w tej kwestii jest fakt, e bardzo trudno ustali kryteria oceny, gdzie koczy si wolno sowa a zaczyna zniewaenie przedmiotu czci. Rang tego problemu potguje fakt, i niejasno tych regulacji zagraa fundamentalnemu prawu czowieka do wolnoci wyraania swoich pogldw. Dlatego postulowane jest wprowadzenie w przepisach okrelenia, ktre mwi o szanowaniu przekona religijnych. Jest to szczeglnie istotne w przypadku osb wierzcych, jak rwnie tych, ktrzy nie wierz, gdy przy takim podejciu brany jest pod uwag fakt przekona wiatopogldowych20.

20

http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,3440, z dnia 23.06.2007

201

5. Normy etyczne pomidzy cenzur a wolnoci wypowiedzi Nie mona cenzurowa mediw, bo to jest sprzeczne z prawami, ktre ma zagwarantowany kady czowiek, czyli prawo do wolnoci sowa, wolnoci wyraania wasnych opinii i pogldw. Cenzura zabija innowacyjno, kreatywno, ujednolica. Jest przejawem kontroli nad tym, co ma ksztatowa spoeczestwo. Z drugiej strony media nazywane coraz czciej czwarta wadz wykorzystuj swoj pozycj. Kreuj nasz rzeczywisto, pokazuj to, co chc, eby byo pokazane. Narzucaj nam take pewien tok mylowy poprzez przekazywanie informacji w formie komentarza, ktry ma odpowiedni, zaplanowany przez nie wpyw na odbiorcw. A to staje si niebezpieczne dla spoeczestwa, gdy rzeczywisto zaczyna si miesza z kreacj medialn, tworzon przez jednostki. Pewn form cenzury, jest tak zwana poprawno polityczna, ktra dotyczy przede wszystkim formy wyraania si. Obecnie Europa jest na etapie przyjmowania tych norm poprawnoci politycznej, ktre maj na celu przeciwdziaanie jzykowi nienawici, ktry wzbudza opresj i ma za zadanie agodzi nasze wypowiedzi. Jednak stosujc si do tych zasad sami ograniczamy sobie moliwo krytykowania zjawisk spoecznych, a to nie o to chodzi. Dlatego konieczne jest istnienie regu prawa dotyczcych dziaalnoci mediw. Nie mona, przy tym zakada, e to prawo, ktre reguluje dziaalno mediw jest cenzur, czy ograniczeniem ich wolnoci. Pomidzy tymi dwoma czynnikami musi istnie kompromis, ktry powinien wynika z poczucia etyki ludzi mediw, wyraajcego si w zdolnoci do oceny wasnego postpowania.

202

Dlatego na stray rwnowagi pomidzy ochron spoeczestwa, a kultem wolnoci wypowiedzi w mediach stoj normy etyczne. W 1936 roku Midzynarodowa Unia Stowarzysze Prasowych stworzya swoisty dekalog norm etycznych. Kolejnym krokiem byo podpisanie 20 listopada 1983 roku dziesiciu Midzynarodowych zasad etyki zawodowej w dziennikarstwie: - prawa do swobodnego wyraania opinii i otrzymywania prawdziwych informacji, - prawa do denia przez dziennikarza do poznania prawdy i obiektywnego przedstawienia rzeczywistoci, - ponoszenia odpowiedzialnoci za przekazywana informacj, - integracji ludzi prasy, w celu ochrony zawodowych zasad i przekona, - prawa do dostpu do mediw i sprostowa, - prawa do ochrony ycia prywatnego przez ludzi, - ochrony interesu i moralnoci spoecznej, - ochrony uniwersalnych wartoci, - prawa do obiektywnej oceny wojny, oraz rnych form przemocy, dyskryminacji, - poszanowania wiatowego adu w komunikacji i informacji spoecznej21. Dziesi lat pniej w 1993 roku zostaa przyjta Rezolucja 1003 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy, ktra okrelaa etyczne zasady dla dziennikarzy. Deklaracja ta wymaga od tego
21 W. Pisarek, Kodeksy Etyki Dziennikarskiej, [w:] Z. Bauer, E. Chudziski (red.), Dziennikarstwo i..., dz. cyt., s. 426-427.

203

zawodu postawy odpowiedzialnoci za przekazywane informacje i opinie. Musz by one zgodne z prawd, obiektywne, uczciwe i etyczne. Zakazuje dziennikarzom czerpania korzyci, czy zaspokajania interesw prywatnych, kosztem wykonywania czynnoci zawodowych, oraz stoi na stray ochrony prywatnoci oraz prawa do domniemania niewinnoci. Z chci przyjta przez dziennikarzy Rezolucja 1003 zostaa mocno skrytykowana przez wydawcw, ktrzy okrelili j, jako ch ocenzurowania mediw. W Polsce od 1945 roku obowizuje Dziennikarski Kodeks Obyczajowy, z ktrego po dzie dzisiejszy korzysta jedno z trzech stowarzysze dziennikarzy Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich. Od 1991 roku funkcjonuje take Dziennikarski Kodeks Obyczajowy Stowarzyszenia Dziennikarzy Rzeczpospolitej Polskiej obowizujcy w tyme stowarzyszeniu. Zgodnie z tym kodeksem dziennikarze nie mog propagowa adnych form agresji czy przemocy, sownie obraa, ponia i szantaowa obywateli, oraz obraa ich uczucia religijne. Szczeglnym dokumentem w kwestii etyki w mediach jest Karta Etyczna Mediw. Zostaa ona przyjta w 1955 roku przez stowarzyszenia dziennikarskie, Telewizj Polsk, Radio. Zawiera ona siedem podstawowych zasad: - zasad prawdy, - zasad obiektywizmu, - zasad oddzielania informacji od komentarza, - zasad uczciwoci dziennikarzy, - zasad szacunku i tolerancji, - zasad pierwszestwa dobra odbiorcy,

204

- zasad wolnoci i odpowiedzialnoci za form i tre, ktre dziennikarze, wydawcy, producenci i nadawcy zobowizali si przestrzega. Do wdroenia Karty, oraz wydawania opinii w przypadkach, gdy zostanie ona naruszona powoano Rad Etyki Mediw. Ponadto niektre z mediw posiadaj wasne organy sprawujce kontrol nad przestrzeganiem norm etycznych. Trudno mwi o poprawnym funkcjonowaniu mediw i caej przestrzeni medialnej bez etyki, bez fundamentalnych zasad etycznych22. Nie stworzono specjalnych zasad, ktre obowizywayby w mediach, to s takie same zasady, jakie obowizuj w innych dziedzinach. Etyka w mediach dotyczy wszystkich uczestniczcych w caej przestrzeni medialnej, oraz wszystkich jej sfer, poczynajc od treci przekazu, przez proces produkcji po systemy medialne. Normy etyczne nie s ograniczeniem wolnoci wypowiedzi, one stoj pomidzy ni a cenzur. Podstaw etyki mediw jest dojrzae i sprawiedliwe korzystanie z wolnoci i odpowiedzialnoci23.

6. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji cenzorem Media zawsze byy kontrolowane, gdy uznawano je za czynnik oddziaywania politycznego. Ingerencj t tumaczono chci zapewnienia adu komunikacyjnego. Pomimo prb w Europie nie zosta wypracowany jednolity system kontroli mediw. Wynika to przede wszystkim, ze zrnicowania polityczno kulturowego pastw czonkowskich Unii Europejskiej. Jednak najwikszym problemem

22

23

http://www.wychowawca.pl/miesiecznik_nowy/2006/09-2006/01.htm, 1.07.2007 Tame

dnia

205

jest powizanie kontroli mediw z zasad wolnoci, ktr to maj zagwarantowan. W Polsce media podlegaj podwjnej kontroli, gdy tak wynika z sytuacji ekonomiczno-prawnej Telewizji Polskiej. Dlatego te minister skarbu kontroluje Telewizj Polsk od strony gospodarczej, natomiast z drugiej strony nadzr nad dziaalnoci programow sponsoruje specjalnie do tego celu powoana Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji24. 29 grudnia 1992 roku Sejm Rzeczpospolitej Polskiej uchwali ustaw, ktra wesza w ycie 1 marca 1993 roku, na mocy ktrej, powoana zostaa Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Rozpocza ona sw dziaalno 28 kwietnia 1993 roku. Zgodnie z zapisem w Konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku, art. 213 1. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji stoi na stray wolnoci sowa, prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji oraz wydaje ona rozporzdzenia i podejmuje uchway25. Zgodnie z art. 6 ustawy o radiofonii i telewizji z 29 grudnia 1992 roku Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji stoi na stray samodzielnoci nadawcw i interesw odbiorcw, a take zapewnia otwarty i pluralistyczny charakter radiofonii i telewizji. Do jej zada naley przede wszystkim projektowanie kierunkw polityki pastwa w dziedzinie radiofonii i telewizji, okrelanie warunkw prowadzenia dziaalnoci przez nadawcw, podejmowanie rozstrzygni w sprawach dotyczcych przyznawania koncesji na rozpowszechnianie i rozprowadzanie programw; sprawowanie kontroli nad dziaalnoci nadawcw;
24

A. Jaskiernia, Publiczne media, dz. cyt., s. 246-249.

206

ponadto organizowanie bada treci i odbioru programw radiowych i telewizyjnych; ustalanie wysokoci opat pobieranych za udzielenie koncesji oraz wpis do rejestru; rwnie opiniowanie projektw ustaw oraz umw midzynarodowych dotyczcych dziaalnoci radiofonii i telewizji; inicjowanie postpu naukowo-technicznego w dziedzinie radiofonii i telewizji; organizowanie i wsppracowanie z zagranic w kwestii radiofonii i telewizji oraz nawizywanie wsppracy z organizacjami i instytucjami w zakresie ochrony praw autorskich, praw wykonawcw, praw producentw oraz nadawcw programw radiowych i telewizyjnych26. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji zgodnie z celem, w jakim bya powoana prowadzi monitoring nadawcw, zarwno pod wzgldem treci programowych, jak i pod ktem przestrzegania przez nadawcw przepisw, ktrym podlegaj. Ponadto monitoruje reklamy, czas ich emisji, produkty i usugi, ktre s objte ograniczeniami czy zakazami, oraz na podstawie opinii i uwag, spoeczestwa podejmuje s dziaania interwencyjne. Monitoringowi Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji podlega take techniczna strona funkcjonowania mediw, ich zasig, jako. Kontroli i ocenie podlega rwnie kwestia sytuacji ekonomiczno-finansowej koncesjonowanych nadawcw, oraz zmiany rynkowe, jakie zachodz na polskim rynku mediw. W swojej dziaalnoci Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji kieruje si priorytetami europejskiej polityki audiowizualnej, gdy, Polski rynek mediw systematycznie upodabnia si, a raczej staje
25 Organy kontroli pastwowej i ochrony prawa, Rozdzia IX Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)

207

si czci rynku europejskiego i wiatowego. Konsekwencj jest stae poszukiwanie kapitau niezbdnego dla rozwoju mediw, rne formy integracji oraz powstawanie grup medialnych o bardzo zoonej strukturze zarwno pod wzgldem funkcjonalnym jak i kapitaowym27. Podajc za tymi zmianami zmienia si take funkcja Rady, ktra coraz bardziej skupia si na zadaniach nadzorczokontrolnych28. Czy Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji jest cenzorem? Patrzc na zakres jej obowizkw mona tak powiedzie, ale z drugiej strony kto musi nadzorowa dziaalno mediw tak, aby dziaay zgodnie z prawem i obowizujcymi przepisami.

7. A czy nie mogoby by bez cenzury? Wolno sowa uzasadnia si j jako: - autonomi jednostki, oraz zwizane z ni wartoci dotyczce jej suwerennoci, samospenienia i samorealizacji, - denie do poznania prawdy, ktre jest moliwe w przypadku nieskrpowanej wolnoci komunikowania, informowania i pogldw, - krzewienie tolerancyjnych wartoci, dla postaw i pogldw budzcych nasz niech i sprzeciw, - demokracj, ktra przejawia si przez wolno wypowiedzi, z szczeglnym uwzgldnieniem spraw publicznych. Jednak ta wolno czsto wchodzi w konflikt z innymi wartociami, takimi jak moralno, obyczajowo. Konflikt, jaki tu
26 27

Art. 6 Ustawy o radiofonii i telewizji z 29 grudnia 1992 roku http://bip.krrit.gov.pl/pl/bip/mon_nad/monitoring_wlascicielski, z dnia 1.07.2007

208

powstaje jest trudny do rozwizania, i wcale nie oznacza, e wolno sowa, wolno wypowiedzi zawsze musi zwyciy, bo przecie wolno nie ma charakteru absolutnego. Z drugiej jednak strony ch ograniczenia tej wolno, musi by uzasadniona, a co za tym idzie, nie mona, kadego ograniczenia wolnoci sowa i wolnoci wypowiedzi w mediach traktowa jako cenzury. Media peni bardzo wan role w yciu kadego czowieka. S rodkiem uprzyjemniajcym ycie, zastpuj bezporednie uczestnictwo w kulturze, peni role informacyjn29. Niezaprzeczalnym faktem jest istnienie w mediach cenzury. Natomiast jej stopie zaley przede wszystkim od rodka przekazu. W przypadku telewizji cenzura jest bardziej zauwaalna, ni w innych mediach. Programy, ktre mog szkodzi modym widzom szczeglnie takie, ktre zawieraj przemoc czy pornografi s emitowane w godzinach nocnych. Ponadto wprowadzone s odpowiednie oznaczenia, ktre okrelaj, dla kogo przeznaczona jest dana audycja. Programy, ktre s przeznaczone do emisji, zanim to nastpi przechodz przez szereg rnego rodzaju kontroli. Bardzo rzadko zdarza si tak, e nagranie trafia na ekrany w pierwotnym ksztacie, gdy wymagana jest autoryzacja, potrzebne s wymagania ramwki programowej, obostrzenia prawne przed ewentualnym zniesawieniem. Misj mediw nie jest propagowanie wszechobecnej przemocy i rozpusty. Programy, ktre trafiaj na ekrany s odpowiedzi na zapotrzebowanie odbiorcw, i s one dobierane tak, aby zwik28

http://bip.krrit.gov.pl/, z dnia 1.07.2007

209

szy ogldalno, a tego typu rzeczy drastycznie zwikszaj atrakcyjno emitowanego materiau. Media funkcjonuj pod publik, i to spoeczestwo w pewnym sensie je ksztatuje, bo to ono tworzy media, a nie media spoeczestwo. Czy cenzura w mediach jest zjawiskiem negatywnym? Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Media tworzone s po to, aby dzieli si informacjami z innymi w sposb obiektywny. Natomiast cenzura niewane, w jakiej formie jest wynikiem forsowania i propagowania wyznawanych przez kogo pogldw. Cenzura przedstawiana jest w rnych formach, i wiele z nich szkodzi spoeczestwu, jego harmonijnemu rozwojowi, ogranicza, powoduje niezadowolenie obywateli. Ograniczanie swobody wypowiedzi, krpowanie sw najczciej spotykaj si z wrogim nastawieniem. Jak pokazuje historia, spoeczestwa, ktrym brakowao swobody wypowiedzi podejmoway dziaania obronne, majce na celu zmniejszenie represji, zaprzestanie oficjalnej propagandy, ktra szerzy ideologicznie poprawny wiatopogld. Tak samo jak w przypadku mediw, to ludzie tworz cenzur, przepisy, obostrzenia, ograniczenia, ktre nie rzadko maj na celu ochron spoeczestwa, przed demoralizacj. Dziennikarze, wydawcy, producenci i nadawcy szanujc niezbywalne prawo czowieka do prawdy, kierujc si zasad dobra wsplnego, wiadomi roli mediw w yciu czowieka i spoeczestwa obywatelskiego musz kierowa si jakimi reguami, ktre nie bd cenzur, ale pewnym wyznacznikiem, dziki ktremu moliwe bdzie w peni korzystanie z zagwa29 Z. Bauer, Gatunki dziennikarskie, [w:] Z. Bauer, E. Chudziski (red.), Dziennikarstwo i..., dz. cyt., s. 169.

210

rantowanych nam wolnoci. Dlatego, tylko i wycznie od spoeczestwa zaley, jakie reguy korzystania z wolnoci stwarza i jakimi chce si kierowa. Tworzc te reguy, spoeczestwo powinno opiera je na zasadach odpowiedzialnoci, rzetelnoci. Zasady te powinny przywieca dobru oglnemu. Kiedy warunki te nie s speniane reguy te staj si cenzur. Z drugiej strony cenzury nie mona jednoznacznie zaklasyfikowa jako zej, takiej, ktra przenika do wiadomoci czowieka. Cenzura, ktra ksztatuje i prostuje moralno spoeczestwa, i dotyczy tylko tych spraw, ktrych zakwestionowania chciaby og jest zjawiskiem pozytywnym30. Wane jest, aby spoeczestwo zdawao sobie spraw z jej istnienia, ponadto musi by ono odporne na wszelkiego rodzaju prby manipulacji, jakimi jest atakowane choby w reklamie. Tylko w przypadku istnienia takiej wiadomoci spoeczestwo bdzie mogo powiedzie o sobie, e jest naprawd wolne31. Dylematw i niejasnoci zwizanych z granicami wolnoci wypowiedzi jest wiele. Wolno sowa nie powinna stanowi wartoci sama w sobie, gdy jest cenn spoecznie swobod tylko wtedy, gdy suy spoeczestwu. W dzisiejszym wiecie nie ma moliwoci istnienia zupenie wolnych mediw. Musz istnie przepisy, regulacje, normy etyczne. Wyobramy sobie sytuacj, w ktrej ich nie ma, a media korzystaj z penej wolnoci, czyli pokazuj treci obraajce uczucia okrelonych grup spoecznych i religijnych, informacje dyskryminujce jednostki i grupy, treci, ktre s niedozwolone lub
30

http://www.cenzura.zyxist.com/index.php/cenzura_w_mediach, z dnia 22.06.2007

211

szkodliwe. Czy takie wolne media speniaj nasze oczekiwania?, Czy chcemy oglda brutalno, przemoc, zniewag i zo? Rola, jak odgrywaj media w dzisiejszym wiecie, jest niebagatelna, dlatego, aby nie zagraa spoeczestwu ich dziaalno musi by regulowana. A tylko od spoeczestwa zaley, czy zostanie nazwane to cenzur, ktra daje poczucie ograniczenia, czy regulacj, ktra nas chroni.

Zakoczenie Cenzura jest form ograniczenia w kadej dziedzinie ycia, kontrol obyczajw, moralnoci oraz pogldw i wypowiedzi rozpowszechnianych za porednictwem narzdzi komunikowania spoecznego. Media, ze wzgldu na swj charakter s w pewien sposb na ni skazane. yjc w pastwie demokratycznym chcemy, aby media byy wolne i niezalene. Media majc tak duy wpyw na ksztatowanie si spoeczestwa nie mog jednak by wolne od odpowiedzialnoci, a wic szacunku do kadego czowieka i wyznawanych przez niego wartoci. Ponadto media powinny by podporzdkowane jednej fundamentalnej zasadzie prawdy, gdy to sprawia, e s one obiektywne i niezalene. Niestety wspczesne media coraz czciej stawiaj na rentowno i zysk, d do sensacji, przez co obnia si ich standard. Kreuj wiat na potrzeby rynku lub dla pienidzy, a ten niejednokrotnie mija si z rzeczywistoci. Taka sytuacja powoduje zaniechanie publicznej misji mediw.

31

http://www.cenzura.zyxist.com/index.php/cenzura?cmm_cenzura_w_mediach=1, z dnia 22.06.2007

212

Szczegln rol w kreowaniu otaczajcego nas wiata odgrywa reklama, ktra bdc wykorzystywana za porednictwem mediw silnie oddziaywuje na spoeczestwo. Nic tak przecie nie zapada w pamici, jak chwytliwe haso reklamowe, czy szokujcy obraz, i moe wanie, dlatego jest ona w tak duym stopniu ograniczana. Media, ktre funkcjonuj w demokratycznej Unii Europejskiej tak naprawd wcale nie s wolne od cenzury. Ta wspczesna cenzura wyglda troch inaczej, ni kilkadziesit, czy kilkaset lat temu, ale wci pozostaje cenzur. Zmienia si jej forma, ale zamys pozosta ten sam. Jednak patrzc na cenzur w reklamie nie mona powiedzie, e jest ona zjawiskiem zupenie negatywnym. Ukazane wspczesne formy cenzury pokazuj, e rzeczywisto, jak przedstawiaj nam media to dobrze wyreyserowany spektakl, ktry ma na celu wpywanie na postawy ludzi, podejmowane przez nich decyzje, a co za tym idzie kreowanie i ukierunkowywanie caego spoeczestwa. Analizujc problem istnienia cenzury zauwaalny jest fakt, e moe ona przybiera rne formy, wrd ktrych oprcz negatywnych znajduj si rwnie pozytywne. To one chroni ludzi przed zgubnym wpywem faszywego, kreowanego w mediach wiata piknych i bogatych. Dziki pewnym regulacjom, obostrzeniom i zasadom nie ponia si ludzkiej godnoci, nie pokazuje si rzeczy bardzo intymnych, cierpienia, tortur, agonii, nie daje si faszywego wiadectwa. Cenzura w mediach nadal istnieje, i w dobie ekspansji medialnej wpywa nie tylko na same media, ale ksztatuje rwnie spoeczestwo, dlatego wspczesne media nie mog funkcjonowa bez adnych ogranicze, gdy to rodzioby rnego rodzaju naduycia. A

213

zatem, nie wszystkie wspczesne formy cenzury w mediach s zjawiskiem negatywnym. Coraz czciej zdarza si tak, e stoj na stray moralnoci i chroni spoeczestwo przed demoralizacj. Uwaam, e wolne media to takie, ktre funkcjonuj pomidzy kontrol a anarchi. Jednak, aby media speniay wyznaczon im rol sama wolno nie wystarczy, musi by ona poczona z odpowiedzialnoci za przekazywane treci, rzetelnoci dziennikarskiego przekazu, a take niezalenoci. Media pokazuj to, co spoeczestwo chce oglda, dlatego to ludzie je ksztatuj, a tym samym ponosz odpowiedzialno za przekazywane treci. To spoeczestwo jest cenzorem, ktry okrela, co wolno mediom, a czego nie. Dlatego wyznaczajc granice wolnoci mediom musimy by wiadomi odpowiedzialnoci, jaka na nas spoczywa.

214