Gramsci - Intelektualiści I Organizowanie Kultury

Antonio Gramsci
Intelektualici i organizowanie kultury
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski) WARSZAWA 2005
Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)
Intelektualici i organizowanie kultury (Gli intellettuati e l'organizzazione della cultura) to jeden z 33 zeszytw wiziennych Antonio Gramsciego, napisany prawdopodobnie w 1930 roku, a opublikowany po raz pierwszy w 3 tomie Opere di Antonio Gramsci (Dziea Antonio Gramsciego), Einaudi, Turyn 1949. rdem dla niniejszego wydania s Pisma wybrane Antonio Gramsciego, tom I, wyd. Ksika i Wiedza, Warszawa 1961 r. Tekst z jzyka woskiego przetumaczya Barbara Sieroszewska.
-2 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl
TWORZENIE SI INTELIGENCJI Czy inteligencja stanowi autonomiczn i niezalen grup spoeczn, czy te kada grupa spoeczna ma swoj wasn i odrbn kategori intelektualistw? Jest to zagadnienie bardzo zoone z uwagi na rnorodno form, ktre przybiera dotychczas realny proces historyczny powstawania poszczeglnych kategorii intelektualistw. Z tych form najwaniejsze s dwie: 1. Kada grupa spoeczna, rodzc si na naturalnym podou jakiej zasadniczej funkcji w wiecie produkcji ekonomicznej, daje zarazem, niejako organicznie, pocztek co najmniej jednej warstwie intelektualnej, nadajcej tej grupie jednolito oraz wiadomo wasnej roli nie tylko w dziedzinie ekonomicznej, ale take spoecznej i politycznej. Przedsibiorca kapitalistyczny powouje jednoczenie do ycia technika przemysu, teoretyka ekonomii politycznej, organizatora nowej kultury, nowego prawa itd. Naley podkreli, e przedsibiorca peni wysz funkcj w wiecie produkcji, wymagajc pewnych uzdolnie kierowniczych i technicznych (a wic i intelektualnych): musi on posiada pewne uzdolnienia techniczne nie tylko w ograniczonym zakresie swej wasnej dziaalnoci i wasnej inicjatywy, ale i w innych dziedzinach, w kadym razie w tych, ktre s najbardziej zblione do jego dziaalnoci ekonomicznej (musi by organizatorem mas ludzkich, organizatorem zaufania tych, ktrzy lokuj oszczdnoci w jego przedsibiorstwie, tych, ktrzy kupuj wytwarzane przez niego towary itd.). Jeeli nie og przedsibiorcw, to przynajmniej ich elita musi by obdarzona umiejtnoci organizowania caego w ogle spoeczestwa, z ca jego zoon organizacj usug a do organizmu pastwowego wcznie, a to w zwizku z koniecznoci stwarzania warunkw jak najbardziej sprzyjajcych ekspansji wasnej klasy. A ju co najmniej musi posiada umiejtno doboru zleceniobiorcw (wyspecjalizowanych urzdnikw), ktrym powierza zadanie organizowania stosunkw oglnych wykraczajcych poza ramy przedsibiorstwa. Mona stwierdzi, e intelektualici organiczni, ktrych kada nowo powstajca klasa powouje do ycia i w miar swego wasnego rozwoju urabia, s w wikszoci cile wyspecjalizowani dziki czstkowym aspektom pierwotnej dziaalnoci nowego typu spoecznego, jaki ta nowa klasa wydaa na wiat1. Panowie feudalni take dysponowali pewn szczegln umiejtnoci techniczn, a mianowicie znajomoci sztuki wojskowej. Rzec nawet mona, e z chwil kiedy arystokracja utracia monopol na wiedz techniczno-wojskow, rozpocz si kryzys feudalizmu. Ale formowanie si warstwy intelektualistw w wiecie feudalnym, jak rwnie w poprzedzajcym go wiecie antycznym, stanowi zagadnienie zupenie odrbne: drogi i sposoby tego formowania si i dalszego rozwoju wymagaj konkretnych studiw. Zauway te trzeba, e masy chopskie, mimo swej zasadniczej roli w wiecie produkcji, nie wytwarzaj swej wasnej organicznej warstwy intelektualnej ani nie asymiluj adnej grupy intelektualistw tradycyjnych, jakkolwiek inne grupy spoeczne czerpi z mas chopskich znaczn cz swoich intelektualistw i wielu intelektualistw tradycyjnych jest pochodzenia chopskiego. 2. Kada jednak zasadnicza grupa spoeczna2, wyaniajca si z poprzedniej struktury ekonomicznej i bdca wyrazem jej rozwoju, zastawaa, przynajmniej dotychczas, istniejce ju przedtem kategorie intelektualistw, reprezentujce cigo historyczn, ktrej nie zdoay przerwa nawet najbardziej zoone i radykalne przemiany form spoecznych i politycznych.
1
Trzeba si tu odwoa do ksiki Gaetana Mosca: Elementi di scienza politica (nowe, rozszerzone wydanie z roku 1923). Tak zwana przez profesora Mosca klasa polityczna nie jest niczym innym, jak tylko kategori intelektualistw panujcej grupy spoecznej: pojcie klasy politycznej Moski da si przyrwna do pojcia elity Vilfreda Pareto, ktre to pojcie jest jeszcze jedn prb interpretacji historycznego zjawiska intelektualistw oraz ich roli w yciu pastwowym i spoecznym. Ksika profesora Mosca jest niezwyk mieszanin o charakterze socjologicznym i pozytywistycznym; cechuje j jednak tendencyjno wynikajca z bezporedniego zainteresowania autora wydarzeniami politycznymi, co czyni j mniej niestrawn i pod wzgldem literackim nadaje jej nieco wicej ycia. 2 Zasadnicze grupy spoeczne te grupy spoeczne, ktre byy lub s w stanie, z historycznego punktu widzenia, sprawowa wadz i kierowa pozostaymi klasami; takimi grupami s na przykad buruazja i proletariat. Red.
Najbardziej typow z tych kategorii intelektualistw jest kler, monopolizujcy przez dugi czas (przez ca faz historyczn, ktrej cech charakterystyczn jest w pewnym stopniu wanie ten monopol) rozleg i wan dziedzin: ideologi religijn, czyli filozofi i nauk epoki wraz ze szko, nauczaniem, moralnoci, wymiarem sprawiedliwoci, dobroczynnoci, opiek spoeczn itd. Duchowiestwo uwaa mona za kategori intelektualn organicznie zwizan z arystokracj ziemiask: pod wzgldem prawnym zrwnana ona bya z arystokracj, dzielc z ni wadanie dobrami feudalnymi oraz przywileje pastwowe zwizane z posiadaniem ziemi3. Ale monopolizowanie nadbudw przez kler4 nie odbywao si bez walk i podlegao ograniczeniom, std te rodziy si w rozmaitych formach (zasugujcych na konkretne badania) dalsze kategorie intelektualistw, popierane i rozrastajce si wraz ze wzrostem centralistycznej wadzy monarszej a do absolutyzmu wcznie. W ten sposb wytworzya si arystokracja sdownicza ze swymi odrbnymi przywilejami, warstwa administratorw, uczonych, teoretykw, filozofw wieckich itd. Te rozmaite kategorie tradycyjnych intelektualistw odczuwaj nieprzerwan cigo swego istnienia na przestrzeni dziejw oraz wasn odrbno i uwaaj si za grupy autonomiczne, niezalene od panujcej grupy spoecznej. To samookrelenie nie pozostaje bez wpywu na dziedzin ideologiczn i polityczn, i to nawet wpywu powanego: caa filozofia idealistyczna wie si cile z owym stanowiskiem zajtym przez intelektualistw jako grup spoeczn. Co wicej filozofi idealistyczn mona zdefiniowa jako wyraz tej utopii spoecznej, na zasadzie ktrej intelektualici uznaj si za grup niezalen, autonomiczn, obdarzon odrbnymi cechami charakterystycznymi itd. Trzeba jednak stwierdzi, e o ile papie i wysi dostojnicy Kocioa sdz, e s cilej zwizani z Chrystusem i apostoami ni z senatorami Agnellim i Bennim, to inaczej rzecz si ma na przykad z Gentilem i Crocem. Zwaszcza Croce, cho czuje si silnie zwizany z Arystotelesem i Platonem, nie ukrywa jednak, e jest rwnie zwizany z senatorami Agnellim i Bennim5 i to wanie stanowi najcharakterystyczniejszy rys filozofii Crocego. Jaki jest najszerszy zakres pojcia intelektualista? Czy moliwe jest znalezienie jednolitego kryterium, ktre by cechowao w jednakowym stopniu rnorodne i rozbiene dziedziny dziaalnoci intelektualnej i zarazem je odrniao od dziedzin dziaalnoci innych grup spoecznych? Najbardziej rozpowszechnionym bdem metodycznym wydaje mi si poszukiwanie tego kryterium rozrnienia w samej istocie dziaalnoci intelektualnej zamiast w caoci systemu stosunkw, w ktrych wyniku dziaalno ta (a co za tym idzie, i grupy, ktre j uosabiaj) zostaje umiejscowiona w caoksztacie stosunkw spoecznych. Tak wic na przykad robotnika czy proletariusza nie charakteryzuje sama praca przez niego wykonywana, ale praca w okrelonych warunkach i okrelonych stosunkach spoecznych (nie mwic ju o tym, e praca wycznie fizyczna nie istnieje, a okrelenie Taylora o wytresowanym gorylu jest przenoni, zakrelajc granice w pewnym okrelonym kierunku: w kadej pracy fizycznej, nawet najbardziej mechanicznej i najprymitywniejszej, kryje si pewne minimum umiejtnoci technicznych, czyli pewne minimum twrczej dziaalnoci intelektualnej). Jak ju wyej wspomniano, przedsibiorca z racji swojej funkcji musi posiada pewne kwalifikacje o charakterze intelektualnym, mimo e jego sylwetk spoeczn okrelaj nie one, lecz cao stosunkw spoecznych wyrniajcych stanowisko przedsibiorcy w przemyle.
3
Co si tyczy kategorii intelektualistw najwaniejszej moe po duchowiestwie z racji swego autorytetu oraz funkcji spoecznej sprawowanej w spoeczestwach pierwotnych, a mianowicie kategorii lekarzy w najszerszym znaczeniu tego sowa, czyli kategorii obejmujcej tych wszystkich, ktrzy walcz z chorobami i mierci sign trzeba do Historii medycyny Artura Castiglioniego. Przypomnie, jakie istniay i istniej gdzieniegdzie po dzi dzie zwizki midzy religi i medycyn: szpitale w rkach zakonw, nie mwic ju o tym, e wszdzie tam, gdzie pojawia si lekarz, pojawia si take ksidz (egzorcyzmy, rne formy opieki itp.). Wiele wybitnych postaci na polu religii uznawano rwnoczenie za wielkich lekarzy: idea cudw, a do wskrzeszenia zmarych wcznie. Rwnie i w odniesieniu do krlw dugo istniay wierzenia, e uzdrawiaj ludzi przez pooenie rk itd. 4 Od niego wanie pochodzi, przyjty w wielu jzykach pochodzenia neoaciskiego lub rozwinitych pod silnym wpywem aciny kocielnej, zwyczaj okrelania intelektualisty czy specjalisty sowem klerk z odpowiednikiem laik dla oznaczenia profana, niespecjalisty. 5 Agnelli i Benni senatorowie i wybitni przedstawiciele wielkiego kapitau woskiego: Agnelli by jednym z gwnych akcjonariuszy Fiata, Benni firmy Montecatini. Red.
Mona by wic powiedzie, e wszyscy ludzie s po trosze intelektualistami, ale nie wszyscy peni w spoeczestwie funkcje intelektualne6. Dzielc ludzi na inteligentw i nieinteligentw, w rzeczywistoci myli si o ich bezporedniej funkcji spoecznej, bierze si pod uwag to, czy gwny ciar ich czynnoci zawodowych spoczywa na wysiku mzgowym, czy miniowo-nerwowym. Znaczy to, e o ile moemy mwi o inteligentach, to o nieinteligentach mwi nie mona, gdy tacy w ogle nie istniej. Ale stosunek ilociowy midzy wysikiem mzgowo-intelektualnym a miniowo-nerwowym nie jest zawsze jednakowy, a zatem mamy rne stopnie dziaalnoci specyficznie umysowej. Nie ma takiego dziaania ludzkiego, w ktrym umys nie braby adnego udziau, nie mona wic oddzieli definitywnie homo faber od homo sapiens. Ostatecznie kady czowiek, niezalenie od swojej pracy zawodowej, rozwija jak dziaalno intelektualn, jest wic po trosze filozofem, ma jaki wiatopogld, jak wiadom lini postpowania moralnego, przyczynia si do utrwalenia albo do przeksztacenia jakiego wiatopogldu, czyli do tworzenia si nowych sposobw mylenia. Problem wytworzenia nowej warstwy inteligenckiej polega na krytycznym opracowaniu dziaalnoci intelektualnej, istniejcej w mniejszym lub wikszym stopniu w kadym czowieku, poprzez stopniowe modyfikacje jej stosunku do dziaalnoci miniowo-nerwowej, zmierzajce do wytworzenia midzy nimi rwnowagi oraz tego, by owa dziaalno miniowo-nerwowa, jako skadnik oglnej dziaalnoci praktycznej, nieustannie odnawiajcej i oywiajcej fizyczne i spoeczne ycie wiata, sama w sobie staa si fundamentem nowego i integralnego wiatopogldu. Tradycyjnym i rozpowszechnionym typem intelektualisty jest literat, filozof i artysta. Dlatego te dziennikarze, uwaajcy si za literatw, filozofw i artystw, uwaaj si tym samym za prawdziwych intelektualistw. W wiecie wspczesnym natomiast wyksztacenie techniczne, cile zwizane z prac przemysow, najprymitywniejsz i najnisz nawet, musi sta si baz nowego typu intelektualisty. W oparciu o t wanie baz tygodnik L'Ordine Nuovo pracowa nad rozwijaniem pewnych form nowego intelektualizmu i nad ustalaniem nowych poj, co w niemaym stopniu przyczynio si do powodzenia tego pisma, poniewa taka postawa odpowiadaa ukrytym aspiracjom i zgodna bya z rozwojem realnych form ycia. Dziaalno intelektualisty nowego typu nie moe polega wycznie na elokwencji, tym zewntrznym i chwilowym motorze uczu i namitnoci, ale na aktywnym wczaniu si w ycie praktyczne w charakterze budowniczego, nieustannie przekonywajcego organizatora a nie tylko mwcy a przy tym musi przewysza abstrakcyjnego ducha matematycznego. Od techniki-pracy dochodzi ona do techniki-wiedzy i do historycznej koncepcji czowieka, bez ktrej pozostaje si specjalist i nie mona sta si przywdc (specjalista + polityk). Tak wic z biegiem historii powstaj kategorie wyspecjalizowane w penieniu funkcji intelektualnych, tworz si w powizaniu ze wszystkimi grupami spoecznymi, ale zwaszcza w powizaniu z grupami najwaniejszymi. Najszerszym i najbardziej zoonym przemianom podlegaj w powizaniu z panujc grup spoeczn. Jedn z najbardziej charakterystycznych cech kadej rozrastajcej si i dcej do hegemonii grupy spoecznej jest jej walka o asymilacj i podbj ideologiczny tradycyjnych intelektualistw; asymilacja i podbj s tym szybsze i bardziej skuteczne, im szybciej dana grupa ksztatuje rwnolegle wasne organiczne elementy intelektualne. Olbrzymi rozwj dziaalnoci i organizacji szkolnej (w najszerszym znaczeniu tego sowa) w spoeczestwach, ktre wyszy ze wiata redniowiecznego, wiadczy o tym, jak wielkie znaczenie w wiecie nowoytnym maj kategorie i funkcje intelektualne. Podobnie jak starano si pogbi i rozszerzy intelekt poszczeglnych jednostek, dono te do mnoenia i udoskonalania specjalizacji. Bierze std pocztek rozmaito i wielostopniowo instytucji szkolnych a po instytucje powoane do rozwijania tak zwanej wyszej kultury w kadej dziedzinie nauki i techniki. Szkoa jest narzdziem ksztacenia inteligencji rnych stopni. Zoono funkcji intelektualnych w rnych pastwach mierzy mona obiektywnie iloci szk specjalnych i ich zhierarchizowaniem. Im
6
Tak samo nie powiemy cho kademu zdarza si czasem usmay dwa jajka albo zeszy rozdart kurtk e wszyscy ludzie s kucharzami czy krawcami.
rozleglejszy jest area szkolnictwa i im liczniejsze s pionowe stopnie szkoy, tym bardziej zrnicowane jest ycie kulturalne, tym wysza jest cywilizacja danego pastwa. Nasuwa si tu porwnanie z dziedziny techniki przemysowej: uprzemysowienie kraju mierzy si iloci i doskonaoci urzdze sucych do budowy maszyn przeznaczonych do konstruowania innych maszyn oraz produkcj coraz precyzyjniejszych narzdzi do budowy coraz bardziej precyzyjnych maszyn i narzdzi sucych do budowy maszyn i tak dalej. Mona powiedzie, e kraj najlepiej wyposaony w urzdzenia do wytwarzania instrumentw dla pracowni dowiadczalnych oraz instrumentw przeznaczonych do sprawdzania jakoci poprzednich instrumentw jest krajem o najbardziej zoonym yciu techniczno-przemysowym i o najwyszej cywilizacji. Tak samo rzecz si ma z przygotowywaniem inteligencji i ze szkoami do tego celu przeznaczonymi. Rwnie i w tej dziedzinie nie mona oddziela iloci od jakoci. Z najbardziej wysubtelnion specjalizacj techniczno-kulturaln i musi w parze moliwie najrozleglejsza sie szk podstawowych i usilna troska o umoliwienie jak najwikszej liczbie modziey dostpu do szk rednich stopni. Oczywicie ta konieczno stworzenia jak najszerszej bazy w celu selekcji i wyrabiania wyszych kwalifikacji intelektualnych czyli bazy niezbdnej dla nadania struktury demokratycznej wyszej kulturze i technice mieci te w sobie pewne niebezpieczestwo: pociga mianowicie za sob moliwo gbokich kryzysw bezrobocia w rednich warstwach inteligencji, kryzysw, ktre wystpuj rzeczywicie we wszystkich nowoytnych spoeczestwach. Naley tu podkreli, e ksztatowanie warstw inteligenckich w rzeczywistoci nie dokonuje si na gruncie abstrakcyjnie demokratycznym, lecz przebiega wedug tradycyjnych i bardzo konkretnych procesw dziejowych. Uksztatoway si takie warstwy, ktre tradycyjnie produkuj inteligentw, warstwy, ktre tradycyjnie wyspecjalizoway si w oszczdzaniu, to jest drobna buruazja ziemiaska i niektre warstwy drobnej i redniej buruazji miejskiej. Niejednolite rozmieszczenie na paszczynie ekonomicznej rozmaitych typw szk (oglnoksztaccych i zawodowych) i niejednolite aspiracje poszczeglnych kategorii i grup spoecznych ksztatuj produkcj rozmaitych typw specjalnoci inteligenckich. Tak wic we Woszech buruazja ziemiaska produkuje zwaszcza urzdnikw pastwowych i ludzi wolnych zawodw, podczas gdy buruazja miejska technikw dla przemysu; a wic Wochy pnocne produkuj przede wszystkim technikw, a Wochy poudniowe urzdnikw i wolne zawody. Zwizek midzy inteligencj a wiatem produkcji nie jest bezporedni, jak to si dzieje z podstawowymi grupami spoecznymi; poredniczy tu w rnym stopniu caa sie spoeczna, zesp nadbudw, ktrych intelektualici s wanie funkcjonariuszami. Mona by mierzy organiczno poszczeglnych warstw inteligenckich, ich mniej lub bardziej cisy zwizek z podstawow grup spoeczn, stopniujc funkcje i nadbudowy od dou ku grze (od bazy strukturalnej wzwy). Mona na razie ustali dwa gwne poziomy nadbudowy: ten, ktry mona by nazwa poziomem spoeczestwa obywatelskiego, to jest ogu organizmw zwanych potocznie prywatnymi, oraz poziom spoeczestwa politycznego, czyli pastwa; poziomy te odpowiadaj funkcji hegemonicznej, jak grupa panujca sprawuje nad caoci spoeczestwa, oraz wadzy bezporedniej, czyli rozkazodawczej, wyraajcej si w pastwie i organizacji prawnej. Obie te funkcje s cile ze sob zwizane. Inteligenci s urzdnikami grupy panujcej, penicymi podrzdne funkcje w organach hegemonii spoecznej i wadzy politycznej, a mianowicie: 1) urabianie spontanicznej aprobaty ze strony szerokich mas ludnoci dla kierunku nadanego yciu spoecznemu przez podstawow grup rzdzc, aprobaty, ktrej rdem jest autorytet grupy rzdzcej, zaufanie, jakim si j darzy, stanowisko i funkcja speniana przez ni w wiecie produkcji; 2) suba w aparacie przymusu pastwowego, majcego zapewni w legalny sposb posuszestwo ze strony grup czynnie lub biernie opozycyjnych, a narzucanego caemu spoeczestwu na wypadek chwilowych kryzysw wadzy, w ktrym spontaniczna aprobata mogaby ulec nadwereniu. Takie sformuowanie zagadnienia daje w efekcie znaczne rozszerzenie zakresu pojcia intelektualisty; tylko jednak w ten sposb da si osign jakie takie przyblienie do rzeczywistoci. Ten sposb stawiania sprawy koliduje z uprzedzeniami kastowymi. Prawd jest, e w funkcjach wykonawczych
hegemonii spoecznej i wadzy pastwowej musi istnie pewien podzia pracy, a co za tym idzie gradacja funkcji, przy czym wiele z nich nie posiada adnych atrybutw organizacyjnych i kierowniczych. W aparacie wadzy spoecznej i pastwowej istnieje cay szereg zaj o charakterze pracy rcznej i mechanicznej (funkcji porzdkowych, a nie koncepcyjnych, wykonawczych, a nie urzdniczych). Ale nie ulega wtpliwoci, e trzeba uczyni to rozrnienie, tak jak w dalszym cigu trzeba bdzie uczyni jeszcze inne. Dziaalno intelektualna musi by dzielona na stopnie take z punktu widzenia cech lecych u jej podstawy. Na przeciwlegych kracach hierarchii szczeble te przedstawiaj istotne zrnicowanie jakociowe: na najwyszym szczeblu znajd si twrcy rnych nauk, filozofii i sztuki, na najniszym skromni szafarze i propagatorzy istniejcych ju, tradycyjnych, nagromadzonych bogactw intelektualnych7. Warstwa intelektualna w tym znaczeniu rozrosa si w wiecie wspczesnym w sposb niesychany. Demokratyczno-biurokratyczny ustrj spoeczny wytworzy ogromne masy inteligencji, ktrych istnienie nie zawsze usprawiedliwione jest spoecznymi potrzebami produkcji, chocia czsto uzasadnione bywa potrzebami politycznymi zasadniczej grupy rzdzcej. Std wzio pocztek loriowskie pojcie pracownika nieproduktywnego8 (ale nieproduktywnego w odniesieniu do kogo i do jakiego rodzaju produkcji?), pojcie, ktre daoby si czciowo usprawiedliwi, jeli wemiemy pod uwag, e masy te wykorzystuj swoje stanowisko dla zagarniania pokanej czci dochodu spoecznego. Masowe ksztacenie intelektualistw pociga za sob standaryzacj jednostek zarwno pod wzgldem kwalifikacji osobistych, jak i pod wzgldem psychologicznym, i wywouje te same zjawiska, ktre cechuj wszystkie inne ustandaryzowane masy: konkurencj, ktra stwarza konieczno tworzenia obronnej organizacji zawodowej, bezrobocie, nadprodukcj koczcych szkoy, emigracj itd. Odmienne pooenie inteligencji typu miejskiego i typu wiejskiego Inteligencja typu miejskiego wzrastaa wraz z rozwojem przemysu i pozostaje nadal zwizana z jego losami. Rol jej mona porwna z rol niszych oficerw w wojsku; nie ma ona adnej autonomicznej inicjatywy w opracowywaniu planw konstrukcyjnych. Jest cznikiem midzy masami wykonawczymi9 i przedsibiorc, kieruje bezporednim wykonaniem planw produkcji, ustalanych przez generalny sztab przemysowy, i czuwa nad poszczeglnymi fazami produkcji10. Inteligencja miejska jest, przecitnie biorc, w wysokim stopniu standaryzowana; jednostki wyrniajce si ulegaj stopniowo coraz wikszemu przemieszaniu ze sztabem generalnym przemysu. Inteligencja typu wiejskiego jest w wikszoci swej tradycyjna, czyli zwizana z wiejskim i drobnomieszczaskim elementem spoecznym (zwaszcza w mniejszych orodkach), niezbyt jeszcze wyrobionym i podporzdkowanym ustrojowi kapitalistycznemu. Ten typ inteligenta stanowi cznik pomidzy masami chopskimi i administracj
7
Rwnie w tym wypadku organizacj armii uzna mona za wzr tej skomplikowanej gradacji: nisi oficerowie, wysi oficerowie, sztab generalny, przy czym nie naley zapomina o podoficerach, ktrych realne znaczenie jest wiksze, ni si to zazwyczaj wydaje. Ciekawe jest, e wszystkie te szczeble czuj si wzgldem siebie solidarne, chocia warstwy nisze silniej kultywuj ducha korporacyjnego i czerpi ze dum, ktra niejednokrotnie naraa je na drwiny. 8 Pojcie pracownika nieproduktywnego wystpuje przede wszystkim w Kursie ekonomii politycznej Lorii, opublikowanym w 1909 r. i potem wielokrotnie wznawianym. Wedug Lorii pracownikami nieproduktywnymi s: poeci, filozofowie, wszelkiego rodzaju pisarze, lekarze, adwokaci, profesorowie itd. .... Znajduj si oni jakoby w opozycji do posiadaczy (kapitalistw), gdy ci chcieliby powiksza ich liczb, eby mc taniej paci za ich usugi, podczas gdy w interesie owych pracownikw nieproduktywnych ley sytuacja wrcz odwrotna. Jest to jedna z wielu dziwacznych koncepcji Lorii. Red. 9 Masy wykonawcze (w oryg. w.: massa strumentale) robotnicy. Red. 10 Spostrzeenie to w zasadzie bardzo suszne, szczeglnie w odniesieniu do tego okresu, w ktrym Gramsci pisa dzisiaj naleaoby uzupeni. Obecnie, za przykadem Stanw Zjednoczonych, powierza si inynierom w fabrykach kapitalistycznych nowe funkcje, ktre nie ograniczaj si ju wycznie do spraw technicznych, ale polegaj na organizowaniu porozumienia midzy robotnikami a kierownictwem przedsibiorstwa (w celu zwikszenia wydajnoci, co w ustroju kapitalistycznym oznacza zwikszenie dochodw kapitalistw). Mona wic dzisiaj mwi o bezporednim wpywie politycznym personelu technicznego na robotnikw. Red.
pastwow (funkcj t peni zwaszcza adwokaci, notariusze itp.). Peni on wan rol politycznospoeczn, gdy porednictwo prawne jest niemal nieodczne od porednictwa politycznego. Ponadto na wsi stopa yciowa inteligenta (ksidza, adwokata, nauczyciela, notariusza, lekarza itd.) jest na og znacznie wysza, a tryb ycia odmienny w porwnaniu ze stop yciow i trybem ycia przecitnego chopa, dlatego te inteligent tego typu stanowi przykad zasugujcy na naladowanie i cel de dla tych, ktrzy chcieliby wyj poza swoj klas spoeczn i polepszy swj byt. Chop myli zazwyczaj, e przynajmniej jego syn mgby wej do inteligencji (w szczeglnoci zosta ksidzem), a wic sta si panem, podnie rodzin na wyszy szczebel spoeczny i uatwi jej ycie przez stosunki, jakie niewtpliwie nawie z innymi panami. Postawa chopa wobec inteligenta jest dwojaka i zdaje si przeczy samej sobie: odnosi si on z podziwem do pozycji spoecznej inteligenta i kadego urzdnika pastwowego udaje jednak, e ni gardzi. Podziw jego zaprawiony jest instynktown zawici i niechci. Niepodobna zrozumie ycia zbiorowego chopw, zalkw rozwoju i fermentw, jakie si w nim kryj, jeli nie wemie si pod uwag i gruntownie nie przestudiuje realnie istniejcego podporzdkowania mas chopskich elementowi inteligenckiemu: kady przejaw organicznego ich rozwoju jest w pewnym stopniu zwizany z ruchami inteligenckimi i od nich zaleny. Inaczej rzecz si ma z inteligentami miejskimi. Technicy fabryczni nie wywieraj adnego wpywu politycznego na masy robotnicze, lub te co najmniej faz t mona uwaa za przezwycion. Niekiedy natomiast sytuacja bywa odwrotna: masy robotnicze przy pomocy swoich organicznych inteligentw wywieraj pewien wpyw polityczny na technikw. Punkt cikoci zagadnienia polega na rozrnieniu pomidzy inteligentami jako czci organiczn kadej podstawowej grupy spoecznej a inteligentami jako kategori tradycyjn: z rozrnienia tego wypywa cay szereg problemw i tematw bada historycznych. Zagadnieniem najbardziej interesujcym jest problem z tego punktu widzenia rozwaanej, nowoczesnej partii politycznej, jej rzeczywistego pochodzenia, jej rozwoju, jej form. Czym staje si partia polityczna w zwizku z problemem inteligencji? Naley tu poczyni pewne rozrnienia: 1. Dla niektrych grup spoecznych partia polityczna nie jest niczym innym, jak tylko rodkiem ksztatowania wasnego typu intelektualistw organicznych (ktrzy wyrabiaj si w ten sposb i nie mog si nie wyrabia wobec specyficznych warunkw ycia i form rozwojowych danej grupy spoecznej) bezporednio w paszczynie politycznej i filozoficznej, a nie w paszczynie techniki produkcyjnej11. 2. Partia polityczna jest dla wszystkich grup mechanizmem penicym w spoeczestwie obywatelskim t sam funkcj, jak w wiecie politycznym w szerszej mierze i w sposb bardziej syntetyczny peni pastwo, a mianowicie partia spaja ze sob organicznych inteligentw danej grupy grupy panujcej i inteligentw tradycyjnych. Ta rola partii uzaleniona jest od jej roli podstawowej ksztatowania wasnych czonkw, urabiania elementw grupy spoecznej powstaej i rozwinitej jako grupa ekonomiczna i podnoszenia ich do poziomu intelektualistw wyrobionych politycznie, przywdcw, organizatorw wszelkich dziedzin dziaalnoci partii, dcych do stworzenia integralnego spoeczestwa obywatelskiego i politycznego. Mona nawet powiedzie, e partia polityczna we waciwym sobie zakresie spenia t rol znacznie skuteczniej i w sposb bardziej organiczny, anieli spenia j pastwo w zakresie bardziej rozlegym: inteligent wstpujcy do partii politycznej pewnej okrelonej grupy spoecznej zostaje tam zmieszany z inteligentami organicznymi tej grupy i zespala si z nimi, podczas gdy udzia w yciu pastwowym nie daje tego wcale lub tylko w nieznacznym stopniu. Wielu inteligentw sdzi, e pastwo to oni; przekonanie to, z uwagi na ogromn liczebno tej kategorii ludzi, pociga za sob niejednokrotnie powane skutki i powoduje komplikacje niepodane dla podstawowej grupy ekonomicznej, ktra w istocie stanowi pastwo12.
11
W paszczynie techniki produkcyjnej tworz si warstwy, ktre, rzec by mona, odpowiadaj podoficerom w wojsku; w miecie s to robotnicy wykwalifikowani; na wsi, w pewnej mierze, dzierawcy i osadnicy; dzierawca i osadnik jest raczej odpowiednikiem rzemielnika, ktry w gospodarce redniowiecznej odgrywa rol robotnika wykwalifikowanego. 12 Gramsci ma na myli sprzecznoci, jakie mog powsta midzy niektrymi oficjalnie kierujcymi pastwem politykami a siami ekonomicznymi, ktrych agentami, czy te jak to czsto okrela Gramsci funkcjonariuszami, s oni w
Twierdzenie, e wszystkich czonkw partii politycznej naley uwaa za inteligentw, wydaje si na pozr artem albo karykatur, ale gdy si nad nim gbiej zastanowi, okazuje si zupenie suszne. Zawsze bdzie w tym wzgldzie istniaa rozmaito stopni: skad osobowy danej partii moe by skadem wyszego lub niszego stopnia ale nie o to chodzi. Idzie o charakter partii kierowniczy, organizacyjny, wychowawczy a wic intelektualny. Kupiec nie po to wstpuje do partii politycznej, by handlowa, przemysowiec nie po to, by produkowa wicej i mniejszym kosztem, a rolnik nie po to, by nauczy si nowych metod uprawy roli nawet jeeli te denia kupca, przemysowca czy rolnika mog w pewnej mierze zosta dziki partii zaspokojone13. Dla tych celw istniej organizacje zawodowe, w ktrych dziaalno ekonomiczno-organizacyjna kupca, przemysowca czy rolnika znajduje najwaciwsze ramy. W partii politycznej elementy okrelonej grupy spoeczno-ekonomicznej przezwyciaj ten moment swego rozwoju historycznego i staj si podmiotami dziaalnoci o charakterze bardziej oglnym, o charakterze narodowym lub midzynarodowym. T rol partii politycznej mona by ukaza znacznie janiej w wietle konkretnej analizy historycznej rozwoju organicznych kategorii inteligentw oraz kategorii tradycyjnych, bd to w historii poszczeglnych narodw, bd te na tle rozwoju rnych waniejszych grup spoecznych w onie poszczeglnych narodw. A zwaszcza na tle rozwoju typ grup, ktrych dziaalno gospodarcza przejawiaa si przede wszystkim w doskonaleniu narzdzi. Ksztatowanie si inteligencji tradycyjnej jest bardzo interesujcym problemem historycznym. Wie si on z pewnoci z istnieniem niewolnictwa w wiecie staroytnym i ze stanowiskiem wyzwolecw pochodzenia greckiego i wschodniego w organizacji spoecznej imperium rzymskiego. N o t a . Zmiana warunkw w dziedzinie stanowiska spoecznego inteligencji w Rzymie od czasw republiki do czasw cesarstwa (od ustroju arystokratyczno-korporacyjnego do demokratycznobiurokratycznego) zwizana jest z postaci Cezara, ktry nada obywatelstwo rzymskie lekarzom oraz nauczycielom sztuk wyzwolonych, aby skoni ich do zamieszkania na stae w stolicy i do tego, aby przycigali innych do Rzymu. Omnesque medicinam Romae professos et liberalium artium doctores, quo libentius et ipsi urbem incolerent et coeteri appeterent civitate donavit (Swetoniusz: ywoty cezarw, XLII)14. Cezar postanowi wic: 1) ustabilizowa w Rzymie intelektualistw ju tam zamieszkaych, stwarzajc z nich trwa warstw, gdy bez trwaoci nie moga wytworzy si adna organizacja kulturalna; uprzednio panowaa w tej dziedzinie pynno, ktrej trzeba byo pooy kres; 2) przycign do Rzymu najwybitniejsze umysy z caego imperium rzymskiego i przeksztaci Rzym w orodek intelektualny o duym znaczeniu. Takie byy pocztki warstwy intelektualistw cesarskich w Rzymie, ktrej cig dalszy stanowi mia kler katolicki i ktra pozostawi miaa wiele ladw w caej historii intelektualistw woskich, a przede wszystkim cechujcy j a po wiek XVIII kosmopolityzm. Te rnice nie tylko spoeczne, ale rwnie i narodowociowe oraz rasowe pomidzy masami inteligencji a klas panujc imperium rzymskiego powtarzaj si pniej w odniesieniu do zromanizowanych wojownikw germaskich, kontynuatorw tradycji klasy wyzwolecw. Ze zjawiskami tymi czy si powstanie i rozwj katolicyzmu i organizacji kocielnej, ktra przez szereg wiekw skupiaa w swym rku znaczn cz dziaalnoci umysowej i dzierya monopol przewodnictwa w dziedzinie kultury, stosujc sankcje karne wobec kadego, kto by usiowa si jej przeciwstawi czy naruszy ten monopol. We Woszech wystpuje z mniejszym lub wikszym nasileniem w rnych epokach zjawisko kosmopolitycznej funkcji intelektualistw caego pwyspu. Wymieni tu tylko najbardziej rzucajce si w
rzeczywistoci. Red. 13 Potoczny rozsdek przeczy temu, goszc, e kupiec, przemysowiec czy chop politykujcy traci, a nie zyskuje, i e stanowi on najgorszy element swojej kategorii. Jest to oczywicie pogld do dyskusji. 14 Wszystkich lekarzy w Rzymie oraz nauczycieli sztuk wyzwolonych obdarzy obywatelstwem, aby tym chtniej sami mieszkali w stolicy i aby inni jeszcze napywali. (Swetoniusz, ywoty cezarw, Boski Juliusz 42, przek. J. NiemirskiejPliszczyskiej, Wrocaw, Ossolineum, 1960, str. 29). Red.
oczy rnice w rozwoju inteligencji w rozmaitych krajach, rnice najpowaniejsze, z tym zastrzeeniem, e uwagi te wymagaj skontrolowania i pogbienia. We Woszech faktem najwaniejszym jest wanie midzynarodowa, czy te kosmopolityczna, funkcja woskiej inteligencji przyczyna, a zarazem skutek stanu rozbicia, w jakim pwysep pozostawa od upadku imperium rzymskiego a po rok 1870. Francja przedstawia skoczony wzr harmonijnego rozwoju wszystkich energii narodowych, a w szczeglnoci kategorii intelektualnych. Kiedy w roku 1789 nowe ugrupowanie spoeczne wystpuje na aren polityczn, jest cakowicie wyposaone do penienia wszelkich funkcji spoecznych i dlatego wanie walczy o peni wadzy nad narodem, odrzuca kompromis ze starymi klasami i podporzdkowuje te klasy swym wasnym celom. Pierwsze komrki intelektualne nowego typu rodz si wraz z pierwszymi komrkami ekonomicznymi: nawet organizacja kocielna odczuwa ich wpyw (gallikanizm, bardzo wczesne walki midzy Kocioem a pastwem). Ta zwarta konstrukcja intelektualna tumaczy rol, jak odegraa kultura francuska w XVIII i XIX wieku, rol midzynarodowego promieniowania, ekspansji o charakterze imperialistycznym i organicznie hegemonicznym, a zatem noszcej zupenie inny charakter ni ekspansja umysowa Woch, ktra ma cechy rozproszonej imigracji jednostek i nie oddziauje na baz narodow w kierunku jej wzmacniania, lecz przeciwnie, przyczynia si do uniemoliwienia powstania skonsolidowanej bazy narodowej. W Anglii rozwj ten poszed zupenie innym torem ni we Francji. Nowe ugrupowanie spoeczne, powstae na bazie nowoczesnego industrializmu, rozwija si zadziwiajco szybko pod wzgldem ekonomiczno-korporacyjnym, natomiast na polu intelektualno-politycznym kroczy po omacku. Bardzo szeroka jest kategoria inteligentw organicznych, czyli grupy powstaej na gruncie industrializacji razem z odpowiedni grup ekonomiczn, ale w grnych warstwach spoecznych zachowaa monopolistyczn niemal pozycj dawna klasa ziemiaska, ktra wprawdzie utracia supremacj ekonomiczn, ale na dugo zachowaa supremacj polityczno-intelektualn i zostaa zasymilowana jako kategoria inteligentw tradycyjnych, jako kierownicza warstwa nowej grupy stojcej u wadzy. Stara arystokracja ziemiaska czy si ze sfer przemysow tego rodzaju spjni, jaka w innych krajach czy tradycyjnych inteligentw z nowymi klasami panujcymi. Zjawisko angielskie, skomplikowane odmiennymi elementami historycznymi i tradycyjnymi, powtrzyo si na terenie Niemiec. Niemcy, podobnie jak Wochy, byy siedzib instytucji i ideologii uniwersalistycznej, ponadnarodowej (wite Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego) i dostarczyy pewnej iloci personelu redniowiecznej cosmopolis, zuboajc wasne siy wewntrzne i wzniecajc walki, ktre wynikay z problemw organizacji narodu i podtrzymyway terytorialne rozbicie redniowiecza. Rozwj przemysowy nastpowa tam pod pfeudaln skorup. Ten stan rzeczy utrzyma si a do listopada 1918 roku, a junkrzy utrzymali sw supremacj polityczno-intelektualn w znacznie wikszym stopniu ni ziemiastwo angielskie. Stali si oni tradycyjn kategori inteligenck przemysowcw niemieckich, dysponujc jednak specjalnymi przywilejami; maj jasn wiadomo, e stanowi niezalen grup spoeczn, opart na wadzy ekonomicznej zwizanej z posiadaniem ziemi (bardziej urodzajnej ni w Anglii). Junkrzy pruscy przypominaj kast kapasko-wojskow, ktra posiada zupeny niemal monopol na funkcje kierowniczo-organizacyjne w spoeczestwie politycznym i rwnoczenie dysponuje wasn baz ekonomiczn, a wic uniezaleniona jest od szczodroci panujcej grupy ekonomicznej. Poza tym, w odrnieniu od angielskiej szlachty wiejskiej, junkrzy tworzyli zawodowy korpus oficerski, co dawao im tgie ramy organizacyjne, sprzyjajce utrzymywaniu ducha korporacyjnego i monopolu politycznego15.
15
W ksice Maxa Webera Parlament i rzd w nowym ustroju Niemiec znale mona niemao danych na dowd, e monopol polityczny szlachty utrudnia wytworzenie dostatecznie licznego i dowiadczonego buruazyjnego personelu politycznego i e monopol ten lea u podstawy nieustannych kryzysw parlamentarnych i rozprzenia w stronnictwach liberalnych i demokratycznych. Std znaczenie centrum katolickiego i socjaldemokracji, ktre w okresie cesarstwa zdoay wytworzy prawdziw, do liczn warstw parlamentarn i kierownicz.
- 10 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl
W Rosji dziaay rozmaite bodce: organizacj polityczn i ekonomiczno-handlow stworzyli Normanowie (Waregowie), religijn bizantyjscy Grecy; w pniejszych czasach Niemcy i Francuzi przynieli do Rosji dowiadczenia europejskie i nadali pierwszy trway szkielet rosyjskiej galarecie historycznej. Siy narodowe s tam nieruchawe i bierne, ale moe wanie dlatego Rosja asymiluje cakowicie obce wpywy i rusyfikuje samych cudzoziemcw. W nowszych czasach zachodzio zjawisko odwrotne: elita, zoona z najbardziej energicznych, aktywnych, przedsibiorczych i zdyscyplinowanych jednostek, emigruje z kraju, przyjmuje kultur i dowiadczenie historyczne bardziej zaawansowanych krajw Zachodu, nie traci jednak przy tym zasadniczych cech swego narodowego charakteru i nie zrywa wizi uczuciowej i historycznej ze swoim narodem. Po odbyciu takiego terminu intelektualnego ludzie ci wracaj do kraju i zmuszaj wasny nard do przebudzenia, do forsownego marszu naprzd, do przeskakiwania etapw. Rnica midzy t elit a importowan elit niemieck (na przykad t, ktr sprowadzi do kraju Piotr Wielki) polega na cile narodowym i ludowym charakterze tej pierwszej. Nie moe ona by wcignita w bierny bezwad ludu rosyjskiego, gdy stanowi wanie siln reakcj rosyjsk przeciwko bezwadowi historycznemu swego narodu. Na odmiennym gruncie i w cakowicie odmiennych warunkach czasu i miejsca to zjawisko rosyjskie zestawi mona z powstaniem narodu amerykaskiego (Stanw Zjednoczonych). Imigranci anglosascy stanowi rwnie i tutaj elit intelektualn, przede wszystkim jednak elit moraln. Mowa tu oczywicie o pierwszych imigrantach, o pionierach, uczestnikach walk religijnych i politycznych w Anglii, ktrzy zostali pokonani, ale nie upokorzeni i nie zaamani w ich starej ojczynie. Importuj oni do Ameryki, oprcz siy moralnej i wytrwaoci, take pewien stopie cywilizacji, pewn faz europejskiej ewolucji historycznej, ktra przeniesiona przez tego rodzaju ludzi na dziewiczy grunt amerykaski nadal rozwija waciwe jej naturze siy, ale w tempie nieporwnanie szybszym anieli w starej Europie, gdzie istnieje cay szereg hamulcw (moralnych, intelektualnych, politycznych, ekonomicznych, wcielonych w okrelone grupy ludnoci jako pozostao dawnych ustrojw, ktre nie chc zanikn) hamulcw, ktre stoj na przeszkodzie szybszemu rozwojowi i rwnowa wszelk inicjatyw, rozproszkowujc j w czasie i przestrzeni. W Stanach Zjednoczonych daje si w pewnej mierze zauway brak inteligentw tradycyjnych i std wynika odmienna rwnowaga w warstwie intelektualnej w oglnoci. Wszystkie nowoczesne nadbudowy uksztatoway si tam bezporednio na bazie przemysowej. Dno do rwnowagi nie wypywa z potrzeby zmieszania inteligentw organicznych z tradycyjnymi, ktrzy nie istniej tam jako wykrystalizowana, wroga wszelkiej nowoci klasa, ale z potrzeby stopienia w tyglu jednolitej kultury narodowej rozmaitych kultur, ktre wnosz z sob imigranci rnorakich narodowoci. Brak warstwy osadowej, jak pozostawiaj pokolenia tradycyjnych inteligentw w krajach o starej cywilizacji, stanowi czciowe wyjanienie zarwno faktu istnienia dwch tylko wielkich partii politycznych, ktre w gruncie rzeczy mogyby si z atwoci sprowadzi do jednej partii (por. Francj, nie tylko z okresu powojennego, gdy rozmnaanie si partii stao si zjawiskiem powszechnym), jak rwnie wytumaczenie zjawiska ogromnej mnogoci sekt religijnych16. Ciekawym rwnie zjawiskiem jest wytworzenie si w Stanach Zjednoczonych zdumiewajco licznej grupy inteligentw murzyskich, ktrzy zostali zasymilowani przez kultur i technik amerykask. Murzyni-inteligenci wywieraj zapewne pewien poredni wpyw na zacofane masy ludw afrykaskich; o ich bezporednim wpywie na zacofane masy afrykaskie mona by mwi dopiero wwczas, gdyby sprawdzia si jedna z dwch nastpujcych hipotez: 1) e ekspansjonizm amerykaski posuy si Murzynami amerykaskimi jako swoimi agentami w celu zdobycia rynkw afrykaskich i rozpowszechnienia tam wasnego typu cywilizacji (co takiego ju nastpio, nie wiem tylko, w jakim stopniu); 2) e walka o unifikacj ludnoci amerykaskiej przybierze tak ostre formy, i spowoduje odpyw ludnoci murzyskiej i powrt do Afryki elementw umysowo najbardziej niezalenych i energicznych, a wic najmniej skonnych do podporzdkowania si ewentualnemu prawodawstwu, jeszcze bardziej
16
Jak mi si zdaje, zarejestrowano ich ponad dwiecie: znamienne jest to w zestawieniu z Francj i zacitymi walkami o utrzymanie jednoci religijnej i moralnej narodu francuskiego.
upokarzajcemu od obecnie propagowanych obyczajw. Nasuwayby si tu dwa podstawowe zagadnienia: a) sprawa jzyka: czy angielski mgby si sta jzykiem warstw wyksztaconych Afryki, elementem czcym nieprzeliczone mnstwo obecnie istniejcych dialektw? b) czy ta warstwa intelektualna moe posiada dostateczne zdolnoci asymilacyjne i organizacyjne, aby istniejce dzi pierwotne uczucia rasy pogardzanej przeksztaci w wiadomo narodow i podnie ld afrykaski do roli mitu i do roli wsplnej ojczyzny wszystkich Murzynw? Wydaje mi si, e obecnie poczucie wsplnoty rasowej i narodowej jest u Murzynw amerykaskich raczej negatywne ni pozytywne, gdy pobudza je walka, jak tocz biali w celu odizolowania i pognbienia Murzynw: ale czy nie tak samo rzecz si miaa z ydami a do koca wieku XVIII? Zamerykanizowana ju Liberia, z angielskim jzykiem urzdowym, mogaby sta si Syjonem Murzynw amerykaskich i odegra rol afrykaskiego Piemontu. Przy analizowaniu zagadnienia inteligencji w Ameryce Poudniowej i rodkowej naley bra pod uwag nastpujce podstawowe warunki: w Ameryce Poudniowej i rodkowej inteligencja tradycyjna rwnie nie istnieje, ale sprawa ta musi by traktowana pod innym ktem widzenia ni w Stanach Zjednoczonych. U podstaw rozwoju tych krajw znajdujemy cywilizacj hiszpask i portugalsk XVI i XVII wieku, nacechowan duchem kontrreformacji i pasoytniczego militaryzmu. Silnymi i niezachwianymi formacjami w tych krajach s po dzi dzie kler i kasta wojskowa, dwie kategorie tradycyjnej warstwy intelektualnej, skamieniae w formach przeniesionych z Europy. Baza przemysowa jest tam nader szczupa, nie wytworzya te ona adnych skomplikowanych nadbudw: wikszo inteligencji zalicza si do typu wiejskiego, a poniewa ziemie uprawne to przewanie latyfundia i rozlege dobra kocielne, inteligencja jest wic zwizana z klerem i obszarnikami. Skad ludnoci rwnie i biaej jest pod wzgldem narodowociowym bardzo nierwny, a dodatkow komplikacj powoduj znaczne iloci Indian, ktrzy w poszczeglnych krajach stanowi wikszo ludnoci. Mona na og powiedzie, e w tych regionach Ameryki istnieje jeszcze sytuacja z czasw Kulturkampfu i sprawy Dreyfusa, czyli sytuacja, w ktrej element wiecki i mieszczaski nie osign jeszcze fazy podporzdkowania interesw kleru i armii interesom laickiej polityki nowoczesnego pastwa. Wskutek tego w wyniku opozycji przeciwko jezuityzmowi wci jeszcze trwaj tam silne wpywy masonerii i organizacji kulturalnych typu Kocioa pozytywistycznego. Wydarzenia ostatnich czasw (listopad 1930) od Kulturkampfu Callesa17 w Meksyku do powsta wojskowo-ludowych w Argentynie, Brazylii, Peru, Chile i Boliwii dowodz susznoci tych spostrzee. Inne jeszcze typy zjawiska ksztatowania si kategorii inteligenckich i inne typy ich stosunkw z siami narodowymi zaobserwowa mona w Indiach, Chinach i Japonii. W Japonii ksztatowanie si inteligencji zblione jest do typu angielskiego i niemieckiego rozwj cywilizacji przemysowej nastpuje pod feudalno-biurokratyczn skorup o specyficznie japoskich cechach. W Chinach wystpuje zjawisko pisma jako wyrazu absolutnego rozdziau midzy inteligencj a ludem. W Indiach i w Chinach olbrzymi dystans midzy inteligencj a ludem przejawia si te w sferze religii. Problem rnych wierze i rnego sposobu pojmowania jednej i tej samej religii oraz wykonywania zwizanych z ni praktyk w rnych warstwach spoecznych, a w szczeglnoci jeli chodzi o duchowiestwo i inteligencj z jednej strony, a masy ludowe z drugiej zasugiwaby na specjalne przestudiowanie, gdy wystpuje on w wikszej czy mniejszej mierze wszdzie, jakkolwiek w krajach Azji wschodniej przejawy jego s najbardziej kracowe. W krajach protestanckich rnica ta jest stosunkowo nieznaczna (mnoenie si sekt wie si tam z koniecznoci cisej spjni intelektualistw z ludem). W krajach katolickich rnica ta jest bardzo znaczna, ale nie wszdzie jednakowa: mniejsza w katolickich Niemczech i Francji, wiksza we Woszech, zwaszcza poudniowych i na wyspach, jeszcze wiksza na Pwyspie Iberyjskim oraz w krajach Ameryki aciskiej. Zjawisko to nabiera wikszej wagi w krajach prawosawnych, gdzie mona wyrni trzy stopnie w ramach tej samej religii: u gry wysze duchowiestwo i zgromadzenia zakonne, niej kler wiecki, jeszcze niej lud. Natomiast do absurdu rnica
17
Kulturkampf Callesa walka, jak prowadzi z Kocioem rzd meksykaski i partia narodowo-rewolucyjna kierowana przez Callesa. Polegaa ona na usuniciu w 1923 r. legata papieskiego, cisym stosowaniu ustaw przeciwko Kocioowi, na stworzeniu Apostolskiego Kocioa meksykaskiego i walce midzy zwolennikami tego Kocioa a katolikami. Red.
ta dochodzi w Azji wschodniej, gdzie religia ludu czsto nie ma nic wsplnego z religi ksig, jakkolwiek obie nosz t sam nazw. ORGANIZACJA SZKOLNICTWA I KULTURY Oglnie biorc, stwierdzi mona, e w nowoczesnej cywilizacji wszelkie dziedziny dziaalnoci praktycznej stay si tak skomplikowane, a dyscypliny naukowe tak si spltay z yciem, i kada dziedzina dziaalnoci praktycznej dy do stworzenia dla swoich kierownikw i specjalistw wasnej szkoy, a zatem rwnie do wytworzenia grupy intelektualistw-specjalistw wyszego stopnia, ktrzy by w tych szkoach nauczali. Tak wic obok typu szkoy, ktr mona by nazwa humanistyczn ktra posiada najstarsze tradycje i nastawiona jest na rozwijanie w kadej jednostce ludzkiej kultury oglnej, jeszcze nie zrnicowanej, na rozwijanie podstawowej umiejtnoci mylenia i kierowania swoim yciem zacz si tworzy cay system szk specjalistycznych rozmaitych stopni, dla caych gazi zawodowych oraz dla poszczeglnych zawodw cile wyspecjalizowanych i jasno wyodrbnionych. Mona nawet powiedzie, e wzmagajcy si obecnie kryzys szkolnictwa wie si z faktem, i ten proces zrnicowania i specjalizacji przebiega chaotycznie, nie jest podporzdkowany jasno wytknitym zasadom i szczegowo opracowanemu i wiadomemu planowi: kryzys programu i organizacji szkolnictwa, czyli oglnego kierunku, w jakim maj si ksztaci nowoczesne kadry inteligencji, stanowi w duej mierze jedn tylko stron znacznie szerszego i bardziej powszechnego kryzysu organicznego. Podstawowy podzia szk na klasyczne i zawodowe oparty by na wyrozumowanym schemacie: szkoa zawodowa dla klas wykonawczych, klasyczna dla klas panujcych i dla inteligencji. Rozwj bazy przemysowej, zarwno w miecie, jak na wsi, pociga za sob wzrastajce zapotrzebowanie na inteligencj miejsk nowego typu: obok szkoy klasycznej rozwina si szkoa techniczna (zawodowa, ale nie zwizana z prac rczn), a to z kolei kazao podda dyskusji sam zasad konkretnego kierunku kultury oglnej, kierunku humanistycznego, opartego na tradycjach grecko-rzymskich. Kierunek ten, z chwil kiedy go zakwestionowano, zosta tym samym poniekd unicestwiony, gdy jego zdolno ksztatujca polegaa w gwnej mierze wanie na nie kwestionowanym tradycyjnie autorytecie pewnej okrelonej formy cywilizacji. Dzisiaj obserwuje si tendencj do likwidowania wszelkiego rodzaju szk bezinteresownych, nastawionych na wyksztacenie oglne, tendencj do zachowania jedynie minimalnej iloci tego typu szk i do przeznaczenia ich na uytek szczupej elity panw i pa, ktrzy nie potrzebuj si troszczy o przygotowanie zawodowe, przy rwnoczesnym maksymalnym rozszerzaniu sieci szk zawodowych specjalnych, z gry okrelajcych dziedzin przyszej dziaalnoci uczniw. Kryzys ten powinien znale racjonalne rozwizanie po linii nastpujcej: jednolita szkoa pocztkowa rozwijajca kultur ogln, humanistyczn, dajca wyksztacenie oglne, czca w racjonalnym stosunku rozwijanie uzdolnie do pracy rcznej (technicznej, przemysowej) i do pracy umysowej. Z tego typu szkoy po szeregu prb nad kierunkami indywidualnych uzdolnie zawodowych przechodzioby si do ktrej ze szk specjalnych lub do pracy produkcyjnej. Daje si zauway narastanie tendencji do tworzenia dla kadej poszczeglnej dziedziny dziaalnoci praktycznej odrbnych szk specjalnych, podobnie jak kada dziedzina dziaalnoci intelektualnej dy do wytworzenia wasnych k owiatowych, ktre peni funkcj instytucji uzupeniajcych wyksztacenie szkolne, wyspecjalizowanych w organizowaniu warunkw umoliwiajcych kademu ledzenie postpw w interesujcej go dziedzinie nauki. Mona te zauway, e organa uchwalajce coraz wyraniej d do podziau swojej dziaalnoci na dwa odrbne aspekty organiczne na waciw dziaalno uchwaodawcz i na dziaalno techniczno-kulturaln; w jej ramach zagadnienia, co do ktrych naley podj decyzj, s najpierw rozwaane przez rzeczoznawcw i naukowo analizowane. Dziaalno ta wytworzya ju cay organizm biurokratyczny o zupenie nowej strukturze, gdy obok wyspecjalizowanych kompetentnych organw, przygotowujcych materia techniczny dla organw uchwalajcych, tworzy si inny korpus
funkcjonariuszy, mniej lub wicej ochotniczy, mniej lub wicej bezinteresowny, dobierany kadorazowo ze sfer przemysu, bankw, finansw. Jest to jeden z tych mechanizmw, dziki ktrym biurokracja zawodowa osigna kontrol nad ustrojami demokratycznymi i parlamentarnymi. Obecnie mechanizm ten rozrasta si organicznie i wchania w siebie wybitnych specjalistw z terenu prywatnej dziaalnoci praktycznej, ktra w ten sposb kontroluje ustroje i biurokracj. Zwaywszy, e chodzi tu o konieczny rozwj organiczny dcy do scalenia personelu wyspecjalizowanego w technice polityki z personelem wyspecjalizowanym w konkretnych zagadnieniach administrowania zasadniczymi dziedzinami dziaalnoci praktycznej wielkich i skomplikowanych wspczesnych spoeczestw narodowych, wszelkie prby zahamowania tych tendencji od zewntrz ogranicza si musz do moralizatorskiego kaznodziejstwa i retorycznych westchnie. Nasuwa si zagadnienie zmodyfikowania wyksztacenia personelu techniczno-politycznego, uzupenienia jego kultury zgodnie z nowymi potrzebami, wyksztacenia nowego typu wyspecjalizowanych funkcjonariuszy, ktrzy prowadziliby kolegialnie dziaalno teoretyczn. Tradycyjny typ przywdcy politycznego, przygotowanego wycznie do dziaalnoci formalnoprawnej, staje si przeytkiem i przedstawia dla ycia pastwowego powane niebezpieczestwo: przywdca musi posiada pewne minimum oglnego wyksztacenia technicznego, ktre by mu pozwolio, jeli ju nie na samodzielne tworzenie waciwych rozwiza, to przynajmniej na ocen rozwiza proponowanych przez rzeczoznawcw i wybr tych, ktre s suszne z syntetycznego punktu widzenia techniki politycznej. Typ kolegium uchwalajcego, ktre dy do tego, aby uosabia kompetencje techniczne niezbdne dla realistycznego dziaania, zosta scharakteryzowany na innym miejscu (w rozwaaniach o systemie przyjtym w niektrych redakcjach czasopism, ktre funkcjonuj jednoczenie jako redakcje i jako kluby owiatowe). Zesp przeprowadza krytyk kolegialnie i przyczynia si w ten sposb do powstawania prac poszczeglnych redaktorw, ktrych dziaalno jest zorganizowana zgodnie z planem i racjonalnie przeprowadzonym podziaem pracy. Dziki dyskusji i krytyce kolegialnej (na ktr skadaj si sugestie, rady, wskazwki metodyczne; jest to krytyka konstruktywna, nastawiona na ksztacenie wzajemne), krytyce, ktr kady przeprowadza jako specjalista w swojej dziedzinie, uzupeniajc tym samym kompetencje kolektywu, rzeczywicie osiga si podniesienie redniego poziomu poszczeglnych redaktorw do poziomu tego spord nich, ktry ma najlepsze przygotowanie. System ten nie tylko zapewnia pismu coraz lepsz i bardziej organiczn wspprac czonkw redakcji, ale stwarza rwnie warunki sprzyjajce powstaniu jednolitej grupy intelektualistw przygotowanych do prowadzenia regularnej i metodycznej dziaalnoci wydawniczej (obejmujcej oprcz okolicznociowych publikacji i krtkich rozpraw take dziea monograficzne). Nie ulega wtpliwoci, e przy tego rodzaju kolektywnym dziaaniu kada praca rodzi perspektywy powstawania nowych prac, stwarza bowiem coraz bardziej organiczne warunki pracy: kartoteki, wycigi bibliograficzne, zestawienia podstawowych dzie z danej specjalnoci itp. Wymaga to prowadzenia nieugitej walki z nawykami dyletanckimi, ze skonnoci do improwizacji, do oratorskich, deklamatorskich rozwiza. Kada praca musi by wykonywana pisemnie, na pimie naley te utrwala oceny krytyczne i przedstawia je w formie zwizych i treciwych uwag. Aby to osign, trzeba zawczasu rozdzieli materia itd.; formuowanie uwag i ocen krytycznych na pimie jest zasad dydaktyczn, ktrej stosowanie jest niezbdn podstaw zwalczania rozwlekoci stylu, deklamatorstwa i paralogizmw, bdcych skutkami nawykw oratorskich. Ten rodzaj pracy umysowej konieczny jest samoukom do nabycia dyscypliny uczenia si, jak daje regularna nauka szkolna, jest koniecznym rodkiem tayloryzacji pracy umysowej. Uyteczna jest rwnie zasada starszych uczniw ze szkoy witej Zyty, o ktrej mwi De Sanctis w swoich wspomnieniach z neapolitaskiej szkoy Basilio Puotiego: potrzeba tu pewnego nawarstwienia uzdolnie i postaw, jak rwnie tworzenia zespow pracy pod przewodnictwem najbardziej dowiadczonych i zaawansowanych, ktrzy przypieszaj rozwj zapnionych, podcigaj sabszych do swego poziomu. Wanym punktem w praktycznym organizowaniu szkoy jednolitej jest kwestia kolejnych stopni nauki szkolnej, w zalenoci od wieku i rozwoju umysowego i moralnego uczniw oraz od celw, do
ktrych osignicia szkoa dy. Szkoa jednolita, humanistyczna (termin humanistyczna uyty jest tu w sensie szerszym anieli sens tradycyjny), dajca podstawy kultury oglnej, powinna stawia sobie za cel wprowadzenie modziey po osigniciu przez ni pewnego stopnia dojrzaoci, umiejtnoci samodzielnego mylenia oraz inicjatywy w krg dziaalnoci spoecznej. Ustalenie obowizujcych granic wieku szkolnego zalene jest od oglnych warunkw ekonomicznych, gdy mog powsta takie warunki, ktre wymagaj od modziey bezporedniego, natychmiastowego wzicia udziau w produkcji. Koniecznym warunkiem wprowadzenia szkoy jednolitej jest to, aby pastwo mogo wzi na siebie koszt utrzymania uczniw, obciajcy obecnie ich rodziny. Jest to sprawa gruntownej przebudowy i rozszerzenia budetu ministerstwa owiaty. Caa funkcja wychowania i ksztacenia nowych pokole musi sta si z prywatnej funkcj publiczn, tylko w ten sposb bowiem moe obj cae pokolenia bez dzielenia ich na grupy i kasty. Ale takie przeksztacenie funkcji wychowania wymaga niesychanej rozbudowy szkolnictwa, a wic praktycznie budynkw, pomocy naukowych, kadr nauczycielskich itd. Zwaszcza liczba nauczycieli musiaaby by bardzo powikszona, gdy oddziaywanie szkoy jest tym wiksze, im mniejsz liczb wyraa si stosunek liczby nauczycieli i uczniw, z czego znw wynikaj dalsze problemy, nieatwe do rozwizania, a zwaszcza do szybkiego rozwizania. Rwnie i zagadnienie budynkw nie jest proste, gdy nowy typ szkoy powinien by zbliony do typu szkoy-kolegium, to jest ze wsplnymi sypialniami, jadalniami, bibliotekami specjalnymi, salami do pracy zespoowej itd. Dlatego te pocztkowo szkoy nowego typu bd mogy obj jedynie szczupe grona modziey wybranej przy pomocy egzaminw konkursowych albo wysunitej przez kompetentne instytucje na ich wasn odpowiedzialno. Szkoa jednolita powinna obejmowa uczniw w granicach wieku odpowiadajcych granicom wieku uczniw obecnej szkoy podstawowej i redniej, przy czym reorganizacji powinny ulec nie tylko programy i metody nauczania, ale i podzia wewntrzny programu nauczania na kolejne stopnie. Pierwszy stopie elementarny powinien obejmowa nie wicej ni trzycztery lata i obok podstawowych elementw wyksztacenia, jak czytanie, pisanie, rachunki, pocztki geografii i historii, powinien obj t dziedzin nauczania, ktra dzi jest bardzo zaniedbana dziedzin praw i obowizkw, czyli pierwszych wiadomoci o pastwie i spoeczestwie, jako podstawowych elementw ksztatowania nowego wiatopogldu, ktry walczy z rnorodnymi pogldami, jakimi dzieci nasiky w rozmaitych tradycyjnych rodowiskach spoecznych, z tymi wiatopogldami, ktre mona by nazwa wiatopogldami folklorystycznymi. Problemem dydaktycznym bdzie tu problem miarkowania i wykorzystania kierunku dogmatycznego, waciwego dla pierwszych lat nauki. Dalsza nauka szkolna nie powinna trwa duej ni sze lat, tak aby do pitnastego lub szesnastego roku ycia mona byo przej wszystkie szczeble szkoy jednolitej. Mona by tu wysun zarzut, e taki kurs byby zbyt mczcy z racji przyspieszonego tempa nauczania, ktre byoby nieodzowne, gdyby chciao si rzeczywicie osign takie rezultaty, jakie stawia sobie za cel obecna szkoa klasyczna (nie osigajc ich zreszt). Na to mona jednak odpowiedzie, e nowa organizacja szkolnictwa bdzie musiaa obj szereg tych elementw, ktre sprawiaj, e dzisiaj dla duej czci uczniw kurs nauczania jest zbyt powolny. Jakie to elementy? W wielu rodzinach, zwaszcza w rodowiskach inteligencji, ycie domowe przygotowuje dzieci do ycia szkolnego, stanowi jego uzupenienie i dalszy cig. Dzieci te zdobywaj, jak si to mwi, z powietrza mnstwo wiadomoci i poj, ktre uatwiaj im nauk szkoln; znaj jzyk literacki i wci rozwijaj w sobie t znajomo; ich rodki wyraania si i formuowania wiadomoci s technicznie wysze od poziomu tych rodkw, jaki reprezentuje wikszo dzieci szkolnych w wieku od szeciu do dwunastu lat. Uczniowie z miasta, przez sam fakt, e mieszkaj w miecie, przyswajaj sobie jeszcze przed ukoczeniem szeciu lat wiele wiadomoci i poj, ktre uatwiaj potem i przyspieszaj nauk szkoln i pozwalaj wycign z niej wicej poytku. W wewntrznej organizacji szkoy jednolitej stworzy trzeba przynajmniej najbardziej podstawowe z wyej omwionych warunkw, niezalenie od faktu, e rwnolegle ze szko jednolit rozwija si bdzie przypuszczalnie sie przedszkoli i innych pokrewnych instytucji, w ktrych jeszcze przed osigniciem wieku szkolnego dzieci wdraane bd do pewnej dyscypliny i w ktrych zdobywa bd wiadomoci i nawyki przedszkolne. Szkoa jednolita powinna by zorganizowana w formie kolegium,
winna kultywowa ycie zbiorowe w dzie i w nocy. Powinna uwolni si od obecnych form obudnej i mechanicznej dyscypliny. Nauka winna by prowadzona zbiorowo, przy pomocy nauczycieli i przodujcych uczniw, rwnie i w godzinach przeznaczonych na tak zwane indywidualne odrabianie lekcji. Najwaniejszym zagadnieniem jest sprawa tej fazy nauki szkolnej, ktr obecnie reprezentuje liceum, a ktra dzisiaj, pod wzgldem metody nauczania, nie rni si w niczym od klas niszych prcz abstrakcyjnego zaoenia wikszej dojrzaoci umysowej i moralnej ucznia, odpowiadajcej jego wiekowi i uprzednio zdobytemu dowiadczeniu. Faktem jest, e midzy liceum a uniwersytetem, a wic midzy waciw szko a yciem, istnieje obecnie duy przeskok, brak cigoci w miejsce racjonalnego przejcia iloci (wieku) w jako (dojrzao umysow i moraln). Od nauczania prawie wycznie dogmatycznego, w ktrym du rol odgrywa pami, przechodzi si do fazy twrczej, do pracy samodzielnej i niezalenej; ze szkoy opartej na dyscyplinie narzuconej z zewntrz i kontrolowanej w sposb autorytatywny przechodzi si do nauki zawodu, w ktrej autodyscyplina intelektualna i autonomia moralna jest teoretycznie nieograniczona. Przejcie to nastpuje bezporednio po okresie dojrzewania, kiedy walka pomidzy instynktownymi, ywioowymi namitnociami a tymi hamulcami, jakie nakada charakter i wiadomo wkraczajce w faz ksztatowania si nie zostaa jeszcze zakoczona. We Woszech, gdzie na uniwersytetach nie jest rozpowszechniony seminaryjny system pracy, przejcie to jest jeszcze raptowniejsze i bardziej mechaniczne. Ot w szkole jednolitej ostatni faz nauczania naley ujmowa i zorganizowa jako faz decydujc, w ktrej dy si do wytworzenia podstawowych wartoci humanizmu intelektualnej autodyscypliny i niezalenoci moralnej, koniecznych do dalszej specjalizacji bd w kierunku naukowym (studia uniwersyteckie), bd te w kierunku praktyczno-produkcyjnym (przemys, biurokracja, organizacja wymiany itp.). Studiowanie i przyswajanie sobie metod twrczych w nauce i w yciu musi si rozpoczyna ju w tej ostatniej fazie nauczania szkolnego, nie moe natomiast by monopolem uniwersytetu, czy te by pozostawione przypadkowym kolejom ycia praktycznego. Ta ostatnia faza nauki szkolnej musi si te przyczynia do rozwoju czynnika odpowiedzialnoci i samodzielnoci w jednostce, musi by szko twrcz. Naley odrnia szko twrcz od szkoy czynnej rwnie i w postaci, jak szkoa taka przybraa zgodnie z metod Daltona. Kada szkoa jednolita jest szko czynn, jakkolwiek trzeba tu zakreli pewne granice ideologiom liberalistycznym i energicznie obstawa przy obowizku konformowania nowych pokole, cicym na pokoleniach dojrzaych, czyli na pastwie. Znajdujemy si jeszcze w romantycznej fazie szkoy czynnej, w ktrej elementy walki przeciwko szkole mechanicznej i jezuickiej rozrastaj si chorobliwie na zasadzie kontrastu i polemiki. Trzeba teraz przej do fazy klasycznej, racjonalnej, odnale w celach, do jakich si dy, naturalne rda wypracowywania metod i form. Szkoa twrcza jest ukoronowaniem szkoy czynnej: w pierwszej fazie dy si do zdyscyplinowania, a wic do niwelowania, do osignicia pewnego rodzaju konformizmu, ktry mona by nazwa konformizmem dynamicznym; w fazie twrczej, na bazie osignitej kolektywizacji spoecznej, dy si do rozwijania osobowoci, ktra staje si ju samodzieln i odpowiedzialn, z tym wszake, e cechuje j silna i jednolita wiadomo moralna i spoeczna. Szkoa twrcza nie oznacza wic szkoy wynalazcw i odkrywcw; oznacza ona pewn faz i pewn metod badawcz i poznawcz, a nie z gry ustalony program, zakadajcy osignicie oryginalnoci i nowatorstwa za wszelk cen. Metoda ta zakada, e zdobywanie wiedzy musi si odbywa drog spontanicznej i samodzielnej pracy ucznia, w ktrej nauczyciel odgrywa jedynie rol yczliwego przewodnika, jak to ma miejsce, a przynajmniej winno mie miejsce, na uniwersytetach. Samodzielne odkrycie jakiej prawdy bez wskazwek i pomocy z zewntrz jest prac twrcz nawet o ile prawda ta jest stara i wiadczy o opanowaniu metody; wskazuje w kadym razie, e weszo si ju w faz dojrzaoci intelektualnej, w ktrej moliwe jest odkrywanie nowych prawd. Dlatego te w tej fazie podstawowa dziaalno szkolna rozwija si bdzie gwnie na seminariach, w bibliotekach i laboratoriach dowiadczalnych.
Wprowadzenie szkoy jednolitej oznacza pocztek nowych stosunkw midzy prac umysow i prac przemysow, nie tylko na terenie szkoy, ale w caym yciu spoecznym. Zasada jednolitoci znajdzie bowiem swe odbicie we wszystkich organizmach ycia kulturalnego, przeksztacajc je i wlewajc w nie now tre. Kwestia nowej funkcji uniwersytetw i akademii Dzisiaj te dwie instytucje s niezalene jedna od drugiej; akademie stay si czstokro nie bez powodu wymiewanym symbolem rozdwiku midzy wysz kultur a yciem, midzy intelektualistami a ludem (tym tumaczy si pewien sukces, jaki osignli futuryci w swym antyakademickim i antytradycyjnym pierwszym okresie Sturm und Drang). W nowym ukadzie stosunkw midzy yciem i kultur, midzy prac intelektualn i prac przemysow, akademie powinny sta si organizacj kulturaln (systematyzacji, ekspansji i twrczoci intelektualnej) tych elementw, ktre po ukoczeniu szkoy jednolitej przejd do pracy zawodowej. Akademie powinny sta si punktem stycznoci midzy tymi elementami a rodowiskiem uniwersyteckim. Elementy spoeczne trudnice si prac zawodow nie powinny popada w zastj intelektualny. Powinny mie do swojej dyspozycji (w celu rozwijania inicjatywy zbiorowej, a nie jednostkowej, jako organiczn funkcj spoeczn uznan za funkcj potrzeby i uytecznoci publicznej) instytuty wyspecjalizowane we wszystkich dziedzinach bada i pracy naukowej, z ktrymi mogyby wsppracowa i w ktrych znalazyby niezbdn pomoc dla wszelkich postaci podejmowanej przez nie dziaalnoci kulturalnej. Organizacja akademicka musi by poddana cakowitej reorganizacji. Nastpi terytorialna centralizacja kompetencji i specjalizacji w orodkach oglnokrajowych, ktre skupi istniejce ju wielkie instytuty, sekcje regionalne i prowincjonalne oraz lokalne koa miejskie i wiejskie. Podzia na sekcje przeprowadzony bdzie wedug kompetencji naukowo-kulturalnych. W orodkach nadrzdnych reprezentowane bd wszystkie kompetencje, w koach lokalnych tylko niektre z nich. Trzeba ujednolici rozmaite typy istniejcych organizacji kulturalnych: akademie, instytuty kulturalne, koa filologiczne itd., zespalajc tradycyjn prac akademick ktra zasadzaa si gwnie na systematyzacji dawnej wiedzy i na usiowaniu ustalenia przecitnej dla myli narodowej, jako podstawy dziaalnoci intelektualnej z dziaalnoci zwizan z yciem zbiorowym, ze wiatem produkcji i pracy. Rozcignie si kontrol nad naradami przemysowo-produkcyjnymi, nad dziaalnoci naukowej organizacji pracy, nad gabinetami dowiadczalnymi w fabrykach itd. Stworzy si specjalny mechanizm selekcji i umoliwiania dalszego rozwoju najbardziej uzdolnionym jednostkom rekrutujcym si z mas ludowych, jednostkom, ktre dzisiaj marnuj si i wyczerpuj w walce z ogromnymi trudnociami. Kade koo lokalne musi koniecznie posiada sekcj nauk moralnych i politycznych i stopniowo organizowa inne sekcje specjalne dla dyskutowania problemw technicznych przemysu, rolnictwa, organizacji i racjonalizacji pracy, organizacji fabryk, administracji itp. Okresowe kongresy na rozmaitych szczeblach pozwol pozna najbardziej uzdolnione jednostki. Warto by mie kompletn list istniejcych obecnie akademii i innych organizacji kulturalnych oraz tematw najczciej poruszanych w ich rozprawach i sprawozdaniach. W wikszoci wypadkw traktuje si w nich o cmentarzach kultury, ale odgrywaj one pewn rol w psychologii klasy kierowniczej. Wsppraca tych organizmw z uniwersytetami powinna by jak najcilejsza, tak samo zreszt jak ze wszystkimi specjalnymi szkoami wyszymi (wojskowymi, morskimi itp.). Chodzi bowiem o osignicie takiej centralizacji i takie pobudzenie kultury narodowej, ktre przewyszyoby analogiczn sfer oddziaywania Kocioa katolickiego18.
18
Ten schemat organizacji pracy kulturalnej wedug oglnych zasad szkoy jednolitej powinien by opracowany dokadnie pod kadym wzgldem i suy jako przewodnik przy zakadaniu najbardziej nawet elementarnych i prymitywnych orodkw kulturalnych, ktre stanowiyby zalki i pierwsze komrki caej potnej struktury. Nawet przejciowe i eksperymentalne przedsiwzicia winny by podejmowane z myl o pniejszym podporzdkowaniu ich temu oglnemu schematowi, a jednoczenie winny by ywotnymi elementami dcymi do stworzenia penego schematu. Naley uwanie przestudiowa
NOWE ZASADY WYCHOWAWCZE Reforma Gentilego spowodowaa rozam pomidzy szko podstawow i redni z jednej strony, a szko wysz z drugiej. Przed reform podobny rozam, zreszt do powierzchowny, istnia tylko midzy szkolnictwem zawodowym z jednej strony, a rednim i wyszym z drugiej. Szkoa podstawowa, z racji swego szczeglnego charakteru, bya jakby zawieszona w prni. W szkoach podstawowych na wychowanie i nauczanie dzieci skaday si dwa czynniki: podstawowe wiadomoci z dziedziny nauk przyrodniczych oraz elementarne pojcia dotyczce praw i obowizkw obywatela. Wiadomoci przyrodnicze miay suy do wprowadzenia dziecka w societas rerum, natomiast wiadomoci o prawach i obowizkach obywatelskich do wprowadzenia go w ycie pastwowe i spoeczne. Wiadomoci przyrodnicze przeciwstawiay si magicznym pojciom o wiecie i przyrodzie, jakie dziecko wynosi z otoczenia przepojonego folklorem, podobnie jak pojcia praw i obowizkw przeciwstawiay si tendencjom do indywidualistycznego i lokalistycznego barbarzystwa, ktre s rwnie pewn waciwoci folkloru. Szkoa, ze swoim systemem nauczania, walczy z folklorem i wszelkimi tradycyjnymi nawarstwieniami wiatopogldowymi i szerzy wiatopogld bardziej nowoczesny, ktrego najprostsze i podstawowe elementy polegaj na stwierdzeniu, e po pierwsze, prawa przyrody istniej jako co obiektywnego i opornego wobec woli ludzkiej, do czego trzeba si przystosowa po to, by potem nad nimi zapanowa; po drugie e prawa prywatne i pastwowe s produktem ludzkiej dziaalnoci, e zostay ustanowione przez czowieka i przez czowieka mog by zmienione dla dobra jego zbiorowego rozwoju; prawo prywatne i pastwowe stwarza taki porzdek w stosunkach midzy ludmi, ktry jest historycznie najbardziej korzystny dla opanowania praw przyrody, zatem dla uatwienia ludziom ich pracy, za pomoc ktrej czowiek bierze czynny udzia w yciu przyrody, przeksztaca j i coraz gbiej i szerzej j uspoecznia. Mona wic powiedzie, e zasad wychowawcz, na ktrej opieray si szkoy podstawowe, byo pojecie pracy, ktra nie moe osign peni swoich moliwoci ekspansji i produktywnoci bez dokadnej i realistycznej znajomoci przez czowieka praw przyrody i bez porzdku prawnego, regulujcego organicznie wspycie ludzi midzy sob. Porzdek ten musi by respektowany na zasadzie dobrowolnej umowy, a nie moe by narzucony z zewntrz; musi by respektowany z koniecznoci uznanej i przyjtej przez ludzi jako wolno, a nie pod wpywem przymusu. Pojcie i fakt pracy (dziaalnoci teoretyczno-praktycznej) stanowi immanentn zasad wychowawcz w szkole pocztkowej, gdy porzdek spoeczny i pastwowy (prawa i obowizki) jest rezultatem pracy i dziki niej jest uznawany za skadnik porzdku naturalnego. Pojcie rwnowagi midzy porzdkiem spoecznym i porzdkiem naturalnym, rwnowagi opartej na pracy, na teoretyczno-praktycznej dziaalnoci czowieka, stwarza pierwsze elementy zrozumienia wiata, zrozumienia uwolnionego od wszelkiej magii i czarw, stanowi punkt wyjcia do dalszego rozwoju wiatopogldu historycznego, dialektycznego, do zrozumienia istoty ruchu i stawania si, do waciwej oceny sumy wysikw i ofiar, dziki czemu przeszo staa si teraniejszoci, a teraniejszo stanie si przyszoci, do zrozumienia chwili obecnej jako syntezy przeszoci, syntezy wszystkich minionych pokole, rzuconej na ekran przyszoci. To wanie stanowi podstawow zasad szkoy pocztkowej. Czy zasada ta wydaa wszystkie owoce, ktre moga zrodzi, czy nauczyciele zdaj sobie spraw z wasnych zada i z filozoficznej treci tych zada to inna sprawa, wica si z krytyk stopnia wiadomoci spoecznej caego narodu. Ciao nauczycielskie jest jak dotd jedynie wyrazem, i to znieksztaconym, tej wiadomoci, a nie jej stra przedni. Twierdzenie, e nauczanie nie jest rwnoznaczne z wychowywaniem, nie cakiem jest suszne: pooenie zbyt silnego nacisku na to rozrnienie byo powanym bdem pedagogiki idealistycznej. Skutki tego bdu wida w szkolnictwie zreorganizowanym w oparciu o t wanie pedagogik. Nauczanie nie byoby jednoczenie wychowywaniem, gdyby nauczyciel by wcieleniem biernoci, mechanicznym zbiornikiem abstrakcyjnych wiadomoci, co jest oczywicie absurdem i co abstrakcyjnie odrzucili sami zwolennicy czystego wychowywania, oponujcy przeciwko nauczaniu mechanistycznemu. To, co pewne, staje si w umyle dziecka prawdziwe. Ale wiadomo dziecka nie jest bynajmniej czym
organizacje i rozwj klubu Rotary.
indywidualnym (a tym mniej czym zindywidualizowanym). Jest ona odbiciem tej czstki spoeczestwa, w ktrej yciu dziecko uczestniczy, jest odbiciem stosunkw spoecznych, ktre zaamuj si w yciu jego rodziny, ssiedztwa, wsi itp. Indywidualna wiadomo ogromnej wikszoci dzieci jest odbiciem stosunkw spoecznych i kulturalnych wybitnie odmiennych, a nawet sprzecznych ze stosunkami reprezentowanymi przez programy szkolne. To, co jest pewne w kulturze postpowej, staje si prawdziwe w ramach kultury skamieniaej i anachronicznej. Nie ma jednoci midzy szko a yciem, a zatem nie ma jednoci midzy nauczaniem i wychowywaniem. Stwierdzi wic mona, e zwizek midzy nauczaniem a wychowywaniem moe znale oddwik w ywej pracy szkolnej nauczyciela tylko wtedy, gdy nauczyciel wiadom jest rnic midzy tym typem spoeczestwa i kultury, ktry on sam reprezentuje, a typem reprezentowanym przez jego uczniw, i kiedy wiadom jest swych zada, polegajcych na przyspieszeniu i zdyscyplinowaniu procesu ksztatowania uczniw zgodnie z typem wyszym, ktry jest w walce z typem niszym. Jeeli kadry nauczycielskie nie s na odpowiednim poziomie, zwizek midzy nauczaniem i wychowaniem ulega zerwaniu, a problem nauczania rozwizuje si zgodnie z papierowymi schematami, w ktrych faszywie wyolbrzymia si moliwoci wychowawcze szkoy. Praca szkoy stanie si wwczas dziaalnoci retoryczn, gdy temu, co pewne, zabraknie materialnej namacalnoci, a prawdziwe bdzie prawdziwym jedynie w sowach, bdzie prawd retoryczn. Wynaturzenie to zaznacza si jeszcze bardziej na terenie szkoy redniej, w zwizku z nauczaniem literatury i filozofii. Dawniej uczniowie tych szk zdobywali przynajmniej pewien baga, czy te zapas (co kto woli) konkretnych wiadomoci. Obecnie, kiedy nauczycielem jest przede wszystkim filozof i estetyk, ucze lekceway wiadomoci konkretne i nabija sobie gow formuami i sowami, ktre najczciej nie maj dla niego zgoa adnego sensu i ktre natychmiast zapomina. Walka ze starym systemem szkolnym bya suszna, ale reforma nie bya rzecz tak prost, jak si wydawao. Chodzio tu nie o schematy programowe, ale o ludzi, i to nie tylko o tych, ktrzy s bezporednimi nauczycielami, ale o cay kompleks spoeczny, ktrego poszczeglni ludzie s wyrazem. Przecitny nauczyciel moe osign to, eby jego uczniowie stali si bardziej wyksztaceni, ale nie potrafi im zaszczepi prawdziwej kultury. Bdzie on skrupulatnie, z biurokratyczn sumiennoci przerabia mechanicznie program szkolny, ucze za, jeli jest obdarzony aktywn umysowoci, wprowadzi w nagromadzony baga swj wasny ad, przy pomocy swego rodowiska spoecznego. Przy nowych programach i oglnym obnieniu poziomu kadr nauczycielskich nie bdzie adnego bagau, w ktrym naleaoby zaprowadzi ad. Nowe programy powinny byy znie zupenie egzaminy; obecnie egzamin musi by w znacznie wikszej mierze gr hazardow ni dawniej. Data bdzie zawsze dat, bez wzgldu na to, jaki profesor egzaminuje, a definicja jest zawsze definicj. Natomiast pogldy, analizy estetyczne lub filozoficzne nie zawsze s tym samym. Skuteczno wychowawcza dawnej woskiej szkoy redniej, zorganizowanej w oparciu o stary dekret Casatiego, nie polegaa na wyraonej tam intencji speniania (lub niespeniania) roli wychowawczej przez szko, lecz na fakcie, e jej organizacja i jej programy byy wyrazem tradycyjnego sposobu ycia umysowego i moralnego, wyrazem tego klimatu kulturowego, ktry na zasadzie bardzo starej tradycji panowa w spoeczestwie woskim. w klimat i w sposb ycia s obecnie w stanie agonii, szkoa oderwaa si od ycia i std zrodzi si jej kryzys. Krytykowanie szkolnych programw i dyscypliny nie ma najmniejszego sensu, jeeli nie bierze si pod uwag tych warunkw. W ten sposb powracamy do sprawy rzeczywicie czynnego udziau ucznia w pracy szkolnej, ktry moe istnie tylko wwczas, kiedy szkoa zwizana jest z yciem. I chocia nowe programy coraz silniej podkrelaj postulat aktywnoci ucznia i jego czynnej wsppracy z nauczycielem, to przecie ukadane s w taki sposb, jakby ucze by wcieleniem biernoci. W dawnej szkole nauczanie gramatyki aciskiej i greckiej w poczeniu ze studiowaniem odnonych literatur i historii politycznych byo skuteczn zasad wychowawcz, gdy idea humanistyczny Aten i Rzymu zakorzeniony by w caym spoeczestwie, stanowi podstawowy element ycia i kultury narodowej. Nawet mechaniczn nauk gramatyki oywiay perspektywy kulturalne. Zdobywanie tych wiadomoci nie suyo bezporednim celom praktyczno-zawodowym; byo bezinteresowne, gdy chodzio
tu o rozwj wewntrzny osobowoci, o ksztatowanie charakteru za pomoc wchonicia i przyswojenia caej kulturalnej przeszoci nowoytnej cywilizacji europejskiej. Nie po to uczono si aciny i greki, aby mwi tymi jzykami, aby peni funkcje kelnerw, tumaczy czy korespondentw handlowych. Uczono si ich w celu bezporedniego poznawania kultury tych dwch narodw jako koniecznego elementu kultury wspczesnej, a wic uczono si po to, by by sob samym i pozna siebie samego. aciny i greki uczono si metod gramatyczn, mechanicznie; ale oskaranie tego systemu nauczania o mechaniczno i jaowo nie jest ani zupenie cise, ani sprawiedliwe. Ma si tu do czynienia z dziemi, ktrym trzeba wpoi pewne nawyki pilnoci i systematycznoci, umiejtno skupiania si (nawet w sensie fizycznym) oraz koncentracji psychicznej na danym przedmiocie a tych cech nie mona naby bez mechanicznego powtarzania zdyscyplinowanych i metodycznych czynnoci. Czy czterdziestoletni badacz byby w stanie tkwi przy biurku przez szesnacie godzin z rzdu, gdyby jako dziecko nie naby, drog mechanicznego przymusu, odpowiednich nawykw psychofizycznych? Chcc wyselekcjonowa materia ludzki na wielkich uczonych, trzeba zacz t prac ju od tego wanie punktu, trzeba stworzy taki klimat w szkole, aby umoliwi wypynicie na powierzchni tym tysicom, setkom czy choby nawet tylko dziesitkom badaczy o wielkim zapale dla wiedzy, ktrych spoeczestwo potrzebuje (cho, co prawda, mona by znacznie poprawi sytuacj w tym wzgldzie bez nawracania do szkolnych metod stosowanych przez jezuitw a mianowicie za pomoc stworzenia odpowiednich subsydiw i stypendiw naukowych). Uczy si aciny (a raczej studiuje si acin), analizuje si j w jej najbardziej subtelnych odcieniach jzykowych, analizuje si j jako przedmiot martwy, to prawda, ale wszelka analiza dokonywana przez dziecko moe dotyczy jedynie rzeczy martwych; zreszt nie naley zapomina, e przedmiot rwnolegle studiowany ycie Rzymian jest mitem, ktry do pewnego stopnia obudzi ju w dziecku zainteresowanie i interesuje je nadal, tak e w tym, co martwe, tkwi co ode wikszego, co, co yje. Jzyk umar, bada si go jak martwy przedmiot, jak trupa na stole anatomicznym; a rwnoczenie oywa on nieustannie w przykadach i w opowieciach. Czy mona by w ten sam sposb studiowa jzyk woski? Nie, adnego ywego jzyka nie mona studiowa tak jak acin: byoby to absurdem i w y g l d a o b y absurdalnie. adne dziecko, gdy rozpoczyna nauk aciny tak wanie metod, nie zna tego jzyka. Jakikolwiek jzyk ywy mgby by znany i wystarczyoby, eby zna go jeden jedyny ucze w klasie, aby czar prysn: wszyscy poszliby natychmiast do szkoy Berlitza. acina i greka pojawiaj si przed wyobrani jako mit, take i przed wyobrani nauczyciela. acin studiuje si po to, by si nauczy aciny. Na zasadzie tradycji kulturalno-szkolnej, ktrej rozwj naleaoby zbada, studiuje si acin jako element idealnego programu szkolnego, element, ktry skupia w sobie i spenia cay szereg postulatw pedagogicznych i psychologicznych. Studiuje si j, aby wdroy uczniw do pewnego okrelonego sposobu studiowania, do analizowania faktu historycznego, ktry mona traktowa jak trupa nieustannie powracajcego do ycia. aciny uczy si po to, aby przyzwyczai uczniw do rozumowania, do operowania abstrakcyjnymi schematami, przy zachowaniu zdolnoci do niezrywania kontaktu z realnym yciem, do dostrzegania w kadym fakcie tego, co w nim jest oglne, i tego, co szczeglne, do dostrzegania pojcia i jednostkowego zjawiska. A jakie znaczenie wychowawcze ma nieustanne porwnywanie aciny z jzykiem, ktrego si stale uywa? Rozrnianie i utosamianie wyrazw i poj, caa logika formalna z zestawieniem przeciwiestw, analiz rozrnie, z rozwojem historycznym jzyka, ktry zmienia si w czasie, ktry nie tylko j e s t , ale rwnie s t a j e s i . W cigu omiu lat nauki w gimnazjumliceum ucze poznaje jzyk w jego historycznym rozwoju, poznawszy go najpierw w formie gramatyki, niby na fotografii, zrobionej w pewnym abstrakcyjnym momencie, ucze studiuje ten jzyk, poczynajc od Enniusa (a nawet od fragmentw Dwunastu Tablic) a do Fedrusa i pisarzy acisko-chrzecijaskich: proces historyczny zostaje przeanalizowany od samych zacztkw a do jego mierci; mierci pozornej, bo wiadomo przecie, e jzyk woski, z ktrym wci si acin zestawia, jest wanie nowoytn acin. Studiuje si gramatyk pewnej okrelonej epoki, pewn abstrakcj; studiuje si sownictwo pewnego okresu; ale take studiuje si (porwnawczo) gramatyk i sownictwo kadego okrelonego autora, znaczenie kadego terminu w kadym stylistycznym okresie; odkrywa si w ten sposb, e gramatyka i sownictwo Fedrusa nie s takie same, jak gramatyka i sownictwo Cycerona czy Plauta, czy Laktancjusza i Tertuliana, e ten sam
zestaw dwikw ma odmienne znaczenie w rnych czasach i u rnych autorw. Porwnuje si nieustannie acin i woski; ale kade sowo jest pojciem, obrazem, przybierajcym rne odcienie, zalenie od czasu, od osoby, inne w kadym z porwnywanych jzykw. Studiuje si dzieje literatury z ksiek napisanych w danym jzyku, dzieje polityczne, czyny ludzi, ktrzy tym jzykiem mwili. Cay ten zesp organiczny okrela wychowanie chopca przez sam fakt, e przynajmniej w sensie materialnym przeby on ca t drog, wszystkie jej etapy. Zanurzy si w historii, wypracowa sobie wasn intuicj historyczn w stosunku do wiata i ycia intuicj, ktra staa si jego drug natur natur prawie spontaniczn, bo nie narzucon w sposb pedantyczny przez obc wol wychowawcy. Te studia wychowyway, mimo e intencja wychowywania nie bya w nich wyranie zdeklarowana, wychowyway przy minimalnym udziale nauczyciela, wychowyway, bo ksztaciy. Dowiadczenia logiczne, artystyczne, psychologiczne zdobywao si bez nieustannego reflektowania siebie, spogldania w zwierciado; a przede wszystkim zdobywao si powane dowiadczenie syntetyczne, filozoficzne dowiadczenie realnego rozwoju historycznego. To nie znaczy (i nie naley tak myle), eby acina i greka miay, jako takie, wasnoci cudotwrcze w dziedzinie wychowania. Do zdeterminowania takich skutkw potrzebne jest oddziaywanie okrelonej tradycji kulturalnej rwnie a nawet zwaszcza poza szko, potrzebne jest sprzyjajce rodowisko. Wida zreszt skdind, e z chwil kiedy ulego zmianie tradycyjne pojmowanie kultury, szkoa jak rwnie nauka aciny i greki wesza w stadium kryzysu. Bdzie trzeba zastpi czym acin i grek jako gwn podpor szkoy i zostan one niewtpliwie czym zastpione; ale nie bdzie bynajmniej rzecz atw tak rozoy nowy przedmiot nauczania albo szereg nowych przedmiotw nauczania, aby osign rwnowartociowe wyniki w wychowaniu i uksztatowaniu oglnym osobowoci ucznia od wieku dziecicego do momentu wyboru zawodu. W tym okresie nauka, a przynajmniej wiksza jej cz, powinna by (lub wydawa si uczniom) bezinteresowna, nie mie przed sob bezporednich zbyt bezporednich celw praktycznych, musi by wychowawcza, a nie tylko ksztacca, czyli obfitujca w wiadomoci konkretne. W szkole obecnej, z racji gbokiego kryzysu tradycji kulturalnych oraz koncepcji ycia i czowieka, nastpuje proces stopniowego wynaturzenia: szkoy typu zawodowego, czyli nastawione na bezporednie cele praktyczne, bior gr nad szko ksztatujc i z bezporedniego yciowego punktu widzenia bezinteresown. Najbardziej paradoksalne jest to, e ten nowy typ szkoy propaguje si jako szko demokratyczn, podczas gdy w rzeczywistoci zadaniem jej jest nie tylko podtrzymywanie rnic spoecznych, ale wrcz wykrystalizowanie ich w zawie i dziwaczne formy. Szkoa tradycyjna bya szko oligarchiczn, gdy przeznaczona bya dla modego pokolenia grup kierowniczych, ktre z kolei miao stan u steru wadzy; ale nie bya szko oligarchiczn, jeli chodzi o system nauczania. Nie zdobywanie uzdolnie kierowniczych, nie tendencja do urabiania wyszego gatunku ludzi jest tym, co wyciska pitno spoeczne na danym typie szkoy. Pitno to wyciska fakt, e kada grupa spoeczna ma wasny typ szkoy, nastawiony na zachowanie w onie tych warstw pewnych okrelonych funkcji tradycyjnych bd kierowniczych, bd wykonawczych. Jeeli chce si zlikwidowa takie postpowanie, to zamiast mnoy bez koca typy i stopnie szk zawodowych, naley stworzy jednolity typ szkoy przygotowawczej (podstawowej i redniej), ktra doprowadzaaby modzie do momentu wyboru zawodu, wychowujc j w tym czasie na istoty zdolne do mylenia, studiowania, kierowania lub kontrolowania tych, ktrzy kieruj. Mnoenie si typw szk zawodowych jest wic wyrazem tendencji do utrwalenia tradycyjnych rnic spoecznych. Poniewa jednak wpywa rwnoczenie na powstawanie zrnicowa wewntrznych w ramach warstw zasadniczych (na przykad robotnik niewykwalifikowany i wykwalifikowany, chop i geometra czy agronom niszego stopnia itp.), stwarza pozory tendencji demokratycznej. Ale tendencja demokratyczna nie moe oznacza jedynie tego, e robotnik niewykwalifikowany moe sta si robotnikiem wykwalifikowanym, lecz to, e kady obywatel moe sta si jednostk rzdzc i e spoeczestwo stwarza, choby tylko abstrakcyjnie, takie warunki, ktre sprawiaj, e metamorfoza ta jest moliwa: demokracja polityczna dy do poczenia rzdzcych z rzdzonymi (w znaczeniu rzdzenia za zgod rzdzonych), zapewniajc kademu z rzdzonych moliwo bezpatnego zdobycia niezbdnych
umiejtnoci i wyksztacenia technicznego. Ale typ szkoy, ktra rozwija si jako szkoa dla ludu, nie stara si ju nawet podtrzymywa tych zudze, gdy zacienia coraz bardziej baz warstwy rzdzcej i technicznie do rzdzenia przygotowanej. W rzeczywistoci tedy powraca si do podziau i porzdku prawnie ustalonego i skrystalizowanego: mnoenie si szk zawodowych coraz cilej wyspecjalizowanych i to od samego pocztku nauki szkolnej jest jednym z najjaskrawszych przejaww tej tendencji. Co si tyczy dogmatyzmu oraz krytycyzmu i historyzmu w szkole podstawowej i redniej, zauway trzeba, e nowa pedagogika usiowaa zaatakowa dogmatyzm wanie na polu nauczania, zdobywania konkretnych wiadomoci, czyli na tym polu, na ktrym pewien dogmatyzm jest w praktyce nieunikniony i skd moe by cakowicie wyeliminowany dopiero na przestrzeni penego cyklu nauki szkolnej (nie mona uczy gramatyki historycznej w szkoach pocztkowych ani w gimnazjum). Tymczasem dogmatyzm panoszy si na polu myli religijnej i ca histori filozofii przedstawia jako acuch szalestw i majakw. W nauczaniu filozofii nowy kurs pedagogiczny (przynajmniej jeli chodzi o tych uczniw a jest ich przytaczajca wikszo ktrzy poza szko, w rodzinie, nie otrzymuj podanej pomocy w nauce i musz ksztatowa swj umys sami, wycznie przy pomocy wskazwek otrzymanych w klasie) zuboy nauczanie, obniy w praktyce jego poziom, mimo e na oko wydaje si on utopijnie pikny. Tradycyjna filozofia opisowa, wsparta kursem historii filozofii i lektur pewnej iloci tekstw filozoficznych, w praktyce wydaje si najlepsza. Filozofia opisowa i definiujca bdzie abstrakcj dogmatyczn, podobnie jak matematyka, jest jednak zarazem koniecznoci pedagogiczn i dydaktyczn. 1 = 1 jest abstrakcj, nikt jednak nie jest skonny myle, e jedna mucha rwna si jednemu soniowi. Podobnego rodzaju abstrakcj s take formuy logiki formalnej s one jak gdyby gramatyk normalnego mylenia, a jednak trzeba si ich uczy, nie s bowiem wrodzone, ale musz by zdobywane przez prac i mylenie. Nowy kurs zakada, e logika formalna jest czym, co si posiada ju wwczas, kiedy zaczyna si myle, ale nie wyjania, w jaki sposb mona to co zdoby, a zatem, praktycznie biorc, uznaje j za umiejtno wrodzon. Logika formalna jest jak gramatyka: przyswaja j trzeba na ywo, nawet jeeli zostaa wykuta w sposb schematyczny i abstrakcyjny, gdy ucze nie jest pyt gramofonow, nie jest mechanicznym, biernym odbiornikiem, nawet jeeli liturgiczna konwencjonalno egzaminw kae mu za takiego uchodzi. Wpyw tych schematw wychowawczych na modociane umysy jest zawsze aktywny i twrczy, podobnie jak aktywny i twrczy jest stosunek robotnika do narzdzi jego pracy. Kaliber jest zespoem abstrakcji, a jednak nie produkuje si realnych przedmiotw bez kalibratury realnych przedmiotw, ktre s stosunkami spoecznymi i zawieraj w sobie implicite okrelone idee. Ucze kujcy wzory sylogizmw mczy si i oczywicie trzeba dy do tego, aby trudzi si tylko w tym stopniu, w jakim to jest konieczne. Ale nie ulega te wtpliwoci, e mimo wszystko musi nauczy si zmuszania siebie samego do wyrzecze i do ograniczenia ruchu fizycznego, czyli e musi przej odpowiedni zapraw psychofizyczn. Jest wiele ludzi, ktrych trzeba dopiero przekonywa, e nauka jest take rzemiosem, i to rzemiosem mczcym, wymagajcym specjalnego przygotowania, nie tylko umysowego, ale i miniowo-nerwowego: jest procesem przystosowania si, przyzwyczajeniem zdobytym za cen ogromnego wysiku, nudy i nawet cierpie. Dostp szerszych mas do szkoy redniej pociga za sob tendencj do rozlunienia dyscypliny nauki, do stosowania uatwie. Wielu ludzi sdzi, e trudnoci nauki szkolnej s sztucznie wyolbrzymione, gdy za cik prac przywykli uwaa wycznie prac fizyczn. Zagadnienie to nie jest proste. Zapewne, dziecko z rodziny z tradycj pracy umysowej atwiej przebywa proces psychofizycznego przystosowania; ju wwczas, gdy wchodzi po raz pierwszy do klasy, ma wiele punktw przewagi nad kolegami, posiada zdolno orientacji wyniesion z domu rodzinnego i jego zwyczajw: mniejsz trudno sprawia mu skupienie uwagi, gdy przyzwyczajona jest do opanowanego sposobu bycia itd. Podobnie syn miejskiego robotnika mniej cierpi, gdy rozpoczyna prac w fabryce, ni mody chop przyzwyczajony do pracy na roli. Due znaczenie ma te system odywiania itp. Oto dlaczego wiele osb wywodzcych si z ludu ywi przekonanie, e w trudnociach nauki kryje si jakie oszustwo uknute na ich szkod (o ile nie myl, e s z natury tpi): widz, e pan (a na wsi pojcie pana jest dla wielu rwnoznaczne z pojciem inteligenta) wykonuje szybko i z widoczn
atwoci prac, ktra ich synw kosztuje wiele ez i znoju i myl, e kryje si w tym jakie oszukastwo. W nowszej sytuacji te sprawy mog zaostrzy si tak dalece, e trzeba bdzie przeciwstawi si czynnie tendencji czynienia atwym tego, co z natury rzeczy atwe by nie moe. Jeli chce si stworzy now inteligencj obejmujc najbardziej zrnicowane specjalizacje, stworzy j z grupy spoecznej, ktra tradycyjnie nie rozwija odpowiednich nawykw, bdzie trzeba pokona ogromne trudnoci.

Gramsci - Intelektualiści I Organizowanie Kultury

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gramsci - Intelektualiści I Organizowanie Kultury

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Antonio Gramsci

Intelektualici i organizowanie kultury

Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski) WARSZAWA 2005

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

-2 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

- 23 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl

You might also like