Raporty

Raporty Raporty BIEDA I BOGACTWO W POZNANIU Prezentacja i interpretacje danych zebranych w ramach polskiej edycji projektu badawczego EUREQUAL

Artyku podejmuje zagadnienia biedy i bogactwa oraz obrazo w struktury spoecznej cej mierze odwouja c sie do socjologicznych danych ilos w Poznaniu, w przewaz aja ciowych. Celem refleksji jest naszkicowanie ilos ciowego kontekstu dyskusji na temat biedy i bogactwa. Autor wskazuje na materialne i s wiadomos ciowe aspekty obydwu zjawisk, po to by na podstawie rekonstrukcji o charakterze teoretycznym i prezentacji wizualnej wskazac ce zaprezentowac i opisac trzy problemy pozwalaja wyniki badania zrealizowanego w Poznaniu w 2008 r. 1 Uzyskane dane pozwoliy na: cych dochodo 1) skonfrontowanie publikowanych informacji dotycza w poznaniako w tym rozumieniu); z obrazem struktury klasowej (zawodowej w przyje 2) opisanie wizerunku struktury spoecznej, jaki wynika z odpowiedzi poznaniako w oraz recepcje 3) wskazanie na status biedy i bogactwa jako fakt spoeczny oraz indywidualna zjawisk z punktu widzenia jego przyczyn. W podsumowaniu wskazano na dwa przykady dyskusji w ramach lokalnego dyskursu sie (lub moga sie wpisywac gpublicznego, kto re wpisuja ) w tytuowy problem. Do wycia cia wniosko nie w posuz yy zestawienia tabelaryczne odpowiedzi na pytania kwestionariuszowe, analizy korelacyjne i zestawienie odpowiedzi pogrupowanych w formie rankingo w.

1 Badanie byo elementem szerzej zakrojonego projektu badawczego finansowanego ze s rodko w UE zatytuowanego EUREQUAL. W ramach tego projektu zrealizowano badania w 13 krajach dzie wykorzystywane postkomunistycznych. Badanie poznan skie w jakims zakresie powielao narze dzynarodowym (celem byo uzyskanie poro w badaniu mie wnywalnos ci), w jakims zakresie podejdkowane zainteresowaniom badawczym czonko mowao zupenie nowe zagadnienia podporza w zespou. Badanie miao charakter sondaz u na pro bie losowej. Losowano numery PESEL w obszarze miasta i w obszarze pozamiejskim (powiatu). Zrealizowano 509 wywiado w kwestionariuszowych, kto re strukture demograficzna mieszkan w najogo lniejszym sensie odwzorowuja co w miasta.

240

Raporty

Bieda i bogactwo a wizje struktury spoecznej na podstawie badan s wiadomos ci (CBOS)

sie w literaturze socjologicznej Bieda i bogactwo jako problem socjologiczny pojawiaja cze s raczej rzadko. Obydwa zagadnienia w interpretacjach badaczy traktowane sa ciej zapewne, z w odre bnych (lub z osobna. Uznaje sie e bieda (ubo stwo) z bogactwem pozostaja bniaja cych sie ) kontekstach analitycznych. A je zyki, jakimi sie zwyko analizowac wyodre mao adekwatne do analizy tego drugiego. kaz de z osobna, sa sto od tego, kto wyraz d, a w istocie, Okres lenie biedny versus bogaty zalez y cze a osa d wyraz z jakiego miejsca na drabinie spoecznej jest o w sa any. Z reguy, jak moz na przypuszczac , skrajne (lub bliz ej skrajnych) identyfikacje na przywoanej drabinie spoecznej atwiej osa dzac po przeciwnej stronie. Oddzielenie spoeczne pozwalaja , kto znajduje sie przyporza dkowania, choc (dystynkcje) uatwiaja jednoczes nie okres lenia biedny, bogaty w strukturze spoecznej konkretnego spoeczen zakorzenione sa stwa. Moz na uznac na zasadzie hipotezy, z e spoeczen stwa mniej zro z nicowane powinny postrzegac pozycje biedy i bogactwa nieco inaczej, zapewne bardziej widziec skrajne przypadki. Analogicznie, kszy poziom akceptacji dla biedy spoeczen stwa bardziej niero wne powinny wykazywac wie , jak i dla bogactwa, traktuja c je jako naturalny element (ubo stwa), podobnie zreszta niero wnego s rodowiska spoecznego. Nie chodzi tu tylko o kwestie poziomu z ycia, jako jakiejs zobiektywizowanej danej, ale o bardziej zoz one zagadnienia percepcji struktury spoecznej i swojego w niej usytuowania. uchwycic pozycji w strukturze Zazwyczaj, gdy socjolodzy pro buja graficznie dystrybucje symetryczne wieloka ty lub romby, odlegos spoecznej, szkicuja c wierzchoko w figury od osi cej ja na dwie symetryczne cze s dla nich liczebnos dziela ci, oznaczaja ci okres lonego s usytuowania spoecznego w stosunku do innych usytuowan . Pozycje skrajne, najcze ciej , np. gdy idzie o hierarchie dochodowa , wysoka mniej liczebne, u go ry i na dole oznaczaja (bogactwo) lub niska (biede ) 2. Same jednak wyobraz pozycje enia drabin, rombo w lub to sie na tyle ro ce perspektywy (z wieloka w moga z nic , z e uniwersalizuja e struktura spoeczna jawic cy sie sposo sie konkretnego spoeczen stwa moz e sie w okres lony narzucaja b) wydaja du na komplikacje samej materii kopotliwe. Problem jest zoz ony nie tylko ze wzgle dz (wieloznacznos c symbolu, figury geometrycznej, czy tez szerokos ci, ba wysokos ci szczebli zykona przywoanej juz drabinie), dotyczy ro wniez pewnych fakto w spoecznych, czy je wych i konsekwencji nazywania, czy raczej autorefleksji na temat wasnego usytuowania do tego, z spoecznego. Czy zatem skonni jestes my przyznawac sie e jestes my biedni? Czy atwo skonni jestes my przyznawac , z e jestes my bogaci? Kto to jest czowiek bogaty, kto bogactwo i jakie sa przyczyny popadania w biede ? Podobne biedny (ubogi)? Jak rodzi sie w badaproblemy z punktu widzenia percepcji wasnej pozycji spoecznej analizowane sa refleksji np. stosunek do okres niach opinii publicznej, gdy poddaje sie lonych zjawisk o autodeklaracje : gdzie w strukturze spoecznej ja sie znajduje , spoecznych, czy prosi sie
2

dzia zastosowane w przywoywanych poniz Moz na przywoac tu jako przykadowe narze ej s badaniach opinii publicznej, kto re analizoway zjawisko niero wnos ci spoecznych. W dalszej cze ci ze soba wnioski z podobnych analiz zrealizowanych dla pro tekstu zestawie by ogo lnopolskiej (CBOS) i sondaz owego badania zrealizowanego w ramach projektu badawczego EUREQUAL w Poznaniu.

Raporty Wykres 1

241

Procentowy rozkad deklaracji wasnego usytuowania w strukturze spoecznej na 9-punktowej skali, od usytuowania wysoko w strukturze, do niskiej pozycji w 1997 i 2004*

40 35 30 25 20 15 10 5 0 1 2 3 4 5 6 7 2004 1997 1994 8 9

Skala 1- 9

cych wasnego usytuowania, nie jest to jednak obraz * Wykres ilustruje rozpowszechnienie deklaracji dotycza struktury spoecznej w s wiadomos ci Polako w, a raczej wskazanie swojej pozycji w relacji do s rodka symetrycznej 9-punktowej skali.

ro Z do: opracowanie wasne na podstawie danych publikowanych w raporcie Postrzeganie struktury spoecznej z kwietnia 1997 r. oraz W. Derczyn ski, Postrzeganie swego miejsca w strukturze spoecznej, awanse i degradacje, pny na stronie CBOS: z wrzes nia 2004 r. Badania Centrum Badania Opinii Spoecznej (CBOS). Materia doste http:www.cbos.plPLpublikacjepublikacje.php.

czy jestem bogaty, czy jestem biedny, czy mam wpyw, czy tez nie mam wpywu, czy pozytywnie oceniam swoje szanse z yciowe, czy tez zakadam, z e tych szans nie mam w stosunku do antycypowanych deklaracji innych. Przywoam tutaj przykady sondaz y ciolecia (2004 r.), w ramach kto z 1994 i 1997 r. oraz z poowy ubiegego dziesie rych m.in. ce percepcji struktury spoecznej 3. proszono Polako w o odpowiedzi na pytania dotycza zaobserwowac To co da sie na podstawie zestawienia danych (z 1994, 1997 i 2004 r.), to w istocie brak deklaracji usytuowania na najwyz szych pozycjach (1 i 2). Oznacza to, z e sie na deklaracje twierdza ce: jestem na szczycie skali Polacy zdecydowanie rzadko decyduja s posiadania, nieco cze ciej deklarowali natomiast usytuowanie na kon cu skali. Zdecydowanie s w punkcie s najcze ciej okres lali sie rodkowym (pozycja 5). Co waz ne, na przestrzeni 10 lat dzy edycjami badania nie nasta piy znaczniejsze zmiany, przyrosy w pewnym stopniu pomie liczby deklaracji poniz ej pozycji s rodkowej (6, 7), co mogoby s wiadczyc o subiektywnym

3 Por. W. Derczyn ski, Postrzeganie swego miejsca w strukturze spoecznej, awanse i degradacje, pny na stronie CBOS: Badanie Centrum Badania Opinii Spoecznej z wrzes nia 2004 roku. Materia doste http:www.cbos.plPLpublikacjepublikacje.php

242

Raporty

wasnej pozycji, czyli przemieszczaniu sie kolejnych badanych w do odczuciu obniz ania sie subiektywnej skali usytuowania spoecznego w stosunku do innych oso b 4. cych usytuowania na go Niewielka liczba deklaracji dotycza rze skali wskazuje co bogactwa. Po pierwsze, najmniej na dwa zjawiska, kto re nalez y kojarzyc z percepcja niepopularnos c na pewna c bycia bogatym, jako wskazanie, kto re moz e budzic nieche (choc trudno stwierdzic , czy ma ona wynikac z ambiwalencji w ocenie okres lonej kondycji spoecznej, czy np. ze strachu przed ujawnieniem stanu rzeczy). Po drugie, moz e byc to wskaz nik postrzegania kiepskiej kondycji ekonomicznej caego spoeczen stwa, cego sie braku rozbudowanego sektora warstw s precyzyjniej narzucaja rednich (41% cych w badaniach z 1997 r.), na kto deklaracji twierdza rego szczycie mogyby znalez c osoby bogate. sie Na zadane pytanie wprost o to, czy nalez y Pani do ludzi bogatych, s rednio zamoz nych pierwsza moz czy biednych, zaledwie 0,2% w 2004 r. wskazao na te liwos c . Do grupy oso b zas cej oso biednych zaliczyo sie az 40,3%, czyli zdecydowanie wie b niz moz na byo cych umiejscowienia na skali obrazuja cej usytuorejestrowac na podstawie wskazan dotycza zatem wanie w strukturze spoecznej (por. wykres 1). Bycie niezamoz nym okazao sie deklaracja , zapewne w mniejszym stopniu dziaa tutaj zdecydowanie niemniejszos ciowa ci, a i kwestie kiepskiego usytuowania materialnego raczej nie przekaday mechanizm nieche wprost na deklarowane pozycje w strukturze spoecznej. Ten ostatni wniosek jest ska dina d sie cych autodeklaracje dotycza ce przynalez ciekawy takz e w s wietle wyniko w rejestruja nos ci ce sytuowania sie na skali pozycji w strukturze spoecznej. klasowo-warstwowej i dotycza kszego poczucia wpywu, ani Wysoka pozycja materialna nie musi oznaczac ani wie usytuowania na wierzchoku struktury spoecznej. Nie jest ro wniez dla Polako w przesanka c raczej szczego do pozytywnej oceny bogactwa jako np. celu w z yciu. Nie jest wie lnie ca, a co za tym idzie, nie niesie za soba jakiegos nobilituja powaz niejszego adunku cego wyksztacanie sie konserwatywnego etosu klasy wyz aksjologicznego, sugeruja szej. badania tego samego os pewien W tym przypadku Polacy, o czym s wiadcza rodka, wykazuja antymaterializm, choc jego geneza jest dosyc trudno interpretowalna. Na swo j wasny uz ytek dz skonny jestem do podkres lenia w tym konteks cie pewnego typu tradycjonalizmu, ba racji typu stanowego wpisanego choc by w pozycje inteligenckie (nauczycieli, nauczycieli dina d wskazuje unikatowy status formalnego wyksztacenia. akademickich etc.), na co ska Mam tu na mys li specyficznie merytokratyczne (w istocie niemerytokratyczne) traktowanie dyplomu wyz szej uczelni jako swoistego biletu na rynek pracy.

Ro z nice spoeczne, bieda i bogactwo na podstawie danych EUROSTAT-u i wyniko w badania dotycza w z ycia cego warunko spoeczen stwa polskiego (CBOS)
, przynajmniej analitycznie, kwestia pozostaje zagadnienie rzeczywistych Odro z nialna ro z nic, czyli ro z nic rejestrowanych lub inferowanych (wnioskowanych) na podstawie
na pierwsze Nalez y dodac , z e najwyz sze z notowanych od 1989 r. poziomy bezrobocia przypadaja pieniem Polski do Unii Europejskiej, was lata nowego milenium, przed wsta nie w terminie ostatniego ro badania (2004 r.). Przypomne wniez , z e najbardziej dynamiczny wzrost dochodo w oraz poprawa piy w latach 2006-2008, subiektywnych ocen sytuacji spoecznej indywidualnych podmioto w nasta przywoywane wyniki badania tej zmiany nie mogy uchwycic .
4

Raporty

243

tzw. wspo deklaracji. Dobrze je widac , gdy poro wnuje sie czynniki decylowe, czy wspo czynniki Giniego 5 mierza wnos ci spoeczne (umownie biedy ce statystycznie niero oczywis i bogactwa). To sa cie zaledwie pro by obiektywizacji statystycznej owych ro z nic. wyraz tendencje Dodajmy, z e prezentowane tam dane wskazuja nie na dugookresowa pan do przyrostu niero wnos ci spoecznych ro wnolege do procesu wycofywania sie stw wpisane byo np. zaoz z europejskich z ideologii pan stwa dobrobytu, w kto ra enie da enia do penego zatrudnienia, czy bardziej rozbudowane systemy redystrybucji dochodo w, dzia stabilizowania struktury spoecznej lub zmniejszania utowarowienia siy jako narze rodkowej i Wschodniej ten sam proces definiowaa rewolucja roboczej 6. W Europie S poway tutaj systemu spoecznego-ekonomicznego. Szczego lnie dynamiczne zmiany naste tkowym etapie procesu, prowadza c do znacznego wzrostu wskaz w pocza niko w niero wnos ci spoecznych. Dla Polski to bya szczego lnie pierwsza poowa lat 90. XX w., choc o byc biania samo zjawisko zacze widoczne od drugiej poowy lat 80. w konteks cie poge kryzysu zaspokojenia potrzeb i wprowadzania cza stkowych urynkowiaja cych (wybrane sie sektory gospodarki) reform. Narastanie niero wnos ci nie byo jednak symetryczne w caym regionie, dla przykadu dzis co niz niero wnos ci w Czechach sa znacza sze od tych, kto re obserwujemy w pozostaych krajach postkomunistycznych. Ro wnoczes nie kraje o najniz szym poziomie produktu krajo sie wego na jednego mieszkan ca w ramach grupy obecnych czonko w UE charakteryzuja zku nieco wyz szymi wskaz nikami Giniego. Czy jest to kwestia koincydencji, czy zwia dzy relatywna zamoz a narastaniem ro pomie nos cia z nic, pozostaje pytaniem, na kto re nalez y empirycznie odpowiedziec . Warto podkres lic (por. wykres 1) relatywnie wysokie i zdecydowanie wyz sze np. od niemieckich oraz poro wnywalne z najbardziej urynkowionymi krajami europejskimi (jak np. Wielka Brytania) wskaz niki niero wnos ci, jakie spotykamy w wybranych krajach naszego cia urynkowienia). Co ciekawe zreszta , owe wskaz regionu (po 20 latach od rozpocze niki pod sie na przestrzeni ostatnich kilku lat rosna c wpywem zjawisk kryzysowych nie wydaja . ce funkcje, mimo ograniczania wydatko Moz na wskazac na stabilizuja w, polityk redys dos trybucyjnych poszczego lnych pan stw, jednak bardziej systematyczne wyjas nienia sa c kopotliwe. Ro wniez to, co wynika (na bardziej generalnym poziomie) lub raczej moz e wynikac z relatywnie wysokich wskaz niko w niero wnos ci dla dynamiki spoecznej, czyli np. rozpowszechnienia demonstracji, czy nawet rewolt na centralnych ulicach miast, bywa trudno prostych zwia zko przewidywalne i trudne w interpretacji, szczego lnie, gdy poszukuje sie w przykado przyczynowych. W kaz dym razie trudno doszukac sie w bardziej skrajnych dziaan rodkowej i Wschodniej, zbiorowych na tym tle w relatywnie bardzo niero wnej Europie S podczas gdy podobne zjawiska o duz ej intensywnos ci obserwowalis my juz we Francji, Hiszpanii, Grecji, Wielkiej Brytanii etc.
5 Wspo czynnik Giniego, miara koncentracji rozkadu zmiennej losowej, pozwala okres lic roztos na podstawie rozkadu wszystkich dochodo dz pie c dochodowa w (oso b ba gospodarstw domowych) ganych przez poszczego ga wartos w relacji do dochodo w osia lne podmioty. Osia c od 0 (brak niero wnos ci) do 1 (maksymalny poziom niero wnos ci), w przypadku EUROSTAT-u wartos ci podaje sie dzy 0 a 100. w przedziale pomie 6 Obraz podobnej analizy z ro de i ksztatu formuy europejskiego Welfare Sate moz emy przes ledzic tku lat 90. XX w. (por. G. Esping-Andersen, Trzy s w pracy Gsty Esping-Andersen z pocza wiaty kapitalistycznego pan stwa dobrobytu, Warszawa 2010.

244

Raporty Wykres 2

Graficzna prezentacja zmian wspo czynnika Giniego dla wybranych krajo w europejskich w relacji dla s rednich dla krajo w czonko w Unii Europejskiej (UE 15 i UE 27) w latach 2005-2009

40 35 30 25 20 15 10 5 0 2005

Bu garia

Estonia

Czechy

EU15

EU27

Litwa

otwa

Niemcy

Polska

Rumunia

2009

Sowacja

Ukraina

ro pne na stronie www tej instytucji: http:epp.eurostat.ec.europa.euportal Z dlo: dane EUROSTAT-u, doste pageportaleurostathome.

cych danych spoecznych moz Na podstawie istnieja na przygotowac (podobne do przedstawionego powyz ej) zestawienie dla polskich wojewo dztw i miast wraz z pozycja gna c zaskakuja ce na tle Poznania na ich tle. Wnioski, kto re moz na zasadnie wycia , nie sa conej Czechom. To nie wojewo c deklarowana uwagi pos wie dztwa najbogatsze (mierza wartos c dochodo w) charakteryzuje najwyz szy poziom niero wnos ci spoecznych, ale wojewo c pod uwage deklaracje dochodowe, czyli wojewo dztwa relatywnie biedne, biora dztwa zachodniopomorskie i kujawsko-pomorskie (wspo czynniki decylowe w przedziale: 8,01-8,46) 7. w grupie wojewo Wojewo dztwo wielkopolskie lokuje sie dztw o niz szym wskaz niku (w przedziale: 5,93-7), nieco mniejszym niz np. wojewo dztwo mazowieckie, zdecydowanie dzy najbardziej niero najzamoz niejsze. Warto jednak podkres lic , z e ro z nice pomie wnymi obiektywnie duz i mniej niero wnymi wojewo dztwami nie sa e. Nieco inny lub nawet odmienny obraz moz emy obserwowac w przypadku duz ych polskich miast. Najbardziej niero wna na podstawie przywoywanych badan jest Warszawa (7,14 wskaz nika decylowego), Lublin z wskaz na drugim miejscu znajduje sie nikiem decylowym na poziomie: 7,14, co

7 z opracowania Krzysztofa Zago z Prezentowane dane pochodza rskiego z ksia ki: K. Zago rsk i, G. Gorzelak, B. Jaowiecki, Zro znicowania warunko w zycia. Polskie rodziny i spoecznos ci lokalne, Warszawa 2009.

Wgry

Raporty

245

nalez y interpretowac jako wskazanie na siedmiokrotnos c najwyz szych dochodo w w stosunku sie w przedziale od 6,9 do do dochodo w najniz szych. Pozostae duz e miasta znajduja nieznaczne (choc ksze niz 6 wskaz nika decylowego. Ro z nice sa wie w przypadku wojewo dztw), a same wartos ci wskaz nika niero wnos ci dla polskich miast nalez y uznac za wysokie. Pozycja Poznania na skali niero wnos ci lokuje go na pozycji trzeciej od kon ca, co wskazuje na relatywnie niz szy (w stosunku do najbardziej niero wnych miast) poziom niero wnos ci mierzony wskaz nikiem decylowym.
Tabela 1 Wartos c wspo czynnika decylowego mierzacego niero wnos ci na podstawie badania zrealizowanego przez CBOS Miasto Lublin Warszawa Katowice Gdan sk Wartos ci 7,22 7,14 6,96 6,64 Miasto Wrocaw Poznan Krako w o dz Wartos ci 6,52 6,32 6,17 6,08

ro ce) na podstawie tabeli Krzysztofa Zago z Z do: opracowanie wasne (uszeregowanie maleja rskiego z ksia ki: K. Z ago rski, G. Gorzelak, B. Jaowiecki, Zro znicowania warunko w zycia...

Podobnie jak w przypadku wojewo dztw, tak w przypadku miast poziom niero wnos ci z ze statusem dochodowym (mimo zaproponowanej wczes niej sugestii) raczej nie wia e sie jego mieszkan co w (bardziej bogaty nie zawsze oznacza bardziej niero wny lub odwrotnie). bne specyfiki struktury spoecznej. Kluczowym aspektem, W istocie analizujemy tutaj odre uchwycic dzia statystycznego (wskaz kto ry nie daje sie na podstawie uz ytego narze nika decylowego), jest w moim przekonaniu liczebnos c s rodkowych segmento w spoeczen stw oraz specyfika rez imu miejskiego (kto ry w okres lonych warunkach jest w stanie kanalizowac cia spoeczne). Bogactwo i bieda, a precyzyjniej ich rozpowszechnienie moz napie e zaledwie stanowic warunek konieczny dynamiki spoecznej, nie jest natomiast zdecydowanie cym, by niero na decyzje w sferze politycznej, warunkiem wystarczaja wnos ci przeoz yy sie czy tez w skrajnych sytuacjach na otwarty konflikt w sferze publicznej. Dysproporcja liczebnos ci biedy i bogactwa, pomimo tego z e nie musi w jakis szczego lny sposo b z oddziaywac na dynamike ycia spoecznego, zdecydowanie moz e oddziaywac na ksztat cego ukadu partii politycznych w mies sfery politycznej (dominuja cie), moz e wpywac na inwestycyjna (hierarchie waz polityke nos ci inwestycji) oraz np. na jakos c i rozwo j sfery cego modelu komunikacji, jej charakteru (relacje komunikacja socjalno-spoecznej, dominuja indywidualna versus publiczna etc.).

Obrazy struktury spoecznej, bieda i bogactwo w Poznaniu

c do cze s conej zagregowanym wynikom badania poznan Przechodza ci artykuu pos wie skiego napotykamy co najmniej trzy problemy. Pierwszym jest kwestia percepcji niero wnos ci

246

Raporty

i percepcji struktury spoecznej, a precyzyjniej tego, jakie miejsce w jej ramach zajmuja nam badania sondaz skrajne pozycje. Tutaj w sukurs przychodza owe, a dla nas z ro dem da badania zrealizowane w powiecie poznan uogo lnien be skim w 2008 r. Druga to kwestia miar wskaz niko w dochodowych, czyli tego, co w praktyce da sie dz obserwowac np. na podstawie deklaracji na temat dochodo w ba publicznych danych. Po trzecie wreszcie jest to zagadnienie traktowania biedy i bogactwa jako fakto w interpretacji i stanowia aspekty pewnego typu s du spoecznych, kto re podlegaja wiatopogla mieszkan co w oraz korelat wasnych dos wiadczen spoecznych. Ten ostatni aspekt, jakkol szczego wiek badany przez socjologo w, wydaje sie lnie kopotliwy analitycznie. W dalszej s skoncentrowac cze ci artykuu postaram sie na pierwszym i trzecim z wskazanych aspekto w. jednak od przywoania publicznych danych o dochodach publikowanych przez Urza d Zaczne ce wyniki naszego Miasta Poznania, Wydzia Rozwoju oraz zestawienia wykorzystuja badania. d Miasta Poznania danych: 13 i jednoczes Na podstawie publikowanych przez Urza nie ksza cze s najwie c mieszkan co w Poznania (jak moz na przypuszczac po opodatkowaniu) ga dochody pomie dzy 1601-2500 z (31%), 14 oso ga dochody 2501-3500 z, nieco osia b osia cej niz ty mieszkaniec (12%) osia ga dochody na poziomie 3500-4700 i mniej wie co dziesia ce powyz niz 110 to osoby zarabiaja ej 4700 z (8%), zapewne was nie ta ostatnia grupa na du Statystycznego stanowi zbiorowos podstawie szacunko w Go wnego Urze c zamoz nych mniej niz poznaniako w. Po drugiej stronie kontinuum znajduje sie 10 na 100 mieszkan co w ga zas o dochodach poniz ej 1100 z (7%). Co 6 mieszkaniec osia dochody na poziomie dzy 1100 a 1600 z 8. Na podstawie analiz z 2007 r., granica biedy dla caego kraju pomie ca 60% mediany dochodo grupe takich (stanowia w) to ok. 720 z. Badacze CBOS szacuja c sobie sprawe ze specyfiki i kopoto oso b na nieco poniz ej 17% caej populacji. Zdaja w z bezpos rednim przeliczaniem publikowanych danych, moz emy bezpiecznie stwierdzic , z e znacza co niz wskaz niki ubo stwa dla Poznania sa sze niz w caej populacji Polski (przypomne dnej zamoz owe 7% o dochodach poniz ej 1100 z). Analogicznie poziom wzgle nos ci (relatywnej spoecznej zamoz nos ci) to suma dochodo w powyz ej 2700 z. Podobne dochody ca temu dochodowi dla Poznania uzyskuje 5,5% Polako w. Ekwiwalentnie, grupa odpowiadaja stanowiaby ok. 20%, zatem byaby znacznie liczniejsza 9.
autorzy publikowanego raportu na podstawie danych GUS: do dochodu zaliczono: Jak podaja , przychody z prowadzonej dziaalnos wynagrodzenia za prace ci; gospodarczej (praca na wasny rachunek tku trwaego; (czynsze oraz prowadzenie gospodarstwa; indywidualnego w rolnictwie), przychody z maja uzyskiwane z wynajmu lokali, dzierz awy posiadanych grunto w itp.), dochody kapitaowe (odsetki, z ce budz przychody z operacji; finansowych), transfery pienie ne zasilaja ety gospodarstw (m.in.: emerytury i renty, s wiadczenia spoeczne, stypendia itp.) (cyt za: raportem zatytuowanym Warunki du Miasta Poznania Wydziau Rozwoju Miasta. Oddzia analiz z ycia mieszkan co w Poznania Urze pne droga internetowa ze strony: www.poznan.plmimpublics8aattachi sprawozdawczos ci, doste ments.html). 9 c szacowan Warto w tym miejscu jeszcze nadmienic , z e dokonuja poziomu dochodo w na dy, wynikaja ce (delikatnie mo c) z nieche ci do podstawie deklaracji naraz eni jestes my na be wia s uwzgle dnic ujawniania realnych wartos ci dochodo w. Cze c tych problemo w da sie i doszacowac na kszania precyzji narze dzia i np. uzupenienia deklaracji odpowiedziami na inne pytania, podstawie powie ce skonfrontowac pozwalaja prawdomo wnos c deklaracji. Istnieje jednak nadal powaz ny problem zaro zaburzania obrazu dochodowego przez pozalegalne formy dochodo w. Wchodzi tu w gre wno praca zane w tzw. szarej strefie, jak i np. rozpowszechnione (mniej lub bardziej) zachowania migracyjne i zwia
8

Raporty

247

c sobie sprawe zaro realnych dochodo Zdaja wno z kopoto w z nieformalnos cia w, dalej z opo z nieniami agregowania danych statystycznych, jak i problemo w z szacowaniem ostroz wypowiadac o sytuacji aktualnej i przeliczaniem dochodo w wypada z pewna nos cia sie ce wnioski. i ferowac uogo lniaja *** c perspektywe z dochodowej na analize struktury zawodowej obraz struktury Zmieniaja cej zmianie (ro spoecznej Poznania nie ulega znacza wniez w tej wyz szej dochodowo grupie moz na ulokowac okoo 20% populacji, por. tab. 2.). W naszym badaniu ujawnia sie ro wniez pewna nadreprezentacja pozycji s rednich i wyz szych w stosunku do struktury spoeczno-zawodowej caego kraju 10. c obraz ilos Komentuja ciowy pozycji, wypada wskazac na relatywnie wysokie liczebnos ci inteligencji nietechnicznej, co pos rednio moz e wskazywac na usugowy charakter rynku du choc pracy w Poznaniu oraz na pewnego typu eklektycznos c obrazu, ze wzgle by na obecnos zanych zapewne relatywnie duz a c pozycji bezpos rednio robotniczych (ok. 22%) zwia z sektorem produkcyjnym, przy relatywnie mniejszej liczebnie grupie inteligencji technicznej (inz yniero w). Reagregowanie tej zoz onej mapy pozycji pozwala wskazac na trzy usytuowania typu sie symptomatyczne, be da to: (I) sektor klasowo-sektorowego, kto rych liczebnos ci wydaja zarza dczy i inteligencki (22,6%), (II) sektor robotniczo produkcyjny (34,3%), tutaj jednak kopotliwe jest usytuowania techniko w oraz (III) pracowniko w administracyjnych i pradzie mamy cowniko w handlu i usug (30,3%). Przy nieco bardziej szczego owym przegla cym odsetkiem segmento dzatem obraz produkcyjno-usugowy miasta, ze znacza w zarza czych i samodzielnych pracowniko w, jednoczes nie przy zdecydowanie niz szej liczebnos ci cych prowadzenia wasnej dziaalnos deklaracji dotycza ci gospodarczej. Jest to zatem spoeczen stwo raczej pracowniko w, charakter sytuacji pracy poszczego lnych grup zawodowych jest jednak silnie zro z nicowany. c zaproponowane wyniki na tytuowe zagadnienie biedy i bogactwa, struktura Przekadaja znacznie bardziej zro spoeczna Poznania wydaje sie wnowaz ona (chodzi poro wnywalne liczebnos ci poszczego lnych pozycji), co ma ro wniez odzwierciedlenie w obrazie s wiadomos ciowym struktury spoecznej mieszkan co w (por. wykres 3.) niz ta was ciwa caej populacji Polski, przy relatywnie wyz szej liczebnos ci pozycji wyz szych co warto podkres lic . ce jest, na tym mimo wszystko dosyc Interesuja niejednoznacznym tle, jak poznaniacy wzmiankowane i statystycznie uchwytne ro postrzegaja z nice? Do opisu tych skojarzen zaro wizualizacji inspirowana narze dziem posuz ylis my sie wno opisem, jak i forma zastosowanym przez CBOS w 1997 r. du na liczebnos zarejestrowac Ze wzgle ci odpowiedzi, jakie udao sie , zdecydowanie sie dwa modelowe typy struktury spoecznej. Pierwszy, czyli: spoecznos wyro z niaja c ,
c cy, tym cze s z nimi nierejestrowane dochody. Moz na przyja , z e wpyw tych zjawisk jest znacza ciej im s cze ciej analizujemy pozycje na granicach skal. Obraz zatem wykazuje tendencje do deformacji, co jest szczego lnie kopotliwe przy szacowaniu niskich dochodo w lub zgoa braku dochodo w w odniesieniu do dz jakiejs granicy ubo stwa, czy znaczenia socjalnych transfero w pan stwa (ba polityki socjalnej miasta). 10 poznawcza wartos Pewne problemy z doborem pro by (saby wskaz nik realizacji) zmniejszaja c formuowanych wniosko w.

248

Raporty Tabela 2 Liczebnos ci szczego owych pozycji w strukturze spoeczno-zawodowej powiatu poznan skiego Ogo lna liczba N Procent 8,3 11,0 2,0 10,0 9,8 10,4 8,3 1,8 13,9 6,5 5,1 0,8 1,0 5,3 94,1 5,9 100 Procent waz nych 8,8 11,7 2,1 10,6 10,4 11,1 8,8 1,9 14,8 6,9 5,4 0,8 1,0 5,6 100,0 Procent skumulowany 8,8 20,5 22,5 33,2 43,6 54,7 63,5 65,3 80,2 87,1 92,5 93,3 94,4 100,0

Wyz sze kadry kierownicze Inteligencja nietechniczna Inteligencja techniczna Technicy Pracownicy admistracji i specjalis ci s redniego szczebla Pracownicy biurowi Pracownicy handlu i usug Brygadzis ci Robotnicy wykwalifikowani Robotnicy do prac prostych Niewykwalifikowani pracownicy usug i handlu Robotnicy w rolnictwie i les nictwie Was ciciele gospodarstw rolnych Was ciciele firm Ogo em Brak danych Razem

42 56 10 51 50 53 42 9 71 33 26 4 5 27 479 30 509

ro Z do: opracowanie wasne na podstawie wyniko w poznan skiej edycji badania EUREQUAL.

cej ludzi znajduje sie na s w kto rej najwie rodku (39%) oraz drugi: spoecznos c przypominaca piramide . Nieliczna grupa na go ja rze, nieco liczniejsza w s rodku. Najliczniejsza na dole (27,3%). Wyraz nie dominuje zatem po (10 latach od pierwszego badania, choc dane nie sa ca liczebnie warstwa s , zasadnie poro wnywalne) wizja spoeczen stwa z dominuja rednia obraz struktury z dominacja niskich pozycji tak dopiero na drugim miejscu pojawia sie rozpowszechnionych w badaniach z 1997 r. Ro z nica ta jest w moim przekonaniu istotna, ze wzgle du na stabilizuja cy charakter tego rodzaju wyobraz go wnie zreszta enia. Co warto podkres lic , w tym rozpowszechnionym obrazie, zaro wno bieda, jak i bogactwo stanowia mniej liczebne), inaczej jest oczywis statystyczny margines (sa cie w przypadku drugiego rozpowszechnionego obrazu (B), kto remu w opozycji do pierwszego moz emy przypisac cej pozycje skrajne. status perspektywy rewolucjonizuja , zestawiem osoby deklaruja ce okres By nieco uszczego owic narracje lony typ struktury cy) z ich wyobraz spoecznej (jako najbardziej odpowiadaja eniem wasnej pozycji spoecznej

Raporty Tabela 3 Typy struktury spoecznej, kto re respondenci wybrali w badaniach poznan skich (2007 rok) stos Cze c poszczego lnych deklaracji, N Typ A Typ B Typ C Typ D Typ E Ogo em Brak danych Ogo em 72 139 63 201 25 501 9 % 14,1 27,3 12,4 39,5 4,9 98,4 8,0 509 1,6 100,0 Procent skumulowany 14,6 42,3 54,9 95,0 100,0

249

Znaczenie poszczego lnych typo w (tekst odczytywany przez ankietero w): A niewielka elita na go rze, niewielu kszos ca piramide . Nieliczna grupa na go ludzi w warstwie s redniej i wie c na dole; B spoecznos c przypominaja rze, ca piramide , tyle z nieco liczniejsza w s rodku. Najliczniejsza na dole; C spoecznos c przypominaja e na dole znajduje nieco mniej oso cej ludzi znajduje sie na s kszos sie b; D spoecznos c , w kto rej najwie rodku; E wie c ludzi na go rze i tylko niewielu na dole.

ro do: opracowanie wasne na podstawie wyniko w poznan skiej edycji badania EUREQAL. Z

dzi nieopartych w ramach tej struktury, z usytuowaniem tych oso b na podstawie narze bezpos rednio na autodeklaracji (por tab. 2 w apendyksie). Na podstawie danych wyania sie obraz dominacji s rodkowych pozycji struktury jako obraz najbardziej odpowiedni (57,4% wskazan ) dla poznaniako w. Czyli zazwyczaj pytani o pooz enie spoeczne wskazywali na du s rodek. Aspekty klasowos ci (precyzyjniej usytuowania na skali dochodo w, ze wzgle np. na zaspokojenie potrzeb mniej chodzi tu o zawo d) w ramach tego s redniego obrazu stszego lokowania sie bezpos dz dotyczyy cze rednio po jednej, ba po drugiej stronie od osi byc symetrii skali. Przykadem moga pozycje inteligencji technicznej i nietechnicznej, dla niej nadreprezentacja pozycji bliz z typowa ej wyz szych pozycji na skali, w opozycji np. do robotniko w wykwalifikowanych i wykonawco w prostych prac (por. tab. 2 w appendiksie). Co warto podkres lic , owa prawidowos c jest statystycznie istotna, czyli moz emy tu mo wic o empirycznie uchwytnej tendencji. s cy piramide (ok. Drugi z najcze ciej wskazywanych modelo w struktury, przypominaja 27% wskazan ), charakteryzuje wyraz niejsza nadreprezentacja pozycji niskich, tutaj jednak zku nie udao sie doszukac istotnego statystycznie zwia . natomiast naszkicowac Na podstawie deklaracji udao sie na 7-punktowej skali ksztat struktury spoecznej w wyobraz eniu mieszkan co w Poznania poro wnywalny z zestawieniami CBOS. ujawni, jest podobny do zarejestrowanego we wczes Rozkad, kto ry nam sie niejszych jednak ro , z badaniach caej populacji (dorosych mieszkan co w naszego kraju), z ta z nica e ksza symetrycznos wykazuje on wie c (po obydwu stronach punktu s rodkowego skali) oraz reprezentacje deklaracji 5 i 6. nieco mniejsza

250

Raporty Wykres 3

Rozkad deklaracji wasnego usytuowania w strukturze spoecznej, od usytuowania wysoko w strukturze (1), do niskiej pozycji (7), na podstawie badania poznan skiego z 2008 r.
250 200 150 100 50 0 1 2 3 Skala 1-7 4 S1 6 7 N

ro Z do: opracowanie wasne na podstawie danych poznan skiej edycji EUREQUAL.

c, wyobraz Podsumowuja enie poznaniako w o ksztacie struktury spoecznej jest zdecydo dominuja cych warstw s liczebnos wanie bardziej wizja rednich, ze zdecydowanie mniejsza cia cych ro warstw niz szych. Jez eli idzie o pozycje wysoko na skali, znacza z nic w stosunku do uogo lnionego obrazu wszystkich mieszkan co w Polski nie ma. Wypada przejs c do ostatniego ze wzmiankowanych problemo w wpisanych w problem: bieda versus bogactwo, a zatem zagadnienia postrzegania obydwu kondycji jako fakto w spoecznych i aspekto w indywidualnych dos wiadczen . Na pytanie, Co Pania zdaniem bogaci, poznaniacy przede wszystkim decyduje w Polsce o tym, z e niekto rzy ludzie sa odpowiadali niejednoznacznie. W zaproponowanym zestawie odpowiedzi moz na wyro z nic trzy grupy ocen. Pierwsza dotyczya was ciwos ci podmiotu, jego cech i to zaro wno tych s dzania, zdolnos osobniczych (jak np. szcze cie), czy pracowitos c , zdolnos c do oszcze ci dz zanych raczej (w ogo le), ba talent. Drugie dotyczyo was ciwos ci spoecznych zwia z uwarunkowaniami stanowymi (pochodzeniem, czy szacunkiem spoecznym), niz klasowy wydaje najmniej istotny, c mi we wspo czesnym rozumieniu obydwu poje 11. Ostatni, a jak sie trznych, kto opisac dotyczy uwarunkowan zewne re da sie jako warunki, czy tez kontekst, rozgrywa. Respondent znalaz tu odpowiedz ca w jakim swoista gra o bogactwo sie dotycza niesprawnego pan stwa. Zdecydowanie najliczniejsza grupa respondento w, bo co piaty, wskazywa na cechy indywidualne oraz usytuowanie, kto re przypisalis my was ciwos ciom spoecznym: znajomos 11 sie tutaj do perspektywy teoretycznej rozwijanej przez Stanisawa Kozyra-KowalOdwouje skiego w jego neoklasycznych interpretacjach (por. S. Kozyr-Kowalski, Klasy i stany. Max Weber a wspo czesne teorie stratyfikacji spoecznej, Warszawa 1979).

Raporty Tabela 4

251

Odpowiedzi na pytanie: Co Pania zdaniem przede wszystkim decyduje w Polsce o tym, ze niekto rzy ludzie sa bogaci Odpowiedzi Znajomos ci i kwalifikacje Odpowiednie wyksztacenie Pochodzenie z bogatej rodziny Pracowitos c Zdolnos ci i talent s Szcze cie Niesprawne pan stwo tnos dzania Umieje c oszcze Inne Trudno powiedziec Ogo em Liczebnos ci 276 273 204 199 156 113 67 66 13 3 1370 % 20,1 19,9 14,9 14,5 11,4 8,3 4,9 4,8 0,9 0,3 100

pnie zsumowaRespondenci zostali poproszeni o wybranie trzech najwaz niejszych odpowiedzi, kto re zostay naste ne i przedstawione w formie zestawienia procentowego.

ro do: opracowanie wasne na podstawie danych poznan skiej edycji EUREQUAL. Z

ciom i kwalifikacjom (20,1%) oraz odpowiedniemu wyksztaceniu (19,9%). Uwarunzane z urodzeniem) wskaza co szo kowania przypisaniowe (zwia sty respondent, podobnie jak pracowitos zreszta c . Na zdolnos ci i talent wskazywaa juz nieco mniej liczna zbiorowos c ty respondent. poznaniako w: co dziesia interesuja cy obraz dominacji specyficznie Interpretatorowi tych wyniko w narzuca sie to w istocie cechy a cza ce wysoki merytokratycznych regu uzyskiwania bogactwa. Sa status kompetencji i wyksztacenia z uwarunkowaniami pochodzeniowymi oraz np. praco. Paradoksalny jednak, w tym jak sa dze rozpowszechnionym przekonaniu, wysoki witos cia gaja kwestie zwia zane z wyksztaceniem, kto cecha przypisystatus osia re same w sobie sa , po raz kolejny, typowa dla przynalez zanej najogo wana nos ci stanowej (wia lniej z szacun (kto zwyko sie wia zac rynkowa ). Zatem to nie tylko rynek kiem) niz klasowa ra z pozycja okaz decyduje o tym, kto sie e najlepszy, a bogactwo byoby tylko w jakims zakresie nagroda za staranie, pracowitos c , kompetencje etc. O bogactwie decydowayby zatem czynniki zane z grupa , w kto zwia rej uczestniczymy i s rodowiskiem spoecznym, na kto re podmiot s , tylko cze ciowo ma wpyw. Bogactwo byoby dobrem, a nawet w jakims sensie wartos cia kto rej trzeba pomo c, np. poprzez wsparcie znajomych, czy rodzico w, inaczej jej przyda jest zdecydowanie mniej prawdopodobne. rzenie sie ma Jez eli bogactwo byoby (mimo wszystko) tak spoecznie zakorzenione, to jak rzecz sie ? Tutaj ro wyro tki. Zaskakuja co symetrycznie, sa to z bieda wniez da sie z nic kolejne wa w kolejnos ci: indywidualne cechy, jak brak aktywnos ci, zaradnos ci, lenistwo etc. Cechy

252

Raporty Tabela 5

Odpowiedzi na pytanie: Co Pania zdaniem przede wszystkim decyduje w Polsce o tym, ze niekto rzy ludzie sa biedni * Odpowiedzi Brak aktywnos ci, zaradnos ci, lenistwo Brak odpowiedniego wyksztacenia i kwalifikacji Pijan stwo Pochodzenie z biednej rodziny Brak znajomos ci i ukado w Brak zdolnos ci i talentu s Brak szcze cia cymi Brak opieki ze strony pan stwa nad ludz mi z yja w biedzie powanie Uczciwe poste Inne Trudno powiedziec Brak danych Ogo em Liczebnos ci 353 314 232 136 121 108 100 97 35 4 3 16 1519 % 23 20 15 10 8,5 7 6,5 6,5 2 0,3 0,2 1 100

stos * Respondenci zostali poproszeni o wybranie trzech najwaz niejszych odpowiedzi, kto rych cze ci zostay pnie zsumowane i przedstawione w formie zestawienia procentowego. naste

ro do: opracowanie wasne na podstawie danych poznan skiej edycji EUREQUAL. Z

zakorzenione spoecznie, jak pochodzenie z biednej rodziny i brak znajomos ci i ukado w. sie oceny adu Podobnie, jak w przypadku bogactwa na trzecim, ostatnim miejscu znajduja spoecznego (polityki pan stwa). c obydwa rankingi warto podkres cych Podsumowuja lic spo jnos c obrazo w sugeruja traktowanie biedy i bogactwa jako awersu i rewersu podobnych stosunko w spoecznych, w kto rych wyksztacenie plus kompetencje oraz kontekst spoeczny (pochodzenie) uzyskay cych. Trudno dostrzec w tych ocenach bardzo szczego lny status czynniko w warunkuja , kto wczes ambiwalencje ra niej wyczytaem w uogo lnionym stosunku Polako w do bogactwa. cej uwagi pos cic Intuicja socjologa nakazuje w wyjas nianiu tego fenomenu wie wie zagadnieniu kontekstu spoecznego, kto ry sprawia, z e zobiektywizowane cechy indywiduo w, sie (w przypadku poznaniako . plus wyksztacenie skadaja w) na bogactwo lub biede du na dziedzictwo Polski socjalistyczWarto zauwaz yc , z e pan stwo, co ciekawe ze wzgle nej, raczej nie pomaga (zostac bogatym), ani szczego lnie nie przeszkadza (zbiedniec ).

Raporty

253

Kilka podsumowuja cych uwag

wpisac Oceny bogactwa i biedy da sie w kontekst postrzegania struktury spoecznej. we Z tego punktu widzenia spoecznos c Poznania jest zdecydowanie, go wnie zreszta ksza niz wasnym mniemaniu, spoeczen stwem warstw s rednich, z wie w caej populacji oso reprezentacja b lepiej sytuowanych. Wskaz niki dochodowe w zasadzie tego obrazu nie , choc zaobserwowac ca obeckwestionuja jednoczes nie pozwalaja znacznie bardziej znacza to sobie sami poznaniacy. nos c usytuowan dochodowych poniz ej s redniej, niz wyobraz aja Ocena tej sytuacji i ewentualna odpowiedz na pytanie, co z tego wynika, zmusza do wykroczenia poza czysto ilos ciowy materia. powania w PozZestawienie klasowo-sektorowe pozwolio na dostrzez enie wspo wyste cych sie lokacji klasowych, kto wskazywac cej niz naniu dwo ch odro z niaja re moga na cos wie zawodowa . Moga sugerowac cie, kto tylko strukture napie rego istnienia zazwyczaj sobie c na strukturalne uwarunkowania nieus wiadamiamy. Moz na dowodzic ich istnienia, wskazuja ce z liczebnos wynikaja ci inteligencji nietechnicznej w relacji do relatywnie duz ego sektora produkcyjnego. Jez eli podobne spostrzez enie ma miec sens naukowy, powinny za nim ce dynamiki spoecznej, choc c przemawiac argumenty dotycza niekoniecznie oddziauja wprost i na zasadzie zdefiniowanych postulato w grup, czy partii. cia te da sie dostrzec choc W moim przekonaniu napie by przy okazji dyskusji na temat kibicowania i kibicostwa, a obecne tutaj linie demarkacyjne dos c dobrze obrazuja po z nonowoczesne ro z nice klasowe, kto re obudowane zostay ro z nicami kulturowymi i np. ro z nym stosunkiem do tradycji narodowej, czy kwestiami stosunku do mniejszos ci. Wnios w literaturze naukowej ostatnich lat publikacje kowanie tego rodzaju uprawdopodobniaja rodkowa Davida Osta 12. cego sie Europa S amerykan skiego socjologa zajmuja c moz inwestycyjna Poznania Podobnych napie doszukac sie na w dyskusji nad polityka zku ze statusem miasta organizatora Mistrzostw Europy w Pice Noz w zwia nej. Po jednej modernizacyjna wizja skoku cywilizacyjnego. Po stronie ideologicznego sporu znalaza sie zane z pogordrugiej zas stronie zdecydowanie mniej publicznie eksponowane zjawiska wia cymi kosztami z szeniem sytuacji najgorzej sytuowanych poznaniako w (rosna obko w i przed legitymizowanych przez Urza d Miasta Poznania pomyso szkoli), pojawieniem sie w na cych kopoty w swoim spoecznym otoczeniu, a ostatnio budowanie gett dla oso b sprawiaja uruchomienie masowych eksmisji z lokali, kto rych was cicielem jest miasto Poznan , w stanie pacic tpienia polityka klasowa. a kto rych uz ytkownicy nie sa czynszu. Jest to bez wa c choc Wskazuja by na te dwa przykady, moz na bez ryzyka naduz ycia uznac , z e dyskusja nad statusem spoecznym i ro z nicami pooz en spoecznych w kategoriach antynomii miec bogactwa i biedy moga swoje bardzo praktyczne aspekty i konsekwencje. Ro wnoczes dziaac co, jak to sie dzieje nie wyobraz enia o ksztacie struktury spoecznej moga stabilizuja tpienia w Poznaniu. W zmienionych zas dz (moim zdaniem) bez wa warunkach, ba gdy patrzy pod innym ka tem, moga katalizowac sie zmiany, co moz na zarejestrowac w zro z nicowanych formach sprzeciwu i kwestionowaniu uprawomocnienia okres lonej lokalnej polityki.

Por. D. Ost, Klasa i ad spoeczny: naste pstwa polityczne przejs cia od klasy do kultury, w: pska, P. Polak, Krako Co dzieje sie ze spoeczen stwem? M. Flis, K. Frysztacki, G. Ska w 2011.

12

254

Raporty

Appendix
Tabela 1 Deklaracje dotyczace usytuowania w strukturze spoecznej poznaniako w na 7-punktowej skali. Przy czym 1 oznacza pozycje wysoka, 7 niska Pozycje na skali 1 2 3 4 5 6 7 Braki danych Razem: N 3 20 74 242 79 44 29 18 509 % 0,5 4 14,5 47,5 15,5 8,8 5,7 3,5 100

ro Z do: opracowanie wasne na podstawie danych poznan skiej edycji EUREQUAL.

Tabela 2 Deklaracje co do wyboru okres lonego typu struktury spoecznej oraz miejsca usytuowania w jej ramach respondenta a usytuowania spoeczne wedug schematu EGP Grupa zawodowa deklaracja na skali 2 3 2 12,5% 5,7% 6 24,0% 17,1% 1 25,0% 2,9% Technicy 7 36,8% 20,0% 4 9 56,3% 8,3% 12 48,0% 11,0% 2 50,0% 1,8% 6 31,6% 5,5% 2 10,5% 11,1% 5 3 18,8% 16,7% 1 4,0% 5,6% 1 25,0% 10,0% 2 10,5% 20,0% 2 10,5% 33,3% 6 7 W sumie: 16 100,0% 8,4% 25 100,0% 13,2% 4 100,0% 2,1% 19 100,0% 10,0%

Wyz sze kadry kierownicze 2 12,5% 16,7% Inteligencja nietechniczna 6 24,0% 50,0% Inteligencja techniczna

Raporty

255
cd. tab. 2

Grupa zawodowa deklaracja na skali Pracownicy administracji i specjalis ci s redniego szczebla Pracownicy biurowi

2 1 5,3% 8,3% 1 3,7% 8,3%

3 1 5,3% 2,9% 7 25,9% 20,0% 3 18,8% 8,6%

4 13 68,4% 11,9% 18 66,7% 16,5% 10 62,5% 9,2% 1 33,3% ,9%

5 1 5,3% 5,6% 1 3,7% 5,6% 2 12,5% 11,1% 1 33,3% 5,6% 5 19,2% 27,8% 1 6,7% 5,6% 1 20,0% 5,6%

6 3 15,8% 30,0% 0 ,0% ,0%

W sumie: 19 100,0% 10,0% 27 100,0% 14,2% 16 100,0% 8,4%

Pracownicy handlu i usug 1 6,3% 8,3% Brygadzis ci

1 33,3% 16,7% 2 7,7% 20,0% 2 13,3% 33,3% 1 20,0% 10,0% 1 100,0% 10,0% 100% 1 20,0% 16,7%

3 100,0% 1,6% 26 100,0% 13,7% 15 100,0% 7,9% 5 100,0% 2,6% 1 ,5% 2 100,0% 1,1% 12 100,0% 6,3%

Robotnicy wykwalifikowani 1 3,8% 8,3% Robotnicy do prac prostych 1 6,7% 2,9% Niewykwalifikowani pracownicy usug i handlu Robotnicy w rolnictwie i les nictwie

18 69,2% 16,5% 11 73,3% 10,1% 2 40,0% 1,8%

Was ciciele gospodarstw Rolnych

1 50,0% 2,9% 6 50,0% 17,1%

1 50,0% ,9% 6 50,0% 5,5% 109 57,4 18 9,5 10 5,3 6 3,2

Was ciciele firm

Ogo em: Ogo em %:

12 6,3

35 18,4

190 100

ro Z do: opracowanie wasne na podstawie danych poznan skiej edycji EUREQUAL.

MAREK NOWAK Poznan

256

Raporty

J INNOWACJI ROZWO W REGIONALNYCH SYSTEMACH PRZEMYSOWYCH W POLSCE POUDNIOWO-ZACHODNIEJ

c literature przedmiotu na temat wspo Studiuja czesnych teorii rozwoju gospodarczego, z ich dwiema grupami: egzogenicznymi i endogenicznymi. Kryterium spotykamy sie zaliczenia do jednej z nich zalez y od przesanek rozwoju. Jes li jest on wywoany przez ce sie wewna trz badanego obiektu (regionu), wtedy mamy do czynienia czynniki znajduja sie poza z rozwojem endogenicznym. Jez eli zas przyczyny rozwoju gospodarczego znajduja badanym obiektem, wo wczas mamy do czynienia ze wzrostem egzogenicznym. Intensywne zainteresowanie teoriami wzrostu przypada na lata 80. i 90. dwudziestego model wzrostu P. Romera (1986). Teoria ta opiera sie na wieku, kiedy to pojawi sie zalez od poziomu kapitau technologicznego. zaoz eniu, z e wielkos c produkcji jest funkcja na , z bariera rozwoju regionalnego jest luka w zakresie P. Romer zwraca uwage e istotniejsza wiedzy technologicznej niz bariera kapitaowa i moz liwos ci inwestycyjne 1. Na podstawie sie mie dzy soba pod wzgle dem rozwoju tego modelu Romer wnioskuje, z e regiony ro z nia te terytoria charakteryzuja sie korzystniejszym doste pem os gospodarczego. Rozwinie rodko w ciu ilos naukowych i badawczych w uje ciowym i jakos ciowym. Natomiast regiony sabiej te nie osia gna wzrostu zamoz rozwinie nos ci, dopo ki nie ulegnie poprawie ich poziom , na technologiczny. Ten z kolei wymaga wysokich nakado w na dziaalnos c innowacyjna do poste puja cej dywergencji kto re nie stac ubogich regiono w. Zjawisko to przyczynia sie dem rozwoju gospodarczego. terytorio w pod wzgle sie L. A. Rivera-Batiz i D. Xie. Zgodnie z ich W podobny sposo b wypowiadaja dami, wolny handel w modelach wzrostu uwzgle dniaja cych wysoka technologie pogla tac prowadzi do konwergencji dochodu regionalnego. Nalez y jednak pamie , z e jest ona uzalez niona od mobilnos ci kapitau i procesu dyfuzji wiedzy, co nie zawsze jest moz liwe tych terytorio w przypadku mniej rozwinie w 2. sie na zaoz Wspo czesne teorie opieraja eniu, z e poziom technologiczny jest zmienna , czyli zalez od czynniko trz badanego obiektu. To endogeniczna na w zlokalizowanych wewna tych. Niestety wie kszos teza oczywista w regionach wysoko rozwinie ci polskich wojewo dztw nie moz na do nich zaliczyc . Na tej podstawie powstaje pytanie, czy w polskich okolicznos p technologiczny jest efektem uwarunkowan trznych czy zewne trznych, ciach poste wewne endogeniczna czy tez ? a w konsekwencji czy moz na go uznac za zmienna egzogeniczna Dynamizm i systemowos c rozwoju technologicznego zostay omo wione w nurtach teoretycznych okres lanych jako szkoy: ewolucyjna i schumpeterowska. Proces innowacyjny biorstwa jest traktowany w tych koncepcjach jako ukad aktywnos na poziomie przedsie ci, ze soba powia zane przez wzajemne sprze z kto re sa enia zwrotne. Innowacja i proces jej tym samym efektem interaktywnego i kolektywnego procesu sieciowego, dyfuzji sa zan cych w czasie 3. Odpowiadaja one osobowych i instytucjonalnych powia ewoluuja
1 P. Romer, Endogenous technological change, Journal of Political Economy 1990, vol. 98, no. 5, part II, s. 71-102. 2 L. A. Ri vera-Batiz, D. Xie, Integration among unequals, Regional Science and Urban Economics 1993, no 23, s. 337-354. 3 B. . Lundvall, Introduction w: B.-. Lundvall (ed.), National Systems of Innovation: Towards a Theory of Innovation and Interactive Learning, London 1992.

Raporty

257

i akceleracje zmian technologicznych, w regionie na wyzwania stawiane przez globalizacje c tym samym szanse rozwoju gospodarczego w sabo rozwinie tych regionach. stwarzaja o tym, z biorstwa przemysowe osia gaja Wnioski z prowadzonych badan s wiadcza e przedsie ksze korzys elementami intensywnej integracji sieciowej. wie ci, jez eli sa do podje cia problematyki wpywu Zbudowane ramy koncepcyjne przyczyniy sie czynniko w endo- i egzogenicznych na innowacyjnos c regionalnych systemo w przemys coraz wie ksza popularnos owych. Obecnie teoria endogenicznego wzrostu cieszy sie cia tych. Na tej podstawie podstawowa hipoteza ws wiecie nauki w krajach wysoko rozwinie twierdzenie, z prowadzonych badan stao sie e rozwo j wojewo dztw Polski poudnio go wo-zachodniej, podobnie jak innych regiono w w Polsce jest wypadkowa wnie czynniko w o charakterze endogenicznym. tna identyfikacja uwarunkowan cych o przebiegu proceso Umieje decyduja w innowacyjnych w krajowym systemie gospodarowania daje podstawy do konstrukcji zunifikowanych dniaja cych specyfike regionalna , co pozwala na s ciez ek rozwoju sieci innowacyjnych, uwzgle proceso akceleracje w kreowania, absorpcji i dyfuzji technologii. Go wnym celem badania bya pro ba zobrazowania, na przykadzie wojewo dztw Polski poudniowo-zachodniej, moz liwos ci i zasadnos ci aplikowania teorii endogenicznego wzrostu tych regionach. w sabo rozwinie jedynie charakter reprezentatywny i zostay potwierdzone Zaprezentowane wnioski maja w poowie regiono w w kraju. Analizy przeprowadzono na podstawie kwestionariusza ankietowego na grupie 1037 biorstw przemysowych (545 lubuskie, 492 dolnos skie). Podstawowa s przedsie la ciez ka cza ca wste pna rozmowe telefoniczna z przesaniem gromadzenia danych bya procedura a pocztowa tradycyjna lub elektroniczna . formularza ankietowego droga

Metodyczne uwarunkowania prowadzonych badan modelowanie probitowe

s Cze c metodyczna analiz oparta zostaa na rachunku prawdopodobien stwa. Po stronie : osiemnastu zmiennych zalez nych znalazy sie powanie nakado w powia zaniu z ich struktura a) wyste w na dziaalnos c innowacyjna dzenia techniczne, inwestycje (badania i rozwo j, inwestycje w nowe maszyny i urza w budynki, budowle oraz grunty, nowe oprogramowanie komputerowe), 1, jez poway eli nakady wyste Y : G 0, jez poway eli nakady nie wyste dnieniem ro b) implementacja nowych wyrobo w i proceso w, z uwzgle wniez szczego ozan wych rozwia w tym zakresie (nowe produkty, nowe procesy technologiczne), 1, jez zanie eli wdroz ono nowe rozwia Y : G 0, jez zania eli nie wdroz ono nowego rozwia

258

Raporty

ciu podmiotowym (z dostawcami, konkurentami, c) kooperacja innowacyjna w uje odbiorcami, szkoami wyz szymi, JBR-ami, zagranicznymi instytutami badawczymi). 1, jez zek kooperacyjny eli istnia zwia Y : G 0, jez zek kooperacyjny eli nie istnia zwia w badaniu, byy: charakter wasnos Zmiennymi niezalez nymi, kto rymi posuz ono sie ci biorstwa (krajowe, zagraniczne, mieszane), zasie g sprzedaz przedsie y (lokalny, regionalny, dzynarodowy), odlegos krajowy, mie c od najbliz szego konkurenta (lokalnie, regionalnie, dne, bliska wspo kraj, zagranica), charakter utrzymywanych relacji z konkurentem (niezbe praca), odlegos c od go wnego dostawcy (lokalnie, regionalnie, kraj, zagranica), charakter (niezbe dne, bliska wspo utrzymywanych relacji z dostawca praca), odlegos c od go wnego odbiorcy (lokalnie, regionalnie, kraj, zagranica), charakter utrzymywanych relacji z odbiorca dne, bliska wspo biorco (niezbe praca), kto re byy identyfikowane przez przedsie w na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. te zmienne niezalez zbio cych akPrzyje ne stanowia r paszczyzn odniesienia obrazuja przedsie biorstw przyje ta na podstawie metodologii stosowanej dla tywnos c innowacyjna krajo w OECD 4. ga wartos W przypadku modelu, gdzie zmienna zalez na osia c 0 lub 1, wartos c oczekiwana zmiennej zalez nej moz e byc interpretowana jako warunkowe prawdopodobien stwo realizacji danego zdarzenia przy ustalonych wartos ciach zmiennych niezalez nych. Zastosowane modelowanie probitowe pozwolio ocenic ro z norodne zachowania innowacyjne w zalez nos ci tych warunko od przyje w brzegowych 5. du na trudnos zane z modelowaniem typu probit zdecydoZe wzgle ci interpretacyjne zwia na budowe modeli jednoczynnikowych. wano sie c pod uwage fakt, z te do badania zmienne, zaro Biora e wszystkie przyje wno zalez ne jak charakter binarny (osia gane wartos niezalez ne, maja ci 0 lub 1) interpretacja wyniko w zostanie przeprowadzona na podstawie strukturalnej postaci modelu. Dodatni znak wypuja cy przy parametrze oznacza, z ste e prawdopodobien stwo zajs cia zdarzenia innowacyjbnionej grupie przedsie biorstw w relacji do pozostaej zbiorowonego jest wyz sze w wyodre dziem badawczym w przypadku duz s ci. Modelowanie probitowe jest skutecznym narze ych, . ale statycznych pro b, w kto rych zmienna zalez na posiada postac jakos ciowa cznie, z perspektywy przyje tych celu i hipotezy badawczej, skonstruowano kilkaset a s gne a statystyczna istotnos modeli probitowych, z kto rych znaczna cze c osia c . Uzyskane dzy- i wewna trzregionalnym. formuy pogrupowano i zinterpretowano w ukadach mie

OECD i Eurostat, Podre cznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczacych innowacji, wydanie trzecie, Paryz 2005. 5 cej na temat modelowania probitowego moz w pracach: A. Stanisz, Wie na dowiedziec sie Przyste pny kurs statystki, tom 2, Statsoft, Krako w 2007 i G. S. Maddala, Ekonometria, Warszawa 2006.

Raporty

259

Determinanty aktywnos ci innowacyjnej w wojewo dztwie lubuskim

z go Charakter wasnos ci stanowi w regionie lubuskim jedna wnych determinant cych aktualny stan innowacyjnos w maym stopniu wyjas niaja ci przemysu. Firmy krajowe sa zainteresowane unowoczes nianiem produkcji i oferowaniem nowych wyrobo w. To powaz ny biorstw w regioproblem systemowy, kto ry wynika prawdopodobnie z izolacji tych przedsie braku kontakto nie, a co jest konsekwencja w z firmami odpowiedzialnymi za transfer technologii do wojewo dztwa.
Tabela 1 Postac probitu przy zmiennej niezalez nej charakter wasnos ci przedsie biorstwa w modelach opisujacych innowacyjnos c przemysu w regionie lubuskim Atrybut innowacyjnos ci 1. Nakady na dziaalnos c B;R 2. Inwestycje w dotychczas niestosowane s rodki trwae (w tym): a) budynki, lokale i grunty dzenia techniczne b) maszyny i urza 3. Oprogramowanie komputerowe 4. Wprowadzenie nowych wyrobo w 5. Implementacja nowych proceso w technologicznych (w tym): a) metody wytwarzania b) systemy okooprodukcyjne ce c) systemy wspieraja 6. Wspo praca z zagranicznymi JBR 7. Wspo praca z odbiorcami 8. Wspo praca innowacyjna ogo em -,73x;1,01 -,69x;0,79 -,62x;1,01 -,46x;1,04 -,29x;0,23 -,48x-0,05 -,30x-0,51 -,74x-1,70 -,38x-0,41 -,26x;0,18 ;,63x-0,47 ;,42x-0,78 ;,67x-2,25 ;,48x-0,74 ;,37x-0,06 ;,53x;0,37 ;,73x;0,16 ;,59x;0,45 ;,94x;0,37 ;,41x;0,22 ;,55x;0,48 ;,96x;0,62 biorstwa Charakter wasnos ci przedsie krajowe -,71x;0,08 -,44x;1,04 zagraniczne ;,87x-0,58 ;,67x;0,65 mieszane

ro Z do: opracowanie wasne na podstawie badan .

go struktura wasnos W opozycji do jednostek krajowych stoja wnie firmy z mieszana ci, ale ro wniez typowo zagraniczne. To oznacza, z e aktualnym warunkiem koniecznym prowadzenia dziaalnos ci innowacyjnej jest posiadanie w swojej strukturze kapitau obcego go ki (zagranicznego). Innymi sowy transfer technologii do regionu odbywa sie wnie dzie cym swoja go siedzibe za granica w sytuacji, gdy sabnie sia firmom posiadaja wna podmioto w krajowych.

260

Raporty

dzy przedsie biorstwami zagranicznymi i o mieszanej strukturze dotycza Ro z nice mie w obszarze innowacji, go wnie kooperacji innowacyjnej. Te drugie intensywnie wspo pracuja w tym szczego lnie z zagranicznymi jednostkami badawczo-rozwojowymi i odbiorcami wytwarzanych wyrobo w. zasuguje ro z podmioto Na uwage wniez fakt, z e aktywnos c innowacyjna przesuwa sie w cznej zagranicznej wasnos struktura w poro o wya ci w kierunku tych z mieszana wnaniu do cioma laty. badan prowadzonych przed pie

Tabela 2 Postac probitu przy zmiennej niezalez nej zakres przestrzenny sprzedaz y w modelach opisujacych innowacyjnos c przemysu w regionie lubuskim g sprzedaz Zasie y Atrybut innowacyjnos ci lokalny 1. Nakady na dziaalnos c B;R 2. Inwestycje w dotychczas niestosowane s rodki trwae (w tym): a) budynki, lokale i grunty dzenia techniczne b) maszyny i urza 3. Oprogramowanie komputerowe 4. Wprowadzenie nowych wyrobo w 5. Implementacja nowych proceso w technologicznych (w tym): a) metody wytwarzania b) systemy okooprodukcyjne ce c) systemy wspieraja 6. Wspo praca ze szkoami wyz szymi 7. Wspo praca z zagranicznymi JBR 8. Wspo praca z odbiorcami 9. Wspo praca innowacyjna ogo em -,48x-0,65 ;,36x-0,12 ;,38x-0,55 ;,29x-0,85 ;,43x-2,04 ;,99x-2,75 ;,45x-0,87 ;,24x-0,11 -,58x;0,38 ;,49x;0,27 -,31x;0,31 ;,22x;0,16 ;,70x;0,01 ;,48x;0,36 -,71x-0,31 regionalny krajowy dzymie narodowy ;,53x-0,65 ;,36x;0,58

ro Z do: opracowanie wasne na podstawie badan .

Oferowanie wytwarzanych produkto w na rynku lokalnym i regionalnym nie stymuluje do zan wprowadzania nowych rozwia . Saby system przemysowy nie potrafi czerpac informacji o nowych technologiach nie tylko od firm z regionu, ale ro wniez s rodowisko krajowe nie jest wiadczy to o sabym powiazaniu przedsie ce. S biorstw z innymi zlokalizowanymi wystarczaja w regionie.

Raporty

261

ce prawdopodobien w przypadku Silne rosna stwo implementacji innowacji obserwuje sie cych swoje wyroby na rynkach zagranicznych. Warto przypomniec firm oferuja , z e dotyczy to struktura wasnos firm go wnie s rednich i duz ych oraz zagranicznych i z mieszana ci. To s puja cy i silny element ksztatuja cy nie tylko obszar finanjednoczes nie najcze ciej wyste zan sowania i wdraz ania nowych rozwia , ale ro wniez go wnie wspo pracy z innymi podmiotami. Rynek zagraniczny stymuluje zatem przepyw technologii w sytuacji, gdy trzny ogranicza ten proces. wewne
Tabela 3 Postac probitu przy zmiennej niezalez nej odlegos c od konkurenta w modelach opisujacych innowacyjnos c przemysu w regionie lubuskim Atrybut innowacyjnos ci 1. Nakady na dziaalnos c B;R 2. Inwestycje w dotychczas niestosowane s rodki trwae (w tym): a) budynki, lokale i grunty dzenia techniczne b) maszyny i urza 3. Oprogramowanie komputerowe 4. Wprowadzenie nowych wyrobo w 5. Implementacja nowych proceso w technologicznych (w tym): a) metody wytwarzania b) systemy okooprodukcyjne ce c) systemy wspieraja 6. Wspo praca z jednostkami PAN 7. Wspo praca ze szkoami wyz szymi 8. Wspo praca z zagranicznymi JBR -,53x-1,68 ;,61x-2,35 -,24x;0,11 ;,34x-0,06 ;,32x-0,47 ;,49x-0,76 1,06x-2,52 1,20x-2,00 -,28x;0,37 -,34x;0,67 -,24x;0,52 ;,31x;0,38 -,25x;0,33 ;,48x;0,15 1,26x;0,21 ;,74x;0,50 Odlegos c od najbliz szego konkurenta lokalnie -,49x-0,29 region kraj ;,50x-0,55 zagranica ;,55x-0,46

ro Z do: opracowanie wasne na podstawie badan .

sie wste pnie W relacji badanych podmioto w z firmami konkurencyjnymi nasuwaja sto na ksztatowanie dwa ogo lne wnioski. Odlegos c od konkurenta wpywa podobnie cze dziaalnos ci innowacyjnej jak w przypadku odbiorco w i dostawco w. Im konkurent jest zlokalizowany dalej nie lokalnie i regionalnie, tym aktywnos c innowacyjna przemysu w wojewo dztwie lubuskim jest wyz sza. Utrzymywane relacje z konkurentem sto i niejednoznacznie wzmacniaja imperatyw da z zaniom. niecze enia ku nowym rozwia , z Literatura przedmiotu zwraca natomiast uwage e pozytywne relacje z podmiotami cymi powinny intensyfikowac z rywalizuja (nate enie) dziaania innowacyjne w miare

262

Raporty Tabela 4 Postac probitu przy zmiennej niezalez nej relacje z konkurentem w modelach opisujacych innowacyjnos c przemysu w regionie lubuskim Atrybut innowacyjnos ci Relacje z konkurentem brak kontakto w bliska wspo praca

1. Inwestycje w dotychczas niestosowane s rodki trwae (w tym): a) budynki, lokale i grunty dzenia techniczne b) maszyny i urza 2. Oprogramowanie komputerowe 3. Wprowadzenie nowych wyrobo w 4. Wspo praca z konkurentami 5. Wspo praca z odbiorcami -,24x-0,57 -,37x;0,50 ;,49x;0,19 ;,41x;0,47 ;,52x-1,50

ro Z do: opracowanie wasne na podstawie badan .

warunkowac zbliz ania przestrzennego, a zatem procesy te powinny wzajemnie sie , czego nie dostrzegamy w analizowanym przypadku. do akceleracji Maa odlegos c od konkurenta (lokalna lub regionalna) nie przyczynia sie pu, wre cz odwrotnie. Alternatywna (przeciwstawna) sytuacja zachodzi dla kontakto poste w trzregionalnego ponadregionalnych. Wynika to prawdopodobnie z faktu sabos ci wewna cego sie wysokim deficytem wiedzy i oporami w jej systemu przemysowego charakteryzuja przepywie. sto odbywaja cej sie mie dzy sa siaduja cyKreowanie innowacji na skutek rywalizacji, cze mi firmami, wedug literatury przedmiotu, powinno przynosic korzys ci, lecz jedynie , w kro tkim okresie (korzys ci prowizoryczne), podmioty bowiem zgodnie z tradycyjna ekonomia pos caja zasoby rzeczowo-finansowe niezbe dne dla warunko klasyczna wie w tym samym swo konfrontacji. Ograniczaja j potencja badawczo-rozwojowy, kto rego im cecha jest dugi okres. Straty ponosi ro manentna wniez region, poniewaz dochodzi do podmioto cych produkty zaro wypierania sie w oferuja wno na rynku lokalnym, ale ro wniez zasadniczo zagranicznym. Z punktu widzenia perspektywy regionalnej bilans nie zmienia sie w stosunku do punktu wyjs cia, pozostaje przede wszystkim podmiot silniejszy, kosztem jednak tych, kto re utraciy rynek zbytu. ce zwia zko W przypadku dostawco w interakcje przestrzenne i dotycza w interpersonal sie w podobny sposo nych prezentuja b jak dla konkurencji. Odlegos c od dostawcy odgrywa s ro wniez znaczenie dla innowacyjnos ci regionu. Cze ciej jednak niz dla konkurencji ma zko znaczenie charakter wzajemnych zwia w. Podobnie jednak jak wczes niej, lokalizacja lokalna dostawcy raczej destymuluje do prowadzenia dziaalnos ci innowacyjnej. sie warunki ograniczonych kontakto Szczego lnie jednak niekorzystne wydaja w z doce jedynie niezbe dne relacje z ta grupa wykazuja bardzo stawcami. Podmioty utrzymuja skonnos niska c do realizacji dziaalnos ci innowacyjnej. Bliska wspo praca z dostawcami

Raporty Tabela 5

263

Postac probitu przy zmiennej niezalez nej odlegos c od dostawcy i relacje z dostawcami w modelach opisujacych innowacyjnos c przemysu w regionie lubuskim Atrybut innowacyjnos ci 1. Nakady na dziaalnos c B;R 2. Inwestycje w dotychczas niestosowane s rodki trwae (w tym): a) budynki, lokale i grunty dzenia techniczne b) maszyny i urza 3. Oprogramowanie komputerowe 4. Wprowadzenie nowych wyrobo w 5. Implementacja nowych proceso w technologicznych (w tym): a) metody wytwarzania b) systemy okooprodukcyjne ce c) systemy wspieraja 6. Wspo praca z konkurentami 7. Wspo praca ze szkoami wyz szymi 8. Wspo praca z odbiorcami ;,66x-1,96 ;,46x-0,75 -,34x-0,67 ;,61x-0,82 -,34x-0,33 -,33x-0,67 -,65x-1,30 ;,25x-0,56 ;,33x-0,96 -,30x;0,32 ;,41x;0,40 ;,97x-0,16 ;,24x;0,28 -,34x;0,33 ;,29x;0,06 -,45x;0,63 ;,32x;0,32 -,41x;0,79 ;,27x;0,52 Odlegos c od dostawcy lokalnie zagranica ;,49x-0,49 Relacje z dostawca dne niezbe -,36x-0,36 -,30x;0,77 bliskie

ro Z do: opracowanie wasne na podstawie badan .

zku z finansowaniem i implementowaniem nowych dla odmiany pozostaje w s cisym zwia stotliwos powania negatywnego oddziaywania technologii. Warto odnotowac , z e cze c wyste jest wyz sza niz pozytywnego, co oznacza, z e nalez y nie tyle wspomagac budowe ce przeszkody poprawnych relacji z odbiorcami, co uruchamiac mechanizmy niweluja do wspo pracy z nimi. niekorzystne dla przedsie biorstw. Inaczej dla relacji utrzymywanych Kontakty lokalne sa na znaczne odlegos ci. Zatem lokalnie nie dochodzi do wspo pracy na skutek bezpos rednich i powtarzalnych kontakto w. Specyfika regionu sabego gospodarczo nie stymuluje do trznych proceso ce realizacji wewne w innowacyjnych w sytuacji, gdy firmy posiadaja dzynarodowe, przez wymogi ilos kontakty mie ciowo-jakos ciowe i system przepywu wiedzy, zainteresowanie jej prowadzeniem. wykazuja zan duz niejednorodnos , aczkolwiek liczne Charakter powia z odbiorcami cechuje sie a cia imperatyw nieutrzymywania s modele statystyczne istotnie sugeruja ladowych z nimi kontakto w.

264

Raporty Tabela 6

Postac probitu przy zmiennej niezalez nej odlegos c od odbiorcy i relacje z odbiorcami w modelach opisujacych innowacyjnos c przemysu w regionie lubuskim Atrybut innowacyjnos ci 1. Nakady na dziaalnos c B;R 2. Inwestycje w dotychczas niestosowane s rodki trwae (w tym): a) budynki, lokale i grunty dzenia techniczne b) maszyny i urza 3. Oprogramowanie komputerowe 4. Wprowadzenie nowych wyrobo w 5. Implementacja nowych proceso w technologicznych (w tym): a) metody wytwarzania b) systemy okooprodukcyjne ce c) systemy wspieraja 6. Wspo praca z konkurentami 7. Wspo praca z odbiorcami 8. Wspo praca innowacyjna ogo em -,32x-0,64 -,29x;0,79 -,25x;0,10 ;,33x-0,46 ;,38x-0,81 -,72x-1,32 ;,39x-0,76 -,59x-0,64 -,47x;0,02 -,54x-0,70 ;,32x;0,39 -,51x;0,43 ;,58x;0,16 -,52x;0,30 ;,52x;0,48 -,40x;0,56 Odlegos c od dostawcy lokalnie -,41x-0,31 zagranica ;,37x-0,50 -,47x;0,74 -,63x-0,39 Relacje z dostawca dne niezbe bliskie ;,26x-0,63

ro Z do: opracowanie wasne na podstawie badan .

la Czynniki wpywaja ce na ksztat systemu przemysowego na Dolnym S sku

c pod uwage wasnos biorstw i ich skonnos Biora c przedsie c do rozwoju technologicznego ce w rozwinie tych regionach, antyinnowacyjne zaobserwujemy typowe, choc zanikaja chowania firm krajowych (9 modeli istotnych statystycznie na 17 moz liwych). trz grupy, obserwuje sie Przeciwne zachowanie, ale wyraz nie zro z nicowane wewna biorstwach o mieszanej strukturze wasnos baze w przedsie ci, co daje relatywnie szeroka podmioto w innowacyjnych w regionie. Nie zmienia to faktu, z e z perspektywy wasnos ci laska przypomina przypadek znajdujacy sie mie dzy regionasystem przemysowy Dolnego S , z cym przycia ganiu mi sabymi a silnymi w Polsce. Wydaje sie e czynnikiem sprzyjaja kapitao w obcych jest ro wniez lokalizacja wojewo dztwa przy zachodniej granicy kraju. g przestrzenny sprzedaz Zasie y oferowanych produkto w silnie determinuje aktywnos c badanych przedsie biorstw. Najbliz innowacyjna sze s rodowisko (lokalne) nie tworzy wystarcych przesanek dla pobudzania dziaalnos cz przeciwnie, przedsie czaja ci innowacyjnej. Wre ce na takim rynku pozostaja zdecydowanie rzadziej innowacyjne niz biorstwa dziaaja

Raporty Tabela 7

265

Postac probitu przy zmiennej niezalez nej charakter wasnos ci przedsie biorstwa w modelach opisujacych innowacyjnos c przemysu w regionie dolnos laskim Atrybut innowacyjnos ci 1. Nakady na dziaalnos c B;R 2. Inwestycje w dotychczas niestosowane s rodki trwae (w tym): a) budynki, lokale i grunty dzenia techniczne b) maszyny i urza 3. Oprogramowanie komputerowe 4. Wprowadzenie nowych wyrobo w 5. Implementacja nowych proceso w technologicznych (w tym): a) metody wytwarzania b) systemy okooprodukcyjne ce c) systemy wspieraja 6. Wspo praca z dostawcami 7. Wspo praca z konkurentami 9. Wspo praca ze szkoami wyz szymi 12. Wspo praca z odbiorcami -,65x-1,01 -,39x-0,35 ;,67x-2,02 -,68x;1,42 -,33x;0,38 -,73x;0,28 -,61x;0,11 ;,59x0,37 ;,59x0,44 ;,71x;0,77 -,45x;0,96 ;,55x;0,50 -,34x-0,18 biorstwa Charakter wasnos ci przedsie krajowe -,53x;0,05 zagraniczne mieszane

ro Z do: opracowanie wasne na podstawie badan .

ce na wie ksza skale . Szczego g mie dzynarodowy lub ewentualnie jednostki operuja lnie zasie jednostki do realizacji proceso zan krajowy skaniaja w tworzenia nowych rozwia . cych wnioPrzestrzen regionu (nielokalna) dostarcza niejednoznacznych, ale interesuja sko w. Z jednej strony oszacowano jedynie dwa modele z parametrami istotnymi statystycznie ze znakiem ujemnym dla zmiennych zalez nych, nakady na B;R i wspo praca wiadczy to o tym, z zan z odbiorcami. S e zaro wno generowanie rozwia absolutnych, jak i lokalizacja ponadregionalna odbiorco w to istotne warunki systemowego wsparcia innowacji w regionie. Z drugiej strony brak innych modeli sugeruje zbyt mae zro z nicowanie biorstw w innych obszarach tworzenia nowych rozwia zan dza przedsie , co z kolei nie przesa biorstw przemysowych tezy, z e s rodowisko regionu ogranicza innowacyjnos c przedsie tam zlokalizowanych. Podobnie ro wniez jak w poprzednich badaniach autora, tak i w tym przypadku wynika, z e zania mie dzynarodowe sa sia i powszechnie wyste puja ca stymulanta realizacji powia

266

Raporty Tabela 8

Postac probitu przy zmiennej niezalez nej zakres przestrzenny sprzedaz y w modelach opisujacych innowacyjnos c przemysu w regionie dolnos laskim g sprzedaz Zasie y Atrybut innowacyjnos ci lokalny 1. Nakady na dziaalnos c B;R 2. Inwestycje w dotychczas niestosowane s rodki trwae (w tym): a) budynki, lokale i grunty dzenia techniczne b) maszyny i urza 3. Oprogramowanie komputerowe 4. Wprowadzenie nowych wyrobo w 5. Implementacja nowych proceso w technologicznych (w tym): a) metody wytwarzania b) systemy okooprodukcyjne ce c) systemy wspieraja 6. Wspo praca z dostawcami 7. Wspo praca ze szkoami wyz szymi 8. Wspo praca z krajowymi JBR 9. Wspo praca z zagranicznymi JBR 10. Wspo praca z odbiorcami 11. Wspo praca innowacyjna ogo em -,58x;0,59 -,73x;0,04 -,68x-0,57 ;,30x-0,84 ;,34x-0,26 ;,50x-0,87 ;,35x-0,21 -,85x-1,40 -,78x-0,22 -,54x-0,32 -,50x-0,50 ;,50x-1,82 ;,47x-1,73 ;,46x-1,69 -,59x;0,93 ;,56x;0,64 ;,35x-0,02 ;,64x-0,58 ;,50x-0,60 -,69x;0,66 ;,33x;0,37 ;,43x;0,39 -,57x-0,38 -,96x-0,27 regionalny -,40x-0,33 krajowy ;,31x-0,56 dzymie narodowy ;,61x-0,64

ro Z do: opracowanie wasne na podstawie badan .

dziaalnos ci innowacyjnej. Stawia to krajowe silne wojewo dztwa na pos rednim etapie trzeregionalnego. rozwoju w kierunku przyjaznego s rodowiska wewna c wpyw aspekto biorstw, Analizuja w przestrzenno-relacyjnych na innowacyjnos c przedsie zjawisk rozpocze to od konkurento c pod uwage cze stotliwos interpretacje w. Biora c wypowania modeli z parametrami istotnymi statystycznie moz ste na stwierdzic , z e to odlegos c s od najbliz szego rywala cze ciej determinuje ro z ne obszary aktywnos ci technologicznej cy znajduje sie w bezpos siedztwie (lokalnie), w regionie. Jez eli podmiot konkuruja rednim sa biorstwa przemysowe rzadziej wykazuja skonnos wo wczas przedsie c do realizacji proceso w innowacyjnych. Wynika to z problemu izolacji firm i niskiego poziomu ich pierwotnych cych z niskiej dojrzaos zdolnos ci innowacyjnych wynikaja ci mechanizmo w rynkowych. puja z kolei w grupie podmioto Omawiane problemy nie wyste w, dla kto rych konkurent jest

Raporty Tabela 9

267

Postac probitu przy zmiennych niezalez nych odlegos c od konkurenta i relacje z konkurentem w modelach opisujacych innowacyjnos c przemysu w regionie dolnos laskim Lokalizacja najbliz szego konkurenta lokalnie 1. Nakady na dziaalnos c B;R 2. Inwestycje w dotychczas niestosowane s rodki trwae (w tym): a) budynki, lokale i grunty dzenia techniczne b) maszyny i urza 3. Oprogramowanie komputerowe 4. Implementacja nowych proceso w technologicznych (w tym): a) metody wytwarzania b) systemy okooprodukcyjne ce c) systemy wspieraja 5. Wspo praca z dostawcami 6. Wspo praca z konkurentami 7. Wspo praca ze szkoami wyz szymi 8. Wspo praca z krajowymi JBR 9. Wspo praca z odbiorcami 10. Wspo praca innowacyjna ogo em -,51x-1,34 -,64x-1,28 -,38x-0,52 -,31x;0,06 ;,93x;1,61 ;,61x-1,53 ;,52x-0,70 ;,68x-2,16 -,38x-0,17 -,31x-0,31 ;,86x;0,06 ;1,09x-0,36 -,27x;0,65 -,33x-0,33 -,65x-0,13 nie regionalnie ;,91x-0,45 -,34x;1,08 ;,71x-0,49 ;,50x;0,62 Relacje z najbliz szym konkurentem wrogie bliskie relacje

Atrybut innowacyjnos ci

ro Z do: opracowanie wasne na podstawie badan .

. Niestety jednostek takich jest niewiele w regionie, niemniej zlokalizowany za granica one o koniecznos cymi s wiadcza ci utrzymywania s cisych kontakto w z podmiotami dziaaja dzynarodowym, dynamizuje to bowiem przepyw wiedzy i daje doste p do na rynku mie najnowszych jej aspekto w. zan cymi, co prawda Z punktu widzenia charakteru powia z podmiotami konkuruja jedynie nieliczne modele, dotyczyy one interesuja cych statystycznie istotne okazay sie dzen obszaro w. Zakup nowych maszyn i urza to go wny kana transferu technologii do biorstw, chociaz polskich przedsie o biernej charakterystyce. Bliskie kontakty z podmiotami cymi pozwalaja uzyskac potencjalnie rywalizuja informacje o opcjach (nowos ciach) techno na dynamike zmian wyposaz logicznych i wpywaja enia technicznego produkcji. da sytuacja w przypadku wspo Analogicznie wygla pracy innowacyjnej z konkurentami. du na odlegos Utrzymywanie zaro wno bliskich, jak i wrogich relacji, bez wzgle c

268

Raporty T a b e l a 10

Postac probitu przy zmiennej niezalez nej odlegos c od dostawcy i relacje z dostawcami w modelach laska opisujacych innowacyjnos c przemysu w regionie Dolnego S Atrybut innowacyjnos ci 1. Nakady na dziaalnos c B;R 2. Inwestycje w dotychczas niestosowane s rodki trwae (w tym): a) budynki, lokale i grunty dzenia techniczne b) maszyny i urza 3. Oprogramowanie komputerowe 4. Wprowadzenie nowych wyrobo w 5. Implementacja nowych proceso w technologicznych (w tym): a) metody wytwarzania b) systemy okooprodukcyjne ce c) systemy wspieraja 6. Wspo praca z odbiorcami ;,37x-0,74 -,40x-0,25 -,43x-0,32 ;,30x-0,54 ;,29x-0,60 -,33x;0,89 -,31x;0,60 ;,34x-0,53 Odlegos c od dostawcy lokalnie zagranica Relacje z dostawca dne niezbe -,52x-0,30 bliskie ;,35x-0,64

-,62x;1,14 ;,38x;0,74 -,39x-0,39 ;,28x;0,67 ;,50x;0,5 ;,42x;0,67 -,56x;0,86 ;,37x;0,48 -,36x;0,61

ro Z do: opracowanie wasne na podstawie badan .

przyczynia sie do opracowania nowych rozwia zan geograficzna , co stanowi podobnie jak poprzednio naturalny horyzontalny mechanizm przepywu wiedzy. Z perspektywy odta dziaywania tego zjawiska na dynamizm systemowy moz na dostrzec, z e az jedna pia . Obserwowane relacje powinny na podmioto w utrzymuje bliskie kontakty z konkurencja skale uruchomic znaczna w przyszos ci procesy poziomego transferu wiedzy, rzadko spotykane w polskich warunkach gospodarczych. ce znaczenie odgrywaja obszary finanW przypadku relacji z dostawcami dominuja zan sowania i implementacji nowych rozwia . Jez eli badany podmiot utrzymuje bliskie materiao s kontakty z dostawca w do produkcji, wo wczas cze ciej realizuje dziaalnos c , zas stosunki z ta grupa firm. Wysoka innowacyjna przeciwnie, gdy marginalizowane sa zana jest podobnie jak w innych regionach, choc aktywnos c technologiczna zwia nie z taka lasku w obre , z funkcjonowaniem przemysu na Dolnym S bie mie dzynarodowych sia powania ograniczonej liczby modeli po stronie an cucho w dostaw. Niemniej fakt wyste zmiennej przestrzennej s wiadczy jednak o silnym zro z nicowaniu kierunku przepywu c pod materiao w, surowco w i po produkto w do regionalnego systemu przemysowego. Biora powszechnos biorstwach w wojewo uwage c proceso w innowacyjnych w przedsie dztwie nalez y dojs c do wniosku, z e ros nie znaczenie wzajemnych interakcji i ich zoz onos c z dostawcami w regionie, co stanowi istotne wsparcie dla budowy silnego terytorialnego systemu przemysowego.

Raporty T a b e l a 11

269

Postac probitu przy zmiennej niezalez nej odlegos c od odbiorcy i relacje z odbiorcami w modelach opisujacych innowacyjnos c przemysu w regionie dolnos laskim Atrybut innowacyjnos ci 1. Nakady na dziaalnos c B;R 2. Inwestycje w dotychczas niestosowane s rodki trwae (w tym): a) budynki, lokale i grunty dzenia techniczne b) maszyny i urza 3. Oprogramowanie komputerowe 4. Wprowadzenie nowych wyrobo w 5. Implementacja nowych proceso w technologicznych (w tym): a) metody wytwarzania b) systemy okooprodukcyjne ce c) systemy wspieraja 6. Wspo praca z dostawcami 7. Wspo praca ze szkoami wyz szymi 8. Wspo praca z odbiorcami 9. Wspo praca innowacyjna ogo em -,54x-1,42 -,34x-0,59 -,32x;0,00 ;,43x-1,61 ;,49x-0,76 -,85x-0,56 -,66x;0,03 ;,58x-1,11 ;,42x-0,38 -,42x-0,23 -,33x-0,32 -,50x;0,96 ;,65x;0,73 ;,51x;0,02 ;,47x-0,41 ;,60x-0,51 -,54x-0,24 -,32x-0,34 -,34x-0,51 ;,37x-0,60 ;,37x-0,66 ;,28x;,62 ;,31x-0,52 -,61x;0,86 ;,28x;0,54 -,41x;0,64 ;,28x;0,44 -,32x;0,59 ;,30x;0,32 Odlegos c od odbiorcy lokalnie -,47x-0,29 Relacje z odbiorca bliskie ;,37x-0,66

dne poza regionem niezbe -,60x-0,30 -,59x;1,12

ro Z do: opracowanie wasne na podstawie badan .

zko Spos ro d badanych zwia w relacyjno-przestrzennych z dostawcami, konkurentami sie te ostatnie. Z jednej strony dziaalnos i odbiorcami najbardziej jednoznaczne okazuja c dzie wyste powac s innowacyjna pod ro z nymi postaciami be tym cze ciej, im bliz sze kontakty da utrzymywane z klientami firm, z drugiej natomiast odbiorca powinien byc be zlokalizowany poza regionem (kraj lub zagranica). Widoczna dychotomia oznacza, z e po stronie puje wyraz zko kontrahento w wyste na polaryzacja zachowania, nieobserwowana dla zwia w z konkurentami i dostawcami. O ile bliska lokalizacja dostawcy nie destymuluje podejmowania proceso w innowacyjnych, podobnie charakter utrzymywanych relacji z konkuren sie wzajemnie. Innymi sowy s tami, o tyle dla odbiorco w zjawiska te kumuluja rodowisko lokalne jako potencjalny odbiorca do br innowacyjnych pozostaje nieprzyjazne, podobnie jak w innych regionach w kraju. zreszta Ksztat systemu przemysowego i jego skonnos c do innowacji uwarunkowany jest w an egzystencja cuchach przemysowych, o mieszanej naturze po stronie dostawco w cej na mie dzynarodowych lub krajowych powia zaniach w przypadku konkurento i bazuja w gna wewne trzna zdolnos zan i odbiorco w. Region osia c do generowania nowych rozwia

270

Raporty

cych na absorpcji wiedzy spoza regionu (odbiorcy i konkurenci) technologicznych bazuja trza (dostawcy), kto oferowane na rynku krajowym i innych podmioto w z jego wne re sa gu istnieje imperatyw dziaania jako pos i zagranicznym. W dalszym cia rednie ogniwo w an cuchu dostaw, go wnie o charakterze przemysowym. w przekonaniu, z Zaobserwowane prawidowos ci utwierdzaja e aktywnos c przemysu na lasku w obszarze nowych wyrobo biorstw w i technologii wymaga od przedsie Dolnym S pokonywania bariery odlegos ci (przestrzeni) dla moz liwos ci transferu wiedzy. Dostrzega sie cej sie sytuacji, s s jednak symptomy zmieniaja rodowisko regionalne bowiem coraz cze ciej zan sprzyja kreowaniu nowych rozwia .

Podsumowanie
endogenicznego wzrostu gospodarczego czynniki sprzyjaja ce wzrostowi Zgodnie z teoria trz badanego obiektu, czyli w naszym przypadku powinny byc zlokalizowane wewna trz badanych wojewo s wewna dztw. Jednak z analizy danych zawartych w cze ci analitycznej cych wzrostowi niniejszego artykuu, wynika wyraz nie, z e wiele czynniko w sprzyjaja biorstw przemysowych omawianych wojewo innowacyjnos ci przedsie dztw jest zlokalizowabiorstw najbardziej innowacyjne nych poza nim. Z punktu widzenia wasnos ci przedsie podmioty to te, kto re nalez ay do was cicieli zagranicznych lub byy wspo wasnos cia gu sprzedaz podmioto w zagranicznych. Analiza zasie y wskazuje, z e podmioty najbardziej innowacyjne to te, kto re posiaday rynki zbytu poza granicami kraju. dnieniu wpywu odlegos przedPrzy uwzgle ci konkurento w na dziaalnos c innowacyjna biorstw przemysowych w badanych wojewo sie dztwach najbardziej widoczna jest zalez nos c ca na tym, z biorstwa sa bardziej innowacyjne, jes polegaja e przedsie li konkurenci sa . Na uwage zasuguje ro zlokalizowani w kraju lub za granica wniez fakt, iz na dziaalnos c przedsie biorstw przemysowych w regionach pozytywnie wpywa wspo innowacyjna praca z konkurentami. Analogicznie posiadanie dostawco w i odbiorco w, zlokalizowanych poza granicami kraju, przedsie biorstw przemysowych analizowapozytywnie wpywa na dziaalnos c innowacyjna przedsie biorstw wzmacnia nych wojewo dztw. Pozytywny wpyw na dziaalnos c innowacyjna ro wniez posiadanie bliskich z nimi kontakto w. Pozostawanie w relacjach neutralnych lub siedzkich jest niewystarczaja ce do poprawienia aktywnos nawet bliskosa ci innowacyjnej biorstw. przedsie du na niski poziom rozwoju gospodarczego wiele regiono Ze wzgle w Polski, w tym gospodarczo w poro i badane przypadki, nie jest w stanie rozwijac sie wnywalnym tych. To powoduje dywergencje gospodarcza tempie jak regiony w krajach wysoko rozwinie dzy sabszymi regionami Polski a wysoko rozwinie tymi regionami Europy i s pomie wiata. du na sabos regiono trzne czynniki stymuluja ce wzrost Ze wzgle c ekonomiczna w wewne niewystarczaja ce. Dlatego tak istotne dla rozwoju, mie dzy innymi badanych gospodarczy sa trwae impulsy zewne trzne, co oznacza, z wojewo dztw, sa e endogeniczna teoria wzrostu gospodarczego w warunkach sabych polskich regiono w na tym etapie ich rozwoju trz nie moz nie ma racji bytu. Bez impulso w z zewna e byc mowy o konwergencji. kszos Dlatego rozwo j gospodarczy wie ci regiono w Polski powinien byc oparty na egzogenicznej teorii wzrostu gospodarczego.

WIADEK ARKADIUSZ S Zielona Go ra