Acta Universitatis Wratislaviensis No 2229 Jzyk a Kultura tom 14 Wrocaw 2000

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA
Uniwersytet lski w Katowicach

Jzyk ciaa1 czy ciao w umyle2, czyli o metaforyce uczu

Werbalizacja stanw emocjonalnych (Frijda 1986; Saul 1947; Lyons 1980), ktr Ronald W. Langacker (1987: 57, 162-164, 411; 1991) nazywa ciek kognitywn uczu (ang. the emotional cognitive routine) odbywa si najczciej poprzez utrwalenie na drodze leksykalnej rzeczownikowych nazw uczu, czasownikowych opisw relacji (uwzgldniajcych podmiot doznajcy uczucia e k s p e r i e n c e r a, zdarzenie je wywoujce i jego sprawc p r z e d m i o t i k a u z a t o r a uczucia zarazem), a take frazeologizmw wyjaniajcych opisowo, o co chodzi (Foolen 1997; Osmond 1997; Kryk-Kastovsky 1997). Wrd rodkw sowotwrczych przewaaj sufiksy deminutywno-ekspresywne i hipokorystyczne lub augmentatywno-ekspresywne (Inchaurralde 1997), a wrd wykadnikw fonetycznych nasycenie tekstu goskami ciszcymi przy wyraaniu uczu pozytywnych lub szumicymi i syczcymi przy informowaniu o doznaniach negatywnych i dezaprobacie. Temu celowi su rwnie kanoniczne (Langacker 1995: 99) rodki skadniowe (Osmond 1997) oraz niemorfologiczne (Drescher 1997: 233-247; Nowakowska-Kempna 1995: 24-26). Charakterystyka tonu i barwy gosu otrzymuje wasn posta we frazeologii i leksyce (w tym we frazeologizmach ukrytych; Pajdziska 1990: 109; 1988). Szczegln rol mona przypisa tekstom o wartoci emocjonalnej (Ungerer 1997: 307-329). Analiza semantyczna nazw UCZU respektowaa zawsze fakt, i UCZUCIA s faktycznie niedefiniowalne, nie w peni wyraalne sowami, podobnie jak przeycia i poznanie emocjonalne (Scheler 1916: 62-64; Wittgenstein [1953]1972; Wierzbicka 1971: 30). W definicjach przez uwikanie UCZUCIA mog by eksplikowane porednio bd poprzez analiz zdarzenia-przyczyny (de Sousa 1990: 182), ktre je wywoao (Caus (ab), gdzie a zdarzenie wywoujce uczucie, b uczucie), bd dziki opisowi wygldu ciaa eksperiencera, czyli skutku uczucia oraz zdarze bdcych skutkiem tej samej przyczyny, co uczucie (Wierzbicka 1971: 34; Ortony,
1 2

Tytu ksiki A. Lowena (1992). Tytu ksiki M. Johnsona (1987).

26

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

Clore, Collins 1988; Johnson-Laird, Oatley 1989; Ortony, Clore 1989: 127; Jordanskaja 1972). Sposb definiowania UCZU porednio, przez uwikanie w analiz przyczyny i/lub skutku (bezporedniego oraz poredniego), znalaz moliwo realizacji w poststrukturalnej teorii lingwistycznej, zwanej p o r t r e t e m leksykograficznym lub j z y k o w y m (Apresjan 1993: 15-16; 1994: 6-9; olkovskij 1964: 9; Meluk 1984), uwzgldniajcym eksplikacj z n a c z e n i a ujzykowionych poj w sposb peny i konsekwentny. Z tego punktu widzenia prezentuje si poczenie semantyki z pragmatyk i wartociami komunikacyjnymi (struktur tematyczno-rematyczn, por. Structure thme-rhme 1988), ograniczenia stylistyczne w wyraaniu uczu w poczeniu z wasnociami skadniowymi, morfologicznymi i niemorfologicznymi cechami fonologicznymi (Apresjan 1993: 16). Analizy takie, jeli wychodz poza obrb jednego wyrazu i sigaj po zdanie i akapit, ukazuj prawidowoci i n t e r w e n c j i z n a c z e (Apresjan 1994: 5). Jurij Apresjan (1994: 6-8) uwaa, i w penym portrecie takiego pojcia, jak UCZUCIE powinno si znale wszystkie sze nastpujcych po sobie faz: 1) pocztek emocji z fizyczn percepcj i umysow kontemplacj (przyczyny emocji); 2) ocena racjonalna czynnika powodujcego emocj; 3) uczucie waciwe, czyli stan duszy (Apresjan 1994: 7) z zabarwieniem przyjemnym/przykrym (pozytywnym/negatywnym, por. Ribot 1912; Gerstmann 1986: 13-14; Sperling 1995: 243); 4) pragnienie przeduenia/zaprzestania trwania bodca; 5) f i z j o l o g i c z n a, niekontrolowana reakcja ciaa na bodziec, czca si ze sownictwem wyraajcym zewntrzne objawy uczu (Jordanskaja 1972; Jdrzejko, Nowakowska-Kempna 1985); 6) kontrolowane (dodajmy: take niekontrolowane) reakcje fizyczne lub werbalne eksperiencera na uczucie, np.: wycofywanie si ze strachu, wyskakiwanie do przodu w gniewie, wykrzykiwanie z radoci (Apresjan 1994: 6). Badacz zakada, i przeywanie uczucia uruchamia sze podstawowych systemw, z ktrych kady ma swj wykadnik jzykowy, a mianowicie: odczuwa dla percepcji, robi dla czynnoci ciaa, myle dla intelektu, czu dla emocji, chcie dla aktu woli oraz mwi dla mowy. Badacz przyjmuje rwnie, e uczucia, zwaszcza intensywne, stojce poniej podstawowych (de Sousa 1990: 181-182; Averill 1998a: 13-20; Ekman 1998a: 2025; Panksepp 1998: 25-30; Scherer 1998a: 30-36; Schweder 1998: 36-47; Ekman, Davidson 1998: 47-50; Wierzbicka 1992: 1-5, 539-544; Damasio 1996: 127-132; Goleman 1997: 443-444; Gerstmann 1986: 14-15; Witwicki 1962; Rubinstein 1962: 607), prototypowych uczu, musz si manifestowa zewntrznie poprzez gesty, mimik, ruchy, mow (Apresjan 1994: 10) oraz zachowania konwencjonalne, co znajduje w naszym przekonaniu bogat reprezentacj w jzyku, a dokadniej w grupie f r a z e o l o g i z m w (por. Frake 1980: 3; Nowakowska-Kempna 1995; Pajdziska 1990). Rozrnia si wic: 1. uczucia oraz 2. ich zewntrzne manifestacje (Jordanskaja 1972; Jdrzejko, Nowakowska-Kempna 1985; Pajdziska 1990; Kpiski 1992; 1977; Krawczyk 1982; 1983; Krawczyk-Tyrpa 1987; Battacchi, Suslow, Renna 1996; The Language of Emotions 1997).

O metaforyce uczu

27

W uzupenieniu rozwaa Jurija Apresjana trzeba podkreli, i suszny jest kierunek penego, wsplnego opisu w semantyce UCZU z ich manifestacjami, gdy dziaajca w tym przypadku zasada m e t o n i m i i PARTEM PRO TOTO jako odmiana metafory prowadzi do odsonicia tej sfery mechanizmw analizy uczu, ktre odnosz si do sposobw mwienia o nich i rozumienia ich oraz do frazeologii o motywacji metaforycznej, metaforycznym rozszerzeniu kategorii, a w nastpstwie tego: istnienia i funkcjonowania innego typu definicji semantycznej danego uczucia, uwzgldniajcej definiowanie przez podawanie rozumienia metaforycznego. Tym samym w semantyce postrukturalnej stao si moliwe eksplikowanie znaczenia rnego od przedstawienia cech koniecznych i wystarczajcych. J. Apresjan (1993: 10, 15-23) wyranie wskazuje, i portret jzykowy pojcia, prezentujcy pen struktur znaczeniow, odnosi si do jej wielowarstwowoci (Apresjan 1993: 23). W teorii Igora Meluka i Jurija Apresjana zauway wic mona now propozycj analizy semantycznej poszerzajc w sposb znaczcy sens pojcia o wiele powtarzajcych si cech (Apresjan 1993: 10). Propozycja ta bliska jest zaoeniom semantyki kognitywnej, w ktrej programowo ukazuje si wszystkie cechy pozytywne (Bartmiski 1988: 170, 180) sensu wyaniajce si wprost oraz o strukturze metaforycznej (Lakoff, Johnson 1988: 135, 94), wsptworzce system pojciowy. Istotn rol odgrywaj w tym przypadku dowiadczenia cielesne, na ktre zwrci uwag rwnie J. Apresjan (1994), oraz przejcie za pomoc szeregu frazeologicznego: od frazeologizmw ukazujcych dowiadczenia cielesne do frazeologizmw, ktre maj znaczenie metaforyczne, por.: w X-ie wzburzya si krew z gniewu w X-ie zakipiaa krew w X-ie wszystko si gotowao (Lakoff [1995]1998). Trzeba wwczas wzi pod uwag fakt, i okoo 55% (OConnor, Seymour 1996: 39-81) informacji dostarczaj nam dowiadczenia cielesne, przejawiajce si w skonwencjonalizowanych gestach, mimice, wygldzie i zachowaniu, ktre okrelamy wsplnym mianem j z y k a c i a a (Lowen 1992; 1991; Hall 1979; 1987; Thiel 1992; Collins 1996). Oprcz 55% informacji odbieranych za pomoc jzyka ciaa, okoo 37% przynosi nam gos, ton, barwa gosu i akcentuacja wypowiedzi, zwizane ze suchem fonetycznym (Rocawski 1991: 18-26), a tylko 8% sowo (OConnor, Seymour 1996: 39). Tym samym mona uzna, e zarwno poznanie i dowiadczenie emocjonalne, jak i wyraajcy je jzyk ciaa maj natur n i e j z y k o w . W badaniach prowadzonych przez fizjologw, neurologw, biologw czy antropologw podkrela si, e uczucia i myli sytuowane s w innych obszarach mzgu (de Sousa 1990: XVI) ni mylenie racjonalne. Z uczuciami zwizany jest system limbiczny (ang. tzw. the reptile brain, Foolen 1997: 18-20) czcy wiat ludzi i zwierzt, uksztatowany u czowieka okoo 200 mln lat temu, podczas gdy system korowy, tzw. neocortex, odpowiedzialny za mylenie racjonalne, uformowa si przed okoo 50 000 do 100 000 laty (por. Masson, McCarthy 1995: 16; Foolen 1997: 19; Goleman 1997: 33). W prawej pkuli mzgu usytuowane s

28

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

zwykle mechanizmy umoliwiajce wyraanie uczu na drodze niewerbalnej i werbalnej (Code 1987: 106; Foolen 1997: 19). Myli i uczucia mog by rozmaicie komunikowane w zwizku z sytuowaniem ich w rnych systemach mzgowych. Zwerbalizowane pojcia s komunikowane dziki dygitalnemu kanaowi jzyka (Foolen 1997: 19), natomiast uczucia korzystaj z systemw analogowych, z uyciem jzyka ciaa: rk, ng, szyi, twarzy oraz odpowiednio modulowanego gosu (Kryk-Kastovsky 1997: 156-158). Jzyk ciaa (Hall 1979; 1987; Lowen 1992; 1991; Kryk-Kastovsky 1997) staje si istotnym sposobem komunikowania poj zwaszcza poj emocjonalnych midzy ludmi, coraz lepiej uwiadamianym i wykorzystywanym w komunikacji. Wielu psychologw, psychiatrw i neurologw (Natura emocji 1998, Le Doux 1998a; 1998b; 1998c; 1998d; 1998e; Frijda 1998a; 1998b; 1998c; Clore 1998; Zajonc 1998; Jarymowicz 1997) przyjmuje i dowodzi za pomoc bada eksperymentalnych prawdziwoci tez o aspektach wiadomych i podwiadomych w emocjach, czc te drugie z funkcjonowaniem c i a a m i g d a o w a t e g o (amygdalu), reagujcego bezporednio na informacje pynce z ukadu nerwowego oraz wegetatywnego, usytuowane w systemie limbicznym. To w ciele migdaowatym tworzy si afektywna zmiana w funkcjonowaniu organizmu towarzyszca kadej emocji. Psycholodzy i neurolodzy przyjmuj, e emocje powstaj wczeniej lub rwnoczenie z przekazaniem impulsu do kory mzgowej, std mog funkcjonowa w pierwszej fazie poza wiadomoci jako reakcja na bodce podprogowe (afekty pierwotne), wywoujc zarazem reakcje behawioralne, tj. zachowanie emocjonalne eksperiencera. Bodziec, docierajc do kory mzgowej, wzbudza reakcje przykroci-przyjemnoci (Ribot 1912; Gerstmann 1986: 13-14; Sperling 1995: 243), czemu towarzysz: niepokj-uspokojenie, odpychanie-przyciganie (Natura emocji 1998: 345; Maia 1998: 207; Damasio 1996: 156). Korowe procesy poznawcze czone s z afektami wtrnymi. Poniewa eksperiencer ma ograniczone moliwoci opanowania impulsw przewodzonych na drodze podkorowej b e z p o r e d n i o d o c i a a m i g d a o w a t e g o, noszcego nazw stranika emocji (Goleman 1997: 43-44), reakcje emocjonalne ujawniaj si z ca moc. Wyniki bada J. Le Doux w tym zakresie umoliwiaj wic zrozumienie faktu, dlaczego uczucia bior gr nad rozsdkiem. Wyjaniaj bowiem skomplikowan, pitrow budow mzgu i reakcje na bodce sensoryczne (Goleman 1997: 42-48; Maia 1998: 207; Damasio 1996: 156). J. Le Doux wykaza (1998a; 1998b; 1998c; 1998d; 1998e), i sygnay sensoryczne ze wzgrza pyn przez pojedyncz synaps do ciaa migdaowatego, ono za wyzwala reakcj mzgu mylcego (Le Doux 1998a: 193-194). Spowodowao to odrzucenie teorii reakcji emocjonalno-intelektualnej, w ktrej wszystkie sygnay byy przesyane gwnie do ukadu limbicznego, a stamtd do caego mzgu i reszty ciaa. Ciao migdaowate i hipokamp (Goleman 1997; Natura emocji 1998; Damasio 1996) to dwie czci pierwotnego wchomzgowia, obok ktrych wystpuj nowsze: kora mzgowa i nowa kora mzgowa, tworzce wraz z nimi skomplikowan architektur ludzkiego mzgu. Podobnie wieloaspektow natur maj pi-

O metaforyce uczu

29

tra regulacji emocji, odnoszce si do afektw tworzonych w ciele migdaowatym i funkcji afektywnych zwizanych ze starym mzgowiem, oraz reakcje II typu, wtrne, pochodzce nie tyle z reakcji na bodce sensoryczne, ile tworzone w wyniku dziaania emocjonalnych procesw psychicznych. Wrd poziomw regulacji bywaj wymieniane (Jarymowicz 1997: 157) cztery: hedonistyczny, emocji zwierzcych, mylenia emocjonalnego i mylenia nieemocjonalnego. Potwierdzaj one niejednorodno wiadomoci, orientacji i poznania, dotyczc rnych faz poznania i oceny zjawiska, a take rnych piter odbioru impulsw i rnych orodkw ukadu nerwowego. Stymulacja bodcowa na poziomie przedwiadomociowym prowadzi z jednej strony do automatycznych reakcji afektywnych i dozna wegetatywnych, bezporednio wpywajcych na mimik, gestykulacj i zachowanie, a z drugiej podwiadoma orientacja uatwia automatyczne odczytywanie znacze jzyka ciaa i pozwala traktowa emocje jako kody orientacji (Obuchowski 1970) o charakterze archetypw (Jung 1976; 1970; Prokopiuk 1970; Langacker 1995; Eliade 1974; Bodlin 1969; Descls 1992). Mwic obrazowo: kora starego mzgu reguluje zarwno podstawowe procesy biologiczne, jak i uczucia, natomiast nowa mylenie racjonalne, wol i mechanizmy podejmowania decyzji. Ponadto midzy doln (parterow) star czci mzgu a neocortexem dziaa powikszony hipotalamus, gwny przedzia midzy parterem a gr neocortexem (Damasio 1996: 128). A. Damasio podkrela, e natura nie tylko zbudowaa aparat racjonalnoci na szczycie aparatu regulacji biologicznej, ale take z niego i z nim (1996: 128). Mechanizmy zachowania wykorzystuj zarwno mzgowie, jak i neocortex. Pomostem midzy nimi s e m o c j e usytuowane w mzgowiu (subcortex) oraz w nowym mzgu (neocortex). Z bada psychologw i neurologw wynika wany wniosek dla bada semantycznych, a mianowicie taki, i naley uwzgldnia w nich dowiadczenia ciaa, a dokadniej eksponowa je w modelach kognitywnych wsptworzcych znaczenie ujzykowionego pojcia. Podobn tez zgasza George Lakoff (1986: 119), podkrelajc konieczno wyeksplikowania: wpywu ciaa na charakterystyk poj znaczcych, ludzkiej zdolnoci do posugiwania si wyobrani przy tworzeniu poj znaczcych wraz z przejawami racjonalnoci, ktrych nie mona wyjani przez odwoywanie si do niezalenej od umysu, zewntrznej rzeczywistoci (Lakoff 1986: 119). W najstarszej psychologicznej teorii emocji zapocztkowanej przez Karola Darwina (1988), Bronisawa Malinowskiego (1984) podnoszcej podobne zagadnienia dominuje pogld, e uczucia przejawiaj si w postaci zmian wyrazu twarzy oraz w jzyku ciaa (ang. the body language), samo za studium synnego biologa nad ekspresj ludzkiej twarzy znalazo licznych kontynuatorw (Ekman 1971; Ekman, Friesen, Ellsworth 1972; 1973a; 1973b; 1980; Ekman, Levenson, Friesen 1983; Eibl-Eibesfeldt 1987), sytuujcych si w tym samym nurcie bada. Ekspresja ludzkiej twarzy i jzyk ciaa (Lowen 1991; 1992; Hall

30

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

1979; 1987) staj si interesujce dla lingwisty, gdy przybieraj ksztat jzykowy i s wyraane za pomoc frazeologii i leksyki (X zmarszczy czoo; X ma pioruny w oczach; X si rozindyczy; X si napuszy jak paw; X zzielania). I. Eibl-Eibesfeldt (1987) oraz P. Ekman (1971; Ekman, Friesen, Ellsworth 1972; 1973a; 1973b), P. Ekman i W. Friesen (1976) wykazali, ktre objawy uczu cz wiat ludzi i zwierzt, a ktre ukazuj przejcie od wiata natury do kultury (de Sousa 1990: 182) bd s gboko osadzone w kulturze. Ocena taka doprowadzia do przyjcia tezy, e istniej uczucia podstawowe, czyli wspomniane ju afekty pierwotne, prekognitywne (Goleman 1997: 53), podzielane przez ludzi i zwierzta, przez ludzi rnych ras i kultur. Autorzy nie s do koca zgodni, ktre uzna za takie powszechniki. Jednake istnieje zgodno co do bazowego, prekognitywnego, mimowolnego, a tym samym powszechnego charakteru: radoci, strachu, smutku i gniewu (zoci), zdziwienia, natomiast P. Ekman i W. Friesen (1976) proponuj jeszcze obrzydzenie, Anna Wierzbicka (1992) za ciekawo i przyjemno (por. take Ekman 1980: 130). A. Wierzbicka (1999: 162) podkrela wszake, e podzielanie tych uczu nie musi si wiza z uniwersalnymi pojciami, dla ktrych uywa si angielskich sw anger, happiness, sad itp., ale raczej z uniwersalnoci pewnych przekona wywoujcych uczucia (Wierzbicka 1999: 159) w fazie kognitywnej (Jarymowicz 1997: 156; Le Doux 1998c: 232) oraz w badaniach autorki z uniwersalnymi prostymi jednostkami semantycznymi (Wierzbicka 1999: 138-161), za pomoc ktrych mona te przekonania wyraa. W tym punkcie naszych rozwaa trzeba zada pytanie, co oznacza podstawowo uczu. Niewtpliwie dla psychologw i kognitywistw podstawowo jest inn nazw powszechnoci wynikajcej z automatycznej sekwencji pocztkowej oceny bodca i mimowolnoci reakcji (por. uwagi poprzednie). Za powszechne uznaje si take maski twarzy wyraajce gniew, smutek, rado itp., od czasw synnych zdj K. Darwina (1988) i ich charakterystyki oddajcej automatyczn reakcj na bodziec. Za powszechne uwaa A. Wierzbicka (1992: 162) rwnie pewne przekonania ujawniajce si w reprezentacji semantycznej uczu, np.: X ywi co dobrego przy radoci, X-owi jest le przy smutku. Tego typu przekonania s w istocie najbardziej ogln charakterystyk UCZU i podstaw przekadu dwujzycznego (i wicej) nazw reprezentujcych pojcia np. ang. anger, pol. gniew na austral. liget w jzyku aborygenw. Charakterystyka taka odnosi si do wymiaru logiczno-referencjalnego jzyka i moe by utosamiana na przykad z inwariantem jzykowym Jeana-Pierrea Desclsa, rozumianym jako warto wsplna reprezentujca (czca) wszystkie subkategorie (Descls, Bany 1997), stanowica podstaw przekadu nazwy z jzyka na jzyk. Pomimo rnych supozycji i skojarze utrwalonych w jzykach narodowych powtarzajcy si zasadniczy komponent znaczenia w postaci genus proximum i differentia specifica wyznacza tertium comparationis niezbdne do tworzenia sownikw dwu- i wielojzycznych. A. Wierzbicka oprcz podzielania tezy o relatywizmie jzykowym (1999: 162) pozostaje wierna rwnie zasadzie funkcjonowania elementu(-w) wspl-

O metaforyce uczu

31

nych wikszoci jzykw narodowych, przynajmniej z grupy indoeuropejskiej. W tym sensie w wymiarze logiczno-referencjalnym jzyka mona mwi o powszechnoci elementw semantycznych w rnych jzykach wiata, a tym samym ich podstawowoci. W pracach A. Wierzbickiej (1999) wanym wyznacznikiem tych elementw jest ich skadniowa baza semantyczna, nierozkadalno i niedefiniowalno, czyli elementarno semantyczna o charakterze uniwersalnym (Wierzbicka 1999: 140-142). Dla jzykoznawcy wydaje si interesujce inne jeszcze rozwizanie, a mianowicie przyjcie poziomu podstawowego nazw bdcych ujzykowionym pojciem. Formuujc tez o poziomie podstawowym, Eleonora Rosch (1978: 35-38; 1977; 1975a; 1975b; 1981) przyja, e poziom podstawowy usytuowany jest w rodku hierarchii taksonomicznej midzy superkategori (np. UCZUCIE) a subkategoriami (np. STRACH PANICZNY). Poziom podstawowy zdeterminowany jest przez oglny gestalt percepcji i nie wymaga wysiku kognitywnego ani przywoania cech dystynktywnych (por. Lakoff 1987: 46). Jeli wzi pod uwag, e p o z i o m p o d s t a w o w y jest zdaniem Eleonory Rosch (1978: 35-38) najwyszym poziomem, w ktrym: 1) czonkowie kategorii maj podobnie postrzegane ksztaty oglne; 2) pojedyncze wyobraenie mentalne moe odzwierciedla ca kategori; 3) czowiek wykonuje podobne czynnoci motoryczne, tj. podobna jest motoryka ciaa eksperiencera i innych ludzi (por. powszechno psychologiczn); 4) czowiek najszybciej identyfikuje czonka kategorii; 5) uywa si najbardziej powszechnych etykietek, nazw dla czonkw kategorii; 6) nastpuje najszybsze nazwanie i rozumienie przez dzieci; 7) najszybciej opanowuje si leksyk jzyka; 8) wystpuj najkrtsze leksemy prymarne; 9) terminy s uywane w kontekstach NEUTRALNYCH; 10) wiedza ludzka jest najbardziej zorganizowana (por. take Lakoff 1987: 46). Poziom ten jest rwnie podstawowy w czterech zaoeniach wspwystpujcych jako cao (Rosch 1978: 35-38, Lakoff 1987: 47): 1) percepcji oglnie postrzegany ksztat a) pojedyncze wyobraenie mentalne, b) szybka identyfikacja; 2) funkcji oglny program motoryczny; 3) komunikacji najkrtsze wyrazy, najczciej uywane, najbardziej neutralne kontekstowo, p i e r w s z e s o w a d z i e c i , pierwsze sowa leksykonu; 4) organizacji wiedzy tutaj tkwi atrybuty kategorii. Mona wic stwierdzi, i UCZUCIA typu GNIEW, SMUTEK, RADO, STRACH, ZDZIWIENIE, CIEKAWO i PRZYJEMNO odznaczaj si prostot psychologiczn oraz u s y t u o w a n i e m n a p o z i o m i e p o d s t a w o w y m k a t e g o r i i jako najszybciej rozpoznawane w percepcji, najszybsze

32

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

w identyfikacji, nazwane najkrtszymi wyrazami, najczciej uywanymi, najbardziej neutralnymi w kontekstach mwienia o UCZUCIACH, s to: pierwsze sowa dzieci, pierwsze sowa w leksykonie, a w nich najlepiej prezentowane s cechy istotne caej podkategorii UCZU. Z tego te powodu nazwy te stay si nazwami grup leksykalno-semantycznych UCZU w pracach postrukturalnych i generatywnych (Nowakowska-Kempna 1986: 70A,B) bd nazwami subkategorii w kognitywizmie (Nowakowska-Kempna 1995: 120-122). Bywaj rwnie nazywane z tego powodu emocjami prostymi (Siatkowska 1989: 119-120). Dlatego emocje proste stanowi przedmiot szczeglnego zainteresowania lingwistyki. Pojcia okrelajce UCZUCIA s szczeglnie podatne na te dwa aspekty konstruowania modeli kognitywnych (symbolicznych), poniewa reakcja ciaa na zjawisko wywoujce uczucie jest wczeniejsza lub rwnoczesna z reakcj intelektualn i uwiadomieniem sobie tej sytuacji (np. szybciej cofamy rk od gorcego przedmiotu ni stwierdzamy: to parzy!), a ponadto dowiadczenie cieles-ne ma bogate przeoenie na jzyk frazeologizmw, one za wsptworz znaczenie pojcia w semantyce rozumienia (tzw. ang. U-Semantics, Fillmore 1985). Naley rwnie podkreli, i kontakt wzrokowy interlokutorw, twarz w twarz, podczas odbywajcej si rozmowy, stanowi rdo od 30% do 60% informacji o przeyciach emocjonalnych. W tym stanie rzeczy naturalna potrzeba obserwacji partnera podczas rozmowy staje si obowizkiem, gdy pomaga ona waciwie odczyta tre, intencje i uczucia rozmwcy, wane dla nich obu. Dla jzykoznawcy obszarem zainteresowa staje si wic z w e r b a l i z o w a n y j z y k c i a a (Kryk-Kastovsky 1997), ktry scharakteryzowa naley jako poredni sposb komunikowania uczu, po poprzednim poddaniu ich procesom konceptualizacji (Foolen 1997: 21). S. Niemeier (The Language of Emotions 1997: 286-294), charakteryzujc niewerbalne zachowania emocjonalne, wskazuje na typowe, skonwencjonalizowane rodki, np. proksemik, postawy, ruchy ciaa, gowy, rk, gesty, zachowania paralingwistyczne typu ton i barwa gosu, wzdychanie, jczenie, cmokanie, ziewanie, mimik twarzy, sposb mwienia. R. Reirenzein (1983), a za nim M. Battacchi, T. Suslow i M. Renna (1996: 2122) proponuj uwzgldni przy lingwistycznej charakterystyce uczu: 1) reakcje fizjologiczne zwizane z uaktywnieniem ASN (autonomicznego systemu nerwowego), w tym reakcje fizyczne: bicie serca, przyspieszony oddech; 2) reakcje toniczne (napicie ciaa, jego naprenie, postaw, zachowania); 3) instrumentalne reakcje motoryczne (np. czynnoci: bicie, gryzienie, kopanie, ucieczka); 4) ekspresywne reakcje motoryczne (mimik, gesty, sposb i tempo mwienia, barw i si gosu, wysoko i natenie tonu wypowiedzi); 5) ekspresywne reakcje jzykowe (np. rodki stylistyczne wypowiedzi ekspresyjnej, anakoluty, inwersje, powtrzenia itp.); 6) subiektywne komponenty dowiadczenia (uczucia, odczucia, czucie itp.). Wskazuj oni, e c z u c i e to zdolno przeywania wewntrznego stanu zoonego z procesw zakorzenionych w ASN (Le Doux 1998a; 1998b; 1998c; 1998d; 1998e; 1998f), przejawiajcych si w behawioralnych reakcjach zachowa-

O metaforyce uczu

33

niowych (Goleman 1997: 443), ekspresji motorycznej i instrumentalnej (Battacchi, Suslow, Renna 1996: 22; Sperling 1995: 227-228; Goleman 1997: 106-108). Dla bada lingwistycznych istotne s odpowiadajce im w jzyku frazeologizmy skonwencjonalizowane oraz ukryte (Pajdziska 1990: 109), sam sposb ich konstruowania, znaczenie przenone, stopie konwencjonalizacji, zachowanie/ (lub brak bezporedniej) relacji referencji z desygnatami, por.: X szed ze spuszczon gow; X machn na to rk; X wlk si z opuszczonymi rkoma; X bezadnie macha rkami; X achn si; X skoczy jak oparzony; X trzasn pici w st; X trzasn drzwiami; X sycza przez zby; X miodzi / sodzi; X jcza z blu; X wzdycha do Anny; X cmoka z zachwytu; X westchn gboko; X odetchn z ulg; X ziewa z nudw; X zmarszczy brwi / czoo; X spochmurnia; X-owi dziko zawieciy si oczy; X mia rado w oczach; X mia dusz na ramieniu. Komunikacja werbalna uczu w wielu wypadkach czy si z emfaz/ekspresj wypowiedzi i korzysta z wielu konwencjonalnych jednostek jzyka, sucych emfazie od wykadnikw paralingwistycznych barwy i akcentuacji po skadniowe i tekstowe (Foolen 1997: 22-23; Kryk-Kastovsky 1997: 156; Nowakowska-Kempna 1995: 21-22). Na czym polega emfatyczne czy przesadne uksztatowanie wypowiedzi, wyjania aciski i grecki rdosw terminw: ac. expressio w y t a c z a n i e, wyraanie i gr. emphasis ujawnienie, sens, n a c i s k . Wypowied emfatyczna, w naszym przypadku: emfaza emocji, czyli ekspresja emocji, polega na ujawnieniu wewntrznego nastawienia nadawcy komunikatu (bdcego eksperiencerem lub tylko obserwatorem eksperiencera) wobec przeywanych lub obserwowanych uczu lub te wewntrznego stanu psychiki rwnie pobudzonej emocjonalnie (dodatkowo z powodu obserwowalnych uczu cudzych lub wasnych). W przypadku emfazy/ekspresji emocji nastpuje przesadne zwrcenie uwagi na samo uczucie, na nadzwyczajne jego przeycie gwatowne, intensywne i gbokie zbyt gwatowne i intensywne w stosunku do jakoci bodca (zdarzenia lub osoby) wywoujcego emocj. Z bahego powodu, nieistotnego czy mao wanego na przykad robi si spraw pierwszorzdn i przydaje jej niezwyke znaczenie w yciu czowieka: Janka leaa plackiem przed wieymi ptysiami. Beat powalia na kolana galaretka truskawkowa z kremem. Basia kocha lody. Jurek uwielbia urek staropolski/grochwk. Andrzej jest zakochany w barszczu litewskim/rosole z makaronem. Piotr ubstwia haftowane obrusy. Krzy nie posiada si ze szczcia, jedzc baranin. Krysia jest w sidmym niebie z powodu kupna nowych butw/widoku zupy fasolowej.

34

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

Janka umiera z rozpaczy, nie kupiwszy nowych papci. Wojtek jest przeraony uwag Krzyka. Emfaza emocji staje si jeszcze bardziej wyrazista, gdy niezwykle intensywne uczucie pozytywne wywouje negatywny stan rzeczy bd dziaajca osoba nadmiernie negatywnie/pozytywnie przeywa uczucie lub odwrotnie: gwatowne uczucia negatywne towarzysz bahym, ale pozytywnym bodcom: Janek uwielbia siusia za drzewem. Piotr ubstwia duba w nosie. Krysia jest w sidmym niebie, pokazawszy jzyk koleance. Jurek umiera ze szczcia, trzepic dywan. Jola szaleje z niepokoju o swoj chusteczk do nosa. Jzek czuje si wniebowzity, chodzc w mierdzcych skarpetkach. Beata jest przeraona z powodu koniecznoci kupna znaczkw na poczcie. Witek pogry si w rozpaczy na wie, e trzeba zasznurowa buty, kiedy wychodzi si z domu. Jarek z eufori/entuzjazmem zjad zup. Emfaza/ekspresja emocji pojawia si w obu funkcjach w literaturze, w drugim przypadku wskazujc na zachowania wiadczce o zaburzonej lub dewiacyjnej osobowoci. Emfaza zwizana z przesadn nieadekwatn do wanoci bodca reakcj emocjonaln zaburza i zakca prototypy UCZU np. wyszych: MIOCI i UWIELBIENIA (uwielbiam kicha, kocham kichanie i wycieranie nosa chusteczk), lub UCZU negatywnych (rozpaczam po stracie chusteczki do nosa, wciekaj mnie nowe buty, nienawidz piknych kwiatw, brzydz si czerwonymi rami). Efekt emfazy jest wynikiem szczeglnego doboru wyrae, np. przyczyn emocji zupenie nieadekwatnych wobec gwatownoci i gbokoci uczu, nacechowanych intensywnoci przeycia emocjonalnego itp. (Stankjevi 1964; Grabias 1978; 1981; Witwicki 1962; Goleman 1997: 443-444). Emfaza emocji ujawnia si ze szczegln moc w konstrukcjach funkcjonujcych zgodnie ze znaczeniem sownikowym, np.: by w sidmym niebie by bardzo szczliwym (a nie: czu si jak w sidmym niebie), por.: Marta pia, ale siedziaa ponura, le si czua pord tych krzykliwych, moe nawet i sympatycznych, lecz obojtnych ludzi. I nie poznawaa swej przyjaciki, Irena bya w sidmym niebie, Lazur apa j pod stolikiem za kolano, ona chichotaa coraz goniej (Bba, Dziamska, Liberek 1996: 316)3.
3

Zwrcia mi na to uwag Krystyna Waszakowa w recenzji niniejszego tomu.

O metaforyce uczu

35

Wrd skonwencjonalizowanych rodkw jzykowych wyraajcych ekspresj emocji oprcz dobranych szczeglnie sw (zob. Awdiejew 1983: 55) wystpuj rodki skadniowe z szykiem inwertywnym (jako najczstsz metod), intonacja zdania i akcentuacja wyrazw (Laskowska 1993: 2), nasycenie wyrazw przyrostkami hipokorystycznymi, ekspresywno-deminutywnymi lub augmentatywnymi, powtarzanie wyrazw lub sylab itp., a take niejawna emotywno wprowadzana do aktu komunikacji jako implikatura (Zdunkiewicz 1988; 1989: 525). Uczucia stanowi obszar semantyczny stosunkowo dobrze poddajcy si wykrywaniu kierunkw konceptualizacji i odsanianiu struktury pojcia, poniewa obserwacje zmysowe i manipulacje bezporednie s utrwalone w refleksji umysowej oraz skonwencjonalizowane w jzyku w postaci jednostek jzykowych (Langacker 1995: 12-14; Fife 1994: 12-17), najczciej f r a z e o l o g i z m w, na ktrych podstawie mona tworzy nowe formacje i metafory ad libitum. Oprcz frazeologizmw i nazw, UCZUCIA korzystaj ze rodkw fonologicznych, morfologiczno-skadniowych, tekstowych i paralingwistycznych sucych do ich wyraania (Nowakowska-Kempna 1995). Uwagi te naley poprze hipotez Stanisawa Grabiasa, e emotywno nie dotyczy realnoci, lecz jest wyrazem tego, czy nadawca uczuciowo akceptuje tre komunikatu, czy te nie, i wie si z wartociowaniem (1981: 31; podobnie Awdiejew 1987: 117). Mona uzna, i emocja przynosi (Awdiejew 1987: 117) nadwyk wartociowania, a tak rozumiana emocjonalno czy te emfatyczno/ekspresywno wypowiedzi odnosi si do sposobu mwienia o emocjach, a tym samym osiga poziom e m o c j o n a l n e j e m o c j o n a l n o c i , czyli emocji do kwadratu. Wystpuje ona w zdaniach, w ktrych emocjonalnie, inaczej mwic: ekspresywnie, emfatycznie mwi si o emocjach. George Lakoff i Mark Johnson (1988: 83, 168, 220, 223) podkrelaj, e UCZUCIA s sabo zaznaczone w naszym systemie pojciowym, w zwizku z czym trudno przedstawi ich struktur konceptualn. Wedug nas nie ma problemw z przedstawieniem struktury poj okrelajcych UCZUCIA, chocia jest ona zbudowana z niewielu cech inherentnych, poza formu X (kto) czuje z (co), oraz z cech relacyjnych odnoszcych si do sfery racjonalnoci, a take rozumienia w metaforyce. UCZUCIA s wwczas definiowane przez uwikanie z sdami o zdarzeniu wywoujcym uczucie (Wierzbicka 1971; 1972; Nowakows k a -Kempna 1986; 1987; Zaron 1985) bd z rozumieniem metaforycznym dowiadcze cielesnych (Lakoff, Johnson 1988; Kvecses 1986; 1995; Lakoff 1987; Lakoff, Turner 1989; Nowakowska-Kempna 1995; Battacchi, Suslow, Renna 1996; The Language of Emotions 1997). Trudno si zgodzi z twierdzeniem G. Lakoffa i M. Johnsona (1988: 146), e UCZUCIA, np. MIO, mona tylko czciowo definiowa za pomoc takich cech inherentnych, jak: CZUO, UCZUCIE, ENTUZJAZM, PODANIE PCIOWE, a czciowo za pomoc koherentnego systemu metafor, gdy w naszym przekonaniu cechy okrelajce UCZUCIE, np. z grupy RADOCI EN-

36

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

TUZJAZM, czy CZUO z grupy WZRUSZENIA oraz PODANIE PCIOWE stanowi nie tyle cechy, co s p o s b a k t y w i z a c j i UCZUCIA, sposb speniania si uczu-postaw emocjonalnych (por. dalsze rozwaania) poprzez afekty aktualizujce. W dowiadczeniu cielesnym uczu mona ze wzgldu na kryterium k t o k o g o obserwuje oraz k t o c z e g o dowiadcza wyrni zreflektowane w jzyku: 1) dowiadczenia fizyczne eksperiencera, o charakterze wewntrznych dozna, np.: X-owi burzy si krew; w X-ie przewraca si wtroba; 2) dowiadczenia fizyczne eksperiencera, ujawniajce si na zewntrz jego ciaa, a odbierane przez niego: X zmarszczy czoo; X-owi wosy podniosy si na gowie; X-a ciarki przeszy po plecach; X-a obla zimny pot; 3) dowiadczenia fizyczne eksperiencera, ujawniajce si na zewntrz jego ciaa, a odbierane przez obserwatora, ale niekoniecznie zauwaalne przez doznajcego uczucia: X krzywi si; X mia zachmurzone czoo; X zblad miertelnie; X by blady jak ptno/jak ciana; X by zimny ze strachu; X-owi krew ucieka z twarzy; 4) dowiadczenia cielesne, rejestrowane przez obserwatora i eksperiencera, por.: X obla si rumiecem; X-owi krew uderzya do twarzy; X zaczerwieni si po czubki wosw; X zdrtwia/zamar; 5) dziaania i zachowania emocjonalne eksperiencera, zauwaane przez niego i obserwatora: X zgrzytn/zgrzyta zbami; X mia si sardonicznie; X zamia si szatasko; X trzasn pici w st; X trzasn drzwiami; X wzruszy ramionami; X pokaza fig z makiem; X mia si, klaska w rce i taczy. W praktyce bada semantycznych nie oddziela si refleksji obserwatora od eksperiencera. Dowiadczenia cielesne eksperiencera, jego gesty i mimika, dziaania i zachowania, w perspektywie percepcji zmysowej jego i/lub obserwatora, a dalej w refleksji umysowej i konwencjonalizacji w jzyku, stanowi trudn sztuk dowiadczania uczu, mwienia o UCZUCIACH i ich konceptualizacji. Dziki dyskursowi o UCZUCIACH mona zaprezentowa ich ROZUMIENIE (Lakoff, Johnson 1988; Johnson 1987; Lakoff 1987; Lakoff, Turner 1989; Nowakowska-Kempna 1995), a w refleksji semantycznej: modele rozumienia scharakteryzowane przez G. Lakoffa (1987: 202-217, 100-114) jako w y i d e a l i z o w a n e m o d e l e k o g n i t y w n e (ang. Idealized Cognitive Models, skrt ICM). Kognitywici (Lakoff, Johnson 1988: 211; Langacker 1995) podkrelaj, e owe modele poznawcze czy te domeny w koncepcji R. Langackera (1995) nie odnosz si wprost do rzeczywistoci pozajzykowej, ale przez m e d i u m ludzkiego poznania i m e d i u m skonwencjonalizowanego mwienia o nim w jzyku. G. Lakoff (1987: 31) przyjmuje, i takie cechy/elementy semantyczne nie s przypadkowe, lecz ukadaj si systematycznie w struktur (por. take Kvecses 1986: 3, 11, 12) pewnego rodzaju (ang. systematic structure of some kind), poniewa tylko kto, kto si pieni, wrzeszczy/drze si i trzaska pici w st, prze-

O metaforyce uczu

37

sta by obojtny i straci zimn krew. Jednostki jzykowe, ktre si wwczas pojawiaj, odsyaj zarazem do dosownego znaczenia cielesnych objaww uczucia, jak i relacji metaforycznych, sytuowanych w pewnej kulturze, por.: If we understand reason as embodied, then we will want to understand the relationship between the mind and the body and to find out how to cultivate the body and embodied aspects of reason (Lakoff 1987: XVI). Przejcie od procesw percepcji stanu rzeczy poprzez przyjcie i przetworzenie informacji perceptualnych w poznaniu do symbolizacji w jzyku (w postaci jednostek jzykowych) odpowiada zaproponowanej przez E. Ohnuki-Tierney (1981) triadzie etapw ludzkiego dowiadczenia w postaci: PERCEPCJI KONCEPTUALIZACJI SYMBOLIZACJI Koncepcj t rozwinlimy w innej pracy (Nowakowska-Kempna 1995), podkrelajc, i rzeczywisto pozajzykowa wie si z procesami percepcyjnymi, jej poznanie z procesami konceptualizacyjnymi, a ujcie jzykowe z procesami symbolicznymi, przy czym w kadym etapie trwania owych procesw nie sposb pomin procesw selekcji, analizy, syntezy, porwnania, uoglnienia, abstrahowania i idealizacji (modelowania), ktre stanowi ich nieodczny element strukturalny (Nowakowska-Kempna 1995: 109-115). W procesie analizy rzeczywistoci wychodzi si bardzo czsto od ostatniego etapu, a mianowicie procesu
przestrze mentalna

zasada odpowiednioci kon wy wenc obr jon cja me aen aliza K iza p tafo iow cja y eot ryk o ter a

P
zasada korespondencji

S
zasada interpretacji

R
rzeczywisto pozajzykowa

zasada reprezentacji

F-F
biegun fonetyczno-fonologiczny ujzykowionego pojcia

38

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

symbolizacji i istnienia okrelonych jednostek jzykowych, uytych w tekstach przez nadawc komunikatu (typ gramatyki kontekstowej), by poprzez medium jzyka i sposb uporzdkowania wiata w jzyku, tzw. j z y k o w y o b r a z w i a t a (por. Jzykowy obraz wiata 1990), dotrze do procesw konceptualizacji rzeczywistoci pozajzykowej w poznaniu, a nastpnie zrozumie wpyw procesw percepcyjnych na kierunki teje konceptualizacji. W dalszej kolejnoci wymaga to modyfikacji klasycznego trjkta semiotycznego Richardsa Ogdena do postaci r o m b u i n f o r m a c y j n e g o nawizujcego w niektrych rozwizaniach szczegowych do modelu kuli bilardowej R. Langackera (por. Tabakowska 1995), gdzie: P percepcja (procesy percepcyjne), obserwacja danych zmysowo-umysowych; K konceptualizacja (procesy konceptualizacyjne zwizane z przetwarzaniem danych w pamici, odnotowaniem ich w pamici trwaej i dowiadczeniu Najder 1989; Bobryk 1987 oraz z przyjciem informacji w postaci gotowych stereotypw mylowych uruchamiajcych takie procesy, jak rwnie wnioskowanie bdce najbardziej skomplikowanym procesem umysowym); S symbolizacja (procesy symbolizacji danych w pojcia, a dokadniej: ujzykowione pojcia, bo czyme jest pojcie bez odpowiadajcego mu wyraenia w jzyku, tj. jednostki jzykowej); R rzeczywisto pozajzykowa; F-F biegun fonetyczno-fonologiczny ujzykowionego pojcia. Midzy rzeczywistoci pozajzykow a percepcj dziaa zasada korespondencji, dane zmysowe dobrze oddaj bowiem obraz rzeczywistoci pozajzykowej zgodnie z ludzkim postrzeganiem, tj. postrzeganiem na sposb ludzki (zgodnie z moliwociami percepcji czowieka, ktra jest sabsza od wchu psa, suchu nietoperza, wzroku ptaka, smaku wa itp.). Midzy percepcj a konceptualizacj funkcjonuje zasada odpowiednioci, przy czym korespondencj traktujemy jako jedn z odmian zasady odpowiednioci, odpowiednio za obejmuje cay szereg procesw poznania od najprostszych, np. selekcji, do najbardziej skomplikowanych, jak wnioskowanie. S to procesy poznawcze prowadzce do utworzenia zbiorw/kategorii. Efekty i wyniki procesw poznawczych konstytuuj si w p o j c i a, te za staj si w przewaajcej czci pojciami ujzykowionymi. Pojcia maj bowiem przede wszystkim charakter jzykowy, a mylenie jest myleniem jzykowym (Bobryk 1987). Proces symbolizacji, czyli ujzykowienia poj, wymaga wszake uwzgldnienia konwencjonalnoci samego jzyka (Bartmiski 1985: 4951; Langacker 1987: 51, 66-76, 488; Kvecses 1986; 2-3; Frake 1980: 4), jego strukturalnoci, tj. obecnych w nim kategorii gramatycznych (fleksyjnych, sowotwrczych, skadniowych i fonologicznych, por. Langacker 1995: 28; 1987: 6276, 455-457), oraz metaforyki (Lakoff, Johnson 1988; Lakoff, Turner 1989) i konwencjonalnej obrazowoci (obrazowania, por. Langacker 1995: 19). Procesom konceptualizacji, czyli poznawania rzeczywistoci, towarzysz

O metaforyce uczu

39

zwykle zjawiska supergeneralizacji (por. niem. bergeneralisierungen, Quasthoff 1997) zwizane nieodcznie z funkcj stereotypw i uproszcze w myleniu, bdc nastpstwem niemonoci poznania wszystkiego dokadnie i wnikliwie, dogbnie i caociowo. Przedmiotem bada lingwisty za s gotowe wyniki symbolizacji w postaci jednostek jzykowych (znakw jzykowych), ktre odsaniaj procesy symbolizacji, tj. mwi, w jaki sposb jzyk koduje uoglnienia (Langacker 1995: 28). Tym samym symbolizacja czy si z elementami interpretacji rzeczywistoci pozajzykowej wynikajcej ze strukturalnoci jzyka i mechanizmw jego funkcjonowania (Langacker 1987: 51, 66-76). W procesie symbolizacji midzy biegunem semantycznym a fonologicznym dziaa zasada reprezentacji, tj. czenia znacze z odpowiednim ksztatem fonicznym wyrazu w danym jzyku narodowym, przy czym wyrazy s zwykle wieloznaczne, a proces ten oparty jest na zjawisku polisemii, gdzie kolejne znaczenia wyrazu/wyraenia zachowuj elementy semantyczne ze struktury znaczeniowej innych, bliskich im semantycznie jednostek jzykowych o tym samym brzmieniu, por.: mio uczucie, mio obiekt uczucia, mio postawa wobec bliniego/drugiego czowieka itp. (Langacker 1991: 4, 185, 241, 379-384, 452-454). Procesy stereotypizacyjne (Quasthoff 1997) rozpoczynaj si ju na poziomie obserwacji danych zmysowych, wszdzie tam, gdzie towarzysz im procesy umysowe, albowiem selekcja i uzupenianie danych s obecne w procesach przetwarzania danych w pamici, w kategoryzacji i wnioskowaniu (Najder 1989; Bobryk 1987; Nosal 1990), a nale do procesw symbolizacyjnych w tym sensie, e czowiek odnajduje w jzyku gotowe jednostki o charakterze wyrae, frazeologizmw, sentencji lub porzekade pozwalajcych mu na ich uycie w postaci gotowego wzoru, por.: co nagle, to po diable; jaka ma, taka na; kto zdbia i wypuci listki; kto ugryz si w jzyk; kto jest chudy jak szczapa; kto jest blady jak ptno/pachta/ciana/mier. Percepcja czciowo, a zwaszcza konceptualizacja i symbolizacja w caoci dotycz przestrzeni mentalnej czowieka (Tabakowska 1995; Fife 1994; Langacker 1995). W przestrzeni tej maj miejsce procesy ujzykowienia poj oparte na obserwacji, stereotypizacji, metaforyce, obrazowoci i konwencjalizacji oraz wielu innych mechanizmach. Termin p r z e s t r z e m e n t a l n a zosta wprowadzony przez G. Fauconniera (1985; Spaces 1996: 1-28) w znaczeniu medium midzy konceptualizacj a myl (Spaces 1996: 2-3), dziki czemu przedmioty (w sensie logicznym, sensu largo) oraz stany rzeczy, ktre konceptualizujemy, maj swoj reprezentacj w przestrzeni mentalnej. Komentujc rozumienie p r z e s t r z e n i m e n t a l n e j , G. Lakoff podkrela, e kognitywizm wprowadza przestrzenie mentalne w miejsce moliwych wiatw i sytuacji moliwych (1987: 281) oraz e ze wzgldu na swj kognitywny status mog one funkcjonowa w realizmie dowiadczeniowym. G. Fauconnier (1985) przyjmuje, e przestrzenie mentalne maj nastpujce waciwoci (por. Lakoff 1987: 281):

40

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

mog zawiera jednostki mentalne, mog by zbudowane z modeli kognitywnych, mog by powizane z innymi przestrzeniami za pomoc konektorw (spjnikw/cznikw, ang. connectors), jednostka z jednej przestrzeni moe by poczona z inn, z innej przestrzeni, za pomoc spjnika/konektora, przestrzenie mog si poszerza, tj. mog otrzyma w procesie kognitywnym dodatkowe jednostki i modele kognitywne, ICM mog wprowadza przestrzenie z nimi zwizane. G. Fauconnier (1985; Spaces 1996: 1-28) uwaa, i w procesie kognitywnym zawierajcym przestrzenie mentalne mona uruchomi wane strategie, takie jak: unikanie przeciwiestw w obrbie przestrzeni, maksymalizacja wsplnego ta zaoe (ang. assumption) w przestrzeniach bliskich (graniczcych), centralne elementy wprowadzone do przestrzeni staj si elementami ta w przestrzeniach dotyczcych przyszoci (za: Lakoff 1987: 281). Przestrzenie mentalne maj charakter konceptualny i nie posiadaj statusu ontologicznego materialnego, funkcjonuj jedynie w obrbie umysu. Przestrzenie mentalne jak moliwe wiaty w filozofii brytyjskiej majc status reprezentacji, su m.in. do zrozumienia sytuacji hipotetycznych i fikcyjnych. Przestrzenie mentalne UCZU s uruchamiane na przykad wtedy, kiedy obserwator i nadawca komunikatu nie bdcy eksperiencerem stara si na drodze empatii oraz porwnania cudzych uczu z wasnymi ustali i nazwa to, co czuje eksperiencer. Taka sytuacja kognitywna rozpoznana od dawna przez filozofw, psychologw i lingwistw znajduje swoje eksplicytne wykadniki w definicjach prototypw UCZU zaprezentowanych przez A. Wierzbick (1992; 1999). Z perspektywy ucielenienia myli, obecnoci dowiadcze zmysowych i fizykalnych w umyle, oraz opartej na tym metaforyki pozwalajcej na konkretne, materialne rozumienie przedmiotw abstrakcyjnych ich upostaciowanie lub animizacj naley przyjrze si szczegowo podstawowej dystynkcji UCZU, a mianowicie ich podziaowi na: 1) UCZUCIA-AFEKTY (krtkotrwae), 2) UCZUCIA-POSTAWY emocjonalne (dugotrwae). Z tego punktu widzenia trzeba odpowiedzie na dwa pytania: 1) czy dystynkcja taka jest rzeczywicie sposobem rozrniania UCZU, a tym samym, z jakich faktw kognitywnych i jzykowych mona j wywodzi; 2) jak t dystynkcj nazwa w kognitywizmie, biorc pod uwag zaoenia metodologiczne teorii. Rozrnienie niesprowadzalnych do siebie jakociowo UCZU-AFEKTW i UCZU-POSTAW byo od wiekw postulowane przez filozofw, poczwszy od Arystotelesa, a dokadnie zostao opisane w pracy Gilberta Rylea (1970: 148198). Badacz podkrela, i podstawowa ich odmiana, tj. doznania (czyli afekty

O metaforyce uczu

41

w literaturze psychologicznej), to z d a r z e n i a w wiecie umysu, a pozostae, czyli usposobienia, nastroje i postawy maj charakter d y s p o z y c j i d o z d a r z e . Rnica midzy zdarzeniami a dyspozycjami stanowi gwny punkt zainteresowa G. Rylea (1970: 198-253, 148-152), poniewa ma ona kapitalne nastpstwa, wynikajce z rnych dziaa umysu. Dyspozycjami do zdarze s nie tylko UCZUCIA dugotrwae, ale take i n t e l i g e n c j a, ktra spenia si w decyzjach, dziaaniach, akcjach. Podobna koncepcja zostaa szeroko przedstawiona i skomentowana w pracy Czesawa Znamierowskiego (1957: 151-193, 222-242, 270-321) oraz we wczeniejszych pracach Georgea H. von Wrighta (1963) i Franza Brentana (1955a: 134; 1955b: 90). Konsekwencj rnicy midzy zdarzeniowym charakterem UCZU-AFEKTW a dyspozycjonalnym wymiarem UCZU-POSTAW emocjonalnych jest w strukturach gramatycznych uycie czasw aktualnych dla afektw oraz nieaktualnych dla dyspozycji oraz moliwo lokalizacji afektw w punkcie na osi czasu hic et nunc, co znajduje swoje potwierdzenie w przyswkowych wykadnikach czasu aktualnego, uyciu spjnika e wprowadzajcego zdania podrzdne, mwice o zdarzeniach aktualnych (take o zdarzeniach w wiadomoci eksperiencera), w przeciwiestwie do uycia zaimkw wzgldnych, otwierajcych zdania pytajno-zalene w przypadku informacji o dyspozycjach (Nowakowska-Kempna 1986: 13-52; 1987). Zdarzeniowo afektw a dyspozycjonalno postaw oddaje w rny sposb czas semantyczny/fizykalny (ang. time) oraz gramatyczny (ang. tense), a w czasie semantycznym (Reichenbach 1967) wymiar aktualny lub nieaktualny czasu, ktry moe mie swoje wykadniki leksykalne (przyswki czasu, okoliczniki czasu) bd gramatyczne (rnice midzy ang. czasami typu simple a continuous, por. Nowakowska-Kempna 1986: 13-52; 1987; Grochowski 1972). Dyspozycjonalny wymiar postaw emocjonalnych oraz zdarzeniowy uczu-afektw znajduje ponadto swj wyraz w sensie/znaczeniu ujzykowionego pojcia okrelajcego uczucia, a dokadniej w jego budowie, czyli strukturze pojcia, a take w doborze elementw semantycznych do samej struktury. Konsekwencj takiego, a nie innego zestawu cech semantycznych jest kompatybilno wykadnikw czasu, przestrzeni i modalnoci, uytych w zdaniu z czasownikowymi lub rzeczownikowymi wyraeniami UCZU. Taki obraz analizy UCZU wyania si z opisu generatywnego i/lub semantyki generatywnej. Poniewa w semantyce kognitywnej nieco inaczej s tworzone definicje znaczenia jednostek jzykowych, gdy korzystaj one z zasad metodologicznego holizmu, doboru cech wedug kategorii prototypu, budowy reprezentacji semantycznej w oparciu o wyidealizowane modele kognitywne, tworzce opakowanie (ang. overall) dla pojcia i peny pojciowy portret zarazem, a dobrane elementy semantyczne do modeli kognitywnych (ang. ICM, tj. Idealized Cognitive Models, Lakoff 1987: 202-217, 100-114) nie speniaj wymogw stawianych zdaniom analitycznym, to znaczy nie stanowi postulatw znaczeniowych okrelonego jzyka naturalnego, prawdziwych na mocy znaczenia, pozosta-

42

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

jcych w relacji rwnoznacznoci z pojciem zoonym, inkluzywnych wobec niego, koniecznych i wystarczajcych do jego sensu, speniajcych warunki semantycznej prostoty i niedefiniowalnoci dalej (Wierzbicka 1985), a chocia niektre z nich funkcjonuj rwnie w roli semantycznych wyznacznikw reprezentacji semantycznej UCZU-AFEKTW i POSTAW w kognitywizmie, otrzymuj inny status logiczny, np. formua X czuje co. Z przeprowadzonych przez nas analiz oraz z bada innych kognitywistw wynika, e takie wyznaczniki istniej i ukadaj si w kilku poziomach: 1) wyboru przedpojciowego schematu wyobraeniowego (Lakoff 1986); 2) budowy metafory centralnej, organizujcej struktur pojcia opart na tyme schemacie wyobraeniowym (Nowakowska-Kempna 1995); 3) aktualizacji pojcia POSTAWY EMOCJONALNEJ za pomoc afektw bdcych spenieniem UCZUCIA-POSTAWY (Kvecses 1986: 14; Bierwiaczonek 1997); 4) wyznaczenia przestrzeni yciowej i PRZESTRZENI EMOCJONALNEJ JA NAJPIERW, w ktrej nastpuje aprobata/dezaprobata obiektu UCZUCIA dugotrwaego (Inchaurralde 1997: 138-144). W swojej pracy G. Lakoff podkrela, i znaczenie poj jest pochodn roli, jak peni w dowiadczaniu ciaa (przede wszystkim ruchu i percepcji) (1986: 121), a gwn zasad d o w i a d c z e n i o w e g o u j c i a p o z n a n i a jest teza, e znaczce struktury pojciowe bior swj pocztek z dwch rde: 1) dowiadcze ciaa, 2) zdolnoci dokonywania p r o j e k c j i w y o b r a e na abstrakcyjne struktury pojciowe (Lakoff 1986: 120). Strach, gniew, mio i nienawi zakwalifikowane s do wsplnej kategorii okrelanej mianem UCZUCIA, ktrych naczeln dewiz, otwierajc definiowanie z uyciem genus proximum, jest wyeksponowanie reguy CZUCIA: X czuje co (Wierzbicka 1992: 4), przy zaoeniu wynikajcym z ekscerpcji bogatego materiau jzykowego (gwnie frazeologizmw prowadzcych do frazeologii ukrytej i metaforyki ad libitum) e n a t u r a l u d z k i e g o c i a a (percepcja i/lub czynnoci motoryczne: ruch, dziaania) d e t e r m i n u j e w a n e a s p e k t y t e j k a t e g o r i i. W swojej pracy (Nowakowska-Kempna 1995) przyjlimy tez, i kategoria UCZU charakteryzowana jest semantycznie za pomoc specyficznych struktur wyobraeniowych bdcych tworem ludzkiego umysu, zwanych przedpojciowymi schematami wyobraeniowymi (Lakoff 1986; Johnson 1987), majcych swoje odniesienie do kultury i wykorzystywanych przez ludzi przy definiowaniu UCZU, tj. podawaniu ich reprezentacji semantycznej. Jednake w y b r p r z e d p o j c i o w e g o s c h e m a t u w y o b r a e n i o w e g o j e s t r n y w z a l e n o c i o d j a k o c i UCZU, tj. ich z d a r z e n i o w e g o lub d y s p o z y c j o n a l n e g o charakteru oraz zwizanych z tym czasw semantycznych (i gramatycznych, np. w jzyku angielskim) aktualnego i nieaktualnego.

O metaforyce uczu

43

Jak wynika z przeprowadzonych przez nas i innych badaczy analiz (Kvecses 1986; Lakoff 1987; The Language of Emotions 1997; Bierwiaczonek 1997; Bednarkowa 1997; Kaczuga 1992), UCZUCIA-AFEKTY mog by dobrze wyjaniane za pomoc schematu: RDO/PUNKT WYJCIA-CIEKA-CEL/ PUNKT DOJCIA (Lakoff 1986; Johnson 1987), natomiast UCZUCIA-DYSPOZYCJE za pomoc schematu WIZI i jej podobnych, poniewa schematy wyobraeniowe dobrze strukturyzuj ludzkie dowiadczenia na poziomie przedpojciowym (Lakoff 1986: 137-149; Johnson 1987: 19-40; 101-138), metafory nie s arbitralne, a struktura poj metaforycznych okrelajcych UCZUCIA-AFEKTY oparta jest na podstawowej logice tego schematu. Z bada (Kvecses 1986; Lakoff 1987; Nowakowska-Kempna 1995) wynika, i struktura pojcia oscyluje wok ukierunkowanego rozwoju wypadkw: od punktu wyjcia, poprzez drog wytyczon faktami takimi, e B jest nastpstwem A, a C jest nastpstwem B, czyli drog prezentujc rozwj wypadkw powizanych z sob, przy czym droga ta zmierza ku okrelonemu przeznaczeniu. Droga (CIEKA) wypadkw toczy si od zdarze zwizanych z uczuciami o sabej intensywnoci, po czym intensywno ta narasta, a dochodzi do punktu granicznego ludzkiej wytrzymaoci i przeradza si w szalestwo, inne choroby psychiczne, choroby, w ktrych czowiek traci panowanie nad sob, jego organizm przestaje funkcjonowa normalnie, czowiek nie wie, co mwi i co robi. Kresem takiego stanu staje si mier i/lub zniszczenie czowieka, a dokadniej jego CIAA, ktre jest traktowane jako POJEMNIK NA UCZUCIA. CIEKA traktowana jest jako DROGA NARASTANIA I INTENSYWNOCI UCZUCIA, a CEL/PRZEZNACZENIE czy si ze ZNISZCZENIEM CIAA-POJEMNIKA NA UCZUCIE. Mechanizm ten powtarza si na rne sposoby w wielu UCZUCIACH krtkotrwaych, nawet w RADOCI (Nowakowska-Kempna 1995: 139-143), w ktrej nie nastpuje, co prawda, zniszczenie ludzkiego CIAA-POJEMNIKA NA RADO, ale jego zniknicie, uniesienie w przestrze kosmiczn, do NIEBA, czyli faktyczna mier (w niebie czowiek moe znale si tylko po mierci), por.: X-owi jest lekko; X czuje si tak, jakby mu kto skrzyda przypi; X czuje si, jakby mu skrzyda u ramion wyrosy; X czuje si uskrzydlony; X jest uskrzydlony; X czuje si, jakby go kto na sto koni wsadzi; X czuje si uniesiony; X czuje si podniesiony na duchu; X czuje si w sidmym niebie; X jest w sidmym niebie. Jeli przyj metafor: X jest w sidmym niebie, to trzeba koniecznie zaoy, e eksperiencer bdcy w sidmym niebie nie jest rwnoczenie na ziemi: X nie chodzi po ziemi, a tym samym nie istnieje ju jako ywy, cielesny czowiek, jest charakteryzowany jako kto poza sfer ludzkiej egzystencji, a wic praktycznie: n i e y j c y. Jego ciao nie zostao co prawda zniszczone, ale przenioso si w s i d m e n i e b o, poza sfer grawitacji i ludzkiego, ziemskiego sposobu ycia. W tym sensie ciao POJEMNIK NA UCZUCIA n i e i s t n i e j e i tak naley interpretowa metaforyk RADOCI. Potwierdzaj to rwnie

44

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

frazeologizmy: szczcie wieczne, szczliwo wieczna/wiekuista, bdce uwieczeniem takiego rozumienia RADOCI i SZCZCIA. Poszczeglne ICM UCZU-AFEKTW maj budow odnoszc je do schematu RDA-CIEKI-PRZEZNACZENIA, a zbudowana na ich podstawie struktura pojcia UCZUCIA powiela globalnie ten schemat, prezentujc punkt wyjcia UCZUCIA, zwikszanie jego intensywnoci poprzez narastanie reakcji psychofizjologicznych a do przeznaczenia rnych odmian OBDU i ZNISZCZENIA ludzkiego CIAA-POJEMNIKA NA UCZUCIE, po wyganicie uczucia. W przeciwiestwie do UCZU krtkotrwaych UCZUCIA-DUGOTRWAE DYSPOZYCJE zbudowane s wok przedpojciowego schematu wyobraeniowego WIZI, w ktrym podkrela si (Lakoff 1986: 143), e w dziecistwie trzymamy si rodzicw i chwytamy rne przedmioty, aby zapewni sobie ich blisko. By utrzyma blisko przedmiotw, uywamy lin, sznurw i robimy wzy. Elementami struktury schematu s wic przedmioty A i B oraz czca je WI, a podstawowa logika mwi, e jeli A jest po(d)czone z (do) B, to A jest podporzdkowane B i uzalenione od niego; a w relacji symetrycznej take odwrotnie. G. Lakoff (1986: 143) podkrela, e r e l a c j e s p o e c z n e i z w i z k i m i d z y l u d m i s czsto rozumiane w k a t e g o r i a c h WIZW i WIZI. Zoltan Kvecses (1986 : 62), chocia przyjmuje, i reprezentacja semantyczna MIOCI rozwija si wok schematu RDO-CIEKA-PRZEZNACZENIE, to jednak przyznaje, e metafor centraln MIOCI, organizujc definiowanie poprzez rozumienie tego UCZUCIA, jest JEDNO DWCH DOPENIAJCYCH SI CZCI/POWEK, por.: Amongst the various ways of conceptualizing love the model according to which LOVE is UNITY OF TWO COMPLEMENTARY PARTS is metaphor central, a wic tym samym czego, co jest zczone, co tworzy cao, wynikajc z cznoci, WIZI dwch CZCI W CAO. Trudno nie rozpozna w tym wspaniaego, charakterystycznego dla kultury rdziemnomorskiej tekstu Platona Uczta (1934), w ktrej przytacza on dziaania Zeusa rozcinajcego ludzi na dwoje oraz szczcie towarzyszce momentowi, kiedy kto odnajduje swoj poow. Pomaga im w tym Hefajstos, spajajcy ludzi w jedno: Jeli tego chcecie, ja was spoj i zlutuj w jedno, tak e dwojgiem bdc, jedn si staniecie istot. W tradycji tej sytuuje si chrzecijaska communia oznaczajca jedno Boga Ojca i Syna Boego, Ducha w., a take Syna Boego i Kocioa wiernych. Maestwo sakramentalne bywa nazywane komuni osb. Z bada osb zajmujcych si reprezentacj semantyczn MIOCI (Zaron 1985; Nowakowska-Kempna 1995; Bednarkowa 1997; Bierwiaczonek 1997; Kaczuga 1992) wynika, i uczucia z grupy SYMPATII i ANTYPATII typu PRZYJA, MIO, NIENAWI oparte s na schemacie WIZI, organizujcym metafor centraln, ona za nadaje struktur caej reprezentacji seman-

O metaforyce uczu

45

tycznej zbudowanej wok koncepcji ZBLIANIA SI, ZEJCIA, stworzenia WIZI i bycia POCZONYMI WZEM (np. maeskim)/WIZI. Mona zatem uzna za udowodnione twierdzenie, i UCZUCIA-AFEKTY oparte s na innym typie metafory centralnej i przedpojciowym schemacie wyobraeniowym ni UCZUCIA-POSTAWY, poniewa w tych ostatnich typ metafory centralnej wyznacza schemat WIZI. AFEKTY i POSTAWY maj wic rn struktur semantyczn, rn budow reprezentacji semantycznej, wynikajc z przyjcia konkretnego przedpojciowego schematu wyobraeniowego, co znajduje potwierdzenie w licznych frazeologizmach o motywacji metaforycznej, bdcych podstaw utworzenia modeli kognitywnych wchodzcych w skad reprezentacji semantycznej, por.: Zbliylimy si z sob. To bliski mi czowiek. To bliska mi osoba. Jestemy z sob blisko. yj w dobrej, bliskiej komitywie z Janem. Obcujemy z sob blisko. Trzymamy z sob. Trzymamy si zawsze blisko. cz nas wizy przyjani. czy nas przyja. czy nas wi przyjani. czy nas mio. czy nas nienawi. Wizy przyjani s trwae. Wizy maeskie s trwae. Nierozerwalny wze maeski. Papuki-nierozczki. Lelum-Polelum. cz nas wizy braterstwa/braterskie. Z moich przyjaci to Kastor i Polluks. To nierozczni przyjaciele/kochankowie/maonkowie. Rzekby dwjduch w jednym ciele... Zestrzelmy myli w jedno ognisko I w jedno ognisko duchy. Ich mio jest scementowana. Ich nienawi jest scementowana. yj z nim za pan brat. Przyja/braterstwo scementowane wsplnie przelan krwi. Scementowaa ich nienawi. Jak wynika z podanych przykadw, MIO oraz inne UCZUCIA-POSTAWY-DYSPOZYCJE odznaczaj si trwaym stosunkiem emocjonalnym midzy osobami, ktre ywi wobec siebie uczucia. Znajduje to swj wyraz w semanty-

46

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

ce poprzez: 1) schemat WIZI (ang. LINK-schemata) lub (ANTY)WIZI; 2) wyznaczenie metafory centralnej, opartej na tym schemacie, por. uwag Bogusawa Bierwiaczonka MIO jest konstruowana jako WI (LINK) oraz zdania typu mio midzy Tomkiem a Basi trwaa dugie lata, czy angielskie konstrukcje z between (pomidzy) love between Tom and Sue (1997: 2); 3) wyznaczenie ZBLIENIA i BLISKOCI osb poczonych trwaym uczuciem-dyspozycj (postaw emocjonaln), co znajduje swoje potwierdzenie w wielu frazeologizmach, w ktrych mwi si o BLISKOCI osb ywicych wobec siebie uczucie-dyspozycj, w przeciwiestwie do afektw, w ktrych nie ma takich frazeologizmw i metaforyki (por. Kvecses 1986 : 62-67, a take Wojciszke 1994; Sternberg 1986; Fromm [1957] 1985; Wojtya 1975); 4) wyznaczenie wsplnej BLISKIEJ PRZESTRZENI, w ktrej tkwi osoby ywice UCZUCIE-POSTAW nie tylko z grupy SYMPATII, lecz take ANTYPATII, rwnie strukturalizowanej za pomoc przyimka pomidzy/midzy (ang. between), por.: Midzy nimi wyrs mur nienawici, ciana antypatii pomidzy nami, przepa midzy naszymi rodzinami, niech midzy nimi, mur pogardy/niechci/antypatii/nienawici pomidzy nimi sta/wyrs; 5) uycie wyrae typu: midzy, pomidzy, blisko, blisko, przywizanie, wi, wizi, wzy, powizanie, poczenie w sposobach mwienia i rozumienia UCZU-POSTAW przy braku tyche przy mwieniu o afektach; 6) aktualizacja UCZU-POSTAW-DYSPOZYCJI (w opozycji) poprzez nazwy afektw np. dla MIOCI wobec braku takich moliwoci przy afekcie. Zoltan Kvecses (1986: 62-67), Bogusaw Bierwiaczonek (1997: 1-5), Iwona Nowakowska-Kempna (1986: 170-179) wymieniaj ENTUZJAZM, ZAINTERESOWANIE, TSKNOT, SZACUNEK, PODZIW, SYMPATI, PRZYWIZANIE, YCZLIWO i PRZYJA, RADO, SZCZCIE oraz SMUTEK, ROZPACZ po stracie ukochanej osoby. Stosujc test z ALE (ang. BUT), Z. Kvecses proponuje wczy tutaj rwnie ZAZDRO: On j kocha, ale nie jest zazdrosny (1986: 76; por. rwnie Wojciszke 1994; Sternberg 1986; Wojtya 1975; Fromm [1957]1985; Wajszczuk 1972); 7) zestaw UCZU-AFEKTW aktualizujcych POSTAW EMOCJONALN MIOCI jest rny w zalenoci od jej rodzajw, na co zwracaj uwag Z. Zaron (1985) oraz B. Bierwiaczonek (1997: 1-7), wyrniajc kollokacje typu: mio erotyczna, matczyna, ojcowska (rodzicielska), braterska, do Boga, do ojczyzny, do przyjaci, mio bliniego, mio wasna, mio fana do idola oraz zamiowania, np. hobby, preferencje, a take ch robienia czego; 8) schemat WIZI czy si z definiowaniem UCZU-DYSPOZYCJI za pomoc p r o t o t y p u rozumianego jako t y p m y l e n i a (Lakoff 1987: 7889)/reprezentacja mentalna typowych lub idealnych przykadw, np. t y p o w a/i d e a l n a m i o , t y p o w a/i d e a l n a p r z y j a /s y m p a t i a, t y p o w a n i e c h /a n t y p a t i a /n i e n a w i /z a z d r o itp. Odwoujemy si wwczas do pewnych stereotypowych i kulturowych oczekiwa lub przekona, czym da-

O metaforyce uczu

47

ne zjawisko lub obiekt by powinno. Mieszcz si tutaj stereotypy socjalne i typowe przykady bd ideay spoeczne, gdy na schemacie WIZI oparta jest rwnie konceptualizacja GRUP, STOWARZYSZE, TOWARZYSTW, PARTII POLITYCZNYCH itp.; 9) UCZUCIA-AFEKTY s definiowane za pomoc prototypw wyznaczajcych p r z y p a d k i w z o r c o w e, poniewa wikszo dziaa lub zachowa moe by charakteryzowana w semantyce z uyciem kategorii przypadku wzorcowego. S one podstawowymi modelami zachowania, ujtymi jako reprezentatywne. G. Lakoff (1987: 87) podkrela, w interesie ludzi ley dowiadcza przypadkw wzorcowych, zachowywa si wedug spoecznie ustalonego wzorca i zda z tego spraw w semantyce, konceptualizujc UCZUCIE-AFEKT; 10) test z uyciem sowa twarz, gdy na twarzy mog malowa si afekty (Darwin 1988; Ekman, Friesen, Ellsworth 1972; Ekman 1973a; 1973b; 1980; Ekman, Levenson, Friesen 1983; Eibl-Eibesfeldt 1987), ale nie dyspozycje, co uzasadnione jest ich psychologiczn natur (Natura emocji 1998, Davidson 1998; Ekman 1998a; 1998b; Frijda 1998a; 1998b; 1986, Goldsmith 1998; Kagan 1998; Lazarus 1998a; 1998b; Watson, Clark 1998) emocjonalnej potencji do afektw, por. twarz X-a wyraa zachwyt, rado, smutek, strach, gniew, ale nie: *twarz X-a wyraa mio, przyja, sympati, nienawi. Zarwno kognitywici (Kvecses 1986; Bierwiaczonek 1997), jak i psychologowie (m.in. Fromm [1957]1985; Wojciszke 1994; Sternberg 1986) czy teolodzy (Wojtya 1975) s zgodni co do tego, e rne odmiany MIOCI s zwizane immanentnie z pewnymi (w literaturze przedmiotu) UCZUCIAMI-AFEKTAMI, czego nie da si inaczej wyjani, jak d y s p o z y c j o n a l n y m charakterem POSTAW, ktre s t w o r z o n e i a k t u a l i z o w a n e poprzez afekty, por. wyjanienia Czesawa Znamierowskiego: Ale moe by i tak, e u kogo powstaje g o t o w o [spacja I.N.-K.], i by przeywa wzruszenia pewnego typu zawsze z tego samego powodu, wobec tego samego przedmiotu czy gatunku przedmiotw [...] Atoli jzyk potoczny ma specjalne oznaczenie dla takiej gotowoci. Nazywa j uczuciem. Gdy wic jaki Piotr wpada w gniew zawsze, skoro zobaczy jakiego Pawa, mwimy, e ywi u c z u c i e g n i e w u w stosunku do Pawa. Jeeli pies doznaje strachu zawsze, gdy zobaczy swojego pana, to mwimy, e pies ywi uczucie bojani w stosunku do swego pana (1957: 180). Autor konkluduje: Uczucie jest d y s p o z y c j [spacja I.N.-K.] do wzrusze i de, ale ma te sw kanw intelektualn, na ktrej si rozsnuwa [...] Uczucie nie jest przelotn burz, przechodzc przez wiadomo, lecz gboko wyrytym ladem minionych dziejw jednostki i torem przyszych jej dziejw (1957: 186187). Badacz podkrela: Ju tutaj zachodzi to charakterystyczne dla rozwoju uczu zjawisko, i postawa uczuciowa bierze partem pro toto. Dokadnie biorc, naszemu N podoba si tylko sam zapach ry, jej cz niejako; ale zasigiem swego uczucia obejmuje on ca r, bo j wanie lubi (1957: 188). Prowadzi to zdaniem badacza do powstania sdu wartociujcego o charakterze s d u e g z y s t e n c j a l n e g o o postaci zdaniem X dobrze jest, e istnieje z oraz do ak-

48

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

tualizacji UCZUCIA-POSTAWY w formie afektw-wzrusze. Cz. Znamierowski argumentuje: Gdy uczucie powstaje za spraw jednego przeycia tworzcego lub wielu przey jednorodnych, pomidzy przeyciem a uczuciem zachodzi stosunek prosty. Strach-uczucie jest d y s p o z y c j [spacja I.N.-K.] do strac h u -wzruszenia. Tak samo gniew czy zazdro. Dyspozycja-uczucie przejawi si inaczej: zaktualizuje si w nowym przeyciu, ktre bdzie podobne do przeycia tworzcego. I wydawa si tu moe, e przeywamy bezporednio uczucie, gdy si ono aktualizuje we wzruszeniu. W rzeczywistoci uczucia nie przeywamy bezporednio nawet i w tym przypadku: ju moc samej definicji uczucia, ktre jest utajon w duszy i ciele dyspozycj. Ale w chwili, gdy uczucia aktualizuj si w jednoimiennym z nim wzruszeniu, moemy mie wiadomo, e dane wzruszenie jest przejawem uczucia. Jest to mniej lub wicej jasna myl, e dane wzruszenie pynie z trwaej dyspozycji (1957: 183). W podobnym tonie wypowiada si W.S. Davis (1982: 247), upatrujc afektw aktualizujcych wielkiej PRZYJEMNOCI oraz SZCZCIA w odniesieniu do POSTAWY SZCZCIA, przy czym SZCZCIE krtkotrway afekt w opozycji do dugotrwaej postawy rozrniany jest zdaniem autora poprzez uycie zgramatykalizowanych czasw: aktualnego i nieaktualnego Present Continuous i Present Simple, por.: Jack enjoys the Pathetique Sonata Jack is enjoying the Pathetique Sonata Jeli: A is enjoying x only if A is experiencing pleasure (Davis 1982: 240). Trwao POSTAWY EMOCJONALNEJ, jej dugo, intensywno i gboko ladu w pamici wi si nie tylko z afektami tworzcymi, ale take z procesem i r r a d i a c j i, tj. przeniesieniem afektw z cech przedmiotu na niego samego i uksztatowaniem sdu wartociujcego, egzystencjalnego, ktry dotyczy pozytywnej oceny faktu istnienia obiektu uczu, oraz z kadorazow aktualizacj, utwierdzajc na nowo uczucie. Kontynuujc analiz zjawiska tego typu, C. Inchaurralde (1997: 136) podkrela, i wartoci aksjologiczne zwizane z POSTAW KANONICZN: PLUS rwne RWNOWADZE bywaj okrelane/odnoszone do FIGURY/POSTAWY/PIONU jako plus, dobry itp. oraz do PODSTAWY/ZIEMI/DOU jako minus, zy itp. w schematach wyobraeniowych. Te wartoci podtrzymuj nastawienie wobec obiektw i relacji midzy nimi, a nastpnie uaktywniaj emocje. Wymienion aksjologiczn warto mona zastosowa take do innych rodzajw przestrzeni, co pomoe w odkryciu pewnych faktw. czy si to z wyznaczaniem wasnej przestrzeni JA, take JA emocjonalnego w przestrzeni psychicznej lub fizycznej, a to, co jest WEWNTRZ czyjej przestrzeni, jest akceptowane jako DOBRE, gdy uwaa si je za wasne lub za cz tego samego wycinka przestrzeni. Zatem t o , c o m o j e , j e s t d o b r e , b o j e s t w a s n e

O metaforyce uczu

49

(Inchaurralde 1997: 137). Akceptacja obiektu UCZUCIA-POSTAWY zwizana z SYMPATI, PODZIWEM czy SZACUNKIEM pozwala sam obiekt uzna experiencerowi za swj i uywa wobec niego zaimkw dzierawczych, por. mj kolega, mj przyjaciel, mj wielbiciel, moja Ania. Umoliwia rwnie POMIO NIENAWI

przestrze JA

przestrze JA

MNIEJSZENIE go i wczenie do swojej przestrzeni przy uczuciach pozytywnych bd POWIKSZANIE i wypychanie z wasnej przestrzeni przy uczuciach negatywnych, co mona zilustrowa w nastpujcy sposb: Podsumowujc niniejsze rozwaania, mona przyj, e w UCZUCIACH-POSTAWACH pozytywnych, aprobujcych, jak MIO, oraz negatywnych, odrzucajcych, jak NIENAWI, przejawia si niewtpliwie element subiektywnego wartociowania obiektu uczucia, wyraajcego si w formie oceny zawartej w sdzie egzystencjalnym. Przestrze wasnego JA mona wic uzna za przestrze emocjonaln, jak sugeruje C. Inchaurralde (1997: 139), poniewa ludzie czuj si blisko obiektu osoby, ktra wywouje przyjazne uczucie, i dlatego pozwalaj jej wej do wasnej przestrzeni yciowej, natomiast przy uczuciu negatywnym, dugotrwaym, jak NIECH, ANTYPATIA, NIENAWI pragn tej osoby lub obiektu si pozby z przestrzeni emocjonalnej i wypychaj na zewntrz. Oddaj to rozmaite skojarzenia pierwsze, utrwalone w etymologii nazwy UCZUCIA-POSTAWY, a oznaczajce ch niepatrzenia na obiekt uczucia i pozbycia si go z tej przestrzeni, por. etymologi sowiaskich nazw z grupy ANTYPATII typu: pol. nienawidzi nie mc widzie, mac. sm obraten nienawidzi, by odwrconym/obrconym tyem. Macedoski i bugarski przymiotnik obraten wspczenie zachowa oba znaczenia: 1. obrcony tyem, 2. nienawidzcy. C. Inchaurralde (1997: 139-140) charakteryzuje szczegowo przestrze emocjonaln jednostki, sytuuje w niej deminutiwa i augmentatiwa, wskazujc, i blisko obiektu uczucia wyzwala w nas ch wpuszczenia kogo do naszej przestrzeni osobistej, pomniejszajc jego rozmiar, gdy nie czujemy si zagroeni przez ten obiekt. Natomiast augmentatiwa powikszaj obiekty do takich rozmiarw, by nie zmieciy si w tej przestrzeni. Nie dziwi wic fakt w naszym przekonaniu e tak czsto za pomoc deminutiww, a przede wszystkim hipokorystykw, mwimy o osobach i przedmiotach bliskich, lubianych i kochanych,

50

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

augmentatiww uywamy za w stosunku do osb/przedmiotw, ktre darzymy niechci, antypati, nienawici, chcc je powikszy i wypchn z wasnej przestrzeni lub powikszy i nie wpuci do niej. Znaczenie emocjonalne i strategie grzecznoci (Inchaurralde 1997: 140) mog by dwoma sposobami interpretacji deminutiwum, ktre chocia nie maj nic wsplnego z pojciem iloci i wielkoci, to, bdc wyjaniane w terminach przestrzeni, s rozumiane za ich pomoc. Aktualizacja UCZUCIA-POSTAWY, zwizana z jej dyspozycjonalnym charakterem, wyzwalanie pewnego typu zachowa, predyspozycji do okrelonych afektw oraz ocena globalna obiektu uczu znajduj swoje potwierdzenie w licznych nazwach typu nomina attributiva, np.: wielbiciel, kochanek, fan, zwolennik, ulubieniec, ukochany, najdroszy, opozycjonista, antagonista, przeciwnik, wrg, zacieky wrg oraz zonik, uwodziciel, straszek, tchrz, zazdronik, zawistny, intrygant, zarozumialec itp. Podsumowanie dotychczasowych analiz lingwistycznych UCZU prowadzi do wniosku, i niezalenie od paradygmatu bada: generatywnego, strukturalnego czy kognitywizmu istniej d w i e pozostajce w stosunku interdependencji, a wic niezalene od siebie j a k o c i semantyczne: UCZUCIA-AFEKTY oraz UCZUCIA-POSTAWY EMOCJONALNE. W kadej z opcji badawczej mona poda ich semantyczne, gramatyczne i pragmatyczne wyznaczniki. Przynosz one rwnie potwierdzenie tezy kognitywistw, e symbolizacja to zjawisko wystpujce na wszystkich poziomach strukturalnoci jzyka, poniewa rnice w jakociach: zdarzeniowoci AFEKTW i dyspozycjonalnoci POSTAW znajduj swj wyraz w konstrukcjach gramatycznych, doborze konektorw zda podrzdnych i ich typw, leksyce i frazeologii. Rnice w symbolizacji dotycz poziomw doboru wyznacznikw fonologicznych, gramatycznych, leksykalnych, frazeologicznych i tekstualnych. Niektre waniejsze wykadniki przestrzeni emocjonalnej JA zostay przedstawione w artykule, inne w monografii o uczuciach (por. Nowakowska-Kempna 1995: 21-26). Poza kwesti bezsporn pozostaje kwestia sporna, a mianowicie, jakimi terminami w lingwistyce opatrzy obie jakoci. Niewtpliwie nazwy: UCZUCIA-AFEKTY i UCZUCIA-POSTAWY EMOCJONALNE zaczerpnite s z psychologii, cho uywane take w filozofii, socjologii czy naukach o kulturze. Nazwa UCZUCIE-POSTAWA EMOCJONALNA jest duga i niezbyt zrczna, jeli odnie j do oglnego znaczenia wyrazu postawa w Sowniku wspczesnego jzyka polskiego (1996: 818): 1. wrodzone lub nabyte, waciwe ciau usytuowanie poszczeglnych jego fragmentw; 2. wiadomie przyjta pozycja ciaa; 3. stosunek czowieka do ycia, znajdujcy wyraz w zachowaniu i postpowaniu, do pewnego systemu wartoci, pewnej wyrnionej grupy zjawisk; nastawienie wzgldem ludzi i wiata zewntrznego; stanowisko, zachowanie. Z przytoczonych znacze dopiero trzecie odnosi si do zjawisk psychicz-

O metaforyce uczu

51

nych, to znaczy wyraa stosunek czowieka do rzeczywistoci, przy czym moe to by rwnie stosunek emocjonalny. Wrd zacytowanych okrele w definicji sownikowej nazwy odnale mona wszake wyraenie czsto stosowane w odniesieniu do uczu-dyspozycji, a mianowicie: n a s t a w i e n i e. Wychodzc z tego punktu, dochodzimy do identycznej propozycji w innych pracach badawczych, w tym A. Wierzbickiej (1997: 228), ktra rwnie posuguje si terminem ang. attitudes n a s t a w i e n i e, mwic o jakoci uczu. Wsppracujca z Ann Wierzbick M. Osmond (1997: 115,116) wprowadza nazwy ang. long-term attitude, czyli d u g o t r w a e n a s t a w i e n i e, oraz ang. short-term attitude, czyli k r t k o t r w a e n a s t a w i e n i e, przyjmujc take rnic w jakoci semantycznej obu nastawie (1997: 113-133). Rnic t upatruje m.in. w czliwoci nastawie krtko- i dugotrwaych z przyimkami w jzyku angielskim, w ktrym np. przyimek by przez, czy si z krtkotrwaym afektem (1997: 114-116), w przeciwiestwie do with z, wymagajcym po sobie dugotrwaego uczucia (1997: 116-119). Nastawienie krtkotrwae okrela rwnie autorka jako anger-type words sowa typu gniew (1997: 118). Zwaywszy fakt, i w jzyku polskim termin n a s t a w i e n i e oznacza raczej postaw wolitywn ni emocjonaln, wydaje si, e propozycji autorek nie mona przyj. Pozostaje wszake problem koniecznoci nazwania dwch rnych jakociowo pod wzgldem semantycznym typw UCZU. By moe, najzrczniejszym okreleniem byoby: UCZUCIA KRTKOTRWAE, odnoszce si w czonie wyjaniajcym do opozycji krtkiego/dugiego czasu oraz analogicznie: UCZUCIA DUGOTRWAE lub UCZUCIE-DYSPOZYCJA. Tak propozycj mona by zamkn niniejsze rozwaania4.

Bibliografia
Apresjan J. (1993), Jzykoznawstwo teoretyczne, modele formalne jzyka i leksykografia systemowa, [w:] O definicjach i definiowaniu, pod red. J. Bartmiskiego, R. Tokarskiego, Lublin, s. 9-35. (1994), Naiwny obraz wiata a leksykografia, prze. J. Berej, Etnolingwistyka, nr 6, pod red. J. Bartmiskiego, Lublin, s. 5-12. Averill J. (1998a), W oku patrzcego, [w:] Natura emocji. Podstawowe zagadnienia, pod red. P. Ekmana, R. Davidsona, prze. B. Wojciszke, Gdask, s. 13-20. (1998b), Nieodpowiednie i odpowiednie emocje, [w:] Natura emocji..., s. 227-231. Awdiejew A. (1983), Klasyfikacja funkcji pragmatycznych, Polonica IX, s. 53-85. (1987), Pragmatyczne podstawy interpretacji wypowiedze, Krakw. (1992), Wiedza potoczna a inferencja, [w:] Jzyk a Kultura, t. 5: Potoczno w jzyku i kulturze, pod red. J. Anusiewicza, F. Nieckuli, Wrocaw, s. 21-29. Bartmiski J. (1985), Stereotyp jako przedmiot lingwistyki, [w:] Z problemw frazeologii polskiej Tekst niniejszy w podobnej postaci zosta zamieszczony w monografii I. Nowakowskiej-Kempnej (2000).
4

52

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

i sowiaskiej, t. III, pod red. M. Basaja, D. Rytel, Wrocaw, s. 25-53. (1988), Definicja kognitywna jako narzdzie opisu konotacji, [w:] Konotacja, pod red. J. Bartmiskiego, Lublin, s. 169-183. Battacchi M., Suslow T., Renna M. (1996), Emotion und Sprache, Berlin Bern New York Paris Wien. Bba S. (1986), Twardy orzech do zgryzienia, czyli o poprawnoci frazeologicznej, Pozna. Bba S., Dziamska G., Liberek J. (1996), Podrczny sownik frazeologiczny jzyka polskiego, Warszawa. Bednarkowa J. (1997), Konceptualizacja MIOCI w jzyku uczniw siedemnastoletnich (z perspektywy ewaluacji procesu dydaktycznego), Katowice [maszynopis rozprawy doktorskiej]. Bierwiaczonek B. (1997), Love in Frames and Scripts, Lublin [maszynopis]. Bobryk J. (1987), Locus umysu, Wrocaw. Bodlin M. (1969), Wzorce archetypowe w poezji tragicznej, Pamitnik Literacki, z. 2. Brentano F. (1955a), Psychologie vom empirischen Standpunkt, Bd. II, Hamburg. (1955b), Psychologie vom empirischen Standpunkt, Bd. III, Hamburg. Clore G. (1998), Dlaczego emocje wymagaj procesw poznawczych, [w:] Natura emocji..., s. 159-168. Code Ch. (1987), Language, Aphasia and the Right Hemisphere, Chichester. Collins A. (1996), Jzyk ciaa, Warszawa. Czogaa E. (1997), Zbiory rozmyte. Wprowadzenie do matematycznego modelowania niejednoznacznoci, Gliwice. Damasio A. (1996), Descartes Error. Emotion, Reason and the Human Brain, London. Darwin K. (1988), O wyrazie uczu u czowieka i zwierzt, Warszawa. Davidson R.J. (1998), O emocji, nastroju i innych pojciach afektywnych, [w:] Natura emocji..., s. 50-53. Davis W.W. (1982), Theory of Enjoyment, Mind 362, s. 240-256. Descls J.P. (1992), Archetypes, cognitifs et types de proces, Strasbourg [maszynopis]. Descls J.P., Bany W. (1997), Dialog na temat inwariantw jzykowych w ujciu kognitywnym [kserokopia]. Drescher M. (1997), French Interjections and Their Use in Discourse, [w:] The Language of Emotions. Conceptualization, Expression and Theoretical Foundation, ed. by S. Niemeier, R. Dirven, Amsterdam Philadelphia, s. 233-246. Eibl-Eibesfeldt I. (1987), Mio i nienawi, Warszawa. Ekman P. (1971), Universals and Cultural Differences in Facial Expressions of Emotions, Nebraska Symposium on Motivation, series, ed. by J. Cole, Nebraska. (1973a), Cross-cultural Studies of Facial Expressions, [w:] Darwin and Facial Expression. A Century of Research in Review, New York, s. 169-229. (1973b), Darwin and Facial Expression: A Century of Research in Review, New York. (1980), The Face of Man: Expressions of Universal Emotions in a New Guinea Village, New York. (1998a), Wszystkie emocje s podstawowe, [w:] Natura emocji..., s. 20-25. (1998b), Nastroje, emocje i cechy, [w:] Natura emocji..., s. 54-55. Ekman P., Davidson R. (1998), Posowie do pytania Czy istniej emocje podstawowe, [w:] Natura emocji..., s. 47-50. Ekman P., Friesen W. (1976), Pictures of Facial Affect, Palo Alto. Ekman P., Friesen W., Ellsworth P. (1972), Emotion in the Human Face, Elmsford. Ekman P., Levenson R., Friesen W. (1983), Autonomic Nervous System Activity Distinguishes Among Emotions, Science 221, s. 1208-1210. Eliade M. (1974), Mit, sacrum, historia, Warszawa. Fauconnier G. (1985), Mental Spaces: Aspects of Meaning Construction in Natural Language, Cambridge Mass., London.

O metaforyce uczu

53

Fife J. (1994), Wykady z gramatyki kognitywnej, [w:] Podstawy gramatyki kognitywnej, pod red. H. Kardeli, Lublin 1994, s. 9-65. Fillmore Ch. (1985), Frames and the Semantics of Understanding, Quaderni di semantica VI, no 2, s. 222-254. Foolen A. (1997), The Expressive Function of Language: Towards a Cognitive Semantic Approach, [w:] The Language of Emotions..., s. 15-33. Frake Ch. (1980), The Role of Language in this Connection, [w:] Language and Cultural Description: Essays by Charles O. Frake, ed. by A. Dil, Stanford. Frijda N. (1986), Emotions, Cambridge. (1998a), Rnorodno afektu: emocje i zdarzenia, nastroje i sentymenty, [w:] Natura emocji..., s. 56-62. (1998b), Emocje wymagaj procesw poznawczych, choby prostych, [w:] Natura emocji..., s. 174-178. (1998c), Powszechniki istniej i s interesujce, [w:] Natura emocji..., s. 139-145. Fromm E. ([1957]1985), O sztuce kochania, Warszawa. Gerstmann S. (1986), Rozwj uczu, wyd. II, Warszawa. Goldsmith H.H. (1998), Dziedzina emocji z perspektywy rozwojowej, [w:] Natura emocji..., s. 63-69. Goleman D. (1997), Inteligencja emocjonalna, prze. A. Jankowski, Pozna. Grabias (1978), Pojcie jzykowego znaku ekspresywnego, [w:] Z zagadnie sownictwa wspczesnego jzyka polskiego, Prace Jzykoznawcze 91, Wrocaw, s. 107-115. (1981), O ekspresywnoci jzyka, Lublin. Grochowski M. (1972), Znaczenie polskiego czasownika: aktualne, potencjalne, habitualne, uniwersalne w wietle kategorialnego znaczenia form czasu teraniejszego, Studia Semiotyczne, nr 3, s. 161-168. Hall E.I. (1979), Ukryty wymiar, Warszawa. (1987), Bezgony jzyk, Warszawa. Inchaurralde C. (1997), Space, Reference and Emotional Involvement, [w:] The Language of Emotions..., s. 135-154. Jarymowicz M. (1997), Dociekania nad natur emocji: O emocjach poza wiadomoci i emocjach poza spontanicznoci, Czasopismo Psychologiczne, t. III, nr 3, pod red. A. Bieli, A. Brzeziskiej, S. Kowalika, T. Maruszewskiego, Cz. Nosala, H. Sk, Pozna, s. 153170. Jdrzejko E., Nowakowska-Kempna I. (1985), O uczuciach i ich objawach w aspekcie semantyki leksykalnej, Przegld Humanistyczny, R. XXIX, nr 7/8, s. 81-90. Jzykowy obraz wiata (1990), Jzykowy obraz wiata, pod red. J. Bartmiskiego, Lublin. Johnson M. (1987), The Body in the Mind. The Bodily Basis of Meaning, Imagination, and Reason, Chicago and London. Johnson-Laird P., Oatley K. (1989), The Language of Emotions: an Analysis of a Semantic Field, Cognition and Emotion, vol. 3, s. 81-123. Jordanskaja L. (1972), Prba leksykograficznego opisu znacze grupy rosyjskich sw oznaczajcych uczucia, [w:] Semantyka i sownik, pod red. A. Wierzbickiej, Wrocaw, s. 105-123. Jung C.G. (1970), Psychologia a religia, Warszawa. (1976), Archetypy i symbole, Warszawa. Kagan J. (1998), Rnice midzy emocjami, nastrojami i cechami temperamentalnymi, [w:] Natura emocji..., s. 70-74. Kaczuga E. (1992), Prototyp NIENAWICI (na materiale jzyka polskiego i serbsko-chorwackiego), Katowice [maszynopis pracy magisterskiej]. Kpiski A. (1977), Twarz i rka, Teksty, nr 2, s. 9-34. (1992), Lk, Krakw.

54

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

Kleiber G. (1990), La smantique du prototype. Categoris et sens lexical, Paris. Kvecses Z. (1986), Metaphors of Anger, Pride, and Love. A Lexical Approach to the Structure of Concepts, [w:] Pragmatics and Beyond, An Interdisciplinary Series of Language. Studies VI, Amsterdam Philadelphia, s. 2-145. (1995), Anger: Its language, conceptualization, and physiology in the light of cross-cultural evidence, [w:] Language and the Cognitive Construal of the World, ed. by J.R. Taylor, R.S. MacLaury, Berlin New York, s. 181-196. Krawczyk A. (1982), Cechy czci ciaa jako tworzywo semantycznej struktury zwizkw frazeologicznych (na materiale gwarowym), [w:] Z problemw frazeologii polskiej i sowiaskiej, t. I, pod red. M. Basaja, D. Rytel, Wrocaw. (1983), Frazeologizmy mimiczne i gestyczne. Na materiale gwarowym, Socjolingwistyka, nr 5, pod red. W. Lubasia, Katowice. Krawczyk-Tyrpa A. (1987), Frazeologia somatyczna w gwarach polskich. Zwizki frazeologiczne o znaczeniach motywowanych cechami czci ciaa, Wrocaw. Kryk-Kastovsky B. (1997), Surprise, Surprise: The iconicity-conventionality scale, [w:] The Language of Emotions..., s. 155-173. Lakoff G. (1986), Cognitive Semantics, Quaderni di Studi Semiotici: Meaning and Mental Representation, red. U. Eco, Versus 44/45, s. 119-155. (1987), Women, Fire and Dangerous Things, Chicago. (1998 [1995]), The Contemporary Theory of Metaphor, [w:] Metaphor and Thought, ed. by A. Ortony, wyd. II, Cambridge 1995, s. 202-251, przekad [w:] B. Kante, Kaj je metafora?, Ljubljana, 1998, s. 271-325. Lakoff G., Johnson M. (1988), Metafory w naszym yciu, prze. T.P. Krzeszowski, Warszawa. Lakoff G., Turner M. (1989), More than Cool Reason: A Field Guide to Poetic Metaphor, Chicago London. Langacker R. (1987), Foundations of Cognitive Grammar, vol. I: Theoretical prerequisites, Stanford. (1991), Concept, Image and Symbol. The Cognitive Basis of Grammar, Berlin New Jork. (1995), Wykady z gramatyki kognitywnej, Lublin. Laskowska E. (1993), Wartociowanie w jzyku potocznym, Bydgoszcz. Lazarus R. (1998a), Stao i niestao emocji, [w:] Natura emocji..., s. 75-79. (1998b), Uniwersalne zdarzenia poprzedzajce emocje, [w:] Natura emocji..., s. 146-153. Le Doux J.E. (1998a), Mzgowe interakcje poznawczo-emocjonalne, [w:] Natura emocji..., s. 190196. (1998b), Specyficzno fizjologiczna emocji nie zapominajmy o fizjologii CUN, [w:] Natura emocji..., s. 215-217. (1998c), Stopie kontroli nad emocjami zaley od rodzaju systemu reakcji, [w:] Natura emocji..., s. 231-239. (1998d), Niewiadome moe by przetrwanie emocjonalne, ale nie emocje, [w:] Natura emocji..., s. 248-249. (1998e), Pami a pami emocjonalna w mzgu, [w:] Natura emocji..., s. 262-263. (1998f), Dowiadczenie emocjonalne jest wynikiem, a nie przyczyn przetwarzania informacji, [w:] Natura emocji..., s. 330-331. Lowen A. (1991), Duchowo ciaa, Warszawa. (1992), Jzyk ciaa, Warszawa. Lyons W. (1980), Emotion, Cambridge. Maia B. (1998), The Language of Emotion Metaphors, Scenarios or Metalanguage?, [w:] Lexical Semantics, Cognition and Philosophy, pod red. B. Lewandowskiej-Tomaszczyk, d, s. 203-218. Malinowski B. (1984), Dziea, t. I-II, Warszawa. Masson J., McCarthy S. (1995), When Elephants Weep: The Emotional Lives of Animals, New York.

O metaforyce uczu

55

Meluk I.A. (1984), Dictionnaire explicatif et combinatoire du franais contemporain, Montreal. Najder K. (1989), Psychologiczne modele umysu, Warszawa. Natura emocji (1998), Natura emocji. Podstawowe zagadnienia, pod red. P. Ekmana, R. Davidsona, prze. B. Wojciszke, Gdask. Nosal Cz. (1990), Psychologiczne modele umysu, Warszawa. Noun Classes (1986), Noun Classes and Categorization, ed. by C. Craig, Amsterdam Philadelphia. Nowakowska-Kempna I. (1986), Konstrukcje zdaniowe z leksykalnymi wykadnikami predykatw uczu, Katowice. (1987), O uczuciach-stanach emocjonalnych. Propozycja analizy semantycznej, Przegld Humanistyczny, z. 3, s. 113-129. (1995), Konceptualizacja uczu w jzyku polskim. Prolegomena, Warszawa. (2000), Konceptualizacja uczu w jzyku polskim. Cz II. Data, Warszawa. OConnor J., Seymour J. (1996), Wprowadzenie do programowania neurolingwistycznego, Pozna. Obuchowski K. (1970), Kody orientacji i struktura procesw emocjonalnych, Warszawa. Ohnuki-Tierney E. (1981), Phases of Human Perception/Conception/Symbolization Processes: Cognitive Anthropology and Symbolic Classification, American Ethnologist 8, z. 3. O nieostroci (1988), O nieostroci, pod red. Z. Muszyskiego, Lublin. Ortony A., Clore G. (1989), Emotions, Moods and Conscious Awareness, Cognition and Emotion, vol. 3, no 2, s. 125-137. Ortony A., Clore G., Collins A. (1988), The Cognitive Structure of Emotions, Cambridge. Osmond M. (1997), The prepositions we use in the construal of emotions: Why do we say fed up with but sick and tired of?, [w:] The Language of Emotions..., s. 111-135. Pajdziska A. (1988), Zwizki frazeologiczne nazywajce akt mowy. Semantyka i skadnia, Lublin. Pajdziska A. (1990), Jak mwimy o uczuciach? Poprzez analiz frazeologizmw do jzykowego obrazu wiata, [w:] Jzykowy obraz wiata, s. 87-109. Panksepp J. (1998), Podstawy emocji podstawowych, [w:] Natura emocji, s. 25-30. Prokopiuk J. (1970), Posowie, [w:] C.G. Jung, Psychologia a religia, Warszawa. Quasthoff U. (1997), Etnocentryczne przetwarzanie informacji. Ambiwalencja funkcji stereotypw w komunikacji midzykulturowej, [w:] Jzyk a Kultura, t. 12: Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, pod red. J. Anusiewicza, J. Bartmiskiego, Wrocaw. Reinchenbach H. (1967), Czasy gramatyczne czasownikw, [w:] Logika i jzyk. Studia z semiotyki logicznej, wyd. J. Pelc, Warszawa, s. 132-148. Reirenzein R. (1983), The Schachter Theory of Emotion: Two Decades Later, Psychological Bulletin no 94, s. 239-264. Ribot T. (1912), Z zagadnie psychologii uczu, przek. M. wierszczewski, Lww. Rocawski B. (1991), Such fonemowy i fonetyczny. Teoria i praktyka, Gdask. Rosch E. (1975a), Cognitive Representations of Semantic Categories, Journal of Experimental Psychology: General, 104, s. 192-233. (1975b), The Nature of Mental Codes for Color Categories, Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance I, s. 303-322. (1977), Human Categorization, [w:] Studies in Cross-Cultural Psychology, ed. by N. Warren, London, vol. 1, s. 1-49. (1978), Principles of Categorization, [w:] Cognition and Categorization, ed. by E. Rosch, B.B. Lloyd, New Jersey, s. 27-48. (1981), Prototype Classification and Logical Classification: The Two systems, [w:] New Trends in Cognitive Representation: Challenges to Piagets Theory, ed. by E. Scholnick, Hillsdale, s.73-86. Rubinstein R.S. (1962), Podstawy psychologii oglnej, Warszawa.

56

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

Ryle G. (1970), The Concept of Mind, przek. pol.: Czym jest umys, prze. W. Marciszewski, Warszawa. Saul L.J. (1947), Emotional Maturity. The Development and Dynamics of Personality, Philadelphia. Scheler M. (1916), Der Formalismus in der Ethik und die materielle Werthethik, Halle. Scherer K. (1998a), Ku pojciu emocji modalnych, [w:] Natura emocji..., s. 30-36. (1998b), Dowody na uniwersaln i kulturow specyfik wzbudzania emocji, [w:] Natura emocji..., s. 154-157. Schweder R. (1998), Nie jeste chory, tylko si zakochae emocja jako system interpretacji, [w:] Natura emocji..., s. 36-47. Siatkowska E. (1989), Rozwj polskiego i czeskiego sownictwa okrelajcego emocje proste na przykadzie pola semantycznego gniew, [w:] Paralele w rozwoju sownictwa jzykw sowiaskich, pod red. K. Handke, Wrocaw, s. 119-133. Sownik (1996), Sownik wspczesnego jzyka polskiego, pod red. B. Dunaja, Warszawa 1996. Sousa R. de (1990), The Relationality of Emotion, Cambridge, Mass. Spaces (1996), Spaces, Worlds and Grammar, ed. by G. Fauconnier, E. Sweetser, Chicago London. Sperling A.P. (1995), Psychologia, prze. M. Bardziejewska, M. Czub, B. Moderska, J. Moderski, P. Ognik, Pozna. Stankjevi E. (1964), Emotivniot jazik i negovata lingvistika interpretacja, Makedonski Jazik kn 1-2, s.101-111. Sternberg R. (1986), A Triangular Theory of Love, Psychological Review, no 93, s.119-135. Structure thme-rhme (1988), Structure thme-rhme dans les langues slaves et romanes, pod red. W. Banysia, S. Karolaka, Wrocaw Krakw Warszawa. Tabakowska E. (1995), Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do jzykoznawstwa kognitywnego, Krakw. The Language of Emotions (1997), The Language of Emotions. Conceptualization, Expression and Theoretical Foundation, ed. by S. Niemeier, R. Dirven, Amsterdam Philadelphia. Thiel E. (1992), Mowa ciaa zdradzi wicej ni tysic sw, prze. W. Moniak, Wrocaw. Ungerer F. (1997), Emotions and Emotional Language in English and German, [w:] The Language of Emotions..., s. 307-328. Wajszczuk J. (1972), O podziwie i zachwycie. Na marginesie artykuu L. Jordaskiej, [w:] Semantyka i sownik, pod red. A. Wierzbickiej, Wrocaw, s. 125-132. Watson D., Clark L.A. (1998), Emocje, nastroje, cechy i temperament: rozwaania pojciowe i wyniki bada, [w:] Natura emocji..., s. 83-96. Wierzbicka A. (1971), Kocha, lubi, szanuje. Medytacje semantyczne, Warszawa. (1972), Semantic Primitives, trans. by A. Wierzbicka, J. Besemeres, III: Emotion, Frankfurt a. M. (1985), Lexicography and Conceptual Analysis, Ann Carbor, Caroma. (1992), Defining Emotion Concepts [maszynopis], wydruk w: Cognitive Science 16, s. 539-581. (1997), A Response to Michael Bamberg, [w:] The Language of Emotions..., s. 227-233. (1999), Mwienie o emocjach. Semantyka, kultura i poznanie, prze. P. Kornacki, [w:] A.Wierzbicka, Jzyk umys kultura, Warszawa, s. 138-163. Wickowski R. (1993), Pedagogika wczesnoszkolna, Warszawa. Wittgenstein L. ([1953]1972), Dociekania filozoficzne, Warszawa. Witwicki W. (1962), Psychologia, t. I, Warszawa. Wojciszke B. (1994), Psychologia mioci. Intymno, namitno, zaangaowanie, Gdask. Wojtya K. (1975), Mio i odpowiedzialno, Lublin. Wright G.H. von (1963), The Varietes of Goodness, New York London. Zadeh L. (1997), Toward a Theory of Fuzzy Information, Granulation and Its Centrality in Human Reasoning and Fuzzy Logic, Fuzzy Sets and Systems 90, s. 111-127. Zajonc R. (1998), Dowody na istnienie emocji niewiadomych, [w:] Natura emocji..., s. 250-253.

O metaforyce uczu

57

Zaron Z. (1985), Wybrane pojcia etyczne w analizie semantycznej. (Kochaj bliniego swego), Wrocaw. Zdunkiewicz D. (1988), Pojcie implikatury w jzykoznawstwie przegld najwaniejszych stanowisk, Poradnik Jzykowy, z. 9-10, s. 628-645. (1989), Teoria implikatur Gricea a jzyk wartoci, Poradnik Jzykowy, z. 8, s. 519-527. Znamierowski Cz. (1957), Oceny i normy, Warszawa. olkovsky A.K. (1964), Predslovie, Mainnyj perevod i prikladnaja lingvistika, nr 8.

The Body Language or the Body in the Mind, that is about the Use of Metaphors of Feelings
Summary The subject of the paper is the problem of expressions reforming the embodiment of thoughts that refers to feelings, i.e of the ways mostly metaphorical in which people express other emotions. An important differentiation between emotions affects and feelings dispositions is reflected in the difference between the ways of their verbalisation, usually in their phraseology, which when adopting the features of their semantic phraseology refers to the feelings affects. The non-semantic phraseology, based on the link scheme, refers to the dispositions of feelings i.e. emotional attitudes. Apart from the various grammatical (e.g. difference between actual and non-actual tense, English Present Simple and Present Continuous) and semantic differences between affects and emotional dispositions, which have already been presented, the cognitive grammar adds new ones. These are: the creation of new conceptual scheme (Lakoff 1986) for the affects (source path aim) and for dispositions (e.g. a link scheme) and, based on it, the structure of the central metaphor which organizes the structure of the conception describing a feeling, as well as defining the emotional space of the I, in which the approval or disapproval of an object of the emotion connected with the wish of letting it into or pushing it out of this space, and also actualisation of the feeling of instructions by means of actualising affects, which is not the case when talking about affects. Semantic affects which are presented here obligate to the acceptation of the distinction between affects and emotional attitudes, although the notion of emotional attitude is uncomfortable as it may be associated with the intellectual or volitive attitude and can be replaced by the term disposal that is not an ideal solution either.

Le langage du corps/le corps dans lesprit ou des mtaphores de sentiments

Rsum Le prsent article traite la question de lincarnation des penses concernant les sentiments ou bien la question des moyens, souvent mtaphoriques, de verbalisation des sentiments. Une distinction importante entre les sentiments-affects et les sentiments-dispositions

58

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

se trouve affirme dans la diffrence entre les moyens de leur verbalisation, et ce, surtout dans la phrasologie. Or, si la phrasologie prend laspect somatique de motivation mtaphorique, elle se rapporte aux sentiments-affects. Par contre, si elle est dpourvue daspect somatique et est sous-tendue par le schma prconceptuel de LIEN (ang. LINK schemata), elle concerne, le plus souvent, les sentiments-dispositions, cest--dire les sentiments-bases motionnelles. Outre les distinctions entre les affects et les sentiments-dispositions existantes, quelles soient de nature grammaticale (p.ex. la distinction entre Present Simple et Present Continuous) ou de nature smantique, la grammaire cognitive en propose quelques-unes de plus. En voil des exemples: le choix dun nouveau schma prconceptuel figuratif (Lakoff 1986) pour les affects (source piste but) et pour les dispositions (p.ex. le schma de LIEN) qui servirait de base la construction de la mtaphore centrale organisant la structure conceptuelle de celui qui dfinit un sentiment donn; la dtermination de lespace motional du moi o lapprobation / dsapprobation envers lobjet du sentiment traduit la volont de le faire entrer dans / repousser de cet espace; lactualisation du sentiment-disposition laide des affects actualisants ce qui est proscrit dans le cas des affects eux-mmes. Les faits smantiques susmentionns obligent adopter une distinction entre affects et bases motionnelles quoique le terme de base motionnelle soit un peu flou tant associ avec la base intellectuelle ou volitive.