Pasja ycia JACEK PAKIEWICZ WYDAWNICTWO Zysk i S-ka 2006 Copyright by Jacek Pakiewicz, 2006 Projekt okadki i stron

n tytuowych Wojciech Franus Redaktor techniczny Wojciech Franus W ksice wykorzystano zdjcia Autora i ze zbiorw Autora Wydanie II poszerzone ISBN 83-7298-933-8 ISBN 978-83-7298-933-8 Zysk i S-ka Wydawnictwo ul. Wielka 10, 61-774 Pozna tel. (061) 853 27 51, 853 27 67, fax 852 63 26 Dzia handlowy, tel./fax (061) 855 06 90 sklep@zysk.com.pl www.zysk.com.pl Patrycji, Konradowi i Maksowi W dungli byy dwie cieki. Wybraem mniej wydeptan. Sowo o Autorze Na pierwszy rzut oka wrd ulicznego tumu nie wyrnia go nic, chyba tylko prosta postawa, sprysty krok i wyostrzona umiejtno obserwacji. Nie wszyscy, ktrzy na krtko spotkali si z Jackiem Pakiewiczem, obdarzaj go szczegln sympati. Twierdz, e nie grzeszy skromnoci, e jest zadufany we wasne siy. Inni maj mu za ze aroganck pewno siebie, egotyzm, hardo i zarozumiao zawart w sowach: Wygram z tob w kadej grze, ktr wybierzesz, bo by moe nie jestem bardziej inteligentny czy silniejszy ale ja nigdy nie zmcz si, a ty tak" albo w sentencji wygoszonej w reklamie woskiego roweru: Gdziekolwiek bycie dotarli, my ju tam bylimy". Niektrzy zarzucaj mu, e przesadnie kultywuje wizerunek twardziela: bezwzgldna determinacja, maskowanie uczu, spartaska samokontrola, lakoniczno, kamienny chd przy jednoczesnej dbaoci o kultur fizyczn, czemu su treningi, strzelanie z Glocka itp. S i tacy, gwnie ludzie o niezaspokojonych ambicjach, ktrych razi kult Pakiewicza i z zawici, i zazdroci prbuj zepsu mu opini siedzc w wygodnych fotelach, wycigaj pochopne wnioski. Ci, ktrym udao si lepiej pozna frenetycznego podrnika i urodzonego lidera, przyznaj, e pierwsze wraenie byo mylce. Pod emanujc chodem aparycj kryje si normalny" czowiek. Silna osobowo, lojalno, prostolinijno, profesjonalizm i charyzma z czasem wywouj zaciekawienie, potem przycigaj i rodz sympati. Grono oddanych wielbicieli jest dostatecznie due. Kady oszoomiony jego burzliwym yciem gotw jest przebaczy mu brak wraliwoci, zbytni kategoryczno, szorstko t brutaln wprost szczero, odbieran jako nieprzyjemny sposb bycia. Chocia, moe i nie kady. Dziennikarza oglnopolskiej gazety, nie przygotowanego do wywiadu, poegna wprost: Spotkamy si nastpnym razem, jak zapozna si pan z tematem". Od tego dnia obraony dziennik zamkn dla niego swoje stronice. Z reguy ludzie nie ukrywaj, e zazdroszcz mu tego, co robi i co przeywa, bogactwa wrae i dreszczy emocji pod wszystkimi szerokociami geograficznymi naszej planety. Amerykaski tygodnik Newsweek", doceniajc jego chorobliw ciekawo wiata, zaliczy go do ostatniej generacji eksploratorw. Dla jego nastpcw zabraknie ju fascynujcego kolorytu wielbdzich karawanw, jakw na paskowyach Bhutanu, czy soni w dungli Indochin. Pisarz woski Vittorio G. Rossi, woski Joseph Conrad, bdcy pod ogromnym wraeniem jego pasji ycia, napisa o nim: Ma zmys przygody, tak jak ma oczy i nos. Na ldzie i na morzu dokona wyczynw niezapomnianych. Jest twardy, bo potrafi walczy z wszelkimi

przeciwnociami, ale potrafi te przyzna, e strach i bl s nieodcznymi kompanami jego ycia". ycie daje kademu tyle, ile sam ma odwag sobie wzi napisa kiedy a ja nie zamierzam zrezygnowa z niczego, co mi si naley". Przy innej okazji powiedzia: ycie jest zbyt krtkie, eby nie stara si o natychmiastow gratyfikacj". Z pewnoci jest uzaleniony od adrenaliny. Wydaje si, e dla niego mocne, pene emocji przeycie jest gwn wartoci nadajc sens yciu. Mwi biegle kilkoma jzykami, porusza si z atwoci w Nowym Jorku, Sajgonie, Paryu czy Caracas i jako mistrz survivalu nie boi si, e zabdzi na pustyni czy w amazoskiej dungli. Podwjne obywatelstwo pozwolio mu, jako jednemu z pierwszych Polakw, ju wiele lat temu poczu si obywatelem Unii Europejskiej. Cieszy si wiksz popularnoci za granic ni w swoim kraju. Budzi powszechny podziw w Rosji i we Woszech, gdzie nazywaj go secondo Polacco", drugim (po papieu Janie Pawle II) Polakiem. Bakcyla nieodpartej ciekawoci wiata miay poszukiwacz przygd pokn w prowincjonalnym miasteczku na Mazurach, kiedy nauczy si na pami caego atlasu geograficznego. W 1970 roku znalaz si we Woszech, gdzie jak sam twierdzi wpad w ramiona Lindy". Wersja eleganckiej latynoskiej brunetki o perfekcyjnej urodzie, ktra zostaa jego on, jest nieco inna: Pocztkowo nie chciaam si z nim spotyka, potem zaskarbi sobie moj sympati siln osobowoci, wzbudzajc we mnie poczucie bezpieczestwa i zaufania" precyzuje Linda. Niedugo po lubie pojecha do Genui, gdzie w konsulacie Liberii zda przed komisj morsk egzamin na II oficera pokadowego. Bez nauki w szkole morskiej i praktyki na statku osign pozycj, do ktrej dociera si we flocie po wielu latach pracy. Po dwch latach psiego, jak sam okrela, ywota, zaczepi si na krtko w kopalni zota w Ghanie. Prac t porzuci po eksplozji, w ktrej zgin jego serdeczny przyjaciel. Czarny Kontynent fascynowa go bardzo w owych czasach. Pojecha do Sierra Leone, gdzie zatrudni si jako securi-ty officer w Selection Trust, odkrywkowej kopalni diamentw w Yengeme, bdcej w rkach*Brytyjczykw. Warunki bytowe wspomina Jacek byy owszem, owszem: przestronny lodge ze sub, srebrne nakrycia, francuskie wina, taras z widojciem na pole golfowe..." Gorzej byo z pfec, ktra polegaa na patrolowaniu jeepami terenu o powierzchni 400 km2 i przepdzaniu nielegalnych poszukiwaczy, z ktrymi trzeba byo nieustannie stacza prawdziwe strzeleckie batalie. Nie to jednak byo najgorsze. Wszystkichbezwyjtkudotyczyaprzytaczajcaatmosferaparanoicznej obsesji podejrzliwoci, podobnej do logiki dominujcej wrd sub kontr-wywiadowczych: nobody is trusted nie wierzy nikomu. Nie wytrzyma tam dugo i wrci do domu w Bassano del Grappa, niedaleko Wenecji. Aby utrzyma na co dzie wysoki poziom adrenaliny, w 1983 roku zaoy pierwsz na naszym kontynencie akademi survivalu. Mia w rku wszystkie atutowe karty. Osiem lat wczeniej samotnie pokona Atlantyk odzi ratunkow, skoczy kurs przetrwania w Arizonie, przeszed szkolenie w synnej izraelskiej szkole antyterrorystycznej Leo Glesera. W Japonii podpatrywa metody edukacji menederskiej, bdcej prawdziw szko charakteru i hartu ducha pozwalajc na rozwinicie przebojowoci, wiary w siebie, ducha zespoowego, s'wiadomego wyboru ryzyka jednym sowem tego, co powinien posiada nowoczesny lider. Inicjatywa Jacka odniosa niebyway sukces. Na tygodniowe kursy przyjedali do niego przedstawiciele wolnych zawodw, szarzy urzdnicy, studenci, piloci wojskowi, a nawet misjonarze, aby nauczy si, jak radzi sobie w krytycznych sytuacjach. Si vis pacem, para helium przygotuj si do wojny, jeli chcesz pokoju. Mistrz czsto powtarza swoim

adeptom dewiz: aby zapobiec zu, trzeba je dokadnie pozna i przewidzie jego ujemne skutki". . Ekstremalny wysiek fizyczny, bl i cierpienie s chlebem powszednim w szkole Pakiewicza, ale wanie one wzmacniaj odporno psychiczn i zapewniaj moliwo wikszej determinacji w yciu. Certyfikat szkoy sta si dla wielu prestiow wizytwk i dokumentem nobilitujcym. Kiedy na zajciach pojawi si bardzo popularny we Woszech aktor Enrico Montesano ze swoim producentem. Zamierzali zrobi film fabularny o Pakiewiczu i jego szkole. W rok pniej Uomini duri (Twardziele) sta si najbardziej kasowym filmem sezonu. Z czasem uwaga Jacka skierowaa si na ambitne wyprawy naukowo--badawcze. W 1992 roku otrzyma on zgod wadz wietnamskich na pobyt wrd pozostajcej w izolacji tubylczej wsplnoty Jaraj, ktra zachowaa swoje tysicletnie tradycje i do dzi yje w sercu dungli. Dwa lata pniej znalaz w dorzeczu Grnego Orinoko grupk Janomami nie utrzymujcych kontaktu z nasz cywilizacj. W tym samym roku dotar te do plemienia Bausi nad rzek Mamberamo w Papui Zachodniej, enklawy w Irian Jaya (Irianie Zachodnim), enklawy prehistorii, gdzie jeszcze dzi odbywa si polowanie na gowy i uprawiany jest kanibalizm. To, o czym inni mog tylko ni, on przeywa na jawie. W 1996 roku Jacek kierowa naukow wypraw, ktra ustalia rzeczywiste miejsce narodzin Amazonki, co oficjalnie zostao potwierdzone przez Towarzystwo Geograficzne w Limie. W Polsce kilka zawistnych osb uknuobudzcniesmakoszczerczintryg.Odkrywca,ktremupodwaono osignicia, ze spokojem znis perfidne insynuacje i ndzne kombinacje. Jak zwykle zlekceway tych, ktrzy go nie lubi, gardzc ich gupot i zoliwoci. Przypuszczam, e mia powody do dumy, kiedy odkrycie to 10 stao si wielokrotnym tematem prac magisterskich i dysertacji doktoranckich, a ju szczeglnie wtedy, kiedy prezydent Woch Carlo Azeglio Ciampi dekretem z 20 czerwca 2003 roku uhonorowa go za istotny wkad na polu geograficznym" najwyszym odznaczeniem Orderem Kawalera Republiki. Bezkompromisowa i bezwzgldna postawa yciowa zawa grono przyjaci. Redaktor naczelny pisma Poznaj wiat" Bogusaw Wgliski, zauway: Jest czowiekiem wyrazistym, bardzo dobrze znanym, przez wielu cenionym i uznawanym za wielkiego. Jeli posuy si maksym, e miar czowieka jest liczba jego wrogw, to Jacek Pakiewicz te jest wielki. Umie ukada stosunki z mediami, co wywouje nieraz maostkowe zawici. Jest wraliwy na punkcie wasnego autorytetu i nie ulega adnym wpywom. Magorzata Domagalik w swoim programie telewizyjnym prbowaa sprowokowa go do usprawiedliwienia swojej nieskromnoci. Zaskoczy j, dzikujc za komplement: Nie mam wasnego agenta public relations, sam musz zatem dba o to, by si dobrze sprzeda. Nie wystarczy czym si zasuy kto musi to zauway i kupi". Chc przypomnie mao znany epizod. Jacek wnis swj niewielki wkad w eksploracj kosmosu. Jego samotny rejs przez Atlantyk w 1975 roku odzi ratunkow, pierwszy tego rodzaju w historii eglugi, by swego rodzaju laboratorium psychologii kosmicznej. Powodzenie dugotrwaych misji orbitalnych uzalenione jest w duej mierze od zgbienia tematu funkcjonowania czowieka przez duszy okres w sytuacjach stresowych z ograniczon stymulacj. Naukowcy amerykascy pracujcy na rzecz NASA byli zainteresowani problematyk deprywacji w czasie jego 44-dniowej eglugi. Zdobyte dowiadczenie dobrowolnego rozbitka i notatki na temat przey w warunkach ekstremalnej izolacji oderwanej od rzeczywistoci oraz zagroenie, zostay skrupulatnie wykorzystane do bada naukowych.

Kto z sarkazmem napisa, e Pakiewicz odmwi samemu Jacuesbwi Yves Cousteau wzicia udziau w jego misji, poniewa nie lubi pozostawa w cieniu innych. To byo niezupenie tak replikuje po latach zainteresowany. W 1982 roku Commandant rzeczywicie zaprosi mnie do Amazonii, ale nie pojechaem, bo wyjedaem wanie na wypraw do Wietnamu". Jacek cieszy si take uznaniem Thora Heyerdahla, ktry w przedmowie do jego ostatniej ksiki napisa: Mam wielki szacunek dla Pakiewicza za jego profesjonalizm i nadzwyczajne osignicia eksploracyjne". To wanie on w 1994 roku rekomendowa 11 go do super elitarnej grupy czonkw rzeczywistych (Fellow) Krlewskiego Towarzystwa Geograficznego w Londynie, wybitnych postaci zasuonych dla rozwoju i popularyzacji nauk geograficznych. Podkreli wtedy zaangaowanie Jacka w poszerzanie granic ludzkich moliwoci w skrajnych warunkach wyjtkowo trudnego do ycia rodowiska oraz rnorodno charakteru ekspedycji przez niego kierowanych w poszukiwaniu osobliwoci gincych cywilizacji, niezwykych zjawisk i ludzi. Znana jest krucjata Jacka w sprawie ochrony rodowiska. W roku 1978 w Monako, z rk ksiniczki Grace Kelly, otrzyma prestiowe odznaczenie, porwnywalne z filmowym Oscarem, za walk o czysto Morza rdziemnego. Bya to kampania zorganizowana przez WWF, wiatow Organizacj Ochrony Natury z okazji Midzynarodowego Roku Morza i miaa na celu zwrcenie uwagi opinii publicznej na moralny * obowizek podjcia realnych dziaa w celu ochrony wd morskich. W 1989 roku Sting zaproponowa mu wspprac w swojej akcji obrony praw Indian amazoskich, a kilka lat pniej Jacek kierowa na Syberii ekologiczn wypraw kosmonautw, pod patronatem prezydenta Borysa Jelcyna. Midzynarodowa misja zaangaowana w ratowanie naszej planety zauwaona bya przez wszystkie agencje prasowe i media. Przez jeden dzie, a moe dwa czy trzy, bya tematem szerokich dyskusji. Potem wiat szybko zapomnia o przesaniu bohaterw kosmosu. Pozbawiony dzi zudze Pakiewicz komentuje tamte czasy: Byem utopist, nie chciaem wierzy, e realizm epoki przemysowej zdawi interesy dobra ludzkoci". Znam Jacka od wier wieku, uczestniczyam w niektrych jego ekspedycjach, co kosztowao mnie wiele autodyscypliny. Jest on trudnym szefem, nazbyt twardym i wymagajcym. Niejeden raz nie potrafiam znie jego kategorycznoci, braku tolerancji dla wszelkiej saboci, bezlitosnego pitnowania przejaww niesubordynacji, ale kiedy pniej przychodzia chodna refleksja, zawsze musiaam przyzna mu racj. Posta wyrazista, osoba hiperaktywna, posiadajca niewyczerpany zapas energii, elazne zdrowie i bezwzgldn determinacj. Cokolwiek robi, wkada w to niespotykany zapa i pasj, tak jakby mia tylko przed sob jeden dzie ycia i nic do stracenia. Nieokieznana, zwierzca dza widoczna w zaangaowaniu uczuciowym siga czasami poziomu elektrokardio-gramu pracy serca po zawale. Ma cechy osobowoci urodzonego lidera: zdecydowanie, stanowczo, pewno siebie, optymizm, odporno na stres, obiektywizm w sdach i zdro12 wy rozsdek w stosunkach midzyludzkich. Jest mistrzem wiata w organizacji. Wyprawa w skrajnie trudnych warunkach na Borneo zakoczya si sukcesem tylko dziki sprawnemu funkcjonowaniu logistyki. Charyzma Jacka, powodujca wol podporzdkowania si surowej dyscyplinie, pozwolia utrzyma wysokie morale w cigu dugich tygodni, a zatem zapewnia odporno psychiczn i zdolno maksymalnego wysiku. Wanie dziki narzucaniu nadzwyczaj surowych kryteriw, obowizujcych wszystkich uczestnikw, adna z kilkudziesiciu wypraw nie skoczya si katastrof. Fascynujce podre to jednak wielki trud, strach, niewygody, stres, a nierzadko take smak bliskiej mierci. Pomimo tego nie potrafi usiedzie spokojnie w domu wicej ni dwa

tygodnie. Wydaje si, e nie jest w stanie zaspokoi niezwykej potrzeby silnych wrae i nieustannego sprawdzania si w pokonywaniu trudnoci. Budzce podziw eksploracje niespokojnego nomady s tematem rozlicznych europejskich publikacji. Metodyczny w postpowaniu, przywozi z podry wiadomoci zdumiewajce, wskrzesza legendy, rozpala wyobrani ludzi relacje Jacka, przesiknite rzetelnoci, s pozbawione zbytnich upiksze. Jego wasny dorobek ksikowy obejmuje kilkanacie pozycji, z ktrych sze ukazao si w Polsce. Niniejsza ksika zbir opowieci o mocnych, mskich przygodach moe by wietn wizytwk podrnika. Wraliwy na kobiece pikno, czsto pozuje w towarzystwie modelek czy szaowych gracji brazylijskich. Jednak najbardziej zauroczony jest sw on Lind. Potrafi zwrci na siebie uwag kobiet, ktre ceni jego si oddziaywania i osobowo" powiedziaa kiedy Ursula Andress, partnerka Seana Connery'ego w filmie James Bond 007, ktra w 2001 roku otrzymaa Zoty Glob dl najseksowniejszej spord wszystkich dziewczt Jamesa Bonda. * * Latem 1997 roku niezmordowany wdrowiec wystpi w nowym wcieleniu. Okazao si, e od dawna zajmowa si problemami zwizanymi z przeciwdziaaniem midzynarodowemu terroryzmowi. Teraz za przyzwoleniem struktur pastwowych kilku pastw europejskich zaj si szkoleniem elitarnych oddziaw antyterrorystycznych w zakresie strategii przetrwania w skrajnie trudnych warunkach pustyni, dungli, wysokich gr i strefypolarnej. Wtreningach, majcych na celu przygotowanie komandosw do dziaa specjalnych z dala od kraju, a take zacienienie wsppracy midzynarodowej, niejednokrotnie uczestniczyli take polscy policjanci i oficerowie z jednostki specjalnej Grom". 13 Express Wieczorny" z dnia 1 czerwca 1999 roku informowa, jak Pakiewicz wyrczy policjantw. Kobieta bronia si ostatkiem si. Ruszyem jej na ratunek. Niedoszy gwaciciel dostrzeg mnie ktem oka. Rzuci si na mnie z noem sprynowym. Pojemnik z gazem jak na zo mi si zaci..." mwi Pakiewicz, ktry stan w obronie napadnitej kobiety. Bandyta, ktry w niedzielny wieczr napad czterdziestoletni kobiet w Ogrodzie Saskim, nie spodziewa si, e jego ofierze z odsiecz pospieszy Jacek. Pojemnik z pieprzem w aerozolu wprawdzie si zaci, ale pod rk bya jeszcze paka teleskopowa. Przyoy ni dwukrotnie zboczecowi tak, e musia on dugo potem si leczy. Policjanci nie kryli podziwu dla postawy Pakiewicza" zakoczy autor artykuu w warszawskiej gazecie. Ktrego dnia do Jacka zwrcia si sekretarka midzynarodowej korporacji, pytajc, czy nie zorganizowaby podry motywacyjnej, tak * zwanej incentive, majcej na celu umacnianie wizw z firm, motywacje do wikszych powice, a take podniesienie poziomu koleestwa i solidarnoci w zespole. I to wszystko w stylu adventure, koktajlu wysiku, turystycznych atrakcji, szkolenia, dreszczyku emocji i zabawy. Dowiadczenie, rygor, zdolnoci organizacyjne i przywdcze Jacka pozwoliy zapewni temu przedsiwziciu wysoki standard z niepowtarzalnym programem. Luksusowy i egzotyczny wyjazd na pustyni Skeleton Coast w Namibii okaza si podr marze najlepszych dystrybutorw z brany elektronicznej, a firma bya zadowolona z tak dobrej inwestycji. Innym razem Jacek otrzyma propozycj zorganizowania urlopu z adrenalin i przeycia czego nowego i ekscytujcego" dla grupki menederw znanej firmy eksportowej, ludzi aktywnych, zestresowanych i poddanych w czasie pracy silnej presji. Aby nie zwolni tempa, do ktrego s przyzwyczajeni, i nie straci motywacji, szukaj oni mocnych wrae, a jednoczenie potrzebuj odpoczynku aktywnego. Powiedziano mu: Koszty nie odgrywaj roli. Oczywicie polec I klas i przed wyruszeniem w dzikie rejony zamieszkaj w hotelu Ritz, gdzie odpoczn po trudach wyprawy".

Przyj to zamwienie bez wikszego entuzjazmu. Przez pierwsze dni badali si wzajemnie: oni wci mieli cie wtpliwoci, czy aby wytrzymaj trudy, on ba si, czy zdoa utrzyma w ryzach cae to towarzystwo. Okazao si, e nikt nie zawid. Instruktor elitarnych jednostek specjalnych poradzi sobie take z bardzo wymagajc kategori ludzi. Zdradzi potem, e wzi ze sob niedu butelk martella, ktr wycign ktrego wieczoru, aby rozadowa chwile napicia i stresu. Jacek jest stanowczy i wymagajcy, ale 14 jego wielka charyzma uatwia uoenie poprawnych stosunkw w grupie" skomentowa jeden z uczestnikw wyjazdu. Dom Pakiewiczw na przedmieciach eleganckiego Bassano del Grappa to nie tylko oaza odpoczynku, ale i galeria sztuki aborygeskiej i plemion amazoskich. W jadalni cieszy oczy wspaniaa kolekcja prac malarskich Lindy i nie wiadomo, ktre z nich s bardziej interesujce martwe natury malowane olejno czy rysowane wglem pejzae. Woski Corriere delia Sera" napisa, e Pakiewicz to facet apolityczny, nie zwizany z adnym ugrupowaniem, chyba dlatego wic moe o kadej porze dnia i nocy zadzwoni do trzech ostatnich prezydentw Polski, do dwch przedostatnich gospodarzy Kremla oraz do kilku innych europejskich przywdcw. Jego znajomoci i przyjanie budz u niektrych ludzi kontrowersje. Nie prbuje nawet tumaczy, e nigdy nie by zwizany z adnym ugrupowaniem politycznym, std ta komfortowa sytuacja pozwalajca na nieprzestrzeganie historycznego polskiego podziau. Byoby absurdem kwestionowanie jego uczciwoci z powodu towarzysko-przyjacielskich kontaktw z ludmi dawnej PZPR, Solidarnoci i hierarchii kocielnej, a ktre mogyby tylko posuy za godny pochway przykad kompromisu na rzecz transformacji demokratycznej. Pakiewiczowie prowadz bardzo towarzyskie ycie. W pamitkowej galerii goci widniej zdjcia wielu znanych osobistoci: synna eksplora-torka angielska Freya Stark, nazywana Lawrence z Arabii w spdnicy", ssiaduje z Eduardem Szewardnadze, wizerunek arcybiskupa Bronisawa Dbrowskiego, wieloletniego sekretarza Episkopatu Polski, wisi obok pisarza Carlo Cassolego. i legendarnej reporterki Oriany Falacci. Jest tu podobizna Ursuli Andress i dalej mona rozpozna deputowan woskiego parlamentu, wnuczk Duce, Aleksandr Mussolini, Zbigniewa Boka, Jerzego Kukuczk, Adriana Celentano, kosmonautw Danibiekowa i Szataowa, Claudi Cardinale i wiele innych twarzy. Wakacje Jacka maj charakter typowo mieszczaski. Od lat \Ai\ z Lind w te same miejsca: Hiszpania, Istambu, Warszawa, Buenos Aires, Indochiny. Hiszpania dziaa na mnie i mojego ma niczym magnes mwi Linda. Jest to malowniczy wiat tradycji, licznych religijnych wit, cygaskiego folkloru Andaluzji, flamenco i corridy. Jako malark inspiruje mnie fiesta taurina, choreograficzne widowisko, koncert silnych przey". Argentyna przyciga zawsze niespokojnego podrnika. Jestem prze15 konana, e to chyba tango zadziaao jak narkotyk. Kiedy mwiono pisa Jacek e ten nasycony namitnoci i ekspresj taniec jest rozwizy i wyuzdany, bo zrodzi si w burdelach i portowych spelunkach. Nie wnikam w jego histori, wystarczy, e jestem zauroczony czarodziejskim rytmem bando neonu, zmysowymi ruchami tancerzy, nostalgi i sentymentalizmem, nici przewodni tanga, tym wszystkim, co oddaje panoram ycia Argentyny". Do Istambuu jed na kilka dni i zawsze zatrzymuj si w Hotelu Mercure, w pokoju 1711 na siedemnastym pitrze. StamtdmwiLinda najlepiej mona zachwyca si widokiem miasta, zachodem soca nad Zotym Rogiem, delikatnymi ksztatami minaretw czy olniewajcym meczetem Solimana". Romantyczny urok Dalekiego Wschodu jest dla nich najwikszym wyzwaniem. Z upywem lat niektre miejsca nazywano ina-* czej ni kiedy mwi Jacek. I tak: dawniejszy Sajgon dzisiaj nazywa si Ho Chi Minh, Cejlon to

Sri Lanka, Siam Tajlandia, Birma Myanmar, ale w mojej pamici na zawsze pozostan dawne nazwy, pene magii i tajemniczoci". Mona by twardzielem, ale kiedy czowiek porusza si na krawdzi, to chyba musi pozna uczucie strachu?" rzucam prowokacyjnie. Odpowiedzi jest agresywne pytanie: Dlaczego by nie?! Kto nie zna strachu, ryzykuje, e mgby nie wrci do domu. Znaczy, e nie rozpoznaby w por ukrytego zagroenia. Waciwie spoytkowany strach jest ojcem odwagi. Strach to klucz do rezerw energii, sposb na uaktywnienie wszelkich utajonych moliwoci. Zdarza si, e boj si take o ycie kolegw. W ubiegym roku na Saharze jeden z woskich komandosw uleg gbokiemu odwodnieniu, jego organizm nie przyjmowa ju pynw. Tylko dziki naszemu wysikowi i pomocy Boej zdy na czas dotrze do szpitala. Przed laty w sercu Borneo czarna kobra uksia operatora telewizyjnego. Gdybymy nie wyssali jadu z rany, nie przeyby". Zmierza do celu z wielk rozwag i uporem. Upr pcha go wci naprzd i naprzd, nawet wtedy gdy wszystko wskazuje na to, e nie ma ju szans na osignicie celu. Gotw do najwikszych powice, wykorzystuje kady element treningu fizycznego i psychicznego. Kiedy przed wyjazdem na Sahar zjada sone ledzie i potem wstrzymywa si przed piciem wody. Szykujc si na wypraw na biegun zimna, spa zim na balkonie. Woski tygodnik Panorama", ktry powici Jackowi duy artyku, podkrelajc jego hiperaktywn dziaalno na rnych frontach, napisa, e 16 przygody Pakiewicza s ju legend i jego niezwykle bogate ycie mogoby z pewnoci stanowi temat pasjonujcego filmu przygodowego. Intrygujce ycie i niespokojny temperament kto porwna do niezwykych przygd Marco Polo. Relacje weneckiego odkrywcy byy tak pene pasjonujcych wydarze i opisw wiata, e ludzie, ktrzy nigdy nie wychylili nosa z wasnego domu, oskaryli go o przesadne opowiadanie, o zbytnie koloryzowanie, i wzbudziy wtpliwoci w ich autentyzm. I kiedy odkrywca by na ou mierci, przyjaciele i krewni bagali podrnika 0 korekt i cicia tekstu ksiki, aby sta si bardziej wiarygodny". Wtedy Polo owiadczy, e opowiedzia zaledwie znikom cz tego, co w dugoletniej podry widzia na wasne oczy. Scena ta przysza mi na myl, kiedy Jacek podzieli si ze mn pewnym faktem ze spotkania autorskiego w eskim Lions Clubie w Weronie. Siedzca w pobliu osoba, jak si wyrazi: kobieta w balzakowskim wieku, umiechajca si, tak jakby chciaa powiedzie: Jeszcze pamitam, czym jest przyjemno", pszeptem zwrcia si do swojej przyjaciki: C za wybujaa wyobrania!". Od tamtej pory Jacek rzadko kiedy w peni odsania swj dorobek. W telewizji wyglda zupenie inaczej ni na zdjciach z wypraw. Podobno kiedy skoczy 50 lat, Linda wymoga na nim, aby na towarzyskich spotkaniach 1 przy oficjalnych okazjach wystpowa w koszuli z krawatem. Robi to dla niej chtnie, ale nie ukrywa, e lepiej si czuje w dinsach i swetrze. W pokoju, gdzie znajduje si cay ekwipunek niezbdny do podry pod wszystkimi szerokociami geograficznymi wiata, w szafie oddzielnie uoona jest odzie na pustyni, do Amazonii, na Syberi itd. W kadej chwili jest gotw do wyjazdu. Pozostao mu to z lat, gdy bdc specjalnym wysannikiem, na pytanie sekretarza redakcji, na kiedy zarezerwowa miejsce w samolocie trankontyne*ntalnym, odpowiada zwykle: Niech takswka czeka za kwadrans przed domem". Tak jest i dzisiaj. Niepospolita, arliwa pasja pcha go ku wci nowym i nowym wyzwaniom, kreujc jego yciowy scenariusz. Gabriella Bordignon Pasja odkrywania WIATA

Na spotkaniu autorskim w jednej ze szk weneckich pitnastoletni ucze zaskoczy mnie pytaniem: Po co wyrusza na bezdroa wiata i trudzi si ustalaniem faktw geograficznych, skoro dzi mona to zrobi z kosmosu?". 19 Rzeczywicie, dzisiejsze satelity s w stanie kontrolowa kady metr kwadratowy powierzchni Ziemi i pracowa na uytek wielu dziedzin nauki. Specjalici utrzymuj, e satelity wywiadowcze mog nawet rejestrowa szczegy wielkoci kilku centymetrw. Dziesi lat temu amerykaski magazyn Life" opublikowa seri zdj mczyzn grajcych w pokera. W rkach jednego z nich widoczne byy cztery asy. Nie byoby w tym nic dziwnego, gdyby nie drobny szczeg: fotogramy wykona satelita wojskowy zawieszony 670 km nad ziemi. Zatem, rzeczywicie, po co organizowa kosztowne i czsto ryzykowne wyprawy badawcze? Okazuje si jednak, e zdjcia satelitarne 0 zdumiewajcej rozdzielczoci, czsto bogatsze w informacje od szczegowych map topograficznych, mog stanowi wartociowy materia porw. nawczy i uzupeniajcy albo te inspirowa do dalszych bada, ale same * w sobie rzadko stanowi podstaw do odkrycia. Jak przed setkami lat, tak 1 dzi w eksploracji Ziemi liczy si wci czowiek jego talent badawczy, pasja i cierpliwo, przedsibiorczo i wytrwao. Podstawowe zagadki geograficzne s wyjanione ju dawno, i chocia wydawao si, e na przykad Antarktyda zostaa cakowicie zbadana, to okazao si, e wci wzbudza ywe zainteresowanie naukowcw. Najwikszy wodospad wiata Salto Angel w Wenezueli zosta odkryty dopiero w 1935 roku, a acuch kamiennych wzgrz Bungle Bungles na australijskiej wyynie Kimberley, wspaniae dzieo natury wywoujce uczucie podziwu i zdumienia, by nieznany a do 1982 roku. Do wytropienia tajemnic niezbdne s instrumenty pomiarowe, materiay archiwalne, a ponadto naleyte przygotowanie kameralne i wreszcie obserwacje oraz pomiary w terenie. Wanie bezporednie badania polowe, weryfikacja i analiza czynnikw terenowych pozwalaj na rozwizywanie zagadek geograficznych. Wyruszajc w 1996 roku na wypraw majc na celu ustalenie rda Amazonki, mielimy za sob kilka lat studiw i przygotowa, w midzynarodowym za zespole mona byo liczy na specjalistw zapewniajcych wykorzystanie zaawansowanych technik badawczych. Aby stwierdzi, e potok Apacheta wypywajcy z gry Quehuisha stanowi pocztek najwikszej rzeki wiata, naleao przeanalizowa w terenie wszystkie niezbdne kryteria hydrologiczne. Tylko w ten sposb mona byo ustali, e jest on duszy od innych ciekw, prowadzi wicej wody, znajduje si najbliej kontynentalnego dziau wodnego i na najwyszej 20 wysokoci nad poziomem morza. Ponadto posiada najwikszy kt nachylenia, a take bardziej zaakcentowan rzeb geomorfologiczn swojej doliny. Tylko na takiej podstawie autorytatywne peruwiaskie placwki naukowe mogy zaakceptowa to odkrycie. Od zarania rodzaju ludzkiego w czowieku tkwi nieodparta ciekawo wiata, marzenie poznanie tego, co kryje si za horyzontem. Mit zatopionej Atlantydy, owoc wyobrani pierwszych Fenicjan, ktrzy odwayli si wypyn poza Supy Heraklesa, fascynowa tajemnym czarem i intrygowa od zawsze umysy penych fantazji miakw. Konfrontacja z niewiadomym, denie do poznania odlegych ziem, drzemie odwiecznie w ludziach 0 niespokojnym umyle, dnych przygody i podniesienia poziomu adrenaliny. Niezalenie od miejsca zamieszkania porzucali oni, na przekr niezliczonym przeszkodom i puapkom,

wygodne domowe pielesze, wyruszajc na morskie przestrzenie, karawanowe szlaki czy tropikalne bezdroa. Niektrzy z nich zapewnili sobie dostatnie ycie, wrd nich Marco Polo, Ibn Battuta, ktry w XIV wieku przeby w swoich podrach 120 tysicy km, Ludwik Bougainville, Pawe E. Strzelecki czy Fridtjof Nansen, laureat pokojowej Nagrody Nobla w 1930 roku. Nie wszyscy cieszyli si askami fortuny i szacunkiem wspobywateli. Bywao, e zadziwiajce wyczyny przechodziy nieraz nie zauwaone, natomiast mao znaczce nabieray duego rozgosu. Krzywd wyrzdzono Kolumbowi, nazywajc odkryty przez niego kontynent imieniem jego naladowcy Ameriga Vespucciego. Bohater emocjonujcej odysei kozak Sicmion Dieniew, odkrywajc w 1648 roku przejcie z Oceanu Lodowatego na Ocean Spokojny, da odpowied na nurtujc wtpliwo owych czasw 1 powinien by zaj nalene mu miejsce w panteonie odkrywcw, obok i a kich saw, jak Vascc da GanA, ktry okreli granice poudniowej Afryki, 11 bok Magellana, ktry otworzy drog wok Ameryki Poudniowej, czy legendarnego Kolumba. Raport o odkrytej przez niego cieninie zawieruszy si w archiwach, dlatego sawa i zaszczyt przypady 80 lat pniej Beringowi, ktrego imieniem nazwano morze i cienin oddzielajc Syberi od Alaski. 11/nanie przyszo duo pniej i imieniem Dieniewa nazwano najdalszy przyldek pnocno-wschodniej Azji, acuch grski na Pwyspie (//.ukockim i zatok na zachodnim wybrzeu Morza Beringa. Podr w nieznane to ogromny trud, cierpienia, zmagania z ywioem i wasnymi sabociami. Z dala d przetartych traktw wdrowiec naraony n -si na choroby tropikalne, burze piaskowe i na wycieczenie, arktyczne mro21 zy i straszliwe upay wysysajce wszystkie soki yciowe. Podr latem przez pustyni pusty Rub al-Knali, zwan Pust wiartk, prawdziw terra incognito, dla Europejczykw, porwna mona do przejcia przez piekielne pomienie" napisa anonimowy kronikarz XIX wieku. Niebezpieczne bywaj dzikie zwierzta i wrogo nastawione plemiona tubylcze. Take przyroda jest w stanie pochon kadego, kto poczyni faszywy krok w obcym mu rodowisku. Rne s powody, dla ktrych ludzie wyruszaj na odlege szlaki. Dla jednych jest to pasja poznawcza, rodzca si ze szlachetnych pobudek, dla innych ambicja osobista, zdobycie sawy bd korzyci materialnych, dla innych jeszcze wzajemna rywalizacja. Wyzwanie Nilowi rzucili James Bruce, Richard Burton i John Speke. Znalezienie przez tego ostatniego rda , rzeki, stanowice by moe najwiksz zagadk geograficzn od chwili odkry cia Ameryki, wywoao w przedostatnim stuleciu eufori porwnywaln do tej, ktr przeywalimy po wyldowaniu czowieka na Ksiycu. Ryzyko wpisane jest zwykle w kontrakt eksploratora, czowieka silnego i nieugitego, ktry nie wstydzi si przyzna, e strach jest nieodcznym partnerem w jego wdrwkach. Ciekawo czowieka jest jednak silniejsza od lku. Ci, ktrzy boj si ryzyka, nie poznaj nigdy smaku przygody, podobnie jak ci, ktrzy nigdy nie odczuli godu, nie wiedz, co to jest rado jedzenia. Podrnik przypomina nieco marynarza, ktry zaskoczony przez tajfun wrd niebezpiecznych raf koralowych, modli si arliwie i obiecuje solennie, e to ju jego ostatni rejs. Po miniciu zagroenia zapomina o przyrzeczeniach, bo wyprawa w daleki wiat to bogactwo niepowtarzalnych dozna pozostawiajcych gboki lad w psychice czowieka. Zmiana takiego stylu ycia jest bardzo trudna, prawie niemoliwa. Wilfred Thesiger, ostatni z klasycznych podrnikw pustyni pisa: aden czowiek, ktry j pozna, nie pozostanie takim samym. Bdzie na zawsze nosi w sobie jej lad i nigdy nie opuci go pragnienie powrotu".

Wycigi o pierwszestwo odkry geograficznych pocigay za sob wiele ofiar. Najbardziej dramatycznych zmaga dokonywano na Antarktydzie, gdzie panuje najsurowszy klimat na Ziemi. O palm zdobycia bieguna poudniowego rywalizoway prawie 90 lat temu dwie wyprawy. Po heroicznym wycigu Roald Amundsen wyprzedzi o 34 dni Roberta F. Scotta, w ktrego ekipie tragicznie zmaro pi osb. dz poznania nieznanych krain owianych mg tajemnicy przepacili yciem liczni sawni podrnicy, ktrych historie entuzjazmoway cae 22 Wrd piaskw Sahary pokolenia. Nieugity Ferdynand Magellan, kierujcy wypraw dookoa wiata, zgin w walce z tubylcami (mieszkacami wyspy Mactan). James Cook zosta zabity przez tubylcw na Hawajach. Vitus Bering zmar z wycieczenia na Aleutach, a Holender Wilhelm Barents, poszukujcy nowej drogi do Indii, na obozowisku podbiegunowym. Twrca portugalskiego imperium kolonialnego, admira Francisco de Almeide, zosta zabity na Przyldku Dobrej Nadziei. Konkwistadorzy hiszpascy Diego de Almagro i Francisco Pizarro, skuszeni miraem bajecznych bogactw, zginli w Peru. Henry Hudson, poszukujcy Przejcia Pnocno-Zachodniego, straci ycie opuszczony przez zbuntowan zaog. Zdobywc Indii Vasco ila Gam zawiodo nadwerone w podrach zdrowie, podobnie zreszt jak i Davida Lhdngst-ona. W 4847 roku zagin wszelki such po liczcej 138 ludzi wyprawie Johna Franklina bdcej na tropie tej samej cieniny. Nazywany ksiciem podrnikw Mikoaj Przewalski, badajcy pustynie (lobi i Tybet, zmar na tyfus w wieku 49 lat. Gony z burzliwego ycia Maurycy Beniowski zgin na Madagaskarze. Zdobywca bieguna poudniowego Amundsen przepad w Arktyce, spieszc na pomoc woskiej wyprawie Umberto Nobilego. Gibson zmar, eksplorujc nie zamieszka pustyni w zachodniej Australii. Mungo Park, I lierwszy w czasach wspczesnych badacz Afryki, uton w wodach Nigru, .i I rancuz Alfred Lamy poleg na Saharze w starciu z tubylcami. Wiele moich wypraw odbyem tradycyjnymi rodkami transportu, 23 tzn. na grzbiecie dromaderw, jakw, soni, indiaskimi cznami bd piechot. W takiej atmosferze smak przygody jest zdecydowanie ostrzejszy. Trzeba jednak przyzna, e dzi zaciera si ju granica pomidzy ludzkimi umiejtnociami a moliwociami techniki. Wspczeni eksploratorzy nie musz ju korzysta z drogowskazw staroytnych eglarzy, jakimi byy Gwiazda Polarna czy Krzy Poudnia. Jeszcze kilkanacie lat temu uywaem na pustyni sekstantu i nie skrywam, e pomiary nie zawsze byy najdokadniejsze, bo albo nie byo paskiego horyzontu, albo przydarzya si jaka drobna pomyka w tasiemcowych rachunkach przy obliczeniach z tablic astronomicznych. Dzi zamiast tym tradycyjnym instrumentem posuguj si miniaturowym komputerem satelitarnym GPS, zapewniajcym nie tylko dokadne wsprzdne geograficzne, ale take bdcym w stanie precyzyjnie odtworzy przebyt drog, zarejestrowa kontur wyspy, bieg rzeki i inne szczegy rzeby terenu. Organizacja wyprawy, tak o charakterze naukowym, jak i sportowym, czy te przygodowym, wymaga duej sumiennoci, precyzyjnego okrelenia zaoonych celw, wyboru waciwego ekwipunku, odpowiedniej odziey, pory roku, ywnoci, ustalenia dokadnej trasy. Niczego nie wolno pozostawi przypadkowi, w przeciwnym razie kady bd moe bardzo drogo kosztowa. Niezwykym talentem organizacyjnym wyrnia si Aleksander von Humboldt, ojciec geografii nowoytnej, ktry z icie niemieck pedanteri zwraca uwag na kady szczeg przedsiwzicia. Rezultatem jego wyprawy badawczej w Ameryce Poudniowej byo 30

tomw dziea Podr po podzwrotnikowych krajach Nowego wiata, wydawanych w latach 1807-1834. Sukces wyprawy zaley w duej mierze take od doboru uczestnikw, od zgodnoci ich charakterw i osobowoci. Wiele ekspedycji koczyo si fiaskiem wanie z powodu rnych swarw. Trudny klimat, zmczenie, napicie, strach, niewygody, izolacja, brak intymnoci, stres, wszystko to potrafi ujawni w bezpardonowy sposb ukryte saboci kadego czowieka. Problem taki istnia zawsze, zna go Roald Amundsen, James Cook czy Thor Heyerdahl. Znaj go take naukowcy pracujcy dugimi miesicami na dryfujcych krach w rejonie polarnym czy pracownicy stacji badawczych z dala od cywilizacji. Przed wyjazdem na Borneo, gdzie zamierzalimy pokona ca wysp od brzegu do brzegu, zorganizowaem obz przygotowawczy, po ktre24 go zakoczeniu postanowiem zostawi w domu jednego z kandydatw. Nie mia poczucia humoru i by mao tolerancyjny. Jeszcze wiksze wymagania stawia si liderowi grupy, ktry powinien odznacza si atwoci kontaktw z ludmi, inicjatyw, talentem organizacyjnym, umiejtnociami wydawania jasnych i konkretnych polece. A take absolutn bezstronnoci, elastycznoci mylenia przy wyborze rozwiza w krytycznych sytuacjach i umiejtnoci harmonijnej wsppracy w chwilach napicia. W czasie dugich wyjazdw autorytet szefa nie moe opiera si wycznie na sympatii lub charyzmie; autorytet jest kapitaem, ktry bardzo trudno jest zdoby i bardzo atwo utraci. Zdarza si, e nawet najbardziej udoskonalone techniki, nowoczesne aparatury czy dobre wyekwipowanie nie pomagaj w osigniciu zamierzonego celu. Pomimo drobiazgowej organizacji nie powioda mi si wyprawa badawcza do rde Orinoko. Szyki pomiesza El Nino, prd morski, ktry zdestabilizowa rwnowag klimatyczn na wiecie. Na nas odbio si przedwczesne zakoczenie [tory deszczowej. Zbyt niski poziom wody w rzece skazaby nas na utknicie na pyciznach, odcinajc w ten sposb drog powrotn. Wyprawy wi si zawsze ze sporymi kosztami, ktre niegdy hnansowane byy przez rzdy, monych mecenasw, bd Towarzystwa (ieograficzne. Te ostatnie same dzi walcz o przetrwanie. Przed II wojn wiatow istniao na wiecie 136 krajowych takich organizacji, zrzeszajcych ponad 100 tysicy czonkw. Obecnie pozostaa ich poowa i tylko nieliczne skupiaj w swsich szeregach ponad tysic czonkw. W londyskiej siedzibie Royal Geographical Society, mieszczcej si w wiktoriaskim gmachu przy ulicy Kensington Gore, mona uzyska wiele wartociowych informacji na temat egzotycznej podry, skorzysta / a rchiwum nadzwyczaj bogatego w mapy i dokumenty, ale na pewno nie mona liczy na pomoc finansow. Jeli ma si za sob pewny dorobek i organizuje si prestiow rkspedycj, to mona liczy na sponsora, zainteresowanego podniesieniem w i /crunku swojej firmy w rodkach masowego przekazu. Trzeba wwczas p.imita, e taka pomoc zawiera wiele zobowiza; zwykle wymaga i y i < >wania firmy we wszystkich mediach, noszenia na odziey reklamowego l >g< >, pozostawania do dyspozycji w celach promocyjnych na konferencjach prasowych, na targach czy sympozjach naukowych. Przydatne moe okaza si autorytatywne National Geographic 25 Society, ktre jest gotowe udzieli pomocy w przypadku wybitnego projektu. Fundusze mog pochodzi z kasy Towarzystwa, od jakiego sponsora bd od stacji telewizyjnej, ktra awansem zapaci za zrealizowanie dokumentalnego filmu. Stowarzyszenie to moe te porednio uly w kosztach. Jeli komisja orzeknie, e program wyprawy jest interesujcy, to

moe przyzna patronat, a z takim dokumentem nie bdzie trudnoci ze znalezieniem mecenasa. Towarzystwa Geograficzne finansujce eksploratorw wymagaj odpowiedzialnoci i zrwnowaenia w ich relacjach. Oczekuj na cise i wyczerpujce sprawozdania, wiernie przedstawiajce rzeczy widziane, rysunki, zdjcia, plany, na wartociowe, przydatne nauce informacje, w ktrych wydarzenia osobiste i wasny punkt widzenia musz by odsunite na plan dalszy. Dokumentacja musi by sporzdzona w trakcie podry, bo po powrocie do cywilizacji wiele szczegw szybko umyka z pamici. Przed nami przewin si poczet podrnikw i badaczy, eglarzy i awanturnikw, ktrych raporty stay si bezcennym rdem wiedzy o wiecie przysparzajc wiele korzyci caej ludzkoci. Ksiga znajomoci Ziemi nie zostaa jednak zamknita. Niektrzy s przekonani, e w nie zbadanych do tej pory rejonach Amazonii czy Nowej Gwinei yj jeszcze wyizolowane, niewielkie wsplnoty, ktre nie utrzymuj kontaktw ze wiatem zewntrznym. Wielu uczonych jest zdania, e posiadamy wicej informacji o Ksiycu ni o gbinach oceanw, ktrych tajemnice zaczto poznawa dopiero w 1953 roku, dlatego te dugo jeszcze bdziemy koncentrowa nasze wysiki na poszerzeniu zakresu wiedzy o naszej planecie. Wysiki badaczy i ich odkrycia, dokonane czsto ju w naszych czasach, maj szczeglne znaczenie nie tylko dla rnych gazi nauki, ale take i dla zwykych ludzi dnych poznania wiata. Zostay im przyblione olniewajce cuda natury, zapierajce dech w piersiach scenerie, przeraajce, a zarazem fascynujce ponadnaturalne zjawiska otoczone aur tajemniczoci, ktre s w stanie zauroczy kadego amatora wielkiej przygody i zapewni mu mocne wraenia. Warszawa 2003 U Samotnie przez Atlantyk 1 ewnego dnia creczka jednego z przyjaci zaskoczya mnie pytaniem: To prawda, e samotnie przepyne ocean?". 27 Byo gorce letnie popoudnie i z gomi siedziaem w cieniu palm mojego ogrodu, sczc kieliszek grappy, wdki z winogron, ktra rzekomo ma wpywa na dobre trawienie po szczeglnie obfitym posiku. Pytanie na tyle mnie zaskoczyo, e nie byem w stanie udzieli od razu odpowiedzi. Ta historia sprzed kilkunastu lat, tak nieprzystajca do wszelkich wygd naszego ycia, wydaa mi si zupenie nierealna, jakby przeyta we nie, ktry odbi si w mojej wiadomoci jako rzeczywiste wydarzenie. Dopiero po jakim czasie jestem w stanie przywoa wspomnienia i oto znw znajduj si na penym oceanie. Mam twarz i rce spkane, palce wargi, koszulk przesiknit sol. Wok mnie rozciga si ogromny bezmiar wody, niekiedy cichy i spokojny, ale czsto zmieniajcy si we wzburzony ywio. Tak, kochanie, to prawda, przepynem ocean, chocia dzisiaj sam w to nie mog uwierzy". Ile to razy z zazdroci podziwiaem ludzi, ktrzy wypywali w morze, odwiedzali dalekie kraje, nieznane porty. Kiedy czytaem ksiki Conrada, wydawao mi si, e czuj zapach egzotycznego morza, ciepo biaego piasku, sysz szelest zielonych palm, widz wiat tak bardzo odlegy od rodzimego Batyku, gdzie woda nigdy nie ma koloru turkusowego, a plaa jest zawsze szara i zimna. Otrzymaem chrzest eglarski na wodach pnocnej Europy, pniej na statkach tanich bander" przepynem tysice mil po rnych akwenach wiata. Ktrego dnia zawitaa mi

myl samotnej wyprawy przez Atlantyk na szalupie ratunkowej. Odwiedziem kilka stoczni zomowych w okolicy Genui i dosy szybko znalazem to, czego szukaem. Drewniana d bya w bardzo dobrym stanie, miaa 5,55 m dugoci wystarczajco duo dla jednoosobowej zaogi dwa foki bliniaki i may rejkowy grot. Waciciel firmy nie mg uwierzy, e wanie na tej skorupie zamierzam wybra si za ocean. Z pewnoci przyjdzie panu czsto walczy z humorami morza zauway ale te zasmakuje pan niepowtarzalnych przey, nie znanych ludziom ldu". Na pocztku 1975 roku byem ju w Dakarze, skd 5 stycznia, bez wikszych emocji, odcumowaem, biorc kurs na Trynidad. Szalupa zostaa nazwana imieniem mojej trzyletniej creczki Paty. Podobnie jak Thor Heyerdahl wypywajcy w morze na tratwie Ra", tak i ja nie wiem, jak d zareaguje na prb samosterownoci. Reguluj agle, zmieniam kt pochylenia masztu, przebalastowuj ruf, mocuj rumpel gumowymi nacigami. Nic z tego, Paty" nie chce pyn sama. Oznacza to, e jestem 28 skazany na nieustanne zajmowanie si sterem. Dzie i noc, jak si pniej okae przez 44 dni, a do wyldowania na play Georgetown w Gujanie. Czynno ta nie przeraa mnie zbytnio, bo wypywam na ocean, aby doda wiary ofiarom katastrof morskich i udowodni, e wanie na typowej szalupie ratunkowej, takiej, jakie znajduj si na kadym statku handlowym, rozbitek ma szans dotarcia do staego ldu. Nie mam adnej cznoci ze wiatem zewntrznym, nie posiadam sekstansu, wskutek czego skazany jestem na ustalanie pozycji wycznie metod zliczeniow, biorc pod uwag prdko, prd i dryf. Zapasy wody i ywnoci s minimalne. Przez wiele dni egluga wydaje mi si cakiem normalna, ale sytuacja /mienia si radykalnie z chwil, kiedy wpadam w objcia sztormu. Fale zalewaj wntrze odzi i musz nieustannie wylewa wod wiaderkiem, bo pompa wodna oczywicie nie wystarcza. Nocny chd przechodzi w zimno. Nie odczuwam godu, chocia ju nie pamitam, kiedy ostatni raz co jadem. W tej trudnej sytuacji wiem, e teraz musz wykaza si r/.eczywist znajomoci sztuki przetrwania. Od czasu do czasu gigantyczna fala wypenia do poowy szalup, ktra i rad statyczno i w kadej chwili moe si wywrci. Wiem, e nie zatonie, .i le przy wzburzonym morzu nie bdzie atwo postawi j z powrotem. Po dwch dniach walki z ywioem sia woli i wytrzymao fizyczna powoli malej. Nadludzkim wysikiem i determinacj zmuszam si do 11 wania. Ciy take samotno, bo wiem, e absolutnie na nikogo nie 11 ii >g liczy z wyjtkiem siebie. Ja, ktry zawsze tak kochaem morze, teraz nienawidz go i przysigam sobie, e jeli szczliwie dotr do ldu, to ju 11 ij',dy wicej nie postawi nogi na pokadzie jachtu. Mordercze zmagania z szalejcym ywioem wyczerpuj mnie kompletnie. Po trzech nieprzespanych nocach boj si, e mog straci instynkt samozachowawczy. Nie jem, nie pi, trzs si z zimna i ze strachu. Icstcm przemoczony do nitki i siedzenie sprawia piekcy bl, poniewa od cigej wilgoci cae poladki mam pokryte maymi krostkami. Ale wewntrzny gus jest silniejszy: Za wszelk cen nie poddawa si! Wytrwa do koca!". 29 Planujc t wypraw, nie przypuszczaem, e bdzie ona wymagaa tak duo hartu, odwagi i siy woli. Kogo pociga wiat wielkiej przygody i silnych wrae^musi oczywicie liczy si take z nieodcznym elementem ryzyka. Na nic moe si zda doskonaa organizacja, gdzie wszystko jest skalkulowane, jeli po drodze kto zachoruje bd, na przykad, natrafi si na katastrofalne warunki klimatyczne. Zawsze jestem bardzo wymagajcy w stosunku do siebie i innych, i uwaam, e pruska dyscyplina jest niezbdna do osignicia sukcesu. Mimo takiego

podejcia do tematu pozostawiam miejsce na fantazj i skorygowanie planw, kiedy to jest niezbdne lub przydatne do osignicia celu. Wybierajc si na jak trudn ekspedycj, zawsze licz si z moliwoci , niepowodzenia. Ci, ktrzy nie zwaajc na niebezpieczestwo za wszelk cen pragn dotrze do celu, mog kiedy nie wrci do domu. I wanie teraz, gdzie porodku oceanu, zdaj sobie spraw, e nie ma sensu ryzykowa. Przy pierwszym spotkaniu z jakim statkiem poprosz o wzicie mnie na pokad. Trzeba trafu, e dwa dni po sztormie na horyzoncie ukazuje si sylwetka statku. Co wicej, idzie prawie na mnie i kiedy na kubaskim Oceano Antartico" widz zaog gotow do przyjcia rozbitka, bo oczywicie za takiego mnie uznano, przeywam siln rozterk. Czy naprawd musz si podda? Czy pniej wybacz sobie t decyzj?". Wahanie trwa p minuty, moe minut, wreszcie jaki wewntrzny gos podejmuje msk decyzj: Nie!". To nie" przy burcie statku, ktry ofiarowywa mi bezpieczestwo, ciep koj, ludzki posiek i gwarancj powrotu do domu, uwaam za najbardziej wartociow lekcj i najwikszy sukces mojego ycia. Odzywa si we mnie z ca si w trudnych chwilach, ilekro nawiedza mnie myl, e musiabym si podda czy zrezygnowa z jakiego trudnego przedsiwzicia. Ci, ktrzy oskarali mnie o brak roztropnoci czy wrcz o szalestwo, z pewnoci nigdy w yciu nie poczuli smaku podry do granic moliwoci, ktra zawsze gotowa jest zapewni dreszcz emocji, duo radoci i szczcia. Kto bowiem sprbowa takiej przygody, nie potrafi ju rozsta si z takim stylem ycia. Bassano del Grappa 2003 Skeleton COAST JN a ciemnym, wulkanicznym piasku bielej szcztki muszli, wyschnite wodorosty, a take koci wielorybw, fok, a moe nawet, kt to wie, marynarzy. O pustynny brzeg, ktry sta si grobem dla wielu eglarzy, uderzaj lodowate fale oceanu. 31 Jak okiem sign, roztaczaj si zachwycajce widoki, piramidy piasku, rzebione wiatrem gigantyczne wydmy, powietrze drgajce od skwaru, jary i zagbienia terenu wypenione wod, gdzie czsto schodz si pustynne zwierzta. Wok panuje absolutna cisza i magiczny nastrj, ktry sprawia wraenie kompletnej izolacji od reszty wiata. Jestemy na otoczonym z saw Skeleton Coast, Wybrzeu Szkieletw, lub jak mawiali kiedy Portugalczycy, Wybrzeu Piekie. Gste mgy, niebezpieczne prdy morskie, potne fale, silne wiatry byy tutaj przyczyn wielu tragedii. Na przestrzeni wielu kilometrw plaa usana jest licznymi martwymi wrakami zasypywanych przez wydmy statkw, ktre zera stopniowo rdza, by w kocu doprowadzi do rozpadu na wiele segmentw. W 1976 roku rozbi si poudniowoafrykaski trawler rybacki Suiderkus". Dopiero kilka lat pniej natrafiono na szkielety czonkw zaogi. Niezwykle dramatyczne przeycia stay si udziaem 106 osb ze statku Dunedin Star", ktry osiad tutaj w 1942 roku. Cz pasaerw postanowia ruszy na pustyni i wkrtce lad po nich zagin. Inni pozostali na statku, liczc na pomoc z morza. Istotnie na sygna SOS odpowiedziay trzy przepywajce nieopodal jednostki, jednak sztorm uniemoliwi zabranie rozbitkw szalupami. Dwa statki wycofay si z akcji ratowniczej, trzeci, Sir Charles Elliot" utkn na mielinie 300 m od brzegu, pogarszajc jeszcze bardziej sytuacj. Po dwch tygodniach z samolotu wojskowego zrzucono na spadochronach paczki z ywnoci. Jeszcze tego samego dnia pilot zdecydowa si wyldowa na play. Ewakuowano kobiety i dzieci, ale przy starcie samolot zakopa si w piasku. Czarna seria nie opuszczaa nieszczliwcw. Ich odyseja zakoczya si dopiero po

26 dniach. W wigili Boego Narodzenia kilka pojazdw mechanicznych odnalazo cz pozostaych przy yciu rozbitkw, ktrych przewieziono do Swakopmund. Zdradziecki brzeg nie oszczdzi take maych samolotw i aut terenowych, ktrymi zapuszczali si tutaj poszukiwacze diamentw czy te przygd. Rozbitkowie rzadko mogli liczy na powodzenie akcji ratunkowych w tym bezludnym i odosobnionym zaktku poudniowo-zachodniej Afryki. Skeleton Coast bierze pocztek dokadnie na granicy z Angol i przez ponad 600 km cignie si pasem szerokoci 50-200 km wzdu wybrzea namibijskiego, a do Przyldka Cross. Pierwszy Europejczyk stan na tym pustynnym brzegu w 1485 roku, by to portugalski eglarz Diego Cao. Pozostawi po sobie lad, may symboliczny krzy z napisem informujcym 32 0 swojej bytnoci na Przyldku Cross. Potem musiay upyn prawie cztery stulecia, nim nastpni odkrywcy przybyli do tego rejonu. Historia najstarszej pustyni wiata siga 120-170 milionw lat wstecz, do epoki, kiedy dzieli si pradawny ld Gondwana, dajc pocztek Afryce Poudniowej i dostarczajc tym faktem argumentw na potwierdzenie teorii dryfu kontynentw. Liczne podobiestwa, zachodzce midzy skaami afrykaskimi a brazylijskimi, stanowi jego niezbity dowd. Z epoki nieco nam bliszej, od 20 do 8 milionw lat temu, pochodz zoa diamentw aluwialnych w ujciach rzek, dzisiaj czsto wyschnitych. Pospne pustkowie przechodzio rne koleje losu. Stanowio terytorium wydzielone na potrzeby ludnoci autochtonicznej Bantu, potem /11 alazo si w centrum zainteresowania geologw. Due spustoszenie poczy-11 iii tutaj kusownicy, niszczc bogat faun. Celem ochrony rodowiska naturalnego w 1971 roku cay obszar zosta objty cis kontrol. Do uiworzonego rezerwatu Skeleton Coast, stanowicego okruchy dawnego wiata, mona wjecha tylko po uzyskaniu specjalnego zezwolenia w stolicy Namibii. Wydaje si je bardzo rzadko i z reguy tylko do Terrace Bay. 1 )alej na pnoc mona podrowa wycznie w sposb zorganizowany, w grupie liczcej nie wicej ni dziesi osb. Masowa turystyka z pewnoci zagroziaby delikatnej rwnowadze ekologicznej regionu. Atletycznej postury ranger najpierw uwanie obejrza nasze zezwolenie, poicm fegmatycznie, bez popiechu otworzy bram, na ktrej namalowani- s dwie wielkie czaszki ze skrzyowanymi piszczelami. Przypominam, e I 'i k 1 adnym pozorem nie moecie zmieni wytyczonej trasy, poszy zwierzt, /bicra kamieni. Od tej chwili a do momentu opuszczenia chronionej strefy I k-dzieci pod nasz sta kontrol" wyrecytowa oficjaln formuk. Jedziemy na pnoc, mijajc po drodze ogromne wydmy, o formach i nieniajcych si pod wpywem wiatru. Barchany, w ksztacie pksiyca, a \ gldaj najokazalej. Wszystkie zwrcone s wypukym stokiem ku kie-i mikowi wiatru, ktry wieje tu zawsze z poudniowego zachodu. W moich wdrwkach po dziewiczych miejscach czsto zapuszczaem m<,- w rejony nieugaszonego pragnienia. Ta pustynia jest jednak chyba najbardziej osobliwa na wiecie i najbogatsza w niespodzianki. Dobowa ampliI1 u t.i temperatur naley do wysokich, podobnie zreszt jak na wszystkich .tyniach, ale tu wilgotno jest bardzo dua. Przyczyn tego stanowi i-pywajcy wzdu wybrzea Afryki zimny Prd Benguelski, ktry \oduje, e nad oceanem w pobliu wybrzea niemal zawsze utrzymuj 33 I

Surowy widok Fish Canyon River si gste awice mgie. Nocny spadek temperatury na pustyni sprawia, e nad ranem masy wilgotnego powietrza znad oceanu przemieszczaj si w gb ldu na odlego 50, a nawet 100 km. Szron i rosa umoliwiaj przeycie wielu gatunkom rolin i zwierzt. Dopisuje nam niesamowite szczcie. Jestemy wiadkami rzadko trafiajcego si deszczu. W kilka godzin pustynia ulega prawdziwej metamorfozie, pokrywa si zielonym dywanem usianym kwiatami i trawami. Pojawiaj si nawet sukulenty, upione nieraz od dugich lat. Wrd ponad stu rodzajw porostw wyrnia si welwiczja, istny fenomen natury, wystpujcy tylko w Namibii i Angoli. Natrafiamy na ni wrd Gr Ksiycowych. Robi wraenie roliny przeniesionej z zamierzchej przeszoci, nieomal yjcej skamieliny. I tak jest rzeczywicie. Botanicy uwaaj, e okazy tu wystpujce osigaj czcigodny wiek ptora tysica lat. Ich zdaniem pocztki owej niezwykej roliny sigaj epoki midzy 135 a 205 milionami lat temu, kiedy ziemie te byy pokryte jeszcze tropikaln dungl. Wysoka na ptora metra, ma grub, rozpaszczon odyg w ksztacie obwarzanka, z ktrej wyrastaj zawsze tylko dwa wiecznozielone licie przypominajce wstgi, poszarpane przez wiatr. Cao tworzy gst 34 pltanin strzpiastej rolinnoci, wygldajc jak kupka podartych achmanw. Licie, wijce si wowo po ziemi, rosn 1020 cm rocznie. Ich koce stopniowo wysychaj, strzpi si i odpadaj. Kto policzy, e w cigu swojego dugiego ycia rolina ta wytwarza licie o powierzchni rwnej piciu kortom tenisowym. Gatunek ten stanowi wymowny przykad genialnej adaptacji krzewu tlo ekstremalnych warunkw pustynnych, w ktrych jedynym dostpnym / rodem wilgoci jest nocna rosa albo opary mgy. Welwiczja stosuje bardzo prost taktyk: aby nie traci wody, otwiera mikroskopijnej wielkoci pory ii.i liciach tylko wtedy, gdy pojawia si wilgo w powietrzu. Kilka dni pniej, daleko na pnocy, w najmniej uczszczanym rejonie pustyni, w wskim skalistym wwozie pokrytym krzewami, przeywamy i liwile silnych emocji. Pocztkowo wydaje si, e nawiedzia nas fatamorgana, ale szybko okazuje si, e przed nami defiluj najprawdziwsze sonie i nosoroce. Jest to scena niebywaa, bo nikt nie przypuszcza, e takie / w ierzta mog y w sercu piaszczystej pustyni. Adwokat Louw Schoeman, Otoczony z saw Skeleton Coast ktry nam towarzyszy w tej podry, jest zakochany w Skeleton Coast i zna pustyni doskonale. Mwi, e sonie yjce w tej okolicy dr jamy w wyschnitych korytach rzek tak dugo, a dokopi si do wody, ktr nastpnie czerpi trb. Okazuje si, e w dolinach rzecznych ze ladami wody pojawiaj si rwnie lisy, yrafy, antylopy, szakale, hieny, a take lwy, ktre drczone godem nie gardz nawet otariami. Wiele innych zwierzt, na przekr zowrogiej nazwie, jak nosi owa spieczona socem pustynia, zdoao przystosowa si do tych ekstremalnych warunkw. S tu jaszczurki, ktre potrafi gromadzi wod w iloci wystarczajcej na dwa miesice, gady o petwiastych koczynach, nie zapadajcych si w mikkim, piaszczystym podou, mae gryzonie, ktre nurkuj" pod powierzchni piasku, wiewirki posugujce si ogonem jak parasolem. Ale najsynniejszym stworzeniem yjcym na wydmach jest pewien gatunek chrzszcza z rodziny czarnuchowatych. Wynurza si on z piasku midzy pnoc a witem, kiedy tworzy si mga, i wdruje na szczyt wydmy. Tam wykrca si tak, aby ustawi si dokadnie pod wiatr, wiejcy od morza. Nastpnie unosi, jak moe najwyej, tylne odna i w takiej pozycji, niemal stojc na gowie, wystawia na dziaanie wiatru ca powierzchni ciaa. I tak jak woona do lodwki puszka piwa, pokrywa si szronem, mga skraplajca si na jego pancerzu spywa specjalnymi kanalikami wprost do otworu gbowego. W cudownej scenerii malowniczego zachodu soca przygotowujemy obozowisko. Chd wieczorny jest przyjemnie orzewiajcy. Po zapadniciu zmroku pustynia szybko oddaje

ciepo i supek rtci z 42C spada do 18. Ledwie zdylimy zapomnie o bezlitonie pracych promieniach soca, gdy zaczyna dawa si we znaki wiatr i zimno. Po gorcej kolacji, przygotowanej na maszynce gazowej, wsuwamy si w piwory, ale w drugiej poowie nocy budzimy si skostniali, wkadamy na siebie grube swetry i weniane czapki. Oprcz zimna daje si we znaki take panujca wilgo, ktr przesikno dokadnie wszystko, co pozostao na powietrzu. rednia wilgotno rnych pusty wiata oscyluje midzy 15 a 30%, na Skeleton Coast dochodzi do 80, a na samym wybrzeu oceanu przez p dnia jest na pograniczu 100%. Szacuje si, e 300 dni mgielnych na Skeleton Coast odpowiada wartoci przynajmniej 150 mm opadw. Swego czasu za pustyni uwaano obszar, gdzie roczne opady nie przekraczaj 250 mm. Jednake taka definicja nie zawsze oddaje realn sytuacj terenw skrajnie suchych. Dzisiaj naukowcy uwaaj teren za pustyni wtedy, kiedy promieniowanie soneczne jest zdolne wyparowa 36 /. gruntu dwa razy wiksz ilo wilgoci, ni zapewniaj opady atmosferyczne. A tutaj stosunek ten dochodzi a do 200. I to wanie z winy takiej jaowoci pustyni szata rolinna jest ledwie /a uwaalna i brak jest widocznych przejaww ycia. Podrnik nieprzywyky do rodowiska ze staym niedostatkiem wody, wystawiony jest na nieustanne niebezpieczestwo. Latem, kiedy temperatura przekracza 40C, w cigu jednego dnia z atwoci mona straci cztery litry potu. Jeli stra-i v tej nie uzupeni si, organizm zaczyna czerpa wod z tuszczw, tkanek i /. k rwi, ktra staje si wtedy coraz gstsza, wolniej kry i tym samym nie jest w stanie ochodzi najwaniejszych organw. Utrat wody odpowiadajc S% masy ciaa ustrj znosi jeszcze zupenie dobrze, ale przy utracie ponad .'.5% czowiek umiera w obdzie. Dzisiaj docieramy do synnych diun Soussusvlei. Mam wraenie, /i1 ogldam gigantyczne i sugestywne pocztwki z klasycznymi wydmami, l.ire s w stanie rozpali fantazj kadego mieszczucha. Miliony ton piekiel-11 ii- rozgrzanego piasku tworz niekoczce si sinusoidalne, regularne formy, uderzajce swoj prostot i majce co ze zmysowych, erotycznych linii "Imaonej kobiety. Mamy przed sob monstrualne wydmy wyniesione I >t /i./, wiatr na wysoko 300 m. Wchodzimy na pobliski grzbiet. Coraz to I >i i a powierzchnia piasku wydaje pod stopami dwik podobny do amicej ir tafli lodu. Podziwiamy bezkresny, ceglastego koloru ocean piasku. Na lnie wyschnitego, sonego jeziorka, w rejonie Deadvlei, natykamy si u.i osobliwe skamieniae drzewa, spektralny widok szkieletw pni akacji noloba, uschnitych przed kilkuset laty. Warunki klimatyczne tak iluskonale je zakonserwoway, e nie poddaj si nawet atakom termitw, klre niekiedy buduj sigajce 5 m termitiery. Dugo nie moefny oderwa oczu od tego malowniczego klejnotu natury, chciaoby si go sfotografowa, ale teraz nie ma to sensu. Trzeba /1 y 111 poczeka do wieczora, bo dopiero wtedy, gdy cienie wydu si maksy-m.iliiic, mona liczy na efektowne zdjcia. Tymczasem wsuchujemy si w jkliw melodi przesypywanego wiatrem piasku, gigantyczne wydmy nieustannie wdruj, przesuwajc si rocznie nawet o kilkanacie metrw. jeszcze na kilka godzin przed poudniem zaczyna dawa si we znaki ! /liiosna spiekota, ktra utrzyma si przynajmniej do godziny 1600. Na ccie mamy wystarczajcy zapas wody pitnej, ale nie wyobraam sobie, 1111 s i ao przeywa dwch zabkanych Anglikw, ktrzy kilka lat temu i s i autem od przetartego szlaku, zakopali si w piasku i pieszo zdali 37 Luderitz, kolonialna relikwia z niemieck atmosfer Kobieta z plemienia Herero. Na nastpnej stronie,

kierunkw do farmy Okawaka potem w poszukiwaniu ratunku. Przez pi dni szli w zabjczym upale /, obtartymi nogami, wykazujc heroiczne wprost samozaparcie i nadludzk wytrzymao fizyczn. Znaleziono ich pprzytomnych i odwodnionych do granic moliwoci. Z piaskw Soussusvlei dwiema terenowymi toyotami wynajtymi w African Extravaganza przemieszczamy si na pnoc. Przejedamy przez gbokie wwozy rzeki Tschaub, by wkrtce wyjecha na pustynn rwnin, przecit prost jak strzaa, dobrze utrzyman szutrow drog pozwalajc rozwija spor szybko. Swakopmund, synny nadmorski kurort, dwa razy mniejszy od Sopotu, o pedantycznie czystych i uporzdkowanych ulicach ozdobionych wysokimi palmami, jest miniatur typowej, spokojnej prowincji niemieckiej. lad krtkotrwaego panowania kolonizatorw teutoskich w latach I cS 84-1914 widoczny jest na kadym kroku. Ich potomkowie s wacicielami ; lepw, restauracji i eleganckich hoteli. Jzyk niemiecki jest nie mniej ) upowszechniony od oficjalnego angielskiego czy afrikaans, pochodzcego d holenderskiego, ktrym posuguj si Namibijczycy rnych grup 38 etnicznych. Mnstwo szyldw i napisw drukowanych czsto czcionk gotyck. Wielu Niemcw z interioru Namibii posiada tu letnie domki o tradycyjnej architekturze, typowej dla wybrzea Morza Pnocnego. W kocu grudnia, ktry jest tu szczytem lata, rednia temperatura osiga 25C i miasto zapenia si wczasowiczami ze stolicy, a take sentymentalnymi turystami z Niemiec, marzcymi o odwiedzeniu ziemi, na ktrej walczyli ich dziadkowie i do dzi mieszkaj ich kuzyni. Niemieckie s take nazwy ulic, poczwszy od gwnej Keiser Wilhelm Strasse po Strand Strasse, gdzie w pobliu dwudziestojednometrowej latarni morskiej, symbolu miasta, przed wyjazdem w dalsz podr delektujemy si pysznymi aragostami i doskonaym cabernetem importowanym z Poudniowej Afryki. Z campingu w Torra Bay, za ktrym rozciga si morze barchanw, kie-* rujemy si na wschd, by po 50 km opuci teren Parku i znale si w krlestwie nieskalanych krajobrazw acucha grskiego Branderberg, enklawie dziewiczego rodowiska. Ten odosobniony masyw, istna kwintesencja dzikoci zdominowany przez nagie, zwietrzae skay i such pustyni, urozmaicony jest dziwacznymi wieycami skalnymi i gbokimi wwozami. Od czasu do czasu przecinamy pradawne koryta rzek, zwane uada-mi, pokryte rolinnoci, gwnie krzewami akacji i zaroli molane, ktrych gbokie korzenie wykorzystuj podziemne wody, a wskie licie i cienkie odygi trac wskutek parowania niewielk jej ilo. Od grudnia do maja nad szczytami tworz si ciemne chmury, rdo ulewnych deszczw. Rwce strumienie wypeniaj uady, stwarzajc powane niebezpieczestwo dla rzadko odwiedzajcych te strony podrnych. Miejsca takie s wtedy przejezdne tylko autem 4 x 4, a i to nie zawsze. Niejeden przey tu chwile strachu, kiedy silny nurt, niczym ma zabawk, unosi samochd wraz ze skalnym rumowiskiem. Przed zachodem soca w polu naszego widzenia pojawia si u podna gry rosnce pojedynczo dziwacznego ksztatu kokerboom, drzewo ko-czanowe (Aloe dichotoma). Wysoki na 5 m gbczasty pie posiada srebrnego koloru kor i mnstwo filigranowych gazi, z ktrych buszmeni po dzie dzisiejszy wyrabiaj koczany. Jest to endemit wystpujcy na niewielkim obszarze Namibii i stanowicy w jakim sensie symbol kraju: jej wizerunek widnieje na pidziesiciocentowej monecie. Skwarny dzie zamienia si w zimn noc i pic w piworze na campingu w Palmavag, nie mona zapomina o woeniu cieplejszej odziey. Przed wschodem soca przeywamy chwile emocji, by nie powiedzie strachu. 40 I )wa dzikie sonie, niczym zjawy, w poszukiwaniu ywnoci znalazy si

0 kilka metrw od naszego obozowiska. Pamitajc o ostrzeeniach I1 a tak okazj, wygrzebalimy si z naszych piworw i powoli wycofalimy /a samochody, tak aby nie sposzy intruzw i nie sprowokowa ich do .uaku. Kto chcia koniecznie zrobi zdjcie i kiedy pojawi si bysk flesza, sonie natychmiast zainteresoway si nami. Zaczy niespokojnie wachlowa uszami, wydajc jednoczenie grone, gardowe dwiki, znak 1 ist rzegawczy zapowiadajcy moliwo ataku. Zdobylimy si na bezruch, wory wedug znawcw tematu zapewnia bezpieczestwo. Na szczcie .onie nie uznay nas za niebezpieczne dla nich istoty i wkrtce, amic / i rzaskiem zarola, znikny w ciemnociach buszu. Docieramy do skalistego regionu Kaokoland, graniczcego na pnocy / Angol i na wschodzie z parkiem narodowym Etosha. Skrajnie trudna 11 rc >ga biegnca wrd ostrych kamieni, bardzo niebezpiecznych dla opon samochodowych, wiedzie przez pasmo grskie pene malowniczych kanionw. Nocujemy w otoczeniu zachwycajcego krajobrazu, czsto opisywanego przez Wilbura Smitha. Rankiem, w rozjaniajcej si pii rpurowej powiacie, ruszamy w dalsz drog, ktra lawiruje pord ska i czsto pnie si w gr. W dolinie Sesfontein, usianej pojedynczymi okazami olbrzymich baobabw, napotykamy stado strusi, a nieco pniej kilkanacie gemsbokw, duych antylop o dugich, prostych rogach, yjcych w rejonach, gdzie ronie troch trawy. Jest to krlestwo soni pustynnych, ktre znajduj poywienie w korytach rzek, nawet suchych, gdzie zawsze jest troch rolinnoci. Szacuje si, e sto lat temu byo ich 3 tysice, .i il/.isiaj pozostao nie wicej ni 200. Wposzukiwaniu wody i poywienia s w stanie pokona nawet !j0 km w cigu jednego dnia. Koczy si nasza Wdrwka po urzekajcej pustyni. W drodze powrotnej odwiedzamy Przyldek Cross, gdzie znajduje si kolonia sympatycznych oiarii, skadajca si z ponad stu tysicy osobnikw. Teraz, w grudniu, matki wtajemniczaj mode w arkana sztuki pywania, skaczc do morza / brzegw skalistych wysepek. Wielkie samce, o masie przekraczajcej 300 kg, leniwie rozoone pord swych haremw, odpoczywaj po krwawych ilkach, stoczonych o podzia terytorium. (Iwnym poywieniem ssakw z rodziny uchatek s oczywicie ryby, nic gardz one te gowonogami i skorupiakami. Z niezrozumiaych i >dw diet t uzupeniaj... kamieniami, ktre podobno su za balast datny w czasie nurkowania. 41 Ostatni etap wiedzie do stolicy Windhoeku. Za nami setki kilometrw drg pustynnych, ale take dobrze utrzymanych, wirowych, pustych drg, po ktrych tylko od czasu do czasu przemknie jaki pojazd. Drogi te czsto s proste jak strzaa i kady wikszy zakrt na nich jest wydarzeniem. adnych miast, osad czy stacji benzynowych. Cakowita pustka. Windhoek to take wizytwka bismarckowskich Niemiec. Ley na wysokoci 1650 m n.p.m., ma wic doskonay klimat i zadziwia atmosfer absolutnego spokoju. Liczy niewiele ponad 100 tysicy mieszkacw. Przycigaj tu oko wielkie kobiety z plemienia Herero w kwiecistych sukniach i charakterystycznych nakryciach gowy przypominajcych due rogale. W samym centrum znajduje si niezwykle malowniczy Christuskirche, kamienny koci zbudowany przez Niemcw w 1910 roku. ycie towarzyskie miasta koncentruje si gwnie midzy kilkunastoma przeszklonymi wieowcami przy Kiserstrasse, gdzie potomkowie kolonizatorw pij doskonae Windhoek Beer, kupuj kadego rana lokalny Allgemeine Zeitung" i obchodz tradycyjnie Oktoberfest. Wieczorem w restauracji Hansa Gustawa spotyka si przy wietle wiec elita miasta. W duym salonie ze cianami z ciemnego drzewa, z cikimi kotarami, starymi rycinami, zasiada dystyngowane towarzystwo w nienagannych wieczorowych strojach, delektujc si ostrygami o niepowtarzalnym mulisto-sodkawym smaku i dobrym poudniowoafrykaskim winem serwowanym z europejsk klas.

W odrnieniu od wikszoci innych krajw afrykaskich w Namibii dominuje spokj polityczny, ludzie yj pogodnie i dostatnio. Ostatni noc spdzamy w lodge z kolonialn atmosfer majc co z romantyzmu dawnych eksploracji. Niejeden z nas z pewnoci tu jeszcze powrci. Windhoek 2001 I Ostatnie plemi tradycyjnej Afryki JN asza terenowa toyota pokonuje uadi", wysuszone pradawne koryto rzeki, potem przemyka szutrow drog przez jaowe pasmo grskie pokryte kolczastymi krzewami pokymi od soca i suszy. 43 Mczyni zajmuj si tu gwnie pasterstwem Wznosimy tuman kurzu delikatnego jak mka, ktry pokrywa grub warstw nasze twarze, wciska si w oczy, w usta. Po tygodniowej jedzie nozdrza zaczynaj krwawi, a coraz bardziej wysuszone gardo domaga si nowej dawki pynw. Znajdujemy si w budzcym zachwyt surowym piknem regionie Kaokolad, w pnocnozachodniej czci Namibii, ostatnim zaktku Afryki znanej z pokych stron dawnych ksiek. Absolutna pustka, gboka cisza i magiczny nastrj ziemi bezlitonie spieczonej pracymi promieniami soca, sprawiaj wraenie kompletnej izolacji od reszty wiata. Tu po godz. 19. niebo nad czarnym horyzontem zalewa si krwist czerwieni i nieruchomi z wraenia nie moemy wyj z podziwu dla prawdziwie apokaliptycznego zachodu soca. Tak zdumiewajcy pomienny 44 spektakl natury, arcydzieo reklamowane przez wszystkie biura podry wiata, mona ujrze tylko w Afryce. Wszystko trwa krtko, niczym mgnie-nie oka. Nie zdylimy tego utrwali na filmie, bo tak bylimy zahipno-i y/owani dzikim, pierwotnym obrazem, ale ta pena wrae ulotna chwila /ostanie zachowana w naszych oczach do koca ycia. Wanie w tak urzekajcej scenerii natykamy si na zagubion osad I limba pooon pord niemiaych oznak zieleni: kilkanacie owalnych i liar z gazi i lici palmowych uszczelnionych glin wymieszan z nawo-/an, ustawionych wok duego placu, tworzc koo. Garstka skazanych na ospa monotonn egzystencj w prymitywnym wiecie pasterzy Himba w poszukiwaniu wilgoci i paszy dla pogowia byda, co jaki czas przenosi swj dobytek z miejsca na miejsce. To koczownicze plemi, liczce dzisiaj nie wicej ni 5 tysicy osobnikw, stanowi jedn z gwnych atrakcji Namibii, ) nie wiele jest w Afryce tak fascynujcych grup etnicznych. Kilka wysokich posgowych figur kobiecych wskazuje nam drog In wodza" tej spoecznoci, siedzcego przy rozpalonym na cze ubs-i wianych przodkw ognisku. Aby przeama nieufno przywielimy sporo prezentw: dwa worki mki kukurydzianej, kilka kilogramw cukru, herbat i tyto. Prosto trzymajcy si wysuszony starzec o smukej sylwetce i dobrotliwej, penej dostojestwa twarzy, wysucha nas, po czym przy-i.ikn gow, e moemy u nich zagoci. I mponujce wraenie robi mode urodziwe kobiety o umiechnitych twarzach i o bardzo bujnych i nadzwyczaj jdrnych piersiach, ktrych jedynym przyodziewkiem jest kusa spdniczka z bordowej koziej skry. Syn z tego, e codziennie dokonuj rytualnego make upu, smarujc starannie cae ciao mieszanin ceglasto-czerwonej ochry, popiou, tuszczu /, m lka krowiego i eks*traktu dzikich rolin. Stanowi ona ochronny pancerz przed pasoytami, insektami i promieniami sonecznymi, a take przed i Uwodnieniem organizmu. Gwnie jednak suy do zdobienia ciaa. Janek Kolski, krccy seri filmw dokumentalnych, robic sobie pamitkowe /djcie pomidzy dwoma panienkami, nie opacznie opar si o nie, co pozostawio widoczny, trudny do zmycia lad na jego koszulce.

Gzerwonej barwy s te rne ozdoby, cikie naszyjniki z metalu, '<t msoletki z miedzi i srebra, ozdoby ze skry czy muszli, z ktrych kada symbolizuje. Liczba bransolet na kostkach ng odpowiada liczbie posianych dzieci, a upicia dugich wosw zlepionych glink i splecionych -.(skie usztywnione warkoczyki, w zalenoci od wieku i stanu w obrbie 45 plemienia, przybieraj rne formy. Kobiety s generalnie respektowane i nie musz narzuca swojego autorytetu. Zamne odrniaj si tym, i nosz zwisajc pomidzy zwidnitymi piersiami muszelk pochodzc z wybrzea Angoli, symbol podnoci, z ktr nigdy si nie rozstaj. Przytoczona ciarem lat kobieta siedzca przy palenisku z garnkiem z gotujc si straw, unosi rk, umiecha si przyjanie i pozdrawia dwukrotnym moro". Pomimo prymitywnego ycia twarze niektrych zachowuj w peni kobiec delikatno i urok dawnej piknoci nadszarpnitej zbem czasu. Doroli mczyni, noszcy na gowie swojego rodzaju skrzany turban, na szyi ozdoby z muszelek, a na nogach klapki z koziej skry, spdzaj wiksz cz swojego ycia razem z trzod, ktra stanowi podstaw egzystencji i odwiecznych zwyczajw tego ludu. Przemieszczaj si o dziesitki 1 kilometrw od swojej osady, aby zapewni zwierztom pastwiska nawadniane przez okresowe deszcze, ochroni przed atakami wygodniaych hien, napoi w nielicznych wodopojach, ktre wysychaj w porze suchej. Wdziczne piruety w takt klaskanego rytmu ulu, ostatni vk.iuski lud rymitywny Wczesnym, chodnym porankiem zbudzi nas oywiony ruch. W roz-jj.<niajcej si purpurowej powiacie, zapomnielimy o dugiej i wyczerpujcej podry i skwarzewczorajszego dnia. Jestemy w Afryce nieskaonej, |r.iwdziwej i przeywamy dowiadczenia na miar Stanleya i Lhdngstonea. I l.innonizujca ze rodowiskiem osada, skadajca si z prostych lepianek mkw.kalnych, magazynw na mk czy mleko oraz zagrd dla byda, otoczona v wopotem. Kobiety wspomagane przez starsze dzieci odganiajporykujce 1.1 od wymion wychudzonych krw. Mode zostaj zamknite w corralu, hiety zwizuj sznurem tylne nogi krowom, po czym siedzc na ziemi, maj je doi i mleko leci do drewnianych wiaderek. Jedna z nich, o imieniu iko, czyli pikna dziewczyna, ktra napenia ju dwa naczynia, kieruje 11 wodzowi sprawujcemu niepodzieln wadz w osadzie. Ten czerpie i i.( mleko i wypija je. Po chwili podchodzi druga oraz trzecia kobieta i scena 1.1 rza si. Przy nastpnych starosta" ogranicza si ju tylko do umoczenia 47 Plemi nie zatracio tradycyjnych j wartoci palcw i symbolicznego dotknicia ich do ust. Dopiero po zakoczeniu tego rytuau mleko moe by spoyte przez mieszkacw osady. Himba ceremonia ten powtarza gorliwie kadego dnia. Jest to jedna z waniejszych chwil w yciu tej spoecznoci, ktra suy do zachowania szacunku i jednoci grupy. Po spenieniu gestu szacunku i lojalnoci mieszkacy mog zaj si swoimi staymi czynnociami. Mczyni wyprowadzaj ywy inwentarz na pastwisko, starsze dzieci pilnuj kz w oddzielnej zagrodzie, mamy i babcie powicaj czas dla maych dzieci. Pozostae kobiety wyplataj kosze, rozcieraj midzy dwoma kamieniami kukurydz, wi sobie wzajem wosy, niektre nosz wod w dzbanach z odlegej studni, inne spulchniaj poletko z mizern kukurydz. Kilka nastolatek oddalio si 48 do wprowadzajcych nieco urozmaicenia do krajobrazu samotnych akacji, ktrych korzenie przenikajprzez tward warstw i silnie si w niej umocowuj. Zawiesiy na nich wydrone tykwy z mlekiem i teraz bujaj je, pocigajc i i.i przemian za dugie skrzane powrozy. Podczas tego zajcia przypiewuj obie artobliwie. Potem zjawia si modzian z

pierwowzorem gitary, co staje si zaproszeniem do taca. Z ustawionej w krg grupy dziewczt wysuwaj si na przemian do rodka smukonogie solistki wywijajce wdziczne piruety w takt przyklaskiwanego szybkiego rytmu. Piaszczysty plac midzy domostwami pokryty jest warstw wysuszonych krowich odchodw. Kopyta zwierzt nieustannie je rozcieraj, tworzc istny py. Najmniejszy podmuch wiatru unosi do gry cae jego chmury, i o samo dzieje si tam, gdzie biegaj dzieci, ale take, gdzie stawiamy i my nasze kroki, chocia staramy si porusza ostronie. Od kurzu nie mona si obroni, wida go na kadym kroku, osadza si na obiektywach apara-iw fotograficznych, w oczach, nosie i krtani. Wypeniajc puca, powoduje najczstsz chorob Himba: kaszel ajna krowiego. Odkryte piersi i szaasy z gliny nie powinny przybysza wprowadzi \\ bd. Wbrew informacjom prospektw turystycznych, ktre przedstawiaj I limba jako jeden z ostatnich afrykaskich ludw prymitywnych, ich I x chodzenie ma zupenie wiee korzenie. Jako plemi pojawio si okoo 1870 i' iku. W owym czasie lud Nama regularnie atakowa w Kaokoland pasterzy I li Tero, ktrzy od dawna przystosowali si do ekstremalnych warunkw u-go regionu. Cz z nich bya zmuszona przeprawi si przez rzek Kunene i szuka schronienia w Angoli, gdzie zwrcia si do plemienia buszmeskiego Ngambwe z prob o odstpienie pastwisk. W ten sposb przylega do nich nazwa OvaHimba, lud .ebraczy". Dopiero w 1920 roku Himba kierowani przez wodza Vita powrcili na swoje dawne ziemie. Przez p wieku zesania ich droga rozesza si cakowicie z pozostaymi Herero, ktrzy w midzyczasie poddali si wpywom kolonizatorw niemieckich. Od tych ostatnich przejli I1 icktre zwyczaje: od rolnictwa osiadego po fasony ubiorw. Dzi, ogldajc imponujce statur matrony Herero, odziane w obszerne, kwieciste suknie i charakterystyczne chusty wizane w kokardy na gowach, podpatrzone 11 x >n misjonarzy niemieckich, trudno uprzytomni sobie, e szczupe Himba, ukrywajce tylko swoje przyrodzenie, nale do tej samej rasy. Do Namibii wracaem wielokrotnie i mogem zaobserwowa, e to plemi |x>mimo kilkunastoletniego destrukcyjnego wpywu turystycznego bizne-mi nie zatracio swojej godnoci i przywizania do tradycyjnego stylu ycia 49 i tradycyjnych wartoci. Pozostao nieczue na postp i tylko nieliczni zdecydowali si wybra wspczesny wiat, osiadajc w 6-tysicznym miasteczku Opuwo, gdzie skazani na poniewierk topi swoj nostalgi przy kunach z mahango, piwa z prosa. W odrnieniu od innych afrykaskich grup etnicznych nie chodz jeszcze w T-shirtach czy dinsach. S ludmi szczliwymi, nie maj specjalnych wymaga i marz gwnie o tym, eby biali zostawili ich w spokoju, aby pozwolili im zachowa wasne dziedzictwo kulturowe. Zagroenie jednak istnieje. Namibia i Angola planuj budow ogromnej zapory wodnej na granicznej rzece Kuenene, ktrej koszt ma wynie ponad 500 milionw dolarw. To jeden z typowych faraonicznych projektw, ktre podobaj si elitom politycznym rzdw modych republik poszukujcych prestiowych inwestycji, nawet jeli konsultanci pracujcy nad tym pomysem wyrazili obaw o nieodwracalne naruszenie istniejcej dotd delikatnej rwnowagi rodowiska. Tama doprowadzi do zalania 300 km2 terenw i pozbawi ywnoci 100 tysicy sztuk byda. Wisi w powietrzu take problem AIDS. Himba znajduj si jeszcze poza zasigiem epidemii, ktra od lat dziesitkuje ludno afrykask. Szacuje si, e na budow cignie 5 tysicy robotnikw, ktrzy z pewnoci przyczyni si do rozsiania tej choroby. O tamie mwi si ju od 1996 roku i od wielu lat gosy protestw Himba pozostaj bez echa dlatego, e w koach rzdowych zagada kultury Himba uwaana jest bardziej za dobrodziejstwo ni tragedi. W wywiadzie dla BBC minister Hidipo Hamutenya powiedzia,

e Himba powinni porzuci swoje tradycje i podobnie jak inni nauczy si nosi koszul i krawat". Natomiast inny przedstawiciel rzdu oskary antropologw europejskich o to, e broni t folklorystyczn grup etniczn, aby zachowa j w dzikim stanie i zaspakaja potem naukow ciekawo. Na szczcie na problem Himba zwrcia uwag Unia Europejska, ktra zamierza udzieli wsparcia poprzez projekt inteligentnej turystyki. Chcemy wierzy, e przyjedajcy po nas podrnicy zastan taki sam stan rzeczy, jaki ogldalimy naszymi oczami. Windhoek 2005 Polska cieka do serca Afryki Lotnisko w Harare, stolicy Zimbabwe, upa nie dajcy szansy na gbszy oddech. Dwjka bladych modych ludzi zwraca si do oczekujcego na nich Europejczyka ubranego w dinsy i T-shirt: Szcz; Boe, ojcze!". Spier... nie jestem twoim ojcem". 51 Na Mjetku", czyli* Maciej u Malickim, i Maym", Marku Godku, wieych absolwentach seminarium w Pieninie, wywaro to przejmujce, niezatarte wraenie. Misjonarze zdecydowanie rni si od kapanw na polskiej parafii. Jak trzeba to kln i wal w st, nawet jeli to nie zbyt ewangeliczne. Jezus yciem uczy wiary i mioci" przypominaj. Ojciec Krystian Traczyk, ten z lotniska, nestor polskich werbistw w poudniowym regionie Afryki, o ktrym mona by napisa niejedn ksik, mwi: Nie jestemy w stanie pomc wszystkim. Nieraz chciaoby si obrobi jaki bank, ale uczono mnie nie kradnij. Boj si Sdu Boego, a take i policji w Zimbabwe". Jest na wskro autentyczny, mwi prawd najprostszym jzykiem. Inaczej tego nie mona robi pord ludzi z buszu, yjcych w glinianych chatkach i zmagajcych si z warunkami ycia uwaczajcymi ludzkiej godnoci. To wszystko na kontynencie penym ndzy, wojen, chorb i niespotykanego cierpienia zaznacza. Po przyjedzie przez kilka miesicy byem zagubiony, bezbronny, niewiadom, co si wok mnie dzieje. Poznawaem nowe realia niczym przedszkolak. Musiaem niejednokrotnie przewraca do gry nogami mj system wartoci. To, co jest wane w Europie, w Afryce nie ma znaczenia, czsto to ,co wydawao si kiedy dla mnie nieistotne, jest bardzo wane". Wasze nawracanie to czsto tytaniczna praca, bdca wiadectwem niezwykej wytrzymaoci i silnych charakterw, zauwaam. My nie jedziemy, aby nawraca reaguje natychmiast. Nie burzymy ich wiata, chcemy go oprze na Ewangelii, mioci i pojednaniu. Chcemy rozwija wiar wrd ludnoci yjcej bez jasno wytyczonej drogi, ufajcej dawnym wierzeniom w wszechpotne bstwa, ktre rzekomo chroni ich domostwa od wszelkich zych wpyww". Ojciec Krystian wybudowa duy i funkcjonalny orodek pastersko--religijny w Plumtree, bdcy wanym ogniwem w dziaalnoci misyjnej werbistw w Prowincji ZimbabweBotswana-Zambia. Zaoy wydawnictwo odgrywajce istotn rol w formacji i doksztacaniu wieckich katechetw. Jeden z uczestnikw odbywajcego si wanie sympozjum mwi: Nauczono mnie, jak wsppracowa z ludmi, by wyczulonym na potrzeby mojej wsplnoty, jak zachca wiernych, aby byli aktywni w dziaaniach duszpasterskich". Ojciec Krystian dodaje, e formacja wieckich liderw jest kluczem do rozwoju Kocioa i wiary u ludzi. Dlatego te usilnie inwestuje i wspiera tak dziaalno misyjn. Zimbabwe zamieszkuje 12 milionw ludzi rnych wyzna: 900 tysicy 52 katolikw i 2 miliony protestantw. 5 milionw naley do rnych ruchw sekciarskich i tzw. Kociow niezalenych. Pozostali to animici, pojmujcy ycie w kategorii duchw, wysublimowanych przodkw i bstw.

Sekty, proponujce religijno spektakularn, pen cudw, religijno, w ktrej Bg suy czowiekowi, a nie odwrotnie, rozwijaj si szeroko i rozbijaj wsplnoty, dziel rodziny, siej zwtpienia" mwi w Bulawayo przy kuflu zimnego piwa o. Mjetek". Gdaszczanin, 35 lat, przypomina gwiazdora muzyki pop. Jest postaci nietuzinkow, ma uzdolnienia do grafiki i doskonale fotografuje. Prowadzi w sposb niezwykle dowcipny pen polotu stron internetow (www.svdbotswana.com/naszaafryka) 0 dziaalnoci i yciu misji. Kiedy wsiada na swoj yamah virogo 750, 1 zy wzlatuje na motolotni albo zaczyna gr na gitarze w stylu hardrock, .i trudno uwierzy, e to prawdziwy kapan. Parafianie darz go szacunkiem. Podobnie jak i jego wspbracia powica duo czasu na oywienie dziaalnoci spoecznej i charytatywnej. i )n wybudowa przedszkole, inni szkoy, internaty, orodki zdrowia i domy > >pieki nad niepenosprawnymi dziemi i starcami. Jeszcze inni zajmuj si k-rotami czy chorymi na AIDS. Kiedy o. Mjetek" przyjecha tu kilkanacie lat temu, czasem z powoilw rozczarowa czy w chwilach frustracji zamyka si w swoim blu. Na misji czowiek nie moe siebie oszuka. Jeli wynis wychowanie i wyksztacenie oparte na sabych zasadach, to chwile wtpliwoci, klim.n, choroby, spartaskie warunki, czy samotne zmagania z mozaik kul: 111 y i wierze, mg atwo zama jego zapa misyjny. W Afryce Mjetek" ia nowy wymiar katolicyzmu, wieloaspektowno ycia religijnoi r/.ecijaskiego. Mg liczy na akceptacj potomkw Zulusw tylko iwczas, gdyby przyj ich sposb zachowania si, ich styl bycia. Nieraz i rachem prbowaem odnale granice akceptacji ich wierze, a ktrych wolno mi przekroczy zwierza si. Z czasem wydeptaem ciek ich serc, to znaczy, e docenili biaego ksidza". Afryka ulega zmianie i przynosi nowe problemy: rozbicie rodziny, ./.erzanie si AIDS, utrat tradycyjnych wartoci, dezorientacj. Dlatego ' ie potrzebuj wyrozumiaego wsparcia i opieki duszpasterskiej, dobrych i.irytan, ktrzy popiesz im z pomoc. Dziki ich obecnoci ubodzy v,;( uwierzy, e s w stanie wzi ycie w swoje rce. I Morc pod uwag wspczesny kontekst religijno-kulturalny i spoeczno-inyczny w wiecie, Koci misyjny na progu XXI wieku zmienia zasady 53 Polscy ksia werbici w Plumtree swojej dziaalnoci, przechodzi od misji dla ubogich do misji z ubogimi. Czoow rol odgrywa, powstae w 1875 roku w Holandii, Zgromadzenie Sowa Boego SVD, czyli Misjonarze Werbici, wielka midzynarodowa wsplnota, do ktrej naley prawie 6 tysicy zakonnikw pracujcych w 63 krajach na wszystkich kontynentach. May" z Ndoluane jest nierozcznym kumplem Mjetka". W 1990 roku porzuci karier saksofonisty i wstpi do seminarium. Grali razem w sutannach w niekonwencjonalnym zespole muzycznym Panika", jedzili po Polsce, propagujc idee misyjne wrd modziey, odwiedzali domy dziecka, zakady karne. Jego parafia znajduje si na terytorium Botswany w rejonie, gdzie mona dojecha tylko autem terenowym, ale i to nie zawsze. Kiedy tylko jest moliwo, spotyka si ze swoim przyjacielem, aby znale odpowiedzi na drczce ludzi pytania, ale take aby, jak za dawnych czasw, rozerwa si: pogra na gitarze i saksofonie. 54 Z Maego" emanuje jaka radosna duchowo. Kady, kto si z nim zetk-nie, musi odczu konieczno bardziej pozytywnego patrzenia na ycie.

Jak zacza si moja przygoda misyjna?" powtarza moje pytanie ojciec maego wzrostu, ale duego serca. Nadzwyczajnie) w wiecie. (chciaem czerpa rado z pomocy blinim" kwituje telegraficznie. Od niego i jemu podobnych, ksia w Polsce mogliby si wiele nauczy. Rozmawiam na ten temat z grup misjonarzy na szczycie monolitycznej, grani-inwej skay Parku Narodowego Matobo, niedaleko od Bulawayo. Cyklopowe ; 'Jazy o fantastycznych formach w niestaym pooeniu, jakby za chwil miay .pa, s wspaniaym dzieem natury, obok ktrego nie mona przej bez uczu-i i a podziwu i zdumienia. Te osobliwe formy skalne to idealne sanktuarium do u Iprawiania mszy, na kontakt z Bogiem" zauwaa ktry. Tu, w jednym z najbardziej sugestywnych zaktkw Afryki, na witej I la wielu plemion grze, chcia zoy swoje zwoki Cecil Rhodes, geniusz Ima nsjery brytyjskiej, ktry marzy poczy pod bander brytyjsk kontynent od Kgiptu po Poudniow Afryk. W 1889 roku na czele 200 Afrykanerw i 700 policjantw z Afryki Poudniowej zawadn niezbadanym krajem i nazwa go Rodezj, dzisiaj Zimbabwe. Pochowano go wanie tutaj w 1902 roku, gdzie tak jak kiedy, tak i dzi kr czarne ory. Pobyt w tym osobliwym miejscu jest dla mnie szczeglnym przeyciem. Niesychanie barwna posta Cecila Rhodesa zafascynowaa kiedy moj Mopic wyobrani. Czowiek o niezmordowanej aktywnoci, wieiie dcy do fantastycznego celu, umiejcy podj natychmiastow iwsze trafn decyzj, zdoby moj sympati, uznanie i podziw, pomimo e i aano o nim kracowo sprzeczne opinie: od hymnw pochwalnych a po n isze oskarenia. Ja widziaem gwnie zalety i wybaczaem wady. W cieniu historir Cecila Rhodesa dyskutujemy o naukach Kocioa. Ku ropie czowiek zatraci wraliwo moraln. W Polsce modzi ludzie, k sztaceni w kontekcie spraw wspczesnego czowieka, bardzo krytycz-od nosz si do ksiy, odchodz od nich, nie znajdujc wsplnego ka. Przedstawiany przez nich Bg jest jako kto obcy, daleki. Relacje il/y kapanem i osob wieck tradycyjnie s u nas zimne, co jest nie I x >mylenia na misjach, gdzie mwimy o Bogu w kadych warunkach posb najprostszy mwi. Ksia w parafiach wci wyraaj 'tyczno do ewangelizacji w rozumieniu afrykaskim. Tu na liturgi-\ cli spotkaniach ludzie modl si i zwracaj do Boga w atmosferze radoci ilorw, piewajc i taczc. W Polsce jest potrzeba ciszy i skupienia". 55 Kiedy przebywaj na urlopie w kraju, Polacy odnosz si do nich krytycznie. Ojciec Jasiu", czyli Janusz Prud, z Serawe, miasteczka nadal przypominajcego wiktoriask Angli, opowiada, e bdc w swojej parafii na obiedzie, jak zwykle zreszt bez koloratki i sutanny, zosta przedstawiony biskupowi jako nasz kapan-misjonarz". Ja tego nie widz" odpar zgorszony zwierzchnik diecezji. Ja nim jestem i wcale nie musz tego okazywa" odpowiedzia Jasiu". Potem ten skromny kapan, tchncy pogod ducha i autentyzmem misyjnego powoana, opowiada o swojej pracy. Z pomoc ambasady amerykaskiej zbudowa Centrum dla maych sierot, z ktrych wiele, niestety, ma AIDS. Dziesitkuje on spoeczestwo. Bl i cierpienie zwizane z t plag chwilami s trudne do zniesienia, ale zawsze staram si doda im ojcowskiej otuchy" mwi. Kiedy przeywa depresj, czy jak bezradno, jedzie do sanktuarium przyrody Rhino. Tam pord nosorocw i yraf, zatopiony w otaczajcej ciszy, odmawia brewiarz i popijajc piwo, podziwia pikno wiata w promieniach zachodzcego soca. Czuj si wtedy jak na osobistym spotkaniu z Bogiem". Relaksuje si te jazd na rowerze. Jego marzeniem jest przebycie trasy z Aleksandrii do Kapsztadu. Dla ojca Sawka Wicka, ktry przyjecha z Lidzbarka Warmiskiego, praca w Serbinie to nie by lekki chleb. Po przyjedzie myla o udzieleniu jak najwicej chrztw. Na razie jego

parafia liczy tylko dziesi rodzin i kilkanacie wdw. Nauczam, ale moje lekcje nie mog by zmuszaniem, tu nie wolno si pieszy, robi co na si. Wana jest moja obecno i cierpliwo". Postawa misjonarzy wywouje niech u konserwatywnych ksiy w Polsce. Nie mog oni poj, e misjonarze omielaj si by sob, mie wasne zdanie i e maj odwag mwi inaczej, innym jzykiem, ni si przyjo o sprawach trudnych i wanych dla czowieka i dzisiejszej Afryki. Mwi wprost i wzywaj do odwagi w goszeniu prawdy. Jeden z moich rozmwcw wywoa w kraju konsternacj, kiedy zapyta, czy proboszcz nie ma piwa do obiadu, kto inny wzbudzi oglny niesmak za nieprzestrzeganie postu pitkowego. Tu takie zakazy traktujemy z du dowolnoci" skomentowa. W Polsce ludzie czsto widz koci jako instytucj, w ktrej zbyt wielk wag przywizuje si do skostniaych struktur, zbyt mao za do pocigania ludzi w stron Boga. Na pewno ksia powinni da przykad zdystansowaniem si do dbr materialnych, do wystawnych siedzib i luksusowych aut. Na Czarnym Kontynencie nie przelewa si misjonarzom. rodki finansowe otrzymywane z miejscowych diecezji zawsze s nie wystarczajce. Ojciec Marek Grzech z Livingstone dorabia prac w rodkach masowego przekazu, co pozwala mu pracowa z modzie, prowadzi nawet dobr druyn pikarsk. Ojciec Wicek wypoycza kasety wideo, robi kserokopie, prowadzi Cafe Internet. May", aby utrzyma parafi, wyrabia cegy. Kiedy naprawd s w potrzebie, mog liczy na wsparcie polskiego ambasadora Jana Wieliskiego, gbokiego znawcy Afryki, czowieka uczynnego i dobrotliwego, ktry zawsze dokada stara, aby im pomc. Praca w gorcym klimacie naraa ludzi na rnorodno chorb, na bilharcjoz, ameb, piczk czy lepot rzeczn. Europejczykw zabija dyzenteria i zapalenie puc. Ale najczciej nka ich atak malarii. Ojciec Piotr led, ujmujco serdeczny, z loczkami jak u anioka na barokowym otarzu, pracuje w Livingstone, nieopodal Victoria Falls, najbar-11 ziej imponujcego wodospadu Afryki, siedliska komarw widliszkw. I o wanie one przenosz malari, dziesitkujc ludzi. Co roku choru-|f na wiecie ponad 150 milionw ludzi, spord ktrych co setny umiera. ()jciec Piotr mia z t chorob do czynienia ju ponad 50 razy. Inni mniej. Zawsze wychodzili cao z opresji i to nie tylko dlatego, e stosuj tradycyjn kolonialn recept na dezynfekcj, czyli din z tonikiem. Zapewne jaki dobry duch czuwa nad tymi przybyszami znad Wisy, twardo bez rozgosu stpajcymi po ziemi, z oddaniem wiadczcymi pomoc bliniemu. Harare2005 56 W KRLESTWIE DIAMENTW 1 umany wilgotnej sonej mgy wisz nad pospnym, nierealnie wygldajcym pejzaem zdewastowanej namibijskiej pustyni, zdominowanej przez piramidy piasku, hady odpadw, zbiorniki wodne, budowle fabryczne pokryte szarym pyem pord ktrych kr ogromne kombajny grnicze z wyjcymi silnikami, wywrotki, spychacze, ciarwki, koparki. W oczekiwaniu na auto, ktrym bdziemy si porusza po Diamond Mines w Oranjemund, w zamyleniu grzebi czubkiem buta w ziemi. Lepiej nie wywoywa wilka z lasu, mogaby si pojawi jaka pokusa" ostrzega artobliwym tonem Bronwen Hogan, agent security. Uwaga ta ma niedwuznaczny charakter, bo wewntrzny regulamin zabrania zbierania czegokolwiek z ziemi. Strefa wydobywcza nr 1 kopalni rozciga si przez 100 kilometrw wzdu wybrzea atlantyckiego pasmem 5-kilometrowym i jest otoczona podwjnym, 3-metrowej wysokoci

zasiekiem, upstrzonym setkami kamer na podczerwie i detektorw ruchw, ktre maj wgld w kady zaktek. Ponadto widoczne s uzbrojone patrole z psami, a take migowce pilnujce dostpu do zakazanej strefy od strony wody. Liczne tablice ostrzegaj w czterech jzykach: Uwaga! Nieupowanionym wstp wzbroniony". Diamenty wystpuj zwykle w yach tzw. kominw kimberlitowych, magmie skalnej o niebieskozielonkawym odcieniu, lub te w aluwialnych korytach. Najcenniejszy kamie szlachetny skrystalizowa si dziesitki milionw lat temu w onie ziemi, w wysokiej temperaturze i pod duym cinieniem, po czym erupcja wypchna go na powierzchni. Czsto, tak jak na przykad w Namibii, mineray byy niesione nurtem rzeki a do oceanu. Z czasem jaka gigantyczna fala wyrzucia pewn ich cz na brzeg, gdzie stopniowo zostay przysypane piaskiem. Technika ich wydobycia jest stosunkowo prosta, chodzi o odzyskanie pasa gbin morskich, a to osiga si, budujc, w odlegoci 200 metrw od play, gigantyczn grobl dugoci p kilometra. Operacja ta wymaga tytanicznego nakadu pracy, trzeba bowiem przetransportowa 13 milionw ton piasku, a potem cigle wzmacnia t podatn na niszczycielskie fale barier. Jestem wanie wicie metrw poniej poziomu oceanu, na skrawku dna jemu wyrwanemu, na ktrym dominuje monstrualnych rozmiarw, 420-tonowa drga przenoszca stumetrowym ramieniem w cigu godziny 2 tysice ton piasku. Po zdjciu 20-metrowej warstwy dociera do litej skay i wanie tam zbierane s diamenty, uwaane za najcenniejsze na wiecie, bo najwiksze i najpikniejsze. Czarnoskrzy robotnicy w bkitnych kombinezonach megaodkurza-czami wsysaj piasek i wir, odprowadzany grubymi rurami na zaplombowany pojazd, ktry przewiezie 5 ton koncentratu do hali, gdzie promienie rentgenowskie rozpoznaj diamenty na transporterze tamowym, a odpowiedni strumie powietrza natychmiast oddzieli je od wiru. 58 59 Na go, pofadowan i chropowat skorup skaln poprzecinan licznymi szczelinami przychodzi teraz inny zesp, ktry archaiczn metod wymiata szczotkami wszystkie zagbienia i szpary. W pewnej chwili jeden z mczyzn unosi do gry rk, znak, ze znalaz diament. Podchodzi do niego brygadzista z ma skrzynk, do ktrej mona wrzuci kamyk, ale go ju nie mona wyj. Rejestruje nazwisko robotnika i przejmuje przezroczysty kryszta przypominajcy kwarc, najpospolitszy minera skorupy ziemskiej. A trudno uwierzy, e to owiany magicznym czarem diament. Mam niecodzienn moliwo oglda serce" kopalni, eksploatowanej przez Namdeb, spk De Beers i rzdu Namibii, gdzie prowadzi si wstpn selekcj dobytego bogactwa. W cichym pomieszczeniu bez okien, przy dugim stole dziesi kobiet zrcznymi ruchami rozdziela na , rne kupki lnice w blasku halogenowych lamp kamyki. Nie maj one bezporedniego kontaktu z diamentami. Przesuwaj je psetkami, pracujc w rkawiczkach wmontowanych wewntrz stou z szyb z pancernego szka. Na domiar tego trzech inspektorw nieustannie obserwuje ich prac. Po oszlifowaniu kamienie strac co najmniej jedn trzeci ciaru, ale nawet jeli bd miay wielko ebka zapaki, czyli okoo karata, warto ich moe sign nawet 10 tysicy dolarw. Koszt klejnotu zaley od wielkoci, poysku, barwy, czystoci i rodzaju szlifu. Tylko w ocenie samego koloru, w ktrym rozrnia si 240 odcieni, mog by nieraz istotne rnice, ktre rzutuj potem na cen. W tej jednej z najwikszych kopal odkrywkowych na wiecie dla uzyskania 1 karata trzeba przesia 27 ton wiru i rozkruszonej skay. Pani Hogan nie zdradza tajemnicy, kiedy mwi, e w cigu dnia zbiera si tutaj ponad p kilograma diamentw, ktre dla firmy przedstawiaj warto 1,5 miliona dolarw, autoryzowani agenci za sprzedadz je czterokrotnie droej

kolejnym odbiorcom. Ci dostarcz kamienie szlachetne do szlifierni w Amsterdamie, Bombaju czy Nowym Jorku. Zblia si godz. 15, za chwil skoczy si dzie roboczy. Wracamy przez rozlege terytorium, mijajc cmentarzysko parku maszynowego porzuconego na zawsze, albowiem kady pojazd wjedajcy na teren przedsibiorstwa nigdy ju go nie opuci, gdy zbyt atwo byoby ukry w nim up. Wychodz wskim korytarzem ze cianami z ciemnego szka, zza ktrych inspektorzy uwanie obserwuj kad z 5 tysicy pracujcych tu osb. Jeli nie maj adnych podejrze, pozostawiaj komputerowi wybr, I I kogo odesa do specjalnej kontroli. Dla mnie otwieraj si lewe drzwi i wychodz nietykalny, podczas gdy idcy za mn inynier musi przekroczy prg prawego pomieszczenia, gdzie jest poddany promieniom X i skrupulatnej rewizji osobistej. Miasto Oranjemund wyroso w 1944 roku, zastpujc Kolmanskop, dzisiaj zasypane przez piaszczyste wydmy. Dominuje tu atmosfera typowej angielskiej prowincji: schludne biae domki, zadbane bonie, korty tenisowe, boisko do krykieta, kilka klubw i pubw. Miasto miao mona by nazwa oaz spokoju, w ktrym nieznana jest przestpczo, policja co najwyej zajmuje si podchmielonymi kierowcami i to tylko w weekend. Oprcz dobrego zarobku pracownicy kopalni mog liczy na rne przywileje: bezpatne mieszkanie, opiek medyczn, szko czy rne kursy zawodowe. Take benzyna tasza jest tu o 10 procent. Podczas kolacji w nastrojowym lokalu, Natalino opowiada zasyszane opowieci. Woch liczy, e przyjm go w szeregi security, mia dobre referencje, pozytywnie przeszed seri testw, ale dopatrzono si jakiej luki w yciorysie: nie mia pokrycia" na rok spdzony w Niemczech. Musia zatem zadowoli si prac barmana. Codziennoci s tutaj rogi informuje na samym pocztku. Miesic temu pewna zdradzona kobieta zemcia si, denuncjujc maonka zwizanego z dobrze zorganizowanym gangiem. Pracowa jako inspektor ochrony i przez kilka lat by cznikiem z europejskimi handlarzami. Zosta aresztowany przez swoich kolegw, ale take i ona musiaa spakowa swj dobytek i w cigu 24 godzin opuci miasto". adnej litoci dla tych, co zawiedli zaufanie. Pewien zodziej zosta niechccy zdemaskowany przez swojego syna. Wychowawczyni przedszkola Wyjaniaa, jak wydobywa si diamenty, mieszajc biae kamyki z piaskiem, gdy jeden z malcw zareagowa: To nie s diamenty! Wiem, bo mj tata przynosi je nieraz do domu". Trzeba by gboko prawym i nieposzlakowanie uczciwym, aby nie skusi si na atwy dochd. Za gar kamykw" w Europie mona kupi nie tylko dom i mercedesa, ale i zabezpieczy sobie egzystencj do ostatnich lat ycia. Moja przewodniczka przyznaa, e mimo zatrudnienia 240 agentw bezpieczestwa i systemu ochronnego na poziomie, przy ktrym rodki antyterrorystyczne przyjte na lotniskach przypominaj metody boy scou-tw, w Oranjemund 10 procent diamentw trafia w rce nielegalnych orga60 61 Powyej i poniej, odkrywkowa kopalnia diamentw w Oranjemund nizacji. Kiedy przyapano na gorcym uczynku nauczycielk, sobowtr Kim Bassinger. Kr pogoski, e za cen wolnoci wybraa wspprac i staa si bogata, otrzymujc procent od zarekwirowanego upu. Znana jest historia farmaceuty, ktry zwrci uwag na

jednego z klientw czsto kupujcego rycyn przydatn do pozbycia si poknitych diamentw. Dla pewnego geologa natchnieniem bya scena z filmu o Jamesie Bondzie: zamiast papugi do transportu woreczka kontrabandy wykorzystywa oswojonego gobia. Ktrego dnia obciy on zbytnio latajcego kuriera, ktry nie by w stanie oddali si daleko. Znaleziony przez ochron, zosta wypuszczony i ledzony a do domu swojego waciciela, ktrego aresztowano zaraz po powrocie z pracy. Kiedy masowo wynoszono diamenty w obcasach obuwia, a co niektrzy przerzucali kamienie szlachetne za ogrodzenie. Szmuglerzy znajduj oczywicie coraz to nowe sposoby. Niedawno pewien technik umwi si z pilotem awionetki, e odzyska woreczek z upem ukryty na play. Niefortunnie samolot utkn na wydmie i nie mg Wydobycie diamentw 63 wzlecie. Obu aresztowano. Kilku robotnikw fabrykowao puszki" konserwowe. Byy tak precyzyjne, e proceder funkcjonowa przez kilka lat. Na wiecie wydobywa si rocznie ok. 100 milionw karatw diamentw, z nich tylko jedna trzecia jest wykorzystywana jako jubilerskie precjoza. Kamienie o ksztatach nieregularnych, matowe i czarne lub zbyt drobne, aby mona byo je szlifowa, staj si uzupenieniem dla 60-tonowej produkcji diamentw syntetycznych. Dziki swojej niezwykej twardoci s szeroko wykorzystywane w przemyle, m.in. jako narzdzie tnce czy materia cierny. Peen blasku klejnot magnetycznie przycigajcy uwag kobiet niejednokrotnie znajdowa si w centrum spekulacji. Okazao si, e diament nie jest bynajmniej mineraem wystpujcym tak rzadko, jak to byo kilka stuleci temu, i nie powinien by tak drogi, jak jest w rzeczywistoci. Czy zatem .wspaniaa historia diamentu ktrego dnia dobiegnie koca? Czy wci bdzie on peni funkcj ostatecznego zabezpieczenia w warunkach chaosu? De Beers, ktra opanowaa wydobycie i dystybucj diamentw na caym wiecie i dla ktrej pracuje prawie milion ludzi, zawsze potrafia wyj obronn rk z delikatnych sytuacji. Aby unikn nasycenia rynku i zachowa cen, a przy tym nie straci wielkich klientw, jest zawsze gotowa skupowa oraz magazynowa diamenty, pacc wicej, ni przewiduje oficjalny rynek. Do tej pory to si zwykle udawao. aden krach nie rzuci na kolana De Beers. Jedna z najbardziej skutecznych kampanii reklamowych w historii, lansowana wanie przez ni, ogranicza si do sloganu, ktry od lat napdza midzynarodowy handel kamieniami szlachetnymi: Diament na cae ycie". Marilyn Monroe piewaa, e wanie diamenty s najlepszymi przyjacimi dziewczyny. Za spraw inteligentnej strategii marketingowej kilka ostatnich pokole zawsze kojarzyo owiany nimbem blasku i magiczn si przycigania wzroku lnicy kryszta, z oznak bogactwa, ze znakomit lokat kapitau oraz a moe przede wszystkim, z przejawem adoracji i mioci. Jak dugo ikona bogactwa pozostanie w zasigu krociowego biznesu i eleganckie sklepy Cartiera, Tiffany'ego czy Van Cleffa bd wzbudzay emocje, wabic klientw swoimi lnicymi witrynami? Stanley Sillitoe z Diamond Trading Company w Londynie, nalecej do De Beers, przez ktrej rce przechodzi 70 procent wiatowej produkcji diamentw, nie neguje, e takie zagroenie istnieje: Jeli ktrego dnia pojawi si stukrotnie tasze perfekcyjne kamienie syntetyczne, nie moliwe do rozrnienia midzy bezuytecznym kamieniem a prawdziwym bogactwem, nasz rynek moe si zawali". 64 wiatowa produkcja roczna diamentw

siga 100 milionw karatw Powodem mgby by take bojkot tak duego producenta jak Kongo, czy te uwolnienie si od monopolisty De Beers, nieobliczalnych Rosjan pozyskujcych jedn czwart cz diamentw na wiecie. Zasobno z rokujcych w cigu najbliszych piciu lat dwukrotne zwikszenie produkcji pozwoli temu krajowi wej na drog ostrej konfrontacji. Czy nowe elity wadzy w Rosji zechc zadowoli si mniejszym, ale za to pewnym i staym dochodem? Znawcy tematu uwaaj, e Moskwa nie bdzie miaa ochoty zrezygnowa z nadarzajcej si okazji opanowania wiatowego rynku diamentw. Niebezpieczni mog okaza si Australijczycy, ktrzy nadwyk diamentw ju dwukrotnie zachwiali rwnowag na wiatowym rynku, bdc o krok od zbytu na czarnym rynku. Negatywnie mogyby wpyn decyzje rzdw Namibii, Botswany czy Angoli, z ktrymi De Beers aktualnie dzieli kontrol nad zoami w tych krajach. Jak dotd monopolicie za kadym razem udawao si wymusi dla siebie sprzeda nadprodukcji, nierzadko kosztem*jawnego konfliktu. Pomimo e De Beers oy rocznie 420 milionw dolarw na reklam, zachodzi pytanie, co by si stao, gdyby Amerykanki, w 80 procentach konsument tego rynku", zostay* odarte ze zudze co do zapewnianej im przez cae ycie nadzwyczajnej wartoci tego klejnotu? Legendarn potg konsorcjum, ktre w chwili osabienia nie byoby w stanie uchroni si przed upadkiem, mogyby take zburzy katastrofalny kryzys gospodarczy wysoko rozwinitych krajw czy te gigantyczna inflacja. Trudno wic nie wykluczy mwi eksperci e ktrego dnia mityczny diament utraci swoj funkcj i zostanie zepchnity do roli zwyczajnego, pszlachetnego kamienia. Oranjemund 2005 Niemiecka Afryka JNie ma w Afryce takiego drugiego kraju jak Namibia, gdzie wszystko chodzi jak w szwajcarskim zegarku. Gdzie panuje spokj polityczny, gdzie ludzie yj spokojnie i dostatnio i gdzie warunki higieniczne nie maj sobie rwnych" zapewnia Kurt, do zudzenia przypominajcy bohatera z filmu Bertolucciego Herbata na Saharze", podczas gdy boy serwuje lodowate piwo. Reinheitsgebot to jedyne na wiecie piwo poza granicami Niemiec, destylowane wedug surowych regu czystoci powstaych w 1516 roku w Bawarii" nie omieszkuje podkreli mj gospodarz. Kurt jest Niemcem urodzonym 54 lata temu w tym zaktku Czarnego Ldu, cis'nitym pomidzy oceanem i pustyni. Jego rodzina przybya do Namibii jeszcze w XIX wieku. Z tarasu lodge rozciga si widok na bezkresne wydmy koloru ochry. Std tylko kilka kilometrw do zimnego Atlantyku i otoczonego z saw Wybrzea Szkieletw, z fokami, wielorybami, diamentami i wrakami statkw. Gospodarz jest wacicielem 5000-hektarowej farmy hodowlanej strusiw, zaoonej przez dziadka. Kolonia niemiecka w Namibii, w ktrej rkach znajduje si wiksza cz najlepszych gruntw, liczy 30 tysicy osb, spord ktrych prawie wszyscy zajmuj si hodowl byda. Czy nie tskni za ziemi przodkw? Nie, bo niby dlaczego. Nauczyem si zgodnie wspy z miejscowymi". Ale wkrtce wyrywa mu si melancholijne: Oczywicie co roku, 27 stycznia, obchodz urodziny Kaisera Wilhelma, tak, jak obchodzili je moi rodzice i moi dziadkowie. Jako emigranci nie powinnimy zapomina o dobrych zwyczajach". Pruskie tradycje znane s tu wszystkim, Niemcy zachowali uprzywilejowany status spoeczny. Chocia niektrzy uwaaj, e s oni konserwatystami i troch rasistami, ale to nie przeszkadza, aby ich oglnie szanowano.

Nastpnego dnia jedziemy do Luderitz, kilkadziesit kilometrw szutrowego traktu, na ktrym daje si nielitociwie we znaki wszechobecny kurz. Na rozpalonej pustyni z fatamorgan pojawiajc si w rozedrganym ze skwaru powietrzu, go moe podziwia stada antylop kudu czy endemiczne roliny welwiczja, ktre we.dug botanikw pamitaj czasy Mojesza. Wok nieskalany krajobraz. Absolutna* cisza i magiczny nastrj sprawiaj wraenie kompletnej izolacji od reszty wiata. Potem przez jaki czas jedziemy wzdu podwjnego wysokiego ogrodzenia upstrzonego kamerami, oddzielajcego tajemnicze terytorium, ktre Namibijczycy nazywaj bojaliwie Sperrgebiet, obszar zakazany, pewnego rodzaju pastwo w pastwie, diamentowa republika, gdzie nawet rzd namibijski nie ma prawa wstpu. Wjedamy do sennej mieciny. Mam wraenie, e wyldowaem w kajzerowskich Niemczech, gdzie nad Morzem Pnocnym. Dominuje bawarska architektura, czerwone dachwki na stromych dachach domkw, szerokie ulice, zadbane ogrdki, szyldy drukowane czcionk gotyck, lokalny Algemeine Zeitung", wszechobecny niemiecki jzyk. Zarzd miejski nazywa 66 67 si Rathaus, piekarnia Backerei, a zatokaGrusse Bucht. Cao zwiecza zbudowany na wzgrzu luteraski Felsenkirche ze swoimi wspaniaymi witraami. Miasteczko jest istn oaz spokoju, w ktrej mieszkacy umiechaj si przyjanie do przybysza, w ktrej nieznana jest przestpczo, a nieprzekupna policja co najwyej zajmuje si podchmielonymi kierowcami czy wypisywaniem mandatw za nieopacony parking. W restauracji wypenionej pokymi fotografiami przedstawiajcymi atmosfer kolonialnych Niemiec, gdzie serwuj najlepsze na wiecie langusty i ostrygi, z okna wida pwysep ochraniajcy miasto. Cignce si wzdu niego plae s niczym z widokwki: biae, pustynne, bez ladw zabudowa, bez drg i supw elektrycznych. Zawiedzie si jednak ten, kto zapragnby kpieli pod pracymi promieniami afrykaskiego soca. Temperatura wody wynosi zawsze poniej 18C, dlatego pywanie nie moe dostarcza przyjemnoci. To tu, w Luderitz powsta zalek niemieckiego osadnictwa. By rok 1883 kiedy niejaki Adolf Franz Luderitz, bremeski handlarz tytoniem, kupi za 600 funtw i 120 karabinw od wodza plemienia Name, Angra Peuena, zatok, nad ktr zaoy osad. Wkrtce zwrci si do swojego rzdu o objcie protektoratem niemieckim pospnej i piknej w swojej surowoci pustyni. 24 kwietnia 1884 roku Otto von Bismarck speni jego yczenie. Kilka batalionw Schutztruppe wzio w posiadanie lece w gestii Anglikw z Kapsztadu terytorium zwane Afryk Poudniowo-Zachodni i nazwao je Deutsche Sudwest Africa". W 24 lata pniej odkryto tu zoa diamentw, ktre pocztkowo zbierano nawet goymi rkami. W cigu kilku miesicy piaski wybrzea Luderitz, znanego do tej pory jedynie z wysp penych guano, cennego nawozu wyprodukowanego w cigu tysicleci przez ptactwo i dziki zimnemu prdowi Benguela, bogatemu w plankton przycigajcy wielkie owiska, zostay opanowane przez midzynarodow rzesz poszukiwaczy, awanturnikw i spekulantw. Kwater gwn diamentononych terenw sta si Kolmanskop, gdzie rozkwito ycie dostatnie i pene wygd. Pojawi si teatr, do ktrego przyjedali znakomici aktorzy niemieccy, i kasyno, basen z morsk wod sprowadzan 35-kilometrowym rurocigiem, bogate sklepy importujce szampana z Parya i mineraln wod z Kapsztadu. W kocu lat 20. ub. stulecia nastpi spadek prosperity Kolmanskop. Kilkaset kilometrw na poudnie znaleziono nad Orange River aluwialne pokady diamentw. Natychmiast powstao nowe, kwitnce dzi miasto T

Oranjemund. Kolmanskop poszed w zapomnienie, podobnie jak i burzliwa historia zrodzonych tu fortun. W 1944 roku zaprzestano eksploatacji, wietno przemina i pustynia ponownie zawadna miasteczkiem, odbierajc to, co zostao jej wczeniej wydarte. Wkrtce wynieli si std ostatni mieszkacy. Dzi jest to miasto-widmo z surrealistyczn atmosfer idealnie odzwierciedlajc spustoszenia, jakie dominuj na caym wybrzeu Namibii. Zasypane do poowy piaskiem, odrestaurowane domki stanowi obowizkowy punkt programu kadej agencji podry. Historia kolonii bismarckowskich Niemiec bya krtka i miaa dramatyczny fina. Tubylcza ludno pasterska Herero, zamieszkujca od zarania czasw te tereny, zostaa stopniowo wywaszczona. W prosty sposb. Biali wprowadzili handel wymienny. Za rogi nosoroca, ky sonia, za owce, krowy, pszlachetne kamienie czy zoto ofiarowywali kolorowe tkaniny, grzebienie, szczoteczki do zbw, tyto bd whisky. Krajowcy chtnie nabywali przedmioty wczeniej im nieznane, chocia czsto mao uyteczne. Towary mogli kupowa na kredyt. Moecie dzi bra pastylki od blu gowy, paciorki, harmonijki ustne, staniki, a zapacicie pniej zapewniali kolonizatorzy. A jeli ju nie sta was bdzie na zapacenie, bdziecie mogli da kawaek ziemi i moe kilka krw. Nam to wszystko jedno". Herero nie zorientowali si nawet, jak szybko zaczli pozbywa si swojej ziemi. Jeli kto by oporny, to mia do czynienia z trybunaem i wizieniem. W ktrym momencie krajowcy si ocknli. 12 stycznia 1904 roku w upalne lato antypodw ludy Herero i Nama, kierowane przez Samuela Maharero, wznieciy powstanie, by broni swoich praw do utraconych ziem. W cigu paru tygodni przejli wadz nad znaczn czci swych dawnych terenw. Zgino wtedy co najmniej 200 osadnikw. Do zdawienia buntu dostay wysane pruskie wojska kolonialne. Genera Lothar von Trotha wyda rozkaz opuszczenia nadzorowanego przez Niemcy terytorium. Ci, ktrzy tu pozostan, bez wzgldu na to, czy s uzbrojeni czy nie, zostan zastrzeleni" zapowiedzia dowdca. By to pierwszy przypadek ludobjstwa w dziejach Niemiec. Krajowcy byli bez szans. Uzbrojeni tylko w dzidy, stare strzelby i osobist odwag, pomaszerowali wprost w morderczy ogie karabinw maszynowych i polowej artylerii Kruppa. Ilu ludzi zgino? 60 tysicy Herero, moe troch wicej, moe mniej, i 10 tysicy Nama. Okryci skrami koczownicy, dzielnie stawiali czoo synnej armii pruskiej, spadkobierczyni tradycji wielkich generaw i wykazujcych si wyjtkowym okruciestwem cesarskich onierzy, 68 69 ktrzy, co tu duo mwi, niedawno upokorzyli Francuzw pod Sedanem. 11 sierpnia 1904 roku u podna gry Waterberg doszo do decydujcej bitwy, gdzie ponioso chlubn mier kilka tysicy powstacw. Stosujc polityk spalonej ziemi", Niemcy wymordowali take duo ludzi, ktrzy z buntem nie wiele mieli wsplnego. Zatruwali wod w studniach, gwacili kobiety, nie oszczdzali dzieci. Ci, ktrzy przeyli, znaleli si w obozach, w ktrych panoway nieludzkie warunki. Wiele rodzin szukao schronienia na najbardziej niegocinnej pustyni wiata, ginc tam z pragnienia, godu i chorb. Masakra miejscowej ludnoci trwaa dziesi lat. Skoczya si dopiero po klsce Niemiec w I wojnie wiatowej. 15 tysicy Herero i 6 tysicy Namo, ktrzy uszli z yciem, popado w gd i bied. Namibia przesza pod protektorat Poudniowoafrykaskiej Unii. Dopiero w 1990 roku uzyskaa niepodlego, a Herero wci pozostali bez swojej ziemi. Dzisiaj o ni si upominaj. W 100. rocznic eksterminacji Berlin wyrazi ubolewanie i zoy przeprosiny za to, czego dopucili si wtedy Niemcy. Przywdcom Hererw to nie wystarcza. Domagaj si od kilku lat, przez sd w USA, 4 miliardw dolarw odszkodowania od pastwa niemieckiego.

W cigu ostatnich 14 lat rzd Niemiec przekaza ok. 500 milionw euro na wsparcie rozwoju caej Namibii. Niektrzy przedstawiciele rzdu w Windhoek, nie baczc na dyplomacj, coraz goniej mwi o reformie rolnej i o apelu o dobrowoln odsprzeda gruntw po cenie rynkowej. Pojawiaj si take uporczywe gosy o wywaszczeniu 4 tysicy biaych farmerw, w rkach ktrych znajduje si 75 procent ziemi uprawnej. Wielkie, nowoczenie zarzdzane i wydajne majtki rolne s od lat podstaw gospodarki Namibii. Koci luteraski w Windhoek 70 Jeden l potomkw niemieckich kolonizatorw I Rzd zdaje sobie spraw, e powtrka z Zimbabwe, gdzie odebrano plantacje biaym, nastpnie je zdewastowano i porzucono, doprowadziaby kraj do klski godu. Zatem nacjonalizacja mogaby by tylko ostatecznoci. Podobny stan napicia widoczny by w Namibii ju w 1990 roku, kiedy po zmierzchu kolonializmu ludzie nili o lepszym yciu. Dzi nad dobrze funkcjonujcym krajem, w ktrym imigrant mg do tej pory czu si cakiem swobodnie i bezpiecznie, pojawiy si ponownie czarne chmury. Mj znajomy Kurt tkwicy w sentymentalizmie, czy raczej w egoizmie, jest optymist. I nieuleczalnym melancholikiem. Na pewno magiczny wiat Afryki Wilbura Smitha zosta przymiony, od kiedy kontynent pogbi si w mrocznym kryzysie. Czarni nie s w stanie zarzdza nowoczesnymi infrastrukturami. Etyka pracy nie ley w ich mentalnoci", zauwaa. Potem patrzc na zdjcie Keisera wiszce na cianie restauracji w Luderitz, rzuca niebacznie: Z ufnoci patrzymy na przyszo w Deutsche Sudwest Africa". Nie wszyscy podzielaj jego optymizm. 62-letni Helmut Lubek nie tai goryczy: Wyjedam. Nowy prezydent Hifikepunye Pohamba, jeszcze kilka miesicy temu, jako minister rolnictwa, by najwikszym zwolennikiem przypieszonej reformy rolnej. Twierdzi, e jest za wypaceniem rekompensaty. To bzdura, jawne wywaszczenie. Rzd praktykuje wypat symbolicznego odszkodowania za same grunty, a nie zamierza wyrwna strat za infrastruktury i park maszynowy". Jego przyjaciel, ktry znalaz si na specjalnej licie, otrzyma ju przymusowy nakaz opuszczenia swoich posiadoci. . Nic dziwnego, e coraz czciej pojawiaj si ogoszenia oferujce na sprzeda farmy. Swakopmund 2005 ZlMBABWE, KRAJ BURZLIWEJ HISTORII Z^ai lejcy si z nieba obezwadnia i paraliuje ruchy. Wok bujna, soczysta ziele, jaskrawe soce i przezroczyste powietrze. No i zapach. Oszaamiajca wo kwiatw frangipani. Kolejna granica na afrykaskim kontynencie i wci ten sam rytua. Oficer biorcy do rki paszport przeszywa mnie badawczym spojrzeniem. Nastpnie bezmylnie kartkuje wszystkie stronice dokumentu w jedn i drug stron. Beznamitna twarz, adnej reakcji i tylko wyczuwalnie nieprzychylna atmosfera. Na pocztku lat 70. zachorowaem na Afryk i w cigu nastpnych lat poznaem j ca, zachwycajc si jej surowym piknem, gbok cisz, magicznym nastrojem i apokaliptycznymi zachodami soca. Z czasem z tej choroby si wyleczyem. Czarny Kontynent, ktrym byem zafascynowany, dzi ju nie istnieje. Pogry si w gbokim

nieodwracalnym kryzysie i na zawsze zatraci swj dawny romantyczny obraz. W wyniku dekolonizacji wybuchy okrutne wojny etniczne i krwawe zamachy stanu. Narodzi si terroryzm i pieko dla uchodcw, pojawiy si grone epidemie i klski godu. Wjedam do Zimbabwe. Kiedy byem tutaj ostatni raz, kraj nazywa si Poudniow Rodezj. yo si tu dostatnio, miasta byy czyste i dobrze utrzymane. Funkcjonowa przemys wydobywczy i rozkwitay nowoczesne plantacje. Uprawiano kukurydz, ktrej nadwyki sprzedawano w krajach ociennych. Dzisiaj jest zupenie inaczej. Rozmylam o tym na szczycie monolitycznej, osobliwej formy granitowej skay Parku Narodowego Matobo, niedaleko od Bulawayo. Cyklopowe gazy o fantastycznych formach w niestaym pooeniu, jakby za chwil miay spa, s wspaniaym dzieem natury, obok ktrego nie mona przej bez podziwu i zdumienia. Tu, w jednym % najbardziej sugestywnych zaktkw Afryki, na witej dla wielu plemion grze, chcia zoy swoje zwoki Cecil Rhodes, geniusz finan-sjery brytyjskiej, ktry marzy poczy pod bander brytyjsk kontynent od Egiptu po Poudniow Afryk. W 1889 roku na czele 200 Afrykanerw i 700 policjantw z Afryki Poudniowej zawadn niezbadanym krajem i nazwa go Rodezj, dzisiaj Zimbabwe. Pochowano go wanie tutaj w 1902 roku, gdzie tak jak kiedy, tak i dzi kr czarne ory. Pobyt w tym unikalnym miejscu jest dla mnie szczeglnym przeyciem. Niesychanie barwna posta Cecila Rhodesa zafascynowaa kiedy moj chopic wyobrani. Czowiek o niezmordowanej aktywnoci, wiecznie dcy do fantastycznego celu, umiejcy podj natychmiastow i zawsze trafn decyzj, zdoby moj sympati, uznanie i podziw, pomimo e wyraano o nim kracowo sprzeczne opinie: od hymnw pochwalnych a po najcisze oskarenia. Ja widziaem gwnie zalety i wybaczaem wady. 73 lad zaginionej cywilizacji w Wielkim Zimbabwe. Poniej, mody lew W -; #** Wieniaczki T( z Bulawayo A '' 18 kwietnia 1980 roku nadesza niepodlego. Dawna, biaa Rodezja stawaa si czarnym Zimbabwe, wiat patrzy z optymizmem na te narodziny. Dostae w rce klejnot Afryki, teraz musisz si o niego troszczy", powiedzia prezydent Mozambiku Samora Machel Robertowi Mugabe, podczas ceremonii proklamowania Zimbabwe. Nowy prezydent zapewni swojego koleg, e wycignie wnioski z niepowodze pastw afrykaskich, ktre odzyskay niepodlego 20 lat wczeniej. Mwi o pojednaniu i wsplnym rozwoju kraju. Biali podeszli do tych obietnic z rezerw i dwie trzecie z nich natychmiast opucio kraj. Mugabe cieszy si jednak dobr reputacj i popularnoci wrd miejscowych, ktrzy uwaali go za nadziej i wzr do naladowania dla reszty Afryki. Syn wiejskiego cieli, niezwykle bystry, inteligentny i mdry, mia za sob szko misyjn i uniwersytet, ale przede wszystkim lewicowe marksis-towsko-leninowskie wyksztacenie, zdobyte na renomowanych uczelniach Europy Zachodniej, ktre niebawem miao zaowocowa. Na pocztku wszystko szo dobrze, kraj rozwija si szybciej ni za rzdw biaych, wiat znis midzynarodowe sankcje wprowadzone jeszcze w 1965 roku, poszerzono dostp do edukacji i suby zdrowia W dwa lata pniej jego intrygi doprowadziy do wojny etnicznej. Pyszny, nieufny z natury i odgrodzony od rzeczywistoci murem dworzan, Mugabe z bohatera ludowych pieni sta si uosobieniem wszystkich wad i przywar afrykaskich satrapw. Znany, uwicony rytua, czyli afrykaski model socjalizmu, rozwija si w kierunku dyktatury, destrukcji i wszechobecnej korupcji. Kraj pogra si w ndzy. 75

W lutym 2000 roku rozpocza si akcja okupowania przez weteranw partyzanckiej wojny z rasistowskim rzdem w wczesnej Rodezji Poudniowej biaych wysoko produktywnych farm, ktre stanowiy jeden z filarw gospodarki kraju. Dowodzi nimi Chenjerai Hunzvi, porwnujcy siebie do Jezusa Chrystusa i Che Guevary. Wataka, noszcy ciepy przydomek Hitler", by pewny siebie. Takim zachowaniem charakteryzoway si afrykaskie elity wyksztacone w Europie. Zawsze w nienagannym garniturze, ze zot bransoletk, sygnetem z brylantem. Studiowa medycyn w Polsce i oeni si z polsk dam, ktra jednak nie wytrzymaa dugo u jego boku i dziki pomocy polskiej ambasady zbiega do kraju. Pupil Mugabego, ktry by oskarany o liczne malwersacje, nigdy nie stan przed sdem. Zmar na AIDS trzy lata temu. Kampania terroru i zastraszenia wrd biaych, uznawanych przez czarn ludno za marionetki rzdu brytyjskiego, rozwijaa si przy cichym poparciu Mugabego, dla ktrego bya wietn okazj do rozprawy z czarn opozycj, ktra rzekomo zdradzia kraj na rzecz biaych. Na dobr spraw dla prezydenta akcja wywaszczania nie bya niczym innym ni sprawiedliwym gniewem ludu, swoist zemst dziejow za grzechy Cecila Rhodesa, ktry 100 lat temu zawadn ich ziemi. W maju 2002 roku rzd wyda nakaz dla ponad 3 000 z 4 700 biaych farmerw dobrowolnego opuszczenia majtkw ziemskich. Ci, ktrzy si sprzeciwiali, wyldowali w wizieniu, gdzie ich torturowano, gwacono, niektrych nawet zamordowano. Nie byo wyjcia. Spakowao si take wielu, ktrych nie byo na licie persona non grata. Ziemie nie trafiay jednak do bezrolnych, tak jak obiecywa prezydent, lecz do zasuonych dziaaczy partyjnych Komitetu Centralnego i Biura Politycznego. Farmy wymagaj fachowych rk do pracy, potrzebuj ludzi z inicjatyw, pracowitych, miujcych ziemi. Nowi waciciele nie potrafili na niej pracowa. Nic dziwnego, e coraz czciej spotyka si dzi farmy zdewastowane i porzucone. yzne ziemie leay odogiem, a tysice miejsc pracy w rolnictwie zostao utraconych. Fala wywaszczenia obszarnikw to dramat dla kilku tysicy rodzin biaych farmerw, ktre od pokole gospodaroway na tych terenach. Zostawili w Zimbabwe nie tylko dorobek caego swojego ycia, ale i groby swoich przodkw. Prawie wszyscy liczyli do ostatniej chwili na to, e co si zmieni, e nie bd zmuszeni emigrowa w nieznane i rozpoczyna ycie od zera. Szczcie umiechno si do czterystu rodzin, ktrym askawie pozwolono jeszcze pozosta. Ale na jak dugo? Kiedy rzdzcy powrc, aby pali domostwa, dokonywa samosdw? 76 Od czterech lat, niegdy jeden z najbardziej rozwinitych i najlepiej zorganizowanych krajw Trzeciego wiata, sta si stopniowo jedn z wysp archipelagu ndzy, gdzie na co dzie dochodzi do amania podstawowych praw czowieka. Ta przemoc i terror cigny na Mugabe potpienie caego wiata. Podczas gdy jeszcze w 2002 roku kraj odwiedzio ponad 2 miliony obcokrajowcw, zostawiajc p miliarda dolarw, w ostatnich dwch latach burza polityczna wyposzya cudzoziemcw. Wiele komfortowych lodge i hoteli wieci pustkami. Nawet kamienny kompleks Wielkiego Zimbabwe, pozostao po zagubionej w czasie cywilizacji, nie przyciga podrnikw. Szcztkowy ruch obserwuje si tylko wok Victoria Falls, najwspanialszego wodospadu na kontynencie, lecym na granicy z Zambi. Poza tym rejonem turystw nigdzie nie wida. Ze wzgldu na niepewne czasy przestali te przyjeda bogaci myliwi, kultywujcy zot legend romantycznego safari zauwaa Claudio De Leo z Jingle Bells Lodge. Zimbabwe zawsze byo jednym z najlepszych miejsc na tak przygod, znanym z dobrych hoteli i wzorowej organizacji polowa. Przede wszystkim jest tu duo zwierzyny gwarantujcej rekordowe trofea, a wiadomo, e myliwi poluj nie tylko dla wasnych przey i wspomnie, ale take dla zdobycia szczeglnych trofew. To wanie tu bya zawsze zapewniona wielka

pitka (so, baw, nosoroec, lampart, lew), obiekt podania myliwego, a zarazem niekamana groza. W Zimbabwe, okrelonym ostatnio przez rzd Stanw Zjednoczonych jako jedno z szeciu najbardziej tyranizowanych pastw na wiecie, dominuje spokj. W Pfarare nie wida nawet charakterystycznego dla wielu miast afrykaskich zgieku muzyki, mrowia ludzi czy korkw samochodowych. Miastu, zbudowanepiu w stylu europejskim, dodaj koloru fiokowe jacarandy i kaskady bugenwilli. * Joseph, mody pisarz z Bulawayo przypomina miejscowe przysowie o pywach morskich, ktre wietnie oddaje obraz kraju: Gdyby Mugabe potrafi wykorzysta przypyw niepodlegoci, to Zimbabwe miaoby szans sta si modelowym pastwem Afryki. Ale tego nie uczyni i teraz odpyw, niczym potworna cofajca si fala tsunami, cignie kraj w koszmarne gbie". Chce wierzy, e ktrego dnia wrc tu turyci. Harare2005 Cmentarzysko dinozaurw Przed jurt, odwiecznym filcowym namiotem koczujcych pasterzy, stara kobieta skada pocaunek na czole mczyzny, ktry jeszcze przed chwil mia sobie mundur generaa mongolskiej armii. Jest tak, jakby czas zatrzyma si na wielkiej azjatyckiej epopei, r chwili gdy waleczny Czyngis-chan opuszcza rodzin, by wyruszy na podbj nowych, dalekich ziem. na Scena poegnania musiaa wyglda podobnie. Tylko e teraz chodzi wprawdzie o wypraw, ale na pustyni Gobi, a spadkobierc wielkiego wodza, mczyzn, ktry wanie opuszcza sw jurt, jest Gurragczaa, kosmonauta, bohater narodowy, symbol wspczesnej Mongolii. Jest nas picioro i na grzbiecie wielbda wyruszamy na przygod w tym przez dugie lata nieznanym wiecie. Gobi nie tylko ewokuje legendarne bohaterskie czyny wojownikw mongolskich, lecz fascynuje histori tajemniczego zniknicia dinozaurw. Znajduj si tu bowiem jedne z najbogatszych na kuli ziemskiej zoa skamielin, wiadectwo o wiecie, ktry 70 milionw lat temu przesta istnie. Przez kilka pierwszych dni krajobraz jest bardzo urozmaicony. Z pagrkowatego przechodzi w ppustynn stepow rwnin poronit szcztkow rolinnoci, cignc si a po horyzont. Jak okiem sign, dominuje pustka, ktra zachwyca i jednoczenie przytacza. Po bkitnym, krysztaowo przejrzystym niebie pdz z szalon szybkoci nienobiae chmury. Jedziemy pradawnym szlakiem wielbdzich karawan, zatem codziennie moemy liczy na studnie, ktre czowiek dry od tysicleci. Przed zachodem soca rozbijamy obz w pobliu jurty, ktrej mieszkacy zapraszaj nas na nocleg. Pan domu o nieprzeniknionym wyrazie twarzy i surowych, wyrazistych rysach spoglda na nas bez ciekawoci, przystpujc do stanowicego niezbdny wymg gocinnoci rytuau: czstuje nas tabak do wchania i kumysem, czyli poddanym fermentacji mlekiem wielbdzicy. Kumys orzewia, ma przyjemny smak mieszaniny mleka, octu i szampana. Na pustyni i w stepie, gdzie dieta z koniecznoci jest uboga i monotonna, a warzywa nie s znane, ten popularny napj cieszy si wielkim powodzeniem tak^e dlatego, e zawiera wiele niezwykle istotnych dla organizmu skadnikw odywczych. Dzi wieczr zaoszczdzimy na kuchni, gdy pani domu czstuje nas zup, w ktrej pywaj kawaki misa, i smacznym suszonym twarogiem. Nie bardzo potrafi podzikowa za tak spontaniczne gesty tym ludziom, ktrzy poprzestaj na minimum, nie spiesz si, nie wiedz, co znaczy konsumpcyjny stosunek do ycia. Nikt nas tu nie pyta, skd jestemy i dokd zmierzamy. Gurragczaa mwi, e podrny moe zatrzyma si w jurcie nawet na wiele dni. Nasz gospodarz, ktry rozumie troch po rosyjsku, potwierdza skinieniem gowy.

Rano dzielna rodzina zabiera si do demontowania swego schronienia. Po dwch godzinach cay ich dobytek jest ju zaadowany na ma 78 79 karawan wielbdw. Pjdziemy na tamto wzgrze, o tam, na wschd". Pokazuj nam may punkcik, oddalony o jakie 20 km. Pasterstwo jest tradycyjnym rdem utrzymania koczownikw, ktrzy z trdem znajduj ubogie pastwiska dla swych stad. My te ruszamy w drog. Nasze wielbdy z gatunku baktrian, podczas zimy poronite dug, gst sierci, teraz jednak s nagie i raczej brzydkie, na dodatek okazuj gniewnie swe niezadowolenie, szczerzc poke zby, kopic, gryzc i plujc na odlego. Otgohsajchan, siostra Gurragczyy, 0 charakterystycznych dla modych Mongoek, czerwonych jak dojrzae jabka policzkach, pierwsza umocowuje adunek i dosiada zwierzcia. Musiao upyn kilka dni, nim zdoalimy cakowicie opanowa nasze rodki lokomocji" i sprawi, by byy posuszne wydawanym przez nas poleceniom: suugsugsug! siad!, hook! powsta!, czuul naprzd!, haa! stop! i tak dalej. W lecie obydwa garby najwikszego przedstawiciela wielbdowatych s pozbawione tuszczu i z tego powodu sflaczae; trudno na nich zawiesi nasze worki, ktre co jaki czas zsuwaj si i spadaj na ziemi. Stanowi to znakomity pretekst, eby zsi i przej kawaek pieszo, rozprostowujc obolae czonki. Pord czerwonawego wiru dominuj kpki pachncego tymianku 1 szczypiorku. Krajobraz jest taki, e czowiek wrcz traci oddech. Czyste na wysokoci tysica metrw n.p.m. powietrze stanowi gwarancj wspaniaej widocznoci. Z kadego punktu widzimy wzgrza odlege co najmniej o 20-30 km. Takich przestrzeni nie mona oglda w adnym innym miejscu na wiecie. Pustynia Gobi, dugoci 1750 i szerokoci 600 km, jest trzeci na ziemi pod wzgldem powierzchni. Suma opadw nie przekracza dwustu milimetrw rocznie. Jest to pustynia kontrastw, miejscami tworz j obszary pokryte drobnymi kamykami, gdzie indziej cign si wielkie skaliste paskowye i masywy grskie. S tu take uady, podobne do saharyjskich, czyli koryta dawnych rzek, ktre odywaj po kadym deszczu, a na poudniu, bliej Chin, jest te piasek, ktry zajmuje okoo 3% cakowitej powierzchni pustyni, podczas gdy na Saharze dochodzi do dwunastu. Jest coraz gorcej, ale skra pozostaje zupenie sucha, gdy kada kropla potu natychmiast wyparowuje. W poudnie zatrzymujemy si na odpoczynek. Pod pcienn pacht, ktra daje przyjemny cie, pijemy kumys, zagryzajc sucharami i twardym jak kamie, suszonym baranim misem. Termometr wskazuje 35C, o dziesi poniej maksymalnej temperatury Ekstremalna surowo pustyni w tej strefie i o tej porze roku. Tymczasem w zimie temperatura spada nawet do -40C, ustpujc tylko rekordowym mrozom na pustyni Kara-Kum. Nasz towarzysz podry Sodnom, waciciel hotelu Devshil" w Dalan-dzadgadzie, stolicy okrgu poudniowego Gobi, jest entuzjast nowego dowiadczenia. Prawd mwic nigdy przedtem nie dosiada wielbda, mimo e w jego okrgu, zajmujcym powierzchni poowy Polski, jest ich prawie 150 tysicy i tylko 36 tysicy ludzi. Igor Michaw kontynuuje swoje badania nad wami, ktre budz w nim wielki szacunek, eby nie powiedzie strach. Gurragczaa opowiada z nutk nostalgii o swoim locie kosmicznym. Ta nieziemska cisza zauwaa jest prawie porwnywalna z cisz panujc w kosmosie, dodaj tylko przygniatajcy ciar otaczajcego bezmiaru. Kto, kto raz odby lot do wszechwiata, do tego doskonaego systemu, si rzeczy musi przyj za pewnik istnienie Najwyszej Istoty". I on, wychowany przez komunizm ateista, jest dzisiaj czowiekiem gboko wierzcym. Pniej opowiada o dreszczach emocji i wstrzsajcych

doznaniach, jakich dowiadczy, orbitujc wok matki Ziemi. W czasie pierwszych okre cignie 80 81 prbowaem najpierw znale moj Mongoli, pniej skierowaem uwag na kontynenty, a na samym kocu na Ziemi i dopiero wtedy zrozumiaem, e to jest nasz dom. Niestety, brak mi weny poetyckiej, nie jestem w stanie opisa caej wspaniaoci i majestatu firmamentu" konkluduje przyjaciel. O godzinie 16.00 ruszamy. Powietrze nadaje si ju do oddychania i moemy i dalej, nie odczuwajc wielkiego zmczenia. Wielbdy wyrywaj w marszu i zjadaj kolczaste krzaki, twarde, jakby byy z elaznego drutu. S chwile, gdy wszystko wok wydaje si martwe, ale w tych dniach widzielimy gazele, cae mnstwo jaszczurek, szczuroskoczki, dzikie osy, skrzeczce gekony i par orw. Gobi ma w sobie arliwo modlitwy i martwy chd przeklestwa" napisa jaki kronikarz, a my, ktrzy od wielu dni przemierzamy te tereny, mamy okazj zrozumie gbokie znaczenia jego sw. Wspaniao ustpuje tu miejsca rozpaczliwej pustce, za dnia pray soce, a nocami umiera si z zimna. Gobi od zawsze kojarzya mi si z przygod. W tym rodowisku, gdzie warunki naturalne nale do najbardziej nieprzyjaznych na caym wiecie, czowiek musi im przeciwstawi wiele odwagi i samozaparcia. Przed nami rozpociera si Khongoryn Els, czyli piaszczyste gry, 130 km wydm dwustumetrowej wysokoci, pejza cakowicie odmienny od tego, ktry ogldalimy do wczoraj. Olepiajcy piasek, drobniutki i mikki, zmienia kolor w zalenoci od temperatury powietrza i pory dnia. Z biaego staje si czerwonawy, ty albo rowy. Po przejciu karawany delikatny wiatr natychmiast zaciera nasze lady i nieogarnione przestrzenie znowu s tak samo dziewicze jak poprzednio, i jak przed wiekami. Kiedy pomyli si, e te gry piasku o wadze milionw ton s bezustannie przemieszczane przez wiatr, trudno poradzi sobie z niezwykoci tego faktu. Od czasu do czasu opada nas trwoga, e zgubimy drog albo nie znajdziemy studni z wod nadajc si do picia. Tymczasem wielbdy pr do przodu, niewzruszone, jak pojazdy mechaniczne. Powietrze jest rozpalone, bezwiednie nasuwa si myl o zimnym prysznicu i piwie prosto z lodwki. Musimy jednak zadowoli si kumysem, niestety, ciepym. Podobno na Gobi nie ma skorpionw, a we trafiaj si rzadko, ale kiedy podczas wczorajszego biwaku Sodnom zabi czerwonego pajka, niebezpiecznego dla czowieka, powiedzia: teraz wszyscy musimy by ostroniejsi". W cigu jednego dnia udaje nam si zrobi okoo trzydziestu kilometrw, z tego poow pieszo. Kontynuujemy marsz take po zachodzie soca. Potem szybko rozbijamy biwak, a mae ognisko umila nam wieczr. 82 Rozkoszny chd jest rekompensat za caodzienne trudy i niewygody. Serca przepenia nam spokj, i tak wyciszeni, kady z nas po swojemu cieszy si widokiem nieba, na ktrym gwiazdy lni janiejszym i czystszym ni gdzie indziej blaskiem. Tylko podczas nocy mona poj cay wielki majestat pustyni. W Uan Bator powiedziano nam, e od nastania w Mongolii ustroju komunistycznego jestemy pierwszymi ludmi z Zachodu, ktrzy przeprawi si przez Gobi. Pierwszym Europejczykiem, ktry zapuci si w te strony w poowie XIII wieku, by brat Giovanni da Pian del Carpine. Z relacji z tej podry wynika, e nie naleaa ona do najprzyjemniejszych. Dwadziecia pi lat pniej dotarli tu take Wenecjanie, Matteo i Marco Polo, ktrzy w cigu miesica przemierzyli 600 km pustyni. Interesujce, e kiedy sze wiekw po nich t sam drog pody angielski badacz sir Aurel Stein, znalaz te same 28 studni, ktre opisa Marco Polo. W latach 1870-1885 Rosjanin Nikoaj Przewalski, najwikszy eksplorator centralnej Azji, poprowadzi na Gobi cztery ekspedycje. Z ostatni wielk przygod wie si nazwisko

brytyjskiego oficera Francisa E. Youghusbanda, ktry pod koniec XIX wieku przeby ponad 2 tysice km w cigu 70 dni. Nagle uderza w nas porywisty wiatr. Wszystko wok zasnuwa si szaroci. Z pnocnego zachodu nadciga burza piaskowa, gsta kurzawa wirujcego pyuprzybliasi, jest jak ciana czca niebo z ziemi. Widoczno -*'. Gobi uznawane jest za najwikszy teren zalegania dinozaurw HM' 83 ogranicza si do kilku metrw. Miliardy ziarenek drapi i kuj odkryte czci ciaa, przenikaj do garda, do nosa, do oczu nie ma przed nimi ucieczki. Zdejmujemy bagae ze zwierzt i zrzucamy je w jedno miejsce, tak aby utworzyy oson przed wiatrem. Po kilku godzinach wszystko si uspokaja i na powrt otacza nas gboka cisza. Tylko my jestemy wycieczeni i mamy spowolniae ruchy. Burze piaskowe byy przyczyn niejednej tragedii. Najwiksza wydarzya si w 525 roku p.n.e., kiedy to na pustyni, na pnocno-zachodnim kracu dzisiejszego Egiptu, zagina bez ladu, pochonita na zawsze przez piaski, liczca 50 tysicy ludzi armia perska podajca na podbj Kartaginy. Oprcz onierzy byy tam take kobiety, niewolnicy, zwierzta wojenne i juczne. Wiarygodny historyk grecki Herodot, ktry 80 lat po wydarzeniu zebra wiadomoci na miejscu, twierdzi, e to burza pustynna o niebywaej sile pochona zaskoczonych ludzi. Od dwch wiekw wielu archeologw i eksploratorw stara si rozwiza zagadk, organizujc wyprawy pomidzy Farafra i Siwa w poszukiwaniu zaginionej armii krla Kambyzesa II, jednak bez oczekiwanych rezultatw. Od czasu do czasu jaki awanturnik objawia wiatu, e znalaz resztki tej ekspedycji, ale archeolodzy nigdy nie potwierdzali tych rzekomych odkry. W 1983 roku powieciopisarz amerykaski Gary Chafetz, we wsppracy z Harvard University i National Geographic Society, zorganizowa poszukiwania na terenie pooonym 120 km na poudniowy wschd od Siwy, niedaleko od granicy Egiptu z Libi. Znalaz wprawdzie kilkaset grobw z kamieni, na wzr perski, ale adnego ladu koci czy zbroi. Szesnacie lat pniej prasa podawaa, e pewna wyprawa geologiczna natkna si na resztki uzbrojenia wojsk perskich, ale i ta informacja okazaa si niewiarygodna. Tajemnica pozostaa i wci czeka na zrekonstruowanie ponurej tragedii. W bliszych nam czasach, bo okoo 1800 roku, na Saharze, w regionie Tanezrouft zagin such po karawanie skadajcej si z 2 tysicy wielbdw. Po dzie dzisiejszy nikt nie znalaz jej ladw. Wieczorem przygotowujemy wielbdy do snu. Wiemy im nogi, eby nie mogy si zbytnio oddali. Nadesza pora jedynego gorcego posiku, jaki spoywamy w cigu dnia. Igor, dyurny kucharz, uywa do rozpalenia ognia zwierzcych odchodw. Zapewniaj bardzo gorcy ar. Na pustyni nie wyrzuca si niczego. Na kolacj jest ros z gotowanym suszonym misem jak zawsze ykowatym. Woda z bukaka jest tak chodna, jakby dopiero co wyjto j z lodwki. Skra kozy moe pomieci do dwu84 dziestu litrw drogocennego pynu. Koczujcy pasterze przygotowuj te skry w ten sposb, e najpierw wykonuj nacicie na szyi zwierzcia, potem cigaj z niego ca skr, wywracaj j na drug stron i susz. Uzyskuj idealny pojemnik, bo dziki

przepuszczalnoci porw, przechowywana w nim woda jest zawsze chodna. Du iloci herbaty oraz znakomitym suszonym biaym serem koczymy nasz dzisiejsz uczt. O wicie niebo jest nadal blade, a niska temperatura przepenia nas nowym optymizmem. Uwijamy si przy zwierztach, uwaajc, by umocowane worki zachowyway podczas drogi naleyt rwnowag, a cay adunek by waciwie rozmieszczony i nie ociera skry wielbdom. Rwnie uwanie nakadamy sioda, podkadajc pod spd mae derki. Tutejsze sioda s inne ni te, ktrych uywa si na Saharze, gdzie yj jed-nogarbne dromadery. Maj strzemiona, s prostsze i lejsze. Baktriany oprcz tego, e maj dwa garby, rni si od swych afrykaskich kuzynw take i tym, e s nisze i masywniejsze, maj te ciemniejsz, bardziej wenist sier, ktra pozwala im lepiej znosi niskie temperatury zimnych azjatyckich pusty. Zwierzta te, prawdziwy symbol heroicznej woli i umiejtnoci przetrwania, cudownie przystosowane do wrogiego rodowiska, s wprawdzie udomowione od trzech tysicy lat, lecz mimo to nie lubi czowieka. Co prawda nie lubi si te midzy sob. Nie budz sympatii. Nie przywizuj si do waciciela, ograniczaj si do suchania jego polece i okazuj mu zy humor i najdalej idc obojtno. Dzi rano nareszcie pokonalimy ogromny obszar wydm i wkroczylimy na szar, jednostajn rwnin pokryt stwardniaym jak marmur wirem. Krajobraz jest nieskoczenie monotonny, z rzadka tylko trafia si lad mizernej rolinnoci. Co jaki czas ppjawiaj si biae plamy zeskorupiaej, krystalicznej soli. wiadcz o obecnoci wody,*a powstay wskutek jej odparowywania. Zachodzce soce jeszcze bardziej rozpala i tak intensywn czerwie skalistego masywu Bajandzag pomiennego urwiska. Odblask pada take na nasze twarze i ubrania, oproszone, co zauwaamy dopiero teraz, niezmiernie delikatnym i przylegajcym jak puder pyem. Ziemia dinozaurw, wanie ta z okresu kredowego, moe bagnisko sprzed milionw lat, wciska si wszdzie, wchodzi nawet pod paznokcie. Niedugo przed zapadniciem zmroku docieramy do obozu paleontologw mongolskiej Akademii Nauk. Nieopodal namiotw widniej odkryte wykopaliska, pord ktrych rzucaj si w oczy metrowej dugoci pazury wyrastajce spod ziemi. Dinozaur nie jest wic szalonym wymysem 85 amerykaskiego miliardera, ktry oywi potwory w swoim parku rozrywki, co mona zobaczy w znakomitym Parku Jurajskim Stevena Spielberga. To Galliminus wyjania jeden z uczonych. y od 150 Ao 60 milionw lat temu. Ten egzemplarz mg mie okoo czterech metrw dugoci, ale zdarzaj si osobniki szeciometrowe. ywi si rolinami, owadami i maymi gadami". Nalea do rodziny Ornitomimidae, jego nazwa znaczy tyle, co naladowca ptakw". Przypomina strusia bez pir, z ogonem jaszczurki, ma gow, wielkimi oczami i rogowym dziobem bez zbw. Prawdopodobnie pldrowa gniazda innych gadw i wyjada ich jaja. Dugie, silne rogi umoliwiay mu szybki bieg, a utrzymywany w prostej pozycji ogon suy zachowaniu rwnowagi ciaa. Broni si, kopic przeciwnika. Jestem zdumiony i zafascynowany, e tego wszystkiego mona si dowiedzie, badajc troch koci. Od zarania dziejw Azja rodkowa bya wanym miejscem ewolucji ssakw, a pustynia Gobi siedzib zwierzt o zadziwiajcej liczebnoci i rozmaitoci. Dzisiaj obszar ten uznawany jest za najwikszy teren zalegania szcztkw kopalnych na caej Ziemi. W 1991 roku wenecki paleontolog Giancarlo Ligabue, zaoyciel nazwanego wasnym imieniem orodka naukowobadawczego, w trakcie prowadzonych tu wykopalisk odkry rzadkie czaszki i szkielety protoceratopusw. Ale epoka odkry zacza si wiele lat przedtem.

Nowojorskie muzeum nauk przyrodniczych postanowio zorganizowa wypraw naukow do rodkowej Mongolii. Kierujcy ni profesor Roy Chapman Andrews dotar drog morsk do Chin. W lecie 1922 roku karawana zoona z samochodw i idcej za nimi setki wielbdw wyruszya na eksploracj pustyni Gobi. Ku niewyobraalnej radoci amerykaskich uczonych, po kilku tygodniach poszukiwa natknli si, wanie tu, w Bajandzagu, na pierwsze jaja dinozaura. Polowanie na wielkie kopalne gady trwao do 1930 roku, doprowadzajc do wielu gonych znalezisk. Pniej, w 1946 roku, szczcie dopisao take Rosjanom. Odkryli rozlegy, nie mniejszy od Tendaguru w Afryce obszar, charakteryzujcy si wielk koncentracj kopalnych szcztkw. Po nastpnych dwudziestu latach dziaali tu take Polacy. wiatowa sawa w dziedzinie najstarszych ssakw kopalnianych, prof. Zofia Kielan-Jaworowska z Instytutu Paleontologii PAN w Warszawie, znalaza w dolinie Nemegt odcinity na %3snsl& w kamieniu, decydujcy moment tytanicznej walki, jak stoczyli midzy sob dwaj potworni, nieprawdopodobnie silni przeciwnicy. 86 Przygldamy si wykopaliskom, asystujc przy wydobywaniu jaj z odkrytego wanie gniazda. Na kolanach, gorczkowo, ale zarazem delikatnie, jakby chodzio o noworodka, podnosimy dwa z nich i dokadnie je oczyszczamy. Jedno jest nienaruszone, przypomina duy, wygadzony przez rzek kamie. Drugie way okoo kilograma, ma dugo 14 cm i jest nieco nadtuczone. Przez podun szpar dokadnie wida grubo skorupy, wynoszc dwa milimetry, oraz mikki rodek jaja, ktry oczywicie uleg krystalizacji. Pracownicy muzeum, dysponujcy specjaln aparatur, bd mogli stwierdzi, czy wewntrz tych jaj znajduj si embriony. Skd tutaj tylko jaja i w dodatku nie rozbite? Moe matka zgina w obronie swego gniazda? Moe jej szcztki le gdzie w pobliu? Tyle pyta, i adnej odpowiedzi. Oddalamy si, zanim i nas ogarnie gorczka poszukiwa. W Uan Bator handlarze oferuj te lokalne pamitki" za skromn kwot tysica dolarw; europejscy kolekcjonerzy skonni s zapaci za nie dwa razy tyle. Jaja dinozaurw s rzadkoci, tote wadze Mongolii wyday bezwzgldny zakaz ich wywozu. Na lotniskach caego wiata suby celne interesuj si gwnie broni i narkotykami, w Uan Bator natomiast szukaj jedynie kopalnych szcztkw. O zakazie przypomina wielki afisz. W oddali, niczym fantasmagoria, majacz kroczce gsiego, powizane ze sob, wielbdy. To karawana powoli toruje sobie drog przez pustyni. Objuczone cikimi workami zwierzta id z trudem, powczc nogami. Oto obraz z innej epoki, ycie w innym wymiarze rzeczywistoci. Nasze spotkanie jest krtkie, czstujemy si nawzajem tytoniem, po czym karawany ruszaj w swoje strony. W odlegoci jednego dnia marszu powiedzia nomada jest obz turystyczny". Rzeczywicie, wygodne namioty, wszystkie jednakowe i ustawione w rwnym szeregu, su za schronienie tym nielicznym Europejczykom, ktrzy bd mogli pochwali si znajomym, e byli na Gobi. W programie jest wycieczka jeepem na wydmy i do wwozu Yol, wcinitego pomidzy gry Gurwan Sajchan trzy piknoci, o wysokoci prawie 3000 m. Miejsce to zachwyca wspania, pierwotn urod. Nawet podczas najgortszych miesicy mona tam spacerowa po lodowcu. W 1976 roku miejsce to zwiedzi Alberto Moravia i wywaro na nim tak silne wraenie, e cay zeszyt wypeni wierszami. W lipcu ubiegego roku bya tu take angielska ksiniczka Anna. Wielbdy id miarowym krokiem, rytmicznie zagbiajc nogi w piasku, od ktrego bije prawdziwy ar. Nagle mj wielbd podnosi pysk 87

do gry, wciga nosem powietrze i rusza naprzd kusem. Przez cay czas tej okropnej jazdy trzsie mn na wszystkie strony, podrzuca w gr i w d, w ty i w przd, i tak to trwa, a do zatrzymania si przed studni z wod. Opodal ley wypraony przez soce i wypolerowany do poysku w wyniku trcego dziaania piasku szkielet wielbda, czciowo okryty jeszcze wysch na pergamin skr. Powietrze jest tu wyjtkowo suche, co zapobiega rozprzestrzenianiu si epidemii, a zreszt spy i inne drapiene ptaki wykonuj sw prac szybko i dokadnie. Za pomoc GPS, satelitarnego minikomputera, ustalamy wsprzdne geograficzne punktu, w ktrym si teraz znajdujemy. Do naszego celu, Dalandzadgadu, zostao mniej ni 30 km. Oznacza to, e jutro nasza przygoda si zakoczy. Z trudem przychodzi nam ponowne wczenie si w tryby czekajcej nas rzeczywistoci, wyrwanie si z czarownego krgu delikatnej magii, jaka emanuje z tej ziemi. Wyobrania jeszcze pracuje, pobudza kpiel z zamierzchej przeszoci, w nie istniejcym ju wiecie, nad ktrym wadz sprawoway gigantyczne potwory, powracajce potem w jake teraz zrozumiaych legendach o smokach, odywajce pod ich postaci w sztuce wszystkich czasw. Mylimy take o przeszoci nieco bliszej, o epoce walecznego Czyngis-chana, ktra tutaj cigle yje w tradycjach i zwyczajach. Jednego jestemy pewni: nasza przygoda nie miaa nic wsplnego z obrazem wiata kreowanym na celuloidowej tamie, my przeylimy j naprawd. Uan Bator 1993 Pustynia Atacama Soce wisi nisko, tu nad horyzontem. Wszystkie wypukoci terenu kad si dugimi, wyranymi cieniami na powierzchni tajemniczego wiata pozbawionego ycia. Mam wraenie, e dowiadczam takich samych emocji, jakie stay si udziaem Neila Armstronga, gdy postawi stop na Ksiycu. 89 Niesamowita sceneria surowej i dzikiej krainy przywodzi na myl obrazy z Apokalipsy. Wok mnie pitrz si gry, z ktrych wyaniaj si niezwyke formacje geologiczne, wygldajce jak skamieniae przedpotopowe potwory. Na lewo cign si gliniaste wzniesienia, ktre wskutek dziaania wiatrw ulegaj bezustannej erozji, co sprawia, e krajobraz zmienia si jak w kalejdoskopie. Na prawo wida wystajce spod ziemi rnokolorowe osady mineralne, wielkie bloki gipsu, krysztay soli. Powietrze gorce jak ogie oraz unoszca si nad ca okolic atmosfera wrogoci i tajemnicy kazay staroytnym uwaa t ziemi za miejsce spotka zmarych przodkw. Tak wyglda Dolina Ksiycowa w pnocnym Chile, w samym sercu pustyni Atacama, ktra zalicza si do najbardziej jaowych miejsc na ziemi i najmniej gocinnych miejsc wiata. Mona powiedzie, e ten ty pas, o dugoci 1200 i szerokoci od 20 do 100 km, wcinity midzy wody Pacyfiku a Kordylier Andw, siedzib bogw" wznoszc si prawie od poziomu morza do wysokoci piciu tysicy metrw jest pustyni doskona. Rejestrowana na Saharze rednia roczna opadw atmosferycznych wynosi 100 mm, na Atacamie nie dochodzi nawet do 10. Wyniki pomiarw prowadzonych w centrum pustyni s jeszcze bardziej zdumiewajce. Zdarzaj si miejsca, w ktrych nie padao od dziesicioleci. Oczywist konsekwencj takiego stanu rzeczy jest cakowity brak okrywy rolinnej. Nie ma flory, ktra potrafiaby y w tym rodowisku, z wyjtkiem nielicznych, nad wtraz upartych kaktusw, ktrym udaje si przetrwa w miejscach, gdzie wilgotno noc jest nieco wysza. Przemierzam w pojedynk ten rejon, aby mc rozkoszowa si w samotnoci surowymi widokami. Niewielu miakw zapuszcza si tutaj pieszo, poszukiwacze przygd pokonuj

zwykle ten zaktek Atacamy w samochodzie. Zaopatrzony w niezbdny zapas wody, spdziem ju trzy dni w tej rozpalonej krainie. A teraz moja przygoda ma si ku kocowi. Piaszczystym grzbietem wielkiej wydmy id w kierunku poudniowo--wschodniego kraca Doliny. Nieoczekiwanie, daleko nahoryzoncie,pojawiasiwyspazieleni. Widok oazy San Pedro de Atacama jest niczym powiew chodnego powietrza po dniach cakowitego uzalenienia od natury, ktra moe okaza si nieraz mierteln puapk. Takie nieszczcie spotkao pewnego niemieckiego turyst, ktry przed paroma laty wybra si do Doliny Ksiycowej, majc przy sobie jedynie manierk wody. Straci orientacj i po trzech dniach umar z odwodnienia. 90 Gra Salar, wyschnite prastare jezioro pokryte soln skorup W poudnie, kiedy ar bijcy z nieba staje si nie do zniesienia i nie ma czym oddycha, stawiam zaimprowizowane schronienie. Lekka, posrebrzana pachta przymocowana do worka podrnego i dwch duych kamieni daje wystarczajco duo cienia i pozwala cieszy si nieco chodniejszym powietrzem. Dominujce uczucie gbokiej samotnoci i przejmujca cisza podkrelaj surowo dzikiego krajobrazu. Nieopisany spektakl przeywam jednak wieczorem. Ostatnie promienie zachodzcego soca swoim blaskiem rozpalaj na czerwono nagie skalne masywy, urwiste grzbiety, gbokie kaniony i wszystko wydaje si pon. Potem nad t martw planet", na tle czystego, przejrzystego nieba, pojawia si okrga twarz ksiyca, ktry owieca grudy niezliczonych krysztaw soli, wywoujc prawdziwie magiczny efekt. Warto byo zapuci si w spiekot tej nieznanej i odludnej pustyni, choby tylko po to, aby przey takie gbokie doznania. Na tej ziemi nieugaszonego pragnienia temperatura czsto przekracza nawet 40C. W latach dwudziestych ubiegego wieku na Saharze libijskiej supek rtci w cieniu osign 57,8C, ale temperatura przy samej powierzchni pustyni jest jeszcze wysza. W tym wypadku rekord naley do Doliny mierci w Kalifornii, gdzie odnotowano nawet ponad 85C. 91 W takich warunkach woda jest yciem. Fizjolodzy mwi, e w temperaturze 35C czowiek pozostajcy w bezruchu moe bez wody przey dwa do piciu dni i jeden do trzech, jeli przemieszcza si noc, a w cigu dnia wypoczywa w cieniu. Historia zna jednak wiele wypadkw przeycia w sytuacjach zdawaoby si nie dajcych adnych szans. Pamitam przypadek amerykaskiego pilota wojskowego, ktry pokona 240 km pustyni Arizona w 8 dni, nie majc ze sob ani kropli wody. A wszystko to dziki ogromnej sile woli, gbokiej nadziei i niewyczerpanemu pragnieniu ycia" owiadczy w szpitalu, gdzie by leczony przez dwa tygodnie. Pnym rankiem docieram do San Pedro, osady liczcej niecay tysic mieszkacw. Nie prezentuje si zbyt okazale: troch zakurzonych drzew szaraczynu i lepianki z bota, rozsiane wok biaego kocika w stylu kolonialnym. Po zalanych socem uliczkach chodz wieniacy z osami objuczonymi towarami, od czasu do czasu przejeda jeep, wiozcy turystw na wycieczk na pustyni, krc si modzi Europejczycy z plecakami oraz Chilijczycy, ktrzy wyrwali si z wielkiego mrowiska Santiago, aby ciga swe sny o wolnoci, kierujc si dobiegajcym z Boliwii zapachem koki. Tutaj, na wysokoci 2410 m, yje si tak samo jak w Tamanrasecie, Katmandu, Bangkoku czy Anchorage. Midzynarodwka globtroterw czuje si w miasteczku znakomicie, nocuje w skromnych kwaterach, stouje si w miejscowych szynkach, oywia wszystkie miejsca, ktre mog zainteresowa turystw. Oprcz angielskiego, ktry znaj wszyscy, sycha hiszpaski, niemiecki, francuski, a nawet rosyjski.

Na gwnym placu, dokd dojedaj autobusy z Calamy, skupiy si restauracja, posterunek policji i may bazar, na ktrym kobiety, o twarzach ogorzaych od soca i wiatru, sprzedaj barwne tkaniny z weny lamy albo alpaki. A w muzeum, zaoonym w 1963 roku przez belgijskiego ksidza Gustawa La Paige, przechowuje si najstarsze i najwaniejsze wiadectwa o Atacamie. Znajduje si tu ponad cztery tysice eksponatw klejnoty, wyroby ceramiczne, tkaniny, przedmioty z miedzi i zota, bro, mumie. Na ich podstawie mona prbowa odtworzy wci owiany tajemnic wiat cywilizacji prekolumbijskiej. Szczeglnie wysok warto archeologiczn maj zmumifikowane ciaa, wydobyte z nekropoli w pobliu San Pedro i nalece, jak si przypuszcza, do przedstawicieli kultury Chinchorros. Uczeni s zdania, e mumie powstay 7800 lat p.n.e., a wic s o 4 tysice lat starsze od mumii egipskich. Powoli mrok spowija San Pedro. Malekie miasteczko staje si 92 prawie niewidoczne, wchonite przez pustyni, rozwietlon czerwonym jak ogie horyzontem. Tu za oaz wznosi si skalna gra, wysoka przynajmniej na 100 m, ktra dominuje nad dolin rzeki San Pedro. Niegdy bya tutaj wana forteca Pucara di Quitor, zbudowana jeszcze przez tubylcz wsplnot Atacamena i zajta pniej przez Inkw. Fort, ktry wydawa si nie do zdobycia, zosta opanowany w 1540 roku przez trzydziestu konkwistadorw hiszpaskich pod dowdztwem Francisco de Aguirre, ktrzy zmusili do poddania si tysic miejscowych wojownikw. W ten sposb San Pedro stao si nieoficjaln stolic europejskich zdobywcw. Ale nie na dugo, z biegiem lat bowiem przeksztacio si w anonimow miejscowo, ktra dopiero dzisiaj zyskaa pewne znaczenie jako punkt wypadowy do eksploracji pustyni. Rnorodno scenerii na Atacamie jest zdumiewajca. Wyjedam na poudnie z moim starym przyjacielem Zahelem Quezada Lima, jednym z pionierw lokalnego ruchu turystycznego. W odrnieniu od Sahary, Gobi, Takla Makan, gdzie podrowaem na wielbdach, bd pustyni Thar, tutaj niestety mona przemieszcza si tylko rodkiem mechanicznym, poniewa nigdzie praktycznie nie ma studni z wod. Najwiksz atrakcj tego zaktka Chile jest wielki salar", wyschnite jezioro, trzydzieci razy wiksze od naszego jeziora niardwy. Tysice lat temu z jeziora, silnie nasyconego mineraami, woda wyparowaa i dzi ley tu gruba, twarda jak kamie, skorupa solna. Ogromna rwnina olepia swoj biel nawet przybysza w ciemnych okularach. Dawne jezioro nasika wod z niewielkiej rzeki spywajcej z Kordylierw, tworzc mae, bajecznie kolorowe laguny. Wzdu linii brzegowej jednej z nich, nazywanej Chaxa, brodz setki rowych flamingw, dziobicych bez przerwy1 dno w poszukiwaniu artemia salina, mikroorganizmw, ktre stanowi podstawowe poywienie tych okazaych ptakw. Obfite zasoby pokarmu, jakim s drobnoustroje i algi barwi te wody na rne odcienie czerwieni i zielonoci, ale najwspanialsze widoki stwarza wieczorne wiato, kiedy woda nabiera koloru ru i fioletu. Salar zadziwia take inn osobliwoci. Po rzadkich deszczach szybko wyparowujca woda tworzy na powierzchni stone roztwory krystalicznych soli mineralnych, ktre poyskuj olniewajco niczym brylanty. Nastpnego dnia wczenie rano, bo o godzinie czwartej, wybieram si na pooony 4200 m n.p.m. paskowy Tatio, gdzie podziemny ogie wyzwala swoj energi w postaci dziesitkw gejzerw, fumaroli i wrzcych 93 Jezioro grskie na wysokoci 4000 m n.p.m. Poniej, zabytkowy koci z epoki kolonii botnych sadzawek z wielkimi bblami pkajcymi gwatownie. Po trzech godzinach jazdy autem staj oniemiay w surrealistycznym wiecie. Przede mn prosto w bkitne niebo

wystrzeliwuj z guchym sykiem na wysoko kilka metrw piropusze gorcej wody i pary. Bez przerwy albo w regularnych odstpach czasu wytryskuj pord bulgotw i gwizdw wysokie do 10 m gejzery wody. Jacy turyci podchodz zbyt blisko jednego z kraterw. Przestrzegam ich przed niebezpieczestwem, w ostatnich bowiem latach stracili tu ycie mody Niemiec i Izraelczyk, ktrzy nie widzc otworu zasonitego gst par, wpadli do kipicej wody. Wracam do San Pedro poprzez pun, typowy step wyynny Ameryki Poudniowej. Rzadkie opady deszczu sprawiaj, e na tej biednej ziemi, smaganej czstymi wiatrami, przetrwao mao rolinnoci. Ale wystarcza jej dla dziko yjcych guanako i wigoni, a take dla ich krewnych, udomowionych lam i alpak. Nieatwo jest je rozrni, kiedy pene wdziku, szybkim biegiem oddalaj si od drogi. S kuzynami duo od nich wikszych wielbdw azjatyckich i dromaderw afrykaskich, ktre yj w zupenie odmiennym klimacie. W epoce Inkw wigonie byy bardzo rozpowszechnione na terytorium Argentyny, Boliwii, Peru i Chile, potem Hiszpanie mocno je przetrzebili dla misa i delikatnej weny. W latach szedziesitych ubiegego stulecia byo ich ju tylko 15 tysicy, ale dziki objciu ochron nie grozi im ju zagada. W drodze na wulkan Licancabur (5920 m n.p.m.) 94 95 Lamy natomiast, hodowkne przez mieszkacw tego regionu, su jako zwierzta juczne, a take dostarczaj skr, weny i misa. Zgino ju z oczu mae stadko guanako, gdy na niebie pojawi si majestatyczny kondor, kto wie, czy nie upatrzy sobie ktrego z nich, zapewne najmniejszego i bezbronnego. Ju od pierwszego dnia pobytu w San Pedro mj wzrok czsto kierowa si w stron potnego masywu Kordylierw, a dokadnie, legendarnego wulkanu Licancabur, dominujcego nad pustyni. W cianie czarnej lawy wida wyranie ciek, ktra pnie si zygzakami wrd stokw, torujc sobie drog ku jeszcze jednej, cakiem innej pustyni. Licancabur znaczy podobno osada na grze" albo wielka gra, ktra wydaje rozkazy". I rzeczywicie, archeolodzy dowiedli, e wysoko, na szczy-* cie wygasego wulkanu, znajdowao si sanktuarium, do ktrego dostp mieli jedynie kapani podczas przesilenia i zrwnania dnia z noc. Sprawowali tam wwczas obrzdy wedug specjalnego rytuau i skadali ofiary. Legenda gosi, e kadego, kto omieli si wtargn na szczyt, dosignie zemsta gry. Nie baczc na to ostrzeenie, postanawiam wej na wierzchoek. Do podna wulkanu jest ponad 25 km i tam dowozi mnie Zahel. Dalej rozciga si kraina niezmierzonej samotnoci. Posuwanie si do przodu nie jest najwygodniejsze, bo nierwny, kamienisty teren zmusza do nieustannej uwagi, potknicie si na kamieniu mona przypaci zwichniciem nogi, a to oczywicie przekrelioby moje plany. Idzie mi si nienajgorzej, chocia nieduy plecak daje o sobie zna. A do pnego popoudnia soce solidnie przygrzewa, potem robi si coraz chodniej, a po zachodzie soca nawet wrcz zimno i musz wycign gruby sweter. Na wysokoci 5000 m urzdzam nocny postj. Wyej nade mn mae plamy lodowca ju nie s tak nieskazitelnie biae, jak wida je z San Pedro, nagromadzona przez wieki na powierzchni wulkanu siarka nascza nieg zotym kolorem. Przy pierwszym blasku wiata wysuwam si ze piwora i na kuchence gazowej gotuj wod. Lekkie niadanie popijam herbat z lici koki, powszechnie uywanej w ssiedniej Boliwii, a

zakazanej tutaj, w Chile. Ten lekki narkotyk pomaga atwiej znosi gd, zmczenie, a take okazuje si przydatny do przezwycienia soroche, choroby grskiej w wysokich Andach. Pozostawiam w obozowisku wszystko, co nie bdzie mi potrzebne w cigu tego dnia. Do szczytu pozostao najwyej 5-7 godzin marszu, zatem przed zmierzchem powrc tutaj. 96 Jest adna pogoda, niebo niby czyste, a tu nie wiadomo skd uderza silny, przeszywajcy do szpiku koci wiatr. Na domiar zego coraz bardziej daje si odczu brak tlenu. Jestem ju wyej ni szczyt Mont Blanc i poruszam si niczym na zwolnionym filmie. Wziem ze sob cebul i cytryn, ktre, podobnie jak koka, uatwiaj ycie na duych wysokociach. Tak przynajmniej uwaaj mieszkacy tych stron. Mwi si, e organizmy tych ludzi cechuje dua odporno na wielkie wysokoci, a krew ich odznacza si zwikszon sprawnoci przyswajania tlenu. Obawiaem si, e brak aklimatyzacji moe mnie zmusi do zrezygnowania z dalszej drogi, ale przed poudniem jestem na szczycie sigajcym prawie 6000 m. Wejcie to uwaam za osobisty sukces, gdy nigdy nie zajmowaem si wyczynowo wspinaczk. Prawdopodobnie licie koki uchroniy mnie od nieprzyjemnej grskiej choroby. W kraterze, na gbokoci kilkudziesiciu metrw, jest mae jeziorko, gdzie kilka tygodni temu midzynarodowa ekspedycja poszukiwaa zatopionego, jak gosi legenda, zota Inkw. Kosztownoci w siedmiometrowej gbokoci jeziorze nie znaleziono, ale petwonurkowie pobili wiatowy rekord. Nikt przed nimi nie spdzi godziny pod wod tak wysoko nad poziomem morza. Ze szczytu roztacza si bajeczny widok. Z prawej strony, na terytorium Boliwii, wida jak na doni Zielon Lagun, wspaniay klejnot natury. Z lewej dominuje pustynia Atacama, ktrej zrnicowanie nie ma sobie rwnych na wiecie. Brak wilgoci w powietrzu sprawia, e jest ono cakowicie przezroczyste i dlatego na horyzoncie wszystko wida w ostrych i wyranych konturach. Ale najbardziej gboko pozostaje w pamici Ona, Atacama, dzika kraina ceglastego koloru. Z trudnoci wdytham rozrzedzone powietrze. Dojmujce zimno pozwala mi wyobrazi sobie, e tam, w dole, drczy ludzi nieznony upa. Przekonam si o tym ju nastpnego dnia. Potem, kiedy dotr do Oceanu Spokojnego i krew wzbogacona w tlen ponownie zacznie bez trudu pulsowa w moich yach, jeszcze raz trudno mi bdzie uwierzy, e wystarczyo par godzin drogi, by dotrze na skraj wiata". San Pedro de Atacama 1992 Czarne Piaski Kara-Kum JN ie ukrywam, e przeywam trudne chwile, walczc z wasnymi sabociami. Wok rozciga si kosmiczna pustka i panuje zowroga, martwa cisza. adnego punktu odniesienia ani ladu cienia. Z niebieskiego nieba bucha piekielny ar paraliujcy kady ruch. Rozgrzany do biaoci piasek olepia swoim blaskiem. Mczy strasznie pragnienie, wydaje si, e marsz trwa ju ca wieczno. Mam poranione wargi, sucho w gardle i z trudem wcigam rozpalone powietrze. Chwilami popadam w swoiste delirium, przed oczami migaj czerwono-czarne patki. Modl si choby o jeden lekki, przynoszcy ulg powiew wiatru, marz o rzewicym chodzie nocy, ale na to trzeba czeka jeszcze wiele godzin. Wdrujemy szlakiem Marco Polo przez bezlitosn dla ludzi Kara-Kum, zwan pustyni Czarnego Piasku. Na dobr spraw czsto prbowaem doszuka si potwierdzenia tej nazwy w kolorach pustyni, ktrej powierzchnia jest wiksza od Polski, ale nigdy jej barwy nie zbliyy si do czerni. Prawdopodobnie nazwa odnosi si nie tyle do koloru, ile do drzemicego tu niebezpieczestwa. Latem w tym regionie jest tak gorco, e jak

powiedzia nam kto jeszcze w Aszchabadzie nawet muchy przestaj lata w obawie, e uschn im skrzyda, a jaszczurki wypoczywaj na plecach, eby ostudzi poparzone apki. W krlestwie pragnienia i spiekoty upa moe zniszczy czowieka, tak jak ogie niszczy drewno" mwi lokalne porzekado. Ile czasu moemy jeszcze wytrzyma? Cierpienie fizyczne osiga swj szczyt. Momentami trac poczucie rzeczywistoci, ogarnia mnie cakowite zobojtnienie, a nawet pewne otpienie. Niewiele brakuje, aby czowiek straci instynkt samozachowawczy i tylko rozpaczliwym wysikiem zmuszam si do utrzymania si na grzbiecie wielbda. Ogldam si za siebie i widz tak samo kiwajce si sylwetki moich towarzyszy, rwnie nieludzko zmczonych, w ktrych spojrzeniu brak jest jakiegokolwiek wyrazu. Przychodzi mi na myl dramatyczna scena z filmu Lawrence z Arabii, gdzie tylko dziki heroicznej determinacji brytyjski agent wywiadu w zabjczym upale dotar do celu, pokonujc pustyni Naufud na Pwyspie Arabskim. "Wspaniay film Davida Leana o bohaterstwie i przede wszystkim o czarze pustyni, o rzdzcych ni prawach oraz o jej asce i nieasce wobec czowieka. Lawrence grany przez znakomitego Petera OToolea to charyzmatyczna posta bohatera idealisty, ktry dziki sile swojego charakteru w 1916 roku dokona czynu uwaanego za niewykonalny: zjednoczy trzy plemiona arabskie przeciwko Turkom. 0'Toole by siedmiokrotnie nominowany do Oscara, ale nigdy nie wrci do domu z nagrod. W styczniu 2003 roku siedemdziesicioletni aktor irlandzki odmwi przyjcia honorowego Oscara. Poprosi Akademi Filmow, by poczekaa z tym a skoczy 80 lat, chyba e wczeniej uda mu si zdoby statuetk za rol w jakim filmie. Lawrence pozostawi po 98 99 sobie ksik Siedem filarw mdroci, ktra jest najwiksz elegi na cze pustyni. Wypijam z manierki kilka ykw wody, yciodajnego eliksiru i, z pewnym wysikiem, przeamuj stan apatii. Od wczoraj oszczdzamy ostatnie zapasy wody, bo studnia, ktra miaa zapewni nam nowe zapasy, okazaa si zupenie wyschnita. Przychodzi mi take na myl umierajcy z pragnienia Antoine de Saint--Exupery, ktry w swojej noweli autobiograficznej napisa: Woda! Nie jeste niezbdna do ycia, jeste samym yciem. Najwikszym bogactwem, jakie istnieje na wiecie". Dopki mam wod, jestem panem sytuacji, a bywao duo gorzej. Kiedy w Mali resztkami si, cieszc si jak dziecko, dotarem do studni * . i nie mogem si napi, bo pywao w niej zdeche zwierz. Pamitam, e ogarn mnie paniczny strach, czy wystarczy mi jeszcze si, aby dotrze do kolejnego rda wody, odlegego o cay dzie marszu. Odwodnienie organizmu postpowao w galopujcym tempie, ciao wiotczao, coraz wolniej krya zgstniaa krew, zmuszajc serce do zwikszonego wysiku. Wycieczony, szczliwie dobrnem do koca tego trudnego i penego fantasmagorii szlaku. I chocia pniej poznaem najstarsz pustyni wiata: Namib, i najbardziej jaow, ma i pikn" prawie udomowion Atacam, legendarn Taklamakan ktrej nazwa wywouje trwog, gdy znaczy mniej wicej jeli wejdziesz, nie wyjdziesz", straszliw Rub al-Chali bd Gobi, jedn z najstrasz-niejszych, gdzie temperatura latem ronie do 50C, a zim spada do 40C, 0 ktrej Mikoaj Przewalski pisa: Tmwersate w peni lata jest porwnywalna do przejcia przez piekielne pomienie" to jednak po latach, jeszcze dzi przechodz mnie ciarki, kiedy wspominam t dramatyczn przygod. Soce stoi niemale w zenicie, kiedy nieoczekiwanie, po zejciu z wysokiej wydmy, natykamy si na prawdziwy las saksauowy, gszcz wysokich krzeww, ktry powinien

zapewni nam troch odpoczynku. Okazuje si jednak, e groteskowo poskrcane pdy nie daj adnego cienia 1 to, co miao ochroni nas od spiekoty, okazuje si rozarzon niczym piec puapk, w ktrej zupenie nie ma czym oddycha. Saksau jest spektakularnym przykadem przystosowania si rolin do ekstremalnej suszy. Jego korzenie, osigajce nieraz dugo dziesiciu metrw, zagbiaj si w ziemi w poszukiwaniu wilgoci. Jest tak twardy i ciki, e wrzucony do wody opada na dno. Miejscowa ludno 100 wykorzystuje go do rozpalania ognia, kalorycznoci bowiem nie ustpuje wglowi. Kara-Kum jest niczym monochromatyczna mozaika, uksztatowana przez piaski, paskowye i gliniaste takyry". Te ostatnie s depresjami, na ktrych popkany teren przypomina olbrzymi parkiet wyoony duymi deszczukami. W okresie wiosennych deszczw zamieniaj si one w istne jeziora magazynujce wystarczajco duo wody, by napoi kilkutysiczne stada owiec. Pnym popoudniem znowu ruszamy w drog. Niedaleko nas przesuwa si wir piaskowy przypominajcy kolumn o rednicy kilkudziesiciu metrw i wysokoci prawie kilometra. Supek rtci na termometrze spad ju wyranie i teraz wskazuje tylko 36C, ale gorce podmuchy wiatru smagaj nas nieustannie, osuszajc z resztek pynu. Karawana wielbdw, koyszc si rytmicznie, niczym zakotwiczone na morzu jachty, niewzruszenie przemierza niekoczce si wydmy, wybierajc midzy nimi najatwiejsze przejcia. Ciaa nasze s obolae od nieustannego ruchu w twardym siodle. Obserwujc cienie, ktre rzucaj na ziemi nasze zwierzta, mona by okreli dokadn godzin. Z rana s one bardzo dugie, potem skracaj si stopniowo, by w poudnie znikn pod brzuchami wielbdw, a nastpnie pojawi si ju po drugiej stronie. Wielbd, nazywany statkiem pustyni, jest symbolem heroicznej umiejtnoci przetrwania w suchym regionie. W sytuacji bez wyjcia w letnie upay wielbd moe oby si bez wody 7 dni, a zim nawet 10. Posiada nadzwyczajny zmys orientacji, ktry pozwala mu wyczu obecno zbawiennego pynli z odlegoci dziesitkw kilometrw. Tajemnica wytrzymaoci tego zwierzcia na upa tkwi w tym, e temperatura jego ciaa, wynoszca w godzinach porannych 34C, ronie do 40C w godzinach najwikszego aru* co pozwala na spor oszczdno wody w organizmie. Podczas wdrwki traci jej nawet do 30%, to znaczy dwa razy wicej ni wynosi limit czowieka. Po dotarciu do wodopoju moe w cigu kwadransa wypi prawie 100 litrw wody, uzupeniajc natychmiast cay zapas. Take dugie nogi pozwalaj lepiej znosi dokuczliwy skwar. Tylko ci, ktrzy bliej poznali te zwierzta, s w stanie w peni doceni ich waciwoci. Chocia udomowione od kilku tysicy lat, nie potrafi wzbudzi w sobie sympatii do czowieka. Z niechci suchaj polece waciciela, okazujc mu najdalej idc obojtno. Wydaj pomruki niezadowolenia, bulgocz z irytacji, rycz, pluj lin niczym kobra jadem. Sprawiaj wraenie bezmylnych i tpych, obojtnych na wszystko, co je otacza. Na dobr spraw 101 Charakterystyczny element pustyni Kara-Kum wielbdy nie lubi si nawet midzy sob. Saharyjskie przysowie mwi: Ze wszystkich rzeczy, ktre Bg da czowiekowi, najpikniejsze s dwie umiechnita twara modej kobiety i wielbd". Arabowie mwi, e dobry dromader powinien posiada mikki grzbiet, a take posusznie reagowa na polecenie wstania czy pooenia si, nie zmuszajc waciciela do uycia bicza. W jzyku arabskim istnieje okoo 100 okrele wielbda: demel to zwierz juczne, mehari sucy do jazdy lekkiej, ben to jednolatek, ida czteroletni. Inne okrelenie ma wielbd o biaej sierci, inne o rudej, podobnie jak wielbdzica czy samiec lub

waach itd., itd. ywi si beztreciw, tward i kujc rolinnoci i s zdolne nie na sobie 200 kg adunku, przemierzajc nawet 80 kilometrw dziennie. Stopy o szerokich paskich racicach pozwalaj z atwoci pokonywa piaszczyste tereny. Wsiada na siodo naley szybkim ruchem, bo wielbd natychmiast podnosi si zrywami z ziemi, przechylajc si niebezpiecznie do przodu, a pniej do tyu. Kiedy na pustyni Taklamakan w Chinach odkryem rzecz, o jakiej nie wspominasiwadnej literaturze naukowej. Termometr ustawionyna wysokoci 103 T; jednego metra wskazywa 42C, umieszczony na grzbiecie wielbda zaledwie 29C, natomiast na powierzchni piasku temperatura wzrosa natychmiast do 66C. Mwi si, e pustynia to obszar, gdzie roczne opady nie przekraczaj 250 mm. Ale specjalici uwaaj, e s to jaowe obszary, gdzie potencjalne parowanie jest wysze od opadw. W niektrych czciach Sahary wschodniej wynosi ono nawet 6000 mm rocznie, przy opadach tylko 30 mm. Oznacza to, e soce moe pochon a dwustukrotn ilo opadw. Praktycznie biorc, morze wewntrzne o gbokoci 4,5 m wyparowaoby tam w cigu jednego roku. Na pustyni Atacama w Chile deszcze zdarzaj si raz na kilka lat. Na Skeleton Coast w Namibii stale wystpuj nocne mgy, bdce rdem yciodajnej wilgoci. Aby uly naszym zwierztom, dugie odcinki drogi pokonujemy pieszo, wykorzystujc czsto cie rzucany przez karawan. W pewnej chwili wielbdy przyspieszaj krok, pojawia si ubity grunt, kupki ajna. Z pewnoci znajdujemy si w pobliu wody. Rzeczywicie, w wskiej rozpadlinie natrafiamy na studni gbok na trzy metry. Rozsdek mwi, by dokona sterylizacji wody za pomoc pastylek Micropur bd amukiny, jednak nasze pragnienie dochodzi do granic wytrzymaoci, nic wic dziwnego, e rzucamy si na ni jak zwierzta i pijemy apczywie. Woda jest sonawa, ma muliste zabarwienie i obrzydliwie mierdzi, ale kt by w takim momencie zwraca uwag na drobiazgi. Jest ju pny wieczr i oczywicie urzdzamy obozowisko. Rozjuczamy zwierzta i napeniamy bukaki wod. Herbata, a pniej makaron i miso z puszki stanowi wykwintn kolacj. Po upale ju dawno nie ma ladu. Ziemia szybko wyparowuje swoje ciepo i bogie uczucie chodu przywraca wszystkim siy i ch do ycia. Stopniowo chd przechodzi w wyrane zimno i trzeba w kocu wcisn si w piwr. Batyr opowiada, e cztery lata temu w Kara-Kum w uszkodzonym samochodzie zgino dwch nafciarzy i ich kierowca. Zdarzyo si to w peni zimy, przy temperaturze 30C i na dodatek w czasie polarnego wiatru z Syberii. Nieszcznicy zamarzli po czterdziestu omiu godzinach wyczekiwania na pomoc. Przed godzin 6.00 horyzont janieje, pojawia si soce, ktre zabarwia ca okolic gam pomiennych kolorw. W trzy godziny pniej ponownie skwar leje si z nieba. Daleko na horyzoncie pojawia si ciemna plama. Trudno okreli, jak daleko, bo odlegoci na pustyni s zwykle bardzo zudne i czsto wydaj si nawet trzy razy mniejsze ni w rzeczywistoci. Wkrtce rozpozna mona dug karawan, ktra w nienagannym szyku mozolnie przedziera si przez wydmy, przecinajc nasz kierunek. Mczyni, peni dumnej skromnoci, wygldaj jak siedzce bez ruchu mumie z twarzami bez wyrazu, na ktrych wida jednak nieludzkie zmczenie. Ich wzrok jest przytpiony i niewzruszony. Czstujemy ich papierosami, wymieniamy kilka towarzyskich zwrotw i rozchodzimy si w rne strony. Przed zachodem soca osigamy oaz Jerbent. Kilku mczyzn wypoczywa w cieniu jurty, dwie kobiety wycigaj wod z gbokiej studni. Nasz przyjazd mci spokj tej spoecznoci. Go jest w tych stronach witoci i ten, ktry przybywa po dugich trudach drogi, moe liczy na yczliw gocinno. Dynia, najstarsza crka gospodarza, napenia nam kubki

ciau", chodnym fermentowanym mlekiem wielbdzim o smaku kwanogorzkim, ktre doskonale gasi pragnienie i jest cakiem smaczne. Wkrtce na mikkim dywaniku zastpujcym st pojawia si zupa z misa baraniego, w ktrej moczymy podpomyki. Pan domu opowiada 0 nieszczciach swojego ycia., o trjce dzieci zmarych podczas epidemii 1 o jedynym bogactwie tej oazy, czyli wodzie, ktrej nigdy tu nie brakuje. Znalelimy si w innej cywilizacji, duo bliszej czasom Marco Polo ni rokowi dwutysicznemu w wiecie, gdzie obowizuj wartoci, o ktrych mieszkacy Europy ju dawno zapomnieli. Za dwa dni bdziemy w Aszchabadzie, a dzie pniej w Starej Europie. Wkrtce nadejdzie odczucie, e nasza przygoda w Kara-Kum bya tylko jakim snem na jawie. Aszchabad 1989 104 Pastwo-WIDMO Duszny, obezwadniajcy skwar lejcy si z nieba wysysa ostatnie siy z czowieka. Temperatura siga 40C i gorcy wiatr niesie tumany dawicego kurzu. Dokucza drczce brzczenie much. Wszdzie wkoo zowieszczy, budzcy groz widok zgliszcz domw zniszczonych przez artyleri i naloty bombowe. Do 1991 roku byy to banki, hotele, teatry, muzea, ministerstwa. Dziury po kulach nawet na rzadko zachowanych w caoci obiektach. W rynsztokach gnij zepsute banany. Dokoa gry wysypisk mieci, skd uderza odraajca wo zgnilizny. Nieliczni przechodnie okazuj wyran nieufno w stosunku do biaego intruza. Kilka kobiet, o smukych figurach i piknych twarzach, ze skromnie opuszczonymi oczami umyka w labirynt wskich uliczek przed wcibsk kamer. Po jezdni, penej jam, posuwa si wolno dwukoowa ola kolaska, tu i wdzie siedz pod murami skulone postacie. W jednym zaktku dodaje nieco optymizmu kwitnce na fioletowo drzewo jaca-randy. Trudno otrzsn si z przygnbienia. Takie morze ludzkiej niedoli, ktre jest w stanie zaszokowa kadego przybysza, widziaem tylko w Kabulu i Gronym. Jestem w Mogadiszu, stolicy Somalii, kraju-widmie, nie uznawanym przez Organizacj Narodw Zjednoczonych. Ministerstwa spraw zagranicznych wielu krajw gorco odradzaj wyjazdy do tego Rogu Afryki, bez wzgldu na cel i charakter podry, i nie bior na siebie odpowiedzialnoci za to, co moe spotka ich obywatela w tym niebezpiecznym regionie. Miasto nigdy nie miao znaczniejszych zabytkw archeologicznych, ale i te nieliczne, godne uwagi budowle, takie jak meczet Fahr en-Din z XVIII wieku, katedra katolicka czy parlament zamienione zostay w stosy gruzw. Dzieje miasta byy burzliwe zawsze, chocia nigdy tak bardzo jak dzisiaj. Ju w VII wieku mieli tu przysta arabscy kupcy. Wtedy to dotar tu islam sunnicki, odam posiadajcy najwiksze wpywy, do ktrego naley 80% muzumanw. Wanie staja dzielnica miasta Hammar Wein bya zawsze pamitk tej obecnoci* W 1871 roku Mogadiszu znalazo si w rkach sutana Zanzibaru, a 34 lata pniej zajli je Wosi, ktrzy pozostawali tutaj do chwili uzyskania przez kraj niepodlegoci w 1960 roku. Moja reporterska wyprawa to prba poznania kraju, ktrego od lat nikt nie odwiedza. Dugotrwaa wojna domowa przekrelia wszelkie szans na turystyk w wegetujcym i desperacko walczcym o przetrwanie kraju. Mogadiszu, zamieszkae przez prawie dwa miliony zagubionej i przeywajcej koszmar ludnoci, znajduje si w rkach szeciu liderw klanw dysponujcych prywatnymi armiami milicji, ktre nierzadko cieraj si w prawdziwych bataliach. Musse Suudi, protektor pnocnej czci miasta, gdzie dominuj 106

107 wille i niewysokie budynki, posiada armi" liczc 10 tysicy i zajmuje si eksportem bananw, gwnego produktu dewizowego Somalii. Jego rywal z poudnia, Hussein Farah Aidid, syn polegego w 1996 roku generaa, moe liczy na bojwk w sile 1500 ludzi. Mohamed Kanyare za, pod ktrego wpywami pozostaje teren lecy pomidzy lotniskiem Dayniila imiastem, ma wasny oddzia milicji zoony z4 tysicy dobrze wyszkolonych ludzi. Kiedy odwiedziem go, aby przeprowadzi z nim rozmow, zapyta wprost: Ile mi dasz za wywiad?". A ile mi zapacisz za to, e go, opublikuj w Europie?" odparem. Zapewni ci ycie na moim terenie!" rzuci ju przyjacielskim tonem. W miecie kwitnie przestpczo. Praktycznie kady posiada tu bro paln. Na przykad AK47 mad in Russia" mona kupi ju za 120 dola-* rw, czyli duo taniej ni na synnym Bazarze Szmuglerw w pakistaskiej miejscowoci Darra. Nie ma dnia bez morderstwa, grabiey, gwatu czy porwania. W ubiegym tygodniu odzyska wolno mody miejscowy chirurg, za ktrego ludzie jego klanu musieli zapaci 4 tysice dolarw. Poznaem go w barze hotelowym. Pracuje w szpitalu Benadir opacanym przez Czerwony Krzy. Zarabia 300-400 dolarw, co wystarcza na spokojne ycie jego rodziny i nawet na pomoc bliskim. Mwi, e Somalia spada na samo dno i jest koncentratem wszystkich tragedii wiata. Wsplnota plemienna jest naszym przeklestwem, ohydnym pretekstem do zemsty i regulowania porachunkw mwi wzburzonym tonem. Caa inteligencja wyemigrowaa, realnych szans na pokj nie wida, acuch wendet cign si bdzie jeszcze przez pokolenia. Chyba e... organizacji fundamentalis-tw islamskich al-Ittihad uda si ktrego dnia stworzy republik islamsk. Wyczerpani i wygodniali ludzie widz w islamie konkretn moliwo przezwycienia podziaw politycznych i klanowych, ide umoliwiajc odzyskanie wartoci moralnych i zaprowadzenie poprawnych norm ycia spoecznego. Prbowalimy ju socjalizmu. Zawid. Prbowalimy kapitalizmu. Nie funkcjonowa. Szukalimy odpowiedzi w arabskim nacjonalizmie i on take nie da korzyci. Nie pozostaje nic innego, jak powrci do korzeni naszej kultury, do islamu i na jego osnowie zbudowa nowe spoeczestwo" koczy swj wywd chirurg. Poruszanie si w tych stronach to nieustanne balansowanie na cienkiej linie. ' Przypominaj o tym pojedyncze, przytumione strzay albo ostra strzelanina, ktre rozrywaj chwile nierealnej ciszy. W tym kraju nikt nie zna dokadnej liczby ludzi ywych (5,7, 9 milionw?), ale te nie wie, ile ginie kadego dnia. 108 ycie czowieka nie przedstawia tu adnej wartoci. Przygotowujc si do wyjazdu do Somalii, przepisaem wykaz wojennych" komunikatw, z przeomu lat 2002 i 2003, ogoszonych przez organizacje ONZ-owskie. 2 stycznia: szwajcarski biznesmen zamordowany w Hargeysie, stolicy samozwaczej republiki Somaliland; 26 grudnia: czterech uczniw zabitych podczas ataku na autobus w Mogadiszu; 4 wrzenia: 15 zabitych w potyczkach w Mogadiszu; 5 sierpnia: ponad 120 ofiar w starciu band w Puntland; 31 lipca: ponad 100 wyprawionych na tamten wiat w Baidoa; 25 lipca: setki ludzi ratowao si ucieczk w czasie strzelaniny w stolicy; 24 lipca: 30 zamordowanych w potyczce ulicznej w Mogadiszu; 4 lipca: ponad 20 zabitych we wczorajszej walce w Baidoa; 1 lipca: walki uliczne w Baidoa; 28 maja: ponad 60 ofiar w ostatniej batalii w Mogadiszu; 24 maja: wiele osb zmasakrowanych podczas ataku milicji na paac rzdowy. Bezsensowna barbarzyska wojna, przynoszca od kilkunastu lat ofiary i zniszczenia, poczona z klskami straszliwej suszy o biblijnych wymiarach, pozostawia gbok nie zaleczon ran. Wielu modych mieszkacw miasta nie zdaje sobie jeszcze sprawy, e ludzko yje ju w XXI wieku. Podczas tych rozmyla, wyczuwam pewne poruszenie. Pord zwaw gruzw centralnej ulicy Mka al-Mukarama pojawia si duga kolumna pojazdw wojskowych z wczonymi

wiatami. Przestraszeni przechodnie przyciskaj si do resztek cian zburzonych domw. Na wozach bojowych rozwydrzeni, pewni swojej bezkarnoci modzi ludzie, uzbrojeni w pistolety maszynowe na dwjnogach, granatniki, dziaka pidziesiciomilimetrowe, haubice, wielokalibrowe karabiny maszynowe, gotowi s do prowadzenia ognia we wszystkich kierunkach. Eskortuj wanie swojego bossa, Osmana Aato, udajcego si na lotnisko. Mci ochroniarze, ujc beznamitnie yciow dawk khata", lekkiego narkotyku, niezdolni do okazania uczu, wcale nie przejawili gbokiego respektu przed t demonstracj siy. Scena jakby ywcem wyjta z filmu Helikopter w ogniu, rekonstrukcji jednej z najtragiczniejszych amerykaskich misji wojskowych, operacji pod kryptonimem Iren" w stolicy Somalii w padzierniku 1993 roku. Dziesi lat temu kraj ten by aren jednej z najbardziej krwawych i okrutnych wojen domowych w Afryce. Konflikty rodowe doprowadziy do rozpadu pastwa, nie funkcjonowa aparat administracyjny, nie byo policji ani sdownictwa. Obok prywatnych armii lokalnych kacykw reprezentujcych zwanione rody, starajce si zachowa swoje wpywy i niezaleno w poszczeglnych rejonach, wszdzie grasowali bandyci. 109 Bazar khata, uywki psychostymulujcej, w Mogadiszu ONZ udzio si, e interwencja 38 tysicy onierzy Bkitnych Hemw, w tym 26 tysicy Amerykanw, pozwoli zagodzi krwawe konflikty lokalne i zaprowadzi pokj i demokracj w kraju rozlewu krwi i wielkich zniszcze. Operacja Iren" miaa na celu unieszkodliwienie wysokiej rangi zastpcw jednego z dwch somalijskich przywdcw, generaa Mohameda Faraha Aidida. Zatrzymajmy si na chwil nad biografi tego czowieka. Byy pastuch byda w 1956 roku zosta porucznikiem armii woskiej. Po uzyskaniu niepodlegoci wystpi przeciwko nowemu przywdcy kraju Siadowi Barremu. Za dziaalno opozycyjn spdzi 6 lat w wizieniu, w 1984 roku zosta ambasadorem w Delhi. Po powrocie stan na czele Kongresu Zjednoczonej Somalii, ruchu partyzanckiego, ktry w 1991 roku doprowadzi do obalenia znienawidzonego reimu Barrego. Jeszcze w tym samym roku popad w konflikt z Alim Mahdim, tymczasowym prezydentem. Aidid by gwnym wrogiem interwencji Bkitnych Hemw, ktrej sprzeciwia si od pocztku. Po oskareniu go o odpowiedzialno za mier 24 onierzy pakistaskich z si pokojowych nadzorujcych 110 pomoc humanitarn (wedug sekretarza generalnego ONZ Boutrosa--Ghaliego 80% ywnoci wpadao w rce band) wydano nakaz jego aresztowania. Samoloty i helikoptery bezskutecznie bombardoway jego gwn kwater, ale ludzie Aidida wci sprawowali kontrol nad lotniskiem i portem, pobierajc sone opaty. Za przycumowanie statku do rozadunku taryfa wynosia od 5 do 10 tysicy dolarw, za uytkowanie lotniska ONZ zmuszona bya paci 3 tysice dolarw dziennie. Podczas jednego z atakw na siedzib Aidida zgino 35 onierzy ONZ i 40 cywili lokalnych. Po generale, ktry za taktyk walki przyj partyzantk uliczn, nie byo ladu. Na nic si zdaa nagroda 25 tysicy dolarw wyznaczona za jego gow. Genera oskary ONZ o naruszenie" mandatu i zbytni agresywno. PerfekcyjniezaplanowanaoperacjapojmanialudziAidida, przewidziana na jedn godzin, zakoczya si masakr. Nie poskutkowao znakomite wyszkolenie, sprawno wywiadu i technologia. Po zestrzeleniu dwch helikopterw atak zamieni si w rozpaczliw, trwajc 15 godzin misj ratunkow. Spord 123 komandosw elitarnej amerykaskiej Delta Force i Rangerw zgino wtedy 18, a 73 zostao rannych. Praktycznie aden uczestnik akcji nie wyszed z niej cao. Islamscy panowie wojny upokorzyli wielkie mocarstwo. Bya to najdusza i najbardziej destrukcyjna potyczka amerykaskich jednostek specjalnych od czasw wojny w Wietnamie.

lady wieloletniej wojny klanowej w Somalii 111 Nawet podczas Pustynnej Burzy nie przeprowadzono takiej bitwy. Na placu boju pozostao te okoo tysica zabitych Somalijczykw. Fundamentalici islamscy nie oszczdzili te zwok. Rozbawiony tum wlk" nagie ciao dziewitnastoletniego Jamesa Smitha jeepem po ulicach miasta jako trofeum. eby pokaza ca groz walki, reyser Ridley Scott wyeliminowa z filmu wszystko to, co nie dotyczyo bezporednio prawdziwej wojny czy przemocy. Nie pozostawi ani chwili pauzy, adnych zbytecznych scen tylko nieustanne sekwencje coraz to brutalniejszych walk. Sytuacj w Somalii zaostrzyy napicia etniczne, poniewa kada z gwnych frakcji walczcych o kontrol nad krajem, obawiaa si, e interwencja si misji pokojowej, jakby na ironi nazwanej Restore Hope" Przywrci Nadziej, moe naruszy rwnowag si na ich niekorzy. ' Nie bez znaczenia bya take zdeterminowana ofensywa islamska wynikajca z nienawici do Amerykanw, podsycana przez samego Osam bin Ladena, znajdujcego si na pocztku swojej legendarnej kariery. Tworzy on obozy szkoleniowe, dostarcza bro, zaopatrzenie, ywno, a przede wszystkim zapewnia finanse ze swoich prywatnych funduszy na walk z aroganckim neokolonialist" amerykaskim. wiat pozna wtedy nowy aspekt midzynarodowego ruchu terrorystycznego bazujcego na pryncypiach fundamentalizmu islamskiego, sponsorowanego nie przez zainteresowany rzd, a przez osob prywatn. Metody walki ekstremalnych ugrupowa okazay si nad wyraz skuteczne. Misjonarze pokoju" wpltani w niezrozumia, feudaln polityk wewntrzn kraju, nie mogc sobie poradzi z lokalnymi bandami, sfrustrowani ewakuowali si z Somalii, zostawiajc kraj pogrony w anarchii. Aidid jeszcze przez prawie trzy lata, a do mierci, odgrywa dominujc rol w kraju. Jego miejsce zaj syn Hussejn, rezerwista piechoty morskiej USA. Majcy dzi 38 lat kapral posiada obywatelstwo amerykaskie i od 14 roku ycia a do 30 mieszka na stae w Stanach Zjednoczonych. Gdy powrci do kraju, ojciec mianowa go szefem bezpieczestwa w zajtym przez siebie miecie Bajdoa. W latach 1992-1993 uczestniczy jako marin w operacji Przywrci Nadziej", by cznikiem midzy dowdztwem wojsk USA a siami ojca. Nigdy nie zdoa osign takiej reputacji jak ojciec. Do Mogadiszu przyleciaem wczoraj z Nairobii jednym z piciu maych samolotw z zakrytymi szczelnie oknami, ktre codziennie przemycaj tu 5 ton lici khata, bdcych narodow obsesj. Za adunek uywki psychostymulujcej stoeczni hurtownicy pac 120 tysicy dolarw, co Niezbdne ubezpieczenie znaczy, e w skali rocznej do Kenii wypywa std ponad 40 milionw dolarw. To bardzo duo, jak na kraj oalecy do pitki najuboszych na wiecie. Dla zapewnienia chwil euforii Naogowcy, nie umiejcy y bez sztucznego raju", wydaj ostatnie pienidze, czsto zdobyte podczas napadw. Kroniki mwi, e w XV wieku zaywanie khatu naleao do towarzyskiego rytuau miejscowej arystokracji. Jego uycie wrd posplstwa rozpowszechnio si zupenie niedawno, bo dopiero w latach szedziesitych i szybko osigno rozmiary prawdziwej plagi, stajc si gronym zjawiskiem spoecznym. Licie ute godzinami tworz papk wydzielajc gorzki i zielonkawy sok dajcy efekt jak po amfetaminie. Jedna porcja khata, odpowiadajca 5 miligramom amfetaminy, kosztuje na ulicy

pl dolara. Osoby ujce licie mwi, e czuj si szczliwe, pogodne i silne. Narkotyk pozwla zapomnie o godzie, zmczeniu, powoduje oywienie i poprawia nastrj. Czsto zastpuje nawet posiek, ale kilka dni pniej przynosi przygnbienie, zmczenie i rozdranienie. Nierzadko staje si-przyczyn gwatownych bjek czy strzelaniny. Odurzenie zobojtnia na wszystko, pozwala lekceway niebezpieczestwo, czy nawet dokona morderstwa z zimn krwi. Khata kwitnie u podny gry Kenia na wysokoci powyej 1500 m n.p.m. Mira", jak nazywaj upraw khaty w Kenii, jest bardzo intratnym interesem, wypara nawet upraw kawy, ktra zawsze przynosia due zyski. Gazki z limi zrywane przez cay dzie z drzew przez 11-13-letnie dzieci, wieczorem odjedaj ciarwkami do Nairobi, skd o wicie powietrzna flotylla przerzuca towar do Mogadiszu. Rozadowanie trwa nie duej ni 10 minut, piloci odbieraj pliki banknotw, a hurtownicy szybko odjedaj w stron miasta. Trzeba si spieszy, bo licie musz wiee dotrze na rynek, jako e skutecznie dziaaj najwyej do dwch dni po zerwaniu. Handel t uywk prbowa wykorzeni dyktator Siad Barre, ktry wprowadzi nawet kar mierci za ten proceder, ale 200 tysicy dystrybutorw kontynuowao wci swoj dziaalno, i robi to do dzi. Znalazem si w jedynym na wiecie kraju, gdzie cudzoziemiec nie potrzebuje mie paszportu, ale za to meneder zawiadujcy tym terenem jest w stanie wymusi 30 dolarw opaty lotniskowej". Na lotnisku o nazwie Dayniile, ktre nie posiada wiey kontrolnej i ogranicza si wycznie do gruntowego, osiemsetmetrowego pasa startowego pord wyschnitego stepu, czeka, wycznie do mojej dyspozycji, samochd oraz drugi, z kilkunastoosobow, uzbrojon po zby w cik bro maszynow, ochron, z ktr od tej pory miaem nie rozstawa si ani na chwil. Jej wynagrodzenie wynosio 300 dolarw dziennie, bo tak stawk ustalia kiedy mafia dla wszelkich organizacji charytatywnych i dziennikarzy. Podczas gdy w Polsce funkcjonariusze z Biura Ochrony Rzdu czuwaj nad nierozerwalnoci ochrony, wydzielaj sektory obserwacji i organizuj rne szyki, tu liczy si gwnie piercie ochronny skadajcy si z 15 osb i bdcy w stanie si ognia wystraszy kadego, kto miaby jakiekolwiek ze zamiary. Zapomniany przez Boga Mogadiszu jest dzi aren bezpardonowej walki. Wojna zniszczya doszcztnie miasto, przerwaa funkcjonowanie wszystkich struktur wadzy centralnej. S trudnoci z wod i elektrycznoci. Szkolnictwo ogranicza si do poziomu podstawowego. Co drugie dziecko nie osiga pitego roku ycia, dochd na gow mieszkaca szacowany jest 114 TOYOTA Prywatna eskorta Autora Uczennica /Koty redniej w Mogadiszu na 90 dolarw rocznie. Dugoletni chaos przyczyni si do narodzin kompletnej anarchii. ycie sprowadza si do sztuki przetrwania, trudnej do zrozumienia dla kogo, kto tu nie mieszka. Abdjrashid Shire, waciciel Sahafi Hotelu, jednego z dwch czynnych w stolicy, w ktrym si zatrzymaem, pochodzi z plemienia Darod, najpotniejszego klanu w caej Somalii. "Wyjania, e sytuacja w miecie jest nieco" napita i jego ludzie nie bd w stanie zapewni mi bezpieczestwa we wszystkich czciach miasta, tak jak to wczeniej obiecywa. Wykonuje kilka telefonw, a nastpnie radzi, e jeli ju koniecznie chc zobaczy centrum, najbardziej niespokojn stref miasta, to powinienem zgosi si do lokalnych bossw.

Zatrzymujemy si naprzeciw posterunku z ludmi gotowymi do Wzicia udziau w kadej walce. Dwch z nich zaglda do auta, podczas gdy kilku innych ich asekuruje. Atmosfera jest nieprzyjazna. Mwi, eby zaczeka. Wkrtce przyjeda sam szef, ale nie chce podj decyzji, dopki zgody nie wyrazi wataka, ktrego terytorium zaczyna si o trzy ulice dalej. Po p godzinie oczekiwania modzian z kaasznikowem z granatem nasadkowym i bagnetem kategorycznym tonem radzi mi wrci tam, skd przybyem. Zowieszczym symbolem wojny domowej sta si fakt, e modemu, doszcztnie zdemoralizowanemu pokoleniu, wierzcemu jedynie w si karabinu, nie jest w ogle znane pojcie porzdku konstytucyjnego. Susznie zauway kiedy rzymski filozof Seneka, e czowiek godu nie dba o sprawiedliwo". Czas ju jecha na umwione spotkanie z wadzami Transitional National Government (TNG), Tymczasowego Rzdu, ktry uzurpuje sobie prawo do zarzdzania krajem. Organ ten, powoany na trzy lata w 2000 roku na Konferencji Pokojowej w Dibuti w wyniku porozumienia 1200 delegatw reprezentujcych gwne plemiona Somalii, praktycznie nie sprawuje adnej wadzy, bo nie ma poparcia udzielnych ksistw" bdcych w rkach kacykw klanowych, czy te przywdcw zbrojnych formacji. Sytuacja wymyka si spod kontroli take dlatego, e jeszcze 12 lat temu Somalijski Ruch Narodowy doprowadzi do utworzenia na pnocy kraju odrbnego, niepodlegego pastwa, obejmujcego terytorium byego brytyjskiego Somalilandu, pastwa, ktre nie zostao jednak zaakceptowane przez spoeczno midzynarodow. Pniej na pnocnym-wschodzie narodzi si Pundand, samozwacza administracja nie majca oficjalnych aspiracji autonomicznych. Rok temu 116 pojawi si jeszcze jeden organ administracyjny, zawieszony midzy rzeczywistoci i fikcj: Somalia Poudniowo-Zachodnia, ktr zarzdza szejk Hasan Muhammad Nuur. TNG, ktry posiada wasn armi i policj, nie jest w stanie rzdzi nawet stolic. A przyczyna jest prosta: liczebno jego si zbrojnych wynosi. .. 200 mczyzn, tyle samo, ile ma do swojej dyspozycji minister spraw wewntrznych bd te kady nieco zamoniejszy kupiec. Pod nieobecno prezydenta, przebywajcego za granic, przyjmuje mnie premier Ali Hassan Abshir Farah. Pytam o szans wybrnicia z tarapatw politycznych. Sytuacja w naszym kraju jest niezwykle trudna przypomina mj rozmwca. Od 15 padziernika w kenijskiej miejscowoci Eldoret odbywa si konferencja pokojowa, w ktrej uczestnicz przedstawiciele wszystkich klanw. Powtarza si tam czsto, e do wyjcia Somalii z tunelu anarchii niezbdna jest midzynarodowa solidarno. Pewien sukces w Eldoret ju jednak odniesiono: podpisano porozumienie o zawieszeniu broni". DelegaciwEldoret, pitnastej juwcigu 11 lat Konferencji Pojednania Narodowego, nie s zbyt optymistycznie nastawieni zauwaam. Przez 4 miesice wydano na ni 4 miliony dolarw, ale podobno poowa tej sumy znikna w kieszeniach organizatorw. Niektrzy wani liderzy, nie znajdujc wsplnego jzyka, na znak protestu opucili obrady. Zatem, czego mona si spodziewa?" Premier ponownie wraca do tego samego: Spoeczno midzynarodowa musi poda nam rk. A sytuacja jest korzystna, bo nard jest wyranie zmczony waniami", izolacj midzynarodow i postpujc degradacj ekonomiczn". Nie przekonuj mnie jego sowa, bo przychodzi mi na myl odwieczne ludowe porzekado: Ja i Somalia przeciwko caemu wiatu. Ja i mj klan przeciwko Sorhalii. Ja i moja rodzina przeciwko klanowi. Ja i mj brat przeciwko rodzinie. Ja przeciwko mojemu bratu". To niezwykle trafnie oddaje mocno zrnicowany poziom solidarnoci grupowej. Chc wiedzie, skd bior si pienidze na finansowanie rzdu. Pyn one gwnie od naszych ziomkw yjcych na obczynie odpowiada premier. Co roku od miliona

krewnych z zagranicy dociera do Somalii ponad 500 milionw dolarw. Tylko do Mogadiszu napywa 25 milionw dolarw miesicznie. Dla nas rodzina jest wszystkim, a wizy pokrewiestwa s rwnie wane jak woda na pustyni. Wiksza cz populacji nie przetrwaaby bez takiej pomocy". Pnym popoudniem, z nastaniem bardziej komfortowej tempera117 I! tury, wyjedam w odwiedziny do Giancarla Marocchino, jednego z kilku osiadych tu Europejczykw. Woch mieszka w pnocnej czci miasta, zatem mj bodyguard eskortuje mnie tylko do niebezpiecznej linii demar-kacyjnej dzielcej miasto na dwie gwne strefy wpyww, gdzie z broni gotow do strzau oczekuj ju chopcy" Giancarla. Zmiana rodka lokomocji trwa zaledwie kilka sekund, po czym kierowca odjeda z piskiem opon. Marocchino ma 60 lat i jest oeniony z Fatim, siostrzenic byego prezydenta Ali Mahdiego. Mieszka w dzielnicy rezydencjalnej, w dwupitrowej willi, bujnie poronitej bugenwill, otoczonej wysokim murem, ktr ochrania dzie i noc pitnastu prywatnych milicjantw. Od 1984 roku prowadzi szeroko rozwinity biznes i zarzdza sporym majtkiem. Jest wacicielem firmy transportowej, statku, samolotu transportowego i portu. Stary port wci jest nieczynny. Wadcy" miasta nie mog doj do porozumienia co do podziau korzyci z niego pyncych. Statki staj wic na kotwicy, nieco poza barier koralow, 30 km na pnoc od miasta, gdzie rozadowuje si towar na pontony, ktre desantuj na play w czasie przypywu. Marocchino doskonale zorganizowa to miejsce do wyadunku i rozadunku statkw. Prasa woska zarzuca mu ciemne interesy, porednictwo w handlu broni, ale on zbywa to suchym komentarzem: tutte balie (kompletne bzdury). Kiedy dysponowa dwustuosobow si zbrojn i mimo to dwukrotnie by postrzelony, o czym wiadcz gbokie blizny na ciele. Dzi ma mniejsz stra i to jak mwi mu wystarcza. Rozmawiamy o pomocy charytatywnej o wartoci wielu dziesitkw milionw dolarw, kierowanej tu przez rne agencje ONZ-owskie. Marocchino bardzo krytycznie ocenia system jej dziaania: Gigantyczny biznes pomocy dysponujcy miliardami dolarw: marnotrawstwo, bdy w zarzdzaniu, niekompetencja funkcjonariuszy. Oprcz statusu dyplomatycznego jej przedstawiciele otrzymuj astronomiczne zarobki, prowadz ycie nad stan i, co najciekawsze, nie musz si przed nikim tumaczy. Departament Informacji ONZ posiadajcy swj sztab w Nowym Jorku i 64 biura na wiecie, wydaje kadego roku okoo 12 tysicy komunikatw prasowych i 16 tysicy biuletynw, a to wszystko w celu propagowania w mediach sukcesw programw humanitarnych. Sumy wydawane na biurokracj stanowi niebagateln cz kapitau, ktry wpywa z caego wiata do kas Narodw Zjednoczonych". Woch doskonale wronity w realia somalijskie wprowadza mnie w zawiy podzia klanowy. Niestabilno zwizkw midzy nimi jest cha118 rakterystycznym aspektem spoeczestwa tego kraju. Zdarza si czsto, e nawet czonkowie nalecy do jednej wielkiej rodziny staj si zajadymi wrogami. Tak byo zawsze, kiedy terytorium kraju podzielone byo na niezliczon liczb miast-pastw i lokalnych sutanatw. Somalijczycy, nard o jednym jzyku, religii i kulturze, dziel si na dwa due zespoy rodowe: Samal i Saab, ktre rozczonkowane s na klany i plemiona, te za na skomplikowan pajczyn podgrup, ktre z kolei rozbite s na odgazienia, nie zawsze atwe do rozpoznania. Po upadku pastwa w 1991 roku prnia jurysdykcyjna zostaa zapeniona przez tradycyjne rzdy plemienne, oparte na prawie naturalnym, w ktrym wszelkie problemy rozwizuje rada starszych. Gdyby skodyfikowa te zwyczajowe prawa mwi Giancarlo okazaoby si, e bezpastwowe spoeczestwo radzi sobie nie gorzej od europejskiej demokracji".

O rytualnym okaleczaniu kobiet rozmawiam z maonk generaa Naji. Temat ten, stary jak wiat, nabiera jeszcze wikszej aktualnoci w XXI wieku. Obnoszca si z godnoci pani Asha Kalif jest emancypantk i bardzo chciaaby ograniczy te barbarzyskie praktyki. Zdaj sobie spraw, e jeszcze dzisiaj w Somalii 95% dziewczynek w wieku 6-10 lat poddaje si bez znieczulenia zabiegowi wycicia echtaczki wraz z czci sromu owiadcza. Ten obyczaj, niestety, funkcjonuje w kilkudziesiciu krajach wiata, oprcz Afryki take w Pakistanie, Indonezji, Indiach, Malezji i dotyczy co najmniej 80 milionw nieszczliwych istot. W Somalii ope-racja posuwa si najdalej, myl o najdrastyczniejszej formie obrzeza-niu faraonw, polecajcym na wyciciu nie tylko echtaczki i mniejszych warg sromowych, ale take na zaszyciu ujcia drg rodnych, przy pozostawieniu maej szczeliny na fiinkcje fizjologiczne". Okaleczenie eskich genitaliw ma korzenie w staroytnym Egipcie, gdzie uwaano, e echtaczka to niewyronity fallus, ktry moe zaszkodzi poyciu seksualnemu. W innych regionach ten intymny organ traktowany by jako zbyteczne rdo pobudzenia seksualnego kobiety. Staroytni za Rzymianie zalecali wycinanie echtaczki dla ograniczenia pobudzenia i oddawania si nierzdowi. Jakkolwiek na to patrze, obrzezanie pozostaje pewn form wadzy nad kobiet. Pozbawiona na zawsze libido i wraliwoci ma zapewni nieskazitelno" i wierno maesk. Temat ten nierzadko powraca na amy prasy wiatowej, ale najczciej dostrzegany bywa jako kuriozum, a nie podejmowany w obronie najbardziej rozpowszechnionego na wiecie naruszenia nietykalnoci cielesnej i praw czowieka. 119 Kolejny dzie powicam, na ponowienie prby obejrzenia z bliska bazaru Bakhara, najwaniejszego miejsca pokazanego na filmie Helikopter ogniu. Bazar ten jest jedyn instytucj, ktra nie przestaa funkcjonowa w nawet w okresie najwikszych star wojennych. Jedyne puco" handlowe miasta, gdzie dzi mona kupi prawie wszystko, co potrzebne jest do skromnego ycia. Ceny s niskie, bo w Somalii nie ma ca ani podatkw. Tu mona kupi piwo i alkohol, produkt zakazany przez Allaha. A take i khat, za 4 dolary pczek, wystarczajcy na jednodniowy uytek. Natykam si na wyranie wrogie spojrzenia i gesty. Czuj, e ryzyko jest due i nawet obecno goryli" nie zawsze mogaby mnie ochroni przed jak niespodziank. Decyduj si wycofa. Chwile najwyszego napicia przeywam ponownie, fotografujc spalony wrak migowca komandosw Delta Force. Z nadjedajcego samochodu ze zbrojn formacj wyskakuje duej postury facet w T-shircie z napisem / am a killer and I am cool (jestem zabjc i mam zimn krew) i wymachujc mi zowieszczo przed nosem pistoletem maszynowym browning, przekonuje, e naruszyem jego terytorium. Sysz, jak moi zdeterminowani stranicy repetuj bro, podczas gdy ich dowdca niemale wrzuca mnie na tylne siedzenie auta. Pomimo wzmoonej czujnoci i rozwagi jeszcze raz przekroczyem granic ryzyka. W tym miecie za kady nieprawidowy ruch mona zapaci najwysz cen: ycie. W czerwcu 1993 roku w tej dzielnicy zastrzelono operatora dwiku telewizji francuskiej, w miesic pniej zginli, zlinczowani przez tum rozwcieczony nalotem amerykaskim, fotograf ReuteraDanEldon, majcy 22 lata, jego koledzy Anthony Makarery i Hos Maina oraz Hans Kraus, niemiecki fotograf pracujcy dla Associated Press. W nastpnym roku stracili tu ycie Ilaria Alpi i Miran Hrovatin z trzeciego kanau woskiej telewizji RAI. Dziennikarze czsto ryzykuj yciem i wielu je traci. Szacuje si, e w cigu ostatnich dziesiciu lat na terenach objtych dziaaniami wojennymi zgino ponad 300 reporterw i dziennikarzy telewizyjnych. Tylko w roku 2002 bilans zamyka si liczb 500 osb. Ginli przez przypadek, czasem trafieni przez snajperw, przez zabkan kul bd wzici jako

zakadnicy. Wikszo z nich miaa niezbdne dowiadczenie i kwalifikacje korespondentw wojennych. Nieraz win za to ponosz redakcje domagajce si zdobycia wyjtkowych" materiaw, nie pamitajc o tym, e dziennikarze nie s objci adn ochron przez konwencje midzynarodowe, jak na przykad wysannicy Czerwonego Krzya czy Czerwonego Pksiyca. 120 W marcu 2002 roku w Mogadiszu dokonano napadu na siedzib organizacji humanitarnej MSF, Lekarze bez Granic. Osiem osb zabito, a piciu Europejczykw porwano. Autor tej akcji, Musa Sudi Yalahov, uwolni zakadnikw, ale ostrzeg: Chcielimy pokaza spoecznoci midzynarodowej, e Mogadiszu nie jest miejscem spokojnym". O wiele atwiej opanowaem sztuk przeycia w kontaktach z radykalnymi muzumanami. Pamitaem o wszystkim, co mogoby urazi prawo islamskie. Unikaem wszelkich dyskusji i komentarzy dotyczcych kwestii religii, dwuznacznych uwag na temat kobiet, nie piem alkoholu, zostawiaem buty przed drzwiami, nie nosiem krzyyka na acuszku, nie ciskaem silnie rki podczas przywitania, nie opowiadaem spronych dowcipw, szanowaem pitkowe wito itd. itd. Przed wyjazdem do Somalii byem gociem woskiej telewizji RAI. Na zakoczenie spotkania prowadzcy program zapyta mnie o najblisze plany. Na moj odpowied zareagowa mao dyplomatyczn uwag: S rne rodzaje mierci, a pan, zdaje si, wybra jeden z najgorszych". Nic wic dziwnego, e ona Linda przez Internet zapytuje mnie, jak mi si wiedzie. Co mam odpowiedzie? e jest niebezpiecznie? Pisz wic jak zwykle: jest wszystko dobrze. No, bo jak mogoby by inaczej. Przejedam obok byego midzynarodowego lotniska, nieczynnego od lat, na ktrym wier wieku temu niemieccy komandosi przeprowadzili brawurow akcj uwolnienia 85 osb znajdujcych si na pokadzie porwanego samolotu Lufthansy. Porywacze, groc wysadzeniem samolotu, domagali si wypuszczenia na wolno 13 kolegw z niemieckiej frakcji Armii Czerwonej. Akcja powioda si, nikt z pasaerw nie zosta nawet ranny. Z czworga terrorystw troje zgino na miejscu. I chocia akcje specjalne przeprowadzane pAez jednostki specjalne na terenie innego kraju s rzadkoci, to nikt wtedy nie mia pretensji do Niemcw. Oczywicie w Mogadiszu istniej enklawy, gdzie toczy si na swj sposb normalne ycie. Wprawdzie nie ma tam sal kinowych czy lokalu nocnego, ale s czynne kafejki, knajpki, usugi rzemielnicze. Modzi ludzie ucz si na kursach angielskiego, techniki komputerowej, pielgniarstwa. Istnieje kilka bankw, kawiarenek internetowych, niektrzy posiadaj telefony komrkowe. Funkcjonuje transport publiczny bazujcy na przedpotopowych autobusach krcych bez tablic rejestracyjnych, podobnie zreszt jak i wszystkie inne, nieliczne pojazdy mechaniczne. Nastpnego dnia rano jestem gotowy do odlotu. Okazuje si, e jeszcze 121 na lotnisku mog spotka mnie dramatyczne niespodzianki. W pewnej chwili widz zakrwawionego kenijskiego pilota bijcego si z jednym z szefw gangu handlujcego khata. Zamierzaem ju zrobi zdjcie, kiedy w polu widzenia pojawi si czowiek miejscowego bossa odbezpieczajcy w biegu automat. Szereg blisko stojcych osb zrobio to samo. Garstka bezbronnych ludzi wycofaa si niepostrzeenie w bardziej odlege miejsce, obserwujc rozwj sytuacji. Na szczcie dwaj zainteresowani znaleli wkrtce wsplny jzyk i mogem opuci t wyjt spod wszelkiego prawa ziemi niczyj". Dopiero na wysokoci kilku kilometrw, ju poza zasigiem celu wojownikw, przychodzi uczucie odprenia i zwierzcej radoci ycia. Po wielu dniach realnego zagroenia, ostrego

napicia i utrzymywania zmysw , w najwyszej czujnoci, mog wreszcie pozwoli sobie na luksus poczucia si wolnym od stresu czowiekiem. Mogadiszu 2003 Magia pustyni og stworzy kraje bogate w wod, aby ludzie byli szczliwi, a pustynie, aby mogli odnale tam swoj dusz", uwaaj Tuaregowie. Podr przez pustyni to nie tyle wdrwka przez bezmierne pustkowie, przeraajce, jednoczenie intrygujce i przycigajce, ale przede wszystkim podr do osobistego wntrza. 123 Najbardziej bezlitosne rodowisko naturalne na naszej planecie od zawsze inspirowao niespokojn natur czowieka, poniewa wszystko, co si z ni wie, jest zwykle ekstremalne. Jego mit zosta odwieony w nagrodzonym 9 Oscarami filmie Angielski pacjent, czy w powieci Herbata na pustyni Paula Bowlesa, ktry przyjecha do Tangeru na tydzie, a zosta tam na cae ycie. Pustynia ma zwykle wiele twarzy. Nic dziwnego, e jest rdem powtarzanych metafor i atwych alegorycznych okrele bezkresu", czy pustki". To moe by wszystko to, co oglda si na widokwkach, ale te i niewiele mie z nimi wsplnego. Nomadowie wyrniaj trzy jej aspekty: reg, kamienist pask jak st rwnin pokryt wirem, i hamada, wyjaowiony paskowy skalny, krajobrazy raczej upiorne, i wreszcie erg, cignce si bez koca poacie sterylnego piasku, takie jakie wyobraa sobie kady, kto nigdy nie by na pustyni. Stereotyp podtrzymywany przez widokwki. Okazuje si, e na Saharze, wielkiej niczym Europa, wydmy stanowi zaledwie 20 procent powierzchni. W tym rodowisku woda ma cen zota. Umierajcy na Saharze z pragnienia Antoine de Saint-Exupery napisa: Wodo! Nie jeste niezbdna do ycia, jeste samym yciem. Najwikszym bogactwem, jakie istnieje na wiecie". Szacunku dla niej nabraem, przemierzajc kiedy w synnej solnej karawanie azalai", jeden z najstarszych szlakw handlowych przecinajcych Sahar: z kopalni w oazie Taoudenni do odlegego o 800 kilometrw na poudnie legendarnego Timbuktu. Tak jak w przeszoci, dzi take jest due zapotrzebowanie na sl, gwny towar eksportowy Sahary. W 1980 roku przez rynek w Timbuktu przewino si 7500 ton tego produktu szacowanego na prawie 2 miliony dolarw. Miasto to, osnute legendami, zafascynowao mnie od chwili, kiedy jednym tchem przeczytaem ksik Wacawa Korabiewicza Do Timbuktu. Arabscy kupcy rozsawili ten, zaoony okoo 1100 roku, orodek handlu jako krlow pusty". O handlu sol w tym regionie Czarnego Kontynentu pisa ju w swoich relacjach Ibn Battuta, synny podrnik arabski z XIV wieku. W redniowieczu minera ten by wymieniany nawet na zoto i czsto uywany jako moneta. Przez trzy wieki w Europie mit Timbuktu budzi strach. Miasto przedstawiano jako Eldorado Afryki, ze zotymi paacami, cielesnymi rozkoszami i nieprzebranymi bogactwami. Sia mitu bya tak wielka, e kiedy kto wraca stamtd i opowiada, jak w rzeczywistoci wszyst124 ko wyglda, nie zawsze dawano mu wiar. Pierwszym Europejczykiem, ktry na pocztku XIX wieku dotar do miasta zakazanego dla niewiernych, czyli nie wyznajcych islamu, by Alexander Gordon Laing, ktrego zamordowano w drodze powrotnej. W redniowieczu azalai", liczce niebagateln liczb 10 tysicy wielbdw, przewoziy take ko soniow, zoto i niewolnikw. Nasza bya duo skromniejsza i skadaa si z 80

dromaderw transportowych. Kady z nich mia przytroczone do boku cztery krystaliczne, lnice w socu bloki solne wace 40 kg kady. W cigu 10-12 godzin pokonywalimy rednio 45 kilometrw. Pamitam, e kadego ranka musiaem walczy z myl, e czeka mnie kolejna maratoska trasa. Modliem si, aby nie pozosta w tyle, bo by moe nikt by po mnie nawet nie wrci. Ulga przychodzia dopiero wieczorem, kiedy bogie uczucie rozkosznego chodu regenerowao siy, a ceremonia picia mocnej i niezwykle sodkiej, dajcej ukojenie herbaty, podnosia zawsze nadwerone morale. Na tej bezlitosnej planecie czowiek nie ma prawa zachorowa. Nie ma wyboru: musi znosi cierpienie czy bl i za wszelk cen i do przodu. Gboka lekcja ksztatujca charakter osobnika z cywilnego" wiata. Po lodowato zimnej nocy, przed szst ruszalimy w drog. Nie zapomn przytaczajcych ogromem wirowych rwnin, pozbawionych wymiaru czasu i jakichkolwiek form ycia. Nie zatrzymywalimy si na obiad, zwykle zjadalimy w marszu troch orzeszkw ziemnych i daktyli. Kilkakrotnie w cigu dnia ylasty bosonogi poganiacz, kroczc wzdu karawany, serwowa kilka ykw gorcej zielonej herbaty. Co do wody, to mielimy jej pod dostatkiem, ale mtna nasycona elazem i siark miaa obrzydliwy smak. Na szczcie w'grudniu klimat jest niezwykle komfortowy: temperatura w Mali nie przekracza 20 stopni. Na caej trasie jest tam tylko jedna oaza, czyli ksar", z palmami daktylowymi, upraw jarzyn i tryskajc zbawienn wod. Zagubiona pord surowego pikna zapewniaa bezpieczestwo i odpoczynek po wielodniowych trudach podry. Spdzilimy tam dwie doby, zakupilimy karm dla zwierzt i drewno na opa, oraz wzilimy zapas wody na 10 dni marszu, liczc rednio 4 litry na dob na czowieka. Wielbdnicy sprawdzili starannie stan gerb", bukakw z koziej skry, ktre dziki oddychaniu porw skry cudownie chodz wod. Jeli byy przecieki spowodowane przez kolczaste krzewy, to uszczelniali malutkie otworki garstk skrconego wosia wielbda. 125 Wielbd potrafi wypi jednorazowo nawet 100 litrw wody Po siedemnastu nie koczcych si dniach, ostatkiem si trzymajc si na nogach, szczliwie dowlokem si do koca tej penej fantasmagorii marszruty, gdzie przez tydzie kurowaem moje poranione stopy. Zabjczy wysiek w pewnym sensie poszed na marne, bo bajkowe Timbuktu, liczce dzisiaj 10 tysicy ludnoci, rozczarowao mnie kompletnie, rozwiewajc wszelkie europejskie wyobraenia. Nic z atmosfery egzaltacji, tylko wskie uliczki z glinianymi domami pokrytymi welonem kurzu, ktry zapewnia jednolity, szary kolor caemu miastu. Niektrzy Tuaregowie proponowali sztylety i srebrne piercionki, bandy wyrostkw za szukay jakiej zaczepki. Dwa elementy, ktre mog zainteresowa przybysza, to meczet Dingaber, lad wietnoci dawnej epoki, i duo piknych kobiet, wyzywajco patrzcych w oczy Jednak Timbuktu okaza si oaz blisk raju. Trzygwiazdkowy hotel Azalai" z ogrodem piknych bugenwilli, w ktrym mogem napi si piwa z lodwki, wzi prysznic z obfit iloci wody i pooy si w mikkim ku z czystym, biaym przecieradem, by najwiksz nagrod za trudy minionych dni. Timbuktu zapamitam te z opowiadania Massimo, farmaceuty z Werony, poznanego przy piwie w obskurnym barze. Bdc gociem woskiego misjonarza, wrci ktrego dnia do domu pod jego nieobecno, natykajc si na jedn ze sucych. Zajmowaa si wanie praniem i przez zmoczon bluzk Z gry obserwacja terenu jest atwiejsza *

126 przebijay sutki zuchwale sterczcych piersi. Kiedy w przypywie lubienoci obj j od tyu, dziewczyna, nie odwracajc si, rzucia spokojnym tonem: Nie teraz. Nie teraz don Giuseppe. Najpierw skocz pranie". Podr z karawan wystawia mnie wtedy na skrajnie surow prb. Wygraem j. Zwyciyem pustyni i wygraem z sob samym. Jednak sfrustrowany mylaem, e na zawsze zapomn o odysei pustyni. Potem przyznaem racj Wilfriedowi Thesigerowi piszcemu, e aden czowiek, ktry wdrowa przez t krain, nie pozostanie ju tym samym. Na zawsze bdzie nosi w sobie jej pitno i pragnienie powrotu nigdy go nie opuci. Mona wierzy temu Brytyjczykowi, bo p wieku temu jak nikt inny pozna dokadnie, w tradycyjnym stylu, cieszc si najgorsz na wiecie saw dziewicz Rub al-Chali na Pwyspie Arabskim. Empty *#Quarter dla Anglikw, czyli synn Pust wiartk, najwiksz na wiecie nieprzerwan poa piaskw. I nawet jeli nie by muzumaninem, zyska wrd Beduinw saw rwnego im nomady. Sen o pustyni, ktra wzburzya moje zmysy, oy nadspodziewanie szybko. Nie mogem oprze si gosowi pyncemu z Wielkich Pustkowi, ktre coraz silniej stymuloway moj wyobrani. Pojechaem na najstarsz pustyni wiata Namib szczycc si monstrualnymi wydmami wysokoci 300 metrw, potem zdobywaem dowiadczenie na prawie udomowionej Atakamie. Nienasycona ludzka dza konfrontacji z natur i pokonywania trudnoci pchaa mnie ku nowym, wikszym wyzwaniom. Na Gobi, ktra zachowaa atmosfer odlegych wiekw, prowadziem obserwacje nad moliwociami adaptacyjnymi organizmu czowieka w warunkach deprywacji w skrajnie trudnych warunkach naturalnych. Latem temperatura osiga tam 50 stopni, a zim moe spa do -40, przynoszc burze niene. Wybitny odkrywca rosyjski XIX w. Mikoaj Przewalski napisa: Pokonanie Gobi w peni lata jest porwnywalne do mczarni w pomieniach piekielnych". Nie ominem take kwintesencji dzikoci, legendarnej Taklamakan, ktrej ju sama nazwa jeli wejdziesz, nie wyjdziesz" przejmuje uzasadnionym lkiem, chocia z sentymentem mwi o niej niestrudzony badacz Azji rodkowej Aureli Stein, ktry wanie tam czu, e yje w penej harmonii ze wiatem. Tym razem z klientami biura podry Explorers, odczuwajcymi potrzeb mskiej przygody i mocnych wrae, jestem na Saharze, opiewanej jako pustynia pusty". Pena osobliwoci, okryta romantyczn aureol tajemniczoci i podniecajca nasz fantazj, zajmuje jedn trzeci 128 powierzchni Afryki, tyle co caa Europa. Jedziemy w karawanie wielbdw niczym eksploratorzy wiktoriaskiej epoki. Serce Wielkiego Ergu Wschodniego w Algierii jest poprzecinane oszaamiajco piknymi, sinusoidalnymi zarysami wydm. Jak zmysowe linie kobiecych figur, gotowe pogry podrnika w kontemplacji. Rzucane z rana przez zwierzta gigantyczne cienie, teraz s ledwie widoczne. Czasami barchany od strony zawietrznej s tak strome, e wielbdy odmawiaj zejcia w d. Wtedy kutykajc na obolaych od jazdy w siodle nogach, cigniemy je si, powodujc zsuwanie si ze szczytu miniaturowych lawin piaskowych. Po przejciu karawany delikatny wiatr natychmiast zaciera nasze lady i nieogarnione przestrzenie znowu s tak samo dziewicze jak poprzednio i jak przed wiekami. adnego" punktu odniesienia ani ladu cienia. Upa z nieznonego staje si morderczy i ar buchajcy z niebieskiego nieba paraliuje ruchy. Termometr na wysokoci dwch metrw wskazuje 49 stopni w cieniu, przy ziemi za, gdzie odbijaj si parzce promienie soca, osiga prawie 80. Z trudem wcigam rozpalone powietrze, pali odsonita skra twarzy i rk, mam poranione wargi, opuchnity jzyk, a coraz bardziej wysuszone gardo domaga si kolejnej dawki pynw. Balansuj na krawdzi

przetrwania, przeywajc najokropniejsze chwile mojego ycia. Jak dugo mona jeszcze wytrzyma? W krlestwie pragnienia i spiekoty upa moe unicestwi czowieka tak jak ogie drewno", mwi lokalne powiedzenie. Moje ciao jest obolae od nieustannego ruchu w twardym siodle. Wielogodzinne koysanie i wcieky upa wprowadzaj w stan odrtwienia. Rozedrgane powietrze rozmywa kontury krajobrazu i wywouje omamy wzrokowe. Chwilami popadam w delirium, przed oczami migaj czerwono-czarne patki. Wydaje si, e sysz zniewalajce hipnotycznym rytmem Bolero, jeden powtarzany motyw o narastajcym nateniu, ktrego inspiracj bya wanie Sahara. Modl si o przynoszcy ulg powiew zefiru, chocia wiem, e gorcy i suchy wiatr, bdcy nawet w stanie rozszczepi pie rozoystego drzewa akacjowego, moe bezlitonie osuszy organizm. W oddali na tle pofalowanego morza piasku i lazurowego nieba ostro odcina si transsaharyjska karawana, ktra w dwch rzdach w nienagannym szyku mozolnie przedziera si przez bezmiar wydm, przecinajc nasz kierunek. Wyjtkowo malowniczy spektakl pord wszechobecnej monotonii. Objuczone cikimi workami zwierzta krocz niestrudzenie, 129 wci tym samym miarowym, zudnie powolnym rytmem. Peni godnoci Berberowie wygldaj wrcz nierealnie, jak widma. Na twarzach bez wyrazu widnieje kracowe zmczenie. Czstujemy ich papierosami, wymieniamy kilka towarzyskich zwrotw, ciskamy sobie donie i rozchodzimy si w rne strony. smego dnia solenna atmosfera pustyni zostaje zakcona. Oszpecaj j porozrzucane butelki od coca-coli i lady opon motocyklowych, wizytwka wspczesnej turystyki i rajdu ParyDakar. Nie mia dla nich wyrozumienia absolwent Oksfordu sir Wilfred Thesiger, spadkobierca przeszej epoki, odznaczony zotym medalem Krlewskiego Towarzystwa Geograficznego. Wspominam z pewnym sentymentem t wyjtkow posta, przywodzc na myl legend Arabii: Lawrence'a, byego komandosa brytyjskiego SAS, antropologa, ale przede wszystkim przyjaciela Beduinw. Potrafi cwaowa * i strzela w galopie, jak oni". Poznaem go w poowie lat 80. w Kenii, gdzie si osiedli. 75 lat, szczupa wyprostowana sylwetka, bujne wosy, bokserski nos. By wrogiem progresu materialnego, nie znosi telefonu, telewizji, a nawet auta. Nie tolerowa gwatu na dzikiej przyrodzie, ktr traktowa ze szczeglnym naboestwem, co wida na stronicach jego ksiki {Arabian Sands) bdcej hymnem na cze wyobcowanej, odcitej od reszty wiata krainy. Wreszcie przeywam dreszcz emocji. Przed magicznym zachodem soca, zdobicym wiat imponujc palet barw, osigamy ttnic yciem i cywilizacj oaz Hassi-Messaoud. Mog si kpa i pi. Bez ogranicze. Klimatyzacja, posiek przy stole, zimne piwo, wiee owoce i filianka espresso dopeniaj peni szczcia. W wygodnym ku delektuj si faktem, e jutro bdzie tak samo. Bez spartaskich niewygd. Przychodzi refleksja. Takiej rajskiej rozkoszy nigdy nie bdzie w stanie zrozumie i doceni czowiek, ktry nic dozna naszych przey. Jedyne w swoim rodzaju uczucie le bapteme de la solitude, chrzest samotnoci, jak mawiaj Francuzi, potrafi gboko zmieni dusz czowieka. Trudno powiedzie dlaczego, ale ofiara hipnotycznie urzekajcego majestatu pustyni, kosmicznej pustki i martwej ciszy, tak gbokiej, e sycha wasny oddech i bicie serca, nie ma innego wyboru: nie oprze si wyzwaniu i w poszukiwaniu absolutu dodajcego yciu smaku, zawsze tam wrci. Mimo wszechobecnego zagroenia, bez wzgldu na jakie miaby narazi si wyrzeczenia i jak miaby zapaci cen, bo absolut nie ma ceny. Timbuktu 2004 Mityczne Tam "O;' T

f '

JLubi wertowa atlas z dawnych lat szkolnych, ktry przywouje na myl urok przeszych dni zachowanych na stronicach zakurzonych ksiek. Na mapie Mauretanii widnieje tam jeszcze Port Etienne, dzisiaj nazywane Nouadhibou, w Algierii Fort Charlet przemianowany zosta na Djanet, a Fort Laperrine na Tamanrasset. Fort Lamy w Czadzie nazywa si Ndamena, a Villa Cisneros na wybrzeu, ktre byo Sahar Hiszpask, Dakhla. 131 Take niektre pastwa zmieniy nazw. Niewielka Gwinea Portugalska nosi teraz nazw Gwinea Bissau, Dahomej przemieni si na Benin, Grna Wolta na Burkina Faso, Rodezja Poudniowa na Zimbabwe, Republika rodkowoafrykaska nieoczekiwanie zostaa Cesarstwem rodkowoafrykaskim, bo tak zayczy sobie pyszakowaty kacyk cesarz" Bokassa. Duo nazw zmienio si na Saharze. Patrzc na map Pnocnej Afryki, mona sobie uzmysowi, jak jest ona wielka. Zaczyna si od Oceanu Atlantyckiego i rozciga si przez cay kontynent a po Morze Czerwone. Osiem milionw kilometrw kwadratowych, ogromny region, mao jeszcze znany, pomimo masowej turystyki rozwinitej dzi na wiecie. Kiedy zrobiem sobie zdjcie przy starej tablicy drogowej wiszcej na czerwonej cianie budynku w Tamanrasset w sercu Sahary. Pocztkujcego wtedy podrnika mogy szokowa wypisane odlegoci: Algier 2060 km, Kano 1800, Niamej 2500, Fort Lamy 2680. wiat si kurczy i te przestrzenie dzi nikogo ju nie dziwi. Z wyranym sentymentem zagldam nieraz do mitycznej dla kadego bywalca Sahary mapy Michalin nr 953 Africa Nord et Ouvest 1:4 000 000 i mgbym nad ni przesiedzie wiele godzin. Odszukuj zaznaczone na niej studnie i czuj, jak podnosi mi si poziom adrenaliny, bo woda na pustyni jest na wag zota. Na poudnie od El-Golea widnieje napis Sarret assez bonne a 45 m". Wanie tam przeywaem dramatyczne chwile, bo nie miaem wystarczajco dugiej linki i mogem umrze z pragnienia, siedzc przy studni penej wody. Albo informacja, pord bezkresnych piaskw Wielkiego Ergu Bilmy w Nigrze: Woda rednio lekko zasolona". Woda miaa jednak tak odraajcy smak, e trudno byo ja przekn. ' Najsynniejsza saharyjska studnia artezyjska znajduje si przy Arbre du Tenere". Byem jednym z ostatnich podrnikw, ktry w 1973 roku odpoczywa na przeraliwie jaowej i suchej pustyni przy tym drzewie, jedynym w promieniu setek kilometrw. Kilkusetletniej akacji ju nie ma. Podobno w tym samym roku jaki pijany libijski kierowca ci j swoj ciarwk. Dzi ten pie mona obejrze w muzeum w Niamej, a na jego miejsce postawiono metalow konstrukcj z lusterkami, ktre z daleka informuj o lokalizacji studni. Wiele nazw miejscowoci zwizanych jest z ludmi bd z faktami. Beni-Abbes to legendarna historia Legii Cudzoziemskiej, Sziwa, na pustyni egipskiej, przypomina o niefortunnej inwazji Aleksandra Macedoskiego. 132 W poudniowym trjkcie Algierii, graniczcym z Mali, Nigrem i Libi widnieje ciemnobrzowy napis Ahaggar". To grzysty masyw przypominajcy krajobraz ksiycowy. Jedyna miejscowo w tym rejonie to Tamanghasset, do 1981 roku Tamanrasset. Kto by w tej stolicy Sahary, nazywa j po prostu Tam. Jak do niej dotrze? Wyruszyem z przyjacimi land roverem z Tunisu, klasycznego przystanku dla podrujcych samochodem. Po dwugodzinnym pokonywaniu korowodw granicznych i przekroczeniu pasa ziemi niczyjej poczuem dreszcz emocji. Sahara pokazaa swoje oficjalne oblicze, powszechnie znane i reklamowane, oblicze na pokaz. Kwintesencj byy sinusoidalne diuny przypominajce pikno nagiego ciaa kobiety o pontnych ksztatach.

Takiego magicznego uroku nie zawsze s w stanie odda nawet najpikniejsze fotografie. Zaczem oddycha saharyjska atmosfer. Asfaltowa droga wiedzie do Touggourt, a stamtd poprzez kamienist rwnin do Ouargla, gdzie nieduy pomnik przypomina o pierwszym automobilowym rajdzie przez ca Sahar, ktry w 1922 roku zorganizowa Citroen. Kolejne 150 kilometrw to wci kamienisty teren, a do gwatownego skrtu w lewo. W gbokiej dolinie pojawia si widok mogcy zadziwi nawet weterana podrnika. To Ghardaia, schludne miasteczko z biaymi bkitnymi domkami otoczonymi staroytnym murem obronnym, nad ktrym gruje wieyczka minaretu z wysuszonego bota o odcieniu rdzawej czerwieni. Cao zanurzona w zielonym morzu palm daktylowych. Std trasa wiedzie prosto na poudnie wzdu Wielkiego Ergu Zachodniego. Wielkie wydmy dotykaj asfaltu i nierzadko tworz na nim trudne do przejechania zaspy. Trafiem na oszala nawanic piaskow. Pomimo szczelnie zamknitych okien piasek wciska si wszdzie. Widoczno zostaa ograniczona do kilkunastu metrw. Majce co z Apokalipsy burze piaskowe byy przyczyn niejednej tragedii. Najwiksza wydarzya si dwa wieki temu w rejonie Tanezrouft, gdzie zagin such po karawanie 2 tysicy wielbdw. Po dzie dzisiejszy nie znaleziono jej ladw. Wok rozciga si kosmiczna pustka i panuje zowroga, martwa cisza. adnego punktu odniesienia ani ladu cienia. Tylko w oddali przemyka stado sprystych gazel. Z niebieskiego nieba bucha piekielny ar paraliujcy kady ruch. Termometr na wysokoci 2 metrw wskazuje 51 stopni w cieniu, przy ziemi za osiga prawie 80. Rozgrzany do biaoci piasek olepia swoim blaskiem. Na dodatek niezwyky skwar jest spotgowany gorcym 133 Ochrona przed burz piaskow i suchym wiatrem, ktry osusza organizm z resztek sokw yciowych. Pustynia przeraa, jednoczenie intryguje i przyciga. Najwiksza pustynia wiata ma wiele twarzy. To niekoniecznie musi by klasyczna widokwka. Ludzi zwykle zdumiewa fakt, e na Saharze, wielkiej niczym Europa, wydmy, najbardziej charakterystyczny element tutejszego krajobrazu, stanowi nie wicej ni 20 procent. Dziwi ich kracowo rne opinie: nie koczcy si ocean piasku" i cignca si bezgranicznie rwnina pokryta kamieniami i wirem" albo w tej czci planety deszcze s nie znane" czy w trakcie gwatownej ulewy, ktra moe zdarzy si raz w roku, uadi, pradawne koryto rzeki, wypenia si gwatownie i rwca woda unosi wszystko, co napotyka po drodze". Czy te: palcy ar pustyni zniewala" lub noc temperatura w masywie Ahaggar spada do minus 10 stopni". Nie mona zatem powiedzie, e na Saharze nie ma wody, ale ani te, e jest ona wszdzie. Powysze przykady mwi, jak niebezpieczne mog by nieostrone uoglnienia. Za rozleg oaz El-Golea, z grujcymi nad ni ruinami X-wie-cznego berberyjskiego bastionu obronnego, przez kilkaset kilometrw 134 V Tu woda ma warto zota Zabezpieczenie przed bezlitosnym socem 135 rozciga si pospny, o surowym piknie, wyjaowiony z wszelkich form ycia paskowy Tademait. Pustynia w pustyni, paska jak st ksiycowa rwnina, na ktrej nie ma ani jednego zakrtu, ani minimalnej rnicy wzniesie. Nieoczekiwanie stromy krty zjazd do In-Salah wiadczy

0 dekoncentracji kierowcw, bo na poboczu ley wiele na wp zasypanych piaskiem szkieletw porzuconych ciarwek. In-Salah to jedno z bardziej gorcych miejsc na Saharze, ongi orodek handlu niewolnikami. Osamotniona oaza wrd oceanu piasku, ktrego olbrzymie fale dotykaj kruszcych si murw obronnych. Nieliczne palmy to znak, e nie ma tu zbyt duo wody. Ponadto zawiera ona magnez i dlatego ma nieprzyjemny smak. Miasteczko nie ma nic do zaoferowania, zatem dalej. Na poudnie. Wreszcie na horyzoncie wyrastaj bkitne kontury Ahaggaru, zapowied nieodlegego Tamanrassetu. Tamanrasset, czyli mityczny Tam dla przyjaci i wtajemniczonych, to niepisana stolica Sahary. Moda na turystyk w kocu lat 80. sprawia, e staroytna oaza, niegdy centrum karawanowe, zatracia swj dawny urok 1 dzi przypomina z wygldu wypran z kolorw, anonimow miecin. Motocyklici, haaliwie przejedajcy obok Tuaregw na wielbdach, wnosz co z nastroju rajdu ParyDakar, najbardziej idiotycznego, ktry zada gwat przyrodzie i zburzy odwieczn solenn atmosfer Sahary. Dotarem tutaj wczoraj z gomi Explorersa", agencji specjalizujcej si w odbiegajcych od schematw wyjazdach, zapewniajcych du porcj mocnych wrae. Sfatygowani dziesiciodniowym morderczym upaem regenerujemy teraz siy, odpoczywajc w cieniu daktylowych palm hotelu Tahat. Zapraszam do stolika penego godnoci Tuarega z dugim mieczem u pasa. To przedstawiciel legendarnych, wojowniczych Bkitnych Ludzi", w przeszoci absolutnych wadcw Sahary. Napijesz si z nami piwa?". Milczco krci gow. Moe coca?". Nie. Woda" odpowiada, zimno patrzc w oczy zza szczelnie omotanej niebieskim zawojem twarzy. Nie lubisz piwa?". Nie znam jego smaku, bo wiem, e pragnienie gasi si wod. Wy biali jestecie nieobliczalni. Mwicie, e u was pyn rzeki, bij fontanny i czsto padaj deszcze. Jeli to wszystko prawda, to po co przyjedacie do nas, gdzie czowiek cierpi pragnienie?". Ja cignie uparcie nie rozumiem was. Mwie, e z Algieru do Tam przyleciae samolotem w cigu jednego dnia. Dla mnie i moich wielbdw trzeba na to miesica. Chciabym wiedzie, co robisz w pozostae 29 dni". 136 Ta lekcja na zawsze pozostanie mi w pamici. Nasze miary, nasz styl ycia i sposb wypenienia czasu rni si kracowo. Na pustyni czas liczy si w tysicach lat, u nas dni lec szybko, wci coraz szybciej. Do stolika dosiada si Sersouf, jeden z najlepszych przewodnikw na Saharze. Wielokrotnie towarzyszy mi w moich eksploracjach i by te do wczoraj z nami. Zawsze w dobrym humorze, pochodzi ze szlacheckiego rodu beduiskiego plemienia Beni Hilan. Jego ojciec walczy w wyborowym oddziale dromaderw u boku Francuzw, okupujcych terytorium Tuaregw. To od niego Sersouf pozna wszystkie sekrety pustyni. Zajmowa si kontraband, wrodzon pasj wszystkich mieszkacw Sahary, a kiedy na pocztku lat 60. niemiao rodzi si ruch turystyczny, zaj si pilotowaniem obcokrajowcw. By moim niezastpionym maestro. Nauczy mnie istotnych pustynnych zasad: by uwanym, pokornym i przezornym. Jeszcze do wczoraj, w poszukiwaniu mitu Sahary, znosilimy trudy ycia na pustyni. Jedlimy kuskus i chleb pieczony w rozarzonym piasku, budzi nas noc lament szakali, chronilimy si przed oszala nawanic piaskow i przed naprzykrzajcymi si muchami. Walczylimy z upaem, pilimy mtn, przesiknit zapachem kozy wod z bukaka i czsto niepokoilimy si o jej brak. Pragnienie to crka pieka" mwi Tuaregowie. mier z pragnienia wisi jak miecz Damoklesa nad kad karawan, bo moe okaza si, e oczekiwana studnia jest wyschnita i nastpna take. Akel", mruczy pod nosem Sersouf. Ten tuareski termin oznacza zgubi si,

nie majc nadziei na odnalezienie. Sowo, ktre przywodzi na pami niezliczone tragedie, ktre od zawsze rozgryway si pord bezmiernych pustkowi o powierzchni rwnej Europie. Najwiksze nieszczcie wydarzyo si w 525 roku p.n.e., kiedy to na terytorium dzisiejszego Egiptu zagina bez ladu, pochonita przez niebywaej siy burz piaskow, 50 tysiczna armia perskiego krla Kambyzesa II podajca na podbj Kartaginy. Natomiast okoo 1800 roku na jaowym paskowyu Tanezrouft w poudniowo-zachodniej czci Sahary, zagin such po karawanie liczcej 2 tysice dromaderw. Po dzie dzisiejszy nikt nie odnalaz jej ladw. Pustynia pokryta jest chaotyczn pajczyn pist", saharyjskich gocicw. Przecinaj j te gwne szlaki komunikacyjne, od wybrzea Morza rdziemnego do serca Czarnej Afryki. Pocztkowo pokryte s one asfaltem, ktry ginie nieoczekiwanie, pniej na podrnika czekaj 137 # Charakterystyczne sinusoidalne linie wydm saharyjskich Tuaregowie celebruj obrzd parzenia herbaty Tuareski zawj chronicy przed socem i zamieci piaskow ju tylko uciliwe, lepiej bd gorzej oznakowane drogi polne. Pomoc w orientacji s najczciej zardzewiae beczki po paliwie, niedue stosy kamieni, drgi metalowe wbite w grunt czy zuyte opony samochodowe. Ich widok podnosi zawsze czowieka na duchu. Poza nimi istnieje nieskoczona liczba traktw i ladw pozostawionych przez auta geologw, wojskowych, przemytnikw, technikw firmy naftowej Sonarem bd niewiadomych turystw. Najgorsz saw ciesz si straszliwe tole ondule", poprzeczne koleiny, niczym zby piy utworzone przez ciarwki. To istna tortura, zmora kadego podrujcego przez Sahar. Nieustanne, nie do zniesienia wcieke wibracje naraaj na cik prb tak czowieka, jak i pojazd mechaniczny. Podrnikowi wstrzsy rozsadzaj czaszk, auta zbaczaj na lewo bd prawo z tej falistej nawierzchni, na pozornie rwnolege, a w rzeczywistoci czsto rozchodzce si, lady przetarte ju przez wiatr. Wczeniej czy pniej okazuje si, e take i one pokrywaj si coraz gbszymi dokami. Nerwy nie wytrzymuj i kierowca musi zjecha na pobocze, by wytyczy now 138 139 prywatn" drog. Przychodzi, ulga, bo jazda staje si wyjtkowo relaksowa. Wkrtce auto po przeciciu rnych ladw, ponownie wpada na gociniec, po chwili ucieka z niego na jeden z rozchodzcych si szlakw, ktry niezauwaenie coraz bardziej odbija od waciwej trasy. Podrny upojony wygodn jazd po twardym piasku teraz niewiadomie porusza si jakim niezbyt wyranym ladem. Przychodzi chwila, e na wirowej rwninie lad opon ginie. Przeraony kierowca decyduje si pojecha na skrty w kierunku, gdzie wedug niego powinien przebiega gwny szlak. Zwykle na niego natrafia, ale bywa, e brak dowiadczenia zawiedzie go w bezgraniczn pustk. Niewyczuwalny na twarzy wiatr zaciera lady i wtedy bardzo atwo jest przekroczy granic, spoza ktrej nie ma ju powrotu. Sahara od tysicleci pochaniaa tysice istnie ludzkich. Z powodu zagubienia drogi i nie znalezienia studni z wod ginli nie tylko poszukiwacze przygd, turyci, ale take i Beduini

tutaj urodzeni. Sczc przyjemnie zimne piwo, Sersouf opowiada o dramatach, ktre rozegray si na Saharze. Dwa lata temu na pustyni libijskiej zmaro z pragnienia czterdziestu Afrykanw zamierzajcych nielegalnie dotrze do Europy. Przez 30 dni szli z Czadu, omijajc wszystkie posterunki policyjne. Kiedy skoczyy si zapasy wody i nie byo szans na dotarcie do studni, dwjka przewodnikw umkna w nocy, zabierajc ze sob elazn porcj pynu. Jak na ironi nieszcznicy zmarli o dwie godziny drogi od studni. W marcu 1974 roku sam uczestniczyem w poszukiwaniu czwrki Wochw, ktrzy wyjechali z Tamanrassetu do Agadezu w Nigrze. Transsahariana" do In-Guezzam biegnie w prostej linii i jest dobrze oznakowana. Trudno sobie wyobrazi, aby mona si tu zgubi. A jednak. Dwiecie kilometrw od Tam Wosi dostrzegli z lewej strony pomalowane na biao beczki po benzynie, wyranie wskazujce gociniec. Pojechali nim bez zastanowienia, nie zwracajc uwagi, i kompas nie pokazywa 180 stopni, a 135. W pewnej chwili zdali sobie spraw z popenionego bdu i postanowili odnale waciw drog, skrcajc na zachd. Nie przewidzieli jednak, e natkn si na wydmy. Pokonanie ich wymaga duej iloci paliwa, ktrego wkrtce zabrako. Nie majc informacji z Agadezu, rodziny wszczy akcj ratunkow. andarmeria w Tam wysaa kilka terenowych samochodw. Jechaem wtedy z dowiadczonym kierowc i tuareskim przewodnikiem. Nie bardzo byo wiadomo, gdzie szuka, bo zaginicie na tym szlaku wydaje si mao 140 prawdopodobne. Po kilku dniach lepego krenia w zowrogiej, martwej ciszy kosmicznej pustki wrcilimy do Tam. P roku pniej dowiedziaem si, e policjanci z Tam zatrzymali jakiego faceta prbujcego sprzeda na bazarze aparaty fotograficzne. Po kilku klapsach" na posterunku okazao si, e nigerski handlarz chcc unikn kontroli granicznej, porusza si z dala od uczszczanej trasy i wtedy wanie natrafi na zwoki zaginionych Wochw. Zabra im sprzt fotograficzny. Gdyby nie on, kto wie, kiedy odnaleziono by zwoki. Takie dramaty powtarzaj si na Saharze czsto. Fascynujce w swojej izolacji martwe pustkowie, granica midzy yciem i mierci, inspiruj jednak niespokojnych duchem ludzi, bo wszystko jest tu ekstremalne. Wdrowiec, drczony przez piasek miaki jak popi i wrogie soce, zwodzony przez mirae, musi toczy walk nie tylko z bezlitosn natur, ale take z samym sob i wasnym strachem. adne inne miejsce na wiecie nie jest w stanie zapewni podobnych emocji. Pustynia moe przeraa, ale jednoczenie intryguje i porusza fantazj. Mona j znienawidzi i przeklina, jednak gboki lad przez ni pozostawiony bdzie stymulowa wyobrani i pragnienie powrotu nigdy nie opuci. Dlaczego? Cinie si logiczne pytanie. Niestety, trudno jest przekaza wywoane doznania czy obraz magicznego majestatu pustyni znanego z malowniczych pocztwek komu, kto nigdy tam nie by. I jeli po dwch tygodniach znajomoci z Sahar bdziemy szuka tematw do barwnych opisw przygd, ktre miayby wzbudzi podziw przyjaci, ryzykujemy popadniciem w pafetyczno. Pewien tuareski poeta napisa: Podrniku, jakie to ma znaczenie, e jest ci gorco bd zimno. To prawo pustyni, e dniem jest upalnie, a nosa mronie". Tamanrasset 2005 Karaiby pod aglami Wycignity wygodnie na pokadzie, rozkoszuj si karaibskim rajem. Jest tak, jakbym znalaz si na wycieczce z kuszcego prospektu turystycznego: sceneria jak z bajki, pogodna harmonia czystych pla i agodnych zielonkawych wzgrz, cisza i spokj. Pode mn

niewiarygodnie przezroczysty, turkusowozielony ocean, a lekka bryza wiejca od strony ldu napenia mi nozdrza silnym zapachem dzikich cytryn i wanilu. 142 Godzin temu koguty moe byy wrd nich take te przeznaczone do walk gonym pianiem oznajmiy nadejcie witu. Ich donone gosy mieszay si ze sob, kademu z nich zaraz odpowiaday nastpne. wiato wybucho nagle i wyonia si ciana rolinnoci, ktra dochodzi prawie do samego brzegu, troch dalej jzor play, kilka drewnianych domkw w jaskrawych kolorach i stojca nieomal na progu d. Teraz przybywaj krajowcy aby sprzeda banany, langusty, ryby, egzotyczne owoce i kapelusze uplecione z palmowych lici. Antyle wieniec wysp, ktre wyznaczaj granic Morza Karaibskiego i stanowi most" midzy dwoma kontynentami amerykaskimi od lat s celem midzynarodowej turystyki, urzeczywistnieniem mitu o wyspach szczliwych na Atlantyku. Jest to archipelag, ktrego wyspy wielkoci dzielnic Warszawy stay si niezalenymi pastwami i gdzie malutkie osady peni dzi funkcj stolic. Archipelag, na ktrym w ssiedztwie olbrzymich plantacji trzciny cukrowej i palm kokosowych wyrosy gigantyczne kompleksy turystyczne ze zbrojonego cementu. I ta mieszanina flag, powiewajcych tu jeszcze niewiele lat temu: francuskie, holenderskie, amerykaskie, nowych pastw; niektre pozostay jako potwierdzenie zwizku z dawnym krajem kolonialnym. Pozostaa te mieszanina jzykw, a take ogromne zrnicowanie tych wysp, dajce zauway si ju w ich egzotycznych nazwach: Aruba, Grenadyny, Barbuda, Anguilla, Granada, Antigua. Kada z nich dokonaa wyboru, decydujc si na turystyk masow bd elitarn. Kiedy podnosimy kotwic, dostrzegam bielejc na horyzoncie chmur agli. Statek zblia si majestatycznie do naszej zatoki, jest podobny do okrtu pirackiego, ma sylwetk przystosowan do dugiego, szybkiego pywania po tropikalnych morzach. Zaciekawiony, przygldam si jego banderze. Wcale nie jest czarna, korsarska. Jest to flaga Wysp Kajmaskich. Wspaniay, czteromasztowy aglowiec zamieniono na elitarny, pywajcy hotel, najbardziej elegancki i snobistyczny, jaki istnieje. Nasz jacht nie ma takich aspiracji, ale i on wszed do legendy. Stormvogel", kecz o dugoci 24 m, zosta zaprojektowany jako d wycigowa dla holenderskiego potentata Corneliusa Bruynzeela. W latach szedziesitych rozwija niewiarygodn prdko dwudziestu wzw i wygra najsynniejsze regaty: Fastnet, Bermuda Race, Sydney-Hobart, Middle Sea Race na Malcie, Transpacific. W latach osiemdziesitych miaem wrd zaogi wielkie postaci polskich agli: Kub Jaworskiego, 143 Ziemka Baraskiego, Bolka Kowalskiego, a teraz przyjecha Wiesiek ubek, serdeczny przyjaciel, czowiek rzadkich zalet. Trynidad i ssiadujce z nim Tobago, tu obok wybrzea Wenezueli, s najdalej wysunitymi na poudnie wyspami karaibskiego acucha. Zostay odkryte w epoce hiszpaskiej konkwisty, a na pocztku ubiegego stulecia stay si brytyjsk posiadoci kolonialn. W 1962 roku uzyskay niepodlego. Znakomity klimat, nigdy nazbyt upalny ani nadmiernie chodny, pikne plae, atrakcje karnawau wszystko to ciga tumy turystw, zwaszcza amerykaskich. Port of Spain, stolic, miaem na muszce ju w 1975 roku, kiedy przygotowywaem si do opuszczenia dakarskiego nabrzea, by samotnie przepyn Atlantyk. Wybraem sobie ten wanie cel, poniewa wydawa *#mi si wwczas najmniej znanym i uczszczanym miejscem na caym archipelagu. Niestety, eglowaem bez sekstansu i nie udao mi si dotrze do wyznaczonego portu. Moja szalupa zboczya nieco z kursu i przybiem do brzegu w pobliskiej Gujanie, w Georgetown. I mimo e cigle wczyem si po wiecie, nie udao mi si nigdy wczy do trasy moich podry tego miejsca, o ktrym tak bardzo marzyem.

I oto tu jestem. Port of Spain to miasto, w ktrym nowoczesne bloki wyrosy w ssiedztwie starych drewnianych domkw w stylu kolonialnym, gdzie roi si od luksusowych butikw i typowych lokali, skd najczciej dobiegaj zmysowe rytmy calypso. Nie jest due, liczy 60 tysicy mieszkacw, ale oferuje wszystko, czego potrzeba, by spdzi spokojne wakacje w miejscu, ktre zachowao wyrane pitno brytyjskie, a znajduje si w tropikach. W tej londyskiej filii, gdzie nikt nie wie, co to jest mga, gdzie obowizuje ruch lewostronny, gdzie gra si w krykieta, gdzie ulice nazywaj si London, Nelson, Oxford, Piccadilly, a kosmopolityczny tum to przewanie Afrykaczycy i Hindusi. W zdecydowanej mniejszoci s Metysi, bardzo rzadko spotyka si biaych i Chiczykw. W samym sercu miasta wznosi si anglikaska katedra z mahoniu, zbudowana w 1818 roku. Jest wiern kopi londyskiej Westminster Hali. Wok niej skupio si egzotyczne zbiorowisko wity najrozmaitszych wyzna: islamskie, katolickie, hinduistyczne. W rozlegym parku Savannah mieci si przebogaty ogrd botaniczny, zoo, paac prezydencki i muzeum narodowe. W dzielnicy portowej zagbiam si w miejscowy folklor. Znajduje si tam rynek, odurzajcy niezwykle ostrymi aromatami. Na straganach pitrz si ogromne iloci przypraw wanilii, imbiru, gaek muszkatoowych, 144 godzikw. Pniej, gdy zblia si wieczr, na ulic Niepodlegoci wylgaj ludzie w balowych kostiumach. Mimo e karnawa zacznie si dopiero za kilka tygodni, przygotowania s ju w penym toku. Grupy steel-bands zastpiy afrykaskie tam-tamy pustymi beczkami po benzynie, z ktrych udaje im si wydobywa niezwykle sugestywne dwiki. A kiedy wreszcie nadejdzie pocztek karnawau, wybuchnie on nie mniej ywioowo i bdzie nie mniej fascynujcy ni synny karnawa w Rio de Janeiro. Po krtkim pobycie na ldzie wracamy na jacht. Przecinamy zatok Paria, idc kursem 200, docieramy do Columbus Bay, gdzie zgodnie z przekazami historycznymi Krzysztof Kolumb zawin do brzegu podczas swojej trzeciej podry do Indii Zachodnich. Na zachd od tego miejsca wynurzaj si z wody rafy zwane Soldado Rock, ktre gruj nad innymi, mniejszymi skaami. Tych kilka metrw kwadratowych ska przez dugie lata stanowio ko niezgody midzy Trynidadem a Wenezuel. Kiedy w kocu przyznano je Trynidadowi, wenezuelska stra przybrzena zacza w odwecie gnbi miejscowych rybakw, rekwirujc ich odzie w okolicy Soldado Rock; do dzi te zoliwe praktyki nie wygasy cakowicie. Przybijamy do nabrzea w Icacos, wiosce rybackiej na poudniowo--zachodnim kracu wyspy, pooonej w odlegoci szeciu mil od kontynentu poudniowoamerykaskiego. Kiedy przechodzimy przez gaj palmowy, dociera do mnie sodki i przenikliwy zapach kopry. Gromada Metysw zbiera i kroi orzechy kokosowe, wydobywajc z nich biay misz, z ktrego nastpnie, po wysuszeniu, wytoczy si otej surowiec do produkcji kosmetykw, myda i margaryny. W tych okolicach uzyskuje si 50 tysicy kwintali kopry z ponad 22 milionw orzechw. Za wiosk La Bre*a znajduje si dziwne jezioro, ktrego powierzchnia jest zupenie czarna. Jest to jeden z trzech istniejcych na wiecie naturalnych zbiornikw smoy. Produkuje si tu ponad 35 tysicy ton asfaltu. W kronikach mona wyczyta, e podrnik i eglarz sir Walter Raleigh podczas jednej ze swych wypraw kaza smoowa okrty zakotwiczone w pobliskiej zatoce. Posuwajc si w gb wyspy, mijamy cignce si kilometrami plantacje trzciny cukrowej, poprzedzielane rafineriami, w ktrych znajduj prac tysice ludzi. Dla gospodarki kraju jednak najwiksze znaczenie ma ropa naftowa; cae wybrzee Atlantyku usiane jest platformami. Nasz program przewiduje zwiedzenie Tobago. Wyruszamy po poudniu, 145

liczc, e dotrzemy do celu ijastpnego dnia rankiem. Naga tropikalna ulewa zasnuwa ciemnoci ocean, pniej na niebie ukazuje si wspaniaa tcza. Pyniemy na wschd, wzdu poudniowego brzegu wyspy. Oywczy, boczny wiatr pozwala nam utrzyma przyzwoit szybko. Kiedy wykonujemy zwrot, zmieniajc kurs na pnocny, zalewa nas ognista czerwie zachodu. Chyba po raz pierwszy widz a tak pomienny zachd soca. Ciemn, bezksiycow noc rozjaniaj dziesitki wietlnych punkcikw. To wiata pozycyjne statkw rybackich i reflektory, owietlajce sieci. Zmieniamy nieco kurs, eby nie przeszkadza rybakom w pracy. Pokadowe radio dostrojone jest do dugoci fali lokalnej rozgoni. Koncert calypso dodatkowo umila nam chwile, gdy z kieliszkiem znakomitego rumu w rku rozkoszujemy si przyjemnoci eglugi. , Ledwie zaczyna dnie, dostrzegamy w oddali Tobago. W zatoce przed Scarborough, stolic wyspy, kotwiczy wiele amerykaskich odzi czarterowych. Cumujemy u nabrzea przeznaczonego dla maych jednostek handlowych i rybackich oraz promw przypywajcych z Port of Spain. Maleka, pena uroku stolica, liczca zaledwie dwa tysice mieszkacw, jest spokojna, wydaje si pogrona w tropikalnym nie. Wszystko wyglda tak, jak w czasach, gdy osiedli tu pierwsi szkoccy plantatorzy. Od czasu do czasu skromne domostwa pokrywano now warstw farby i ycie toczyo si dalej, od wiekw takie samo, znaczone leniwym rytmem rynku i plotek przed gmachem Zgromadzenia, osiemnastowiecznej budowli, atwo rozpoznawalnej nawet z daleka. Ale najwiksze zainteresowanie budzi znajdujcy si na wierzchoku wzgrza fort King George, z zachwycajcym widokiem na zatok, zbudowany przez Anglikw w 1770 roku, prawdziwy may klejnot 0 lnicych lufach armat wycelowanych w nieistniejcych konkwistadorw. Od stuleci Tobago czuje si modsz siostr promiennego, ekstrawertycz-nego Trynidadu, znacznie sawniejszego i bogatszego. Dwie wyspy, tworzce jedno pastwo, wydaj si nalee do dwch rnych wiatw. Trynidad jest wysp pen ycia, gsto zaludnion, na ktrej cigle trwa gorczkowy ruch, 1 ktrej mieszkacy reprezentuj wszelkie moliwe rasy. Na Tobago panuje spokj, ycie pynie agodnie, bez napi. Wysp t, o dugoci 40 km i szerokoci mniej wicej 4 km, przecina grzysty grzbiet poronity bujn, tropikaln rolinnoci: hibiskusy, bugenwille, orchidee, mango, oleandry, drzewa chlebowe; sceneria przypomina pierwotn dungl. A morze ? Prawdziwa orgia odcieni dla kadego, kto ma ochot nurkowa wzdu rafy koralowej, uzbrojony jedynie w najzwyklejsz mask. Spotkania 146 Legendarny Stormvogel" z morskimi cudami s czym niesamowitym. My postanowilimy wyruszy z Pigeon Point i dotrze do Buccoo Coral Reef, ktra z uwagi na obfito zaludniajcej j rybiej fauny zostaa uznana za park przyrody. Pluskamy si w wodzie, aby odkry tajemnice tropikalnego morza. Rejony zachwycajcych raf koralowych... s tak pene ycia, tak wielobarwne, istny hymn ku chwale stworzenia... wydaje si, e Stwrca jeszcze tu mieszka" tak opisa ten zaktek morza angielski ekolog Richard Attenborough. Take plae mog zaspokoi najwybredniejsze gusty. Na pla No Man's Land, nadzwyczajnej piknoci i cakowicie pust, zawozi nas dk miejscowy rybak. Spdzamy bogie godziny na Black Rock, podziwiajc ciemny piasek i odcinajcy si od ta zarys raf. W XVIII wieku spotykali si tu korsarze, aby dzieli midzy siebie zdobyte skarby. Zaprzyjaniony rybak radzi nam, bymy si wybrali take na Pigeon Point, pla z pocztwki, najsynniejsz na caych Karaibach i z pewnoci jedn z najczciej fotografowanych na wiecie. Nas rwnie ogarnia zachwyt na widok tego klejnociku. Jestemy tak oczarowani, e zostajemy tu a przez trzy dni. Za cae poywienie starcza nam talerz smaonych bananw i zimne piwo: a do zachodu soca nie odczuwamy godu.

147 Ktrego dnia odkrywamy Kings Bay Waterfall wspaniay wodospad, ktrego urod dodatkowo podkrela krlujca wok nieskaona natura. I kiedy tak stoimy, pogreni bez reszty w zachwycie, przychodzi do gowy pytanie, czemu su luksusowe hotele z klimatyzacj i sub w liberiach, skoro czowiek moe rozkoszowa si niezliczon iloci jedynych w swoim rodzaju, niepowtarzalnych dozna, maych odkry, ktre chwyta w locie i odbiera mijajcej chwili. Moi przyjaciele przegosowali za spdzeniem sylwestra nie na onie natury, lecz w ekskluzywnym porcie bdcym Mekk VIP-w. Kierujemy si ku niewielkiej wysepce Mustique w archipelagu Grenadyn, klejnocie Karaibw, uwaanych za raj dla eglarzy i 31 grudnia cumujemy w uroczej zatoce ciasno wypenionej eleganckimi jachtami. W poudnie na deptaku * .cigncym si wzdu wybrzea pojawiaj si wczasowicze. Elektrycznym wzkiem golfowym przejeda kilkakrotnie tam i z powrotem ostatni Bond, Pierce Brosnan, chwil pniej pojawia si David Bowie. Przed udaniem si na posiek wpadamy na aperitif do baru u czarnoskrego Bazyla, gdzie koncentruje si ycie towarzyskie w tym zaktku Karaibw. Tryskajca yciem, o mocnym charakterze Grayna Marciniak, le zniosa ostatnie dwa dni eglugi bajdewindem na duej fali i teraz pragnie si nieco rozsabi. Nie dalej ni wczoraj mwilimy, e jej maonek, Robert, wzity biznesmen, zakotwiczony od lat w Kalifornii, wyranie przypomina Jacka Nicholsona, nad ktrym ma przewag z powodu szerokiego, muskularnego torsu i bicepsw. I oto zaskakujce spotkanie. Wychodzc z lokalu, mijamy si w przejciu z sobowtrem" Roberta... rzeczywistym Jackiem Nicholsonem. Obaj panowie zatrzymali na moment wzrok na sobie i nie okazujc zbytniej ciekawoci, rozeszli si w swoje strony. Wieczr sylwestrowy spdzamy U Bazyla"; w gorcych rytmach Jamajki, w bliskim ssiedztwie Micka Jaggera, siedzcego dwa stoliki za naszymi plecami. W ktrym momencie Wiesiek ubek podszed do supergwiazdora i przepraszajc za najcie, poprosi o autograf. W odpowiedzi usysza kilka cierpkich sw wyrzutu: Czy naprawd uwaa pan, e jest to stosowne miejsce i odpowiednia chwila na zakcanie mi spokoju?" Wiesiek wycofa si bez sowa, ale nastpnego dnia mia chwil satysfakcji. Napotkany w tym samym barze Jagger podszed do niego i przeprosi za zbyt szorstkie obejcie. Mustiue 1996 Dzieci prehistorii Dokadnie wiek po Josephie Conradzie przez wiele dni pynem w gr rzeki Kongo, od Kinszasy do Kisangani, na starym statku Colonel Ebea". Teraz zdezelowanym samochodem kontynuuj podr, ktra doprowadzi mnie do ostatniego plemienia Pigmejw, yjcego w gszczu wspaniaej dungli rozcigajcej si w dorzeczu Ituri, na stokach gry Hoyo, tu przy granicy z Ugand. Przez dwa dni posuwamy si do przodu, grzznc w czerwonym bocie nieludzko wyboistej drogi, ktra wije si wowymi skrtami w obramowaniu dwch nieprzeniknionych cian, prawdziwy tunel wydrony w zieleni. Soce, z trudem przebijajce si przez zwart kopu lici, nie jest w stanie osuszy kau, ktre tworz si podczas codziennych opadw deszczu. Odlegoci nie mierzy si tu w kilometrach, lecz w godzinach. Kilometr to puste sowo, moe si rozciga w nieskoczono, wszystko zafey od stanu drogi. Drugiego dnia przejechalimy zaledwie 100 km, tyle ile trzeba, by dotrze do miejscowoci Komanda, gdzie mieszka Wirunga, mody mczyzna, ktrego poznaem na statku i ktry wie, jak si dosta do maych ludzi, yjcych do dzi dnia w izolacji od wiata. Wielu Pigmejw przeprowadzio si ostatnio w poblie wiosek i zaakceptowao fakt, e stanowi atrakcj dla turystw, ale ci z oczywistych wzgldw mnie nie interesuj.

Wczesnym rankiem ruszamy w drog ledwie widoczn ciek, niknc w oparach biaej mgy. Znajdujemy si w pobliu rwnika, w bambusowym lesie zamieszkanym przez goryle, gdzie nocny chd daje si we znaki dotkliwiej ni upa. Obserwuj zimne, krystalicznie czyste potoki spywajce 149 z gry, potem ruczaj, ktry spada w d perlistymi kaskadami spienionej wody. Tak bardzo chciabym zosta tu troch duej, nacieszy si zachwycajcym widowiskiem i majestatycznym piknem dzikiej przyrody niestety, mamy przed sob dug i raczej trudn drog. Wilgo, od pocztku gsta, staje si duszca. Posuwamy si naprzd w gstwinie kolczastych gazi, pord lian puapek, ktre niczym sida opltuj nam nogi. Roliny choszcz nas i olepiaj, wiele z nich parzy, wydziela lepk ciecz, kalecz; niektre s wrcz oblepione straszliwymi mrwkami. Gmatwanina spltanej rolinnoci, nie pozwalajca dostrzec wierzchokw drzew oraz odrealnione, niebieskozielo-ne wiato sprawiaj, e tracimy wszelkie punkty odniesienia. Dookoa rozbrzmiewa niezmordowane cykanie wierszczy. Gdy tylko zatrzymujemy si na krtki odpoczynek, komary i inne najprzerniejsze owady, wzmagaj sw aktywno, tnc nas bolenie nawet przez ubrania. # Poudnie ju mino, gdy dochodzimy do polany, na ktrej wznosi si okoo dwudziestu ustawionych w pkole okrgych szaasw sigajcych mi ledwie po szyj. Ich konstrukcj non stanowi wygite gazie, a poszycie szerokie licie mangongo. S jak zielone kopuki na tle rwnie zielonego lasu i gdyby nie to, e zbudowano je na polanie, zlayby si w jedno z otaczajc rolinnoci. Nasze przybycie wzbudza spore zainteresowanie. Pigmeje Efe, najdawniejsi mieszkacy lasw deszczowych Zairu, wydaj na nasz widok krtkie okrzyki, ktre chyba s oznak powitania. S bardzo mali i poruszaj si nad wyraz zwinnie. Mczyni maj mniej wicej 140 cm wzrostu, kobiety jeszcze mniej. Mimo i tak drobni, s krzepko zbudowani, z gow nawet nazbyt masywn w stosunku do reszty ciaa. Wszyscy ubrani s wycznie w przepaski z wkna rolinnego, niektrzy dodatkowo przyczepili sobie z tyu okazay krzaczek. Nie s brzydcy. Silnie owosieni, brzowoskrzy, 0 ciemnych, krtkich, wenistych wosach z czerwonawym poyskiem, maj bardzo szerokie, rozpaszczone nosy, jakby pozbawione przegrody nosowej. W odrnieniu od Murzynw wikszo z nich ma czerwone, wskie wargi. Wrd wrzawy podnieconych gosw toruje sobie drog wdz, starzec o dumnej postawie, tak chudy, e wyglda jak szkielet obcignity pomarszczon skr. Specjalnie na t okazj przywdzia nakrycie gowy z mapiego futra. W zamian za gocin przynielimy paczk soli, dwa noe 1 wielk torb cukierkw dla dzieci, a tak naprawd, rwnie i dla dorosych. Uderza mnie malujcy si na twarzach tubylcw wyraz skupienia i uwagi, ich agodne spojrzenia i uprzejme zachowanie. Podchodz bliej, eby 150 popatrze albo zapyta o co w bekotliwym lingala", ich niezrozumiaym jzyku. Zwaszcza kobiety, gdy ju przezwyciyy niemiao, skradaj si powolutku, coraz odwaniej, eby dotkn aparatu fotograficznego, potem trzewikw, koszulki, wreszcie naszych wosw. Malowanie cia wynika z potrzeby estetycznej, a nie z przyczyn zwizanych z obrzdowoci bd magi. Kady zdobi si tak, jak mu dyktuje jego wasna fantazja. W Zairze jest okoo tuzina skupisk Pigmejw. Z punktu widzenia rasy nie maj oni nic wsplnego z ludnoci murzysk, z ktr yj w cisej symbiozie. Jedynie Efe i Bashwe mog by uznani za Pigmejw czystej krwi; pozostali, mniej lub bardziej skrzyowani z rozmaitymi plemionami murzyskimi, s ludami pigmoidalnymi". Niegdy ci mali przodkowie wspczesnego czowieka zamieszkiwali cay kontynent afrykaski. Dzi zostao ich zaledwie kilkadziesit tysicy, skupionych w pasie rwnikowym

czarnego ldu. Najmniejsi ludzie wiata yj te od najdawniejszych czasw na Filipinach, na Nowej Gwinei i w poudniowej Azji, nie s jednak nazywani Pigmejami, lecz Negrytami. Ich pocztki gin w pomroce dziejw, ale o istnieniu Pigmejw wiedziano ju w poowie trzeciego tysiclecia przed Chrystusem, kiedy to Egipcjanie organizowali specjalne wyprawy, by ich bra w niewol. Pepi II, faraon z VI dynastii, trzyma Pigmejw na swoim dworze, gdy s oni urodzonymi tancerzami i maj wybitne zdolnoci naladowcze. Na ponowne pojawienie si Pigmejw na scenie ludzkoci trzeba byo czeka a do XIX wieku, do epoki wielkich podrnikw i wielkich odkry afrykaskich. Las deszczowy jest wiatem zamknitym i zaborczym, wrogim i przeraajcym dla obcych, ale szczodrym i bezpiecznym dla dzieci prehistorii", ktre yj w idealnej symbiozie z przyrod, poruszajc si w nieprzeniknionym gszczu lenego podszycia lekko i zwinnie jak zwierzta, na ktre poluj, aby utrzyma si przy yciu. Z tego powodu musz bezustannie przenosi swe siedziby z miejsca na miejsce w poszukiwaniu coraz to rzadszej zwierzyny ownej. Nie znaj pojcia czasu, yj z dnia na dzie. Kiedy si przeprowadzaj, nios w koszach przez par kilometrw skromny dobytek: garnki, narzdzia do polowania i owienia ryb, a starsze dzieci dwigaj na plecach modsze rodzestwo. Rozlokowanie si w nowym miejscu zajmuje im kilka godzin. Szybko przeamujemy barier jzykow. Do porozumienia wystarcz proste gesty. Przygldam si przygotowaniom do wieczornego posiku. 151 Kilka kobiet opieka kawaki misa, inne przyrzdzaj wywar wedug prastarego przepisu. Wkadaj rhiso do naczynia penego wody, nastpnie wrzucaj do niego rozarzone kamienie, ktre wymieniaj na nowe tak dugo, a potrawa bdzie gotowa. Dla polepszenia smaku stosuj sl", czyli popi powstay ze spalania specjalnie dobranych rolin. Mczyni z tej wsplnoty zajmuj si przede wszystkim mylistwem, kobiety natomiast zbieraj owoce, jagody i wszelkiego rodzaju owady. W nieco dalszej, pooonej troch na uboczu czci obozowiska, kilku Pigmejw sporzdza trucizn do strza. W drewnianym modzierzu rozcieraj gar lici i korzeni zwanych pilipili", dopki nie zamieni si w gsty, zielonkawy sok. W uzyskanej tym sposobem trucinie maczaj rozgrzane nad pomieniem strzay. Ca operacj powtarzaj trzykrotnie, po czym gotowe do uytku strzay chowaj do koczanu. ' Pigmeje Efe stosuj rne rodzaje strza. Do polowa na antylopy su strzay z grotem z elaza, groty drewniane za, o wielorakich ksztatach, wykorzystywane s do polowa na ryby, ptaki, mapy i inne mae zwierzta. Ten, kogo ugodzi zatruta strzaa, w cigu piciu minut ulega cakowitemu paraliowi, w cigu nastpnych dwudziestu umiera. Tubylcy twierdz jednak, e potrafi nie dopuci do mierci, stosujc pewien rodzaj lenych zi. Pigmeje ucz si zabijania zwierzt od wczesnego dziecistwa. Kiedy syn ma pi, sze lat, dostaje od ojca uk, z ktrego mona trafi zdobycz nawet z odlegoci czterdziestu metrw. Jeli chopcy nie maj nic lepszego do roboty, hasaj po okolicy, wspinaj si na drzewa niczym mapy i hutaj si na lianach. Lud ten znajduje w lesie wszystko, co jest mu potrzebne do ycia: poczucie bezpieczestwa, odzie, leki, poywienie. Pigmeje s indywidualistami, kady robi to, na co ma ochot, ale najwaniejsze decyzje podejmuje naczelnik plemienia po naradzie z ca wsplnot. Sypiaj na nagiej ziemi, dzielc legowisko z mrwkami i najprzerniejszym robactwem. Siedz wok rozsianych po caym terenie ognisk, prawie wszyscy pal prymitywne fajki, podajc je sobie z rki do rki. Kilku mczyzn wraca wanie z polowania. Nios mod antylop, niezwykle gronego wa mamba, par map i co sodkiego... Nie zwaajc na ukucia, wykurzyli pszczoy, zatkawszy otwr barci korkiem z palcych si lici. Cz uzyskanej w ten sposb zdobyczy, na ktr

skaday si wosk, mid, larwy i pszczoy, spoyli na miejscu, reszt, ku wielkiej radoci wszystkich, przynieli do obozowiska. 152 Przed zachodem soca caa wsplnota uczestniczy w uroczystoci z okazji naszej wizyty, ktra jest najwaniejszym wydarzeniem dnia. Mczyzna, uderzajcy rk i kijem w obcignity skr sonia bben, wydobywa z niego zaskakujco rnorodne dwiki. Nie upywa wiele czasu, a wszyscy poddaj si magii rytmu i taczc, daj upust rozpierajcej ich radoci. Jestemy wiadkami wspaniaego widowiska, penej zapau pantomimy. Kiedy patrz na podskakujce Pigmejki, oczy same kieruj si w stron tylko modych dziewczyn o jdrnych piersiach; starsze kobiety stanowi aosny widok. Ich obwise, sigajce brzucha piersi, wyrzucane do gry podczas podskoku, opadaj potem z powrotem z gonym klaniciem. Soce schowao si za zielony horyzont i niepokojce nocne odgosy puszczy przytumiy gwar obozowiska. Trudno mi zasn w ciasnym namiocie. Kto wie, jak dugo jeszcze dane bdzie Pigmejom cieszy si wolnym, beztroskim yciem w tym bajkowym wiecie przypominajcym krain gnomw. Kinshasa 1983 Niemiertelna corrida I Hiszpania nie zajmuje moe w moich dalekich wojaach istotnego miejsca, ale odwiedzam j, jak tylko nadarza si jaka okazja. Najlepiej jeli jest to barwna, pena ekspresji i folkloru fiesta", odpustowe wito ludowe bd feria" obchodzona dla uczczenia lokalnego patrona. Na przestrzeni caego roku kalendarz Pwyspu Iberyjskiego wypeniony jest wydarzeniami o wadze historycznej czy kulturalnej. I religijnej, bo aden wity nie jest pominity. Hucznie obchodzone wita s rdem nie koczcej si przyjemnoci, a otoczeni aur namitnoci Hiszpanie potrafi korzysta z uciech ycia. Kochaj odpoczywa, witowa i bawi si. Nieodczn czci tych wit jest zawsze walka bykw, fenomen obyczajowy od dawnych czasw wtopiony w kultur kraju tak mocno, e nic nie jest w stanie wymaza jej ze s'wiadomoci spoeczestwa. Dla mnie bya ona pocztkowo koncentratem silnych przey, z czasem poznaem jej filozofi. Arena, sanktuarium, w ktrym tragedia, niczym pogaska ofiara, w caoci powicona jest widowni, zawsze inspirowaa artystw. Choreograficzne widowisko, jakim jest fiesta taurina, ma dla ludzi 0 gorcym temperamencie wymiar symboliczny. Niezmieniona od wiekw tauromachiczna liturgia to szlachetna walka, gdzie czowiek musi wykaza swoj przewag nad dzikim zwierzciem. Walka bykw przyciga uwag rzeszy dnych wrae turystw. 1 budzi emocje. Dla wielu z nich jest ona amoralnym i urgajcym cywilizacji procederem, innymi sowy barbarzysk rozrywk. Nic dziwnego, e ten barwny i malowniczy rytua musi si broni przed cicymi atakami. (i losy moralistw i obrocw zwierzt o okruciestwie s coraz sabsze i mniej przekonywujce. Bo trudno jest pokona zwolennikw corridy, ktrzy udowadniaj, e fiesta nacional" jest nierozczn czci tosamoci narodowej, nie mwic o biznesie zapewniajcym 200 tysicy miejsc pracy i przynoszcym gigantyczny dochd 7 miliardw dolarw. Co nie jest bez znaczenia w czasach kryzysu i bezrobocia. Szans wykrelenia tego skadnika z kultury hiszpaskiej s znikome. 1 nawet jeli wadze Katalonii chciayby j zakaza, to pozostaje faktem, /.e widownie aren s zawsze pene i

kadego roku zwiksza si liczba sprzedanych biletw. Wyjtek tradycyjnie stanowi Barcelona, gdzie walki / bykami nigdy nie cieszyy si zbytni popularnoci. Aby zrozumie t spucizn przeszoci podtrzymywan przez tradycjon.ili/.m i katolicyzm hiszpaski, naleaoby zapomnie o folklorze, reklaih.rIi, souvenirach, przypadkowych turystach na arenach zapenionych HiszI'.inami. Take o kilkunastu tysicach bykw umiercanych kadego roku, iikudziesiciu rannych toreadorach, o wielkim przemyle w tym sektorze. Tauromachia to zoone uniwersum i kto chciaby j szybko zgbi, i \ /ykuje, e nie pozna jej nigdy. Przede wszystkim musi dostrzec jej isto154 155 tne elementy. Aren, ktra jest ppkiem kadego hiszpaskiego miasta, poczwszy od monumentalnej Las Venta w Madrycie, a skoczywszy na montowanych na kilka dni w prowincjonalnych miasteczkach. Kolejnym bohaterem jest toro bravo", byk z prawdziwego zdarzenia, hodowany wedug surowych regu, ogromny, szybki i nieobliczalny. Matador to ekskluzywny przedstawiciel rasy iberyjskiej, uosobienie odwagi, mstwa, a take sztuki. Feria to chwila upojenia Hiszpanw, ktra zaczyna si na pocztku wiosny, a koczy pn jesieni. Aficionado, nie przetumaczalne sowo, ktre oznacza po czci znawc i zakochanego; zakochanego w bykach, matadorach, w ferii. To oni tworz tum zmieniajcy nastrj w zalenoci od postawy toreadora. Na koniec jest wreszcie iberyjskie soce, ktre dodaje splendoru zotym niciom ubioru matadora. Wszystkie te elementy tworz rytua, ktry jest niczym innym jak tragedi; jedyn tragedi 'kultywowan w naszych hiperwraliwych na poprawno czasach. Uwaam si za widza uprzywilejowanego, bo ogldaem dziesitki walk bykw z callejon, wskiego przejcia dookoa areny, gdzie tak lubi pozowa fotografom Papa" Hemingway. Ceni sobie znajomoci z bohaterami amfiteatru. Dzi niekoronowanym krlem jest tu Julian Lopez, zwany El Juli. Dwudziestotrzylatek, z pozoru niemiay, przypomina Leonardo di Caprio. Komentatorzy, traktowani w Hiszpanii jako krytycy sztuki, s zgodni, e ten fenomen artystyczny i socjalny zrewolucjonizowa wiat corridy. Dziki niemu bij mocniej serca Hiszpanw i szybciej pynie krew w ich yach", pisaa jedna z gazet andaluzyjskich. Po 5 latach kariery El Juli zarabia ponad 1,5 miliona euro rocznie, podczas gdy matador z wskiej czowki zadowala si 250 tysicami. Za nim znajduj si w czowce figury jak Enriue Ponce wyrniajcy si osobowoci, Kolumbijczyk Cesar Rincn czy Cesar Jimenez, ktry pomimo niespena 20 lat zyska wielk popularno. Powietrze przecina ostry sygna klarnetu i na aren wpada z impetem prawie siedemsetkilowy byk o szerokich rogach. Nerwowy, szybki w ruchach i olepiony przez wiato, gotw jest zmie wszystko, co porusza si w jego polu widzenia. Matador ciga na siebie uwag i teraz nastpuj jedna po drugiej teatralne i efektowne figury: weroniki, molinete, pas, natural, ktrym towarzyszy gony aplauz widowni. Chwil pniej pojawia si wyzywajcy dezaprobat pikador, ktry ranic byka lanc, ma go pozbawi wigoru. Potem przychodzi kolej na banderillerw. Toreadorzy uwaaj, e najpikniejsze zwierz, jakie Bg stworzy na Ziemi, nie moe umiera ponione, bez szansy pokazania swojej 156 odwagi i godnoci, ktre otrzymao w spadku od matki natury. Zatem w myl tej zasady toreador stara si godnie stawi czoo swojemu miertelnemu przeciwnikowi, dbajc, aby obie strony pojedynku miay rwne szans. I teraz robi wszystko to, co gwatownie zwiksza niebezpieczestwo, i to czym mona zdoby widowni: przykucn przy barierze z wzniesionymi banderillami i oczekuje szaleczej szary. I kiedy byk jest tu przed nim, uskakuje zrcznie na bok i z wdzikiem wbija krtk wczni z kolorowymi wstkami w

jego garb. Rozdranione zwierz wydaje gony ryk, a publiczno eksploduje fal hucznych owacji. Trzeci, uwicony tradycj akt finaowy, nazywa si tak nie dlatego, e zwierz umiera, ale dlatego, e walka midzy nim i czowiekiem osiga swj punkt kulminacyjny. S to niebezpieczne minuty, w ktrych matador ryzykuje yciem. Wyprostowany jak posg, z mulet pod pach, zblia si maymi krokami do swojego przeciwnika. Nie ma nic bardziej fascynujcego dla publicznoci ni widok toreadora zbliajcego si do byka bez rozoonej kapy. Pachta sprawia zawsze wraenie tarczy, za ktr czowiek znajduje schronienie, cho w istocie bezbronne ciao oddzielone jest od rogw tylko cienkim kawakiem jedwabiu. Rg pachty muska piach, wymuszajc szar. Byk podejmuje wyzwanie i prbuje dopa prowokujc mulet, ktra nieuchwytnie powoli ucieka mu sprzed nosa. Zbity z tropu, udrczony banderillami, wyczerpany i coraz bardziej osabiony upywem krwi nie zamierza jednak rezygnowa z walki. Czowiek nie moe jednak zbytnio przedua tego starcia, bo wtedy kada minuta pracuje ju na jego niekorzy. Poniewa zwierz coraz szybciej poznaje reguy gry, moe si okaza, e zamiast i za mulet, dopadnie swojego przeciwnika. Kilkakrotnie dwa ciaa ocieraj si o siebie i malowniczy troje de luces plami si szkaratn czerwieni podobn do koloru mulety. Widownia z zapartym tchem ledzi szaleczy taniec mierci. Przy ostatnim obrocie muleta miga w powietrzu, uwalniajc si od agresywnego cielska. Huk rzsistych oklaskw jak trzsienie ziemi rozbrzmiewa po arenie. Byk, ktry jeszcze przed kwadransem by okazem olepionego wciekoci bojowego zwierzcia, jest teraz tylko swoim cieniem. Przy wci jeszcze chwiejnej rwnowadze, teraz jedna akcja musi zakoczy ten rytua. Matador zatrzymuje si o metr od pyska toczcego pian. Przed egzekucj ruchami mulety zmusza byka do opuszczenia ba, bo tylko w ten sposb ostateczny cios ma szans powodzenia. Jest to kulminacyjna chwila, w ktrej przeywa kilka sekund bladego strachu. 157 Nieraz pytaem moich znajomych o strach. A kto jest taki kozak, co nie czuje strachu przed wyjciem na aren?" odpowiedzia swego czasu legendarny matador Juan Belmonte. Dzi prawie kady bex skrpowania przyznaje si do tego uczucia. Paquirri, krtko przed swoj mierci w 1984 roku mwi mi o strachu przed bykiem, przed publicznoci i przed samym sob. Nieraz daje si we znaki jeden z nich, innym razem wszystkie trzy. Oczywicie matador musi by odwany, bo dopiero pokonujc strach, moe pokaza swoj klas. Kiedy oczy byka odrywaj si od mulety i skierowuj si na mnie powiedzia Paquirri wiem, e mam tylko uamek sekundy, by ruchem nadgarstka skierowa jego uwag na pacht, w przeciwnym bowiem wypadku jego rg mgby znale si w moim brzuchu". Akt finaowy to tylko sekunda. Ruch pachty i wbicie klingi gboko midzy opatki, w miejs-*ce niewiele wiksze od monety, s idealnie zgrane ze sob. Cios w rdze nerwowy jest bezbdny, z potnego karku zwierzcia wystaje jedynie garda szpady. Byk, urodzony i genetycznie hodowany, aby zgin na arenie, tkwi jeszcze w bezruchu, prawie jakby nic si nie stao, nastpnie odwraca gow i patrzy na przeciwnika, ktry go rani. Wykonuje kilka krokw, obija si o barier, wydaje przecigy ryk i z omotem wali si na ziemi. Poeta Garda Lorca uwaa, e corrida jest niepowtarzalnym spektaklem, gdzie kadego popoudnia mona oglda mier w estetycznej aureoli. Ta maalekcjapowinna przybliy nieco do tematu. Aby pozna corrid, trzeba j zobaczy. Lepiej, jeli trafi si na spektakl na wysokim poziomie, kiedy wszystkie jego elementy tworz magiczn cao. Byki musza by w najlepszej formie, posiada ostro zakoczone rogi, dobrze reagowa na kolor i ruch. Matadora za musi cechowa artyzm, talent, uczciwo i zimna odwaga. Arena powinna by wypeniona znawcami odrniajcymi to, co prawdziwe, od tego, co sfaszowane. Jeli to wszystko bdzie spenione, to corrida przeniesie nas w wiat

El Greca, Diega Velazqueza, Garcii Lorki, Picassa. A take Hemingwaya, ktry w swoim wnikliwym kompendium wiedzy o walce bykw gloryfikuje mier i mio, mstwo i honor. Wtedy dopiero mona bdzie poj, e corrida i Hiszpania nie mog by zrozumiane oddzielnie, bo Hiszpania nie mogaby istnie bez corridy, a corrida nie mogaby egzystowa bez Hiszpanii. Madryt 2005 I Szkoa survivalu JVLczyzna w rednim wieku krzyczy zdawionym gosem. Skoncentrowa si bez reszty na tej czynnoci: zamkn oczy, szyja nabrzmiewa mu z wysiku, twarz czerwienieje, czoo pokrywa si potem. Wyglda jak sierant marines, ktry aje onierza winnego powanej niesubordynacji. Nie jestemy jednak na poligonie. Mczyzna uczy si krzycze by wydawa rozkazy, i po to, by ich sucha. 159 Przygldam si lekcji w szkole zarzdzania niedaleko gry Fuji. Grupa Japoczykw uczestniczy w kursie, ktry ma na celu stymulacj ich zdolnos'ci kierowniczych, woli zwycistwa, umiowania ryzyka jednym sowem cech, ktre pomagaj menederowi odnie sukces. Postawiamy sobie zadanie przezwyciania indywidualnych saboci, nasza filozofia zakada wic narzucenie jednostce pewnych dowiadcze, ktre mog si jej nie spodoba" wyjania jeden z instruktorw. I podkrela, e wszystkich poddaje si tu icie piekielnej dyscyplinie. Par miesicy pniej znajduj si okoo pidziesiciu kilometrw na pnoc od Tel-Awiwu. Tym razem nie w charakterze dziennikarza ani turysty, lecz z zamiarem uczszczania do International Security and Defence Systems, najsynniejszej szkoy antyterrorystycznej, Koledzy prowadzonej przez Leo Glesera, byego oficera izraelskich sub specjalnych. ' z mojej grupy reprezentuj sze narodowoci. Pracuj w bankach, towarzystwach lotniczych, przedsibiorstwach produkcyjnych, prywatnych policjach i subach ochroniarskich. Przyjechali tu w jednym celu: wszyscy pragn nauczy si, jak osania polityka w niebezpieczestwie, wyswobodzi osob bezprawnie uwizion, zapobiec zamachowi terrorystycznemu, uwolni zakadnikw z uprowadzonego samolotu. Ludzie Glesera wtajemniczaj nas w arkana strategii, ucz posugiwania si wymylnymi rodzajami broni i niewiarygodnych technik ataku. Potem, w piekcym socu, poznajemy zasady samoobrony. Przekonuj si, jak mao znaczy mj czarny pas karate w sytuacji, gdzie stawk w grze jest ycie, a walka nie ma w sobie nic ze szlachetnej, sportowej rywalizacji, lecz stanowi pasmo trikw, ciosw poniej pasa i podoci. Ucz si, e w warunkach powanego zagroenia najlepsz obron jest atak tak gwatowny, jak to tylko moliwe. Aby uzyska reakcj odpowiednio gwatown i destrukcyjn, potrzeba sporej dozy zwierzcej agresji, zimnej krwi i ogromnej, ogromnej determinacji. Moim trzecim dowiadczeniem bya szkoa przetrwania w Arizonie w USA. Nie ukrywam, e pojechaem tam, aby podda prbie wasne, zdobyte dotychczas umiejtnoci. Miaem ju za sob wiele wypraw, ktre zawiody mnie w najrozmaitsze zaktki Ziemi: wilgotne dungle, spalone socem pustynie, lody Arktyki. Przepynem te samotnie Atlantyk w malekiej odzi ratunkowej. We wrogim, zniewalajcym dzikim piknem otoczeniu uczono nas nie poddawa si trudnym warunkom klimatycznym, znajdowa poywienie

w krytycznym pooeniu, leczy za pomoc zi, radzi sobie w razie poaru, broni si przed wami i skorpionami krtko mwic, wychodzi cao z najwikszych opresji. I wanie wtedy, podczas tego odlegego ju o dziesi lat tygodnia, kiedy wycinito ze mnie ostatnie poty, wpadem na pomys zorganizowania szkoy przetrwania we Woszech. Dugo szukaem odpowiedniego zaktka, a wreszcie odkryem w Trydencie przepikn dolin, zapomnian przez Boga i ludzi wymarzone miejsce do nauki przeycia. Starannie, po drobiazgowej selekcji, dobraem wsppracownikw, profesjonalistw w rnych dziedzinach. Na pocztku kursu sprawiali wraenie twardych, nieprzystpnych, niemal bezlitosnych, z czasem jednak stawali si sprzymierzecami grupy, zyskiwali niekwestionowane uznanie, roztaczali wok charyzm, budzili posuch, nie wydajc rozkazw. Scott Penn, amerykaski sierant, komandos, wzbudza respekt ju od pierwszego spotkania, podczas ktrego odczytuje dziesicioro przykaza: Nie baczc na trudy i wyrzeczenia, nie odstpi od wytyczonego celu; zrobi wszystko, co w mojej mocy, wyt ca si woli, by go osign. Musz by wytrway i niezomny, kiedy sytuacja tego wymaga, ale musz te umie podda si, jeli to bdzie konieczne. Zanim ostatecznie zrezygnuj, podejm jeszcze jedn prb, choby si wydawao, e nie ma adnych szans powodzenia". Psycholog opracowa specjalny program, pomagajcy przezwycia strach i rozadowywa napicia w zespole, pobudzajcy ducha rywalizacji, a zarazem wzmacniajcy poczucie wsplnoty. Strach. Czsto pytaj mnie, co sdz o tym uczuciu. Odpowiadam, e nie znam nikogo, kto byby od niego wolny. Ludzie, ktrzy twierdz, e nigdy si nie boj, kami. Strach jest naturalnym sygnaem alarmowym w obliczu niebezpieczestwa, hamulcem wyznaczajcym grarlice ryzyka. Zdarza si, e pytam znienacka ktrego z uczniw, czy wie, jak nazywa si kolega z koca sali. Jeli odpowie, e nie, zwracam si do Bogu ducha winnego ucznia, o ktrego nazwisko pytaem, i krzycz na niego wciekle: Jeste tu od dwch dni, jakim cudem znalaz si kto, kto ci jeszcze nie zna?". Na prno nieszcznik mamrocze jakie wyjanienia rzucam mu dosadnie, prosto w twarz, e kto, kogo po dwch dniach pobytu w szkole nie wszyscy znaj, jest kompletnym zerem. Trudnoci, niebezpieczestwa, zmczenie i upokorzenia su przeamaniu postaw egoistycznych i stworzeniu ducha koleestwa. Mieszkamy w spartaskich warunkach nie ma telefonu, telewizji, 160 161 Zajcia w szkole survivalu gazet, ciepej wody Dzie nauki i pracy dla dwudziestu uczniw trwa co najmniej pitnacie godzin. Program jest cakowitym zaskoczeniem. Chodzi o to, by kursanci nie mogli przygotowa si psychicznie do tego, co ich czeka; musz stan w obliczu sytuacji cakowicie nowej, w miar moliwoci stresujcej. Od wicze psychologicznych po szkolenie komandosw. Forsowne marsze po ciekach okolicznych gr, spuszczanie si po linie ze skalnej s'ciany, wychodzenie z samochodu, ktry wpad do wody, budowanie z przypadkowych materiaw tratwy na wezbranej rzece. Dowiadczaj na wasnej skrze, co znaczy zmczenie, gd, pragnienie i niewygody, i wszelkie trudnoci, ktre z atwoci mog zachwia morale nawet osoby przyzwyczajonej do zaskakujcych sytuacji. Jedynie w skrajnych warunkach, stanowicych rdo silnego napicia, czowiek poznaje samego siebie, wasny zacieky upr, ktry kae mu i naprzd, mimo miertelnego wycieczenia. Z kolei podstawowa lekcja na kursie dla kadr kierowniczych: jak mwi dzie dobry, jak napisa list, jak rozmawia przez telefon. Menederom wydaje si zazwyczaj, e opanowali te

proste czynnoci do perfekcji. Nic rwnie bdnego! Instruktor szybko rozwieje to mylne przewiadczenie. Kto zapisuje si do szkoy? Czsto s to ludzie pragncy uciec od szaleczego rytmu codziennoci i zakosztowa innego, intensywnego ycia, 162. Szkoa przetrwania uczy wiadomoci zagroenia, prewencji i dziaa obronnych I Studentka szkoy przetrwania Aleksandra Mussolini, wnuczka Duce znale si w sytuacjach na pograniczu". W epoce lotw kosmicznych powiada uczestniczcy w kursie inynier chcesz dokona czego, co mona osign wycznie dziki ludzkim siom". A pewien urzdnik wyzna: Przyszedem do Pakiewicza, eby pokona swoj niepewno, i odkryem, e pod wpywem siy woli ugnie si kada potga, zamie si kady sprzeciw". Dotrwanie do koca dnia byo dla mnie rwnoznaczne z cik walk, angaujc wszystkie siy fizyczne i psychiczne. Ale zwyciyem. Pokonaem samego siebie" owiadcza z dum wiatowej sawy lekarz. Przyjedali rwnie cudzoziemcy: Hiszpanie, Rosjanie, kilku Polakw. Oprcz kursw dla kadry zarzdzajcej, dla kobiet, zorganizowalimy take specjalny kurs przetrwania dla pilotw, na zamwienie szkolenie dla ochroniarzy pewnego arabskiego szejka, a ponadto kursy dla ratownikw grskich, dla ekipy motocyklistw wybierajcych si na Sahar, oraz trening w dziczy" dla grupy politykw. Pewnego dnia zjawi si znany woski reyser z propozycj nakrcenia filmu o szkole. W wyniku naszej wsppracy powsta obraz Uomini duri, ze znakomitymi aktorami Enrico Montesano i Renato Pozzetto, par niedzielnych Rambo, ktry przez wiele tygodni bi rekordy ogldalnoci. Jedn z propozycji programowych szkoy byy niezwykle interesujce i skuteczne szkolenia w zakresie zachowa w czasie klsk ywioowych oraz bezpieczestwa osobistego w miejskiej dungli" jak unika gwatu, napadu, oszustwa, szantau, jak na takie zjawiska reagowa. Wiele godzin powicalimy na nauk zasad i technik samoobrony. Instruktor tumaczy, e aby nie dozna krzywdy, naley wyksztaci w sobie waciwe nawyki, by zawsze czujnym i bacznie obserwowa wszystko, co dzieje si wok nas. Trzeba umie zadziaa agresywnie, niekiedy nawet przez zaskoczenie. Przypomina o jednym: zawsze naley reagowa w odpowiednim momencie i mierzy ryzyko wielkoci straty. Nie ryzykuje si ycia dla portfela albo zegarka. Pamitajcie mwi Carl, absolwent synnej amerykaskiej szkoy Joego Weidera nie ma adnego znaczenia, czy kto jest niski czy wysoki, chudy czy gruby, silny czy saby: wasze ciao jest doskonaym narzdziem walki. Jest w stanie ugodzi bd obezwadni kadego napastnika. My pozwolimy wam odkry siy drzemice w waszych ciaach; poznacie wszystkie tajniki samoobrony, wybiegi, triki, podstpne chwyty i najbardziej destruktywne techniki walki. Jeden may, prosty trik, przez wieki zazdronie strzeony przez sekt wschodnich wojownikw, pozwoli wam pokona strach uczucie, ktre czsto chroni przed samozniszczeniem, ale jeli jest zbyt intensywne, moe paraliowa wasze dziaania. A teraz naucz was, jak to si robi. Kadzie si palce na brzuchu, tu pod splotem sonecznym, bierze gboki wdech, mocno uciska palcami brzuch. Wstrzymuje oddech i

kontynuujc ucisk, pochyla si do przodu. W tej pozycji pozostaje si przez trzy sekundy, potem wydycha powietrze i prostuje si. Jeli trzeba, powtrzcie jeszcze raz" mwi. Czowiek ma wielki dar przystosowywania si do kadej sytuacji. Tylko trzy cechy s niezbdne, aby pokona niesprzyjajce okolicznoci i uczyni swoje ycie w miecie atwiejszym: umiejtno adaptacji, agresywno i zaradno. Ale eby to zrozumie napisa Corriere delia Sera trzeba przela 100 litrw potu i 100 litrw ez w szkole Pakiewicza". Pieve Tesino 1982-1998 164 Camel Trophy I znw jestem w Amazonii. Wilgotny upa, ulewne deszcze, grzzawiska, komary, trakt z czerwonawej ziemi, wygldajcy jak szrama pozostawiona na zielonym ciele dungli przez uderzenie potwornego pazura, rwce botniste rzeki, odrywajce si od brzegw skiby gruntu s elementami skadajcymi si na otaczajc mnie rzeczywisto. : Ale wbrew moim zwyczajom, tym razem nie bd przemierza dzikich ostpw w pirodze, lecz land-roverem. Tak, jestem bowiem na Camel Trophy, tym samym, ktry tak bardzo rozpala wyobrani wielu ludzi na caym wiecie. Prawie zawsze staram si podczas moich podry unika mechanicznych rodkw transportu. Dlatego w cigu ostatnich dni zdarzyo mi si rozglda dokoa krytycznym okiem. Przeszkadza mi zapach benzyny i koleiny wyobione przez samochody terenowe, wgryzajce si w dziewicze dawniej obszary, gdzie nie byo nic prcz dungli... Co ja tu waciwie robi? Parokrotnie sam sobie zadawaem to pytanie. C "hciaem przey take i t przygod, ale tskni za podrami, podczas ktrych wszystko zaley wycznie od moich wasnych si, gdy tymczasem tutaj... A jednak dowiadczam w tym nowym dla siebie rodowisku odczu ambiwalentnych: z jednej strony jestem lekko poirytowany, wiele rzeczy mi przeszkadza, z drugiej za docza si do tego ciekawo nieznanej sytuacji oraz ludzi, wybranych spord p miliona chtnych z dwunastu krajw i co za tym idzie, najlepiej przygotowanych do tego przedsiwzicia, ktre jest jakby zawieszone w poowie drogi midzy przygod a wielkim cyrkiem reklamowym. Camel Trophy to przede wszystkim triumf samochodu nad umie-jct nociami czowieka, mimo i jego uczestnicy musz si wykaza sportowym /aciciem i, aby przezwyciy trudne sytuacje, musz ze sob wspdziaa w ramach grupy z wielkim zaangaowaniem i poczuciem wsplnoty. Liczy si I>nadto wygld zewntrzny. Sponsor, Reynolds Tobacco, od pocztku stawia i u wizerunek mczyzny twardegoi niezomnego, takiego, ktry przechodzi -.im siebie, dokonujc wspaniaych wyczynw w nieprawdopodobnie trudnych w (nacjach, a przy tym potrafi zaskarbi sobie sympati tych wszystkich, ktrzy /ostali, aby snu marzenia we wasnym domu. Oficjalnie ekipy porozumiewaj si po angielsku, ale znad biwakw IM is/.czeglnych grupek unosz si sowa, zdania, okrzyki we wszystkich ir/ykach. S tu jeszcze organizatorzy, dziennikarze, do ktrych i ja si zali- /.mi, mechanicy, fotografowie. Bardziej ni o czysto sportowe wspzawodnictwo chodzi w tym s/ystkim o wykazanie si nawykami dziaania zespoowego. Do tego 11 ipnia, e po zakoczeniu rajdu wszystkie zaogi gosuj na najlepszy team I'i rit. Liczy si altruizm, wola niesienia pomocy, sympatia, cierpliwo, 11 leczno. Istnieje take klasyfikacja oficjalna, oparta przede wszystkim ii.i wynikach prb specjalnych, ktre premiuj systematyczno, panowanie nad pojazdem, szybko, pomysowo, silne nerwy.

166 167 Wieczorem sprawdza si silnik, dokrca s'ruby poluzowane w wyniku niewiarygodnych napre, wymienia jakie czci umazanymi smarem rkoma. Ludzie, ktrych tu widz, w niczym nie przypominaj wymuskanych jak z urnala uczestnikw konferencji prasowych, wystrojonych w jednakowe, wieutkie koszule, spodnie khaki i wypolerowane buty. Tutaj nie obowizuje mundur, kady ubiera si, jak lubi i jak mu najwygodniej. Jednakowe s tylko plamy z bota i potu. Zamiast butw kady ma na nogach dwie bezksztatne bryy bota. Rwnie dobrze mona by chodzi boso, gdyby nie niebezpieczestwo kolcw, jadowitych owadw i wy. Pniej wszyscy spotykaj si przy ognisku, omawiaj najwaniejsze sprawy dnia, snuj wspomnienia o innych przygodach albo o wsplnych przyjacioach. Czsto jednak nie maj na to siy, gdy dosownie padaj z ng, prosto na hamaki rozpite midzy dwoma samochodami. Imprez organizuje si zawsze w czasie pory deszczowej, najlepiej kiedy teren pokryty jest lisk glin, co ma komplikowa wszelkie manewry i sprawia, e wiele sytuacji wydaje si bez wyjcia. Wanie dlatego, powtarzam do znudzenia, tak wana jest wsppraca i zespolony wysiek wszystkich. Grzzncy w bocie i zapadajcy si w nie coraz bardziej samochd nie mgby kontynuowa drogi, gdyby nie wspdziaanie wielu osb. Posuguj si wycigarkami, zdobywaj teren, walczc rkami, nogami, na kolanach. Czsto kady metr okupiony jest nadludzkim wysikiem. Bywa i tak, e dla potrzeb ekipy filmowej konwj musi wielokrotnie powtarza jaki odcinek drogi albo celowo wjecha w bagnisko czeg si nie robi, aby dokument wypad jak najbardziej efektownie. Ale zdarzaj si te powane, zupenie nieprzewidziane trudnoci, wanie jak teraz. Kilku samochodom udaje si przejecha przez walcy si most, po czym zostaje on porwany nurtem rzeki, a pozostae pojazdy zostaj zablokowane na brzegu. W Amazonii nie ma objazdw, a zatem jedynym sposobem osignicia celu jest budowa nowego mostu, a to nie jest atwe, gdy chodzi o rzek prawie dwudziestometrowej szerokoci. Oywia si duch wsppracy, nikt nie dba o zmczenie i nie mierzy wysiku. Liczy si jedno: musimy przejecha na drugi brzeg. Ruszamy w gb puszczy, by znale drzewa odpowiedniej wysokoci, odzieramy je z gazi, cigniemy na brzeg. Nieznony upa wzmaga zmczenie. Ku zadowoleniu akredytowanych fotografw nie mamy odpowiedniego oprzyrzdowania. Mog wic, zgodnie z tym, co sobie z gry zaoyli, Budowa mostu na Transamazonica w Brazylii w 1984 roku filmowa supermanw w akcji. To najlepsza okazja, by pokaza wszem wobec, e nie ma takich trudw, przed ktrymi ugiliby si ludzie wybra-n i do Camel Trophy. Pochyliwszy gowy, pracujemy przez cay dzie. Wieczorem niepocieszeni, e tak wielki wysiek nie przynis oczekiwanych rezultatw, postanawiamy kontynuowa budow mostu noc. Nadchodzi wit. Dzisiaj musimy skoczy. Rzucamy si do pracy z nowym zapaem. I oto chwila najwikszego strachu, a zarazem najwikszej satysfakcji: przejeda pierwszy samochd. Czy mu si uda? Gony okrzyk radoci jest najlepsz odpowiedzi. Dla pewnoci wzmacniamy konstrukcj, zanim przejedzie po niej reszta konwoju, i dopiero wtedy pozwalamy sobie na chwil przerwy, aby uczci swe dzieo. Posuy nie tylko nam, ale i nielicznym innym osobom, ktre los przygna w te strony. Grupka garimpeiros, poszukiwaczy zota, od wczoraj czeka na moliwo kontynuowania marszu. Czasami jednak zdarza si utkn w martwym punkcie. Tak byo kiedy na Borneo. Droga po prostu skoczya si, znika wrd wybujaej 168

169 rolinnoci. No i koniec, mona byo wraca, tylko dokd? Pieszo zaczlimy bada teren. Organizatorzy zbaranieli. Jak to, przecie zapewniano nas... a ta rzeka, skd ona tu si wzia, nie ma jej na mapie". Nie ma sensu przejmowa si map, rzeka bya tu zawsze. Szefowie Camela od samego pocztku chcieli pokaza nowy element potg technologii w subie poszukiwaczy przygd. Zbyt wiele zainwestowanych pienidzy nie pozwala ani na poraki, ani na bdy. Wszystko jest zaprogramowane, nie ma miejsca na przypadek. Czowiek zawsze moe liczy na maszyn, jego wysiek jest czysto fizyczny, znika przestrze dla fantazji. Drog radiow zostaje wezwany helikopter, ktry zwykle co jaki czas dostarcza ywno i troch piwa. Patroluje ca stref, schodzc tak nisko, e a muska wierzchoki drzew, po czym wraca z pomyln wiadomoci. Pomyln? Trzeba przenie ca karawan kilka kilometrw. Zadanie nie byle jakie. Oprniamy samochody, eby maksymalnie zmniejszy ich ciar, obwizujemy je linami. Potem, po kolei, migowiec unosi pojazdy i znika wraz z nimi za drzewami. Stoj z zadart gow i rkami w kieszeniach, wok mnie ley jeszcze peno gratw. Tymczasem haas milknie. Siadam na pniu poronitym wilgotnym mchem. Zostao nas niewielu i po raz pierwszy od pocztku tego rajdu mog wsucha si w odgosy dungli. Dwiki, gwizdy, szelest lici to wszystko, co wydaje si cichn w naszej obecnoci, jakby ogarnite przeraeniem. Tak dungl kocham. Mam ochot zabra swj worek i oddali si chykiem, uciec od tego wszystkiego i znw w sobie samym, we wasnych siach poszukiwa sposobw rozwizania wszelkich problemw. Zbyt dugo zwlekaem. Powraca, zagodzony nieco przez ziele, haas migie. Staje si coraz goniejszy, helikopter trzsie drzewami, zdziera licie, szarpie traw. Znowu tu jest, niebawem powrci po raz kolejny, bo przecie przygoda" jeszcze si nie skoczya. Manaus 1984 Pieko dungli C^IGS, wizytwka brazylijskiej armii, to najlepszy i najbardziej wymagajcy na wiecie orodek przygotowujcy do dziaa bojowych i przetrwania w specyficznych warunkach dungli. Jego dyplom stanowi wyrnienie w karierze wojskowej, a odznaka z drapienym jaguarem, symbolem wojownikw dungli, wzbudza szacunek i dowody uznania. 171 Coraz to nowe wyzwania i uwarunkowania spowodoway, e w 1964 roku rzd brazylijski utworzy w Manaus specjalny orodek do formowania onierzy gotowych do wykonywania efektywnej operacji w najbardziej nieprzyjaznym dla czowieka rodowisku, jakim jest ogromne terytorium Amazonii. Dzi s oni potrzebni jak nigdy przedtem. W odrnieniu od innych mniejszych pastw Brazylia nie zamierza otwiera u siebie pnocnoamerykaskich baz wojskowych. Kilka lat temu Amerykanie podali rk Kolumbii w obronie przed zagroeniem terrorystycznym", ale wiadomo, e ich wsparcie miao na celu nie tylko ograniczenie nielegalnej produkcji narkotykw, stajcej si coraz wikszym zagroeniem dla narodowego bezpieczestwa. Waniejszym jest dostp wielkich amerykaskich koncernw do bogactw naturalnych. Podobnie jak Wenezuela, ktra nawet odmwia swojego obszaru powietrznego dla amerykaskiego lotnictwa, Brazylia chodno odno- si si do planw Waszyngtonu. Sama zamierza dba o swoje bezpieczestwo. Ostatnio wysaa dodatkowe posiki do strefy przygranicznej z Kolumbi, wzmacniajc tam swoje siy do 29 tysicy

onierzy. To wszystko w celu powstrzymania czci armii lewicowej FARC (Rewolucyjne Siy Zbrojne Kolumbii) wypychanej przez wojska rzdowe do krajw ociennych. W Centro de Instrucao de Guerra na Selva, Centrum szkoleniowym do walki w selvie, ktrego szkolenia porwnywane s do elitarnego kursu Rangerw w Fort Benning, nie tylko przygotowuje si oficerw i sierantw do dziaa bojowych w dungli. W tej wzorowo zorganizowanej szkole testuje si nowoczesne wyposaenie do uytku w wilgotnym lesie tropikalnym, a od niedawna prowadzi si take badania w zakresie biologii czowieka" majce na celu poszerzenie granic ludzkich moliwoci. Chodzi o poznanie metod zwikszajcych wydajno organizmu naraonego na kracowe obcienie podczas przeduonej dziaalnoci w dziewiczej puszczy. Na 5-7-tygodniowych kursach i staach zdobyo wysokie kwalifikacje ponad 4 tysice osb, w tym okoo 300 obcokrajowcw z renomowanych jednostek armii sojuszniczych. Wraz z kilkunastoma miejscowymi instruktorami prowadz zajcia survi-valowe. Wok nieprzenikniona selva, toncy w pmroku las rwnikowy peen bezadnej masy rolinnoci, pezajcych wy i rojw napastliwych insektw, dlcych nawet przez mokre od potu ubranie. Ponadto spadajce z gazi za konierz czarne mrwki tn bezlitonie, a kolczaste pncza drapi rce, co moe przerodzi si w trudno gojce si rany i grozi infekcj. Nieznonie parne i gste jak w oranerii powietrze wysysa powoli siy i zbija z ng. 172 Katorniczy marsz z 20-kilogramowym ekwipunkiem wydaje si nie mie koca. Coraz to brodzimy przez igarape, zdradliwe moczary, a kiedy stpamy po twardym gruncie, to potykamy si o liany albo zapadamy po kolana w sprchniaych pniach zwalonych drzew. W cigu trzech godzin pokonalimy nie wicej ni trzy kilometry. Deprywacja, brak zabezpiecze-nia logistycznego, niepewno, napicie, pode warunki higieniczne, wszystko to rodzi poczucie niepokoju w tym wyizolowanym rodowisku. W dungli pot lejcy si strumieniem nie paruje, zatem ciepo nie jest odprowadzane z organizmu. Przed chwil ju drugi dzi wycieczony kursant, zaliczany do twardzieli Francuz, musia podda si interwencji medycznej. Nie obeszo si bez podczenia do kroplwki. Do koca stau, jak zwykle, z pewnoci dotrze najwyej poowa kursantw. Pozostali, nawet jeli pokonani przez dyzenteri czy malari, zostan usunici z kursu i w poczuciu przegranej wrc niechlubnie do swoich jednostek. Maj oni jeszcze w uszach sowa nieatwo demonstrujcego sentymenty sieranta, ktry na samym pocztku zapowiedzia: By moe niektrzy przyjm nasze metody za niezbyt humanitarne, ale musicie wiedzie, e dungla nie toleruje miczakw. Nauczymy was paru rzeczy, ktre pozwol wam nie tylko zachowa ycie, ale i pokona przeciwnika. Nie ukrywam, e bdziemy was nieustannie nka, e zrobimy wszystko, aby doprowadzi do granic wytrzymaoci. Dla wielu to budowanie wojownika selvy bdzie przedsionkiem pieka, przed ktrym ocali moe tylko determinacja i elazna odporno. Panowie, ycz powodzenia!". Sel-vaa!, wyskandowao mu gromko 26 mczyzn w polowych mundurach pozbawionych pagonw i insygniw. Kursant jest tylko numerem, ktry jest dobrze widoczny na jego czapce. A selval, czyli tak jest", to tradycyjny tu zwrot i okrzyk. Na pocztku wszyscy musz przyswoi sporo teorii, a potem naley ca t wiedz wprowadza ju w czyn. Nikt nie wie, co go czeka. Trzeba nauczy si stawia przerne sida, wiedzie jak, pozyska zaufanie tubylcw, jak rozpozna jadalne pki palm, budowa waciwe schronienie dajce gwarancj wypoczynku. Woch z numerem 19. rozci sobie rk ostrym jak brzytwa liciem. W chwil pniej poszkodowanym zaj si sierant Jorge, Metys, wychowany wrd Indian nad dopywem Rio Negro i czujcy si w dungli niczym ryba w wodzie. Zatrzyma krwawienie, przykadajc

wie pajczyn, po i v.ym posypa to miejsce zebranymi mrwkami, ktre wietnie nadaj si 173 Na finiszu >rderczego szkolenia Przeprawa przez moczary Amazonii, po niej kurs starszych oficerw w CIGS lo leczenia ran, poniewa w szczkach zawieraj substancje antybiotyczne chronice przed infekcj. Nieustannie re nas jakie robactwo, cigle czujemy presj fizyczn i psychiczn. Szkolenie koncentruje si teraz na rozpoznaniu zagroenia, na podstawach standardowych procedur operacyjnych, zasadach patrolowania i taktyki wojennej w dungli. Wczoraj byy zajcia z organizowania zasaIzek. Dzi kursanci bd ratowa hipotetycznych zakadnikw. Scenariusz akcji oparty jest na prawdziwym wydarzeniu, ktre miao miejsce rok tnnu w Kolumbii. Musz przeby 2 kilometry, z broni i standardowym wyposaeniem. Poruszaj si w czteroosobowych zespoach wymieszanych pod wzgldem narodowociowym, w ktrych kady musi zaufa sobie i innym. Orientacja jest trudna ze wzgldu na widzialno ograniczon i li > kilkudziesiciu metrw. Na nic zdaje si GPS, nieustannie trzeba korzysta / kompasu. Determinantem dla odniesienia sukcesu w uwalnianiu i ewakuacji 175 zakadnikw jest zsynchronizowanie dziaa wszystkich grup i szybko przeprowadzenia akcji. Nieoczekiwanie pojawiaj si utrudnienia, ktre mog pokrzyowa misternie przygotowane plany. Na krtko przed atakiem dowodzcy szturmem Numer 11, czyli Jacek z Warszawy, otrzymuje wiadomo o niespodziewanym rozwoju wydarze, co zmusza do natychmiastowej zmiany taktyki. Trzeba szybko dostosowa si do nowych warunkw, a to wie si z podjciem dziaania na gorco" i przystpieniem do akcji wykraczajcej poza ustalone procedury. liska cieka na stromym wzniesieniu pozbawia jakiejkolwiek ochoty do ycia. Wreszcie komenda naprzd!". Serie o duej sile ognia z para-fal z wiczebn amunicj czyni duo oskotu. Wszyscy chcieli wierzy, e wykonali zadanie, ale instruktor ma inne zdanie: Zabrako elementu zaskoczenia. Za p godziny powtrka". Wielogodzinna mordga posza na marne i tylko ogromna motywacja pozwolia za trzecim razem osign zamierzony cel. Po zachodzie soca las rwnikowy oywa symfoni rnorodnych dwikw. Nieprzyjemnie dranicy ucho wrzask map miesza si z wabicym nawoywaniem ptactwa, bd zdyszanymi odgosami niewidzialnych zwierzt. Zza czarnej ciany dungli dobiegaj podejrzane szmery i natrtne myli skupiaj si na wyimaginowanych zagroeniach, wywoujc nieuzasadniony niepokj. Trudno jest si rozsabi, bo wyobrania zmusza czowieka do nieustannej wytonej czujnoci, a uwolnienie od niej przychodzi dopiero o wicie. Na koniec wystawiamy kursantw na sprawdzian prawdy". Rozrzucam mae grupki w interiorze selvy. Jeli chcecie zdoby certyfikat z kursu, musicie zameldowa si w bazie numer 2 przed upywem 48 godzin" informuj. Chwilami mylaem, e nie dotr do koca, raz urwa mi si film zwierza si Maksy. Skrajnie wyczerpani, pokiereszowani przez insekty, w cuchncych od potu i lepicych si od brudu mundurach, na kwadrans przed czasem pprzytomni dowleklimy si do celu. Kady z nas straci od 6 do 12 kilogramw". Wysportowany Rosjanin z numerem 20, cudem unikn hipertermii, udaru cieplnego, spowodowanego intensywnym dugotrwaym wysikiem w upale. Narzeka na nudnoci, zawroty gowy, ale przede wszystkim na bolesne skurcze mini

ng i rk zaostrzone nadmiern utrat soli. Nie wszyscy jednak zaliczyli pieko kursu, kilka osb przeyo prawdziwy dramat. Pomimo dobrej kondycji fizycznej zawioda psychika, przegrali na finiszu morderczego etapu. Rzadki okaz anakondy Sta w Manaus to nobilitacja. Selva potrafi zedrze osobowo najsilniejszego czowieka, ale wy udowodnilicie swoj warto, przeszlicie samych siebie. Jestem z was dumny" deklaruje dowdca CIGS, ppk (.ustavo de Souza Abreu na uroczystym zakoczeniu kursu. Ja za mam przyjemno by uhonorowany prestiow machet wojownika dungli z numerem 0055. Po raz pierwszy w historii Centrum otrzyma j nie wojskowy obcokrajowiec. Manaus 2005 176 Trening antyterrorystw Cirupa oficerw z elitarnych jednostek antyterrorystycznych, ktra od kilku lat bierze udzia w midzynarodowym cyklu szkole organizowanych na rnych szerokociach geograficznych, to typowi ludzie bez twarzy. Nie wolno wymienia ich nazwisk. Nawet kraje, z ktrych pochodz, musz pozosta tajemnic. Podobnie jak nazwy regionw, w ktrych si szkol. Oficjalnie wiadomo tylko, e wszyscy maj za sob szereg operacji Litowania i odbijania zakadnikw i e coraz czstsze brutalne akty terro-iii zmuszaj suby specjalne do podjcia niekonwencjonalnego szkolenia w nieprzyjaznych klimatycznie rodowiskach. Nie jest wytworem urojonej fantazji hipoteza, e ktrego dnia polski dyplomata, samolot czy turyci w odlegym zaktku wiata mog zosta uprowadzeni przez jak grup bojwkarzy. Wtedy wanie zostanie wy-I ui/.ystany oddzia antyterrorystyczny i wynik interwencji zalee bdzie ul siopnia jego wyszkolenia. Moe si wwczas okaza, e nawet najlepiej In /rs/.kolony funkcjonariusz nie sprawdzi si, bo zabraknie mu znajomoci obcego regionu, mentalnoci tubylcw czy specyficznej taktyki. W grupie wyrnia si wiecznie tryskajcy dobrym humorem i koleeskoci Szofer". Pochodzi z super utajnionego oddziau komandosw zajmujcego si penetracj stref zastrzeonych i symulowanymi i Likami na strategiczne instalacje i inne wane obiekty, w celu sprawdzeni, i nieprzenikalnoci ich systemw bezpieczestwa. Faszywi terroryci I 'i obuj przedosta si do rodka newralgicznych punktw, aby w zupenie ir.ilnych warunkach dokona zamachu, uywajc wiczebnych adunkw \\ \buchowych. Mwi, e s w stanie przej przez wiksz cz punktw l.ourrolnych najbardziej strzeonych obiektw, ktrymi czsto interesuj si ii i roryci. Ich praca ma dostarczy informacji o sabych punktach obrony, I lore pniej bd wykorzystane do powzicia odpowiednich modyfikacji. Celem naszego treningu jest przyswojenie sobie zasad poruszania .u: w nieznanym, 'ekstremalnie trudnym terenie, zdobycie odpowiednich umiejtnoci survivalowych w najbardziej niegocinnym rodowisku na /.iemi oraz przewiczenie.techniki i taktyki antyterrorystycznej w nowym otoczeniu. Zajcia odbywaj i w ramach midzynarodowego cyklu szkole zorganizowanych po raz pierwszy w 1997 roku. Przejcie z XX w XXI wiek przynioso nowa er terroryzmu. Akty lepego terroru weszy ju na stae do naszego ycia. Skala zagroe jest lak dua, e pastwa reprezentujce gboko demokratyczne zasady nie s w stanie stawi czoa budzcemu groz fanatyzmowi. Oprcz tradycyjnych aktw przemocy, dokonywanych z pobudek politycznych i kryminalnych, po upadku muru berliskiego w 1989 roku, na pierwszy plan wysuny si gbokie konflikty na

tle etnicznym. Wszystko zmienio si po zamachu, nie majcym sobie rwnych w dziejach terroryzmu, 11 wrzenia 2001 roku w Nowym Jorku. Optani nienawici islamscy fanatycy nie wahaj si 178 179 przed spowodowaniem masowej zagady i istnieje realna moliwo uycia si destrukcyjnych technologii dostpnych dawniej wycznie dla rzdw. Otumanienie europejskich elit politycznych i mediw bezkrytycznie pielgnujcych zasad poprawnoci politycznej* sprawia, e nasz kontynent staje si w wikszym stopniu koloni wiata islamskiego. Boj si 0 tym myle, ale wkrtce moemy znale si w lepej uliczce" wyraa swoje obawy Sp". Pastwa koalicji zmuszone zostay do drakoskich rodkw, bezprecedensowego ograniczenia swobody obywateli i nieprzyjemnego zaostrzenia na wiksz skal rodkw bezpieczestwa. Koniecznoci stao si udzielenie organom cigania i agencjom wywiadowczym szerszych uprawnie. Metody te czsto wywouj sprzeciw, jako e wikszo ludzi przyzwyczajonych do stabilizacji demokratycznej, do dobrej koniunktury, cenicych sobie nieograniczone swobody, do ktrych przywykli, nie jest jeszcze gotowa do takich powice. Jeszcze przed wymarszem powiedziaem wszystkim, e nasza zdolno przetrwania w trudnych chwilach zalee bdzie od kilku tylko, ale bardzo istotnych czynnikw. Najwaniejsza bdzie wwczas silna wola, potem znajomo metod przetrwania na pustyni, a dopiero pniej sprawno fizyczna i waciwy ekwipunek, dostosowany do warunkw terenowych 1 klimatycznych. O dwie ostatnie kwestie nie musimy si martwi, zatem przyjdzie nam skoncentrowa si na dwch pierwszych. Zapowiadam, e podrowanie w karawanie nie oznacza wcale, e bdziemy cay czas jecha wierzchem. Dromader suy przede wszystkim do transportu naszego ekwipunku oraz wody i wsiada na niego bdziemy tylko od czasu do czasu. Szybko przekonujemy si, e nie naley on do zwierzt zbyt pokornych i kiedy tylko moe, stara si uchyli od wykonywania swoich obowizkw. Jutro wieczorem powinnimy dotrze do gaju palmowego, gdzie uzupenimy zapas wody. Jest ona dla nas bezcennym bogactwem i nikt nie chce nawet myle, co by si stao, gdybymy nie natrafili na studni albo te zastali ja wyschnit. Niestety, na pustyni zawsze istnieje ryzyko zabdzenia. Niejednokrotnie napotykaem na Gobi, Atakamie czy na Saharze mogiy ludzi, ktrzy zginli z wyczerpania i pragnienia. I nie zawsze byli to przybysze z innego krgu cywilizacyjnego, zdarzali si take tubylcy, ktrzy, zdawaoby si, powinni zna pustyni, tak jak my znamy miasto, w ktrym yjemy. 180 Wyprowadzanie ocalonego porwanego Dlatego duo czasu powicam na doskonalenie orientacji w terenie, gdzie trudno jest znale chociaby jeden punkt odniesienia. Aby utrudni zadanie, odebraem czonkom grupy wszystkie zegarki i oczywicie kompasy. Nieatwo jest okreli na oko kierunki wiata, kiedy nie zna si dokadnej godziny, trzeba zatem si przyzwyczai do ustalenia jej na podstawie wysokoci Soca. Inna lekcja zwizana jest ze sposobami wzywania pomocy. Wszystkich zaskakuje fakt, e najskuteczniejszym rodkiem sygnalizacji s rne odmiany heliografu, prostego lusterka wykorzystujcego odbicie promieni sonecznych.

Dugi", idcy na pocztku karawany, znalaz pikny, kilkukilogra-inowy okaz ry pustynnej, ktra udzco przypomina skamieniae patki kwiatw. Ten interesujcy twrprzyrody powstaje z pyu gipsowego wywianego ze ska i osadzanego na wydmach. Rzadkie opady deszczu bd te wody gruntowe rozpuszczaj substancje mineralne, ktre w cigu dugiego czasu krystalizuj si i przybieraj ksztat osobliwych rozet. Krtko przed zachodem Soca, tj. okoo 18., zatrzymujemy si na nocny biwak. Po kolacji skadajcej si z kuskusu, typowej potrawy Beduinw, melona i maej filianki mocnej herbaty ukadamy si do snu. Wybieramy teren piaszczysty, z dala od wszelkich krzeww, w pobliu ktrych lubi chowa si skorpiony. Cho nie stanowi one miertelnego niebezpieczestwa dla dorosego zdrowego czowieka, aden z nas nie chciaby ryzykowa ukucia. Przy ognisku rozmawiamy o rnych niebezpieczestwach. W naszej 181 profesji mwi Kret" nie ma miejsca na brawur, chocia z pewnoci trzeba lubi ryzyko i niebezpieczestwo. Odwaga powinna by jednak zawsze poczona z przezornoci. Oczywicie w grupie musi istnie zaufanie i silna wi koleeska. Strach czuj zawsze wtedy, kiedy porywacze maj w swoich rkach zakadnikw. Terroryci, w imi swojej ideologii, s zdecydowani nawet na mier, podczas gdy ja nie mog popeni ani jednego bdu. Moim celem jest fizyczne wyeliminowanie takiego typa. Jeli si pomyl, mog zgin niewinne osoby. Atak musi by zawsze byskawiczny, zdecydowany, bez prodkw i obliczony co do sekundy. Dym, huk i byski granatw oguszajco-olepiajcych powinny na moment sparaliowa terrorystw i wanie w tej krtkiej chwili trzeba brutalnie i agresywnie rozwiza problem". , Rzeczywicie jeden bdny krok moe przekreli skrupulatnie przygotowan operacj i okaza si tragiczny w skutkach. W tym zawodzie trzeba by zdeterminowanym, szybszym od przeciwnika, bezwzgldnym, mie nieomylne oko i pamita, e ma si prawo do shoot to kill (strzela, aby zabi). Nie mona troszczy si o ycie przestpcy, ryzykujc wasnym. Nie miej skrupuw, e go zabijesz. Jeli nie wyeliminujesz go pierwszy, to on ciebie pole na tamten wiat" mwi bez ogrdek instruktorzy z niemieckiej jednostki GSG-9. W izraelskiej jednostce, uwaanej za elit elit Sajeret Matkal, spraw ucinaj jeszcze krcej: Wrg powinien by zniszczony bezlitonie". W Polsce zadanie precyzuje si jako wykluczy zagroenie". We Francji strzela si, aby skutecznie obezwadni". W obu wypadkach w praktyce rwna si to filozofii Izraelczykw. W tym kraju, poczwszy od pocztku lat siedemdziesitych ubiegego wieku, wprowadzono nawet na zimno skalkulowan zasad odwetu za ataki terrorystyczne: zabi tych, ktrzy zabili". Super utajniony tak zwany Komitet X, praktycznie pluton mierci, ju w pierwszym roku swojej dziaalnoci pozbawi ycia czternastu Palestyczykw zamieszanych w terroryzm wymierzony przeciw cywilom. Wrd uczestnikw stau jest kilku komandosw, ktrzy brali udzia 26 padziernika2002rokuwszturmiewmoskiewskim teatrze na Dubrowce. Na ten temat na amach prasy ukazao si duo wtpliwych relacji i opinii. Powtarzay si gosy, e siy specjalne przystpiy do ataku bez wzgldu na ofiary wrd zakadnikw. Rosjanie zmienili teatr w komor gazow", Rosja nie zawahaa si powici zakadnikw dla uratowania prestiu silnej rki", pisali niektrzy. Natomiast zdaniem midzynarodowych fachow182 i w operacja zostaa przeprowadzona nie tylko skutecznie, lecz wrcz byskotliwie, i cao powinno si rozpatrzy, biorc pod uwag nie tylko liczb zabitych wrd zakadnikw, ale przede wszystkim liczb tych, kt-i ych uratowano. Suby specjalne mwi zachodni specjalici maj racj, nie podajc nazwy gazu usypiajcego, ktrego uyto owego dnia, bo u'go rodzaju informacja mogaby by wykorzystana w przyszych atakach i crrorystycznych.

Oczywicie miaa miejsce seria rnych bdw, ale ju na drugim etapie, tj. w trakcie organizacji ratowania zakadnikw po szturmie. Z braku odpowiedniej koordynacji, na przykad, transport z zatrutymi ludmi odjecha spod teatru prawie godzin po rozpoczciu ataku. Co do rozwo-u ataku przez grupy szturmowe, trzeba zdecydowanie powiedzie, e jedna z najtrudniejszych akcji w historii terroryzmu zostaa przeprowadzona prawidowo i zakoczya si niewtpliwym sukcesem. Oddziay specjalne i ilieszy si bez strat wasnych. Uycie gazu byo jedynym rozwizaniem, nclnake tragedia polega na tym, e nie do koca mona byo przewidzie, j.ika dawka bya niezbdna do zneutralizowania wszystkich terrorystw, /najdujcych si w rnych czciach teatru. pimy pod goym niebem i oczywicie w piworach. Temperatura w nocy spada do kilkunastu stopni i trzeba naoy weniany sweter. Kiedy wstajemy o szstej, robi si ju zupenie widno i nie wiadomo kd nadcigaj roje dokuczliwych much. Na niadanie spoywamy wiey i lileb upieczony w gorcym popiele, dem, ser, popijajc, podobnie jak podczas kolacji, filiank herbaty. Ju po dwch godzinach marszu z bkitnego nieba bucha piekielny ar, ktry daje si wszystkim we znaki. Termometr wystawiony na soce wskazuje 61 C, w cieniu za 20" mniej. Organizm domaga si wody. Pijemy \.\ dosy czsto, aby nie doprowadzi do odwodnienia organizmu. rednio w cigu dnia przechodzimy po 25 km w linii prostej, ale poniewa nieustannie lawirujemy pord piaszczystych wydm, przebyta < nllego jest prawie dwa razy mniejsza. Wybieramy cay czas stoki nawie -i rzn, gdzie piasek jest bardziej ubity przez wiatr. Potwierdza si, e woda na pustyni jest bezcennym skarbem. Zdrowy i. i k ko Garbus", ktry wczoraj rano postanowi przezwyciy pragnienie, i /oczywicie wytrwa p dnia bez picia, ale ju wieczorem zosta surowo 11 karany przez bezwzgldn natur. Poczu oglne osabienie i apati, tem-1 leratura jego ciaa podniosa si, gos mu ochryp, jzyk sta si obrzmiay 183 i sztywny. Byy to typowe symptomy odwodnienia organizmu. Gd po pewnym czasie mona tolerowa, pragnienie natomiast nasila si cigle, stajc si uczuciem nie do zniesienia i, co waniejsze, kiedy narastajce odwodnienie osignie utrat wody w ilos'ci odpowiadajcej kilkunastu procentom ciaru ciaa, prowadzi nieuchronnie do zagroenia ycia. Jest tylko jeden sposb zapobiegania hipertermii: naley pi odpowiedni ilo pynw. W klimacie tropikalnym wskazane jest dodawanie gotowych soli mineralnych albo zwykej soli kuchennej. Wody rzadko jest pod dostatkiem i dlatego nieustanna kontrola pocenia si jest najwaniejszym sposobem dla zachowania jej w organizmie. Nie wolno zapomina o okryciu caego ciaa, co ogranicza parowanie. Trzeba oszczdza swoj energi. Najgortsz por naley przeczeka w cieniu krzeww, palm czy rozcignitej pachty. W godzinach poudniowych ycie na pustyni zamiera cakowicie. Wszystko, co yje, szuka schronienia. Ustaje nawet brzczenie much, przed ktrymi nieraz nie sposb si opdzi. Mwi, e w czasie najwikszego upau owady przestaj lata w obawie, eby nie uschy im skrzyda. Przykadem gospodarowania wilgoci jest zachowanie si Tuaregw, ktrzy zwykle zakrywaj sobie usta kocem szesza. Oprcz ochrony przed piaskiem w czasie burzy pustynnej jest to podwiadomy sposb czciowego wykorzystania wydychanej cennej wilgoci, ktra gromadzi si midzy ustami i oson. Na wieczornej zbirce obserwuj pokryte grub warstw tego pyu twarze moich kolegw. Wszyscy s bardzo zmczeni, ale wiem, e sta jest ich na najwiksze powicenia. Zdaj sobie spraw, e mgbym jeszcze zawyy stopie trudnoci marszu, bardziej jeszcze wy" podwadnych, ale nie o to chodzi w tym szkoleniu.

Nie mog take pozwoli sobie na przesad, bo wiadomo, e gdyby tutaj, z dala od cywilizacji, wydarzyo si jakie nieszczcie, nie mgbym liczy na adn pomoc z zewntrz. A miertelne wypadki zdarzaj si nawet w trakcie treningw brygad antyterrorystycznych, ktrych uczestnicy mog zwykle liczy na szybk pomoc medyczn. Od 1973 roku w synnej niemieckiej GSG-9 zgino a szeciu onierzy. Nie mniej tragiczny bilans maj. Izraelczycy i Francuzi, a i w Polsce nie obeszo si bez ofiar. Czuj niedosyt, ale odpowiedzialno za ycie podlegych mi ludzi zmusza do pewnych ogranicze. To samo uczucie nie opuszczao mnie przez wiele lat zaj w prowadzonej przeze mnie we Woszech szkole survivalowej, gdzie zatrzymanie si o jeden krok przed pewn granic nie pozwalao na osignicie penego zadowolenia, ale gdzie te jeden krok wicej mgby skoczy si wypadkiem. Dzi mam satysfakcj, e nie zrezygnowaem wtedy z dwch rzeczy. I'o pierwsze kontynuowaem zajcia z wpadaniem samochodu do jeziora, podczas gdy w GSG-9 zrezygnowano z takiego treningu po utoniciu komandosa ju podczas jednego z pierwszych wicze. Drug bya obrona przed atakujcym dobermanem, stanowica sta lekcj w szkole przetrwania, wywoujca spory dreszcz strachu i wymagajca zachowania zimnej krwi i opanowania. Podobny temat by przerabiany take w austriackiej Cobrze, ale kiedy nadmiernie agresywny pies przegryz kiedy gardo jednemu z onierzy, zaprzestano na zawsze takich wicze. smego dnia zmieniam radykalnie rozkad zaj. Wbrew wszelkim zasadom survivalu wyruszamy w drog dopiero o dziesitej. Przed nami siedem godzin forsownego marszu, w czasie ktrego trzeba wykaza si wytrzymaoci i determinacj. ar bijcy z nieba staje si nie do zniesienia i nie ma czym oddycha. Droga wydua si coraz bardziej. Narasta zmczenie. Kady z nas ma przydzielone tylko 2 litry wody, ktr musi bardzo oszczdza. Zmordowani osigamy cel, ktrym jest palmowy gaj, nieco wczeniej, ni planowaem. Woda, ktr moemy pi bez ogranicze i ktr wykorzystujemy do zaimprowizowanego natrysku, poprawia natychmiast nasze samopoczucie. Dzisiejszy dzie by potwierdzeniem tego, e nasz organizm potrafi uruchomi dodatkowe zasoby energii i e ludzie s w stanie pokona ogromne trudnoci. Wystarczy tylko wykaza hart woli. Takiego dowiadczenia nie mona.posi z mdrej ksiki, trzeba za nie zapaci potem, strachem i oczywicie zrczeniem. Jestem zadowolony z atmosfery, jaka narodzia si ju po kilku dniach wsplnych zaj. Czsto rozmawiamy o specyfice zawodu i jego problemach. Pukownik Ulrich Wegener, byy szef niemieckiej GSG-9, powiedzia kiedy, e wyszkolenie jednego komandosa kosztuje 100 tysicy marek. We francuskiej grupie interwencyjnej andarmerii GIGN mwi, e koszt takiego przedsiwzicia przekracza nakady finansowe przeznaczone na wyszkolenie pilota wojskowego. Wydatki nie kocz si na tym etapie. Take utrzymanie w penej gotowoci bojowej wyspecjalizowanych formacji antyterrorystycznych wymaga duych nakadw finansowych. Myli si jednak ten, kto uwaa, e s to pienidze wyrzucone 184 185 w boto. Nic podobnego. Wanie dlatego, e istniej silne oddziay, zdolne przeciwstawi si przemocy, ktrych sia ataku i umiejtnoci dziaania w najbardziej nietypowych i niespodziewanych sytuacjach s doskonale znane opinii publicznej, wiele bojwek rezygnuje ze swoich kryminalnych zamierze albo przenosi si do innego kraju, gdzie aparat pastwowy nie dysponuje tak skutecznym narzdziem.

Dzisiaj na wieczornej odprawie podaj do wiadomoci, e ze wieo otrzymanych informacji wynika, i terroryci, ktrych poszukujemy, porzucili swoj kryjwk. Satelita wywiadowczy poda cenn wiadomo: konwj z zakadnikami przemieszcza si o p dnia drogi od miejsca, w ktrym si znajdujemy. Polecam opracowanie planu bezporedniej interwencji majcej na celu uwolnienie zakadnikw. Odpowiedzialnym za , rozwizanie problemu bdzie kapitan Sowik", specjalista od negocjacji, ktremu przekazuj map z naniesion pozycj nieprzyjaciela oraz kierunkiem jego marszu. Po dwch godzinach dowdca operacji przedstawia gotowy plan: Jutro przed poudniem cigana karawana powinna zatrzyma si przy jedynej w tym rejonie studni. Dziaania bd prowadzone przez trzy podgrupy, ktre podejd z rnych stron do wodopoju, urzdzajc kocio terrorystom". Nastpnego ranka nasza karawana, skadajca si tylko z Beduinw, ktrzy s rzekomym nieprzyjacielem, opuszcza obz. Od razu okazuje si, e zadanie nie bdzie atwe, poniewa horyzont szarzeje i nadchodzi wiatr nioscy chmury piasku. Py utrudnia oddychanie, widoczno nie przekracza 100 m i po 10 minutach nie wida ju naszych ladw. cigajce nas grupy musz przyspieszy tempo marszu, aby nie rozproszy si i nie zabdzi. W pi minut po dotarciu do rda wody, zanim jeszcze zdylimy zaspokoi pragnienie, z trzech stron uderzyy na nas grupy szturmowe. Zaskoczenie byo cakowite, synchronizacja doskonaa. Akcja zakoczya si sukcesem. Ostatni dzie powicony jest na sprawdzenie nabytych umiejtnoci. Trzyosobowe grupy zostaj rozrzucone na odlego uniemoliwiajc im kontakt wzrokowy, po czym otrzymuj zadanie dotarcia do wskazanego na mapie punktu. Po przebyciu kilkunastu kilometrw na czonkw tych grup czeka zasuona niespodzianka: dzisiejsz noc spdz w piciogwiazdkowym hotelu, z basenem, klimatyzacj, pyszn kolacj i zimnym piwem. 2004 Trzy przeomy Ukazuje si, e nawet mglista atmosfera, otulajca malownicze sampany na mitycznej Jangcy, Niebieskiej Rzece, kolebce chiskiej cywilizacji, ktr podziwiaem na osiemnastowiecznym ptnie, moe sta si impulsem do odbycia egzotycznej podry. 187 Kiedy nieco pniej przeczytaem w encyklopedii, e przecina ona majestatyczny, niesychanie malowniczy przeom, jeden z najpikniejszych, najbardziej imponujcych i najbardziej przytaczajcych krajobrazw, jakie istniej na naszej ziemi", byem ju gotw do drogi. I dzisiaj tego nie auj. W moich relacjach z odlegych zaktkw wiata przewija si coraz czs'ciej cie pesymizmu. Kilkanacie lat temu gorco namawiaem czytelnikw i przyjaci na odwiedzenie Birmy, potem yczliwie radziem wycieczk do Bhutanu, potem nie szczdziem sw reklamy, aby przekona do spdzenia urlopu w Angkorze, miecie wity i tajemnic, ukrytym w kambodaskiej dungli. Dzi z jeszcze wikszym zapaem, zupenie bezinteresownym, chc namwi na wyjazd do Chin. Wanie do obejrzenia synnych przeomw. W peni lata lduj z trjk przyjaci w przeludnionym Chongqing, dawnej stolicy Chin, liczcym dzisiaj 16 milionw mieszkacw. Lepka wilgo osiga rzadko spotykany poziom, do tego dochodzi powietrze zanieczyszczone cikimi metalami wydzielanymi przez rodki transportu, elektrownie i liczne zakady cikiego przemysu. Miasto o typowej architekturze komunistycznego molocha sowieckiego, anonimowe bloki, wysypiska mieci, wskie uliczki, po ktrych krci si rzesza rnych oszustw. Nie tracc czasu, krymy po porcie rzecznym w poszukiwaniu typowej odzi, budowanej od wiekw wedug niezmiennych regu. Ku memu zdziwieniu odkrywamy, e sampany s dla

miejscowej ludnoci ju tylko wspomnieniem. Moe spotkacie je jeszcze w delcie, niedaleko Szanghaju" odpowiadaj nasi rozmwcy. Kto radzi pojecha do Wanxianu: Rok temu wanie tam widziaem agiel na rzece". Decyduj si na popynicie statkiem pasaerskim do tego miasta, ale ju po drodze mody kapitan potwierdza, e jego zdaniem sampany znikny definitywnie z Jangcy. Postp techniczny jest niemiosierny i prawd mwic, dobrze si stao, e ich ju nie ma. Czsto przeszkadzay w egludze". W jego gosie nie ma ani cienia nostalgii za dawnym symbolem Chin. Dla mnie jest to nieprzyjemny zawd, tym bardziej e spniem si o rok, najwyej dwa. Patrzc jednak realnie, dochodz do wniosku, e coraz czciej zdarza mi si przyjecha za pno, aby zdy udokumentowa co, co definitywnie uchodzi w przeszo. Nie poddajemy si. W poszukiwaniu odzi odwiedzamy wioski i mae osiedla prowincji. Wreszcie w Santiansian natrafiamy na lad sampana, kt188 i y od pewnego czasu suy jako prom kursujcy pomidzy dwoma brzega-m i rzeki. Jego waciciel, Liang Xue, gotw jest wynaj nam swoj d za M)0 dolarw dziennie, ale po krtkich targach godzi si na 30, czyli tyle, ile /arabia rednio robotnik chiski. Rano, tu po niadaniu, na chwil przed odpyniciem, w domu naszego gospodarza pojawia si miejscowy sotys i owiadcza, e nie moemy wyruszy, dopki nie bdziemy mieli specjalnego zezwolenia wadz prowincjonalnych. Pierwszym statkiem odpywam do Fengjie, gdzie poprzez biuro burmistrza staram si o odpowiedni zgod na nasz wypraw. Sytuacja jest napita, funkcjonariusz nigdy nie spotka si z tak sytuacj i boi si pozwoli cudzoziemcom na swobodne poruszanie si po podlegym mu kicnie. Kiedy sprawa wydaje si ju cakowicie przegrana, przychodzi mi na myl, aby pokaza burmistrzowi kilka moich reportay przygodowych. Przedstawiam take legitymacj czonka Royal Geographical Society i, o dziwo, zmienia on zdanie. Obfite letnie deszcze monsunowe podniosy o 30 metrw poziom wody w rzece, nurt jest bardzo rwcy i czsto jego prdko osiga 10 wzw, egluga jest trudna, poniewa tu i wdzie widoczne s wystajce tu nad poziom wody niebezpieczne, ostre skay. Nazwa Niebieska, nadana rzece przez Europejczykw, nie ma nic wsplnego z Jangcy, ktra kolorem przypomina bardziej kaw z mlekiem. Na dzikim szarozielonym paskowyu i/adko mona dostrzec lady ycia i a trudno jest uwierzy, e z dorzecza najduszej rzeki Azji, gdzie yje okoo 420 milionw mieszkacw, wicej ni w caej Europie, pochodzi poowa produkcji rolnej Chin. Zachwycamy si relaksowym charakterem podry. Lekki, przyjemnie orzewiajcy wiaterek pozwala zapomnie o istnej saunie, jaka panuje w peni lata na ldzie. Temperatura wprawdzie utrzymuje si w pobliu 30C, ale bardzo wysoka wilgotno sprawia, e czowiek t uje si jak w parwce. Nasza d o paskim dnie i tradycyjnych ksztatach nie ma miecza. I oj dugo wynosi 9 metrw. Jest ona siostr znacznie wikszej morskiej donki, chwalonej jeszcze przez Marco Polo i opiewanej przez Josepha (lonrada za swoje doskonae waciwoci nawigacyjne. Po prostu jest w stanie pyn bardzo ostro do wiatru. Porodku sampana znajduje si niska kabina, w ktrej wygodnie mieci si caa nasza czwrka. Oczywicie d nie ma silnika i napdzana jest wycznie starym, poatanym 189 Kolacja na odzi. Obok, jeden z ostatnich tradycyjnych sampanw na Jangcy aglem usztywnionym charakterystycznymi rwnolegymi listwami dla zapewnienia jego paskoci i regulowanym za pomoc licznych szotw. Przed zachodem soca decydujemy si wpyn do wskiej zatoczki, ktra zapewnia moliwos' spokojnego przenocowania.

Zanim zdecydowalimy si na dojcie do brzegu, prd znis nas spory kawaek w d rzeki. Przyszo wic wykona prace burakw i cign nasz sampan w gr rzeki. Przejcie jednego kilometra po kamienistym brzegu w arze przesiknitym wilgoci wymaga wytonego wysiku. I jeli wydaje nam si to nieludzk harwk, wyobraam sobie, ile zdrowia kosztowao kulisw cignicie caymi dniami, a nawet tygodniami cikich statkw. Oleg, mieszkajcy od czterech lat w Chinach, otrzyma z urzdu funkcj kucharza. Na kolacj przygotowuje kurczaka z jarzynami i czubat misk ryu. Naturalna herbata, tak jak si j tu pije, bez cukru, jest sygnaem zakoczenia uczty. Wkrtce zaszywamy si w piwory ikto pod pokadem, kto na wieym powietrzu zasypiamy po emocjach dugiego dnia. Wiadomo byo zawsze, e Jangcy wypywa z niezbyt oznaczonego regionu Tybetu, ale dokadne miejsce jej narodzin byo nieznane a do 1976 roku, kiedy to naukowa ekspedycja zlokalizowaa jej rdo na zboczach Gry Gelandendong, na wysokoci 6621 m n.p.m. Roztopione 190 niegi i lody tworz strumienie, ktre daj pocztek wielkiej rzece. Wedug najwieszych oblicze kartografw z Chiskiej Akademii Nauk, ktrzy wykorzystali zdjcia satelitarne, dugo Jangcy wynosi 6211 km, co sytuuje j na trzecim miejscu na wiecie, po Amazonce i Nilu. Posiada ona prawie 700 dopyww, tworzcych dorzecze o powierzchni 2 milionw km2. yciodajna arteria Chin, jej gwny szlak komunikacyjny, znana jest na caym wiecie jako Jangcy Niebieska Rzeka. Chiczycy za nazywaj j Chang Jiang Duga Rzeka, albo prociej Jiang Rzeka. Okrelenia Jangcy praktycznie nie znaj. Z Chonging do Szanghaju, to jest na odcinku eglownym, dugoci prawie 3 tysicy km, kadego roku przewozi si okoo 30 milionw osb, a ilo transportowanych towarw wywiera jeszcze wiksze wraenie: 230 milionw ton. Miejscami egluga zaczyna by niebezpieczna. Nurt staje si niespokojny i jego prdko wyranie wzrasta. Panorama zmienia si, w miejsce rozlegych nizin pojawia si grzysty teren z nagimi szczytami. Majcy ponad 70 lat Liang Xue, marynarz sodkich wd, o wysuszonej przez soce twarzy, z nie schodzcym z ust umiechem, cae ycie spdzi nad Jangcy. Pomimo starczo pochylonej figury jest w doskonaej formie fizycznej. Opowiada histori swojego ycia i Oleg, student pekiskiego uniwersytetu, ktry dobrze zna jzyk chiski, ma kopoty z tumaczeniem dialektu syczuaskiego. Xue spdzi tutaj cae swoje ycie i o Jangcy mwi z wielkim respektem, a nawet wdzicznoci, poniewa rzeka ta darowaa mu ycie, podczas gdy dla wielu innych okazaa si mniej askawa. W porannej mgle, ktra zasnua rzek, wida na stromych schodach armi tragarzy, ktrzy niczym mrwki z zacumowanego niedawno statku dwigaj na barkach zawieszone na kabkowatych drkach cikie kosze. Po gwnej drodze wodnej Chin pyn w gr i spywaj w d niezliczone statki, barki, cysternowce i statki pasaerskie. Te ostatnie s z reguy starej daty, pokryte rdz i wypenione do granic moliwoci. Od czasu do czasu pojawia si jednak prawdziwy klejnot przemysu stoczniowego, komfortowe cudo z zagranicznymi turystami, ktrzy w cigu dwudniowej eglugi zachwycaj si piknem malowniczego krajobrazu. Wszystko wskazuje na to, e nasz sampan jest ostatnim, ktry egluje po wodach Niebieskiej Rzeki, nic wic dziwnego, e jeden ze statkw pasaerskich zmienia swj kurs, aby pasaerom da moliwo sfotografowania z bliska zjawy z dawnych czasw. Nasza przygoda koczy si w Fengjie, miecie zawieszonym na wy192

sokim brzegu, ktre w ten sposb stara si uchroni przed gwatownymi przyborami wd i ich niszczycielsk furi. Wanie tutaj zaczynaj si synne przecze i stary Xue stanowczo odmawia kontynuowania podry, uwaajc, e jest to przedsiwzicie zbyt ryzykowne. Przecze te cign si na dugoci ponad 200 km i najeone s podwodnymi skaami lecymi na maej gbokoci. Progi grzmi tam mwi Xue tonem, w ktrym czu pokor wobec potgi ywiou niczym galopujce dzikie konie". A stare chiskie przysowie powiada: Przepyn tdy jest rwnie trudno, jak trafi do nieba". Wszystko zaleao od byskawicznej reakcji sternika. Jedna chwila nieuwagi kosztowaa nieraz ycie. Co dziesity sampan w tym miejscu doznawa powanych uszkodze, a co dwudziesty rozbija si kompletnie. Nie mniej ofiar byo wrd burakw, ktrzy zaprzeni, niczym konie, holowali pod prd statki zaadowane kilkudziesicioma tonami adunku. Stu, dwustu, a nieraz i trzystu mczyzn wykonywao katornicz prac, pomagajc sobie pieniami przejmujcymi serce smutkiem niedoli. Przychodzi mi na myl niezwykle realistyczny obraz Ilji Riepina z 1873 roku, przedstawiajcy tuzin mczyzn cigncych stateczek w gr Wogi. Na pocztku XIX wieku w Rosji zajmowao si tym rzemiosem ponad p miliona ludzi. W Trzech Przeomach nie raz zdarzao si, e poskrcana z wkien bambusowych lina o dugoci 400 m zrywaa si i nieludzki wysiek wielu dni szed na marne. Na synnej cesarskiej ciece" wskim przejciu wykutym w pionowych skaach wystarczyo, eby potkna si jedna osoba, a spadajc w przepa, pocigaa za sob ca brygad towarzyszy poczonych ze sob uprz. Jeli wszystko ukadao si pomylnie, pokonanie przeomw zajmowao ok*oo dwch tygodni. Na pocztku XX wieku pojawiy si parowce, ale nie od razu wypary one armie kulisw, byy zbyt sabe do pokonania wodnego ywiou. Nasz Xue nalea do ostatniej generacji burakw pochodzcych z Wuszanu, najsilniejszych i najbardziej dowiadczonych. Ostatni raz przemierza on cesarska ciek" w poowie lat pidziesitych. Historia pierwszych parowcw zwizana jest z nazwiskiem Archibalda Littlego. W 1900 roku dokona on wyczynu, w ktry nie wierzy aden Chiczyk: na pokadzie 150-tonowego stateczku z towarem i pasaerami pokona tras z Szanghaju do Chonging w 73 dni. Trzy Przeomy zajy mu trzy dni walki z siami przyrody, tym razem ju bez pomocy burakw. 193 I Na Jangcy zawitaa nowa epoka. Transport towarw w gr rzeki kosztowa do tej pory fortun, czyli tyle samo co przewz tego samego adunku z Chin do Londynu. Od tego dnia sytuacja zmienia si radykalnie. Buracy nie zniknli cakowicie z pejzau Jangcy. Zarabiaj jeszcze dzisiaj na chleb w Szennongu lecym w pobliu niewielkiego dopywu Jangcy, na ktrym znajduje si miniatura Trzech Przeomw, miejsce udostpnione od 1985 roku zagranicznym turystom. Pracuj dla agencji turystycznych, ktre przywo swoich klientw, zapewniajc im niebywa atrakcj. Kilkudziesiciu bosych i skpo odzianych mczyzn cignie pod prd duy sampan wypeniony pasaerami utrwalajcymi t niespotykan scen na zdjciach i na filmach. W 1995 roku wydarzy si tutaj tragiczny wypadek. Na jednym z kipicych progw burakom zerwaa si lina holownicza i d zniesiona silnym prdem roztrzaskaa si na skaach. Zgino wtedy 11 tajwaskich turystw. Decydujemy si przeby Trzy Przeomy na pokadzie luksusowego statku wycieczkowego Princess Sheene", jednej z trzech bliniaczych jednostek zbudowanych w Niemczech siedem lat temu. Na tym statku, o dugoci 129 m, znajduje si 135 kabin i wszelkie wygody niezbdne do zaspokojenia wymaga najbardziej kaprynych turystw. W 2000 roku

odnotowano w Chinach prawie 50 milionw turystw i spora ich cz zapoznaa si z urokiem Jangcy. Przy akompaniamencie statkowej syreny odbijamy od nadbrzea. Trzy krtkie sygnay oznaczaj, e statek cofa si, potem kiedy ruszamy do przodu, rozlega si jeden dugi, zapowiadajcy skrt w prawo, na rodek rzeki, gdzie w chwil pniej podwjny sygna oznacza, e skrcamy w lewo, aby skierowa dzib w stron ju dobrze widocznej przeczy. Na grnym pokadzie, sucym zwykle do opalania, zebrali si wszyscy pasaerowie z przygotowanymi kamerami i aparatami fotograficznymi. Atmosfer napicia podnosi stewardesa, ktra z aktorsk dykcj informuje przez gonik, e za 10 minut wpyniemy midzy skalne ciany Przeomu Qutang, czyli Ryczcego. Na wodzie robi si nieco toczno. Trzy barki z wglem, zanurzone prawie cakowicie w wodzie, walcz z przeciwnym prdem. Nasz Princess" wymija pokanej wielkoci tankowiec, ktry dopiero co ustpi drogi pyncemu w gr rzeki wysuonemu statkowi pasaerskiemu, transportujcemu tutejszych mieszkacw. I oto romantyczny widok Qutang, otulonego delikatn zotaw powiat, przydajc zjawiskowych urokw i nieuchwytnego czaru baniowej atmosfery. Przypomina to typow chisk rycin zainspirowan kraj-i >brazem Guilinu. Niczym naturalne wrota z wody wyrastaj dwie pionowe, nagie ciany o wysokoci kilkuset metrw i odlege od siebie o dobry rzut < a mieniem. S tak blisko, i wydaje si, e mona by je dotkn wycignit rk. Wezbrane wody nie mieszcz si w wskim gardle krpujcym jej przepyw. Cisz przerywa huk rozbijajcego si o wystpy skalne gwatownego nurtu. Nad rzek zawisa obok rozpylonej mgy wodnej. Bajkowy urok przyciga oczy nie tylko turystw, ale przykuwa take uwag /a rogi, przywykej do czstego ogldania tego spektaklu natury. Ogromne kipice wiry miel tobrunatn wod. Trudno powiedzie, co wywiera wiksze wraenie: skay wznoszce si do nieba, wytworzone 70 milionw lal temu, czy furia dzikiego ywiou. Niewielu ludzi potrafi oglda te obrazy I k1/, poddania si uczuciom podziwu i zdumienia. Nie zdyem nasyci wzroku, kiedy statek opuci ju najkrtszy /1 rzch, dziesiciokilometrowy kanion. Nastpuje chwila relaksu. Krajobraz /mienia si radykalnie, przed nami pojawia si odcinek spokojnej wody, ktra relaksuje na p godziny. Pokadowe radio zapowiada, e zbliamy si do drugiego przeomu, zwanego Wuxia, czyli Czarownic. Tym razem sceneria nie jest tak efektowna i malownicza. Wwz nie posiada ju tej romantycznej aury i nie jest i.ik imponujcy jak poprzedni. Jak czsto bywa w Chinach, rwnie i z t przecz, nad ktr dominuje I1 wanacie szczytw, zwizana jest legenda mwica o ksiniczce Yaoji, ktra I lomogalegendarnemu cesarzowi Ju, zwanemu Wielkim, wprzebijaniu cian kalnych, by stworzy kajia dla wd powodziowych z prowincji Syczuan. I )/i ksiniczka czuwa nad Bezpieczestwem marynarzy pokonujcych zdradliwe wody. Majc odrobin fantazji, mona j rozpozna w skale przypominajcej klczc posta otoczon jedenastoma dziewicami, kt-ic jej nigdy nie opuciy. Legenda gosi, e wry ona szczcie tym, kt-i/y j wypatrz. Szybko mija 40. km drogi i ponownie nastpuje chwila u I prenia przed ostatni ju atrakcj. Po kwadransie wpywamy w Przecz Xiling, czyli Cieni, skadajc si /. serii wwozw o osobliwych nazwach: Przecz Koskiego Puca, Byczej Wtroby, Ksigi Sztuki Wojennej, Cennej Szpady. Prdko prdu wzrasta >lo 10 wzw, wydaje si, e statek zsuwa si z pochylni, tak wyrany jest padek rzeki. Na dugoci 225 km rzeka traci 143 m wysokoci. Kady 194 195 Robotnicy portowi w Fengije

trawers by wypraw niepewn i nalea do przedsiwzi powanych i ryzykownych. W Przeczy Pustej odzi, najbardziej niebezpiecznym miejscu, penym progw powstaych na skutek osuwajcych si ska, jeszcze p wieku temu pasaerowie musieli opuszcza statek i przemierza pieszo kilka kilometrw grskiej cieki. Na jednej trzeciej wysokoci lewej ciany wida wyranie wykut ciek, po ktrej poruszali si buracy i pasaerowie. Jedna z amerykaskich turystek zamyka z przeraenia oczy i nie moe si nadziwi, jak mogli przechodzi tamtdy ludzie. Pod nami 180 m wody" oznajmia przewodniczka. Na wiecie jest tylko kilka rzek tak gbokich. Po krtkiej chwili mwi ju tylko o 35 m, a zaraz pniej o 15, i wcale si nie myli. Po prostu dno rzeki jest bardzo nieregularne. Wystarczy moment nieuwagi, aby rozpru dno statku na jakiej podwodnej skale. Co pewien czas, niczym przestroga dla kapitanw, pojawia si jaki zardzewiay wrak wystajcy z wody. Xiling to najbardziej niebezpieczny akwen na caej dugoci Jangcy. Powoli, jak na zwolnionym filmie, rozpywaj si zapierajce dech w piersiach widoki. Po 80 km wapienne urwiska zamieniaj si stopniowo pask nizin. Przed nami Yichang, kres wdrwki. Tak jak zginy z Jangcy sampany, tak wkrtce zginie z powierzchni ziemi ten nadzwyczajny spektakl natury, od wiekw inspirujcy poetw i artystw. Nie mog pogodzi si z tym, e zniknie i nastpne pokolenia ju 11 ie bd mogy go podziwia. W 2009 roku zostanie oddana do uytku gigantyczna zapora o dugoci .'.,2 km i wysokoci 180 m ze sztucznym zbiornikiem rzecznym o dugoci (>30 km, czyli tyle co odlego midzy Warszaw i Wiedniem. Spitrzenie i/cki spowoduje wysiedlenie ponad miliona ludzi i zaleje 160 miast. Pod wod znajd si nie tylko Trzy Przeomy, ale i kilkaset bezcennych obiektw staroytnej kultury chiskiej. Ekolodzy protestuj. Zapewniaj, e to najwiksze na wiecie przedsiwzicie hydrologiczne bdce triumfem socjalizmu i demonstracj potgi Chin doprowadzi do nieobliczalnych w skutkach zmian w rodowisku naturalnym caego regionu. Wadze Pekinu i wierdz, e inwestycja, ktra kosztowa bdzie ponad 40 miliardw dolarw, pozwoli ujarzmi rzek, nazywan przez Chiczykw matk wszystkich I h wodzi", i zapobiec ogromnym wylewom, ktre pochony w XX wieku >()() tysicy ofiar (tylko w 1954 roku zgino 30 tysicy osb, a ponad milion i r.icio dach nad gow; podczas powodzi w 1996 roku ycie stracio 2700 I1 u 1 zi, a straty obliczono na 7 miliardw dolarw) i spowodoway nieobliczalne i r.it y materialne. Ponadto, co nie jest bez znaczenia mwi przedstawiciele wadzy zapewni produkcj 18 tysicy megawatw energii elektrycznej, co i >dpowiada20 typowym elektrowniom atomowym. Moliwoci transportowe i /eki wzrosn piciokrotnie, a cena transportu spadnie o jedn trzeci. Statki I i Ickomorskie bd mogy dopywa a do Chonging. Na razie Trz*y Przeomy ofiarowuj rado ich podziwiania, podob-jak Wielki Mur Chiski, najwiksza budowla w historii ludzkoci w. Terakotowa armia. .Terakotowa armia to siedem tysicy wojownikw liny naturalnej wielkoci, pochodzcych z IV wieku p.n.e., odkopanych I ('74 roku w podziemnym grobowcu imperatora Qin Shi Huangdi, kt-I> raz pierwszy zjednoczy Chiny. Za kilka lat przeomy mona bdzie podziwia tylko na dokumen-t.ilnyin filmie. Yichang 1995 w 196 w poprzek Borneo Wpatrujc si w pmroku na p nagie dziewczta z zuchwale sterczcymi piersiami, ocieram si gow o owoce kokosowe wiszce w rotangowej siatce pod powa chaty. W sekund

pniej pojmuj, e nie s to wcale kokosy, a zakurzone zasnute pajczyn, poczerniae od kuchennego dymu czaszki ludzkie. Opisywany tak czsto w powieciach przygodowych makabryczny 11 c) wd walk plemiennych nie wzbudza wcale mojej litoci dla ofiar. Jedynym uczuciem jest miertelny, paraliujcy zmysy strach. Nawet nie reaguj na rzucone mi salamat tidur, tuan!", dobrej nocy, panie. Przyciskajc do siebie sztucer, przez ca noc nie zmruyem oka. Rano podeszy wiekiem wojownik z melancholi w gosie opowiada <) swoich wojennych wyczynach, demonstrujc, jak owija sobie wok pici wosy ofiary i dwoma mocnymi ciosami mandau, rodzajem maczety, na krawdzi ktrej wykonane jest kilkanacie naci, tyle ile trofew wrogw - odrbywa gow. Mam zatem uzasadnione wtpliwoci, czy proceder panjamon" rzeczywicie nie jest jeszcze praktykowany. Aby pozyska zau-I.uiie i przychylno, od samego pocztku pamitamy o dekalogu savoir-vivre'u wrd krajowcw. Chc wierzy, e przyniesiony worek podarkw pozwoli nam zdoby ich serca. Misjonarze s zgodni, e pradawny obyczaj /osta ju dawno zarzucony, chocia... podobno rnie bywa na wojnach midzyplemiennych. Tak czy owak, ja, wytrawny poszukiwacz przygd, po dotarciu do cywilizacji doceniem fakt, e yj. To gdzie tu, niedaleko rda Kapuas, w 1824 roku zosta zamordowany przez Dajakw, kierujcy holendersk misj rzdow major George Muller. Wraz z nim stracio ycie 11 towarzyszcych mu onierzy jawaj-skich. Dzi jego imieniem nazywa si tutejszy acuch grski, z najwyszym szczytem Longnawan, sigajcym prawie 3000 m n.p.m. Tu te zagin w 1975 roku porzucony przez tragarzy brytyjski inspektor Bruce Sandilands. Media przypomniay o istnieniu Dajakw w styczniu 1997 roku, k icdy na Borneo rozgorzaa zaarta wojna etniczna z imigrantami z wyspy Madura. Po zasztyletowaniu dwch Dajakw rozgniewani potomkowie owcw gw odwieyli b*ezlitosn tradycj, umiercajc ponad tysic islamskich osadnikw zagraajcych ich tradycyjnym wartociom kultu-lowym. Rytualne zabjstwo, majce charakter endemiczny wrd ani-nlistw, to dowd mstwa i odwagi. Przysparza wojownikowi chway i nobilitacji w strukturach autochtonicznych, pozwala zdoby siy witalne wroga i sta si w peni dorosym czowiekiem. Wedug wielowiekowych (>byczajw trofea pomagaj take osign wysokie zbiory ryu, zapewniaj /iirowie, podno kobiet i bogactwo zwierzyny ownej. Jak si okazuje, posannictwo misjonarzy i wysiek administracji pastwowej nie do koca wykorzeniy uwicony przez tradycj zwyczaj. Instynkt pozosta. W kocu kwietnia 2006 roku New York Times" donosi o nowym, 198 199 zakrojonym na du skal, szturmie na wilgotny las rwnikowy w Kali-mantanie, indonezyjskiej czci Borneo. Do terytoriw, ktre dotychczas uchroniy si przed piami mechanicznymi, ma doczy teraz grzysta, niedostpna cz wyspy graniczca z malezyjskim Sarawakiem. Borneo, drugie zielone puco" wiata, wana ostoja rnorodnoci biologicznej, w cigu ostatnich 20 lat bya celem rabunkowej eksploatacji zasobw naturalnych i z surowcw kopalnych. Wielki zamach", podobnie jak i w przeszoci, ma odby si pod hasem konwersji plantacji i dotyczy ma wyrbu lasu i sadzenia na obszarach uprzednio wylesionych rolin komercyjnych, konkretnie palmy olejowej. Organizacja pozarzdowa Greenomics Indonesia podaa do wiadomoci, e prowincja Wschodni Kalimantan przeznaczya 215 tysicy ha lasw na projekt lansowany ju rok temu przez prezydenta kraju Susilo Bambang Yudhohoyono. Gowa pastwa wyrazi nadziej, e Indonezja stanie si wkrtce pierwszym na wiecie producentem palmy olejowej. Jednym z gwnych inicjatorw wyrbu lasw w Kalimantanie s Chiny, ktre dopiero co zawary ze skorumpowanymi krgami w Dakarcie umow na kwot 7 miliardw dolarw, z moliwoci rozszerzenia jej w przyszej dekadzie do 30 miliardw. Business przynosi

podwjn korzy: dochd z drzewa oraz z oleju palmowego, na ktry ronie zapotrzebowanie. Wykorzystuje si go do celw zarwno spoywczych, jak i do produkcji rodkw piorcych, myda czy kosmetykw, a by moe wkrtce stanie si alternatywnym surowcem dla ropy naftowej. Greenomics nie kryje zaniepokojenia. Nowe plantacje oznaczaj napyw dziesitkw, a moe nawet setek tysicy robotnikw. Biuletyn rzdowy zapowiada now fal transmigracyjn podobn do tej, ktra miaa miejsce w epoce dyktatora Suharto, kiedy to rolnicy jawajscy i manduryjscy wyruszyli w poszukiwaniu chleba na Borneo. Reklamowany jako najobszerniejszy, wspomagany przez rzd, program przesiedleczy wiata, doprowadzi wtedy do zakcenia rwnowagi rodowiska naturalnego. Takie kroki zwykle przypieszaj nielegaln deforestacj, poniewa budowa nowych drg zapewnia dotarcie do rejonw wczeniej niedostpnych. A tu chodzi o Park Narodowy Kayan Mentarang w grzystej czci wyspy, skd wypywa 14 z 20 wielkich rzek Borneo. Gigantyczna skala projektu pogbi problemy, ktre ju dobrze znamy" ostrzega magazyn Jakarta Post". Konflikty o ziemie staj si czsto przyczyn gwatw na ludnoci, ktra przeciwstawia si ich odebra200 niu". Jeszcze p roku temu minister lenictwa zapewnia, e nie pozwoli na konwersj" lasw z cennymi gatunkami drzew. Jeli za miaoby do tego doj, to jedynie na ziemiach porzuconych". Jednak rzekomo nie wykorzystywane" tereny obejmuj w duej mierze lasy deszczowe przyznane spoecznociom lokalnym do zbiorw podw lenych, mylistwa i uprawy. Rzd jest pod presj. Ostatni ju na Borneo koczownicy Punan i Dajakowie, dumni ze swojego trudnego, ale jedynego dla nich sposobu ycia, n ie chc dopuci do swojego unicestwienia, buntuj si i odwanie protestuj. I tak na przykad w poowie lat 80. Dajakowie z ociennego, malezyjskie-go Sarawaku, trzeciego na wiecie dostawcy drzewa tropikalnego, wzniecili rewolt, powstrzymujc swoimi dmuchawkami i dzidami buldoery. Nie obyo si bez aresztowa, procesw, grzywn. Musieli zaakceptowa zmiany, przystosowa si do wymogw wspczesnej cywilizacji i zapomnie o swojej etnicznej tosamoci. Chocia nie wszyscy. Niektrzy stali si folklorystycznym obiektem dla turystw dnych emocji, ktrym przemys wakacyjny jest w stanie zapewni powierzchown egzotyk porwnywaln do Disneylandu. 1 )ajakowie z Kalimantanu nie poddaj si, liczc, e dzisiaj wiat jest bardziej wyczulony na prawa czowieka. Borneo. Ju sama nazwa intryguje i pobudza wyobrani. Trzecia co do wielkoci wyspa wiata, znana jest jako jeden z najdzikszych zaktkw globu, gdzie dominuje zabjczy klimat, bezmiar dungli, nie zbadanej przez sub geodezyjn, niebezpieczne zwierzta, trudno dostpny acuch grski i wreszcie niezliczone choroby tropikalne. Ponadto zmor jest kilka dziesitkw gatunkw jadowitych wy, insekty, pijawki i zdradliwe rzeki grskie. Odkryta przez Magellana w 1521 roku wyspa przywodzi te na myl fascynujce histbrie piratw malajskich i z saw jej rdzennych mieszkacw Dajakw, owianych mg tajemniczoci owcw gw. Ponad sto lat temu eglowa tu Joseph Conrad i std pochodz niektrzy jego literaccy bohaterzy. Tdy wdrowa Tomek Alfreda Szklarskiego. Std te czerpa natchnienie urzeczony zagadkowym czarem Wschodu inny pisarz, Somerset Maugham, a go rady Brokke'a w Sawaraku, mody przyrodnik Alfred Russel Waliach, zgbia tu mechanizm doboru naturalnego. Ksiki podrnicze rozbudziy we mnie ciekawo wiata. Dziki nim l.i ko mody chopiec mogem poczu si mczyzn, a jako dorosy, wrci do Lit kiedy byem wyrostkiem. Dwadziecia lat temu zaliczyem podr ycia": przez Borneo wzdu rwnika. Wystawiony na ogromny trud, musiaem 201

W poprzek Borneo wykaza si elazn kondycj, zdolnoci adaptacji, ale gwnie niezachwian .determinacj. Zarzekaem si wtedy, e za adne skarby wiata nie powtrz takiej imprezy. Jednak w ostatnich czasach uparcie przeladowaa mnie jedna i ta sama myl: musz tam wrci. Gd przygody pord tubylczych plemion na wyspie, ktra od modzieczych lat bya dla mnie gwiazd przewodni, nie pozwala mi usiedzie spokojnie w domu. Wspierany przez rzd indonezyjski, wyruszyem wic z grup przyjaci, aby ponownie przeby na przeaj Borneo, tubylczymi pirogami i pieszo. Wsppracuje ze mn bardzo dowiadczony Nova Tejakusuma z agencji Cross Indonesia". Chcemy dotrze do wyizolowanego w gbi wyspy plemienia Dajakw, majcego mgliste pojcie o tym, e yj w jakiej tam Indonezji. Tak mordercz wypraw very hard, Anglicy okrelaj mianem challenging, czyli prb si, wyzwaniem do pojedynku. Wyruszylimy z Pontianak, lecego na rwniku, rozpoczynajc od eglugi majestatycznym i szerokim Kapuasem, najwiksz rzek Borneo o dugoci 1143 kilometrw. Musimy by uwani w jej grnym biegu, gdzie kryje si caa seria zdradzieckich katarakt o egzotycznych nazwach: Pangin, Horirap czy Batu Lintang. W dungli komunikacj zapewniaj jedynie rzeki i poruszanie si jest uzalenione od stanu wd. Niski przyprawia o gsi skrk, kiedy stpka odzi alarmujco zgrzyta o kamieniste dno, groc rozpruciem kaduba. Po przeniesieniu bagau po olizgych od glonw skaach, ostatkiem si przecigamy masywn pirog 50 metrw i ponownie j zaadowujemy. Za kolejnym zakolem, nastpne pycizny oraz progi i ta sama harwka. I tak wiele, wiele razy w cigu dnia. Natomiast ciasne przeomy, zdominowane przez spienion pord 202 j synnych owcw gw I wirw kipiel huczcego bystrza, staj si jeszcze bardziej niebezpieczne i trudniejsze do pokonania. Nerwy naraone s na cik prb. Najmniejszy bd sternika czy chwila nieuwagi dziobowego", ktry nie zdy erdzi odepchn si od wyrastajcych znienacka przeszkd, to pocztek niechybnej katastrofy. Zatem ca moc silnika lawiruje on ws'rd gazw, aby wypatrzy przesmyk pozwalajcy sforsowa katarakt. Pokonywanie progw jest jedn z tych sytuacji, ktrych nigdy nie da si kontrolowa do koca. Amerykaski pisarz Ed Abbey porwnywa te chwile do seksu: Jedna trzecia przyjemnoci ley w oczekiwaniu. Poowa dreszczu emocji nadchodzi wraz ze zblianiem si. Reszta to tylko ekstaza albo ciemno". W Grach Muller Borneo stawia coraz wiksze bariery. Jestemy .w objciach monolitu zieleni i stchego powietrza przesiknitego duszn wszdobylsk wilgoci, oraz otoczeni ustawicznym pmrokiem klaustrofo-bicznego lasu. Jego dno to gszcz lian, epifltw, paproci, pnczy i grzybw. Botanicy wyliczyli, e na Borneo wystpuje 25 tysicy rolin, rwno cztery razy wicej ni w rnych strefach klimatycznych Europy. Pomimo tego bogactwa tylko jedna czwarta produktw jest jadalna. Rozbitek, ktry by tutaj wyldowa, musiaby dobrze zna to rodowisko, aby przey. Bez dokadnych map przez 10 dni maszerujemy po liskim dywanie ze zwidych lici o konsystencji mazi. Aby nie upa, chwytamy si wszystkiego, co znajduje si w zasigu rki, najczciej za palm najeon kolcami, kaleczc coraz dokadniej rce. Za kadym razem towarzyszy temu seria siarczystych przeklestw. Widz, e mcz si i przewracaj take boso idcy tragarze. Piecze otarte krocze i bol pene bbli i ran stopy. Przesuwam si na czworaka pod zagradzajcym przejcie zwalonym pniem drzewa. Ciar na plecach rzuca na kolana, wytam wol, aby unosi wysoko omdlewajce nogi, eby nie potkn si o pltanin korzeni. Dokuczaj

chmary owadw dlcych bolenie nawet przez ubranie oraz pot zalewajcy strugami czoo i oczy. Duy wysiek w gorcym powietrzu przesyconym wilgoci doprowadza do przegrzania organizmu, ktry nie jest w stanie usun ciepa przez parowanie potu, i w tych warunkach skapuje ze skry jako ciecz. Pocenie zatem nie ochadza, a tylko odwadnia. Wyczerpany, z omoczcym sercem, na grani udaru cieplnego, nie zdejmujc plecaka, padam na wznak do wody. Istny bogostan! Po stromych podejciach i zjazdach na siedzeniu po zboczu do wwozu korzystamy z koryta potoku. Brodzimy po kolana, po pas w wodzie, wysilajc si, aby nie da si porwa bystremu nurtowi. Daje si we znaki ulewny deszcz, ktry jest w stanie zepsu humor nawet weterana dungli. Teraz rozumiem, dlaczego Amerykanie przegrali wojn w Wietnamie" sysz jedyny dzi komentarz zwykle gadatliwego Aleksa. W tropikach ciemnoci zapadaj bardzo szybko i trzeba rozpocz przygotowywanie obozu na dugo przed zachodem soca. Pierwsz czynnoci jest oczyszczenie poszycia lenego, eby uchroni si przed nieproszonymi gomi. Dajakowie w p godziny montuj trzy szaasy z bambusw, z zawieszon p metra nad ziemi platform do spania. Wszystkie wizania wykonuj z rotangu, palmowej roliny o gitkich dugich odygach, pocitej niczym rzemienie na wskie paski. Aby uniemoliwi insektom wspinaczk, smaruj pionowe erdzie sokiem wieo zebranym po naciciu pobliskiego drzewa. Nie sposb uchroni si przed budzcymi obrzydzenie kleistymi pijawkami, wysypujcymi si niczym z rogu obfitoci i atakujcymi kady skrawek ciaa. Dostaj si na nas z ziemi, z krzakw i drzew i szybko wlizguj si pod ubranie, nawet przez dziurki od sznurowade do butw. Ciesze od wykaaczki, po opiciu si krwi pczniej do gruboci papierosa i wtedy same odpadaj. Przechodzi dreszcz, kiedy oglda si przez mikroskop upiorn gardziel piercienicy z trzema szczkami wyposaonymi w 270 ostrych zbw godnych rekina ludojada. Tak uzbrojone stworzenie moe przegry kad skr. Niebezpieczne bywaj potem konsekwencje, ranki goj si z trudem, swdz i mog przyczyni si do infekcji. Wtedy zaleca si... przykadanie pijawki, aby oczycia rank. Osobicie stosuj inny sposb, pocieram takie miejsce przeutymi limi sakali-olo. Dziaa niezawodnie. Po dwch tygodniach od wyjazdu z Pontianak docieramy do zapomnianego zaktka wiata #w sercu Borneo. Do legendarnych Dajakw, yjcych daleko poza Lasigierrt dziaania prawa. Sto trzydzieci lat temu francuska encyklopedia Obyczaje ludw wiata pisaa o nich: S skryci, /dradliwi i okrutni. Na caym wiecie nie ma drapieniejszych i bardziej zajadych owcw gw. Kady, kto nie naley do ich plemienia, jest wro-C.iem, ktrego czaszka powinna ozdobi ich domostwa. Mczyzna jest tym bardziej szanowany, im wicej zetnie gw". Napotkana wsplnota skada si z kilkunastu rodzin mieszkajcych w tradycyjnym longhouse", dugim domu na palach. Wysoki na kilka metrw dom ma ochroni przed powodzi i atakiem nieprzyjaci. Pod u im krc si nieustannie chrzkajce i mlaskajce szare, szczeciniaste winie, podobne do dzikw, ktre w mgnieniu oka poeraj wszystko, co 204 205 Osada nad rzek. Poniej, tradycyjny tatua Dajakw spadnie na ziemi z werandy. Towarzysz im kury i koguty, podczas gdy psy, nieocenione na polowaniach i uywane do pilnowania domu, maj prawo mieszka na grze i prosto z garnkw wyjada resztki posikw. Peen godnoci wdz o twarzy nie wyraajcej adnych emocji, badawczo nas lustruje, by potem przyzwoli na zatrzymanie si. Ma tatua pokrywajcy cae ciao i pali cygaro z licia dzikiego bananowca. Wrczamy mu podarunki: sl, noe, garnki, tyto, chinin. Noszcy si

dumnie mczyni, z nierozcznym mandau za pasem, maj uminione torsy, brunatn skr, czarne oczy i wyskubane brwi oraz rzsy. Kobiety s bardzo szczupe i zaskakujco adne. Maj okrge buzie, drobne nosy i rozcignite patki uszne, w ktrych wisz* cikie miedziane piercienie. Take one s ukraszone tatuaami o rnych motywach. Niektre demonstruj w umiechu karmazynowe usta i poczerniae zby od ucia orzewiajcego i odkaajcego przewd pokarmowy betelu. Wok panuje spokojna atmosfera, adnego paczu maych dzieci. W tej spoecznoci matriarchalnej kobiety stanowigow rodziny. Oczywiciezajmuj si przygotowywaniem posikw, opiekuj si dziemi, tkaj maty, uprawiaj mae pola ryowe. Mczyni czsto bior dzidy i udaj si na polowanie, ktre moe trwa nawet kilka dni. Po drodze ywi si jadalnymi rolinami, korzeniami, tym wszystkim, co dungla moe im ofiarowa. Zwykle wracaj z jak zdobycz. Raz jest to dzik, innym razem mapy, we, jele. 207 Dzieci krc si wszdzie. Podobnie jak u wszystkich innych ludw prymitywnych, tak i tutaj zajmuj one miejsce uprzywilejowane. Obiektem zabawy jest pmetrowy waran, potomek prastarych gadw, przywizany do palmy. Okrony przez maluchw syczy gronie i bije ogonem o ziemi, aby odstraszy intruzw. Ich dziecistwo nie trwa jednak dugo. Miejscem edukacji modych Dajakw stanie si niedugo dungla. Chrzecijaska kolonizacja jeszcze ich nie dosiga, pozostali animis-tami, o czym wiadcz wyrzebione w drzewie poski. agodni w obyciu, yj w doskonaej symbiozie z lasem, dostarczajcym im wszystkich niezbdnych rzeczy: poywienia, drewna opaowego, budulca, lekarstw, nie zamierzaj pogodzi si z procesem wywaszczania terytorialnego. Wiod prymitywn i biedn egzystencj, ale nie marz o bardziej stabilnym yciu, o lepszym domu, elektrycznoci, szkole, ubraniach czy nawet o telewizorze. Ludno Borneo dzieli si na kilkanacie grup plemiennych. Wrd nich wyrniaj si Kajanowie, uwaani za arystokracj, Ibanowie, Kela-bici, Bidajacy i Punan, prawdopodobnie pierwsi mieszkacy wyspy. ycie pynie tu monotonnie, wszystkie dni s podobne do siebie i tylko narodziny, choroby i mier s wydarzeniem. A ludzie umieraj tu nie tylko od chorb, ale take gin w czasie polowa, przy wyrbie lasu, na wzburzonych wodach rzek. Tu przed witem budzi nas gone kukuryku, takie samo, jakie mona usysze na wszystkich szerokociach geograficznych wiata. W porannej mgle, ktra otula wszystko dookoa, idziemy do pobliskiej rzeki wykpa si. Toaleta, niestety, nie naley do duej przyjemnoci, bo z rana woda jest bardzo zimna. Niedawno pisao si nieco o Borneo. Odkryto tu prawdziwy skarb medyczny", rolin, ktra po testach laboratoryjnych okazaa si pomocna w leczeniu tak powanych chorb jak nowotwory, AIDS czy malaria. Optymistyczne zapowiedzi. Szkoda jednak, e rabunkowa gospodarka lena przyczynia si do nieodwracalnego niszczenia siedliska obfitujcego w roliny zdolne do ratowania wielu istnie ludzkich. Przedstawiciele WWF zarejestrowali te na zdjciach zagadkowego drapienika, bdcego prawdopodobnie nowym gatunkiem ssaka. Dziwne zwierz przypomina rozmiarami domowego kota, ma ciemnorude futro i dugi puszysty ogon. Ekolodzy przypominaj, e systematyczna, dobrze przemylana i naukowo zorganizowana grabiecza destrukcja rodowiska doprowadzia do zachwiania rwnowagi ekologicznej wiata liczcego na Borneo 15 milionw lat, 208 a ktry wspczesne pokolenie zastao jeszcze w nienaruszonym stanie. Ostatnie odkrycie powinno wzmocni wysiki w celu ochrony lasu deszczowego wraz ze wszystkimi zamieszkujcymi go stworzeniami. Przekraczamy grzbiet wododziau w interiorze wyspy, teraz mamy ju / grki. Termometr nie spada poniej 30 stopni, nawet w nocy, ktra przynosi troch wytchnienia. Przez chwil dostrzegam Krzy Poudnia, drogowskaz staroytnych eglarzy, ale zaraz zakrywaj go

burzliwe chmury zwiastuj kolejn nawanic. Nadciga oguszajcy szum ulewy, ktremu akompaniuje stado wyjcych gibbonw. Nie ma nic gorszego na wiecie ni kolejny dzie wkada na siebie mokre ubranie i buty. I znw marz o suchej odziey i klimatyzacji, a take o posiku przy stole i wygodnym ku. Niektrzy widzieli wczoraj latajc jaszczurk, z szerokimi bonami midzy palcami, ktra lotem lizgowym mikko wyldowaa na ziemi. Byo te na naszej drodze kilka jadowitych wy o perfekcyjnym kamuflau, wrd nich dziercy rekord miertelnoci bungaro o charakterystycznej czerwonej gowie. Teraz napotykamy na row misist raflezj, najwikszy pojedynczy kwiat na wiecie, osigajcy prawie metr rednicy. Ze wzgldu na rozsiewan intensywn wo gnijcego misa, A nglicy nazywaj t spektakularn pasoytnicz rolin, czerpic substan-i je odywcze z korzeni drzew, lilia pachnca trupem". Przywodzi ona na myl mj ulubiony durian, nektar bogw", ktrego magnetyczny zapach jednoczenie przyciga i odpycha. Wyprawa z dala od masowej turystyki, zmusza do konfrontacji / pokusami i onglowania na cienkiej linie odgradzajcej ambicje i rozwag od nadmiernego ryzyka. Pasjonujca przygoda atwo moe przemieni si w tortur. Wielu z nas ma gboko poranione nogi, a silny jak tur Max cierpi na febr, pniej okae si, e zapad na deng, wyjtkowo uciliw chorob wirusow przypominajc zwielokrotnion gryp. Roznoszona przez komary, czsto doprowadza do zgonu. Pomimo stosowanej profilaktyki nie omija nas malaria, a ponadto jedna z odzi rozbija si na wodospadzie. Skoczyo si tylko na strachu, chocia prd unis troch ywnoci. ()prcz odwagi, dowiadczenia i zdolnoci improwizacyjnych, potrzebna jest zawsze odrobina szczcia. Moi wsptowarzysze zasuguj na pochwa. Wykazuj motywacj, zdyscyplinowanie i... poczucie humoru, istotn cech w trudnych chwilach. Przed poudniem ciemnia si, nie sycha ju gosw ptactwa, wierzchoki drzew zaczynaj falowa i pierwsze olbrzymie krople spadaj 209 na ziemi. Zaraz potem niebo otwiera si i wszystko dookoa pogra si w wodzie. Nie moemy nawet normalnie rozmawia, huk piorunw i szum wody zaguszaj nasze sowa. W" por zdylimy wyeign poncha i uchroni si przed ulew, ale odzienie to silnie chonie wilgo i praktycznie take jestemy mokrzy. Po deszczu, ktry mia co z atmosfery Sdu Ostatecznego, wiato staje si bardziej intensywne, ziele bardziej nasycona, a powietrze przypomina saun. Po miesicu docieramy do toczcego mtne brzowe wody Mahakamu spowitego woalem porannej mgy. Do Samarindy, ostoi cywilizacji, pozostaje nam ju tylko jeden skok. Przepywamy przez tereny, na ktrych w latach 1982/83 trwajcy 18 miesicy jeden z najwikszych na wiecie poarw lasw strawi 20 procent drzew Wschodniego Kalimantanu. Samarinda, kres pasjonujcej przygody, obfitujcej w cige puapki i deprywacje fatyg. Podr w wiat nieznanych przestrzeni okupilimy zdrowiem, zmaganiami z ywioem i wasnymi sabociami. Teraz ju doskonale wiemy, co stanowi istot dajackiego porzekada: Kto czterokrotnie przepyn w gr rzek i spyn j z prdem, staje si starcem". Po prostu zostawilimy tam szmat swojego ycia. Jednak ju teraz czuj ciar wspomnie, ktre trudno bdzie wymaza z pamici. Samarinda 2006 Ha Long Kiedy pytaj.mnie, jak rodz si projekty moich podry, nie zawsze znajduj precyzyjn odpowiedzie. Z Ha Long wszystko jest proste. Archipelag ten zafascynowa mnie po obejrzeniem filmu Indochiny", bdcego nostalgi za utracon potg kolonialn. Zagadkowy czar egzotycznego wiata Indochin uchodzi powoli

w zapomnienie i ich koloryt oglda mona gwnie na pokych fotografiach w starych albumach. Chocia... s jeszcze zaktki z atmosfer minionych czasw. 211 Ostatnia donka na zatoce Ha Long Wyspy rozrzucone na wodach zachwycajcej Zatoki Tonkiskiej, byy tem dla Catherine Deneuve. Spodobaa mi si naduywajca opium, despotyczna kobieta, ktra elazn rk zarzdza plantacj kauczuku, ukrywajc kobiec wraliwo pod grub, nie przepuszczajc uczu skorup, ale jeszcze bardziej utkwio mi w pamici bajkowe pikno krajobrazw wysp. Jeli nie odwiedzie zatoki Ha Long, to nie bye jeszcze w Wietnamie", pisa chiski poeta Xiao San. Wpyn do niej, to jakby zagbi si w stare orientalne malowido, zdmuchnwszy pokrywajcy je kurz czasu, jest w tym co magicznego. Tysice malekich wysepek rysuj si ciemnymi, wyrazistymi konturami na tle horyzontu, skpanego w jaskrawych barwach zachodu; prawdziwie apokaliptyczny zachd soca zalewa niebo krwist czerwieni, wietliste strzay przeszywaj na wylot nabrzmiae chmury i rozpadaj si na drce zociste odamki, poyskujce w wodach tej zachwycajcej zatoki. Cz tego fascynujcego zaktka Wietnamu zostaa uznana przez UNESCO w 1994 roku za obiekt wiatowego dziedzictwa przyrodniczego. O wicie w rowej powiacie zabieram si z Hanhem Hoangthae eglarska przygoda na chiskiej donce /. rybackiej wioski Baichay na kilkudniowy rejs donk, eby z bliska ujrze smy cud wiata, jak nazywaj Wietnamczycy zatok Ha Long. Przy kieliszku biaego wina opowiada mi histori swojego ycia. By jeszcze dzieckiem, kiedy pod koniec wojny, w 1973 roku, pojawili si tu pierwsi rosyjscy turyci. W krtkim czasie Baichay staa si najsynniejsz miejscowoci letniskow caej Zatoki Tonkiskiej. Nauczy si wic paru sw po rosyjsku i zacz pracowa jako przewodnik. Potem uzyska stypendium na studia w Moskwie, zdoby tam dyplom inyniera, a nastpnie zatrudni si w fabryce meblowej w stolicy byego ZSRR. Za zaoszczdzone pienidze kupi sobie dom i t wanie d, ktra zapewnia mu przyzwoity dochd. Ju nie pracuje z turystami rosyjskimi, bo ich miejsca zajli Francuzi, Amerykanie, Wosi. Wyspy rozcigajce si na dugoci ponad dwustu kilometrw, to wystajce z wody wapienne gry-wysepki majce nieraz 200 metrw wysokoci. Niedostpne niczym skalne fortece, o niemal gadkich, idealnie pionowych cianach, podziurawione s mnstwem jaski. Wody deszczowe przesczay si do wapienia, rozpuszczay go i dryy jamy, ktre z czasem powikszay si, tworzc podziemne komory i korytarze dzieo 212 213 Sprzedawczyni souvenirw trwajcej miliony lat erozji. Wysp obronitych tropikalnymi rolinami jest prawie trzy tysice. Ulegaj nieustannej erozji w wyniku dziaania wiatru i wody, ktre rzebi ich powierzchni, nadajc im najwspanialsze ksztaty, przypominajce to ludzk gow podobn do sfinksa, to abdzia, sonia czy walczcych kogutw. Wszystko zaley od wyobrani obserwatora i od tego, z ktrej strony je oglda. eglujemy spokojnie po turkusowym morzu, pomidzy nie zamieszkanymi wyspami, ktre z rzadka tylko maj jak nazw. Niegdy miejsca te stanowiy pewne schronienie dla piratw, ktrzy mogli cieszy si spokojem w trudno dostpnych grotach i gromadzi tam upy zdobyte podczas napadw. Wielu jaski do dzi nie zbadano, poniewa wejcia do nich znajduj si bardzo wysoko na pionowych, skalnych cianach i s praktycznie niedostpne od strony morza.

Ju po zapadniciu mroku ledwie syszalny, niebezpiecznie bliski plusk wyprzedza zarys donki, ktra jest jeszcze ciemniejsza ni noc, odrobin rozjaniona dziki morskiej fluorescencji, i przecina nam niespodziewaMiejscowe groty suyy kiedy za schronienie dla piratw 214 215 Pywajcy bazar nie drog, lizgajc si bezszelestnie po powierzchni wody. Statek widmo, a moe piraci? Mona by napisa na nowo ktr z powieci Josepha Conrada, s tu wszystkie niezbdne elementy skadowe, a atmosfera i sceneria dokadnie takie jak te, ktre stanowiy to dla korsarskich napadw na okrty. Przychodz mi na myl romantyczni bohaterowie polskiego mary-nisty, rekiny, opium i rubiny. Niestety romantyczne donki zostay ju prawie cakowicie wyparte przez praktyczniejsze odzie motorowe. A al, bo nie mwic o ich uroku, te tradycyjne odzie o specyficznej formie charakterystycznej dla budownictwa okrtowego w Chinach, posiadaj znakomite waciwoci eglugowe tak na rzekach jak i na morzu. Maj paskie dzioby i rufy, mae zanurzenie, obszerne nadbudwki z trzciny i szerokie, prostoktne agle plecione z wkien rolinnych, napinane za pomoc wielu rwnolegych rejek. Zatoka tak urzeka Guy Hamiltona, reysera filmu bondowego" Czowiek ze zotym pistoletem, z Rogerem Mooreem w roli gwnej, e zayczy sobie krcenie scen wanie w tym rejonie. By rok 1974 i reyser nie otrzyma zgody wadz wietnamskich, musia si zadowoli zatok na poudnie od Phuket w Tajlandii, ktra w jakim minimalnym stopniu przypomina Ha Long. 216 Legenda gosi, e wysepki rozrzucone na wodach Zatoki Tonkiskiej jest czubkiem dugiego grzebienia ogromnego smoka, ducha wody, ktry spoczywa na dnie morza, gdzie schroni si po napaci na wrogw swego kraju. To jemu oraz czapli, duchowi gr, zawdzicza si powstanie narodu wietnamskiego. Mijamy wysp Titowa z urocz, mikroskopijn pla, podarowan swego czasu przez Ho Szi Mina kosmonaucie rosyjskiemu. Wkrtce zatrzymujemy si na wyspie Bonau. Z pmroku wyania si budzca groz i zachwyt olbrzymia grota, w ktrej rybacy i ich rodziny znajduj ochod i wytchnienie od bezlitosnego, tropikalnego soca. Do jednej z atrakcyjniejszych zalicza si wysp Bop Hon chronic w swym wntrzu obszerny zesp jaskiniowy. Groty cign si w gbi ziemi przez setki metrw. Przemoczony od wysokiej wilgoci przybysz, z trudem porusza si w nieustannym pmroku. Kada z jaski wyrnia si swoistym piknem i cile si wie z barwnymi legendami. To podziemne zaczarowane krlestwo z wielokolorowymi stalaktytami powstao w wyniku przeciekajcych od tysicleci wd deszczowych. W drodze powrotnej mijamy Cat Ba, najwiksz wysp archipelagu, jedn z kilku zamieszkaych. Wyspa i wody przybrzene s parkiem narodowym. W tym rejonie ichtiolodzy naliczyli 200 gatunkw ryb, 500 miczakw, 400 stawonogw oraz foki i delfiny. Jest ju ciemno. Ksiyc w peni odbija si w morzu, uwydatniajc czarny kontur picego smoka: oto wiat przepeniony spokojem, odlegy o cae lata wietlne od nieznonego chaosu naszych mkst. Rankiem od strony Filipin nadciga wiey, wschodni wiatr, ogon tajfunu, ktry w miesicacji letnich czsto spada na wietnamskie wybrzea. Natenie wiatru sabnie po pfzejciu przez wysp Hainan, a nastpnie przez barier wysepek w Ha Long. To dlatego wody tutejszej zatoki nigdy ii ie s wzburzone.

W Baichay nie mona nie zwiedzi malowniczego bazaru. Smakowity /apach smaonej ryby drani nozdrza i odek. Naga sabo uzmysawia mi, e mam apetyt na jedzenie. Podam wic za smug pocigajcej woni. Wybieram jedn z knajpek. Wszystkie s jednakowo malekie, to r.iczej skromne szynki ni restauracje i wrcz przyklejone jedna do drugiej. I 'otraw jest tyle, e trudno dokona wyboru. Przygldam si wystawionym aniom: s tu najrniejsze rodzaje ryb z rusztu, kraby, krewetki, dua ilo osw ostrych, jak rybny nuoc mam", i agodnych, pachnce warzywa, 217 krajane zielone banany, mita, pomidory, tapioka i oczywicie serwowany do wszystkiego ry, przyrzdzany na najdziwniejsze sposoby, take w postaci sodkiej i nieco kleistej papki. Wchodz midzy stragany, na ktrych zalegaj wykonywane rcznie z niezwyk starannoci wyroby lokalnej sztuki. Subtelna, poraajca umiechem i elektryzujca spojrzeniem panienka zachca do kupna towarw wasnej produkcji. Wiele kobiet ma krwistoczerwone wargi i poczerniae zby od zapamitaego ucia betelu. To zwyczaj szeroko rozpowszechniony wrd mieszkacw poudniowo-wschodniej Azji, przyzwyczajonych do tego agodnego narkotyku. Aby uzyska odpowiedni efekt, owija si kawaeczek owocu palmy arekowej w li pncej roliny, zwanej pieprzem betelowym, Piper betle, dodajc szczypt gaszonego wapna z muszelek i substancje zapachowe, przede wszystkim gambir, czyli wycig z lici lub pczkw krzewu Uncaria gambir. Kwas zawarty w orzechu areki niszczy szkliwo na zbach i szkodzi dzisom, nikomu to jednak nie przeszkadza. Wygld, ktry dla mnie jest niemal odstrczajcy, tutaj nie uchodzi za niemiy. Moj uwag przyciga melodyjny, nieco zawodzcy, gosik. Spostrzegam drobniutk posta dziewczynki, ledwie widoczn spoza gry somianych kapeluszy w ksztacie stoka, charakterystycznych dla tego kraju. Do tego stopnia, e stay si czci krajobrazu. Mona je zobaczy na pochylonych gowach kobiet, zajtych prac na ryowiskach, i na gowach wieniakw, ktrzy popychaj sochy cignite przez czarne bawoy. Nosz je rybacy, mieszkajcy na zacumowanych w zatoce odziach i mieszkacy miast, przemieszczajcy si po ulicach rowerem, ktry jest tu podstawowym rodkiem transportu. Takie s wanie Indochiny! Uwodziy i nadal uwodz wielu podrnikw atmosfer nieuchwytnej sodkiej melancholii. Chc na dugo zachowa te wspomnienia. Mam nadziej, e delikatna zasona tajemnicy, spowijajca ten region, gdzie ycie pynie spokojnym nurtem, proste jak w minionych dniach, nie prdko zostanie zerwana. Baichay 1999 Annapurna ZIM 1 rzede mn siedziba bogw" wyniose szczyty Himalajw, ktre zdaj si dotyka nieba. Powietrze jest przezroczyste, wiato jak czysty kryszta, niebo lazurowo bkitne. Wystarczy si rozejrze, by czowiek poczu si N/czliwy. Wysokie gry, pene tajemnic, i z naga zapadajca cisza budz strach, obnaaj najgbsz istot egzystencji. 219 Przyjechaem tu, eby,Li zmierzy z jednym z najwyszych szczytw Ziemi. Nie jestem alpinist, ale kiedy mj przyjaciel Jurek Kukuczka zaproponowa, bym wybra si z nim na Annapurn, nie zastanawiaem si ani chwili. Oczywicie nawet nie pomylaem, e zdoam wej na sam wierzchoek, mj osobisty cel by o wiele skromniejszy: wspina si, dopki starczy mi si, a do ostatniej granicy bezpieczestwa. Nigdy bowiem nie odstpuj od zasady, e chcc dowiadcza coraz to silniejszych emocji, trzeba prbowa przesun

granic ryzyka, natomiast pod adnym pozorem nie wolno przesuwa granicy bezpieczestwa. W Katmandu gono byo o nas, Polakach, zamierzajcych jako pierwsi zdoby Annapurn od poudniowej strony zim, a wic wtedy, gdy wszyscy inni zakoczyli wanie sezon bez spektakularnych sukcesw i powo i li opuszczali Nepal. Team, ktrego cz teraz stanowi, to prawdziwa plejada asw: Jurek Kukuczka, Krzysiek Wielicki, Wanda Rutkiewicz, Artur Hajzer oraz Rysiek Warecki i Micha Tokarzewski, lekarz. A jednak w hotelu Tukucha Peak, gdzie si zatrzymalimy, wyczuwa si w powietrzu napicie. Jestemy wszyscy troch zdenerwowani z powodu kopotw z biurokracj. W ministerstwie, ktre wydaje zezwolenia, z powodu niedopenienia pewnych formalnoci wykrelono nasz wypraw z oficjalnego rejestru. Dziki talentom dyplomatycznym Wandy niespodziewana przeszkoda zostaje pokonana. Po nocy spdzonej w rozklekotanym autokarze, 12 stycznia wysiadamy w miejscowoci Pokhara, skd wychodz wszystkie ekspedycje w zachodni cz Nepalu. Rekrutujemy ludzi, ktrzy przenios przez doliny, a do bazy nasze pokane, wace 30, 50 kg bagae. S to odznaczajcy si wielk wytrzymaoci uchodcy tybetascy oraz Gurkhowie, byli onierze Korony Brytyjskiej, uwaani za najdzielniejszych onierzy, jakich zna historia, a take kilka Szerpijek, ktre si w niczym nie ustpuj mczyznom. Szef grupy tragarzy szacuje spojrzeniem nasz ekwipunek, ktry zaraz przytrocz sobie do plecw w taki sposb, by przez ca drog zachowa idealn rwnowag. Wystarczy im do tego jeden trzcinowy sznur, od tyu podtrzymujcy adunek, z przodu przechodzcy przez czoo. Od tej chwili zaczyna si dla nich mordercza praca. Wkraczamy na stary trakt handlowy, biegncy w kierunku Tybetu. Jest to jeden w wielu szlakw trekkingowych moe nawet najatrakcyjniejszy gdzie po drodze mona zaopatrzy si w ywno oraz znale nocleg w ktrej z mijanych wiosek. 220 Idziemy gsiego przez cieki i mosty, ktre od czasu do czasu znikaj, porwane przez monsun. To, co jeszcze tydzie temu byo wskim strumyczkiem, teraz zamienio si w rwcy potok. Upadek do wody z bagaem oznaczaby w tych warunkach pewn mier. Tragarze id boso przez strome zbocza i bambusowe lasy, a do skraju lodowca. cieka zwa si, niebezpiecznie wznosi i opada wzdu rzeki, coraz bardziej wezbranej i rwcej. Nic dziwnego: dolina Kali Gandak jest najgbszym parowem wiata, gigantycznym kanionem wrzynajcym si pomidzy masywy Dhaulagiri i Annapurny, o cianach, ktrych wysoko przekracza pi tysicy metrw. Z rzadka pojawiaj si wioski; niemal nagle wyrastaj przed nami skupiska domkw z kolorowej gliny, o dachach z drewna i somy, z ktrych zwisaj suszce si pody rolne. Ludno przyjmuje nas yczliwie, z umiechem. Wszdzie witaj nas typowym nepalskim pozdrowieniem namaste, co oznacza nie tylko dzie dobry lub dobry wieczr, lecz ma jeszcze inny, gbszy sens, dajcy si odda sowami: kaniam si przed boskoci, ktra jest w tobie". Mode kobiety nosz stroje w jaskrawych kolorach, o kroju podkrelajcym ich smuke sylwetki, i zdobi si fantazyjnymi naszyjnikami ze zota, srebra i turkusw. Lepiej nie mwi o chmarach dzieci, ktre nie odstpuj nas na krok i dugo id za nami w nadziei, e uda im si wyudzi par cukierkw albo dugopis. Miejscowa ludno yje, a raczej wegetuje, dziki skromnym plonom prosa, jczmienia i ziemniakw, jakie udaje si zebra z jaowego gruntu. Ludzie znaj tu tylko cik prac od wschodu do zachodu soca, nieustajc walk z natur, ktra nie jest dla. nich askawa, przedwczesn mier spowodowan wyniszczeniem bd banalnymi chorobami; obce s im natomiast nienawi, maostkowo i przemoc. Kiedy przechadzam si wziutkimi uliczkami

starej wioski, mam wraenie, e odbyem podr w czasie i znalazem si w epoce Marco Polo, gdy wszystko tu zostao dokadnie takie, jakie byo wtedy. yje si tak samo, pielgnujc te same tradycje. Zatrzymujemy si na nocleg w domu, ktry suy wacicielom jednoczenie za mieszkanie i miejsce pracy. Niskie wejcie prowadzi do ciasnego pomieszczenia. W samym rodku pokoju stoi nad ogniem wielki garnek, a w nim gotuje si mleko jaka, z ktrego powstanie ser, suszony nastpnie na zim. Pod wieczr uroczyst cisz doliny przerywa beczenie owiec i ryk 221 jakw to stada schodz, z pastwisk. Natychmiast zaczyna si oywiona krztanina, tumek obstpuje zwierzta. Jedni doj, inni napeniaj mlekiem mae drewniane beczuki, dzieci goni owce, a potem trzymaj je mocno, nie pozwalajc im ruszy si a do koca dojenia. W tych zagubionych na kocu wiata wioskach ludzie yj w idealnej harmonii z przyrod, niewyobraalnie dalecy od naszego wzorca cywilizacyjnego. Ubogie wsplnoty rozsiane na rozlegym i nieznanym terytorium rzdz si odwiecznymi prawami i przestrzegaj nakazw oraz rytuaw tybetaskiego buddyzmu, ktre do dzi wzbogacaj tych przedstawicieli dumnej rasy grali. Tutaj razem z powietrzem wdycha si spokj, mdro i szacunek. Niebotyczne, omiokilometrowej wysokoci gry, chmury, ld, twar-*da jak kamie, trudna do zaorania ziemia skadaj si na obraz tutejszej natury, przepiknej, ale jednoczenie skpej i tak potnej, e czowiek w jej obliczu staje bezsilny. Jedyn dostpn moliwo wpywania na wasny los stanowi dla Nepalczykw modlitwa, a religia jest obszarem, na ktrym czuj si bezpiecznie. To ona nadaje ich yciu ten prosty, najistotniejszy sens, pozwalajcy przezwyciy trwog i samotno. Po czterech dniach docieramy do Lete. Tu opuszczamy szlak wydeptany przez turystw i karawany osw, ktre transportuj wszelkiego rodzaju towary z Indii i z innych okrgw Nepalu a do Tybetu i Chin, i odwrotnie. Zaczynaj si kopoty z tragarzami, domagajcymi si butw i podwyszenia uzgodnionej stawki. Po ostrej wymianie zda niektrzy odchodz. Wiele godzin zajmuje nam droga przez wspaniay las, tak rnorodny, e kady botanik zapiaby z zachwytu na jego widok. Wok nas kwitnce magnolie i rododendrony, bambusowe zarola, ciek obrzeaj fioletowe prymulki. Pod wieczr pogoda ulega cakowitej zmianie. O wicie gwatowna zamie niena uspokaja si, odsaniajc widok zapierajcy dech w piersiach. Przed nami, prawie na wycignicie rki, Annapurna: po nepalsku bogini obfitoci. Wschodzce soce barwi baniowymi kolorami lodowe szczyty i zawrotnie wysokie ciany, owietlajc wiat, ktry wyglda, jakby dopiero wyszed spod rki Stwrcy. W 1950 roku maharada Bahadur Rana zezwoli cudzoziemcom na przekraczanie granicy Nepalu. W tym samym roku francuska ekspedycja pod kierunkiem Mauricea Herzoga zdobya pierwszy spord omiotysicznikw wanie Annapurn. Przez prawie dwadziecia 222 Autor (z lewej) Z legend liimalaizmu |erzym kukuczka X :\ \ *

nastpnych lat nikt nie zblia si do tej gry, za to pniej jedna wyprawa gonia drug, w sumie byo ich dwadziecia siedem. Niestety, oglny bilans jest tragiczny. Trzydziestu szeciu osobom udao si zdoby szczyt, ale innych trzydziestu czterech miakw nigdy nie powrcio do swoich domw. Na wysokoci 4200 m zakadamy baz, z ktrej wyruszymy na poudniow cian Annapurny. Tego samego dnia nasza euforia ustpuje miejsca wielkiemu strachowi, kiedy nagle ziemia zaczyna dre, powodujc lawiny. Na szczcie nie wyrzdzaj nam adnych szkd. Bylimy wiadomi czyhajcych na nas niebezpieczestw, nie spodziewalimy si jednak, e bdzie ich a tyle: lawiny, grad lodowych odamkw, spadajce z hukiem seraki*. Krzysiek nie moe oprze si zdumieniu, mwi, e nigdy przedtem nie widzia, eby rozptay si naraz wszystkie moce natury. W czasie ekspedycji zimowej zwiksza si znacznie stopie trudnoci, co powoduje konieczno zwielokrotnienia wysikw nawet przez dowiadczonych alpinistw. Temperatury s nisze o 15-20C, wiej stae, bardzo dokuczliwe wiatry, wiksze s skoki temperatury podczas przechodzenia ze strefy nasonecznionej do obszaru pozostajcego w cieniu, dni s krtsze, opady niegu obfitsze, a w wieym niegu czowiek z atwoci si zapada. Wszystko to jednak nie odstrasza moich przyjaci, dla ktrych zima staa si normalnym sezonem wspinaczkowym. Odkrywam prawdziw kopalni nieznanych mi przedtem emocji. Coraz lepiej poznaj moich kolegw, ktrzy zrezygnowali z szalestw konsumpcyjnego stylu ycia, z codziennej gonitwy za wyimaginowanymi wartociami, aby mc cieszy si yciem autentycznym, przeywa zwycistwa, a od czasu do czasu take klski. Autentyczne ycie to nieustajca bezporednia konfrontacja z siami natury i z tym wszystkim, co jest przyrodzone czowiekowi: strachem, zmczeniem, saboci, ale rwnie odwag, siln wol, zdolnoci do powice. W dniu 1 lutego Jurek i Artur rozbijaj V obz na wysokoci 7400 m. Pogoda si pogarsza, sypie nieg, a na dodatek opada mga. S tak zmczeni, e decyduj si na 24 godziny odpoczynku. Wczesnym rankiem wychodz z namiotu. Do szczytu zostao jeszcze 700 m, tylko tyle, a zarazem a tyle. Pogoda jest okropna: chmury, gboki nieg, lodowate zimno, widoczno ograniczona do dwudziestu metrw. Coraz trudniej oddycha, a przed nimi jeszcze mordercza wspinaczka po pionowej cianie. Powoli trac nadziej na 224 *Seraki wielkie bryy lodu powstajce wskutek kruszenia si lodowca na stromym progu skalnym. /wycistwo. Pada nieg i byo bardzo zimno powie Jurek po powrocie po raz kolejny drczya mnie wtpliwo: i dalej, czy tym razem tla sobie spokj. W takich warunkach czowiek nie walczy o sukces, lecz wycznie o przeycie. A jednak nasza namitna mio do gr nauczya nas pokonywa nieludzkie warunki i prze naprzd". Z bazy, drog radiow, nadchodz sowa zachty: Idcie dalej, wierzchoek jest wolny od chmur dodaj im odwagi pozostali na dole przyjaciele jest szansa, e wam si uda". O godzinie 12.35 znajdujcy si na wysokoci 7500 m Kukuczka prosi, eby sprawdzi na zdjciu w archiwum, ktrdy powinni i, gdy jego pole widzenia zredukowane jest do zera. Z nasz pomoc udaje mu si odnale drog. Kontynuuj wspinaczk wzdu wskiej i urwistej grani, kady krok do przodu oznacza ogromny wysiek. I tak bdzie a do koca, do ostatniego kroku. O godzinie 16.00 stawiaj stop na szczycie jednego z czternastu omiotysicznikw, najwikszych gigantw naszej planety. Nastpuje kilka krtkich chwil radoci. Powolnymi ruchami, eby nie naraa puc na dodatkow prac, wykonuj par zdj. Nie ma nawet czasu, eby nacieszy si zwycistwem. Za chwil zapadnie zmrok, musz wic natychmiast rozpocz schodzenie. I jak czsto bywa, powrt okazuje si jeszcze trudniejszy ni wspinaczka, a droga usiana

puapkami. Nie odzywaj si do siebie ani sowem, s kompletnie wyczerpani, ale nie wolno im si podda, za wszelk cen musz wrci do namiotu. Dwa dni pniej, miertelnie znueni, zaronici, z ogorzaymi twarzami, docieraj do bazy. Teraz prbuj Krzysiek i Wanda, ale pogoda za bardzo si popsua. Wanda nie jest w najlepszej kondycji fizycznej i rezygnuje. Krzysiek powica swoje ambicje i schodzi razem z ni. Solidarno i przyja s Waniejsze od zwycistwa. Z czwrki przyjaci pozostao dzi tylko dwch. Jurek, wielka posta wiatowego alpinizmu, czowiek prawy i lojalny, w 1989 roku run w przepa, gdy dzielio go niewiele metrw od szczytu Lhotse, na ktrym by ju dziesi lat wczeniej i od ktrego zacz zdobywanie wszystkich po kolei omiotysicznikw. Take Wanda, dama Himalajw, pewnego dnia nie powrcia z gr, ktre tak bardzo ukochaa. Kathmandu 1987 Angkor zagroony IVto nie widzia nigdy Angkoru, nie wie, e koniecznie i szybko trzeba skorygowa list siedmiu klasycznych cudw wiata. Pochonita od prawd szeciu wiekw przez drapien dungl pradawna metropolia monarchii Khmerw oszaamia kadego przybysza. Tylko sam ten Cud archeologiczny, ktry nigdy nie mia rwnego sobie na wiecie", jak okreli to zamare miasto w 1860 roku jego odkrywca Henri Mouhot, jest wart podry do poudniowo-wschodniej Azji. Dzieo czowieka i przyrody wzbudza tu gbokie doznania estetyczne. Niepowtarzalne osobliwe pikno wywouje spontaniczny wybuch zachwytu i przypieszone bicie serca. Po raz kolejny odwiedzam klejnot cywilizacji Khmerw i ponownie jestem oniemiay z podziwu nieuchwytn magiczn aur. Korony drzew tworz zielony baldachim nad okaza wityni. Powalone drzewa przygniataj jej mroczne galerie i portyki. Obok nadziemne korzenie figowca bengalskiego wciskaj si niczym wijcy si w w kad szczelin, rozsadzajc omszae kamienie, a monstrualne pncza jak kaamarnica oplataj posg apsary, powabnej niebiaskiej tancerki w zmysowej pozie. Parne powietrze przesiknite intensywnym zapachem butwiejcej rolinnoci przyprawia o zawrt gowy. Potykam si o na wp zagrzebany w ziemi budynek. Niezmcony i wszechogarniajcy spokj wywiera hipnotyczne wraenie. adne przesadne i nadmiernie barwne okrelenia nie zdoayby odda tych wyczarowanych realiw. Przepeniona elektryzujc atmosfer witynia-mauzoleum Ta Prom, to w rzeczywistoci nie spotykany gdzie indziej na wiecie dramatyczny pojedynek si drapienej przyrody z dzieem geniuszu czowieka. Dominujce w Azji Poudniowowschodniej bogate imperium Khmerw ze stolic w Angkor zawdziczao swoj saw Dajawarmanowi II panujcemu na pocztku IX wieku. Krlowie budujc system irygacyjny wzbudzajcy podziw dzisiejszych specjalistw, zapewnili dobrobyt swojemu ludowi. Rozlega sie kanaw, tam i sztucznych zbiornikw baraj" pozwalaa na trzykrotne zbiory ryu w roku, a jedno z najbardziej rybnych jezior na wiecie Tonie Sap, gwarantowao nieprzebrane poowy. Mieszkacy zamonego, milionowego Angkoru, lecego na szlaku czcym Pwysep Malajski z Chinami i Indiami, yli z handlu jedwabiem, koci soniow i przyprawami. Dajawarman II zaczerpn z hinduizmu kult krla-boga i jemu ywemu wcieleniu Sziwy poddani oddawali bosk cze. Kolejni wadcy przecigali si we wznoszeniu monumentalnych budowli sakralnych. Jest ich kilkadziesit. Angkor Wat i Angkor Thom stanowi dwa najwiksze kompleksy. O pierwszym mona powiedzie, e jest najwspanialszym obiektem sakralnym jaki kiedykolwiek stworzya ludzko. Dominuj nad nim zadziwiajce wiee w ksztacie gigantycznych lotosowych pkw. Najwikszym jego

skarbem jest galeria paskorzeb zawierajca ponad 20 tysicy figur bdcych kronik ycia codziennego Kambody. W centrum drugiej budowli ley witynia-mauzoleum Bajon. To 226 227 las kamiennych filarw, intrygujce dzieo architektury, zadziwiajce koronkow kompozycj i jednoczenie budzce poczucie grozy swoj po-spnoci. Z kadej strony patrzy na przybysza 216 cyklopowych, penych spokoju i agodnoci oblicz bstw, wykutych na 54 wieach. Emanuje z nich enigmatyczny umiech religijnego uniesienia, ktry Francuzi nazywaj Umiechem Angkoru". Na pocztku XV wieku dobiegy koca dugotrwae i kosztowne wojny, ktre pozwalay nieustannie rozszerza granice kraju i egzekwowa daniny. Wkrtce imperium zostao podbite i okupacja syjamska pooya kres jego wietnoci. Mityczn metropoli owadn las tropikalny i w czeni zapomnieli o jej istnieniu. Dopiero w 1861 roku odkry j Henri Mouhot, sponsorowany przez Krlewskie Towarzystwo Geograficzne w Londynie. wiat nie mia jednak moliwoci poznania wyjtkowej wartoci skarbw kultury pogronych w gbokiej niepamici. Nie pozwalay na to burzliwe losy Kambody, konflikty wewntrzne, holocaust Poi Pota, inwazja wietnamska czy pola minowe. Sam nie raz musiaem uwaa, aby nie zboczy z wytyczonych cieek, bo nie wszdzie byy ostrzegajce tabliczki Danger land mines!". Miasto, o powierzchni Warszawy, odrodzio si w ostatnim dziesicioleciu. Kambodanie wrcili tu, aby zapali wotywne wiece i modli si z wielk czci. W Angkor ponownie zaczo bi serce, przywracajc wi z przeszoci. Wraz z miejscowymi pojawili si take turyci. Impulsem do odbycia egzotycznej podry do zagadkowej metropolii byy dla mnie wyidealizowane sztychy Louisa Delaportea z 1880 roku, ktre przypadkowo wpady mi w rce. Przedstawiona na nich atmosfera wiktoriaskiej eksploracji natychmiast przycigna moj uwag. Byo to ponad 30 lat temu, tu przed opanowaniem kraju przez Czerwonych Khmerw. Rozpalona wwczas modziecza fascynacja pozostaa po dzi dzie. Rzadko poddaj si nostalgii, ale wspominam, e jedc samotnie niczym intruz od wityni do wityni wierzchem na soniu, miaem niemie poczucie profanacji tego odizolowanego miejsca. Zaklty jego urokiem wracaem tam wielokrotnie i za kadym razem odkrywaem coraz to nowe blizny, nowe lady barbarzystwa. Tego, czego nie spustoszyy zb czasu, monsunowy klimat, bdy konstrukcyjne, tropikalne deszcze, osiadajce fundamenty, drobnoustroje lub erozja, dokonuj bandy, ktrych rozboje odciskaj gbokie pitno na 228 wityniach. Raz zwrciy moj uwag dopiero co pozbawione gw rzeby dwch lww strzegcych wityni Banteai Srei, innym razem w Bajon kady mj krok ledzio spod pprzymknitych powiek oblicze Buddy podziurawione pociskami przez onierzy wietnamskich. Kiedy indziej rzuciy si w oczy odupane kamienie i brak posgw w Angkor Thom, albo odcita dutem gowa mitologicznej figury w Preah Khan. Metodyczny i regularny rabunek osign niespotykane rozmiary w 1979 roku po upadku reimu Khmer Rouge. To oni przez pewien okres mieli monopol na nielegalny wywz, przejty pniej przez wyszych oficerw armii i wysoko postawionych funkcjonariuszy pastwowych. W 1993 roku w Siem Reap, w bezporednim ssiedztwie kompleksu wity, uzbrojeni bandyci wykradli z Pracowni Konserwacji Zabytkw ekspozycj przygotowan na zagraniczn wystaw. W sze lat pniej policja skarbowa zatrzymaa na granicy wojskow ciarwk z 10 tonami upu. W 2004 roku uniemoliwiono wywz kilkunastu bezcennych statui o wadze 2 ton 11 krytych w workach z ryem.

Kilka miesicy temu International Herald Tribune" bi na alarm. Niektre ze witych budowli wzniesionych dla kontemplacji i uwielbienia bogw, s w 80-90 procentach ogoocone przez szmuglerw antykw. A pochodzca std jednokilogramowa figurka jest warta tyle co kilogram /lota. Drogocenne dziea sztuki trafiaj zwykle do handlarzy w Bangkoku, skd wysyane s do europejskich i amerykaskich kolekcjonerw i antykwariuszy. Interpol szacuje, e roczne obroty tego procederu sigaj I -2 miliardw dolarw. Historia wspomina, e w 1924 roku odwiedzi Angkor mody Andre M alroux, pniejszy wybitny pisarz i minister kultury w rzdzie de Gaulle'a. W 1957 roku kandydowa do literackiej Nagrody Nobla, ale przegra wtedy / Albertem Camusem. Malroux razem z ona Clar i przyjacielem lnu isem Chevassonem odupa w wityni Banteai Srei filigranowe reliefy <' wadze tony, ktre przygotowa do wywiezienia do Francji. Aresztowany I'iv.cz andarmeri kolonialn, zosta skazany na trzy lata wizienia, ale I/jki interwencji wpywowych intelektualistw wyrok zamieniono na warunkowy. Cay wiat mg si w przyszoci dowiedzie o ryzykownej wyprawie Malraux do Kambody dziki jego wspaniaej powieci Droga krlw. Jest to historia dwjki Europejczykw, ktrzy maj nadziej odnale zagubione miasto, nie odkryte jeszcze przez mieszkacw Zachodu, i skorzysta finansowo na sprzeday zgromadzonych w nim 229 witynia-mauzoleum Bajon usytuowana w centrum cytadeli Angkor Tiom dzie sztuki. W rzeczywistoci ksika stanowi swoisty akt publicznych przeprosin za dokonan kradzie. We wczesnych latach siedemdziesitych miaem okazj spotka tego intelektualist i podrnika w Phnom Penh. Nie pracowa ju wwczas w ministerstwie. Mieszkalimy w ssiadujcych ze sob pokojach hotelu Le Royal. Wprawdzie budynek zachowa swj klasyczny, kolonialny styl, utraci jednak wiele z cechujcego go splendoru. Siedemdziesicioletni wwczas Malraux odznacza si wci wielk jasnoci umysu i silnym charakterem. Opowiada mi o swoim penym aktywnoci yciu, o wojnie domowej w Hiszpanii, o aresztowaniu go przez Niemcw w czasie drugiej wojny wiatowej, o miaych ucieczkach i wielkich podrach, ktre podejmowa, by unikn rutyny codziennego ycia. Nigdy jednak nie wspomnia ani sowem o swoim yciu prywatnym, naznaczonym wieloma przykrymi przeyciami, ani te o epizodzie dotyczcym jego wyprawy do Banteai Srei. Przed kilkoma laty premier Kambody Hun Sen prbowa wprowadzi w ycie dekret antyprzemytniczy i antykorupcyjny, dajc od policji wzmoenia kontroli celem naprawy zepsucia moralnego" i zabezpieczenia dzie230 Angkor Wat uwaana jest za najwiksz budowl religijn na wiecie. Zdjcie poniej, tchnce tajemniczoci ruiny Ta Prom dzictwa kulturowego. Ustawa nie ukrucia dziaalnoci rabusiw, na to nie pozwolio zbyt rozpowszechnione apownictwo. Pomoc zaoferowa rzd Stanw Zjednoczonych, ktry w 2004 roku podpisa z Kambod pakt o ochronie jego zabytkw, rozszerzenie umowy z 1999 roku, w ktrej Waszyngton /.obowizywa si do cilejszej kontroli importowej dzie sztuki khmerskiej. Jest jeszcze drugi istotny aspekt, ktry moe niepokoi bywalca Angkoru: widoczna w ostatnich latach inwazja biznesu turystycznego. W 1990 roku w sennym Sicm Reap byo zaledwie kilka hoteli. Dzi jest duo ponad sto i daj dach nad gow p miliona obcokrajowcom rocznie, nie liczc tysicy pielPismo Dyrektora Generalnego UNESCO do Jacka Pakiewicza:

Tylko nieliczne miejsca wiatowego dzie-= dzictwa kulturowego tak niesamowicie oddziaiywuj na wyobrani jak Angkor. witynia I Angkor Wat, jedna z najwikszych budowli | sakralnych na wiecie, jeli nie najwiksza, I rzeczywicie zapiera dech w piersi. Czy dziaa tak niezwyky splot kamienia bujnie rozrastajc si rolinnoci? Wyaniajcy si z dungli spektakl ruin Angkoru jest niezapomniany. Zadziwia pikno tysicletniej sztuki khmerskiej. Jestemy pod wraeniem wdzicznych tancerek z reliefw, ktre przekazuj nam histori wspaniaej cywilizacji. Pan w swojej ksice staje si ambasadorem jednego z najbardziej niezwykych zabytkw wiatowego dziedzictwa kulturalnego. Oczarowany tajemniczym Angkorem, zaraa Pan swoj pasj czytelnikw. Podkrela Pan, e jeli chcemy zachowa zabytki Angkoru dla przyszych pokole, aby mogy podziwia je w najbliszym tysicleciu, niezbdna jest ich konserwacja. Od 1992 r., a wic od momentu wprowadzenie Angkoru na list wiatowego dziedzictwa kulturowego, UNESCO wsplnie ze specjalistami khmerskimi koordynuje najwiksze prace konserwatorskie w Azji. Mam nadziej, e dziki Paskiej publikacji wzronie zainteresowanie odbudow Angkoru. Pary, 13 lipca 1999 r. Federico Mayor Wyidealizowany sztych i Louisa Dclaporte'a /. 1880 r. grzymw buddyjskich, dla ktrych Angkor jest centrum kultu religijnego. Wcignite na list wiatowego dziedzictwa kulturowego UNESCO unikalne zespoy zabytkowe zostay w duej mierze oczyszczone i odrestaurowane, przez co te zatraciy swoj autentyczno. Pord wity trudno jest si opdzi od sprzedawcw oryginalnych" antykw. Trudno te, /.c wzgldu na wysypujcy si z klimatyzowanych autokarw korowd przybyszy, zrobi dobre zdjcie majestatycznego Angkor Watu skpanego 0 wicie w rowej powiacie. Gromady bosych dzieciakw dopadaj turystw, oferujc krzykliwie coca-col, piwo, widokwki i rkodziea. Miejscowe wadze uwaaj, e dziki stabilnoci politycznej kraju w 2010 roku liczba odwiedzajcych moe sign miliona. Nachodz czowieka mieszane uczucia. Czy nie zadepcz oni gwnej atrakcji turystycznej Indochin, przewyszajcej swoj monumentalnoci egipskie piramidy czy budowle Majw? Czy staroytna stolica nie utra1 i swojej surrealistycznej atmosfery? Zagroenie wisi niczym miecz Da-moklesa, podobnie jak i nad wieloma innymi wspaniaymi miejscami na wiecie bdcymi magnesem dla turystw. Na przykad w andyjskim Machu Picchu czy najsynniejszym parku Yellowstone dawicym si od 3 milionw wycieczkowiczw. Do nich mona ju doczy take Akropol, lagun weneck, wyciosan w skale Petr, Wielki Kanion Kolorado, Wyspy (ialapagos czy Wielki Mur Chiski. W 2004 roku zanotowano na wiecie ponad 680 milionw podrnych, ktrzy wydali 480 miliardw dolarw. Fakt, przemys turystyczny dewastuje zabytki. Nic wic dziwnego, e i oraz czciej pojawiaj si gosy woajce o ich ratunek. Aby zachowa dla potomnoci szczeglnie atrakcyjne miejsca, naley wprowadzi restrykcje, \ire jednak nie powinny utrudnia ich podziwiania. Siem Reap 2005 232 Czerwoni Khmerzy Vv iele razy igraem z losem, lecz tym razem nie byem pewien, czy odwaga i zimna krew wystarcz, bym zdoa wybrn z tej sytuacji. Trafiem w miejsce, gdzie wstp obcemu, a tym bardziej reporterowi, jest surowo wzbroniony.

W zawodzie poszukiwacza przygd czsto zdarza si taki moment, e musi on dokona wyboru, czy cofn si w obliczu ryzyka i potem aowa tego, czy te zrobi jeszcze jeden krok naprzd, naraajc si na due niebezpieczestwo. Tym razem wybraem to drugie. 234 Znajduj si w Pailinie, miasteczku, w ktrym mieci si kwatera gwna Czerwonych Khmerw. Ta buntownicza i krwawa frakcja ekstremalny odam komunizmu w latach 1975 1979 przeksztacia Kambod w stalinowski agier, dopuszczajc si rzadko spotykanych okruciestw i ludobjstwa, ktre przyniosy mier co czwartemu mieszkacowi tego kraju, czyli okoo 1,5 miliona ludziom. To tu w Pailinie zapadaj decyzje o akcjach partyzanckich w caej Kambody. Liczca 24 tysice armia Czerwonych Khmerw cieszy si saw doskonaych onierzy. S bez litoci" mwi mi pewien dziennikarz w Phnom Penh. Poddawani s gbokiej indoktrynacji psychologicznej i utrzymywani w elaznej dyscyplinie. Mwi si, e w walkach w dungli nie maj sobie rwnych. Organizuj akcje sabotaowe, zajmuj strategiczne pozycje, kontroluj niektre rejony, przenikaj do miast i wsi, terroryzujc ludno i mordujc tych, ktrzy nie chc z nimi wsppracowa. Stanowi nieustanne zagroenie, bo pami o ludobjstwie jest zbyt wiea, aby kto odway si stawia im opr. Std wiedzie trakt, po ktrym kursuj kurierzy, przemycajc rubiny do ' Tajlandii. Do Ban Pakkard, po drugiej stronie granicy, jest niecae 30 km, a stamtd, po dwch godzinach jazdy samochodem, dojeda si nad morze do Trat, gdzie wraz z rodzin mieszka, majcy 67 lat, Saloth Sar, znany jako Poi Pot, despota odpowiedzialny za masakr swojego narodu. Mwi si, e jeszcze dzisiaj sprawuje absolutn wadz nad armi. Ten zaktek Kambody naley do najmniej zaludnionego w kraju. Okolica jest grzysta, dzika, z niewielk liczb rzek i jeszcze mniejsz liczb drg. Battambang, najwiksze miasto tego rejonu, jest oddalone 0 90 km. Ale wyjedajcz tego miasta, mona dojecha jedynie do Treng, w poowie drogi. Pote"m zaczyna si strefa zakazana. Aby uniemoliwi ofensyw wojskowych oddziaw rzdowych, dungla jest dosownie nafaszerowana dziesitkami tysicy min. Na tych terenach wylatuj w powietrze nie tylko zwierzta, ale take i ludzie. I jakby tego byo mao, 1 >bszar ten naley do najbardziej malarycznych regionw wiata, o wysokim wskaniku miertelnoci. Spoeczno wiata czsto jest wiadkiem wielkich niesprawiedliwoci. W okresie wojny domowej w Kambody adne pastwo nie przejawio /ainteresowania, co dzieje si w tym kraju, ani te nie prbowao interweniowa, aby powstrzyma holocaust. adna komisja praw i /.owieka nie prbowaa postawi przed midzynarodowym trybunaem 235 winnych tych czynw. Co ciekawsze, od padziernika 1991 roku, za przyczyn absurdalnej polityki Organizacji Narodw Zjednoczonych, Czerwoni Khmerzy wchodz w skad jednego z czterech stronnictw Najwyszej Rady Pastwa, ktrej przewodniczy ksi Sihanouk. Ich wpywy zwikszyy si do tego stopnia, e stali si oni niebezpiecznym partnerem do pierwszych wolnych wyborw. Jest rok 1993. Dziesi procent powierzchni Kambody znajduje si pod cis kontrol Czerwonych Khmerw. Pailin, wane centrum wydobycia rubinw i innych szlachetnych kamieni, te jest w ich rkach. W tym zagubionym na poudniowy m-zachodzie kraju miasteczku, ku ogromnemu niezadowoleniu partyzantw, od kilku miesicy przebywa paru obserwatorw wojskowych z ramienia ONZ, przysanych tu zgodnie z trakta-1 tem pokojowym podpisanym w Paryu jesieni rok wczeniej. Nie maja oni atwego ycia, mieszkaj w jednym z wyizolowanych domw, bez prawa swobodnego poruszania si po

miasteczku. Kade oddalenie si wymaga zgody Czerwonych Khmerw, a takie nie czsto zostaje wydane. O ich wrogim stosunku do si pokojowych wiadczy fakt, e niedawno odmwili zgody na ldowanie helikoptera Bkitnych Hemw z przedstawicielem sekretarza generalnego ONZ Yasushi Akashi na pokadzie. Od p roku ONZ przebywa w wyczerpanej bezsensown wojn domow Kambody. Do zada Bkitnych Hemw naley przywrcenie porzdku i poprowadzenie kraju drog narodowej zgody. Zmasowane siy midzynarodowe, liczce 21 tysicy onierzy, maj pomc narodowi kambodaskiemu w podwigniciu si z tragicznej przeszoci. Postawiy te przed sob cel zdemilitaryzowania oddziaw partyzanckich, wywodzcych si z czterech frakcji konfliktu, oraz zorganizowania repatriacji blisko p miliona uchodcw. Niestety, zakrojone na szerok skal, skomplikowane i niezwykle kosztowne operacje nie przynosz oczekiwanych skutkw. Czerwoni Khmerzy nadal kontroluj cz terytorium zasobnego w drogocenne kamienie i poszukiwane gatunki drewna. Dopiero niedawno przesta pada ulewny deszcz, powietrze robi si duszne i trudno jest oddycha. Kr w kauach, prbujc wychwyci co bardziej interesujce sytuacje do utrwalenia na zdjciach. Ludzie pozwalaj si fotografowa, niektrzy prbuj pozowa, wszyscy dziwi si obecnoci Europejczyka, ktrego pojawienie si tu musi by rzadkoci. W niemiaych umiechach czai si jednak chodna obojtno. Trudno porozumie si, bo mieszkacy mwi tylko lokalnym jzykiem. Przy straganie z artykuami 236 pochodzcymi z przemytu z Tajlandii stawiam piwo, mad in Bangkok", mczynie, ktry zna kilka sw po francusku... Nazywa si Lokh Pekh, ma ciemn skr, lekko spaszczony nos, czar-i ic oczy, czarne gadkie wosy. Moe mie 40 lat, a moe tylko 30. Lokh chce si zrewanowa i zaprasza mnie do siebie. Mieszka na przedmieciu miasteczka, w domku na palach tu przy niewielkiej rzece, znajdujcej ujcie w Jeziorze Tonie Sap, najbardziej rybnym jeziorze na wiecie. W cigu paru minut ona i teciowa mojego nowego znajomego przygotowuj na macie dymicy ry i suszon ryb z bardzo smakowitym sosem. Pij paskudne wino palmowe, ale to lepsze ni niepewna woda, ktr podaj gospodarze. Pytam, czy Lokh mgby mnie zaprowadzi do synnej w caej pou-d aiowo-wschodniej Azji odkrywkowej kopalni rubinw. To niemoliwe, ho cay teren jest pod cis ochron. Wstp jest tam zakazany nawet dla mieszkacw Pailina". Mimo to prbuj zbliy si do kopalni i z daleka widz pracowicie uwijajce si koparki i buldoery. Stad wanie cenne rubiny trafiaj do Chanthaburi w Tajlandii, uwaanej za stolic tych kamieni. Nieopodal, przed szaasem pod daszkiem z gazi palmy grupa onierzy gra w karty. Jeden drzemie w hamaku, kilku zajmuje si czyszczeniem broni, a jest tu cay arsena: chiskie wyrzutnie pociskw rakietowych, rosyjskie AK 47, modzierze, bazooki, miotacze granatw i kwintale amunicji. Kiedy z ukrycia zabieram si do fotografowania, niespodzianie jeden / nich wypatrzy mnie i teraz zblia si do mnie z pistoletem maszynowym. da okazania dokumentw i rozkazuje, ebym poszed z nim. Staram si zwrci uwag dwch onierzy w niebieskich hemach, ktrzy przechodz /Lipenie niedaleko, ale nie maj najmniejszej ochoty na interwencj. Pociesza mnie fakt, ze przynajmniej .s wiadkowie mojego aresztowania. Pomieszczenie, W ktrym mieci si kwatera wojskowa, jest drewnianym domem, tylko nieco wyszym od pozostaych. Zamykaj mnie w obskurnym pomieszczeniu, w ktrym znajduje si tylko st i jedno rozwalone krzeso. Nie mog mie powodw do zadowolenia. Przychodz mi na myl makabryczne narzdzia tortur, ktre ogldaem w ohydnym muzeum w Phnom Penh. Jakie czekaj mnie teraz niespodzianki? Bg raczy wiedzie. Staram si opanowa strach i oceni na spokojnie sytuacj. Prbuj przypomnie sobie zasady konwencji midzynarodowej, na ktre mgbym si powoa, ale nic nie przychodzi mi do gowy.

Natomiast odwiea mi si w pamici historia dwch losyjskich inynierw schwytanych przed laty w pobliu granicy 237 z Laosem. Ich niefortunna przygoda zakoczya si tragedi. Jeden nich zmar, a drugi zosta wypuszczony na wolno dopiero pod dwch latach. Rozwaania przerywa wejcie oficera. Doskona* francuszczyzn zaczyna przesuchanie. Jaka jest moja profesja, w jakim celu przyjechaem do Kambody? Co robi w Pailinie? Jak si tu dostaem? Z lekcewaeniem w gosie mwi, e musz mie duo odwagi, skoro zapdziem si w tak odlege strony, i e rejon ten jest zakazany nawet dla obywateli Kambody. Pyta, czy zdaj sobie spraw z powagi sytuacji? Kontroluj swoje odpowiedzi, staram si by powcigliwy. Oficer kontynuuje przesuchanie. Pytania dotycz teraz kamieni szlachetnych. Kto pana tu przysa? Z kim jest pan w kontakcie w Bangkoku? Jaka ilo kamieni pana interesuje?" Potem zmienia ton i zaczyna straszy. Handel kamieniami jest zabroniony i podlega surowej karze. Jeli chce pan wrci do domu, to radz ze mn wsppracowa". ledztwo trwa ju drugi dzie. Nieoczekiwanie do celi wchodzi inny czowiek. Otwiera mi przed nosem mj paszport, wskazujc na chisk wiz. Co pan tam robi?" Wiem, e Chiny zawsze popieray t frakcj, prbuj wykorzysta ten fakt. Kiedy pan tam by?" pyta oficer, nie mogc dopatrzy si stempla wjazdowego. Wizy nigdy nie wykorzystaem, ale blefuj, e kiedy przyjedam do Pekinu, to zawsze oczekuj mnie pewni" panowie, ktrzy bior mnie pod swoj kuratel. Khmer koniecznie chce wiedzie, jacy to ludzie czekaj na mnie na lotnisku. Powtarzam, e s to sprawy bardzo poufne i nie jestem upowaniony do rozmw na ten temat. Fina jest zaskakujcy. Par godzin pniej dwch onierzy eskortuje mnie do helikoptera Mi-17, ktrym przylecia tutaj jaki dygnitarz khmerski. Rosyjski migowiec lata tu w subie Bkitnych Hemw i wanie wraca do Phnom Penh. Zdam zrobi tylko kilka zdj, w tym jedno ujcie kopalni, bo pilot jak pocisk nabiera wysokoci. Widzc moje zdziwienie, po oddaleniu si od ldowiska wyjania: Rwny tydzie temu, wanie w tym rejonie, Khmerowie ostrzelali nas. Wol da drapaka tak szybko, jak to jest tylko moliwe". Phnom Penh 1993 Wielka Rafa Koralowa Rzecz dziaa si w 1768 roku. Angielski okrt Jego Krlewskiej Moci Endeavour" pod dowdztwem Jamesa Cooka eglowa wzdu wschodniego wybrzea Australii / zadaniem odnalezienia mitycznego kontynentu Terra Australis. W nocy 11 czerwca aglowiec osiad na rafie i zachodzia obawa, e w czasie odpywu moe si przeama. Cookowi si powiodo, ale Wielka Rafa Koralowa w cigu nastpnych 130 lat pochona 1200 statkw. Obecnie najczstszymi ofiarami podstpnej rafy bywaj jachty aglowe. 239 Po dramatycznej walce zaoga uratowaa wtedy okrt, wywoc na szalupach najciszy adunek. Byo to pierwsze spotkanie przybyszy ze Starego Kontynentu z Wielk Raf Koralow. Od tamtej pory trafiy tu niezliczone rzesze ludzi. Astronauci ogldaj z kosmosu nie tylko Wielki Mur Chiski dugoci 3 tysicy kilometrw, cyklopow konstrukcj bdc wyrazem geniuszu ludzkiego, ale wyranie rozrniaj te turystyczn atrakcj Wielk Raf Koralow, najwiksz na naszej planecie konstrukcj zbudowan przez ywe organizmy: niewielkie polipy koralowe. Wywietlany niedawno animowany film o tym zaktku wiata Gdzie jest Nemo podbi serca Amerykanw, tak dzieci jak i rodzicw. Widzowie mogli zanurzy si z bohaterami w morsk

to, by odkry zapierajcy dech podwodny wiat australijskiej Rafy i przey tam emocjonujce przygody. * Pena humoru i dowcipu bajka o tacie Marlinie, ktry poszukujc syna, spotyka rekiny wegetarianiny, surfujce wie, niebezpieczne meduzy i wiele innych niezwykych morskich stworze, staa si jednym z najwikszych przebojw roku. Fascynujce podwodne krlestwo Wielkiej Rafy Koralowej na szelfie kontynentalnym jest jednym z najwspanialszych cudw natury na wiecie", zachwalaj nie bez kozery turystyczne foldery. W zalenoci od rda informacji zajmuje ona powierzchni od 280 000 do 344 000 km2 i rozciga si pksiycem wzdu wybrzea pnocno-wschodniego Australii od 1900 do 2500 kilometrw. Nie ma zgody co do tego, gdzie ona si zaczyna i koczy, ale wszyscy s jednomylni, e bezwzgldnie jest ona straszliwie wielka. W trosce o zachowanie jej przed degradacj w 1975 roku wadze australijskie ustanowiy na obszarze tego gigantycznego efektownie rnorodnego i bardzo zintegrowanego kompleksu raf i wysp Great Barrier Reef Marin Park, Morski Park Narodowy. Niezwyka fauna i zachwycajce otoczenie sprawiy, e Wielka Rafa, najstarszy ekosystem na Ziemi, w 1981 roku zostaa wpisana na List wiatowego Dziedzictwa Przyrody UNESCO i jest ona dzi najwikszym akwenem morskim znajdujcym si pod ochron. W sezonie 2003/2004 Australi odwiedzio ok. 5 milionw obcokrajowcw, ktrzy pozostawili tam prawie 700 milionw dolarw australijskich. Wikszo z nich przebywaa na terytorium Morskiego Parku. Wielbiciele podwodnego krlestwa, ktrzy nie byli na antypodach al si, e szkoda tylko, e to tak daleko i drogo. Najlepszym sposobem poznania uroku raf jest podwodne nurkowanie, tak z akwalungiem, jak i z fajk. Bardzo atrakcyjne s wycieczki 240 I przeszklonymi odziami podwodnymi, gdzie na wzr dziecicych snw 0 tej odzi podwodnej" i o kapitanie Nemo, przez ogromne okna mona zachwyca si niesamowitym milczcym wiatem. Z ziemi Rafa prezentuje si raczej niepozornie, pki nie poleci si turystycznym helikopterem. Z jego pokadu mona doceni prawdziwe bogactwo barw. W przepiknie turkusowych wodach, jak okiem sign, cign si rafy. Zejdmy jednak pod wod. Po dopenieniu wszelkich wymogw 1 zapoznaniu si z instrukcj zabraniajc zbierania okazw fauny i flory jako pamitek oraz zakcania spokoju tego rodowiska, jestemy gotowi do nurkowania w towarzystwie gwarantujcych bezpieczestwo instruktorw. Ttnica yciem aglomeracja, w ktrej uderza niezwyka rnorodno form ycia, jest sceneri z innej planety. W krystalicznie czystej wodzie na wycignicie rki ma si bajkowo pikny wiat nasycony wszystkimi moliwymi barwami. Od pierwszej chwili czowiek ulega podwodnym doznaniom i zatraca si w bkitnym stanie niewakoci. Rafa przybiera form delikatnych gazek, koronkowych wachlarzy mienicych si bogat palet kolorw. Pord coraz to nowych kuriozalnych kompozycji, istnego kolorowego kalejdoskopu, przemykaj chmury ryb, rozgwiazdy przypominajce arcydzieo sztuki jubilerskiej, kraby, homary, .i od czasu do czasu pojawia si take ciekawski, wcale nie agresywny rekin czy zowroga barakuda. W tym bezgranicznym akwarium zwracaj uwag ryby, ktre nazywa si ze wzgldu na podobiestwo: papugoryb, ryb kusz, ryb chirurgiem, nietoperzem, jaszczurk, baznem, mij czy jednorocem. Oprcz gatunkw o krzykliwym ubarwieniu rzucaj si w oczy okazy o fantazyjnych ksztatach czy o gronym wygldzie majcym odstraszy napas-11 likw. Nie brak takich, ktre potrafi si kamuflowa, wtapiajc si per-tckcyjnie w otoczenie. Prd morski porusza wiotkimi wielobarwnymi ramionami ukwiaw, wygldajcymi niczym rolinki akwariowe, upodabniajc je do falujcych dywanw. Naukowcy zidentyfikowali w

wodach Wielkiej Rafy Koralowej ok. 400 odmian koralowcw, z ktrych poowa to takie, ktre buduj rafy. Wbrew wygldowi koral, mienicy si niepowtarzalnymi barwami, oil rowej po zielon, od aksamitnej po bkitn, to ywa istota, jedna / pierwszych, ktre pojawiy si na Ziemi. Wytwarza on wapienny szkielet przyrastajcy rocznie o 1 centymetr. Ryb te jest duo, prawie 2000 gatunkw, zapewniaj ichtiolodzy, kt241 rzy co roku odkrywaj wci nowe gatunki. Miczakw jest dziesi razy wicej. Na 100 m2 rafy yje ok. 150 gatunkw ryb, nie mwic o bogactwie innych organizmw: gbki, ukwiay, mae, limaki. W trzykilogra-mowej konfiguracji koralowej moe wystpowa 1400 drobnych zwierzt bezkrgowych. Temu najbogatszemu ekosystemowi na Ziemi dorwna moe tylko rwnikowy las tropikalny. Tu nad piaszczystym dnem przesuwa si niemiao ogromna spaszczona manta o wadze kilku kwintali. Za chwil ze szczeliny rafy wystawia pysk murena i bez ruchu czatuje na zdobycz. Nieco dalej, za koralowcem przypominajcym egzotyczn rolin, szykuje si do ataku jadowity, 1,5-metrowej dugoci w morski. Pord setki urzekajcych wysp, na dwudziestu znajduj si struktury turystyczne. Kady moe znale co atrakcyjnego dla siebie. Baz bywa zwykle Cairns, otoczone zieleni buszu z jednej strony i niebieskim mo rzem z drugiej. Miasto, zaoone w latach 70. XIX wieku, rozwino si dziki zotononym pokadom nad rzek Hodgkinson, dzisiaj przeywa istny boom turystyczny. Std maym samolocikiem w 20 minut mona dolecie na Lizard Island, jaszczurcz wysp, jedn z najbardziej ekskluzywnych na wiecie. Z kolei Greek Island jest zachwycajcym 15-hektaro-wym atolem malowniczo usytuowanym na intensywnie niebieskim morzu, w ktrym wystpuje 126 gatunkw rolin. Niezbyt odlega wyspa Dunk, reklamowana jest ze wzgldu na wspaniay las tropikalny i imponujc, przeraliwie szmaragdow lagun mienic si gam kolorw zmieniajcych si w zalenoci od gbokoci wody. Natomiast Orpheus Island, zapewniajca duy wybr miejsc noclegowych, to raj dla petwonurkw. Najlepszy sezon do nurkowania to miesice od marca do listopada. Wrd bogatej fauny morskiej mona tu wtedy podziwia wie olbrzymy, delfiny, a od sierpnia do padziernika take wieloryby. Na Brampton za przyjedaj chtnie ludzie w podr polubn, bo luksusowe hotele przewiduj znaczne zniki dla modych maestw. Od czasu do czasu rozlegaj si alarmujce gosy, e Wielka Rafa Koralowa jest zagroona. Latem 2001 roku australijski oddzia WWF poruszy temat zanieczyszczenia trujcymi pestycydami wyrzucanymi do morza przez rzeki stanu Queensland. Co roku pisano na rafach rozprzestrzenia si 28 milionw ton odpadw, niebezpiecznych produktw chemicznych, uywanych gwnie w uprawie gruntw wypasowych oraz na terenach uprawy trzciny cukrowej, najwikszego eksportowego pro242 Podwodny spacer duktu regionu. Woda staje si przez to mtna, a w konsekwencji korale nie otrzymuj wystarczajcej iloci wiata sonecznego, niezbdnego do ycia, i zaczynaj si dusi. W 2003 roku eksperci z Australijskiego Instytutu Oceanografii, opracowali Raport o Stanie Rafy Koralowej 2003, z ktrego wynika, e istnieje niebezpieczestwo i zagroenie delikatnego i jake skomplikowanego ekosystemu. Liczba wi z gatunku caretta zmniejszya si z tego powodu o poow. Jeszcze bardziej przetrzebione s 3-5-metrowe diu;.;onie, rolinoerne ssaki z rzdu syren, ktre docieraj tu z Indonezji i Nowej Kaledonii pokonujc tysice kilometrw, aby zoy jaja na play, na ktrej si narodziy. W stosunku do roku 1960 ich obecno u brzegw Australii zmniejszya si do 4 procent. Dzi ilo odpadw przemysowych i nawozw sztucznych, przeksztaconych w azotany, spywajcych rzekami do akwenu Wielkiej Rafy Koralowej, jest okoo czterokrotnie wiksza w stosunku do czasw pierwszych kolonizatorw europejskich.

Z raportu wynika, e rafa cierpi na bielenie koralowcw, co jest konsekwencj globalnego podniesienia si temperatury wd oceanu. Wedug 243 prognoz klimatologw w cigu stulecia temperatura ta wzronie od 2 do 6 stopni, co do roku 2100 moe spowodowa zanik glonw nadajcych koralom specyficzn barw. Gdyby do tego doszo, rafa umrze i rozkruszy si. Na jej odrodzenie przyjdzie poczeka kilkaset lat. Okazuje si, e to wanie bielenie przynosi rafie koralowej najwikszy stres. Naukowcy twierdz, e blaknicie, ktre wystpio na skal globaln w 1998 roku, doprowadzio do mierci 16 procent raf na wiecie. Postpujc degradacj obserwuje si a w 93 krajach ze 109, wzdu ktrych wystpuj rafy. Due straty przynosz grabiecze poowy na wodach nalecych do najbardziej rybnych na wiecie. Czsto stosuje si systemy niezmiernie szkodliwe dla rodowiska, jak uycie rodkw trujcych, wybuchowych czy innych technik destrukcyjnych. Do tego docza si zbir korali, szacowany na ponad 1,5 miliona kilogramw rocznie, oraz wywz ryb egzotycznych, poszukiwanych na rynku zaopatrujcym akwaria caego wiata. Wiele krajw ze strefy tropikalnej, otoczonych rafami koralowymi, naley do najbiedniejszych na wiecie. Zatem trudno liczy na to, aby podjy one zabiegi ochronne dotyczce dziaalnoci turystycznej, ktra stanowi zastrzyk dewizowy. Trzeba przyzna, e australijskie wadze wykazuj du wiadomo ekologiczn i dobr wol, wczajc do swoich programw zagadnienia ochrony Wielkiej Rafy Koralowej. Tradycyjnie centra turystyczne obejmuj kilka niewielkich obszarw stanowicych zaledwie 5 procent powierzchni Parku Morskiego. W 2003 roku rzd przeznaczy 3 miliony dolarw australijskich na wzmocnienie, w cigu trzech lat, ochrony parku. Zabiega te o jak najlepsze pogodzenie ochrony przyrody z wci rosncymi interesami masowej turystyki. Wiadomo, e take nadmierna eksploatacja uprzemysowionego rybowstwa burzy rwnowag biologiczn podwodnego wiata. 25 marca br. parlament federalny w Sydney zatwierdzi ustaw ograniczajc do jednej trzeciej rybowstwo sieciowe. Minister rodowiska David Kemp przypomnia, e bdzie to najbardziej chroniony system raf koralowych na wiecie". Ku radoci milionw amatorw marzcych o poznaniu tego krlestwa. Brisbane 2004 Wspczeni Robinsonowie I d mikko osiada na play. Brodzc po kolana w wodzie, wyadowujemy nasze skromne bagae na maej, bezludnej wyspie, skrawku ziemi nie duszym ni p kilometra, poronitym gst tropikaln dungl. 245 Lazurowa woda, przezroczysta jak kryszta, jest ciepa jak w podgrzewanym basenie. Lekka bryza ochadza przyjemnie gorce powietrze. Absolutn cisz zakca tylko plusk rozbijajcych si fal, wiergot ptactwa i trzask spadajcych od czasu do czasu kokosw. Nasz wiat ogranicza si teraz tylko do wody, powietrza i skrawka ldu. Dobrowolnie zamierzamy powtrzy to, czego trzy wieki temu dowiadczy Alexander Selkirk, bardziej znany jako Robinson Crusoe. Szkocki marynarz, po wani z kapitanem, zosta na wasn prob wysadzony, z kufrem, w ktrym znajdowaa si Biblia, siekiera, n i mka na jednej z bezludnych wysp archipelagu Juan Fernandez, oddalonej o 600 km od wybrzea chilijskiego. Przey tam cztery lata i cztery miesice polujc na dzikie kozy, ywic si rybami i rolinnoci zanim zabra go

* statek kaperski. Jego historia, opisana przez Daniela Defoe, staa si symbolem wielkiej przygody dla caych pokole modych ludzi. Nic w tym dziwnego, jeli zda sobie spraw, e ksika ta zostaa przetumaczona na prawie wszystkie jzyki wiata. Pisarz francuski Andre Malraux stwierdzi kiedy, e zna tylko trzy ksiki, ktre nadzwyczaj realnie oddaj losy ludzi cierpicych. S to Don Kichot Cervantesa, Idiota Dostojewskiego i Robinson Crusoe Defoe. Miejscem naszej przygody jest archipelag Andamanw i Nikobarw, nalecy do Indii, ale rozcigajcy si daleko od kontynentu, bliej Birmy i Malezji. Ponad trzysta wysp, rozrzuconych niczym pery na przestrzeni setek kilometrw Oceanu Indyjskiego, caymi wiekami rozpalao wyobrani podrnikw. Kryy dziwne opowieci o zamieszkujcych je maych, ciemnoskrych Pigmejach, spokrewnionych z filipiskimi Aetami i malajskimi Semangami, ktrych Hiszpanie nazywali po prostu negritos. Marco Polo uwaa ich, chyba jednak niesusznie, za niebezpiecznych dzikusw gotowych zje kadego nieznanego czowieka. Dwa wieki temu wyldowa tutaj przedstawiciel Kompanii Wschodnio-indyjskiej sir Archibald Blair. Wyspy wyday mu si tak niegocinne, e zdecydowa si stworzy tutaj koloni karn dla rebeliantw hinduskich walczcych przeciw kolonizacji brytyjskiej. Rajskie wyspy zostay zamienione w istne pieko, ktrego pami pozostaa ywa w Indiach po dzie dzisiejszy. Osawione wizienie Cellular Jail, nadszarpnite zbem czasu, tchnie dzisiaj pustk i cisz. W owym czasie cztery tysice tubylcw stano w obronie swoich wysp z zamiarem powstrzyman i a inwazji. Oczywicie ich brawurowa szara z ukami zakoczya si fiaskiem. 246 By to pocztek zagady miejscowej wsplnoty pierwotnej, zdziesitkowanej pniej chorobami wenerycznymi i alkoholem. Kiedy w 1947 roku Indie wyzwoliy si spod angielskiego panowania, zainicjoway kampani na rzecz emigracji ludnoci z poudnia kraju na Andamany. W celu zapewnienia terenw dla nowych osiedlecw bezlitonie niszczono dziewicz przyrod. Jednoczenie kwit tu zawsze wyrb lasu, rozrosy si olbrzymie tartaki, powstaa najwiksza na wiecie fabryka zapaek. W efekcie takiej ekspansji z siedmiu tysicy krajowcw pozostao zaledwie kilka setek. Po wsplnocie Arioto dzisiaj nie ma adnego ladu, inne plemiona zatraciy ju zupenie swoje korzenie, wymieszane /. potomkami galernikw bd yjce w zupenej degradacji kulturalnej i socjalnej, kilka innych natomiast walczy jeszcze o przetrwanie. Od lat siedemdziesitych ubiegego wieku wadze w Delhi postanowiy ograniczy wszelkie kontakty z ostatnimi grupami etnicznymi, izolujc je kompletnie i id wiata zewntrznego. W1976 roku z mnstwa dzikich wysp o bujnej i dziewiczej rolinnoci ve Groub, Red Skin, Cinque, Snob, Boat i Jolly Buoy udostpniono I la ruchu turystycznego. Miaem przyjemno by uczestnikiem jednej / pierwszych grup, ktre pojawiy si w tym zaktku wiata. Do Port Blair, rjwnej miejscowoci archipelagu, dotarlimy z Madrasu po trzech dniach podry statkiem towarowym. Program przewidywa wtedy polowania na dzikie zwierzta, odpoczynek w cieniu palm komfortowego hotelu, wycieczki na inne wysepki. Mielimy take obejrze sonie transportujce olbrzymie, kilkutonowe pnie drzew. W kilka lat pniej wyspy zostay opanowane przez wczasowiczw ze Zwizku Radzieckiego, mzwykle przodownikw pracy, ktrym przedsibiorstwa za symboliczn kwot gwarantoway egzotyczny urlop w za-kuiku wiata, ktry urokiem nie ustpuje opiewanym Hawajom. Hindusi nic zdyli jednak rozwin szerszej kampanii reklamowej i zostali przecig-nici przez inne atrakcyjne wyspy, takie jak Malediwy, Seszele czy Karaiby, ktre w krtkim czasie stay si symbolem atrakcyjnych wakacji dla ystkich europejskich biur podry.

Teraz jestem tutaj z czwrk moich przyjaci na zupenie innych zasa-i. W stolicy Andamanw, Port Blair miasteczku, ktre zachowao yficzn atmosfer czasw wiktoriaskich otrzymalimy zezwole-ua dziesiciodniowy pobyt na jednej z bezludnych wysepek, lecej ; o drogi midzy Rutland i poudniowym Sentinel. Wprawdzie jestemy 247 tutaj na prawach zupenie dobrowolnych rozbitkw i na bardzo krtki czas, ale sytuacja nasza w pewnym sensie jest nawet trudniejsza od legendarnego Robinsona. Przede wszystkim nie ma tutaj wody pitnej, tego, co jest absolutnie najwaniejsze w ekstremalnej sytuacji, kiedy czowiek musi walczy o przetrwanie. Jestemy w grupie, a to ju duy plus. Wiele osb, ktre przeyy w ekstremalnych warunkach, uwaa, e przyczyn mierci samotnych rozbitkw rzadko bywa gd czy pragnienie, zabija" raczej samotno. Urzdzamy skromne, spartaskie obozowisko, w ktrym waciwie dominujzaimprowizowane prycze zmontowane z kilku erdzi na wysokoci p metra od ziemi, eby uchroni si od wszelkiego rodzaju robactwa. Spraw najwaniejsz jest jednak zbudowanie tratwy, na ktrej mona bdzie dotrze do pobliskiej wysepki, gdzie wedug rybakw, ktrzy nas tutaj przywieli, znajduje si may strumyk. Szybko okazuje si jednak, e zmontowanie takiego rodka transportu zajmie nam dosy duo czasu. Pierwsze pnie citych drzew s zbyt cikie i ledwie utrzymuj si na powierzchni wody. Musimy oddali si od naszego obozowiska, gdzie rosn duo lejsze drzewa. Maczet i noami myliwskimi wykonujemy w pniach nacicia, tak aby dokadnie do siebie pasoway i aby mona byo uzyska stabiln konstrukcj. Wreszcie tratwa z siedmiu bali zostaje ukoczona i gotowa jest do eglugi. Decyduj, e na poszukiwanie wody pitnej wybierzemy si jutro rano. Tymczasem rozkoszujemy si urokami wiata podwodnego. Wystarcza tylko zanurzy twarz w wodzie, aby podziwia pomykajce we wszystkie strony awice przernych okazw ryb o niebywaych kolorach i ksztatach. Nie mog wyj z podziwu na widok bogactwa fauny dennej. W zwykej tylko masce z ustnikiem w zbach obserwuj rozgwiazdy, homary, kraby, mtwy, limaki, mae, jewce. Gilberto jest w swoim ywiole, w cigu niespena godziny, majc do dyspozycji tylko trjzb, wytaszczy na brzeg kilka olbrzymich ryb i na ruszcie przygotowa wykwintn obiadokolacj. Potem mamy nawet wyrzuty sumienia, bo nie jestemy w stanie zje wszystkiego do koca. Wreszcie, zmczeni emocjami dnia, zasypiamy, nie zwracajc nawet uwagi na brzczce i kujce komary. Wraz z Gaetano, znanym mediolaskim pianist jazzowym, odbijam od brzegu w poszukiwaniu wody pitnej. Nie ukrywam, e mam troch strachu, a nu prd morski wyniesie nas na peny ocean? Na wszelki wypadek zabralimy ze sob kawaek ptna, by w ekstremalnej sytuacji wykorzysta 248 je jako agiel. Okazuje si, e wystarczy nam p godziny wiosowania, aby dotrze do celu. Ta wysepka rni si jednak od naszej, nie wida tutaj nadajcej si do wyldowania play, lecz skalisty brzeg, przeplatany gdzieniegdzie namorzynami. Po duszym pywaniu wzdu brzegu natrafiamy na spywajcy potok. Jestemy uratowani, moemy by pewni, e nie czeka nas mier /, pragnienia. Kiedy wracamy na swoj pla, okazuje si, e Paolo zrobi ma kusz, z ktrej upolowa ju kilka duych ryb, kad innego gatunku. Podczas gdy przyjaciele spdzaj czas pod wod, przygotowuj poncho, ktre ma suy do zbierania wody deszczowej, i robi tak na wszelki wypadek domowy odsalacz. Napeniam garnek morsk wod, zanurzam tam may rcznik i stawiam porodku kubek. Wszystko to przykrywam kawakiem plastyku, ktry obwizuj na brzegu naczynia, kad kamie, tak aby w rodku stworzy mae wgbienie.

Parujca pod wpywem soca woda osadza si na spodniej czci plastyku, skd spywa kroplami w d, do kubka. Z dala od stresw cywilizacji i przesadnej konsumpcji nasze ycie na wyspie pynie spokojnie. Wci upajamy si piknem podwodnego wiata. Pewnego dnia przeywam przygod mroc krew w yach. Ktem oka widz duy cie przemykajcy z boku. Okazuje si, e nie jest to ryba przeznaczona na nasz st ani te wycznie nasz konkurent w poowach mam do czynienia z drapienym rekinem. Za wszelk cen musz okaza opanowanie. atwo byo mwi o tym w szkole przetrwania, pisa porady na wypadek takich wanie sytuacji, .ile spotkanie sam na sam z rekinem jest teraz dla mnie surowym egzaminem. Zachowaj zimn krew" powtarzam sobie wielokrotnie, powolnymi, pynnymi rucham! kierujc*si w stron brzegu. Jednake intruz nie ma wcale ochoty si oddali, kry wok raz bliej, raz dalej ale wci w zasigu mojego wzroku. Przypominam sobie, e wrd ponad dwu->(u gatunkw tych arocznych ryb, chyba tylko tuzin zalicza si do grupy ludojadw. Z drugiej za strony mwi si o tym, e nawet rekin o dugoci mniejszej ni dwa metry jest w stanie powiartowa czowieka. Mj optymizm pomaga mi i tym razem. Niby dlaczego, myl, ten morski morderca, wystarczajco dobrze odywiony w tym bogatym w ryby akwenie, miaby i ichot jeszcze i na mnie. Oczywicie nie istnieje adna radykalna recepta na obron. Staram si lylko pozostawa nieco z boku, a nie przed jego nosem. Kiedy zblia si na 249 I i niebezpieczn odlego przyjmuj pozycj pionow, raz nawet decyduj si na desperacki odruch. Robi troch szumu, udaj, e ruszam do ataku, bij rkami po powierzchni wody, wydaj okrzyk w wodzie. Wprawdzie w instrukcjach na temat zachowania si w takiej sytuacji mwi si take o tym, e w razie ataku naley rk bd nog uderzy intruza w nos, ale dotyczy to raczej sytuacji zapania tygrysa za ogon. Okazao si, e podczas gdy ja przeywaem chwile grozy za niewielkim cyplem naszej wyspy, Gilberto zabawia si ujedaniem olbrzymiego wia. Oczywicie te dwa wydarzenia byy potem tematem dnia, do ktrego powracalimy jeszcze kilkakrotnie. Moja przygoda bya surow nauczk, aby nie oddala si zbytnio od brzegu, na co te szczeglnie uczuliem moich przyjaci. Oczywicie nasz pobyt na bezludnej wyspie, oprcz wspomnianego zdarzenia, nie mia nic z dramatyzmu. Pamitam nieprzyjemne perypetie francuskiego pilota Henri Bourdensa i jego ony Jose, ktrych chiska donka w 1967 roku zostaa zatopiona przy wyspie Bathurst nieopodal Australii. Po prawie dwch miesicach walki o ycie zostali wyratowani przez przepywajcy kuter rybacki. Inn natomiast przygod przeyli Gerald Kingsland i Lucy Irvine, dobrowolni rozbitkowie, ktrzy spdzili cay rok na wyspie Tuin, pomidzy Now Gwine i Australi. Pidziesicioletni szkocki pisarz da w prasie ogoszenie, e poszukuje partnerki, z ktr chciaby spdzi dwanacie miesicy z dala od wszelkich ladw cywilizacji. Dwudziestoparoletnia Lucy, urzdniczka znudzona codzienn monotoni, bya pierwsz, ktra z entuzjazmem odpowiedziaa na t propozycj. Okazao si jednak, e aby otrzyma zgod australijskich wadz imigracyjnych na ten eksperyment, para znajomych musi zawrze zwizek maeski. W dniu lubu panna moda zwierzya si swojej przyjacice: Jestem w rozpaczy, wiem, e to wszystko jest fars. Czuj si jak prostytutka, bo posuguj si seksem wycznie po to, aby zrealizowa marzenia mojego ycia". Wierzya, e wszystko jako si uoy. Niestety, ichj wspycie na bezludnej wyspie ju od pierwszego dnia miao charakter

abso-p lutnej nietolerancji, co oczywicie rzutowao negatywnie na ich codzienna egzystencj. Z pamitnika Irvine wynika, e dopiero w ostatnich miesicaclj doszo do fizycznego zblienia. Mona sdzi, e najbardziej nieszczliwymi rozbitkami dzisiejszycl czasw byo 11 marynarzy i 49 pasaerw odzi motorowej El Aman", ktl ra 24 maja 1959 roku opucia port Dar es Salaam, kierujc si do Adenil 250 W czasie sztormu jednostka zostaa wyrzucona na skay oddalone o sto metrw od nie zamieszkaej wysepki Abd al Kuri, wykorzystywanej nie-i.i/. przez rybakw na krtkie odpoczynki. Kady prbowa ratowa si, l.ik mg, ale tylko dziesiciu mczyzn dotaro do brzegu, pozostali zginli w falach przybojowych lub zostali poarci przez rekiny, panoszce si w tym i cjonie. Koszmar rozbitkw trwa rwne sze miesicy. Wyratowani przed-> i a wiali aosny widok, aden z nich nie way wicej ni 45 kg, dwch nich dostao obdu. Nasz pobyt na wyspie zblia si ku kocowi. Niczym atawistyczny insi \ nkt, budzi si w nas po tylu dniach rybnej diety, pragnienie rozkoszowania ic smakiem misa, a wraz z nim powraca myl o domowym ognisku. Ktry nas zaczyna opowiada o rodzinie, innemu przypomniay si upywajce 11 rminy zobowiza. Co bdzie, jeli nasi rybacy maj kiepsk pami?" i lartwi si niezbyt szczerze Andrea. Magiczny urok zaczarowanych wysp troI 'i kalnych rozwiewa si w miar zbliania si koca naszego pobytu. W przedostatni dzie do brzegu przybija d z dwoma poawiaczami (bek, ojcem i synem. Zainteresowa ich dym unoszcy si nad bezludn ysp i postanowili sprawdzi, jakie jest jego rdo. W trakcie obiadu sta-v rybak opowiada historie o tubylcach. Do dnia dzisiejszego na Andamanach przeyy trzy plemiona, barko zreszt podobne do siebie, ktre broni si przed kontaktem z biaym /Iowiekiem, strzelajc z ukw nawet do helikopterw. Najbardziej agresywni i [arawowie zamieszkujcy Wielki Andaman, ktrych pozostao ju nie wicej ni dwustu. Jeszcze mniejsz garstk stanowi Sentinelowie. Ongowie z Maego \ ndamanu licz okoo setki i s ju waciwie wchonici przez cywilizacj. Na pocztku lat pidziesitych przez duszy czas przebywa wrd mch woski antropolog Livio* Cipriani, ktry pozostawi unikatow publikacj. Jedynym odzieniem tubylcw, ktrych wzrost nie przekrada ptora metra, jest przepaska na biodrach. Trudni si zbieractwem i owiectwem, mieszkaj w szaasach. Ich rodowd niknie w mroku dzieli w. Nikt jeszcze nie stwierdzi, jakie jest ich pochodzenie. Niektrzy, I liorc pod uwag ich bardzo ciemn skr, s zdania, e dotarli tu z Afryki, i 11 ni natomiast uwaaj, e s to jeszcze przodkowie archaicznej ludnoci |>i iludniowo-wschodniej Azji, wyparci na peryferie przez spoecznoci indo-iii/yjskie i poudniowomongolskie. Wiele jest jeszcze zagadek dla antropologw. Czy zd oni jednak zbada t wsplnot? Ostatni aborygeni tego zaktka wiata coraz bardziej uzaleniaj 251 si od pomocy z zewntrz, akceptuj opiek lekarsk i artykuy ywnociowe, asymilujc w ten sposb nasz styl ycia, ktry moe im przynie tylko zagad. Dziesitego dnia zacieramy lady naszej obecnoci na wyspie i wypatrujemy odzi, ktra nas std zabierze. May punkt na horyzoncie powiksza si coraz bardziej, dociera do nas haas silnika diesla, a potem zapach spalin. Ostatni rzut oka na oddalajc si wysp i dungl. Za nami pozostaje przygoda, o jakiej ni dzisiaj wielu mieszkacw miejskich metropolii. Szesnacie lat pniej ponownie przeywam sytuacj Robinsona Crusoe, ogldajc w sali kinowej Castaway (Poza wiatem), jeden z najbardziej niezwykych filmw ostatnich lat.

ycie Chucka Nolanda, inyniera firmy kurierskiej FedEX, ulega radykalnej zmianie, kiedy jego samolot rozbija si nad oceanem, a on, pozbawiony podstawowych rodkw do ycia, musi stoczy walk o przetrwanie na samotnej wyspie. Robinsona Crusoe XXI wieku gra Tom Hanks i dziki fachowym konsultantom, znajcym sztuk survivalu, w miar realnie odtwarza sytuacj osamotnionego wspczesnego czowieka pozbawionego telefonu, telewizora, faksu oraz jego walk z natur, izolacj i samym sob. Chuck zaprzyjania si z Wilsonem" pik baseballow wyrzucon na brzeg, ktra staje si jego jedynym kompanem i powiernikiem. Rozmawia z ni, umiecha si do niej, otwiera przed ni dusz. Ta przyja" zdecydowanie pomaga mu podtrzyma rwnowag psychiczn, niezbdn do przetrwania czterech lat na wyspie. Wan rol w takiej sytuacji odgrywa te gorce uczucie do bliskiej sobie osoby. Nasz rozbitek czsto oglda fotografi narzeczonej, co wzmagao jego nadziej na powrt i wzmacniao instynkt samozachowawczy. Due znaczenie w sytuacjach ekstremalnych ma take pomysowo, ktrej nasz bohater nie by pozbawiony. Film zrealizowany by na czterdziestohektaro-wej wulkanicznej wyspie Manu-riki w pnocno-zachodniej czci archipelagu wysp Fidi. Jej dzikie pikno podkrelay malownicza plaa, gaje palm kokosowych, wzgrze z pysznym widokiem na ocean i fale przybo ju Pacyfiku bez przerwy uderzajce w lini raf. Z pewnoci wielu chtnie by osiado w tym rajskim zaktku wiata i porzucio na zawsze nasz cywi lizowany wiat. Port Blair W SERCU WIETNAMSKIEJ DUNGLI JXarawana soni niczym taran przebija si przez tropikalne gszcza. Ogromne, kilkutonowe cielska, koyszc si raz w lewo, raz w prawo, z atwoci pokonuj liski, botnisty stok. Wydeptuj ciek w bambusowym zagajniku, brodz przez strumyki i gbokie rzeki. 253 W trakcie tego pochodu, nie zatrzymujc si nawet na sekund, zaspokajaj swj nieograniczony apetyt. Wyrywaj z korzeniami mae krzewy, skubi traw, zrywaj delikatnie licie, kwiaty, dzikie owoce, mode palmy, gazie drzew, pochaniajc w cigu dnia nawet dwa kwintale rolin. Od kilku dni zanurzeni jestemy w wiecie fascynujcej przygody, przemierzajc w stylu podrnikw z ubiegego wieku dungl poudniowo--zachodniego Wietnamu. Siedzimy w niezbyt wygodnych koszach na wysokoci kilku metrw i kada chwila nieuwagi grozi nam chost gazi, ktre nie oszczdzaj naszych biednych twarzy. W pewnym momencie sonie przyspieszaj kroku, zdaje si, e poczuy blisko rzeki. I rzeczywicie wkrtce sycha grzmot spadajcej wody, potem pojawia si obok gstej pary i przed nami wyrasta urzekajcy klejnot natury, tony poyskujcej wody spadaj z furi i straszliwym haasem w miniaturowym wwozie. Zatrzymujemy si oczywicie na kpiel, z ktrej korzystaj take nasze zwierzta. Po oswobodzeniu z adunkw sonie natychmiast zanurzaj si w wodzie. S skore do artw i zabawy, opryskuj si nawzajem, nie oszczdzajc take swoich opiekunw mahoutw. Jeden ze soni wszed ju na gbin i wida mu tylko koniec trby, przez ktr oddycha. Pozostae zaspokajaj swoje pragnienie, zasysajc w trb jednym ykiem przynajmniej p wiadra wody. Pij dugo i waciwie 100-200 litrw tego pynu wystarcza ju im pniej na cay dzie. Po raz pierwszy od wielu dni czuj si naprawd odprony. Uzgodnienie tej wyprawy z wadzami w Hanoi zajo mi wiele czasu i kosztowao sporo nerww. Potrzebne byy dwa

przyjazdy do Wietnamu, aby przekona wyszych urzdnikw, przyzwyczajonych do wyostrzonej czujnoci i patrzcych podejrzliwie na kadego cudzoziemca, e nasza ekspedycja ma charakter czysto etnograficzny i e nie zamierzamy poszukiwa zaginionych w czasie wojny onierzy amerykaskich. Chodzi o to, e wsplnota tubylcza Jarajw, ktr chcielimy pozna, zamieszkuje w rejonie traktowanym jako restricted area, absolutnie zakazanym dla cudzoziemcw. Po dugich korowodach i kilku prywatnych kolacjach w szykownych lokalach stolicy dopiem celu. Moglimy wreszcie wyjecha na poudnie, dokadnie biorc do Pleiku, majcego 100 tysicy mieszkacw miasta, ktre odegrao strategiczn rol w czasie konfliktu amerykaskiego i do ktrego jeszcze dzi niechtnie wpuszcza si turystw. Nasza przygoda zacza si we wsi Chuse, 70 km od granicy z Kambod, 254 Toaleta sonia. Poniej, codzienne zajcie Jarajw, tkackie krosna 255 gdzie sprowadzono pi soni dla naszych potrzeb. Tumacz, ktry mia mae dowiadczenie lingwistyczne, ale za to by zaprawiony w fachu policyjnym, przyszed na zbirk z karabinem. Wedug jego sw w dungli tego rejonu kr jeszcze niedobitki partyzantw reimu sajgoskiego, czonkowie Funro, zjednoczonego frontu walczcego o swobod grup etnicznych, ktrzy stawiaj zbrojny opr rzdowi. Do dzisiejszego dnia na terenach grskich Wietnamu yj 54 grupy tubylcze zdecydowanie rnice si midzy sob. W prowincji Gia Lai, gdzie wanie si znajdujemy, dominuj Jarajowie, plemi z grupy malaj-sko-polinezyjskiej, ktrzy po kilkakrotnym odparciu ingerencji Hanoi i fiasku prb ucywilizowania ich yj w odosobnieniu, zachowujc swoje dawne obyczaje i jzyk. Wietnamczycy nazywali ich zawsze mio" dzikusami, a Laotaczycy kha" niewolnikami. Panujcy powszechnie pogardliwy stosunek wobec tych plemion ma ju wielowiekow tradycj. W poudnie zatrzymujemy si na posiek, ktry przygotowuje Suan, drobna i urodziwa studentka uniwersytetu w Hanoi. Jak zwykle w tych stronach podstaw poywienia jest ry. I dzisiaj Suan proponuje danie z ryu zawijanego w licie i pieczonego w arze. Farsz przygotowuje z jakiej dzikiej roliny o silnym, przyjemnym zapachu. Herbata i banany uzupeniaj obiad. Okazuje si, e to nie wszystko. Igor wycign z worka butelk szampana, ktr Swietana, przesympatyczna stewardesa Aerofotu, wsuna mu jeszcze w zeszym tygodniu do torby z aparatur fotograficzn. Teraz pijemy za jej zdrowie, wspominajc serdeczn opiek w czasie dugiego, nie koczcego si lotu na wschd. Dzisiejszy dzie jest dniem niespodzianek. Alberto, najmodszy uczestnik wyprawy, z tajemnicz min wydostaje kilka torebek Nescafe. Ja z zasady jestem przeciwnikiem woenia ze sob produktw ywnociowych, bo uwaam, e zawsze mona przey na miejscowym wikcie. Nie mam nic przeciwko temu, aby zabra w drog odrobin whisky, kawy czy jakiego smakoyku. W trudnych warunkach, w chwilach napicia lub zmczenia, taki drobny luksus moe poprawi humor skuteczniej ni porady dowiadczonego psychologa. Dzisiaj przejechalimy okoo 30 km. Mahoutowie skuwaj acuchami nogi soni, aby uniemoliwi im oddalenie si od obozu, potem wszyscy bierzemy si za przygotowywanie biwaku. Ju o godzinie 17.00 soce chowa si za drzewami i po p godzinie dungl ogarnia cakowity mrok, ktry rozjania jedynie nasze ognisko. Wok panuje przejmujca cisza i lec wygodnie w hamaku z moskitier, upajam 256 si dzik natur i spokojem, ktrym ona emanuje. Wydaje si, e jestemy oddaleni od cywilizacji o cae lata wietlne. Wspominam moich przyjaci Renza Rossa i Alana Fergusona, ktrzy zazdroszcz mi wypraw i wiele razy deklarowali gotowo wyjechania

razem w odlegy zaktek wiata, ale w kocu zawsze wybierali wariant wygodnych i komfortowych wakacji. Przy pierwszych promieniach soca jestemy ju na nogach. Drum, drum!" to komenda, na ktrej dwik gra waca cztery tony klka na kolana. Staramy si jak najlepiej upakowa adunek, rozkadajc go rwnomiernie, gdy inaczej kosz z bagaem, cikim i dugim acuchem oraz dwiema osobami, mgby w czasie dugiego marszu otrze skr zwierzcia. Nau!" to kolejne polecenie, na ktre zwierzta podnosz si i ruszaj z miejsca. Nasze sonie maj po 30-40 lat, co odpowiada mniej wicej redniemu wiekowi czowieka. Od swoich kuzynw afrykaskich rni si tym, e s mniejsze, maj znacznie mniejsze uszy i wa o jedn, dwie tony mniej. Ich grzbiety s wypuke, a nie wklse, ky zwykle wystpuj tylko u samcw, czsto te sonie te maj o jeden palec u nogi wicej. Od wczesnej modoci sonie azjatyckie wykorzystywane s do transportu bali drzewnych o wadze kilku ton w gstwinach bd na podmokym terenie dungli, gdzie inny transport jest niemoliwy. W ostatnich latach jednak zastosowanie skutecznych pojazdw mechanicznych ograniczyo wyranie ich rol. W konsekwencji tego, ale gwnie z powodu postpujcego wci wyrbu lasw, budowy drg i osad ludzkich, gatunek dzikich soni zacz gwatownie wymiera. Wszystko wskazuje na to, e rwnie i nad soniami afrykaskimi, najwikszymi ssakami na Ziemi, ciy nieuchronne widmo wymarcia w cigu najbliszych kilkudziesiciu lat, gdy pomimo zakazw nadal kwitnie kusownictwo w celu zdobycia poszukiwanej na rynku koci soniowej. W latach 1963-1989 na Czarnym Ldzie wytrzebiono 86% soni, tak e pozostao ich tam zaledwie 600 tysicy. W Azji na wolnoci yje ich ju nie wicej ni 45 tysicy, najwicej w Indiach i najmniej w Bhutanie, gdzie ich liczba nie przekracza 60 sztuk. Jeszcze w latach pidziesitych w Wietnamie rozpowszechnione byy polowania na sonie, ktrych dzisiaj zostao ju tylko okoo tysica, nie liczc kilkuset oswojonych. Obecnie w Azji pracuje" okoo 15 tysicy soni. Wykonuj one bardzo rne czynnoci, poczwszy od transportu drewna i turystw w parkach narodowych, a skoczywszy na udziale w procesjach religijnych, pracach polnych i obawach na dzikie sonie. W staroytnych czasach zwierzta 257 Degustacja___ ghe", wdki ryowej %/ te wykorzystywane byy take w operacjach wojennych i, jak podaj kroniki, jeszcze w ubiegym stuleciu sonie wystpoway w roli katw. Niewierna ona moga by skazana na mier i wedug staroytnego kodeksu Gia Long powinna by wwczas rozdeptana przez sonia. Wok dominuje bambusowa dungla. Bambus jest rolin wszechobecn w Wietnamie, zadziwiajc niezwyk rnorodnoci kolorw i rozmiarw. Niektre, o rednicy trzydziestu centymetrw, osigaj wysoko trzypitrowego budynku. Od tysicy lat bambus stanowi nieodczny element w yciu mieszkacw Dalekiego Wschodu. Uywa si go jako materiau budowlanego, galanteryjnego, do wyrobu rnych narzdzi, mebli, zabawek, wachlarzy, pojemnikw, naczy kuchennych, instrumentw muzycznych, jako przewodw kanalizacyjnych. Stanowi take nieodczny skadnik kuchni orientalnej. Absolutny rekord wykorzystania tej roliny zanotowano w Japonii, gdzie doliczono si ptora tysica sposobw jej zastosowania. W Indiach, gdzie ronie przynajmniej 600 odmian bambusa, 60% papieru pochodzi z przerbki ich lici, ktre ju w staroytnych Chinach suyy do pisania. Z wkna bambusowego budowano tam mosty wiszce, ktrych system wyprzedza dzisiejsze techniki konstrukcyjne. Taki most, zbudowany tysic lat temu, widziaem kiedy na rzece Min w prowincji Syczuan.

Tu przed poudniem natrafiamy na niedawno uczszczan ciek, potem na niewielki cmentarz, otoczony drewnianymi rzebami 258 Jarajski myliwy. Poniej, Autor w drodze do plemienia Jarajw przedstawiajcymi postacie stylizowanych zwierzt, w tym take i soni. W kilku wielkich amforach wkopanych czciowo w ziemi wida lady ywnoci pozostawionej w ofierze dla bogw. Tu obok wisi na palu biay czerep bawou, ktry suy do odstraszania zych duchw od tego witego miejsca. Otulona w lekk mg dungla coraz bardziej przerzedza si, pojawiaj si zielone plka ryowe, a na nich pochylone, mae, chude kobiety z odsonitymi piersiami. Scena niczym wyjta z typowego wschodniego malowida przeszej epoki. Wkrtce nasza karawana wkracza na alejk ograniczon dwoma rzdami piknych i pachncych chiskich r i zblia si do malekiej osady, skadajcej si z chat na palach. Przybycie wdrowcw z dalekich stron # * wprowadza wiele zgieku i zamieszania wrd jej mieszkacw. Pierwsi zbliaj si z godnoci pnadzy mczyni niskiego wzrostu, o bursztynowym zabarwieniu skry, tylko z przepask na biodrach. S pogodni, naturalni w zachowaniu i ujmujco szczerzy. Potem nabieraj odwagi kobiety, i wreszcie podchodz take dzieci. Wiele z nich nosi na plecach swoje modsze rodzestwo. Od strony rzeki nadchodz dorose dziewczyny o pontnych ksztatach, pene kokieteryjnego wdziku, odstawiaj na ziemi naczynia z wod i podchodz, aby take z bliska zobaczy przybyszw. Wrd radosnej wrzawy Alberto rozdaje najmodszym kolorowe baloniki i inne zabawki, ktre przywiz specjalnie z Bassano del Grappa. Dostrzegam, e w chmarze dzieciakw nie brak palaczy papierosw, ktrzy niczym dojrzali zacigaj si mierdzcym dymem. Okazuje si, e nag panuje tu wrd wszystkich. Nikt z tubylcw nie mwi po wietnamsku, ale wiedzc o tym, przezornie zabralimy z Pleiku modego chopca pochodzcego z tych stron, ktry tumaczy z jarai na wietnamski, a drugi zamienia jego sowa na rosyjski, oficjalny jzyk ekspedycji. Jak wikszo wsplnot plemiennych take i Jarajowie s pogodni, weseli i manifestuj swoj gocinno. Miejscowy starosta zaprasza do swej bambusowej chatki, prawie pustej, jeli nie liczy mat do spania, paleniska, kilku garnkw, noy i kusz owieckich. Gospodarz przysuwa do nas stary gliniany, przynajmniej dziesicio-litrowy dzban wypeniony po brzegi ruon ghe wdk ze sfermentowanego ryu, uywan w ceremoniach plemiennych bd do ugoszczenia przybyszw. W rodku zanurzona jest paeczka z podziak wskazujc poziom napoju. Obyczaj nakazuje, e go musi wypi wystarczajco duo, aby zosta 260 zaakceptowany. Dla Jarajw jest to tradycyjny test prawdy. Ten, kto przybywa ze zymi intencjami, musi si wystrzega picia ponad miar, bo jeli si upije, moe atwo wyjawi swoje zamiary. Zatem od tego, ile wypijemy, zaley, czy staniemy si przyjacimi domu, czy te niemile widzianymi intruzami. Scz przez somk mtne paskudztwo, podczas gdy gospodarz z uwag obserwuje obnianie si jego poziomu. Zupenie nie mam pojcia, ile tego bimbru powinienem wypi, aby pozyska zaufanie, ale wol nie ryzykowa i nie odrywam si od naczynia. Kiedy odsuwam si od dzbana, sysz oklaski. Jestem uznany za swojego. Teraz musz zademonstrowa swoj szczero take moi kompani. Potem pij take gospodarze. Po kilku kolejkach ona wjta wybucha histerycznym miechem, ukazujc spiowane do korzeni przednie grne zby i dzisa zabarwione na

czarno. Taka kosmetyka", podobnie jak i dziurawienie patkw usznych, w ktre wsuwa si paeczki bambusowe, zwizana jest z rytuaem inicjacji. Dodaje podobno uroku, ale dla nas stanowi tylko enujcy widok. Po tym specyficznym aperitifie czeka nas jeszcze obiad. Oprcz ryu pojawiaj si kawaki duszonego wa w pikantnym sosie i co smaonego, co pocztkowo przypomina mae ptaszki. Tumacz wyjania, e jest to specjalny rarytas przygotowywany dla wanych goci polne myszy. W moich podrach po szerokim wiecie zdarzao mi si jada najbardziej egzotyczne potrawy, ale tym razem nie potrafiem zmusi si do sprbowania. Mczyni, zajmujcy si gwnie mylistwem, posuguj si takimi samymi kuszami i "zatrutymi strzaami, jak przed wiekami ich przodkowie. Rwnie ryby owi tradycyjnymi metodami. W zasadzie dungla jest w stanie zapewni tym ludziom podstawy egzystencji, poczwszy od materiaw budowlanych po dziczyzn i owoce. Na kobiety, zajmujce podrzdne miejsce w tubylczej wsplnocie, spadaj najcisze prace: na polu ryowym, przy uprawie ziemniakw i kukurydzy. Do nich naley te remont chaty, i kanie, lepienie garnkw z gliny, wyplatanie koszy, wychowywanie dzieci. Okazuje si, e ta grupa autentycznych aborygenw, rozbrajajco agodnych i bezgranicznie uczciwych, yjca od dwch tysicleci na Wyynie Annamitu, nigdy nie darzya sympati Wietnamczykw, prze-i iwnie, zawsze staraa si pozosta w izolacji, wykorzystujc niedostpno terenu. Wadze komunistyczne, zapominajc o starej dewizie Ho Szi Mina, cytowanej przy kadej okazji: Nie ma wikszego bogactwa nad niepodlego i swobod", wielokrotnie czyniy wysiki zmierzajce do 261 zwietnamizowania" tej mniejszoci narodowej, ale zawsze koczyy si one fiaskiem. Jarajowie utrzymuj kontakty wycznie z maymi plemionami zamieszkaymi w dolinach, z ktrymi prowadzili i prowadz do dzisiaj handel wymienny. W zamian za tyto, roliny lecznicze, mid i inne pody lene otrzymuj sl, wyroby z elaza, narzdzia rolnicze. Nie szanowali Francuzw w latach ich dominacji w Indochinach ani te nie lubili zbytnio Amerykanw w czasie wojny w Wietnamie. Z reguy nie angaowali si w ten konflikt, chocia zdarzao si, e suyli Amerykanom jako przewodnicy lub zasilali szeregi oddziaw specjalnych, ale gesty te stanowiy raczej form odwetu za gwaty wietkongowcw, ktrzy czsto wymuszali od nich ywno. Mamy nadzwyczajne szczcie, nastpnego dnia bowiem przewidziana jest ceremonia zwizana z kultem zmarych. Od dobrych stosunkw midzy yjcymi i ich przodkami uzalenione jest szczcie jednych i drugich. Jarajowie wyznaj pierwotn religi kultu przodkw, zachowujc take tradycyjne wierzenia animistyczne. Specjalne rytuay maj zagwarantowa obfite plony, zdrowie wsplnoty, towarzysz take zgonom i narodzinom. Od najwczeniejszych godzin porannych panuje uroczysty nastrj. Dzie jest soneczny, niebo kobaltowe, za kilka godzin ar bdzie nie do zniesienia. Na placu w centralnej czci wsi wkopano kilka wielkich bambusw, ktre Towarzysze] podry Elephant Expeditionl Wdz plemienia Jaraj w zwizano razem i odwitnie udekorowano kolorowymi ozdobami. Okoo poudnia zbieraj si na placu wszyscy mieszkacy, doroli i dzieci. Dwch mczyzn przywizuje do pala bawou o dugich rogach, wacego przynajmniej 300 kg. Rozbrzmiewa niesamowity koncert bbnw, piszczaek i witych gongw, przerywany dzikimi okrzykami aplauzu. Przeraone zwierz rzuca si szaleczo w tumanach kurzu, prbujc zerwa si z linki, ktra pozbawia je wolnoci. Po jakim czasie barbarzyska muzyka i krzyki wyciszaj si i baw nieruchomieje. Wydaje si, e rozszerzonymi nozdrzami wyczuwa zapach nieuniknionej mierci.

Dwch Jarajw L dugimi, ostrymi noami zblia si od tyu do ogupiaego zwierzcia, potem jednym zrcznym ruchem podcinaj mu cigna tylnych ng. Baw wydaje przecigy ryk i osuwa si zadem na ziemi. Po chwili jego ciao zostaje naszpikowane seri wczni, ale s one tak rzucane, aby nie wywoay szybkiego zgonu. Im bardziej zwierz cierpi, tym wiksza jest gwarancja zapewnienia pokoju zmarym. Fala religijnego uniesienia opanowuje zgromadzonych, podczas gdy ofiara zdycha powoli w straszliwych mczarniach. Dla wioski jest to wielki dzie, dla nas tylko makabryczny, godny poaowania spektakl. Suan jest wprost zaszokowana: Odkryam wiat, o ktrym zupenie nie miaam pojcia. Nigdy bym nie przypuszczaa, e w moim kraju yje tak 263 biedna i zacofana wsplnota plemienna, zakotwiczona jeszcze w prehistorii, ktrej ycie ogranicza si do zaspokajania najprostszych potrzeb yciowych". Podczas witecznego bankietu, odbywajcego si o kilka krokw od miejsca ciepego jeszcze od krwi zabitego bawou, pytam o tygrysy, o ktrych duo syszaem jeszcze w Hanoi. Odpowiadaj, e rzadko zdarza si, aby tygrys zaatakowa czowieka. Ostatni wypadek wydarzy si kilka lat temu, nieopodal wioski oddalonej std o dzie drogi, gdzie tygrys rozszarpa dziewczynk, ktra zbieraa drwa na opa. My z zasady nigdy nie polujemy na te zwierzta" wyjania modzian o plecach pokrytych licznymi tatuaami o wzorach geometrycznych. Nazajutrz opuszczamy t swoist oaz, gdzie garstka ludzi wydaje si y na zupenie innej planecie. Niegocinny klimat, niewygody podry, we, jadowite stworzenia, choroby tropikalne s niczym wobec przeytych wczoraj wrae i pikna niepodzielnie panujcej wok natury. Wieczorem, zmczeni po caodniowej wdrwce, odpoczywamy przy ognisku dodatkowo owietleni przez ogromn tarcz bladego ksiyca. Nisko rozcigajcy si dym palcego si wieego drewna chroni nas skutecznie przed dokuczliwymi komarami. Kuang, przedstawiciel firmy turystycznej z Hanoi, ktra zajmowaa si czciowo sprawami organizacyjnymi, Elephant Expedition", szokuje nas wiadomoci, e zna dobrze te tereny. Okazuje si, e 27 lat temu, gdy by jeszcze chopcem, uczestniczy w ataku na amerykask baz w Pleiku. Noc 7 lutego 1965 roku szturmowalimy Camp Holloway Zielonych Beretw strzegcych lotniskaopowiada. Zaskoczenie byo tak due, e udao nam si zniszczy dziesi samolotw, zabi omiu onierzy, ponoszc przy tym minimalne straty. Byem wtedy ranny w plecy i praw rk i przez kilka miesicy leaem w szpitalu polowym na terenie Kambody". Nastpnego dnia Pentagon odpowiedzia represyjnymi atakami na niektre obiekty Wietnamu Pnocnego i by to pocztek rzeczywistego zaangaowania si Stanw Zjednoczonych w wojn, ktra trwaa dziesi lat i doprowadzia do mierci dwch milionw Wietnamczykw i 58 tysicy Amerykanw. Potem Kuang opowiada histori legendarnego szlaku Ho Szi Mina, strategicznego traktu dostawczego Wietkongu, ktry stanowi klucz do wygrania wojny z Amerykanami. Zaczyna si w Hanoi i prowadzi przez gry Laosu, Kambod, by wtargn potem do Wietnamu Poudniowego. Nie bya to oczywicie jedna cieka, ale caa sie drek przecinajcych dungl, po ktrych od wiekw poruszay si tubylcze plemiona. Partyzanci pnocnowietnamscy, ktrzy przenikali na tyy wroga, przenosili na plecach bd wieli na rowerach ogromne adunki. Ekwipunek osobisty, wacy 15-20 kg, skada si z ywnoci, lekarstw, hamaka, paatki przeciwdeszczowej i zapasowej odziey, musia wystarczy na pi tygodni, bo zwykle tyle trwaa podr. Oprcz tego przewoono wszystko to, co byo niezbdne podczas wojny: uzbrojenie, amunicj, ywno itp.

W 1967 roku szlakiem tym udawao si na poudnie przynajmniej 20 tysicy partyzantw miesicznie, transportujc do 15 ton dostaw kadego dnia. W tym okresie Zwizek Radziecki i Chiny dostarczay Wietnamowi Pnocnemu okoo 6 tysicy ton ywnoci i sprztu dziennie. Wielu moich towarzyszy mwi Kuang zmaro po drodze, i to nie tyle z powodu bomb amerykaskich, ile od zachorowa na dyzenteri, malari i jeszcze inne choroby. Tak, wygralimy w kocu t wojn, ale dzisiaj przeywamy trudne chwile. Nasz kraj jest biedny, sabo rozwinity. Prowadzi wojn jest atwiej, ni kierowa pastwem". Dlaczego takie mocarstwo jak Stany Zjednoczone przegrao t wojn? Przyczyn byo kilka. Prezydent Johnson dugo nie mg zdecydowa si na zaatakowanie przeciwnika ukrywajcego si na przygranicznym terenie Laosu i Kambody oraz uleg presji opinii publicznej krytykujcej agresj w Wietnamie. Nikt nie ma wtpliwoci, e zmasowane naloty bombowe na Wietnam Pnocny rzuciyby przeciwnika na kolana, nie mwic ju o zniszczeniu* zapr wodnych na Rzece Czerwonej, ktrej wylew spowodowaby nieobliczalne zniszczenia. Oczywicie Kuang je^t innego zdania i uwaa, e to wietnamska determinacja i patriotyzm byy kluczem do zwycistwa. Kilka dni pniej powracamy do rzeczywistoci. W malekich sklepikach Pleiku, sprzedajcych artykuy pierwszej potrzeby, mona kupi teniswki Adidasa, dinsy Lewisa, koszulki Benettona. Wszystko to nie moe jednak zepsu gbokich przey, ktre na dugo pozostan w naszej pamici. Pleiku 1992 264 Papua Zachodnia Dojecha do Papui Zachodniej to tak, jak dotrze na koniec wiata. Ju sam lot do Dakarty jest dugi i uciliwy, a potem jeszcze trzeba spdzi w samolocie dalsze osiem godzin, aby osign t odleg indonezyjsk prowincj. Zachodnia cz Nowej Gwinei, trzeciej pod wzgldem wielkoci wyspy wiata, zostaa wczona w granice tego pastwa w 1969 roku, jako spadek po kolonii holenderskiej. 266 Ten zaktek wiata, jedno gigantyczne morze przyrody, bez wtpienia jeden z najdzikszych i najmniej zbadanych rejonw ziemi, ktry od zawsze interesowa rnych uczonych, jednake gsta, nieprzebyta dungla, rozlege bagna, wyjtkowo niedostpne acuchy grskie i zabjczy klimat od zawsze stanowiy barier nie do pokonania. Transport lotniczy pozwoli zbliy si do tych rejonw, gdzie byo niemoliwoci dopynicie odzi, jedynym rodkiem podrowania w tropikalnej dungli. W sercu wyspy pojawili si etnografowie, botanicy i rni poszukiwacze przygd, ale wie o zowrogiej postawie niektrych plemion, uprawiajcych kanibalizm, powstrzymaa penetracj. Ponadto wadze indonezyjskie zakazay poruszania si po tym regionie bez oficjalnego zezwolenia. Przyczyn tego byo kilka. Wyniki referendum, ktre po wycofaniu si kolonizatorw miao rozstrzygn wol Papuasw w sprawie swej przynalenoci pastwowej, zostay sfaszowane, co stao si przyczyn narodzin ruchu wyzwoleczego, ktry jeszcze do tej pory sprawia I )akarcie sporo kopotw. Pragnie si take unikn wtykania nosa tam, sadzie znajduj si potencjalne zoa cennych mineraw, a oficjalna wersja gosi, e pastwo chce zagwarantowa krajowcom zachowanie ich tradycyjnego stylu ycia, bo, jak wiadomo, kontakt z biaym czowiekiem ni-;.',dy nie przynis im nic dobrego. Kontakt ten jest jednak nieunikniony, w interiorze bowiem pojawili si przedstawiciele administracji pastwowej i

poszukiwacze mineraw, wyrosy posterunki wojskowe, zbudowano dro-i;i i przybya caa rzesza misjonarzy rnych wyzna, gotowych nawraca hiednych dzikusw na now wiar. Najbardziej sensacyjnym wydarzeniem byo zaginicie modego antropologa Michaela Rockefellera, syna wczesnego gubernatora Nowego Jorku i przyszego wiceprezydenta Stanw Zjednoczonych, miliardera Nelsona Kockefellera. Rankiem 18 listopada 1961 roku Michael wypyn odzi motorow z przyjacimi z wioski Agatz, na poudniu wyspy. Wkrtce askoczya ich burza i gdy zepsu si silnik, zdecydowali si dopyn wpaw ilo nieodlegego brzegu. Tam jednak zabrako Michaela. Poszukiwania I1 way wiele tygodni, ale nie day wyniku. Od tamtej pory wysuwano wiele hipotez, ale dopiero w kocu lat osiemdziesitych woski dokumentalista filmowy Maurizio Leigheb zebra wiadectwa wczesnej tragedii. Amerykanina zabi tubylec ze wsplnoty Asmat, nad rzek Ewta, ktry potem po prostu go zjad. By moe prawda nie wyszaby nigdy na jaw, gdyby w kilka lat pniej nie spada na wiosk 267 epidemia cholery. Tubylcy,'przekonani, e to duch Michaela rzuci na nich zy urok", zadgali sprawc nieszczcia dzidami. Jeszcze w pniejszych latach misjonarze byli wielokrotnie wiadkami antropofagii, ale mona sdzi, e dzisiaj ryzyko takie dla biaego czowieka prawie ju nie istnieje. Podczas gdy w ssiedniej, niepodlegej Papui-Nowej Gwinei, ruch turystyczny jest bardzo rozwinity, to tutaj ograniczy si waciwie do trekkingu w rejonie Wamena i kontaktw z Asmatami. Renzo Grego jednak, mj kompan z wyprawy na Borneo, kilkakrotnie prbowa dotrze do jakiego zaginionego gboko w dungli plemienia. Dwa razy wyrusza troch nielegalnie, w towarzystwie jawajskiego misjonarza, ale bez rezultatu. Za trzecim razem, z oficjalnym zezwoleniem surat jalan w kieszeni, * zosta odesany z powrotem przez wojskowych, dla ktrych wywalczony w wyniku dugich pertraktacji dokument nie by rzekomo wystarczajcy. Podobnie le zaczyna si take i moja ekspedycja. Po roku oczekiwania Ministerstwo Spraw Wewntrznych udzielio mi zgody na przebywanie w rejonie Mamberamo River, gdzie pono yj jeszcze dzikie szczepy. W Jayapura, administracyjnym centrum Papui Zachodniej, gdzie funk-cjonariusze pastwowi czuj si jak na wygnaniu, szef policji nie respektuje dokumentu wystawionego w stolicy. Sdziem, e chodzi o przyjt w tych stronach apwk, ale okazao si, e jegomo nie nalea do tej kategorii osb i koniecznie chcia, aby na formularzu sprecyzowane byo miejsce, w ktre zamierzamy si uda. Kto nie zetkn si nigdy z systemem biurokracji tego kraju, ten nie pojmie, jak wiele nerww i zdrowia kosztowa ten incydent, z ktrym nawet John Wolff, wpywowa tutaj posta, nie by w stanie si upora. Potrzeba byo jeszcze dwch tygodni na rozwizanie tego problemu. Tymczasem, w oczekiwaniu na waciwy dokument z Dakarty, wybieramy si do Wamena. Do duej wioski pooonej na wysokoci 1600 m n.p.m. w szerokiej dolinie Baliem, w samym sercu acucha grskiego, przebiegajcego wzdu caej wyspy, may rejsowy samolot przywozi codziennie grup turystw, konsumentw atwej i czsto spreparowanej na ich uytek egzotyki. Ju na lotnisku wybucha spora sensacja. Pomidzy Danami w dinsach i kolorowych koszulkach kr osobnicy zupenie nadzy, jeli nie bra pod uwag charakterystycznego, ekstrawaganckiego stroju" ich plemienia, ktry nazywa si holim i w ktrym schowane s mskie klejnoty. Pokrowiec ten, wykonany z wysuszonej tykwy, utrzymywany jest w pozycji piono268 wej sznurkiem, ktrym mczyni obwizuj si w talii. Niektrzy z nich maj wprost marsowy wygld. S posmarowani zwierzcym tuszczem, nosz bogate ozdoby z ptasich

pir, w przebitych nozdrzach maj, wygite niczym para kocianych wsw, ky dzika, a na piersiach okazae naszyjniki z muszli. Inni sprawiaj wraenie przeniesionych z okresu paleozoiku, a to dziki wielkiemu kamiennemu toporowi, ktrym jeszcze niedawno posugiwali si na co dzie, a dzisiaj wystawiaj go na sprzeda. Waciwie w Wamenie i jego okolicach wszystko jest na sprzeda, wcznie z przedstawieniami, ktre organizuje si ad hoc. Wok kr niczym zjawy gromadki Danw, unicestwionych fizycznie i psychicznie przez cywilizacj, ktra odebraa im ich zwyczaje i dziedzictwo kulturowe. Przed hotelem chmara domniemanych przewodnikw, mwicych czsto nawet dobrze po angielsku, proponuje turystyczne atrakcje. Zanim pojawili si u nas Indonezyjczycy mwi zayy tubylec nie znalimy pienidzy, nie widzielimy motocykli i telewizji. Wojskowi, ktrzy przybyli tu pierwsi, zaoyli elektryczno i ostrzegli, e jeli nadal bdziemy zabija misjonarzy, to pozbawi nas cakowicie wolnoci". Wamena nie jest jednak waciwym dla nas miejscem. Decydujemy si dotrze do zaktka pooonego z dala od szlaku turystycznego i po kilku liniach marszu osigamy Monabela Dogobak, grsk osad pooon na I >noc od Kelila. Nago jest tutaj rzecz zupenie normaln, ale take i lady cywilizacji ..( ju, niestety, dostatecznie widoczne. Wiele osb chodzi w ubraniach, powszechnie uywa si siekier z elaza, zapaek i wielu innych rzeczy, ktre uatwiaj codzienne ycie. Nie brak jednak i tradycyjnych atrybutw. Miejscowa ludno, ktr,a yje z uprawy sodkich ziemniakw, uywa lumbusa do sporzdzania pojemnikw na wod, wkna rolinnego jako /1 ni rw i okrycia, z pochrzynu wytwarza maty i kaptury przeciwdeszczowe, .1 /. trzciny strzay do ukw. Donie Danw, a zwaszcza kobiet, s zwykle okaleczone. Wie si to / dawn tradycj pogrzebow. Po mierci bliskiej osoby amputuje si jeden L -c jako powicenie czstki siebie. Niektrym brakuje nawet po trzy pal-11 kadej doni. Ze zwierzt domowych hoduje si jedynie winie, ktre s tutaj nie tyle Iem poywienia, ile towarem wymiennym. Czsto s one niezbdne onych relacjach spoecznych przy agodzeniu sporw, zawieraniu ulu pokojowego. Co kilka lat, kiedy zgromadzi si wicej wi w wiosce, 269 '-' Wojownik z plemienia Bausi naczelnik ogasza trwajce tydzie wito mauwe". Zaprzestaje si wtedy wszelkich walk, ustaje praca, chopcw i dziewczta poddaje si ceremonii inicjacji, po ktrej mog ju na penych prawach uczestniczy w yciu plemiennym. wito to jest take okazj do zawierania maestw. W jednej z chat dostrzegam bardzo star tarcz, ktr waciciel gotw jest wymieni na n. Wkrtce przed naszym domkiem przedefiladowao sporo osb, proponujc na sprzeda wiele oryginalnych przedmiotw. Tak wic staj si posiadaczem kilku bardzo wartociowych drewnianych posgw, ukw z kompletami strza i oryginalnego totemu. Kolekcja wzbogaci zbiory mojego prywatnego muzeum etnograficznego, w ktrym znajduj si okazy o wartoci zabytkowej i artystycznej mogce wywoa apetyt nawet najbardziej prestiowych instytucji tego rodzaju. Wracamy do Wameny, skd lecimy do Jayapury, gdzie czeka ju na nas upragnione pozwolenie. Nastpnego dnia, po dokadnym zwaeniu naszych bagay, tak aby nie przekroczyy limitu wagi, jestemy gotowi do skoku w przeszo. W ostatniej chwili amerykaski pilot-misjonarz raz jeszcze dokadnie oglda dokument z ministerstwa. I jakby na usprawiedliwienie dodaje: Cudzoziemcy nigdy tam jeszcze nie lecieli". 270

Na rzece Mamberamo Myliwy Bausi Kierujemy si na zachd. Przez dwie godziny z gry ogldamy dzikie rzeki, wodospady, istn orgi zielonego pieka. Ldowanie nie jest pozbawione odrobiny emocji, jako e w ostatnich chwilach przelatujemy midzy wierzchokami gr prawie cakowicie opatulonych gst mg. Na minut przed dotkniciem koami ziemi pod samolotem pojawia si wielka rzeka, a nieco dalej wski pas ze cit do ziemi traw. Moemy odetchn, obyo si bez niespodzianek. W Papui Zachodniej nierzadko zda si, e mona przesiedzie nawet tydzie w oczekiwaniu dogodnej pogody, a kiedy wreszcie lot dojdzie do skutku, nigdy nie ma gwarancji, e osignie si cel. Nieraz bowiem gwatowna zmiana pogody zmusza pilota do powrotu. Ale jakkolwiek by byo, s oni autentycznymi asami. Setki, tysice razy startuj i lduj na . skrawku terenu, w mroku, na mokrych ldowiskach, ktre niekiedy nie * wytrzymuj penego obcienia samolotu. Odwaga i wirtuozeria nie zawsze jednak wystarczaj. Bywa niestety, e zdarzaj si i nieszczliwe wypadki. Co roku rednio dwa samoloty rozbijaj si w grach i czasem lad po nich ginie zupenie. W Kasonaweja, niewielkiej osadzie nad rzek Mamberamo, idziemy odmeldowa si komendantowi miejscowego posterunku, skadajcego si z czterech onierzy, ktrzy wychodz na nasze spotkanie boso, bez koszuli, ale uzbrojeni. Kilka par ciemnych okularw okazuje si miym podarkiem i przyczynia si do zawizania przyjani. Mwi, e aby dotrze do tubylcw Bausi, majcych jedynie sporadyczny kontakt ze wiatem zewntrznym, musimy zbudowa tratw. Wycinamy piciometrowe drzewa bambusowe o rednicy 15 cm, potem wiemy je rotangowymi paskami i po p dnia pracy mamy gotowy rodek komunikacji, idealnie nadajcy si do podrowania w tych stronach. Po odbiciu od brzegu natychmiast dostajemy si w objcia silnego prdu, ktry niesie nas z prdkoci 4-6 wzw. Szybko okazuje si, e nawigacja nie bdzie naleaa do atwych, poniewa zmiana kierunku czy dobicie do brzegu kosztuje duo wysiku i mczcego wiosowania. Mamberamo rodzi si w grach Van Rees z poczenia dwch rzek Tariku i Taritatu. Po przebyciu 800 km dziewiczej dungli wpada do Pacyfiku, niedaleko przyldka Perkam. Na pocztku tego stulecia kilka holenderskich ekspedycji wojskowych zapucio si na t rzek, eglown na odcinku 150 km. W latach dwudziestych kilka wypraw na hydroplanach dotaro nawet do Meervlakte, legendarnej doliny jezior", ale potem, przez 272 p wieku, te niezbadane tereny poszy w zupene zapomnienie i dopiero w naszych czasach zostay zaznaczone na mapach dokadne biegi rzek tego systemu hydrograficznego. O tajemniczym rejonie, jeszcze w dniu dzisiejszym szczelnie odizolowanym od reszty wiata, kr fantastyczne opowiadania rojce si od niezwykych szczegw. Jedno z nich mwi o yjcych w dungli ludziach z ogonami, inne za o plemieniu skadajcym si z samych kobiet, ktre poluj na mczyzn z innych szczepw w celach prokreacyjnych, a potem zabijaj ich i zjadaj. Przed wieczorem rozgldamy si za miejscem na obozowisko, ale brzeg cigle jest poronity cian rolinnoci nie do przebicia. Ale oto pojawia si kamienista wysepka, na ktrej moemy spdzi noc. Po zachodzie soca, ktry przypomina istn gam kolorw w kalejdoskopie, zaczyna si nocny koncert dungli, ktry raz wydaje si przyjemny, innym razem napawa niepokojem, wszystko w zalenoci od nastroju w danym momencie. Okoo poudnia na lewym brzegu rzeki, obok ujcia maego strumyka, natrafiamy na prymitywn chatk. Mieszkajcy w niej mody chopak 0 imieniu One godzi si zaprowadzi nas do Bausw.

Torujemy sobie maczetami drog przez zbit gstwin krzeww i zielsk, potem przechodzimy strumie, brniemy w bocie i znowu jestemy na ciece. Wszystko, co nas otacza, jest istnym krlestwem przemocy. Liany 1 fikusy opasuj w miertelnym ucisku wielkie pnie drzew, a na tych, ktre czas powali na ziemi, wyrastaj grzyby i gnied si zastpy mrwek. Nerwy nasze s napite do ostatecznoci, czasem nachodzi mnie myl, e wcale nietrudno byoby tutaj zabdzi i znikn bez wieci. Duszne i lepkie | >owietrze przesycone wilgoci przymiewa ca egzotyk miejsca, paraliuje nasze ruchy, a grube krople potu spywaj po twarzy i caym ciele. Rce i odkryte przedramiona cae s podrapane przez cierniste krzewy. Do tych wszystkich udrk doczaj spadajce z gazi nitkowate pijawki, ktre bezbolenie przysysaj si do ciaa. Ich antykoagulator sprawia, /(. krew sczy si nieustannie, nawet wtedy, gdy napczniae same odpadaj id ciaa czowieka. W czasie postoju dostrzegam wrd rolinnoci poruszajc si kolo-i iw plam. Ostronie id w t stron i oczom moim ukazuje si dorodny kaz kazuara. Ten potny ptak, podobny troch do australijskiego emu, a1 ystpuje wycznie na Nowej Gwinei. Prawie ptorametrowej wysokoci, m.i czarne upierzenie, kostny kask na gowie i dug szyj zabarwion na 273 Okaz ogromnego krokodyla morskiego na rzece Mamberamo Tajemnicze Bausi i n-biesko, czerwono i to. Masywne apy opatrzone s ostrymi szpo-i.uni i prawdopodobnie wystarczyoby jedno ich uderzenie, aby solidnie niurbowa czowieka. Na szczcie kazuar nie atakuje, chyba e znajdzie u; w takiej sytuacji, e nie ma ucieczki. Naley do ptakw nie latajcych, !c potrafi bardzo szybko biega, osigajc prdko nawet do 45 km na od/.in. Znajoma z muzeum w Jayapura odradzaa nam bardzo zapuszczanie .ie w te strony, a to z powodu duej liczby krokodyli i jadowitych wy. Nie irzcjmujcie si pytonami - mwia uwaajcie na we taipan podob-ie do kobry i tak jadowite, e zgon nastpuje w kilka minut po ukszeniu", 'r/.yznaj, e podczas podry w dzikim rejonie, nieraz przeywam chwi-< strachu, ale zupenie nie z powodu jadowitych gadw. Jako dowodzcy kspedycj mam nieraz wtpliwoci, czy moje dowiadczenie i instynkt A ystarcz, aby pokona rne niebezpieczestwa, na ktre jestemy wystawieni, bdc daleko od cywilizacji. Dopiero na trzeci dzie natykamy si na plantacj sagowcw, dostar-ijcych gwnego poywienia Papuasom i zaraz potem na ma osad. Grupa tubylcw przypatruje si nam w milczeniu, nie zdradzajc .iilnych emocji. S redniego wzrostu, szczupli, maj ciemn skr i k rcone wosy. Jedynym przyodziewkiem mczyzn jest opaska wok bio275 Nieodczny dla Papuasa topr kamienny der, a kobiet spdniczka z rafii. Jedna z nich karmi jedn piersi dziecko, a drug maego prosiaka. Mczyni o dzikim wyrazie twarzy wygldaj do gronie i wojowniczo. I chocia One zapewnia wczeniej, e ta wsplnota ju od pewnego czasu nie zajmuje si polowaniem na gowy ludzkie i coraz rzadsze s tutaj wanie midzyplemienne, w ktrych padaj ofiary, naprenie i niepewno s wrcz namacalne. Napicie rozadowuje si, gdy jedna z kobiet, ktra wyglda na okoo 60 lat, cho z pewnoci nie przekracza 40, zblia si do mnie, dotyka mojego ramienia i potem gaszcze

rk. Po krtkiej chwili oddala si zmieszana, ale gest ten wystarcza na przeamanie niedostrzegalnej bariery, ktra nas rozdzielaa. Pojawia si wdz szczepu, ktry z godnoci zaprasza nas do wntrza okrgej chaty z paleniskiem. Wrczamy mu kilka torebek z sol, liczc, e zezwoli nam pozosta tutaj kilka dni. W tym zagubionym w interiorze osiedlu, ktre nie ma adnej nazwy, struktura socjalna opiera si na rygorystycznym podziale rl pomidzy mczyznami i kobietami. Do pierwszych naley obrona, prowadzenie wojen, polowanie, do drugich zarzdzanie domem, uprawa roli i hodowla. Oczywicie kobieta ma zdecydowanie wicej obowizkw, ale wcale nie upowania jej to do uczestniczenia w rytualnych ceremoniach i obrzdkach religijnych. Czsto onaci mczyni spdzaj cay dzie w przeznaczonym dla nich domu, a wracaj do swej rodziny tylko na noc. U Bausi, podobnie zreszt jak u wielu innych plemion, bardzo rozpowszechniona jest zemsta rodowa, majca w sobie co z atmosfery mafijnej, gdzie za doznane krzywdy stosuje si krwawy odwet. Zgin powinien wwczas nie tylko winowajca, ale take osoby z jego otoczenia. 276 Konsekwencje takie mog si cign dziesitkami lat, a ofiarami zemsty I >.idaj oczywicie take osoby niewinne. Polowanie na gowy jest prastar tradycj i tak naprawd nie wykorzenion do koca. Wielu Bausi potwierdza, e w czasie obrzdku ini-t jacji przez kilka dni musieli oddawa si medytacjom, trzymajc w rkach i /.aszk zabitego wroga. Jeszcze niedawno jako lubny podarek mody /onko wnosi wanie takie trofeum, a wojownik, ktry mia ich wiksz I iczb, uzyskiwa prawo do posiadania kilku on. Jeszcze tego samego dnia jestemy wiadkami ceremonii przywoujcej i ui pami legend Cziame, kobiety kanibala. Wierzenia ludowe mwi, /e Cziame ya w jednej z pierwszych osad istniejcych na naszej ziemi. Ktrego dnia nieoczekiwanie napada w dungli na samotnego mczyzn zbierajcego owoce drzewa chlebowego. Zamordowaa go, po czym spoya jego ciao. Krewni nieszcznika odnaleli j i po zabiciu rozrzuci-I i jej szcztki po caej okolicy, co wedug legendy miao sta si zacztkiem podnoci i urodzajnoci ziemi. W rzeczywistoci w legendzie tej wystpuj wszystkie elementy antropofagii, mier daje pocztek yciu, a zatem ener-",ii yciowej i podnoci. Przez kilka dni yjemy w tej enklawie prehistorii, oddychajc atmosfer wyjt ywcem z fantastycznego filmu, gdzie czas zatrzyma si w miejscu i gdzie nie jest znane pojcie jutro". Zapytuj sam siebie, co stanie si z tym I ilemieniem za kilka lat, kiedy napotka na swojej drodze wicej ludzi z tak /wanej wyszej cywilizacji, kiedy pojawi si liczni turyci ze swoimi zymi nawykami, gotowi zapaci za zainscenizowany spektakl. Podobnie jak dziesitki innych wsplnot, ktre na naszych oczach zostay ujarzmione przez postp, tak i to jedno z ostatnich sanktuariw pierwotnego wiata na naszej* ziemi zostanie dosignite rk biaego i /owieka, ktry odwieczne tradycje wolnych i szczliwych ludzi zamieni w ndz Trzeciego wiata. Pozostawiamy pierwotny wiat Bausi, za kilka dni znajdziemy si na ilalekiej, nie znanej im planecie, otoczeni komfortem i wygodami, ale take i szalejcymi wojnami i innymi okropnociami naszej rzeczywistoci. Wamena 1994 Krlestwo Smoka Pradawny szlak karawan wije si w absolutnej ciszy w gr, potem w d i ponownie w gr, cay czas pord fantastycznego krlestwa natury Doliny Paro. W przewitach

jodowego lasu widoczne s wyniose i surowe gry z ich dziko postrzpionymi wierzchokami. Przechodzimy po kamieniach przez rwce lodowcowe strumienie, potem przez gbokie doliny, wwozy, w ktrych spadaj pienice si wodospady. Niekiedy strome podejcia staj si uciliw mordg. W chwilach wikszego zmczenia korzystamy z egzotycznych jakw, ktre nios nasz sprzt biwakowy i ywno na cay okres wyprawy, ale jedca, niestety, nie darz zbytni sympati i trzeba bardzo uwaa, eby utrzyma si na ich grzbiecie. Dla mieszkacw wyyn rodkowej Azji to dugowose zwierz, wace prawie ton, jest niezastpione. Dostarcza miso, mleko, ser, a take skry i wen, z ktrych pasterze wyrabiaj ubrania, koce, obuwie, namioty, a ajno uywaj jako opa. Od kiedy zosta udomowiony, wykorzystuje si go take jako zwierz pocigowe, pod wierzch i juczne. Pniemy si wci w gr i puca domagaj si tlenu, odpoczynku. Po trudach dnia wieczorny biwak przynosi odprenie i z rozkosz oddychamy przejrzystym powietrzem, majc tym razem czas na podziwianie fascynujcego zaktka wiata. Jestemy w Bhutanie, maym krlestwie himalajskim, o powierzchni mniejszej od Szwajcarii, wcinitym pomidzy Indie i Chiny, krlestwie, ktre zachowao wiele swoich sekretw przed reszt wiata. Dzi ten tajemniczy kraj, hermetycznie zamknity, nie znajcy coca-coli ani tym bardziej podry kosmicznych, ostronie otwiera swoje podwoje. Kiedy, dawno temu, znajdowa si w granicach Tybetu, a w pniejszym okresie uzyska niezaleno. Jak bardzo mao o nim wiedziano, wiadczy fakt, e w Europie nie znano nawet jego nazwy. Bhutaczycy nazywaj swj kraj Druk Yul Ziemia Burzliwego Smoka. I mityczne monstrum obecne jest na kadym kipku, w malowidach ciennych, na monetach, znaczkach pocztowych, w sztuce zdobniczej, we wzorach dekoracyjnych. Aby lepiej zapozna si z tym krajem i z jego narodem, zdecydowaem si na trekking, co w jzyku Boerw znaczy dug i uciliw podr. W dzisiejszym rozumieniu sowo to okrela sposb podrowania, ktry wymaga wysiku, psychicznej i fizycznej odpornoci, po trudno dostpnych terenach, przemierzanie piechot czy wierzchem cieek dalekich od cywilizowanego wiata. Dwadziecia lat temu trekking sta si synonimem podry zapewniajcej przygod. Moda na niego narodzia si niedaleko std, w Nepalu, gdzie turyci, korzystajc z miejscowych tragarzy, pic w namiotach, ruszyli na podbj egzotycznych zaktkw tego kraju. Wiatach nastpnych armiaosobnikwzkolorowymiplecakamipojawiasi w Ameryce aciskiej, a pniej w Afryce. Trekkingowy boom mia czasem i negatywne strony, takie jak biorca 278 279 i w nim udzia zbyt wielka rzesza ludzi i powodowane przez nich zanieczyszczanie rodowiska. W ten sposb narodzia si turystyka elitarna, tak zwany backpacking, praktykowana w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, ale znana od zawsze w byym Zwizku Radzieckim, polegajca na niezorga-nizownych wdrwkach odbywanych z dala od wszelkich utartych szlakw, gdzie brak jest jakiejkolwiek bazy turystycznej. Kady musi liczy tam tylko na siebie, sam sobie radzi, innymi sowy by absolutnie niezaleny. Trekking pozwala na poznanie nowego kraju, zblienie si do ludzi innej rasy, jest wspaniaym, gbokim doznaniem duchowym, ktre wzbogaca wewntrznie. Powracajc do natury, mona si poczu znowu czowiekiem, odzyska pogod ducha, otrzyma zastrzyk wieych si przed powrotem do wspczesnej cywilizacji z jej prawami i ograniczeniami. A uczucie wolnos'ci, smak peni ycia, romantyzm? Dla modziey to jedna z najlepszych szk ksztatowania charakteru.

Las towarzyszy nam a do wysokoci 4 tysicy metrw, gdzie ju rozciga si tylko trawiasta rwnina i gdzie na tle bkitnego nieba kr majestatycznie ory. Na wprost nas, zdawaoby si w zasigu rki, wyrasta onieony szczyt Chomo Lhari, witej gry tego rejonu. W letnim szaasie pasterze czstuj nas herbat. Mczyni s wysocy, silnie zbudowani, peni godnoci i grzeczni w obejciu, a ich uczciwe twarze wzbudzaj zaufanie. Chtnie artuj. Rodzina, ktra nas goci, ma osiemdziesit jakw i kady z nich ma swoje imi. Od czasu do czasu schodz na rwnin, gdzie wymieniaj suszone miso i pachncy ser na ry, ostr papryk, herbat i cukier. I waciwie jest to jedyny ich kontakt ze wiatem zewntrznym, wiatem, ktry dla tych ludzi jest niesychanie daleki, wrcz nierealny. Nadchodzi zmierzch i gospodarz proponuje zatrzymanie si u niego na kolacj. Siedzimy w kucki wok duego paleniska, przy ktrym zbiera si caa rodzina. Robi si pno, na niebie pojawia si coraz wicej byszczcych gwiazd. wieccy jasno ksiyc wydua nasze cienie. Zaczynaj si piewy, ktre s urozmaiceniem ich samotnoci. Tandin, nasz tumacz, wyjania, e sowa pieni mwi o piknie gr, o religii, trudnym yciu codziennym, o kupcu, ktry w czasie dugiej podry tskni za domem. Mwi nam, e przed tygodniem przejeda tdy na koniu Jego Krlewska Mo, monarcha Jigme Singye Wangchucka, Wspaniay Wadca Narodu Smoka. Zatrzyma si u nich na herbat, wypytywa o ich ycie, problemy, po czym uda si w dalsz drog. Obecny krl zasiad na tronie w 1972 roku, majc zaledwie 17 lat, i jak pniej mogem si przekona, cieszy si powszechnym autorytetem jako ten, ktry zapewnia wszystkim obywatelom sprawiedliwo spoeczn. W kadym rodowisku podwadni okazuj mu sympati, jak trudno dostrzec w innych krlestwach. Po dziesiciu dniach wdrwki przez cay pnocno-zachodni Bhutan powracamy do Paro, gdzie w niedawno oddanym do uytku hotelu moemy nareszcie wykpa si w ciepej wodzie, wypi chodne piwo i, oczywicie, wypocz. Nowy dzie zaczynamy od zwiedzenia dzonga, masywnego klaszto-ru-fortecy, wspaniaej konstrukcji z biaego kamienia, jednego z wielu rozsianych po caym kraju, ktrego mury jeszcze dzi tchn potg. W przeszoci klasztory tego typu byy nie tylko centrami religijnymi i wanymi orodkami kulturalnymi, ale odgryway take zasadnicz rol w systemie administracyjnym. Dzi modzi chopcy ucz si tutaj czyta wite ksigi buddyjskie, a take poznaj arkana sztuki malarskiej, zotniczej, ucz si tacw narodowych i jzyka angielskiego. Praktycznie kada rodzina wysya do klasztoru przynajmniej jednego syna w wieku szeciu lat. Nauka trwa dziesi lat, a dzieci yj w warunkach spartaskich, w nieogrzewanych pomieszczeniach, bez biecej wody, nie mwic o skromnym wyywieniu ograniczajcym si do ryu. Jest rzecz interesujc, e jako jedn z form wychowania klasztornego stosuje si tu wci surowe kary cielesne. Aby dotrze do maego klasztoru Taktsang Tygrysie Gniazdo, lecego na wysokoci trzech tysicy metrw, trzeba powici cztery godziny, ale absolutnie warto znale na to czas. Przyczepiony do pionowej, prawie tysicmetrowej skay budynek zosta zbudowany w wieku XV przez Padma Sambhava, ktry, jak gosi legenda, przyby tutaj z Tybetu na grzbiecie latajcego tygrysa. W jednym z pomieszcze, jakie wydrono tu w skale, mody mnich pokazuje statu tygrysa z pazurami zagbionymi w plecach dwch nieszcznikw. Spord piciu tysicy amw bhutaskich wielu decyduje si na odcicie od wiata zewntrznego wanie w podobnych klasztorach w dalekich grach, gdzie oddaj si medytacjom i pogbianiu swojej duchowoci. W maym budyneczku tego kompleksu yje lama, ktry, aby odkry swoj osobowo, zdecydowa si przey jako pustelnik trzy lata, trzy miesice i trzy dni, powicajc si wycznie modlitwie. eby siebie pozna tumaczy mi jeden z pitnastu zakonnikw musimy zapewni cisz

280 281 wito religijne w Paro wewntrz nas, zagbi si w sobie i kopa gboko". Tradycyjnie ju ten may klasztor jest celem pielgrzymek, odbywanych przynajmniej raz w yciu przez wszystkich Bhutaczykw. Thimphu pojawia si na dnie gbokiej yznej doliny, pooonej na wysokoci 2500 m. Trzydziestotysiczne miasto nie wyglda na stolic kraju. Na kilku ulicach zabudowanych typowymi grskimi domami cign si rzdy sklepikw, restauracji, hotelikw. Wszyscy mieszkacy nosz jednakowe stroje narodowe z tkanin o bogatych kolorach, czsto w kratk, przypominajce szkockie ubiory. Mczyni nosz szaty sigajce do kolan, kobiety a do ziemi, cignite w talii szerokim pasem. Mroczne sklepiki, ktrych wacicielami s zwykle Tybetaczycy i Hindusi, gdzie w powietrzu unosi si zapach zjeczaego tuszczu i suszonych ryb, wypenione s ca gam produktw: ry, mka, sery, napoje, odzie, biuteria, instrumenty muzyczne. Mona znale tu rwnie wiele wartociowych, antycznych wyrobw, takich jak srebrne bransolety, czajniki, dugie noe i szpady, przedmioty kultu, dywany, a take pikne, prymitywne maski himalajskie. Kobiety nosz tu prawie zawsze krtkie wosy i pikn biuteri ze srebra: naszyjniki z ogromnymi, czerwonymi koralami i bursztynami, bransoletki z turkusami. Ich twarze, o wysokich kociach policzkowych, cieszcych si duym uznaniem w europejskich kanonach piknoci, s zwykle pogodne i umiechnite. Zostaem przyjty przez ministra spraw zagranicznych Lyonpo Dawa Tseringa, zajmujcego ten fotel od wier wieku. Wszyscy jestemy 282 Klasztor I ygrysie ' ieszony 'onowej n-trowej skay. 1'oniej, szkoa mnichw ^ I bnga zainteresowani rozwojem naszego kraju mwi ale postp nie moe naruszy naszych gbokich korzeni kulturowych ani te zakci rwnowagi panujcej w rodowisku naturalnym, piknym i bogatym". Z tej przyczyny nie ma w Bhutanie masowej turystyki, w cigu roku udziela si zaledwie trzech tysicy wiz wjazdowych. I w odrnieniu od bliskiego Nepalu, gdzie ponad 300 tysicy cudzoziemcw spdza co roku tanie wakacje, tutaj dopuszczalna jest tylko turystyka zorganizowana, bo indywidualnie porusza si nie mona, zatem dostatecznie droga. Ochrona tradycji i dziaalno antykonsumpcyjna dotyczy tu absolutnie wszystkich, take krla, ktry nie mieszka w paacu, lecz w zwykej willi, jedzi pospolit toyot, a kiedy wylatuje za granic, korzysta z rejsowego samolotu. Do dzisiejszego dnia, to znaczy do 1995 roku, w kraju tym jeszcze nie jest znana telewizja, nie ma ani jednej partii politycznej, zwizkw zawodowych, informacje s rozpowszechniane przez radio bd jedyn szeciostronicow gazet ukazujc si raz w tygodniu. Mimo wszystko przybysza uderza zaskakujca forma demokracji. Jeszcze do 1959 roku panowa tu ustrj feudalny, ale suba stanowia cz rodziny, u ktrej bya zatrudniona, jada to samo jedzenie i ubieraa si w podobny sposb. Jeszcze za pierwszego krla z panujcej obecnie dynastii Wanghuck bya otwarta dworska szkoa, do ktrej wraz z nastpc tronu uczszczay take dzieci poddanych. Oczywicie w Bhutanie zaobserwowa mona take liczne lady postpu. Od 1968 roku istnieje lotnisko, ktre przyjmuje regularnie samoloty pasaerskie z Katmandu i Delhi. Od tego samego roku cay kraj jest przejezdny ze wschodu na zachd dziki wybudowaniu

asfaltowej szosy. W zelektryfikowanych miastach funkcjonuje nowoczesny system sanitarny i szkolny, gdzie wszystko jest bezpatne. Najlepsi studenci wysyani s na studia do Indii, Stanw Zjednoczonych, Woch i Japonii. Po ukoczeniu ich maj obowizek wrci do kraju i najpierw przej kurs przystosowawczy w jednym z klasztorw, a nastpnie przepracowa pi lat na rzecz pastwa. Mimo i Bhutan jest krajem stosunkowo biednym, nikt nie zna tu godu, mieszkacy wsi uprawiaj swoje poletka i hoduj bydo, mieszkacy miast za maj zawsze zapewnion prac. Podstaw wyywienia jest gotowany ry, ktry, na wzr hinduski, podaje si z jarzynami i pachncymi rolinami. Dania niewegetariaskie, gdzie podstaw jest miso woowe i wieprzowina, s pochodzenia chiskiego i tybetaskiego. 284 Wiele klasztorw jest zamknitych dla turystw. Je Khempo, najwyszy kapan buddyjski, uwaa za suszne chroni moralno i dusze .ikonnikw przed zepsuciem zachodniego wiata. Nie chcemy zamienia naszych obrzdw religijnych w przedstawienia folklorystyczne" mwi i ary kapan z dzongu Tongsa. Turyci s zwykle mile widziani i miejscowi czsto ich zatrzymuj, i by poprosi o zrobienie im zdjcia. Powani, usztywnieni, stoj wtedy na I uczno i kto wie, co wita im w gowach, moe pragnienie, by chocia raz w yciu opuci ich wiat ograniczony do wioski i pola uprawnego. Liczb Druk Pa ludzi grzmotu, jak siebie nazywaj Bhutaczycy, ./acuje si na 600 tysicy, nawet jeli wszystkie publikacje podaj liczb 1,6 miliona. Tak wielka rnica powstaa w 1971 roku, kiedy Bhutan zosta przyjty do Organizacji Narodw Zjednoczonych. Krl musia poda i ic/.b mieszkacw, ale znalaz si w kopotliwej sytuacji, bo do tego czasu nie przeprowadzono ani jednego spisu ludnoci. Kto poinformowa go, .c tylko pastwa, ktre licz wicej ni milion mieszkacw, mog wstpi do tej organizacji. W ten sposb wiat dowiedzia si, e w tym nieznanym kraju mieszka milion osb. Z czasem liczba ta bya modyfikowana na podstawie redniego wzrostu demograficznego. eby przejecha przez Bhutan, trzeba mie nie lada mocne nerwy. .Niebiaski trakt stu tysicy zakrtw" to 600 kilometrw nieustannych, i istrych zakrtw, nawrotw, przez cay czas na krawdzi gbokich przepaci. Na jego przejechanie potrzeba przynajmniej trzech dni. Zbudowany /osta pod nadzorem wojska hinduskiego, ktre odpowiada za jego reperacj. Przy budowie szosy zatrudniano tysice robotnikw nepalskich i hin-iluskich, czsto z caymi rodzinami. I dzi jeszcze przy pracach na dro-il/.e, gdzie wszystko wykonuje* si rcznie, ujrze mona dzieci i kobiety / niemowltami na plecach. Naturalny rytm ycia w Bhutanie pozosta niezmienny od wiekw: tra-i lycyjne prace w polu, ruch modlitewnych koowrotkw, widok przdcych kobiet, ktre jednoczenie karmi piersi dzieci, jakby na potwierdzenie icgo, e wielodzietno uwaana jest za bogosawiestwo. Take posiadanie kilku on jest w dobrym tonie, nawet krl ma ich cztery. Typowy dom bhutaski jest tak duy, e wydaje si, i moe pomieci przynajmniej pi, siedem rodzin. Zbudowany jest z blokw wysuszonej gliny, kamieni i klocw drewna. Na parterze mieci si obora dla krw, wi, kur, na pierwszym pitrze znajduje si cztery, pi przestrzennych 285 GURTEM KONGU =bokie rozczarowanie spotka kadego, kto prbuje mdochin na mapie wiata. Lece midzy Morzem z>udniowochiskim i Zatok Syjamsk kolonialne francuskie, ktremu zawdziczamy mit egzotyki, 1 moralnych i bogiej egzystencji na onie klimatu 3wego, znikno przed p wiekiem niczym baka zlana i jego urzekajca aura zachowaa si tylko na ach podrcznikw historycznych czy zakurzonych isiek opiewajcych atmosfer minionych czasw.

287 pokoi mieszkalnych, a jeszcze wyej stodoa i spiarnia. Na cianach wielu domw wymalowane s duych rozmiarw symbole mskoci, i to w bogatej gamie kolorw. Fallusy stylizowane, fantazyjnie udekorowane, z oczami i ustami, odziane. W staroytnej Grecji, a take w wielu religiach wiata, by to symbol boskiej energii podnoci, przedmiot szczeglnego kultu. Tutaj fallus jest rkojmi ochrony domu przed wszelkim zem. Docieramy autem do Tongsa, lecego w centrum traktu komunikacyjnego czcego wschodni i zachodni cz Bhutanu i dominujcego nad szerok dolin rzeki Mangde. ycie maego miasteczka ogniskuje si wok robicego due wraenie, olbrzymiego dzonga, najwikszego w kraju. Na bramie klasztoru widoczna jest tabliczka zakazujca wstpu osobom postronnym, ale dziki zezwoleniu otrzymanemu od przeoonego mog zwiedzi t cytadel. Jest to prawdziwy kompleks wity, niemale jedna wstawiona w drug, zbudowanych w rnych stylach i na rnych poziomach. Mali nowicjusze, siedzcy ze skrzyowanymi nogami na kruganku, recytuj monotonnym gosem dawne formuy modlitewne, wyuczone na pami. Moja obecno rozprasza ich kompletnie, ale pojawienie si przeoonego mobilizuje ich do dalszej modlitwy. Troch dalej inna grupa malcw ubranych na czerwono piewa przy akompaniamencie muzyki, opartej na trzech, czterech tonach powtarzanych w nieskoczono. Wanie tutaj, w Tongsa, w 1907 roku, po kilku wiekach wojen z Tybetem i Indiami, gubernator tego dystryktu, Ugyen Wanchuck, przy poparciu Anglikw, zosta mianowany pierwszym krlem Bhutanu z prawem dziedziczenia. Ostatnie dni spdzam w Paro, gdzie odbywa si tradycyjne tsechu, najwaniejsze wito religijne kraju. Przy dwikach cymbaw, rogw, bbnw, piszczaek, trbek, tacz mnisi w barwnych strojach narodowych. Ich ruchy s wypracowane i wyreyserowane zgodnie z formu ksig religijnych. Oczywicie jest to nie tylko balet artystyczny, ale przede wszystkim rytua religijny, ktry ma na celu wygnanie wszelkiego za i zapewnienie opieki bstw nad dolin. Ta sama atmosfera, ktr zaobserwowaem w filmie Maty Budda Bertolucciego, krconym wanie tutaj kilka lat temu, przenosi w wiat, ktry wydawao si, e istnieje ju tylko na stronicach ksiek. Thimphu 1995 Z NURTEM Mekongu Gbokie rozczarowanie spotka kadego, kto prbuje szuka Indochin na mapie wiata. Lece midzy Morzem Poudniowochiskim i Zatok Syjamsk kolonialne imperium francuskie, ktremu zawdziczamy mit egzotyki, swobd moralnych i bogiej egzystencji na onie klimatu monsunowego, znikno przed p wiekiem niczym baka mydlana i jego urzekajca aura zachowaa si tylko na stronicach podrcznikw historycznych czy zakurzonych ksiek opiewajcych atmosfer minionych czasw. 287 Wanie owa lektura oczarowaa mnie na tyle, e podr do tego odlegego zarwno w sensie geograficznym, jak i czasowym zaktka wiata staa si dla mnie wyzwaniem. Pniej bywaem tam wielokrotnie. Laos, Kamboda i Wietnam uwiody mnie bez reszty swoj egzotyk, wspania rolinnoci, odmiennym klimatem, rozmaitoci kultur, osobliw urod kobiet, wolniej pyncym czasem, a przede wszystkim odmienn cywilizacj, o ktrej Rudyard Kipling napisa: Wschd jest Wschodem, Zachd jest Zachodem i nigdy si nie

spotkaj". Nowe okrelenia geograficzne nigdy nie bd miay dla mnie uroku dawnych nazw: Siam, Cejlon, Sajgon, Rangun czy Kochinchina, ktrych magia i tajemniczo jest w stanie pobudzi wyobrani niejednego czowieka. Jedna z najbardziej tajemniczych rzek wiata, przecinajca Chiny, Laos, Myanmar, Tajlandi, Kambod i Wietnam, tchnie histori i mitologi. Na przeomie czasw bya wiadkiem burzliwych przemian, upadku imperiw, koca dominiw kolonialnych, handlu narkotykami, ale take yciodajn drog komunikacyjn oraz gwnym rdem utrzymania milionw ludzi. Arteria wodna dugoci 4350 km stanowi take granic midzy przeszoci i czasem dzisiejszym. Tajlandia, kraj konsumpcjonizmu, jeden z tygrysw Azji, ssiaduje z Laosem, nie dotknitym ladem nowoczesnoci, i Myanmarem jeszcze dzi odizolowanym od wielkiego wiata, Wietnam za, ktry docign kraje Pierwszego wiata wspyje z tradycyjn atmosfer Kambody. Latem 2001 roku postanowiem odby eglug z nurtem legendarnej Matki Wszystkich Rzek, jak nazywaj j Tajowie. Do tej pory nikomu nie udao si spyn ni na caej dugoci. W 1866 roku prbowaa dokona tego francuska ekspedycja kierowana przez kapitana Doudarta de Lagree, ktrej celem byo ustalenie poczenia komunikacyjnego pomidzy Wietnamem i Chinami. Po dwch latach podry, kaskady, choroby tropikalne, trudy i potyczki z rebeliantami, zmusiy miakw do odwrotu. W naszych czasach dostp do Mekongu by pocztkowo ograniczony ze wzgldu na toczce si w tym regionie wojny, w kolejnych latach rzdy komunistyczne zamkny granice dla cudzoziemcw, w ostatnim za okresie odstraszaa przybyszy dziaalno uzbrojonych band lokalnych. Take miejsce narodzin najduszej rzeki Indochin okryte byo do niedawna nimbem tajemniczoci. Dopiero w 1994 roku wyprawa chisko--francuska ustalia, e znajduje si ono na przeczy Rupsa-la, na wysokoci 4975 m n.p.m., w niedostpnym i mao znanym rejonie paskowyu I Tradycyjny rodek transportu na Mekongu wschodniego Tybetu, zupenie niedaleko od rda innej wielkiej rzeki - Jangcy. Tutaj roztopione niegi i lody daj pocztek strumieniowi, ktry szukajc sobie drogi na poudnie przez doliny chiskie, przemieni si pniej w lodowat rzek grsk, wreszcie w potn arteri, niosc w okresie wezbrania 60 milionw litrw wody na sekund. Moim projektem zainteresowaem kilku przyjaci. Reyser Jan Jakub Kolski z operatoren Witkiem Chomiskim postanowili zrealizowa film dokumentalny dla TVP, a Giorgio Fornoni podobny film dla Discovery I ravel and Adventure. Do grupy doczy jeszcze dwjka Rosjan i mj syn Maksy, ktrego zadarfiem byo utrzymywanie kontaktu internetowego, i;twnie z wosk telewizj RAI, ktre podjo si patronatu medialnego. Po caodziennej jedzie malownicz grsk drog na pnocy Laosu, osigamy Luang Nam Tha, osad graniczc z Chinami, Myanmarem i Tajlandi, w ktrej powietrzu niemale namacalnie mona wyczu zapach przemytu broni, opium i jeszcze innych ciemnych interesw, umykajcych spod kontroli strw prawa. Odwiedzamy prymitywn wiosk Lentenw, utrzymujcych lun styczno ze wiatem zewntrznym i yjcych nadal tak, jak przed wiekami yli ich przodkowie. Nazywani s take Lao-Huay i nale do wikszej rodziny plemiennej Miao-Yao. Nikt nie wie dokadnie, ilu ich jeszcze 288 289 Grska wioska w Laosie

pozostao, ale z pewnoci nie wicej ni 4 tysice osb rozrzuconych w 25 osadach. S animistami i zachowali wielowiekowe obrzdy. Ich ycie upywa bez wikszych satysfakcji, ale te i bez zbytnich zmartwie. Nosz w sinym kolorze, samodziaow odzie utkan na pedaowym warsztacie tkackim, a kobiety depiluj brwi i chtnie zakadaj masywn srebrn biuteri. S niedoywieni, sabi fizycznie, czsto zapadaj na grulic i chronicznie na malari, ktra zbiera wiele ofiar. O sto krokw od chat na palach, midzy ktrymi w cuchncej sadzawce wyleguje si stado bawow, rozciga si makowe pole, morze biaych i fioletowych kwiatw, pord ktrych porusza si wolno kobieta i zakrzywionym noykiem delikatnie nacina makwki, z ktrych wypywa mleczny sok, nabierajcy wkrtce barw bursztynu i tejcy w woskow mas. Wioska liczca 300 mieszkacw produkuje rocznie okoo 50 kg opium i wyglda na to, e dwie trzecie tego produktu spoywa si na miejscu. Przede wszystkim pali si, ale take i uywa w celach leczniczych czy te dla wzbogacenia codziennej diety. Swego czasu narkotyk ten by konsumowany gwnie przez dorosych, my natomiast jestemy wiadkami palenia fajki przez modziecw i dziewczta. 290 Zachd soca w Luang Prabang. Poniej, uprawa ryu w delcie Mekongu Laos, w ktrym wedug danych zebranych z kosmosu produkuje si 200 ton opium rocznie, zajmuje trzecie miejsce, po Afganistanie i Myanmarze. Miejscowi grale zarabiaj na tym kilkaset dolarw, co wystarcza im na przeycie, podczas gdy handlarze dorabiaj si fortun. Rzd, ponaglany przez Organizacj Narodw Zjednoczonych, prbuje niemiao zwalcza t plag, proponujc uprawy zastpcze. Jednak wyniki tej akcji s mao widoczne i proceder kwitnie dalej, milczco tolerowany przez funkcjonariuszy pastwowych. W chodny poranek lokujemy si w speedboacie. Odpynicie od brzegu przypomina start boeinga. Gdyby nie nauszniki, oguszajcy haas silnika mgby szybko rozsadzi gow. Poniewa w okresie niskiej wody na rzece nie brak kamiennych mielizn i podwodnych ska, wkadamy kamizelki ratunkowe oraz kaski ochronne. Emocje rosn. Spywamy gbokim wwozem, enklaw surowej, narkotycznie przycigajcej przyrody, nie tknitej rk czowieka, pord ktrej Mekong od pradziejw toczy swoje wody. Na brzegu ani ladu czowieka, tylko od czasu do czasu napotykamy jak d, potem mijamy zanurzon po brzegi kryp z chisk bander, zaadowan kartonami z proszkami do prania, zabawkami, sprztem kuchennymi i by moe take broni", zauwaa nasz motorniczy. W Huay Xai zamieniamy haaliw d na tradycyjne czno z trzymetrowym waem silnikowym, ktry mona unosi na pyciznach. Rejon staje si coraz gciej zamieszkay, a potwierdzaj to ndzne wioski niektrych mniejszoci narodowych. Tu przed Luang Prabang, u stp wysoko pooonej nad wod groty Pak Ou, grupa modocianych mnichw porzucia swoje szafranowe odzienia i haaliwie kpie si w rzece. W przymionym wietle zapierajcej dech w piersiach jaskini wida setki pozacanych posgw Buddy pozostawionych przez pielgrzymw rnej wielkoci i w rnych pozach, przed ktrymi grupa Laotaczykw modli si na kolanach. Miejsce, tchnce sakralnoci, przypomina gigantyczny obek boonarodzeniowy umiejscowiony w fantastycznym podziemnym wiecie. Przy bajecznym zachodzie soca zalewajcym niebo magicznym blaskiem zota rnych odcieni docieramy do Luang Prabang, ktre po dzi dzie zachowuje lady niedocigego pikna dawnej stolicy Krlestwa Miliona Soni". Niewiele zmienio si od czasu mojej ostatniej wizyty przed dziesicioma laty. Miasto wci pozostaje jednym z najbar292

dziej romantycznych i niezwykych miejsc Indochin, ostatnim zaktkiem dziewitnastowiecznej Azji, tak bliskiej sercu Josepha Conrada czy Rudyarda Kiplinga, Azji, ktra wydawao si, e ju dawno nie istnieje. Przybysza i iderza atmosfera nieuchwytnej melancholii, aromat kadzide, zapach drewna sandaowego i opium pyncy z nielegalnej palarni, oraz czar idyllicznego pejzau jakby ywcem wyjtego z dawnych sztychw. Zachwycaj stu-py skpane o wicie w rowej powiacie, zote kopuy pagod poyskujce w wietle ksiyca, czy te codzienny spektakl uroczystego szyku mni-i liw, ktrym ludzie ofiarowuj garstk ryu. Obrazy te inspiroway m.in. Somerseta Maughama, uznawanego za najlepszego autora krtkich < ipowiada, ktry pisa, e widok pagody podnosi go na duchu niczym naga nadzieja w mrocznej nocy duszy". Rudyard Kipling za mwi o tych wityniach jako o przepiknym, migotliwym, byszczcym w socu i udzie". Nie bez kozery w 1995 roku niepowtarzalny Luang Prabang zosta wcignity na list wiatowego dziedzictwa UNESCO. Wybieram si na grb Henry'ego Mouhota, jednej z legendarnych i osobistoci kolonialnych Indochin, ktry w poowie XIX wieku odkry Ha wiata witynie Angkoru ukryte przez stulecia w kambodaskiej dungli. Francuski przyrodnik samouk przez 10 lat uczy ojczystego jzyka w Petersburgu i dugo przebywa te w Polsce. Po oenieniu si z crk Mungo Parka, szkockiego podrnika, ktry przyczyni si do rozwizania i ijemnicy sieci rzecznej rodkowej Afryki i ktry zgin podczas napadu kra-lowcw, w 1858 roku Mouhot wyjecha do Bangkoku. Kierowa wypraw botaniczn pod honorowym patronatem Krlewskiego Towarzystwa (Jeograficznego w Londynie. Zmar w Vientiane na malari w 1861 roku w wieku zaledwie 35 lat. Rodacy nie zapomnieli o odkrywcy i wznieli na wzgrzu grujcym nad rzek Nam Khan samotny grb, otoczony dzi !',cstwin paproci. Pokj hotelu o kolonialnej architekturze, z duym wentylatorem pod. sufitem, ko z baldachimem osonitym moskitier i cykad za oknem t worz dobry nastrj do robienia notatek z zakoczonego dnia. Do Kambody moemy dolecie tylko samolotem, bo na Mekongu nie ma punktu granicznego. W latach 1975-1979 w tym kraju Czerwoni K hmerzy wymordowali 1,5 miliona osb, prawie co czwartego mieszkaca kraju. Nikt na wiecie nie zareagowa wwczas na ten holocaust, a odpowiedzialny za to Poi Pot nigdy nie zosta pocignity do odpowiedzialnoci. Na nic te zday si wysiki ONZ, aby wprowadzi porzdek w Kambody. Do 293 -wschodniej Kambody. Kobieta z plemienia Jarajow w pnocno-Poniej, przedmiecie Sajgonu t Posterunek kontrolny przed Siem Reap domw powrcio 26 tysicy Bkitnych Hemw, pozostawiajc kraj na pastw losu, bardziej skorumpowany, z galopujco rosnc przestpczoci i nik nadziej na polityczn stabilno. Ludzie zaczynaj jednak nowe ycie, starajc si zapomnie o strasznej przeszoci. Powraca tradycyjny khmerski umiech, nawet jeli w stolicy na porzdku dziennym s strzelaniny, napady i szerzy si prostytucja nieletnich oraz handel dziemi. Nic wic dziwnego, e turyci zamierzajcy odwiedzi synne witynie Angkoru, powd dumy, a zarazem drogocenny klejnot wielowiekowej wietnoci Kambody, romantyczny lad zaginionej cywilizacji, omijaj stolic i lec tam bezporednio z Bangkoku bd z Sajgonu. Kontynuujemy podr po gliniastotych wodach Bassaca, jednej z odng Mekongu. Po obu stronach rzeki cign si rzdy falujcych palm i drzew mangowych penych dojrzewajcych owocw. Czasem pord bujnej rolinnoci pojawia si jaka kolorowa witynia, adnych mostw, tylko promy transportujce ludzi i pojazdy. Zatrzymujemy si w jednej z wiosek,

gdzie wacicielka jednego ze straganw smay nam zowione przy nas ryby. Z mieszanymi uczuciami zabieramy si do konsumpcji durianu, 295 Fajka opium na zakoczenie roboczego dnia to owocu o niezwykle przenikliwym i niesprecyzowanym zapachu, ktry wypenia ca okolic. Jednych przyciga, drugich odraa. W Indochinach mwi si, e ma boski smak, ale piekieln wo. Synny przyrodnik Alfred Russel Wallace napisa, e warto byo przyjecha do poudniowo-wschodniej Azji tylko po to, aby sprbowa tego owocu. Zdecydowanie popieram jego opini, nawet jeli poowa moich kompanw jest wyranie zdegustowana. Po szeciu godzinach eglugi docieramy do granicy, ale ku naszemu zaskoczeniu onierze kambodascy nie chc nas wypuci. Na wietnamskiej wizie brakuje adnotacji, e moecie si tu odprawi" owiadcza kpico jeden z bosonogich oficerw w rozchestanej koszuli. Jest to wyrafinowana zoliwo, bo nie dalej jak wczoraj wietnamski konsul zapewni, e wiza jest wana take na przejciu rzecznym. W piekielnie skwarnym upale wracamy do Phnom Penh, skd nastpnego dnia wyjedziemy wynajtym samochodem. Niepohamowana dza dotarcia do odlegych miejsc naraa na trudy i powicenia. Sens podry pisa Mikoaj Przewalski, pionier rosyjskich podrnikw polega na ukazywaniu niebywaego uroku, codziennie zmieniajcych si wrae i obserwowaniu rzeczy nowych. Fizyczne za trudnoci, kiedy ju je mamy za sob, atwo si zapomina i tylko jeszcze silniej ocieniaj we wspomnieniach radosne chwile powodze i szczcia". Nasza przygoda koczy si w gigantycznej delcie Mekongu, aluwialnej dolinie z tysicem kanaw, midzy ktrymi rozcigaj si plantacje kauczukowe, botniste tereny, wiecznie zielone pncza mangowca, a przede wszystkim nie koczca si, rozlega szachownica zielonych, poyskujcych w socu pl ryowych. Wietnamczycy nazywaj dolny odcinek rzeki Cuu I ong, co znaczy Dziewi Smokw. Kady z nich jest odnog Mekongu, ktry wachlarzowo spywa do Morza Poudniowochiskiego, wtaczajc do rocznie 475 bilionw m3 wody. Podczas wojny wietnamskiej teren 4 milionw hektarw delty by .oszmarem dla onierzy amerykaskich, ktrzy dla rozbicia kryjwek i sieci tuneli wietkongowcw, zrzucili ogromne iloci rodkw chemi-i znych. Przypomina plastycznie o tym Francis Ford Coppola w filmie Czas Apokalipsy. Dzi delta jest regionem o doskonale prosperujcym rolnic-i wie, ponownie yje z dobrodziejstw ciepego, wilgotnego klimatu i zawiesi n yznego iu, ktre pozwalaj na dwukrotne zbiory ryu, zapewniajce wyywienie dla caego kraju. Uprawa wymaga duej siy roboczej, ludzi zaprawionych do cikiej, caodziennej harwki i przebywania w wodzie. Trudnoci nie zniechcaj Wietnamczykw, s wdziczni losowi, ktry da im szans zamieszkania nad brzegiem rzeki od tysicleci nioscej ycie i dostatek. Francuzi, ktrzy wietnie znali ludno swojego dominium, wystawili im dobr wizytwk: Gdy Wietnamczycy sadz ry, Khmerowie kontempluj ich prac, a Laotaczycy suchaj, jak potem ry ronie". Wskazwki zegara czasu przesuwaj si tu zdecydowanie wolniej ni w zachodnim wiecie penym agresji, stresu i niepohamowanej konsumpcji dbr materialnych. Trudno si wic dziwi, e przybysz z krgu wspczesnej cywilizacji przemysowej do tego stopnia zostaje urzeczony zagadkowym czarem Wschodu, osobliw urod kobiet, ulotnym momentem witu, soczystymi kolorami, ekscytujcymi zapachami czy egzotyczn kultur mieszkacw tego regionu, e ryzykuje wyjecha std z rozdartym sercem kochanka i drczcymi wyrzutami sumienia, i musi opuci swoj ukochan. Sajgon 2001 296 Refleksje z Iranu

Nieatwo jest pisa o Iranie Anno Domini 2002. Kraj pozostajcy od dwch dziesitkw lat w nieustannej izolacji, uwaany jest powszechnie za nieznany, niedostpny, a take i niebezpieczny. Wanie te aspekty przycigny moj i kilku moich przyjaci uwag i sprowokoway do podry po dawnej Persji, kolebce cywilizacji Wschodu. 298 W agencji, ktra od lat dokonuje dla mnie rezerwacji biletw, nie ukrywano zdziwienia moim zamwieniem, jako e powszechna w Europie antyreklama Republiki Muzumaskiej Iranu, konsekwencja rewolucji muzumaskiej w 1979 roku i dziesicioletniej wojny z Irakiem, nie stanowi zachty do odwiedzin regionu, w ktrym staroytne zabytki mog urzec nie jednego podrnika. Zaskoczeniem bya atwo otrzymania wizy, ktr wklejono do paszportu po dziesiciu dniach od zoenia wniosku. Jedynej w naszej grupie dziewczynie urzdnik konsulatu w Warszawie udziela niezbdnych rekomendacji, pewnego rodzaju nakazu podyktowanego prawem islamskim. CChodzi o skromny strj, gwnie o hedab, chustk na gow, bdc w tym kraju swego rodzaju witoci. Za niepodporzdkowanie si w miejscu publicznym temu obowizkowi, kodeks karny przewiduje kar 74 batw. Koleanka, naleca do kobiet wyemancypowanych, zapoznana ju wczeniej ze specyficzn etykiet, bez zmruenia oka wcielia w czyn symbole dyskryminacji kobiety muzumaskiej. Airbus Air Iran" lduje w Teheranie w rodku nocy, podobnie zreszt jak wszystkie inne samoloty z Europy. Oficer stray granicznej o beznamitnej twarzy, starannie wertuje kolejne strony paszportu, patrzy podejrzliwie w oczy, milczco sprawdza jeszcze dane w komputerze i w kocu yczy mi: Good permanence!". Sala celna jest pusta, zimna, niegocinna. Przygotowani na drobiazgow odpraw majc na celu zaegnanie zgubnych wpyww zachodniej arogancji i materializmu", czyli importu pism ze zdjciami ukazujcymi ksztaty cia kobiecych, ktre mogyby pobudzi erotyczne fantazje mczyzn, czy butelki whisky przeznaczonej na prezent dla przyjaciela bez zbdnych pyta moemy opuci stref celn. Teheran, rozcigajcy si pomidzy wysokimi zboczami Elbursu i jaow rwnin przechodzc stopniowo w pustyni, z pewnoci nie naley do miast, ktre mogyby wywrze dobre wraenie na przybyszu ze Starego Kontynentu. Nigdzie czowiek nie dostrzega ladw magicznego Wschodu, wszdzie tylko wida ulice zatoczone przez ponad 2 miliony pojazdw zanieczyszczajcych kilkunastomilionow metropoli spalinami niskooktanowej benzyny. Suchy klimat, wysoko w przedziale 1100 i 1800 m n.p.m. i gry otaczajce stolic sprawiaj, e miasto zalicza si do najbardziej skaonych na wiecie. Prawie 40% aut to samochody marki Paykan, ktre kadego roku wyrzucaj w powietrze 50 milionw ton szkodliwych dla zdrowia gazw, w tym 1,3 miliona ton tlenku wgla. 299 Valiasr Ave, cignca si przez 20 km z pnocy na poudnie, dzieli Teheran na dwie czci, niczym zreszt nie rnice si architektonicznie. Po obu stronach liczne drapacze chmur wyrastaj jak grzyby po deszczu, bez jakiegokolwiek planu urbanistycznego, stanowic typowy produkt wybujaej nowoczesnoci", charakteryzujcy wiele miast Bliskiego Wschodu. atwo tu zabdzi, bo adresy bywaj bardzo skomplikowane. Czsto podaje si nazw gwnej alei czy najbliszego placu, potem wskazuje si mniejsz ulic i na koniec t, na ktrej powinien znajdowa si nasz cel. Komplikuj take sytuacj niejednolite nazwy: Africa Ave, okrelana jest czsto jako Jordan Ave, Nejatollahi St. jako Villa St., a Emam Khomeini Suare jest nieraz nazywany Tup Khune. Sam miaem kopoty, kiedy musiaem dojecha na ulic Pahlavi, ktra po usuniciu szacha z tronu, zostaa przemianowana na ulic Valy-e Asr. Stare nazwy od 20 lat uywane s wrd mieszkacw bogatych dzielnic na pnocy miasta, i to nie zawsze przez byych sympatykw szacha.

Szokuje w Teheranie ruch uliczny i sposb przemieszczania si. Czarny dym, ktry pozostawiaj po sobie przestarzae autobusy, auta poruszajce si pod prd, motocyklici lawirujcy na chodnikach wrd tumu przechodniw, nieustanne trbienia, kierowcy nie przestrzegajcy czerwonego wiata, wszystko to moe wystawi na surow prb nerwy nawet tak jak ja biegego w sztuce miejskiego survivalu. Przed wejciem na jednokierunkow ulic nie wystarcza spojrze na prawo i na wszelki wypadek na lewo. Tu, tak jak w Moskwie czy w Buenos Aires, trzeba patrze take do przodu i do tyu, i jeszcze raz na prawo i na lewo, i dopiero wtedy, z zimn krwi, odwanie ruszy w poprzek jezdni. W stosunku do osb zdecydowanych kierowcy wykazuj zwykle pewien respekt. Niezwyky obrazek obserwowaem nieopodal naszego Grand Hotel, gdzie na trzypasmowej Motahari Ave jechao pi sznurw samochodw, pord ktrych spokojnie przeciska si niewidomy mczyzna z bia lask. Jeden z moich woskich przyjaci, ktry niedawno wrci z Iranu, bardzo pozytywnie wyraa si o Travel Agency Caravan Sahra. Postanawiamy wic skorzysta z usug tego biura. Szef firmy, Cyrus Estemadi, od kilku lat byway na midzynarodowych targach turystycznych, zna oczekiwania klientw, wic szybko znajdujemy wsplny jzyk i wkrtce akceptujemy niektre jego sugestie dotyczce programu. Wygodnym mikrobusem opuszczamy z przyjemnoci stolic, od rana otulon welonem smogu, by zapozna si z krajem i jego staroytnymi 300 zabytkami. Nasza trasa powiedzie przez Isfahan, Sziraz, Persepolis, Kerman, Bam, a do Zahedanu na granicy z Pakistanem. Stanisaw Wyganowski, sekretarz polskiej ambasady, znajcy ten kraj jak mao kto, uwaa Isfahan za klejnot staroytnej Persji i jedno / najpikniejszych miast muzumaskiego wiata. wietn reklam moe ic by siedemnastowieczne stwierdzenie, e Isfahan to poowa wiata". Z tego samego wieku pochodzi te wielki (512 x 159 m) plac Chomeiniego*. Liczne wielodzietne rodziny fotografuj si tu przy tryskajcej wod lontannie, dziesitki osb w atmosferze pikniku spoywaj posiek na dywanach rozoonych na trawniku, ich dzieci uganiaj si za pik, podczas gdy ostatnie promienie soca owietlaj wspaniay meczet Masje-< le Emam wedug znawcw jeden z najpikniejszych na wiecie, zdobiony niezwykle bogat ornamentyk, typow dla sztuki islamu. W penym czci milczeniu podziwiam sanktuarium, w ktrym naturalne pikno czy si z ludzkim kunsztem. Dostojestwo i aura orientalnej tajemniczoci tworz wyczuwaln tutaj atmosfer witoci. Korzystam /. dogodnego wiata, aby utrwali na filmie jego czarujc fasad, wyniosy i ninaret i potn kopu, zaprojektowan wedug cisych matematycznych /asad rzdzcych harmoni i rwnowag. Wszystko to ozdobione jest lazurowymi i turkusowymi kafelkami uoonymi w efektowne mozaikowe, geometryczne wzory, byszczce niczym klejnot w promieniach soca. Staram si jeszcze zdy do pobliskiego meczetu szejka Luft Allaha, /.budowanego w latach 1602-1619 przez szacha Abbasa. Jego niezwyk atrakcj jest sklepienie, ktre kontempluj, nie mogc wprost oderwa oczu. W promieniach wiata dziennego, wpadajcego przez zwieczone ukami okna do wntrza skpanego w agodnej powiacie, rozbyskuj lazurowe, kremowe i turkusowe kafelki, eksplodujc wibrujc energi. Oczywicie nie moemy przegapi tutejszych synnych mostw. W Isfahanie jest ich jedenacie, w tym pi pochodzcych z pocztku XVII wieku. Najwiksze wraenie wywiera piknie podwietlony most Si-o-Se ze swoimi 33 arkadami cigncymi si na dugoci 160 m. Z pobliskiej herbaciarni, gdzie ciany s udekorowane starymi dywanami, a kelnerzy w tradycyjnych strojach serwuj silny, czarny chay, jeszcze dugo podziwiamy elegancki Si-oSe, na tle rozcigajcego si w oddali acucha grskiego.

Podr po Persji mona ograniczy do Teheranu, Isfahanu i Per-sepolisu" napisa w 1926 roku woski autor Arnaldo Cipolla w przed* Dawniej noszcy nazw Majdan-e Szah Plac Krlewski. 301 Cytadela Bam w penej krasie, przed trzsieniem ziemi w 2003 r. mowie do swojej ksiki Na paskowyach Iranu. Po dwudniowym pobycie w Szirazie, miecie bdcym swego czasu synonimem kultury, poezji, sowikw i wina, odwiedzamy wanie Persepolis. Krlewskie miasto staroytnej Persji, zaoone w VI w p.n.e., naley do jednego z najwikszych stanowisk archeologicznych na wiecie, gdzie w latach trzydziestych XX wieku ekspedycja amerykaska dokonaa czciowej rekonstrukcji niektrych budowli. Jestemy jedynymi cudzoziemcami podziwiajcymi przetrwae do naszych czasw okazae zabytki, wrd ktrych wyrnia si rzd kilkunastu kolumn, Wielki Taras wzniesiony przez Dariusza I Wielkiego, jego paac oraz skarbiec. Przykuwaj nasz uwag take grobowce krlewskie wykute w skale wysoko nad ziemi, do ktrych musimy si dugo wspina. Herbaciarnia jest instytucj od wiekw zakorzenion w spoecznoci Iraczykw, tak jak bar, kawiarnia czy pub w krajach zachodnich. Ludzie spotykaj si tu, aby odpocz, poplotkowa bd posucha ywej muzyki. Lokale, ktre jeszcze do niedawna otwarte byy wycznie dla mczyzn, w ostatnich latach stay si dostpne take dla kobiet. Siedzimy w przytulnym lokalu w centrum Kermana, dokd zapro302 Mode dziewczyny z trudnoci akceptuj surowe reguy muzumaskie sili nas nowo poznani modzi ludzie. Gwnym tematem rozmw staje si pe pikna. Nasza ciekawo skupia si na ich prawach, przywilejach i obowizkach, temacie, ktry zwykle wywouje wiele emocji nawet wrd mieszkacw tego kraju. Narguez jest dziennikark miejscowej gazety, ma 28 lat, due czarne oczy, zadziorne spojrzenie i nosi kruczoczarny kosmyk wosw, ktry prowokacyjnie wysuwa spod czarnego hedaba. Odziana jest jednak w czador obowizkowy, tradycyjny dugi paszcz. Mwi pynnie po .i ngielsku i przejawia niepohamowan ochot konwersacji z cudzoziemcami. I o ona, wraz ze swoim przyjacielem, staje si rdem cennych informacji 11 sytuacji kobiet. Wedug ortodoksyjnych duchownych, posiadajcych niepodwaaln I)(>zycj w Iranie opowiada Narguez hedab podkrela presti kobiety i /apewnia jej szacunek. Wedug naszej religii odzie muzumaska jest symbolem cnoty i godnoci". Przypominam, e kilka godzin temu widziaem na jakim billboardzie, pord wszechobecnych portretw patriarchalnych przywdcw, napis: Kobieta skromnie odziana jest niczym pera w muszli". Mode dziewczyny z trudnoci akceptuj te reguy i jako symbol protestu 303 odwanie, nie do koca Skrywaj swoje wosy, uwaane za siedlisko szatana", maluj paznokcie u ng, robi sobie mocny makija, skracaj do kolan czador, nie boj si publicznie podawa rk swoim kolegom. Rosnca gwatownie liczba dziewczt odrzucajcych tradycyjny ubir zmusza policj do stopniowego ograniczania surowych represji. Moj najwiksz nocn zmor jest to, e widz siebie za kratami z powodu pogwacenia norm hedaba, co stanowi naturalny odruch, ktry drzemie w wikszoci modych kobiet. Wierz jednak, e obowizek noszenia tej chusty skazany jest nieuchronnie na stopniowe zniknicie" stwierdza Narguez. Niedawno czytaem w The Washington Post", e niektrzy uwaaj, i z chwil upadku hedaba, upadnie take Republika Muzumaska Iranu.

Meczety s puste, gorliwo religijna zdecydowanie osaba, podobnie jak i ostre normy ycia spoecznego i politycznego. Modzie wci coraz czciej korzysta z nielegalnych anten satelitarnych i z Internetu, uwaanego za zagroenie dla muzumaskiej moralnoci, zbiera si w stylu zachodnim na prywatkach, gdzie przy zamknitych oknach krluje muzyka rockowa, alkohol, przemycane wideokasety z filmami amerykaskimi, a take marihuana i opium. Takie imprezy naraone s oczywicie na najazd basidzis, modych milicjantw z ochotniczej organizacji stworzonej przez Chomeiniego w 1980 roku. Zadaniem tej piciomilionowej armii zagorzaych strw jest wanie walka z korupcj moraln". Gociom zagranicznym Iraczycy okazuj du yczliwo i serdeczn gocinno, co jest bardzo starym i silnie zakorzenionym zwyczajem w kulturze perskiej. Czsto podchodz na ulicy z miym umiechem, zagaduj amanym angielskim, zapraszaj do swoich domw. Nieraz s to nawei dziewczyny z ostrym makijaem, prowokacyjnie patrzce w oczy, ale ryzyko jest wtedy due, bo za przebywanie z kobiet grozi wizienie i chosta. Nienawi do Wielkiego Szatana", czyli Stanw Zjednoczonych, i du arogancji materializmu zachodniego" jest zupenie niezauwaalna wrd spoeczestwa. Ostatnie badania wykazay, e tylko dla 8% Iraczykw USA to wrogi kraj, reszta potwierdza swj podziw dla American way oflijc. Nie moe by w tym nic dziwnego, skoro na emigracji w Kalifornii yjr blisko milion ich ziomkw. Wiele wpywowych osb w rzdzie czyni starania o otwarcie kraju dli turystyki, jednak te prby powstrzymywane s przez konserwatywnych ducu > wnych. Pomimo okazywanej cudzoziemcom sympatii, nie czuj si oni tu zbyt 304 dobrze. Wielu z 20 tysicy zachodnich turystw, ktrzy w 2001 roku odwiedzili Iran, twierdzi, e suby policyjne odnosiy si do nich ze szczegln podejrzliwoci, traktujc kadego jako potencjalnego wroga i szpiega. Ponownie wracamy do delikatnego tematu kobiet. Propaganda zapew-nia, e w spoecznej hierarchii nie stoj one niej od mczyzn, maj te same szans zatrudnienia i dostpu do edukacji. Oczywicie jest to nieprawda mwi zirytowana Narguez. Wprawdzie wiele kobiet prowadzi aktywne ycie zawodowe i zajmuje odpowiedzialne stanowiska, to jednak w sklepie musimy sta w oddzielnej kolejce, w autobusie siedzie / dala od mczyzn, nasz gos w sdzie jest wart poow tego, co zeznanie mczyzny, ju w dziewitym roku ycia moemy by wydane za m za mczyzn wybranych przez rodzicw. Zakazany jest niestosowny miech, kolorowe ubrania, obnaanie szyi bd stp, przebywanie z mczyzn, i > ile nie jest on krewnym. Zgodnie z prawem islamskim cudzostwo karane jest ukamienowaniem. Nie moemy uprawia sportu, nie liczc kilku tylko dyscyplin takich jak narciarstwo, hippika, kajakarstwo, alpinizm i strzelanie, ktre w jaki sposb mona pogodzi z muzumask odzie. Mamy zabronione wejcie na widowni stadionu, nie moemy taczy i piewa w obecnoci mczyzn. To wszystko doprowadza czsto do depresji i rozpaczy i nic dziwnego, e co roku kilkaset kobiet odbiera sobie ycie". Kady przyjezdny stawia sobie pytanie o przyszo Iranu. Odpowied jest trudna. Nie ulega wtpliwoci, e ley ona w rkach modych gniewnych i kobiet rnego wieku, ktre s prawdziwymi bohaterkami wykazujcymi si du odwag w walce o zmiany. Iraczycy wyczekuj z niecierpliwoci swobd obywatelskich, prywa-tyzacji, liberalizacji inwestycji zagranicznych, zniesienia restrykcji wobec kobiet. Wszelkie nadzieje zwizane s z prezydentem Mohammadem ('hatami, wybranym dwukrotnie imponujc wikszoci gosw, ktry ju w 1997 roku wnis akcenty odwily politycznej i spoecznej. Chatami /doby sympati milionw kobiet i modziey, ktra w tym kraju stanowi dwie trzecie ludnoci. Wielu byych ordownikw szacha przyznao, e jest on bardziej demokratyczny" od Rezy Pahlaviego, postrzeganego jako czowiek oddany Amerykanom. Ju na pocztku rzdw

Chatamiego media uzyskay niespotykan dotychczas swobod, kobiety mogy zacz wystpowa w obronie swoich praw, niemiao odradzaa si kultura, dyplomacja szukaa otwarcia na wiat, by wyrwa si z midzynarodowej izolacji, otwieraa 305 konstruktywny dialog z Uni Europejsk, studenci wychodzili na ulice, domagajc si wikszej demokracji. Na Zachodzie porwnano go jednak do Gorbaczowa, zmiecionego z areny przez huragan, ktry sam wywoa. Popularno prezydenta grozi interesom ajatollahw skupionych wok Najwyszego Przywdcy" Iranu Ali Chomeiniego, duchowego i politycznego wodza narodu, najwyszy autorytet pastwa, ktry zwykle opowiada si po stronie konserwatywnych duchownych, kontrolujcych aparat przemocy i sdownictwa. Reformatorzy popierajcy Chatamiego staraj si ograniczy wadz wszechwadnych islamskich hierarchw i prezydent nieraz znajdowa si w krzyowym ogniu konfliktw pomidzy konserwatystami a postpowcami. Kade jego posunicie niosce nadziej na zmiany napotyka zatem reakcj sdziw, represje, upokorzenia, aresztowania, zamykanie niepokornych gazet, tak e zdobycze ruchu reformatorskiego w duej mierze zostaj sprowadzone do punktu wyjciowego. Czy uda si Chatamiemu zbliy kraj do tak drogiej jego sercu demokracji religijnej", czcej wartoci filozofii zachodniej z muzumask wiar, oczywicie bez uciekania si do represji w celu przestrzegania jej zasad? Powolno reform wzbudza dzi wrd rzeszy sympatykw prezydenta coraz ostrzejsz krytyk. Rozczarowanie ogarnia gwnie modzie, sfrustrowan swoj bezsilnoci i problemami ekonomicznymi kraju, ktry wier wieku temu by regionaln potg, drugim na wiecie eksporterem ropy naftowej. Nic wic dziwnego, e spada popularno Chatamiego i niektrzy zadaj nawet sobie pytanie, czy nie sta si on przypadkiem marionetk w rkach starszyzny duchownej. Mona jednak sdzi, e prdzej czy pniej rozwijajcy si proces wykorzeni kompleks ortodoksyjnych Iraczykw w stosunku do Stanw Zjednoczonych i e islam bdzie musia dostosowa si do wymogw sytuacji szybko zmieniajcego si wiata. Czy i kiedy to nastpi? Allah tylko moe wiedzie. Teheran 2002 kurdystan, enklawa Iraku Mosul, upalne poudnie i gorcy wiatr zapowiadajcy burz piaskow. Kwitncy handel uliczny, korki niochodowe, dziewczta ubrane po europejsku, internetowe kafejki, wszystko to sprawia, e prawie milionowe miasto nad rzek Tygrys, przedstawia obraz normalnoci. 307 Refleksja ta trwa jednak krtko, bo oto cisz zakciy silniki bojowych blackhawkw ubezpieczajcych konwj hummerw. W migowcach zataczajcych krgi na wysokoci 150 metrw dostrzec mona twarze strzelcw przy cikich karabinach maszynowych. Pi minut pniej natykam si na oblany potem omioosobowy patrol onierzy ze 101 Dywizji Powietrznodesantowej, uzbrojonych w odbezpieczone M16 z granatnikami, poruszajcy si na ca szeroko dwupasmowej arterii w szyku diamentu, czyli prowadzcy, ubezpieczajcy z bokw i zamykajcy. Co jaki czas gdzie rozlegaj si jakie strzay. Waciciel dobrze prosperuj cego B org B agdad Ho telu, w ktrym zatrzymaem si po trudach dugiej podry, udziela praktycznej rady: Dla swojego bezpieczestwa powiniene wydrukowa koszulki z arabskim napisem Press, najlepiej: German czy French Press, ale nie Poland, bo onierze koalicji nie s postrzegani jako wyzwoliciele". Do Mosulu dotarem po dugich tarapatach. Urzdnik MSZ w Warszawie zapewni, e wjazd do Iraku z Syrii jest cakowicie otwarty. Zatem nie tracc czasu, prosto z lotniska w Damaszku wyruszyem autem do odlegego o 850 kilometrw przejcia granicznego w Al YaRubiyeh. Po godzinnej wymianie kurtuazyjnych zwrotw i wypiciu dwch kaw, kapitan

imigracyjny skierowa mnie do swojego przeoonego w... Damaszku. By miy, ale i kategoryczny. Tylko tam moe pan uzyska zgod na wyjazd z naszego kraju do Iraku". Postanowiem sprbowa szczcia w Al Bukamal, czyli w poowie drogi do stolicy. I tu take oficer dyurny, nie przerywajc wertowania stosu paszportw, ugoci mnie kaw i zimn oranad. Podczas towarzyskiej rozmowy, troch ostentacyjnie anulowa, z pomoc dziurkacza, co trzeci, czy czwarty paszport iracki. O, widzi pan. Ten paszport jest dobry, ale piecztka upowaniajca do opuszczenia kraju jest sfaszowana. Albo ten, na przykad, pochodzi z nielegalnej produkcji". W trakcie wprowadzania mnie w arkany podrobio nych dokumentw, nieoczekiwanie owiadcza, e nie moe mnie wypuci. Niezbdna jest zgoda jego zwierzchnika w Damaszku. Nie powiem, ambasada polska zaja si mn pieczoowicie, dziwit si jednak, e nie przybyem do niej od razu. W nocie wysanej jeszcze w czerwcu do MSZ informowaa, e na wjazd do Iraku potrzebna jest zgoda syryjskich wadz granicznych, chocia mona j take uzyskat bezporednio na granicy. W drodze do Warszawy informacja ta staa si de/ 308 informacj i w efekcie nierzetelnoci jakiego gryzipirka straciem trzy pene doby w moim yciu i troch zdrowia na pokonanie dodatkowych 1700 kilometrw. Polska placwka wystpia z pismem do syryjskiego MSZ, a to z kolei skierowao moj spraw do centralnego biura imigracyj-nego, gdzie, tylko dziki zaangaowaniu mojego przyjaciela biznesmena, zebraem okoo tuzina podpisw niezbdnych do uzyskania nieduej piecztki pozwalajcej na kontynuowanie podry. Pozostawiam za sob Mosul, bo chciabym pozna inny Irak, rzadko i k I wiedzany przez dziennikarzy, mianowicie Kurdystan, odwiecznie walczcy (i swoj tosamo. Jego mieszkacy stanowi najwikszy na wiecie, bo liczcy ok. 25 milionw ludzi nard, nie posiadajcy wasnego pastwa. W 1926 roku Liga Narodw podzielia te ziemie midzy Turcj, Irak, Syri 11 ran, ale wieloletnie prby utworzenia republiki czy uzyskania niepodlegoci spezy na niczym. Narastay rne konflikty i bratobjcze walki, po ktrych I racki Kurdystan zosta dewastowany i represjonowany. W 1991 roku Amerykanie zrezygnowali ze zdobycia Bagdadu. Wtedy wywieray na nich presj Arabia Saudyjska, ktra nie chciaa ewentualnej demokracji w Iraku zdominowanym przez Szyitw, i Turcja, ktra obawiaa si, e w demokratycznym kraju Kurdowie mogliby uzyska autonomi, stajc si przykadem dla 15 milionw rebeliantw kurdyjskich gotowych do separatystycznej rewolty. W rok pniej, po raz pierwszy w historii, udao si jednak utworzy kurdyjski rzd. Jednak zawzita rywalizacja i walka 0 przywdztwo pomidzy Patriotyczna Uni Kurdystanu (PUK) Dalala I alabaniego i Kurdyjsk Parti Demokratyczn (PDK) Maruda Barzaniego, spowodowaa brutaln interwencj reymu Saddama Husejna. Amerykanie zdoali jednak powstrzyma akcje zbrojne przeciw ludowi kurdyjskiemu. Doktor Ali Mekan, absolwent Uniwersytetu lskiego i jego wieloletni svykadowca, dzisiaj dziekan wydziau weterynaryjnego na Uniwersytecie w Dohuk, z optymizmem patrzy na przyszo Kurdystanu: Zgodnie /. tradycj mojej rodziny ja take chwyciem za bro i wiele lat spdziem w szeregach partyzanckich, walczc przeciwko przymusowej arabiza-v ji naszych wiosek. Do dzi, podobnie jak kady dorosy Kurd, mam w domu kaasznikowa. Na szczcie dziki niekontrolowanemu wybuchowi wolnoci wszystko to naley ju do odlegej przeszoci. Dzi czujemy si bezpieczniejsi, mamy godniejsze warunki ycia i wiar w lepsze jutro". Ali pragnie pokaza mi okolic. Jedziemy po grzystym terenie po1 itym gbokimi dolinami. W charakterystycznych dla Kurdystanu wios309 Amerykaski przyczek w pobliu granicy z Syri

,V kach zbudowanych z botnych cegie, mieszkaj ludzie dumni, synni z wytrwaoci i mstwa. Widzisz, Jacek Ali pokazuje mi wzgrze po drugiej stronie rzeki tam bya kiedy moja rodzinna wioska. Reym Saddama zrwna j z ziemi, podobnie jak kilka tysicy innych osad. Niewielu pozostao wrd ywych, a okruciestwa dyktatora s trudne do opisania". Po godzinie dojedamy do najwyszego szczytu grskiego pasma Ghora, na ktrym niczym twierdza redniowieczna widniej ruiny jednej z dziesitkw megarezydencji Saddama, z ktrej rozciga si zapierajcy dech w piersiach widok. Jest weekend, wiele rodzin przyjechao tutaj na piknik, duo jest osb modych i nie brak te turystw arabskich. Hamid El Rawi przyjecha tu z Bagdadu na kilka dni z on i szstk dzieci. Chcemy na onie nieskazitelnej natury odpocz od twardej rzeczywistoci. Na ulicach stolicy panuje terror, strategia okupacyjna zawodzi i wydaje si, e jest ona drog wiodc donikd. Mimo wszystko niepewno wyniesiona z akcji zbrojnej si sprzymierzonych jest niczym w porwnaniu z ludobjcz tyrani przeszego czasu", mwi idealn angielszczyzn bagdadzki turysta. Moj podr kocz w Irbilu, stolicy jednego z dwch kurdyjskich rzdw", bdcego w strefie wpyww PDK. Mwi si, e jej twrca Mulla Mustafa Barzani na pocztku lat 60. pracowa dla CIA, potem 310 Mosul. Poniej, krajobraz po bitwie i 311 150 dolarw miejscowej walucie wsppracowa troch z reymem Saddama. Partii PUK za, z siedzib;) w Sulejmanii, bardziej bliskiej Amerykanom, zarzuca si, e korzystaa z silnego poparcia ZSRR i Iranu. Przez wiele lat trwaa zawzita rywalizacja midzy dwoma ugrupowa niami, a chodzio gwnie o zyski z eksportu ropy naftowej z terytorium Kurdystanu, chocia problem dotyczy take i niedozwolonych chwytw majcych na celu zapewnienie sobie wikszoci gosw wyborcw. Doktor Mathat Suleiman, doradca ministra infrastruktury, absolwent wydziau budownictwa biaostockiej politechniki, zapewnia, e obie frakcji zapomniay ju o nieszczsnych sporach i kilka lat temu zamkny niechlubny rozdzia historii. Pojednay si i przygotowuj si do wsp nych wyborw oraz powoania jednego parlamentu oraz nowego rzdu. Chcemy zapewni sobie prawdziw demokracj, otworzy drog dla in westycji midzynarodowych i wykorzysta w odpowiedni sposb dni gie co do wielkoci zoa ropy naftowej na wiecie. Nikt z nas nie ni o niepodlegym pastwie, chcemy jedynie autonomii w federalnym Iraku Ten pogld powtarzaj w nieskoczono wszyscy moi rozmwcy, bo zdaj.i sobie spraw, e Turcja jest zbyt zaniepokojona moliwoci uzyskani. penej niepodlegoci. Minister obrony narodowej frakcji PDK, 70-letni Hmida Fanda dysponujcy kilkudziesiciotysiczn armi walecznych peszmergw, boj< > wnikw jednej z odng partyzanckiego ruchu oporu, majcych wspaii i> w strukturach plemiennych, zapewnia mnie: yczymy sobie autonomii u onie demokratycznego Iraku". 312 r Ale nawet taki system mgby rozgniewa Turcj, ktra od dawna uwaa pnocny Irak za swoj stref wpyww i z przyjemnoci wysaaby m .swoje wojska, tym bardziej e Amerykanie nie bdcy wstanie udwign wasnego ciaru w Iraku i zapewni mu szybk

stabilizacj, nie maj do \\\ zbrojnych i licz na dodatkowe kontyngenty, rzucam prowokacyjnie. W kady poniedziaek mamy robocze spotkania z dowdztwem amerykaskim, z ktrym utrzymujemy cis wspprac. W epoce globa-li/.acji aden problem nie moe by traktowany jako wewntrzny odpowiada zirytowany minister. Wszystkie maj charakter midzynarodowy. Nic nie moe usprawiedliwia ewentualnej interwencji Turkw. Myl si ii, ktrzy sdz, e bez Amerykanw zginiemy. Jeli jej retoryczne poparcie dla naszej demokracji okae si bez pokrycia, mu utrzymamy si tutaj. Moe nie dokadnie tu, ale gdzie tam wskazuje odlege szczyty w trudno dostpnych grach. Przez kilkadziesit lat walczyem w partyzantce na pierwszej linii. Zapewniam, e wejcie onierzy tureckich na nasze terytorium zmusioby nas do zbrojnego powstania. Ja osobicie stanbym na jego czele". Amerykanie znajduj si w sytuacji nie do pozazdroszczenia mwi pragncy zachowa anonimowo dziennikarz miejscowej gazety. (/.yni wszelkie wysiki, aby zjednoczy oba nasze rzdy, i z pewnoci s gotowi zatroszczy si o due wsparcie finansowe w zamian za uatwienie im ycia, czyli akceptacji Turkw na ziemi irackiej". Kurdowie wiedz jedno: nie mog straci historycznej szansy zbu dowania od podstaw nowoczesnej demokracji: tolerancyjnej i wieckiej. W Irbilu poznaj lekarza Nebi Szerkaweya, od lat osiadego w Biaymstoku i reprezentujcego PDK w, rozmowach na szczeblu rzdowym. Historia Polski -*- mwi * pod wieloma wzgldami podobna jest i do naszej. Wy te wiele razy bylicie pod zaborami, poznajc smak goryczy i upokorzenia, ale dzisiaj macie wolno. Teraz nasza kolej". Mosul2004 Ostatnie piramidy agli Statek aglowy, tryumfalny wyraz ludzkiego geniuszu na morzu, wcielenie najdoskonalszego pikna, zapewni.-wiksz przygod ni odrzutowiec. I nie ma na wiec pikniejszych komend, ni: przebrasowa grotbramsel! zwin grny marself, poluzowa fokstensztaksel! 314 Architektura skadajca si z lin konopnych i ptna bawenianego jest i uijpikniejsz architektur, jak mona podziwia w naszej industrialnej epoce. Takimi sowami Vittorio G. Rossi, wspczesny woski Joseph Conrad, lozpocz przedmow do mojej ksiki o wielkich aglowcach szkolnych w czynnej subie. Na pocztku ubiegego wieku niezdarne oceaniczne parowce zaczy /decydowanie wypiera smuke o harmonijnych ksztatach klipry, ' isigajce rekordowe prdkos'ci kilkunastu wzw, a troch pniej take i stalowe olbrzymy windjammery, przewoce po 6000 ton adunku, < tre nie wytrzymyway wys'cigu ze statkami o napdzie mechanicznym posiadajcymi wiksze walory ekonomiczne. Po II wojnie wiatowej zanosio si ju na cakowity zmierzch zotej epoki statkw aglowych, ktrych eksploatacja okazaa si nierentowna. Niektre pastwa, wbrew wysokim kosztom utrzymania, postanowiy jednak zachowa je na uytek szkoleniowy, ale nieoczekiwanie nadeszy trudne chwile. Katastrofa czteromasztowego barku niemieckiego Pamir", ktry w 1957 roku w czasie huraganu na Atlantyku poszed na dno z 74 kursantami i ui pokadzie, wstrzsna caym wiatem i rozptaa istn burz na temat sensu przysposabiania do fachu marynarskiego na archaicznych jednostkach, kiedy 11 schyku drugiego milenium dominuje wszechobecna technologia. Statki napdzane si wiatru wygray jednak batali o przetrwanie. Wyksztacenie oficera nie polega wycznie na nauczeniu go kierowania sta-i kiem, ale take, a moe przede wszystkim na zahartowaniu do wykonywali ia mskiego zawodu w specyficznych warunkach, w

codziennym trudzie na podniebnych rejach i w nieustannym zmaganiu z morskim ywioem podczas eglowania w spienionej kipieli, w zawiym labiryncie mielizn, wysp i ska, w mglist hub szkwalist pogod. Tylko w ten sposb nowicjusz moe przemieni si w prawdziwego wilka morskiego. Z sentymentem zachowuj w pamici podr na stumetrowej dugoci woskim Amerigo Vespucci", przypominajcym XIX aglowiec z eleganckim zoconym galionem dumnie goszcym saw florenckiego eglarza. Panujca na nim niepowtarzalna atmosfera sprawia, e aden rejowy statek wiata nie budzi takiego zachwytu i nie moe rwna si z nim pod wzgldem fascynujcego pikna. Pomimo swoich 74 lat wci zadziwia idealnym stanem. Tekowy pokad lni czystoci, byszcz ornamenty kabestanu, a mosiny dzwon wieci niczym zoto. Anglicy nazywaj to ship shape", okrtowym fasonem, czyli wzorowym adem i porzdkiem. 315 O tak pedantyczn pielgnacj dba nie tyle 350-osobowa staa zaoga, co 140 kadetw Akademii Marynarki Wojennej w Livorno, ktrzy po zakoczeniu dwch semestrw odbywaj na tym aglowcu swoj pierwsz morsk praktyk. Nie jeden z nich przyzna, e z ogromnym trudem dobrn do koca szkoleniowej podry. Dzie zaczyna si od zwinicia hamakw i toalety statku, czyli rytualnego szorowania cegiekami desek pokadowych. Potem przychodz wykady, wiczenia i typowe czynnoci: naprawa agli i olinowania, konserwacja kaduba, roboty linowe, skrobanie rdzy z acucha kotwicznego, czyszczenie oku, naprawy ciesielskie. W midzyczasie okrtowy dzwon swoim metalicznym dwikiem przywouje cz zaogi na kolejn wacht. Kto musi przecie dniem i noc sterowa statkiem, peni sub obserwatora na oku" i ustawia do kierunku wiatru 2500 m2 agli, rwnej powierzchni 15 boisk do siatkwki. Dzie w dzie ten sam precyzyjny rytm wytonych prac, ten sam rygor i dyscyplina, co zreszt jest zaoone w planie podry morskiej. Nie bez racji XIX-wiecz-ny tzw. katechizm filadelfijski" przypomina marynarzom: sze dni bdziesz pracowa w pocie czoa, a sidmego bdziesz szorowa pokad i skroba acuchy". O zachodzie soca na Amerigo Vespucci" wszyscy wolni od suby zbieraj si na rufie do ceremonii opuszczenia bandery, ktra spywa wolno w trakcie odmawiania modlitwy marynarza. Po jej zakoczeniu czekaj wiczenia z sekstantem. A po co, skoro istnieje nawigacja satelitarna? A po to, aby nie zgubi si na oceanie, kiedy zawiedzie elektronika. Dlatego trzeba opanowa trudn sztuk astronawigacji z jej skomplikowanymi rachunkami algebraicznymi, logarytmami i sinusami. Kiedy zmczenie osiga swj punkt szczytowy i kursant zmoczony di > ostatniej nitki bryzgami fal zasypia na stojco, budzi go z letargu nowe polecenie: Wszyscy na pokad! Do zwrotu przez sztag!". Powia przeciwny wiatr i statek musi lawirowa. Zatem naley wykona niezliczon liczbi, skomplikowanych dla oka szczura ldowego czynnoci manewrowyi 11 przy 23 aglach, uywajc do tego kilku kilometrw cikich lin: szotw halsw i brasw. Przy sabym wietrze zwrot ten moe zabra nieraz i p< godziny i nie zawsze statek chce przej lini wiatru. Wtedy trzeba ucieki* si do wykonania dugiego niezgrabnego zwrotu przez ruf. Dla wid/. z zewntrz taki manewr jest zawsze wspaniaym widokiem. Chopiec wypywajcy pod aglami na morze, wraca mczyzn.i wspomina swego czasu amerykaski admira John Bergen. A Josip 316 Conrad, dowiadczony kapitan aglowca i najwybitniejszy piewca morza w literaturze wiatowej, podkrela fakt modelowania duszy osobliwych ludzi, jakimi s marynarze, czyli

hartu, odwagi, tyzny i wytrzymaoci. Mwi te, e wanie na aglowcu mody czowiek najlepiej uczy si pokory wobec nieprzewidzianego i bezustannie niebezpiecznego morza. Jak formuje si charakter, widziaem w czasie letniej kampanii na duskim rejowcu, piknym i wyniosym Danmarku". Po wyjciu z portu 16-osobowa staa zaoga z trudem dawaa sobie rad z 60 praktykantami w wieku od 16 do 20 lat. Po kilku tygodniach surowej szkoy wyrs zdyscyplinowany, /.yty i zgrany braterski kolektyw. Nie zapomn chuderlawego, z dziecinn buzi Kaata, ktry pocztkowo pozostawa w tyle za rolejszymi i silniejszymi fizycznie kolegami. Wydawao si, e nie podoa czteromiesicznej prbie. Zadziwi wszystkich, okaza si jednym z najlepszych kursantw, sta si krzep-kim modziecem i by najzwinniejszym na wantach. Na wysokoci Azorw trafilimy na sztorm. Dokoa rozptao si pieko, ciany wody z hukiem zwalay si na pokad, wycie huraganowego wia-i ru i huk fal zaguszay wszelkie rozkazy. odek podchodzi do garda. W bezlitosnym zmaganiu z samym sob i z ywioem pewne czynnoci musz by wykonane. I to dokadnie, aglowiec bowiem musi trzyma si ustalonego kursu. Koniecznym byo zwinicie agli. Zawieszeni midzy niebem i rozsza-l.iym morzem kursanci ze zgrabiaymi od zimna i wilgoci domi, z trudem zbierali targane wiatrem, wace co najmniej ton nasiknite wod |>ttno. Ukadajc! krnbrny agiel w fady, przyciskali go brzuchem, po i /ym starali si przywiza do rei. Kilka razy mieli ju go poskromionego, ale w ostatniej chwili choszczc nielitociwie, wyrywa si z rk, zanim zdoali go zamocowa". Wreszcie zdyli, w przeciwnym przypadku burza porwaaby go na strzpy. Zgrany kolektyw raz jeszcze wykaza si wielkim, wspaniaym hartem ducha ludzi morza. Nie bez kozery mwi si, e dobrych marynarzy formuj burzliwe morza. Ju samo utrzymanie si na rei zawieszonej na wysokoci pitego czy smego pitra jest niebagateln sztuk i wymaga nieugitej woli. A co mwi o godzinnym zmaganiu, kiedy przy wciekym koysaniu statku, maszt trzsie si i przypomina hutawk. Dzi, jak i kiedy to bezcenne dowiadczenie pogbia poczucie odpowiedzialnoci, wzmaga czujno, rozwija cechy koleestwa, wzmacnia poczucie wiary we wasne siy. Wielki aglowiec to nie tylko kolebka przyszych kapitanw, to take 317 miejsce, gdzie pielgnuje si dawne tradycje morskie, ktre tworz swoisty savoir-vivre czy kodeks morski nie majcy wprawdzie sankcji prawnych, lecz ktry zawsze jest respektowany przez ludzi morza. Statek szkolny peni take rol ambasadora swojego kraju, rozsawia jego imi, a take spenia funkcj reprezentacyjn, podnoszc presti floty. Zawinicie fregaty przybranej gal flagow do portu pod jakkolwiek szerokoci geograficzn, towarzyszy uroczysty ryk syren okrtowych. Zwykle rezerwuje si jej najbardziej reprezentacyjne nabrzee portu. Dla przygodnych widzw stanowi ona zawsze du atrakcj i wprawia w zachwyt tumy ludzi przewijajcych si od rana do wieczora przez statek. Zdarza si, e jaki emerytowany marynarz uroni z ze wzruszenia na wspomnienie swoich modzieczych lat. Bo wanie na podobnym aglowcu krzepy jego minie i formowa si charakter. Od p wieku brytyjskie Stowarzyszenie Szkolenia pod aglami organizuje zloty aglowcw nazywane Operacj agiel". Jej program przewiduje regaty, zawody sportowe, ale gwnie integracj modziey i rozwijanie przyjani z zaogami z rnych krajw. O organizacj barwnegi > festynu ubiega si zawsze wiele portw, w ktrych wielkie piramidy ptna s kluczowym punktem uroczystoci narodowych. Rekordowe spotka u miao miejsce w 1976 roku w Nowym Jorku. Spord trzydziestu py wajcych na wiecie rejowcw pieczoowicie restaurowanych, na zlot przy byo a 14. Takiego skoncentrowania floty Tali Ships', jak nazywaj Anglicy rejowe statki, w naszych czasach nigdy nie widziano.

Zdarza si, e podobny do biaego oboku, uskrzydlony piramid pot na statek, pojawia si w zasigu widocznoci jakiego statku pasaerskiemu Wtedy kapitan zmienia kurs i zblia si do aglowca z romantycznej ep< >K i zapewniajc pasaerom obejrzenie niepowtarzalnego spektaklu. Na Amerigo Vespuccim" po dzie dzisiejszy opowiada si o spotk.i niu na rodku Atlantyku. O zachodzie soca podpyn do niego pot/w lotniskowiec Stanw Zjednoczonych, z pokadu ktrego sygnalista zapyl.i' alfabetem Morse'a: Jaki to statek?". Amerigo Vespucci, woskiej mai\ narki wojennej" nadesza odpowied. Wtedy rozbysy kolejne fles/< Jestecie najpikniejszym okrtem, jaki kiedykolwiek spotkalimy n morzu", podczas gdy na jego pokadzie, oddano salut bander. (i<-ciskajcy serce. Polowanie na mamuty Opucilimy ju drog, zwan magistralnaja, ktra przecina dwa tysice kilometrw lasw, gr, bagien i ska, od Jakucka do Magadanu na wybrzeu Oceanu Spokojnego. Z Susumanu dostajemy si helikopterem na brzeg rzeki Sugaj, w rodek nieskaonej natury. 319 Z lotu ptaka rejon ten przypomina nie koczc si ukadank, gdzie tundra i tajga, rwniny i paskowye, bagna i krte wstgi rzek stanowi idealnie do siebie pasujce kawaki. Podr w poszukiwaniu mamuta, zwierzcia, ktre od zawsze pobudzao ludzk wyobrani, kontynuujemy teraz dkami wzdu niewielkiego dopywu Koymy, ktrej nazwa przywodzi cigle na myl smutnewspomnienia deportacji. Tutejsze agry cieszyy si najgorszsaw z powodu zimna, chorb, godu, represji i wypadkw umierao w nich rocznie 200 tysicy osb. Winiowie byli zmuszani do budowy barakw, drg i mostw, majcych usprawni wydobywanie zota. Dzi nadal wydobywa si tu zoto. Ale w tym regionie kryj si i inne bogactwa wielkie pozostaoci szkieletw prehistorycznych gruboskrcw. Geolog Sta Wokw zorganizowa polowanie" na mamuta, a mwic dokadniej na jego cenne ky. Od szeciu lat, czyli od czasu, gdy zabroniono handlu koci soniow, mamucie ky stay si bardzo cennym towarem. Wadze Magadanu wystawiy nam niezbdne pozwolenia, jakich wczeniej nie udzielano obcokrajowcom, pod jednym warunkiem: nic mielimy prawa zabra ze sob zdobytego upu. Od ponad roku obowizuje tu nowe prawo, ktre chroni miejscowe bogactwa i zabrania ich wywozu, by skamieniae znaleziska nie znikny na zawsze. Ostatni ogromny, wacy 200 ton adunek sprzedano do Niemiec w latach 1990-1992, przy dyskretnej mediacji ze strony pewnej estoskiej spki. Od tego czasu tylko sporadycznie docieraj na Zachd partie z przemytu. W epoce pierestrojki Sta, kierujc zespoem staratieli, poszukiwa/.)' zota upowanionych do dziaania w korytach rzek uwaanych za mao ren towne, znalaz wiele kw, ktre zapewniy mu dostatnie ycie. Dzisiaj biali-zoto" kosztuje jeszcze wicej i osiga cen 700 dolarw za kilogram. By znale mamucie ky, naley kopa w miejscach, gdzie zbiegaj si rzeki. Tam, w zatoczkach, przenoszone przez wody w czasie przybo ru, osadziy si pozostaoci prehistorycznych mastodontw. Z pomocy opat przerzucamy kwintale ziemi i wiru wzdu przybrzenej skarpy. 1\> wielu godzinach kopania docieramy do wiecznej zmarzliny. Siga ona d<> gbokoci kilkuset metrw i rozmarza w cigu krtkiego lata zaledwie n.i p metra od powierzchni. Kilka prb kilofem pokazuje, e ziemia jest twai da jak kamie. Przez dwa dni nie znajdujemy najmniejszego ladu koci. Przesuwamy si 20 km w d, gdzie wpada potok. Kolejne trzy dn Wyroby pamitkarskie z ka mamuciego niewzruszenie odbiera im ky.

Magadan 1998 320 Dolina Gejzerw Skalna ciana wyrosa przed nami zupenie nagle, przegradzajc strom drk, ktr wspilimy si mozolnie a do tego miejsca. Dalej nie ma przejcia. Nasza cieka okazaa si szlakiem wydeptanym przez niedwiedzie. Stajemy, poraeni wspaniaoci i ogromem otaczajcej nas natury, ostentacyjnie bujnej, dzikiej jeszcze i odlegej od naszego wiata o cae lata wietlne. 322 Kronocki Park Narodowy, pooony w samym sercu pwyspu Kamczatka, na rubieach Rosji, oniemiela nawet takiego obieywiataweterana jak ja. Rano widzielimy wielkie muflony, teraz spokojnie kry nad nami legendarny sok. To jest ich krlestwo, a my, ktrzy dostpilimy zaszczytu odwiedzin, zachowujemy naleny szacunek i, ma si rozumie, 11 iezbdne rodki ostronoci. Postanawiamy omin przeszkod i wej wyej. Uprzedzono nas wprawdzie, e moemy natkn si na niedwiedzie, mimo to jednak stanwszy < >ko w oko z wielkim, brunatnym osobnikiem, nieruchomiejemy z zapar-i ym tchem. Jest tu, tu, w odlegoci nie wikszej ni 30 m, gasi pragnie-nie w strumieniu. Zdaje sobie spraw z naszej obecnoci dopiero wtedy, gdy stoimy ju wszyscy bez ruchu. Moe usysza, jak szybko bij nasze serca" powie pniej Annette. Pierwsz reakcj jest obezwadniajcy strach. Prbujemy przypomnie sobie wszystkie zalecenia dotyczce zachowania w podobnej sytuacji. Przede wszystkim naley zachowa spokj. Nie wolno ucieka, poniewa niedwied na og nie atakuje, a jeli mu si to czasem zdarzy, to tylko w obronie modych. Trzeba pamita, e potrafi biega dwa razy szybciej ni czowiek. Krewny amerykaskiego grizli parska gronie, staje wyprostowany na tylnych apach, wyszczerza zby. W tej pozycji osiga wysoko ponad 1 m i jest jeszcze bardziej przeraajcy. Nie mamy pojcia, czy jest to postawa obronna, czy te wstp do ataku. Na nasze szczcie wspaniae zwierz zmienia zamiar. Opada na cztery apy, odwraca si i znika w podskokach pord zielonej ciszy. Po tym pierwszym podniecajcym dowiadczeniu przestalimy odmierza czas naszych wypadw w godzinach marszu i w kilometrach; ich rytm wyznaczay teraz kolejne spotkania z krlem puszczy. Wracamy do bazy pnym wieczorem. Claudio Sabelli, naczelny redaktor Sette" ilustrowanego dodatku do Corriere delia Sera" nie posiada si z zachwytu, marzy mu si ponowny przyjazd tu za rok. Jura Buchin, przyjaciel, jakich mao, od lat osiady w Pietropawowsku Kamczackim, podaje nam krlewski posiek. Na pocztek ikra, czyli kawior. Sam go przyrzdziem umiecha si Jura pi minut i gotowe". Potem jemy uch, czyli zup rybn, czerwonego ososia nerk, wreszcie szczawycz, potraw z gotowanego ososia z sosem i warzywami. oso bdzie tu naszym codziennym poywieniem. Na stole pojawia si butelka z eszeniem, nazywanym korzeniem ycia. Pijcie, pijcie zachca Jura przed wami dugie marsze, to wam doda si". Nie dajemy 323 si dugo prosi i raczymy si prastarym specyfikiem, ktry jak wie niesie, jest rwnie znakomitym afrodyzjakiem. Witalij umiecha si, wysuchujc emocjonujcych relacji z minionego dnia. Witalij Nikoajenko jest znawc niedwiedzi, a jego ycie to fascynujca historia. Cho wyglda na wicej, ma 55 lat, rudaw brod, pogodne spojrzenie, ogorza cer czowieka spdzajcego wikszo czasu na wieym powietrzu i natur optymisty. Ju prawie wier wieku tropi lady niedwiedzi na Kamczatce, ktra jest istnym rajem dla kadego przyrodnika.

Jest badaczem samoukiem. Znaczn cz ycia spdzi w chatce, w ktrej znalelimy schronienie na czas naszego pobytu w tej okolicy, w rezerwacie przyrody rozcigajcym si na obszarze 1 099 000 ha, gdzie tajga i tundra cz si w jedno, a nad krajobrazem gruj onieone szczyty wulkanw. Park Kronocki, jeden z najbardziej znanych w Rosji, wikszy od Yellowstone, zosta uznany przez UNESCO za rezerwat przyrody o wiatowym znaczeniu. Na pocztku lat szedziesitych na Kamczatce, ktrej terytorium, trzy razy wiksze od powierzchni Polski, zamieszkuje mniej ni milion osb, yo 15-20 tysicy niedwiedzi. Dziesi lat pniej zostaa ich poowa. Zgodnie z moimi obliczeniami twierdzi Witalij tylko w 1991 roku kusownicy zabili okoo 2000 sztuk". Tote, oprcz bada nad tymi zwierztami, staje w ich obronie. Raz nawet omal nie straci ycia, walczc z uzbrojonymi bandytami, zagraajcymi niedwiedziom. Pokazuje nam lady po gbokich ranach. Przebywa tu od kwietnia do grudnia. Cae dnie spdza w kryjwkach, podpatrujc zwierzta. Po cichu, eby im nie przeszkadza, nagrywa na tam magnetofonow dokadne obserwacje, a wieczorem, przy wietle naftowej lampy, wpisuje do zeszytu cenne uwagi o zwyczajach i zachowaniach stopo-chodnych, zapenia cae stronice drobiazgowymi rysunkami. Jego archiwum wypeniaj zdjcia i filmy, ktrych warto naukow trudno przeceni. Czasami przyjedaj na wakacje dzieci jego trzeciej ony, dwudziestojednoletni Andriej i trzynastoletnia Katia, uwielbiajce ycie na onie przyrody. A ona? pytam. Tatiana pracuje w Pietropawowsku Kamczackim, spdza tu co roku tylko miesic, ale i wtedy rzadko jestemy razem" odpowiada ze smutkiem. Natomiast Tatiana, inynier budowlany, nie szczdzi pochwa: Podziwiam pasj, z jak Witalij angauje si w te badania. W miar skromnych moliwoci staram si mu pomc, sprawi, eby oddalenie od domu byo dla niego mniej dotkliwe". 324 Nazajutrz schodzimy do kanionu gejzerw. Wydmuchy, fumarole, botniste kipiele przywodz na myl sceneri dantejskiego pieka. Tytaniczne siy wyzwalaj si z wntrza naszej planety. Znad skalnych cian gr, pocitych jaskrawo zabarwionymi pasami mineraw, unosz si oboki pary, towarzyszy im ostry odr siarki i guchy odgos wytryskujcej wody. Wyglda to lak, jakby rozptay si naraz wszystkie moce i caa fantazja natury. Dolina Gejzerw, odkryta dopiero w 1941 roku, ma 6 km dugoci i znajduj si w niej a dwadziecia dwa gejzery. Najwikszy, Wielikan, ma otwr o rednicy trzech metrw i takiej samej gbokoci. Co cztery godziny i dwadziecia minut uaktywnia si, wyrzucajc przez minut pitnasto-metrowy strumie wody; para wznosi si na wysoko trzystu metrw. W ssiedztwie znajduj si Dwojny Fontan, Rozowyj Konos i emczunyj. Kady z nich ma swj wasny rytm, niezaleny od pozostaych. W Islandii widziaem turystw, ktrzy tak bardzo pragnli mie wyjtkowe zdjcia, e wlewali do rozpadlin pynne mydo, a potem czekali na zwielokrotnione efekty wytrysku gejzeru. Tutaj jest to nie do pomylenia. Witalij przestrzega, bymy nie wrzucali do otworu kamykw, gdy mogoby to zaburzy regularny rytm aktywnoci gejzeru. W 1981 roku tajfun uszkodzi wiele gejzerw do tego stopnia, e zmieni si ich odwieczny cykl erupcyjny, ktry dopiero teraz ponownie si ustala. Zachowujc jak najdalej idc ostrono, ryzykujemy wejcie na teren peen puapek, gdzie kryj si nage rozstpy gleby, a grunt bywa miejscami tak cienki i kruchy, e mgby si zapa pod stopami. Posuwamy si gsiego, ubezpieczeni lin, badajc krok po kroku podoe. Przez grube podeszwy trzewikw czujemy ciepo ziemi w pobliu gejzerw. Ostronie zbliamy si do czerwonawego bota, ktre bulgocze i wyrzuca pcherze wypenione gazem.

Robimy zdjcia i schodzimy w kierunku strumienia, torujcego sobie drog pomidzy olbrzymimi czarnymi skaami. Kby dymu wznosz si do gry, przesycajc powietrze zapachem siarki. Z prawej strony ku lewej tryskaj strugi wrzcej wody musimy i tak, by mie absolutn pewno, e nas nie dosign. Znalazszy si na dole, stajemy na brzegu rwcego potoku, toczcego swe wody z takim hukiem, e prby normalnej rozmowy spezaj na niczym i musimy si nawzajem przekrzykiwa. Strome ciany kanionu wisz gronie nad nami, jakby za chwil miay nas przytoczy. Z jednej strony s zupenie jaowe i dymice, z drugiej porasta je gsta, intensywnie zielona rolinno. Na rozlegym stoku matka niedwiedzica bawi si z dwjk swoich 325 Pasterze koriaccy dzieci. Wyej dostrzegamy dwa, potem trzy, a wreszcie pi ogromnych niedwiedzi, ktre wyruszaj wanie na poszukiwanie poywienia. Witalij zna je wszystkie. Ten na lewo mwi to Karnouchij, Oberwane Ucho, a ten troch niej to Impriewidionnyj, Nieobliczalny. Matka nazywa si Bielianka, czyli Biay Kosmyk". Wymienia je wszystkie po imieniu, z wieloma zdoa si zaprzyjani. Czsto z nimi rozmawiam, a one mnie rozumiej. Mog do nich podej, a nawet pogaska je. Ale zdarzaj si te spotkania niebezpieczne, ktrych si boj. Prawd mwic, kontakty z tymi olbrzymami cechuj si wysokim poziomem emocji". Najgroniejsza przygoda przytrafia mu si zim przed czterema laty. Fotografowa wanie ju jakie dziesi minut samic i jej dwoje modych, gdy ta niespodziewanie ruszya do ataku. Nie pomogo odrzucenie kurtki na ziemi. Zazwyczaj zwierz podchodzi do przedmiotu pozostawionego przez intruza, dugo go obwchuje, po czym oddala si w spokoju. Tym razem jednak stao si inaczej, niedwiedzica kontynuowaa sw szar. By wtedy bardzo gboki nieg, wic nie mogem szybko biec wspomina Witalij. Rzuciem si do ucieczki po stromym zboczu gow w d, koziokujc, ale ona dopada mnie. Nie wiem, ile razy znalazem si pod ni, a potem nad ni. Wydawao si, e mj koniec jest nieuchronnie bliski. I wanie wtedy, gdy tak leciaem w d jak szalony i straciem prawie ca nadziej, zdoaem uchwyci si jakiego duego krzaka, ktry nagle pojawi si na mojej drodze. Zwierz miao sabszy refleks i minwszy mnie, dalej zsuwao si po stoku. Nie mogem utrzyma si na nogach, do dzi nie wiem, jakim cudem udao mi si dowlec do domu". Po skoczeniti opowieci nasz przyjaciel umiecha si. Dolina Gejzerw. Poniej, jeden z 22 czynnych kamczackich wulkanw 1 326 Niedwiedzie s niekwestiowanymi wadcami tej nietknitej przez czowieka, dziewiczej ziemi. W rezerwacie zapowiedniku jest ich okoo 600, wicej ni zwiedzajcych w 1992 roku. Przed laty mona tu byo doj pieszo z miejscowoci upanowski, dokd dociera statek. Potem przez dugi czas rezerwat by niedostpny dla turystw. Dzisiaj mona tu dotrze wycznie helikopterem. Lot z Pietropawowska trwa godzin i pitnacie minut i kosztuje szeset dolarw kwota astronomiczna dla przecitnego rosyjskiego obywatela. Nieliczni zwiedzajcy, ktrych sta na wynajcie helikoptera, schodz do Doliny Gejzerw i spdzaj tam par godzin, podziwiajc zachwycajcy spektakl, a potem wracaj do domw. Od czasu do czasu pojawiaj si znane osobistoci. Kiedy Borys Jelcyn urzdzi tu piknik. Gwn atrakcj bya wdka" komentuje jeden ze wiadkw. Wanny poczonej z maym gejzerem, w ktrej codziennie bierzemy kpiel, uywaa pierwsza kosmonautka Walentyna Tierieszkowa (trzydniowy lot w czerwcu 1963 roku) i Jurij Romanienko, wwczas wieo po rekordowym pobycie w przestrzeni kosmicznej przez 326 dni. Byli tu midzy innymi pewien

amerykaski senator, jeden z gwnych dyrektorw japoskiego koncernu elektronicznego oraz Raul Castro, kubaski minister obrony. Witalij nie dba o saw. Jest prosty i skromny, kocha prawdziwe ycie, nie skaone przez cywilizacj. W zeszym roku po raz pierwszy w yciu znalaz si za granic, w Tokio, aby wygosi referat na kongresie ochrony rodowiska. Dozna szoku. Miaem w gowie taki zamt, e dopiero po powrocie zdoaem odzyska spokj" wyznaje przyjaciel niedwiedzi. Pewnego dnia znalelimy si w Dolinie mierci. W 1975 roku wulka-nolodzy odkryli tu niesamowite cmentarzysko wszelkiego rodzaju zwierzt i ptakw. Wielkie pomory powodowane s przez panujce warunki klimatyczne. Zdarzaj si bowiem bezwietrzne dni, kiedy cinienie atmosferyczne spada bardzo nisko i trujce wyziewy wulkaniczne nie mog si wwczas rozproszy w powietrzu, lecz ulegaj kumulacji na maym obszarze. Pod wieczr docieramy do kolejnego szczeglnego miejsca: kaldery Uson. Jest to paszczyzna o rednicy 12 kilometrw, powstaa na skutek dwch erupcji wulkanicznych, ktre przeksztaciy wierzchoek gry w nieck pen kipicych wd siarkowych, gorcych rde, jeziorek bogatych w mineray, pumeks, ow, cynk, rt, gdzie teren przypomina ciasto fermentujce pod wpywem drody. Zmczeni caodziennym marszem, decydujemy si na ciep kpiel w warunkach naturalnych, w jeziorku, w ktrym woda ma temperatur co I najmniej 45C. Nie kpiemy si jednak tak dugo, jak zamierzalimy, gdy woda jest zbyt gorca osabia i trudno w niej wytrzyma. Pikne dni szybko miny. Wracamy do cywilizacji. Z helikoptera moemy podziwia rozcigajcy si pod nami w caej okazaoci i majestacie Park Kronocki, zielone serce pwyspu. Lecimy niziutko, pod nami wida wielkie plamy lasw we wszystkich odcieniach zieleni, poprzecinane srebrzystymi wstgami jeziorek, potokw, strumieni i rzek, ktre wypywaj z zaomw grskich, krzyuj si na zielonym tle, znikaj w wwozach. Gdzieniegdzie wij si jzory niegu, rozoone midzy stref zieleni a niektrymi wulkanami. Patrzymy na nagie, jaowe stoki, na /.astyge strumienie lawy, ktra pochona wszystko, co napotkaa na swej drodze i zabarwia stoki na to, na kolor ochry, na czarno, w zalenoci < >d rodzaju wyrzucanych w czasie erupcji mineraw. Lecimy nad kraterami, wpatrujc si jak urzeczeni w wypeniajce ich zagbienia turkusowe Kziorka o wodzie pomarszczonej przez wiatr. Za duo tych wrae, jak na den raz. Za duo wrae ledwie powstan, ju ulegaj zatarciu przez mne, nowe, jeszcze bardziej nieoczekiwane. Ldujemy na jedynym obszarze poronitym traw wok nie.o rozciga si prawdziwa podzwrotnikowa dungla, licie i trawy s wysze ode mnie. Schodzimy rodkiem zbocza ledwo widoczn ciek, I >o mikkim, zapadajcym si gruncie, do spowitego zason mgy strui ienia, ktry wanie w tym miejscu tworzy kaskad spadajcej z impetem ody. Dookoa unosz si chmary komarw tak gste, e prawie nic nie idzimy. Wygodniae, rzucaj si na nas, gdy tylko wychodzimy z wody. 1 Iprzedzano nas zreszt, e s w tych okolicach miejsca, gdzie na jeden hektar przypada kwintal komarw, ale nie chcielimy w to uwierzy. Tym, co w tych bezkresnych przestrzeniach najbardziej fascynuje, .i jednoczenie przeraa, jest cakowity brak ladw ludzkiej obecnoci. Jak i Idem sign, nie wida ani jednego domu, adnej drogi ani przewodu i Icktrycznego, nic tylko lasy, gry i rzeki. Pietropawowsk Kamczacki 1990 328 r Raj

NA ZIEMI Kiedy kapitan Cook, pierwszy Europejczyk, ktry wpyn do jednej z zatok Tahiti, powrci do tego samego miejsca w 1769 roku, czyli tylko dwa lata po swojej wizycu napisa, e wyspa zmienia si radykalnie". Od tamtej por> podobne refleksje przewijaj si niemal /. u wszystkich podrnikw powracajcych na t wysp, Goni pisarze, dziennikarze, popularni kompozytor/s znani reyserzy czy bogaci turyci, nikt z nich nie uchro, I si przed tym, aby nie podkreli, e wyspy nie s te sann 330 Piszc, e Tahiti zmienio si, James Cook mia na myli przybycie misjonarzy, ktrzy odrzucili bstwa i wierzenia krajowcw oraz przykryli wdziki nagich do tej pory dziewczt. Nie zasta ju wolnej mioci. ()jcowie kalwinici wyplenili pradawne tradycje, goszc etyk seksualn, i normaln dla Polinezyjczykw, ktra burzya odwieczne tabu, odbierajc nawet to, co byo dla nich treci ycia: taniec. A szo o zmysowy tamur, przeklty za diabelsko". Po Jamesie Cooku nie ukrywa sw krytyki take Paul Gauguin, ktry w listach do przyjaci i w rkopisie Noa-noa ali si na innowacje, ktre podcinaj korzenie szlachetnej kultury". Synny malarz uwaa, e wyspy i ich mieszkacy zmienili si na gorsze. Czy nie by to wyrok zbyt pobieny? Staram si chodno przyjrze realiom tych wysp. Czy rzeczywicie zmieniy si. Na lepsze czy na gorsze? (;/.y tylko na tyle, na ile dzie po dniu zmienia si cay wiat? Papeete, kopia prowincjonalnego miasteczka francuskiego, gwne t entrum Francuskiej Polinezji, ze swoim zatoczonym reprezentacyjnym In 11 warem, shopping-centrem, fastfoodami, gonym trbieniem truckw, wehikuw czasu, betonowymi gmachami, portowym brudem, z kadym liiiem rzeczywicie staje si bardziej odmienne od idealnego modelu, /.istanawiam si jednak, czy jest sens rozczula si nad tym, bo w cigu wiciu lat moich wdrwek po najrniejszych zaktkach globu, byem wiadkiem zmian na duo gorsze. Negatywne wraenie zmienia si wraz z oddalaniem si od miasta W kierunku zdecydowanie piknego interioru wyspy. Pojawiaj si malowniczo usytuowane gaje palmowe, grskie potoki, poyskliwe wodospady, 1 /, przeciwnej strony przejrzysta laguna. Wydaje si, e naWet synne z obrazw Gauguina vahine, kobiety uliitaskie o zotobrunatnej karnacji, s tutaj bardziej interesujce. Nosz si dumnie, zachowujc lekki chd. S mie, ale czy naprawd urodziwe, jak gosi i Uderza w nich przede wszystkim kolorystyczna atrakcyjno. Owinite ; >, kokieteryjnie przewizanym w biodrach, z puszystymi, kruczoczari penymi blasku wosami rozpuszczonymi na ramionach, ozdobionymi nobiaym kwiatem tiar, podobnym do jaminu, bd ognistym hibiskurzeczywicie przycigaj uwag niepowtarzaln urod. A jak wyglda va swobody seksualnej ? Marcel, paryanin zadomowiony tu od lat, uwaa, ibiety zamne nie gardz awanturami miosnymi. Do seksu podchodz .. i / swobod i naturalnoci, pozbawion faszywej skromnoci. ^"" 331 Jeli kto spojrzy mniej sentymentalnie, to przekona si, e Polinezja zachowaa swoje oblicze, pomimo oddania do uytku lotnisk gotowych przyjmowa codziennie na Tahiti, Bora Bora czy Moorea setki pasaerw akncych przeycia niepowtarzalnych wakacji. Tahiti, podobnie jak i caa Francuska Polinezja uchowao si od skaenia" jzyka francuskiego. Problem taki dotyczy wysp Samoa, Hawaii czy Fidi, gdzie od lat mwi si wycznie po angielsku. Godny pochway jest spontaniczny stosunek Polinezyjczykw i ich metyskich dzieci do otaczajcej przyrody. Nie tylko sami dbaj o ekologi, zmuszaj te biaych imigrantw, aby dostosowali si do niepisanych, ale bardzo precyzyjnych norm. Jako

ciki grzech traktuje si na przykad kade zanieczyszczenie laguny czy cicie palmy kokosowej bez zatroszczenia si o posadzenie trzech na jej miejsce. Trudno mi powstrzyma si od opisania pierwszego spotkania z archipelagiem Tuamotu. Przez okno samolotu wida byo lagun i raf, to jest na wp zatopion barier koralow oddzielajc niczym blizna szafir oceanu. Jak sign okiem krelia, wymazywaa i ponownie szkicowaa lini przyboju.T koralow granic midzy oceaniczn fal i spokojem laguny Anglicy w XVII wieku nazwali reefem. Poznaem wtedy z bliska ten laurowy wieniec okalajcy tropikalne wyspy, eglujc na pokadzie wysuonego szkunera. Bya noc i niskie oraz wskie pasemko byo z morza zupenie niewidoczne. Tylko w ciszy, wsuchujc si w oddech oceanu, mona byo odrni odlegy, odwieczny pomruk, ktry w nieca godzin przemieni si w ponury, rytmiczny oskot. Nawet wiato ksiyca nie pomogo niczego dostrzec. Dopiero o wicie zdaem sobie spraw z niebezpieczestwa, na jakie bylimy naraeni. Ten reef jest dzi tak samo egzotyczny i niebezpieczny jak i w odlegych czasach. Oczywicie widoczne s pewne zmiany. Tubylcy rzadko uywaj pirg z aglem, ktry zastpili bardziej praktycznym motorem. Nikt te nie owi ryb za pomoc harpuna, uywa si sieci i wdek. Coraz mniej Polinezyjczykw zajmuje si te zbiorem kokosw, ktrych misz dostarcza cennej kopry, zapewniajcej zawsze oprcz bogactw oceanu podstawy egzystencji miejscowej ludnoci. Dzi kokosy po prostu gnij. Nic wic dziwnego, e pomimo podnoci gleby, wiksza cz produktw ywnociowych jest drosza od importowanych z Nowej Zelandii czy z Francji. Mieszkacy Oceanii nie lubi si spieszy i troszczy o jutro. Tak jak dawniej yj dniem dzisiejszym, opieszale, beztrosko i z du pogod ducha. Ten dostanie si do krainy raju, kto umia radowa si yciem" 332 mwi stare porzekado. Lepiej by leniwym ni martwym" gosi inne, .1 Ugo Mazzavillani, waciciel prestiowego podwodnego centrum The Six Passengers" na Rangiroa, uzupenia Pot polinezyjski jest uwaany za najdroszy na wiecie". Wyspiarze wic nie przepracowuj si. Utrzymuj si z wynajmu przyjezdnym chat, organizuj im wycieczki po atolu i tradycyjne grille, nie zabiegajc jednak zbyt usilnie o klienta. Niewiele miejsc na naszej planecie jest w stanie zauroczy tak bardzo woim nieuchwytnym czarem i szczegln atmosfer egzotyki, jak zatoka i ooka na atolu Moorea otoczona imponujc dzikoci spitrzonego pasma gr wulkanicznych, ktrych ostre szczyty sigaj bkitnego nieba na wysoko powyej kilometra. Odkryem je latem ubiegego roku, chocia 11 i niejednokrotnie bywaem na wyspach Oceanii. To kapitanowie Cook, Wallis i Bougainville byli pierwszymi Europejczykami, ktrzy w II poowie \ VIII wieku odkryli te widoki i przyczynili si do narodzin mitu ziemskiego raju i wiecznej szczliwoci. Propagowane pniej przez niezliczon i rmi znanych reyserw, kompozytorw czy malarzy, fascynuj po dzie l/.isiejszy. Do ich grona doczy niedawno take Jan Jakub Kolski, ktry ivlanie tu zrealizowa seri filmw dokumentalnych. Krajobraz spokojnych wd zatoki zdobi kilkadziesit jachtw na kotwicy, pord ktrych dominuje ogromna biaa sylwetka superkomfor-i owego statku wycieczkowego, na ktrym przybyo tu ponad tysic '.imonych pasaerw, gwnie Amerykanw, zaknionych polinezyjskie-;,() uroku, dogodnych do wypoczynku warunkw klimatycznych i atrakcji k rajoznawczych. Tti nad sam wod rozoyy si, ginc w zarolach, poje- lyncze chaty tubylcze o harmonijnych proporcjach, perfekcyjnie wtopio-i ie w krajobraz. A obok nich nieodczne vaataia, mige pirogi z bocznym 11 lywakiem, arcydzieo Szkutnikw polinezyjskich, ktre dziki pytkiemu zanurzeniu mog atwo pokonywa pycizny koralowe. W cigu niecaej godziny samolot przenosi mnie z Moorea na Bora I tora, stanowicej elazny punkt w programie biur podry caego wiata. I rudno, bardzo trudno jest nie

wyrazi zachwytu po wyldowaniu. ()granicz si do syntetycznych sw, nieco banalnych, wyraonych w ksice Return to Paradise przez wietnego znawc Pacyfiku, ameryka.kiego pisarza Jamesa Michenera, ktrego nie mog posdza o uniesienie atwym entuzjazmem: Jest to najpikniejsza wyspa wiata". Trudno mu zaprzeczy. Po zwiedzeniu Raiatei, Huahine, Rangiroa, Ylaupiti i jeszcze wielu innych wysp odlegego wiata zagubionego w przestrze333 I Autor w roli znudzonego turysty na Bora Bora ni, mog przyzna, e Bora Bora reprezentuje cos' wicej, co daje jej pene prawo do miana Pery Pacyfiku, a moe nawet i Edenu, jak utrzymuj niektrzy. Bora Bora, czyli Pora Pora" dla jej 4 tysicy mieszkacw, jest najmniejsz w archipelagu Wysp Towarzystwa. Ten skrawek grzystej ziemi o wielkoci 38 km2, posiadajcej oryginalny krajobraz z bazaltowymi szczytami Otemanu i Pahia i noszcy muzyczn, niczym piew morza nazw, obejmuje dwa intrygujce oblicza mrz poudniowych. Pierwsze to wyspa pochodzenia wulkanicznego, leca pord laguny, drugie to cienki wieniec motu", malutkich wysepek koralowych pokrytych palmami kokosowymi, okalajcy wysp i chronicy lagun przed oceaniczn fal. Przyroda obdarzya wysp wszystkim, co miaa najpikniejszego. Wiecznie zielona i wci kwitnca, zaskakuje przepychem rolinnoci o soczystej zieleni. W sielankowym rajskim ogrodzie odurza intensywny zapach kwiatw: azalii, rododendronw, fringipanii i dziesitek innych, zupenie nieznanych. Myl, e wanie taki wiat zastali pierwsi odkrywcy. Niepowtarzalnego uroku dodaje rozlega, przeraliwie szmaragdowa laguna, mienica si gam kolorw, zmieniajcych si w zalenoci od gbokoci wody. Dzi, tak jak i u zarania czasw, ttni bogatym yciem rafa koralowa. Tu pod powierzchni krystalicznej wody rozciga si fascynujce podwodne krlestwo, gigantyczne akwarium, w ktrym z mas334 Dzieo Gauguina stworzone na Polinezji. Poniej, Wyspa Moorea, z lewej Zatoka Cooka, podobno najpikniejsza na wiecie k i fajk mona podziwia tysice gatunkw ryb, koralowcw i innych zwierzt morskich. Ogldajc w przejrzystej wodzie przepuszczajcej du ilo promieni sonecznych koyszce si pod wpywem ruchw wody czuki bajecznie kolorowych koralowcw, odnosi si wraenie, e jest si w jakim fantastycznym ogrodzie, istnej krainie cudw. Zwracaj uwag ryby o jaskrawym ubarwieniu, niektre z ciekawoci podpywaj do intruza, inne maj zdolno natychmiastowej zmiany kolorw i wzorw oraz wtapiaj si w otoczenie, gdy tylko poczuj niebezpieczestwo. Istny kolorowy kalejdoskop syccy oczy coraz to nowymi kompozycjami. Czy Polinezja utracia co ze swojego czaru? Gotw jestem przyzna, e niewiele. Nie zmieni si kolor laguny ani zapach kwiatw, pozosta ten sam przepych bujnej rolinnoci, ten sam ocean i wygase wulkany. Nie zmienia si gucha muzyka przyboju i majestatycznie biae oboki wiszce nad wyspami. Nie wierz, aby w najbliszej przynajmniej przyszoci wyspy mogy sta si pewnego rodzaju skansenem, jak to niektrzy prorokuj. Europejczycy tu osiadli lubi powtarza: Dwa tygodnie na Polinezji to za dugo, dwa miesice za krtko". Wielu przyjeda tutaj, aby osi na stale. Stanisaw Winiewski opuci Polsk trzydzieci lat temu i kupi malutkie motu", koralow Mai Moana Island, 10 minut motorwk z lotniska, aby odda si spokojnemu yciu. Ale i tutaj nie jest ono zupenie wolne od problemw. Nawet dla najwikszego mizantropa izolacja Bora Bora nie jest atwa do zniesienia ali si pan Stanisaw. Znalezienie

kogo, kto zreperuje dach czy wymieni rur kanalizacyjn, jest prawie niemoliwe. Klimat, nie ma co mwi doskonay, ale wci jednakowy: dzie i noc, lato i zima, zawsze 28C. Dziaa stresujco. Mieszka si wprawdzie cudownie, ale trzeba mie konto w banku, aby przynajmniej raz w roku pojecha, na przykad do Europy, eby odetchn od monotonnego szelestu lici palm kokosowych". Bora Bora 200j ladem Jacka Londona Legendarna epopeja poszukiwaczy zota z Klondike pozostawia wyrany lad w mojej wyobrani. Jako chopiec marzyem o przeyciu przygd tych pionierw, ktrzy pod koniec ubiegego stulecia, walczc z zimnem i niebezpiecznymi wodami Jukonu, niezmordowanie zdali do zotononych terenw na zachodnim kracu Kanady. W owym czasie Jukon w swoim grnym biegu przebija si przez s/.cy si z saw Miles Canyon, gboki wwz o stromych cianach t /.arnego bazaltu. Miejsce to napawao strachem wszystkich, ktrzy rydowali si na spyw t rzek. I niejednego spotkaa tu tragedia, czsto Iidnie zbudowane tratwy rozbijay si niczym zabawki i niewiele byo rily szans, aby wyj z yciem. Dzisiaj egluga na tej arterii nie stanowi ju takiego zagroenia, Hiiewa zbudowana zapora wodna i sztuczne jezioro znacznie ograniczyy i ilko prdu. Pozostao jednak nadal jedno miejsce, kilka godzin drogi tamy, gdzie wartki prd i niebezpieczne bystrza stanowi wci jeszcze , zwanie dla poszukiwaczy przygd. Na pocztku lat siedemdziesitych pywaem jako oficer nawigacyjny statkach bandery panamskiej. Po szeciomiesicznym rejsie pomidzy nami Indochin, Japonii i Indonezji mj kontrakt z armatorem koczy si ^ ';i ncouver. Prawd mwic miaem ju dosy morza, planowaem podr nochodem terenowym przez ca Afryk, z Tangeru do Kapsztadu, unierzaem czym prdzej wraca do Europy. Trzy dni pobytu na ldzie wystarczyy, aby zmieni radykalnie moje my. Przypomniay mi si mskie przygody Jacka Londona i Klondike, 337 ktre byo zupenie niedaleko std. Wystarczyo kilka godzin na przeanalizowanie projektu i powzicie decyzji o spyniciu Jukonem. Tak, zupenie nieoczekiwanie, narodzi si pomys podry, bdcej pocztkiem mojego nowego stylu ycia, ktry trwa ju dugie lata i w dalszym cigu pociga mnie i fascynuje. Zupenie przypadkowo zaprzyjaniem si wwczas ze Stephanem Krahlem, szwajcarskim obieywiatem, wiecznie poszukujcym nowych wrae, ktry od pierwszej chwili zaproponowa mi swj udzia w tym rejsie. Jako dowiadczony globtroter wyda mi si odpowiednim towarzyszem i ju nastpnego dnia bylimy gotowi do wyjazdu. Nasza przygoda zacza si w Whitehorse, miecie, ktre w czasach gorczki zota byo punktem tranzytowym. Mimo e liczy mniej ni 20 tysicy mieszkacw, jest stolic terytorium Jukon. Na lewym brzegu widoczne s trzy stateczki, ktre do niedawna utrzymyway czno z Dawson. Zakoczyy one swj ywot w momencie otwarcia nowej drogi czcej te dwa miasta. Zwiedzamy niewielkie muzeum, gdzie wystawiony jest midzy innymi may wzek z drewnianymi koami, uywany kiedy na kolei. Na cianie rzuca si w oczy poke zdjcie roznegliowanej kobiety, moe troch zbyt wulgar nej, ale z pewnoci przycigajcej uwag. Nazywaa si Diamond Tooth Lii)', w jednym z zbw bowiem miaa zaoony sporej

wielkoci diament. Podpis pod zdjciem informuje, e zmara w Seattle w bardzo podeszym wieku, wbi dzie, po sprzedaniu wszystkiego co cenniejsze. Inna fotografia ukazuje kolejna pikno, Klondike Kate, kanadyjsk Wener na usugach setek, a moe nawet tysicy mczyzn. Przyjechaa tutaj z walizk pen strusich pir i poszukiwa cze zota tracili dla niej gow, szczeglnie gdy taczc na stole, pokazywaa u > wszystko, czego prawdziwa dama nigdy by nie pokazaa. Kate, Lily, zawodowi szulerzy i sklepikarze mieli w tamtych latat I > wicej szczcia ni sami poszukiwacze zota. Mleko skondensowane, sn! czy buty z cholewami byy w cenie zota i nic dziwnego, e najlepsze inu resy robili ludzie, ktrzy z wydobywaniem zota nie mieli nic wsplnego. W cigu dwch dni zdylimy zrobi wszelkie niezbdne zakuppoczynajc od najwaniejszego uywanej kanadyjki, a skoczywszy 11 piworach, namiocie, karabinie, sprzcie rybackim i konserwach. Czeka was dua przygoda, ale musicie te mie oczy zawsze szerol otwarte. W ubiegym roku zagino na Jukonie trzech turystw francusk k I ostrzeg nas policjant, ktry wypisa nam zezwolenie na spyw rzel. 338 Oczywicie zdawalimy sobie spraw z trudw i niebezpieczestw, ktre bd na nas czyha na terenie jednego z najbardziej dzikich obszarw Ameryki Pnocnej. Bylimy jednak przekonani, e w zamian dane nam bdzie przey przygod wyjt niemal z ksiek Jacka Londona. Tak naprawd nie ustalilimy wcale miejsca docelowego, nie byo te mowy o dopyniciu a do morza, odlegego o prawie 3 tysice kilometrw. Pync bez motoru, moglimy liczy wycznie na wasne siy. Nie wiedzielimy, na jak dugo ich wystarczy. W upalne lipcowe popoudnie pozostawiamy Whitehorse i wkrtce potem za naszymi plecami gin ostatnie lady cywilizacji. Przez pierwsze godziny zapoznajemy si z nasz kanadyjk, jej kaprysami, chwiejnoci, obserwujemy uwanie rzek, aby lepiej wykorzysta jej prd. S chwile, kiedy wydaje si, e zupenie nie ma prdu, ale przyjrzawszy si lepiej brzegowi, przekonujemy si, e nurt wielkiej rzeki wyranie niesie nasz d. W tych stronach nie ma drg, skupiska ludzkie na brzegu Jukonu s rzadkie i nic dziwnego, e towarzyszy nam poczucie cakowitego odosobnienia. Pyniemy bez sowa, kontemplujc fascynujcy wiat, ktry nas otacza. Mijamy niski brzeg pokryty lasem jodowym i sosnowym. Ogromne przestrzenie poronite s mchem, krzewami jagd, karowatymi brzozami. Drapiene ptaki opuciy swoje niebotyczne gniazda i szybuj unoszone przez niewidzialne prdy powietrzne. Rzeka przecina tereny coraz bardziej dzikie. Lisica podbiega zupenie blisko i najwyraniej nie boi si czowieka. Przez duszy czas pozostaje w bezruchu, obserwujc nasz kanadyjk. Pod wieczr zatrzymujemy si na kamienistej wysepce, gdzie rozbijamy obozowisko. Jestermj solidnie zmczeni, a obolae rce nie s w stanie utrzyma nawet kubka z kaw.* Szybko kadziemy si spa i dopiero przed godzin 7.00 wygramolamy si ze piworw. Mijamy dawno porzucone osady Indian Tutchone: Lower Laberge, Big Salmon, Little Salmon, ktre przypominaj o rybnym bogactwie tej rzeki. Mwi, e ososi jest dzisiaj w Jukonie niewiele, ale gdzieniegdzie spotykamy rybakw. Jest rzecz interesujc, e jeszcze do niedawna mapy kanadyjskie oznaczay rzek, na ktrej si znajdujemy, jako dorzecze Lewes, a prawdziwy Jukon zaczyna si w pooonej niej miejscowoci Fort Selkirk, gdzie Lewes czy si z rzek Pelly. Niemniej jednak zicwsze panowa chaos w nazewnictwie tej rzeki. Rosjanie przybywajcy od strony Morza Beringa 339 nazywali j w jzyku Eskimosw Kwikpakn. Pionierzy, ktrzy docierali z Zatoki Hudsona, uywali okrelenia Youcon, co w jzyku Indian Atabasca znaczy wielka rzeka". I dopiero w

1883 roku amerykaski porucznik Frederick Schwatka, ktry spyn rzek na tratwie a do jej ujcia, nada Jukonowi ostateczn nazw. W cigu trzech dni przepynlimy 250 kilometrw, wicej, ni moglimy przypuszcza. Zapomnielimy ju o zmczeniu, ale teraz daj si nam we znaki chmary komarw. Kiedy jestemy na wodzie, zawsze jest nieco wietrznie i zupenie ich nie wida. Wystarczy jednak zatrzyma si na brzegu, by przekona si o ich agresywnoci. Kto obliczy, e w tutejszym lesie na powierzchni jednego hektara bywa nieraz a 12 milionw tych owadw. Poniej Laberge Jukon zwa si zdecydowanie i pojawiaj si kaniony o wysokich, pionowych cianach, a w nich bystrza Five Finger. Nurt wody staje si o wiele szybszy i egluga wymaga teraz duej uwagi z naszej strony. Gadko przelizgujemy si przez pierwszy skalisty stopie. Woda bulgocze jak w kotle. Nieregularna fala zalewa d. Lecimy na eb, na szyj w spienionym nurcie, dzib unosi si i zanurza niebezpiecznie w gbinach. Po emocjach Five Finger rzeka staje si spokojniejsza i egluga jest znowu relaksujca. Wieczorem pierwsza, zapierajca dech w piersiach niespodzianka. Kiedy udaj si w poszukiwaniu drewna na opa, natykam si na pierwszego niedwiedzia grizzli, ktry na szczcie jest daleko i jeszcze mnie nie spostrzeg. Wycofuj si ostronie i komunikuj przyjacielowi o moim odkryciu. Musimy zachowa ostrono" dodaj. Przed zaniciem dugo zastanawiam si, jak mona by ostronym na tych bezludnych poaciach Dalekiej Pnocy, gdzie yje 35 tysicy tych zwierzt i jedynie 25 tysicy ludzi. W najgorszym wypadku mamy przecie karabin, uspokajam sam siebie. Tak czy inaczej prbuj sobie wmwi, e grizzli z pewnoci pozostawi nas w spokoju, gdy na tym terenie maj w brd poywienia, poczynajc od jagd i maych rolin, a skoczywszy na rnych zwierztach. Mimo wszystko pozostaje cie wtpliwoci. Dzisiaj zatrzymujemy si na noc w Fort Selkirk, skadajcym si z kilku rozpadajcych si domostw, szkoy i gszczu zaroli. Pilnuje tego wszystkiego stary Indianin ze szczepu Atabaska, ktry prosi o wpisanie si do starej ksigi pamitkowej, w ktrej pierwsze dedykacje pochodz jeszcze z koca XIX wieku. Jest upalny dzie i mamy ochot na kpiel, ale woda jest tak zimna, e wyskakujemy szybko na brzeg. 340 Przy ujciu rzeki White znika dugi labirynt kamienistych mielizn, lukon staje si zdecydowanie szerszy, nurt szybszy, a woda traci swoj przejrzysto. Niedaleko przed nami przepywa o z maym. Jestemy tak zafascynowani piknem przyrody, wspaniaym bujnym lasem na brzegu, e przez cay dzie nie zamienilimy ze Stephanem ani jednego sowa. Nastpnym etapem jest Dawson, swego czasu centrum handlowe poszukiwaczy zota, obecnie chtnie odwiedzane przez turystw. Niektre obiekty zostay odrestaurowane i nadal funkcjonuj. W tea-i rze Gaslight Follies grywane s przedstawienia z tamtej epoki. W kasynie I )iamond Gerties Gambling Hali, jedynej sali w caej Kanadzie, gdzie 'lopuszczone s gry hazardowe, mona szuka szczcia w ruletce, w black l.icku lub w pokerze, a tancerki, przy akompaniamencie fortepianu, tacz /.aleczego kankana. Miejscowe biuro turystyczne organizuje bezpatne wycieczki po miecie / przewodnikami w strojach sprzed stu lat, ktrzy opowiadaj legendarne historie. Na brzegu rzeki umieszczono na palach statek Keno", ktry pywa jeszcze do 1956 roku. Podr w d rzeki, do Whitehorse, trwaa i rzy dni, a z powrotem pi. Miejscowi Indianie s mili i grzeczni, ale tylko w chwilach, gdy zdarzy si, e s trzewi. Alkoholizm stanowi powan plag tych ziem, gdzie mrz blokuje wszelk dziaalno czowieka przez wiksz cz roku. W niektrych miejscowociach zabroniona jest sprzeda mocnych trunkw i poszkodowani" alkoholicy sigaj czsto po szampony lub pyny zapobiegajce zamarzaniu olejw silnikowych.

Na obu brzegach rozcigaj si mae wioski indiaskie i nieliczne cha-t ki poszukiwaczy zota, ktrzy czsto podejmuj si dorywczych prac, aby zarobi troch pienidzy na utrzymanie. W jednym ze starych numerw Dawson News" natrafiam na opis gorczki zota. Pewien Amerykanin o nazwisku George Washington l 'armac, oeniony z Indiank, pync 17 sierpnia po Rabbit Creek, niewiel-vim dopywie Thron-diuck, dojrza wrd wirowego dna ty kruszec, leszcze tego samego dnia podnis si krzyk: Zoto, zoto!" i fala miakw z caego kontynentu, a take z Europy, rzucia si pdem do rzeczki, ktra w midzyczasie zmienia nazw na Klondike. Istniay wwczas dwa gwne szlaki, ktrymi mona byo dotrze do zotononych terenw: statkiem do Morza Beringa, a potem boczno-koowcem w gr Jukonu, a do Dawson, pamitajc o tym, e rzeka 341 zamarza na pocztku padziernika i mona ni pyn dopiero od koca czerwca. Drug moliwoci byo przedostanie si statkiem z Seattle do Skagway na Alasce, a nastpnie przejcie przez wyjtkowo uciliwe przecze Chilkoot i White. W obu wypadkach byy to przedsiwzicia bardzo trudne i nie bez przyczyny tysice osb stracio ycie w czasie tej przeprawy. Ci, ktrzy zdecydowali si na drog dusz, przez Jukon, czsto byli blokowani przez lody i musieli podj ryzyko spdzenia surowej zimy pod namiotami. Nieliczni, ktrym udao si przey, dopiero nastpnego lata mogli podj na nowo podr z resztkami zapasw ywnoci. Ci, ktrzy natomiast wybrali drog dusz, ze Skagway, musieli pokona wysoki acuch grski. Zgodnie z wczesnymi przepisami kady przybysz musia by wyposaony w sprzt do wydobywania kruszcu, ywno, ubranie i materia do zbudowania sa lub tratwy. Po przejciu gr kadego czekaa jeszcze duga droga Jukonem do Whitehorse, a stamtd do Dawson. Kady musia taszczy ze sob 2 tysice funtw, czyli okoo tony, bagau. Nieprzestrzeganie zarzdzenia pocigao za sob odmow pozwolenia na przebywanie na tych terenach. Decydowaa o tym Krlewska Policja Konna, ktra strzega granicy i troszczya si, aby nikt nie zmar z godu w czasie drogi. I pomyle, e kady musia transportowa na plecach cay ten dobytek, pokonujc wzniesienia z tysicami stopni wyrbanych w lodzie, wszystko to w przejmujcym mrozie i wichrze. Ci, ktrym udao si pokona nieludzkie trudnoci tej straszliwej trasy i dotarli do Dawson, musieli przystosowa si do katastrofalnych warunkw sanitarnych obozowego ycia i mie nadziej, e otrzymaj licencje na skrawek terenu, gdzie rzeczywicie znajduje si zoto. Latem stolica zota tona dosownie w bocie i z wielkim trudem bronia si przed poarami. Ludzie yli jak desperaci, w ndzy i brudzie, z jedn tylko myl, gdzie znale zoto, jak wydoby go wicej. A ci, ktrzy stali si ju posiadaczami fortuny, bali si zmruy oko w obawie, by kto ich nie ograbi. Gorczka zota trwaa ponad dwadziecia lat i chyba ze sto tysicy ludzi zdecydowao si szuka tutaj szczcia. Do Dawson dotaro nie wicej ni 30-40 tysicy, a tylko dziesi procent awanturnikw wrcio do domwi z bogactwem. Niektrzy, zawiedzeni porak, po miesicach trudw i powice, popeniali samobjstwo. Wieczorem id na wzgrze, z ktrego Jukon wyglda jak bkitna 342 wstga wijca si pord zielonego morza lasw, a do horyzontu, gdzie pojawia si acuch grski. Jutro wyrusz w dalsz drog samotnie. Mj kompan uzna za stosowne zakoczy przygod i wrci do domu. Ja chc dopyn jeszcze do Alaski, o dwa dni drogi std. Spokojna arteria przecinajca dzikie terytorium staje si jakby inn rzek. I 'ojawiaj si bagniste brzegi i liczne lady obecnoci niedwiedzi. Dostrzegam, /c z brzegu obserwuje mnie

karibu cierajcy sobie rogi o drzewo. W miejsce drzew iglastych pojawia si tundra z karowatymi zarolami. Cisza jest tak przejmujca, e plusk wiosa wydaje mi si prawie oguszajcy. Zrywa si porywisty, przeciwny wiatr, ktry prbuje wyrwa mi pagaj z rki. ()garnia mnie przejmujce zimno i tylko przy wieczornym ognisku udaje mi si cakowicie rozgrza. W nocy sysz dugie, przecige wycie wilkw i podwiadomie przysuwam do siebie gotowy do strzau karabin. Przecinam 141 poudnik stanowicy granic midzy Kanad i Stanami Zjednoczonymi. Nie ma tutaj adnej kontroli paszportowej ani celnej. Pierwszym osiedlem w Alasce jest Eagle, pooone w zakolu rzeki i otoczone pasmem grskim. Baraki indiaskie przechodz stopniowo we waciw osad zamieszka jedynie przez kilkaset osb. Biuro imigracyj-ne jest zamknite, ale okazuje si, e formalnoci paszportowe moe mi zaatwi barman, u ktrego spoywam pyszny obiad, skadajcy si ze wieego ososia z grilla. Tutaj koczy si moja przygoda. Istnieje stare indiaskie przysowie, ktre mwi, e kiedy raz sprbowae wody z tej rzeki, nie bdziesz ju mg y szczliwie z dala od niej. I ju dzi wiem, e trudno mi bdzie nie powrci do legendarnego Klondike, ktre kiedy odcisno swoje pitno na literaturze amerykaskiej, .i teraz pozostawia gboki lad fake w mojej psychice. Dawson 1973 Gdzie koczy si Europa Zatrzymujemy si przy wysokim obelisku z 1837 roku, ktry zaznacza dzia wodny na Uralu, acuchu grskim, odgradzajcym Nizin Wschodnioeuropejsk od bezkresnej Syberii. Nie ukrywam wzruszenia. W epoce carw ten znak nazywano pomnikiem ez". Tutaj zaczynaa si Syberia, ziemia katorgi i mierci, ziemia, ktra pochona miliony istnie ludzkich. 344 Jest to jeden z kilkudziesiciu znakw granicznych oddzielajcych Europ od Azji. Zdania na temat, gdzie koczy si Stary Kontynent, s niezwykle podzielone. W szkole zwykle ucz, e Europa koczy si na Uralu i na rzece o tej samej nazwie. Wielka Encyklopedia Sowiecka wyjania rzecz nieco inaczej: Wschodnia granica Europy jest umowna i obecnie jest wytyczona wzdu gwnego dziau wd Uralu, czyli wzdu wschodnich przedgrzy tego acucha grskiego, by nie dzieli fizyczno-geograficznego zespou tych gr. Na poudniu granica biegnie wzdu rzeki Emba". Wielka Encyklopedia Powszechna PWN podziela taki pogld, precyzujc, e granica biegnie wzdu wschodnich przedgrzy Uralu. Jednak w szkoach po dzie dzisiejszy mwi si o rzece Ural. Prestiowa woska encyklopedia Trecani pomija cakowicie temat rzek i twierdzi, e poniej Uralu linia demarkacyjna przebiega przez poudniowy kraniec Kotliny Kaspijskiej. I wreszcie najwaniejsze dzieo, Encyklopedia Britannica, wydanie z 1991 roku: Wschodnia granica przyjmowana dzi przez europejskich geografw, take przez rosyjskich, przebiega wzdu wschodnich przedgrzy Uralu i na rzece Emba". Nieze zamieszanie. A jak mierzy na przykad powierzchni kontynentu? W dobie, kiedy satelity mog okreli pooenie kadego punktu /, dokadnoci do metra, jeli nie centymetra, trudno si pogodzi /. faktem, e rozbieno powierzchni Europy dochodzi do niebywaych rozmiarw, odpowiadajcych prawie szeciokrotnej powierzchni Polski. Nieskoczenie wiele razy byem na Syberii, zawsze pocigao mnie dzi-k ie pikno tej ziemi i kiedy tylko przelatywaem nad Uralem, zastanawiaem si, mimo woli, gdzie naprawd przebiega ta linia graniczna. Teraz, wraz / kilkoma rosyjskimi przyjacimi, szukam jej ladw, przemierzajc Ural, ktry rozciga si z pnocy na* poudnie przez 2400 km. Nie s

to gry / prawdziwego zdarzenia, ich najwyszy szczyt Narodna osiga 1899 m, ale na prawie caej dugoci wygldaj raczej na agodne zalesione stoki, ktrych wysoko zwykle nie przekracza 500 m n.p.m. Nasz podr rozpoczlimy od osady Ust Kara na mronym wybrzeu Morza Arktycznego. Na sankach cignionych przez reny wraz z kilkoma Vfansami, tubylcami zajmujcymi si pasterstwem, przebylimy nienoI lia, rozleg rwnin, ktra w okresie lata zamienia si w nieprzebyte bagno. Potem helikopterami i starymi samolotami typu Antonow dotarlimy do lokatierinburga, stolicy Uralu, ale cigle jeszcze nie wiedziaem, gdzie znajI1 uje si granica. 345 Pierwouralsk. Jeden krok w Europie, drugi ju w Azji Mieszkacy Ust Kara, miejscowoci zapomnianej przez Boga, twierdz, e ich wioska znajduje si jeszcze w Europie, ale aby wsi do samolotu, ktry spenia tu niemal funkcje autobusu, musz pojecha za rzek Kara, ktra jest ju po stronie azjatyckiej. Rwnie z Pierwouralska, europejskiego miasteczka pooonego w odlegoci kilku kilometrw od miejsca, w ktrym si znajdujemy, ludzie jed do pracy w przemysowym orodku Jekatierinburga, lecego ju za granic z Europ. Nikt, z kim rozmawiaem, nie przywizywa adnej wagi do tego, czy mieszka w Europie czy w Azji. Zarwno tu, jak i tam ycie jest pene wyrzecze i nie daje gwarancji na lepsz przyszo" mwili z rezygnacj. Miaem nadziej, e rozwi mj dylemat w nowoczesnym wieowcu, w siedzibie wadz regionalnych. Wprowadzilimy w zakopotanie samego gubernatora, ktry zada od kogo przez telefon, by na jutro przyniesione > mu map z wyranie zaznaczon lini demarkacyjn, ale ani nazajutrz, ani dnia nastpnego nie byo odpowiedzi. Sprawa jest nieco skomplikowana tumaczy si gubernator. Nawet czonek Rosyjskiej Akademii Nauk 346 Metalurgia to wizytwka Uralu \ , szlak i >gowy ii/nitej I enie \ 347 nie potrafi odpowiedzialnie poinformowa mnie, gdzie dokadnie koczy si Europa, a zaczyna Azja". Poszukiwania w terenie wci nie daway adnych rezultatw, jeli nie liczy obejrzanych supw granicznych, ustawionych najczciej symbolicznie. Pierwszy wzniesiono na polecenie rzdu rosyjskiego w 1837 roku na przeczy tu przed Pierwouralskiem, 20 minut drogi z Jekatierinburga, gdzie teraz wanie si znajdujemy. Wysoki na kilka metrw, czworoboczny obelisk ustawiono w miejscu, gdzie pozostay lady starego. Jan liwiski, polski zesaniec polityczny z koca XIX wieku, napisa: Z pewnoci mao jest takich miejsc, ktre byy wiadkami tylu bezlitosnych i przejmujcych groz wydarze, ktre widziay tyle struchlaych serc, syszay tyle rozpaczliwych krzykw rozbrzmiewajcych w tym wiecie przygnbienia i nieskoczonego blu. Ludzie skuci acuchami jak zwierzta cauj ten granitowy blok, tumic w sobie ogromn udrk: egnaj, Europo. Niektrzy ryj swoje nazwisko na supie, gdzie jest ju niewiele miejsca, inni zabieraj ze sob gar ziemi".

W cigu XIX wieku t drog przepdzono przeszo 600 tysicy lud/i, wielu z nich zmaro z wyczerpania w straszliwym letnim upale lub na okni tnym mrozie w czasie zimy. Dzisiaj starym szlakiem transsyberyjskim nic. przechodz ju konwoje zesacw i katornikw, skazanych na przymusi > we roboty, ale pojawiaj si tu cae rzesze ludzi zatrudnionych przy eksploa tacji olbrzymich z mineraw ukrytych pod dziewiczym iglastym lasci 11 i lodowat tundr. Z mapy o skali 1:200 000, ktra do niedawna uwaana bya za tajn, j wynika, e o kilometr std, niedaleko stacji Wierszina na Transyberyjskic)! Kolei, stoi inny pomnik. Brniemy w gbokim niegu i po godzinie docieram \ do czterometrowego obelisku, postawionego w 1957 roku z okazji przeja/.ili i pocigw specjalnych na VI wiatowy Festiwal Modziey w Moskw ii Podobny ostrosup ogldamy jeszcze 18 kilometrw za Bilibajem, mid/\ osadami Poczinok i Taraskowo. Latem 1986 roku wzniesiono marmurowy pomnik w poowie dn i midzy Jekatierinburgiem i Polewskoje. Na przeczy blisko wsi Uralec, km od Ninego Tagilu, stoi ogromny pomnik przedstawiajcy kul ziem.sI z orbitujcym wok niej sputnikiem. Jednak najpikniejszym zabytkiem ji biao-niebieska kapliczka na drodze z Kuszwy do Kungury, w miejscu, w k h rym cztery wieki temu przeszed Jermak, kolonizujc dla Iwana Groni poacie syberyjskie. Postawili j pracownicy pobliskiej kopalni zota. 348 Okazuje si, e prawie wszystkie sponad dwudziestu znakw grani-inych, postawionych przez rne organizacje i pod rnymi preteksta-li, usytuowane s na linii dziau wodnego i zupenie nie maj zwizku koncepcj porewolucyjnej wadzy sowieckiej, syntezy caego bogatego It^ionu uralskiego z Europ. Dla Moskwy granica nie moga przebiega In.K/.ej ni nieco poza acuchem grskim, tak aby obj cay region przemysowy, niezwykle bogaty w rudy elaza, miedzi, zota, ropy naftowej, wgla, boksytw i kamieni szlachetnych. Prawd powiedziawszy, spr im lemat wschodniej granicy Europy jest stary jak wiat. Pojcie Europy jako kontynentu tkwi w wiadomoci czowieka od wiekw. Pisa ju o tym I Inmcr w VIII w. p.n.e. Dla Grekw ta cz wiata koczya si na Morzu (1/arnym, a w pniejszym okresie, na rzece Don i Morzu Azowskim, czyli Mm, gdzie ziemie zostay ju zbadane. W redniowieczu arabscy uczeni przesunli" granice do Wogi i my, a europejscy geografowie a do bezkresnych bagien nad rzek Ob. linie w drugiej poowie XVI wieku uwaali, e granica midzy Rusi I >eri przebiega wzdu przedgrzy Kamienia, jak dawniej nazywano W 1730 roku w Sztokholmie ujrzaa wiato dzienne ksika, w kti ihann Tabert von Strahlenberg utrzymywa, e nawet pomimo branaturalnej przeszkody fizycznej czy biologicznej, niewysokie Gry Iskie, wraz z rzek Ural, s jedyn wyran barier oddzielajc Europ \/ji. Autor, szwedzki oficer, po bitwie potawskiej znalaz si w niewo yjskiej i jako'jeniec przez 11 lat pracowa nad sporzdzaniem map iii i Azji rodkowej. Osiem lat po powrocie do domu napisa obszern ografi Opis pnocno-iWschodniej Tatarii lub Syberii, gdzie na 20 stroanalizowa kwesti graniczn. |ako twrc pojcia linii demarkacyjnej na Uralu Rosjanie zawsze ieniali jednak Wasilija Tatiszczewa. Wprawdzie ten geograf, historyk, i unik cara na Uralu i pniejszy gubernator Astrachania, prowadzi nia naukowe w tym samym czasie co Szwed, to z nie wyjanionych idw owoc jego pracy ukaza si dopiero w 1950 roku. latiszczew pisa, e kontynentalny dzia wodny na Uralu jest i.iciwszym miejscem rozdziau dwch kontynentw. Zauwaa te, e spywajce po dwch stronach pasma grskiego rni si nurtem, |, a przede wszystkim gatunkami ryb. Po stronie europejskiej maj one /one miso, po azjatyckiej biae. W rzekach zachodnich wystpuje

349 dua liczba rakw, ktrych w Syberii nie ma. W Permie pisze dalej autoi daj si we znaki karaluchy, a w Syberii ich nie znaj. W Europie na 5 rwnoleniku wystpuje db, a w Azji, nawet bardziej na poudnie, rzadki si go spotyka". Teorie Strahlenberga i Tatiszczewa podtrzyma Peter Pallas, niemk< ki uczony, ktry w latach 1768-1774 z ramienia Akademii Petersbursku i odby podr na Syberi a do Amuru. Dziki badaniom przyrodniczym i geomorfologicznym regionu trwale rozgraniczy on pojcie Europy i A/p Duy wkad do tematu wnis take Karl Ritter, profesor geogralu na uniwersytecie w Berlinie, ktry w latach 1832-1859 wyda 18 tomv Geografii regionalnej Azji. Wtpliwoci s take innego charakteru. Niektrzy zastanawiaj m. czy Rosj mona uwaa za cz Europy, chocia car Aleksander I czesi' podkrela: Europa to my". Dostojewski za pisa: Wielka Rosja, le.;u w ssiedztwie Europy, wykazuje dzi coraz wikszy apetyt na poczei 11 si z ni, nawet jeli wiksza cz jej terytorium znajduje si w Azji", j.il pisze Norman Davies w swoim imponujcym dziele Europa, na pr/i trzeni caego okresu historii nowoytnej prawosawna, autokratyc/1 >. i ekspansywna Rosja nie pasowaa do caoci. Jednak Rosja wielokrotni integrowaa si z Zachodem, np. w czasach Piotra Wielkiego, by pono\ nie gubi szans, poszukujc wasnej, indywidualnej drogi rozwoju, ktoi podstaw bya rosyjska idea kolektywu. Dzisiaj Rosjanie deklaruj sw<> przynaleno do europejskiego krgu kulturowego, podkrelajc, e R<>, powinna jak najszybciej wtopi si w zachodni cywilizacj. Od XVI do XIX wieku Europa bya ppkiem wiata i chocia w om tnim stuleciu dominacja ta zostaa osabiona, to pojcie europocentryzi i u czsto opiewanego i niejednokrotnie osdzanego, jednak pozostao. Europa wchodzi w XXI wiek w nowym, zjednoczonym wymia i. Pomimo ambitnych planw nie reprezentuje si jednak najlepiej, nosi w S( >l wiele sprzecznoci, zaogniaj si konflikty socjalne i etniczne, nabrzmiew nacjonalizmy. Idea wielkiej wsplnej rodziny, majcej apetyt na odgrywa i kluczowej roli w ksztatowaniu wspczesnej historii, pozostaje dostatec/1 kruchy. Jakkolwiek jednak patrze, wczeniej czy pniej trzeba bd pomyle o sprecyzowaniu polemicznej granicy, chociaby dlatego, /i \ wiedzie, gdzie koczy si nasz wielki dom. Jekaterinburg 1^ Wyspy Komandorskie Pogram si w zamyleniu przed nieduym elaznym krzyem z tabliczk o lakonicznym zapisie: 1681-1741. Wielkiemu eksploratorowi, komandorowi Vitusowi Beringowi". W historii poznania Syberii nie byo chyba bardziej sawnych kart ni te, ktre zapisay dwie kamczackie ekspedycje w tym regionie wiata. 351 I Sam Piotr Wielki .w 1728 roku osobicie patronowa temu wielkiemu przedsiwziciu, na ktre wyasygnowa olbrzymi jak na owe czasy sumc 400 000 rubli. Wypraw dowodzi wanie Vitus Bering, dowiadczony eglarz duski w subie rosyjskiej. Jego gwnym zadaniem byo zbadanie przejcia pnocno-wschodniego z Europy wok Syberii, tzn. cieniny midzy Azj i Ameryk. Komandory, jak si je powszechnie nazywa, to z pewnoci turystyczna biaa plama. Z powodu odlegoci i trudnoci komunikacyjnych wciy pozostaj w naszym umyle jakim

mitycznym symbolem. Trzeba sobie powiedzie, e mog by celem gwnie dla amatorw improwizowanych wypraw, ciekawych wiata i dnych przygody. Tak naprawd to nie kady kojarzy, gdzie dokadnie si one znajduj. Powiedzie: na rubieach rosyjskiej dzierawy to troch za mao. Zatem dodajmy, e archipelag na kraju wiata" 0 powierzchni 1848 km2 wraz z Aleutami jest cznikiem pomidzy Azj 1 Ameryk. Odlegy o 200 kilometrw od pwyspu kamczackiego skada si z czterech wysp wulkanicznych noszcych nazwy: Beringa, Miedziana, Tupikow i Arij Kamie. Plany wypraw Beringa zostay zrealizowane i przyniosy olbrzymie wyniki badawcze, ale okupiono je nadludzkimi trudami i mierci wielu uczestnikw. 4 czerwca 1741 roku opuciy Zatok Awaczysk dwa statki Sw. Piotr" i Sw. Pawe". Dowdc pierwszego by Bering, drugiego Aleksy Czirikow. Mgy i sztorm szybko rozdzieliy obie jednostki. Czirikow dotar do jednej z wysp Alaski, gdzie wysadzi na brzeg ludzi na zwiady. Zginl i oni jednak z rk krajowcw. Wtedy zaniepokojony zagroeniem kapitan postanowi wraca do domu. Odkrycie Alaski przemienio si w tragedi. Bering nie mia tyle szczcia. Wprawdzie przeprowadzi rekonesans wzdu amerykaskiego brzegu, ak w drodze powrotnej statek musia walczy z przeciwnymi prdami i wiat rami. Nadesza polarna zima, pojawi si szkorbut, zaoga nie bya w sta nie kierowa aglowcem. 4 listopada statek zosta wyrzucony na nieznany brzeg. W trakcie ewakuacji zgino 12 ludzi. Z 77-osobowej zaogi przy yciu pozostao ju tylko 46 osb. Okazao si, e nie by to kontynent, a niegocinna wyspa, na dodatek nie zamieszkaa. 8 grudniazmarwycieczony cierpieniami komandor Bering, pozostawiajc po sobie nazw archipelagu i gwnej wyspy. W kilkadziesit lat pniej na wniosek Cooka nazwano n.i jego cze take Cienin Beringa, zapominajc jednak, e ju dawniej odkr\ I j Kozak, Siemion Dieniew. Garstka rozbitkw pomimo braku ywnoY i in przetrwaa w ziemiankach ostr zim. Wiosn rozebrano wrak ego materiau wybudowano mniejsz jednostk, na ktrej po 2 tygod-h eglugi, 24 sierpnia 1742 roku osignito Pietropawowsk Kamczacki. I >loratorzy przywieli wieci o niezmiernie cennych zwierztach futerko-h. Wkrtce rzesza kupcw kozackich zalaa nowe ziemie i na Wyspach i landorskich doszo do masowej rzezi kotikw, nazywanych uchatkami, iami czy te uszatkami. Wyspa Beringa, duga na 85 km i szeroka na 40, jest jedyn dzi lieszka wysp. Zachodnia cz to brzeg wysoki i skalisty, wschod-/.a jest paska z piaszczystymi plaami. W powietrzu unosi si silny zaI1 soli morskiej, a cisz przerywa tylko krzyk czajek. Na biaych wydma-i kwi wyrzucone przez fale zielone glony, kapusta morska, a take ebra lorybw i ky morsa. To tu na pocztku lat 70. znaleziono podczas sil0 odpywu oceanu dwa stare dziaa wykonane z brzu i pochodzce 1 egaty dowodzonej przez Beringa. Std do Stanw Zjednoczonych, '. adniej, do najbardziej wysunitej na zachd wyspy Attu w Archipelagu . \ laickim, jest bliej ni do Matki Rosji. Kiedy powodzio si nam nie najgorzej mwi rozgoryczona Natalia, sprzedawczyni w sklepie spoywczym. Dobrze zarabialimy, mielimy zapewnione wiadczenia socjalne, wie ryb i kawior. Dzi walczymy o przeycie. Ferma hodujca norki, ktra zapewniaa nam prac, /.bankrutowaa. Moskwa zapomniaa o naszym istnieniu". Dla stolicy, odlegej o 7000 km, miejsce to naley do innej planety. Nikolskoje, liczce 1000 mieszkacw centrum administracyjne archi-|vlagu, to szara, zaniedbana osada pogrona w atmosferze apatii. Wystarczy jed nakz niej wyjecha i ju rnona zachwyca si dzik przyrod, nie zmienion w rezultacie dziaalnoci czowieka. Pagrkowaty teren pokryty jest grubym k( >biercem mchw jaskrawych barw, porostw i karowatych zaroli. Nie brak take rolin drzewiastych, jak jaowiec, ktrego piercienie rocznego przyros-iii na przekrojach ich pni mona policzy tylko pod mikroskopem. Znane s

przypadki jaowcw liczcych 400 lat, ktrych pnie miay grubo duego p.ilca rki. Jesieni jest tu zatrzsienie grzybw. Dookoa ciele si wilgotna mga. acuch Wysp Komandorskich i Aleutw oddziela lodowate masy wd Morza Beringa od stosunkowo i iepego prdu Oceanu Spokojnego, tworzc nieustanne nie, ktrych rfektem jest wanie taka psia pogoda. Nie bez kozery region ten okrelany jest mianem kolebki wiatrw i ojczyzny sztormw. Pada tu przez 260 dni 352 353 Produkcja kawioru. Poniej, kolonia uchatek w i oku, a kiedy nie ma deszczu, od oceanu napywa gsta mga i prawdziwe \> 'iice trafia si nie czciej ni kilkanacie razy w roku. Archipelag ley w rejonie aktywnym sejsmicznie, std moliwo nawie-tl/aiia tsunami. Monstrualnych rozmiarw fale wywoane przez podwodne trzsienie ziemi lub erupcj oceanicznych wulkanw nios niebywa nile niszczenia. Najwikszy tsunami zanotowano na Komandorach 23 maja 1960 roku. Ocea*n wycofa si 50 m od linii brzegowej i po kilku minutach pojawia si gigantyczna ciana wodna" zapisay miejscowe kroniki. Tylko dziki ostrzeeniu suby sejsmicznej w Pietropawowsku Kamczackim obyo si szczliwie bez ofiar. W 1986 roku drenia dna pod Rowem Aleuckim u wybrzey Alaski wywoay tsunami, ktrej fala kulminacyjna dotara a do Hawaii, gdzie zabia ponad 100 osb oraz zatopia l/iesitki luksusowych hoteli. Tutaj wwczas ewakuowano setki osb, unikajc w ten sposb miertelnych ofiar. Odwiedzam ogromne lgowisko uchatek, petwonogich ssakw o do-hi/.e wyksztaconych maowinach usznych i koczynach przeksztaconych w petwy. Leonid, ktry mi towarzyszy na wyspie Miedziana, goej tundrze 355 Pomnik Vitusa Beringa, odkrywcy wyspy opanowanej przez ptactwo, mwi, e jest ich tu okoo 200 tysicy. Wikszy cz czasu spdzaj na ldzie, a do wody wchodz tylko po to, aby poywi si rybami. Zwierzta yj w grupach zoonych z jednego samca poligamist y i 20-40 znacznie mniejszych samic. Nieustannie trwa walka o powikszenie haremu. Przy dzikim odstraszajcym ryku dobiega oskot cierajcych sii; niezgrabnych tonowych cielsk. Dwumetrowej dugoci rywale padaj, podnosz si i ponownie rzucaj si na siebie z ostrymi zbami. Skry uchatek wci ciesz si powodzeniem kobiet. Latem odbywaj si wielkie odowy i to nie tylko na futra, ale take i dla penisw, ktu su do produkcji rzekomo silnych afrodyzjakw. Wszystko to dzieje sn pod kontrol wydziau ochrony ssakw morskich Kamczackiej Inspeki p Wodnej. Midzynarodowa konwencja chroni te ssaki, zabrania zabijani.i ich w wodzie, ale biorc pod uwag naturalne kryteria biologiczne, zezwal.i na odw 5 procent stada", mwi inspektor. Pytam o tradycyjnych mieszkacw tych wysp. Okazuje si, e z czy tych Aleutw, pochodzenia mongoloidalnego, spokrewnionych z Esk mosami, na Komandorach waciwie ju nikt nie pozosta. Wymieszali m z Ukraicami, Biaorusinami i innymi narodami sowieckiego imperi i dzisiejsi mieszkacy nie wykazuj adnego zainteresowania swymi dalekimi przodkami. S za to lady polskie. Podobnie jak na caej Syberii, tak i tu nasi zesa i i > wnieli cenny wkad do pionierskiej dziaalnoci badawczej czy gospod, i czej. W 1879 i 1882 roku

przebywa na tej wyspie Benedykt Dybowsl profesor Szkoy Gwnej w Warszawie, doktor medycyny, przyrodnik, bi' mm 356 I' >g. Za udzia w powstaniu styczniowym by skazany na 12 lat katorgi na \berii, gdzie te powici si badaniom fauny Bajkau. Nastpnie na zle nie Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego dokona licznych wypraw i Dalekim Wschodzie, pozna Kamczatk, Wyspy Kurylskie, Sachalin Wyspy Komandorskie. Na tych ostatnich, lekarz-filantrop rozwija dziaalno lecznicz i gospodarcz, aby ratowa od godu zabiedzon ludno. Sprowadzi i i klimatyzowa konie i renifery, zapocztkowa rolnictwo i ogrodnictwo. v 1903 roku na jego cze nazwano gry w rodkowej czci wyspy, kti t h szczyty sigaj 750 m wysokoci. Imi Dybowskiego nosi take ostry zyt na pnocy wyspy. lad pobytu innego Polaka, ktrego tuaczka emigracyjna zapdzia te strony, jest take na wyspie Miedziana, gdzie pnocny cypel zwie si I i /yldkiem Sukowskiego, ktrego pochodzenie niestety nie jest znane. Wylatuj z Komandorw wczeniej, ni to byo zaplanowane. Opusz-i m to miejsce, zapomniane przez Bogagdzie krluj szaro i samotno, i n ula i niewygody bo chc jeszcze odwiedzi amerykaskie Aleuty. Skomplikowan tras, nie do pomylenia jeszcze kilka lat temu, lec l>i /porednio z prowincjonalnego Anadyru do Anchorage na Alasce. I znowu jeszcze, jak kilka dni temu, niebo zasnuwaj ponure chmury, ktrych nawet silny pnocny wiatr nie jest w stanie rozpdzi. I tym razem i un trudnoci z dostaniem si do Dutch Harbor na wyspie Unalaska, il/.ie lduj tylko dziki brawurze pilota, bo widoczno w zasadzie spada li > zera. Mieszkacy Alaski nazywaj ten archipelag acuchem, a to uwagi na sznur 124 skalistych wysp tworzcych agodny uk, harmonijnie i. I gncy si na przestrzeni i 875 km. Krc si bez konkretnego planu po liczcej dwa tysice dusz miecinie. ()stra wo ryb jest silniejsza od zapachu oceanu. Nie ma w tym nic dziwnego, gwnym bowiem zajciem mieszkacw jest przetwrstwo ryb, eks-|x>rt krabw i serwis stoczniowy. Na piciu zaludnionych wyspach doliczy lic mona zaledwie omiu tysicy ludzi, z ktrych poowa to wojskowi. ()statnie dwie wyspy, graniczce z Komandorami Attu i Kiska, podczas drugiej wojny wiatowej byy okupowane przez Japoczykw. Dzisiaj na Aleutach czynne s dwie bazy wojskowe, lotnicza na yspie Shemya i morska na Adak. W latach szedziesitych na wyspie '.mchitka zostaa przeprowadzona seria podziemnych wybuchw nukletnych, podczas ktrych uyto adunkw 250 razy wikszych od adunku 357 bomby zrzuconej na Hirosim. W 1970 roku na tych wodach pojawi; kuter rybacki z grup pacyfistw na pokadzie. Okazao si, e bya to akc Greenpeace, ktra na tyle przycigna uwag caego wiata, e Waszyngu zdecydowa si zaprzesta eksperymentw. Kevin Stone, ktry zapuci tu korzenie ju ponad dwadziecia l temu, mwi: Terytorium to dalekie jest od raju na ziemi. Klimat nas m rozpieszcza, komunikacja jest utrudniona, ale ja zdyem si przyzwyc/.a i. Ludzie s spokojni, serdeczni. Nie wrc ju do zgieku Detroit". Ta ziemia rzeczywicie nikogo nie rozpieszcza, a wrcz odwim nie, kryje w zanadrzu wiele niebezpiecznych puapek. Wszystkie wysp s wierzchokami podwodnych wulkanw, z ktrych 25 jest czynnyt I Nieszczcia przynosz take czste trzsienia ziemi. W 1946 roku

jedn-z nich spowodowao due zniszczenia na wyspie Unimak, pi osb straci I< ycie, a tsunami, gigantyczna fala spowodowana trzsieniem, dotara a d Hawajw, gdzie zgino wwczas 159 osb. W maju 1960 roku ogromna gra wodna uderzya na Wyspy Kom;i i < dorskie. Wida byo, jak ocean wycofa si o 50 m od linii brzegowej, i | <> kilku minutach pojawia si przeraajca ciana wodna" zapisay miejscow > kroniki. I tylko dziki ostrzeeniu suby sejsmologicznej w Pietropawowsk 11 Kamczackim obyo si szczliwie bez ofiar. W 1986 roku seria podwodnym li wstrzsw wywoaa kolejn zabjcz fal. Ewakuowano wwczas setki osl >. unikajc w ten sposb miertelnych ofiar. Jeli chodzi o ludno miejscow, to znaczy rdzennych Aleutv pozostao ich ju niewielu. Waciwie nie wida ich wrd masy imigrai tw z kontynentu", potwierdza Kevin. A pomyle, e ptora wieku tenn byo ich ponad 25 tysicy. Ktrego dnia niebo rozjania si, przebijaj niemiae promienie so. i mog odlecie na kontynent. Ju w samolocie zastanawiam si, c/\ 11 rni si ycie na tych wyspach od ssiednich Komandorw. Osobicie 11 zagrzabym nigdzie miejsca duej, ale jeli ju musiabym wybiera, i oczywicie postawibym na Aleuty, wbrew temu, co ustala midzynarodt >v . linia zmiany daty: kiedy tu jest niedziela, to tam ju poniedziaek, co wi. 11 nie odzwierciedla realiw ycia. Na odwrt, aby nadrobi istniejce rnii i\ musi upyn jeszcze wiele czasu. Nikokkoje 19W Bezkrwawe owy na tygrysa \v iadimir Krugow w niczym nie przypomina czowieka-legendy. Jego skromny wygld zdaje si mwi, e kady mgby wykonywa tak sam czynno jak on. Nie ukrywa ' jednak, e praca ta jest jego pasj i e odczuwa potrzeb i urozmaicenia ycia odrobin ryzyka. Ponad poow ze swoich pidziesiciu siedmiu lat ycia powici owom na tygrysy dla ogrodw zoologicznych i uj ich 35 sztuk. 359 = wygodne: uoony pod piworem stos gazi suy za zamarznitego podoa. Moi przyjaciele opowiadaj ne z najsynniejszym drapienikiem caej Azji. vioskach tygrysy co jaki czas dobieraj si do trzo--d powane zagroenie take dla ludzi, zwaszcza ^ch na uboczu gospodarstw. Kilka lat temu wygodniaa Bzukujc poywienia, pojawia si na przedmieciach ziujc oglny popoch wrd mieszkacw, wiksz cz roku pdz samotniczy tryb ycia; _v pary. Dla zachowania rwnowagi na terenie obszaru 3^grysa powinno wystpowa okoo 150 dzikw i 180 ^ki jest wikszy od swojego kuzyna mandurskiego, -skiego. Jego waga dochodzi nawet do czterystu kilo--ersze apy, ktre umoliwiaj mu poruszanie si po IMa janiejsze i znacznie gstsze futro, dziki ktremu warunki klimatyczne. I w przeciwiestwie do innych 10 go podej. ~tku ubiegego stulecia byo ich co najmniej tysic, na rok gwatownie zmniejszaa si. Wzrastao zapo-3 tradycyjnego, co przyczynio si do rozwoju czarnego mi narzdami. ledziona modego zwierzcia zmiesza-szonych jelenich rogw ma wedug chiskiej tradycji odmadzajce. Nie ma te lepszego rodka na rany ni Natomiast mikstura z rdzenia krgowego i korzenia iliny wystpujcej na Dalekim Wschodzie, leczy wszel-s owy doprowadziy do tego, e w latach 20. zostao sztuk, tak e zanosio si na ich cakowit zagad, rzycie tygrysom, w 1935 roku stworzono olbrzy--Aliski, co wyranie poprawio sytuacj. W 1959 ad 100, a w ostatnich latach ich liczba ustabilizowaa wicej 250

osobnikw. Duy wkad w zwalczaniu ~a take powstaa w 1994 roku w Chabarowsku zja Ochrony, cile wsppracujca ze wiatowym Dzikich Zwierzt. iej ni wczoraj. Na niadanie wypijamy po kubku damy myliwski posiek w postaci zamarznitej na zrazem z ryby. P godziny pniej przypinamy nar361 Niechtnie opowiada o nieprzyjemnych przygodach, poka/uj.n gbokie blizny, jakie pozostawiy na jego ciele pazury i szczki z ostrymi jak sztylety zbami przeciwnika. By atakowany wielokrotnie, wiele r.i/y ryzykowa mierci, par razy uratowa go czysty przypadek. Krugow ji-M redniego wzrostu, way ponad sto kilogramw, ale porusza si nader zwi-nie. Najsilniejsze wraenie wywieraj jego donie, due i szerokie niczym dwie opaty. Moja przygoda zacza si w osadzie Biczewaja, nad rzek Kor, o kilka godzin jazdy autem z Chabarowska. Od trzech krymy po wzniesieniach Sichote Alin ciemnych gr, w Kraju Ussuryjskim, istnym kraiku wiata, pomidzy Rosj, Chinami i Kore. Mamy odowi ywego tygrysa amurskiego, zwanego te ussuryjskim bd syberyjskim najwikszego spord licznych azjatyckich podgatunkw tego zwierzcia. Krugow nic posuguje si klatkami, sieciami, puapkami, pracuje goymi rkoma. Tyku kto, kto chocia raz w yciu sysza przeszywajcy ryk tygrysa albo wid/i.il rozszarpane przez niego zwierz, mgby doceni, ile odwagi, zrczne >m i i zimnej krwi musi posiada ten niepozorny czowiek. Wspaniay kot jakby si z nami bawi, z niezwykym sprytem powracaj na swe wasne lady i zachodzc nas od tyu. W pewnej chwili psy suk si nagle niespokojne. Spuszczone ze smyczy, rzuciy si naprzd. Zwici/i; jest jednak tak daleko, e przestalimy sysze szczekanie gonicych za nim psw. Potem kilkakrotnie rozleg si mrocy krew w yach ryk. Natyka 111 v si na lady potyczki miejsca ubitego niegu, wiszce na krzakach klaki, Po dwch godzinach marszu w gbokim niegu docieramy do miejsca 11.1 gicznego epilogu. Tarzan, ajka syberyjska, ley ranny na ziemi. Soce dosiga ju prawie horyzontu, rozpalajc niebo na rowy kok ir i podkrelajc jeszcze bardziej urok klejnotu dzikiej natury. Najwyszy czas, aby rozoy biwak. Udar przygotowuje gorc herbat, a Aleksander kroi stroganin, plasterki zamroonego misa dzika, ktre przyprawiamy odrobin soli i pieprzu. Na rozgrzewk, a take dla poprawienia nastroju, pojawia si butelka wdki. Poprzednie noce spdzilimy w izbuszkach", chatkach myliwskich. Dzisiejsz przepimy pod goym niebem, mimo e termometr wskazuje -15C. Ukadamy piwory blisko ogniska, eby byo nam moliwie ciepo, a take, aby w miar moliwoci zabezpieczy si przed dzikimi zwierztam i. Zgromadzilimy duy zapas drewna, teraz modrzew pali si wesoym, trzaskajcym pomieniem, rozsiewajc wok iskry. 360 I 'usanie jest do wygodne: uoony pod piworem stos gazi suy za te i izolacj od zamarznitego podoa. Moi przyjaciele opowiadaj historie zwizane z najsynniejszym drapienikiem caej Azji. iV okolicznych wioskach tygrysy co jaki czas dobieraj si do trzo imowej. Stanowi powane zagroenie take dla ludzi, zwaszcza i a kw z pooonych na uboczu gospodarstw. Kilka lat temu wygodniaa a z maymi, poszukujc poywienia, pojawia si na przedmieciach iywostoku, wywoujc oglny popoch wrd mieszkacw. lygrysy przez wiksz cz roku pdz samotniczy tryb ycia; /.niu kojarz si w pary. Dla zachowania rwnowagi na terenie obszaru > kiego jednego tygrysa powinno wystpowa okoo 150 dzikw i 180 Tygrys syberyjski jest wikszy od swojego kuzyna mandurskiego, ilskiego i koreaskiego. Jego waga dochodzi nawet do czterystu kilo-

iw; ma take szersze apy, ktre umoliwiaj mu poruszanie si po ich bagiennych. Ma janiejsze i znacznie gstsze futro, dziki ktremu e znosi cikie warunki klimatyczne. I w przeciwiestwie do innych ., ,i \ sw bardzo trudno go podej. Jeszcze na pocztku ubiegego stulecia byo ich co najmniej tysic, . i Kem ta liczba z roku na rok gwatownie zmniejszaa si. Wzrastao zapo/ebowanie lecznictwa tradycyjnego, co przyczynio si do rozwoju czarnego rnku handlu tygrysimi narzdami. ledziona modego zwierzcia zmiesza* i. proszkiem z wysuszonych jelenich rogw ma wedug chiskiej tradycji udowne waciwoci odmadzajce. Nie ma te lepszego rodka na rany ni <\.lL z jego tuszcza. Natomiast mikstura z rdzenia krgowego i korzenia r-s/enia, rzadkiej roliny wystpujcej na Dalekim Wschodzie, leczy wszel' ic choroby. Bezlitosne owy doprowadziy do tego, e w latach 20. zostao i/ t ylko kilkadziesit szttik, tak e zanosio si na ich cakowit zagad. Aby zapewni przeycie tygrysom, w 1935 roku stworzono olbrzy-n rezerwat SichoteAliski, co wyranie poprawio sytuacj. W 1959 iku byo ich ju ponad 100, a w ostatnich latach ich liczba ustabilizowaa V i wynosi mniej wicej 250 osobnikw. Duy wkad w zwalczaniu lusownictwa wniosa take powstaa w 1994 roku w Chabarowsku i heryjska Organizacja Ochrony, cile wsppracujca ze wiatowym unduszem na rzecz Dzikich Zwierzt. Jest jeszcze zimniej ni wczoraj. Na niadanie wypijamy po kubku uujcej herbaty i zjadamy myliwski posiek w postaci zamarznitej na i stroganiny, tym razem z ryby. P godziny pniej przypinamy nar361 ty, do ktrych od spodu przymocowana jest skra renifera, co ma zapobiec zelizgiwaniu si podczas wchodzenia pod gr, i ruszamy w drog na pnocny zachd, w stron domu. Decyzja bya trudna, ale mamy do czynienia ze zwierzciem zbyt przebiegym i trudno liczy na jego pojmanie. Krugow odkrywa wiee tropy. Wyczytuje z nich, ze to matka z trojgiem modych w wieku dwch lat, o wadze stu kilogramw. Paszli!" rzuca z byskiem w oczach. Wic idziemy. Po godzinie napotykamy pozo stawione na brzegu maej rzeczki resztki uczty: w kauy krwi, ktra nir zdya jeszcze zamarzn, ley niedojedzona sarna. Przyspieszamy kroku, wspinamy si na sopk mae skaliste wzniesienie, pokryte czciowo zlodowaciaym mchem i pozbawione okrywy niegowej. Cisz nieskala nego krajobrazu przeszywa dobiegajcy z doliny gony ryk. To ona, nasza tygrysica. Nareszcie nadszed oczekiwany moment. Wszystkich ogarnia podniecenie. Myliwi szybko zdejmuj plecaki i narty, chwytaj karabiny i przystpuj do pierwszej fazy polowania, strzelajc jednoczenie w powietrze. Odgos salwy przetacza si po lesii guchym grzmotem. Trzeba rozproszy rodzink" wyjania Walera. Ul.i po ladach dorosego tygrysa, cigle strzelajc w gr, aby go jak najdali i odpdzi, nastpnie wracaj, wybieraj trop jednego z modych i spuszczaj.! psy. Ofiara jest ju osaczona. Czujc niebezpieczestwo, opiera sn o drzewo, nastawia uszy i wpatruje si w nas dzikimi lepiami, pomrukuj.u przy tym gronie. Pomimo modego wieku zwierz jest niebezpieczni 362 Tygrys ussuryjski i z atwoci mogoby rozprawi si nawet z moraem. Zatem stanowi due /agroenie dla czowieka. W tym regionie nawet niedwied brunatny moe sta si jego ofiar.

Zapada gboka cisz.a pena napicia. Moi przyjaciele odkadaj bro i rami w rami podchodz coraz bliej do rozjuszonej bestii, prowokujc j.| coraz bardziej. Kady z nich trzyma w rku rozwidlony kij. Dalej wszystko toczy si tak szybko, e z trudem udaje mi si ledzi przebieg wypadkw. Nagym skokiem zwierz rzuca si na Aleksandra, ktry wyprzedza Lo, nadziewajc jego gow na wideki. Pozostali wykorzystuj ten moment i unieruchamiaj apy zdobyczy. W uamku sekundy Krugow lduje na grzbiecie tygrysa i z caej siy cignie go za uszy. To jedyna metoda, aby unieruchomi na kilka sekund zszokowane zwierz. Akurat tyle czasu wystarczy, by zwiza mu pysk i apy. Mczyni rozadowuj napicie, poklepujc si z satysfakcj po ramieniu. Zapalaj papierosy, po czym kto wyciga nieodzown butelk wdki, 363 eby przypiecztowa szczliwy fina. Zdobycz, dokadnie opakowana w worek z grubego ptna, zostaje umieszczona na specjalnej ramie i zaadowana na plecy Saszy, najmodszego myliwego, dla ktrego byy to pierwsze w yciu owy na tygrysa. Przed nami co najmniej 20 kilometrw lasu, niegu, mrozu i kracowego zmczenia. Mylami jestem w ciepym zaciszu domowym, odlegym std o ponad 10 tysicy kilometrw, gdy zdarza si co, co przynosi mi najwiksze emocje mojego ycia. Nie mog uwierzy wasnym oczom. Podchodzi do nas Dersu Uzaa, ywcem wyjty z epickiego filmu Kurosawy, hymnu na cze autentycznego pierwotnego myliwego z majestatycznej ussuryjskiej tajgi. Wyglda na siedemdziesit lat, jest krpy, nieduego wzrostu. Jak wszyscy Goldowie ma wydatne koci policzkowe, powe wsy i przykuwajce uwag skone oczy. Oczy wyraajce prawo charakteru i dobroduszno. Ma przy sobie strzelb, n myliwski i cignie sanki z upolowanym dzikiem. Od modoci byem zafascynowany niezwyk osobowoci bohatera opowieci Wadimira Arsjeniewa. I teraz mam przed sob ostatniego przedstawiciela Goldw, o ktrych istnieniu ju nikt nie pamita. Wzruszajce do gbi serca spotkanie. Podczas gdy Walera czstuje Dersu Uza" papierosem, podekscytowany obfotografuj go, po czym chc zostawi mu jaki prezent, ale odmawia. Chtnie natomiast przyjmuje torebk soli, bo yjc w dzikich ostpach tajgi, ktra zapewnia mu przeycie, rzadko utrzymuje kontakt ze wiatem zewntrznym. Tylko od czasu do czasu prowadzi okazyjn wymian, otrzymujc w zamian za futra czy synny en-sze cukier, amunicj, odzie oraz niezbdny sprzt domowy. Mwi, e nazywa si Suan-ka i amanym rosyjskim pyta o nasze plany owieckie. I kiedy widzi worek z tygrysem, z dezaprobat krci gow. Amba jest nietykalna mwi niemale szeptem. Chodzi swoimi drogami, my swoimi". Z jego sw emanuje kult Amby, sakralny respekt dla tego wadcy tajgi, dla Goldw istoty szlachetnej i nadrzdnej. Respekt dzi zupenie nieznany witokradcy industrialnej cywilizacji. Suan-ka unosi rk w poegnalnym gecie, po czym bez sowa, powolnym pewnym krokiem oddala si do swojego wielkiego domu, w surow i niebezpieczn syberyjsk przyrod. Ussuryjskij Kraj 1996 Tam, gdzie zaczyna si nowy dzie Sytuacja staje si coraz bardziej napita. Pukownik wojsk granicznych Aleksander Bieriezin zdecydowany jest odesa nas z powrotem do Moskwy tym samym samolotem, ktrym dopiero co przylecielimy do Anadyru. Na solidnym kacu, rozalony na cay wiat za sub, ktr przyszo mu peni w najbardziej odlegym zaktku Rosji, nie skrywa swojej gbokiej urazy do przybyszw. 365 Widok z rosyjskiej Wielkiej Diomedy na amerykask Ma

Oskara nas o sfaszowanie zezwolenia na pobyt na Czukotce. N.i blankiecie firmowym Federalnej Suby Pogranicznej Rosji, wystawionym przez jej szefa generaa Konstantyna Tockoja, brakuje pieczci. To pismo moecie wykorzysta w toalecie" komentuje bezpardi > nowo. Potrzeba dwch dni, aby wyjani, e piecztka nie bya konieczn.i W midzyczasie powsta nowy problem. Wedug rozporzdzenia gubern.i tora Aleksandra Nazarowa, zwanego tutaj Bogiem-carem", kady cud/c i ziemiec przed przyjazdem musi uzyska zgod wadz lokalnych, kth w ten sposb chc zapewni sobie odpowiedni kontrol nad poczynania 111 przybyszw. Funkcjonariusz, ktry przed dwoma tygodniami potwierd gotowo przyjcia naszej ekipy, ju nie pracuje i nigdzie nie ma ladu i promesy. Wyglda na to, e podzielimy los wikszoci zagranicznych dziu nikarzy, ktrzy chcieli odwiedzi rubie porzucon przez Boga i moskiewsl rzd. Prawie wszyscy byli deportowani, a powodem mg by brak jakiej'.' dokumentu czy te nawet przecinka. W ostatnich latach sowieckiego systemu odwiedziem Kamc/.ail Sachalin, Kuryle, Wyspy Komandorskie, a takie Czukotk i nigdzie 11 napotkaem tak duych trudnoci. 366 Atomowy lodoamacz na Szlaku Pnocnym. Poniej, statek ratowniczy w Cieninie Beringa =ciej z 1884 roku, ktra ustalia umown Lini Zmiany Daty oudnika". Z wyjtkiem trzech miejsc: na Pacyfiku odchyla =chd, aby unikn rozdzielenia na poniedziaek i niedziel idi i Nowej Zelandii. Drugi zygzak, w przeciwn stron, 3 Morzu Beringa i pozwala zachowa nierozerwalno wysp ^zecia dewiacja wystpuje w Cieninie Beringa i to jest wanie _ dalony na wschd od Greenwich skrawek planety, gdzie poja^.y promie soca. _k, przekraczajc t granic z zachodu na wschd, musi sam dat, jeli za przyjdzie mu mija j w przeciwnym musi opuci jeden dzie. Tego szczegu nie wzi pod _x Jules'a Verne'a w swojej podry W 80 dni dookoa wiata. ny" dzie pozwoli mu na wygranie zakadu, -cjwtej swoistej wojnie handlowej" wygraa nieznana wysep-3^spa Diomedesa, leca na 169 poudniku nieopodal Koa _ ktrej Nowy Rok wituje si wczeniej ni gdzie indziej. _, stolicy Krlestwa Tongo, gdzie amerykascy turyci ocho- si przy pamitkowej tablicy Tu, gdzie zaczyna si czas", ocztek o 18 minut pniej ni na zupenie nieznanej, zaga-s pord lodowatych wd Cieniny Beringa, ntrwaych biurokratycznych przeszkodach wynajtym heli-^ieramy wreszcie do Prowidienija, skd udajemy si do entrum polowa na wieloryby, zamieszkanego przez 1300 Fastp"nego dnia lecimy nad dzikim pustkowiem w stron _eniewa, najdalej na wschd wysunitego skrawka Azji. i nisko nad .ziemi, tu pod puapem cikich, kbiastych ~awej strohie rozcigaj si ciemne wody Cieniny Beringa, =na tundra i grzyste stoki. Miejscami pokryte nie topniejcym Bato niegiem. Z amerykaskiej mapy topograficznej wynika, nna ukaza si Naukan, ale nie mog jej wypatrzy. Siergiej, ^kiem sterowym migowca, tumaczy, e osada Eskimosw, ^o 1400 roku, definitywnie zostaa opuszczona jeszcze w 1958 =na mapach pozosta.

ami synny przyldek. Paski, skalisty masyw, wysokoci _, stromo spada do morza. W dolnej czci, na pustynnym, dnieje biay obelisk z popiersiem odkrywcy, Kozaka Siemiona "zy i p wieku temu dotar on tutaj, rozwizujc intrygujc 369 =a ustalia umown Lini Zmiany Daty ^m trzech miejsc: na Pacyfiku odchyla -ozdzielenia na poniedziaek i niedziel ii. Drugi zygzak, w przeciwn stron, zwala zachowa nierozerwalno wysp ije w Cieninie Beringa i to jest wanie Greenwich skrawek planety, gdzie poja^ranic z zachodu na wschd, musi przyjdzie mu mija j w przeciwnym dzie. Tego szczegu nie wzi pod -ojej podry W 80 dni dookoa wiata. mx na wygranie zakadu. ie handlowej" wygraa nieznana wysepgca na 169 poudniku nieopodal Koa ^vituje si wczeniej ni gdzie indziej. zmgo, gdzie amerykascy turyci ocho-^ej tablicy Tu, gdzie zaczyna si czas", niej ni na zupenie nieznanej, zaga_vd Cieniny Beringa. -znych przeszkodach wynajtym heliProwidienija, skd udajemy si do wieloryby, zamieszkanego przez 1300 ny nad dzikim pustkowiem w stron wschd wysunitego skrawka Azji. zu pod puapem cikich, kbiastych J si ciemne wody Cieniny Beringa, oki. Miejscami pokryte nie topniejcym ^ykaskiej mapy topograficznej wynika, n, ale nie mog jej wypatrzy. Siergiej, ^owca, tumaczy, e osada Eskimosw, -wnie zostaa opuszczona jeszcze w 1958 =k. Paski, skalisty masyw, wysokoci _orza. W dolnej czci, na pustynnym, Dopiersiem odkrywcy, Kozaka Siemiona dotar on tutaj, rozwizujc intrygujc 369 Pitego dnia, dziki interwencji wpywowego parlamentarzysty, odzyskujemy wolno i po uiszczeniu prawie dwch tysicy dolarw opaty za pobyt na terenie nieznanego nikomu parku przyrody Beringa moemy wreszcie wyruszy w dalsz podr. Niestety, pojawia si kolejna przeszko da, tym razem klimatyczna. Pomimo peni lata niebo pokryo si gst warstw niskich obokw i lot zostaje odwoany. Nasz miejscowy przyjaciel Wiktor Bursztejn ostrzega, e w tych stronach mona przesiedzie tydzie albo i dwa, czekajc na dobr pogod. Na terytorium ponad dwa razy wikszym od Polski, pokrytym gwnie tundr, yje, a raczej walczy o ycie, 80 tysicy ludzi, w tym tysic Eskimosw i 13 tysicy Czukczw, ktrzy tak jak przed wiekami poluj n.i wieloryby, morsy i foki. Przybylimy tutaj, aby odwiedzi Wielk Wypi Diomedesa, zwan przez Rosjan Wysp Ratmanowa. Ley ona dokadnie porodku Cieniny Beringa, w odlegoci 40 km od Rosji i Alaski, tu przy Linii Zmiany Daty. Wanie tutaj rozpocznie si trzecie millennium -11 godzin wczeniej ni w Polsce. Wprawdzie 1 stycznia 2000 roku jesi tylko pocztkiem ostatniego roku XX wieku, ale okrge liczby tak silnir dziaaj na nasz wyobrani, e jestemy skonni wiza t dat z magiczna

formu otwierajc now er. W pitek 31 grudnia 1999 roku cay wiai szykuje si na party wszech czasw, aby witowa Nowy Rok, Nowy Wiek, Nowe Tysiclecie. Biura podry i liczne soneczne atole koralowe lece na Pacyfiku mami wpisami do Ksigi Rekordw Guinnessa wszystkich tych, ktrzy pragn jako pierwsi wznie lampk szampana w noworocznym toacie. To oczywiste, e kto chce jako pierwszy ujrze wit Nowego Tysiclecia, musi znale si w pobliu midzynarodowej Linii Zmiany Daty, oczywicie po jej zachodniej stronie. Wyspy Tonga, Fidi, Kiribati i Chatham zapewniaj, e to wanie u nich najwczeniej rozpocznie si trzecie millennium. Ju dawno wyprzedano tam wszystkie miejsca w hotelach. Najwicej wrzawy wywoaa Republika Kiribati, ktra sprytnie, z komercyjn przebiegoci, ju w 1993 roku na wasn rk przesun!;! granic nowego dnia o cae 30 na wschd, tj. o 1600 km. Dziki temu mieszkacy najbardziej wysunitej na wschd wysepki Caroline Islam! witaj nalecy do Kiribati wschd soca duo wczeniej ni inni. Fikcyjna machinacja twierdz zgodnie przedstawiciele prestiowego Geographical Society i Krlewskiego Obserwatorium Astronomicznego w Greenwich odbiegajca od generalnie przyjtych zasad Konwencji 368 Waszyngtoskiej z 1884 roku, ktra ustalia umown Lini Zmiany Daty w/.du 180 poudnika". Z wyjtkiem trzech miejsc: na Pacyfiku odchyla nic o 8 na wschd, aby unikn rozdzielenia na poniedziaek i niedziel archipelagu Fidi i Nowej Zelandii. Drugi zygzak, w przeciwn stron, znajduje si na Morzu Beringa i pozwala zachowa nierozerwalno wysp Aleuckich. Trzecia dewiacja wystpuje w Cieninie Beringa i to jest wanie najbardziej oddalony na wschd od Greenwich skrawek planety, gdzie pojawia si pierwszy promie soca. Podrnik, przekraczajc t granic z zachodu na wschd, musi powtrzy t sam dat, jeli za przyjdzie mu mija j w przeciwnym kierunku musi opuci jeden dzie. Tego szczegu nie wzi pod uwag bohater Julesa Verne'a w swojej podry W80 dni dookoa wiata. Zaoszczdzony" dzie pozwoli mu na wygranie zakadu. Rywalizacj w tej swoistej wojnie handlowej" wygraa nieznana wysepka Wielka Wyspa Diomedesa, leca na 169 poudniku nieopodal Koa Polarnego, na ktrej Nowy Rok wituje si wczeniej ni gdzie indziej. W Nukualofa, stolicy Krlestwa Tongo, gdzie amerykascy turyci ocho-c/.o fotografuj si przy pamitkowej tablicy Tu, gdzie zaczyna si czas", tl/.ie bierze pocztek o 18 minut pniej ni na zupenie nieznanej, zagadkowej wyspie pord lodowatych wd Cieniny Beringa. Po dugotrwaych biurokratycznych przeszkodach wynajtym helikopterem docieramy wreszcie do Prowidienija, skd udajemy si do 1 awrientija, centrum polowa na wieloryby, zamieszkanego przez 1300 ' izukczw. Nastpnego dnia lecimy nad dzikim pustkowiem w stron 1'rzyldka Dieniewa, najdalej na wschd wysunitego skrawka Azji. I lelikopter leci nisko nad .ziemi, tu pod puapem cikich, kbiastych li mur. Po prawej stronie rozcigaj si ciemne wody Cieniny Beringa, I lewej zielona tundra i grzyste stoki. Miejscami pokryte nie topniejcym I1 rze krtkie lato niegiem. Z amerykaskiej mapy topograficznej wynika, r teraz powinna ukaza si Naukan, ale nie mog jej wypatrzy. Siergiej, .icdzcy za drkiem sterowym migowca, tumaczy, e osada Eskimosw, powstaa okoo 1400 roku, definitywnie zostaa opuszczona jeszcze w 1958 n >ku, ale lad na mapach pozosta. Przed nami synny przyldek. Paski, skalisty masyw, wysokoci ponad 700 m, stromo spada do morza. W dolnej czci, na pustynnym, szarym tle, widnieje biay obelisk z popiersiem

odkrywcy, Kozaka Siemiona 1 )ieniewa. Trzy i p wieku temu dotar on tutaj, rozwizujc intrygujc 369 Wielka wyspa Diomedesa. Tu zaczyna si kady nowy dzie. Poniej, garnizon stray granicznej 370 'csnych geografw wtpliwo co do poczenia Syberii z Alask. Jego [ycie nie zostao jednak odnotowane przez carskie archiwa i dopie-kspedycja Vitusa Beringa, duskiego eglarza na odzie rosyjskim, . ierdzia istnienie cieniny noszcej dzisiaj jego imi. Kierzemy kurs na 120. W cigu kwadransa osigamy majestatyczn kWysp Diomedesa, ktrej stromy skalisty brzeg wyrasta na wysoko m. GPS informuje, e znajdujemy si na poudniku 16900'39" ici zachodniej. Wyspa jest cakowicie pusta i jaowa. Miejscami, tam, gdzie wystpuje utka warstwa gleby, wrd skalnego rumowiska, pojawiaj si porosty I iv. adnych ladw zwierzt, tylko stada nurzykw gniedcych si I i lach. Do 1947 roku mieszkali tu Eskimosi, ktrzy zostali przesiedle-i Pwysep Czukocki i zastpieni maym oddziaem stray granicznej, uilowanym na pnocnym brzegu wyspy. Nasz przyjazd jest duym wydarzeniem dla 28 onierzy cakowicie i ych od wiata. Dawniej kontakt z ldem by oywiony, obecnie migowiec I >atrzeniem przylatuje tu kilka razy w roku. Kraj jest pogrony w totalnym \ sic i cierpi na tym take armia. Gienadij, pochodzcy z Nowosybirska, i ycznie zakoczy swoj sub dwa miesice temu, ale wci jest tutaj. kopter, ktry mia dostarczy zmiennika, zosta pocztkowo zablokowany brzydk pogod, a pniej przez brak paliwa. Jak si ywimy? powtarza moje pytanie. Ziemniakami oszku, kasz, ryb suszon i konserwami. Od czasu do czasu daj n. Owoce i warzywa? Pan chyba artuje. Latem nasza dieta wzbogao rne trawy z tundry albo jajka ptakw zebrane ze znajdujcych si .i lach gniazd". Nic wic dziwnego, e u wikszoci modych onierzy puj silne objawy awitaminozy, wrzody, oznaki szkorbutu, zaburze/roku, infekcje. Take barak, w ktrym mieszkaj, jest w opakanym . Pomieszczenie jest zimne, brak ciepej wody do mycia, latryna znaj ic na zewntrz. Mona sobie wyobrazi, jak jest tutaj zim, kiedy . przez kilka miesicy nie wznosi si ponad horyzont i przy siarczys: 11 rozie hulaj olepiajce niene sztormy. Koszary robi przygnbiajce i nie. Okna bez szyb, walajce si zardzewiae beczki po paliwie, porozi nc elastwo, spalony barak. Pawe Gosk, operator z TVN, komentuje: 'Jada tak, jakby przed chwil zakoczya si tutaj wojna". ' Micjalnym zadaniem onierzy jest ochrona granicy, ale nikt tutaj icrzy w jej naruszenie. Mimo to codziennie patrol obchodzi wysp 371 Wrak na Morzu Wschodniosyberyjskim o dugoci 8 i szerokoci 4,5 km. Cztery miesice temu jeden z onierzy zabdzi we mgle i spad do morza. Jego ciao znaleziono dwa dni pniej nieopodal siedliska morsw. Nie brak tu dramatycznych incydentw. W 1996 roku w katastrofie migowca zgino pi osb. Jesieni ubiegego roku kapral w bestialski sposb zmasakrowa czterech nowych onierzy ktrzy nie chcieli podporzdkowa si jego reimowi. Niebezpiecznie jest te chorowa. Kilka lat temu wezwano lekarza do chorego na wyrostek robaczkowy. Kiedy pilot odmwi lotu z powodu mgy, dowdca stranicy zwrci si o pomoc do amerykaskiej Gwardii Brzegowej, ktra przetransportowaa nieszcznika do

swojego szpitala. Fakt ten nie ujrzaby wiata dziennego, gdyby nie przysany rachunek, opiewajcy na 5 tysicy dolarw. Na Wielkiej Wyspie Diomedesa nie ma adnych rozrywek. Nikt na wet nie marzy o przepustce do domu. Czas wolny spdza si najczciej przed telewizorem, ktry odbiera zaledwie jeden program, a i to nie najlepiej. Wprawdzie chtni mog korzysta z zaimprowizowanej siowni, ale treninr, taki wymaga duo wikszej liczby kalorii ni ta, jak onierze otrzymuj w swoim menu. Pozostaje nudzi si albo spa, co zreszt robi prawie wszyscy. 372 W 1926 roku archeolog Diamond Jenness znalaz na ssiedniej wyspie lady dawnej eskimoskiej kultury okvik z III wieku p.n.e. Prawie dziesi tysicy lat temu przebiega tdy szlak migracji ludw z Azji do Ameryki, .i jeszcze na pocztku naszego wieku rosyjscy Eskimosi zatrzymywali si ni, pync na bajdarach, odziach ze skry morsa, w odwiedziny do swoich 11 nerykaskich kuzynw. Tylko czterokilometrowy odcinek morza oddziela Wielk Wysp I >iomedesa od Maej, nalecej do Stanw Zjednoczonych. Ze wschodniego I nv.egu wida jak na doni Ingaluk, osad Eskimosw, jej zadbane domki, szko i kociek katolicki. Czsto te mona zobaczy hydroplany, odzie moto-iowe i helikoptery, ktre zabezpieczaj normalne ycie dwustu mieszkacw. Ju w czasach pierestrojki wadze sowieckie udzieliy zgody Amerykance 1 ynne Cox, ktra w sierpniu 1987 roku dokonaa niezwykego wyczynu, przypywajc z amerykaskiej wyspy na Wielk Wysp Diomedesa. 1 'ozostawaa przez 2 godziny i 12 minut w wodzie o temperaturze 6C, dajc dowd niezwykej odpornoci na zimno. Podczas gdy Rosjanie bd pierwszymi ludmi na wiecie, ktrzy /obacz wit nowego millennium, Amerykanie z siostrzanej wyspy wznios ioast szampanem 24 godziny pniej. Przed opuszczeniem tego odizolowanego od wiata zaktka zatrzymuj si przed drogowskazem ze strzakami: Moskwa 7900 km, Lizbona 12 800, Tokio 5400, Santiago 13 900, Weles (Alaska) 52. Nieoczekiwanie jeden /, onierzy o modzieczej twarzy pyta o cel naszej wizyty. Prbuj mu wytumaczy, e chcielimy zobaczy miejsce, gdzie najwczeniej rodzi si nowy dzie. Patrzy na mnie z niedowierzaniem. W tej chwili marzy zapewne o kromce wieego chleba, jakim owocu, a przede wszystkim o jak najszybszym porzuceniu tego skrawka ziemi lecego na kracu wiata. Wielka Wyspa Diomedesa 1999 Centrum Szkolenia Kosmonautw nieoi Od wielu dni znajduj si w Gwiezdnym Miasteczku ieopodal Moskwy, gdzie od lat ksztaci si bohaterw kosmosu. W ciszy nasyconej zapachem wierkw trenuj najlepsi z najlepszych. Kadego roku ponad tysic pilotw wojskowycl, i inynierw cywilnych skada podania, by si tu dosta. Spord setki wybranych jedynie dwch, trzech zostaje przyjtych i pozostaj tu przez kilka lat, zanim przyjdzie czas ich misji Centrum szkolenia kosmonautw boryka si z duymi kopotami 11 nansowymi i kto' wpad na pomys, e mona by t placwk wykorzysta lo celw komercyjnych. Midzy innymi istnieje moliwo odbycia lotu v kosmos za niebagateln sum kilkunastu milionw dolarw bd udziau w szkoleniu przygotowawczym. Z pierwszego wariantu skorzysta in telewizyjny dziennikarz japoski Toyohito Akiyama i Angielka Helen Miarman, ktrzy przez tydzie orbitowali wok naszej planety. Ja bior i idzia w przyspieszonym kursie, chocia wiem, e nie bd mia moliwoci 11 zieleni losu moich kolegw z awki.

W poniedziaek mam zajcia z zakresu pokadowych systemw elektro-11 icznych i z teorii lotu statkw kosmicznych. Na szczcie po poudniu ten n.twa informacji przeplata si z wiczeniami praktycznymi na symulato-i /e, wiernej kopii Sojuza". W skafandrze kosmicznym odbd kompletn misj, od startu do poczenia si na orbicie. Atmosfera jest tak realna, e t /uj si, jakbym naprawd uczestniczy w prawdziwym locie. Przez radio napywaj wci nowe polecenia. Po mojej prawej stronie i It wdca wypisuje kolumny cyfr, dane dotyczce nowej orbity. Jacek, otwrz 11 istrukcj na stronie 118", wydaje mi polecenie technik. Musz wyczy automatycznego pilota i przej na rczne sterowanie. Skomplikowane mechanizmy wyapuj natychmiast moje nieprzygotowanie i zapalaj si liczne lampki alarmowe. Prowadzcy z zewntrz zajcia oficer rozumie moje trudnoci i spokojnym gosem poucza: Wycz alarm, teraz nacinij przycisk wyjcie i staraj si zgra razem dwie kreski, ktre widzisz na wizjerze". Rczne sterowanie w trakcie przycumowywania statku kosmiczne-|',n Sojuz" do stacji orbitalnej Mir" jest jednym z najbardziej delikatnych i i rudnych manewrw. Siedzcy obok kolega, pilot myliwski, mwi, e jest lo zadanie wymagajce szczeglnej precyzji i bardzo przypomina bunkrowanie w powietrzu z samolotu-cysterny. W takich chwilach poza zwikszonym biciem serca wzrasta prawie trzykrotnie czstotliwo oddychania, nie mwic u chodnym pocie spywajcym po plecach. Rozumiem go doskonale, gdy mimo e trenuj na symulatorze, przeywam podobne napicie i emocje. We wtorek teoretyczna lekcja z pierwszej pomocy lekarskiej i psychologii kosmicznej, nastpnie przewidziane s praktyczne wiczenia z astronomii w planetarium. Nadzwyczaj realna atmosfera pozwala w cigu trzech godzin odby dwukrotn podr wok Ziemi, dokadnie tak, jak dzieje si to w rzeczywistoci. Po poudniu oczekuje nas wirwka, ktra suy do zapoznania si ze 374 375 zjawiskiem przecienia, powstajcym w czasie startu i ldowania statku kosmicznego. Ulokowany jestem w kabinie przedniej czci ramienia o dugoci 18 m. Centryfuga zaczyna si rozkrca, a mj fotel obraca si we wszystkich paszczyznach i niewidzialna sia coraz mocniej wtacza mnie w anatomiczne krzeso. Przecienie dochodzi do 4G, co oznacza, e ciar mojego ciaa zwikszy si czterokrotnie. Czuj si nieswojo, oczy wydaj si wychodzi z orbit, zaczynam si jka, trac refleks, ale musz reagowa na wydawane mi polecenia. Po zakoczeniu wiczenia mog obejrze zarejestrowane na filmie moje zachowanie i niepoznawalnie znieksztacon twarz. Wieczorem goszcz w mieszkaniu generaa Wadimira Szataowa. Od wielu lat kieruje on Centrum i ma carte blanche w sprawie doboru ludzi, ktrym przypadnie w udziale chwaa lotu w przestrze kosmiczn. Wprawdzie jego decyzje musz zosta zatwierdzone przez komisj rzdow, ale sprowadza si to jedynie do czystej formalnoci. Wszyscy s przekonani, e z pewnoci nie ulegby jakiejkolwiek presji politycznej ani tym bardziej probie o protekcj. Selekcj przeprowadza niczym wszechwadny Bg. Nie zawsze nawet potrafiem dokona dokadnej oceny jakiego kandydata ale czuem, e wanie on jest najbardziej odpowiedni". Gospodarz mwi, e w tym zawodzie nie ma miejsca na sentymenty czy fantazje i dlatego kosmonauta pracuje nad sob wiele lat, by pokona strach, by nic nie mogo go zaskoczy. Ma nauczy porusza si na polu przygotowanym mu przez sztab naukowcw, technikw, lekarzy, kierownikw lotu i innych dowiadczonych kosmonautw. W czasie pobytu w przestrzeni kosmicznej pilotowany jest nieustannie przez Centrum Lotw i musi powtarza te same ruchy, ktre wiczy w nieskoczono na Ziemi. Jeli si pomyli, bd zostanie skorygowany przez ludzi z Ziemi, ktrzy maj do dyspozycji bliniacz aparatur, na ktrej potwierdzaj waciwe rozwizania.

Dzi przez trzy godziny pracujemy w hydrolaboratorium, gbokim basenie, w ktrym mieci si 5000 m3 wody. Jest to trening, ktry w pewnym stopniu przypomina symulowanie niewakoci. W specjalnym kombinezonie, skonstruowanym tak, aby wyrwnywa ciar ciaa, zostaj zanurzony w wodzie. Moim zadaniem jest reperacja wazu do stacji Mir". Pocztkowo poruszanie si w przestrzeni bez jakiegokolwiek punktu oparcia stanowi rozrywk, ale kiedy przystpuj do pracy, odkrywam, e kady ruch jest zoony, a dusza praca wymaga sporego wysiku. Rano, po niadaniu, jedziemy do pobliskiej bazy lotniczej Czkaowska, gdzie czeka na nas wielki Iljuszyn-76". Dziki temu samolotowi-laborato376 i mm zapoznamy si ze stanem niewakoci. Jest nas szeciu i czterech ins-11 uktorw. W pustym kadubie, oprnionym ze wszystkiego, co zwykle widzi si na pokadzie samolotu pasaerskiego, nabieramy wysokoci, potem samolot z prdkoci 900 km na godzin wchodzi na trajektori i nlwrconej paraboli i wykonuje tak zwan grk, ktra zaczyna si na N tysicach i koczy na 11 tysicach metrw. Przecienie zwiksza si i w pewnym momencie jaka tajemnicza sia odrywa mnie niczym balonik od siedzenia. Ciao nic nie way, odpycham si od ciany metalowego kaduba i powoli pyn na drug stron. Ogarnia mnie dreszcz emocji, ile trudne do opisania uczucie trwa zaledwie dwadziecia sekund. Sygna ikustyczny informuje, e szybko trzeba si czego zapa, bo za chwil ciao powrci do swojej wagi. Instruktorzy pomagaj przyj waciw pozycj, i o jest nogami na pododze, aby wykluczy pniejsze upadki. Po niedugim czasie kolejna grka, potem nastpna. Po dziesiciu wzlo-i ach zaczynam ju wyrabia w sobie pewne odruchy, ale, niestety, samolot bierze ju kurs na lotnisko. Ptorej godziny takiego lotu liczy si jak sto godzin eksploatacji w normalnych warunkach. Wolny od zaj weekend spdzam u przyjaciela, Wadimira Dani-bekowa. W daczy otoczonej brzozami honory pani domu peni jego maonka Lilija, pikna i pena temperamentu kobieta. On natomiast, genera lotnik dowiadczalny, jeden z najbardziej znanych kosmonautw rosyjskich, majcy za sob pi misji orbitalnych, sprawia wraenia mczyzny bardzo spokojnego. Wolne chwile powica na malowanie i strzelanie z uku. Ma ju 50 lat, ale wci uparcie przeladuje go jedno i to samo pragnienie: wrci raz jeszcze w kosmos. Przystojny, o mskich rysach i przenikliwym spojrzeniu, cieszy si duym powodzeniem u kobiet, ktrych chyba jednak nie dostrzega. Z charakteru niemiay, zamknity w sobie, mwi wolnym i beznamitnym gosem. Wypowiedzi jego s zawsze oszczdnie i suche. Jednak bardzo energiczne ruchy i sprysty krok przypominaj, e ma si przed sob wojskowego. Sdz, e nigdy nie mia bliskich kontaktw z polityk, nawet jeli, ze wzgldu na swoj pozycj, musia automatycznie nalee do partii komunistycznej. Jeszcze trzy dni zaj w centrum i moje szkolenie dobiega koca. Po przemierzeniu Ziemi na wszystkich jej szerokociach teraz jestem gotw, by wyruszy na podbj nieba. Niestety, jest maa przeszkoda: nie widz szans na znalezienia bogatego sponsora. Gwiezdne Miasteczko 1991 Sztuka przyycia kosmonautw I Wok nas rozpociera si przytaczajcy bezmUu dzikiego pustkowia. Odludna, niena pustynia ze skuta lodem warstwa gleby, smaga przeszywajcym wiatrem -a w sobie co majestatycznego, co zmusza czowieka do pokory. 378

Soce, ktre tylko przez kilka godzin widoczne byo nad horyzon-i cm, teraz wanie chyli si ku zachodowi, pozostawiajc niebo gwiazdom, ksiycowi i Gwiedzie Polarnej. Czas pynie coraz wolniej. Proste schronienie wykonane ze niegu, zabezpiecza przed lodowatym wichrem, ale nie >rzed siarczystym mrozem. Znalelimy si tutaj, poza arktycznym koem podbiegunowym, nie-< laleko od Workuty, aby dobrowolnie stawi czoo surowemu klimatowi. I Jczestniczymy w kursie przetrwania w ekstremalnych warunkach, kt-i y wchodzi w zakres programu szkolenia rosyjskich kosmonautw i kt-i y ma by lekcj rozwijajc zdolnoci przystosowania si do trudnych, nienanych warunkw, wyzwalajc agresywno i umoliwiajc poznanie .isad racjonalnego postpowania w wypadku, gdyby statek kosmiczny vyldowa w nieznanym terenie. Recepta na przetrwanie wydaje si nadzwyczaj prosta. Mwi si, e vystarczy mie ze sob odpowiedni ekwipunek, odby wczeniej trening survivalowy, ktry pozwoli pozna metody obrony i uwierzy we wasne siy, co w krytycznej sytuacji umoliwi wykazanie si siln wol przeycia. Wiadomo, e organizm ludzki posiada potne rezerwy energii, ktre trzeba tylko umie wyzwoli i wanie po to jestemy tutaj, eby stawi czoo nieprzyjaznemu rodowisku. Po raz pierwszy nieprzewidziana przygoda zdarzya si zim 1965 roku Aleksiejowi Leonowowi i Pawowi Bielajewowi, ktrzy zamiast w stepach Kazachstanu wyldowali w syberyjskiej tajdze i zanim przybya pomoc, rzekali prawie 40 godzin, walczc o przeycie. Byy to dugie godziny stra-rhu nie tylko dla dwch kosmonautw, ale i dla wszystkich tych, ktrzy ledzili ich lot. Aby zapewni wiksze bezpieczestwo bohaterom prze-' stworzy w Orodku Szkolenia* w Zwiezdnym Gorodku, zdecydowano wprowadzi nowy przedmiot, wanie survival. Wrd moich piciu rosyjskich kolegw jest trzech pukownikw lotnic-t wa i dwch lekarzy, ktrzy za p roku skada bd egzaminy pastwowe, ;i potem czeka z niecierpliwoci na powoanie do udziau w przygotowali iach do konkretnej misji. Sam dyplom kosmonauty bowiem nie daje jeszcze adnych gwarancji i trzeba mie troch szczcia, aby polecie na orbit. Nasze zadanie polega na spdzeniu 48 godzin w odludnej tundrze w trzaskajcym mrozie. Operacja zacza si wczoraj w maej jednostce wojskowej od dokadnych bada lekarskich i testw psychologicznych, po czym nastpia ceremonia ubierania si, scena, ktra przypominaa troch 379 strojenie matadora. Kilku technikw pomogo nam woy niewygodne skafandry, ktre zmuszaj czowieka do zachowania pozycji nieco skulonej, dostosowanej do ksztatu fotela w pojedzie kosmicznym. Nastpnie ogrzanym samochodem, przystosowanym do akcji ratowniczych, przewieziono nas w zanieon tundr, gdzie ju wczeniej wywieziono adownik Sojuz", rozgrzany wewntrz do temperatury 20C. Przez kilka godzin we trjk przesiedzielimy w pomieszczeniu Sojuza", potem, gdy pojawi si chd i dokuczliwe zimno, musielimy porzuci nasze lokum. Przebralimy si w ciep odzie, ktra znajdowaa si w awaryjnym zapasie, i od razu przystpilimy do budowy schronienia. Z wycitych metalow opatk blokw niegu postawilimy ciany, na ktre nacignlimy kilka warstw tkaniny spadochronowej. Jako izola- cja od lodowatego podoa posuyy nam niektre drobiazgi wyniesione z Sojuza", a przede wszystkim fotele anatomiczne. Aleksander zaj si gotowaniem wody na kaw, ktr wypilimy z przyjemnoci.

Racje ywnociowe s bardzo skromne. Na kadego z nas przypada 1 litr wody, tabliczka suszonych liwek z orzechami (60 g), czekolada (50 g), twarg (50 g), sucharki (30 g), torebka kawy, dwie kostki cukru i torebka cytryny w proszku. Jest to niewiele, szczeglnie w zimnym klimacie, ale w sytuacji, w jakiej si znajdujemy, problem jedzenia schodzi na dalszy plan. Termometr, ktry zabraem nielegalnie ze sob, wskazuje minus 35C, ale za spraw wiatru, ktry wieje z prdkoci okoo 18 m na sekund, uczucie zimna na odkrytej powierzchni ciaa jest takie jak przy minus 70C przy bezwietrznej pogodzie. Prawie cay czas przebywamy w naszym domku". Wychodzimy na zewntrz tylko po to, aby si rozrusza, zaatwi potrzeby fizjologiczne, ale z biegiem godzin coraz czciej take po to, eby si rozgrza gimnastyk. Nie sposb sta z twarz w stron wiatru, krysztaki lodu kuj kady jej odkryty milimetr. Siedzimy w naszym schronieniu i pilnujemy si nawzajem. Gdy tylko na policzkach bd nosie ktrego z nas pojawiaj si biae plamki, bdce symptomem odmroenia, poszkodowany stara si natychmiast ogrza to miejsce ciepem swojej doni. Wbrew oglnie przyjtej teorii odmroonych czci ciaa nie naley masowa, a tym bardziej rozciera niegiem, zachodzi bowiem ryzyko uszkodzenia tkanek i wywoanie zakaenia przez uszkodzenie naskrka. W naszym lokum temperatura utrzymuje si wci na poziomie 380 20C poniej zera. W obronie przed coraz bardziej dokuczliwym zimnem angaujemy minie caego ciaa. Z trudem zmuszamy si do wysiku, aby unie co jaki czas nogi, wiczy non stop ruchy palcw doni i stp. Staramy si robi rne grymasy, aby chocia nieco rozgrza twarz. Czsto unosimy si z foteli, aby wykona troch energicznych ruchw, ale przestrze jest tak maa, e nie ma miejsca na dusze wiczenia. Ciepota ciaa spada ju poniej 35, coraz bardziej narasta osabienie, puls staje si saby i z trudem wyczuwalny, ogarnia nas apatia i senno. Za wszelk cen nie wolno dopuci do duszego zanicia. Nad naszym zdrowiem czuwa jednak, oddalona o kilka kilometrw od nas, ekipa medyczna. Co dwie godziny nawizuj z nami kontakt radiowy i pojawiaj si wci te same pytania: Jakie jest wasze samopoczucie, jaka temperatura ciaa?" Aleksander odpowiada bezbarwnym gosem: Wszystko w porzdku. Robi si troch zimno, lecz wszystko przebiega zgodnie z planem". Chcc przezwyciy narastajc apati, wysilamy si, aby opowiedzie jak ciekaw historyjk. Dla podniesienia na duchu opowiadam moim dwm towarzyszom histori opisan przez Antoinea de Saint-Exuperyego o pilocie Guillaumecie, ktry po przymusowym ldowaniu w wysokich Andach przez siedem dni i sze nocy desperacko walczy o przeycie w warunkach, ktre, zdawaoby si, nie daway mu adnych szans na powrt do domu. Szed uparcie w gbokim niegu przy czterdziestostopniowym mrozie, miertelnie zmczony setki razy traci instynkt samozachowawczy, pragn tylko snu, ale w ostatnim momencie przeamywa t sabo, bo wiedzia, e w krtkim czasie zamieniby si w lodow bry. Zakosztowaem trucizny zimna powiedzia Guillaumet ktra niczym morfina wprawiaa mnie w stan bogoci. Jednake za wszelk cen musiaem dowie sobie i bliskim, e jestem czowiekiem, a nie nikczemnym tchrzem". I tak, w rozpaczliwej sytuacji, posuwa si w cierpieniach krok za krokiem, z nadludzk determinacj, wykazujc niebywae mstwo. Po wyratowaniu wyzna swojemu przyjacielowi: To, czego dokonaem, nie udaoby si adnemu zwierzciu". Ten przykad pozostaje dla mnie najpikniejsz wizytwk wiary w czowieka. Ktry ju raz z kolei wychodz na zewntrz, gdzie po arktycznej pustyni zamie niesie rzadkie oboki niegu. Nieskalana biel idealnie rwnej paszczyzny jest wrcz olepiajca.

Kiedy patrz na to wszystko, a nie chce mi si uwierzy w sowa fizjologw, ktrzy twierdz, e organizm ludzki atwiej 381 * Szkolenie za koem podbiegunowym moe znie zimno ni gorco. Dzisiaj w czasie krtkiej drzemki znalazem si gdzie w sercu Sahary, w wielbdziej karawanie Tuaregw, i teraz myl sobie, jak bybym szczliwy, gdyby ten sen zamieni si w rzeczywisto. Panujce zimno w coraz wikszym stopniu wpywa na nasz stan fizyczny i psychiczny. Temperatura ciaa spada ju do krytycznego poziomu 33, daj si we znaki nieustanne skurcze mini ng, palce zatracaj czucie, pojawia si stan odrtwienia i przymienia wiadomoci. Ale w naszych umysach wci jeszcze nie wygasa samokontrola i opanowanie, wola walki z sob samym i z wasn saboci. Nakazuj sobie reagowa za wszelk cen na ogarniajce mnie uczucie apatii i sennoci, jeszcze raz troch ruchu i jeszcze raz, uporczywie, z pen determinacj. Tak a do witu. Kiedy pnym rankiem blada tarcza soca ukazuje si nad horyzontem, jestemy u kresu si, lecz na szczcie koczy si take nasza walka ze miertelnie niebezpiecznym przeciwnikiem. Niewiele pniej pijemy ju z duych kubkw parujc, dobrze osodzon, herbat. Czuj, jak powoli fala dumy zalewa moje serce. Raz jeszcze okazuje si, e czowiek jest w stanie znie nieskoczenie wicej, niby mu si wydawao. W niecae p roku pniej stawiam czoo nowej prbie, tym razem przyjdzie walczy z upaem. Raz jeszcze odbywa si to w ramach szkolenia kosmonautw. Przez may iluminator obserwuj suchy, rozlegy i grony krajobraz z rzadkimi ladami rolinnoci. W maym pojedzie kosmicznym o objtoci okoo 3,5 m3, gdzie we trjk jestemy cinici niczym ledzie w beczce, powietrze 382 Sta w stepie Kazachstanu 383 staje si coraz cisze, ale wedug zalecenia instruktorw powinnimy jednak przesiedzie tutaj p godziny i dopiero potem opuci Sojuz". Wadimir otwiera luk i natychmiast fala gorcego powietrza uderza w nasze twarze. Wyjcie przez wski otwr, w krpujcym ruchy skafandrze, nie jest wcale atwym zadaniem i kiedy wydostaj si na ziemi, jestem kompletnie spocony. Przed nami dwa dni pobytu w pustynnym skwarze, na onie odludnego stepu kazachskiego. Gdzie tam za horyzontem znajduje si kosmodrom Bajkonur, skd startuj w przestworza wszystkie loty zaogowe i gdzie znajduje si nasz hotel, ktry opucilimy dzisiaj wczesnym rankiem. Jeszcze do ubiegego roku szkolenie tego rodzaju byo organizowane w piaskach pustyni Kara-Kum. Jednake z powodu zego stanu sanitarno-higienicznego pomieszcze bazy lotniczej niedaleko miejscowoci Mary, borykajcej si nieustannie z niedostatkiem wody i powtarzajcymi si czsto wypadkami chorb zakanych, szefowie Zwiezdnego Gorodka zadecydowali przenie trening w poblie bazy, ktra gwarantowaaby lepsze warunki bytowe. Pamitajc o podstawowych zasadach przetrwania, ktre mwi, e zwykle na pocztku naley zadba o schronienie, potem myle o wzywaniu pomocy oraz poszukiwaniu wody i ywnoci, przystpujemy do budowy prowizorycznego daszku, ktry zapewni nam cie i odrobin komfortu w piekielnym upale. Z wielkiego, tysicmetrowej powierzchni spadochronu, wycinamy spory kawaek tkaniny, skadamy j trzy razy i mocujemy do foteli wymontowanych ze statku kosmicznego. Z zestawu survivalowego wyjmujemy, aby byy pod rk, rodki pirotechniczne, to znaczy rakietnice, pochodnie ogniowe i dymne. W cieniu kadziemy te pojemniki z wod, ktrej jest

niewiarygodnie mao, bo tylko litr na osob. I wanie w tym tkwi trudno przetrwania w krainie niezaspokojonego pragnienia. Aby nie dopuci do niebezpiecznego dla organizmu odwodnienia, musimy unika wszelkiego wysiku fizycznego, pozostawa zawsze w odzieniu i nie zapomina o osoniciu gowy i karku. Zawsze twierdziem, e pustynia moe fascynowa i przeraa jednoczenie. W tym nieznonym rodowisku ju na dugo przed poudniem piekielne soce pali bezlitonie i z trudem mona wdycha suche, gorce, pozbawione wilgoci powietrze. Wok, jak sign wzrokiem, rozciga si rwnina pokryta wirem i drobnymi kamieniami. Drce i falujce powietrze na horyzoncie przywouje pami o wdrowcach, ktrym fatamorgana ofiarowywaa zudzenie oazy z wod. 384 A tak naprawd, ile czasu czowiek moe wytrzyma na pustyni?" zagaduje ktry z kolegw. Pamitam, e jaki' pilot amerykaski bez wody przeszed piechot a 80 km w 24 godziny, a inny Amerykanin przeby 240 km przez pustyni Arizona w cigu 8 dni, majc ze sob zaledwie kilka litrw zbawiennego pynu, ale jego organizm odwodni si tak dalece, e nieszcznik zmar w odlegoci 12 km od osiedla ludzkiego. Nie tak wiele lat temu na Saharze libijskiej sam przeprowadzaem eksperymenty z dwjk kolegw i pamitam, e przy temperaturze okoo 35C, oczywicie w cieniu, siedzc pod tencikiem, wytrzymalimy cae trzy dni. Po caodniowym piekielnym arze, pod wieczr przychodzi moment ulgi. Spada temperatura otoczenia, dreszcze przechodz po caym ciele i trzeba pomyle o woeniu cieplejszego ubrania. Nieco pniej, na bkitnym niebie zapalaj si gwiazdy, mona rozrni niektre konstelacje i dostrzec spadajcy meteor. Jura pierwszy zauwaa jasno wieccy punkt poruszajcy si szybko z zachodu na wschd. To jeden z naszych satelitw, a tamten, o tam, na lewo w d, to satelita amerykaski, leccy po zupenie innej orbicie". Wkrtce rozmowa schodzi na temat ryzyka i niebezpieczestwa profesji kosmonauty. Mimo licznych kontroli technicznych, podwjnej asekuracji waniejszych urzdze, nigdy nie mona wykluczy ryzyka. Dugie szkolenie nie tylko wzmacnia odporno psychiczn kandydata do lotu kosmicznego i przygotowuje go do pokonywania rnych trudnoci, ale daje te siln wiar w niezawodno techniki. Kosmonauta Sewastianow powiedzia kiedy, e prawdopodobiestwo powodzenia pierwszego lotu Gagarina nie przekraczao 75%, a w wypadku awarii w pierwszych 25 sekundach lotu, najbardziej niebezpiecznych, nie istniaa adna moliwo uratowania si. I z tego Gagarin zdawa sobie spraw. Jeszcze i dzi mwi Giena po trzydziestu latach dowiadcze nie mamy stuprocentowej gwarancji sukcesu. Istniej sytuacje tak krytyczne, e mona z nich wybrn, jedynie podejmujc ryzyko". W 1967 roku, podczas powrotu na ziemi, nie otworzy si waciwy spadochron i straci ycie Komarw. Cztery lata pniej w tragicznym wypadku podczas ldowania zginli Dobrowolski, Wokw i Pacajew. W 1975 roku, w kilka sekund po wystrzeleniu Sojuza 18", ujawni si defekt rakiety nonej i naleao niezwocznie cign zaog na ziemi. Ryzyko byo ogromne, bo jak si pniej okazao, narazio azariewa i Makarowa na zabjcze dla organizmu przecienie 15G. I jakby nie do 385 48 godzin przetrwania w oczekiwaniu na sub ratownicz

byo dramatycznych chwil, adownik spad w trudno dostpnym rejonie Ataju, gdzie dwaj kosmonauci w oczekiwaniu na ekip ratownicz spdzili ca noc przy ognisku. Rok pniej Sojuz 33" wyldowa niefortunnie na zamarznitym jeziorze Ghengis. Pod wpywem uderzenia ld zaama si i luk wyjciowy znalaz si pod wod. Zaoga zostaa uratowana w ostatniej chwili, kiedy koczy si ju tlen. Na wyrzutni kosmodromu w Bajkonurze, 26 wrzenia 1983 roku, na dwie sekundy przed sygnaem startu nastpi wybuch rakiety nonej. Titow i Strielakow cudem wyszli ywi z tego wypadku. Wiadomo, e w latach walki o podbj i hegemoni w kosmosie Moskwa nie liczya si z kosztami ani te z ofiarami. Tote oprcz aplauzw i orderw nie zabrako take krwi i ez. Wikszo tragicznych wypadkw okryta bya cis tajemnic i dopiero dzisiaj informacje o nich wychodz na wiato dzienne. Rwnie w Bajkonurze, 24 padziernika 1960 roku, eksplodowa ogromny pocisk balistyczny SS-7, co pocigno za sob prawie 200 ofiar. Zgin wwczas take marszaek Niedielin, gwnodowodzcy siami powietrznymi kraju. Dziesi lat pniej inny pocisk wybuch na rampie i znw zgino duo ludzi. Historia podboju kosmosu zanotowaa tragedie take wrd niedoszych kosmonautw. Kilka tygodni przed lotem Gagarina mody lotnik Wadimir Bondarienko zmar od oparze, gdy w laboratorium medycznym, gdzie przechodzi badania, wybuch gwatowny poar. 386 ' Niewiarygodny wypadek wydarzy si Nielubowowi, ktry by trzecim na licie kandydatw do lotu kosmicznego. Mia jedyn wad, zawsze mwi to, co myli" powiedzia kiedy o nim jeden z generaw, wwczas jego kolega. Za brak zdyscyplinowania zosta usunity z Orodka Szkolenia i przeniesiony do maej bazy lotniczej we wschodniej Syberii. Oczywicie nikt nie wierzy w jego fantastyczne opowiadania o przyjani z Gagarinem, kilku latach treningu i niedoszym locie na orbit. Zaamany psychicznie popad w alkoholizm i ktrego dnia zgin pod koami przejedajcego pocigu. Nigdy nie zostao wyjanione, czy byo to samobjstwo. Moi towarzysze usypiaj, a ja kontempluj jeszcze absolutn cisz i spokj tego dzikiego pustkowia. W moich wdrwkach w nieznane odkrywam wci nowy wymiar przestrzeni i czasu, obc doznaniom mieszczuchw skal uczu i przey. Z trudem uwiadamiam sobie, e gdzie na tym globie jest Rzym, Tokio, Nowy Jork, Bangkok i ich nerwowe, chaotyczne ycie. Nastpnego dnia od nowa zaczyna si walka z nieznonym upaem. Mamy popkane wargi i przyspieszone ttno, czujemy sucho w gardle, pojawiaj si bolesne skurcze ydek, a nage powstanie z przysiadu powoduje nieraz ciemno w oczach. Dzi zaspokoimy nieco uczucie pragnienia i co kilka godzin bdziemy pi ten bezcenny pyn, za kadym razem puczc przedtem gardo i ochadzajc bon luzow ust. O ustalonych godzinach sycha z bazy gos lekarza: Jakie wiadomoci? Czy wszyscy dobrze si czuj?". I odpowied brzmi zawsze jednakowo Wszystko dobrze? adnego problemu". Wiadomo przecie, e w rodowisku przyszych kosmonautw nikt nie przyznaby si do zego samopoczucia, stresu, chwili kryzysu czy obaw. Taka sabo" mogaby sta si powodem odsunicia od dalszego szkolerfia, zama niedosz karier. Zatem bezpieczniej uywa starego rosyjskiego wsio normalnolTo normalnie" oznacza moe tak sobie, doskonale, bd niele, w zalenoci od interpretacji zainteresowanego. Po jeszcze jednej nieprzespanej nocy koczy si nasza przygoda na kracu wiata. Zostajemy odwiezieni do bazy, gdzie lekarze sprawdzaj stan naszego zdrowia i gdzie w kocu moemy dosta wod do picia, ten nieopisany luksusowy eliksir, ktry przywraca czowieka do ycia. Workuta Bajkonur 1991 Archipelag GUag

Z okna samolotu obserwuj rozleg, dziewicz krain, przestrzenn tundr, pokryt plamistym kobiercem mchw i karowatych zaroli, poprzecinan srebrnymi wstgami strumieni, midzy ktrymi przemieszcza si ogromne stado reniferw, jedyne ywe istoty na tej niezwykej, bezludnej poaci. W chwil pniej pojawia si pasmo nagich gr o agodnych stokach, na ktrych gdzieniegdzie tkwi jzory niegu, ktrego zbyt delikatne promienie soneczne nie byy w stanie roztopi. Po os'miu godzinach lotu z Moskwy lduj w Magadanie, gdzie jestem gociem gubernatora Walentina Cwietkowa, ktry zapewni mi transport terenowy azik z kierowc na dwa tygodnie. Nastpnego dnia wyjedamy na magistral, szutrow drog czc Ocean Spokojny z odlegym o ponad dwa tysice kilometrw Jakuckiem. Podziwiam pikne okolice, niezliczon liczb rzek i strumieni, a take wspaniae kolory zakwitej przyziemnej rolinnoci, wrd ktrej krluj typowe dla Syberii daurskie modrzewie. Misza Ilwies, z ktrym znamy si ju wiele lat i ktry chcia towarzyszy mi w tej podroy, wyjania, e Koyma to wcale nie Syberia, lecz Daleki Wschd. Wprawdzie z historycznego punktu widzenia Syberi nazywa si ziemie rozcigajce si od Uralu po Pacyfik, to jednak w sensie administracyjnym, a przede wszystkim ekonomicznym, terytoria nadmorskie, wcznie z Jakucj, ktr dzi nazywa si Sach i Chabarowskim Krajem, s traktowane jako rejon dalekowschodni. Jego powierzchnia obejmuje ponad 6 milionw km2, czyli tyle samo co Syberia w zawonym pojciu. Trudno jest mi pogodzi si z takim podziaem, bo osobicie nie mam wtpliwoci, e Jakucja to nie Syberia. Region koymsko-magadaski, bez Czukotki, czsto liczonej z tym obwodem, zajmuje terytorium dokadnie ptora raza wiksze od Polski, zamieszkae zaledwie przez 220 tysicy ludzi, spord ktrych 80% yje w Magadanie. " Pierwsi Rosjanie pod wodz Siemiona Dieniewa dotarli morzem do Koymy w 1643 roku. Owa garstka Kozakw, zwabiona obfitoci futer, nie tylko cigaa jasak od" autochtonw, ale wniosa take wkad w eksploracj rubiey azjatyckiego kontynentu. Dieniew przeszed bowiem do historii jako odkrywca cieniny oddzielajcej Rosj od Ameryki. Pomimo wspierania kolonizacji przez cara, osadnictwo w tym dalekim zaktku nie wzbudzio adnego zainteresowania i Rosja na dugo zapomniaa o ziemiach, ktre wci stanowiy na mapach biae plamy. Dwa wieki pniej pojawi si tutaj polski badacz Jan Czerski, zesany na Syberi za udzia w powstaniu styczniowym. Z czasem uzyska on subsydia Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego na podjcie pomiarw topograficznych i prac geologicznych w dorzeczu Koymy. Za cenny wkad w poznanie tych obszarw jego imieniem nazwano pniej najrozleglejsze 388 389 i najwysze gry Syberii, cignce si od rzeki Jana po Koym. Rodak, ktrego ycie i dziaalno byy nierozerwalnie zwizane z Syberi, zmar w 1892 roku podczas podry prymitywn szkut po swojej umiowanej rzece. Na jego mogile, przy ujciu rzeki Prochwa, daleko za koem polarnym, stoi dzi granitowy pomnik z napisem w jzykach polskim i rosyjskim. Potomkw polskiego zesaca mona spotka w rnych osadach, nie mwic o miasteczku Czerski, gdzie yje kilkanacie spokrewnionych z nim rodzin. Koym odkry ponownie dla wspczesnych niejaki Wasilij Borysko, ktry z kilkoma przyjacimi zawdrowa tu drog ldow od Morza Ochockiego. Z nadejciem surowej zimy podrnicy uprawiajcy mylistwo zdecydowali si wrci do domu. Pozosta tylko Borysko, ktry nastpnego lata natkn si na zoto. W cigu kilku miesicy zebra kilkanacie

kilogramw cennego kruszcu. Nie dana mu bya jednak rado ze znalezionego bogactwa. Zmar niespodziewanie w swoim baraku, gdzie znaleli go koczujcy Eweni. Wie o baniowym sezamie Koymy dotara wprawdzie do Moskwy, ale niespokojne, rewolucyjne czasy nie pozwoliy instytucjom rzdowym zaj si tym tematem. Dopiero w 1928 roku cigna nad Koym geologiczna ekspedycja kierowana przez Jurija Bilibina, ktry wykorzystujc prace Czerskiego, potwierdzi obecno prawdziwej yy zota. Z jednego metra szeciennego piasku uzyskalimy 200 gramw zota!" pisa z entuzjazmem Bilibin do centrali. Trzy lata pniej zotonona prowincja dowiadczya istnego najazdu, Dzienny urobek drgi 390 Zdewastowany pejza po przejciu drgi zwizanego z pocztkiem wielkiego terroru epoki Stalina. Pod egid Dalstroju", trustu specjalnie utworzonego przez NKWD do eksploatacji bogactwa Koymy, zaczto wysya tu jeden za drugim transporty winiw, gwnie politycznych, do budowy portu w Zatoce Nogajewa, miasta Maga-dan, drogi od morza w gb Koymy oraz rnych kopal. Tak narodzi si istny archipelag agrw, przez ktre przewino si kilka milionw wrogw ludu", a spord nich przynajmniej co pity nie wrci ju do domu. Ludzie umierali z powodu godowych racji ywnociowych, z zimna, chorb, wycieczenia zabjczymi normami pracy, a take z powodu sadyzmu stranikw. Ten rozdzia martyrologii dotkn take setek tysicy Polakw zesanych na syberyjsk niewol. Nie dojedajc do Miakity, zjedamy z trasy i po 19 km gbokich jam wypenionych wod, docieramy do Dnieprowskiego agru, w ktrym w latach 1945-1955 trzy tysice winiw wydobywao cyn. Baraki rozsypay si pod wpywem czasu i zimowych wichrw, lepiej zachoway si solidniej zbudowane konstrukcje grnicze, a jeszcze lepiej straszce swoim widokiem butwiejce wieyczki stranicze. Pord porzuconych przed prawie p wiekiem przedmiotw codziennego uytku, natykamy si tu na prymitywne narzdzia i strzpy obuwia. 391 Szacuje si, e na terytorium Koymy funkcjonowao ponad 200 agrw, w ktrych przebywao od kilkudziesiciu do kilku tysicy winiw. Niewiele pozostao ju z Archipelagu Guag, czas zaciera lady zbrodni, tajga pochania drewniane budowle i nieuczszczane ju drogi lene, prowadzce niegdy do obozw mierci. Znowu jestemy na trasie w sercu Koymy. Siedzcy za kierownic Kostia podpiewuje pod nosem: Koyma, Koyma, czudiesnaja panieta, dwienadcat miesiacow zima, ostalnoje tolko lieto i lieto". Wprawdzie zima nie trwa a cay rok, to jednak szybko przechodzi ona w krtkie, chimeryczne lato, pomijajc zarwno wiosn, jak i jesie. Z rzadka mijamy ogromne ciarwki, a jeszcze rzadziej przydrone, na wp wyludnione osady, pogrone w letargu, ktre szokuj realiami * rosyjskiej Dalekiej Pnocy. Sytuacja ekonomiczna signa tu kompletnego dna, zewszd przebija skrajna ndza i moralna degradacja. Kto mg, wrci na matierik, w rodzinne strony. Wspczuj tym ludziom i nie mog si zdoby na wyjcie z torby aparatu fotograficznego, by udokumentowa t aosn rzeczywisto. Kilkaset kilometrw na pnoc yj na onie przyrody Eweni, hodowcy reniferowi i ostatni Jukagirzy, ktrych pozostao nie wicej ni 300. Ich zmiana ustroju nie dotkna tak bolenie. W Dbinie przejedamy pkilometrowy most na Koymie, ktra na dugoci ponad 2 tysicy km wije si przez niziny, gry i wwozy tego surowego kraju. Latem mona ni spyn a do Oceanu. Za dwa miesice ld zetnie j przynajmniej na p roku. Misza

opowiada o osobliwym procesie zamarzania rzeki. Pierwsze krysztay lodu tworz si na dnie ssiadujcym z wieczn zmarzlin, po czym powikszajca si stopniowo masa wypywa na powierzchni i tam zaczyna si tworzy warstwa lodu. Wreszcie i Susuman, koymskie Klondike, klasyczne szare, zaniedbane miasteczko rosyjskiej prowincji. Kierujemy si ku Choodnemu, jednemu z dwudziestu priskow, odkrywkowych kopalni, nalecych do prywatnej spki Susumanzoloto, jako e pastwo definitywnie utracio monopol na wydobywanie zota. Pikna zapewne niegdy dolina z malownicz rzeczk ma co z ksiycowego krajobrazu. Czowiek wydar skarby z wntrza ziemi, ale nie zatroszczy si o zachowanie rwnowagi ekologicznej. Drgi, pywajce kopalnie, przeoray niezliczon liczb kilometrw, dewastujc koryta rzek i pozostawiajc w swoim kilwaterze wysokie hady kamienia oraz ogromne leje wypenione wod. Warunki klimatyczne hamuj proces zabliniania 392 I ran. Upynie kilkaset lat, zanim przemyte tereny powrc do pierwotnego stanu. Mwi si, e jeli w europejskich warunkach drzewo osiga rednic 50 cm w cigu 10 lat, to w tym klimacie potrzebuje 30 do 40 lat wicej. Dyrektor kopalni Neptun" Siergiej Siemionow, dzierawicy trzy drgi, pracuje w tej brany 23 lata. Nigdy nie byo tak le jak teraz powiada. Produkcja spada. atwo dostpne aluwialne zoa, nagromadzone w wirach i piaskach rzek, zostay ju dawno wyczerpane, co zmusza nas do eksploatacji terenw duo uboszych. Rosn zatem koszty. Kiedy zoto wybierao si tylko z wierzchu, bez specjalnego wkadu kosztw i czasu. Jeli nie zbieralimy grama zota z metra szeciennego, to porzucalimy teren. Dzisiaj pracujemy nawet tam, gdzie ten stosunek jest piciokrotnie niszy i pamitamy o tym, e wci uytkujemy przestarzae drgi, bez moliwoci jakiegokolwiek wsparcia nowoczesnej technologii. Sytuacj pogarsza spadek ceny zota na wiatowym rynku. W 1980 roku pacono za jedn uncj tysic dolarw, dzi trzy razy mniej" tumaczy Siemionow. Kiedy ZSRR by drugim producentem zota na wiecie, aktualnie, z produkcj 120 ton rocznie, nie mieci si nawet w pierwszej pitce. Sama Koyma dostarcza 28 ton kruszcu. Dyrektor oprowadza nas po nieustannie dygoccej dradze wacej 1600 ton. Tama czerpakw zbiera kamienny grunt z gbokoci 9 m i wsypuje go do myna, gdzie rozkrusza si zotonony materia. Std na transporterach trafia on do puczki, a nastpnie zostaje przepuszczony przez sita i aparatur grawitacyjn. Nieczyszczony koncentrat, z domieszk rnych metali, sukcesywnie jest odsyany do dziau segregacji, gdzie trzy kobiety pod kontrol telekamer, oddzielaj zoty wir od zanieczyszcze. Dzisiejszy urobek dzienny wynosi 9.70 g, czyli nieco wicej od redniej informuje jeden ze stranikw. Dziesi lat temu z 9 ton gruntu zbieralimy 1 g zota, obecnie nierzadko trzeba przesia nawet i 27 ton". Wracamy do Magadanu. Przed nami 650 km wcale niezej drogi. Kilka przeczy na wysokoci 2500 m n.p.m. zapewnia zapierajce dech w piersiach, nieskalane widoki soczystej zieleni tundro-tajgi cigncej si a po horyzont. Wysoko nad nami szybuje drapieny ptak unoszony przez niewidzialne prdy powietrzne. Tutejszy dziki wiat z pewnoci mgby zauroczy nawet najbardziej wybrednego turyst. al tylko, e od czasu do czasu majestat ten jest naruszony przez porzucone zardzewiae drgi i sztolnie. Przejedamy nieopodal koncesjonowanego artielu, kilkunastoosobowej brygady uywajcej koparek, buldoerw i nadzwyczaj prostego 393 I urzdzenia do przemywania gruntu, ustawionego pod ktem koryta z desek, wyoonego wochatym materiaem, do ktrego wsypuje si grunt i polewa si woda. Jeszcze kilka lat

temu ludzie ci byli uwaani za elit zarobkow Rosji, napeniali woreczki zotym piaskiem, odkadajc nierzadko w cigu sezonu nawet po kilkadziesit tysicy dolarw. Dzi' zawd ten nie jest ju adnym biznesem. Na jednym z mostw mody mczyzna prosi o podwiezienie. Nazywa si Kostia i jest staratielem, czyli poszukiwaczem zota przypominajcym bohaterw Jacka Londona. Po krtkim namyle godzi si zaprowadzi nas do skrytego z dala od drogi obozu nad grskim strumieniem. Kostia, podobnie jak i dwch jego towarzyszy, jest studentem architektury we Wadywostoku. Przyjechali tu nielegalnie na cae lato. Nie zamierzaj zbytnio wzbogaci si, ale licz, e zarobione pienidze wystarcz im na studia. Tak jak wspczeni poudniowoamerykascy garimpeiros, zanurzeni w zimnej wodzie niestrudzenie wypeniaj piaskiem i wirem patelnie i cierpliwie wykonuj pobroty, tak aby cisze ziarna mineraw koncentroway si na dnie, a materia lejszy by atwo wymyty na zewntrz. Mwi, e przy odrobinie szczcia w cigu dnia udaje si zebra nawet kilkanacie gramw mikroskopijnych drobinek szlachetnego kruszcu. Za gram zota pastwowe kantory pac 104 ruble (3,6 dolara), ale my zdajemy urobek inguszeckiej mafii, ktra rozlicza si z nami po 150 rubli" wyjania jeden z nich, po czym przynosi, eby pokaza nam kilka nieduych bryek samorodka, z ktrych najwikszy moe way 50 g. Jedziemy wci na wschd, w stron oceanu. I ponownie adnego ladu ludzkiej obecnoci, tylko rzeki, lasy, mokrada, gry. Magadan2001 Wyspy niezgody Wyspy Kurylskie, ostatni skrawek rosyjskiej dzierawy odlegy od Moskwy o 12 tysicy kilometrw, prawdopodobnie przyczyni si wkrtce do poprawy klimatu w stosunkach japosko-rosyjskich. Po 60 atach napi mwi si o szansach na i-gulowanie konfliktu terytorialnego, a spr idzie o cztery wyspy Poudniowych Kuryli: Kunaszyr, Etorofu, Szykotan i Habomai, vane przez Japoczykw Hopporyodo, czyli Terytoria Pnocne. 395 Perspektywa obustronnych korzyci na dusz met wnosi duo optymizmu do planu ostatecznego zamknicia nierozwizywalnego od lat problemu traktatu pokojowego koczcego formalnie stan wojny midzy obu pastwami. Rosjanie niechtnie ustosunkowujcy si do rnych inicjatyw rozwizania konfliktu w tak emocjonalnej kwestii jak odstpowanie terytorium, rozwaaj dzi moliwo pjcia na kompromis. Decydujc rol odegraa tu strategia wielkie inwestycje za terytoria". Kraj Wschodzcego Soca byby gotowy kupowa w Rosji 1 milion baryek ropy dziennie, a przede wszystkim uczestniczy we wsplnym kolosalnym projekcie wartoci 5 miliardw dolarw, budowy rurocigu naftowego dugoci 3800 kilometrw, z Angarska do Nachodki nad Pacyfikiem. Stamtd mona j transportowa do wielu krajw azjatyckich i na zachod-* nie wybrzee Stanw Zjednoczonych. Propozycja Tokio jest zbyt intratna, by j zbagatelizowa", mwi w Transneft", kompanii kontrolowanej przez pastwo. Wszystko zaley od tego, na co liczy strona japoska. Wariantw mogoby by kilka. Po oddaniu czterech wysp Rosjanie mogliby nimi zarzdza przez jaki czas, tak jak to czynili Brytyjczycy do 1997 roku w Hongkongu. Moe wchodziaby w rachub strefa gospodarcza zarzdzana przez oba kraje? Te warianty mog mie pewne modyfikacje i jak powiedzia Putin, winny opiera si na caym kompleksie uzgodnie dotychczas podjtych". Wyldowaem na wyspie Kunaszir po godzinie lotu z Sachalina. Do osiedla Junokurylsk jad wyboist drog gruntow, nie dajc szans na wygodny przejazd nawet terenowym

azikiem. Spowity we mgle, pogrony w letargu trzytysiczny orodek administracyjny szokuje realiami rosyjskiej prowincji. Odnosz wraenie, e wszystko obraca si tu w jednym miejscu i tonie w bagnie stagnacji. Wielkie kaue wody utrudniaj dotarcie do drewnianych chaup pokrytych smoow pap. Z kombinatu rybno-kon serwowego unosi si odurzajcy zapach ryb. Uszkodzony trzsieniem zic mi w 1994 roku ratusz straszy pustk. Wok krluje totalny baagan: porzucone czci maszyn, usypisko zardzewiaych puszek, walajce si opony, rozbite szka, bujne chwasty, stosy odpadw, szkielety rozpocztych i niedokoczonych zabudowa. Na play pokrytej czarnym piaskiem pochodzenia wulkanicznego widniej lady japoskiej cywilizacji: wyr/u cone przez fale torebki plastykowe, skrzynki po piwie, butelki. A pord nich kilka wrakw cinitych na brzeg przez tsunami, ktre dokonao olbrzymich zniszcze w regionie. adnych inwestycji na szersz skal. I 'c > 396 trzsieniu ziemi z wyspy liczcej 1500 km2, wyjechaa na stae trzecia cz ludnoci. Dzi yje tu niecae 8 tysicy mieszkacw, a na wszystkich spornych wyspach ok. 30 tysicy osb, w tym poowa to wojskowi. W pokoju gocinnym dla przyjezdnych wisi wycita z ilustrowanego tygodnika mapa Kuryli. Archipelag kilkudziesiciu wysp wulkanicznych cignie si od Kamczatki po Japoni ukiem dugoci 1200 km. Zajmuje on powierzchni okoo 16 tysicy km2, w tym jedna trzecia, czyli tyle co dwie szwedzkie wyspy Gotland, to sporne terytorium. Penetracj archipelagu rozpoczli w II poowie XVIII w. zarwno Japoczycy, jak i Rosjanie. Z czasem sprawy kolonizacji skomplikoway si do tego stopnia, e dzi obie strony pretenduj do Poudniowych Kuryli. W roku 1855 oba kraje zawary w Szimoda Ukad o granicy", pozostawiajc cztery wyspy po stronie Japonii. Natomiast porozumienie Wielkiej Trjki w Jacie w lutym 1945 roku przyznao je ZSRR. Dwa tygodnie po zakoczeniu na tym obszarze drugiej wojny wiatowej armia radziecka zaja te wyspy i wysiedlia 17 000 Japoczykw, zasiedlajc je Rosjanami. Do dzi Tokio nie moe tego darowa Wielkiej Trjce, argumentujc, e wyspy Szikotan i Habomai wcale nie nale do acucha kurylskiego, lecz s przedueniem wyspy Hokaido, natomiast Kunaszyr i Etorofu zawsze wchodziy w skad imperium japoskiego. Jakby na potwierdzenie przysowiowej gocinnoci rosyjskiej przychodzcy w odwiedziny urzdnik gminy Borys Uranw przynosi ze sob kilogram pysznego czerwonego kawioru wasnej roboty, bochenek razowca, soik ostro pachncej jodem kapusty morskiej i nieodczn na takie okazje flaszk wdki. Powiedz w Europie radzi go o szczerym spojrzeniu, ktry wzbudza sympati e t ziemia jest nasza. Pracowalimy tu cae ycie i tu urodziy sie nasze dzieci* nie zamierzamy jej odda". Nie chcemy powtrki casusu Alaska, ktr po klsce Rosji w wojnie krymskiej Amerykanie kupi-li w 1867 roku od cara Aleksandra II za symboliczn sum 7,2 miliona dolarw", powie pniej jeden z mieszkacw miasteczka. Jednak poowa mieszkacw wysp niespenionych marze opowiada si za ich oddaniem. Przyjechali tu zachceni perspektyw kariery tego legionu, a zatem licznych przywilejw i lepszych zarobkw. Po 1990 roku yjcy w stanie apatii i na granicy ubstwa zdemoralizowani ludzie poczuli si opuszczeni przez Moskw. W Junokurylsku dziaa ruch Ziemliaki" (Ziomkowie), kierowany przez Maichaia ukianowa i zrzeszajcy kilkuset czonkw. Poniewa rzd 397 Na subie rosyjski nie jest w stanie zapewni im normalnego poziomu ycia, daj oni oddania wysp Japoczykom, w zamian za zapewnienie im wyboru obywatelstwa. Na wyspach nie mog

jednak narzeka rni spekulanci, przemytnicy, handlarze importujcy stare auta czy rybacy sprzedajcy nielegalnie swj pow japoskim hurtownikom. Rwnie bezkompromisowe stanowisko co Rosja reprezentuje take strona japoska. Odzyskanie tych wysp to kwestia godnoci pastwa, podkrelenie dumy narodowej", zauwaa podesza wiekiem Japonka, ktra przybya pomodli sie na grobie swojego dziadka. W Japonii wrd modych ludzi budz si nastroje nacjonalistyczne i obserwuje si coraz wikszy nacisk spoeczestwa na rzd o zwrot Terytoriw Pnocnych. Tak naprawd, to problem Kuryli ma szerszy aspekt. Wody tego rejonu zaliczane s do jednych z najbogatszych na wiecie owisk ososi i krabw. Ponadto wyspy s naturaln barier zamykajc dostp do Morza Ochockiego, std obecno tu rosyjskich baz rakietowych, lotniczych i okrtw podwodnych, ktre stanowi niebagatelne znaczenie strategiczne dla Moskwy. Wiaczesaw Zootin yje tu od p wieku. Wyprostowana figura, sprysty krok, widrujcy swoimi przenikliwymi oczami, jest uosobieniem dobrodusznoci. Jego dwaj synowie szukali kiedy szczcia na Biaorusi, ale wrcili do rodzinnego gniazda, gdzie przemysowa cywilizacja nic wycisna jeszcze swojego pitna. To jest nasza ojczyzna. Japoczycy musz;\ pogodzi si z now rzeczywistoci mwi Zootin. Nie ma problemu z prac. Jak chcesz, moesz owi ryby w oceanie, zatrudni si w zakadzie 398 i1 ijestat nieskalanego krajobrazu Wysp Kurylskich Pobudzajce wyobrani bazaltowe kolumny pochodzenia * Ikanicznego przetwrstwa ryb czy zaj si poowem krabw bd krewetek. Powietrze jest krystalicznie czyste, mona kpa si w ciepych rdach siarkowych, opala si na podgrzewanej przez wulkan play, zbiera grzyby, jagody, czy przyrzdza kawior. Czego jeszcze mona wymaga od ycia?". Wnuczka Wiaczeslawa, Ksenia, uczszcza do przedostatniej klasy szkoy redniej, w ktrej zajcia odbywaj si na trzy zmiany. Dziadek mwi, e ona take nie zamieniaby Kuryli na miejsk metropoli, nawet jeli oglda japosk telewizj nasycon dobrami konsumpcyjnymi, dajcymi zudny obraz dobrobytu i szczcia. Leonid Staszkiewicz jest dyrektorem parku narodowego, zaoonego w 1984 roku, Trzeciego w Rosji pod wzgldem prestiu", podkrela z dum. Rodem z Ukrainy, z entuzjazmem opowiada o swojej pracy. Nieustannie brakuje funduszy mwi, nie tracc humoru i optymizmu ale przynajmniej nikt z Moskwy nie przeszkadza mi w mojej dziaalnoci. Prawda, ycie jest tu pene wyrzecze i nie daje gwarancji na lepsz przyszo. Lepiej jednak tu ni w Dniepropietrowsku, gdzie jest ta sama bieda, ale ponadto skaone rodowisko". Tacy s kurylanie. Proci, cierpliwi, odwanie pokonujcy trudnoci. Wspaniali ludzie, ktrych nie sposb jest nie polubi. Wyspa jest osobliwym rezerwatem botanicznym. Dziewicze lasy 0 intensywnej soczystej zieleni goszcz subtropikaln flor, gdzie cisy ssiaduj z gszczami Petasites japonicus, rolin zwan czapk diaba", ktrej licie osigaj szeroko jednego metra, gdzie gste zarola karowatego bambusa mieszaj si z gigantycznymi wierkami i masywnymi cedrami owinitymi grubymi lianami. Wraenie robi take pokrzywy

dochodzce do 3 metrw wysokoci, licie opianu mogce osoni czowieka przed deszczem, roliny z gatunkw palmowych, paprocie ponad zwyke wymiary 1 stay aromat jadalnych lotosw. Na brzegu owianym gstym zapachem oceanu szare mewy gniazdujce w wielotysicznych koloniach napeniaj powietrze trzepotem skrzyde i nieustajcym zgiekiem nad resztkami martwych ososi wyrzuconych na pla. W porze odpywu mona uzbiera unieruchomione w mule kraby-olbrzymy. Na przyldku Stolbkatyj od strony Morza Ochockiego na niewielkich achach piasku tocz si tysice fok pacyficznych z modymi, ale wikszy zachwyt budzi monument natury przypominajcy dzieo wyrzebione rk nadludzkiej istoty. S to czarne bazaltowe, zdumiewajco regularne kolumny o przekroju szecioktnym, wznoszce si na 100 m n.p.m. i przylegajce do 400 siebie niczym w plastrze miodu, ktre uformoway si ponad 50 milionw lat temu na skutek wybuchu wulkanu. Na Kurylach jest wulkanw okoo 150, z czego 16 jest czynnych. Nad nizinnym Kunaszirem dominuje sylwetka bkitnego stoka wulkanu Tiatia wznoszcego si na wysoko 1819 metrw, u podna ktrego yje okoo 200 szarych niedwiedzi. Klimat tu monsunowy. Zimowe cyklony przynosz zamiecie niene, letnie powoduj tropikalne ulewy. Bywa duo sonecznych dni, ale te i nie brak czstych mgie. Kuryle maj te wiele problemw ekologicznych. Wojskowi dewastuj natur, nagminnie zajmuj si kusownictwem, zanieczyszczaj rzeki odpadami naftowymi, karczuj lasy i uywaj pojazdw gsienicowych poza utartymi drogami. Z kolei wojskowi ze stray granicznej s zbulwersowani swoj niemoc, kiedy japoscy rybacy otwarcie graj w ciuciubabk, zapuszczajc si na ich wody terytorialne, bardziej zasobne w ryby. Nasze kutry patrolowe s duo wolniejsze od ich jednostek mwi kapitan Aleksander Mayszew i nie mamy zbyt duych szans na ich pojmanie". Oczywicie zatrzymuje si niejednego intruza, ale zwalnia si go po opaceniu grzywny w wysokoci 10 tysicy dolarw. Tylko w przypadku recydywy jest moliwo zarekwirowania jednostki, a zdarza si to rednio kilkanacie razy w roku. Widziaem tak niedu flot zacumowan przy pirsie w porcie Kitawo na wyspie Etorofu. Pord zardzewiaych kadubw stao te kilka supernowoczesnych trawlerw nie dawno skonfiskowanych, ale ju wykupionych na licytacji przez miejscowych rybakw. Przed drug wojn wiatowa w Kitawo stacjonowaa flota japoska, ktra wanie std rozpocza atak na Pearl Harbour. W ponurej osadzie portowej Goownino, ktr zamieszkiwao kiedy 5 tysicy Japoczykw, dzi mona naliczy zaledwie kilkuset Rosjan. Po drugiej stronie cieniny, szerokiej na 30 kilometrw, ley Hokkaido. Wieczorem wida std wiata samochodw w miasteczku Nemuro, zamieszkaym przez wielu wyeksmitowanych z Kuryli Japoczykw, bd ich potomkw. Dziaaj tam te agencje nieruchomoci oferujce po atrakcyjnych cenach ziemie na Terytoriach Pnocnych do zamieszkania, jak tylko ponownie powieje tam flaga kraju Wschodzcego Soca. Ustawodawstwo japoskie przewiduje bowiem, e dawni mieszkacy Kuryli wci pozostaj penoprawnymi wacicielami tamtych ziem. Junokurylsk 2004 Przeklte jezioro ppiTp,:lit mier przychodzi tu powoli i w milczeniu. Czowiek w dobrej rzekomo intencji, gonic za doranymi efektami uszlachetnienia" Ziemi, niefrasobliwie doprowadzi region Jeziora Aralskiego, zwanego czasem morzem, do katastrofy ekologicznej porwnywalnej do tragedii w Czernobylu. Z powodu gigantomanii wadz sowieckich, jej bezmylnego pomysu przeksztacenia przyrody, cierpi

dzi 30 milionw mieszkacw Azji Centralnej. 402 Wszystko zaczo si na pocztku lat 60., kiedy w pogoni za osigniciem coraz wikszych zbiorw baweny zaczto stosowa bez umiaru nawozy sztuczne i herbicydy. W tym samym czasie Moskwa podja decyzj o nawodnieniu pustyni Kara-Kum i przeobraeniu jej w uprawne pola. Minister zasobw wodnych zadecydowa o intensywnym wykorzystaniu wd zlewiska Aralu, zapowiadajc, e w 1990 roku irygowane tereny osign powierzchni 10 min ha, a 10 lat pniej 23 min. Ogromnym wysikiem zbudowano 1300-kilometrowy kana, do ktrego skierowano wod z rzek Syr-daria i Amu-daria, stanowicych gwne rdo zasilajce Aral. Od tej chwili rozpoczo si systematyczne wysuszanie tego bezodpywowego sonego zbiornika. Powierzchnia 66 000 km2 skurczya si o poow, poziom wody obniy si o kilkanacie metrw, a zasolenie wzroso dwukrotnie. Niedawno postanowiem przyjrze si z bliska temu problemowi. Wyczerpany przez upa Mujnak, port jeszcze wier wieku temu bdcy uzbeckim orodkiem przemysu rybackiego, sprawia dzi wraenie miasta--widma. Strasz widokiem zasypane piaskiem nadbrzea, rdzewiejce portowe urawie i ogromne bezuyteczne silosy. Jezioro oddalio si o ponad 120 km, rybny kombinat, ktry zapewnia prac 60 tysicom osb, wieci pustk, a w jego sklepie firmowym sprzedaj dzi ksiki. Paskie pustkowie cignce si na pnoc a po horyzont to grzzawiska i solniska, po ktrych mona przejecha jedynie terenowym autem. Kaljeg Abzamy rybaczy cae ycie na aralskich wodach. Pywaem na tym kutrze wskazuje na jeden ze statkw rybackich na cmentarzysku floty Mujnaka pord piaszczystych wydm. Nasza zaoga skadaa si z 12 czonkw. Do roku 1970 bywao, e owilimy do 2 ton ryb dziennie. Potem poowy zmniejszay si systematycznie. Poziom wody wci opada. W ostatniej chwili wyprowadzilimy statek na gbsze wody. Ktrego dnia osiad on na pycinie i przez dwa lata walczylimy, by go uratowa. Kopalimy wok niego ziemi, chcc zapewni mu pywalno. Kiedy i ta woda wyparowaa, musielimy si podda". Na rufie zardzewiaego wraku jego statku, czciowo zasypanego piaskiem, mona jeszcze odczyta wymalowany bia farb napis Praszczaj, Aral!", egnaj, Aral. Take podr na poudnie z Mujnaka przygnbia w nie mniejszym stopniu. Jedziemy pord morza baweny, biaego zota" Azji Centralnej. Wok, jak okiem sign, pola starannie nawadniane i obficie zasilane nawozami, posypane herbicydami i pestycydami. Nic wic dziwnego, e 403 nie wida tu adnych chwastw ani te ladw ycia, choby konika polnego, jaszczurki czy ptaka. W upale dnia pole wydaje si rozpalonym piecem piekarskim. Nie ma czym oddycha, bo duszne powietrze przesiknite jest charakterystycznym zapachem defoliantw. Kada monokultura zubaa gleb, zmuszajc do coraz wikszego wysiewu nawozw mineralnych i silniejszych rodkw ochrony rolin, ktre nie ulegajc rozkadowi, zatruwaj wody podziemne. Ilo rozpylanych z samolotw defoliantw, umoliwiajcych zebranie baweny kombajnami, dochodzi do 50 kg na ha, czyli 25 razy wicej, ni zuywa si ich w innych krajach. W rezultacie chemikalia, spukiwane przez deszcze, najpierw gromadz si w wodach gruntowych, a potem spywaj z caego regionu do niej pooonego Jeziora Aralskiego. Jego wysuszanie sprawio, e w cigu 30 lat stenie soli w wodzie zwikszyo si dwuipkrotnie. Wiele gatunkw ryb nie przeyo. Z obnaonego dna czste w tym regionie silne wiatry i burze piaskowe unosz biay py, praktycznie czyst trucizn, i przenosz go na duych wysokociach na odlego setek, a nieraz tysicy kilometrw. Z informacji uzyskanych przez NASA wynika, e ta stworzona przez umys ludzki pustynia Aral--Kum": 35 000 km2 odsonitego dna Jeziora Aralskiego, co roku wyrzuca z siebie 70 milionw ton

mierciononych soli. Znany akademik rosyjski Jabokow nazwa t biologiczn apokalips zbrodni przeciwko ludzkoci". Zmienia si klimat. Sto razy wzrosy zachorowania pord mieszkacw regionu aralskiego oskara profesor. Alarmujca jest zapadalno na raka i choroby ukadu oddechowego, 99% kobiet w stanie brzemiennym cierpi na anemi, ich mleko jest toksyczne, miertelno niemowlt jest dwudziestokrotnie wiksza ni w Japonii, podwoiy si zachorowania na grulic i na niewydolno wtroby". Te dramatyczne cyfry potwierdza midzynarodowa organizacja Lekarze bez Granic, ktra dziaa tam nieustannie od 1997 roku. Niepokj wzbudza okryta cis tajemnic wysp Odrodzenia, gdzie w czasach sowieckich, od 1948 roku znajdoway si wojskowe laboratoria broni biologicznej na bazie cholery i wglika. Wraz z nowym ustrojem wadze rosyjskie postanowiy zamkn ten orodek. Nie wystarczyo jednak pienidzy na oczyszczenie wyspy, ktra niedawno przeksztacia si w pwysep. Naukowcy nie maj wtpliwoci, e winnymi pojawiajcych si ostatnio w tym regionie przypadkw cholery, s gryzonie przybye z wyspy" Odrodzenia. Wprawdzie badania i eksperymenty, prowadzone wbrew midzy404 Jeziora Aralskiego wycofay si tu na odlego 80 J kilometrw narodowym porozumieniom, zakoczono 13 lat temu, ale orodki zapalne wywoane tam przez bakterie i wirusy mog wybuchn w kadej chwili, niczym bomba bakteriologiczna z opnionym zaponem", zauwaa Bachyt Atszabajew, dyrektor Centrum Studiw Cholery w Kazachstanie, ktry nie jest wcale pewien, czy naprawd zniszczono wyprodukowan bro. Potwierdzaj to eksperci amerykascy, ktrzy przeprowadzajc kontrol wyspy w 1995 roku, znaleli cae cmentarzysko pojemnikw z hodowl wglika. Wedug nieoficjalnych rde pochodzcych z administracji uzbeckiej w dawnych laboratoriach znajduj si zapasy prtka cholery wy starczajce do zniszczenia ycia na caej planecie. Czy nie ma w tym nieco przesady? By moe. Wszyscy chcieliby, aby tak byo. O realnym zagroeniu moe wiadczy fakt, e w Stanach Zjednoczonych kiekuje Projekt Dekontaminacji, przeznaczajcy miliard dolarw na rozwizanie tego problemu. Nasze morze jest ju praktycznie skazane na mier tumaczy Muhammad Saleh, sawny pisarz uzbecki, ktry od lat ca swoj energi powica ratowaniu Jeziora Aralskiego. To prawda, e bawena jest naszym bogactwem, ale jego cena jest zdecydowanie wygrowana. Rybowstwo, nasza gwna w przeszoci ga przemysu, dostarczajce 50 tysicy ton ryb rocznie, ju nie istnieje. To niemoliwe, aby mj kraj, niegdy znany w caej Azji ze wspaniaego bkitnego jeziora, zosta porzucony na pastw losu". W 1995 roku ONZ zorganizowa w Nukusie w Uzbekistanie, kon405 ferencj powicon ratowaniu Aralu. Oto podsumowanie dokumetu wydanego po jej zakoczeniu: Stoimy wobec tragedii na wielk skal. Swawola czowieka zamienia Aral w wulkan wyrzucajcy w atmosfer trujcy py, bardziej toksyczny, ni wczeniej si spodziewano, ktry jest rdem jednej z najwikszych katastrof ekologicznych naszych czasw". Prb pomocy dokonywano. Bank wiatowy wyoy 380 milionw dolarw na likwidacj skutkw desykacji tego akwenu, ktre niestety rozpyny si pord politycznej elity Kazachstanu i Uzbekistanu.

Swj program ma dzisiaj prezydent Uzbekistanu Islam Karimow, ktry proponuje kolosaln operacj odwrcenia biegu rzeki Irtysz. Miaoby to zapewni napenienie wymarego jeziora. Idea jest o tyle absurdalna, e podobny pomys ujarzmienia rzek mieli ju niektrzy uczeni sowieccy, ktrzy chcieli zademonstrowa tryumf socjalizmu i potg Zwizku Sowieckiego. Na szczcie to hydrograficzne przedsiwzicie zostao wtedy powstrzymane przez Gorbaczowa. Ekolodzy susznie zauwayli, e doprowadzioby to do nieobliczalnych w skutkach zmian w rodowisku naturalnym caego regionu. Nie traci optymizmu Alaszbaj Baimyrzacew, burmistrz miasta Aralsk. Jezioro rozdzielio si na dwa zbiorniki. Wikszy, poudniowy, z Monakiem, jest ju waciwie stracony na zawsze. Natomiast pnocny, gdzie kiedy by port Aralsk, mona by jeszcze uratowa. Wystarczyoby wybudowa wielka zapor, ktra skupiaby wody spywajce spod powierzchni. W cigu dwch lat May Aral powrciby do ycia". Wedug fachowcw, z Muhammadem Saleh na czele, burmistrz, oczekujcy wsparcia finansowego za granic, jest utopist. Przypominaj, e Aralsk ley teraz 95 km od brzegu jego" Maego Aralu i projekt ten moe by tylko mrzonk. Eksperci okrelaj sytuacj w tym regionie jako autentyczny koszmar ekologiczny", przewidujc najczarniejszy scenariusz. Wedug ich prognoz ju w 2020 roku niecka jeziora, ktre kiedy byo jednym z najwikszych na wiecie, cakowicie zamieni si w mierteln bezwodn pustyni. Z wyschnitego jeziora do atmosfery przedostanie si wtedy 15 miliardw ton soli", zapowiada an Smali, kierujcy uzbeckim przedstawicielstwem organizacji Lekarze bez Granic. Wedug brytyjskich naukowcw, nic mona wykluczy, e wwczas zagroenie dotyczy bdzie obszaru rwnemu powierzchni Europy. Mujnak20( Misja ratowania PLANETY Genera Wadimir Szataow, dugoletni komendant Liitrum Szkolenia Kosmonautw, cignie swoje wynurzenia bez jakichkolwiek emocji, ale to, co mwi, sprawa, e czowiekowi cierpnie skra na karku: Ze stacji orbitalnej Mir Ziemia wydaje si maym, delikatnym klejnotem, ale jeli przyjrze si dokadniej jednemu miejscu, mona zobaczy rzeczy nie zawsze widoczne z jej powierzchni. Na kadym kroku widniej lady agonii ycia ziemskiego. Niestety, dzisiaj wszyscy znajdujemy si na pokadzie powoli toncego statku kosmicznego Ziemia i czasu na zaatanie dziury jest straszliwie mao". 407 Do Szataowa odnosiem si zawsze z wielkim szacunkiem. To, co teraz mwi na temat ekologii, jest przekonywajc lekcj o stanie zdrowia naszej planety. Do sw trzykrotnego bohatera kosmosu mona by doczy wypowied Lestera R. Browna, prezesa Worldwatch Institute, najbardziej autorytatywnej, niezalenej organizacji zajmujcej si kontrol wiatowej ekologii, ktry napisa: yjemy w epoce dramatycznej kolizji pomidzy potrzebami spoeczestwa a wiatem przyrody. Agresja czowieka niebezpiecznie naruszya rwnowag natury. Zanieczyszczenie wd, powietrza i gleby dawno ju przekroczyo wszelkie dopuszczalne normy, umiera ycie w morzach, gin lasy, cakowicie wymkn si spod kontroli przyrost demograficzny, ulegajzagadzie cae gatunki flory i fauny, ronie nieustannie zapotrzebowanie na energi. Niestety, cay wiat wiadomie ignoruje szalecz agresj cywilizacji przemysowej, zdajc sobie doskonale spraw z jej szkodliwych skutkw". Trzeba przyzna, e batalia o zachowanie rwnowagi w przyrodzie jest na dobr spraw batali przeciwko nam samym, a rzecz idzie o nasze przeycie. Wszyscy zainteresowani tym problemem s zgodni, e jeli nie uznamy ograniczonych moliwoci Ziemi i nie zmienimy

radykalnie naszej cynicznej i aroganckiej postawy wzgldem niej, nastpne pokolenia zastan Ziemi spustoszon. W trakcie dugiej debaty w Centrum Szkolenia Kosmonautw narodzi si pomys majcy na celu zwrcenie uwagi wiata na te draliwe problemy. Kt lepiej ni kosmonauta, symbol nowej ery, mgby powiadczy o chorobliwym stanie zdrowia naszej planety. Postanowilimy zorganizowa ekspedycj do absolutnie dzikiego zaktka Syberii, dziewiczej oazy przyrody nie tknitej jeszcze przez czowieka. Tym samym zamierzalimy pokaza, e istniej jeszcze enklawy, ktre uchoway si przed wpywami naszej cywilizacji i wanie dlatego trzeba je chroni za wszelk cen. Rosjanin Gienadij Monakow i Ukrainiec Anatolij Arcebarskij stali si trzonem rodzcego si zespou. Niemiec Sigmund Jahn nie zamierza! skorzysta z oferowanego mu tygodnia na zastanowienie si, czy zechce wzi udzia w wyprawie. Jestem zaszczycony, e wybr pad wanie na mnie. Kiedy wyjedamy?" odpar bez namysu. W cigu nastpnych tygodni nasza grupa powikszya si o Austriaka Clemensa Lothallcra I i Czecha Vladimira Remka. W ostatniej chwili zrezygnowa z udziau genera Mirosaw Hermaszewski. 408 Impreza spotkaa si z poparciem rnych znanych osobistoci. Borys Jelcyn przekaza nam ciepy list, Pietirim, metropolita kurii moskiewskiej, udzieli swego bogosawiestwa, a prezydent Woch Oscar Luigi Scalfaro przysa telegram z yczeniami powodzenia. Miejsce wyprawy uzgodnilimy z moimi krasnojarskimi przyjacimi, ktrzy po dugich lotach zwiadowczych zasugerowali Ewenkijski Okrg Autonomiczny w zachodniej Syberii, o powierzchni dwa razy wikszej od obszaru Polski. Siergiej Zyrianow, miejscowy milioner, zaofiarowa swj udzia w kosztach. Teraz na pokadzie Mi-8 opuszczamy osiedle Tura penice funkcj orodka administracyjnego okrgu. Pocztkowo lecimy wzdu rzeki Dolna Tunguzka, nad bezkresn tajg, ktra ma w sobie co z biblijnych proporcji. Lasy modrzewi, imponujce rzeki o gbokich, skalistych kanionach, wodospady. Ldujemy na brzegu krystalicznego jeziora Wiwi, otoczonego zielonymi wzgrzami, gdzie daleko od cywilizacji wzniesiono niedawno cok oznaczajcy geograficzny rodek Rosji ze wsprzdnymi 9415' dugoci wschodniej i 66C25' szerokoci pnocnej. Czujemy ju przedsmak wielkiej przygody, niedaleko przemyka rudy lis, odurza zapach bujnej rolinnoci, na lazurowym niebie szybuje orze podtrzymywany przez prdy w kominie powietrznym. Wszystko to ma w sobie co z aktu stworzenia, ktry jednoczenie zachwyca i przytacza, gdzie czowiek czuje si may i zagubiony, ale te ma poczucie nieograniczonej wolnoci i szczcia. Sigmund nie* ukrywa swoich emocji: Zawsze marzyem, aby kiedykolwiek zanurzy si w tej bajecznej krainie i dzisiaj chyba nie zasn ze wzruszenia". A Clemens dpdaje: Nigdy nie sdziem, e bd mg przey prawdziwie silne wraenia rodefn z pionierskiego wiata Jacka Londona". Drugie i ostatnie ldowanie nad rzek Tajmura. Po rozadowaniu bagay migowiec odlatuje, zostawiajc nas pord gbokiej ciszy. Od tego momentu przez dwa tygodnie bdziemy musieli liczy wycznie na wasne siy i umiejtnoci. Od rana przystpujemy do budowy tratew. Wybieramy chory, suchy modrzew i po ciciu zanosimy go nad wod. Unosi si doskonale na powierzchni, zatem bdzie to odpowiedni budulec dla naszych rodkw lokomocji. Siedem pni powinno wystarczy na solidn konstrukcj, wyrbujemy w nich szerokie wrby, w ktre wsuwamy poprzeczne drgi. Wodowanie odbywa si bez problemw, by moe pomoga butelka stolicznej, rozbita ku rozpaczy niektrych przyjaci. 409

Tajmura jest dzik, do pytk rzek, na ktrej coraz to pojawiaj si niebezpieczne bystrza. Od pierwszej chwili pomidzy dwiema zaogami pojawia si cicha rywalizacja. My mamy lekk przewag, bo Siergiej ma ju spore dowiadczenie w tego rodzaju egludze. Dwa dugie wiosa, zamocowane na dziobie i na rufie, z atwoci pozwalaj nada kierunek jazdy, ale take i przemieszcza tratw w bok, aby omija niebezpieczne przejcia Nie zawsze si to udaje i czasem osiada na kamieniach. Wchodzimy wtedy do wody i powoli, centymetr po centymetrze, spychamy j na wiksz gbi. Zmczeni zatrzymujemy si na nocne obozowisko. Gienadijowi wystarcza niecae p godziny, aby napeni dwa wiadra okazaymi lipieniami, z ktrych dyurny kucharz zrobi smaczn zup i pyszne drugie danie. Przy strzelistych pomieniach ogniska rozmowy schodz na temat ryzyka i niebezpieczestw zwizanych z zawodem kosmonauty. Mimo licznych kontroli, zdwojonej asekuracji wielu urzdze pokadowych nigdy nie mona wykluczy ryzyka. Jednake dugie szkolenie nie tylko wzmacnia odporno psychiczn kandydata do lotu i przygotowuje go do pokonania rnych trudnoci, ale daje te siln wiar w niezawodno techniki. Anatolij, suchacz Akademii Sztabu Generalnego, szykujcy si na generalski awans, zawsze by bardzo czuy na temat ochrony rodowiska. Szczupy i niepozorny, w cywilnym ubraniu wyglda na wieo upieczonego absolwenta politechniki. Moi koledzy mwi z pewnoci podzielaj opini, e patrzc z przestworzy na Ziemi, przeywa si urzekajce i niezapomniane chwile, ktre pozostawiaj gboki lad w psychice. Wszystkie Czonkowie misji ekologicznej na Placu Czerwonym w Moskwie Kosmonauci na wspaniaoci wiata naturyWielki Kanion w Arizonie, wodospad Iguazu, Wielka Rafa Koralowa, szczyt Kilimandaro widziane z gry maj jeszcze bardziej imponujcy wygld. Ale niestety, pord zachwycajcego pikna ze stacji orbitalnej wida wyranie take lady ingerencji czowieka. Kady z nas po powrocie na Ziemi zaczyna odnosi si do niej z wikszym szacunkiem i respektem". Nieoczekiwanie Sigmund, zwykle maomwny, genera lotnictwa enerdowskiego, ktry nie zgodzi si na zmian munduru po zjednoczeniu Niemiec, wyraa gono swoje myli: Widziaem szmat wiata, ale niewiele jest miejsc takich jak Syberia, ktre s w stanie zawadn dusz Europejczyka. Spoeczestwo absolutnie musi znale jakie wyjcie i powstrzyma biologiczn deterioracj i bezlitosn eksploatacj planety. Nastpne 10 lat moe okaza si rozstrzygajce dla przyszych warunkw ycia caej ludzkoci". Zblia si grony oskot progw, wyranie kontrastujcy z agod410 411 noci otaczajcego nas krajobrazu. Nurt rzeki przyspiesza, huk spienionej nagle wody, uderza w niebo guchym odgosem grzmotu. Szukamy wrd fal najbezpieczniejszego przejcia. Pokonywanie progw jest jedn z tych sytuacji, ktrych nigdy nie da si kontrolowa do koca. Amerykaski pisarz Ed Abbey porwna to do seksu: Jedna trzecia przyjemnoci ley w oczekiwaniu. Poowa dreszczu emocji nadchodzi wraz ze zblianiem si. Reszta to tylko ekstaza albo ciemno". Tym razem, ku naszej wielkiej satysfakcji, przyprawiajce o dreszcz sto metrw wzburzonych wd szczliwie pozostawilimy za sob. Niestety, przed naszymi przyjacimi z drugiej tratwy nieoczekiwanie wyrasta przeszkoda w postaci blokujcych drog kamieni. S

0 krok od nieszczliwego wypadku. Vladimir wpada do wody i nie zauwaa, e za chwil waca przeszo ton tratwa moe przycisn go do gazu i zmiady. Wanie w takich sytuacjach daje o sobie zna poczucie solidarnoci grupowej. Koledzy natychmiast rzucaj si na ratunek 1 niebezpieczestwo zostaje zaegnane. Wszystko koczy si na ogromnym strachu. Dostalimy jednak od rzeki nauczk i wiemy, e nie moemy sobie pozwoli nawet na jedn chwil nieuwagi. Do wieczora jeszcze kilka razy mczymy si, by nakierowywa nasze prymitywne tratwy na gbsz wod, odpychajc je od dna za pomoc grubych erdzi. W obozowisku, pomimo zmczenia, wszyscy bior si do roboty. Rzeka najpierw wycisna z nas wszystko, potem jednak okazaa si hojna. Od wielu dni ryby s naszym podstawo wym poywieniem. Przyrzdzamy j na rozmaite sposoby: pieczemy, gotujemy z nich zup, a take spoywamy na surowo. Jak przystao na prawdziwego Rosjanina, Gienadij wyciga butelkt; wdki i od razu wznosi toast: Za tych ze stacji orbitalnej Mir, eby wrcili na Ziemi!". Laboratorium kosmiczne to dom, w ktrym czowiek yje, prowadzi eksperymenty, a take produkuje. Jednake po omiu latach funkcjonowania Mir" zaczyna ujawnia swoje saboci. Podczas ostatnic-j wymiany zaogi komendant nie kry swej radoci ze szczliwego powrotu na Ziemi. Tym razem stacja wytrzymaa, ale jak dugo to jeszcze potrwa?" owiadczy z niepokojem. Tote nastpny toast wznosimy za kolegw, ktrzy dopiero maj wyruszy na nastpn misj: Niech Bg ma ich w swojej opiece!". Obserwuj moich towarzyszy, generaw i pukownikw, i jestem naprawd zadowolony, e bior udzia w tej ekspedycji, ktra kosztowaa mnie rok pracowitych przygotowa. Do ostatniej chwili brakowao potwierdze niektrych uczestnikw. Francuz Michel Tognini nie uzyska zezwolenia swoich przeoonych, podobnie jak jeden z astronautw amerykaskich. Angielce Helen Sharman uniemoliwiono wyjazd, poniewa zwizana jest umow ze sponsorem. >. W obozowisku wymieniamy pogldy na jjJK **"x \ lemat techniki nawigacyjnej. Nieoczekiwanie v * kto odkrywa lady niedwiedzia i od razu zmieniamy temat. Mamy nadziej, e zostawi nas w spokoju, gdy i tak ma ju wystarczajc ilo poywienia w tajdze. Naszym najwikszym wrogiem na tych terenach nie s jednak niedwiedzie, lecz diabelskie muszki, ktre "nie daj nam chwili wytchnienia. Nie na wiele zdaje si rodek na owady, ktrego Amerykanie uywali w Wietnamie, tutaj skutkuje jedynie miejscowy produkt Dta": znakomicie zwalcza insekty, ale jest tak silny, e mgby rozpuci lakier na metalowej powierzchni. Zachwyca nas majestatyczno dzikiej przyrody. Na brzegu przesuwa si sosnowy las, od czasu do czasu ustpujcy miejsca polanom poronitym krzewami borwek i paprociami; w grze kr drapiene ptaki, podtrzymywane przez kominy powietrzne. Poczucie samotnoci jest wszechogarniajce, towarzyszy nam przez cay czas. Pojawia si o, jest bliziutko i nie okazuje nieufnoci wobec czowieka. Dugo stoi nieruchomo, przygldajc si, jak pyniemy po cichu w d rzeki, najwyraniej jego pami nie przechowuje obrazu wroga w ludzkiej postaci. Przedostatniego dnia docieramy do osady Burnyj, maej wsplnoty starowierw, nalecych do sekty, ktra w 1653 roku odrzucia opart na 412 413 korekcie ksig liturgicznych reform kocioa prawosawnego. Znalazszy schronienie w najbardziej zapadych zaktkach Syberii, ostatni eremici nadal yj, trzymajc si kurczowo przeszoci i tradycji religijnych.

Wioska pogrona jest w wielkim spokoju, mam wraenie, e przewracam stronice ksiki Czechowa, e znalazem si w Rosji starodawnych zwyczajw, ikon, prostych ubiorw i witych ksig. Ludzie, wierni dawnym wartociom, s autentycznie naturalni, wielkiej dobroci i siy ducha. Ich oczy i twarze s umiechnite, spokojne, nawet niemowl nigdy nie pacze. Religia zabrania starowierom picia alkoholu i palenia. Tajga i rzeka zapewniaj im przeycie, od czasu do czasu dokonuj jednak wymiany ze wiatem zewntrznym, za skry soboli otrzymujc sl, cukier i troch narzdzi do pracy. Przychodzi wreszcie dzie powrotu migowca i tym samym koczy si nasza przygoda poza granicami wiata. Trudno teraz opisa emocje, zdumienie, stan upojenia, jakiego dowiadczylimy, yjc na wolnoci, pijc bez obawy wod z rzeki, owic ryby praktycznie goymi rkoma i rozkoszujc si krystalicznym powietrzem, przepojonym odurzajcym, sosnowym aromatem. To wszystko czowiek wanie traci. Kiedy wsiadamy do helikoptera, delikatny niepokj wkrada si do naszych myli. Mamy nadziej, e ludzka gupota i chciwo nie zamieni tego ziemskiego raju w pustyni. Kto zupenie nieoczekiwanie przypomina, e tylko 1900 dni dzieli nas od pocztku trzeciego tysiclecia, ktry bez wtpienia jest dat jak wszystkie inne, ale dla wspczesnego czowieka przedstawia pewn symbolik. Czy wkraczajc w now er, rodzaj ludzki zdoa ograniczy nadmiernie rozwinit konsumpcj? Nastpnego dnia przez gazet Trud", patronujc naszej wyprawie, i agencj Itar-Tass wysyamy przesanie do rzdw, liderw partii politycznych, instytucji midzynarodowych, organizacji spoecznych, przedstawicieli wielkiego przemysu i biznesu, gw Kocioa, uczonych i wszystkich mieszkacw Ziemi o zaangaowanie si w misj ratowania naszej, jeszcze ywej, planety. Istnieje absolutna potrzeba stworzenia nowej wiadomoci, nowych postaw ekonomicznych. Tylko wtedy, gdy zdecydowana cz spoeczestwa zechce spojrze prawdzie w oczy, mona bdzie liczy na wyjcie z impasu i przywrcenie ywotnej wizi czowieka z otoczeniem. Krasnojarsk 1994 Szlakiem Orellany Moja pierwsza wielka przygoda wie si z niezapomnian podr szlakiem Francisco de Orellany, ktr odbyem w 1973 roku. Hiszpaski konkwistador w poszukiwaniu cynamonu i legendarnego zota Inkw wyruszy z Quito w Ekwadorze. Wprawdzie nie znalaz adnego bogactwa, za to odkry najwiksz rzek na wiecie i spyn ni do jej ujcia. 415 Trzymiesiczna egluga dostarczya mi wtedy tak wielu emocji, e pomimo nieprzyjaznego klimatu, wrogiego, penego niebezpieczestw rodowiska, plagi komarw i ryzyka malarii, przez dugie lata nie mogem zapomnie o tej fascynujcej ekspedycji. I oto ponownie jestem w Quito, aby jeszcze raz powtrzy historyczny szlak. Tym razem kierowanej przeze mnie wyprawie przywieca troska o nie najlepszy stan zdrowia naszej planety. Zamierzamy ukaza rozmiary agresji czowieka w regionie uwaanym za zielone puca" Ziemi. Gwatowny rozwj przemysowy, wzrost zamonoci, nadmierna konsumpcja oznaczaj zaniedbanie zlewni rzeki, jej zanieczyszczenie pogorszenie przydatnoci. Zosta niebezpiecznie zachwiany odwieczny porzdek i delikatna rwnowaga. Inicjatywa uzyskaa uznanie w Discovery Network Europ, ktra podpisaa kontrakt na zrealizowanie filmu dokumentujcego realia dzisiejszej Amazonki. Operatorem zosta Pawe Gosk z TVN, ktrego poznaem z dobrej strony w czasie wyprawy na Wielk Wysp Diomedesa w Cieninie Beringa. Podczas gdy ja wraz z konsulem Tomaszem Morawskim zajmuj si uzyskaniem zezwolenia na opuszczenie Ekwadoru w punkcie granicznym na rzece Napo, Pawe oprowadzany przez

Halin Lachowicz, sympatyczn wacicielk Cayman Hostel", gdzie czujemy si jak u siebie w domu, filmuje interesujce zaktki historycznego miasta. Na takiej odzi spywa F. Orellana Amazonk 416 Rozpoczynamy podr w nieduej miecinie Coca na wschodnim przedgrzu Kordyliery Andyjskiej. Nabraa ona znaczenia na pocztku lat siedemdziesitych, kiedy w tym rejonie odkryto pokady ropy naftowej. Pojawienie si Texaco i Gulf Oil zburzyo odwieczny ekosystem lasu tropikalnego, rzucajc na kolana jego rdzennych mieszkacw. Eksploatacja ropy wie si z budow drg w dziewiczej puszczy, a te przynosz same nieszczcia indiaskim plemionom. Niespodziana inwazja biaego czowieka oznaczaa dla nich gwat, epidemie, choroby, alkoholizm, upokorzenia. Tam, gdzie pojawia si ropa, dungla pokrywa si krwi", ostrzega Hector Vargas, 37-letni antropolog, towarzyszcy naszej wyprawie. Poszukiwania ropy przyczyniy si do zniszczenia okoo 100 tysicy hektarw lasw. Wycieki z ropocigw, przecinajcych niczym pajczyna rejony nie tknite przedtem stop ludzk, zaczy niszczy lasy, a skaone wody rzek stay si przyczyn wielu gronych chorb. Dramat Indian zacz si w 1526 roku, kiedy pyncy wzdu wybrzea ekwadorskiego aglowiec Bartolomea Ruiza natkn si na tratw z Indianami Manta wiozcymi zoto na handel wymienny. Od dnia, w ktrym zetkny si kultury epoki kamienia upanego i prochu strzelniczego, rozpocz si konflikt; zachwiana zostaa rwnowaga etniczna na poudniowoamerykaskim kontynencie. Kolonizacja hiszpaska, a nastpnie dominacja technologiczna przyczyniy si do wyginicia licznych plemion. Niektre byy zmuszone zasadniczo zmieni styl ycia, porzucajc wielowiekowe tradycje. Nieliczne natomiast wycofay si w interior, odrzucajc jakiekolwiek kontakty ze wiatem zewntrznym. Przed wyruszeniem w podr z nurtem wielkiej rzeki Hector przygotowa piciodniowy wypad do najbardziej prymitywnej w Ekwadorze wsplnoty indiaskiej'Huaorai. Awionetk docieramy do indiaskiej wioski Bameno nad rzek Cononaco, gdzie yj Huaorai, znani jako Aucas, co w jzyku keczua znaczy dzicy lub barbarzycy. Ju od pierwszego kontaktu z nasz cywilizacj w 1958 roku plemi to jest niezbyt przyjanie ustosunkowane do biaego czowieka. Tylko dziki Hectorowi zostajemy zaakceptowani w ich osadzie. Dobrze zbudowani mczyni, niektrzy zupenie nadzy, nosz naszyjniki z zbw jaguara i piranii, kobiety za lubuj si w ozdabianiu patw usznych klockami drzewa balsa. W asycie gromadki dzieci, zaciekawionych niespotykanymi gomi, przygotowujemy kolacj z odwodnionych produktw i rozwieszamy hamaki w przydzielonym nam szaasie. Osada skada si z czterech chat, ktre 417 Pomnik Francisca Orellany w Quito zamieszkuje kilkanacie rodzin. Ich dobytek ogranicza si do podstawowego minimum. To, co posiadaj, pochodzi z lasu, z wyjtkiem maczet i garnkw zdobytych w najazdach grabieczych lub wymienionych za swoje produkty. Fama Huaorani wie si gwnie z ich agresywnoci w stosunku do innych plemion. Jest to acuch jakiego zapomnianego ju krwawego odwetu, ktry sta si przyczyn wyginicia niejednej grupy etnicznej. Najgorsz saw ciesz si Thageiri Czerwone Stopy

podgrupa Huaorani, liczca zaledwie 40 osb. yj w gszczach lasu nad rzeka Coconaco. Po raz pierwszy wiat dowiedzia si o nich w 1985 roku, kiedy zmusili do wycofania si z ich terenu geodetw i technikw Texaco. W tamtych latach rzd ostrzega, e jeli zajdzie potrzeba, 50 Czerwonych Stp prbujcych zahamowa postp techniczny zostanie wyeliminowanych" opowiada Hector. Wracamy do Coca, zaspanego miasteczka prosperujcego dziki przemysowi naftowemu, skd wypywamy z nurtem Napo. Waciciel odzi zapewnia, e do granicy z Peru dotrzemy przed noc. Mijamy kompleks lodge, jeden z kilkunastu wybudowanych w dziewiczych zaktkach Amazonii. Pojawiy si one przed kilkunastoma laty wraz z lansowan mod ekoturystyki, ktra zapewnia bezporedni kontakt z przyrod i autochtonami zamieszkujcymi te rejony. awice piaskowe pojawiajce si w okresach niskiej wody utrudniaj tak bardzo eglug, e do Nuevo Rocafuerte dopywamy z caodobowym opnieniem. Mamy dokument ministra obrony zezwalajcy na przekroczenie granicy w Rio Napo. Region ten jest przedmiotem wiekowego ju 418 sporu. Oficer kapitanatu rzecznego bez sprawdzania paszportw poprosi 0 wpisanie naszych danych do swojego dziennika, po czym yczy nam dobrej drogi. Okazao si, e w styczniu zosta tu wznowiony ruch graniczny, z czego wysocy urzdnicy w stolicy nie zdawali sobie sprawy. Godzin pniej znalelimy si w Cabo Pantoja, pierwszym przyczku peruwiaskim. Mwi, e w osadzie nie ma ani jednej odzi, ktra mogaby nas zawie do Iuitos, odlegego o 630 km. Z opresji wyciga nas dowdca garnizonu, ktry oddaje do naszej dyspozycji d, my pacimy tylko za benzyn. Pyniemy wzdu gstej ciany lasu wyrastajcego prosto z wody. Przez sto kilometrw nie wida ladu czowieka, tylko soczyst ziele 1 brudnozot, mtn wod rzeki Napo. Wprawdzie jej nurt nie naley do zbyt silnych, jednak w opinii miejscowych jest bardzo zdradliwy i niejednokrotnie pochania ofiary. Drugiego dnia wieczorem dobijamy do osady Francisco de Orellana, w miejscu, gdzie Napo wpada do Amazonki. Swego czasu hiszpascy jezuici zbudowali tu fort, ktry mia broni przed wjazdem Portugalczykw. W 1942 roku powstao tu osiedle dla upamitnienia czterechsetnej rocznicy odkrycia Amazonki przez Orellana. Tu nad wod widnieje wysoki na 17 m okolicznociowy obelisk. Warto przypomnie histori tego niezwykego odkrycia. W 1541 roku pod dowdztwem Gonzalesa Pizarro wyruszya z Quito ekspedycja w poszukiwaniu cynamonu i legendarnego Eldorado, zota Inkw. Po wielu miesicach uciliwej przeprawy przez Andy, wyczerpani i wygodzeni Hiszpanie znaleli* si nad rzek Napo, gdzie w styczniu 1542 roku Pizarro zdecydowa si wysa na rekonesans w d rzeki swojego zastpc Francisca de Orellane na czele 54 onierzy. Mody, ambitny oficer nie znalaz ani poywienia, ani ladw bogactwa i co gorsza nie mia moliwoci powrotu, bo osabieni ludzie nie byli w stanie wiosowa pod prd. Podj zatem odwan decyzj pynicia w d rzeki i 12 lutego znaleli si w miejscu, do ktrego teraz my dotarlimy. Dalsza ich podr to nieustanna walka z zabjczym klimatem, komarami, ulewnymi deszczami, godem, a take z tubylcami. Najwiksz udrk musiaa by jednak niepewno wasnego losu i trudno w okreleniu swego pooenia. Po omiu miesicach eglugi i walki o przetrwanie, w ktrej trzech ludzi zgino od zatrutych strza, omiu zmaro z godu, miakowie wpynli na Atlantyk. Orellane bez map i przyrzdw nawigacyjnych, kierujc si instynktem, dokona historycznego odkrycia Amazonki. 419

Od czasu do czasu ukazuj si na brzegu upiorne krajobrazy, wykar-czowane, czerwone pustynie" ziemi spalonej przez tropikalne soce. Worldwatch Institute, najbardziej wiarygodna, niezalena instytucja kontroli ekologicznej, w swoim raporcie Stan Ziemi" podaje, e rocznie wylesi si na wiecie ponad 100 tysicy km2 lasw tropikalnych, czyli jedna trzecia powierzchni Polski i co gorsza tempo wylesiania wci ronie. Najbardziej katastrofalne konsekwencje deforestacji to erozja gleby, spowodowana przez obfite opady, co oznacza obnienie jej yznoci. Skutki karczowania zielonych puc" odbijaj si w globalnych zmianach klimatycznych, nasilajc m.in. bardzo niebezpieczny efekt cieplarniany. Z zagad lasw tropikalnych wie si take zachwianie ekosystemu. Naukowcy z WWF, wiatowego Funduszu na rzecz Dzikich Zwierzt, uwaaj, e w cigu jednego tylko pokolenia zostanie wytrzebiona dziesita cz ycia zwierzcego i rolinnego Ziemi. Naszym kolejnym celem jest Iquitos, ostatni port na Amazonce dostpny dla statkw morskich dopywajcych z odlegego o 3700 km Atlantyku. Swoje bogactwo i saw zdoby podobnie jak Manaus i Belem dziki gorczce kauczukowej. Naprzeciw hotelu, w ktrym mieszkamy, wznosi si Dom z elaza, zaprojektowany przez samego Gustave'a Eiffela dla jednego z wczesnych bogaczy. Kilkaset metrw dalej, przy promenadzie Malecon Taranace, stoi zacumowany statek, na ktrego pokadzie w 1981 roku Wernei Herzog krci film Fitzcarraldo z Klausem Kinskim i Claudi Cardinalc w rolach gwnych. Ekscentryczny kauczukowy baron" marzy o zrealizo waniu snu swojego ycia: zbudowaniu w dungli amazoskiej najwiks/.ij opeiy wiata i zaproszeniu na inauguracj krla tenorw", Caruso. Zaskoczeniem jest spotkanie Raula Rojasa, uczestnika wyprawy dn rda Amazonki w 1996 roku. Okazuje si, e Raul awansowa na kapii.i na i jest zastpc komendanta Biura Hydrograficznego. Proponuje zabra nas swoim statkiem do Leticii. Ta kolumbijsk.i miecina niewiele si zmienia. Znikn tylko handel dzikimi zwierztami i skrami. Rzd od niedawna surowo egzekwuje postanowienia konwui cji waszyngtoskiej CITES z roku 1975, zabraniajcej handlu dzikimi zwierztami objtymi ochron. Konwencja wymienia dug list gatunkw rolin i zwierzt uwaanych za zagroone i z tego powodu zabrania handlu. W Leticii nie zastalimy ju Mike'a Tsalickisa, legendarnego ow rzadkich okazw zwierzyny dla ogrodw zoologicznych. Pojawi si i w nieznanej nikomu osadzie okoo 1950 roku. Z pocztku by tyli X V (III 420 dostawc zwierzt, pniej take hodowc map, wacicielem orodka bada nad zwierztami z rzdu naczelnych. Rozwin turystyk, zbudowa duy hotel, sta si wacicielem statku pasaerskiego kursujcego midzy Letici i Iquitos. Ten najwikszy przedsibiorca na tym obszarze postawi na nogi zapomniane miasteczko, pomaga Indianom, zaopatrywa ich w leki, wozi chorych bezpatnie swoim wodolotem. Dziki niemu wybudowano tutaj nowoczesny szpital. Mik zosta skazany w 1987 roku w Stanach Zjednoczonych na kar doywotniego wiezienia za handel narkotykami. Nikt, absolutnie nikt w Leticii nie wtpi w niewinno Mike'a. By czowiekiem zbyt uczciwym i szlachetnym, aby si dopuci takiego czynu. Zosta po prostu wmanipulowany w jak nieczyst gr". Dalszy etap zajmuj nam nie koczce si trzy dni drogi. W Manaus, niepisanej stolicy Amazonii, oprcz synnego teatru niewiele pozostao z glorii przeszych czasw. W trakcie budowy Drogi Transamazoskiej na pocztku lat siedemdziesitych okoo szeciu tysicy Indian po raz pierwszy zetkno si z biaym czowiekiem, a dwadziecia tysicy wygino od chorb przywiezionych przez budowniczych. Kolonizacja rolnicza, rabunkowy wyrb lasw, ktry w ostatnich 20 latach przyj katastrofalne rozmiary, budowa drg, osad, elektrowni,

wydobywanie rud metali i diamentw wszystko to rujnuje odwieczny porzdek rzeczy ustalony przez natur. Grabiecza gospodarka stanowi fizyczne i socjalne zagroenie dla Indian. Wielu z nich nie jest w stanie si obroni przed przyniesionymi chorobami, inni trafiaj do gett, gdzie staj si ofiarami alkoholizmu, prostytucji i chorb umysowych. Co mona zrobi, aby zmieni ten stan rzeczy? Z pewnoci wszyscy jestemy wspwinni destrukcji lasw tropikalnych. Ogromna ilo misa konsumowanego w Europie pochodzi ze zwierzt ywionych soj uprawian na* poudniu Brazylii, na terenach wydartych rolnikom, ktrych pniej wysano do zakadania osad w dungli. Twarde drzewo poszukiwane do budowy domw i mebli pochodzi wanie z Amazonii itp., itd. Tak naprawd batalia o zachowanie rwnowagi w naturze obraca si przeciwko nam, bo zmusza nas do dobrowolnego ograniczenia konsumpcji, ale w zamian moe zapewni nam przetrwanie. Od czasu do czasu pojawia si cie nadziei na lepsze czasy dla Amazonii. Kilka lat temu wadze Kolumbii wydzieliy tubylcom 180 tysicy km2 lasw tropikalnych. W 1995 roku rzd brazylijski wprowadzi w ycie tzw. Realny Plan Rozwoju, w ktrym wiksz wag przykada si do ochrony rodowiska naturalnego. Powstaa IBAMA, rzdowa Agencja 421 Ochrony rodowiska, cigajca ekologicznych przestpcw. Niestety, ograniczenia okrelone przez dekrety rzdowe rzadko bywaj respektowane. Z ManausMekki podrnikw, miasta nazywanego w okresie gorczk i kauczukowej Paryem Tropikw pyniemy Rio Negro do odlegego o 350 km tajemniczego miejsca, o ktrym nigdy przedtem nie syszaem. Po wyjciu na brzeg przedzieramy si przez zbity gszcz, by wkrtce natkn si na ruiny miasteczka poronite tropikaln rolinnoci. Sto lat temu w Aivro Velho, bo tak nazywao si to miejsce, okoo tysica ludzi yo dostatnio z eksportu kauczuku i cennego drzewa. Ktrego dnia w mieszkaniach pojawiy si mrwki, ktre opanoway cay teren. Sterroryzowani mieszkacy przez dziesi lat prbowali walczy z inwazj arocznych owadw. Wreszcie opucili miasto, ktre w cigu niewielu lat zostao pochonite przez zachann dungl. W drodze powrotnej zatrzymujemy si na noc w komfortowym kompleksie lodge Amazon Towers, jednym z trzydziestu powstaych w dzikich zaktkach brazylijskiej dungli na potrzeby ekoturystyki. Mionicy przyrody mog z bliska obserwowa rne formy ycia pierwotnej natury, uczestniczy w bezkrwawych polowaniach na kajmany, odwiedza osady indiaskie, pozna zasady zdrowego kontaktu ze rodowiskiem naturalnym. Zbudowany w 1985 roku wedug oryginalnego pomysu samego Jacques'a Cousteau, hotel moe przyj 280 turystw. Wrd goci, ktrzy odwiedzili w ostatnich latach ten piciogwiazdkowy hotel na palach, byli m.in. Jimmy Carter i Helmut Kohl. Ekoturystyka, dynamicznie rozwijajca si ga gospodarki, w 2000 roku przyniosa Brazylii 260 milionw dolarw dochodu. Nasz rajd w poprzek Ameryki Poudniowej koczy si u ujcia Amazonki, w Belem, byym centrum handlu niewolnikami. Za nami 4600 km wielkiej, niezapomnianej przygody. Redagujemy swego rodz ju apel Warning to Humanity", przestrog dla ludzkoci: Ziemia jest tylko jedna. Jedyny sposb, aby j uratowa od zagady, jest przyjcie postawy mniej egoistycznej, umoliwiajcej znalezienie rwnowagi pomidzy interesami osobistymi i wsplnoty. To prawda, e jest to idea godzca w interesy jednostki, zmuszajca czowieka do pewnych powice, ale stawka jest wysoka: chodzi o nasze przeycie". Belem 20001 Indianie z epoki paleolitu Ukazuje si, e czowiek zna dzisiaj lepiej niektre rejony ksiyca ni Amazonki. Serce bezkresnej dungli rozcigajcej

si na pograniczu wenezuelsko-brazylijskim pomidzy Rio Negro, Rio Branco, kanaem Casiquiare i grnym Orinoko poronite bujn rolinnoci i poprzecinane acuchami grskimi, do dzi w znacznej czci pozostaje nie zbadane. 423 yj tam pierwotne Lniekiedy agresywne plemiona Indian Yanomami, ktrym w przeszoci nadawano rozmaite nazwy: Waika, Sziriana, Guaha-ribo i ktrzy uwaani s za jedn z najprymitywniejszych wsplnot indiaskich na kontynencie poudniowoamerykaskim. Te dzieci prehistorii nale do ostatnich grup etnicznych, dla ktrych czas zatrzyma si jeszcze w epoce kamiennej. Zazdronie strzeg swych zwyczajw i kultury, ywic tradycyjny szacunek wobec przyrody, ktra ich otacza. Wielu z nich waciwie nawet wikszo yje dzi przy misjach katolickich i protestanckich, a ich dzieci uczszczaj do szk. Pozostali, ktrzy zdoali si do tej pory uchroni od kontaktu z biaym czowiekiem, rozsiani s wzdu maych, niedostpnych rzek, ktrych bystrza i wodospady stanowi skuteczn barier przed inwazj naszej ' cywilizacji. Ale nie na dugo. Nasze pokolenie bdzie prawdopodobnie ostatnim, ktre moe zawiadczy o ich istnieniu. Proces asymilacji jest tak gwatowny, e w cigu niewielu lat Yanomami zapewne przestan istnie jako wsplnota tubylcza. Dowiadczenia zdobyte w trakcie wielokrotnych podry po Amazoni i pozwoliy mi na zorganizowanie ekspedycji naukowej do rde Orinoko, rzeki zbadanej czciowo ju bardzo dawno, lecz poznanej dokadnie na caej dugoci 2500 kilometrw zaledwie w poowie ubiegego wieku. Miejsce, gdzie bierze pocztek jedna z najpotniejszych arterii wodnych wiata, zostao odkryte dopiero w 1951 roku przez francusko-wenezuelsk ekspedycj naukow. Trzy dni temu opucilimy Puerto Avacucho, egnani przez starych przyjaci Charlesa Cariasa Brewera i Jose Miguela Pereza, by dotrze drog ldow do Samariapo, pooonego za bystrzami Atures i Maypures, skd Orinoko jest ju eglowne. W wydubanym z jednego pnia dwunastometrowej dugoci bongo, z dwoma przyczepnymi silnikami o mocy 40 koni mechanicznych, pyniemy w gr imponujcej rzeki, midzy dwiema olbrzymimi cianami zwartej, pierwotnej dungli, przerywanymi od czasu do czasu przez wyaniajce si z gstwiny skalne formacje w kolorze rdzy. Coraz rzadziej pojawiaj sic osady zamieszkae przez mae, tubylcze wsplnoty Piaroa, Mauiritares, Banivas i inne, zasiedlajce brzegi wielkiej rzeki. Z prawej strony mijamy odgazienie Orinoko, rzek-kana Casiquiare, fenomen geograficzny jedyny na wiecie. Kana, o dugoci 320 km, wpadajcy do Rio Negro, czy dwa wielkie systemy rzeczne: Amazonki 424 i Orinoko. W 1880 roku przepyn nim Alexander von Humboldt, ojciec wspczesnej geografii naukowej. Prawie dokadnie naprzeciw Casiuiare, rozoya si maa osada Tamatama. Za ni, pord trawiastej sawanny wyrasta Cerro Duida, 2579 m n.p.m., jedna z najbardziej niezwykych scen w Poudniowej Ameryce, ktra kiedy bardzo zafascynowaa niemieckiego podrnika von Humboldta. Kilka godzin drogi dalej ley Esmeralda, i tam przebiega granica, ktrej praktycznie prawie nikt nie moe przekroczy. Od kilku lat wadze w Caracas nie wydaj ju zezwole nawet ekspedycjom naukowym, a to dlatego, aby zachowa rwnowag pierwotnego rodowiska, oazy dzikoci bronicej si przed niszczcymi wpywami czowieka, a przede wszystkim, aby uniemoliwi kontakty z tubylcami, wadcami tych ziem, zdziesitkowanymi ju przez armie garimpeiros, poszukiwaczy zota.

W 1986 roku wybucha gorczka zota w rejonie rzeki Catrimani w Brazylii. W cigu kilku miesicy na terytorium Yanomami pojawio si kilkadziesit tysicy ludzi, ktrzy z biegiem czasu rozszerzyli swoje nielegalne poszukiwania take na terytorium Wenezueli, zmuszajc Indian do opuszczenia swoich ziem. Oblicza si, e na tych terenach wydobywa si prawie 2 tony zota miesicznie, a wiadomo te, e aby otrzyma gram tego kruszcu, uywa si gram rtci, ktr rozpuszcza si w wodzie w celu zebrania zotego piasku i oddzielenia go od zanieczyszcze. Trujca rt spywajca rzekami stanowi oczywicie due zagroenie dla zdrowia mieszkacw rejonu. Postpujcy nieustannie rozwj ekonomiczny" w tym zaktku kontynentu jest dla Yanomami synonimem mierci i zagady. Wedug raportu prokuratora Carlosa Victora Muzzi tylko na pocztku lat dziewidziesitych z winy garimpeiros zgino w Brazylii przynajmniej 1500 Indian, to jest 15% tej spoecznoci. Liczba astronomiczna, jeli pamita, e odpowiada proporcji zabitych w Europie w czasie II wojny wiatowej. Starcie Yanomami ze wiatem dotychczas im nieznanym i z technologi dwutysicznego roku migowce, telewizja, bro, drgi, koparki zmusio Indian, tych najsabszych i bezbronnych, do uzalenienia si od obcych im obyczajw. Jeli do tego doda gwaty, alkoholizm, prostytucj, nielegalny handel broni, narkotykami, mineraami, otrzyma si obraz rozpadu kulturowego spoecznoci indiaskich. Pomimo surowych przepisw zdoaem jednak uzyska zgod gubernatora terytorium Amazonas na poruszanie si w rejonie grnego Orinoko. 425 Ekstremalne trudy eglugi Zdawaem sobie spraw z tego, e nie jest to dokument w peni prawo mocny, poniewa tylko Ministerstwo Ochrony rodowiska ma prawo udziela takiej zgody. Wiedziaem jednak, e taki dokument moe si przyda. Liczyem przede wszystkim na pomoc misjonarzy salezjaskich: Andrzeja Smaruj i Giuseppe Bortolego, pracujcych tam od wielu lat w ekstremalnie trudnych dla Europejczyka warunkach. Ojciec Bortoli jest bratem proboszcza z Asiago, grskiej miejscowoci letniskowej, pooonej o p godziny drogi od mojego domu, i wanie dziki niemu dostaem obietnic poparcia i protekcji. I oto teraz, wraz z dwoma- przyjacimi, antropologami Stefano Scandol i Adriano Marchettim, przybijamy do brzegu w Esmeralda, osadzie zaoonej w XVII wieku przez Diego de la Fuente. soce chowa si za drzewami, krwawoczerwone niebo rozpomienia rzek swoim ogniem. Nocujemy w kolegium misjonarzy, gdzie kilkuset modych Indian nawizuje pierwszy kontakt z nasz cywilizacj. Niewiele kilometrw std w kierunku pnocnym, w sercu sawannyj bogatej w rzeki o ciemnych, lecz przejrzystych wodach, wznosi si amfite-T atralnie uksztatowany imponujcy granitowy masyw Duidy, o wysokoci ponad dwch tysicy metrw, pionowych zboczach i z nagim skalisty n| szczytem, ktry nadaje wspaniay wygld caemu krajobrazowi. W gocinie u Yanomami 426 Nie mog jeszcze uwierzy, e udao nam si pokona wszystkie biurokratyczne przeszkody i teraz moemy skoncentrowa si tylko i wycznie na technicznej stronie ekspedycji. Dziki gwarancjom misjonarzy mody onierz Guardia Nacional, moe jeszcze niezbyt zorientowany we wszystkich zarzdzeniach stoecznych, daje nam zezwolenie na wyruszenie w gr Orinoko. Po piciu godzinach docieramy do Mavaca. Humboldtowi, ktrego d poruszaa si jedynie dziki pracy wiose, pokonanie tego samego odcinka zabrao trzy i p dnia. W osadzie yje szeciuset Yanomami, przyzwyczajonych ju do kontaktw z biaym czowiekiem. Salezjanie przyjmuj nas bardzo serdecznie. W czyciutkim pomieszczeniu jemy wspania kolacj, pijemy kaw i rozmawiamy o naszych planach. Ojciec Bortoli poleci wezwa jednego z

Indian, ktry od tej chwili bdzie naszym przewodnikiem. Nazywa si Miguel i naley do podgrupy Tayariteri. Nosi dugie wosy, mwi poprawnie po hiszpasku. Bdzie lojalny i niezastpiony we wszystkich kontaktach z Indianami zapewniaj misjonarze. Oprcz naszego jzyka zna jeszcze par dialektw, ktrymi posuguj si szczepy osiade w grnym biegu Orinoko". Przez dwa miesice bdziemy musieli by absolutnie samowystarczalni, sprawdzamy wic po raz ostatni swoje bagae: ywno, wyposaenie, leki, paliwo, podarki. Zabraem na t wypraw dwanacie maczet i sporo noy, co powinno nam uatwi zawieranie przyjani z tubylcami. Jeden z zakonnikw ofiarowa mi bardzo dokadn map, na ktrej zaznaczone s miejsca, gdzie yj Yanomami, a take trudne do pokonania, niebezpieczne bystrza, z ktrych kade nosi wasn, odrbn nazw. Jestem mu rwnie wdziczny za list najpotrzebniejszych sw, co w rodzaju malutkiego sownika dialektu tayariteri. Opuszczamy wiosk egnani przez wszystkich siedmiu misjonarzy. Do rde Orinoko jest std niewiele ponad dwiecie kilometrw. Wydaje si, e to mao, wkrtce jednak przekonamy si, e to ogromnie duo. Rzeka nagle staje si wsza i pytsza, zaczyna si wi jak alpejski potok, jej nurt jest coraz szybszy i groniejszy. Soce pray bezlitonie. Zatrzymujemy si w malekiej zatoczce, eby rozprostowa koci i przeksi co nieco. Z dungli dobiegaj krzyki map, gwizdy i wiergoty najrozmaitszych gatunkw ptakw. Potnym echem nios si dwiki, woania, melodyjne, a czasami nieprzyjemnie dranice ucho piewy. Obwaowania rzeki, wystawione na silne, przyspieszajce wegetacja 428 flory dziaania soca, przeywaj prawdziwy atak rnego rodzaju pnczy, ktre znakomicie maskuj struktur lasu. Wystarczy jednak przebi si przez ich zason, aby mc rozrni nawarstwiajce si kolejno na siebie poziomy rolinnoci. Przy samej ziemi krluj mchy, trawy, krzewy, ktre rosn w rodowisku wilgotnym i prawie pozbawionym wiata. Drug warstw stanowi podszyt, zoony z maych palm, paproci, a przede wszystkim lian, ktre oplataj si wok pni i rozpinaj pomidzy nimi, sprawiajc, e teren staje si praktycznie nie do przebycia. Te zdrewniae roliny, znacznych rozmiarw i tak wytrzymae, e nie zami si nawet pod ciarem Tarzana, stanowi jeden z najbardziej widowiskowych elementw dungli. Jeszcze wyej s drzewa, ktrym udao si stoczy zwycisk walk o dostp do wiata, a ponad nimi odcinajce si wyranie na tle nieba, wysokie na czterdzieci, szedziesit metrw majestatyczne palmy, wystawiajce swe wielkie, wachlarzowate piropusze na dziaanie soca, jakby chciay upoi si jego ciepymi promieniami. Przez gstw rolinnoci przenika wyblake, widmowe wiato, uwydatniajce ksztaty olizych, tych i czarnych korzeni. Na olbrzymich, powalonych pniach gnijcych od wilgoci, wyrastaj trujce grzyby o metrowej nieraz rednicy, zdumiewajco pikne, zdobne w czerwone lub turkusowe koronki. W lesie tropikalnym toczy si bezustanna walka o przetrwanie. Silniejsze roliny zabijaj sabsze, wykorzystujc je jako pokarm. Zwierzta obdarzone wikszym sprytem poeraj te, ktre s bezbronne. mier jednych daje ycie Innym. Peno tu rolin-pasoytw, ktre yj kosztem innych, czerpi z nich soki i powoli je zabijaj. Zanim wyruszylimy* w dalsz drog, niebo zasnuo si cikimi chmurami i za chwil tropikalna ulewa zacza gwatownie bbni w sklepienie lasu. Po deszczu dungla wydziela intensywny, cierpki zapach, przenikliw wo mchw i grzybw, nad podziw przyjemn, mimo e wiadczy o toczcych si procesach rozkadu. Niestety, pojawiaj si te gste jak mga roje kliwych owadw, ktre zaraz oblepiaj nasze wilgotne ciaa. Im dalej w gr rzeki, tym czstsze staj si zakola i mae bystrza. Kierujemy d ku brzegowi, w pobliu ktrego nurt jest mniej gwatowny. Od czasu do czasu do rzeki wpadaj

mae ruczaje. Mijamy pooon na lewym brzegu osad El Platanal. Nazw t nadaa jej jedna z francuskich ekspedycji, poniewa znajdowaa si tu plantacja duych, przeznaczonych 429 do smaenia i pieczenia bananw, po hiszpasku platanos. Jednake Yanomami nazywaj sw wiosk Majekodo-Tedi. Majekodo to w ich narzeczu Orinoko, tedi za bd teri oznacza stae obozowisko. Na brzegu pokazuj si tubylcy, ktrzy krzycz, miej si i gestykuluj. Nie zatrzymujemy si, poniewa zaley nam na pokonaniu jak najduszego odcinka trasy. W tym miejscu rzeka ma zaledwie dwiecie metrw szerokoci i zaczynaj si prawdziwie niebezpieczne progi. Silniki pracuj pen moc, by pokona szybkie, pene zawirowa prdy tworzce si midzy sterczcymi z wody pojedynczymi skaami. Teren szapono", wsplnego domu Yanomami Spieniona wodai oguszajcy haas zapowiadaj Raudal des Guaharibo*, przecinajce Orinoko zapor z granitowych ska, istne Supy Heraklesa. Katarakta rozdziela liczne wysepki i skaliste pycizny. Skoczyy si wakacje, od tej chwili zaczyna si powana przygoda. Na mapie zaznaczono wiele trudnych do przebycia miejsc na rzece: kaskady Codazziego, Dieza de la Fuente, bystrza Wytonych Si, El Sombrerazo, Montserrat, Culebra itd. Rozbijamy obozowisko na najwikszej z wysp. Mokre gazie pal si z trudem, wysyajc w niebo delikatny piropusz dymu. Niskie, zduszone pomienie owietlaj tylko najbliszy skrawek terenu. Z dungli dobiegaj coraz to inne, niewiadomego pochodzenia odgosy. Po zawieszeniu hamaku, pachty przeciwdeszczowej i moskitiery id z Miguelem na poszukiwanie najlepszego przejcia dla naszej odzi. Nagle cisz przeszywa huk grzmotu i po chwili z czystego nieba spada gwatowny deszcz, zacina wciekle, amic gazie i odzierajc drzewa z lici. Wczesnym rankiem, po podniesieniu si mgy, zaadowujemy baga na plecy i ruszamy pieszo, torujc sobie maczetami drog wrd gstej rolinnoci i pilnie baczc, by nie oddali si zbytnio od brzegu. W cigu siedmiu godzin pokonujemy odcinek nie duszy ni dwa kilometry. Potem musimy pomc naszemu mechanikowi i jego pomocnikowi w przecigniciu odzi przez wskie, pene wirw przesmyki. * Raudal (hiszp.) progi i bystrza. 431 Po poudniu tego samego dnia jeszcze dwa razy musimy wyadowywa bagae i przenosi je kilkaset metrw ldem. Wiele wysiku wymaga te przepchnicie t sam drog odzi. Podkadamy pod ni pnie, po ktrych lizga si jak po kolejowych podkadach. Gorca, lepka wilgo pokrywa kady milimetr naszej skry. Znw pyniemy, ale niedugo. Zrobio si pno i trzeba znale jakie miejsce na nocleg. Jeszcze godzina pracy i nareszcie moemy zje i odpocz. Zapada noc, panuj egipskie ciemnoci. Leje, jakby nigdy nie miao przesta, jakby zaraz mia nadej koniec wiata. Spogldamy co chwil w stron rzeki, ktra niebezpiecznie przybiera. Rano, kiedy ju jestemy gotowi do dalszej drogi, skada nam wizyt trzech krajowcw, wyranie podnieconych nasz obecnoci. S uzbrojeni w uki, strzay, ale nie wydaj si nastawieni wojowniczo. Shori, shori!" przyjaciele, przyjaciele witamy si z nimi i dajemy im nasz maczet oraz dwa noe. Take i dzi pokonujemy niezbyt wiele kilometrw. Wielokrotnie rozadowujemy d. Bez obcienia atwiej jest pokona odcinki spienionej wody, z ktrej wystaj wielkie, gadkie i lnice gazy. Pniej, w miejscu, gdzie rzeka wygina si na ksztat litery s", gigantyczna bariera skalna, Penascal, cakowicie zagradza drog. Przed stuleciem zatrzymaa si tu ekspedycja Chaffanjona, w przekonaniu, e wanie std bierze pocztek Orinoko. My wiemy, e potrzeba jeszcze wiele dni, aby dotrze do rde. Nie zdoalimy tego dnia pokona tej

przeszkody, zatrzymujemy si wic na noc w jej pobliu, ale oguszajcy haas nie pozwala nam zmruy oka. Kiedy na Borneo baem si, eby nie zabdzi, tutaj natomiast niepokoi mnie myl, e moemy rozbi d i znale si w tych ostpach bez rodka transportu. Na razie czas dziaa na nasz korzy. Jest poowa padziernika, deszcze staj si coraz rzadsze, wody Orinoko opadaj i ich poziom jest ju wystarczajco niski, by uspokoi nieco niebezpieczne progi i wodospady. Wsplnymi siami przepychamy pirog przez kolejne skalne progi, pniej wyrasta przed nami wodospad i musimy szuka nowej drogi na grzskim i liskim brzegu pokrytym warstw czerwonej gliny. Zaczynaj nam ciy zmczenie, osamotnienie i trudy oraz wiadomo, e w kadej chwili moemy spotka wojowniczych Indian. Posuwamy si naprzd w napiciu, pojawiaj si wtpliwoci, czy uda nam si pokona oczekujce nas jeszcze przeszkody. Oczywicie wiedzielimy, e wyprawa w gr Orinoko to nie spacer, ale szczerze mwic sam nie spodziewaem si, e droga do tego stopnia bdzie najeona trudnociami. Musz uwaa na moich towa-rzyszy i w razie potrzeby podnosi ich na duchu, chocia waciwie dobrze ich znam i myl, e oka si wystarczajco odporni. Miejscami rzeka ma ju nie wicej ni dwadziecia metrw szerokoci. Podczas krtkiego postoju, jaki zrobilimy na maej polance, po cichu zbliaj si do nas trzej nadzy Indianie. Pocztkowo stoj bez ruchu, pniej zaczynaj krzycze i wymachiwa w nasz stron ukami. Jeden wymierza strza prosto we mnie. Zazwyczaj tubylcy zachowuj si w ten sposb, kiedy chc kogo zastraszy, nie sposb jednak przewidzie, jakie s ich prawdziwe zamiary. Ostentacyjnie podnosimy rce do gry, eby ich nie niepokoi. Miguel zaczyna oywion przemow, ktra cignie si przez dugie minuty. Gocie opuszczaj bro, a nasz towarzysz wyjania nam, e mczyni nale do jednej z grup Tayariteri, ktra praktycznie nie ma adnych kontaktw ze wiatem zewntrznym. Zlecam naszemu przewodnikowi zadanie prowadzenia pertraktacji, majcych na celu umoliwienie nam zblienia si do tubylczej wsplnoty. Dwaj mczyni odchodz, by powrci nastpnego dnia, tym razem w licznym towarzystwie. S do natrtni, ciekawscy, bez skrpowania podchodz do odzi, dotykaj nas, zaczynaj zabiera rne lece na wierzchu przedmioty. Miguel grzecznie, ale stanowczo wyjmuje im to wszystko z rk. Musimy uwaa, poniewa Yanomami, tak samo jak inne prymitywne ludy, w zasadzie" nie znaj pojcia wasnoci. O ile kradzie uchodzi za co nagannego, o tyle zagarnicie cudzych rzeczy przemoc uwaane jest za naturalne i uzasadnione. Indianie daj znak, e moemy pyn do ich osady i wskazuj nam may, niemal niewidoczny ruczaj, istny tunel w gstwinie rolinnoci. Wkrtce opuszczamy go i dalsz cz drogi odbywamy piechot. Jest duszno i parno. cieynka pogrona w pmroku jest botnista i czsto zablokowana pniami wielkich powalonych drzew, ktre musimy obchodzi, naraajc si na nieustanne ukucia ostrymi krzakami. Wreszcie docieramy do oazy pierwotnego wiata. Dzieci uciekaj z krzykiem do rodzicw, ktrzy nie przejawiaj adnego zainteresowania niespodziewanymi gomi. Jednak w cigu kilku minut atmosfera ulega zmianie. Indianie cisn si wok, okazujc swe zadziwienie naszymi wsami i wosami na piersiach. Zdumiewa mnie, jak szybko potrafi 432 433 zmienia wyraz twarzy,* ktra w mgnieniu oka z umiechnitej przechodzi w zaniepokojon lub gron. Niemal si musimy broni swoich bagay a do czasu, gdy Miguelowi uda si odnale tusziaua, wodza plemienia 0 dwicznym imieniu Rohariwe, ktry przyjmuje nas, nie przestajc buja si w hamaku. Jego surowa twarz nie zdradza adnych emocji i dopiero po duszej chwili wdz oznajmia, e w tym szaponie nie stana jeszcze noga Europejczyka. W jego rce skadamy nasze dary:

maczety, garnki, kolorowe paciorki, yki, haczyki. Jednak pomny rady ojca Smaruj, ktry zaleca nawizanie wymiany towarowej, aby nie przyzwyczaja tubylcw do bezpatnego otrzymywania prezentw, proponuj wodzowi cae nasze bogactwo w zamian za kilka ukw, strzay, koszyki wyplatane z wkna rolinnego i ozdb z kolorowych pir. Nasz tumacz owiadcza, e zostalimy zaakceptowani przez wsplnot 1 dopki cieszymy si yczliwoci naczelnika, nikt nie omieli si nas dotkn. Jestemy w szaponie, wielkim wsplnym domu Yanomami, o charakterystycznym kolistym ksztacie i rednicy przynajmniej 50 metrw. Nie ma tu ciany zewntrznej ani przegrd oddzielajcych od siebie miejsca zamieszkiwane przez poszczeglne rodziny. Pokryty plecionk z palmowych lici jeden olbrzymi dach przypomina wielk wiat. Uderza mnie funkcjonalno tej konstrukcji, jej doskonae dostosowanie do potrzeb ycia spoecznego, gwarantujce poczucie bezpieczestwa pord dzikiej dungli. yje tu kilkadziesit rodzin, kada skupiona wok wasnego ogniska. Na supach podtrzymujcych dach wisz kosze, koczany, wizki tytoniowych lici, kicie bananw, rozmaite przedmioty nalece do poszczeglnych rodzin. Znajdujcy si w samym rodku dziedziniec, uporzdkowany i bar dzo czysty, jest nieco wzniesiony. Sie kanalikw odprowadza wod na zewntrz, co zapobiega tworzeniu si w tym miejscu bota. Zaczynamy rozlokowywa nasze bagae, rozwiesza hamaki i moski-tiery; zaciekawione oczy tubylcw ledz kady nasz ruch. Jaki chopak rozpala dla nas ognisko, po chwili ukada obok niego stosik patykw. Wok zaczyna si unosi zapach palcego si drewna. Adriano potyka si o swj worek, co wywouje u naszych ssiadw takie salwy miechu, e psy, ktre ju spokojnie spay, nagle budz si i zaczynaj szczeka. Z biegiem czasu zainteresowanie nasz obecnoci sabnie i wreszcie moemy porusza si swobodniej. Na lewo od miejsca, ktre pozwolono nam zaj, jaka kobieta karmi piersi niemowl, dwjka innych dzieci uczepia si jej ng. Na prawo sta 434 Ten Indianin nie zetkn si jeszcze z nasz i y wilizacj ruszka piecze zawinite w licie jedzenie. Na zewntrz, w odlegoci paru metrw, siedz dwaj osobnicy. Maj charakterystyczne tonsury na rodku gowy, podobne do tych, jakie nosz franciszkanie. S zajci wdychaniem halucynogennego proszku*zwanego epena. Jeden z nich przytyka do nozdrza dug rurk, jego towarzysz bierze gboki wdech, po czym wdmuchuje ma dawk narkotyku bezporednio do drg oddechowych kolegi. Tamten wstrzsa si, mruy oczy, zanosi si niepohamowanym kaszlem. Obydwaj znajduj si ju w stanie silnego podniecenia. Maj byszczce, zazawione oczy i nieobecny wzrok. Z nosa i ust wycieka im zielonkawa lina. Uywanie tej substancji, do rozpowszechnionej w poudniowo--amerykaskiej dungli, jest czci magicznego rytuau, ktry ma na celu przywoanie duchw zwierzt i rolin i wprowadzenie ich do wasnego ciaa w celu uzyskania od nich pomocy lub pozbycia si choroby. Szamani wdychaj ten rodek halucynogenny, aby pod jego wpywem odbywa mistyczne podre" do nieba, przepowiada przyszo, odkrywa przyczyny 435 chorb; wojownicy stosuj go dla wzmocnienia swej siy, a myliwi po to, by sobie zapewni obfit zdobycz.

Proszek do wdychania uzyskuje si z kory lub nasion pewnych rolin. Proces przygotowania jest do skomplikowany, obejmuje midzy innymi suszenie na socu, a nastpnie w pobliu ognia. Pniej otrzymany w ten sposb produkt w kolorze popielatozielonym rozciera si w doniach na proszek i wsypuje do bambusowych pojemnikw. Przed zachodem soca zostajemy zaproszeni na kolacj do naczelnika, ktry jest zarazem miejscowym czarownikiem. W czasie pokoju sprawuje on nieograniczon wadz, rozdziela wsplnie upolowan zwierzyn, rozsdza spory, kieruje budow szaponu, jest przekazicielem tradycji i porednikiem midzy ludmi a siami nadprzyrodzonymi. W okresach wojen natomiast, ktre s wrd tubylcw bardzo czste, dowdztwo obejmuje jeden z wojownikw, wybrany spord najsilniejszych i najodwaniejszych mczyzn. Siedzc po turecku, prbujemy przyrzdzonych w dungli potraw. Aby nie obrazi gospodarza, musimy zje opiekane larwy i gsienice. Na szerokich bananowych liciach le kawaki anakondy i twarde jak kamie, cuchnce miso kajmana. Miguel poleca nam dopiero co upolowan map. Kosztujemy, ale mnie i moim dwm przyjacioom lepiej smakuje podpomyk z mki z manioku, zmieszanych z prawie czarnym proszkiem, uzyskanym ze zmielonych mrwek. Odpram si, widzc, e w jadospisie nie figuruje sfermentowana chi-cha, rozpowszechniony w Amazonii napj alkoholowy, do wypicia ktrego wielokrotnie zmuszay mnie okolicznoci. Najczciej robi si j z manioku, duej bulwy roliny uprawianej w caej strefie tropikalnej. Kobiety z wioski uj gotowane bulwy, a nastpnie wypluwaj je do naczynia, w ktrym ulegaj fermentacji. Po kilku dniach zawiesina jest gotowa, mona rozcieczy j wod i wypi. Stefano i Adriano przeywaj chwile euforii. Prawd mwic, nie spodziewali si, e mona jeszcze spotka spoeczno nie skaon adnymi zewntrznymi wpywami, ktra yje w cakowitej izolacji od wiata, w oazie chronionej przez odlego i niedostpno otaczajcych j terenw. Take dla mnie jest to fascynujce zanurzenie si w prehistori. Moi przyjaciele atakuj Miguela tysicami pyta, chc dowiedzie si wszystkiego o tym plemieniu, ktre do dzi yje tak, jakby nadal trwaa epoka paleolitu, nie zna obrbki metali ani nawet nie wyrabia narzdzi z kamienia. Mimo e ich siedliska znajduj si w pobliu rzek, Yanomami nie na436 uczyli si budowa czen ani tratw, nie potrafi nawet pywa. Do dzi rozpalaj ogie, pocierajc o siebie kawaki drewna dzikiego kakaowca. Nie znaj i nie uywaj adnych instrumentw muzycznych. W czasie walki porozumiewaj si, wydajc jednosylabowe okrzyki i z tego powodu inni Indianie nazywaj ich pogardliwie guajaribos, czyli wyjce mapy. A jednak i oni maj sw wasn kultur, rygorystycznie przestrzegany kodeks moralny, silnie rozwinity instynkt rodzinny i wsplnotowy. Znaj lecznicze waciwoci zi, glinek i pleni oraz trujce dziaanie rolin, ktre wykorzystuj w mylistwie i owiectwie. Yanomami s plemieniem pkoczowniczym. yj w miejscach z trudem wydartych nieprzebytej dungli, a ich osady oddalone s od siebie o cae dni mudnego marszu. Kiedy okoliczne zasoby zostan wyczerpane, wsplnota migruje i zdarza si, e zmienia miejsce pobytu co trzy, cztery lata. To prawda, e Yanomami zbieraj i jedz lene owoce, ale jest rwnie prawd, e uprawiaj wiele jadalnych rolin. yj z mylistwa, uywajc do polowania ukw i dzid. owi ryby, posuwajc si niekiedy do zatruwania wody za pomoc specjalnych zi i kory; funkcj sieci peni wielkie kosze. Nie hoduj zwierzt na miso, udao im si natomiast udomowi wiele lenych stworze, zwaszcza ptakw, ktrych pir uywaj do ozdoby. Dla ozdoby dziewczta przekuwaj skr cieniutkimi biaymi patyczkami: jeden przechodzi przez nozdrza, drugi przez rodek dolnej wargi, a jeszcze dwa inne zdobi oba kciki warg. W

przekutych maowinach usznych nosz kwiaty, mae wizki zi lub lici albo kolczyki wykonane ze zwierzcych zbw. Indianie maluj ciaa barwnikami rolinnymi. Czarny jest kolorem wojennym, czerwony i fioletowy towarzysz witom i obrzdom. Zazwyczaj warstwa ezerwonego barwnika suy jako ochrona przed ukuciami licznych owadw. Wszyscy maj zdeformowan doln warg od trzymania midzy zbami a jej wewntrzn stron waeczka z tytoniu ugniecionego z popioem, ktry daje si nawet maym dzieciom. Nikt tu natomiast nie pali ani nie pije pynw poddanych fermentacji. Yanomami przestrzegaj licznych tabu, s zawsze czujni, obawiajc si ataku zych duchw albo mieszkacw pobliskich wiosek. Przyczyn napaci tych ostatnich bywaj prawie zawsze oskarenia o czary albo pragnienie odwetu. S one uwaane za zwyciskie wtedy, gdy agresorom udaje si zabi przynajmniej jednego czowieka i uciec, nie pozwoliwszy si 437 Epena", tradycyjny rodek odurzajcy rozpozna. Wojna zawsze toczy si bez spotkania twarz w twarz, polega na urzdzaniu zasadzek albo napadach o s'wicie na pogrone jeszcze we nie szapony. Na og zabija si jedynie mczyzn, oszczdzajc kobiety i dzieci. Bardzo czsto mode kobiety s porywane, by sta si wspln wasnoci wszystkich mczyzn, zarwno wolnych, jak i tych, ktrzy ju maj ony. Nierzadko ch zaspokojenia popdu pciowego popycha modych do wyruszenia na wojn przeciwko ssiadom. W 1956 roku wiat pozna niewiarygodn histori Heleny Valero, kobiety krwi hiszpaskiej, ktra zdoaa uciec od Yanomami 24 lata po tym, jak zostaa przez nich porwana. Jej opowie, spisana przez woskiego antropologa Ettore Biocca, jest wyjtkowo cennym dokumentem naukowym o yciu w dungli ogldanym od wewntrz, oczami ludzi, ktrzy uwaaj biaych za swych odwiecznych wrogw, przynoszcych im choroby i mier. Bya to opowie o wiecie, jakiego z ca pewnoci nigdy nie pozna aden biay. ycie Indian pynie w zupenie innym wymiarze czasu, nie istniej dla nich pojcia takie, jak wczoraj albo jutro. Tu trwa wiecznie dzi, ze wszystkimi swymi niebezpieczestwami. Znaj liczby jeden, dwa i trzy, potem okrelaj wszystko sowem bruka, czyli duo. Maestwa zawierane s midzy mieszkacami pobliskich szapo438 Nocleg w indiaskim szapono nw. Mczyzna moe mie dwie lub nawet trzy ony, wwczas ustala si midzy nimi hierarchiazawsze najstarsza kieruje pozostaymi. Mwienie o wiernoci w odniesieniu do spoecznoci, w ktrej m nieraz odstpuje on modszym braciom albo wanemu gociowi, mogoby si wydawa pozbawione sensu. Tymczasem wcale tak nie jest. Niektre rodzaje niewiernoci s wrcz usankcjonowane przez plemienne prawa, na przykad wtedy, kiedy kobieta chce urodzj dziecko, a jej m jest bezpodny. Niewierno kobiety zawsze staje si powodem napi wewntrz grupy. Kiedy zostaje odkryta, ona dostaje baty, a zraniony na honorze m bije si z jej kochankiem, okadajc go grubym kijem po gowie. ycie w lesie tropikalnym nie jest idyll, umiera tu co drugi noworodek. Klimat rwnikowy jest zabjczy, a dungla pena puapek. Szerz si infekcje pokarmowe i zakaenia pasoytami. Macierzystwo jest cik prb, kobiety przedwczenie si starzej, tylko nieliczne doywaj okresu menopauzy. Czterdziestoletni mczyzna uwaany jest za starszego plemienia. rednia dugo ycia nie przekracza trzydziestu lat. Najwiksz obraz Yanomami jest powiedzenie mu, e boi si mierci. Chory zawsze jest tu otoczony powszechn trosk, moe liczy na wszelk pomoc, jak jest w stanie zapewni mu prymitywna wsplnota. Kiedy kto umrze, jego zwoki poddaje si kremacji. W czasie obrzdu 439

Beztroski ywot wsplnoty Yanomami krewni nieboszczyka wykonuj przejmujcy taniec, rzucajc w pomienie nalece do niego uki, strzay, ozdobne kosze. Pniej wypraone koci rozciera si na proszek w modzierzu i w takiej postaci dodaje do papki z bananw, ktr podczas wsplnotowego rytuau spoywaj krewni i przyjaciele zmarego. Kiedy na wiat przychodzi zdeformowane dziecko, czsto zostaje zabite. Podobny los spotyka take jedno z blinit, poniewa matce niezwykle trudno jest wykarmi dwoje niemowlt. Rodzice bardzo kochaj swoje potomstwo i ucz je odwagi. Dzieci maj obowizek oddawa kady otrzymany cios, zgodnie z zasad: ugryzienie za ugryzienie, cios za cios. Nie dopuszcza si przebaczenia. Takie wychowanie, prowadzone od najwczeniejszych lat, wpaja im elazne prawa, od ktrych nie odstpi przez cae ycie. Ognisko napenia dymem cae poddasze i powoli ogrzewa chodne, mocne powietrze. O tej porze szapon jest niewidocznym punktem w dungli, kropl wody w zielonym oceanie. Nadzwyczajna przygoda zmusza mnie do refleksji. Czuj si tutaj intruzem, podarowane przedmioty s w jakim sensie przyczynkiem do zmiany tradycyjnego stylu ycia Indian. Najlepsz metod obrony ich tradycji byoby omijanie ich z daleka, kady bowiem, kto do nich trafia, stanowi potencjalne zagroenie. Oblicza si, e na terytorium o powierzchni 15 000 km2, na granicy Wenezueli z Brazyli, yje dzi okoo 20 tysicy Yanomami, podzielonych na sto klanw. Jak dugo jeszcze zdoaj przetrwa zagubieni w czasie? Gwatowny proces wywaszczenia terytorialnego, poczony z dewastacj rodowiska, zapocztkowan przez budow drg, wyrb lasw, potem kontynuowan przez garimpeiros, jest ogromnym zagroeniem dla tubyl440 cw, ktrzy potrzebuj duych przestrzeni do ycia. Pomimo wysikw wielu midzynarodowych kampanii solidarnociowych majcych na celu obron Yanomami, ich los jest, niestety, przesdzony. Wprawdzie rzd Wenezueli stworzy w grnym Orinoko ogromny, bo liczcy 4 600 000 hektarw, Rezerwat Biosfery Parima Tapirapeko, zamknity dla wszelkich wizyt, ale wadze brazylijskie nie s w stanie zahamowa fali najedcw. Przytoczeni nadmiarem wrae opuszczamy naszych nowych przyjaci. Kiedy rankiem wsiadamy do odzi, grupa mczyzn z przewieszonymi przez szyj hamakami z wkna z lici palmowych i nieodcznymi ukami oddala si gsiego, niknc po chwili w pmroku swego wiata: zielonej, wilgotnej, zacignitej mg dungli. Poszli na polowanie czy moe na wojn? Nie dowiemy si ju tego nigdy. Niestety, nasza ekspedycja zaamuje si. Rezygnujemy z dalszych ambitnych planw, na nic bowiem tutaj zdaje si dowiadczenie, determinacja, dyscyplina czy instynkt. Po konsultacji z naszymi gospodarzami Miguel jest zdania, e nie mamy ju szans na powodzenie pierwotnych zamierze. Mona by wprawdzie stara si zbliy do rde Orinoko, by moe nawet do nich dotrze, ale deszcze nieoczekiwanie si skoczyy i zbyt niski poziom wody skazaby nas na utkwienie na pyciznach rzeki, skd powrt byby moliwy tylko za pomoc migowca, co oczywicie nie leao w naszym programie. Wszystkie moje wyprawy, ktre realizuj daleko od cywilizacji, s przygotowywane w najdrobniejszych szczegach, tak aby nawet w sytuacjach ekstremalnych zmniejszy do minimum nieprzewidziane niespodzianki i mc liczy na sukces. Planuj dokadnie cay program, rozwaam problemy logistyczne i przede wszystkim staram si dobra kompanw na odpowiednim poziomie, majcych takie jak ja motywacje. Oczywicie nie wszystko mona

przewidzie, a* kaprysw klimatu szczeglnie, i zawsze jestem przygotowany na niespodzianki spowodowane przez pogod, stan zdrowia uczestnikw bd inne wysze czynniki. ElPlatanall994 Tepui Conan Doyle'a f Niektre ugrupowania ekologiczne w Wenezueli, wsparte raportem GIDA, Komisji Lenictwa Uniwersytetu w Caracas, ujawniaj dramatyczn sytuacj unikatowego tworu natury - tepui Roraima. Tepui to niezwyke, izolowane i nie do koca zbadane, potne masywy skalne o paskich wierzchokach, wznoszce si pionowymi, prawie kilometrowymi cianami ponad dziewiczy las amazoski. 442 Na ich prawie cakowicie niedostpnych wierzchokach wyksztacio i wiele osobliwych form wiata rolinnego i zwierzcego nie spotykanych 'cizie indziej. Wedug naukowcw te nalece do najstarszych na wiecie ormacje geologiczne s jedn z ostatnich biaych plam na naszej planecie. Tych gr stoowych jest ponad 50 i niczym archipelag rozcigaj si na poudniowym wschodzie wenezuelskiej wyyny Gra Sabana. Tylko nieliczne zostay dotknite ludzk stop, nie zapuszczali si te nigdy na skalne oazy przesdni tubylcy Pemon, bo jak gosi legenda, kraina ta jest miejscem zamieszkania krlowej Kuin, matki ludzkoci. Nawet desperackie wyprawy konkwistadorw hiszpaskich, poszukujce w dorzeczu Orinoko krain niezmierzonych bogactw Eldorado, nie spenetroway tego regionu. Roraima to tepui najwyszy (2810 m n.p.m.) i praktycznie jedyny dostpny dla turystyki. Co roku na jej szczyt dociera ponad tysic osb. Skutek jest fatalny, bo masowy najazd przybyszy, przy braku jakichkolwiek infrastruktur, niszczy w sposb nieodwracalny delikatn rwnowag biologiczn pomnika przyrody, stanowicego wsplne dziedzictwo ludzkoci. Piracka dziaalno przewodnikw, wysypiska mieci, pozostaoci ognisk, rozbudowany szlak turystyczny, wywz krysztaw kwarcu, pozostawione na skalnych cianach napisy, wydeptanych kilkanacie kilometrw cieek, to wszystko unicestwia rodowisko naturalne, ktre na wiecie nie ma sobie podobnych. Pierwsi eksploratorzy, zaintrygowani mitem skarbw, cignli w ten region na pocztku XIX wieku. Robert i Richard Schomburgk, wpadli na ten lad po przeczytaniu XVI wiecznej relacji sir Waltera Raleigh, niestrudzonego poszukiwacza Eldorado: Widziaem z bardzo daleka Krysztaow Gr, ktra wydaa mi si wielk dzwonnic. Borreo, mj towarzysz podry, powiedzia mi, e na szczycie znajduj si diamenty i inne drogocenne kamienie. Podobno mona je dostrzec ju ze znacznej odlegoci. Lecz co znajdowao si na grze, nie wiem ani ja, ani on, podobnie zreszt jak nie wiedzia, jak mona by byo dotrze na wierzchoek, pokonujc nie tylko ogromne trudnoci wspinaczki, ale take wrogo tubylcw". Kiedy bracia Schomburgkowie dotarli do podna tepui Roraima, utwierdzili si w przekonaniu, e jest to wanie synna Krysztaowa Gra, ale nie byli w stanie wspi si na ni. W 1884 roku przybya do Wenezueli, subwencjonowana przez Royal Geographical Society, ekspedycja Everarda Im Thurma i Harry'ego I. Perkinsa, ktra po omiu tygodniach przedzierania si przez dungl, zdoaa zdoby szczyt mitycznego kolosa. Wprawdzie 443 nie znalaza tam ani zota, ani drogich kamieni, ale zebraa wiele archaicznych gatunkw rolin, ktrych odkrycie zadziwio wiat botaniczny. Ich relacja z tajemniczego i baniowego

terenu, zostaa zoona na forum Krlewskiego Towarzystwa Geograficznego w Londynie. Wykorzysta j sir Conan Doyle do napisania przygodowej opowieci, pod frapujcym tytuem wiat zaginiony, ktrej gwny bohater profesor Challenger staje oko w oko z przedpotopowymi dinozaurami. Ona z kolei staa si pierwowzorem filmu Park Jurajski Stevena Spielberga. W 1912 roku twrca literackiej postaci Sherlocka Holmesa pisa: Istniej miejsca na wiecie, ktre zostay takimi, jak wygldaa Ziemia w pradawnej epoce. Dociera si tam po dugich dniach uciliwych wdrwek, przemierzajc gstwiny dziewiczych puszcz, eglujc po niespokojnych rzekach, nie zaznaczonych na adnej mapie. A w pewnym momencie na horyzoncie zarysowuje si ogromny masyw skalny koloru poncej czerwieni. Cylindryczna gra o gadkich cianach, perfekcyjnie strzelistych, jest niedosina. Ewolucja istot prehistorycznych na tym olbrzymim paskowyu, z wierzchokiem o przedziwnej skalistej formie, zostaa cakowicie zatrzymana. W grnych czciach wci yj gigantyczne i monstrualne zwierzta, ktre nale do zamierzchych czasw naszej planety". Wanie tu jestem. Na tle lazurowego nieba, pord pofadowanego paskowyu, dominuj izolowane gry stoowe. Spowite gstym caunem kotujcych si kbiastych obokw, sprawiaj wraenie, jakby byy cite jak olbrzymi pi. Dugi na 30 kilometrw podest szczytowy Roraimy, stanowicy granic Wenezueli z Gujan i Brazyli, ma w sobie co z przedpotopowego wiata. Oderwany od cywilizacji doznaj autentycznych emocji, kolejny raz w yciu korzystam z przywileju, ktrego mao kto dostpi. Podziwiam najbardziej zagadkowy i tajemniczy krajobraz, na jaki natknem si w moich wieloletnich wdrwkach. Pospny i dziki pejza przypomina martw planet. Wok, pord poszarpanej, matowej czerni skalistej powierzchni, rozsiane s labiryn ty, gbokie niedostpne rozpadliny, zwane grietas, i cyklopowe, budzu-zachwyt fantasmagoryczne ksztaty wymodelowane w skaach przez erozj. Niektre z nich przywouj na myl sylwetki ludzi, inne, pene ekspresji formy maj co z monstrualnych potworw z epoki zamierzchych czasw, Mona odnie wraenie, e te skamieniae, dziwaczne stwory ockn si z.i chwil z gbokiego snu i oywi t krain. Nieustannie przesuwajce sic mgy potguj jeszcze bardziej atmosfer niezwykoci i niesamowitoci. 444 W jednym z uskokw, w cieniu wielkiego kamienia, gdzie teren jest bardziej wilgotny, ukazuje si miniaturowa oaza rolin o niesychanych barwach i ksztatach. Kady tepui ma wasn specyfik i jest wiatem w sobie, przekonujcym dowodem wielkich moliwoci ewolucyjnych, posiadajcym swoiste cechy adaptacji w nadzwyczaj delikatnym ekosystemie. Na Roraimie, spord dwch tysicy gatunkw rolin, gwnie mchw i porostw, samowystarczalnych i pasoytniczych, wikszo to endemity. Nie bez powodu wadze krajowe, aby unikn szkd, odmwiy Spielbergowi realizacji Parku Jurajskiego w tym naturalnym rodowisku dinozaurw. Wykorzystuj dobre wiato, aby sfotografowa na tle surowego krajobrazu, podkrelonego przez poczerniay od grzybw i glonw piaskowiec, grupki rdzawego koloru drzewek Bonnetia roraimae wysokich na 2 metry, nastpnie barwn koloni misoernej roliny Eliaphora nutans. ywi si substancjami azotanowymi, trawic insekty, ktre nieopatrznie wylduj we wntrzu jej kielicha. Rzuca si w oczy kwitnca na to, misista Stegolepis guianensis zakotwiczona w oczku wodnym na litym podou, dalej podobna do ryczki grskiej Orectanthe sceptrum i subtelna Drosera roraimae lure. W skalnym zagbieniu, pord delikatnego kobierca mchw, rozkwita Schefflera rugosum. Troch dalej, na dnie gbokiego kanionu, ronie bujny zagajnik duych paproci przywodzcy na myl archaiczn sceneri sprzed milionw lat. Operator Discovery Channel nie traci chwili, aby sfilmowa

szczeglnie godne uwagi okazy, a takim jest Lomarie schom-burghii, z rodziny paproci, obecnych ju 120 milionw lat temu na obszarze prakontynentu Gondwana. Co za dotyczy ycia zwierzcego w tym jedynym i niepowtarzalnym wiecie, to Raul, dziennikarz stoeczny, a nasz samozwaczy paleontolog, wyrnia skaln sylwetk naturalnej wielkoci dinozaura Pterodactil wyjtego ze stron wiata zaginionego. Bardziej na prawo wida jeszcze jednego straszliwego jaszczura z rozbudowanym grzbietem. Ale tak naprawd to tutaj spotyka si gwnie insekty i inne bezkrgowce. Reprezentantem pazw jest malutka ropucha Oreophrynelle uelchi, niezdolna do skakania. Jej czarny kolor pozwala lepiej wykorzysta w cigu nieustannie pochmurnych dni sabe promieniowanie soneczne do podniesienia temperatury organizmu, ktrego saba przemiana materii jest take przyczyn jej powolnego poruszania si. Widoczne s kolibry i miejscowa odmiana jerzyka. Na szczytach odludnych tepui, tak jak na niektrych wyspach na oceanie, pooonych daleko od kontynentu, ewolucja kadego gatunku 445 zwierzcego i rolinnego przebiegaa wasnym rytmem. Pionowe ciany uniemoliwiay wikszoci gatunkw i zarodnikw okolicznej flory dosignicie wierzchokw. Cakowit izolacj podtrzymuje take zdecydowana rnica klimatu pomidzy podnem o gstej rolinnoci tropikalnej a szczytami, gdzie noc temperatura spada do prawie zera. Nieoczekiwanie przebijaj si palce promienie zamglonego soca i musz zdj ciep kurtk. Kuje w oczy intensywny blask, spotgowany przez krysztay grskie poyskujce niczym diamenty. Po kwadransie pojawia si porywisty wiatr i przenikliwe zimno zmusza do ponownego okrycia si. Potem nadciga mawka, przechodzi w ulew z piorunami i po raz kolejny dzi powracaj zway cikich chmur. Chodna wilgo przenika do szpiku koci. W cigu roku odnotowuje si niebywa, bo dochodzc nawet do 4000 mm, ilo opadw. Wody spadajce wielosetmetrowymi huczcymi wodospadami zasilaj trzy najwiksze rzeki kontynentu: Orinoko, Amazonk i Essequibo. Z urwiska nad poszarpan krawdzi mona dostrzec Auyan Tepui, naturalny cud wiata. Sw saw zawdzicza temu, e z jego szczytu wytryska najwyszy wodospad wiata: Salto Angel, 979 metrw wysokoci, czyli 15 razy wicej od synnej Niagary. Z powodu grietas, poruszanie si po Roraimie jest niebywale uciliwe oraz niebezpieczne. Pokonanie 100 metrw w linii prostej wymaga czsto przejcia kilometra. Ale opaca si. Po wielogodzinnym forsownym marszu, okrajc rozpadliny, osigamy Proa", pnocny kraniec Roraimy, do zudzenia przypominajcy dzib olbrzymiego tankowca przebijajcego si przez wiecznie skbione chmury. Oszaamia imponujcymi kaskadami spadajcymi w przepa, wyzierajca spod mgie sylwetka majestatycznego masywu Kukenan, oddzielonego od nas gardziel wypenion gstymi oparami. Obok niego tkwi Yuruani i Wedaka Puiapue, atwy do rozpoznania ze wzgldu na charakterystyczny ksztat walca. Zagadkowa jest historia tego osobliwego regionu. Wedug teorii Carlosa Schuberta gry stoowe, rozcigajce si na tzw. Tarczy Gujaskiej, s formacjami skalnymi zrodzonymi przed erozj ska osadowych 0 gruboci dochodzcej do 3000 m, uformowanych 2 miliardy lat temu na obszarze cokou kontynentalnego Gondwana. Po rozczeniu si Ameryki 1 Azji, ktre nastpio 200 milionw lat temu, w czasach rozkwitu dinozaurw, olbrzymie osady zostay rozbite i wypitrzone, a potem z czasem ulegy wyranemu rozdzieleniu. Szczeliny rozmyte przez ogromne rzeki 446 Na Gra Jwlunaley l 50 gr Molowych tepuj. Poniej, pobyt na tepui Roraima 0 silnych nurtach, poszerzay si nieustannie, by w kocu stworzy cyklopowe piedestay, rozsiane na obszarze rwnym Polsce. Aby zachowa taki stan rzeczy, w 1962 roku terytorium to przeksztacono w park narodowy, jeden z najwikszych na wiecie (3 000 000 ha).

To ostatnie sanktuarium przyrody usilnie strzegce swoich tajemnic, wci jest ziemi obiecan przyrodnikw. Nie mniej intrygujc od Wysp Galapagos, symbolu wiata endemicznego, klucza ewolucji. Kada wyprawa naukowa na tym terenie odkrywa coraz to nowe gatunki rolin, owadw, zwierzt, w tym rwnie takich, ktre zdaj si mie duo wsplnego z dawno wymarymi gadami. wiadczy to o tym, e rozdzia eksploracji kontynentu poudniowoamerykaskiego nie zosta jeszcze zakoczony. Kilka dni pniej chc sprbowa nowych wrae, pojecha na Salto Angel, najwyszy wodospad na wiecie. Ldujemy w Canaima, maym osiedlu pooonym w sercu selwy i natychmiast rozpoczynamy poszukiwanie odzi, ktra dowiozaby nas do celu. Niektrzy Indianie tumacz, e nie spady tu oczekiwane deszcze i dlatego poziom wody w rzece jest zbyt niski, by mc po niej pywa. Po wielu perswazjach i naleganiach Nazario Rosi godzi si wynaj nam swoj d z silnikiem przyczepnym. La curiara, cikie i masywne czno wydubane z jednego pnia drzewa, dugoci trzynastu metrw, przelizguje si po czerwonawych wodach Carrao. Ta rzadko spotykana barwa wynika z charakterystycznej podwodnej flory koryta rzeki. egluga w sercu krlestwa niepodzielnie panujcej natury, z jej niezwykymi widokami, jest nad wyraz relaksujca. W wodzie, przed dziobem, odbija si masywna sylwetka Auyan Tepui, nazywanej przez tubylcw Krlestwem Boga Grzmotw. W zakolach rzeki, od intensywnego koloru zieleni odcinaj si ywe barwy pir tukanw, a take maych, agodnych kajmanw, ktre w promieniach upalnego soca wygrzewaj si na biaym piasku. Po poudniu, po przebyciu licznych bystrzyc, dopywamy do Wyspy Orchidei, nazywanej tak z powodu niezwykej obfitoci tych kwiatw. Miejsce na nocleg jest wymarzone. Dach i ciany z orchidei, kaskady wielobarwnych motyli, wygodny hamak, dobra kolacja przygotowana przez Nazario. Czeg jeszcze wicej moglibymy zapragn? Skoro wit wyruszamy w dalsz drog. Wkrtce opuszczamy rzek Carrao, by znale si na niespokojnej Churun, penej mielizn, wirw 1 podwodnych gazw. Teraz czciej przebywamy po pas w wodzie ni w cznie. Poziom wody jest rzeczywicie niski i niektre bystrza zmuszaj nas do kolejnego wyadowywania bagay i przenoszenia ich do miejsca, 448 gdzie obciona d moe ju pyn dalej. Mczymy si nieustannym pchaniem i cigniciem pirogi. Coraz to kto si potyka i zanurza cakowicie w wodzie. Andrea zostaje porwany przez gwatowny prd, a my tylko bezradnie moemy obserwowa jego zmagania z ywioem. Uspokajamy si, gdy w oddali widzimy naszego przyjaciela wdrapujcego si na brzeg. 1 tak przebiega nasza podr cay dzie i jeszcze nastpny a do Rotoncito, gdzie wreszcie koczy si wodny etap. Teraz kroczymy krt, ciemn ciek, pod zielonym sklepieniem, pen liskich korzeni drzew. Liany i fikusy opasuj w miertelnym ucisku wielkie pnie drzew, a na tych, ktre czas powali na ziemi, wyrastaj grzyby i gnied si zastpy arocznych mrwek. Wszystko, co nas otacza, jest istnym krlestwem przemocy. Duszne i lepkie powietrze przesycone wilgoci przymiewa ca egzotyk miejsca, paraliuje ruchy, podczas gdy grube krople potu spywaj po twarzy i caym ciele. Kolejny ju raz w cigu dnia nacieram si repelentem, bo chmary komarw atakuj kad odsonit cz ciaa i czsto kuj nawet przez koszule czy spodnie. Wydaje si, e natura i klimat sprzymierzyy si ze sob, aby utrudni wszystkim intruzom penetracj tego dziewiczego wiata. Docieramy do Mirador del Laima, naturalnego amfiteatru, skd widoczna jest cyklopowa, gadka ciana, ktrej szeroko u podstawy siga okoo 150 m, wspinajca si gdzie w kierunku bkitnego nieba. Wanie stamtd spada woda, ktra przypomina rozarzon przez soce law, tysice ton rozpylaj si po drodze i do dna ta masa dociera w postaci bryzgw i

oparw. Woda potrzebuje 14 sekund, aby pokona wysoko 979 m, dwadziecia razy wiksz od synnej Niagary. Przebywamy jeszcze ostatni odcinek dungli penej lian uniemoliwiajcych przejcie i ju* jestemy u stp wodospadu, niezwykego tworu przyrody. Ziemia dry dosownie pod nogami, powietrzem wstrzsa grzmot spadajcej wody, czujemy na sobie silne uderzenia wiatru. W powietrzu wisi kurtyna rozpylonej wody i w jej kroplach rozszczepiaj si promienie soneczne, tworzc na tle niebieskiego sklepienia wielobarwn tcz. Jestemy oczarowani i oszoomieni. W obliczu tego kolosalnego pomnika natury serce niespokojnie przyspiesza swoje bicie, czowiek czuje si zupenie bezsilny, ale te i szczliwy. Na dodatek czerwona kula soca nisko zawieszonego nad dungl, zabarwia krwaw un zielony horyzont, ofiarowujc imponujcy, trudny do opisania spektakl. Odkrycie tego sanktuarium przyrody wiat zawdzicza Jimmiemu 449 Angelowi. Ten legendarny pilot przez 30 lat przewozi nad ogromnym terytorium Amazonii misjonarzy, awanturnikw, lekarzy, poszukiwa czy diamentw, geologw, geodetw czy prostytutki zdajce do nowo odkrytych zotononych terenw. Sam te nie gardzi poszukiwaniem zota, ale nie zdoby fortuny. Przeszed za do historii jako odkrywca najwikszego wodospadu na wiecie. Naprawd nazywa si James Crawford. Pochodzi z Missouri w Stanach Zjednoczonych, gdzie urodzi si w 1889 roku. Po zakoczeniu pierwszej wojny wiatowej zdecydowa si na prac wolnego pilota z dala od zgieku cywilizacji. Osiad w Wenezueli, gdzie pozostawa na usugach rnych klientw. W 1932 roku uczestniczy nawet krtko w wojnie, ktra go nie dotyczya prowadzona pomidzy Boliwi a Paragwajem # potem wrci do swojej ukochanej Amazonii. Wodospad zobaczy po raz pierwszy w 1933 roku i w kilka lat pniej zdecydowa si wszcz poszukiwania szlachetnego kruszcu na szerokim, paskim szczycie masywu Auyan Tepui, stanowicego temat legend miejscowych Indian, czsto zasonitego przed wzrokiem kbic si mg i chmurami. W padzierniku 1937 roku wylecia z on Mari, nieodczn towarzyszk swego burzliwego ycia, oraz dwoma przyjacimi, by pokusi si o wyldowanie na grze wnoszcej si 2500 m n.p.m. Mia duo szczcia, bo trudno tam znale odpowiednie miejsce na posadzenie samolotu. W czasie ldowania samolot rozbi si i ugrzz w bagnistym terenie i poszukiwacze przygd cudem uniknli mierci. Czwrka rozbitkw dopiero po 11 dniach dotara do niewielkiej osady indiaskiej, skd ju bez przygd powrcili do domu. Jimmy pracowa jeszcze przez jaki czas w Wenezueli, po czym przenis si do Panamy. Zgin w 1956 roku niedaleko Kanau Panamskiego. Podczas rozbiegu na pasie startowym silny wiatr przewrci jego cessn. Ciko ranny znalaz si w szpitalu, gdzie zmar po 6 miesicach. Wdowa i syn rozsypali jego prochy nad wodospadem, ktry dzi nosi jego imi. W1970 roku migowiec wenezuelskich si powietrznych przetransportowa samolot Angela do Muzeum Lotnictwa w Maracay, gdzie wystawiony jest jako symbol eksploracji dziewiczego regionu. W drodze powrotnej, ju z rzeki, po raz ostatni ogldamy kontur potnego masywu Auyan Tepui. Za nami pozostaa jeszcze jedna niepowtarzalna przygoda. Canaima 1997 P Jedna z Gujan Formalnoci celno-paszportowe na lotnisku Timehti w Georgetown s dugie i nuce. Dwch modych pasaerw z kolorowymi plecakami, ktrzy przylecieli z Caracas, ma jakie kopoty. Okazuje si, e nie posiadaj wizy wjazdowej

i bd zmuszeni wrci tym samym samolotem, ktrym przylecieli. Przybysz z kraju nalecego do Wsplnoty Europejskiej moe jedzi bez wizy po caej Ameryce aciskiej z wyjtkiem Gujany, dlatego te roztargnionego podrnika moe spotka tutaj przykra niespodzianka. 451 Po wyjciu z klimatyzowanego pomieszczenia fala dusznego, gorcego powietrza uderza mnie niczym bicz, ale w takswce znowu jest przyjemnie chodno. W czasie, gdy podziwiaem bujn dungl, ktra cignie si wzdu wskiej, asfaltowej drogi, z nieba luny potoki wody. To ju nic ulewa, ale straszliwy potop. Wydaje si, e nad nami oberwaa si chmura, w kilka minut caa droga znajduje si pod wod. Deszcz przechod/i tak samo niespodziewanie, jak przyszed, pojawia si soce i byskawicznie asfalt jest znowu suchy. Przed wjazdem do miasta takswkarz pokazuje mi dom, w ktrym mieszka kiedy Henry Charriere, synny Papillon, i bar, ktrego waciciel by z nim zaprzyjaniony. Prosz, aby zatrzyma si przy tej knajpie, by moe natrafi na jaki ciekawy lad po Papillonie. Czerstwy i wawy staruszek, z rkami pokrytymi tatuaami, okazuje si by Francuzem i chtnie przystaje na pogawdk o odlegych czasach. Okazuje si, e on take przey pieko Cayenne, legendarnej kolonii karnej w Gujanie Francuskiej. Po odbyciu pitnastoletniego wyroku pocztkowo zamieszka w jakiej wiosce tubylczej w sercu dungli amazoskiej, tam wsawi si polowaniem goymi rkami na jaguary. Skra bez otworu od kuli ma wiksz warto" umiecha si. Potem pozna pewn Mulatk z Georgetown i wyldowa wanie tutaj. Ksika o historii trzynastu lat dramatycznych ucieczek Papillona staa si wiatowym bestsellerem, a on sam istnym pomnikiem narodowym. Yves, mj nowy znajomy, take naley do atrakcji turystycznych. Kiedy film szed w kinach, trafiay tu do mnie wycieczki Amerykanw mwi z dum. Papillon mieszka tu krtko w 1942 roku, potem lad po nim zagin i dowiedziaem si o nim dopiero, kiedy wysza jego ksika. Wiem, e zarobi na niej ogromne pienidze. To dobrze, bo sam fakt, i udao mu si wyrwa z gujaskiego pieka, bdc niewinnie skazanym, tylko czciowo mg wyrwna jego rachunki ze sprawiedliwoci". Innym powiodo si duo gorzej. W cigu stulecia, na tym maym skrawku Francji, spord 70 tysicy skazanych na dugoletni izolacj, przeywao jedynie trzech na dziesiciu. Pozostali umierali zdziesitkowani przez malari, t febr czy trd. Zatrzymuj si w znanym mi ju Pegasus Hotel, gdzie w 1975 roku korzystaem z bezpatnej gociny. Na wskim skrawku play, ktra oddziela hotel od oceanu, zakoczy si mj samotny rejs przez Atlantyk w maej szalupie ratunkowej. Fakt ten sta si sporym wydarzeniem w stolicy Gujany, przyjmowa mnie premier kraju, a dyrekcja Pegasusa ofiarowaa mi elegancki apartament. Bdzie mi mio, jeli na czas pobytu w Gujanie zechce 452 pan zatrzyma si w naszym hotelu jako go honorowy". Potem, po krtkiej pauzie, dyrektor doda zaenowanym gosem: Mam nadziej, e nie poprosi pan o azyl". Z okna mojego pokoju obserwuj niemiae fale rozbijajce si o piaszczysty brzeg. Jest odpyw i morze koloru kawy z mlekiem zmienia si powoli w gst, mulist mas. Wanie w takiej puapce utknem kilkaset metrw od brzegu, w ostatnim dniu mojego rejsu i dopiero cztery godziny pniej mogem postawi nog na staym ldzie. Z lewej strony ley port i grujca nad nim latarnia morska. Od czasu do czasu nieduy kabotaowiec z adunkiem ryu, rumu, cukru lub boksytu wychodzi na pene morze. Z prawej cignie si dugi, peen kolorowych malowide, falochron, ale nie w wodzie, lecz na granicy play z miastem, ktre ley poniej poziomu morza. Powiew oceanu agodzi tu upa i ciga na przechadzki tumy ludzi. W poudnie ulice pustoszej, dosownie nie ma czym oddycha,

supek rtci na termometrze przekracza 100, oczywicie w skali Fahrenheita, co odpowiada 38C. W Georgetown mam wyjtkowego opiekuna i przewodnika. Jest nim Aleksander Kikiewicz, pierwszy sekretarz ambasady rosyjskiej, o sylwetce dziesicioboisty, wyprawi wanie on na wakacje do kraju i deklaruje si towarzyszy mi w zwiedzaniu Gujany. Jego obecno przydaje si ju nastpnego dnia, kiedy wybieramy si na Stabroek market, kryty bazar w stylu kolonialnym, najruchliwszy punkt miasta. Uwaajcie na kieszenie", szepna do nas sprzedawczyni. Wtedy zareagowa Aleksander: Gdzie, ktry? Zabij! Zabij jatk psa!". I w tym momencie nie jeden, ale przynajmniej ze czterech jegomociw chyo zaczo si oddala od pobliskich straganw. Przestpczo w tym. miecie mogaby z powodzeniem konkurowa z takimi metropoliami,*jak Lima, Buenos Aires, Caracas. Ofiarami rabunkw, przemocy, kradziey, gwatw padaj zwykle cudzoziemcy, ale zagroona jest take i miejscowa ludno. Gona bya historia pani minister spraw wewntrznych, ktra zostaa obrabowana z klejnotw na czerwonym wietle skrzyowania w centrum miasta. Gujana, bya kolonia brytyjska, duo mniejsza od Polski i liczca zaledwie niecay milion mieszkacw, pokryta niezmierzon dungl, naley do krajw w Europie zupenie nieznanych. Kiedy na odczycie w jednym z licew Padwy postawiem w niezrcznej sytuacji ponad dwustu uczniw. Nikt z nich nie potrafi odrni Gujany od Gujany Francuskiej, Gwinei od Nowej Gwinei, Gwinei-Bissau od Gwinei Rwnikowej. 453 W jzyku Indian poudniowoamerykaskich sowo Gujana" ozna cza Ziemia wielkiej wody". To wanie karaibscy Indianie byli pierwszy mi mieszkacami tego terytorium, odkrytego przez Kolumba. Sto lai pniej pojawili si tu Holendrzy, a potem Portugalczycy. Pod konio XVIII wieku wpywy Brytyjczykw stay si tak znaczne, e w 1831 roku z trzech kolonii Berbice, Demerara i Essequibo, stworzyli oni swoj koloni. W latach nastpnych cigno w te strony prawie p miliona imigrantw z Indii, Chin, Afryki, Portugalii i Indii Zachodnich, ktrzy znaleli zatrud nienie przy uprawie baweny, ryu, kawy i trzciny cukrowej. Dzi pomidzy Hindusami i Afrykaczykami istnieje wielka przepa i czsto wystpuj;| napicia narodowociowe. Kluczowe stanowiska w rzdzie, armii i policji okupuj Murzyni, ale elementem bardziej dynamicznym s jednak Hindusi, ktrzy z azjatyck cierpliwoci kultywuj tradycje, obrzdy religijne i jzyk. Co jaki czas kraj ogarnia fala napicia. Mocarny ssiad, Wenezuela, zgasza roszczenia do regionu Esseuibo, bogatego w siark, rop naftow, boksyty i diamenty. Obecna granica pomidzy obydwoma pastwami zostaa ustanowiona w 1899 roku, lecz zdaniem Wenezueli sporne terytorium byo oddane tylko pod nadzr kolonii brytyjskiej. Ponadto Wenezuela nie uczestniczya w owym midzynarodowym arbitrau, na mocy ktrego podpisano porozumienie na podstawie rzekomo sfaszowanej mapy. Jeden z ostatnich zaktkw Nowego wiata, zapewniajcy wielk przygod, by owiany legend ju w XVI wieku. Fama ziemi bogatej w zoto i drogocenne kamienie wci cigaa tu licznych fibustie-rw. Czsto spotyka ich jednak zawd, zoto niby byo, ale ile wysiku kosztowao jego znalezienie, wiedzieli tylko ci, ktrzy przesiali tony piasku w rzekach Potaro, Cuyuni, Rupununi czy Mazaruni. Rozczarowanie poszukiwaczy zota znajdowao odbicie w nazwach niektrych osad w interiorze: Cierpliwo, Ubstwo, Stracony Czas itp. Jak do tej pory Gujana zostaa poza zasigiem zainteresowania turystw. Nie tknita rk ludzk dungla przyciga jednak wielu poszukiwaczy przygd, geologw, botanikw. Oczywicie ja take chciaem pozna jej uroki, a szczeglnie synny wodospad Kaieteur. Robimy z Aleksandrem zakupy: ywno, hamaki, moskitiery, paatki przeciwdeszczowe i praktycznie jestemy gotowi do drogi. Sprawdzam jeszcze mj osobisty ekwipunek podrniczy rozoony w szesnastu kieszeniach lekkiej sahariany: filtr do wody, krople

dezynfekujce wod, n typu survival, wieczka, zapaki, rkawice robocze, folia aluminiowa, papier toa454 Centrum Georgetown. Poniej, uczniowie miejscowej szkoy Na jednym z dopyww Essequibo letowy, rodek przeciw insektom, psetka, okulary przeciwsoneczne, mini-latarka, dokumenty i pienidze w torebce wodoszczelnej, GPS to jesi kieszonkowy komputer satelitarny i lotnicza mapa terenu. Najpierw 80 km jedziemy asfaltow drog do Linden, liczcego 50 tysicy mieszkacw miasta w sercu dungli, yjcego z wydobycia i wstpnej obrbki boksytu. Std autem terenowym udajemy si do pobliskiego Rockstone i jeszcze dalej, a do maej osady bez nazwy, gdzie kilkudziesiciu poszukiwaczy zota i diamentw przepukuje mtne, brudnote wody rzeki Esseuibo. Wielu pracuje przy pompach sscych umieszczonych na drgach zakotwiczonych przy brzegu, inni w skafandrach i maskach, do ktrych toczy si powietrze z powierzchni opuszczaj si z tratew z lampami. Prze/ trzy, cztery godziny pracuj na gbokoci czsto nawet 10-15 m. Desmond, dziarski i pewny siebie typ, gotw jest za sto dolarw dowie nas jutro do wodospadu. Zatrzymujemy si na noc w jego pywajcym domku, gdzie czstuje nas pyszn kolacj z delikatnego, rowego misa z ogona kajmana. Na dobre trawienie stawia potem na stole butelk miejscowego rumu. Tu przed wschodem soca, w caunie porannej mgy, zaadowujemy nasze bagae na smuke czno wydubane w jednym pniu drzewa. Jest wskie i wywrotne, ale ma za to may dziesiciokonny silnik przyczepny, ktry powinien zagwarantowa nam dotarcie do celu w cigu jednego dnia. Rzeka, szeroka jak Wisa pod Krakowem, leniwie niesie t mas muu, gazie i kloce drewna. Po kilku godzinach skrcamy w prawo, by wpyn na Rio Potaro, gdzie prd jest tak wartki, e z trudem go pokonujemy. Pyniemy w palcych promieniach soca wzdu ciany bujnego lasu. Ogromne motyle o przedziwnych barwach przysiadaj w odzi, ale szybko odfruwaj, bo znienacka pojawio si na drzewach wrzaskliwe stado map. Tu i wdzie, na zwisajcych do wody lianach siedz miniaturowe kolibry i barwne papugi, ktre wcale nie reaguj na terkot silnika. Coraz rzadsze s domostwa osadnikw zakadane na karczowiskach. Kiedy zatrzymujemy si, aby rozprostowa zbolae koci, uderza nas panujca w tym miejscu przeraajca cisza zupenej pustki. Upajajcy aromat orchidei miesza si z duszcym zapachem zbutwiaej rolinnoci. Kolejny ju raz w cigu dnia nacieram si repelentem, bo chmary moskitw atakuj kad odsonit cz ciaa i czsto kuj nawet przez koszul. Tajemnicza cisza jest tylko iluzj, dungla bowiem pulsuje nieustannym yciem i wszdzie wok nas toczy si bezlitosna i mordercza walka na mier i ycie. Silniejszy i bardziej przebiegy poera sabszego czy mniej uwanego. Take i czowiek nigdy nie moe rozluni si cakowicie w tym rodowisku, wci musi by czujny i uwaa, gdzie moe postawi nog, schwyci za krzak, eby nie pa ofiar jakiego jadowitego stworzenia. Oczywicie zawsze trzeba omija wszystkie we, bo z zasady rzadko kiedy mona rozpozna, ktry jest jadowity, a ktry nieszkodliwy. Jakkolwiek jednak patrze, to problem wy, dzikich zwierzt, niebezpiecznych krajowcw i rnych miertelnych puapek w barwnych opisach wielu trampw jest zwykle wyolbrzymiany i wielu z nich opowiada naiwne, niesamowite, mroce krew w yach bajdy o wynionych przygodach z niebezpiecznymi gadami.

Osobicie nie przypominam sobie, abym musia kiedy ucieka przed arocznymi piraniami; skorpionami czy innymi dzikimi zwierztami. Kiedy, wanie w Amazonii, spotkaem si na ciece oko w oko z czarn pum. Oczywicie najadem si strachu co niemiara, patrzyem jak zahipnotyzowany na tego wadc dungli i zupenie bezradny nie wiedziaem, co robi. Gdzie mgbym uciec? Przeamujc strach, postanowiem zrobi pamitkowe zdjcie, ale kiedy przygotowaem aparat, byo ju za pno. Moja puma spokojnie oddalia si w zowrog selw. Przechodzi krtki ulewny deszcz i rzeka wkrtce staje si jakby bardziej wezbrana. Bystry nurt zmusza Desmonda do szczeglnej uwagi, ale widz, e bardzo pewnie omija zdradliwe mielizny, wiry wodne i spienione kipiele. Koryto rzeki staje si coraz wsze, na brzegu pojawiaj si 456 457 'i skay, zdarza si, e na bystrzach musimy przepycha dk, brodzc po pas w wodzie. Duszne i wilgotne powietrze szybko mczy czowieka. Wydaje si, e natura i klimat sprzymierzyy si ze sob, aby utrudni wszelkim intruzom penetracj tego dziewiczego wiata. W pewnym momencie ogromne gazy uniemoliwiaj dalsz eglug i reszt drogi musimy przeby pieszo. Z maczetami w rkach, lizgajc si po mokrej glinie, przedzieramy si przez zielony mrok po ledwie widocznej ciece. Po kilku godzinach marszu sycha guchy oskot wody i oto przed nami odsania si oszaamiajca, zapierajca dech w piersiach sceneria, wodospad Kaieteur, prawdziwy cud dyluwialnego wiata, otoczony dzik, nieprzystpn puszcz. ciek dochodz do wysunitego na samym skrawku urwiska punktu widokowego, skd wida wodospad w penej krasie. Wraenie jest oszaamiajce. Szeroko rozlana rzeka z nieustannym grzmotem zwala w mroczn czelu, na gboko 250 m, ogromn mas wody. Silne prdy powietrzne przenosz daleko obok rozpylonej wodnej mgy i w jej kroplach rozszczepiaj si promienie soneczne, tworzc na sklepieniu niebieskim wielobarwn tcz. Huk wzmaga si a do oguszajcego grzmotu. W obliczu tego kolosalnego pomnika natury czowiek czuje si bezsilny, ale i szczliwy. Pamitam, e szeroko reklamowany, gigantyczny Wodospad Wiktorii na Zambezi ma wysoko tylko" 122 m, a synna Niagara, ujarzmiona dla potrzeb przemysu turystycznego, nie przekracza 51. Oczywicie istniej kaskady duo wysze, takie jak Salto Angel w Wenezueli czy Yosemite Falls w Kalifornii, ale ich front jest wski i dlatego nie robi tak silnego wraenia, jak ten, ktry teraz podziwiam. Ognista kula soca nisko zawieszonego nad dungl zabarwia krwaw un zielony horyzont, prezentujc imponujcy spektakl, na ktrego opisanie brak mi sw i okrele. Po prostu to wszystko trzeba zobaczy swoimi oczami i osobicie przey. Nie pomyl si, jeli powiem, e jest to chyba najdzikszy zaktek wiata, jaki odwiedziem w cigu wielu lat wdrwek po naszej planecie. I jeszcze raz, wbrew mniemaniom rnych sceptykw, potwierdza si, e s jeszcze miejsca na wiecie, ktre gwarantuj prawdziw, msk przygod. Wystarczy tylko nie ba si trudw oraz ryzyka i, kiedy trzeba, wykaza si twardym charakterem i odpornoci psychiczn. Georgetown 1999 Odkrycie rda Amazonki $L w"**" f-M Wrd geograficznych zagadek naszych czasw wci istniay wtpliwoci dotyczce dokadnego miejsca narodzin Amazonki. Za jej podstawow odnog uwaano zawsze rzek Maranon, zbadan i opisan ju w 1700 roku przez

jezuit Samuela Fritza. W drugiej poowie ubiegego wieku eksplorowa j Woch Antonio Raimondi, ktry zasuy si dla Peru badaniami przyrodniczymi prowadzonymi przez 40 lat. Wszystko wskazuje na to, e na pocztku tego stulecia Polak Edward Habich, zaoyciel Szkoy Inynierskiej w Limie, korzystajc z jego wskazwek, dotar w rejon rde Maraonu. 459 "[I Maraon bierze pocztek z jeziora Ninococha, ktre tworz cztery jeziora, poczone ze sob kanaami, i ley u stp lodowca Yarupa, zwanego take Habich, na wysokoci 4500 m n.p.m. w Kordylierze Raura. Masa lodu, dugos'ci 300 i szerokoci 150 m, posuwa si w kierunku wschodnim z prdkoci kilku centymetrw dziennie. Wsprzdne tego rda wynosz 1006'29" szerokoci poudniowej i 7644'29" dugoci zachodniej. Kilkaset metrw niej znajduje si strumie Gayco, przepywajcy przez jezioro Santa Ana, ktry po opuszczeniu tego jeziora i pokonaniu 500 m dociera do Lauricocha, jeziora lecego na pnoc od gry Cerro de Pasco o dugoci 4,5 km. Wypywajc z niego, otrzymuje nazw Maraon i ju jako dzika, wznoszca fale, kipica i tworzca niebezpieczne dla eglugi wiry rzeka przedziera si z hukiem pomidzy nastpujcymi po sobie pon-gos, wskimi niczym bramy przeomami, gbokimi nieraz na 600 m. W 1934 roku pukownik Gerardo Dianderas, zajmujcy si pomiarami topograficznymi w Kordylierze Chila w prowincji Cailloma na poudniu Peru, poczyni odkrycie, ktre przedstawi na posiedzeniu Peruwiaskiego Towarzystwa Geograficznego. Uzna on, e waciw odnog Amazonki moe by tylko Ukajali, nawet jeli ma ona trzy razy mniej wody od Maraonu. Powoywa si na licznych specjalistw, wedug ktrych wiksz rol odgrywa dugo rzeki, a Ukajali zdecydowanie wiedzie tu prym. Zaczyna si ona z rzeki Apurimac referowa ktra z kolei bierze pocztek ze zbocza gry Huagra 1507'54" szerokoci poudniowej i 7151'20" dugoci zachodniej, lecej na wysokoci 5239 m n.p.m.". Odkrycie to zostao wwczas zbagatelizowane i dopiero dwadziecia lat pniej geografowie zainteresowali si nim powaniej. Odkrycie Dianderasa potwierdzi w 1953 roku Francuz Michel Perrin, a w 1968 roku uczynio to take amerykaskie maestwo Frank i Helen Schreider. W tym czasie w wielu publikacjach naukowych pojawia si rwnie teza, e Amazonka wypywa z jeziora Vilafro, lecego w odlegoci 10 km od gry Haugsa. W 1969 roku ukazaa si w Limie ksika Geografia oglna Peru, w ktrej jej autor Carlos Penaherrera del Aguila, powoujc si na autorytet Instituto Geografico Nacional, zajmujcego si opracowywaniem map topograficznych, uzna, e dyskusyjne rdo znajduje si na Nevado Mismi w prowincji Cailloma. W rok pniej gazeta Peruvian Times" patronowaa ekspedycji angielsko-amerykaskiej, ktra po zbadaniu rejonu gry Huagra uznaa, e wanie tam znajduj si rda Amazonki. Rok 460 pniej amerykaski fotograf Loren Mclntire wraz z angielskim alpinist Richardem Bradshawem i peruwiaskim geografem Victorem Tup, zorganizowa wypraw, ktrej patronowa magazyn National Geographic". Idea tej wyprawy narodzia si w Waszyngtonie, gdzie jeden z kartografw tego popularnego miesicznika dopatrzy si na szczegowej mapie, e potokiem Amazonki powinna by Carhuasanta. Mclntire z zapaem wyruszy na wypraw majc na celu zweryfikowanie tego spostrzeenia i ju po niewielu dniach potwierdzi ow tez, stwierdzajc, e pierwsze wody pojawiaj si w maej sadzawce na stoku gry Nevado Choquecorao, 2 km na zachd od miejsca wskazanego przez Penaherrer. Jeli jednak spojrze dokadniej na peruwiask map topograficzn, to rzuca si w oczy, e wsprzdne geograficzne ustalone przez Mclntire'a pokrywaj si z

miejscem okrelonym jako Nevado Mismi i chocia odkrycie to z biegiem lat zyskao uznanie w wielu krgach, to jednak temat budzi nadal duo wtpliwoci. Odwiedzajc kiedy Instituto Geografico Nacional przy Avenida Aramburu, miaem nadziej, e tam, gdzie przetwarza si obraz powierzchni Ziemi na umowne znaki kartograficzne, bd mg rozstrzygn ten problem. Niestety, sympatyczny pukownik odpowiedzialny za w sektor okaza si bardzo oszczdny w sowach. Szef instytutu uproci rzecz, stwierdzajc lakonicznie: Amazonka wypywa z Nevado Mismi". Kilkakrotnie proby o dokadniejsze sprecyzowanie pooenia i wysokoci nie przyniosy adnego skutku. Jedyn odpowiedzi byo lapidarne Nevado Mismi". Zdumiewajce", e wiat ma tak mgliste i zagmatwane pojcie o rdle Amazonki. O tym, jak bardzo jest to temat skomplikowany, wiadczy ostatnie wydanie z 1992 roku najbardziej prestiowego dziea na wiecie, jakim jest Encyklopedia Britannia. Na haso Amazonka powica ono cae pi stron, ale jeli chodzi o informacje na temat jej rde to ogranicza si do trzech wierszy: Najbardziej na zachd wysunite rdo ley wysoko w Andach, w odlegoci 100 mil od Oceanu Spokojnego, i ma ujcie w Atlantyku". Od lat ledziem toczce si polemiki geografw i coraz czciej w chwilach przebijania si z maczet przez barier rolinnoci w amazoskiej selwie czy pynicia po jakim niespokojnym, penym niebezpiecznych wirw dopywie Amazonki wracaa jedna i ta sama myl: a czemu by osobicie nie zgbi tej zagadki i nie zaj si tematem, ktry tak naprawd nigdy nie zosta bezspornie udokumentowany. Moje marzenia ziciy si 14 lipca 1996 roku. Kieruj wypraw zor461 Analizy hydrologiczne w obozie gwnym. Poniej, rdo Amazonki (w rodku) -:??", 2L- -- '""' ' * Pomiary przepywu na Apachecie ganizowan pod egid rzdu peruwiaskiego, we wsppracy z Limskim Towarzystwem Geograficznym, ktrej celem jest rozwizanie jednej z ostatnich zagadek geograficznych: znalezienie waciwego rda najwikszej rzeki wiata. Mam ze sob kilku duej klasy specjalistw, w tym admiraa Gulliermo Faure Gaiga, autora monografii o krlowej rzek poudniowoamerykaskich. Tu przed szst rano .niebo po wschodniej czci Andw rozjania si i po kwadransie jest ju widno. Wysuwam si z namiotu i widz, e Andres ju rozpala ogie, aby przygotowa herbat. W niektrych namiotach sycha poruszanie si, ale nikt nie ma ochoty wytkn nosa na zewntrz. Po wczorajszym cikim dniu postanawiam poczeka z pobudk do chwili, kiedy pokae si soce. Ukazuje si zzibnity Raul Rojas, porucznik peruwiaskiej marynarki wojennej. Halo, Jack! pozdrawia mnie na powitanie. Zgadnij, ile stopni byo nad ranem". Nie mniej ni 15" odpowiadam bez zastanowienia, bo wiem, e o tej porze roku temperatura na tej wysokoci spada wanie do takich granic. Okazao si, e byo nie -15, ale -25C. Mia racj rnj przyjaciel Carmelino, kiedy przestrzega mnie w Limie, e tegoroczna zima bdzie szczeglnie uciliwa. 463 Nawet w grubych rkawiczkach czuj zimno w rce. Kwadrans po sin dmej pojawiaj si pierwsze promienie soneczne, a chwil pniej czerwi > na tarcza soca, ktrego ciepo oywia czowieka i napawa optymizmem Nie dziwi si wcale, e soce byo czczone przez Inkw. Nasz obz znajduje si o 200 km w linii prostej na poudnie od Cu/.c < >, bdcego ongi' centrum rozlegego imperium Inkw, bogatego w nieprzc brane iloci zota. Tyle samo kilometrw dzieli nas od jeziora Titicata, lecego na wschodzie, i od Oceanu Spokojnego, znajdujcego si nazacho dzie. Otaczajcy nas rejon, z istn pajczyn delikatnych ciekw

wodnych grnego dorzecza Apurimacu, przedstawia sob wyjtkowo skomplikowany sytuacj hydrologiczn. Po raz pierwszy zobaczyem Amazonk w 1972 roku, lecc nad ni samolotem. Pocztkowe wraenie byo zaskakujce. Pojawio si uczucie jakiego strachu, ktre potwierdzio si, kiedy po raz pierwszy zapuciem si w amazosk dungl. Ogromne terytorium przesiknite gbok tajemniczoci, pocite niezliczonymi rzekami i pokryte nieprzebyt puszcz jest prawdziwym krlestwem przyrody, w ktrym mona porusza si tylko i wycznie wod. Opisanie Amazonii wymaga duego talentu i tylko czs'ciowo mona odda jej potg. Kiedy czowiek zagbia si w t gstwin, natrafia na powalone drzewa, kujce liany i krzewy. Roliny choszcz, wiele z nich parzy, wydziela lepk ciecz, kaleczy. Poprzez gmatwanin zaroli z trudem przebijaj si promienie soneczne. Duszne, parne powietrze o zapachu butwiejcych rolin utrudnia oddychanie, a kleisty ar paraliuje kady ruch. Wok roi si od kliwych owadw. Dungla jest wiatem nieopisanie piknym i jednoczenie penym grozy. Wszystko tu jest monstrualne. Dzika przyroda i zabjczy klimat mog zaama psychicznie nawet najsilniejszego czowieka. Ulewne deszcze przynosz w niektrych regionach do 40 cm opadw! na m3 . W czasie pory deszczowej rzeki przybieraj nawet o 15 m ponad i normalny stan. Kto wyliczy, e dorzecze Amazonki otrzymuje z chmur 15 j tysicy miliardw ton wody rocznie, z czego 47% do Oceanu Atlantyckiego, I reszta za wyparowuje do atmosfery, tworzc najwaniejsze ogniwo obiegu! wody w przyrodzie. Najzasobniejsza w wod rzeka wiata, najwiksza pod wzgldem po-1 wierzchni dorzeczy, bo sigajca 7 milionw km2, ma ponad 200 dopyww. Take sie jej drg eglownych, dostpnych dla maych statkw, jest 464 imponujca i wynosi 14 tysicy km. Nie mniejsze 'wraenie robi redni roczny przepyw Amazonki. ''''*.c, W 1883 roku hydrografowie podawali, e wynosi on okoo 80 tysicy m3 na sekund.'Dwadziecia lat pniej ocenili go na 100 tysicy, a od 1962 roku w fachowej literaturze pojawia si warto okoo 180 tysicy. Nurt Amazonki niesie ze sob rocznie okoo miliarda ton materiau nieorganicznego, gwnie czstki ilaste i gliniaste. Zawiesiny te wpywaj na kolor rzeki, ktrej wody s z reguy mtne i muliste, o zabarwieniu gliniastym. Jej dopyw Rio Negro zawiera zawiesiny kwanych gleb, ktre nadaj tej rzece zabarwienie niemale granatowoczarne. Koo Manaus, gdzie obie potne rzeki cz si ze sob, przez kilkanacie kilometrw nurt ma dwie rne barwy. Amazonka czsto zmienia swj bieg, opuszcza swoje koryto, rozwidla si 465 Ho tro\ ato le sorgenh ilel Rio delie Ama/7oni 466 na wiele odng i tworzy nieraz istny labirynt wysp. Na podstawie map satelitarnych wyliczono, e jest ich ponad 6 tysicy. Niektre z nich tworz si na rodku rzeki. Wystarczy czsto, e jaki wikszy pie drzewa osidzie na pycinie, aby naniesiony osad w cigu kilku miesicy mg stworzy dug na kilometr lub dwa wysp, ktra szybko porasta rolinnoci i drzewami. Okazuje si, e Amazonka jest dusza od Nilu. Donieli o tym latem 1995 roku naukowcy z brazylijskiego Instytutu Bada Kosmicznych w Sao Jose dos Campos, ktrzy na podstawie 600 map satelitarnych wyliczyli, e dugo Amazonki wynosi okoo 7000 kilometrw, czyli

o 300 wicej od Nilu, uwaanego do tej pory za rekordzist wrd rzek wiata. Bardziej precyzyjne wyliczenia nie s moliwe, poniewa nurt rzeki cigle modeluje coraz to nowe wielokilometrowe zakola. Hydrografowie twierdz, e w cigu jednego roku tworz si setki takich meandrw, ktre z biegiem czasu ulegaj odciciu, tracc poczenie z rzek. Teoretycznie w takim przypadku na przestrzeni lat nie powinno by duych waha dugoci rzeki. Jednak Amazonka na szerokiej rwninie aluwialnej potrafi czsto zmienia koryto znacznego odcinka i wtedy jej dugo moe ulec skrceniu bd wydueniu o wiele kilometrw. Istotne znaczenie na zmian jej dugoci ma te fakt, e bardzo czsto pynie ona kilkoma korytami, ktre na przemian cz si bd rozdzielaj. Skd wzia si opinia, e Nil by najdusz rzek? Kiedy porwnywano obie rzeki, Nil obliczano z map o skali 1:100 000, podczas gdy Amazonk z map o skali 1:1 000 000. Zrozumiae, e z powodu mniejszej dokadnoci tej ostatniej nie mogy by widoczne tysice meandrw, ktre sprawiaj, e w rzeczywistoci rzeka ma kilkaset kilometrw wicej. Po niadaniu zwouj* odpraw, na ktrej omawiam program dzisiejszego dnia. Na pierwszy ogie idzie rekonesans Carhuasanty, wwozu o dugoci okoo 5,5 km. Gwnym zadaniem ekspedycji jest dokonanie pomiarw ciekw w grnym biegu rzeki Lloqueta, bdcej przedueniem Apurimacu. Musimy zmierzy ich dugo i natenie przepywu, czyli ilo wody przepywajcej przez dowolny przekrj poprzeczny w jednostce czasu. Tylko w ten sposb, eliminujc jeden potok po drugim, bdziemy mogli zlokalizowa strumie bdcy pocztkiem Amazonki. Kady napenia swoje menaki i butelki przegotowan wod, do ktrej wsypujemy kilka yeczek soli mineralnych. Do maych plecaczkw zabieramy na cay dzie tylko niezbdne lekkie rzeczy, mapy topograficzne, instrumenty naukowe, aparaty fotograficzne, due ciemne okulary, dodatko467 na odlege wy sweter, tabliczk czekolady, suszone liwki, skondensowane mleko, batony energetyczne i suchary. Wkrtce po oddaleniu si od obozu, idc pod gr w kierunku poudniowo--wschodnim, wchodzimy do gbokiej doliny o stromych zboczach, ktrej rodkiem pynie strumie Carhuasanta. Posuwamy si wygodn ciek po zachodnim skonie, ktra prowadzi do kilku biednych kamiennych zabudowa odcitych od wiata i skazanych na ndzn egzystencj. Nie ma adnego ladu gospodarzy, ktrzy prawdopodobnie udali si ze swoimi stadami pastwiska. Przed dojciem do koca wwozu, zamknitego wysok na kilkaset metrw pionow cian granitow, zbaczamy w prawo i posuwajc si kamienistym stokiem, osigamy jej krawd. Cay botnisty teren pocity jest niezliczon liczb struek, spywajcych w d doliny. Dugo wypatrujemy jakiego bardziej zdecydowanego ladu cieku, pooonego wyej, przedstawiajcego jak typow charakterystyk. Nic z tego, wszystko jest tu podobne do siebie. Schodzimy w d i po pgodzinie znajdujemy si u podstawy ciany, ktrej szeroko ma ponad kilometr. W rodkowej, najniej pooonej czci, natykamy si na wypywajce wody szczelinowe, klasyczne rdo ascensyjne, z ktrego woda wydostaje si pod wpywem cinienia hydro468 statycznego. Nieco niej pynie ju ona wyranym oyskiem, wyobionym w wyniku dziaania jej siy erozyjnej.

Podczas gdy profesor Zaniel Novoa z Universidad Catolica w Limie interpretuje budow geologiczn, rzeb terenu i klimat, ja nanosz na map pooenie geograficzne odczytane przez Raula na jego GPS-ie. Po godzinie wspinaczki po przeciwlegym, take zabagnio-nym stoku wwozu Carhuasanta dochodzimy do miejsca, gdzie z maej sadzawki na stromym zboczu wypywa silny strumie wody. Tabliczka na metalowym krzyu mwi, e tu zaczyna si strumie Carhuasanta, dajcy pocztek Amazonce, co zostao stwierdzone przez Lorena Mclntire'a z National Geographic". Z ocen wiarygodnoci teorii National Geographic" proponuj powstrzyma si do nastpnego dnia. Trzeba przede wszystkim przeprowadzi pomiary wielkoci przepywu strumienia Carhuasanta i Apacheta powyej wza hydrograficznego, miejsca ich poczenia. Z samego rana doktor Siergiej Usznurcew z Rosyjskiej Akademii Nauk z Rimm Chajrutdinow znajduj prosty odcinek Carhuasanta, o korycie pozbawionym progw, gdzie bieg wody jest swobodny. Teoretycznie nieco trudniejszym zadaniem jest poprawny wybr przekroju pomiarowego, ale dla Siergieja jest to dziecinnie proste. Uywajc metody podstawionego naczynia i techniki pomiarowej mynkiem, wylicza, e wielko przepywu wynosi 0,0650 m3 na sekund, innymi sowy 65 litrw na sekund. Po poudniu podobne pomiary Rosjanie przeprowadzaj na Apachecie. I wanie stamtd wracaj z elektryzujc wiadomoci: Jacek, wielko przepywu jest tam ponad dwa razy wiksza ni w wypadku Carhuasanty. Dokadnie biorc, 150 litrw na sekund". Zaniel podchodzi sceptycznie do tego sensacyjnego doniesienia, bo wczoraj obserwowa to miejsce i wydawao mu si, e Carhuasanta ma przepyw nieco wikszy. W tej sytuacji prosz Siergieja, aby jeszcze raz poszed okreli te wielkoci. Siergiej, czowiek odznaczajcy si olimpijskim spokojem, tym razem zdradza oznaki zdenerwowania. Doskonale go rozumiem, bo brodzenie po raz wtry i trzymanie rk w lodowatej wodzie wcale nie naley do przyjemnoci. Pniej jednak pojmuj, e to nie zimna woda staa si przyczyn irytacji Siergieja, ale fakt, e kto mg podway wyniki jego bada. 469 Zjedli z Rimm po jednej kanapce, wypili kubek gorcej herbaty i ponownie udali si do swojej pracy. Uzyskane przez nich wyniki odczytywalimy ju przy migotliwym wietle latarki. Oczywicie, e drugie pomiary rni si nieznacznie od pierwszych, ale nie ma to istotnego znaczenia" uprzedza Siergiej na pocztku swej relacji, po czym zagbia si w swoich notatkach, by przeanalizowa pH, warto stenia jonw wodorowych w wodzie, majcych duy wpyw na przebieg wielu procesw biologicznych. Wynik pH rwny 7 oznacza, e woda ma odczyn obojtny, nisze od 6, e jest kwana, a wiksze od 8, e jest zasadowa. Zaskakujce wiadomoci wywouj napicie w grupie. Wszystko wskazuje na to, e hipoteza Amerykanw nie ma racji bytu. Proponuj spokojnie przemyle te kwestie wieczorem, a natpnego dnia rano przystpi do gbszej analizy. W poudnie w obozie zjawiaj si nieoczekiwani gocie. Dociera do nas dwch dziennikarzy z gazety El Comercio" w towarzystwie Carlosa Zarate, brata przewodnika grskiego z Areuipy. Przyszli na skrty, niosc ze sob tylko minimum sprztu i zapas ywnoci na kilka dni. Adofo Bazan jest u kresu si i narzeka na dokuczajcy mu bl gowy, za to fotograf Lino Chipana wzi si od razu do pracy i to z tak energi, jak gdyby zakoczy jaki spacer, a nie caodniow wdrwk przez wysokie gry. Oczywicie, od razu zorientowali si, e teoria Mclntirea upada, ale obaj z Zanielem postanowilimy nie podawa adnych oficjalnych komunikatw a do koca tej misji. Wysuchuj uwag dotyczcych spostrzee z wczorajszego dnia. Rimma zauwaa, e teoria amerykaska nie odpowiada adnym klasyfikacjom hydrologicznym. Wyranie wida, e

Carhuasanta zostaa sztucznie wyduona w celu zapewnienia jej rekordowej dugoci w porwnaniu z innymi dopywami". Siergiej, jak zwykle bardzo aktywny, przypomina, e wypyw wd podziemnych na zboczach kocowej czci wwozu Carhuasanta jest klasycznym przykadem zlewni powierzchniowej. Dopiero na jej dnie nastpuje formowanie si potoku o wyranie wyksztaconym korycie. Byoby absurdem mwi przyjmowa jedn z tysica jednakowych strug za pocztek rzeki. To wszystko jest jednak bahostk w porwnaniu z faktem, e z analizy geomorfologicznej dorzecza jasno wynika, i gwna rzeka Lloueta bierze swj pocztek z poczenia Ccaccansy i Apachety, a Sillanque i Carhuasanta s tylko jej dopywami. Zatem o czym mamy dyskutowa?" 470 Zaniel przypomina jeszcze o pewnym istotnym i niepodwaalnym aspekcie. Jako zasad przyjmuje si, e dopywy wpadajce do gwnej rzeki maj w swoim rodkowym biegu wiksze nachylenie, a tak wanie wyglda to w wypadku Carhuasanty. Ale gdyby nawet przyj, e Carhuasanta i Apacheta s rwnoznaczne pod tym wzgldem ucina swoim autorytatywnym tonem admira Gullermo Faura Gaig to istniej pewne reguy hydrometryczne wyjaniajce, ktr z rzek naley traktowa jako zasadnicze rami rdowe. Na pierwszym miejscu stawia si wielko przepywu, a jak mielimy okazj stwierdzi, wydajno Apachety jest zdecydowanie wiksza. Ponadto, jak to wynika z mapy, nie jest ona wcale krtsza, i w dodatku ma swoje rdo na podobnej wysokoci nad poziomem morza co Carhuasanta. Zatem dla mnie sprawa ta nie podlega dyskusji. Aha, czsto dodaje bierze si pod uwag wspczynnik cieku, tj. wielko przepywu na okrelonej jednostce powierzchni sieci rzecznej. W ten sposb decydujc rol odgrywa nie tyle absolutna powierzchnia sieci rzecznej, ile aktywno hydrologiczna dorzecza. I w tym wypadku Apacheta nie ma konkurentw". Nawet dla laika jest widoczne to, i dolina Apachety jest zdecydowanie wiksza, niej pooona i e ma przeduenie w linii prostej. Wszyscy s zgodni co do tego, e nie ma adnych podstaw, aby Carhuasanta bya uwaana za pocztek Amazonki. Teraz musimy si skupi tylko na Apachecie i jej dopywach. I znowu Siergiej z Rimm musz brodzi w kolejnych strumieniach. Nastpny raport nadchodzi ze strumienia Sillanque: 93 litry na sekund", potem znad Ccaccansy: 37 litrw". Apacheta w dalszym cigu pozostaje bezkonkurencyjna. W tym samym miejscu, gdzie znajduje si nasz obz, w maju 1982 roku zatrzymaa si ekspedycja, ktr kierowa Jacques Yves Cousteau. Podczas gdy synny oceanograf wyruszy na swym stateczku laboratorium Calypso" w gr Amazonki, jego syn, Jean Michel, skierowa si ku jej rdom. W relacji z tej wyprawy ojciec napisa pniej: Najwiksz niespodziank dla grupy Jeana Michela byo przejmujce zimno. Ich namioty i piwory byy pokryte grub warstw szronu. Mimo tak trudnych warunkw klimatycznych posuwali si wci do przodu. Wejcie na gr Mismi, wznoszc si na wysoko 5600 m n.p.m., okazao si bardzo proste z punktu widzenia alpinistycznego, ale niesychanie trudne w aspekcie fizycznym. Brak tlenu i zmczenie day si wszystkim mocno we znaki. Mimo to zdoali 471 osign cel. Pod ich stopami znajdowaa si dolina, ktr spywa strumie dajcy pocztek Amazonce". Rankiem 16 lipca przygotowujemy si do wymarszu w kierunku rde Apachety. Przed wyruszeniem sprawdzam baterie Nikona". Przed kilkoma dniami rozadoway mi si na mrozie i zaczem je nosi w wewntrznej kieszeni, a na noc wkada do piwora. W tym czasie musiaem korzysta z zapasowego aparatu, ktry zrobi mi niemi niespodziank. Przyzwyczajony do krtkiego wycigania filmu z kasety podczas zaadowywania go do aparatu, zapomniaem, e w starym

mechanicznym modelu kocwk filmu naley nasun duo gbiej na zbat rolk. Fina by taki, e kiedy przypadkowo spojrzaem na wskanik zrobionych klatek, ujrzaem liczb 40. Robiem zdjcia na filmie, ktry nie przesuwa si w aparacie. Brak uwagi i koncentracji by powodem jeszcze trzykrotnej wpadki. Nie zdyem dokoczy golenia si nad strumykiem Apacheta, gdzie aby zaczerpn wody, \ musiaem rozbi porann skorup lodow, kiedy zerwa \ si ostry, silny wiatr, poruszajc zawieszonymi przez nas \ czterema flagami narodowymi i dwiema flagami honoro- \ wymi. Bkitna naley do Towarzystwa Geograficznego w \ Limie, a tobiaa do Uniwersytetu Katolickiego w Limie. \ Zamiast uy wody po goleniu, smaruj twarz kremem \ przeciwsonecznym. Nie jest to zabieg kosmetyczny, lecz nieodzowne zabezpieczenie si przed silnym na tej wysokoci promieniowaniem sonecznym. Konieczne jest te pomalowanie ust pomadk. Z mapy satelitarnej wynika, e do celu powinnimy dotrze \ w cigu piciu godzin. Pozostawiamy za sob bagnisty teren i podamy \ wzdu Apachety, wci wspinajc si grsk ciek, ktra ju w czasach Inkw stanowia jedn z licznych arterii komunikacyjnych przecinajcych Andy. Wielka dolina, biorca swj pocztek u podna pasma grskiego, 8 km na pnoc od miejsca, w ktrym si znajdujemy, staje si coraz wsza. V"* \ .*"" KOMUNIKAT PRASOWY Wydawao si, e na naszym globie czowiek pozna ju wszystko. Jednak wrd zagadek koca tego tysiclecia pozostaa ta, ktra dotyczya dokadnego miejsca narodzin rzeki Amazonki. Do koca 1996 r. jej rdo nigdy nie byo zlokalizowane w sposb dokadny, a temat ten zawsze by powodem kontrowersyjnych polemik wrd geografw i badaczy. Midzynarodowa wyprawa Amazon Source 96" kierowana przez Pana Jacka Pakiewicza trzy lata temu ustalia v\ sposb bezsporny i z zachowaniem kryteriw naukowych, e rdem rzeki Amazonki jest strumie Apacheta wypywajcy z Gry Quehuisha (5179 m n.p.m.) w acuchu gr Chila. Z przeprowadzonych bada terenowych wynika mwi in. Zaniel Novoa Goycochea, kierownik naukowy wyprawy e potok Apacheta spenia wszystkie kryteria hydrologiczne, aby mc okreli go rdem rzeki Amazonki". Raporty naukowe publikowane w biuletynie Nr 109 Peruwiaskiego Towarzystwa Geograficznego i w ksice El origen del rio Ama-zoncts (Pontificia Universidad Catolica, Lima 1997) stanowi podstaw dla rnych instytucji naukowych do zaakceptowania tej teorii dotyczcej rda Amazonki. Pierwsz instytucj, ktra zaakceptowaa i potwierdzia t teori, byo Towarzystwo Geograficzne w Limie. Prezes tej instytucji, dr Eduardo Redoya Lazarte, mwi: Naley przyzna, e wyprawa Amazon Source 96, ktrej bylimy wsporganizatorami, bya pierwsz w historii, ktra posiadaa tak s/erokiprogrambadawczy. Teraz naszym celem jest propagowanie tego odkrycia wrd wszystkich instytucji geograficznych na wiecie oraz wrd wszelkich instytutw kartograficzLima, 19 listopada 1999 r. 472 473 Otoczenie jest jaowe, surowe, niegocinne, pozbawione ladw jakiejkolwiek rolinnoci. Tylko kamieniste oysko strumienia, zalewane podczas wysokich stanw wd, pokryte jest delikatnym dywanikiem zieleni.

Na tle bkitu pogodnego nieba pojawia si szybujcy majestatycznie olbrzymi kondor o czarnym upierzeniu. Dziki skrzydom, ktrych rozpito przekracza 3 m, ptak ten moe pokonywa setki kilometrw, unoszony przez prdy powietrzne. Doskonale znosi niskie temperatury i ma zawarto tlenu w powietrzu, dziki czemu potrafi si wznie na nieprawdopodobn wysoko 6000 m. Gdzieniegdzie widoczne s kolonie zielonej yarety, osobliwej roliny, wielkoci maej dyni, obrastajcej kamienie grubymi sojami. Na pierwszy rzut oka sprawia ona wraenie mchu, ale w rzeczywistoci jest twarda niczym dbowe drewno i trudna do rozbicia. Mikroskopijne licie i odygi s bogate * w olej, ktry ogranicza parowanie powodowane przez nielitociwie prace andyjskie soce. Yareta stanowi doskonay materia opaowy, uywany swego czasu nawet w lokomotywach parowych. Dzi korzystaj z niej jeszcze pastuchowie, ale jest ona ju coraz rzadziej spotykana. Apacheta staje si coraz pytsza i wsza. Jej szeroko nie przekracza tu jednego metra. Wiejcy od poudnia lodowaty wiatr wznieca tumany kurzu, ktry jeszcze bardziej utrudnia oddychanie. W pustej, odludnej krainie dominuje szaro kamiennych gr i rumowisk skalnych. Tylko na odlegych wierzchokach grskich bielej nieregularne mae czasze lodowcowe. Wijca si na stoku doliny drka, ktr si posuwamy, oddala si coraz bardziej od strumienia. W samo poudnie pozostaje ostatnie podejcie lebem zakoczonym przecz na Nevado Quehuisha. O dziwo, po lodowcu i wiecznych niegach, ktre widoczne byy na zdjciach lotniczych sprzed dwudziestu lat, nie ma ju adnego ladu. Wok wida tylko goe stoki. Silne nasonecznienie podczas dnia i mrz noc, wywoujce cykliczne zamarzanie i rozmarzanie wody w szczelinach skalnych, spowodoway rozpad ska na wielkie bloki i rozdrobnione fragmenty. Caa okolica pokryta jest rumowiskami, wirem, piaskiem i pyem. Kilkadziesit metrw przed grzbietem grskim ukazuje si naszym oczom zielona wysepka silnie kontrastujca z szarym jaowym otoczeniem. Z mokrada pokrytego kpkami trawy i drobnymi krzewinkami wida wyranie niemiao wypywajc na powierzchni krystalicznie czyst, zimn wod. 474 Wielka rzeka rodzi si w sposb bardzo niepozorny. Delikatny ciek gubi si wkrtce pord kamiennego podoa, ale kilkanacie metrw niej powraca na powierzchni i ju regularnie, niczym w, snuje si w d z coraz wiksz energi. Przeywamy chwile wielkiej emocji. Ogarnia mnie jaka dziwna ulga. Opada napicie, ktre gdzie tam drzemao we mnie od samego pocztku wyprawy. Ze wzruszeniem zanurzam rk w wodzie i ani przez sekund nie mog sobie uprzytomni, e ta spywajca po stoku struka przeksztaci si gdzie na nizinie w legendarn rzek i za sze tygodni dotrze do Oceanu Atlantyckiego lecego na drugim kracu kontynentu. Obserwuj moich wspaniaych towarzyszy. Nikt z nich nie zawid, wszyscy zasuyli na pochwa. Kady z nich pogrony jest we wasnych mylach. Zaniel, z bielejc, dugo nie golon brod, nie traci czasu i jak zwykle wykorzystuje kad chwil na zapisanie w notesie swoich spostrzee. Juan Tord, wraliwy na uroki dziewiczego wiata, stoi troch na uboczu i woli kontemplowa je w samotnoci. Jako czowiek gr ma gbokie poczucie wolnoci, lubi wspina si samotnie, bo wtedy gbiej przeywa kontakt z natur. Renzo Grego, mj partner z wyprawy na Borneo, spoglda na mnie swoim przeszywajcym wzrokiem i zdaje si pyta, czy to wszystko jest prawd i czy rzeczywicie znalaz si u celu wyprawy swojego ycia. Raul stoi wyprony jak struna, niczym przy oddawaniu honorw wojskowych. Cisz przerywa admira, ktry prosi mnie o zrobienie pamitkowego zdjcia. Tak, aby wyranie byo wida rdo" dorzuca. Po chwili take i pozostali zajmuj si

dokumentacj fotograficzn. Wyjmuj z plecaka Trimble GPS" i .ustalam wsprzdne geograficzne: 1531'05" szerokoci poudniowej i 7145'5"5" dugoci zachodniej. Altymetr wskazuje wysoko 5170 m n.p.m. Siergiejowi gos uwiz w gardle ze wzruszenia: Panowie, czy zwrcilicie uwag, e Amazonka nie bierze wcale pocztku z wiecznych niegw, jak powszechnie si sdzi, lecz z wd przypowierzchniowych i gruntowych. Bez wtpienia odgrywa tu wan rol wieloletnia zmarzlina, ktra wyzwala wod ze swojej zewntrznej warstwy". Marzo trwaa jest form zlodzenia i pokrywa 14% powierzchni wszystkich ldw, gdzie panuj ekstremalne mrozy. W miesicach letnich, kiedy temperatura powietrza osiga wartoci dodatnie, grny sj odmarza do gbokoci kilku metrw, zasilajc w wod powierzchni gruntow. 475 Z wraenia rzeczywicie zapomniaem, e Nevado Quehuisha pow i nien by pokryty warstw staego niegu. I pomyle, e jeszcze kilkadzicsi. i lat temu znajdowao si tutaj nagromadzenie duych mas niegu pr/i ksztaconego w lodowiec. Obserwacja ta zmusza do refleksji. Jak bard/' musia si wic zmieni tutejszy klimat, skoro postp ablacji przewysz \ I napyw lodu. Nawet Siergiej, ktry ma dugoletnie dowiadczenie w bacl;i niach rnego rodzaju lodw, przyznaje, e nigdy jeszcze nie widzia ta L szybkiej ewolucji. Termin nevado nie ma ju tutaj racji bytu. Po kilku minutach wspinaczki docieram do grzbietu grskiego. Skromny, prosty krzy i usypany z kamieni kopiec, nazywamy w jzyku keczua apaczeta, gdzie kady podrnik dokada swj kamie, polecajc si opiece Madonny, wiadczy o obecnoci czowieka w tym niezmierzonym pustkowiu. Ja take dorzucam kawaek skay. Po drugiej stronie Nevado Quehuisha wida w dole Colce, najgbszy kanion wiata, modn dzisiaj atrakcj turystyczn Peru. Z tamtej strony dziau wodnego krtkie i bystre rzeki spywaj gwatownie gbokimi dolinami do pobliskiego Pacyfiku. Po tej natomiast stronie, daleko a pnocnym wschodzie, rozcigaj si dorzecza Orinoko i Amazonki, z jej majestatycznymi dopywami, ktre czsto mogyby konkurowa z najduszymi rzekami planety. Apacheta, ktra wypywa pod naszymi nogami, po przyjciu innych dopyww zmienia nazw na Lloqueta i Challamayo. Nastpnie ju jako Apurimac, Ene i wreszcie Tambo spada bdzie z hukiem w gbokie kaniony. Na przestrzeni 500 km rzeki te wytracaj a 4000 m wysokoci, co znaczy, e spadek jest tu piciokrotnie wikszy ni w synnym amerykaskim Wielkim Kanionie. Pniej, jako Ukajali, wypywaj leniwie na szerok rwnin i po poczeniu si z Maraonem przybieraj waciw nazw Amazonki. Apurimac, Ene, Tambo te rne nazwy wiadcz o tym, e czowiek pocztkowo nie mia moliwoci ogarnicia caej rzeki i poznawa j etapami. W jaki czas pniej, w chwili kiedy w Limie ukazay si naukowa publikacja Katolickiego Uniwersytetu {Origen del rio Amazonas) i biuletyn (nr 109/1996), najbardziej kompetentnej instytucji geograficznej Limskiego Towarzystwa Geograficznego, uznajcej odkrycie, w Polsce prbowano zdyskredytowa moje dobre imi i autorytet podrnika, twierdzc, e wczeniej przede mn tego odkrycia dokona kajakarz, ktry z tego wanie miejsca rozpocz spyw w d Amazonki. Przewrotnie zmanipulowano 476 (akty, uywajc pswek, niejednoznacznych wyrae, powoujc si na okolicznoci, z ktrych wynika zupenie co innego, czy preparujc wyrwane z kontekstu cytaty, by zmieni w ten sposb wymow zdarzenia. Kajakarz ogosi w kwietniu 1987 roku na amach National Geographic", ktrego gwn zasad jest absolutna wierno prawdzie", e swoj wypraw zaczyna na grze Mismi. Oto jego sowa: Potna rzeka bierze pocztek z nielicznych zamarznitych kropli wody na zanieonym stoku gry Mismi, 18 000 stp, na linii grzbietu Andw. Dla nas byo to

symboliczne miejsce niedaleko jeziorka Loren Mclntirea, okrelonego przez ekspedycje National Geographic w 1971 roku jako rdo Amazonki. Wniosem kajak na gr, do miejsca, ktre byo naszym startem... Wyruszylimy 26 sierpnia 1985 roku samochodem z Areuipy, potem, po trzydniowym forsownym marszu, osignlimy szczyt Mismi". Dla potwierdzenia sw autor zaczy map, na ktrej rdo jest precyzyjnie zaznaczona na grze Mismi. W dziewi lat pniej kajakarz straci nagle pami i puszczajc wodze fantazji, owiadczy, e jego spyw nie zaczyna si wcale na Mismi, lecz na grze Quehuisha, ktr ja wskazaem za pocztek Amazonki. Popisali" si take niektrzy polscy inkwizytorzy geograficzni, sprytnie sterowani przez moich oponentw. Podwayli wyniki naszych bada i tym samym autorytet moich peruwiaskich kolegw, ktrych potraktowali jak kompletnych tpakw. Wynika z tego, e polscy naukowcy, siedzcy za biurkiem w Warszawie, lepiej znaj realia Amazonki od specjalistw mieszkajcych w tamtym kraju. Peruwiaczycy popsuli im jednak ciemn gr. W komunikacie prasowym Limskiego Towarzystwa Geograficznego z dnia 19 listopada 1999 ro,ku, mona przeczyta: Ekspedycja kierowana przez Jacka Pakiewicza'ustalia w sposb bezsporny, e Apacheta spenia wszystkie kryteria hydrologiczne, aby mc uzna j za rdo Amazonki. Teraz naszym celem jest propagowanie tego odkrycia wrd wszystkich instytucji geograficzno-kartograficznych na wiecie". Lima 1996 Bassano del grappa -Niezalenie od tego, czy okolicznoci zmuszaj mnie do walki z tajfunami, burzami piaskowymi, malari czy te jadowitymi wami, w kocu zawsze ulegam pragnieniu, by znw zawin do szczliwego portu, jakim jest mj dom, otoczony cisz i spokojem malowniczego redniowiecznego miasteczka Bassano del Grappa, ktre rozsiado si u podna Prealpia, zaledwie o godzin jazdy samochodem od morza i Wenecji. Z mojego okna roztacza si widok na miasto i wznoszce si za nim zielone gry, majestatyczne i opiekucze; mog sobie wyobraa ukryte za gstwin lici zimne potoki i pieniste wodospady. Jeszcze dalej wyranie odcinaj si na tle nieba onieone szczyty, jedne agodnie zaokrglone, inne o liniach nieregularnych i jakby poszarpanych, a wysoko nad nimi bezustannie tworz si gste, nasiknite wilgoci chmury. Brakuje tylko zapachu oceanu lub tropikalnej laguny, by przenie mnie z powrotem do czarodziejskich zaktkw Polinezji, opiewanej przez tylu autorw, dziki ktrym oy we mnie mit o poudniowych morzach. Podczas tych dni, ktre spdzam w domu, mj gabinet wyglda czasem jak port morski, mnstwo ludzi przychodzi z najrniejszymi sprawami, przeszkadzajc mi bez przerwy w pracy. Niekiedy bywa to sympatyczne. Pojawia si na przykad chopak planujcy podr na Borneo. Od strony teoretycznej jest doskonale przygotowany, zna nawet nazwy najmniejszych tamtejszych rzeczek. W praktyce nie ma zielonego pojcia, jak zorganizowa t swoj samotn wypraw przyszed wic do mnie po rady i wskazwki. Podrnik, ktry dopiero co powrci z Jukonu, ma jeszcze dug brod pioniera i ogorza od wiatru i soca cer. Jemu te trudno bdzie wdroy si na nowo w ciasne tryby miejskiej egzystencji, gdy ju ma za sob tak podniecajce dowiadczenie. Niektrym si to nie udaje. Nie potrafi oprze si woaniu bezkresnych przestrzeni, nieprzebytych lasw, pokusie ycia pord niebezpieczestw, ktre warte jest wszystkich poniesionych trudw, gdy w zamian otrzymuje si o wiele wicej. Przynis mi pozdrowienia od Mikea, starego myliwego, ktrego poznaem wiele lat temu. Cigle trwa na swoim miejscu, w tym samym drewnianym

domku, otoczony tymi samymi sidaYni i skrami, z nieodczn Bibli, jedyn ksik, ktr posiada, ktr zna na pami i stale cytuje, cho niezbyt cile stosuje si do jej zalece. Mimo wszystko prbuj jednak pracowa. Dzwoni mj woski wydawca, eby zaprosi mnie na prezentacj ostatniej ksiki; jest tak przyzwyczajony do moich dugich nieobecnoci, e niemal dziwi go fakt, i zasta mnie w domu. Zaraz potem telefon z Moskwy, a wkrtce po nim midzykontynentalne poczenie z Montevideo. Musz take popracowa nad zebraniem i skatalogowaniem danych potrzebnych mi do podry na pustyni Namib, ktr zamierzam odby za kilka miesicy. Moje wyprawy, ktre w najdrobniejszych szczegach 478 479 planuj przy biurku, wymagaj mudnej, pedantycznej wrcz dokumentacji. Wymaga to caego krgu znajomoci, niekiedy take wyjazdw na rekonesans, aby pniej nie natkn si na przykre niespodzianki. Wszystkie notatki bd dla mnie cenne rwnie podczas pisania artykuw dla woskich i zagranicznych czasopism. Moje opisy s bardzo dokadne, zdarza mi si wic straci cierpliwo, kiedy okazuje si, e caa ich precyzja znika w wyniku dziaa redaktorw. W takich wypadkach protestuj: To prawie tak, ale nie tak, nie wolno wam byo niczego zmienia. Trzeba informowa jasno, czytelnicy zawsze musz dowiadywa si o wszystkim ze szczegami, jakby razem ze mn byli w miejscu, o ktrym opowiadam". Kiedy pisz, chc przedstawia fakty obiektywnie. Niewane, kto ma racj, relacja ma by obiektywna. Nie mog wic popiera niczyjej sprawy ani usprawiedliwia niczyjego postpowania musz po prostu by bezstronnym wiadkiem. Nie zawsze jest to atwe. Przyznaj, e kilka razy z perspektywy czasu zauwayem, e nie udao mi si zachowa takiego dystansu, jaki zamierzaem, i nie zdoaem unikn emocjonalnego zaangaowania. Jak zatem pogodzi wymg uczciwoci z ryzykiem stronniczoci? To trudny problem etyczny, sdz jednak, e wielu moich kolegw po fachu rwnie czsto staje w obliczu tego dylematu. Dzisiejsze dziennikarstwo czsto podlega manipulacjom. Odwaga jest towarem rzadszym ni usune pochlebstwo, ale dziki Bogu s jeszcze tacy, ktrzy kontynuuj sw prac na przekr naciskom ze strony wiata polityki i gospodarki. Przy porzdkowaniu archiwum fotograficznego wpada mi w rce stare zdjcie Liii, jednej z dawnych przyjaciek. Nasz pomienny romans trwa bardzo krtko, bo dziewczyna miaa zbyt surowe zasady, jak na mj wczesny gust, i samo chodzenie na spacery wydawao mi si wtedy strat czasu. Spotkalimy si zupenie przypadkowo 20 lat pniej na lotnisku we Frankfurcie. Zniewolia mnie kompletnie i nie szczdziem jej komplementw bdcych hodem zoonym jej kobiecoci. Mwi si czsto, e nie tak liczy si uroda, jak sia oddziaywania. Liii, kobieta nie pierwszej ju modoci, miaa zdecydowanie jedno i drugie. Do zudzenia przypominaa nasycon erotyzmem modsz siostr Joan Collins. Poraaa urod. Miaa powczyste, kuszce spojrzenie, pikn twarz z wystajcymi komi policzkowymi, pontne piersi uwidocznione przez odwany dekolt, zmysowe usta, perfekcyjny makija, nienagann figur okryt obcisym kostiumem od Armaniego, pod ktrym zreszt nic nie 480 nosia. Uwodzicielska i pewna siebie, poruszajca si tak, jakby wiat do niej nalea, wzbudzaa podanie niejednego mczyzny. Ja udawaem si wtedy do Buenos Aires, a Liii wracaa do domu w Wiedniu. Odwoalimy nasze loty, zatrzymujc si do nastpnego dnia w niemieckiej metropolii. Wieczr spdzilimy w nastrojowej restauracji nieopodal gotyckiej katedry z XIV wieku, podczas gdy m Liii, odnoszcy sukcesy zawodowe i nie zawsze znajdujcy czas dla maonki, na prno wypatrywa j z kwiatami pord przylatujcych pasaerw.

Owego wieczoru dowiedziaem si rzeczy szokujcej. Bye zbyt impulsywny i za mao cierpliwy zdradzia. Gdyby poczeka do nastpnej randki, to psychicznie byam ju gotowa do spotkania bardziej kameralnego". Histori t przypomniaem sobie na prywatnej uroczystoci u jednego z moich przyjaci. Gospodarz domu chcia koniecznie dowiedzie si, jaki by fina owego wieczoru: Spae z ni?" zapyta mnie. Nie" odpowiedziaem bez namysu. A jedna z przysuchujcych si pa skomentowaa: Widzisz, Lisa, jakim Jacek jest dentelmenem. By moe i spa, ale zaprzecza. Nasi mowie, aby okaza, jakimi s macho, odpowiedzieliby inaczej". Od tych refleksji odrywa mnie syn, ktry wanie przyprowadzi kilku nowych kolegw. Pragnli mnie pozna, a teraz bdz wzrokiem po cianach, zafascynowani starymi afrykaskimi maskami, sztyletami Dajakw i mieczami Tuaregw, kami mamuta, kuszami prymitywnych plemion z Indochin, drewnianymi poskami, ktre s dzieem zapomnianych ludw, jajem dinozaura, wreszcie egzotycznymi zdjciami i wszystkimi innymi pamitkami, ktre uparcie przywo z kadej podry, ku wielkiej rozpaczy mojej ony Lindy. Cho czas mam wyliczony o do minuty, nie chc rozczarowa tych chopcw, marzcych o fascynujcych zaktkach wiata, jakie widzieli w telewizji, bo przypominaj mi si moje wasne dziecice marzenia snute nad ksikami, ktrych dzisiaj nikt ju nie czyta. Myl, e zaczem rozsmakowywa si w przygodzie wanie podczas lektury ksiek Jacka Londona, Josepha Conrada, Rudyarda Kiplinga. To oni otworzyli przede mn nowe horyzonty, ktre cigle jeszcze eksploruj. To wtedy wyobrania kazaa mi przeobrazi si za kadym razem w poszukiwacza zota, marynarza albo pirata i... widziaem wszystkie opisane sceny tak dokadnie, jakbym znajdowa si w samym rodku rozgrywajcych si wydarze. 481 I Dzisiaj wszystko jest atwiejsze, dzieci nie tylko one siadaj wygodnie przed telewizorem, nie musz dokonywa adnego wysiku. Wszystko jest sprefabrykowane, widz obojtnie przyglda si temu, co robi inni, moe nawet przeksza chipsy. Kiedy co mu si nie podoba, wystarczy lekko dotkn pilota, aby zmieni program. A zreszt dzisiaj dzieci nie maj ani ochoty, ani moliwoci, eby bawi si w miecie tak, jak kiedy my. Bo gdzie znajd drzewo, eby si na nie wdrapa i wypatrywa nadejcia piratw, gdzie rzeka, pena niebezpieczestw, choby woda sigaa ledwie do kostek, gdzie zagbienia terenu, nadajce si do urzdzania zasadzek? Pozostaje tylko zmieni kana i oglda kolejny film i tak, dzie po dniu, zabija wyobrani. Czsto nagle uwiadamiam sobie, jak dzieci szybko rosn. Patrycja jest ju od dawna samodzielna i tak samo stanowcza jak ja. Nie ma dla niej niemoliwych drg i tak jest dobrze, tak wanie w jej wieku powinno by. Aby tylko nie zapomniaa, co czsto powtarzam, e wszystko w yciu ma swoj cen. Moesz robi to, czego pragniesz pod warunkiem, e jeste gotw zapaci powiceniem, wyrzeczeniami, wysikiem i nauk. Nic nie przychodzi samo, ale im wyszy koszt, tym wiksza satysfakcja z osignitego celu. Konrad to ju mczyzna, jest odpowiedzialny i wiem, e mog liczy na niego tak samo, jak on na mnie. Maksy ma 20 lat, ale ju wie, czego chce od ycia. Jest gotw zaj si cik prac, ale te musi mie wolny czas na podre, na surfing i na par jeszcze innych hobby. To, co robi, nie bardzo ich interesuje i myl, e najpierw czytaj raczej jakie swoje gazetki ni moje artykuy, i tak powinno by. Kady ma wasne zainteresowania, o ktrych rozmawiamy przy stole, chocia moja ona nieraz ucina opowieci o przygodach: Jeden w rodzinie wystarczy" mwi zawsze z jednym z tych swoich agodnych umieszkw, ktir maskuj jej wewntrzn si. Wracam do gabinetu z paczk korespondencji. Dzisiaj nadszed list od pewnego Japoczyka, ktry proponuje mi trzymiesiczn piesz wypraw zim w d Jeniseju. Pocztwka z jednej z

wysp karaibskich przenosi mnie w okamgnieniu do tropikalnego raju: Je me souviens de toi. Cristine". Sodka Cristine! Dzi po poudniu spotkaa mnie dua satysfakcja. Zatelefonowano do mnie z redakcji Komsomolskiej Prawdy", poniewa komu wpad w rce mj reporta o ostatnim syberyjskim szamanie. Dawno temu mwiono mi, e takich postaci ju nie ma, e nale do historii Syberii, mnie tymczasem udao si go znale na pnoc od Dudinki. Teraz chc si z nim spotka Rosjanie. Patrycja z Maksym Pomyle tylko, e bramy dawnego sowieckiego imperium zawsze byy przede mn zamknite. Kade podanie o wiz kwitowane byo suchym niet". Do dzi nie rozumiem powodw tego tpego uporu. Dopiero w 1988 roku minister spraw zagranicznych Eduard Szewardnadze znis to permanentne embargo. Latem tego roku jeden z moich przyjaci, bdcy senatorem, goci u siebie radzieckjego polityka, a poniewa mieszka kilka krokw ode mnie, zadzwoni z zapytanier, czy moe odwiedzi mnie z gociem. Ku mojemu zaskoczeniu by to Szewardnadze. Chwalc mj rosyjski, zapyta, jak czsto bywam w jego kraju. Odpowiedziaem, e uwaany jestem tam za persona non grata. Chcia wiedzie, dlaczego, ale odpowiedziaem, e KGB nigdy nie przedstawio mi przyczyn odmowy wizy. Po dwch tygodniach granica ZSRR otwara si przede mn w sposb wrcz niewiarygodny. Zaproponowano mi opiek tygodnika Moskiewskoje Nowosti", ktry obieca suy pomoc we wszelkich podrach po tym ogromnym kraju. Dziki temu w cigu paru lat udao mi si dokona rzeczy, o jakich nie mg nawet marzy aden zachodni dziennikarz. Nadszed taki moment, kiedy straciem rachub, z ilu skorzystaem samolotw, 482 483 helikopterw, promw i samochodw terenowych, aby pokona tysice i tysice kilometrw w strefach, ktre byy objte zakazem wstpu nawet dla Rosjan. Na Kamczatce i Wyspach Komandorskich dowiadczyem wraenia kompletnego odcicia od wiata. Przemierzaem przeklte miejsca, z ktrych deportowani nie mieli najmniejszych szans ucieczki. Poza tym odkryem ludy odznaczajce si wyjtkowymi cnotami i mstwem, wysuchaem tylu narzeka na pierestrojk, ktra nie przyniosa ludziom adnych korzyci, i na Gorbaczowa, do ktrego cay kraj straci zaufanie. Wszdzie widziaem wielk bied i spotykaem si z przejawami wielkiej uprzejmoci i gocinnoci. Z ogromnym wzruszeniem wspominam Jur, trzyletniego czukockiego chopca, ktry przychodzi do namiotu, aby grza si przy ognisku. Czy przyzwyczai si do dugich, mronych zim? Ojciec odsuwa go agodnie, lecz zdecydowanie. Zimno mu, prbowaem usprawiedliwi maego. Musi si przyzwyczai. Jeli si nie przyzwyczai, nie przeyje" odpowiedzia ojciec. Twarde prawo przetrwania. Zostawiem tam wielu przyjaci i ich rozliczne problemy, ktre czsto wydaway mi si nie do rozwizania, tak wielka jest rozbieno midzy nimi a wiatem zachodnim. Pewnego razu dziennik Trud", szczyccy si tym, e ma najwikszy nakad, zaproponowa mi wspprac i zacz publikowa artykuy nie tylko ze wiata, ale i z wntrza Rosji. W czasie pierwszej bezporedniej transmisji obrad parlamentu toczy si debata o prawie do urlopu. Wstaje Jakut i zwracajc si w stron Gorbaczowa, zaczyna mwi o pracy pasterzy, ktra zawsze bya marnie wynagradzana. Nikt nie zdaje sobie sprawy z naszego trudu. Jedynym, ktry nas zrozumia, jest Pakiewicz, Jacek Pakiewicz. On naprawd pozna nasze ycie i zabra gos w naszej obronie, ukazujc nas wiatu". Prbowaem te broni sprawy, o ktr walczya Solidarno". Przyprowadziem wiele tirw z pomoc dla nielegalnej gdaskiej opozycji, sierocicw w Biaymstoku i Eku oraz rnych kociow. Orodek gromadzenia darw przy mojej parafii dziaa coraz prniej, a ofiarno ludzi przekraczaa wszelkie oczekiwania. Jedziem do Polski prawie co miesic.

Czsto byem gociem Lecha i Danuty Wasw w ich mieszkaniu przy ulicy Pilotw. Kiedy, gdy tylko zosta zwolniony z internowania w Bieszczadach, Wasa obieca mi wywiad, ale wszdzie byy mikrofony. Chodmy na ryby" powiedzia. I w ten sposb podczas gdy stalimy Historyczna epoka solidarnoci obaj w slipkach, zanurzeni po kolana w jeziorze Halin, ku wielkiemu niezadowoleniu pozostaych na brzegu tajniakw zdoaem uzyska informacje o planach i strategii lidera Solidarnoci". Marek Czudowski, oglnie znany fotograf gwiazd filmpwych, zrobi seri zdj, ktre razem z wywiadem obiegy cay wiat.'Nastpnego dnia samolot odlatujcy z Okcia do Mediolanu mia dwie godziny opnienia z powodu drobiazgowej kontroli, jakiej poddano mj baga. Bez rezultatu. Wiele lat pniej odwiedziem Was, gdy by prezydentem. Przyj mnie uroczycie w Belwederze, rezygnujc z planowanego wyjazdu weekendowego do rodziny w Gdasku. W pewnej chwili poprosi o przyjcie fotografa i kiedy okazao si, e ten zakoczy ju swj dzie pracy, wyzna zaniepokojony: I co ja teraz powiem Danusi, z jakiego powodu nie wrciem do domu na czas". Jesieni 1996 roku spdzamy z Lind symboliczne, kilkudniowe wakacje w Paryu. Nie mog odmwi sobie przyjemnoci obejrzenia pcien 484 485 Gustave'a Courbeta, jednego z gwnych przedstawicieli impresjonizmu w sztuce europejskiej XIX'wieku, wystawionych w Musee d'Orsay. Gmach ten by przez 70 lat dworcem kolejowym i w 1973 roku utworzono tu jedno z najpikniejszych muzew Europy. Obraz, ktry najbardziej przyciga oko zwiedzajcych nazywa si Pocztek wiata. To dzieo dranice zmysy, wynoszce do godnoci czysto ciaa kobiecego, podkrelajce wspaniao natury-bez popadania w wulgaryzm czy pust pornografi, spotkao si swego czasu ze skandalicznym przyjciem. Wraliwi moralici zarzucali wwczas mistrzowi realizmu pogwacenie naturalnej witoci miejsca, w ktrym wszyscy przyszlimy na wiat. Obraz namalowany na zamwienie Khalifa-Beya, Linda 486 Starzy przyjaciele ambasadora tureckiego w Petersburgu, przedstawia zmysowo pikny akt pulchnej kobiety, bez gowy z gsto owosionym czarnym onem i szpark sromu, lec na plecach z rozoonymi nogami w pozie bogiej rozkoszy. Namalowane w 1866 roku ptno, wygldajce jak zdjcie, budzio w widzach spor dawk odczu erotycznych pamitam, e wielu miao rumiece na twarzy i nie potrafic ukry zmieszania, szybko przechodzio dalej. Pary jest bastionem tradycji nocnych urokw. Bylimy ju w sawnych kabaretach Lido, Folies Bergere, przed ktrym wiruje czerwony wiatrak, czy w Crazy Horse. Tym razem wieczr spdzamy w Moulin Rouge, ktry otworzy swoje podwoje w 1889 roku, delektujc si rewi bdc istnym fenomenem kulturowym: szedziesit girls, morze kostiumw z pir strusich i byskotek, dobrze oddaje atmosfer, w jakiej tworzy Lautrec. Praca 487 Linda w gocinie u Binga Crosbyego w tym lokalu jest ukoronowaniem kariery zawodowej tancerek, wrd ktrych dominuj dzisiaj dziewczyny z Europy Wschodniej, w tym oczywicie i z Polski.

Wiosn 1977 roku Linda wrcia z prezentacji swojej wystawy malarskiej w Nowym Jorku i nastpnego dnia odwiedzi nas wysannik tygodnika Panorama", ktry przygotowywa materia o zmarym niedawno znakomitym piosenkarzu i aktorze filmowym Bingu Crosbym. Linda bya z nim zaprzyjaniona i Crosby nieraz powtarza, e lubi j jak swoj crk. Swego czasu ta znajomo moga przyczyni si do radykalnej zmiany jej ycia. Aktor, jedna z najwikszych figur show-biznesu XX wieku z epoki Franka Sinatry, Caryego Granta czy Jima Stewarta, zaproponowa jej karier hollywoodzk. To on wylansowa kiedy Katharin Hepburn. Linda bya w rozterce, powiedziaa, e musi si zastanowi. Nastpnego dnia podja decyzj... wrci do Woch, bo tam czeka na ni Jacek. W peni gorcego lata mamy w domu goci z Moskwy: Woodia 488 Szataow i Woodia Danibiekow, dwch kosmonautw z maonkami. Przy kolacji ktra z pa rzuca z gupia frant, czy audiencja u papiea to rzecz niemoliwa? Mwi, e przyjedajcy z dalekich krajw kardynaowie czekaj niejednokrotnie tygodniami na spotkanie z gow Kocioa, a przywdcy pastw musz uzgadnia terminy z duym wyprzedzeniem. Zobacz, co mona zrobi. Dzwoni do biskupa Stanisawa Dziwisza. Prosi 0 kontakt za kilka godzin i jeszcze tego samego wieczoru zaprasza za trzy dni, w pitek, do Watykanu. Wstpnie umawiamy si na godzin 17.00, ale prosz zadzwoni w poudnie dla potwierdzenia" mwi. W pitek rano wybieramy si w letnich strojach na zwiedzanie Rzymu 1 kiedy w poudnie dzwoni do biskupa, ten informuje, e mamy audiencj o 13.00. Jestemy w szoku. Nie zostao nam ju czasu, by wrci do odlegego od centrum hotelu, gdzie na generaw czekay wyprasowane przez ony Spotkanie bardzo prywatne f 489 galowe mundury, eby si przebra na uroczyst okazj. Zaniepokojony sytuacj pytam biskupa, jak z tego wybrn. Radzi kupi dla panw koszule z dugimi rkawami i krawaty. Na szczcie panie maj na sobie odpowiednie kostiumy i dziki temu wizyta, ex tempore, dochodzi do skutku. Sylwestra spdzamy w Warszawie. Linda przygotowuje swoj synn lazani, jest okazja, aby zebra przy jednym duym stole paru przyjaci. Jest Ania Cybulska, tajfun, temperament i imponujca znajomo fachu medycznego w jednej osobie, oraz Wojtek Steckiewicz, wybitny myliwy szczyccy si klejnotem wielkiej pitki afrykaskiej, ze swoj modsz o 30 lat maonk. Take Iwona Bogucka z mem, wyspecjalizowani w produkcji eleganckiej odziey dziecicej, i Dariusz Sarti, lekarz ambasady woskiej, kolekcjoner broni strzeleckiej. Wojtek Cejrowski, ktry spenetrowa najdziksze zaktki Amazonii, i Witold Casetti z programu Europa da si lubi". 1 Wrd dobrych znajomych Prezydent I Woch * Francesco Cossiga przyjmuje Jacka Pakiewicza Dodatek ilustrowany Rzeczpospolitej" wydrukowa wywiad, w ktrym Sawomir Popowski, wieloletni korespondent gazety w Moskwie, zatrzyma si nieco duej na moich kontaktach z niektrymi mami stanu. W konsekwencji prezydent Kwaniewski, witajc mnie na proszonej kawie, nie omieszka zaartowa: Najpierw odwiedzasz Jelcyna i Putina, a dopiero potem trafiasz do mnie". Wiele czasu powicam fundacji mojego imienia. Ta pozarzdowa instytucja zajmuje si prowadzeniem konsultacji, seminariw, szkole w zakresie bezpieczestwa, doradztwem i

wszechstronnym przeciwdziaaniem w zakresie midzynarodowego terroryzmu, tak na uytek osb prywatnych, jak i instytucji pilblicznych czy pastwowych. Problemy bezpieczestwa zawsze byy bliskie mojemu sercu. Nieraz dyskutowaem z generaem Ryszardem Siewierskim, komendantem Stoecznej Policji nad projektem akcji majcej na celu nawizanie lepszych stosunkw midzy spoeczestwem a policj i odwrotnie. Do takiej wanie wsppracy namawiam w moim kompendium/^ y bezpiecznie w dungli miasta. Zagroenia czyhaj na nas ze wszystkich stron. W walce ze zem nie mona liczy wycznie na policj. Bezpieczestwo wzrasta, gdy w spraw jego utrzymania zaangaowane jest cae spoeczestwo. Wyniki wojny ze wiatem przestpczym zale w duym stopniu take od naszej postawy. Wielkie aglomeracje skadaj si z anonimo490 491 wej spoecznoci, gdzie brak jest jakichkolwiek wizi spoecznych i gdzie kwitnie przeraajca nieczuo. W grupie za czowiek czuje si silniejszy i solidarno oglnoludzka sprzyja zwikszeniu bezpieczestwa. Zatem, powtarzam przy kadej okazji, w interesie wszystkich ley pozbycie si znieczulicy i warto pomyle o stworzeniu sojuszu midzyludzkiego, o zbudowa-niufrontu solidarnoci spoecznej. Wczerwcu 1999 rokuGazeta Wyborcza" we wsppracy z Radiem Zet i Towarzystwem Ubezpieczeniowym Alianze zrealizowaa mj projekt majcy na celu upowszechnienie ssiedzkiej samopomocy zwikszajcej bezpieczestwo domw i mieszka. Nigdy nie darzyem du sympati technologii. Jako jeden z nielicznych potrafiem uchroni si od choroby" telefonu komrkowego. Jaki kobiecy magazyn napisa w styczniu 2003 roku, e w Polsce jest trzech . ludzi, ktrych sta na luksus niekorzystania z tego rodka cznoci, a mia- nowicie: Bogusaw Linda, Aleksander Gudzowaty i Jacek Pakiewicz. Wiedzc, e czsto balansowaem na krawdzi, wpltujc si w sytuacje cokolwiek niebezpieczne, ludzie pytaj mnie nieraz, czy si nie boj. Odpowiadam im, e strach jest elementem nieodzownym, dziki ktremu zawsze jestem czujny, zawsze mam si na bacznoci, jestem stale gotw z powodzeniem rozwizywa wszelkie problemy albo, o ile to moliwe, ich unika. Czujno nigdy mnie nie opuszcza. Kiedy mam przej na drug stron jednokierunkowej ulicy, najpierw rozgldam si na obie strony, eby sprawdzi, czy nic nie jedzie. To nawyk, ktry wyksztaciem w sobie, zwracajc nieustannie uwag na zagraajce niebezpieczestwa. Dlatego mam szans przetrwa lepiej ni ktokolwiek inny. Dlaczego nie powiciem si grom? Tam umiera si nie dlatego, e czowiek za wysoko si wspina, ale dlatego, e moe na niego, na przykad, spa lawina. To troch jak loteria. A ja nie lubi igra ze mierci, nie majc szans na obron. Nie znam nikogo, kto byby uodporniony na strach. Jeli kto bawi si, odgrywajc supermana, mwi, e nigdy go nie zazna. Bzdura. Kamie, przed wszystkimi innymi okamuje sam siebie. Strach to instynkt zachowawczy, to sygna alarmowy w obliczu zagroenia. Jest wic czym normalnym, a jego brak stanowi zjawisko patologiczne. Istnieje wiele rodzajw lku: przed nieznanym, przed blem, odpowiedzialnoci, dokonaniem bdnego wyboru. Na Borneo wielekro przeywaem chwile najwyszego napicia, kiedy na przykad musiaem wybra drog w dziewiczym terenie. Pomyli rzek, znaczyo zosta tam 492 na zawsze. Rwnie lodowa odyseja w Jakucji dostarczya chwil grozy. Jeszcze dzi z dreniem wspominam dzie, kiedy mimo -50C skuwajcy powierzchni rzeki ld zaama si i cay nasz konwj sa znalaz si w wodzie. W Kambody za helikopter Bkitnych

Hemw, na ktrego pokadzie si znajdowaem, w trakcie swej misji zosta ostrzelany przez Czerwonych Khmerw, a drugi pilot i mechanik zostali ranieni. Albo kiedy indziej, podczas zamachu stanu w Nigrze: jeden z onierzy zauway, e fotografuj masakr i przystawi mi do piersi karabin. Tylko byskawicznej reakcji jego dowdcy zawdziczam ycie. Wiele lat temu pywaem na statkach pod rnymi banderami jako drugi oficer pokadowy. Na starym gruchocie Esmeralda" przeyem straszliwy tajfun Doris, ktry zniszczy tysice domw na wybrzeu Filipin i zatopi wiele statkw na Morzu Wschodniochiskim. Nie widzielimy wtedy horyzontu, woda i niebo zlay si w jedno. Jak przezwycia takie momenty? Czowiek musi wierzy w siebie samego oraz w to, co robi. Silna motywacja jest istotnym bodcem, ktrego nigdy nie moe zabrakn w naszych dziaaniach. Wczeniejsze dowiadczenia i trudnoci, cae przeyte ycie czyni czowieka silniejszym. A nadzieja, optymizm, pogoda ducha? S to uczucia absolutnie niezbdne. Johann W. Goethe napisa kiedy: Rozkazuj ci mie nadziej!". T nadziej, ktra jest rozstrzygajca dla caego ycia. Dopki si oddycha, nie wolno z niej rezygnowa. Dla tych, ktrzy wierz, czsto rwnie religia bywa bardzo pomocna. Na Atlantyku przez cae trzy dni i trzy noce, podczas sztormu, wylewaem wod z odzi. Strach by nieodcznym towarzyszem mojej samotnej wyprawy. Bezsilny w obliczu nieogarnionej potgi natury, prosiem Boga o pomoc, o to, by uratowa moj dk przed naporem mierciononych fal. Nie odczuwam najmniejszego wstydu, wyznajc, e bagaem Pana Boga, krzyczc na cae gardo, pord wiatru i ulewy. Przyznaj, e par razy znalazem si w sytuacjach ekstremalnych, kiedy przed oczami przesuway mi si obrazy z caego ycia. W uamku sekundy na nowo ujrzaem egzotyczne widoki, kobiety, ktre kiedy posiadem, wiat toreadorw, Pary, szybowce w bkitnych przestworzach i to, co towarzyszyo mi przez cae ycie: dziennikarsk deformacj, przeklt ciekawo wiata. Wielu ludzi mwi, e zarazili si bakcylem Afryki, e cigle sysz zew pustyni, yj w krgu mitycznej przygody. Wystarczy dowiadczy tego 493 EL Dorado, polowanie na legend", bestsseler sezonu 2005/2006 494 jeden jedyny raz, by ju nigdy si nie uwolni. W przeciwiestwie do wielu innych ja poknem bakcyla caego s'wiata. Na og nie interesuj mnie powroty do miejsc ju poznanych, z wyjtkiem dwch tak wspaniaych, ktre oczaroway mnie i oszoomiy ponad wszystko inne. Myl o wityniach Angkoru i rzece Jangcy, na ktrej donki w gstej mgle wygldaj jak zjawy. Od czasu do czasu kto pyta, pod jakim znakiem zodiaku si urodziem. Prawd mwic nigdy nie przywizywaem wagi do tych spraw, a do chwili, gdy przeczytaem charakterystyk mego znaku, czyli Blinit. Osupiaem, by to bowiem mj dokadny wizerunek. S nad wyraz wszechstronne, ciekawe wszystkiego, ich aktywno umysowa jest cigle pobudzana przez nowe zainteresowania, nawet kilka naraz. Oywia je niezaspokojone pragnienie eksperymentowania, zmian, podry, znajdowania si w cigym ruchu. Blinita podejmuj czsto nowe przedsiwzicia, zanim zdyy doprowadzi do koca poprzednie, tylko dlatego, e zdoay ju nasyci sw ciekawo. Ich byskotliwo i dezynwoltura, a przede wszystkim przenikliwa inteligencja i racjonalizm popychaj je ku dziennikarstwu i zajciom wymagajcym zdolnoci organizatorskich. W kadym razie ich powodzenie w pracy ma zwizek z podrami. W yciu towarzyskim wykazuj wiele zrcznoci, cho niekiedy brak im umiejtnoci dyplomatycznych. Ich sposb mylenia jest bardzo szybki, jeden pomys

goni drugi. W mgnieniu oka potrafi powiza ze sob najrniejsze, na pozr nie powizane koncepcje. Kochaj do szalestwa sw niezaleno". To wszystko jest niewiarygodnie prawdziwe. Czsto podejmuj samotne podre, wychodzc z zaoenia, e jedynie one umoliwiaj autentyczny, najlepszy z moliwych kontakt z innym" krajem i jego ludnoci.* Kiedy zabieram ze sob innych, dobieram ich nadzwyczaj starannie, analizuj ich charaktery, osobowo, wymagania. Wiele ekspedycji nie powiodo si z powodu rozmaitych nieporozumie, zdarza si, e kto wraca do domu, przebywszy zaledwie poow drogi. Przymusowe wsplne ycie, jakie si wwczas prowadzi, skrajnie trudne warunki klimatyczne, zmczenie, izolacja, nieoczekiwane wydarzenia, strach i brak prywatnoci obnaaj bezlitonie najgbiej skryte ograniczenia kadego z uczestnikw i nieuchronnie staj si przyczyn niesnasek, wystawiajc na ryzyko powodzenie caego przedsiwzicia. W takiej chwili kryzysu norweski podrnik Thor Heyerdahl, kt495 ry wanie odbywa drug podr na tratwie Ra II", powiedzia, e auje, i zabra t sam zaog, ktra towarzyszya mu w poprzedniej wyprawie. Nawet kosmonauci, pomimo ostrej selekcji psychologicznej, ktr musz przej, nie zawsze potrafi wytrzyma stres. W 1973 roku, na niewiele godzin przed wystrzeleniem z Bajkonuru jednego ze statkw kosmicznych, wymieniono dwuosobow zaog, poniewa Lew Worobiow i Walerij Jazdowski nie mogli doj ze sob do porozumienia. Z tego samego powodu par razy przyspieszono powrt radzieckich misji kosmicznych. Myl, e Pan Bg da mi wszystko. Jestem osob uprzywilejowan, bo mog realizowa nawet najbardziej wynione projekty. Osignem bardzo wiele: sukces zawodowy, satysfakcj, popularno, wystarczajc ilo pienidzy, by prowadzi wygodne ycie. Na moje urodziny tradycyjnie przyjeda wiele osb, starych przyjaci i nowych znajomych. Pamitam, e kiedy przyjcie skoczyo si wczeniej ni zwykle, bo wanie wyruszaem do Phnom Penh jako wysannik z ramienia Sette", ilustrowanego dodatku do Coriere delia Sera", ktry chcia zamieci reporta na temat Bkitnych Hemw w Kambody. Przez trzy tygodnie odwiedzaem rne miejsca, w ktrych stacjonowali onierze z trzydziestu krajw. Niezwykle serdecznie przyj mnie pukownik Kazimierz Giej, odpowiedzialny za kontyngent polski. Opublikowany pniej materia okaza si nie znajc miary reklam wojska spod znaku Biaego Ora, poniewa prawie wszystkie zdjcia, cznie z tymi na okadce, jemu wanie byy powicone. Czytelnicy zadawali nawet sobie pytanie, czy pokojowa operacja spoczywa wycznie w rkach Polakw. Woskie Ministerstwo Obrony zechciao przypomnie, e w Kambody przebywaj te ich karabinierzy, ktrych obecno umkna uwadze pana Pakiewicza. Pominem ich obecno z powodw czysto biurokratycznych, takich jak zezwolenia, ktrych odmawia mi komendant. Redaktor naczelny dziennika poprosi mnie zatem o przysug: Czy mgby wrci do Kambody i spotka si z naszymi?". Oczywicie nawet sobie nie wyobraa, jak wielki robi mi prezent. Mj sentyment do Indochin jest tak wielki, e kady powrt do poudniowowschodniej Azji stanowi dla mnie swoiste wito. Kiedy wracam z podry, przywo zawsze ze sob gr przezroczy. Wiele wysiku kosztuje mnie ich dokadne wyselekcjonowanie, czsto mani wtpliwoci, czy wybra zdjcie z owietleniem z przodu, czy te wykona ne pod soce. A wschody i zachody soca, ktrych obserwacja daje zaws/r 496 tyle radoci i kiedy magiczne wiato napenia cay wiat lnicymi kolorami? Ktra z tych fotografii jest najpikniejsza? Na szczcie jest z czego wybiera. Po pierwszym przegldzie przystpuj do dokadniejszego sortowania. Te zdjcia pjd do czasopism, te do wasnego

archiwum, jeszcze inne poka na wieczorach klubowych. Oczywicie, musz to by obrazy najbardziej reprezentatywne, najlepiej nawietlone i najwyraniejsze. I zawsze te najbardziej niezwyke. Wwczas, wywietlajc przezrocza, nie tylko skupiam cakowit uwag czonkw rozmaitych Lions Club czy Rotary, ale jeszcze raz przeywam sw przygod. Nie uwaam si za fotografa. Wszedem do tego rodowiska, poniewa przygoda i fotografia s naturalnymi partnerami, kada podr oferuje co atrakcyjnego, wartego utrwalenia na kliszy. Bawi mnie chwytanie obrazw, ktre maj w sobie dreszcz akcji, fotografowanie ludzi w ich rodowisku. W takich chwilach trzeba dziaa szybko, a zarazem nie utraci wraliwoci, dyplomacji i umiarkowania. Nie ukrywam, e czasami reyseruj obrazy, zmieniajc zalenie od wasnych potrzeb rozmieszczenie osb i rzeczy, tak aby uzyska jak najlepsz kompozycj. Do otrzymania piknych zdj nie wystarcz talent, technika i wyczucie, trzeba jeszcze mie szczcie, by znale si we waciwym miejscu i o waciwym czasie. Dzwoni Renzo Rosso, waciciel firmy Diesel Jeans, bardziej przyjaciel ni sponsor, dziki ktremu mogem zrealizowa wiele przedsiwzi. Chciaby wywietli cykl moich przezroczy podczas pokazu mody w Mediolanie. Sponsor, sponsoring, to terminy, ktre na dobre zadomowiy si w wiecie podrnikw. W1988 roku jeden z dziennikarzy rosyjskich pyta, czy pochodz z bogatej rodziny, e sta mnie na wojae po caym wiecie. Powiedziaem mu, e mam sponsora, na co on zapyta, co to znaczy. Dzi termin ten znany jest Rosjanom* bo spotykaj si z tym na kadym kroku ycia codziennego. Podobnie jest i w innych krajach. Wyprawy s coraz drosze, a mecenasw jest wci coraz mniej. Modym trudno liczy na tak pomoc. Mam wyrzuty sumienia, e nie udao mi si pomc synowi Boeny Konikowskiej w znalezieniu mecenasa na pocztku jego kariery archeologicznej. Niestety, nie miaem kontaktw na tym polu. Wyrzuty sumienia, niewspmiernie wiksze, czuj w stosunku do mamy mieszkajcej samotnie w Eku i do brata Mietka, z ktrymi widz si przelotnie, nie czciej ni raz w roku. al. Niestety rytm, w jakim yjemy, nieubaganie przyczynia si do powszechnego zaniku tradycyjnych wartoci i nadwera m.in. take wizy rodzinne, ktre jeszcze do niedawna byy dla wielu ludzi witoci. 497 I Czsto jestem tak zajty, e kiedy Linda z zainteresowaniem oczekuje ode mnie relacji po powrocie do domu, opowiadam w skrcie bardziej ni telegraficznym, zapewniajc, e o wszystkich szczegach dowie si z artykuu, ktry wanie przygotowuj do druku. Kocz pisanie reportau dla Lufthansy", czasopisma pokadowego niemieckich linii lotniczych, ktre przyznao mi specjalne warunki zakupu biletw na wszystkie trasy, dokdkolwiek na wiecie chciabym si uda. Nie zdyem odej od komputera, gdy zgasza si Newsweek". Prosz 0 materia na temat dzisiejszych piratw morskich. Temat rzeka, bo plaga ta staa si powanym problemem. Rozbjnicy terroryzuj, s bezwzgldni 1 niedocignieni. Kontaktuj si z Midzynarodowym Biurem Morskim w Kuala Lumpur, w ktrym stworzono centrum rejestracji wypadkw piractwa. Oficjalne dane za ubiegy rok bd za 2 tygodnie, ale funkcjonariusz przekazuje mi informacje, ktre jeszcze podlegaj embargu prasowemu. 276 napaci w 2005 roku, ale statystyka wydaje si zaledwie czubkiem gry lodowej. Latem 1999 roku zgin z rk piratw w Zatoce Adeskiej samotny eglarz Krzysztof Zabocki. Wypytuj o dowiadczenia dotyczce piratw morskich kapitana Jerzego Rakowicza i Krzyka Baranowskiego. wietny tekst", dzwoni z redakcji, ale naczelny prosi o inny pocztek. Po tygodniu Newsweek" zamawia kolejny materia. Mam napisa

0 tajemnicy przetrwania w niskiej temperaturze. Ryzyko hipotermii 1 mierci z przechodzenia organizmu dotyczy nie tylko czowieka w skrajnie surowym rodowisku regionu polarnego. Fala polarnego zimna i obfite opady niegu sparalioway ycie polskich miast. Z przechodzenia umaro ponad sto osb, gwnie bezdomni i ludzie samotni, w podeszym wieku, chore na serce czy astm. Wspominam wypraw sprzed kilkunastu laty reniferowymi zaprzgami na biegun zimna w Jakucji. Stanowilimy dla nauki swego rodzaju laboratorium do badania mechanizmw adaptacyjnych. Syberyjskie zimno wystawio nas na bezlitosn prb wytrzymaoci. Przez ponac miesic termometr wskazywa minus 40 i 50 stopni. Raz byo tylko i -35C, ale za spraw wiatru, ktry wia z prdkoci ponad 60 km na I godzin, uczucie zimna na odkrytej powierzchni ciaa jest rwnie przykre jak przy -70, kiedy skra zamarza ju w 30 sekund. Dzie w dzie walczylimy z hipotermi i odmroeniem. Dokuczay skostniae palce i w gbokich pcherzach otwarte do ywego miso. Dzi siedzc w ciepym mieszkaniu, z trudem uzmysawiam sobie to kracowe zimno. 498 El Dorado" Pakiewicza i Kapanka bestsellerem na rosyjskim rynku api telefonicznie Marka Kamiskiego, bo jaki mj fan pyta, jak mona wybra si na biegun pnocny, ale Marek na pewien czas ma do zmaga z polarnym "zimnem i chciaby pojecha na pustyni. Prosi o praktyczne rady. Zwraca si do mnie listownie Arek Paweek z Wrocawia. Marzy o pokonaniu Atlantyku gumowym pontonem. Pisze, e moja rekomendacja pozwoli mu znale niezbdne fundusze. Nie wiem, na ile pomogo moje yczliwe sowo, faktem jest, e Arek wyruszy na ocean i dopyn do jego drugiego brzegu. 18 kwietnia 2002 roku dzwoni z Moskwy mj stary przyjaciel Jura Sienkiewicz, uczestnik rejsu na tratwie Ra" Thora Heyerdahla, oznajmiajc, e nasz wsplny przyjaciel nie yje. Mia 87 lat. Poznaem Thora w 1977 roku, w dwa lata po moim samotnym rejsie przez Atlantyk. Postanowiem poprosi o wcignicie mnie na list zaogi tratwy Tygrys", 499 ktr budowano nad Zatok Persk. Ta siedemnastometrowa jednostka miaa wesprze teori, e Sumerowie ju 3000 lat przed Chrystusem, korzystajc z korzystnych prdw i wiatrw, mogli przemieszcza si z Bassory, w dzisiejszym Iraku, do wybrzey Indii i Afryki. Heyerdahl obieca mi wtedy, e bd pierwszy na licie rezerwowej. Bezskutecznie oczekiwaem powoania na zastpienie ktrego z 11 uczestnikw. Nikomu nic si nie przytrafio, nikt nie zama nogi, nikt nie mia adnych kopotw rodzinnych. Rejs Tygrysa", pyncego pod bander ONZ, obfitowa pniej w nieustann seri awarii i politycznych tarapatw. Po kilku miesicach niepowodze kapitan, w gecie protestu przeciwko wojnie Iraku z Iranem, zdecydowa si spali trzcinowa tratw. Ktrego dnia reyser Janek Kolski zapowiedzia, e bdzie mia troch czasu w lipcu, i chcia wiedzie, czy nie zorganizuj jakiej ekspedycji, na przykad do Namibii, w ktrej on mgby wzi udzia. By ze mn ju niejednokrotnie na egzotycznych wyprawach i zawsze owocoway one seriami filmw dokumentalnych. Nie wiem, jak to bdzie z t Namibi, bo lipiec nie jest najlepszym terminem. Przyjdzie zmieni albo kierunek jazdy, albo te dat wyjazdu. Kiedy jestem w domu, codziennie staram si znale czas na trening biegowy, po to, by nie dosta zadyszki, gdy znw wyrusz w wiat. Musz te znale czas na korespondencj,

odpowiada na listy, wysya pozdrowienia fanom. Od czasu do czasuzajmujsiuzupenieniemmojej strony internetowej, nad ktr owocnie pracuje utalentowana Agnieszka Rajczak. Wydawca, Tadeusz Zysk, prosi o znalezienie czasu na seri spotka autorskich promujcych El Dorado, polowanie na legend. Ksika sprzedaje si wietnie, wedug rankingu Rzeczpospolitej" jest wrd dziesitki bestsellerw, tym bardziej naley utrzymywa kontakt z czytelnikami. W Rosji ksika ukazaa si w ogromnym nakadzie z logo prestiowego National Geographic", co potwierdza aprobat amerykaskiej instytucji. Angielskie tumaczenie El Dorado znajduje si w rkach mojego agenta literackiego, ktry liczy na wydanie jej na rynku anglosaskim i latynoskim. Nie trac kontaktu ze wiatem podry. Dzi p dnia uzgadniamy z Markiem Gsiewskim, wacicielem prestiowego biura Marco Polo Travel, now strategi dla jego vipowskiej klienteli. Przygotowujemy oferty dla osb, ktre akn mocnych wrae i nieuniknionego zastrzyku adrenaliny, na onie dzikiej przyrody, pord tubylczych plemion czy na szlakach staroytnych kultur. Wszystko w atmosferze przeszej epoki. Wanie zasia500 dam do przygotowania oferty wyjazdu na Borneo dla trjki znanych publicznie twarzy. Czsto zadaje mi si pytanie, czym waciwie jest przygoda? Myl, e to urzeczywistnienie marzenia, ktre kady z nas nosi w sobie. Przygoda to przede wszystkim wolno, to dowiadczanie silnych emocji, osiganie pewnych granic, realizowanie przedsiwzi, nieraz nawet ryzykownych, ktre pozostawiaj gboki lad w czowieku i czsto zmieniaj nawet jego psychik. Wiele razy z niezwykym wprost entuzjazmem wydawaem z siebie okrzyk: Dopiem celu!". Poznaem ludzi ani lepszych, ani gorszych ode mnie, ale cakiem innych. Odcity od wiata nie baem si trudnoci. Sam z wasnej i nie przymuszonej woli naraaem si na pragnienie i chd, przeywaem pasmo katuszy, poznajc nieraz smak bliskiej mierci. yem pen piersi! Niczego nie auj, niczego nie chciabym zmieni. I nadal nie mam dosy. W peni podzielam sowa perskiego poety, Dalal ad-din Rumiego, ktry nie zamierza wegetowa, lecz y: Mioci, chway, krwi i podry pragnie kady czowiek. Nawet szach!". Bassano del Grappa 2006 SPIS TRECI Sowo o Autorze 7 Pasja odkrywania wiata 19 Samotnie przez Atlantyk 27 Skeleton Coast 31 Ostatnie plemi tradycyjnej Afryki 43 Polska cieka do serca Afryki 51 w krlestwie diamentw 58 Niemiecka Afryka 66 zlmbabwe, kraj burzliwej historii 72 Cmentarzysko dinozaurw 78 Pustynia Atakama 89 Czarne piaski Kara-Kum 98 Pastwo-widmo 106 Magia pustyni 123 Mityczne Tam 131 Karaiby pod aglami 142 Dzieci prehistorii 149

Niemiertelna corrida 154 Szkoa survivalu 159 Camel Trophy 166 . Pieko dungli 171 Trening antyterrorystw 178 Trzy przeomy 187 W poprzek Borneo 198 HaLong2ii Annapurna zim 219 Angkor zagroony 226 Czerwoni Khmerzy 234 T Wielka Rafa Koralowa 239 Wspczeni Robinsonowie 245 w sercu wietnamskiej dungli 253 Zachodnia Papua 266 Krlestwo Smoka 278 z nurtem mekongu 287 Refleksje z Iranu 298 KURDYSTAN, ENKLAWA IrAKU 307 Ostatnie piramidy agli 314 Polowanie na mamuty 319 Dolina Gejzerw 322 Raj na ziemi 330 ladem Jacka Londona 337 Gdzie koczy si Europa 344 Wyspy Komandorskie 351 Bezkrwawe owy na tygrysa 359 Tam, gdzie zaczyna si nowy dzie 365 Centrum Szkolenia Kosmonautw 374 Sztuka przeycia kosmonautw 378 Archipelag GUag 388 Wyspy niezgody 395 Przeklte jezioro 402 Misja ratowania planety 407 Szlakiem Orellany 415 Indianie z epoki paleolitu 423 Tepui Conan Doylea 442 Jedna z Gujan 451 Odkrycie rda Amazonki 459 bassano del grappa 478 I Mli mam mmmmum SCUOLA Dl IOPRAVVIVENZA IN MAR Uacek Palkiewicz zebra zaskakujce dowody, ( El Dorado nie jest tylko baniowym mitem ' JACEK P A K I E W 1 C Z \ 1\ D R Z E J K A P A 1S E K EL DORADO POLX)WAIS1E ISA LEGEND 2f lutego 2002 ' Rkopis jezuitw moe by ' kluczem do El Dorado

^ The Times ...... 12 lutego 2002 i Wyprawa eksploracyjna patroi^jv|aj i przez rzd peruwiaski znalaza ! lady mitycznego miasta Paititi ] , -t" Agencja Prasowa EFEifLi. '"'''"' f26 lipca 2002 -'lm& W-7'* ''13 ni-r- -no w Ksiki autora publikowane w Polsce: Jak y bezpiecznie w dungli miasta, Zysk i S-ka, Pozna 2006 El Dorado, polowanie na legend, Zysk i S-ka, Pozna 2005 Pasja ycia, Ksika i Wiedza, Warszawa 2003 Angkor, Bellona, Warszawa 1998 Survival, Bellona, Warszawa 1998 Terra Incognita, Bellona, Warszawa 1997 Po bezdroach wiata, Morex, Warszawa 1997 Przetrwanie na wodzie, Bellona, Warszawa 1997 Przepustka do przygody, Bellona, Warszawa 1996 No Limits, Bellona, Warszawa 1996 Sztuka przetrwania w miecie, Tenten, Warszawa 1994 Survival, sztuka przetrwania, Tenten, Warszawa 1994 Szalup przez Atlantyk, Wydawnictwo Morskie, Gdask 1977