422

J. Wendt* TEORETYCZNE ASPEKTY PRZESTRZENNYCH BADA SPOECZESTWA OBYWATELSKIEGO1

Dyskusja denicji Idee spoeczestwa obywatelskiego po wielu latach zapomnienia pojawiy si na powrt w literaturze socjologicznej i politologicznej w latach siedemdziesitych ubiegego wieku (Grski 2003). Zgodnie z powszechnie przyjtym wczenie zaoeniem, byo ono cile zwizane z demokratycznym pastwem, gdy tylko takie pastwo gwarantowao swobod stowarzysze konieczn dla jego tworzenia. Jednak wydarzenia w Europie rodkowej i Wschodniej doprowadziy do wzrostu zainteresowania procesem ksztatowania si spoeczestwa obywatelskiego, w tym zwaszcza w procesie demokratyzacji pastw postkomunistycznych (Wnuk-Lipiski 2005). Teorie spoeczestwa obywatelskiego generalnie przyjmuj za punkt wyjcia dwie podstawowe kategorie zwizane z rol jednostki w zbiorowoci, ktre naley przedstawi, gdy wybr kadej z nich powoduje odmienne podejcie w analizie spoeczestwa. Poniewa w literaturze przedmiotu (Szacki 1997) napotykamy wiele rnych sposobw rozumienia spoeczestwa obywatelskiego, konieczne jest sprecyzowanie podstawowych poj zwizanych z jego rozumieniem, zwaszcza w kontekcie przestrzennych wymiarw ksztatowania si spoeczestwa obywatelskiego w Polsce i Europie rodkowej po 1989 r. Oglna definicja spoeczestwo obywatelskie okrela jako og niepastwowych instytucji, organizacji i stowarzysze cywilnych dziaajcych w sferze publicznej. S to struktury wzgldnie autonomiczne wobec pastwa, powstajce oddolnie i charakteryzujce si na og dobrowolnym uczestnictwem swoich czonkw (Wnuk-Lipiski 2005:119). Jednak nawet tak szeroka denicja nie pozwala na pene ujcie zrnicowanego podejcia w badaniach spoeczestwa obywatelskiego, ktre moe by traktowane jako przestrze spoeczna wypeniona niewymuszonym stowarzyszaniem si ludzi wraz z sieci funkcjonujcych pomidzy nimi powiza (Mouffe 1992), lub jako szczeglny rodzaj przestrzeni spoecznej (Cols 2002). Jednak zawsze jest spoeczestwo obywatelskie okrelane jako podmiot ycia publicznego autonomiczny wobec pastwa (Siciski 1991), ktre nie moe go kontrolowa (Bobbio 1997). Wanym aspektem w denicji spoeczestwa obywatelskiego jest take uwzgldnienie w jego dziaalnoci moliwo dokonywania wyborw w swym yciu spoecznym, politycznym, ekonomicznym i osobistym (Siciski 1991), z podkreleniem roli wolnego rynku w procesie jego ksztatowania (Prez-Diaz 1996). Znaczenie gospodarki i wolnego rynku widoczne jest take w denicji E. Grskiego, dla ktrego spoeczestwo obywatelskie jest cile zwizane z gospodark, wasnoci prywatn i wolnym rynkiem (2003:8). Najszersz denicj spoeczestwa obywatelskiego przedstawi Ph. C. Schmitter (1997), ktry okreli je jako: zesp lub system samoorganizujcych si grup porednich, ktre s relatywnie niezalene tak od wadz publicznych, jak i prywatnych jednostek produkcyjnych i reprodukcyjnych, czyli rm i gospodarstw domowych, s zdolne do ustalania i podejmowania dziaa zbiorowych w celu obrony lub promocji wasnych interesw i wartoci, nie d do
., 2007 * , , (, ) 1

www.univer.km.ua , 2007, 2 (22), . 422-431.

423
zastpienia instytucji pastwowych i prywatnych producentw ani te nie staraj si przej odpowiedzialnoci za rzdzenie ca sfer publiczn oraz zgadzaj si dziaa w ramach uprzednio ustalonych, cywilnych regu, nakazujcych wzajemny szacunek (cyt. za Wnuk-Lipiski 2005:120). Spoeczestwo obywatelskie na potrzeby bada najczciej utosamiane jest z tak zwanym trzecim sektorem, ktry w odrnieniu od pierwszego obejmujcego rynek, czyli podmioty i cele prywatne, drugiego obejmujcego rzd, gdzie podmioty i cele s publiczne, obejmuje podmioty prywatne, gdy cele pozostaj publiczne (Szacki 1997:57). Podzia ten wymaga dodatkowego objanienia i doprecyzowania ze wzgldu na zoony charakter wspczesnych spoeczestw cechujcych tak wysokim stopniem rnorodnoci, i nie znajdziemy wrd nich w spoeczestwa peni odpowiadajcego podanym przez J. Szackiego warunkom (Wnuk-Lipiski 2005:120) Biorc pod uwag powysze denicje spoeczestwa obywatelskiego, a jednoczenie dla uniknicia niejasnoci terminologicznych, pod pojciem spoeczestwa obywatelskiego bd rozumiane samoorganizujce si grupy spoeczne i instytucje powstajce niezalenie od pastwa i majce na celu odbudowanie autonomicznej przestrzeni spoecznej w komunistycznym pastwie (Szlachta 2004:1286). Zarys rozwoju koncepcji spoeczestwa obywatelskiego Z koniecznoci przedstawiona jedynie w zarysie idea spoeczestwa obywatelskiego wywodzi si z klasycznej tradycji republikaskiej i nastpnie przejta zostaa przez rozwijajcy si liberalizm. W tradycji republikaskiej jej pocztki sigaj staroytnej Grecji, gdzie moemy odnale j w pracach Arystotelesa jako wsplnot polityczn koinonia politike (Arystoteles 2001:194), ktrej odpowiada w lozoi staroytnego Rzymu pojcie societas civilis, opisujce u Cycerona ad spoeczny republiki (Szlachta 2004). Idea spoeczestwa obywatelskiego przejta zostaa przez mylicieli wczesnego woskiego renesansu, pojawiajc si w myli republikaskiej miast woskich. Wprawdzie odwouje si ona nadal do pojcia wsplnoty religijnej i politycznej, jednak u Niccol Machiavellego poczona jest ju ze wieckim podejciem do pastwa i spoeczestwa (Dziubka 2001). I cho na podstawie Ksicia Machiavellego (1999:59-60), wnosi mona o prymacie realnej polityki nad moralnoci, lecz w Rozwaaniach (Machiavelli 1984:175) wielko pastwa wynika raczej z cnt obywatelskich pojmowanych za staroytnym Rzymem, ni z wielkimi czynami dokonywanymi przez jednostk (Pietrzyk-Reeves 2004). W pewnym stopniu kontynuatorami tradycji republikaskiej spoeczestwa obywatelskiego w epoce nowoytnej byli Jean Bodin (1958) i James Harrington (Krawczyk 1997). Pomimo dzielcych ich rnic w wyborze najlepszej formy ustroju, uznawali oni, i czowiek realizuje si poprzez uczestnictwo w yciu publicznym pastwa-wsplnoty politycznej, ktrej dobro domaga si podporzdkowania prywatnego ja domenie tego co publiczne (Szlachta 2004:1282). Tak wic mamy w tym przypadku do czynienia raczej ze wsplnot obywatelsk, pojmowan jako wsplnota polityczna, ni ze spoeczestwem obywatelskim. Tym bardziej, i uznanie wsplnoty obywatelskiej za wsplnot polityczn czyni niemoliwym podzia sfery publicznej na poziom mezo i makro. Z kolei Jan Jakub Rousseau (1948) pojmujc spoeczestwo obywatelskie jako przestrze de jednostek do wasnego dobra (Pietrzyk-Revees 2004:45) przeciwstawia mu wsplnot obywateli, dc do powizania wolnoci z aktywnym obywatelstwem. Przypisujc wsplnocie obywatelskiej charakter moralny, a nie prawny, uzna, i podstawow przyczyn powstania spoeczestwa obywatelskiego jest ochrona mienia, ycia i wolnoci kadego czonka przez ochron wszystkich(Pietrzyk-Reeves 2004:47). Pocztki liberalnej tradycji spoeczestwa obywatelskiego sigaj koca XVII w., gdzie odnale je mona w pracach Thomasa Hobbesa (1954) i Johna Locke`a (1992), w ktrych staje si ono wynikiem umowy spoecznej, a nie jak to miao miejsce wczeniej, efektem

, 2007, 2 (22), . 422-431 www.univer.km.ua

424

J. WENDT

www.univer.km.ua , 2007, 2 (22), . 422-431.

naturalnej wsplnoty. W liberalnym ujciu spoeczestwo obywatelskie zajmuje przestrze umiejscowion pomidzy jednostk, a pastwem powoanym do ochrony wasnoci i wolnoci, gwnie ekonomicznej teje. Tworzone w tej przestrzeni stowarzyszenia obywateli opieraj si na bardziej na relacjach formalnych ni na wsplnotowych. W takim ujciu jawi si ono jako spoeczestwo indywidualistyczne tworzone dziki przestrzeganiu praw jednostki. Jest wic wyrazem rnorodnoci samoorganizacji spoecznej i samorzdowej wolnej od ingerencji pastwa. Tak wic w tradycji liberalnej spoeczestwo obywatelskie odnosi si do instytucji poza pastwem, obejmujcych wolny rynek, prywatne i publiczne organizacje i stowarzyszenia oraz partie polityczne (Szlachta 2004). Kolejny etap w interpretacji liberalnej koncepcji spoeczestwa obywatelskiego zwizany jest z pracami Alexa de Tocquevilla (1996) i Johna Stuarta Milla (1999). We wspczesnej interpretacji rozwaa Tocquevilla, okrela si go jako pierwszego teoretyka spoeczestwa obywatelskiego, u ktrego wyranie widoczny jest trjdzielny model porzdku spoecznego (Kumar 1997). Skadaj si na pastwo, obejmujce formalne przedstawicielstwo polityczne, spoeczestwo polityczne, obejmujce sfer politycznego i publicznego zaangaowania obywateli oraz sfer aktywnoci obywateli. Do tej ostatniej zaliczy mona sfer aktywnoci obywateli obejmujca stowarzyszenia i zrzeszenia wykraczajc poza prywatne interesy jednostek (Pietrzyk-Revees 2004). Ju w XX w. koncepcje J.S. Milla (1999:29) w kwestii ograniczonego i zdecentralizowanego rzdu szerzej rozwin W. von Humboldt (Pietrzyk-Reeves 2004:110-111), dla ktrego wolno i samodoskonalenie si jednostki stanowiy o minimalistycznej roli pastwa zredukowanego do zapewnienia wewntrznego i zewntrznego bezpieczestwa. Koncepcje i tradycje w pojmowaniu spoeczestwa obywatelskiego porzdkuje ponisza tablica. Tab. 1. Tradycje spoeczestwa obywatelskiego2
Tradycja Republikaska - wsplnota polityczna - ad spoeczny republiki - wsplnota religijna i polityczna - wsplnota obywatelska, pojmowana jako wsplnota polityczna liberalna - umowa spoeczna - rnorodno samoorganizacji spoecznej i samorzdowej bez ingerencji pastwa - aktywnoci obywateli wykraczajc poza prywatne interesy jednostek Gwni przedstawiciele Machiavelli Bodin Harrington Rousseau Hobbes Locke de Tocquevilla Mill Hegel Marks Gramsci marksistowska - sfera koniktw i dominacji - spoeczestwo obywatelskie sfer koniktowych interesw jednostkowych, - niezdolna przekroczy istniejcego partykularnoci

W XIX w. pojawia si jednak nowa, odmienna od liberalnej koncepcja spoeczestwa obywatelskiego, ktrej przedstawicielami byli G. W. F. Hegel (1969), K. Marks (1976), a do ktrej w pierwszej poowie XX w. nawiza w swoich pracach A. Gramsci (Ponikowski 2001).

rdo:Opracowanie wasne.

TEORETYCZNE ASPEKTY PRZESTRZENNYCH BADA SPOECZESTWA OBYWATELSKIEGO

425

Odrzucili oni liberalne przekonanie o spoeczestwie obywatelskiem jako sferze indywidualnych uprawnie i wolnoci, chronionej przez pastw. Uznali, i spoeczestwo obywatelskie stanowi sfer koniktw i dominacji, a nie pokojowego wspycia jednostek i grup wspdziaajcych ze sob dla lepszego zaspokajania wasnych potrzeb (Pietrzyk-Revees 2004:127). W uproszczeniu w koncepcji G. W. F. Hegla spoeczestwo obywatelskie obejmuje trzy aspekty: system potrzeb jednostki i ich zaspokojenia przez wasn prac; system sprawiedliwoci gwarantujcy ochron wasnoci; system policji i korporacj zabezpieczajce przed realizacj interesw partykularnych w miejscu lub kosztem interesw wsplnych (Hegel 1969:191). Tak wic celem spoeczestwa obywatelskiego wedug Hegla jest: zaspokojenie potrzeby, i to zarazem jako potrzeby ludzkiej, w pewien stay, oglny sposb (Hegel 1990:524). K. Marks w znacznym stopniu podziela pogldy Hegla. Spoeczestwo obywatelskie byo dla niego t sfer, ktra pozostaje po wykluczeniu pastwa. Wychodzc z takiego zaoenia Marks rozumia przez nie materialne warunki ycia, bdc przedmiotem ekonomii politycznej sfer koniktowych interesw jednostek i grup wspzawodniczcych ze sob w ramach wyznaczonych przez system prawny (PietrzykRevees 2004:141). Reasumujc, w normatywnych koncepcjach Hegla i Marksa spoeczestwo obywatelskie staje si sfer koniktowych interesw jednostkowych, niezdoln przekroczy istniejcego partykularnoci (Szlachta 2004). Wspczenie koncepcje spoeczestwa obywatelskiego generalnie reprezentuj dwa nurty, republikaski i w znacznym stopniu komunitariaski oraz liberalny, nie dajce si pogodzi ze sob, ze wzgldu na odmienno zaoe ontologicznych i epistemologicznych (Wnuk-Lipiski 2005:132). W ujciu republikaskim spoeczestwo jest moraln wsplnot zmierzajc do wsplnego dobra, a jej ontologiczny status jest pierwotny w stosunku do jej poszczeglnych czonkw. Natomiast teoria liberalna rozpatrujc spoeczestwo jako poczenie moralnie autonomicznych jednostek, realizujcych partykularne cele yciowe, zakada, i funkcja spoeczestwa ograniczona jest do zapewnienia rwnoci tyche jednostek wobec prawa (Seligman 1997). Z kolei w ujciu komunitariaskim jednostka staje si w peni czowiekiem dopiero w procesie socjalizacji, po przyswojeniu caego bagau spoecznych uwarunkowa, ktrych nonikiem jest wsplnota, grupa, do ktrej ta jednostka naley. Pomijajc cay spr zwizany z ontologicznym statusem jednostki i wsplnoty wedug podejcia liberalnego i komunitarnego, podstawowa rnica w rozumieniu spoeczestwa obywatelskiego sprowadza si do przyjcia, i wedug koncepcji komunitarnych spoeczestwo obywatelskie stwarza obywateli, wedle za koncepcji liberalnych to obywatele tworz spoeczestwo obywatelskie. Jednak, aby mogli je tworzy, musz by wyposaeni w odpowiedni kapita spoeczny pozwalajcy im dziaa razem oraz powinno cechowa ich minimum kultury cywilnej, aby wrd celw dziaa zbiorowych potrali dostrzec i realizowa, poza wasnym partykularnym interesem, take warto dobra wsplnego (Wnuk-Lipiski 2005:134). Tab. 2. Wspczesne podejcia w badaniach spoeczestwa obywatelskiego3
Republikaskie Jest moraln wsplnot zmierzajc do wsplnego dobra Komunitariaskie Spoeczestwo obywatelskie stwarza obywateli Liberalne Zapewnia rwnoci jednostek wobec prawa, tworzone przez obywateli

, 2007, 2 (22), . 422-431 www.univer.km.ua

rdo:Opracowanie wasne.

426

J. WENDT

www.univer.km.ua , 2007, 2 (22), . 422-431.

Biorc pod uwag przedstawione powyej, cakowicie rne podejcia, i nie rozstrzygajc o prawdziwoci adnego z nich, dla realizacji bada nad przestrzennymi wymiarami ksztatowania si spoeczestwa obywatelskiego w wybranym regionie (Polska, Europa rodkowa) mona przyj za podstaw liberaln koncepcj spoeczestwa obywatelskiego. Pod tym pojciem rozumiane bd grupy spoeczne i instytucje, powstae w procesie samoorganizacji, w peni nie zalene od pastwa, ktrych celem jest odbudowa na poziomie mezo autonomicznej przestrzeni spoecznej. Cechy i funkcje spoeczestwa obywatelskiego Jak wynika z powyszego ju sama kwestia zdeniowania spoeczestwa obywatelskiego stawia przed kadym badaczem wiele wyzwa. Tak wic dla prawidowego prowadzenia bada naley okreli warunki brzegowe tworzenia si spoeczestwa obywatelskiego oraz czynniki wpywajce na tworzenie jego struktur. Poniewa trudno sobie wyobrazi funkcjonowanie spoeczestwa obywatelskiego bez pastwa narodowego, za pierwszy warunek istnienia spoeczestwa obywatelskiego naley uzna samo istnienie pastwa, dziki ktremu mog pojawi si struktury demokratyczne i funkcjonujce w ich ramach spoeczestwo obywatelskie. Jednak samo istnienie pastwa nie jest czynnikiem wystarczajcym, cho jest koniecznym. W ramach istniejcego pastwa musi funkcjonowa nie kontrolowana przez nie komunikacja spoeczna oraz jednoczenie musi dziaa wolny rynek pozwalajcy na wymian dbr i usug (Wnuk-Lipiski:120). Poza okreleniem warunkw brzegowych tworzenia si spoeczestwa obywatelskiego w demokratyzujcym si pastwie autorytarnym, jakim bya Polska do 1989r., dla bada przestrzennych aspektw spoeczestwa konieczna jest odpowied na pytanie o jego wspczesn genez. Wedug E.Wnuka-Lipiskiego (2005:121) w teorii moliwe s dwa zaoenia, w pierwszym przyjmuje si, i dla pojawienia si spoeczestwa obywatelskiego konieczne jest najpierw pojawienie si pastwa demokratycznego. W drugim zakada si, i rozwijajcy si oddolnie ruch spoeczny, stanowicy protospoeczestwo obywatelskie generuje przemiany w pastwie autorytarnym, w skutek ktrych przeksztaca si ono w pastwo demokratyczne z rozwijajcym si spoeczestwem obywatelskim. Przy przyjciu pierwszego zaoenia oczywistym jest ksztatowanie si spoeczestwa obywatelskiego w wyniku przeprowadzenia procesu demokratyzacji przez stare i tworzce si w opozycji do nich elity, natomiast przy uwzgldnieniu drugiego zaoenia, tworzce si protostruktury spoeczestwa obywatelskiego poszerzaj i odbieraj pastwu autorytarnemu kontrolowan do tej pory przez nie przestrze spoeczn. Z kolei w tworzonej przestrzeni spoecznej, w trakcie procesu demokratyzacji pastwa nastpuje instytucjonalizacja rnorodnych stowarzysze i wsplnot prowadzc do rozwoju spoeczestwa obywatelskiego. Rozwijajce si spoeczestwo obywatelskie wypenia w ten sposb przestrze spoeczn pomidzy pastwem funkcjonujcym na makro poziomie przestrzeni spoecznej, a podstawowym poziomem relacji spoecznych generowanych na mikro poziomie przez gospodarstwa domowe.
W usytuowanym na mezo poziomie spoeczestwie obywatelskim, mona w teorii wskaza trzy relacje zachodzce pomidzy nim a pastwem. Spoeczestwo obywatelskie moe ksztatowa si w procesie przeciwstawienia si pastwu, moe stanowi uzupenienie pastwa oraz pastwo moe stanowi jego uzupenienie. Pierwsza z tych relacji typowa jest dla oddolnego procesu demokratyzacji i cechuje ksztatowanie si spoeczestwa obywatelskiego w procesie demokratyzacji Europy rodkowej i Europy Wschodniej (Wendt 2004). Spoeczestwo obywatelskie jako uzupenienie pastwa wystpuje w republikaskiej teorii ksztatowania

TEORETYCZNE ASPEKTY PRZESTRZENNYCH BADA SPOECZESTWA OBYWATELSKIEGO

427

si spoeczestwa. Natomiast trzeci typ relacji, w ktrym pastwo stanowi uzupenienie spoeczestwa obywatelskiego, typowy jest dla liberalnego punktu widzenia, zakadajcego zasady minimum oraz pomocniczoci pastwa. W niniejszej pracy dla zobrazowania przestrzennych wymiarw ksztatowania si spoeczestwa obywatelskiego przyjto w fazie protospoeczestwa obywatelskiego pierwsz z przedstawionych relacji. Natomiast w procesie jego rozwoju wydaje si, i najlepiej przedstawia relacje spoeczestwo obywatelskie pastwo drugi z typw. Z kolei obecny stopie rozwoju spoeczestwa obywatelskiego w Polsce, zwaszcza od drugiej poowy lat dziewidziesitych, w raz ze wzrostem roli pastwa w sferze publicznej, w znacznym stopniu oddaje relacje trzeciego typu.

, 2007, 2 (22), . 422-431 www.univer.km.ua

Ryc. 1. Usytuowanie spoeczestwa obywatelskiego w przestrzeni spoecznej4 Ze wzgldu na usytuowanie spoeczestwa obywatelskiego w relacji pastwo gospodarstwa domowe do podstawowych funkcji kadego spoeczestwa obywatelskiego naley mediacja pomidzy tymi dwoma sferami. Za E.Wnukiem-Lipiskim, w ramach funkcji mediacji mona wyrni nastpujce funkcje szczegowe: artykulacyjn, integracyjn i edukacyjn (2005:123). Obok tych trzech funkcji szczegowych spoeczestwo obywatelskie spenia take funkcje usugow, ktra stanowi gwny cel dziaalnoci wikszoci pozarzdowych organizacji, stowarzysze i fundacji, sytuujc si zgodnie z tradycj republikask w relacji uzupeniania pastwa przez spoeczestwo obywatelskie. Wskaniki aktywnoci spoeczestwa obywatelskiego W klasycznym ukadzie wskanikw charakteryzujcych spoeczestwo obywatelskie wyrnione zostay cztery grupy czynnikw, ktre opisuj kolejno struktur, otoczenie dziaa, reprezentowane wartoci i efekty dziaa organizacji i stowarzysze skadajcych si
4

rdo: Opracowanie wasne na podstawie (Wnuk-Lipiski 2005).

428

J. WENDT

na spoeczestwo obywatelskie. Zgodnie przyjt w badaniach spoeczestwa obywatelskiego metodologi, do podstawowej grup wskanikw opisujcych struktur spoeczestwa obywatelskiego nale rozlego partycypacji spoecznej, jej gboko, stopie zrnicowania uczestnikw spoeczestwa obywatelskiego, poziom ich zorganizowania, relacje wewntrzne oraz ich zasoby, nansowe, organizacyjne, ludzkie i technologiczne. Tab. 3. Rozlego i gboko partycypacji spoecznej5
Wskanik Niepartyjne dziaania polityczne ROZLEGO Filantropia Czonkostwo Wolontariat Zbiorowe dziaania na rzecz spoecznoci lokalnej www.univer.km.ua , 2007, 2 (22), . 422-431. GBOKO Filantropia Wolontariat Czonkostwo Opis wskanika Jaki procent Polakw podejmowa kiedykolwiek ktr z form niepartyjnych dziaa politycznych? Jaki procent Polakw regularnie wspiera cele charytatywne? Jaki procent Polakw naley do co najmniej jednej organizacji spoeczestwa obywatelskiego? Jaki procent Polakw podejmuje regularnie prac wolontariack? Jaki procent Polakw bra udzia w zbiorowych dziaaniach na rzecz spoecznoci lokalnej w trakcie ostatniego roku? Jaki procent dochodu przekazuj Polacy na cele charytatywne w cigu roku? Ile godzin miesicznie, rednio, powicaj wolontariusze na prac spoeczn? Jaki procent czonkw organizacji spoeczestwa obywatelskiego naley do wicej ni jednej organizacji?

Ocena gbokoci partycypacji spoecznej sprowadza si do odpowiedzi na pytanie o stopie intensywnoci zaangaowania obywateli w dziaania spoeczestwa obywatelskiego. Kolejnym interesujcym wskanikiem w badaniach spoeczestwa obywatelskiego jest zrnicowanie jego uczestnikw. Wskanik ten, odpowiadajc na pytanie o stopie reprezentatywnoci spoeczestwa, oraz proporcjonalnoci udziau grup spoecznych w spoeczestwie obywatelskim, wpywa w znaczcy sposb na ksztatowanie si jego przestrzennych wymiarw. Jednak o ile reprezentatywno grup spoecznych w ksztatowaniu si geogracznego zrnicowania odgrywa mniejsz rol, o tyle kluczow rol, dla opisu terytorialnego zrnicowania spoeczestwa obywatelskiego, odgrywa wskanik regionalnego rozmieszczenia organizacji, fundacji i stowarzysze skadajcych si na spoeczestwo obywatelskie.

5 rdo: Opracowanie wasne na podstawie: www.ngo.pl/les/badania.ngo.pl/public/CIVICUS/Wskazniki_ISO. doc; http://badania.ngo.pl/x/131687.

TEORETYCZNE ASPEKTY PRZESTRZENNYCH BADA SPOECZESTWA OBYWATELSKIEGO

429
Tab. 4.

Zrnicowanie i zorganizowanie uczestnikw spoeczestwa obywatelskiego6

Wskanik Czonkostwo ZRNICOWANIE Opis wskanika Do jakiego stopnia organizacje reprezentuj wszystkie wane grupy spoeczne? Czy wrd liderw organizacji s reprezentanci wszystkich wanych grup spoecznych? Czy wrd liderw s reprezentanci orodkw miejskich i poza miejskich? Jakie jest rozmieszczenie organizacji w Polsce pod wzgldem geogracznym? Jakie jest zrnicowanie na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym? Jaki procent organizacji spoeczestwa obywatelskiego naley do federacji lub organizacji parasolowych? Jak regionalni liderzy i eksperci organizacji spoeczestwa obywatelskiego oceniaj efektywno istniejcych federacji i organizacji parasolowych w osiganiu wyznaczonych celw? Czy podejmowane s wysiki zmierzajce do samoregulacji spoeczestwa obywatelskiego? , 2007, 2 (22), . 422-431 www.univer.km.ua Jaki jest poziom infrastruktury wspomagajcej?? Ile jest organizacji pomocowych? Czy s skuteczne? Jaka cz organizacji spoeczestwa obywatelskiego ma powizania midzynarodowe?

Liderzy

Regionalne rozmieszczenie organizacji Organizacje parasolowe

ZORGANIZOWANIE

Efektywno organizacji parasolowych Samoregulacja Infrastruktura wspomagajca dziaania Powizania midzynarodowe

Podczas realizacji bada mona uwzgldni zrnicowanie wedug pci, jednak zdecydowanie bardziej widoczny jest aspekt przestrzenny, gdy porwnamy rnice pomidzy geogracznym zrnicowaniem spoeczestwa obywatelskiego a stopniem urbanizacji. Podobnie interesujce wyniki moe wskaza uwzgldnienie w analizie geograficznej spoeczestwa mniejszoci narodowych. Wskaniki poziomu zorganizowania istotny przy analizie organizacji parasolowych w mniejszym stopniu przydatny jest do realizacji celu pracy, jakim jest analiza przestrzennych wymiarw spoeczestwa obywatelskiego. Tym bardziej, i wszelkie organizacje parasolowe lub federacje w zasadzie utrudniaj analiz przestrzennego zrnicowania ksztatowania si spoeczestwa obywatelskiego, podajc dane zagregowane gwnie do poziomu federacji, co utrudnia wrcz analiz geograczn.

6 rdo: Opracowanie wasne na podstawie: www.ngo.pl/les/badania.ngo.pl/public/CIVICUS/Wskazniki_ISO. doc; http://badania.ngo.pl/x/131687.

430

J. WENDT

Tab. 5. Relacje wewntrzne i zasoby organizacji tworzcych spoeczestwo obywatelskie7

Wskanik Opis wskanika Jaki jest stopie komunikacji midzy organizacjami? Czy dziel si midzy sob informacjami? Jak bardzo organizacje wsppracuj ze sob na rzecz dobra wsplnego? Czy istniej przykady midzysektorowych koalicji organizacji spoeczestwa obywatelskiego? Jaki jest poziom nansowania organizacji spoeczestwa obywatelskiego? Jaki jest poziom zorganizowania i/lub technologicznych zasobw organizacji spoeczestwa obywatelskiego? Czy lokalni liderzy I eksperci organizacji spoeczestwa obywatelskiego oceniaj je jako wystarczajce?

RELACJE

Komunikacja

Wsppraca Zasoby nansowe

ZASOBY

Zasoby organizacyjne i technologiczne Zasoby ludzkie

www.univer.km.ua , 2007, 2 (22), . 422-431.

Jak wskazuje na to sama nazwa grupy wskanikw analiza komunikacji i wsppracy pomidzy organizacjami spoeczestwa obywatelskiego oraz relacje midzy jego aktorami w zasadzie dalece wykraczaj poza zakres niniejszego opracowania, dlatego te wskaniki w dalszej czci pracy nie zostan uwzgldnione. Ostatnia z grup wskanikw opisujcych stan spoeczestwa obywatelskiego uwzgldnia zasoby nansowe, organizacyjne, technologiczne i ludzkie. Analiza wskanikw pozwala na ocen stopnia, w jakim organizacje spoeczestwa obywatelskiego dysponuj zasobami adekwatnymi do celw, ktre zamierzaj osign. Z tej grupy wskanikw do analizy przestrzennego zrnicowania spoeczestwa obywatelskiego mona wybra np. wskanik opisujcy zasoby ludzkie. A dla dalszych bada przyj zaoenie o istnieniu korelacji pomidzy stopniem wyksztacenia a postawami pro-spoecznymi, co pozwoli by moe na analiz korelacji wyksztacenia i przestrzennego zrnicowania organizacji spoeczestwa obywatelskiego.
1. Arystoteles, 2001, Dziea wszystkie, prze. L. Piotrowicz, PWN, Warszawa. 2. Bobbio N., 1997, Spoeczestwo obywatelskie, w: J. Szacki (red.), Ani ksi ani kupiec obywatel. Idea spoeczestwa obywatelskiego w myli wspczesnej, Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak, WarszawaKrakw, s. 63-95. 3. Bodin J., 1958, Sze ksig o Rzeczypospolitej, prze. R. Bierzanek, Z.Izdebski, J. Wrblewski, PWN, Warszawa. 4. Cols A., 2002, International Civil Society, Polity Press, Cambridge. 5. Dziubka K., 2001, Teoria demokratycznej obywatelskoci zarys problemu, w: W. Bokajo W., K. Dziubka (red.), Spoeczestwo obywatelskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw, s. 85-130. 6. Grski E., 2003, Rozwaania o spoeczestwie obywatelskim i inne studia z historii idei, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa. 7. Hegel G. W. F., 1969, Zasady lozoi prawa, prze. A.Landman, PWN, Warszawa.

Literatura:

7 rdo: Opracowanie wasne na podstawie: www.ngo.pl/les/badania.ngo.pl/public/CIVICUS/Wskazniki_ISO. doc; http://badania.ngo.pl/x/131687.

TEORETYCZNE ASPEKTY PRZESTRZENNYCH BADA SPOECZESTWA OBYWATELSKIEGO

431

8. Krawczyk A., 1997, Myl spoeczna Jamesa Harringtona. Historyczne kontrowersje, Wydawnictwo UMCS, Lublin. 9. Kumar K., 1997, Spoeczestwo obywatelskie: rozwaania na temat uytecznoci historycznego terminu, w: J. Szacki (red.), 1997, Ani ksi ani kupiec obywatel. Idea spoeczestwa obywatelskiego w myli wspczesnej, Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak, Warszawa- Krakw, s. 96-153. 10. Machiavelli, 1992, Ksie, prze. C. Nanke, Alfa, Warszawa. 11. Marks K., Engels F., 1976, Dziea, t.1, przek. zbiorowy, Ksika i Wiedza, Warszawa. 12. Mill J. S., 1999, O wolnoci, prze. A. Kurlandzka, Akme, Warszawa. 13. Mouffe Ch. (red.), 1992, Dimensions of Radical Democracy. Pluralism, Citizenship, Community, Verso, London-New York. 14. Prez-Diaz V., 1996, Powrt spoeczestwa obywatelskiego w Hiszpanii, Spoeczny Instytut Wydawniczy ZNAK, Krakw. 15. Pietrzyk-Reeves D., 2004, Idea spoeczestwa obywatelskiego. Wspczesna debata i jej rda, Monograe FNP, Wrocaw. 16. Ponikowski B., 2001, Spoeczestwo obywatelskie i polityczne w myli Gramsciego, w: W. Bokajo, K. Dziubka (red.), Spoeczestwo obywatelskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw, s. 167-188. 17. Rousseau J. J., 1948, Umowa spoeczna, prze. A.Peretiatkowicz, Ksigarnia Wydawnicza M.Ginter, d. 18. Seligman A. B., 1997, Komentarze o spoeczestwie obywatelskim i obywatelskiej cnocie w ostatniej dekadzie XX wieku, w: J. Szacki (red.), 1997, Ani ksi ani kupiec obywatel. Idea spoeczestwa obywatelskiego w myli wspczesnej, Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak, Warszawa- Krakw, s. 184-211. 19. Siciski A., 1991, Spoeczestwo obywatelskie jako przedmiot bada w Polsce, w: O. Sochacki (red.), Socjologia polityki w Polsce, Gdaskie Towarzystwo Naukowe, Gdask, s. 39-48. 20. Szacki J., (red.), 1997, Ani ksi ani kupiec obywatel. Idea spoeczestwa obywatelskiego w myli wspczesnej, Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak, Warszawa- Krakw. 21. Szlachta B. (red.), 2004, Sownik spoeczny, Wydawnictwo WAM, Krakw. 22. Tocqueville A. de, 1996, O demokracji w Ameryce, prze. B. Janicka, M.Krl, Wydawnictwo Znak, Krakw. 23. Wendt J., 2004, Przestrzenne zrnicowanie i uwarunkowania przenikania systemu demokratycznego w Polsce i w Rumunii, Carta Blanca, Warszawa. 24. Wnuk-Lipiski E., 2005, Socjologia ycia publicznego, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa.

, 2007, 2 (22), . 422-431 www.univer.km.ua