You are on page 1of 16

D ZACHODNI PRZEGLA 2012, nr 3

IWONA HOFMAN Iwona Hofman Lublin Edukacja narodowa Jerzego Giedroycia

EDUKACJA NARODOWA JERZEGO GIEDROYCIA W POTRZEBA RACJONALIZACJI POSTAW POLAKO W WOBEC SA SIEDNICH NARODO tpienia nalez Jerzy Giedroyc (1906-2000) bez wa a do elity polskiego z ycia emigracyjnego w najlepszym tego sowa znaczeniu w okresie po II wojnie uchway Sejmu RP, Rok Giedroycia oraz s wiatowej. Obchodzony w 2006 r., moca liczne wypowiedzi polityko w dawnej opozycji demokratycznej i wspo czesnego establishmentu us wiadomiy miejsce redaktora w dyskursie publicznym: Giedroyc cza cym pokolenia i wyznawco by autorytetem integralnym, tzn. a w ro z nych idei w celu urzeczywistnienia go wnej wartos ci niepodlegos ci Polski. Jak wiadomo, two rca Instytutu Literackiego, Kultury i Zeszyto w Historycznych niejednokrot na przejawy nieuchronnego procesu mitologizacji jego osoby oraz nie zz yma sie wzie cia, widoczne zwaszcza po 1989 r., Szczego wydawniczego przedsie lnie (od draz niy go zapewnienia o istotnym oddziaywaniu Kultury, zwanej paryska miejsca lokalizacji, Maisons-Laffitte; pierwszy numer pisma ukaza sie w 1947 r., w kro tkim tzw. rzymskim etapie Instytutu Literackiego) na postawy spoeczne, polityczna narodu i ksztat polityki III RP. Problem ten uwidoczni sie takz kulture e pieniach uczestniko w wysta w konferencji Woko idei Jerzego Giedroycia, kto ra s w 10. rocznice mierci redaktora zorganizowa Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej w Lublinie i Stowarzyszenie Instytut Literacki w Paryz u (22 paz dziernika 2010 r.) 1. c dorobek instytucji kierowanych przez redaktora i racjonalizuja c Oceniaja aktualnos c Przesania, kto re pozostawi w Autobiografii na cztery re ce (opracowanej przez Krzysztofa Pomiana, pierwodruk Warszawa 1994), w konteks cie tematu artykuu stwierdzic nalez y, z e program edukacji narodowej wynika ze
s ksia z Dokadnie w rocznice mierci tj. 14 wrzes nia 2010 r. ukazaa sie ka Teczki Giedroycia, wybrane bloki problemowe w kto rej redaktorzy Iwona Hofman i Leopold Unger przedstawiaja kompletne wydanie Notatek Redaktora. W tym czasie z osobistego archiwum J. Giedroycia oraz podaja Senatu UMCS powoano na Wydziale Politologii Pracownie Badan Uchwaa nad Instytutem Literackim w Paryz u.
1

108

Iwona Hofman

dzi realnego wpywu na s wiadomos ci dwo ch ograniczen . Pierwsze to brak narze polityczna emigracji (ze wzgle du na zamierzone oddalenie od tzw. polskiego linie ce moz Londynu, istotne kontrowersje dotycza liwos ci wspo pracy z Krajem, zadan emigracji, uznania pojatan skiego status quo w Europie), tym bardziej na system przez z kurtyne , poza wadzy w PRL (nike moz liwos ci przedarcia sie elazna tkami np. na fali odwilz wyja y po 1956 r.). Drugie zas , to trwae, negatywne ki legendom historycznym, skrzyz stereotypy, wyobraz enia powstae dzie owanie siado zachowan mesjanistycznych i megaloman skich w stosunku do sa w wschodce polityke zagraniczna juz nich, tromtadracja, archaiczne dewizy legitymizuja dzywojennym, a kontynuowane na wychodz w dwudziestoleciu mie stwie. Jak celnie zauwaz y Czesaw Miosz, niezwykos c Kultury nalez y mierzyc oporem, kto ry od 2 tku pocza musiaa przezwyciez ac . Mimo analogicznych dos wiadczen redaktorskich sprzed 1939 r., kiedy Giedroyc kierowa Buntem Modych (przemianowa), sytuacja sprzyjaa raczej wya czeniu z dyskursu nym w 1937 r. na Polityke emigracyjnego niz budowie os rodka mys li politycznej. Giedroyc znalaz rozzanie tych problemo c sowo, a wie c jakos wia w, przyjmuja c publicystyki, odpowiedzialnos c autoro w, rozwage komentarzy za priorytet pracy Kultury, c na poszerzenie kre gu odbiorco w tym konteks cie takz e stawiaja w oraz wyro z c dwie paszczyzny dialogu: polityczna i literacka , charakteryzuja ce dziaalniaja i programowa Instytutu. Syna cy z autokratycznych zape do nos c edytorska w do redaktor oddawa amy pism najlepszym rzecznikom wasnych pogla w, w tym: Juliuszowi Mieroszewskiemu, Bohdanowi Osadczukowi, Leopoldowi Ungerowi, a skromne fundusze przeznacza na druk m.in. Witolda Gombrowicza, Czesawa c symboliczny efekt pojawienia Miosza, poeto w ukrain skich i litewskich, konsultuja ksia z sie ek zakazanych z Jo zefem obodowskim, Gustawem Herlingiem-Gru (wymieniam te nazwiska z zachowaniem oczywistych dzin skim, Leszkiem Szaruga proporcji i stopnia zaangaz owania na ro z nych etapach funkcjonowania Instytutu). Giedroyc by przekonany o celowos ci dwukierunkowego oddziaywania, dlate i wydawnictwa Instytutu do emigranto go adresowa Kulture w rozsianych po caym s wiecie oraz Polako w w kraju. Dokada staran , aby zainteresowac prob rodkowej, gdyz publikacji wychodz lematyka co w z Europy Wschodniej i S wspo lno gwarancja zrozumienia przyszych sojuszy w politycznych ta losu wydawaa sie c program polityczny pod hasem wolnej Polski, Giedroyc ukadankach. Formuuja czonych do ZSRR, nie traci z pola widzenia intereso w oraz aspiracji narodo w wa z a takz e dramatu podzielonych Niemiec. Przedkada dalekosie ne wizje i dugofalowe plany nad rozpatrywanie urazo w historycznych, wzmocnionych przeciez wydarzeniami okupacji. Giedroyc mys la przede wszystkim kategoriami politycznymi. Aczkolwiek brzmiao to utopijnie, w apogeum trwania zimnej wojny stawia tezy o rozpadzie
Por. Cz. Mi osz, Sowo wste pnie, w: I. Chrus lin ska, Bya raz Kultura.... Rozmowy z ZofiaHertz, Lublin 2003, s. 6.
2

Edukacja narodowa Jerzego Giedroycia

109

ZSRR (Rosji sowieckiej, jak pisa Mieroszewski) wskutek ods rodkowych rucho w siedztwie niepodlegej Polski z suwerenna zniewolonych narodo w, nowym sa , Litwa , Biaorusia (koncepcja ULB), zjednoczeniu Niemiec jako niezbe dUkraina nym kierunku jednoczenia Europy i niwelowania skutko w dwubiegunowego tek uznanie granic Polski za nieodwracalny podziau s wiata. Proponowa na pocza gle na sztandarach londyn skutek wojny. Wilno i Lwo w, cia czyko w jako powo d rewizji granic, symbol utraconych Kreso w Wschodnich, emanacja mocarstwowos ci, w Kulturze uznawano za przynalez ne wolnej Litwie i Ukrainie. Ziemie Zachodnie za ofiary wojny, ale konsekwencje geograficzna uznano nie za rekompensate cia granic. Giedroyc uparcie trzyma sie tego scenariusza, modeluja c przesunie mniej waz ne elementy zgodnie z doktrynami wielkich mocarstw i wydarzeniami na dzynarodowej, ale mia s arenie mie wiadomos c nikos ci gosu z Maisons-Laffitte. rozpoznawalny szerszemu Dopiero w poowie lat 70. XX w. os rodek sta sie dzie odbiorcy, ale Redaktorowi towarzyszyo ro wniez przekonanie, z e nie zdobe poparcia dla nakres lonych plano w politycznych bez pokonania upioro w przeszos ci i skonienia Polako w, Rosjan, Ukrain co w, Niemco w do cakowitej zmiany rodkowej i Wschodniej d mys lenia o sobie wzajemnie. Sta kultura narodo w Europy S suz ya jako to debaty politycznej, motyw refleksji historycznej, podnieta do wspo pracy. pien cych droge koncepcjom Giedroycia, by Jednym z pierwszych wysta , toruja manifest Jo zefa obodowskiego zatytuowany was nie Przeciw upiorom przeszos ci. W tym swoistym katalogu znalazy sie interpretacje wspo lnej historii Polski i Ukrainy widzianej przez pryzmat zadawnionych komplekso w. obodowski napisa tam m.in.:
odre bnym narodem o takim Czas byby najwyz szy, aby Polacy zrozumieli, z e Ukrain cy sa e szereg cech samym prawie do samoistnos ci, jakie przysuguje kaz demu innemu narodowi. Z albo daja sie nam dotkliwie we znaki, powsta na skutek tragicznej historii ujemnych, kto re nas raz a e powanej przez nieprzyjazne okolicznos i nienormalnego rozwoju kultury narodowej, stale kre ci. Z siadowi zza miedzy odmawia takich samych uczuc wreszcie zy to patriota, kto ry sa patriotycznych (...) A przede wszystkim trzeba skon czyc z faszywym jas niepan stwem (...) Ukrain com zas wyszoby s rewizje swych pogla do Rzeczpona dobre, gdyby przeprowadzili chociaz cze ciowa w na dawna , a na mie dzywojenne dwudziestolecie spojrzeli takz spolita e od strony polskiej 3.

k ws Ogoszony artyku wywoa z ywy oddz wie ro d emigranto w. W jednym z listo w, wyraz nie poruszony tematem zawios ci narodowo-religijno-kulturowych, bowiem podstawa wszelkiej zgody, wszelkiego Jan Tokarski apelowa: pierwsza cych do porozumienia jest znac to, co dzieli 4. Nie trzeba dodawac , z e w nadchodza Maisons-Laffitte odpowiedziach, katalog obodowskiego zyska liczne uzupenienia oraz egzemplifikacje. Dopiero list ks. Jo zefa Majewskiego (Kultura, , gdyz dalej: K., 1952, nr 1161) przyc mi jego wymowe zawiera deklaracje
3 4

J. obodowski, Przeciw upiorom przeszos ci, Kultura (dalej: K) 1952, nr 252-353, s. 48. J. Tokarski, Co nas dzieli, K. 1952, nr 555, s. 124.

110

Iwona Hofman

pienia Wilna i Lwowa dla zdobycia zaufania Litwino usta w oraz Ukrain co w i pozyskania ich dla projektu federacji Europy Srodkowo-Wschodniej. Pod naporem interesu narodowego), ukazaa okolicznos ci (gos no zarzucono Kulturze zdrade Nota Redakcji. Nieporozumienie czy tani patriotyzm (K. 1953, nr 163), sie ca wykadnie linii politycznej pisma. W teks stanowia cie tym przypominano zku podejmowania wszelkich inicjatyw suz cych zbliz o obowia a eniu emigracji z Europy Wschodniej. Nalez y tu pokres lic znaczenie publicystyki Mieroszewsc po raz pierwszy tego skro kiego, two rcy koncepcji ULB, kto ry uz ywaja tu stosunko w 1974 r. wyjas nia: obszar ten determinowa forme w polsko-rosyjsc nas albo na imperializm, albo na satelictwo, to znaczy, iz kich, skazuja by on dzy Polska i Rosja o przewage w tej cze s przedmiotem rywalizacji mie ci kontynen Mieroszewskiego byo przeamywanie tabu wyraziste wyartykuowatu 5. Zasuga nie tezy, z e Polska moz e byc bezpieczna i suwerenna bez Kreso w oraz z e walka wschodnia sprzed 1939 r. z z daniem nienaruszalnos o granice a ci obecnej granicy polsko-niemieckiej ksztatuje wizerunek Polski rewizjonistycznej, z aspiracjami c wszystkie granice za ostateczne, mocarstwowymi. Publicysta dowodzi, z e uznaja czy polityke wschodnia i zachodnia . Wia z c koncepcje ULB Polska korzystnie a a rosyjska , widzia potrzebe odkamywania historii konflikto z kwestia w polsko-rosyjskich. Jako punkt wyjs cia proponowa uznanie, z e to co dla Polako w byo chlubnym wcieleniem idei jagiellon skiej, dla Ukrain co w, Litwino w i Biaorusino w polityki imperialnej poro , ale znacznie stanowio odmiane wnywalnej z rosyjska . Krytykowa ponadto polskie poczucie wyz sabsza szos ci, dokuczliwe dla innych narodo w regionu, aprecjonowanie kategorii przedmurza i niedocenianie pomos martyrologia . Gosuja c za trwaa suwerennos tu, epatowanie ojczyz niana cia na zakon obszaru ULB, Mieroszewski mia nadzieje czenie rywalizacji polsko-rosyjskiej. Program wschodni przez niego wypracowany poszukiwa nowego historycznego sensu pan stwowos ci polskiej. Zarazem przedkada pragmatyzm nad ci zbiorowej, czyli pos ca przez skadniki pamie wie ycia wojenne, dos wiadczenia Katynia, Koymy, Workuty dla aktualnych celo w budowania silnej Polski, zwor rodkowej 6. nika Europy S Mieroszewski sformuowa takz e najwaz niejsze tezy programu zachodniego Kultury w rozpoznaniu politologicznym, jako autor takich okres len , jak: Europa
5 te J. Mieroszewski, Rosyjski kompleks polski i obszar ULB, K. 1974, nr 9324, s. 9. Koncepcje z omawiam w ksia ce Ukraina, Litwa, Biaorus w publicystyce paryskiej Kultury, Poznan 2003. 6 Reprezentatywny zestaw publicystyki Mieroszewskiego Londyn czyka zawierac moz e przypuja ce artykuy: Analiza widma, K. 1957, nr 3113, Geoidologia, K. 1964, nr 12206, kadowo naste Pewne rzeczy nazwane po imieniu, K. 1967, nr 4234, Tytu zostaje ten sam, K. 1967, nr 12242, Moz e zdarzyc sie i tak, K. 1970, nr 4271, Polska Ostpolitik, K. 1973, nr 6309, Polska Westpolitik, K. 1973, cych sie ro nr 9312 oraz cykl Kronik i Listo w z Wyspy, ukazuja wnolegle. Na temat pisarstwa najpeniej: R. Habielski, Realizm, wizje i sny politycznego Mieroszewskiego wypowiedzieli sie romantyko w, w: J. Mieroszewski, Fina klasycznej Europy, Lublin 1997, A. Mencwel, Studium sukcesu (2). Program Kultury 1946-1956, Two rczos c 1996, nr 11612, K. Pom ian, Redaktor i Publicysta o polityce Kultury, Kultura i jej krag, Katalog wystawy Czterdziestolecia Instytutu Literackiego, Lublin 1995 (wyd. I krajowe).

Edukacja narodowa Jerzego Giedroycia

111

kwadratura koa, nie ma stabilizacji i bezpieczen niemiecka stwa w Europie s rodkowo-wschodniej bez zjednoczenia Niemiec, przepoowione Niemcy w przepoowionej Europie zjednoczone Niemcy w zjednoczonej Europie 7. Wypowiedz Jerzego Stempowskiego Sprawy niemieckie (K. 1951, nr 240-341) odegraa role do manifestu obodowskiego przez wezwanie do budowania przypodobna szos ciowej strategii w relacjach Polski z Niemcami. Zgodnie z zaoz eniami bianie Giedroycia, w warunkach emigracji, fundament tej budowli stanowiy: poge siedztwa, rewidowanie stereotypo wiedzy o historii polsko-niemieckiego sa w narodowych, obrazowanie z ycia w powojennych Niemczech. Cele te realizowali autorzy dzyn rubryk korespondencyjnych (List z Niemiec), w tym np.: Jerzy Pra ski, Stefan W. Kozowski, Bohdan Osadczuk, Andrzej Chilecki. Dokadano wszelkich staran , aby Polacy trafnie odczytali intencje Niemco w przesiedlonych z tereno w wschodc niemieckiej literaturze wspomnieniowej i dyskusjom prasonich Rzeszy, nadaja wartos wym wymiar ogo lniejszy przez analize ci kreso w i kultury maej ojczyzny. pienia Warto w tej sekwencji problemowej podkres lic europejski rezonans wysta Jo zefa Czapskiego w trakcie berlin skiego Kongresu Obrony Wolnos ci Kultury w 1951 r., w kto rym najbliz szy wspo pracownik Giedroycia mo wi o syndromie dzen przymusowych przesiedlen , wype , wykluczenia poza nawias spoecznos ci bokiej wzajemnej nieufnos europejskiej jako przyczynie ge ci Europejczyko w 8. cezure ro W obszarze programu zachodniego wyraz na wniez stanowiy lata 70. ubiegego stulecia. Jedyna ro z nica polega na eksponowaniu od tego okresu problematyki wspo pracy kulturalnej, szeroko rozumianej, gdyz zaliczano tu takz e z recenzje ksia ek wydanych w Niemczech, sprawozdania z konferencji naukowych, fragmenty opowiadan , przekady wierszy. Stanowiy one ro wnolegy nurt prezendowych oraz opozycyjnych w sprawie tacji obok dokumento w i os wiadczen rza uregulowania stosunko w polsko-niemieckich. siado W odniesieniu do koncepcji ULB owo przedstawienie kultury sa w od momento dokonywao sie w pierwszych dyskusji obodowskiego, ks. Majewskiego i innych. Zakadaa ona poznanie spus cizny kulturowej narodo w zamieszcych bye kresy Rzeczpospolitej, gdyz kuja by to najskuteczniejszy sposo b na pokonanie polskiego megaloman stwa w stosunkach z Ukrain cami, Biaorusinami wyobraz czy Litwinami oraz zmiane en o ich historii, ambicjach, poczuciu toz samobnos s ci narodowej i odre ci pan stwowej. Jerzy Giedroyc i grono jego najbliz szych c taktyke powolnego wspo pracowniko w potrafili wydobyc ten aspekt, realizuja ci. W Kulturze pamie tano o przedrukach przeamywania wzajemnej nieche
Por. J. Mieroszewski, O reforme zakonu polskos ci, K. 1952, nr 454, Niemcy, K. 1954, nr 478, Niemieckie zbrojenia a polskie interesy, K. 1954, nr 1286, Metamorfozy polsko-niemieckie, K. 1955, nr 1096, Niemiecki cul-de-sac, K. 1957, nr 10120, Zaduma noworoczna, K. 1962, nr 1171-2172, Rosja Niemcy Ameryka, K. 1961, nr 4162, Na linii Szczecin Triest, K. 1962, nr 4172, Polska Niemcy Ameryka, K. 1964, nr 4198, Mie dzy Niemcami a Rosja, K. 1964, nr 10204, Zjednoczenie Niemiec i Europy a Polska, K. 1965, nr 7213-8214. 8 Por. J. Czapski, W Berlinie o zjednoczonej Europie, K. 1951, nr 947.
7

112

Iwona Hofman

sto speniaa ona role patriotyczno-wychowawcza , polityczna . literatury, gdyz cze Wiersze i opowiadania ukrain skich lub litewskich autoro w stanowiy jedyny pny s doste rodek protestu zniewolonego narodu. Niestrudzonym propagatorem c na amy i tumaczem literatury ukrain skiej by Jo zef obodowski, wprowadzaja wszy od 1948 r. wiersze Jurija Kena, Pawo Fyypowicza, Mykoy pisma pocza Zerowa, Jewhena Maaniuka, Pawo Tyczyny, Maksyma Rylskiego, Iwana Bahrjanego, Oeny Telihej. Jerzy Giedroyc powierzy mu omo wienie antologii Rozstrzelane odrodzenie wydanej w 1959 r. przez Instytut Literacki w ukadzie symbolem odrodzenia literatury Jurija awrynienki. Tytu tomu wkro tce sta sie pokolenia szestydesiatniko ukrain skiej za sprawa w, czyli modych poeto w, krytyko w, malarzy, zaoz ycieli kijowskiego Klubu Modziez y Two rczej (m.in. Wasyl Symonenko, Iwan Dracz, Iwan Dziuba, Iwan Swityczny, Jewhen Swerstiuk, Mychajyna Kociubynska, Aa Horska, Wiktor Zarecki). Uwierzyli oni w realnos c destalinizacji i sowieckiej odwilz y 9. W wyborze Rozstrzelane odrodzenie znalazy wiersze najwybitniejszych poeto sie w P. Tyczyny, M. Rylskiego, M. Zerowa, ce poziom europejski, znaczM. Baz ana, zdaniem J. obodowskiego, reprezentuja prowincje , nie ponad akceptowana przez wadze sowiecka czeres niowo-sowicza os i maoruskie szarawary. Doskonaa ukrain ludowa wiate skos c tych utworo w skazywaa ich two rco w na s mierc , gdyz stwarzaa zagroz enie dla konstruowanego modelu kultury radzieckiej. obodowski emocjonalnie i ze znawstwem tematu c na amach skomentowa dzieo J. awrynienki, wielokrotnie po z niej prezentuja Kultury sylwetki neoklasyko w kijowskich. Warto dodac , z e pierwszy obszerny juz artyku na temat two rczos ci tego nurtu ukaza sie w sio dmym numerze pisma 10. da W chronologicznym katalogu problemo w literatury ukrain skiej ukad wygla puja co: tematyka robotnicza w powies naste ciach kon ca lat 20. (K. 1950, nr 531), z ksia ki wydawane na emigracji (K. 1952, nr 454), poezja neoklasyko w (K. 1954,
9 tniaa przeciez Na przeko r faktom: antologia awrynienki upamie zbrodnie dokonane na kulturze y bezcenne zbiory Centralnej Biblioteki narodu ukrain skiego w latach 1917-1933, w 1964 r. spone Narodowej w Kijowie (z zeznan podpalacza domniemano o zaplanowanej akcji zniszczenia materialnych y sie masowe aresztowania two s wiadectw rozwoju kultury ukrain skiej), rok po z niej rozpocze rco w. me czennika za wolnos z Wielu spos ro d nich wybrao droge c Ukrainy, jak wieloletni wie niowie agro w: c do samokrytyki (I. Dziuba). Z wypowiedzi W. Stus, I. Swityczny. Innych zamano, zmuszaja przedstawicieli zbuntowanego pokolenia wynika, z e ich po z niejszy udzia w dziaalnos ci opozycyjnej konsekwencja wpywu w ramach Ukrain skiej Grupy Helsin skiej (1976) i samwydawu by naturalna cych miraz cej sie Ukrainy. Bez przesady moz wydarzen towarzysza owi odradzaja na powiedziec , iz w sensie psychologiczno-spoecznym akuszerem dugiego procesu dojrzewania demokratycznego poruszaja ca zawartos podziemia we Lwowie i Kijowie wydaje sie c antologii. Zob. B. Berdychowska, O. Hnatiuk, Bunt pokolenia. Rozmowy z intelektualistami ukrain skimi, Lublin 2000. 10 co pisa Por. L. Korzon, Ukrain cy neoklasycy-parnasis ci, K. 1948, nr 7, s. 39-56. Interesuja c w jednym z esejo o zjawisku parnasizmu poeto w ukrain skich Jerzy Stempowski, snuja w przypuszsknoty tuaczy do tego, co w literaturze stae i cia ge, z potrzeby przemys czenia, iz wyroso ono z te lenia wie cej w pamie ci niz na nowo Wergiliusza i Horacego, kto rych wiersze nosi sie w plecaku. Por. Od Berdyczowa do Lafito w, Woowiec 2001, s. 91.

Edukacja narodowa Jerzego Giedroycia

113

nr 579, 1954, nr 680, 1959, nr 3137), woko tradycji literackiej (K. 1962, nr 5175, 1968, nr 3245), wspo czesnos c do 1988 r. (K. 1965, nr 5211, 1971, nr 9288, 1975, nr 1328-2329, 1993, nr 6549) 11, ruch wydawniczy w warunkach niepodlegos ci (K. 1995, nr 3570), inspiracje bas niowo-folklorystyczne s du na unikatowos cia (K. 1996, nr 1580-2581) 12. Cze c z nich ze wzgle c uje niz . i kompetencje badaczy zasuguje na duz sza zasygnalizowanie wzmianke kszos Autorem wie ci tych omo wien by znawca i wielbiciel literatury ukrain skiej cym szkicu pos conym two Jo zef obodowski. W wyczerpuja wie rczos ci emigracyjcych z teza J. Stempowskiego nej zawar on wiele cennych uwag koresponduja c m.in. z o inteligencji w pochodzie, pisza e od 1921 r. literatura ukrain ska rozwija dwutorowo: na obczyz trznej, posiada charakter polisie nie lub emigracji wewne eromskiego. tyczny w rozumieniu romantyko w polskich, S. Wyspian skiego, S. Z da c dociekliwym obserwatorem z Be ycia kulturalnego os rodko w diaspory ukrain skiej, J. obodowski dokonuje prezentacji dorobku licznych czasopism, z kto rych najwaz niejsze to: Kijo w, Obrii, Porohy, Suczasna Ukraina. Jednoczes nie z poeta poda a s ladem swoich kolego w po pio rze rozproszonych po s wiecie (J. Kena, J. Maaniuka, J. ypy, O. Oz ycza, B. Krawciwa, S. Horodyn skiego), by skonstatowac trwaos c dziedzictwa klasycznego w ich wierszach, obecnos c motywo w do parodiowania rzeczywistos eposowo-mitycznych, katastroficznych, tendencje ci. cie o kierunkach rozwoju Szkic J. obodowskiego daje ro wniez pewne poje powies ci i teatru ukrain skiego 13. Two rczos c neoklasyko w i ich zro z nicowane s postawy wobec sowieckiego terroru przedstawi J. obodowski w dwucze ciowym 14 zywa Jurij awrynienko, publikuja c wstrza saja cy wste p rego nawia eseju , do kto do antologii Rozstrzelane odrodzenie. Artyku pod znamiennym tytuem Literatura sytuacji pogranicznych (K. 1959, nr 3137) obrazowa tragiczny los czterech najwybitniejszych pisarzy porewolucyjnej Ukrainy: P. Tyczyny, M. Chwylowego, M. Kulisza, T. Os maczki; awrynienko, cudem ocalony z sowieckiego obozu, ujawnia, z e po 1938 r. w chwili zakon czenia drugiej akcji planowego niszczenia substancji narodowej na Ukrainie z 259 pisarzy pozostao przy z yciu 36. sto na amach Kultury analizy caoJo zef obodowski przeprowadza cze ksztatu dorobku artystycznego poeto w neoklasyko w oraz z pokolenia szestydesiatniko w, np. Jewhena Maaniuka, Iwana Bahrjanego, Todosia Os maczki, Mychajo Oresta (ps. Dmytr Zerow), Iwana Switycznego, Iwana Dziuby, Maksyma Rylskiego, esi Ukrainki (was c. arysy Kosaczo wny), Uasa Samczuka,
11 Kolejno: A. J. Chilecki, Nowa literatura na Ukrainie; I. Koszel iwec , Pie ciolatki literatury ukrain skiej; Z. Haupt, Dzis , przedwczoraj, wczoraj, jutro; S. Duski, Mys li o wspo czesnej poezji ukrain skiej. 12 O. Hnatiuk, Na przee czy s wiato w (150 ukrain skich bas ni, gadek, humoresek i podan ludowych). 13 J. obodowski, Ukrain ska literatura emigracyjna, K. 1952, nr 454, s. 46-60; Mody las na obczyz nie, K. 1959, nr 10156, ss. 49-58. 14 Idem, Scylle i Charybdy ukrain skiej poezji, K. 1954, nr 579, s. 35-50; K. 1954, nr 680, s. 29-49.

114

Iwona Hofman

pozycje na tej lis Jurija awrynienki 15. Oddzielna cie zajmuje Taras Szewczenko, ze du na role poematu Kobziarz, s tej ksie gi narodu pokonanego i powzgle wie zbawionego wolnos ci 16. Literacki portret Mykoy Baz ana odmalowa Iwan Kosze J. obodowskiego przeja ponieka d Bogusaw liwec 17. W latach 90. XX w. role Bakua, piewca two rczos ci Wasyla Stusa, Igora Kayncia i Iwana Switycznego 18. o pamie c To waz ne, z e Kultura wielokrotnie upominaa sie Wasyla Stusa, postaci heroicznej, uczestnika pro by odrodzenia narodowego na Ukrainie w latach 60. ubiegego stulecia 19. takz W Kulturze znajdoway sie e wiadomos ci o tendencjach wspo czesnej literatury oraz edytorstwa wzbogacone rysem historycznym, np. Bohdan Osadczuk omawia kolejne fazy rozwoju z ycia kulturalnego od lat 20. XX w. do proc znaczenie tradycji pism emigracyjnych klamowania niepodlegos ci, podkres laja two rczo wykorzystywanej przez inicjatoro w wolnej prasy na Ukrainie. Publicysta cej odpowiedzialobserwowa charakterystyczne upolitycznienie kultury przyjmuja nos c za odnowienie poczucia dumy narodowej, patriotyzmu, scalenie wspo lnego na niewielka znajomos dziedzictwa. Zwraca uwage c literatury obcej, trudnos ci 20 z cy niezalez nych wydawco w ksia ek i czasopism . Wypowiadaja sie na amach , spoeczno-polityczKultury poeta Ihor Kaynec , aczkolwiek dostrzega suz ebna role niekto na rych ogaszanych wierszy, to ulega raczej fascynacji aktualna kierunko wielos cia w artystycznych (od futuryzmu do estetyzmu) oraz wyraz nym pokonaniem syndromu agrowego 21. W uszeregowaniu ogniw koncepcji wskazac nalez y na okres lone podobien stwa cych mity litewskie, ws we wkomponowaniu materiao w przetwarzaja ro d kto rych
Idem, Poezja Jewhena Maaniuka, K. 1955, nr 1096, s. 32-48; Ostatnia wiosna, K. 1959, nr 7141-8142, s. 41-49; Po s mierci Maaniuka, K. 1968, nr 10252, s. 111-128; Iwan Bahrianyj, K. 1963, nr 10192, s. 71-74; Sad nad umarymi, K. 1966, nr 6224, s. 3-8; O Maksymie Rylskim, K. 1966, nr 7225-8226, s. 30-37; W. Rewucki, Motywy polskie w two rczos ci M. Rylskiego, K. 1965, nr 9215, s. 130-133; W stulecie esi-Ukrainki, K. 1971, nr 6285, s. 114-121; Uas Samczuk i Jurij awrynienko, K. 1988, nr 5488, s. 135-137. 16 Idem, Taras Szewczenko 1814-1861, K. 1964, nr 7201-8202, s. 201-206; Z. Markiewicz, Polscy przyjaciele Szewczenki, K. 1965, nr 11217, s. 147-150. 17 I. Koszeli wec , Tragedia Mykoy Baz ana, K. 1984, nr 7442-8443, s. 136-142. 18 B. Bakua, Poezja jako przetrwanie, K. 1990, nr 11518, s. 107-115; Poezja ukrain skich nieobecnych, K. 1992, nr 6537, s. 114-121; Jestem wciaz dysydentem... Rozmowa z poeta Ihorem Kaynciem, K. 1995, nr 6573, s. 125-136; Okratowane sonety. Poezja Iwana Switycznego, K. 1997, nr 5560, s. 131-134. 19 czy sie spontanicznie w ruch Poeta szczego lnie wyczulony na prawo do wolnos ci sowa wa cene . Jego spoecznych protesto w przeciwko przes ladowaniom inteligencji, zapaci za to najwyz sza pienie, we wrzes bezkompromisowe wysta niu 1965 r. z okazji premiery filmu Cienie zapomnianych jakos Ukraine . W utrwalonych przez B. Berdychowska przodko w wyznaczyo nowa c walki o niepodlega i O. Hnatiuk wspomnieniach buntowniko w incydent ten powraca jako swoisty punkt odniesienia dla dziaaczy opozycji. 20 B. Osadczuk, Literatura i polityka na Ukrainie, K. 1995, nr 3570, s. 131-139. 21 B. Bakua, Jestem wciaz dysydentem... Rozmowa z poeta Ihorem Kaynciem, K. 1995, nr 6573, s. 125-136.
15

Edukacja narodowa Jerzego Giedroycia

115

dotycza ce polskos dominuja ci Wilna oraz kulturotwo rczej roli Uniwersytetu te w jakims im. Stefana Batorego. Tematyke sensie anonsoway dwa artykuy, tzn. Juozasa Girniusa W poszukiwaniu dialogu polsko-litewskiego (K. 1955, nr 1096) oraz po z niejszy o dwie dekady odredakcyjny Zgrzytliwe echo przeszos ci (K. 1975, nr 10337) 22. Ciekawe, z e oddzielne miejsce w tej publicystyce na pograniczu wielogosu historyczno-politologicznego zajmoway listy oraz polemiki Czesawa Miosza i Tomasa Venclovy, w tym m.in. List otwarty do Litwino w i Polako w na range posiadaa wymiana pogla do Litwie tego drugiego autora 23. Inna w obu poeto w w sprawie wielokulturowos ci Wilna. Podwo jnos c portretu miasta najlepiej oddaja dwa sowa Venclovy: znamy nie to samo Wilno i moz na nawet powiedziec , z e to sa kran cowo ro z ne miasta i dalej: Dla Polako w Wilno byo os rodkiem kulturalnym na Kresach, waz nym, ale przeciez prowincjonalnym. Dla Litwino w to symbol gos cia ci oraz toz samos ci historycznej, cos w rodzaju Jerozolimy (...) Bo Litwa bez , a z Wilnem zdobywa swa przeszos Wilna jest pan stwem efemeryda c i caa odpowiedzialnos historyczna c 24. Dialog o Wilnie by w rzeczywistos ci agodna polskich i litewskich wyobraz konfrontacja en o moz liwos ciach wspo dziaania w ramach demokratycznego adu przyszej Europy Wschodniej. Czesaw Miosz wielokrotnie podejmowa na amach Kultury ciekawe pro by z dziedziartystycznego wyraz enia problemu toz samos ci narodowej, zmierzenia sie stwa Litewskiego oraz wielokulturowej Rzeczpospolitej. ctwem Wielkiego Ksie , a chyba bardziej w tym przypadku wykadowce literatur sowian Polskiego poete skich, zafascynowali kolejno: Jo zef Mackiewicz, Maria Rodziewiczo wna, Jakub cy, lecz gdy spojrzec cy trzy ro Gieysztor. Wybo r zaskakuja bliz ej, ilustruja z ne drogi realizowania polskos ci we wspo lnym polsko-litewskim domu. Czytelnik poszukuja cy we wspomnianych esejach informacji o z yciu i dorobku przywoanych postaci zawiedziony. Miosz zapisa raczej refleksje nad ich skomplikowanymoz e czuc sie mi losami, rozwaz anie o ro z nych postawach wobec wspo lnej historii, np. w wojen upadku Wilna jako nej prozie J. Mackiewicza dostrzega przede wszystkim kronike miasta wielu kultur i trwaej obecnos ci Polako w 25.
22 Autorem artykuu podpisanego Redakcja by Kazimierz Okulicz. Rzecz dotyczya nieoczeki esnulisa Odczowieczeni, kto z krytycznie za wanie ostrego sporu o przesanie ksia ki Petrusa C ra listo polakoz erstwo zrecenzowa Jerzy Giedroyc, co wywoao fale w od emigranto w litewskich , z usiowa zasypac osiadych w Ameryce Po nocnej. Okazao sie e przepas c , kto ra redaktor i publicys ci bsza niz dzono, a Litwini w historii Rzeczpospolitej Dwojga Narodo Kultury, bya ge sa w dostrzegali agiell, Przez pryzmat cznie pasmo upokorzen prawie wya oraz zabiego w o wynarodowienie, por. E. Z nienawis ci, K. 1975, nr 3330, J. Dainauskas, Zgrzytliwe echo przeszos ci, K. 1976, nr 4343, agiell, Kronika litewska, K. 1977, nr 9360, Cz. Mi osz, Dziwna polemika, K. 1977, nr 9360. E. Z 23 pro udowodnienia, z bardziej T. Venclova podja be e litewski ruch narodowy rozwija sie , niz i Niemcami, co wynikao z uprawianej wo w obronie przed Polska Rosja wczas polityki historycznej cej antypolskie stereotypy. Po II wojnie s podtrzymuja wiatowej, zdaniem poety, te resentymenty tnie wykorzystywaa propaganda radziecka, por. T. Venclova, List otwarty do Litwino umieje w i Polako w na Litwie, K. 1989, nr 3498. 24 Cz. Miosz, T. Venclova, Dialog o Wilnie, K. 1979, nr 1376-2377, s. 16 i 31. 25 wie c, na ile nad decyzjami Mackiewicza zacia z Miosz zastanawia sie y odwieczny dylemat

116

Iwona Hofman

do zdaniem Cz. Miosza fabuy Z innych wzgle w godne uwagi sa M. Rodziewiczo wny. W ciekawej analizie krytyczno-literackiej, wzbogaconej zarysem epoki, szczego ami obyczajowymi oraz cytatami poeta wydobywa pewne cechy , z fenomenu pisarstwa autorki Dewajtisa, kto re sprawiaja e w przeszos ci i dzisiaj jej z na zasadzie dobrze wytartego uczuciowego toru, jak ksia ki przemawiaja wspomnienie lub fotografie z rodzinnego albumu 26. Uz ycie takich okres len pozwala z mi spokojnie przejs c do tekstu o zupenie innym cie arze gatunkowym, tj. Pamie tniko w Jakuba Gieysztora. Poeta potraktowa te zapisy bardzo osobis cie przez c sylwetke pokrewien stwo rodzinnego krajobrazu, doliny Niewiaz y. Prezentuja tniki obejmuja ce jego dziaalnos J. Gieysztora, Miosz napisa, z e pamie c publiczna w latach 1857-1865 powinny w zasadzie miec podtytu: w jaki sposo b zdecydowadu narodowego na ny przeciwnik powstania zostaje w 1863 r. komisarzem rza cy skojarzenia Litwie. Podaje smakowity zestaw nazwisk bohatero w, wywouja literacko-historyczne (ks. Antoni Mackiewicz, Zygmunt Sierakowski, Konstanty Kalinowski, Onufry Gombrowicz, Kazimierz Pisudski, Franciszek Billewicz), cieranie sie ro do miejscowos ci, fakto w. S z nych pogla w politycznych na przyszos c Polski i Litwy kwituje zas stwierdzeniem uzasadnionym w s wietle loso w rodziny Gieysztoro w: tamci ludzie z yli ws ro d sprzecznos ci, kto re tylko dla nas sa sprzecznos ciami 27. c przedstawione eseje oraz m.in. synny Dialog Czesaw Miosz, ogaszaja wywaz o Wilnie, sta sie onym recenzentem stosunko w polsko-litewskich z perspek tywy czasu minionego. Odnalaz styl i jezyk odpowiedzi, by tumaczyc zawios ci styku kultur, nacjonalizmo w, aspiracji niepodlegos ciowych. Poetycka opowies c cona tematom litewskim stanowiy klamre Dolina Issy i publicystyka pos wie ca wasny rozrachunek noblisty z krajem lat dziecinnych 28. Interesuja cym spinaja szkic Niny Taylor, w kto przyczynkiem do mioszoviano w wydaje sie rym dorobek poety jest jednym z po l eksploracji teoretycznoliterackiej. Badaczka c, iz przedstawia go wnie two rczos c emigranto w z byych Kreso w, trafnie zauwaz aja Litwa najsynniejsza w literaturze polskiej, kraina ziemskich rozkoszy, za sprawa , z sto trudno rozdzielic Mickiewicza jest tak przesycona poezja e cze legende ce sie w jej obrazie wa tki metafizyki ziemi i rzeczywistos c . Podkres la przeplataja ki narodowej 29. oraz udomowienia me
Polski: przeciw Niemcom, czy przeciw Rosji? Autor eposu kon ca, czyli Drogi donikad i Nie trzeba cenia niepodlegos komunistycznego gos no mo wic nie znajdowa zrozumienia dla idei pos wie ci w imie internacjonalizmu. Cz. Miosz, Koniec Wielkiego Xie stwa, K. 1989, nr 5500, s. 102-120. 26 Idem, Rodziewiczo wna, K. 1991, nr 3522, s. 3-30. 27 Idem, Nad Niewiaz a, wiek dziewie tnasty, K. 1991, nr 5524, s. 24-46. 28 Poza wymienionymi poeta ogosi w Kulturze ro wniez artyku Poczatki sporu o enklawe , K. 1992, nr 1532-2533, s. 26-35. 29 poza Mickiewiczem przykadami liryki i prozy Sergiusza Nina Taylor posuguje sie Piaseckiego, Floriana Czarnyszewicza, Jo zefa Mackiewicza, Wiktora Tros cianki, Ludwiki Biesiadowskiej, Kazimiery Iakowiczo wny, Stanisawa Cata-Mackiewicza, Tadeusza Konwickiego, Barbary

Edukacja narodowa Jerzego Giedroycia

117

niewiele wie cej prezentacji literatury W zasadzie w Kulturze ukazao sie zanej teamtycznie z Litwa . Cecha wyro ca tej publicystyki by fakt, iz zwia z niaja c nalez powstawaa pod pio rem polskich pisarzy. Na tym tle zauwaz yc wie y szkic o poezji litewskiej oraz przedruk wierszy wilen skich (K. 1986, nr 5464). cej najwybitniejObjas nianiem two rczos ci emigracyjnej grupy Ziemia, skupiaja cego przed II wojna s na Litwie, zaja sie szych artysto w pokolenia debiutuja wiatowa c dominuja ca role poezji jako s jeden z jej uczestniko w, akcentuja rodka wyrazu w i pisarzy litewskich przez yc zniewolonego narodu 30. Informacje na temat poeto dem wielkos zawieraa takz e Encyklopedia litewska, drugie pod wzgle ci przedsie cie edytorskie diaspory (K. 1975, nr 7334-8335). Na marginesie warto wzie cone najwybitniejszemu litewskiemu malarzowi odnotowac dwa artykuy pos wie i kompozytorowi Mikoajowi Ciurlionisowi (K. 1967, nr 6235) i emigracyjnemu rez yserowi Jonasowi Mekasowi (K. 1976, nr 7346 i 8347). We wszystkich obszarach problemowych, pomimo widocznej paraleli, najsabiej reprezentowane byy zagadnienia biaoruskie. Kwestie toz samos ci i kultury s narodu biaoruskiego omawiano najcze ciej w perspektywie przeszos ci lub trak role odegray tu kroniki towania mniejszos ci biaoruskiej w Polsce. Niebagatelna agiella, Jo zefa Darskiego i Wodzimierza Brylewprowadzone przez Edmunda Z skiego, chronologicznie w latach 1962-1999. Przytoczyc moz na niekto re z syg wie tej Go ry Grabarki, nalizowanych tam takz e temato w kulturalnych, np. kult S organizacja Muzeum Etnograficznego w Hajno wce, odbudowa soboru s w. Zofii z w Biaymstoku i cerkwi w Supras lu, wydawanie ksia ek, obrady sympozjo w piewca poezji ukrain skiej Jo zef obodowski uoz y naukowych 31. Wspomniany juz wierszy biaoruskich, tumacza c naste puja cych na amach Kultury antologie , Maksima Bohdanowicza, Jakuba Koase , Wodzimierza autoro w: Janka Kupae
Toporskiej, by sformuowac wnioski o przeciwstawnych tendencjach w interpretacji problematyki kresowej (unicestwienie lub gloryfikacja obszaru, ludzi). N. Taylor, Dziedzictwo W. X Litewskiego W. Tros w literaturze emigracyjnej, K. 1986, nr 10469, s. 124-136. Trylogie cianki (Wiek me ski, Wiek kle ski, Nareszcie lata pokoju) omawiaa na amach pisma Janina Katz-Hewetson, K. 1978, nr 9372, s. 124-129. 30 Do grupy Ziemia nalez eli J. Kekstas, V. Macernis, K. Bradunas, H. Nagys i autor artykuu, , poniewaz kto rego biogram wykonaa Redakcja w specjalnym przypisku. Zwro ciam na to uwage bnos w poowie lat 50. postawa poszanowania odre ci Litwino w nalez aa jeszcze do rzadkos ci ws ro d polskich uchodz co w. A. Nyka-Ni liunas, Najnowsza poezja litewska, K. 1955, nr 1096, s. 57-62. czniku ukazaa sie ponadto recenzja tomiku wierszy Z. Ilin conych Nowogro W miesie skiej pos wie dczyz nie. Zob. T. Hal ikowska-Smit h, Znad Niemna do Kornwalii, K. 1992, nr 10541, s. 135-138. 31 Odnotowano m.in. wydanie Bibliografii parafii prawosawnych na Biaostocczyz nie (K. 1986, Biaorusini, Litwini, Ukrain nr 12471), konferencje cy; Polacy przesanki pojednania (K. 1988, prac Wiesawa Choruz nr 11494), publikacje ego Biaoruski drugi obieg w Polsce 1981-1990, Sawomira Iwaniczka i Eugeniusza Wappy Biaoruski ruch studencki w Polsce 1981-1992, Sokrata Janowicza, Wielkie miasto Biaystok (K. 1995, nr 4571), cykl wykado w Biaorusko-polskie kontakty literackie XIX w., (K. 1999, nr 4619), spotkania naukowco w Droga ku wzajemnos ci, Dialog narodo w i kultur X-XX w., III Kongres Biaorutenisto w (K. 1999, nr 5620, 7622-8623, 10625).

118

Iwona Hofman

yke , Natalie Arseniowa , Maksima Tanka, aryse Henijusz, Wadzimira Chadyka, Z Wadzimira Dudzickiego, Masieja Siadnowa, Aesia Saawieja (K. 1951, nr 745-846). By to w zasadzie pierwszy kontakt polskich czytelniko w emigra Biaorusi. Mo c o poezji, warto dodac cyjnych ze sztuka wia , z e znacznie po z niej cznik informowa o biaoruskich przekadach literatury polskiej 32. miesie Pewne postulaty odnos nie do tworzenia przyjaznych warunko w dla rozwoju kultury biaoruskiej wyraz ali sprawozdawcy sentymentalnych podro z y do m.in. Szczuczyna, Lidy, Nowogro dka, Grodna Czesaw Gruszczyn ski i Andrzej cy trwaos Ciechanowiecki, odkrywaja c historycznych klisz we wzajemnym po Polako c na tym polu Kultura strzeganiu sie w i Biaorusino w 33. Za dziaalnos przyznaa w 1996 r. swoje nagrody: Kazimierzowi Brakonieckiemu, two rcy Wspo lnoty Kulturowej Borussia oraz Krzysztofowi Czyz ewskiemu, zaoz ycielowi Fundacji Pogranicze. W programie zachodnim, kultura niemiecka, a s cis lej konglomerat kulturowy laska zdecydowanie rzadziej poddawany by analizom w konPrus Wschodnich i S teks cie przydatnos ci do realizacji celo w politycznych i historycznego pojednania dze , z z Niemcami. Sa e decydowaa o tym przynalez nos c Niemiec do Europy ca odejs siado Zachodniej, wymuszaja cie od schematu traktowania sa w sowian siedztwa w sensie odlegej przeszos skich, inne zgoa dos wiadczenie sa ci i dziejo w powojennych Niemiec skonnajnowszych, wreszcie zainteresowanie codziennos cia centrowane na pro bie odpowiedzi na pytanie, w jaki sposo b Niemcy pokonuja syndrom odpowiedzialnos ci za hitleryzm. Scenariusze pojednania z Niemcami c do kon wykres lano ostroz nie, zachowuja ca lat 60. ubiegego stulecia pozycje cego sytuacje Ziem Zachodnich na mape polityczna Europy. obserwatora, rzutuja dzy PRL a RFN o podstawach normalizacji Dopiero parafowanie ukadu mie y i wzajemnych stosunkach w 1970 r. zwolnio pewne hamulce: w Kulturze zacze materiay na temat pooz pojawiac sie enia mniejszos ci niemieckiej w Polsce, z niepewnos ci bytu przesiedlonych Niemco w i Polako w, zala kach wspo pracy kulturalno-naukowej, stopniowemu wypieraniu wrogos ci na korzys c racjonalizacji role odegray tu inicjatywy opozycji demokratycznej postaw spoecznych. Duz a czniku opracowanie Polskiego Porozumienia w Polsce, np. wydrukowane w miesie Mieroszewskiego w cze s Niepodlegos ciowego wyraz nie inspirowane mys la ci cej negacji wszelkich rewindykacji terytorialnych oraz stosowaniu utartych dotycza siada (K. 1980, nr 5392). szablono w w jednoznacznej ocenie zachodniego sa to artyku Jana Jo cy uniwerZ przychylnym odzewem przyje zefa Lipskiego nadaja salny wymiar dramatowi Polako w i Niemco w wykorzenionych ze swoich maych
Por. M. Jackiewi cz, Norwid Staff Les mian po biaorusku, K. 1993, nr 10565; S. Janowicz, Pan Tadeusz po raz czwarty, K. 1999, nr 1616-2617. 33 Por. Z. Gruszczyn ski, Biaoruskie impresje, K. 1993, nr 11554; S. Kossowska, Rozmowa z dr Andrzejem Ciechanowieckim, K. 1993, nr 12555.
32

Edukacja narodowa Jerzego Giedroycia

119

tki te powracay w niemieckim numerze Kultury wydanym ojczyzn 34. Wa w 1984 r. cych Wraz z upywem czasu ulegaa zmianie hierarchia problemo w zako caja gosy ziomkostw. W trakcie stosunki polski-niemieckie np. agresywne stay sie uroczystos ci z okazji 40. rocznicy zakon czenia II wojny s wiatowej prezydent RFN, wa tek rozliczenia Richard von Weizscker, po raz pierwszy na tym szczeblu podja , mo c: Wasna ojczyzna staa sie z czasem ojczyzna innych. (...) z przeszos cia wia we dro miliono poway W s lad za wymuszona wka w Niemco w na Zacho d poste to ludzie, kto miliony Polako w a za nimi zno w miliony Rosjan. Sa rych nikt nie dziaa krzywda, kto bezbronnym przedmiotem pyta, ludzie, kto rym sie rzy stali sie wypadko w politycznych, kto rym z aden rachunek krzywd ani konfrontacja z rosztek w stanie wyro czeniami prawnymi nie sa wnac tego, co ich spotkao 35. Ten wa umocnio os wiadczenie polskich i niemieckich katoliko w, wydane jednoczes nie wybuchu II wojny s w Bonn i Warszawie w 50. rocznice wiatowej. Szlachetne posanie O wolnos c , sprawiedliwos c i poko j w Europie podpisali m.in. Tadeusz Mazowiecki, Wadysaw Bartoszewski, Jan J. Szczepan ski, Andrzej Szczypiorski, Jerzy Turowicz, Hans Maier, Paul Becher, Elisabeth Erb, Bernard Vogl (K. 1989, nr 10505). Warto podkres lic zasugi jednego z sygnatariuszy, W. Bartoszewsc o zamknie cie kiego, kto ry wielokrotnie zabiera gos na amach Kultury, apeluja rozdziau historycznego w stosunkach polsko-niemieckich, zaprzestanie licytacji tres traktato siedztwie 36. krzywd, wypenianie nowa cia w o dobrym sa ciu teksto W pewnym sensie suz ya temu publikacja kilkudziesie w pod wspo lnym tytuem Utracone pejzaz e w literaturze niemieckiej (K. 1994, nr 9564), przede dzy mitologia kresowa i arkadyjswszystkim dlatego, z e ilustrowaa analogie pomie wszystkich przesiedlen dzonych. To ro ka co w oraz wype wniez dobry przykad dwutorowos ci programowej Kultury oraz realizacji zadania zbliz enia cywilizacyjnego, wzajemnego poznania i zrozumienia kulturowego. W koncepcji wschodniej taka speniay przedruki poezji ukrain role skiej, opracowanie antologii Rozstrzelane
34 Warto przytoczyc ten fragment artykuu: Do Niemco w mamy od wieko w wiele pretensji (...) gu chrzes Musia jednak przyjs c moment jes li chcielis my pozostac w kre cijan skiej etyki i cywilizacji zachodnioeuropejskiej by powiedziec : Wybaczamy i prosimy o wybaczenie. W sytuacji zniewolenia kszy niezalez narodu powiedzia to najwie ny autorytet moralny, jaki nam pozosta: Kos cio polski. To zdanie mimo wszelkich resentymento w, opartych na rzeczywistych krzywdach musimy uznac za c swoje. By je przyja wystarczyaby jego tres c moralna. Ale obok tres ci moralnej jest w nim tez narodowa gu kultury s i kulturalna: jako naro d o poczuciu przynalez nos ci do zachodniego kre ro dziemnomorskiej d koniecznos marzymy o powrocie do naszej szerszej ojczyzny, do Europy. Sta c pojednania i nadal be da . Wycia gnie cie re ki przez Episkopat Polski do z Niemcami, kto rzy w tej Europie juz sa Episkopatu Niemiec byo najs mielszym i najbardziej dalekowzrocznym czynem powojennej historii Polski, J. J. Li pski, Dwie ojczyzny dwa patriotyzmy, K. 1981, nr 10409, s. 8. 35 R. von Weizscker, Nie moz e byc pojednania bez pamie ci o przeszos ci, K. 1985, nr 10457, s. 155. 36 Por. Przemo wienie Wadysawa Bartoszewskiego we Frankfurcie, K. 1986, nr 4470, B. Kerski, Polska-Niemcy: Po dniu zwycie stwa, K. 1995, nr 7574-8575.

120

Iwona Hofman

z odrodzenie, serwowanie opinii zachodniej ksia ek Aleksandra Soz enicyna, by do spektakularnych osia gnie c ograniczyc sie . Dla pojednania polsko-niemieckiego po 1989 r. waz ne byy kontakty intelektualisto w, wymiana modziez y szkolnej, tumaczenia literatury, konferencje naukowe, dziaalnos c Fundacji Krzyz owa. ki tym inicjatywom wszechstronnemu ogla dowi poddano zagadnienie toz Dzie samos ci narodowej, zwaszcza Polako w i Niemco w na terenach utraconych i odzyskanych 37. Jednakz e rozwo j sytuacji po zjednoczeniu Niemiec, a zwaszcza gos no artydania Zwia zku Wype dzonych, niepokoja ce europejska opinie publiczkuowane z a , sprawiy, z na e w 1998 r. redakcja pisma wydaa specjalne os wiadczenie, w kto rym gle jeszcze nie sa w peni czytamy m.in.: Jes li stosunki polsko-niemieckie cia dzy niemiecka a polska normalne, to dlatego, z e nie ma normalnych stosunko w mie publiczna . A nie ma ich w tej mierze, w jakiej skadnikiem pierwszej sa opinia dy Zwia zku Wype dzonych, a skadnikiem drugiej wcia z pogla jeszcze bolesne sie i na wspomnienia okupacji hitlerowskiej i jej skutko w, na kto re nakadaja tradycje endencji z jej przekonaniem, z odwiecznymi kto rych z eruja e Niemcy sa c sposoby przezwycie z wrogami Polako w i z e nic tego nie zmieni 38. Rozwaz aja enia zania zgody owej manii przes ladowczej z jednej strony, zas z drugiej upartego wia pienie Polski do Unii Europejskiej z zaatwieniem dyplomatycznie na przysta recepte : okres lanych kwestii bilateralnych, Jerzy Giedroyc podaje najprostsza dzonych z wype dzonymi, a wie c przeje cie inicjatywy porozumierozmowy wype nia przez organizacje spoeczne na Ziemiach Odzyskanych. Wyjas nia, z e przede dna jest elementarna akcja edukacyjna, ustalenie fakto wszystkim niezbe w bez pnie wysensacji i demagogii, obiektywne wywaz enie argumento w, a naste siadach Polski chowywanie polskiej opinii publicznej, uczenie jej widzenia w sa nie tylko w Niemcach, ro wniez Rosjanach i Ukrain cach nie minionych i potencjalnych najez dz co w, ale przyszych sojuszniko w. ci swoje z Tej idei Jerzy Giedroyc pos wie ycie, z podparyskiego oddalenia c do racjonalizacji postaw, najpierw wobec sa siednich narodo nawouja w, a w drugim planie w dziedzinie polityki europejskiej. Redaktor i jego wspo pracownicy rozumieli, z e bez przeamania barier kulturowych nie jest moz liwe ukadanie dzy Polska , Ukraina , Rosja , scenariusza przyszych partnerskich stosunko w mie Niemcami ani urzeczywistnienie plano w zjednoczenia Europy. Z tego powodu, sama wage do analiz politycznych i literackiego w Maisons-Laffitte przykadano te z obrazowania problemo w normalizacji. Instytut Literacki wydawa ksia ki autoro w rosyjskich, ukrain skich, niemieckich, a na amach Zeszyto w Historycznych
37 Por. L. Szaruga, Dialogi poetyckie, K. 1996, nr 1580-2581, idem, Rekonstrukcja ycie na pograniczu, K. 1996, nr 3582, a takz rzeczywistos ci, K. 1996, nr 3582, idem, Z e Z. W. Fronczek, Plan dla Polski. Rozmowa z Erichem Loestem, K. 1996, nr 5584, R. Bubnicki, Niech inni nie be da obcy, K. 1996, nr 7586-8587, A. Stach, W ojczyz nie dwo ch je zyko w, K. 1997, nr 3594, M. Bron ski, Panorama Karla Dedeciusa, K. 1998, nr 9612. 38 Redakcja, Polska, Niemcy, co dalej?, K. 1998, nr 9612, s. 72-73.

Edukacja narodowa Jerzego Giedroycia

121

dnieniem racji wszystkich stron, dzis dokonywano rekonstrukcji wydarzen z uwzgle ci historycznej narodo powiedzielibys my: prawd i pamie w. W programie wschodta akcja edukacyjna rozwijaa sie najpeniej w latach 50 i 60. XX w., nim, tak poje c w uproszczeniu) gdyz poczucie krzywdy po utracie Wilna i Lwowa (mo wia cia wieloaspektowej dyskusji, by w naste pnych dekadach stulecia wymagao podje owocowac deklaracjami solidarnos ciowymi z narodami Ukrainy i Litwy. Zagadnienie niemieckie rozpatrywano przez pryzmat powojennej geopolityki. Pacyfikoko siadem na zachodzie pocza twanie le w przed uzbrojonym, rewizjonistycznym sa kowo usuwao na margines problemy kulturowej mieszanki Ziem Odzyskanych. Koniecznos c bliz szego spojrzenia na teraz niejszos c Kreso w Zachodnich pojawia w latach 70. ubiegego wieku, a ze zdwojona sia powro sie cia po zjednoczeniu Niemiec. Warto podkres lic , z e dziaania Kultury napotykay wiele trudnos ci, nie du na pamie c propagandy tylko ze wzgle czasu wojny, lecz takz e za sprawa cej nieufnos radzieckiej, podsycaja c Ukrain co w wobec Polako w, Polako w wobec Niemco w 39. ciu Kultury (K. 2000, nr 10637), w pierwszych pro Po zamknie bach bilansu ce dokonan Giedroycia pojawiy sie opinie i komentarze sugeruja jednoznacznie mudny, wieloletni proces przydowartos ciowanie programu edukacji narodowej. Z siado strategie przygotowuja ca bliz ania kultury sa w oceniano jako przemys lana cia wspo zwaszcza wschodnich Europejczyko w do podje pracy politycznej. Wydaje , z mia Marcin Kro c jeszcze w latach 70. XX w., iz sie e racje l, twierdza rozumienie przez Giedroycia interesu narodowego oparte byo na ksztaceniu nowych elit, rozwijaniu pluralizmu spoecznego, w czym redaktor upatrywa moz liwos ci poszerzenia zakresu niepodlegos ci 40.
ABSTRACT Jerzy Giedroyc (1906-2000) saw the program of national education as one of the primal factors enhancing the chances of implementation of the political program. The political conceptions presented in the journal Kultura (1947-2000) were the opposite of the program of the London based Polish government-in-exile. The Polish emigrants found it difficult to accept many of the elements contained in them, for instance recognition of Polands post-war eastern border. In the program of national education addressed to Poles in at home and abroad as well as to representatives of the East-European emigration, historical and cultural journalism was employed, including chronicles, reviews, analysis of literary and artistic works, literature translations, reviews of cultural events, memoirs and reports. By means of these forms the authors of the monthly sought to overcome a stereotype image of neighbors and national minorities, disclose painful historical truths and bring out parallels in the history of Eastern European nations. Regarding the German issue, national education meant an attempt to reverse the fatalistic view of Polish-German relations, especially in the 20th century.
39 Szerzej na ten temat I. Hofman, Polska, Niemcy, Europa. Program zachodni paryskiej Kultury, Lublin, 2009. 40 Por. M. Kro l, Style politycznego mys lenia, Paryz 1979, s. 114-118.

REKLAMA str 122 REKLAMA str 106 REKLAMA str 84 REKLAMA str 84 vacat vacat REKLAMA N AS Z E W YD A WNI CTW A REKLAMA

INSTYTUT ZACHODNI ul. Mostowa 27, 61-854 Pozna tel. +61 852 28 54 fax +61 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan.pl

Stosunki gospodarcze midzy Polsk a Niemcami 20 lat po zjednoczeniu


Praca zbiorowa pod redakcj Piotra Kalki
Studium niemcoznawcze nr 88 ISBN 978-83-61736-32-5 streszczenie w j. angielskim Pozna 2012, 199 ss.

Kolejny tom z serii Republika Federalna Niemiec 20 lat po zjednoczeniu. Polityka gospodarka spoeczestwo powicony problematyce gospodarczej, stanowi prb podsumowania wsppracy w tym zakresie midzy Polsk a Niemcami za lata 1990-2010. Niemcy to najwaniejszy partner gospodarczy naszego kraju, std istnieje staa potrzeba monitorowania tendencji ksztatujcych si w bilateralnej wsppracy i oceny zmian dokonujcych si na skutek uwarunkowa wewntrznych i zewntrznych. Cel ten autorzy niniejszej publikacji osignli, poddajc analizie przepywy finansowe w bilansie patniczym, tak by uzyska moliwie najpeniejsze informacje o polsko-niemieckich relacjach gospodarczych, a take oceniajc rozwj wybranych dziedzin wsppracy, jak handel zagraniczny, migracja siy roboczej czy kontakty w obszarze przygranicznym. Interesujcy jest zwaszcza ten ostatni aspekt z uwagi na przeszo historyczn pogranicza polsko-niemieckiego, zrnicowanie gospodarcze, kulturalne, mentalnociowe lokalnych spoecznoci, wieloletni marginalizacj tych regionw. To one czsto decyduj o barierach wsppracy przygranicznej i specyfice transgranicznych powiza. Autorzy tomu: Ilona Romiszewska, Piotr Kalka, Tomasz Budnikowski i Zbigniew witkowski analizuj: polskoniemieck wspprac gospodarcz w wietle bilansu patniczego, wymian handlow midzy Polsk a Niemcami, migracj siy roboczej midzy Polsk a Niemcami i wspprac gospodarcz na pograniczu polsko-niemieckim.

You might also like