Raporty

Raporty Raporty POLACY W BERLINIE SAMOS C ADAPTACJA, INTEGRACJA I TOZ

od Artyku przygotowany zosta na podstawie badan prowadzonych przez autorke osoby z wyz ce z ro 2009 r. 1 Ich podmiotem sa szym wyksztaceniem, pochodza z nych fal cych po II wojnie s one migracyjnych napywaja wiatowej do Niemiec. Choc tworza grupe (przedstawiciele polskiej inteligencji che tne udawali sie tam takz w Berlinie duz a e zbyt che tnie badanym s w ubiegych stuleciach) nie sa rodowiskiem. Tymczasem wywiady cennej wiedzy, szczego z migrantami dostarczaja lnie na temat przebiegu procesu adaptacji zanych z tym procesem przeobraz w zro z nicowanych warunkach politycznych i o zwia eniach studenci, biznesmeni, artys dnicy, toz samos ci. W grupie badanych znalez li sie ci, urze szefowie organizacji polonijnych, instytucji os wiatowych i spoecznych, medio w, ro z nego rodzaju specjalis ci zatrudnieni w firmach polskich i niemieckich, tumacze, nauczyciele, z was ciciele restauracji, ksie a, itd. W sumie w latach 2009-2011 w Berlinie przeprowadzono s 80 wywiado w jakos ciowych cze ciowo ustrukturyzowanych. Zarejestrowane wypowiedzi, w archiwum takz e przytaczane w artykule, zostay transkrybowane i przechowywane sa Pracowni Etnologii IAE PAN w Poznaniu. cy w Berlinie sa dzis Jak wynika z badan Polacy mieszkaja dobrze zintegrowani trznie). Nie oznacza to jednak, z niemieckim spoeczen stwem (lecz sabo zintegrowani wewne z e proces ich adaptacji zawsze przebiega bez przeszko d. Trudnos ci uwidaczniay sie cych w czasach, kiedy granic pilnie zwaszcza w przypadku migranto w przyjez dz aja z wejs strzez ono, a ich przekroczenie ro wnao sie ciem do innego s wiata. Toz samos c migranto w ulegaa modyfikacji lecz zmiany nie byy gruntowne, nie dotyczyy tzw. wartos ci ki temu zaro cy, kto rdzennych. Dzie wno dawni migranci, jak i nowo przybywaja rzy nie maja bnos dzis problemu z podtrzymywaniem wasnej odre ci kulturowej, moga w takim samym u siebie zaro stopniu czuc sie wno w Polsce, jak i w Niemczech.

TKI RYS HISTORYCZNY POLSKIE MIGRACJE DO BERLINA KRO

duga tradycje . W pierwszych dwo cioleciach Polskie migracje do Niemiec maja ch dziesie XX w. Niemcy byy drugim na s wiecie po USA pan stwem imigracyjnym, do kto rego w poszukiwaniu pracy. Pocza wszy od lat 90. XIX w. liczba zagranicznych udawano sie
1 W ramach grantu MNISW pt. Transnarodowos c w konteks cie polsko-niemieckim. Polacy w Berlinie i Niemcy w Poznaniu, nr NN109217436.

196

Raporty

gne a, pracowniko w, zatrudnionych w niemieckiej gospodarce, wzrastaa gwatownie i osia ciem I wojny s tuz przed rozpocze wiatowej 1,2 mln oso b. Polacy obok Wocho w byli w tym ksza grupa imigranto cego sie pod zaborami. czasie najwie w. Przybywali z kraju znajduja znajdowali go zanych z nim profesjach. Migrantom Prace wnie w rolnictwie lub zwia cznie kiedy mieli pozwalano wtedy przebywac na terenie Niemiec tylko sezonowo, wya Polako zatrudnienie. Celem takiej polityki byo niedopuszczenie do osiedlania sie w, wzmocnienia polskiej mniejszos poniewaz obawiano sie ci (od lat 80. XIX w. dynamicznie biu Ruhry) i wzrostu nastojo z wzrastaa grupa Polako w w Zage w rewolucyjnych, da en niepodlegos ciowych 2. Ograniczenia w moz liwos ciach przebywania w Niemczech spowodoway, z e migranci cych w tym okresie wiedli z ycie zbliz one do wspo czesnych transmigranto w 3, czyli ludzi z yja cej) przestrzeniach geograficznych, spoeczen jednoczes nie w dwo ch (lub wie stwach, kontekc juz dzy stach kulturowych. Tak wie wo wczas Polacy byli ludz mi usytuowanymi pomie od sytuacji wspo dwoma odmiennymi s wiatami. Ich sytuacja ro z nia sie czesnych migranto w dem istnieja cych obecnie moz go wnie pod wzgle liwos ci utrzymywania staego kontaktu , kto tku XX w. mia on z ojczyzna rych wo wczas nie znano. W przypadku przybyszo w z pocza miejsce jedynie w momencie sezonowego powrotu do domu lub sporadycznie poprzez . znajomych czy korespondencje tku XX w. pomimo pogarszaja cego sie politycznego Pod koniec XIX w. i na pocza dzy Polakami i Niemcami, a w zwia zku z rozwijaja ca sie gospodarka po klimatu pomie industrializacja Prus, wzrastaa migracja mo cej po polsku ludnos 1890 r. i dynamiczna wia ci go do Berlina. Polska grupa skadaa sie wnie z pracowniko w fizycznych, kto rzy odegrali ca role przy rozbudowie infrastruktury miasta. Przybywali jednak nie tylko robotnicy. znacza Berlin skie szkoy wyz sze byy atrakcyjnymi miejscami zdobywania wyksztacenia dla studento w zwaszcza z Poznan skiego i Pomorza. Przed wybuchem I wojny s wiatowej wszystkich imigranto w polska grupa etniczna stanowia prawie poowe w w mies cie 4 . W czasie I wojny s wiatowej w niemieckiej gospodarce zatrudniano 2,5 mln pracowniko w z zagranicy. Byli ws ro d nich liczni Polacy, zwaszcza jen cy wojenni. Zasadniczo zmienia sie takz e sytuacja polskich pracowniko w cywilnych. Zakaz staego przebywania w Niemczech w zakaz powrotu do kraju. Republika Weimarska przyje a antypolski kurs zamieni sie Polako polityki migracyjnej. Imigracje w uwaz ano za zagroz enie dla niemieckiej gospodarki, rynku pracy, spoeczen stwa i kultury. Obcokrajowcy mogli byc zatrudniani w sytuacjach
2

J. Oltm er, Wanderungsraum Deutschland im 19. und 20. Jahhundert, Inter Finitimos. Jahrbuch zur Deutsch-Polnischen Beziehungsgeschichte, nr 6, 2008, s. 11-29. 3 Wedug L. Priesa (New Migration in Transnational Spaces, w: Migration and Transnational Social Spaces, L. Pries (red.), Aldershot, Brookfield, Singapore, Sydney, 1999, s. 1-3) i T. Fai sta (The Volume and Dynamics of International Migration and Transnational Social Spaces, Oxford 2000) transnacjonalizm to specyficzny rodzaj migracji, w kto rej przestrzenie z yciowe przestrzenie spoeczne wiele ro transmigranto w obejmuja z nych przestrzeni geograficznych. Grzegorz Babin ski (Transd Polonijny, z. 2, nacjonalizm...I co z tego wynika dla badan najnowszej polskiej emigracji, Przegla ce czasowo 2007, s. 116) definiowa owych transmigranto w transnationals jako osoby zamieszkuja ce z tym krajem szerokie i intensywne kontakty, w kraju innym, niz kraj ich pochodzenia i utrzymuja cznie (a moz toz . a e przede wszystkim) z niezmieniona samos cia 4 B. Kerski, Zweitgrte Polenstadt der europischen Kontinents. Thesen zu zwei Jahrhunderten polnischer Geschichte Berlins, Inter Finitimos. Jahrbuch zur Deutsch-Polnischen Beziehungsgeschichte, nr 6, 2008, s. 191.

Raporty

197

pstwo 5. W tym czasie wielu Polako koniecznych jako dodatkowa pomoc albo na zaste w zao sie takz wyjechao z Berlina, co wia e z odrodzeniem niepodlegej Polski. Ws ro d nich bya duz a grupa polskiej inteligencji. Mimo wszystko Berlin pozosta jednym z najwaz niejszych zycznej mniejszos zyk centro w polskoje ci. W 1925 r. 15 tys. mieszkan co w zadeklarowao je polskie polski jako ojczysty. W mies cie istniay liczne polskie organizacje, ukazyway sie zyka polskiego, w 10 kos tytuy prasowe, w kilku punktach uczono je cioach odbyway sie zyku polskim 6. msze w je waz W czasie II wojny migranci ponownie stali sie ni dla niemieckiej gospodarki. Berlin scy Polacy podzieli w tym czasie los wielu innych imigranto w. Wykorzystywano ich otrzymywali niemieccy pracownicy, przydzielano do niewolniczej pracy za 14 pensji, kto ra racji z poowe ywnos ciowej. Wielu zostao wywiezionych do obozo w koncentracyjnych 7. sie po II wojnie Nowy rozdzia historii polskiej emigracji do Niemiec rozpocza ce polskich z wo s wiatowej 8. Tysia onierzy i oficero w znalazo sie wczas na Zachodzie, w tym cych wracac w Niemczech. Dla wielu z nich, niechca do komunistycznego kraju, tam emigracja do innych pan zaczynaa sie stw Europy Zachodniej i USA. Takz e polscy jen cy dalej na Zacho w Berlinie powro cili do Polski lub udawali sie d: nikt z Polako w nie chcia budowac swojej przyszos ci na ruinach Berlina 9. Az do lat 80. Polacy, kto rzy przybywali do z innymi centrami Berlina raczej nie zapuszczali w nim korzeni. Berlin nie mo g ro wnac sie polskiego uchodz ctwa, takimi jak Paryz , Londyn, Nowy Jork czy Chicago. Fale migracji z Polski wzrastay jeszcze niejednokrotnie za czaso w wadzy komunistyczdzy 1945 a 1989 r. Wielu Polako nej, pomie w wyjechao po krwawo stumionych wydarze muru (1961 r.) Berlin jako punkt zapalny niach Poznan skiego Czerwca 1956 r. Przed budowa cym politycznie miejscem dla antykomunistycznie konfliktu Wscho d-Zacho d by interesuja nastawionych intelektualisto w, kto rzy podro z owali do Berlina Zachodniego na sympozja ce sowieckiego zagroz i kongresy, dotycza enia na kontynencie (brali w nich udzia m.in. zaoz yciele Kultury: Jerzy Giedroyc i Jo zef Czapski). ydzi. Kolejne fale do Niemiec udali sie liczni polscy Z Po 1968 r. na emigracje za zachodnia granice w latach w 1970, 1976, 1980 z powodo emigranto w udaway sie w do wyjazdu bya takz tku lat politycznych. Motywacja e dodatkowo wprowadzona na pocza kszos 70. przez Niemcy liberalizacja przepiso w paszportowych. Pod koniec 1981 r. wie c do Niemiec Zachodnich, a przede wszystkim do Berlina. Podro Polako w udawaa sie z owali dzy Niemcami i Polska na zasadzie migracji wahadowej, na podstawie wiz turystyczpomie nych. Niemiecka ambasada wydaa ich w 1980 r. 283 tys., a w 1981 r. juz 400 tys. 10. Ci, do Berlina nie musieli posiadac role przy kto rzy udawali sie wizy, co odgrywao niebagatelna wyborze miejsca docelowego przez migranto w. Nie bez znaczenia bya takz e relatywna bliskos c terytorialna i duz e szanse na znalezienie pracy. W lecie 1980 r. w Berlinie Zachodnim czasowo przebywao 20 tys. Polako w 11.
J. Olt mer, Wanderungsraum..., s. 20-21. B. Kerski, Zweitgrte..., s. 191-194. 7 Tamz e, s. 194. 8 A. Stach, Auswanderer und Rckkehrer, Patrioten und Verrter, Inter Finitimos. Jahrbuch zur Deutsch-Polnischen Beziehungsgeschichte, nr 6, 2008, s. 35-36. 9 B. Kerski, Zweitgrte..., s. 195. 10 F. Miera, Polski Berlin. Migration aus Polen nach Berlin. Integrations- und Transnatiolalisierungsprozesse 1945 bis Ende 1990, Jahre, Mnster 2007, s. 70. 11 Tamz e, s. 70.
6 5

198

Raporty

Tej emigracji nie zdoay powstrzymac ani dugotrwaa antyniemiecka propaganda ani ze dze, kto dos wiadczenia wojenne, szczego lnie starszych pokolen Polako w. Pienia re migranci pokusa . Wielu polskich imigranto mogli zarobic nawet w kro tkim czasie, byy silniejsza w dy na temat Niemiec i Niemco z otwartos rewidowao swoje pogla w, kiedy spotkali sie cia miejscowej ludnos z komunistyczi sympatia ci. Niemcy podziwiali Polako w za ich walke nymi wadzami, za sukcesy polityczne, za zaoz enie niezalez nej Solidarnos ci. zan Polacy tworzyli wo wczas sieci powia charakterystyczne dla wspo czesnych transmigranto w. Informacje o sposobach szukania pracy i mieszkania przekazywano kolejnym cym z Polski znajomym i czonkom rodziny. W ramach pracy sezonowej udawano wyjez dz aja cze sto do tych samych pracodawco c ze soba przy okazji kolejne osoby. Ze sie w, zabieraja du na duz wzgle e ro z nice w pacach, zarabianie poprzez podro z e do Niemiec stao sie nie zrezygnowac sposobem na z ycie wielu Polako w. Az 40% z nich starao sie z polskiego obywatelstwa. Z kolei 27% wymienio swo j paszport na paszport konsularny. W ten sposo b cych stae miejsce zamieszkania za granica , a co za tym idzie zyskali status Polako w maja moz liwos c nieograniczonego przekraczania granicy polsko-niemieckiej 12. wraz ze stanem wojennym. Polska polityka nastawiona bya na Sytuacja zmienia sie c zerwanie kontakto w z Zachodem. Polacy musieli wo wczas podja wiele dramatycznych cych powrotu do ojczyzny czy w kwestii zachowania polskiego decyzji, m.in. dotycza z zac paszportu. Tymczasem istniaa juz duz a grupa oso b, kto re zda yy nawia kontakty cymi tam Polakami, poznac z Niemcami z Berlina oraz mieszkaja moz liwos ci, jakie daje z ycie w Pendler, na Zachodzie. Wielu z nich w kon cu wyemigrowao na stae. Inni zmienili sie drowco cych pomie dzy Polska i Niemcami, a takz czyli we w, podro z uja e w imigranto w dugoterminowych. Tym, kto rzy nie mieli statusu przesiedlen co w o wiele trudniej byo na rynku pracy. Osoby posiadaja ce azyl lub tzw. Duldung (rodzaj pobytu odnalez c sie na pie c tolerowanego) otrzymyway zezwolenie na prace lat. ca liczba azylanto Rosna w (w sumie w latach 1980-1990 azylu udzielono 122 tys. Polako w) w Niemczech Zachodnich i w Berlinie Zachodnim, w tym wielu tzw. po z nych to ich traktowac z przesiedlen co w (Sptaussiedlero w), spowodowaa, z e zacze jako obcia enie o takz dla niemieckiego systemu socjalnego. W tym samym czasie napyne e wielu imigranksze problemy na rynku pracy to w z Turcji, co rzeczywis cie powodowao coraz wie i trudnos ci w znalezieniu mieszkania. Nie byy to jednak lata ze dla Polako w przybywaja dzynarodowe organizacje i rza d niemiecki cych do Berlina, zwaszcza wyksztaconych 13. Mie , zachodnia cze s inwestoway w izolowana c miasta. Wielu polskich intelektualisto w otrzymao stypendia (np. Gombrowicz, Zagajewski, Wirpsza). Do Berlina przybywali polscy aktorzy, rez yserzy, artys ci 14. Pewna swoboda w wyjazdach do Berlina powro cia w latach 19861987, kiedy moz na byo zno w swobodnie migrowac na kro tki czas. Jednakz e ze strony niemieckiej napyw z Polako w nie by juz wo wczas zbyt dobrze widziany. Zdarzao sie e odsyano ich do domu za prace . nielegalna cych w Niemczech Wprowadzenie stanu wojennego zaskoczyo Polako w przebywaja i w Berlinie Zachodnim. Z powodu niepewnej sytuacji politycznej i gospodarczej w kraju
Tamz e, s. 70-71. B. Kerski, Zweitgrte..., s. 196. 14 ca ksia z D. DanileO znanych Polakach w Berlinie traktuje interesuja ka pod redakcja wicz-Kerski i M. Go rnego, Berlin. Polnische Perspektiven 19.-21. Jahrhunder, Berlin 2008.
13 12

Raporty

199

. Ta niezwyka sytuacja w niemieckim spoeczen wielu z nich postanowio zostac za granica stwie i u niemieckich polityko w wyzwolia uczucie solidarnos ci z Polakami. Pozytywne artykuy w gazetach, pene zrozumienia audycje i komentarze w telewizji towarzyszyy dy, kos akcjom pomocy podejmowanym przez urze cioy i z inicjatywy samych mieszkan co w. Senat berlin ski zapewni polskim obywatelom wsparcie w postaci pozwolenia na pobyt , pomocy socjalnej i w kwestiach mieszkaniowych. Po 1989 r. Berlin Zachodni dzie ki i prace swojemu geopolitycznemu pooz eniu i randze urasta do rangi najwaz niejszej polskiej w nim 30 tys. Polako metropolii kulturalnej. W latach 80. XX w. osiedlio sie w. Tu powstay d, Sowo, tu wydawano polskie ksia z waz ne polskie czasopisma: Archipelag, Pogla ki, powstay polskie galerie i teatr (Teatr Kreatur) 15. cych kolejnych migranto Po pewnym czasie, wobec napywaja w, takz e z innych krajo w, zakon wsparcie ze strony Niemiec musiao sie czyc . Aby uregulowac swo j pobyt i nie byc s gu staraa sie o azyl 16. zmuszonym do powrotu do Polski cze c Polako w w dalszym cia pod Jednakz e w Niemczech, w tym takz e w Berlinie, polscy imigranci zachowywali sie dem politycznym biernie. Nie organizowano z wzgle adnych wielkich manifestacji przeciwko cych systemowi w Polsce. Brakowao (i brakuje nadal) centralnych organizacji skupiaja stowarzyszenia solidarnos Polako w. Po pewnym czasie pojawiy sie ciowe, kulturalne, os wiatowe, ale ich dziaalnos c miaa wymiar lokalny. Nie powstaa z adna organizacja nie wspo dachowa. Polscy dziaacze ze soba dziaali, a nawet konkurowali. Przez to kszos stowarzyszenia byy sabe i pozbawione politycznego znaczenia. Wie c z tych, kto re rozwia zywao 17. powstay w latach 80., miao charakter przejs ciowy i z czasem sie dzy Niemcami i Polakami zostay wystawione na pro . Zaamanie sie Stosunki pomie be ca za tym hiperinflacja spowodoway, z ce Polako socjalistycznej gospodarki i ida e tysia w w jeden wielki wschodnio-zachodni przyjez dz ay do Berlina handlowac . Berlin zamieni sie bazar 18. Wielu mieszkan co w miasta uznao ten stan za co najmniej kopotliwy. Polscy migranci przestali byc postrzegani jako bohaterowie, odz yy dawne stereotypy, zyskali takie przydomki, jak Schwarzhndler, Schmuggler, Schwarzarbeiter. Wiele oso b, kto re nie otrzymay azylu, mogo pozostac w Niemczech jako de facto uchodz cy na podstawie s Duldung. W samym Berlinie Zachodnim byo to okoo 11 700 oso b. Znaczna cze c mieszkaa c uregulowanego statusu, najcze s nielegalnie w mies cie, nie maja ciej u znajomych 19. li z krajobrazu miasta polscy handlarze. W ich miejsce pojawia sie W latach 90. znikne lazacy z niemieckimi paszportami, legalnie s tania polska sia robocza. Byli to najcze ciej S zatrudniani (jako czonkowie niemieckiej mniejszos ci narodowej otrzymali w 1989 r. paszporty niemieckie). Moz na ich okres lic prekursorami nowoczesnych transmigranto w cych pomie dzy Polska i Niemcami. Pod koniec lat 90. do Berlina zacze li podro z uja gniarki i pomoce domowe, ale takz przybywac nie tylko robotnicy, rzemies lnicy, piele e tzw.
B. Kerski, Zweitgrte..., s. 197. , z c Nie byo to jednak zjawisko masowe. Wielu z nich obawiao sie e w ten sposo b moz e odcia takz gna c sobie moz liwos c powrotu do Polski, bano sie e kary, kto ra moga dosie kaz dego, kto mimo do Polski. Poza tym stosunkowo niewielu imigranto wszystko udaby sie w mogo udowodnic , z e w polskiej opozycji i byo przes gnie ciu aktywnie udzielao sie ladowanych na tle politycznym. W osia c ich gospodarczymi uchodz tego statusu nie pomagaa im takz e publicystyka, nazywaja cami (A. Stach, Auswanderer..., s. 37-38). 17 Tamz e, s. 38. 18 B. Kerski, Zweitgrte..., s. 198. 19 A. Stach, Auswanderer..., s. 40.
16 15

200

Raporty

ksza grupe . Byy to osoby, kto turys ci. Ci ostatni stanowili zdecydowanie najwie re przyjez dz ay na 1-2 dni bez potrzeby posiadania wizy, go wnie po to, by zrobic zakupy, wykonac prace , odwiedzic zlecona krewnych lub znajomych. Poniewaz zaostrzeniu ulega polityka nielegalnie. Dla modych migracyjna pan stwa niemieckiego, wielu z nich podejmowao prace w tym czasie takz ludzi zwaszcza z zachodniej Polski Berlin sta sie e dobrym miejscem do zdobywania wyksztacenia 20. zywac a Od 1 maja 2004 r. w ramach poszerzonej Unii Europejskiej obowia zacze pu do rynko swoboda w ruchu transgranicznym. Nie oznaczao to jednak cakowitego doste w czonych do Unii zosta pracy. W Niemczech napyw pracowniko w z pan stw nowo przya ce. Jednoczes a ograniczony na siedem lat przez przejs ciowe przepisy reguluja nie zacze cych w ramach programo wzrastac liczba studento w przybywaja w wymiany stypendialnej, che tnie wybieranym przez nich miastem ze go wnie Erasmus-Socrates. Berlin sta sie du na pooz wzgle enie bliskos c granicy oraz z powodu swojego otwartego, wielokultpienia coraz wie cej napywao prawdziwych turysto turowego charakteru. Bez wa w, zainteresowanych ro z nymi propozycjami kulturalnymi 21.

W ADAPTACJA I INTEGRACJA POLSKICH MIGRANTO

Pierwszym procesem, jaki obserwujemy w przypadku migracji, jest adaptacja do nowych warunko w z ycia. Zachodzi ona w sferze zaro wno s wiadomie podejmowanych decyzji, jak i poza s wiadomos ciowych (czy raczej bezrefleksyjnie przyjmowanych) zdarzen . Proces ten zykowej, bowiem bez szybkiego poznania moz e obejmowac ro z ne sfery z ycia: dotyka sfery je zyka kraju osiedlenia nie moz je e byc mowy o sukcesie ekonomicznym, obejmuje wzory zachowan (w pracy, w szkole, na ulicy), jest obecny w ksztatowaniu wasnego wizerunku cym wtopic (maja przybysza w nowe s rodowisko, bez zwracania na niego uwagi) 22. Adaptacja jako proces wielopaszczyznowy moz e przebiegac w jednych sferach szybciej, w innych

20 tku lat 90. wzrastaa takz do Berlina na rok. Na pocza e liczba oso b, kto re udaway sie W po z niejszych czasach malaa grupa tego typu migranto w. Jednoczes nie ograniczeniu ulegay moz liwos ci dugotrwaego legalnego pobytu w Niemczech. Polacy nie mogli juz liczyc na Duldung lub azyl. Pobyt moz na byo zalegalizowac w zasadzie jedynie poprzez zawarcie maz en stwa z obywatelem biorstwa. Przeom polityczny w Polsce z roku 1989 niemieckim albo zaoz enie wasnego przedsie zaowocowa spadkiem wyjazdo w do Niemiec, w tym do Berlina. Lepsza sytuacja gospodarcza ca sie gospodarka spowodoway, z o wracac c w ojczyz nie, rozwijaja e wielu Polako w zacze , inwestuja pienia dze (F. Miera, Polski..., s. 117-123). w kraju swoje zdobyte za granica 21 O zatrudnieniu Polako w Niemczech po 2004 r. pisali m.in.: B. Dietz, Die Integration mittel- und osteuropischer Zuwanderer in den deutschen Arbeitsmarkt, w: Von Polen nach Deutschland und zurck. Die Arbeitsmigration und ihre Herausforderungen fr Europa, M. Nowicka M. (red.), Bielefeld 2007, s. 25-46; P. Kaczmarczyk, Arbeitskraftwanderung aus Polen - die Erwarterungen vor und die Realitt nach der EU-Osterweiterung, w: Von Polen nach..., s. 81-108; M. Nowicka i M. Zi elin ska, Selbststndigkeit und Firmengrndung zur neuen soziale Lage der polnischen Migranten in Mnchen, w: Von Polen nach..., s. 179-204; E. Hnrkopp, Polnische Arbeitsmigranten auf dem Arbeitsmarkt in Deutschland zwei Jahre nach der Erweiterung, w: Von Polen nach..., s. 47-80. 22 A. Posern-Ziel in ski, Mie dzy asymilacja a zachowaniem toz samos ci, w: Byc Polakiem ska, E. Schulz (red.), Poznan w Niemczech, A. Wolff-Powe 2000, s. 72.

Raporty

201

o wiele wolniej. Zjawisko to dotyczy kaz dej grupy i kaz dego przybysza, niezalez nie od tego, oni imigrantami czy tylko przez jakis przebywac czy sa czas zamierzaja na obcym terenie. Integracja polega na wydobyciu migranto w z relatywnej izolacji w stosunkach spoecznych i stopniowym wchodzeniu w bliz sze kontakty z tzw. go wnym nurtem spoeczen stwa cego, kto s przyjmuja re ze swej strony zaczyna traktowac obcych jako cze c pluralistycznego na roz narodu pan stwowego. Integracja moz e dokonywac sie nych paszczyznach: zawodowej, kulturowej spoeczno-towarzyskiej, normatywnej, politycznej, religijnej 23. W czasie badan przeanalizowaam przebieg obydwu tych proceso w u Polako w z ro z nych tku XXI w.), po to, by dojs kszos fal migracyjnych (z lat 80., 90., i pocza c do wniosku, z e wie c i zintegrowaa, a nie ulega asymilacji spos ro d wyksztaconych oso b zaadoptowaa sie bszej akulturacji. Niewa tpliwie dlatego moz i ge emy ich wspo czes nie okres lic transmigrance jest to, z o pozostaniu za tami. Interesuja e wiele spos ro d tych, kto re wyjechay z mys la na stae, dzie ki otwarciu granic ponownie podejmuje bliz granica sze kontakty krajem w transmigranto i przeksztaca sie w. ce Jedna z przedstawicielek imigranto w z okresu po 1980 r. wskazywaa na cztery splataja ze soba czynniki, z jej osobistego z sto pojawiay sie takz sie ycia, kto re cze e w rozmowach z innymi imigrantami z okresu 1980-1990, na temat okolicznos ci przybycia do Berlina: zana z tym che c mody wiek i zwia dos wiadczenia czegos nowego, opuszczenie Polski cej w niej sytuacji politycznej i gospodarczej, osia gnie cie minimum z powodu panuja cie socjalnego: To by okres po stanie wojennym. Bardzo mi doskwierao to zamknie w Polsce. Byam moda, miaam dwadzies cia, dwadzies cia jeden lat a w tym wieku wszystko jeszcze ostrzej. Zaczynaam rozumiec wystawic widzi sie , z e ja wole nosa. No i nie ukrywam, z e sprawa mieszkania, niezalez nos ci, a mieszkaam wtedy w Polsce z rodzicami tez bya waz na, mo wia respondentka. Niekto rzy migranci musieli wyjechac z przyczyn politycznych. Jeden z respondento w strach. W Polsce prowadziem samodzielna dziaalnos wspomina: Motywowa nas z z ona c , policja cia gle deptaa mi po pie tach. Zapewne ro gospodarcza wniez z racji mojej aktywnos ci , z sie udzielac politycznej w 1968 r. obawiano sie e znowu zaczne . Inny rozmo wca relacjonowa: miaem 24 godziny na opuszczenie Polski. To byo w 1987. Dostaem strone , wydany przez ubecje . paszport w jedna cy w latach 80. wybierali Berlin ro Polacy, zwaszcza migruja wniez z powodo w prozaicznych, nie bya im potrzebna wiza. Waz na bya takz e specyfika miasta. Respondenci podkres lali: bo [Berlin] by otwarty, bo nie trzeba byo robic specjalnych wymyko w, z eby dostac wize . Nie byo przeciez wizy w Berlinie. Berlin by dla mnie czyms zupenie niezwykym. To spoeczen stwo tego miasta, ta ro z norodnos c , ta tolerancja. Tak ro z ni ludzie obok siebie i to im nie przeszkadza, czego w Polsce mi brakowao. Kolejnym motywem wyjazdu byo zawarcie mieszanego maz en stwa lub wyjazd z racji pochodzenia, czyli na tzw. niemieckie papiery. Jedna z respondentek wspominaa: mo j drugi z Niemcem. Najpierw on wyjecha, przygotowa teren, ma mieszka w Szczecinie, ale czu sie dzyczasie w Berlinie studia zacza nasz syn. Inna a po z niej ja pojechaam. W mie laska, a matka Polka. Na z respondentka mo wia, z e jej ojciec by Niemcem ze S yczenie ojca za Polke , wysza za ma z obydwoje wyemigrowali do Berlina. Ona sama uwaz aa sie za cznie dlatego z ksze szanse na Polaka. Razem wyjechali w 1992 r., wya e w Berlinie byy wie z wyleczenie ich cie ko chorego syna. Jak twierdzia rozmo wczyni: Podpisalis my weksel, z e
23

Tamz e, s. 76-78.

202

Raporty

d w cia gu dwo . W tym nie wyjedziemy sta ch lat, albo zwro cimy 35 tys. marek za operacje , oni sami podje li prace i ostatecznie czasie dzieci respondento w zaaklimatyzoway sie zostac zdecydowali sie . ro stym powodem migracji. Wyjazd Mieszane maz en stwa sa wniez obecnie bardzo cze z czy niemieckim me z z niemiecka ona em nie jest teraz jednak z ro dem szczego lnych kszos na to z powodu wyz rozterek. Wie c mieszanych par decyduje sie szego standardu aden z respondento z ycia w Niemczech. Z w nie zakada jednak, z e w przyszos ci nie powro ci do Polski. interesy prowadzone ro Nowym motywem migracji z Polski sa wnolegle w Polsce cej firm mieszcza cych sie w Berlinie podejmuje wspo i w Niemczech. Coraz wie prace biorstw przyjez do Niemiec z polskimi kontrahentami. Pracownicy polskich filii przedsie dz aja restauracje, bary z polska kuchnia . Maja podnosic swoje kwalifikacje. Polacy zakadaja gy kontakt z ojczyna , choc cia by z koniecznos ci sprowadzania lokalnych produkto w. Z roku z . Powstaja filie polskich szko na rok wzrasta takz e liczba sklepo w z polska ywnos cia takz i uczelni. Wyksztaceni Polacy podejmuja e inne prace u niemieckich pracodawco w, ale s to zaje cia zgodne z wyksztaceniem, albo przynajmniej wymagaja ce cze ciej niz kiedys sa wyz szych kwalifikacji. w mies obecnie bardzo cze sto kro Osiedlenie sie cie poprzedzaja tkie rekonesansowe z zamiarem poszukiwania pracy, wizyty. Migranci w wielu przypadkach nie przyjez dz aja sie zapewnic sobie wczes lecz staraja ja niej, jeszcze w Polsce go wnie przez Internet czy zaje cia dopiero po przyjez sie do Niemiec znajomych. Ci, kto rzy szukaja dzie, udaja dnos umoz do momentu z niewielkimi oszcze ciami, kto re maja liwic im utrzymanie sie po niemiecku na poziomie znalezienia zatrudnienia. Wielu potrafi porozumiewac sie je zyka, na ogo potrzebnym do codziennej komunikacji. Jes li migranci nie znaja bez tkowo porozumiewaja sie w je zyku angielskim. Jeden respondento problemu pocza w mo wi: firme . Po z juz wczes niej handlowaem z Niemcami, miaem swoja z niej okazao sie e zatrudnic bardziej opaca mi sie tutaj u kogos . Znaem s wietnie niemiecki i miejscowy rynek. biuro mojej firmy, kto w kilku krajach Europy, w tym Od czterech lat prowadze ra ma siedzibe po polsku takz e tutaj w Berlinie. Inny rozmo wca prawnik, stwierdzi: To, z e mo wie waz w dobrej firmie, duz okazao sie ne dla mojego pracodawcy, pracuje o podro z uje dzy Polska a Niemcami. Jestem z tego zadowolony. pomie kszaja ca sie grupe migranto studenci, korzystaja cy Stale powie w w Berlinie stanowia cych wymiane , takich jak Erasmus Socrates. Umoz one z programo w umoz liwiaja liwiaja od 3 miesie cy do 1 roku. W ramach tych programo pobyt za granica w stypendialnych zapewnione mieszkanie i niewielkie pienia dze na utrzymanie (dlatego wielu studenci maja cia: opieke nad dziec z nich podejmuje ro z ne, dodatkowe zaje mi, ludz mi starszymi, tanie, prace w barze itd.). Jedna z moich rozmo sprza wczyn opowiadaa: pojechaam na czone z moz przeduz po roczne stypendium poa liwos cia enia na rok. Na miejscu stwierdzie napisac . Po dziam, z e atwiej mi be na miejscu prace z niej dostaam moz liwos c zrobienia c podejmowaam w tym studio w podyplomowych, kto re trway po roku. Byy niepatne, wie czasie ro z ne prace dorywcze. zbudowana Wielu emigranto w z lat 80. i 90. trafiao do Berlina poprzez siec imigrancka przez znajomych przyjacio , czonko w rodziny, kto rzy wyjechali wczes niej. Respondenci sto powtarzali: Tu byli znajomi, rodzice, przyjaciele. Ci, kto cze rzy przyjez dz ali w ramach w bardziej komfortowych warunkach, maja c za soba duz sieci, adaptowali sie e wsparcie nas mo bliskich. Jak wspominaa jedna z respondentek: Przyja j kolega. By s wietnie

Raporty

203

zorientowany. Od razu zarzuci nas informacjami o prawnej sytuacji: powiedzia gdzie trzeba zameldowac sie , jaki rodzaj legalizacji pobytu jest najkorzystniejszy, w jakiej dzielnicy sa najlepsze warunki socjalne itd. To nie byo proste, ale mielis my poczucie, z e musimy wejs c do tego s wiata. Nam byo i tak atwiej, dlatego z e my wiedzielis my, z e chcemy zostac . [...] i tracio mno A wielu ludzi nie wiedziao, czego w kon cu chca stwo czasu. jednak takz Zdarzay sie e osoby, kto re wyjez dz ay do Berlina cakowicie w ciemno. Jeden z Polako w wspomina: Kolega poz yczy mi 100 dolaro w, z ebym mia na z ycie, bo nikt tu jest. Wysiadem z pocia gu, wzia em dwie torby nie wiedzia jak wyjez dz a jak naprawde i wyszedem na ulice, z eby zobaczyc ten Zacho d. Takso wkarz powiedzia mi, z e trzeba jechac i powiedziec do obozu. Tak tez na policje sowo: azyl, wtedy przyjmuja zrobiem. sieci powia zan sto zbudowane przez krewnych Obecnie migranci takz e wykorzystuja , cze w Berlinie. Pojawiaja sie jednak takz czy znajomych, kto rzy od dawna mieszkaja e osoby, dla cie samotnie nauki czy pracy za granica nie stanowi z kto rych rozpocze adnego problemu. z zupenie inni Jeden z ksie y z polskiej parafii podsumowa: Dzisiejsi napywowi ludzie sa z z niz kiedys . Przyjez dz aja onami, dziec mi i po z niej nie ma tragedii z powodu rozdzielenia na studia, atwiej jest im o prace , do kto przygotowani. Przyjez rodziny. Ida rej sa dz a odwaz informatyk, przyjez dz a filolog z polskiej uczelni (...). Sa ni, pewni siebie, nie maja ku, komplekso cy Polacy. le w, kto re mieli dawni przyjez dz aja W latach 80. i 90. Berlin nie dla wszystkich mia byc ostatnim przystankiem. Jedna z respondentek wspominaa: Szczerze mo wic to najpierw by plan, z eby jechac do Australii czy do Nowej Zelandii, bo tam byli znajomi. Ale to byo trudne, trzeba by byo wiele wysiku wize . No i tak tu sie jakos o, z woz yc , z eby dostac te wszystko rozwine e nie musiaam dalej dzie to przystanek wyjez dz ac . Inny respondent stwierdza: nie wiedzielis my, czy be w droge . Kolejny Polak wspomina: w naszej podro z y, ale chcielis my udac sie cy pobytu w Berlinie pozostao mi obecnie kilku znajomych. Wie kszos z pierwszych miesie c za to dostac emigracyjna do Stano wyjechaa, bo nie dostaa azylu. Udao im sie wize w Zjednoczonych, Nowej Zelandii, Kanady, Austrii, Francji. Praktycznie na kaz dym kontynen. cie mam jakiegos kolege cy wspo , z dzie to ich ostateczne Przyjez dz aja czes nie Polacy takz e nie zakadaja e be zamierzaja na pewien czas, kilka miesie cy, lat zatrzymac miejsce pobytu. Z pewnos cia sie za jeszcze bardziej korzystnym w mies cie, a dopiero po z niej ewentualnie rozejrzec sie miejscem do zamieszkania w Niemczech czy w innym kraju albo powro cic do Polski. sie w sytuacji komfortowej, w poro Znajduja wnaniu z dawnymi migrantami, poniewaz maja s wiadomos c , z e kaz dy wybo r nalez y do nich, a z adna decyzja nie musi byc ostateczna. cy z komunistycznej Polski przyjmowali ro Polacy przybywaja z ne strategie adaptacyjne. Niekto rzy pobyt w Niemczech zaczynali od zamieszkania w tzw. Heimach, czyli domach dla kszos ce do uchodz co w. Dla wie ci byo to dos c traumatyczne dos wiadczenie, skaniaja i wyprowadzki. Jak wspomina jeden z migranto szybkiego uniezalez nienia sie w: Siedziaem w obozie razem z osobami, kto re przyjechay na pochodzenie. Dostawali papiery, bo cy. Po miesia cu z szes dziadek by hitlerowcem albo esesmanem. Byem tam 6 miesie cio o emigracje do USA. osobowej sali przenies li mnie do innego os rodka, poniewaz staraem sie byc Wymys liem jako pretekst, z e musze bliz ej os rodka kultury amerykan skiej, z eby uczyc angielskiego. Udao mi sie i po sie z niej miaem swo j wasny ogromny poko j. kszos cy Dla wie ci migranto w adaptacja nie bya czyms atwym. Wyjez dz ali ludzie, znaja tam przed nimi, nieposuguja cy sie realia Zachodu tylko z opowiadan oso b, kto re znalazy sie zykiem niemieckim. Jak mo je wia jedna z respondentek o wspo migrantach: ro z ne kryzysy

204

Raporty

ty, wie c wiadomo jak sie czuli. przez ywali, bo takie by fazy migranto w. Berlin by zamknie A w dodatku prawa mieli ograniczone. Ludzie przechodzili kryzysy, kto re ro z nie sie , alkoholizmem. kon czyy; takz e poczuciem bezradnos ci, biernos cia Pobyt w Heimie prowadzi niejednokrotnie do degrengolady. Jak wspominali respon dziao z naszymi rodakami. Ci profesorowie, doktorzy, kto denci: to byo straszne, co sie rzy zostawili z ony, dzieci w kraju popadali w straszny alkoholizm, przez ywali okropny stres. zania cennych kontakto Dla wielu migranto w byo to jednak takz e miejsce nawia w, a nawet one dla oso cych w Berlinie rodziny. Byy przyjaz ni. Szczego lnie waz ne okazay sie b niemaja pczych wie zo rodzajem zaste w rodzinnych. dzie poznanie je zyka. Polacy byli s wiadomi, z e podstawowym warunkiem adaptacji be zyk jest najwaz dziem, kto Jeden z ich podkres la: je niejszym narze re pozwala samemu sie zac pozycjonowac , nawia kontakt z otoczeniem, mys lec o jakiejs tam karierze (...). Jego nauke sfinansowa mi Berlin Zachodni (...). Miaem intensywne lekcje po 7 godzin dziennie przez rok. I na pewno bez tego nie mo gbym sobie tak atwo poradzic . Inna respondentka mo wia: c na je zyk i od razu znalazam zatrudnienie. Mo z c do pracy chodziam miesia j ma tez . Jez dz a , znaja c podstawowe so domys metrem czytaam gazete wka. Reszty sie laam. No i dzieci c uczyam sie razem z nimi. Kolejna rozmo chodziy do szkoy, wie wczyni wspominaa: do je zyka. Po poudniu pracowaam poudnia chodziam do Volksschule, gdzie uczyam sie niemieckiego. Problem nieznajomos zyka, czy to w barze. I tak nauczyam sie ci je tek angielskiego, coraz rzadziej dotyczy wspo niemieckiego czy na pocza czesnych wykszta oni s pracowac cych conych migranto w. Sa wiadomi tego, z e jes li chca w zawodach wymagaja mo wyz szych kwalifikacji, lepiej patnych, musza wic po niemiecku. Adaptacja przybyych do Berlina w latach 80. i 90. Polako w dotyczya sposobo w . Jak mo dostosowac zachowania sie wia jedna z respondentek trudno byo sie do tych czyc zwyczajo w. W naszym bloku od godz. 13 do 15 nie wolno byo wa odkurzacza, ani telewizora, np. jak miaam wolne i chciaam cos wyprac to musiaam patrzec , kto ra jest od razu akceptowac godzina. Staraam sie te zwyczaje, z eby nie miec z adnych problemo w, : przyszas c miaam cakowity spoko jak mo wia miedzy wrony, kracz tak jak i ony. Wie j. siedzi nie Dzieciom tumaczylis my: tez nie puszczajcie gos no radia w tym czasie, niech sa , to be dziemy miec podporza dkowalis marudza po prostu spoko j. No i tez nie byo tak, z e sie , to bya normalna rzecz. Kaz my, bo nam kaz a dy z nas paci za swoje mieszkanie i jez eli by dzy pierwsza a trzecia ma byc taki zwyczaj, z e pomie spoko j, to czemu nie. Pranie mogam , bo od tego byy kosze. Dlatego nigdy nie zrobic od rana. Nie rzucalis my papierko w na ziemie siadami. miaam z adnych zatargo w z sa o koniecznos Wspo czes nie respondenci rzadziej wspominaja ci dostosowania zachowa juz jedynie na stereonia. Najwidoczniej ro z nice nie sa zbyt duz e. Rozmo wcy wskazuja niemiecka punktualnos dkowanie, sumiennos typowa c , uporza c , pracowitos c , jako na te w Berlinie szczego elementy, kto re sa lnie cenione i kto re warto sobie przyswoic . szybciej niz Dzieci respondento w, szczego lnie maoletnie, na ogo adaptoway sie , co enkulturacje . rodzice. Dla nich pobyt w Niemczech oznacza nie tyle adaptacje To zjawisko moz na zaobserwowac takz e dzis . Jak mo wia jedna z respondentek: Co rka bardziej przez c z ezkami wracaa i mo troche ywaa. Pierwszy miesia wia, z e nic nie cu zacze a tak szybko apac dogadac rozumie. Ale po miesia , z e potrafia sie . Chodzia do szkoy tylko jeden semestr, a pomimo to poradzia sobie i nie musiaa powtarzac klasy. Z synem tez tak byo. W wypadku migranto w kolejnymi krokami w kierunku adaptacji byo poszukiwanie lis pracy i mieszkania. Respondentka wspominaa: Szybciutko zacze my poszukiwac miesz-

Raporty

205

lis gu dwo c u kolegi) sie kania. Wynaje my je w cia ch dni. Ale wczes niej (mieszkaja przygotowywalis my. Ja dorabiaam szyciem. Wiadomo, jak nic nie byo, to ludzie w ten sposo b sobie radzili. Inny respondent wspomina: Kiedy mieszkaem w Heimie, poniewaz jes li ktos nie mia pochodzenia niemieckiego, to musia czekac na wyrok, czyli na decyzje du o statusie, napisaem na policje , z sa eby mi zezwolili jako studentowi chodzic na wykady i dostaem zgode . Mina rok i jako jeden z nielicznych oso na politechnike b uzyskaem azyl nostryfikowac polityczny oraz prawo pobytu w Niemczech. Udao sie moje dyplomy. em szukac du socjalnego otrzymaem mieszkanie. Zacza pracy, a z urze s pracy be da c jeszcze w Polsce. Mieszkania wynajDzis migranci najcze ciej poszukuja takz ki pomocy muja e poprzez Internet, biura nieruchomos ci z Polski i Niemiec oraz dzie cych sie w Berlinie. Studenci maja z go krewnych, przyjacio , juz znajduja ry zapewnione zakwaterowanie, podobnie jak menedz erowie. c Prawie wszyscy migranci lat 80. i 90. zaczynali od prostych, mao patnych zaje cych z niewymagaja adnych albo niewielkich kwalifikacji, co dzisiaj ro wniez ma miejsce, lecz cej ludzi podejmuje sie prac wymagaja cych wyz ro wnoczes nie coraz wie szych kwalifikacji. Wspominano: dorabiaem wiadomo, nielegalnie, pracowaem jako Hausmeister. Wielu cia bardziej odpowiadaja ce ich aspiracjom. Jedna migranto w stopniowo znajdowao zaje z respondentek, z zawodu nauczycielka, kto ra wczes nie pracowaa za barem, na skutek a uczyc zyka niemieckiego. Inna rozmo korzystnego splotu wydarzen zacze migranto w je wsiadem zacze a pracowac czyni przez kontakty z niemieckim sa w swoim zawodzie jako tacy, kto dziaalnos . Przykadowo inz ynier. Zdarzali sie rzy zaczynali wasna c gospodarcza c swoje uzdolnienia plastyczne jedna z respondentek otworzya czasopismo, wykorzystuja i dos wiadczenie w prowadzeniu gazetki z czaso w studenckich. ce, lata towarzyszya te sknota za Polska , za Pobytowi w Niemczech przez pierwsze miesia cych migranto tpliwy domem. U obecnie przybywaja w uczucie to trwa kro cej, na co niewa bez poro ksze moz wpyw maja wnania wie liwos ci kontaktu. Migranci z lat wczes niejszych polityczna , fizyczna juz wyznawali: brakowao mi pracy, wolnos ci finansowej, bo te miaem. Na pewno odczuwaam wyobcowanie, obcos c , szukaam kontaktu z Polakami. , z am tam chodzic Dos c po z no dowiedziaam sie e istnieje w Berlinie Instytut Polski, zacze Niemco i to mi byo bardzo potrzebne (...) Nie baam sie w, ale to byli dla mnie zupenie inni ludzie. cej w tak odmiennej sytuacji spoeczno-gospodarczo-politycznej Pomimo przebiegaja gne li swo adaptacji migranci osia j cel: zapewnili sobie i rodzinie ekonomiczne bezpieczen stc znalez dana stabilizacje , po drugie wo, a wie li takie nisze gospodarcze, kto re day im poz a toz zachowali wasna samos c mimo stopniowej integracji z obcym narodowo s rodowiskiem. c Klaus Bade 24 wyro z ni w procesie tejz e integracji pie etapo w. Pierwszy to szok ty kulturowy, drugi kontakt kulturowy, trzeci konflikty, czwarty przystosowanie, pia akulturacja. W czasie adaptacji polscy migranci niejednokrotnie dos wiadczali szoku kulturowego, kto ry jak definiuje Heinrich Mrowka (za Klausem Bade) 25 prowadzi do kryzysu duchowego i toz samos ciowego w obliczu zmian w sferze ekonomicznej, spoecznej , z zdecyduja zostac i kulturowej. Jedna z respondentek wspominaa: Okazao sie e jes li sie , to nawet mam szanse na zasiek socjalny. To byo dla mnie szokiem (...). Kiedy wysiadam na
24 Za: H. Mrowka, Organizacje polonijne i ich niemieccy partnerzy, w: Byc Polakiem..., s. 302-303. 25 Tamz e, s. 302.

206

Raporty

Cottbuser Tor, gdzie na schodach siedzieli muzycy, artys ci, taki punkerski s wiatek, to d znaam byo nienormalne, a to tutaj pomys laam, jak inaczej tu jest, z e to co dota normalne. Niekto rzy przez ywali jednak szok dopiero po pierwszym powrocie do domu. tam, jak przyjechaam pierwszy raz do Wrocawia. Te ulice ciemne, ludzi Mo wiono: pamie smutni, szarzy. Wizualnie to bya okropna, straszna ro z nica. cego na Na ogo bez problemu przechodzono do drugiego etapu integracji, polegaja zaniu porozumienia z nowym otoczeniem. Wie kszos nawia c moich rozmo wco w nie stronia tku tylko 20% moich od kontakto w z Niemcami. Jeden z respondento w mo wi: juz na pocza gu znajomych, przyjacio znajomych to byli Polacy. Bardzo szybko w kre Polako w pojawiali Niemcy i wielu przypadkach juz li przewaz sie po kro tkim czasie zacze ac . faze wchodzenia w nowe spoeczen konflikty kulturowe. Jednak Trzecia stwo cechuja z trudno byo o nich mo wic w przypadku moich respondento w. Wydaje sie e konflikty w o wiele cze s dem zdarzay sie ciej w grupie samych Polako w, zro z nicowanych pod wzgle wieku, pci, wyksztacenia, z ycioryso w, korzeni, celo w, pragnien , wyobraz en itd. Niekto rzy s migranci dos wiadczali dyskryminacji, najcze ciej sownej, ale byy to, jak podkres lali, sytuacje incydentalne. forme przybraa faza czwarta integracji, w kto sie do Szczego lna rej migranci dostosowuja jednoczes toz bliskos otoczenia, pragna nie zachowac swoja samos c i z tego powodu szukaja ci to moz ki z innymi imigrantami z kraju pochodzenia. W przypadku Polako w stao sie liwe dzie tworzeniu nieformalnych struktur polonijnych (grup towarzyskich, niedzielnych spotkan przy s kos ciele). W przeciwien stwie do innych grup imigranckich tylko cze c instytucjonalnych role (np. Klub Polskich podstaw z ycia etnicznego odegrao i odgrywa nadal swoja Nieudaczniko w, instytucje polskie: Instytut Polski, Polska Rada Spoeczna, parafie: Polska Misja Katolicka w Berlinie) w podtrzymywaniu toz samos ci. roli tej nie odegray organizacje polonijne. Stao sie tak z kilku powodo Z pewnos cia w. dzane, sko Organizacje te byy rozproszone, sabo zarza cone, nie odpowiaday potrzebom Polako w. Niegdys nie bez znaczenia byy wyniesione z PRLu nawyki i obyczajowos c 26. sto w zaste pstwie pozbawionego autenIntensywne z ycie towarzysko-prywatne dziaao cze zywania stowarzyszen tyzmu i kontrolowanego z ycia publicznego. Nie byo nawyku zawia , przed przymusowym uczestnictwem w organizacjach politycznych. a raczej broniono sie przyczyna bya ro Kolejna z norodnos c pochodzenia i biografii, co decydowao o sabym dzy poszczego poczuciu wspo lnoty pomie lnymi odamami tej grupy. Nie bez znaczenia bya zycznych, kto one w Niemtez udana integracja oso b polskoje ra powoduje, z e nie stanowia wasnej sytuacji jako czech jakiegos szczego lnego problemu i same nie postrzegaja . Obecnie powodem braku zaanproblematycznej, co skonioby je do organizowania sie jest tzw. kompleks bliskiego sa siedztwa, tzn. moz gaz owania w dziaalnos c polonijna liwos c zaspokojenia swoich potrzeb poprzez wyjazdy do ojczyzny 27. kody Okres integracji wien czyc winna akulturacja 28. W jej wyniku zmianie ulegaja cych sie kulturach. W przypadku badanych Polako kulturowe w jednej lub obu kontaktuja w
26

K. Wo ycicki, Poczucie toz samos ci i wie z grupowa oso b polskoje zycznych, w: Byc Polakiem...,

s. 336. A. Posern-Zielin ski, Mie dzy..., s. 70-71. A. Posern-Zielin ski, Akulturacja i asymilacja dwie strony procesu etnicznej zmiany w uje ciu antropologii i etnohistorii, w: Procesy akulturacji asymilacji na pograniczu polsko-niemieckim w XIX i XX w., W. Molik, A. Traba (red.), Poznan , s. 43-65.
28 27

Raporty

207

jednak nie na tyle ge bokie, by mogy naruszyc z wyz szym wyksztaceniem zmiany te sa za specyfike , odmiennos wartos ci rdzenne 29, czyli te, kto re odpowiadaja c i oryginalnos c one modyfikacjom, zmienia sie ich hierarchia, ale nadal sa gwarancja danej kultury. Ulegaja bnos zachowania toz samos ci. To poczucie odre ci oparte jest na symbolach, mitach, przekazyci. wanej z pokolenia na pokolenie historycznej pamie utrzymywac Dawni polscy migranci przez cay czas starali sie kontakt z bliskimi pozostaymi w kraju, choc nie byo to atwe. Jeden z respondento w mo wi: Rozmowy telefoniczne byy koszmarnie drogie i do tego podsuchiwano. Wspominano dugie godziny czenia z domem: niekiedy udawao sie dodzwonic oczekiwania na moz liwos c uzyskania poa siado dopiero w s rodku nocy i to do naszych sa w, bo rodzice nie mieli telefonu. Ale oni byli bardzo wyrozumiali. Niekto rzy respondenci wykazywali duz o pomysowos ci, aby ten c nie mogem kontakt podtrzymywac . Jeden z nich wspomina: Nie miaem paszportu, wie s go na granicy z Czechalegalnie wyjechac . Na szcze cie wczes niej uprawiaem turystyke rska ta tamte dy nielegalnie przechodziem do domu. Innej respondentce przez mi i w kaz de s wie przejez z zaprzyjaz dugi czas udawao sie dz ac przez granice nionymi Niemcami, mimo braku paszportu, co byo oczywis cie niezwykle ryzykowne. w latach 90. Na skutek zmian w polityce migracyjnej Niemiec coraz Sytuacja zmienia sie ksza grupa migranto zao wie w moga prowadzic transnarodowe gospodarstwa domowe. Wia to z moz podejmowania legalnych prac sezonowych i legalizacja pobytu poprzez sie liwos cia samozatrudnienie. Ta druga forma bya istotna w przypadku cudzoziemco w z wyz szym cu wyksztaceniem. Tego typu migranci przekraczali kilkakrotnie tygodniu lub miesia , aby wykonac w Niemczech, a naste pnie powro granice prace cic do Polski. Migranci s cych niz najcze ciej zatrudniani w zawodach wymagaja szych kwalifikacji, podejmowali , by zarobic c w Niemczech utrzymywali oni prace na okres lone cele w Polsce. Pracuja . Wyjez c do Niemiec zabierali ze soba s intensywne kontakty z Polska dz aja rodki z ywnos sto wozili nawet bielizne do prania, aby ciowe, lekarstwa i papierosy. Do Polski cze dzic dze. Ten styl z z s zaoszcze pienia ycia wiedli go wnie me czyz ni, kobiety najcze ciej pozostaway w kraju i prowadziy gospodarstwa domowe 30. niczym nieograniczone. Kontakty Wspo czes nie wyjazdy z Polski do Niemiec sa przez telefon i Internet. Rozmo tnie korzystaja z tanich poa czen utrzymuje sie wcy che ki rozwojowi sieci komo telefonicznych, takz e z telefonii internetowej. Dzie rkowych kontakt zek maz jest codzienny. Jedna respondentek, kto ra miaa zawrzec zwia en ski na kro tko przed , konsultowaa wybo mama poprzez mms-y. Zas wywiadem ze mna r sukni s lubnej ze swoja ca sie odbyc caa ceremonia maja w Polsce zostaa przygotowana przez Internet. W ten sposo b dokonano wyboru menu, dekoracji itd. cy w biznesie w zasadzie znajduja sie w nieustannej drodze pomie dzy Polacy pracuja cu podro w obydwie strony. Jeden z nich ma obydwoma krajami, kilka razy w miesia z uja dza w Polsce, a trzy w Berlinie, gdzie mieszkaja jego nawet dwa mieszkania: cztery dni spe do z ona i dziecko. Pozostali respondenci, takz e ci z dawnych fal migracyjnych, wracaja ta lub wakacje. Coraz wie cej Polako Polski go wnie do rodziny na s wie w przyjez dz a takz e z . w celach krajoznawczych, poznac te miejsca, kto rych nie zda yli zobaczyc przed migracja sto towarzysza im Niemcy. Powodem wizyt sa tez Bardzo cze spotkania towarzyskie, np.
29 cie to wprowadzi Jerzy Smolicz. Szerzej na ten temat w artykule tego autora pt Wartos Poje ci rdzenne a toz samos c kulturowa, Kultura i Spoeczen stwo, nr 1, 1987, s 59-75. 30 F. Mi era, Polski..., s. 152.

208

Raporty

w gronie kolego w z jednego roku studio w lub z jednej klasy, wydarzenia kulturalne, d filmo np. przegla w, piosenki czy sportowe, np. mecze polskiej reprezentacji piki noz nej. Moz liwos c nieograniczonego kontaktu najbardziej cieszy migranto w z lat 80 i 90. Jeden z swobodnie jechac z nich wspomina: Kiedy okazao sie e moge do Polaki, nie mogem w to c pro uwierzyc . Pojechaem wie bnie najpierw do Poznania, bo byo blisko i dopiero kiedy , z do moich okazao sie e to prawda, z e moz na swobodnie podro z owac , wybraem sie rodzico w. takz Migranci sa e odwiedzani przez swoich polskich przyjacio , rodziny. Jedna z respondentek mo wia: jestem w staym kontakcie z ludz mi z Polski. Mam takich znajomych, kto rzy na wystawy, koncerty, festiwale i sysze na biez co, co sie dzieje w Polsce. przyjez dz aja a kszos Wie c wyksztaconych Polako w, tych z dawnej i nowej migracji czyta polskie gazety, ma rozeznanie w polskim z yciu politycznym, bierze udzia w wyborach, interesuje sie kultura i wydarzeniami spoecznymi. Dwie respondentki wyznay, z polska e rodzice dla nich polskie czasopisma, najcze s czniki. Kobiety odbieraja je przy gromadza ciej miesie co okazji pobytu w Polsce. Jedna z nich mo wia: mam laptopa cay czas otwartego na biez a informacje w TVN. Interesuje mnie polityka. Lubie czytac s ledze , jak PO z PIS-em sie . Podsumowaniem moga byc ko ca sowa jednego z respondento w: mamy takz e polskie programy w telewizji. Bo trzeba byc i tu i tam. style z zuja takz Polscy migranci wioda ycia podobne do tych, kto re od kilku lat obowia e w Polsce. Ich z ycie wypenia praca zawodowa, wychowanie dzieci. W gronie przyjacio Niemcy, nalez do nich takz cy Berlin. Polako w przewaz aja a e inni obcokrajowcy zamieszkuja do obowia zuja cego tu porza dku z sto narzekaja na Rozmo wcy dostosowali sie ycia, choc cze dkowanie, niewychodzenie poza ramy ustalonych regu, z drugiej strony stereotypowe uporza c do Polski szybko zaczynaja te sknic uskarz . wracaja za tym, na co sie aja kszos Polakami, zachowuje sie W wie ci rodzin, w kto rych obydwoje maz onkowie sa conka chodzimy do polskiego polskie tradycje 31. Jak mo wi jeden z respondento w: ze s wie jes kos cioa. Nie idziemy na kompromisy, Jest dokadnie tak, jak w kraju. Kompromisy sa li gdzies mieszka sie dalej, w Afryce. Takz e inna respondentka mo wia; nasze zwyczaje, czyli , w dalszym cia gu zachowujemy. W ubiegym roku ludzie 12 potraw na stole w Wigilie restauracje takz , ale my powiedzielis prosili, abys my otworzyli nasza e w wigilie my, z e ten jeden jedyny dzien w roku absolutnie nie. w rodzinach mieszanych. Wprawdzie jedna z respondentek Nieco inaczej dzieje sie ta bez wyja tku s tujemy wya cznie wedug polskiej deklarowaa, z e: wszystkie s wie wie po tradycji. Albo my wyjez dz amy albo ktos do nas przyjez dz a. Chwile z niej w rozmowie jednak, z tez z okazao sie e na naszym stole lez a kurczaki. Bo mo j ma (Niemiec) moz e przez sa, ale w ten dzien . Tak, z . Wie kszos cay rok nie jes c mie akurat ma ochote e miesza sie c wasnore cznie, jak mo tu potraw przygotowuje sie wi jedna z respondentek: wprawdzie sa wszystko sobie sama. Jakies polskie sklepy, ale ja robie pierogi ulepic to nie problem, ryby, , czy cos ja i tak prowadze nasza polska kuchnie , bo gotuje barszczyk, grzybowa . Zreszta bardzo duz o zup, takich was nie w stylu polskim: pomidorowa, ogo rkowa, kapus niak. Inna
31 t Boz Obchodzenie s wia ego Narodzenia czy Wielkanocnych po polsku moz na zaliczyc do nawet wysiedlen wartos ci rdzennych. Tradycje polskie zachowuja cy, przybyli do Niemiec z racji niemieckiego pochodzenia. Pisali o tym m.in. J. Schm idt (Wysiedlen cy mie dzy Polska a Niemcami, w: Byc Polakiem..., s. 345-368) i W. Grabe (Go rnos lascy przesiedlen cy w Niemczech, w: Byc Polakiem..., s. 233-246.

Raporty

209

d wie kszos t spe dzalis respondentka mo wia: jako, z e dota c s wia my z moimi tes ciami to byy ta mieszane. Liczy sie kompromis. Zawsze bya zupa grzybowa, nie musia byc to s wie karp, c sa w wigilie . [...]. W Wielkanoc tu do ale nie mogo zabrakna ryby. Nie jedlis my mie u babci w Polsce, to ida . kos cioa z koszyczkiem nie idziemy, ale jak dzieci sa cze s Z pewnos cia ciowej zmianie ulego z ycie religijne Polako w w Berlinie. Dostrzez ono, co wypowiez e w Polsce kos cio jest bardziej restrykcyjny, daleki od ludzi. Interesuja na ten temat ksia dz z polskiej parafii w Berlinie: ludzie, kto do dzia sie rzy przyjez dz aja cze sto takie poczucie, z . To jest tak, jak Berlina maja e teraz do kos cioa chodzic nie musza li dla Kos kiedys ludzie wyjez dz ali ze wsi do miast i gine cioa, tak samo jest z religijnos cia praktykowac duz Polako w w Niemczech. Przestaja , odkrywaja y s wiat. Jednak nasza parafia ksza w Berlinie. Polacy mimo wszystko tu przychodza . Co roku udzielamy jest najwie ciu dzieciom. Podobna ilos pia do komunii. Katechibierzmowania stu kilkudziesie c przysta ca dzieci. Stu pie c ciu modych ludzi przychodzi do parafii na lekcje zujemy po tysia dziesie zyka polskiego. W modych ludziach jest dojrzalsza wiara niz je kiedys . Na wychowanie Polki-katoliczki. Prowadza domy, religijne w rodzinach mieszanych szczego lny wpyw maja matkami, przekazuja wiare i sposo sa b jej praktykowania. sie w dziaalnos . Przyczyn jest kilka. Pierwsza Polacy z Berlina sabo angaz uja c polonijna skupienie na z to przekonanie migranto w o czasowos ci ich pobytu w Niemczech, druga yciu zany z tym brak czasu, trzecia indywidualizm Polako zawodowym i rodzinnym i zwia w c i nieche do wspo lnych dziaan . Nie bez znaczenia jest takz e bliskos c granicy i moz liwos c . Prawdopodobnie dzieje sie tak takz du na utrzymywania staego kontaktu z Polska e ze wzgle co wypowiemao atrakcyjny sposo b dziaania organizacji. Jeden w respondento w interesuja na ten temat: my nie jestes dzia sie my z adna Polonia. Jestes my Polakami z Berlina. Polonia ci ludzie, kto osiedlili. to sa rzy dawno, dawno temu tu sie

SAMOS C TOZ
Zamieszkiwanie w obcym etnicznie s rodowisku zawsze ma wpyw na toz samos c . Duz a s cze c moich rozmo wco w z pierwszego pokolenia migranto w okres la siebie Polakami na postawa tych, kto polskiego emigracji. Wielu z nich gorszy sie rzy niegdys zrzekli sie o obywatelstwo niemieckie na podstawie pochodzenia, nawet jes paszportu lub starali sie li cy uatwic pobytu, niewynikaja cy z rzeczywistej by to zabieg formalny, maja legalizacje y te strategie adaptacyjna nie uwaz , identyfikacji narodowej. Z kolei osoby, kto re przyje aja aby by to powo d do zawstydzenia. Jak wykazay badania Kazimierza Wo ycickiego 32 (z lat lazako 90.), wielu przesiedlen co w, szczego lnie S w czy Mazuro w postrzegao siebie jako ce na styku kultur i z tego powodu nie identyfikuja ce sie ani jako Polacy ani osoby z yja Niemcy, co stanowio usprawiedliwienie ich labilnos ci etnicznej 33.

K. Wo ycicki, Poczucie..., s. 318-319. s z ca do asymilacji zacze a silniej akcentowac zki Po 1989 r. cze c z nich, wczes niej da a swoje zwia , suchac dac telewizje . Niekto z Polska polskiego radia, ogla polska rzy prowadzili juz wo wczas interesy w kraju, zwaszcza po z partnerami w Polsce, a nawet rozwaz ali moz liwos c ponownego osiedlenia sie . Wiele oso z tym, z przejs ciu na emeryture b z tej grupy nie kryo sie e do RFN wyjechay z powodo w c sie wcale Niemcami. Inni wprost przeciwnie bardziej utoz materialnych, nie czuja samiali sie
33

32

210

Raporty

Wszystkie wypowiedzi moich respondento w, niezalez nie od tego, kiedy wyemigrowali ich do Niemiec i w jaki sposo b legalizowali swo j pobyt, wskazyway jak bardzo zmieni sie ce byy refleksje tych, kto stosunek do Polski. Szczego lnie interesuja rzy od duz szego czasu w Niemczech: mys , z tu jak u siebie trzeba okresu okoo 7 lat. mieszkaja le e z eby poczuc sie dzy 7 a 10 lat. Ci koledzy, kto No moz e pomie rzy mieszkali dalej od kraju i nie mieli przyzwyczajali. Przynajmniej tak byo kiedys moz liwos ci odwiedzania kraju, to do 10 lat sie . wszystko zmienio. Inna respondentka opisywaa odczucia, kto Teraz to sie re jak wynika z badan podziela wielu berlin skich Polako w: by taki moment, kiedy stwierdziam, z e to z e do domu oznacza, z do Berlina. Wczes jade e jade niej to ja tu owszem mieszkaam ale do , z domu jechaam do Polski. Wtedy zdaam sobie sprawe e mo j dom jest tutaj. Miaam juz z me a (Niemca) i dziecko. To mogo byc osiem lat po przyjez dzie. Zawsze z taka jechaam do Polski, a wtedy cieszyam sie , z do domu, to znaczy do niecierpliwos cia e jade takie momenty, kiedy jade do mojego rodzinnego miasteczka i mys Berlina (...). Teraz sa le c, to bym miaa zawro sobie: Jezu, jakbym miaa zostac tutaj miesia t gowy. A po z niej znowu sknie za Polska . te sie w Polsce czy w Niemczech, Respondenci na pytanie, czy bardzie u siebie czuja to jako jeden region geograficzny. Nie widze ro odpowiadali: powiem pani, z e traktuje z nicy, dobrze tam i dobrze tu. Tam z innego powodu i tu z innego. W Polsce czuje sie czuje sie ca dobrze, bo mamy znakomite kiebasy i jedzenie. Tu, bo mamy duz ej funkcjonuja z wypracowanymi reguami. Inna rozmo demokracje wczyni stwierdzia: jak u siebie bardzo szybko. Dlatego, z poczulis my sie e bya tu moja rodzina: mama z ojcem, nasze dzieci. To byo dla nas najwaz niejsze. A dom i wszystko co zostawilis my w Polsce to tylko rzeczy, jako cos dzieje, wszystko jest i tak tu. Stwierdziam, kto re traktuje do nabycia. Cokolwiek sie gnie mnie do Polski, tam sa nasze korzenie. Jechac z e tam gdzie chleb, tam i ojczyzna. Cia , . Ale rzeczywistos zobaczyc , wyjs cia na podwo rko, to mi zostao, to lubie c jest inna. Trzeba sto zdarzay sie wyznania: Kiedy jade do Polski to wiele rzeczy wracac , tu jest praca. Cze mnie denerwuje: kaz dy marudzi, narzeka, ma jakies problemy, albo tego nie ma albo tego mu zmieniamy, albo oni. brakuje. A nam tez z nieba nie leci. Albo to my sie ce im pomimo cze sto wieloletniego Jednoczes nie wielu migranto w podkres la towarzysza zamieszkiwania w Niemczech poczucie bycia innymi, obcymi. W czasie pobytu na dzy tym co swojskie i obce przesuwaja sie . Z biegiem czasu coraz emigracji granice pomie sie obco. Oswajaja oni kolejne przestrzenie, mniej jest sytuacji, w kto rych migranci czuja cakowicie wyeliminowac jednak, jak wynika z badan , nigdy nie udaje sie tego poczucia. to berlin , Potwierdzaja scy respondenci. Niekto rzy Polacy w Berlinie, jak sami przyznaja odwage rozmawiac dopiero od niedawna maja w metrze czy na ulicy po polsku. Coraz obawy, wczes ce im nieustannie, o to czy z tego powodu nie rzadziej maja niej towarzysza sie z wrogos . Wczes nie epatowac . spotkaja cia niej starano sie odmiennos cia maja jeszcze wie ksze poczucie rozdarcia. Granice Ludzie, kto rzy wspo czes nie migruja coraz bardziej zatarciu. Waz role odgrywa niegdys dwo ch ro z nych s wiato w, teraz ulegaja na ce sie , przynajmniej w opinii migranto zane tutaj takz e zmieniaja w postrzeganie Polski, zwia pieniem do Unii Europejskiej. Jak mo z jej przysta wi jeden z polskich biznesmeno w: Ludzie cy tu w biznesie maja dobre zdanie o polskich robotnikach, takz dziaaja e o kadrze
zku Wype dzonych, ale paradoksalnie niekiedy z Niemcami. Wielu przesiedlen co w nalez ao do Zwia oni do zmiany jego profilu i nadania nowego charakteru, organizacji zajmuja cej sie przyczyniali sie dialogiem polsko-niemieckim.

Raporty

211

prase , szukaja ca sensacji, raczej menedz erskiej. Ale prosty czowiek, kto ry czyta bulwarowa . Widac kszej liczbie odwiedzin nie zmieni swojego nastawienia, no moz e troche to po wie dze , z Niemco w w Polsce. Inna respondentka stwierdzia: Sa e ludzie w Niemczech sa Polaka, to im sie no nauczeni uprzejmos ci. Ludzie pros ci pewnie jak widza z w kieszeni . W sumie podziwiam ich cierpliwos otwiera, ale tego nie okazuja c . Ludzie wyksztaceni sa s najcze ciej przemili i otwarci. Kolejna rozmo wczyni zauwaz ya z e w mediach traktuje sie w Polsce jest bez ocho nas zupenie, normalnie. Samo spojrzenie na sytuacje w i acho w, ale bardziej wywaz ksze tez bez takiego mo wienia oh tam Polacy. Wypowiedzi sa one. Jest wie partnerstwo. Przekonanie o bardziej otwartym podejs ciu chociaz by niekto rych Niemco w do sie oni obecnie obywatelami gorszej Polako w, ma ogromny wpyw na migranto w. Nie czuja sie pokazywac kategorii, nie obawiaja swoich korzeni. s zalety moz Coraz cze ciej dostrzega sie liwos ci z ycia w dwo ch kulturach. Migranci przed bardzo obiecuja ce perspektywy. Dlatego duz wage przykadaja swoimi dziec mi widza a w Berlinie ro zyka obecnie do bilateralnego wychowania. Dzieci maja z ne moz liwos ci nauki je polskiego. Przy polskiej ambasadzie dziaa szkoa polska w stopniu podstawowym i s rednim. Opro cz niej ksztacenie prowadzi Polskie Towarzystwo Szkolne Os wiata. Kursy organizuja zykowe. Jak mo ro wniez prywatne szkoy je wia jedna z respondentek: nasza wnuczka [urodzona w Niemczech] ma 3 latka, ale mo wi po polsku. Nie nauczyc swoje dzieci, wnuki po polsku. mo wic po polsku to jest bardzo z le. Inna z respondentek mo wia: dzieci mo wia z przyzwyczai do tego, z nie uczy, nie znaczy, z Mo j ma tak s rednio ale juz sie e to z e on sie e mo ze soba czy z przedszkola, ja nie moge wic w domu po polsku. A dzieci to wiadomo jak sa to mo po niemiecku. Ale ja im kaz odpowiadac czy ze szkoy przychodza wia e na moje wage przywia zywaam pytania po polsku. Kolejna rozmo wczyni wspominaa: bardzo duz a do tego, z eby moje dzieci mo wiy po polsku. Syn chodzi do polskiej szkoy przy ambasadzie, po polsku. Mo a co rka tylko na takie kursy, bo ona duz o rozmawiaa ze mna j zamiar w Niemczech cakowicie zrealizowaam. Takz e mode Polki, kto re od niedawna mieszkaja w zwia zkach z Niemcami, deklaruja w przyszos zyczne wychowanie dzieci. i sa ci dwuje z mys silnie zwia zani z krajem, O tym, z e respondenci nie rezygnuja li o powrocie, z e sa gu posiada w Polsce domy lub mieszkania, albo s wiadczy fakt, iz wielu z nich w dalszym cia zamierza je nabyc . Jedna z respondentek mo wia: moim marzeniem jest stworzyc gospodars samotnie artystyczna , samotnie two (...) chciaabym, z two. Taka rcza eby to by taki projekt nieruchomos integracyjny na granicy polsko-niemieckiej. Ci, kto rzy maja ci w Polsce, jez dz a do nich kilka razy w roku, zwaszcza na wakacje. Jak mo wia jedna z respondentek, mam tam w kaz nawet swoje mieszkanie w Polsce. Moge dej chwili wro cic . Nie wiem czy na stale, . Ale na kilka lat. Inna respondentka powiedziaa: to dzieci w sensie wymeldowania sie czuam, pojechaam tam na kilka dni zabroniy mi sprzedawac dom. Niedawno, kiedy z le sie c ciem (Niemcem) mys nawet, aby przenies odpocza . Teraz co rka z zie la c swo j interes do Polski i tam zamieszkac . wskazac W przedstawionym materiale staraam sie , jak polityczno-spoeczno-gospodarcza sytuacja wpywaa na przebieg adaptacji i integracji wyksztaconych Polako w. Ostateczgnie ty, dobrze zaadaptowali sie , zintegrowali. Asymilacja nie cel migranto w zosta osia kszos dzy Polska i Niemcami, nie bya konieczna. Obecnie wie c nich wiedzie z ycie pomie w Niemczech, wszystko co sie dzieje z ycie transmigranto w. Choc na ogo mieszkaja tne. Interesuja sie rozgrywaja cymi sie w niej w dawnej ojczyz nie, nie jest im oboje czynnymi wyborcami (jes takie prawo), do kraju jez wydarzeniami, sa li tylko maja dz a , ale i spe dzac juz nie tylko odwiedzac rodzine wakacje, uczestniczyc w duz ych wydarzeniach

212

Raporty

od codziennos kulturalnych, sportowych itd. Dla wielu z nich Polska jest odskocznia ci w Niemczech. kszos W wypadku wie ci respondento w moz emy mo wic o ich transkulturowos ci. Wedug droge prowadza ca do stanu transkulturowos Jacka Schmidta: aby przejs c duga ci bezkongo fliktowo funkcjonowac w ro z nych ukadach odniesienia koncentrycznych kre w idens tyfikacji trzeba wprzo d posia c okres lone kompetencje, a zwaszcza perfekcyjnie opanowac gna c gna c nowy kod kulturowy przy zachowaniu starego. By osia ten stan i s wiadomie wycia bokiej akulturacji, lecz nie z niego wnioski dla siebie, trzeba zostac poddanym procesowi ge droge przeszli dawni polscy migranci w Berlinie, przechodza ja ro asymilacji 34. Te wniez cy do miasta. Moz Polacy obecnie przyjez dz aja na u nich zaobserwowac takie czynniki zycznos transkulturowos c , jak: wieloje c , bi- lub polikulturowos c , samozorganizowanie w etzan nicznych sieciach socjalnych powia , korzystanie z medio w i instytucji kraju pochodzenia w kraju obecnego zamieszkania 35. Agnieszka Szczepaniak-Kroll Poznan

ABSTRACT Migrations of Poles to Berlin have a long tradition. After World War II when the border was closed and Poland was assigned to the Eastern bloc, Berlin was the nearest West European city, an embodiment of a different better western world. For this reason it was often chosen as a travel destination when there was a possibility to obtain a passport. Toady Polish immigrants in Germany are considered to be well integrated. Their integration was often the result of a by no means easy process of adaptation that involved overcoming numerous difficulties. At present, when the borders are open, the Berlin Poles again build bridges between the two nations, becoming transmigrants. This essentially impacts on their identity.

34 J. Schmidt, Byc Europejka: kreowanie toz samos ci w warunkach emigracji, w: Polska-Niemcy. Pogranicze kulturowe i etniczne, J. Kamocki, K. Kwas niewicz, A. Spis (red.), Poznan 2004, s. 229. 35 B. Glorius, Transnationale soziale Rume polnischer Migranten in Leipzig, w: Von Polen..., s. 135-161.

Raporty

213

YCIA POLSKIEGO W DARMSTADT ASPEKTY Z

LOKALNE STUDIUM PRZYPADKU

Darmstadt nie jest klasycznym celem polskiej migracji do Niemiec i przez dugie lata ki zaoz w konteks cie polsko-niemieckim istnia przede wszystkim dzie onemu w 1980 r. Deutsches Polen-Institut. Mimo to jest dobrym przykadem obecnos ci i funkcjonowania zycznych w Niemczech. Niniejszy artyku jest studium przypadku Polako w i oso b polskoje na podstawie wasnej obserwacji oraz wyniko w prowadzonego przeze mnie w Instytucie z ne Historii przy Uniwersytecie Technicznym w Darmstadt seminarium 1 i przedstawia ro od cym ponad 140 tys. mieszkan aspekty polskie w tym licza co w mies cie 2. Zaczne cych lepiej rozumiec i ro gars ci danych empirycznych pozwalaja sytuacje z norodnos c tej grupy w Niemczech 3. STATYSTYKI TROCHE Darmstadt jest os rodkiem administracyjnym i naukowym pooz onym w poudniowej cymi pracodawcami sa tu renomowany Uniwersytet Techniczny i inne uczelnie Hesji. Znacza wyz sze, kilka duz ych instytuto w naukowych, zakady przemysu chemiczno-farmaceutyczs duz nego, budowy maszyn oraz firmy z sektora informatycznego. Miasto jest cze cia ej aglomeracji, kto rej centrum stanowi Frankfurt nad Menem. Waz nym czynnikiem rozwojowym jest oddalone o okoo 20 km lotnisko frankfurckie. cych w ostatnich latach Darmstadt nalez y do nielicznych niemieckich miast odnotowuja sytuacja ekonomistay przyrost ludnos ci. Jest to przede wszystkim spowodowane atrakcyjna . Negatywnie na rozwo natomiast wysokie koszty utrzymania, czna j demograficzny wpywaja zwaszcza ceny mieszkan . Udzia cudzoziemco w w ogo lnej liczbie ludnos ci w regionie nalez y do najwyz szych w caych Niemczech 4. dane statystyczne, liczba Polako Jak pokazuja w w Darmstadt systematycznie ros nie cznie (tab. 1). Podczas gdy w 1960 r. byo w mies cie jedynie 170 oso b z obywatelstwem wya a gwatownie rosna c , polskim 5, to pod koniec lat 80. XX w. liczba ta po raz pierwszy zacze
1 Die vergessene Minderheit? Polen in Deutschland seit 1939 semestr zimowy 20102011, Instytut Historii przy Uniwersytecie Technicznym w Darmstadt. 2 ce migranto Nie jest to pierwsze studium przypadku dotycza w z Polski w Niemczech. Birgit dem Lipsk, koncentruje sie Glorius np. z punktu widzenia geografii spoecznej analizuje pod tym wzgle jednak tylko na niewielu aspektach polskiego z ycia. B. Glori us, Transnationale Perspektiven. Eine Studie zur Migration zwischen Polen und Deutschland, Bielefeld 2007. 3 Poniewaz artyku ma charakter empiryczny i s cis le ograniczony do lokalnej spoecznos ci, nie w sprawy metodologiczne. Posuguje sie tez ciami, unikaja c przy tym wchodze pragmatycznie poje cia grupa polskoje zyczna, kto zane z Polska tworza homogeniczna poje re implikuje, z e osoby zwia jednak, z one takiej grupy, lecz nalez do bardzo caos c . Wydaje sie e w Niemczech wcale nie tworza a go cia por. W. Lesiuk, A. Trzcielin ro z nych kre w. Na temat wspomnianego poje ska-Polus, Woko ska, E. Schulz (red.), Byc definicji przedmiotu badan , w: A. Wolff-Powe Polakiem w Niemczech, Poznan 2000, s. 141-166. 4 Por. Statistisches Bundesamt, Fachserie 1, Reihe 2: Bevlkerung und Erwerbsttigkeit. Auslndische Bevlkerung. Ergebnisse des Auslnderzentralregisters, Wiesbaden 2012, passim. 5 cych w 1961 r. w Darmstadt Polako dzy Na 167 mieszkaja w 92 przybyo w okresie mie 1.09.1939 r. a 1.08.1945 r., 73 przybyo po sierpniu 1945 r. Por. Darmstadt in Zahlen 1960, 1961, 1962, 1963, Darmstadt 1964, s. 10.

214

Raporty

gaja c wielkos z to z emigracja zarobkowa osia c 679 oso b w 1990 r. Zapewne wia e sie fala wyjazdo w kryzysowych latach u schyku PRL, ale takz e ze wzmoz ona w z Polski pny skok liczby migranto przesiedlen co w pochodzenia niemieckiego oraz ich rodzin. Naste w pieniu Polski do Unii Europejskiej (2004) oraz do strefy polskich przypada na lata po przysta utrzyma do 2011 r. na wysokim poziomie. Udzia Schengen (2007), przy czym wzrost ten sie do okoo 1%, natomiast udzia Polako Polako w w ogo lnej liczbie ludnos ci zbliz y sie w ws ro d wszystkich cudzoziemco w w Darmstadt ro s jeszcze szybciej. W powiecie ziemskim kszaa sie zreszta w podobny sposo Darmstadt-Dieburg liczba Polako w zwie b 6.
Tabela 1 Liczba oso b z obywatelstwem wyacznie polskim w Darmstadt w latach 1960-2011 7 Liczba oso b z obywatelstwem cznie polskim wya w Darmstadt 170 181 154 268 679 561 572 708 1008 1190 1231 1489 Udzia proc. Polako w w ogo lnej liczbie ludnos ci Darmstadt 0,12 0,13 0,12 0,20 0,49 0,41 0,42 0,51 0,72 0,84 0,87 1,01 Udzia proc. Polako w w ogo lnej liczbie cudzoziemco w w Darmstadt 5,9 1,7 1,1 1,8 3,7 2,7 2,7 3,2 4,3 5,1 5,4 6,3

Rok

1960 1970 1980 1985 1990 1995 2000 2003 2005 2007 2009 2011

cznie polskim stanowia tylko cze s Jednak osoby z obywatelstwem wya c Polako w , z ce podwo zamieszkaych w mies cie. Okazuje sie e prawie drugie tyle to osoby posiadaja jne uzyskac obywatelstwo polskie i niemieckie. Niestety udao sie odpowiednie dane tylko za
6 Nie ma danych sprzed 2000 r. W 2000 r. byo 1107 Polako w (0,39% ogo lnej liczby ludnos ci, kszy wzrost przypad na lata 2005 i 2006, tak z 3,3% wszystkich cudzoziemco w). Najwie e w 2009 r. wykazano 2234 Polako w (0,77% ogo lnej liczby ludnos ci, 7,5% wszystkich cudzoziemco w). Por. Darmstadt-Dieburg in Zahlen 2009, Darmstadt [2011], s. 16, 38, wasne obliczenia. 7 Darmstadt in Zahlen 1990, Darmstadt 1991, s. 20; Darmstadt. Datenreport 2004, Darmstadt 2004, s. 21; Darmstadt. Datenreport 2005, Darmstadt 2005, s. 21; Datenreport 2006. Wissenschaftsstadt Darmstadt, Darmstadt 2007, s. 21; Datenreport 2008. Wissenschaftsstadt Darmstadt, Darmstadt 2008, s. 21; Datenreport 2010. Wissenschaftsstadt Darmstadt, Darmstadt 2010, s. 21; Datenreport der Stadt Darmstadt fr 2011, http:www.darmstadt.destandortstatistik-und-stadtforschungdatenreport2011index.htm; wasne obliczenia.

Raporty

215

cy moz wydawac pieniem Polski do lata 2000-2011. Zadziwiaja e sie fakt, z e juz przed przysta znacznie w cia gu Unii Europejskiej liczba takich oso b bya wysoka i z e nie zmienia sie ciu lat (tab. 2). dziesie
Tabela 2 Liczba oso b z podwo jnym obywatelstwem (polskim i niemieckim) w Darmstadt w latach 2000-2011 8 czna liczba a oso b z obywatelstwem cznie polskim wya i z podwo jnym obywatelstwem (polskim niemieckim) w Darmstadt 1991 2453 2700 2689 3014

Rok

Liczba oso b z podwo jnym obywatelstwem (polskim niemieckim) w Darmstadt 1419 1445 1510 1467 1525

Udzia proc. w ogo lnej liczbie ludnos ci Darmstadt

Udzia proc. w ogo lnej liczbie ludnos ci Darmstadt

2000 2005 2007 2009 2011

1,04 1,04 1,07 1,03 1,03

1,46 1,76 1,91 1,90 2,04

s Znaczniejsza cze c oso b z podwo jnym obywatelstwem to przesiedlen cy (Aussiedler) lub c obywatelstwo niemieckie, zapo z ni przesiedlen cy (Sptaussiedler), kto rzy nabywaja jednak w tej grupie ro cy pochodzenia chowali obywatelstwo polskie. Sa wniez Polacy niemaja c niemieckiego, kto rzy w ostatnich latach uzyskali obywatelstwo niemieckie, pozostawiaja sobie takz e polskie. W 2009 r. w Darmstadt nadano 11 Polakom obywatelstwo niemieckie, w 2010 r. byo ich 14 w poro wnaniu z innymi cudzoziemcami jest to niewielka liczba 9. cych podwo Mimo to spos ro d oso b zameldowanych w Darmstadt i maja jne obywatelstwo ce jako drugie obywatelstwo polskie plasuja sie pod wzgle dem liczebnos osoby posiadaja ci na cymi jako drugie obywatelstwo tureckie 10. drugim miejscu, tuz za osobami maja cych zamieszkaych w Darmstadt oso Nie ma natomiast statystyk dotycza b pochodzenia polskiego obywatelstwa, tak samo jak nie ma danych na temat polskiego, kto re nie posiadaja cych po polsku, ewentualnie tez da cych potomkami Polako liczby oso b mo wia oso b be w w drugim lub trzecim pokoleniu (czyli oso b z tzw. tem migracyjnym) 11. Wedug moich

du Statystycznego Miasta Darmstadt, Informacje uzyskane przez autora bezpos rednio z Urze kuje serdecznie p. Michaelowi Schferowi); wasne obliczenia. 2526.04.2011 r. (dzie 9 Datenreport der Stadt Darmstadt fr 2010, Tabelle 2.10, 2.11. 10 du Statystycznego Miasta Darmstadt, 25.04.2012 r. (korespondencja Informacje uzyskane z Urze z autorem). 11 kraje federacji, ale nie mniejsze jednostki Dane z ogo lnokrajowego Mikrozensus rozro z niaja terytorialne. Wedug Mikrozensus w Niemczech mieszkao w 2010 r. 1 311 tys. oso b z polskim tem

216

Raporty

danych obserwacji jest w Darmstadt spora grupa takich oso b. Pewnych informacji dostarczaja o przeprowadzkach bezpos rednio z Polski (i innych pan stw) do Darmstadt oraz o przeprowadzkach bezpos rednio z Darmstadt do Polski (i innych pan stw). Wedug nich w latach 1989-1995 oraz 2000-2009 dla innych lat brak danych bezpos rednio z Polski do Darmstadt przybyy 5963 osoby, ws ro d nich 872 z obywatelstwem niemieckim. Do Polski 4111 oso przeprowadzio sie b, ws ro d nich 540 z obywatelstwem niemieckim. Nie moz na tkiem udziau jednak w tym zakresie okres lic jednoznacznej tendencji rozwojowej, z wyja cych sie , kto tku oso b z obywatelstwem niemieckim ws ro d przeprowadzaja ry ro s od pocza XXI w. (wybrane lata por. tab. 3).
Tabela 3 Przeprowadzki z Polski do Darmstadt i z Darmstadt do Polski w latach 1989-2009 12 Przeprowadzki z Polski do Darmstadt 275 275 301 437 322 294 W tym przeprowadzki oso b z obywatelstwem niemieckim 85 14 52 80 122 54 Przeprowadzki z Darmstadt do Polski 77 136 192 238 322 145 W tym przeprowadzki oso b z obywatelstwem niemieckim 1 2 25 19 152 56

Rok

1989 1994 2000 2004 2008 2009

dnia te same osoby w ro Oczywis cie statystyka ta prawdopodobnie uwzgle z nych latach, sezonowa . Nie ma czyli pokazuje rozmiary tzw. migracji wahadowej, spowodowanej praca cych powiatu ziemskiego, gdzie zamieszkuje duz niestety odpowiednich danych dotycza o cych szparagi i truskawki; na ich polach tradycyjnie od lat 80. pracuje rolniko w uprawiaja
lub miay obywatelstwo polskie), co stanowi 1,60% ogo migracyjnym (czyli osoby, kto re maja lnej liczby ludnos ci kraju, z tego w Hesji 116 000 (1,91% ogo lnej liczby ludnos ci landu). Por. Statistisches Bundesamt, Fachserie 1, Reihe 2.2: Bevlkerung und Erwerbsttigkeit. Bevlkerung mit Migrationshintergrund Ergebnisse des Mikrozensus 2010, Wiesbaden 2011, s. 64, 109, wasne obliczenia; tamz e cia to migracyjne, s. 382-389. definicja poje 12 ro Z da (tez dla sumy z lat 1989-1995 i 2000-2009: Darmstadt in Zahlen 19881989, Darmstadt 1990, s. 78; Darmstadt in Zahlen 1990, Darmstadt 1991, s. 63; Darmstadt in Zahlen 1991, Darmstadt 1992, s. 61; Darmstadt in Zahlen 1992, Darmstadt 1993, s. 61; Darmstadt in Zahlen 1993, Darmstadt 1994, s. 61; Darmstadt in Zahlen 1994, Darmstadt 1995, s. 105; Darmstadt in Zahlen 1995, Darmstadt 1996, s. 106; Darmstadt in Zahlen 2000, Darmstadt 2000, s. 102; Darmstadt in Zahlen 2001, Darmstadt 2002, s. 102; Darmstadt in Zahlen 2002, Darmstadt 2003, s. 102; Darmstadt. Datenreport 2004, Darmstadt 2004, s. 68; Darmstadt. Datenreport 2005, Darmstadt 2005, s. 68; Datenreport 2006. Wissenschaftsstadt Darmstadt, Darmstadt 2006, s. 68; Datenreport 2007. Wissenschaftsstadt Darmstadt, Darmstadt 2007, s. 68; Datenreport 2008. Wissenschaftsstadt Darmstadt, Darmstadt 2008, s. 65; Datenreport 2009. Wissenschaftsstadt Darmstadt, Darmstadt 2009, s. 65; Datenreport 2010. Wissenschaftsstadt Darmstadt, Darmstadt 2010, s. 59.

Raporty

217

wielu Polako w. O roli migracji wahadowej z Polski s wiadczy tez to, z e we wszystkich latach wszy od 1989 r. Polacy wykazuja najwie ksza fluktuacje ws pocza ro d wszystkich narodowos ci, tzn. z innych pan stw wprawdzie byo sporo przybyszo w, ale o wiele mniej oso b, kto re w tej statystyce wzrost liczby wracay do swoich krajo w. Dopiero po 2004 r. odnotowuje sie rumun skich migranto w. Liczba migranto w z Polski i do Polski z obywatelstwem niemieckim jest dos c spora cych z niemieckim obywatelstwem nawet przewyz i w ostatnich latach liczba wracaja sza tych przybywaja cych. Moz liczbe e to wskazywac na stae kontakty wahadowe, podczas trwania kto rych uzyskano obywatelstwo niemieckie, moz e ro wniez s wiadczyc o utrzymywaniu intensywnych kontakto w w Polsce przez przesiedlen co w lub czonko w mniejszos ci zakorzenieni w jednym i drugim kraju. niemieckiej, kto rzy sa o Polako ce po polsku w Niemczech, zawsze pojawia sie Jez eli pyta sie w lub osoby mo wia dzonych, wysiedlonych lub przesiedlen kwestia wype co w. Zalez nie od ich pochodzenia s regionalnego (cze c mieszkaa na terenach od dawna etnicznie mieszanych), czasu trwania ich pobytu na starych lub nowych ziemiach polskich po II wojnie s wiatowej lub przynalez no lazacy, Kaszubi) maja oni dobra, sabsza lub cych po polsku (Mazurzy, S s ci do grup mo wia znajomos zyka polskiego. W statystykach lokalnych i regionalnych odzwierciedla z adna c je ten problem tylko fragmentarycznie. W pierwszych latach powojennych zbieraniem sie miejski Urza d ds. Uciekieniero danych zajmowa sie w (Flchtlingsamt). Wedug niego w grudniu 1948 r. przebywao w Darmstadt 3416 uciekiniero w, ws ro d nich 2342 z byych niemieckich ziem na Wscho d od Odry i Nysy i 129 z Polski. Pod koniec 1952 r. liczba tych z nich stanowili mieszkan oso b wzrosa ogo em do 9476. Poowe cy Ziem Zachodnich, a 213 pochodzio z Polski. 13 Podczas spisu powszechnego w 1950 r. pytano m.in. o dokadne pochodzenie. Na podstawie tych informacji moz na ustalic , iz do Darmstadt przybyy 574 laska, 956 osoby z Pomorza (Zachodniego), 129 ze Wschodniej Brandenburgii, 1423 ze S z Prus Wschodnich oraz 184 z byego Wolnego Miasta Gdan ska; 292 deklaroway swoje s ca z Polski (np. z Poznan c oso b pochodza skiego) pochodzenie z Polski 14. Cze zykiem polskim, prawdopodobnie tez przypuszczalnie wadaa je znaa go pewna, nie za duz a, laska (jez laska). Niewykluczone tez s eli przyjechali z Go rnego S , z e do cze c przybyszo w ze S Darmstadt trafio kilku mieszkan co w poudniowych Mazur. zyka i kultury polskiej, to pod tym wzgle dem o wiele Jez eli chodzi o znajomos c je waz niejsza i bardziej oczywista jest druga fala przesiedlen z Polski do Niemiec, kto ra a sie w latach 70. i trwaa z przerwami do lat 90. ubiegego wieku. Niestety na temat rozpocze laska) do Darmstadt nie ma przybycia po z nych przesiedlen co w z Polski (go wnie z Go rnego S s danych, zwaszcza z e najcze ciej uzyskali oni obywatelstwo niemieckie juz zanim trafili do cych miasta. Z moich obserwacji wynika, z e w Darmstadt mieszka spora grupa ludzi pochodza laska i mo cych po polsku. Utoz sie oni w ro wia samiaja z nym stopniu z polskos cia z Go rnego S s i po cze ci zachowali sobie lub odzyskali obywatelstwo polskie. W sumie sporo mieszkan co w Darmstadt miao lub ma bezpos rednie lub pos rednie zki biograficzne lub rodzinne z Polska , chociaz zwia nie sposo b podac nawet w przybliz eniu okoo 3000 oso ich liczby. Jez eli uznac liczbe b z obywatelstwem polskim lub polskim c oso i niemieckim w 2011 r. za twardy rdzen , dodac do niej kolejny tysia b z pochodzeniem je zyka polskiego oraz kilkaset oso cych sezonowo polskim lub znajomos cia b przebywaja
13 Por.: Darmstadt in Zahlen 1948, Darmstadt [1949], s. 12-13; Darmstadt in Zahlen 1952, Darmstadt 1953, s. 8-9. 14 Darmstadt in Zahlen 1950, Darmstadt 1951, s. 16-17, 78-79.

218

Raporty

bliz niezameldowanych otrzymuje sie bardzo niepewny w Darmstadt i nieznana ej liczbe wynik okoo 5000 oso b, tzn. prawie 3,5% ogo lnej liczby mieszkan co w miasta 15. Ale ograniczone, gdyz zyk rosyjski, moz liwos ci statystyki sa np. w caym Darmstadt sychac je wysokiej natomiast w odpowiednych tabelach osoby z obywatelstwem rosyjskim nie zajmuja zatem wya cznie na informacjach statystycznych o cudzoziemcach, pozycji. Opieranie sie dem liczebnos sie na trzecim miejscu wedug kto rych w Darmstadt Polacy pod wzgle ci plasuja za Turkami i Wochami, przed Marokan czykami, Chin czykami i Grekami, daje wielce zykowych 16. nieprawidowy obraz rzeczywistych stosunko w etniczno-je

ASPEKTY ADMINISTRACYJNE Nie ma w Darmstadt oficjalnego gremium, w kto rym miejscowi Polacy byliby reprezentowani. Przewidziana przez Heski Statut Gmin (Hessische Gemeindeordnung) gminna Rada w Darmstadt duz Cudzoziemco w (Auslnderbeirat) nie cieszy sie ym zainteresowaniem. Podczas ostatnich wyboro w do niej w 2010 r. tylko niecae 5% zarejestrowanych w Darmstadt cudzoziemco w oddao swo j gos. Ws ro d 20 czonko w Rady nie ma ani jednego Polaka, jest 12 obywateli Turcji (ws ro d nich 2 Kurdo w), 5 Pakistan czyko w, 2 Marokan czyko w oraz mao zintegrowana grupa , jeden Woch 17. Moz e to s wiadczyc o tym, z e miejscowi Polacy sa kto ra realizacji swoich aspiracji w spoeczen stwie niemieckim nie upatruje w usilnym gnowaniu wasnej toz piele samos ci grupowej, lecz raczej w mniej lub bardziej ostroz nym do niemieckiej wie kszos zreszta be da c obywatelami Unii dopasowaniu sie ci. Polacy maja Europejskiej inne moz liwos ci znalezienia wsparcia; spoecznie aktywni Polacy posiadaja sto podwo tez cze jne obywatelstwo, co uniemoz liwia im zasiadanie w Radzie Cudzoziemco w. Od 1988 r. polskim miastem partnerskim Darmstadt jest Pock. Porozumienie o partnerst i spotkania 18. Pock jest wie i wspo pracy zawiera cay wachlarz pomyso w na wymiane obecne na ro jednak tylko jednym z az 15 miast partnerskich. Delegacje z Pocka sa z nych imprezach corocznych (np. na turnieju szachowym z okazji letniego jarmarku Heinerfest), na mie dzynarodowe spotkanie dzieci i modziez dzieci z Pocka przyjez dz aja y miasta w orkiestrze modziez Darmstadt lub dziaaja owej miast partnerstkich. Kiedy w 2010 r. materialna 19. Z darmstadzkich szko powo dz zalaa Pock, Darmstadt pospieszy z pomoca 20 wymiane ze szkoa pocka . tylko dwie prowadza
15 sie tez cymi z innych miast w regionie. W oddalonym Te dane pokrywaja z danymi pochodza o okoo 50 km na poudnie od Darmstadt Mannheim (325 tys. mieszkan co w), gdzie jest prowadzona czne statystyka oso b z tem migracyjnym, 32% oso b z polskim tem migracyjnym ma wya obywatelstwo polskie. Po r.http:www.mannheim.destadt-gestalteneinwohner-migrationshintergrund (27.05.2012). 16 cych Datenreport der Stadt Darmstadt fr 2010, Tabelle 2.5. liczba mieszkan co w pochodza z pan stw byej Jugosawii jest wyz sza od liczby Polako w. 17 http:www.auslaenderbeiratswahl.deWahlergebnissedarmstadt.htm (21.05.2012). 18 dzy miastem Pock a miastem Darmstadt w: Tekst porozumenia o partnerstwie i wspo pracy mie Notatki Pockie nr 3136, 1988, s. 11-12. 19 cych sie na stronach: http:www.darmstadt.destandortstaedteparWedug informacji znajduja tnerschaften-und-internationalesder-brueckenschlagindex.htm; http:www.darmstadt.defileadmin BilderRubriken Standort Stadtportraet staedtepartnerschaften PDF-Dateien Euro-Info.pdf (21.05.2012). 20 Partner, 21.05.2012); por. tez http:www.brechtschule.de (pod rubryka W. Kicin ska,

Raporty

219

INSTYTUCJE KULTURALNE Centrum polskiego z ycia kulturalnego w Darmstadt od ponad 30 lat jest Deutsches zasadniczo do organizowania elitarnych Polen-Institut, chociaz jego dziaalnos c ogranicza sie imprez, np. spotkan z pisarzami polskimi. Dziaalnos c Instytutu jest w zaoz eniu kierowana do s rodowisk niemieckich, co nie znaczy, z e na pokazy filmo w lub dyskusje panelowe nie Polacy. Peni wie c on role swoistego a cznika pomie dzy ro przychodza z nymi sferami i niemiecka 21. polska siednego miasteczka Griesheim skupiali sie w latach 80. Polacy z Darmstadt i sa zku Polako w Zwia w Lech, kto ry po jakims czasie przesta istniec . Jego zespo taneczny jednak w 1995 r. w Griesheim pod nazwa Polnischer Tanz- und Gesangverein odrodzi sie piewacze Krakowiak). Liczy ono w tej Krakowiak e.V (Polskie Towarzystwo Taneczne i S cy oraz chwili okoo 30 czonko w, posiada zespo zoz ony z oso b dorosych, zespo dziecie kapele . Podczas gdy kilka lat temu ws cych maa ro d jego czonko w byo sporo oso b niemaja do niego prawie wya cznie osoby z takim pochodzenia polskiego, to obecnie nalez a puje kilka razy w roku na festynach odbywaja cych sie pochodzeniem. Zespo wyste w regionie 22. Po z niejszej daty jest zaoz ony w 2004 r. Deutsch-Polnischer Kulturverein SALONik e.V. (Polsko-Niemieckie Towarzystwo Kulturalne SALONik). Jego celem jest stworzenie two r utoz z kultura polsko-niemiecka lub chca sie nia zajmowac com, kto rzy sie samia , platformy do powstania ponadnarodowej s dziaania i przyczynianie sie wiadomos ci na przestrzeni wie c jako organizacja polonijna sensu stricto czyli jako europejskiej. Nie postrzega sie ca sie w dziaalnos cych pochodzenie ograniczaja ci przede wszystkim do oso b posiadaja ksza organizowna przez SALONik impreza coroczny festyn majowy polskie. Jednak najwie ga przewaz cych po polsku. Spotyka sie na nim do de facto przycia nie Polako w i ludzi mo wia daja cych wyste py polskich artysto 400 ludzi ogla w (m.in. zespou Krakowiak); atrakcja z festynu jest tez kiermasz polskich ksia ek oraz stoiska polskich usugodawco w. Opro cz tego ce w tej chwili 18 czonko towarzystwo, licza w (przewaz nie kobiety pochodzenia polskiego), organizuje tez koncerty muzyki powaz nej, jazzowej oraz poezji s piewanej, wystawy, odczyty, konkursy itd. 23 instytucja kulturalna jest Stowarzyszenie Zarys dziaaja ce w sa siaduja cej Trzecia z Darmstadt gminie Messel. Jego zasadniczym celem jest wydawanie rocznika kulturalnego po raz dziesia ty i jest w tej chwili najwaz Zarys, kto ry w 2011 r. ukaza sie niejszym zycznym periodykiem kulturalnym wychodza cym w Niemczech. Stowarzyszenie polskoje prowadzone przez Romana Ulfika organizuje czasami tez spotkania z autorami, nadaje Zarysu i wydaje tomiki z liryka i proza 24. Nagrode Na marginesie polskiego z ycia kulturalnego w Darmstadt dziaa Chopin-Gesellschaft in der Bundesrepublik Deutschland (Towarzystwo im. Chopina w RFN). Zaoz one w 1970 r.

Th. Lange, Erlebte Geschichte. Ein Entwicklungsbericht ber (fast) 20 Jahre deutsch-polnische Jugendbegegnungen, w: http:www.historia-interculturalis.dehistoria interculturalisFremde%20Nachbarn.htm (21.05.2012); http:iag.ess-darmstadt.detypo3wampindex.php?id:56 (30.05.2012). 21 Por. Jahresbericht 2010, Darmstadt 2011; www.deutsches-polen-institut.de. 22 http:www.krakowiakev.de (20.05.2012). 23 http:www.salonik.de2-0-Unsere;Ziele.html (20.05.2012). 24 http:magazynzarys.blogspot.de (21.05.2012).

220

Raporty

cego z Warszawy pianiste Macieja ukaszczyka, kto przez pochodza ry do dzis mu przewodniczy, organizuje regularne koncerty kameralne, kursy mistrzowskie oraz konkursy. Dziaa w nim kilku Polako w 25. wiatecznej Pomocy Nalez y jeszcze wymienic darmstadzki sztab Wielkiej Orkiestry S (WOSP). W 2012 r. podczas kwesty zebra 6002 euro, co dao mu pierwsze miejsce zany z akcja ws ro d wszystkich sztabo w Orkiestry w Niemczech. Wieczo r kulturalny zwia dzy poa czony z wyste pami muzycznymi, licytacja i pokazem mody zbierania pienie ga wielu ludzi 26. przycia

PRZEPYW INFORMACJI, MASS MEDIA oso cych po polsku W Darmstadt istnieje wiele moz liwos ci komunikowania sie b mo wia . W czasach Internetu komunikacja ta staje sie coraz atwiejsza. lub zainteresowanych Polska c istnieja ca od pocza tku 2012 r. lokalna strona darmstadt.pl, Najnowszym projektem jest wie wny cel to nazywana regionalnym polsko-niemieckim portalem internetowym 27. Jej go trzgrupowa integracja i informacja: W zaoz wewna eniu miejsce to ma byc centrum Polako , ale pragna byc informacji i komunikowania sie w, kto rzy wybrali emigracje razem 28. sie tu lokalne przedsie biorstwa polskie, sa tez Reklamuja informacje o spotkaniach pkowe, czyli s towanie i imprezach oraz ogoszenia w sprawie pracy. Na tzw. pe wie cznego okresu istnienia przyszo do polskiej restauracji w Darmstadt okoo 100 trzymiesie czonkiem redakcji czasopisma Twoje Miasto, kto re oso b 29. Organizator tej strony jest tez cznika wychodzi od 2009 r. i kierowane jest do Polako w w regionie. Siedziba dwumiesie w Darmstadt 30. Jako go wne zadanie redakcja (nakad: 7500 egzemplarzy) mies ci sie wskazuje: Twoje Miasto ma na celu pomagac Wam w sprawach codziennych, odpowiadac s kaja ce Was problemy, informowac na najcze ciej zadawane pytania, reagowac na ne cych pos o wydarzeniach w regionie oraz przedstawiac ciekawych ludzi z yja ro d nas 31. c typowym polonijnym informatorem. Najwaz Czasopismo jest wie niejsze drogi dystrybucyj sie msze polskie, oraz ne to darmowe rozdawnictwo przed kos cioami, w kto rych odbywaja okoo 20 stron, z kto poprzez sklepy polskie. Poszczego lne numery licza rych 4 zajmuja do lokalnych darmsztadzkich i regionalnych reklamy. Blisko poowa artykuo w odnosi sie realio w. Inne ponadregionalne tytuy prasy polonijnej moz na nabywac w sklepie polskim lub na dworcu. aktywnos wyro polskie radio w Darmstadt. W ramach niekomercyjnego Duz a cia z nia sie sobote nadaje da Radio Darmstadt moz na suchac az trzech programo w polskich 32. W kaz
http:www.chopin-gesellschaft.deindex.html (22.05.2012). http: http:www.wosp-darmstadt.de (21.05.2012); M. Kochan ski, W Darmstadt sie grao ... i sie uzbierao, Moje Miasto 4 (2012), nr 15, s. 4. 27 http:www.darmstadt.pl (21.05.2012). 28 Tamz e. 29 http:darmstadt.plnieuwsipepkoweipepkowe.html (21.05.2012). 30 Twoje Miasto 4 (2012), nr 15, informacja o nakadzie w nago wku. 31 http:www.twojemiasto.eu (21.05.2012). 32 http: www.radiodarmstadt.de redaktionen-sendungen internationaleredaktion.html (21.05.2012).
25 26

Raporty

221

33. Radio Bigos, prowadzone przez znanego w regionie moderatora i DJ-a Elika Plichte 34 s na Radio Karolinka 35. jest czas na Radio Misch-Masch , a w co druga rode W niedziele gu programo O zasie w mao wiadomo. Na terenie Darmstadt moz na je odbierac poprzez , ale wie kszos gach polskoje zycznych antene c odbiorco w sucha go przez Internet. W kre c nie jest ono nastawione jedynie na w Darmstadt radio nie ma jednak wielu suchaczy, wie i pisza ludzie nie tylko dostarczanie regularnej informacji lokalnej; do redakcji dzwonia z caych Niemiec, lecz z caego s wiata. funkcje informacyjna speniaja ro Waz na wniez ro z ne listy mailingowe towarzystw oraz o aktualnych wydarzeniach zwia zanych z Polska Deutsches Polen-Institut, kto re informuja kultura . i polska

ZYKA POLSKIEGO NAUKA JE zyka polskiego nalez je zyka jako je zyka obcego oraz W nauczaniu je y odro z niac nauke zyka ojczystego. Nas interesuje przede wszystkim drugi aspekt. Od 1998 r. istnieje jako je w Darmstadt Deutsch-Polnischer Verein Die Brcke e.V. (Polsko-Niemieckie Stowarzyzyka polskiego jako ojczystego oraz zaje cia szenie Most). Jego celem jest nauka je zycznych i wieloje zycznych, jes edukacyjno-rozwojowe dla dzieci z rodzin polskoje li jednym zyko zyk polski 36. Obecnie okoo 30 dzieci w wieku od z je w uz ywanych w rodzinie jest je je zyka polskiego. Sa one podzielone na trzy 3 do 10 lat pobiera w stowarzyszeniu nauke grupy i nauczane przez dwie profesjonalnie wyksztacone polskie nauczycielki; raz na c pedagog prowadzi tez cia muzyczne. Wie kszos miesia zaje c dzieci pochodzi z rodzin mieszanych (w tym nie tylko polsko-niemieckich, lecz takz e takich, w kto rych wspo maz on z Meksyku, Afganistanu lub Hiszpanii). Staymi punktami w terminarzu sa kowie pochodza dzynarodowego spotkania choinkowe, w dniu s w. Mikoaja lub na Dzien Matki; podczas Mie dziaalnos Dnia Dziecka Die Brcke prezentuje swoja c na stoisku na darmsztadzkiej staro wce 37. od 2009 r. moz szczania na kursy je zyka Dzieci w wieku powyz ej lat 10 maja liwos c ucze polskiego prowadzone w jednej z lokalnych szko s rednich. Szkoa s rednia Lichtenbergschule je zyka polskiego w trzech grupach jako przedmiot nadobowia zkowy oferuje obecnie nauke szcza okoo 30 wykadany w godzinach popoudniowych. Na po toragodzinne lekcje ucze zyka polskiego dzieci w wieku od 11 do 16 lat. Podczas gdy pierwotnie zamierzano uczyc je zyka obcego, jak i ojczystego, szybko sie okazao, z zaro wno jako je e tylko nieliczni zainteresowani uczeniem sie polskiego od podstaw. W tej chwili prawie uczniowie sa ce lekcje polskiego pochodza z rodzin polskoje zycznych 38. wszystkie dzieci pobieraja
http:www.bigos.de.nr (21.05.2012). http:www.radiodarmstadt.deredaktionen-sendungeninternationaleredaktionmisch-masch-p olnisch.html (21.05.2012). 35 http:www.radiodarmstadt.deredaktionen-sendungeninternationaleredaktionkarolinka-polnisch.html (21.05.2012). 36 http:www.diebruecke-darmstadt.depolnisch unterrichtpl.html (21.05.2012). 37 kuje czonkowi stowarzyszenia, Agnieszce Siemasz-Kauzie. Za aktualne informacje dzie 38 Por. http:ls.cabacos.deSchuleProfilLeuchtturmschule-SprachenSprachenzentrumPolnisch K808.htm (21.05.2012).
33 34

222

Raporty

zyka polskiego moz jeszcze nauczyc Je na sie w Darmstadt na Uniwersytecie Technicznym cych sie ) 39. Na Uniwersytecie studiuje (cztery kursy, w semestrze letnim 2012 r. 57 ucza 40 je zyka polskiego tnie okoo 80 polskich studento od dawna moz na uczyc sie przecie w . Juz na kursach Uniwersytetu Ludowego. W programie na semestr zimowy 20112012 zaproponowano cztery kursy na ro z nych poziomach 41.

INFRASTRUKTURA GOSPODARCZO-HANDLOWA I RESTAURACJE zane z Polska i mieszkaja ce w Darmstadt maja ro Osoby zwia z ne moz liwos ci zaopat w produkty i artykuy polskie. Od 2006 r. istnieje may sklep polski (wczes rywania sie niej ski, tez polska kiebase , niedoste pna w sklepach by inny, s la may), kto ry sprzedaje typowa niemieckich, podobnie jak polski twaro g lub sodycze i alkohole. Centralnie pooz ony sklep tez odwiedzaja inni migranci i Niemcy 42. Was cicielka sklepu organizuje tez ro z nego rodzaju imprezy polonijne, np. polski karnawa, jest odpowiedzialna za polskie stoisko na Jarmarku wiatecznym i oferuje catering. Wyjechaa w 1987 r. z po nocnej Polski rodzina czekaa S ponad 30 lat na wyjazd do Niemiec. Pomimo przyznanego statutu przesiedlen ca i faktu, z e z kultura polska : z polskimi caa rodzina teraz mieszka w Niemczech, kobieta utoz samia sie delikatesami chciaabym przynies c kawaek polskiej kultury do Darmstadt. Sklep peni tez centrum informacji dla oso zycznych lez tu np. foldery polskich imprez lub role b polskoje a usugodawco w 43. oferta handlowa jest supermarket dziaaja cy w dzielnicy Drugim sklepem z polska s zamieszkaej w duz ej cze ci przez migranto w, kto ry wprawdzie przede wszystkim oferuje produkty rosyjskie. Jednak moz na tu takz e nabyc podstawowe artykuy z ywnos ciowe z Polski cych w okolicy Polako zrobic z czego korzysta niemao mieszkaja w, zwaszcza gdy chca ksze zakupy 44. Trzecim sposobem nabycia polskich towaro w jest kupno, zwaszcza wie cego w kaz sobote przez Darmstadt samochodu wyrobo w masarskich, wprost z jez dz a da cej w wielu krajach dostawczego; nalez y on do firmy z Nadrenii Po nocnej-Westfalii, dziaaja oznakowane napisem Schlesische Spezialitten (specjalnos federacji. Samochody sa ci skie), co jest pozostaos z czaso s la cia w, kiedy to w latach 80. i 90. migranci z Polski pozostac albo nie chcieli przyznawac starali sie niezauwaz eni, nie odwaz ali sie do swoich sie polskich korzeni. W kaz dym razie przed samochodami dostawczymi w soboty ustawiaja cych sie tylko amana polszczyzna , kolejki ludzi starych i modych, niekiedy posuguja cych po polsku, a bywa z cych bardzo dobrze 45. czasami wcale nie mo wia e mo wia
kuje Barbarze Stolarczyk (korespondencja z dnia 23.05.2012 r.), po r.takz Za informacje dzie e http:www.spz.tu-darmstadt.dekursesprachenangebotepolnischpolnisch.de.jsp (21.05.2012). 40 W semestrach zimowych od 2008 do 2012 r. byo od 79 do 82 studento w z Polski. Za dane kuje rzecznikowi prasowemu Technicznego Uniwersytetu (korespondencja z dnia 25.04.2012 r.). dzie 41 Volkshochschule Darmstadt, Programm September 2011-Februar 2012, Darmstadt 2011, s. 71, http:194.127.205.10vhsProgramm211.pdf. 42 http:www.watras.deindex.html (21.05.2012). 43 te z wypracowania powstaego w ramach seminarium Die vergessene Informacje zaczerpnie Minderheit? Polen in Deutschland seit 1939 na TU Darmstadt, autorki: Mirjana Topic , Jan Willing, d tez Hanna Berger (sta cytat). 44 http:www.mixmarkt.dedemarktkontakt.php?filial:53 (21.05.2012). 45 w Dlmen, w po http:www.gollys.destart.htm (21 V 2012). Siedziba firmy znajduje sie nocno-zachodniej Nadrenii-Westfalii.
39

Raporty

223

Od 2010 r. istnieje w Darmstadt restauracja polska. Szyld nad wejs ciem gosi: Restaurant Grnberg. Zielona Go ra. Deutsche & Polnische Spezialitten (Restauracja Grnca z Zielonej berg. Zielona Go ra. Niemieckie & Polskie Specjalnos ci). Was cicielka pochodza starszymi osobami, Go ry od kon ca lat 90. mieszka w Niemczech, najpierw opiekowaa sie na prowadzenie lokalu gastropotem pracowaa na budowie, wreszcie zdecydowaa sie nomicznego. Pooz ona w mniej atrakcyjnej dzielnicy przemysowo-mieszkalnej restauracja polska kuchnie . Osoby odwiedzaja ce lokal miay oferuje przede wszystkim tradycyjna w bardzo dobrym nastroju. Potrawy byy pozytywne wraz enia: Opus ciys my restauracje , z ta 46. Wydaje sie e bardzo smaczne i obfite (...). Kelnerka zawsze bya us miechnie restauracja zaczyna funkcjonowac jako centrum spotkan darmsztadzkich Polako w. Innym do centrum spotkan towarzyskich jest bar Libero, gdzie imprezy przy polskim piwie trwaja towanie Walentynek 47. po z na; np. w lutym 2012 r. zaprasza na s wie Do polonijnej infrastruktury gospodarczej zaliczyc nalez aoby ro wniez usugodawco w ze je zyka polskiego. Dotyczy to np. prawniko znajomos cia w. Wprawdzie w samym Darmstadt nie ma takiego prawnika, ale w najbliz szej okolicy oraz we Frankfurcie jest ich kilku. sie oni takz zycznej i cze sto prowadza sprawy sa dowe Reklamuja e w prasie polskoje zycznych. Istnieje tez miejscowych oso b polskoje w Darmstadt firma doradztwa finan w pomocy dla Polako sowo-prawnego, kto ra specjalizuje sie w, np. przy rejestrowaniu dowych 48. dziaalnos ci gospodarczej lub wypenieniu formularzy urze zyka niemieckiego, tym mniej waz argument Im jednak lepsza znajomos c je ny staje sie zykowy przy wyborze usugodawcy. Z rozmo cymi je w z migrantami z Polski mieszkaja tku che tnie chodzili do lekarzy mo cych po polsku, w Darmstadt wynika np., z e na pocza wia kompetencje lub sympatia natomiast po pewnym czasie waz niejszym kryterium stay sie polskoje zyczni lekarze specjalizuja cy sie w pediatrii, lekarza. O ile wiem, w Darmstadt sa ca je zyk polski stomatologii, okulistyce, ginekologii oraz medycynie ogo lnej, jest tez znaja psychoterapeutka, logopeda oraz pooz ne. dnymi usugodawcami sa tumacze przysie gli, z kto Szczego lnie waz nymi i niezbe rych zaro cy od dawna w Darmstadt migranci z Polski, pousug korzystaja wno mieszkaja cy zwaszcza niemieckiego tumaczenia starego polskiego dokumentu, jak i osoby trzebuja ce od niedawna lub sezonowo w regionie. Takich tumaczy aktywnie dziaaja cych przebywaja ciu 49. w mies cie i okolicy jest w tej chwili okoo pie

C DUSZPASTERSKA I ORGANIZACJA CZASU WOLNEGO DZIAALNOS

polskoje zyczne msze katolickie, W Darmstadt juz od czaso w powojennych odbyway sie przede wszystkim dla polskich displaced persons. W tej chwili odpowiedzialna za odc prawianie takich mszy jest Polska Misja Katolicja z pobliskiego Offenbach. Nie maja
Melisa Zukancic, Simone Brecht, Cindy Kinzel, Restaurant Grnberg, opracowanie powstae w ramach seminarium Die vergessene Minderheit? na TU Darmstadt, prowadzonego w latach 20102011. 47 http:www.facebook.compagesLibero274262972641396 (30.05.2012). 48 http:www.fsdarmstadt.defsplindex.html (21.05.2012). 49 http:www.polnisch-dolmetschen-und-uebersetzen.de; http:www.polnisch-fachuebersetzungen.de, http:www.von-schuttenbach.de (wszystkie 21.05.2012).
46

224

Raporty

wasnego kos cioa, Misja korzysta z Liebfrauenkirche, pooz onego w dzielnicy Bessungen. t Na coniedzielne msze przychodzi regularnie od 200 do 300 oso b; na mszach z okazji s wia tku stycznia zespo dy). Na brakuje nawet miejsc (na pocza Krakowiak s piewa tu kole cych w pobliz zorienpodstawie numero w rejestracyjnych samochodo w parkuja u moz na sie s towac , z e pewna cze c wiernych to pracownicy sezonowi zameldowani na stae w Polsce. Po sie jeszcze przed kos ze znajomymi lub mszy niekto rzy wierni zatrzymuja cioem, rozmawiaja z ro cy paczki do korzystaja z nych usug np. przed kos cioem staje samocho d zabieraja tez Polski, czasami pojawia sie sprzedaz artykuo w polskich. Ro z ne firmy i stowarzyszenia ulotki lub gazetki. Cze s cych w Darmstadt oso zycznych rozdaja c mieszkaja b polskoje szcza na msze niemieckie ba dz dz bardziej ucze z racji pooz enia kos cioa, ba dlatego, z e wola nowoczesny sposo b prowadzenia mszy 50. z Ciekawostka ycia polskiego w Darmstadt jest organizowany co roku polski turniej w 1996 r. Inicjatorem Polen Tennis-Cup jest tenisowy, kto ry po raz pierwszy odby sie laska darmstadzki stomatolog. Uczestnikami moga byc cznie cy z Go wya pochodza rnego S zane z Polska . Po turnieju naste puje osoby pochodzenia polskiego albo w inny sposo b zwia impreza taneczna 51.

CZENIE ZAKON
Ro z ne polskie inicjatywy w Darmstadt i okolicy poprzez zaangaz owanie w nie oso b (w kszos s zdecydowanej wie ci kobiet) zrzeszonych w rozmaitych organizacjach sa cis le ze soba zane. I tak np. przewodnicza ca Die Brcke dziaa tez zwia w Krakowiaku oraz kieruje P. Bya czonkini zarzadu SALONiku prowadzi takz e audycje darmstadzkim sztabem WOS . Jej tes radiowa c jest was cicielem firmy finansowo-prawnej i wydaje czasopismo Moje w organizowanie pomocy dla Miasto. Was cicielka sklepu polskiego zaangaz owaa sie zania powoduja powodzian pockich i sprzedaje swo j towar na festynie SALONiku. Te powia dos c duz y przepyw informacji o ro z nych imprezach lub inicjatywach, tak z e s rodowisko zycznych moz Polako w lub oso b polskoje na okres lic jako dos c dobrze zintegrowane. Nie g ludzi zaangaz przeszkadza temu fakt, z e kra owanych i zainteresowanych imprezami to Polacy z prawdziwego zdarzenia z narodowos polskimi jest ro z norodny: sa cia cznie polska , osoby z dwoma obywatelstwami lub urodzeni w Polsce ludzie posiadaja cy wya kszos paszport niemiecki, w wie ci przesiedlen cy, ale takz e Niemcy i przedstawiciele innych polskiego lub interesuja sie Polska . Polska dla nich narodowos ci, kto rzy nauczyli sie role i miec funkcjonuje na ro z nych paszczyznach, moz e penic bardzo ro z na ro z ne znaczenie ojczyzna lub abstrakcyjnym kro dla toz samos ci indywidualnej. Moz e byc sakralizowana lest katolicyzmu lub przykadem s wem literatury, ostoja rodkowo-wschodnio-europejskiej wielokulturowos ci. Prawie wszystkie wymienione darmsztadzkie organizacje i instytucje cechuje fakt, z e nie one zainteresowane zrzeszaniem sie w polskich organizacjach dachowych w Niemczech sa
Korzystaem z opracowania Christiana Kniessa, Fallbeispiel: Die polnische Messe in Darmstadt, przygotowanego na potrzeby mojego seminarium Die vergessene Minderheit? oraz z obserwacji znajomych. Por. takz e http:www.pmk-niemcy.eudegemeinden o.html (22.05.2012). 51 Na podstawie wypracowania Martina Zuccy, Der Polen-Tennis-Cup, przygotowanego na moje seminarium.
50

Raporty

225

tkiem Zarysu). Wynika to z obawy przed zawaszczeniem ich dziaalnos (z wyja ci w celach politycznych, ale tez z indywidualnego traktowania idei polskos ci. Niemniej niekto re czasami dotacje z Konsulatu Generalnego RP w Kolonii. organizacje otrzymuja W kaz dym razie polskie z ycie w Darmstadt, pomimo z e nie jest to tradycyjny cel z polskiej migracji, wydaje sie ywe i zro z nicowane, a nawet bardziej rozbudowane niz kszych miastach niemieckich. Z jednej strony wpywa na to zapewne fakt, z w innych, wie e ga osoby o ro Darmstadt lez y w gospodarczo silnym regionie, kto ry przycia z nym (nierzadko wyz szym) wyksztaceniu. W dodatku miasto jest na tyle mae, z e ludzie pochodzenia pre dzej czy po sie . Przez to od ponad polskiego lub zainteresowani Polska z niej spotykaja ciolecia Polacy w Darmstadt zacze li byc grupa , zajmuja ca coraz bardziej dziesie widoczna eksponowane miejsce w z yciu publicznym miasta. Peter Oliver Loew Darmstadt

ABSTRACT Darmstadt is not a classical destination of Polish migration to Germany but over the years has emerged as such in the Polish-German context on account of the Deutsches Polen-Institut grounded in 1980. Nevertheless, this city with a population of over 140.000 is a good example of the presence and functioning of Poles and speakers of Polish in Germany. The first part of the article deals with the question of the number of Poles or speakers of Polish since statistical data show a marked increase of these numbers in recent years. The second part discusses various aspects of the Polish presence in Darmstadt and its vicinity from societies, through shops and restaurants to the possibility of obtaining information on current developments. Darmstadt has quite a vibrant Polish life which is only partly addressed exclusively to the Polish community, while numerous initiatives are of a transnational character.

REKLAMA str 226

N AS Z E W YD A WNICTW A REKLAMA
INSTYTUT ZACHODNI ul. Mostowa 27, 61-854 Pozna tel. +61 852 28 54 fax +61 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan.pl

REKLAMA REKLAMA REKLAMA REKLAMA STR 114 str str 180 180

Piotr Eberhardt

MIGRACJE POLITYCZNE NA ZIEMIACH POLSKICH (1939-1950)

Prace Instytutu Zachodniego nr 85 Streszczenie w jzyku angielskim ISBN 978-83-61736-23-3 Pozna 2010, 264 ss. Cena 30 z W latach II wojny wiatowej oraz bezporednio po jej zakoczeniu ziemie polskie byy miejscem wielkich przymusowych przesiedle ludnoci cywilnej. Objy one cznie blisko 30 mln Polakw, Niemcw, ydw czy Ukraicw. Bezwzgldno zwycizcw kolejnych faz wojny powodowaa, e ludno, ktra nie odpowiadaa okrelonym kryteriom narodowociowym, religijnym czy klasowym, bya zmuszona opuci, czsto na zawsze, swoje strony ojczyste. Pomimo upywu wielu dziesicioleci kwestia ta ma nie tylko znaczenie poznawcze wci jest instrumentalnie wykorzystywana w polityce wewntrznej i midzynarodowej. Piotr Eberhardt w sposb krytyczny i erudycyjny przeprowadza analiz wielkich migracji politycznych, ktre przyjmoway form wysiedle, deportacji, wypdze, ucieczek czy repatriacji. Stara si okreli ich rozmiar, kierunki geograficzne, a take konsekwencje demograficzne i geopolityczne. Skomplikowane kwestie historyczne i demograficzne przekazane s jasno i przejrzycie. Autor, wykorzystujc obfity materia faktograficzny, wskazuje, kto by inicjatorem i gwnym sprawc polityki przesiedle. Liczne, znakomicie wykonane zestawienia liczbowe, mapki i ryciny pomagaj czytelnikowi zrozumie skal i przebieg opisywanych procesw.