D ZACHODNI PRZEGLA 2012, nr 4

MYROSLAV KASHCHUK Myroslav Kashchuk Lwo w

WYBORCZE PROTESTY NA UKRAINIE W 2004 ROKU Wyborcze protesty na Ukrainie w 2004 roku cych politycznych Pomaran czowa rewolucja bya jednym z najbardziej znacza trzni obserwatorzy wydarzen we Wschodniej Europie po rozpadzie ZSRR. Zewne poro wnywali wyborcze protesty na Ukrainie z 2004 r. do spektakularnych przeob rodkowej z przeomu lat 80. i 90. XX w., uwaz c, iz aja to, co raz en w Europie S w 1991 r., osia gne li troche po Ukrain com nie udao sie z niej. Andreas Lorek tek nowego okresu 1. twierdzi, iz pomaran czowa rewolucja znamionowaa pocza epoke Viktor Stepanenko pisa: pomaran czowa rewolucja znamionowaa nowa w rozwoju spoeczen stwa ukrain skiego i okres laa koniec poprzedniej politycznej epoki radzieckiego hybrydalnego systemu 2. Adrian Karatnycky utrzymywa, iz pomaran czowa rewolucja bya nowym punktem przeomowym w postkomunisciem w strone Zachodu tycznej historii Europy Wschodniej, sejsmicznym przesunie w serii zwycie stw siy w geopolityce regionu. Ukrain ska rewolucja bya ostatnia grzech i w Czechosowacji w po narodu w Polsce, na We z nych latach 80. XX w. i dos c niedawno w Serbii i Gruzji 3. c kszos trznych obserwatoro Pie lat po z niej wie c zewne w unikaa juz okres lenia rewolucja w odniesieniu do wyborczych protesto w na Ukrainie z 2004 r., a jez eli mo wiono o niej, to tylko w negatywnym konteks cie 4. Poniewaz ws pomaran czowa rewolucja wywoaa olbrzymie zainteresowanie Ukraina ro d
1 A. Lorek, Polands Role in the Development of an Eastern Dimension of the European Union, Norderstedt 2006, s. 34. 2 V. Stepanenko, How Ukrainians view their Orange Revolution: public opinion and the national peculiarities of citizenry political activities, Demokratizatsiya: The Journal of Post-Soviet Democratization vol. 13, nr 4, 2005, s. 595-618. 3 A. Karat nycky, Ukraines Orange Revolution, Foreign Affairs vol. 84, nr 2, 2005, s. 35-52. 4 Zob. A. Krushel nycky, Orange Revolution implodes to leave a nation in despair, The Independent 21.10.2008; R. Skaff, The end of the Orange Revolution, Centre for Research on Globalisation, 24.10.2008; A. Eberhardt, Rewolucja, kto rej nie byo: bilans pie ciolecia pomaran czowej Ukrainy, Warszawa 2009; B. Harasymiw, Ukraines Orange Revolution and why it fizzled, paper prepared for presentation to the annual meeting of the Canadian Political Science Association at the 76th Congress of the Humanities and Social Sciences, Saskatoon, 1.06.2007.

156

Myroslav Kashchuk

dzynarodowej, celem niniejszego artykuu jest analiza tego niespoecznos ci mie zwykego wydarzenia w konteks cie przeobraz en spoeczno-politycznych, jakie za soba rewolucje. niosa CZESNE OBLICZE REWOLUCJI WSPO cia rewolucja w morzu Pro ba znalezienia wspo lnego mianownika dla poje definicji i quasi-definicji wypracowanych przez ro z norodnych teoretyko w funkcych wspo cza wiele trudnos cjonuja czes nie w naukach humanistycznych nastre ci. Problem polega na tym, iz ro z nie definiowane rewolucje wybuchay w caej historii c sie w bardziej szczego ludzkos ci. Nie wdaja owe rozwaz ania na temat etymologii, y wskazac , iz nie ma rewolucji bez rozwoju i badan nad zjawiskiem rewolucji 5, nalez cych przemian spoeczno-politycznych, bez powszechnego ruchu spoeczznacza do s nego, bez ideologii i bez odwoania sie rodko w pozaprawnych czy przemocy 6. dzynarodowa nie dos W erze pozimnowojennej spoecznos c mie wiadczya ani jednej rewolucji, kto ra speniaaby wszystkie powyz sze kryteria. Niemniej jednak masowe protesty przeciwko faszerstwom wyborczym na Ukrainie pod koniec 2004 r. zostay okres lone jako rewolucja. Pomaran czowa rewolucja na Ukrainie nie dzynarodowej, poniewaz bya niczym nadzwyczajnym na arenie mie nalez aa do do masowych protesto tzw. kolorowych rewolucji. Termin ten odnosi sie w, pstwie kto cia od wadzy skorumpowanych i autow naste rych doszo do odsunie kratycznych elit politycznych poprzez demokratyczne s rodki perswazji, tj. bez przemocy 7. Rewolucje takie miay miejsce w Serbii w 2000 r., w Gruzji w 2003 r., c powyz na Ukrainie w 2004 r. i w Kirgistanie w 2005 r. Maja sze na uwadze, zadanie naste puja cych pytan stosowne wydaje sie : Czym bya pomaran czowa ? Jez rewolucja? Czy w ogo le bya rewolucja eli tak, to czy bya przeomowym momentem w demokratyzacji kraju i budowie pan stwowos ci ukrain skiej? cie wadzy w wyniku W dziejach rewolucja jako idea legitymizowaa obje sytuacje dla ambitnych osobowos zastosowania przemocy. Stwarzaa dogodna ci, y wadzy za wszelka cene i mogy przedstawic kto re pragne organizowany przez nie zamach stanu w kategoriach rewolucji walki z niesprawiedliwym systemem pstwie rozpadu bloku wschodniego spoeczno-politycznym. Kiedy w 1991 r. w naste doszo do triumfu liberalnej demokracji, idea rewolucji stracia na znaczeniu i zostaa wyparta przez nowe teoretyczne koncepcje. W s wiecie zbudowanym na zasadach liberalizmu nie byo miejsca na pozaprawne dziaania i przemoc.
cia i teorii rewolucji zob.: P. Sztom pka, Socjologia: analiza spoeczen Szerzej na temat poje stwa, Krako w 2003, s. 539-551; tenz e, Socjologia zmian spoecznych, Krako w 2005, s. 279-295. 6 C. H. Fairbanks, Revolution reconsidered, Journal of Democracy vol. 18, nr 1, 2007, s. 42-57. 7 Beachin, A. Polese, Introduction: Whats in a colour? w: D. O Beachin, A. Polese (eds.), D. O The Colour Revolutions in the Former Soviet Republics: Successes and Failures, Abingdon 2010, s. 1-3.
5

Wyborcze protesty na Ukrainie w 2004 roku

157

Liberaowie bowiem wychodzili z zaoz enia, iz wspo zalez nos c gospodarcza, dze ksztatuja wie zy mie dzynarodowe i przyczyniaja sie do rozprzehandel i pienia demokratycznych zasad. Demokracje natomiast nie walcza ze soba , strzenienia sie sie rza dami prawa i przejrzystos systemu 8. poniewaz charakteryzuja cia nowa teoretyczna W dobie liberalizmu w miejsce rewolucji pojawia sie koncepcja przejs cie do demokracji. Samuel Huntington uwaz a, iz fale demokratyzacji jako przejs cia od systemu niedemokratycznego do demokratycznego od XIX w. Fala demokratyzacji w XXI w. ro od wszystkich notuje sie z ni sie piy zmiany w polityce zewne trznych aktoro poprzednich tym, iz nasta w (...), ce przesunie cie w polityce zagranicznej USA w kierunku obrony praw znacza czowieka od 1974 roku 9. a decyzje o stworzeniu W 1983 r. administracja prezydenta Reagana podje organizacji National Endowment for Democracy (NED), kto rej celem miao byc wspieranie demokratycznych instytucji w pan stwach trzecich poprzez szkolenie dzania grantami finansowymi. Organizacja ludzi w zakresie zasad demokracji i zarza , kto ta bya swego rodzaju fundacja ra przekazywaa s rodki finansowe amedowym, rykan skim organizacjom pozarza m.in.: National Democratic Institute for International Affairs (NDI), International Republican Institute (IRI), International Foundation for Electoral Systems (IFES), International Research and Exchange Board (IREX), Freedom House 10. Instytucje te z kolei przydzielay dze innym organizacjom, dziaaja cym na terytorium pan pienia stw trzecich, przy dowy status. czym zachowyway nadal wiarygodnos c ze wzgledu na swo j pozarza Allen Weinstein, pierwszy dyrektor NED, dziaalnos c amerykan skich organizacji dowych scharakteryzowa w 1991 r. w naste puja cy sposo pozarza b: wiele z naszej obecnej dziaalnos ci CIA wykonywao skrycie 25 lat temu 11. Oznaczao to, dowe stanowiy emanacje intereso iz organizacje pozarza w narodowych USA, poniewaz ich przetrwanie i dziaalnos c w duz ej mierze zalez ay od pomocy administracji amerykan skiej. Instytucje te suz yy penetracji pan stw trzecich poprzez prowadzenie ro z nego rodzaju szkolen , dostarczanie s rodko w finansowych, pomocy technicznej, materiao w edukacyjnych i wszystkiego co byo potrzebne dowych, do funkcjonowania okres lonych partii politycznych, organizacji pozarza zko ugrupowan studenckich, zwia w zawodowych, rucho w dysydenckich i s rodko w 12 masowego przekazu . dzynarodowej Wiarygodnos c dziaan wskazanych instytucji na arenie mie ce wzmacnia takz e fakt, iz byy one przedstawiane jako wysiki zmierzaja
D. Reiter, A. C. Stam, Democracies at war, New Jersey 2002, s. 86-88. S. P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa 1995, s. 54. 10 Y. Beigbeder, International Monitoring of Plebiscites, Referenda and National Elections: Self Determination and Transition to Democracy, Dordrecht 1994, s. 275-288. 11 Cyt. za: G. Sussman, Branding democracy: U.S. Regime Change in Post-Soviet Eastern Europe, New York 2010, s. 45. 12 W. Blum, Rogue State: A Guide to the Worlds only Superpower, London 2006, s. 238-243.
8 9

158

Myroslav Kashchuk

w kierunku budowy spoeczen stwa obywatelskiego. Koncepcja spoeczen stwa obywatelskiego, rozwijana przez staroz ytnych rzymskich i greckich filozofo w, nie pia bya popularna w XX w. Odz ya jednak na nowo po upadku ZSRR, kiedy nasta trzsystemowych w pan potrzeba demokratyzacji i wywoania zmian wewna stwach niedemokratycznych. zanie intereso spoeczen Powia w narodowych US z budowa stwa obywatels skiego i demokratyzacja wiadczyo o tym, iz w erze pozimnowojennej to, co sie trz pan dziao mie dzy dziao wewna stw, byo nie mniej waz ne niz to, co sie ciolecia badacze stosunko dzynarodowych zajmowapan stwami. Przez dziesie w mie go dzy pan li sie wnie stosunkami mie stwami go wnymi aktorami na arenie dzynarodowej. Tymczasem w latach 90. XX w. o transformacji systemu mie dzy pan s wiatowego decydoway nie tyle stosunki mie stwami, ile zmiany doj13 ce wewna trz pan rzewaja stw . tej w naste pstwie zamacho W przyje w z 11 wrzes nia 2001 r. Narodowej Strategii uznano za narze dzie suz ce do walki Bezpieczen stwa USA demokratyzacje a z terroryzmem i promocji pokoju 14. Demokratyzacja jako geopolityczna strategia jedynego supermocarstwa s wiatowego moga byc realizowana wedug dwo ch demokracji (democracy scenariuszy. Pierwszy z nich, zwany promocja promotion), zakada, iz impuls przeobraz en i rozwoju demokratycznego pochodzi dzie z zewna trz. Taka odgo pia w Afganistanie be rna demokratyzacja nasta w 2001 r. i w Iraku dwa lata po z niej 15. Drugi scenariusz, zwany wspieraniem od poprzedniego tym, iz demokracji (democracy assistance), ro z ni sie inicjatywa trz, przy czym pomoc pyna ca rozwoju demokratycznego pochodzia od wewna trz miaa wesprzec ce wewne trzne wysiki na rzecz budowy z zewna juz istnieja demokracji i spoeczen stwa obywatelskiego 16. dowych w tzw. Stopien zaangaz owania amerykan skich organizacji pozarza wspieranie demokracji w pan stwach niedemokratycznych by uzalez niony od rodzaju relacji z USA. Przykadowo, rez im Islama Karimowa w Uzbekistanie uchodzi za jeden z najbardziej autokratycznych na obszarze byego ZSRR ze du na poddawanie ustawicznym represjom islamskich grup opozycyjnych. wzgle Niemniej jednak dla Amerykano w Karimow by waz nym sojusznikiem w walce pni im baze wojskowa konieczna do dostarczania z terroryzmem, poniewaz udoste 17 zaopatrzenia dla si antyterrorystycznej koalicji w Afganistanie . Podobnie byo cy prezydent Hejdar Alijew przekaza wadze w Azerbejdz anie. W 2003 r. odchodza swojemu synowi Ilhamowi w sposo b, kto ry narusza standardy wyboro w demoA. D. Rotfeld, Dokad zmierza s wiat?: determinanty zmian w systemie mie dzynarodowym, w: A. D. Rotfeld (red.), Dokad zmierza s wiat?, Warszawa 2008, s. 11-16. 14 J. Snyder, One world, rival theories, Foreign Policy nr 145, 2004, s. 57. 15 A. Etzioni, Security First: for a Muscular, Moral Foreign Policy, New Haven 2007, s. 19-35. 16 K. F. F. Quigley, For Democracys Sake: Foundations and Democracy Assistance in Central Europe, Washington 1997, s. 9. 17 M. Bowker, Russia, America and the Islamic World, Burlington 2007, s. 150-154.
13

Wyborcze protesty na Ukrainie w 2004 roku

159

kratycznych. Pomimo to administracja prezydenta Georga W. Busha uznaa za prawowitego prezydenta ze wzgle du na jego lojalnos spadkobierce c wobec intereso w USA w regionie Morza Kaspijskiego 18.
TRZNE I WEWNE TRZNE UWARUNKOWANIA ZEWNE W NA UKRAINIE WYBORCZYCH PROTESTO

wszy od 2000 r. administracja amerykan Pocza ska coraz bardziej nie zgadzaa z polityka niekto sie rych pan stw postradzieckich, szczego lnie Federacji Rosyjskiej, pogorszyy, kiedy Ukrainy i Biaorusi. Relacje Ukraina-USA gwatownie sie o sprzedaz amerykan skie suz by specjalne oskarz yy prezydenta L. Kuczme Saddamowi Husajnowi nowoczesnych zestawo w przeciwlotniczych Kolczuga. cia zaproszenia dla Kuczmy na szczyt Wywoany tym skandal by powodem cofnie c NATO w Pradze w 2002 r. Prezydent mimo to przyby na szczyt, lecz musia zaja dzie z powodu uporza dkowania delegato ostatnie miejsce w rze w wedug alfabetu cej, po raz pierwszy w historii tej organizacji 19. Co wie francuskiego, co zdarzyo sie strona amerykan ska postanowia dokonac rewizji swojej polityki wobec Ukrainy 20. dem Ukrainy Chociaz zmiana nastawienia administracji amerykan skiej wzgle trznym w przededniu pomaran bya waz nym czynnikiem zewne czowej rewolucji, c o wiele waz niejsze byy jednak nastroje w spoeczen stwie ukrain skim, a wie trzne. Edmund Wnuk-Lipin czynniki wewne ski uwaz a, iz radykalna zmiana spo sie na siebie korzystny splot czynniko eczna zachodzi wo wczas, gdy naoz a w trznych oraz czynniki wewne trzne, dzie ki kto zewne rym zmiana moz e byc zaini ksztat zaro cjowana i kto re takz e nadaja wno przebiegowi zmiany spoecznej, jak cemu z niej adowi spoeczno-politycznemu 21. i wyrastaja dzynarodowej zbiega sie w czasie z utrata Dyskredytacja Kuczmy na arenie mie trz pan przez niego autorytetu wewna stwa. Wczes niejsze wykroczenia i naruszenia do w poro praw czowieka za jego rza w byy bahostka wnaniu z tym, co zostao ujawnione w listopadzie 2000 r. Na jednym z posiedzen parlamentu Oeksandr Moroz przedstawi zapisy rozmo w prowadzonych w gabinecie Kuczmy, kto re zay administracje prezydenta z naste puja cymi przeste pstwami: nielegalny wia , sfaszowanie wyboro handel bronia w prezydenckich w 1999 r., przes ladowanie
C. Leech, Crude Interventions: the US, Oil and the New World (dis)Order, London 2006, s. 69-76. 19 M. R. Freire, The Russian Federation and the CIS, w: E. A. Kolodziej, R. E. Kanet (eds.), From Superpower to Besieged Global Power: Restoring World Order after the Failure of the Bush Doctrine, Athens 2008, s. 165. 20 I. Jeffries, The Countries of the Former Soviet Union at the Turn of the Twenty-First Century: the Baltic and European States in Transition, London 2004, s. 96-98. 21 E. Wnuk-Lipi n ski, Etyczne spoeczen stwo obywatelskie a upadek komunizmu i przejs cie do demokracji, w: B. W. Mach, E. Wnuk-Lipin ski (red.), O zyciu publicznym, kulturze i innych sprawach, Warszawa 2007, s. 21.
18

160

Myroslav Kashchuk

niezalez nych dziennikarzy, korupcja na wysokim szczeblu wadzy, manipulacja dzanie mieniem publicznym, s ledztwami, naduz ycie wadzy i niekorzystne rozporza przemoc w stosunku do polityko w i dziennikarzy (zabo jstwo Georgija Gongadze) 22. Chociaz nie udowodniono winy najwyz szych dostojniko w pan stwowych, a autentycznos c nagran nie zostaa potwierdzona, samo ujawnienie tas m skonio do wszcze cia procedury impeachmentu, stworzenia ruchu antyprezydencopozycje cia akcji zbierania podpiso kiego Ukraina bez Kuczmy, podje w pod wnioskiem aden z cia Kuczmy od wadzy 23. Z o przeprowadzenie referendum i da en do odsunie z powyz szych celo w nie zosta zrealizowany z kilku powodo w. Po pierwsze, ukrain skiej opozycji z 2000 r. brakowao jednos ci, zorganizowania i charyzmatycz jedynie z trzech partii: Ojczyzna (Julia nego przywo dcy. Opozycja skadaa sie Tymoszenko), Socjalistyczna Partia Ukrainy (Oeksandr Moroz) i Komunistyczna Partia Ukrainy (Petro Symonenko) 24. O ile dwie pierwsze partie wspieray demonstracje antyprezydenckie, to ostatnia widziaa w ruchu antyprezydenckim amery sprawe powio juz cy kan ski spisek, kto ry na dobra d sie w Serbii kilka miesie c do przeje cia wadzy przez prozachodnie siy polityczne. wczes niej, doprowadzaja W przypadku Ukrainy nie do kon ca wiadomo byo, kto reprezentowa te siy. Wiktor Juszczenko przez cay czas trwania masowych protesto w (grudzien 2000-marzec cej, 2001) zajmowa stanowisko premiera i by lojalny wobec Kuczmy. Co wie i przewodnicza cym parlamentu Iwanem Pluszczem Juszczenko wespo z Kuczma pia demonstranto c ich faszystami 25. wystosowali list, kto ry pote w, nazywaja Po drugie, masowe protesty nie s wiadczyy o rozwoju spoeczen stwa obywatelskiego na Ukrainie. Chociaz niekto rzy badacze dla udowodnienia przeciwnej opinii na liczbe 28 tys. organizacji pozarza dowych zarejestrowanych na powoywali sie Ukrainie w przededniu akcji Ukraina bez Kuczmy, to jednak udzia Ukrain co w ci dziaania demonstranto w w tych organizacjach by znikomy 26. W rzeczywistos c dziwnego, iz byy chaotyczne i nieskoordynowane. Nic wie ulegli oni prowokapienia stumione i rozpe dzone przez siy cjom i zostali aresztowani, a ich wysta milicji 27.
22 T. Kuzio, Oligarchs, tapes and oranges: Kuchmagate to the Orange Revolution, Journal of Communist Studies and Transition Politics vol. 23, nr 1, 2007, s. 30-56. 23 E. A. Miller, To Balance or Not to Balance: Alignment Theory and the Commonwealth of Independent States, Burlington 2006, s. 115-139. 24 A. Polese, Ukraine 1991-2006: Where Have All the Communists Gone? w: U. Backers, P. Moreau (eds.), Communist and Post-Communist Parties in Europe, Irvine 2008, s. 371-385. 25 T. Kuzio, Ukraines Orange Revolution: the opositions road to success, Journal of Democracy vol. 16, nr 22005, s. 117-130. 26 N. Kolybashkina, Reaching the equilibrium? State third sector partnership in social services provision: A case study analysis of current policies in England and Ukraine, paper prepared for 6th ISTR international conference: Contesting Citizenship and Civil Society in a Divided World, Toronto, 11-14.07.2004. 27 A. Aslund, The ancien rgime: Kuchma and the oligarchs, w: A. Aslund, M. McFaul (eds.), Revolution in Orange: the Origins of Ukraines Democratic Breakthrough, Washington 2006, s. 14-17.

Wyborcze protesty na Ukrainie w 2004 roku

161

urze du poza cyklem wyborPo trzecie, opozycja pro bowaa pozbawic Kuczme c w okresie, kiedy rez czym, a wie im polityczny nie by osabiony wskutek cie od wadzy prezydenta, kto potencjalnej zmiany elity politycznej. Odsunie ry swoja druga kadencje , byo niezmiernie trudnym zaledwie rok wczes niej rozpocza zadaniem 28. zaledwie Po czwarte, antyprezydenckie manifestacje na Ukrainie zdarzyy sie ce po upadku rez dwa miesia imu Miloevicia w Serbii. By to zbyt kro tki okres, aby dowe przeje y dos Genea ukrain skie organizacje pozarza wiadczenie i doktryne w bez przemocy. Idee Sharpa wywary ogromny Sharpa 29 o organizowaniu protesto wpyw na zachowanie serbskiej opozycji, a szczego lnie na studenckie ugrupowanie role w obaleniu Miloevicia. Dopiero po Otpor, kto re odegrao kluczowa ce za nimi amerykan odniesieniu sukcesu aktywis ci Otporu i stoja skie NGOs zaczeli koncentrowac swoja dziaalnos c na innych rez imach autokratycznych 30. W przypadku Ukrainy opozycja syszaa o wydarzeniach serbskich, ale nie miaa dos wiadczenia w koordynacji masowych protesto w. Dopiero spoeczna edukacja moga byc kluczem do sukcesu 31. Kiedy w 2004 r. na Ukrainie doszo do wybuchu nowych masowych protesto w, powszechnie znanych jako pomaran czowa rewolucja, na scenie politycznej Ukrainy cych zmian. Po zakon doszo do wielu znacza czeniu antyprezydenckich demon z penienia funkcji premiera, stracji w 2001 r. Kuczma zwolni Juszczenke c tym samym lidera ukrain kreuja skiej opozycji. W tym samym roku z inicjatywy spotkanie przedstawicieli dziesie ciu partii opozycyjnych NDI w Polsce odbyo sie ki temu forum dyskusyjnemu moz kooperacja ro Ukrainy. Dzie liwa staa sie z norodnych partii w celu obalenia rez imu Kuczmy. Wydarzenie to byo uwaz ane za nieoficjalne narodziny wyborczego bloku Wiktora Juszczenki Nasza Ukraina i zjednoczonej opozycji z jednym kandydatem na przyszego prezydenta 32. Wysiki partii opozycyjnych zostay nagrodzone juz w 2002 r., kiedy w wyborach par28 osabione w okresie wyborczym, kiedy Mark Beissinger uwaz a, iz wszystkie rez imy polityczne sa zabiegac wewne trzna i zewne trzna . Co wie cej, wybory przycia gaja po raz kolejny musza o legitymizacje spoecznos dzynarodowej. Zob. M. R. Beissinger, Structure and example in modular uwage ci mie political phenomena: the diffusion of BulldozerRoseOrangeTulip revolutions, Perspective on Politics vol. 5, nr 2, 2007, s. 259-276. 29 Gene Sharp amerykan ski politolog, znany ze swoich prac na temat organizowania protesto w , iz bez przemocy, tj. bezkrwawych rewolucji. Uwaz a sie jego idee legy u podstaw kolorowych rewolucji dowych i antyprezydenckich demonstracji na s i innych antyrza wiecie. Zob. G. Sharp, From Dictatorship to Democracy: a Conceptual Framework for Liberation, Boston 2003. 30 V. K. Fouskas, B. Gkay, The New American Imperialism: Bushs War on Terror and Blood for Oil, Westport 2005, s. 211-213. 31 J. T. Checkel, The constructivist turn in international relations theory, World Politics vol. 50, nr 2, 1998, s. 324-348. 32 M. Bader, Against all Odds: Aiding Political Parties in Georgia and Ukraine, Amsterdam 2010, s. 116-118.

162

Myroslav Kashchuk

cznie 156 miejsc w Radzie Najwyz lamentarnych siy opozycyjne zdobyy a szej 33 Ukrainy . z Wybuch rewolucji ro z w Gruzji w 2003 r. by pote nym impulsem dla intensyfikacji dziaalnos ci opozycyjnej na Ukrainie. To, z e antyprezydencka akcja Ukraina bez Kuczmy poniosa fiasko, nie oznaczao bynajmniej, iz w pan stwie pi spoeczny i polityczny bezruch. Wre cz przeciwnie, Ukraina bya arena nasta maych, ale nieustannych protesto w obywatelskich pod hasem Powstan Ukraiy sie takie organizacje pozarza dowe, no 34. To w ramach tych protesto w rozwine cej, protesty te stworzyy jak Czysta Ukraina, Znaju czy Pora. Co wie szkoleniowa , daja ca moz platforme liwos c korzystania z dos wiadczenia zagraniczdowych. nych organizacji pozarza Stephen Nix, przedstawiciel International Republican Institute (IRI) na Ukrai sama wiedze , co nie, przyzna, iz jego organizacja przekazywaa Ukrain com te politycznym aktywistom w Serbii i Gruzji. Nie bya to zwyka teoria, poniewaz IRI zagranicznych wycieczek dawaa takz e wskazo wki praktyczne poprzez organizacje studyjnych i szkolen dla trenero w. Po odbyciu szkolen wszyscy nowi trenerzy juz c ich, jak pracowali z wolontariuszami i modziez a na terytorium Ukrainy, ucza informowac i mobilizowac spoeczen stwo, jak wspo pracowac z mediami, jak dziaalnos reagowac na prowokacje, jak komunikowac i koordynowac swoja c , jak mogo, iz w wypadku aresztowania etc. 35 Wydawac by sie metod zachowywac sie na seminariach organizowanych wspierania demokracji nie moz na byo nauczyc sie pod uwage to, iz w hotelach. Niemniej jednak, kiedy wez mie sie IRI bya jedna dowych wspo cych z ukrain z wielu organizacji pozarza pracuja skimi siami opozycyjnymi, a takz e fakt, iz w przededniu pomaran czowej rewolucji administracja amerykan ska przekazaa 65 mln USD na wspieranie demokracji na Ukrainie, to to, z zrozumiae staje sie e dziaalnos c powyz szych organizacji nie moga nie miec wpywu na wybuch ukrain skich protesto w w 2004 r. 36 spoecznych dziaan nie tylko na poziomie zwykych Uczenie sie odbywao sie kszos ludzi, ale i ws ro d ukrain skiej elity politycznej. Jez eli w 2001 r. wie c polityko w s pozostawaa lojalna wobec Kuczmy, to w 2004 r. cze c politycznej elity przesza na zjednoczonej opozycji. Zwaz strone ywszy na to, iz ukrain scy politycy byli wpywowymi biznesmenami, odejs cie od Kuczmy traktowac trzeba jako dodatkowe wsparcie finansowe dla si opozycyjnych. Kontrola przedstawicieli wielkiego
33 Nasza Ukraina 122, Blok Julii Tymoszenko 22, SPU 22. Szerzej na ten temat zob. S. Whitm ore, State-Building in Ukraine: the Ukrainian Parliament, 1990-2003, London 2004, s. 46-48. 34 T. Kuzio, Ukraine: muddling along, w: S. L. Wolchik, J. L. Curry (eds.), Central and East European Politics: from Communism to Democracy, Lanham 2008, s. 349-353. 35 P. Demes, J. Forbrig, Pora Its time for democracy in Ukraine, w: A. Aslund, M. McFaul (eds.), Revolution in Orange..., s. 85-100. 36 M. Kell ey, U.S. money has helped opposition in Ukraine, The San Diego Union Tribune z 11.12.2004.

Wyborcze protesty na Ukrainie w 2004 roku

163

biznesu nad mediami i lojalnos c wobec Kuczmy w 2001 r. sprawiy, iz s rodki masowego przekazu zaniz ay rozmiary protesto w publicznych. W duz ej mierze to do zatrzymania napywu protestuja cych, kto przyczynio sie rzy uzalez niali swoje uczestnictwo w demonstracjach od dowodu spoecznej susznos ci. Z kolei opozycji przeszed Petro Poroszenko, finansowy i prasowy w 2004 r. na strone transmisje potentant, kto ry za pos rednictwem 5 Kanau nadawa bezpos rednia o na zwie kszenie liczby dez masowych demonstracji w Kijowie, co wpyne opozycji miao miejsce w wypadku monstranto w 37. Podobne przejs cie na strone wadz Kijowa, przedstawicieli Ministerstwa Transportu i Ministerstwa Spraw trznych. Wia z ce sie z tym przyzwolenie na demonstracje wykluczao Wewne a cia wjazdu do Kijowa czy zastosowania przemocy w stosunku moz liwos c zamknie cych 38. do protestuja s gne a wnioski z serbskiej Jez eli cze c ukrain skiej elity politycznej wycia cy za nim Janukowycz i gruzin skiej kolorowych rewolucji, to Kuczma i stoja z poraz niczego nie nauczyli sie ki Miloevicia i Szewardnadze. Uczenie sie postac spoecznej aktywnos ci mogo przybrac dwojaka : albo elity polityczne opozycji ze wzgle du na widoczne osabienie starego rez przechodziy na strone imu politycznego, albo elity podejmoway dziaania w celu zapobiegania ewentualnym protestom opozycji. O ile Kuczma kategorycznie odrzuca moz liwos c wybuchu kolorowej rewolucji na Ukrainie 39, o tyle prezydenci Rosji, Biaorusi, Uzbekistanu, wzie li specjalne kroki zapobiegawcze: zwie kAzerbejdz anu i Kazachstanu przedsie pan i zakazali dziaalnos szyli kontrole stwa nad mediami, stumili opozycje ci amerykan skich NGOs na swoich terytoriach 40. . Niemniej jednak w konteks Na Ukrainie nic podobnego nie wydarzyo sie cie trzukrain skiej pomaran czowej rewolucji nie nalez y wyolbrzymiac znaczenia zewne z cego do przeduz nej pomocy technicznej, poniewaz to sabos c rez imu, da a enia czasu swojego istnienia poprzez faszerstwa wyborcze, zadecydowaa o wybuchu gnie cia kompromisu ws wyborczych protesto w. Protesty te doprowadziy do osia ro d politycznej elity Ukrainy, kto ry polega na powto rzeniu drugiej tury wyborczej systemu politycznego Ukrainy (ograniczenie wadzy w zamian za transformacje du i parlamentu) 41. prezydenta na korzys c rza
37 M. McFaul, Conclusion: the Orange Revolution in a comparative perspective, w: A. Aslund, M. McFaul (eds.), Revolution in Orange..., s. 176-179. 38 P. DAnieri, Explaining the success and failure of post-communist revolutions, Communist and Post-Communist Studies 39 (2006), s. 332-347. 39 T. Kuzio, Everyday Ukrainians and the Orange Revolution, w: A. Aslund, M. McFaul (eds.), Revolution in Orange..., s. 45-49. 40 H. Peimani, Conflict and Security in Central Asia and the Caucasus, Santa Barbara 2009, s. 206-208. 41 A. Wilson, Ukraines Orange Revolution of 2004: the paradoxes of negotiation, w: A. Roberts, T. G. Ash (eds.), Civil Society and Power Politics: the Experience of Non-Violent Action from Gandhi to the Present, Oxford 2009, s. 335-352.

164

Myroslav Kashchuk

c sie w zbytnie szczego Nie wdaja y odnos nie do chronologii wydarzen z kon ca 2004 r., a takz e znaczenia wyniko w powto rzonej tury wyboro w, co jest powszechnie znane, nalez y odpowiedziec na pytanie, czy masowe protesty z 2004 r. byy . Rozpatruja c te kwestie z wa skiego punktu widzenia, moz rewolucja na powiedziec , c z e byo to bezprecedensowe zdarzenie w historii pan stwa ukrain skiego. Patrza wczes szerzej, ukrain ska pomaran czowa rewolucja bya kontynuacja niejszych y obszar poradziecki. Ich podobien kolorowych rewolucji, kto re ogarne stwo sprawio, z e Michael McFaul wyro z ni kilka strukturalnych uwarunkowan koniecznych do zaistnienia wyborczych rewolucji: 1) autokratyczny rez im, 2) niepopularny lider cy na czele tego rez stoja imu, 3) silna i zorganizowana opozycja, 4) przekonanie dna niezalez spoeczne o sfaszowaniu rezultato w wyboro w, 5) wzgle nos c s rodko w trzny masowego przekazu, 6) zdolnos c opozycji do mobilizacji ludnos ci, 7) wewne ce okolicznos trzne 42. podzia w ramach si zbrojnych, 8) sprzyjaja ci zewne poway na Ukrainie w 2004 r., ale Wskazane powyz ej uwarunkowania wyste osia gna c pytaniem otwartym pozostaje to, czy Ukrain com udaoby sie sukces bez dania sie na Serbie i Gruzje . Zewne trzna inspiracja i wzorowanie sie na cudzych ogla cy sie z otoczenia Kuczmy stali sie nagle przykadach sprawiy, iz politycy wywodza li wadze od pomaran czowymi liderami, kto rzy na fali masowych protesto w przeje swoich poprzedniko w. Taka zmiana, chociaz przez Ukrain co w oceniana jako ca, nie bya rewolucja , gdyz znacza nie doszo do zmiany rez imu jako takiego. innowacja byo wprowadzenie reformy konstytucyjnej. Ale inicjatywa tej Jedyna puja cego prezydenta, kto zmiany pochodzia od uste ry by zainteresowany ustanowieniem pluralizmu politycznego poprzez przekazanie wadzy parlamentowi. Z jednej strony pluralizm ten wyklucza moz liwos c kontynuowania koncentracji kach. Z drugiej pluralizm skazywa pan trzwadzy w jednych re stwo na wewna wadzy autokratycznego lidera nie polityczne walki, poniewaz wraz z likwidacja piy rza dy prawa 43. nasta *** , poniewaz Wyborcze protesty na Ukrainie z 2004 r. nie byy rewolucja w trakcie negocjacji, nie idzie sie na uste pstwa i nie zawiera sie rewolucji nie prowadzi sie zwia zane z uz kompromiso w. Na ogo rewolucje sa yciem przemocy i z za do znacza cych przemian spoeczchowaniami gwatownymi, kto re prowadza no-politycznych czy ekonomicznych. Nic takiego nie miao miejsca na Ukrainie. , to go Gdyby wydarzenia z 2004 r. byy rewolucja wny winowajca tej rewolucji, tj. cej, nigdy nie Wiktor Janukowycz nigdy nie peniby funkcji premiera. Co wie dzynarodowej jako gowa pan reprezentowaby Ukrainy na arenie mie stwa. Tym42

s. 5-19.
43

M. McFaul, Transition from postcommunism, Journal of Democracy vol. 16, nr 3, 2005, M. Riabchuk, Whats left of Orange Ukraine? Eurozine z 4.03.2010.

Wyborcze protesty na Ukrainie w 2004 roku

165

penic czasem niespena dwa lata po pomaran czowej rewolucji Janukowycz zacza premiera, a w 2010 r. zosta wybrany na prezydenta Ukrainy. Wszystko to funkcje do pozwala stwierdzic , iz sukces wyborczych protesto w z 2004 r. przyczyni sie politycznej ewolucji pan stwa. Ewolucja ta zostaa w pewnym stopniu przerwana za do rza w Kuczmy, kto ry poprzez faszerstwa wyborcze odebra Ukrain com prawo sie zasuguje, czyli takiej, jaka sie wybrao do posiadanie takiej wadzy, na jaka w uczciwych wyborach 44.

ABSTRACT This paper is an attempt to analyze Ukraines orange revolution, the mass protests against fraud in Ukraines November 2004 presidential election. The author presents the modern face of the revolution, external and internal causes of electoral protests in Ukraine and argues that the orange revolution was not a revolution in the full sense of the word. Throughout history revolutions erupted in the name of ideology, led to significant changesin the government, ideas, society and occurred with violence. Nothing of the sort happened in Ukraine. Therefore the author presents the orange revolution as evolution because it reinvested Ukrainians with the law-sanctioned right to have a political system in which leaders are chosen in free and fair elections.

44

M. Riabczuk, Wadza i reguy, Nowa Europa Wschodnia nr 6, 2009, s. 49-50.

REKLAMA str 204 N AS Z E W YD A WNICTW A

INSTYTUT ZACHODNI ul. Mostowa 27, 61-854 Pozna tel. +61 852 28 54 fax +61 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan.pl

Stabilizacja nieadu i deStabilizacja adu (KryzySy humanitarne wywoane dziaalnoci czowieKa, cz. i)
Pod redakcj joanny dobrowolskiej-Polak
Prace Instytutu Zachodniego nr 88 ISBN 978-83-61736-30-1 Instytut Zachodni, Pozna 2011, 262 ss. Kryzysy humanitarne wynikajce z dziaania czowieka stanowi jedno z najwikszych zagroe dla bezpieczestwa na wiecie. S powanym wyzwaniem dla narodowych, sojuszniczych i partnerskich polityk bezpieczestwa. Spoeczno midzynarodowa rozporzdza instrumentami sucymi stabilizacji: mikka sia dyplomacji, sankcje midzynarodowe, operacje pokojowe, interwencje zbrojne i pomoc humanitarna skadaj si na wachlarz rodkw pozostajcych do dyspozycji mocarstw oraz midzynarodowych organizacji. Jednak w regionach objtych kryzysami humanitarnymi tylko okazjonalnie prowadzone s kompleksowe akcje stabilizujce (powstrzymujce masowe naruszenia praw czowieka, wymuszajce zaprzestanie dziaa zbrojnych, restytuujce pokj i podstawy pastwowoci, pozwalajce na dostarczenie podstawowych dbr humanitarnych), czciej pastwa i organizacje prowadz dziaania fragmentaryczne, niekiedy niepotrzebnie dubluj swoje operacje, a nierzadko pozostaj bierne wobec kryzysw humanitarnych. * Przedmiotem bada autorw prac jest oddziaywanie pastw i organizacji midzynarodowych na obszary konfliktw zbrojnych i terytoria pastw upadych oraz (vice versa) wpyw kryzysw humanitarnych na bezpieczestwo midzynarodowe i narodowe. Prace dotycz przede wszystkim polityki bezpieczestwa pastw strefy euroatlantyckiej w stosunku do krajw lecych poza tym obszarem, w tym obowizujcych (i ksztatowanych) strategii bezpieczestwa organizacji midzynarodowych Sojuszu Pnocnoatlantyckiego i Unii Europejskiej. W krgu zainteresowa badaczy znalazy si te ekonomiczno-spoeczne i polityczno-militarne konsekwencje wystpowania konfliktw zbrojnych oraz trwania pastw upadych dla stabilnoci, pokoju i bezpieczestwa w regionie euroatlantyckim i na wiecie.