Uwikani Niemcy, paskudni Polacy

W marcu 2013 r. drugi kana niemieckiej telewizji publicznej ZDF pokaza trzyczciowy mini-serial Nasze matki, nasi ojcowie (Unsere do Mtter, czasw unsere wojny, Vter) problemu raz jeszcze i nawizujcy zbrodni

odpowiedzialnoci za nie. Serial by poprzedzony spor reklam i mia entuzjastyczne relacje prasowe w trakcie wywietlania, ktre dopiero pniej ustpiy nieco bardziej wywaonym refleksjom. Dokadnie informowano o szczegach jego realizacji e kosztowa 14 mln euro, e otrzyma czciow dotacj z budetw landw, e wyprodukowaa go firma teamWorx, ta sama, ktra wypucia nieudany Dresden o zbombardowaniu Drezna przez aliantw oraz rwnie nieudany Die Flucht o ucieczce ludnoci niemieckiej z Prus Wschodnich pod koniec wojny. Scenariusz napisa Stefan Koldwitz (skdind autor scenariusza Dresden), jak sam wspomina ,zafascynowany tematem, cho trudno uwierzy, e Nr 125 / 2013 100513 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna pracowa nad niezbyt finezyjnym pomysem a osiem lat. Reyserii podj si Philipp Kadelbach, cieszcy si opini dobrego rzemielnika w swoim fachu. Aktorw dobrano mniej znanych, w kadym razie nie kojarzonych z twarzami pojawiajcymi si w tasiemcowych serialach: Volker Bruch (Wilhelm), Tom Schilling (Friedhelm), Katharina Schttler (Greta), Miriam Stein (Charlotte), Ludwig Trepte (Viktor). Role drugoplanowe obsadzono starannie (znakomita ydowska lekarka-pielgniarka, ale jakby wzita z cakiem innego filmu), czynic wyjtek tylko dla drewnianych partyzantw polskich, cho i tu pojawia si niele zagrana posta dowdcy oddziau.

Autor:

Zbigniew Mazur
Redakcja: Marta Gtz Radosaw Grodzki Krzysztof Malinowski

Serial otoczono aur niezwykle dokadnych studiw, jakie przeprowadzono, eby obraz moliwie najbardziej przystawa do rzeczywistoci historycznej. Aby to dodatkowo dwikowego. zaakcentowa, Obraz fabu wzbogacono czarno-biaymi zmieniajc jego wstawkami pierwotn dokumentacyjnymi z wojennych kronik filmowych, z tym e bez oryginalnego podkadu komentuje Wilhelm-narrator, triumfalistyczno-heroizujc wymow na pesymistyczn refleksj o bezsensie wojny i nieuchronnie zbliajcej si klsce. Jeszcze waniejsz rol speniaj dokumentalne dodatki, wywietlone bezporednio po emisji dwch odcinkw. Dostarczaj one swego rodzaju uwiarygodnienia wydarzeniom opowiedzianym w filmie, ukazuj szerzej to historyczne akcji filmowej, wzbogacaj warstw informacyjn i interpretacyjn. Wystpuj w nich wiadkowie historii, ktrych losy byy zblione do perypetii bohaterw serialu: niemiecki yd, ktry przey wojn w ukryciu, onierz, ktry bra udzia w kampanii przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu, dezerter niemiecki skazany na batalion karny, pielgniarka niemiecka i rosyjska, i naturalnie wypdzony. Mimo e w serialu wtek polski jest do rozbudowany, nie pojawiaj si w tym miejscu ani relacje, ani fotografie dotyczce podziemia polskiego. Owszem, wykorzystano zdjcia z getta warszawskiego oraz nagranie rozmowy z jednym z braci Bielskich, ktrzy w czasie wojny utworzyli lene zgrupowanie uciekinierw ydowskich. Wrd licznych instytucji, z ktrych zaczerpnito materia dokumentacyjny, nie znalaza si ani jedna polska, rwnie aden historyk-konsultant serialu nie mia rozeznania w sprawach polskich. Akcja filmu rozgrywa si od momentu agresji na Zwizek Sowiecki do klski Niemiec (1941-1945), rwnolegle na froncie wschodnim i w Berlinie. W jednym i drugim przypadku bieg wydarze zmierza w tym samym kierunku. Zaczyna si optymistycznie, w niemal beztroskim przekonaniu, e zwycistwo jest w zasigu rki, potem przychodzi rozczarowanie, niepowodzenia na wschodzie i przeladowania w kraju, i na koniec wielowymiarowa klska oraz ostatnie podrygi hitlerowskiego terroru. Niemiecki atak na Zwizek Sowiecki jest potraktowany jako moment przeomowy, uruchamiajcy lawin zbrodni i katastrof niemieck. Odtd wszystko wyglda inaczej, co akcentuje nie tylko narracja Wilhelma, ale rwnie tytuy kolejnych odcinkw: nadchodz inne czasy (Eine andere Zeit), toczy si inna wojna (Ein anderer Krieg) i wyania si inny kraj (Ein anderes Land). To naturalnie prawda, e w 1941 r. zmienio si pooenie strategiczne Niemiec wraz z agresj na Zwizek Sowiecki i kilka miesicy pniej wypowiedzeniem wojny Stanom Zjednoczonym. To rwnie prawda, e wojna na wschodzie bya inna ni na zachodzie, e uruchomia masow eksterminacj fizyczn ludnoci ydowskiej i nie mniej masow zagad

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

jecw sowieckich, co w serialu zamarkowano, a dokadnie potraktowano w dwch produkcjach dokumentalnych. W zasadzie nie ukrywa si aktywnego udziau lub wspudziau Wehrmachtu w zbrodniach, co naley zaliczy na plus caego przedsiwzicia. Ale jednoczenie pojawia si niepokojce wraenie chronologicznego skrtu tego, co najgorsze w historii niemieckiej, wyciszenia momentw, kiedy inne zwyciao w Niemczech (1933 r.) i rozpoczynao podbj Europy (1939 r.). Jeli dopiero w 1941 r. zaczo by inaczej, to wczeniej byo normalnie? Zdaj si to potwierdza gwne postaci serialu, w zaoeniu

paradygmatyczne dla indywidualnych losw pokolenia urodzonego na pocztku lat dwudziestych. Richard Herzinger susznie zauway, e serial nie tylko stwarza wraenie, e wojna zacza si w 1941 r., ale rwnie, e spora cz spoeczestwa (pitka gwnych bohaterw) pozostaa impregnowana na osiem lat nazistowskiej indoktrynacji i zmasowanej propagandy antysemickieji. Wilhelm, porucznik Wehrmachtu, wzi udzia w kampanii polskiej i francuskiej, ale wci jest wzorem dobrego onierza-patrioty, na pewno nie skaonym hitlerowsk propagand. Jego brat Friedhelm, wieo zmobilizowany, myli o ksikach, a nie o bieganiu z karabinem na chwa Trzeciej Rzeszy. Greta marzy o karierze piosenkarki, nie bardzo si nawet orientuje w tym, co si wok niej dzieje, w dodatku pozostaje w zakazanym zwizku z ydowskim kochankiem Viktorem, ktry chyba jako jedyny przeczuwa zbliajce si miertelne zagroenie. Do tego dochodzi Charlotte, ktra zgasza si ochotniczo do suby w wojsku jako pielgniarka, czciowo bierze na serio propagand, ale przede wszystkim sprawia wraenie gupiej gsi. Serial zaczyna si poegnaln scen caej pitki przyjaci, z ktrych dwjka (Greta i Viktor) pozostaje w Berlinie, trjka natomiast wyjeda na front wschodni (Wilhelm, Friedhelm, Charlotte). Nie krpuje ich obecno Viktora, na ulicy witaj go gonym szalom, suchaj i tacz przy dwikach le widzianej muzyki. Swing symbolizuje tu nowoczesno, niezgod na obyczajowo nazistowsk. Nikt z caej pitki nie posuguje si jzykiem tamtych czasw. Sympatyczna modzie z berliskiej metropolii. Losy gwnych bohaterw ukadaj si w rozmaity sposb. Pozostawienie Grety i Viktora w Berlinie umoliwio pokazanie narastajcych przeladowa ludnoci ydowskiej; romans Grety ze Sturmbannfhrerem SS odsania przy okazji mentalno funkcjonariuszy aparatu terroru; kariera piosenkarska Grety daje pewne wyobraenie o popularnej kulturze czasw wojny; przypadek rodziny Viktora mwi o rozejciu si ydowskoci z niemieckoci; historia samego Viktora to przykad nieudanych stara o emigracj zakoczonych aresztowaniem. Greta zginie rozstrzelana za sianie defetyzmu. Viktor przeyje po perypetiach w partyzantce polskiej. Gwne wtki filmu

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

zwizane s jednak z frontem wschodnim: beznadziejna walka z Sowietami, rozstrzeliwanie komisarzy, eksterminacja ludnoci ydowskiej (marginalnie), uwikanie Wehrmachtu w zbrodnie, potworne cierpienia rannych onierzy niemieckich. I co waniejsze ewolucja postaw bohaterw serialu. Wilhelma drcz narastajce wtpliwoci co do sensu wojny, rwnie traktowania ludnoci cywilnej jako podludzi, w kocu dezerteruje i lduje w karnym batalionie. Ale przeyje. Jego brat Friedhelm zamienia si w otpiaego odaka, wykonujcego zbrodnicze rozkazy, ale mimo wszystko zachowujcego resztki dawnej wraliwoci: nie strzeli do spotkanego w lesie Viktora, zabije oprawc z SS, skoczy wystawiajc si na kule sowieckie. Charlotte dojrzewa w okropnej rzeczywistoci szpitala polowego, nawizuje sympatyczny kontakt z rosyjsk pielgniark, ale donosi, e jest lekark i ydwk; zostanie zgwacona przez sowieckiego onierza, jednak przeyje, uratowana przez kobietoficera o tych samych rysach, co zdradzona przez ni ydwka. W serialu wystpuje czytelny podzia rl na ewidentnych sprawcw, pojawiajcych si jednak na drugim planie, oraz na ewidentne ofiary, ktre wrd gwnych postaci personifikuje Viktor i jego rodzina. Z pozostaymi bohaterami jest pewien kopot. Wszyscy zostaj uwikani w dziaanie systemu, ale ostatecznie Charlotte ma wyrzuty sumienia, Greta staje przed plutonem egzekucyjnym, Wilhelm dezerteruje, Friedhelm koczy samobjczo. W opisie Marianne Wellershoff wczesny rozkad rl mia wyglda nastpujco: W Trzeciej Rzeszy istnia cakiem oczywisty sprawca: Adolf Hitler i jego siepacze. I bardzo klarowne ofiary: przede wszystkim ydzi, ale rwnie przeladowani politycznie, homoseksualici i lesbijki, niepenosprawni, eby tylko niektrych wymieni. Potem byli tacy, co pomagali nazistom, i tacy, co odwracali wzrok. Ale byli rwnie tacy, ktrzy pomagali ofiarom, i tacy, ktrzy przynajmniej nie uczestniczyli w przeladowaniach i zbrodniach. Potem byli rwnie niemieccy onierze, ktrzy zostali porwani rzeczywistoci wojenn, ktrzy nie mieli ju wyboru, obojtnie czy chcieli, czy nie chcieli lee w okopach, obsugiwali karabiny maszynowe i zabijaliii. Ci ostatni zajmuj naczelne miejsce w serialu, o ktrym Richard Herzinger napisa: Jego waciwym przesaniem jest to, e modzi Niemcy, nawet jeli nie myleli rygorystycznie po nazistowsku, mogli by uwikani w win przez straszliwe okolicznoci wojenne. Wojna jednak wystpuje tutaj jako swego rodzaju anonimowe fatum, przed ktrym jednostka nie umknie tak jak nie umknie przed katastrof ywioowiii. Krtko mwic: modzi Niemcy padli ofiar zych mocy, ktre uczyniy z nich sprawcw. Byli tyle samo ofiarami, co sprawcami. Teza, e nard niemiecki by pierwsz i najwiksz ofiar demonicznego Hitlera, posiada dug proweniencj i znakomicie mieci si w dyskursie ofiar

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

dowodzcym, e Niemcy byli nie tylko sprawcami, ale rwnie lub nawet gwnie ofiarami (terroru nazistowskiego, bombardowa alianckich, wypdze, brutalnej denazyfikacji, podziau kraju etc.). W serialu funkcj demoniczn spenia wojna jako taka, skaniajca ludzi z gruntu przyzwoitych do zachowa, jakich normalnie nigdy by si nie dopucili. Friedhelm, w pierwszych scenach najbardziej antywojennie nastawiony, nieledwie pacyfista, z zimn krwi dobija dziewczyn w czasie egzekucji, strzela do uciekajcego chopca, wyciga podprk na szubienicy. Widz pozostaj e jednak w przekonaniu, e nie jest to Friedhelm prawdziwy, lecz raczej sytuacyjnie naznaczony okolicznociami. Bardziej mona mu wspczu ni potpia. Zreszt moralnie Friedhelma i Gret ratuje umiercenie pod koniec serialu; gdyby przeyli, byby z nimi kopot. I na tym to polega, e najbardziej nawet uwikani spord gwnych bohaterw nie budz wstrtu i pozostaj jako po ludzku bliscy. Jeli pamita, e ich losy maj by paradygmatyczne dla pokolenia wojennego, to staje si jasna intencja twrcw odbudowania porwanej wizi midzy niemieckimi generacjami. Skutek jest atwy do przewidzenia: w serialowym wydaniu nasi ojcowie i nasze matki w gruncie rzeczy nie maj wiele wsplnego z autentycznymi nazistami. Takich rodzicw nie chciano. A wic (w filmie) nie przeyli (W. Michal)iv. Film doskonale wpisuje si w tendencj zaobserwowan w badaniach socjologicznych (H.Welzer), e w pamici pokolenia wnukw nastpuje szybka denazyfikacja pokolenia dziadkw. Bardzo ciekawie zostali w serialu przedstawieni Rosjanie i Ukraicy. Przede wszystkim, zgodnie z prawd, witaj radonie swoich niemieckich wyzwolicieli i waciwie do koca ich relacje z prostymi onierzami ukadaj si raczej poprawnie, bez manifestowania jawnej wrogoci. Pada wprawdzie zdanie, e Niemcy sami swoj gupi polityk wobec podludzi wywoali powszechny opr, jednake na ekranie tego w zasadzie nie wida. Problemem s partyzanci i rozstrzeliwanie niewinnych ludzi w odwecie za zamach, co w filmie pokazano. Taktyka spalonej ziemi w trakcie wycofywania si Wehrmachtu jest ledwie zasygnalizowana, wicej o niej mona si dowiedzie z filmu dokumentalnego. onierz sowiecki wystpuje jako grona sia prca naprzd, dobrze uzbrojona i starannie umundurowana, biorca czasami krwawy odwet (dobijanie rannych onierzy niemieckich), ale bez nadmiernego sadyzmu, z zachowaniem dyscypliny. Z filmu przebija nuta wspczucia (posta Soni) wobec miejscowych pielgniarek zatrudnionych w niemieckim lazarecie, ktre po nadejciu Armii Czerwonej czeka los nie do pozazdroszczenia. W sumie obraz przeciwnika jest namalowany z wyranym respektem. Gorzej z Ukraicami, ktrzy pojawiaj si w roli policji pomocniczej tukcej kijami przepdzan gromadk ydw, mczyzn i kobiet, starcw i dzieci. Scena nie grzeszy pomysowoci, ale spenia wan funkcj

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5

ilustracyjn. Pojawiaj si w niej cztery ostro profilowane strony dramatu: ydzi jako bezbronne ofiary, Ukraicy paajcy do nich ywioow nienawici, oficer SS z zimn krwi czynicy powinno kata oraz szeregowi onierze, ktrzy zdaj si nie rozumie sytuacji, reaguj zdumieniem i prbuj ocali ydowskie dziecko od mierci. Nie sposb zaprzeczy, e w serialu najwicej dostao si Polakom. W pierwotnym scenariuszu wtek polski by podobno nieobecny, pojawi si dopiero gdy zabrako pienidzy na pokazanie emigracji Viktora do Stanw Zjednoczonych oraz jego powrotu do Niemiec w mundurze amerykaskim. W rzeczywistoci takie przypadki byy do czsto spotykane, na pewno czciej ni zgoa egzotyczny Niemiec/yd w polskim oddziale partyzanckim. Wysyajc Viktora do Polski, wybrano rozwizanie tasze, co wida na kadym kroku, od uchybie w realiach, przez gupkowat fabu, na antypolskich stereotypach koczc. Realia s mieszne. Okazuje si, e chop polski mia zawsze na podordziu karabin, z ktrego przy byle okazji grzmoci do obcych; chop nie mia rwnie adnych problemw z ubojem wi, zwaszcza, e do ulubionych potraw zalicza kaway soniny, z ac po nich obowizkowo much. Chop polski rozmawia z dowdc partyzanckim jak rwny z rwnym, by jawnie antysemicki, za pienidze dostarcza co prawda ywno (ale potrafi si targowa!), ale jednoczenie biega z donosem do Niemcw i wskazywa im drog do bazy partyzanckiej. Jakim cudem taki oddzia partyzancki mg w ogle zaistnie? Baz partyzantom zbudowali chyba uczynni Niemcy, bo skd w rodku lasu znalaz si betonowy schron? Zasadzki na Niemcw s groteskowe, nie mwic o tym, e Niemcy robi sobie beztrosko przejadki po lesie w maym (tanim?) oddziale, a nawet w dwuosobowym patrolu! I oczywicie: partyzanci wygldaj na zbir typw spod ciemnej gwiazdy, adnego porwnania z chopami ukraiskimi lub czerwonoarmistami. Inna estetyka. Dialogi polskie s sztuczne i kolawe, niekiedy aktorzy si krztusz przy wypowiadaniu swoich kwestii. Wracajc do Viktora. Po aresztowaniu wysano go do obozu

koncentracyjnego, ale o tym widz dowiaduje si tylko z relacji, albowiem kamera tam nie zaglda z obawy przed zepsuciem konwencji, w jakiej zrobiono cay film. Epizod z pobytem w obozie wymagaby bardzo wnikliwego przygotowania i starannej realizacji, a wszelkie uchybienia zostayby w Niemczech natychmiast skrytykowane; reakcja rodowisk ydowskich byaby rwnie odpowiednio adekwatna. Poniewa z Viktorem co trzeba byo zrobi, to skierowano go do oddziau polskich antysemitw, moe nie tak systematycznie morderczych jak niemieccy, ale niewiele lepszych i na pewno mniej elegancko ubranych. Oddzia przypomina jak przypadkow zbieranin, dowodzon przez obdarzonego poczuciem humoru watak, bo trudno przypuci, e polskiego

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 6

oficera. Na szyi nosi trofea po zabitych Niemcach, pene niemiertelniki, co przekrela moliwo identyfikacji polegych i wiadczy o wyjtkowym drastwie kolekcj onera. Ale w sumie jest raczej ludzki, Viktora nie zastrzeli, cho kilkakrotnie zdaje si do tego przymierza. Wszyscy czonkowie oddziau nosz biao-czerwone opaski z wielkimi literami AK, co samo w sobie jest historycznym absurdem, w filmie jednak niezb dnym dla zaznaczenia, e nie chodzi o jaki przypadkowy oddzia, lecz podlegy pastwu podziemnemu i rzdowi polskiemu na emigracji. To, co si w tym oddziale mwi i robi , ma odzwierciedla oficjalne stanowisko Armii Krajowej. Tak miao to by odczytane i tak zostao odczytane. e oddzia walczy z Niemcami to zrozumiae, e wie najgorsze przeczucia z nadejciem Armii Czerwonej rwnie, ale e do zada AK naleao zwalczanie ydw, na to trudno znale potwierdzenie w dokumentach. Dla autorw serialu jest to sprawa oczywista i bezdyskusyjna. W filmie niezamierzenie komicznie wypada scena przyjcia Viktora w

oddziale. Partyzantw mniej interesuje to, e jest Niemcem, bardziej natomiast, czy przypadkiem nie jest ydem. Dowdca bardzo starannie obwchuje Viktora, bo jak twierdzi, ydw poznaje po smrodzie. Nos go jednak zawodzi. Lojalno Viktora jako Niemca sprawdza si w inny sposb, stawiajc go zakrwawionego pod drzewem z wielk tablic po polsku i niemiecku Jestem niemiecki kolaborant - w oczekiwaniu na patrol Wehrmachtu. Mimo e Viktor zdradza zasadzk onierzom patrolu, zostaj oni zabici, polski dowdca nakazuje zebra bro, zdj z polegych zegarki, obrczki i zote zby (nieze!). Waciwie nie bardzo wiadomo, dlaczego Viktora pozostawiono przy yciu, chyba tylko dlatego, e mierzy do niego onierz niemiecki. Deklaracje jawnie antyydowskie skada tylko jeden z partyzantw, ale reszta milczy i stanowi aprobujce to. I tak ze strony owego partyzanta pada w trakcie spotkania z chopami grona zapowied: ydw potopimy jak koty, a po zdobyciu niemieckiego pocigu i ponownym zamkniciu wagonu, gdy okazuje e przewoeni s w nim winiowieydzi, nastpujcy komentarz: Wikszo z nich to ydzi. ydzi s tak samo parszywi jak komunici czy Ruskie. Lepiej martwi ni ywi. Ciekawe, co dowdca takiego oddziau mgby potem napisa w raporcie: e winiw nie wypuszczono, bo wikszo stanowili ydzi? I e wszyscy partyzanci si temu ochoczo podporzdkowali z wyjtkiem Niemca/yda? W rezultacie wyszo moralna Viktora, ktry wypuszcza winiw, zdradza jego pochodzenie i powoduje usunicie z oddziau. W serialu Armia Krajowa wprawdzie ydw nie morduje i nie maltretuje, ale stoi niewiele wyej od niemieckich oprawcw oraz ukraiskich policjantw. W ten sposb niemiecki dyskurs ofiary zaczyna korespondowa z niemieckim dyskursem odciajcym, polegajcym na wytykaniu innym narodom

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 7

wszelkich moliwych nieprawoci, rwnie przypisywaniu im takich, ktre byy dzieem bezspornie niemieckim. Masowa eksterminacja ludnoci ydowskiej bya takim dzieem niemieckim i nic tego zmieni nie zdoa. W Armii Krajowej zdarzali si antysemici i filosemici, antykomunici i kryptokomunici, ludzie prawi i ajdacy, tak jak w kadej tego rodzaju masowej formacji. Twrcy filmu nie bawi si w subtelnoci, dla nich Armia Krajowa bya po prostu antysemicka i nacjonalistyczna. Na pytanie postawione w BildZeitung w zwizku z serialem, czy polscy partyzanci byli rzeczywicie a tak antysemiccy, historyk Ralf Georg Reuth potwierdzi: W filmie chodzi o partyzantw, ktrzy jako czonkowie tak zwanej Armii Krajowej walczyli o niepodleg Polsk. Armia Krajowa, ktrej jednostki operoway jako grupy partyzanckie, skadaa si z polskich nacjonalistw. Antysemityzm by w ich szeregach skrajnie rozpowszechniony. Antysemityzm w Europie Wschodniej by w ogle silnie rozpowszechniony, co uatwio nazistom wymordowanie europejskich ydw. No i sprawa staje si jasna: to dziki poparciu antysemickiej polskiej Armii Krajowej nazici (nie Niemcy, lecz wanie nazici!) zdoali wymordowa kilka milionw ydw. Od pewnego czasu teza, e nazistowski mord byby niemoliwy bez poparcia innych narodw, jest w Niemczech szczeglnie gorliwie lansowana. To, e wykolawia rzeczywisto historyczn nie ma wikszego znaczenia, najwaniejsze, e dobrze suy dyskursowi odciania. Twrcy filmu dobrze trafili w odczucia niemieckie, ale wyranie si zagalopowali liczc na to, e w imi pojednania strona polska przeknie bez szemrania serwowane bzdury. Tym razem jednak w Polsce zareagowano, moe wci nie do energicznie, ale mimo wszystko wystarczajco jednoznacznie krytycznie. Odnotowa to z pewnym zaskoczeniem korespondent Frankfurter Allgemeine Zeitung w Polsce Konrad Schuller, ktry co prawda przyzna, e pokazano sabo zrnicowany obraz relacji polsko-ydowskich, ale negatywn reakcj na krtki epizod w filmie (wcale nie taki krtki, jeden z najbardziej rozbudowanych) stara si wyjani przede wszystkim polskim uwraliwieniem na oskarenia o wspudzia w mordowaniu ydw, rwnie wewntrzn debat o polskiej wspwinie za holokaustv. Tak wic u podoa polskiej negatywnej reakcji leao nieczyste sumienie bolenie dotknite serialowym epizodem. Jeszcze jedno pokrtne rozumowanie. Korespondent Die Welt, Gerhard Gnauck by bliszy prawdy: Okrzyk zgrozy jest nie tylko zrozumiay, ale i w wikszoci uzasadniony. Polski ruch oporu przeciwko panowaniu niemieckiego terroru zosta w filmie przedstawiony jako przewaajco antysemicki i w znacznej mierze na skutek tego delegitymizowanyvi. Trudno wymaga od Niemcw sympatii do Armii Krajowej, ktra z nimi walczya i przyzna trzeba, nie kierowaa si pragnieniem wyzwolenia, lecz pokonania Trzeciej Rzeszy. Jednake polscy nacjonalici, bo walczyli o

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 8

niepodleg Polsk jak dano do zrozumienia w Bild-Zeitung to ju troch za duo, podobnie jak wymachiwanie pak antysemityzmu. eby dyskredytowa i delegitymizowa polski ruch oporu. Dyskurs odciania zaczyna przekracza granic, za ktr pojawia si pytanie o niemieck wiarygodno, bo o pojednaniu lepiej na razie pomilcze. * Nasze matki, nasi ojcowie to bardzo przecitna produkcja telewizyjna, interesujca gwnie ze wzgldu na poruszan tematyk i tym naley tumaczy stosunkowo du ogldalno (przeszo 7 mln widzw kadego odcinka). Serial trafi do odbiorcy nie tyle efektami technicznymi wzitymi z filmw amerykaskich lub rednio atrakcyjn fabu, zbyt najeon umownymi sytuacjami i wrcz teatralnymi scenami, ile prb odnalezienia antenatw wspczesnoci w uwikanym nazistowsko pokoleniu wojennym. Wilhelm-narrator mwi na tle zdj zburzonego Berlina chyba z ironi, e wkrtce bd tylko Niemcy i adni nazici. Na jego pytanie Kim my bdziemy? odpowied moe by optymistyczna, jeli chodzi o dwjk ocalaych paradygmatycznych bohaterw-Niemcw i takie jest gwne przesanie filmu. Na drugim dopiero planie pojawia si obrzydliwa wacicielka mieszkania poydowskiego, wci zapieka antysemitka, oraz gestapowiec-oportunista szybko zmieniajcy skr pod ochronnym parasolem amerykaskim (w krtkiej scenie Amerykanie wypadaj na protektorw nazistw, za w W nieco wczeniejszej Rosjanie deklaruj si wyzwolicielami Niemiec!). rzeczywistoci powojenne Niemcy budowao

spoeczestwo wci nazistowskie lub postnazistowskie. Wolfgang Michel trafnie zauway, e w istocie film odzwierciedla nie tyle traum pokolenia wojennego, ile wtrn traum wspczesnego pokolenia, ktre pragnie zdj win i wstyd z rodzicw i dziadkwvii. Std akcent na pokazanie ofiar niemieckich i sprawcw nieniemieckich. Nieszczliwie uwikani Niemcy i gruntownie paskudni Polacy. Wszystko zgodnie z gwnym nurtem dyskursu relatywizacji, w ktrym dyskurs ofiar koresponduje z dyskursem odciania.
Zbigniew Mazur historyk, profesor w Instytucie Zachodnim; zainteresowania badawcze: niemieckie dziedzictwo kulturowe na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych, dzieje myli zachodniej.
i

R. Herzinger, Deutsches Tterleid, Die Welt z 23.03.2013. M. Wellershoff, Granatsplitter, Der Spiegel nr 15/2013. iii R. Herzinger, Deutsches Tterleid, Die Welt z 23.03.2013. iv W. Michal, Wunschtraumata der Kinder, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 22.03.2013. v K. Schuller, ber Widerstand und Antisemitismus, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 6.04.2013. vi G. Gnauck, Widerstand aus Polen, Die Welt z 5.04.2013. vii W. Michal, Wunschtraumata der Kinder,....
ii

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 9