Partnerstwo czy nierwnowaga?

Francja wobec rosncej pozycji Niemiec w Unii Europejskiej

Stosunki na linii Pary-Berlin, ktre od stuleci pozostaj fundamentalne dla rwnowagi na kontynencie, w ostatniej dekadzie stay si coraz bardziej asymetryczne. Sukces gospodarczy Niemiec doprowadzi do widocznej zmiany ukadu si po obydwu stronach Renu. Mimo to Francja podtrzymuje swoje aspiracje do przywdztwa politycznego i dyplomatycznego oraz partnerstwa z Niemcami w kreleniu kierunkw integracji gospodarczej w Europie. Francuska dyplomacja nie jest jednak w stanie odtworzy dynamiki relacji utraconych pod koniec rzdw Jacquesa Chiraca. Nr 128 / 2013 10'06'13 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna Francja i Niemcy nadal s rdzeniem politycznoekonomicznej integracji w Europie (48% produktu wewntrznego brutto strefy euro, 40% wartoci przemysowej wytworzonej UE i 36% rodkw finansujcych unijny budet), ale 50 lat po historycznym pojednaniu, jestemy wiadkami coraz wikszej nierwnowagi. Wprawdzie obchody z okazji 50lecia Traktatu Elizejskiego byy bogate w symboliczne gesty i Autor: Tomasz Mynarski Redakcja: Marta Gtz Radosaw Grodzki Krzysztof Malinowski deklaracje tak ze strony kanclerz Angeli Merkel, jak i nowego prezydenta Francji Franois Hollanda, majc potwierdzi niewzruszalno wzajemnych relacji, w rzeczywistoci stosunki midzy obydwoma krajami coraz czciej wyraaj wzajemne nieporozumienia i irytacj.

Centralnym punktem odniesienia dla Francuzw wzgldem ssiadw znad Renu, stay si wskaniki ekonomiczne, szczeglnie w aspektach takich, jak konkurencyjno, bezrobocie czy eksport. Francuscy politycy s zafascynowani, w jaki sposb Niemcom udao si pokona trudnoci zjednoczenia i zbudowa sukces gospodarczy. W 2012 r. Nicolas Sarkozy wielokrotnie w swojej kampanii odnosi si niemieckiego modelu i reform przyjtych przez Berlin pod rzdami Gerharda Schrdera. Okazao si to bdem, gdy francuski elektorat generalnie sprzeciwia si postpowaniu wedug obcych wzorcw i woli samodzielnie decydowa i szuka rozwiza. Brak gbszych reform we Francji doprowadzi do rosncego rozdwiku midzy gospodarkami obydwu krajw. O ile jeszcze pod koniec lat 90. XX w. redni koszt godziny pracy w niemieckim przemyle by wyszy ni we Francji o 18,6%, o tyle na pocztku drugiej dekady XXI w. to gospodarka Niemiec osigna wymiar globalny. Niemcy wytwarzajc o 31% wicej ni Francja s w wiecie trzecim (2011) eksporterem (po Chinach 10,3% i Stanach Zjednoczonych 8,09%) z udziaem w eksporcie wiatowym sigajcym 8,06% (podczas gdy Francja tylko 3,26%). Tymczasem, w okresie 2005-2010 francuski import wewntrz UE wzrs do tego stopnia, e podwoi deficyt w bilansie handlowym Francji. W 2012 r. 27,8% cakowitego zewntrznego eksportu UE-27 pochodzio z Niemiec to blisko trzykrotnie wicej ni w przypadku Francji (10,7%). Tylko 91 000 maych i rednich przedsibiorstw francuskich pracuje na eksport, wobec ponad 400 000 firm eksportujcych w Niemczech. W 2011 r., Francja zarejestrowaa rekordowy deficyt handlowy - 90 mld euro, podczas gdy Niemcy nadwyk blisko 160 mld euro. Irytacj Parya szczeglnie pogbia fakt, i Chiny systematycznie staj si coraz waniejszym partnerem gospodarczym Berlina, (warto obrotw handlowych za 2012 r. to 145 mld euro wobec 169 mld euro dla tandemu francusko-niemieckiego). O przewadze konkurencyjnej Niemiec decyduj nisze koszty pracy: 30,1 euro za godzin wobec 34,2 we Francji. Rnice s jednak jeszcze bardziej widoczne w poszczeglnych branach, np. w usugach francuski koszt godziny pracy (32 euro) jest jednym z najwyszych w UE (wobec 26 euro w Niemczech). Nisza konkurencyjno francuskiej gospodarki wynika z wyszych ni niemieckie obcie podatkowych przedsibiorstw, w tym obcie skadek pracodawcw (38% we Francji wobec 26% w Niemczech). Oprcz wyszych kosztw pracy Francja ma take nisz wydajno godzinow. Konsekwencje wysokich kosztw pracy uwidaczniaj si we wzrocie bezrobocia: w Niemczech siga ono 5,4%, podczas gdy we Francji 10,3% (2012).

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

Zjawisko to szczeglnie bolenie dotyka modziey do 25 roku ycia: we Francji 24,3% (2012), za w Niemczech 8,1%. wierwiecze rzdw prezydenta Franois Mitterranda i Jacquesa Chiraca zaowocowao zdobyczami socjalnymi, ale zahamowao rozwj gospodarczy. Deficyt budetowy w 2012 r. we Francji wynis -4,8% PKB, podczas gdy w Niemczech odnotowano nadwyk +0,2% PKB. W ydatki publiczne pastwa francuskiego osigny 56,6% PKB (2011), wobec 45,3% w Niemczech (rnica ponad dziesi punktw procentowych). Podobnie wzrost gospodarczy w Niemczech w 2012 r. wynis 0,7% PKB, podczas gdy we Francji PKB pozostao na poziomie z 2011 r. Francja utrzymuje wci rozbudowane przywileje spoeczne - krtszy czas pracy (35 godzin tygodniowo) i niszy wiek przechodzenia na emerytur (60-62 lat). Uderzajcym przykadem obcienia francuskiego sektora publicznego jest take skala rozrostu administracji publicznej, liczcej obecnie 5 mln urzdnikw (90 urzdnikw na 1000 mieszkacw wobec 50 w Niemczech). Istotne rnice wida w kosztach opieki spoecznej. W 2012 r. wydatki na ochron socjaln w Niemczech wyniosy 26,3% PKB, podczas gdy we Francji 32,1% PKB. Jednak ani jako opieki socjalnej, ani dugo ycia nie s w Niemczech nisze ni we Francji. Francuzi na emeryturze yj rednio kilka lat duej ni ich wschodni ssiedzi, a rozbudowany system opieki socjalnej notuje deficyt 17,4 mld euro, podczas gdy w Niemczech nadwyk (ok. 13,8 mld euro). Rosnce od dekady bezrobocie i spadek konkurencyjnoci francuskiego przemysu powoduj, e gospodarka Francji przechodzi przez okres stagnacji, a groba powaniejszej recesji jest do znaczna. Jednoczenie zarobki, jak i poziom ycia Francuzw nadal s jednymi z najwyszych w Europie i na wiecie. Silna pozycja zwizkw zawodowych i prawa chronice pracownikw nie uatwiaj reform. Centralna rola Niemiec w zarzdzaniu kryzysem strefy euro jest trudna do zaakceptowania we Francji, dla ktrej UE i wsplna waluta miay oznacza europeizacj Niemiec, a tymczasem coraz bardziej wytwarzaj niemieck Europ. W Niemczech opinia, e francuski dumny ssiad staje si coraz bardziej chorym czowiekiem Europy, jest coraz bardziej powszechna. Raport niemieckiego Ministerstwa Gospodarki, ktrego fragmenty przedostay si do prasy, wymienia problemy trawice francusk gospodark: narastajca delokalizacja przedsibiorstw, wysokie koszty pracy, brak inwestycji, jeden z najkrtszych czasw pracy w Europie, jedne z najwyszych obcie podatkowych w strefie euro, brak inwestycji w badania i rozwj itp. Raport wskazuje, e Francja potrzebuje strukturalnych reform rynku pracy,

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

wyduenia czasu pracy, wikszych ci emerytalnych, redukcji etatw w sektorze publicznym. Rnice stanowisk i odmienne koncepcje gospodarcze wyranie ujawniy si w czasie kryzysu strefy euro na pocztku 2010 r. Niemcy pooyy nacisk na rygor oszczdnoci w wydatkach, jako jeden z warunkw wzrostu, postulujc dyscyplin strefy euro oraz oszczdny model budetowy. Francja opowiedziaa si za wikszym interwencjonizmem w zarzdzaniu wspprac gospodarczo-monetarn poprzez koordynacj polityk podatkowych oraz za wikszym solidaryzmem z krajami Poudnia. Ostatecznie przyjty Traktat o stabilnoci, koordynacji i zarzdzaniu w Unii Gospodarczej i Walutowej (zwany pakietem fiskalnym) oraz traktat ustanawiajcy Europejski Mechanizm Stabilnoci, majcy peni funkcje stranika wobec ryzyka zaduenia i deficytu budetu pastw UGW, stanowiy wyraz kompromisu duetu Merkozy. Ten konsensus sta si elementem kampanii wyborczej Franois Hollandea, ktry zapowiedzia, e jeli zostanie prezydentem, zakwestionuje pakt fiskalny, krytykujc niemieckie podejcie za przesadnie skoncentrowane na dyscyplinie, legalizmie, rygoryzmie oraz wykazujce si brakiem wspczucia i ducha solidarnoci. Zarzuci take prezydentowi Sarkozyemu bezwolne podanie za decyzjami kanclerz Angeli Merkel. Ostatecznie pakt fiskalny zosta jesieni 2012 r. uzupeniony o Pakt na rzecz wzrostu i zatrudnienia o wartoci 120 mld euro. Prezydent Holland rozpocz swoj kadencj od zmian, ktre miay oywi francusk gospodark i skierowa j na tory wzrostu, jednak zmiany w wewntrznej polityce gospodarczej Francji okazay si bardzo kontrowersyjne. Nowy rzd JeanMarca Ayraulta kontynuowa podjte jeszcze za kadencji prezydenta Sarkozyego cicia wydatkw i podwyki podatkw, znoszc ulgi podatkowe i zwolnienia ze skadek podatkowych za nadgodziny, lecz zwikszy rwnoczenie wydatki poprzez obnienie wieku emerytalnego (dla czci Francuzw) z 62 do 60 lat. Dziaania te tylko pogbiy dysproporcj francuskiej gospodarki wobec niemieckiej. Francuscy socjalici zdaj sobie spraw z przewagi niemieckiego modelu gospodarczego, ale rwnoczenie krytykuj niemieckie metody ratowania strefy euro poprzez polityk zaciskania pasa. Prezydent i rzd stanli przed wyzwaniem przeprowadzenia gbokich strukturalnych reform spoecznych i administracyjnych, ktre nie id w parze z przedwyborczymi zapowiedziami utrzymania przywilejw socjalnych. Prba zwikszenia obcie podatkowych dla najbogatszych (wzrost podatku dochodowego nawet do 75%) zostaa zablokowana jesieni przez francusk Rad Konstytucyjn.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

Dc do przywrcenia zanikajcej midzynarodowej konkurencyjnoci Francji, na wniosek prezydenta Franois Hollandea przygotowano raport (Louisa Gallois), w ktrym postuluje si m.in. radykaln redukcj kosztw pracy poprzez zmniejszenie obcie zwizanych z zatrudnieniem, bilansowanych wzrostem podatku VAT i oszczdnociami powstaymi w wyniku ci wydatkw publicznych. Jest to o tyle istotne, e francuski model finansowania systemu opieki spoecznej opiera si na opodatkowaniu zatrudnienia (obcienia pracodawcw na rzecz ubezpieczenia spoecznego) i kapitau. Wedug raportu obcienie przedsibiorstw kosztami finansowania opieki spoecznej osabia konkurencyjno i generuje spowolnienie gospodarcze. Warto odnotowa, i dug publiczny Francji wzrs do 90,2% PKB (w Niemczech 81,9% PKB) w 2012 r. wobec 64,2% w 2007 r. Przeniesienie opodatkowania z zatrudnienia na konsumpcj (wzrost VAT) to krok w dobrym kierunku, jednak niewystarczajcy. Francja potrzebuje dziaa kompleksowych: od zwikszenia innowacyjnoci, przez uelastycznienie przepisw kodeksu pracy, po ograniczenie kosztw zabezpiecze spoecznych. Tu ley sedno problemu dylemat, przed ktrym stoi nowe kierownictwo Paacu Elizejskiego, to wybr midzy trudnymi i spoecznie bolesnymi reformami gospodarczymi (nioscymi ryzyko utraty elektoratu) lub konserwowaniem francuskiego modelu socjalnego. Prezydent Holland, ktry zosta wybrany dziki obietnicom odejcia od metody oszczdnoci, musi dokona zwrotu zaoe swojej polityki gospodarczej. W praktyce oznacza to konfrontacj z wasnym zapleczem politycznym, ktre postrzega go jako zbyt pobaliwego w relacjach z kanclerz Angel Merkel. Rnice i napicia miedzy Paryem i Berlinem s coraz mocniej wyczuwalne take na paszczynie politycznej. Oba kraje rni wizja przyszoci UE (niemiecka unii politycznej jako gwaranta unii fiskalnej i francuska tradycyjnie midzyrzdowa). Innym obszarem gbokich rnic midzy obydwoma krajami jest sektor energetyki. Niemcy, z powodw spoecznych, zdecydoway si porzuci produkcj energii jdrowej do 2022 r., nie konsultujc tej decyzji ze swoim zachodnim ssiadem, dla ktrego energia jdrowa to energia przyszoci (stanowi 44% mixu energetycznego, 75% produkcji energii elektrycznej oraz 200 000 bezporednich i porednich miejsc pracy) oraz klejnot we francuskiej koronie technologicznej i jeden z niewielu sektorw gospodarki, w ktrych Francja wci utrzymuje przewag. Emisja GHG (gaz cieplarniany) z sektora energetycznego Francji to zaledwie 4,2% emisji UE-27 (podczas gdy Niemiec a 24,3%). Dziki rozbudowanemu parkowi jdrowemu Francja korzysta z jednych z najniszych cen energii elektrycznej w Europie i ma jeden z najniszych na wiecie wskanikw emisji CO2/PKB (wskanik niemiecki jest o 62% wyszy od francuskiego!),

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5

co w wietle wdraanego europejskiego systemu kwotowania emisji zanieczyszcze (EU ETS) bdzie wzmacnia konkurencyjno francuskiej gospodarki. Z perspektywy Francji energia jdrowa, skutkujca emisj o 23% GHG per capita mniejsz ni rednia UE-27 i o 45% mniejsz ni rednia wiatowa, pozwala wic nie tylko wywiza si temu krajowi ze zobowiza z Kioto, ale take wiza due nadzieje na upowszechnienie tego rda energii, jako narzdzia walki z globalnym ociepleniem. Innym przykadem rozbienych wizji Francji i Niemiec staa si lansowana przez Pary koncepcja Unii rdziemnomorskiej (ang. Union for the Mediterranean, fr. Union pour la Mditerrane), jako wielostronnego forum wsppracy regionalnej. Proklamowana w dniach 13-14 lipca 2008 r. w Paryu, podczas szczytu szefw pastw i rzdw z Europy, Pnocnej Afryki i Bliskiego Wschodu, miaa stworzy przeciwwag dla rosncych wpyww Niemiec w Europie rodkowo-Wschodniej. Rozszerzenie UE na Wschd naturalnie wzmocnio bowiem oddziaywanie Niemiec w tej czci Europy. Pomys Francji nie wywoa jednak entuzjazmu Berlina, ktry uzna, e jest to prba zrwnowaenia pozycji Niemiec, tym bardziej i pierwotnie adresowany by tylko do unijnych krajw regionu rdziemnomorskiego. Innym kluczowym obszarem, gdzie francusko-niemiecki rozdwik jest widoczny, to kwestia bezpieczestwa oraz midzynarodowego zaangaowania Niemiec. Wedug francuskich elit Niemcy nie maj nawykw lidera, a swoj pozycj opieraj wycznie na sile gospodarczej i wskanikach ekonomicznych. Nie wykazuj wystarczajcej inicjatywy politycznej w rozwizywaniu problemw na arenie midzynarodowej, koncentrujc si tylko na utrzymaniu status quo w wymiarze gospodarczym. W ocenie Parya niemieckie aspiracje nie wykraczaj poza utrzymanie mocnych atutw ekonomicznych i wysokiego poziomu eksportu. Wstrzemiliwo Niemiec zdominowanych przez dwa due europejskie mocarstwa militarne (Francj i Wielk Brytani) wobec zaangaowania si w interwencj w Libii (gos wstrzymujcy podczas gosowania nad rezolucj 1973 RB ONZ), ostrono w sprawie interwencji w Mali oraz deklaracja nieangaowania si w konflikt wewntrzny w Syrii inaczej jak przez mediacj pokojow, potwierdzaj niemieck strategi mocarstwa cywilnego. Niemcy, skoncentrowane na rozwoju gospodarczym, nie wykazuj de politycznych do podejmowania aktywnych dziaa na rzecz global governance. Francja majc aspiracje wiatowego przywdztwa, wyraa zdecydowane oczekiwanie wikszej czytelnoci intencji swojego partnera oraz zdecydowanego angaowania si Berlina i podejmowania odpowiedzialnoci za sprawy wiatowe. Sprzeciw Niemiec w sprawie poczenia EADS i BAE Systems we Francji zosta odebrany jako hamowanie rozwoju wsplnej polityki obronnej UE. Rnice uwidoczniy si take wwczas, gdy

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 6

Francja, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone zaostrzyy sankcje wobec Teheranu, wymierzone w program jdrowy, podczas gdy niemieckie firmy pozostaway w Iranie aktywne.

Wnioski Partnerstwo francusko-niemieckie przechodzi obecnie powan prb, a motor napdzajcy Europ traci sprawno. Francja i Niemcy zachowuj odmienne stanowisko w wielu kwestiach, co jest wynikiem uwarunkowa historycznych oraz roli i interesw tych pastw w wiecie. Francja, ktra dotychczas skutecznie budowaa swoist przeciwwag dla Niemiec w UE, chce pozosta w kokpicie Europy na rwni z Niemcami, ale wymaga to od rzdzcego nad Sekwan obozu socjalistw wiarygodnych reform. wiadomo, e polityczny i dyplomatyczny wpyw Parya na arenie midzynarodowej podlega osabieniu, nie skutkowaa rezygnacj, a wrcz przeciwnie, raczej wzmocnieniem aspiracji, by utrzyma silny wpyw na integracj europejsk i w tym kontekcie utrzyma partnerstwo z Niemcami. Na pocztku kadencji w 2007 r. atlantyzm Sarkozyego doprowadzi do pooenia nacisku na wspprac z Wielk Brytani i osabi znaczenie francusko-niemieckiego tandemu, uwaanego przez Francj za niewystarczajcy w UE-27. W trakcie kadencji stanowisko to ulego diametralnej przemianie, co pozwala sdzi, i polityka prezydenta Hollandea podlega bdzie tym samym prawidowociom. Dzieje si tak, poniewa podejcie Francji jest motywowane pragmatyzmem: Niemcy s postrzegani jako bardzo bliski partner, najlepszy sojusznik Francji, a cise relacje jako niezbdne i konieczne narzdzie wsppracy w UE. Francuska polityka gospodarcza obecnie rni si znacznie od niemieckiej. Niemiecki rygor budetowy, oszczdnoci i strategia eksportowa zapewniy sukces ekonomiczny, podczas gdy francuski rozbudowany model opieki socjalnej coraz bardziej obcia gospodark. Francuska gospodarka rozwija si dziki konsumpcji wewntrznej, niemiecka za dziki eksportowi. Polityka oszczdnoci i zaciskania pasa rodzi wic we Francji obaw przed zagroeniem recesj. Kraj ten musi zatem podj reformy w kierunku zwikszenia konkurencyjnoci wasnej gospodarki poprzez oszczdnoci, liberalizacj rynku pracy i reform systemw opieki socjalnej. To byby najlepszy wkad w umocnienie francusko-niemieckiego przywdztwa i ratowanie strefy euro. Zapewnienie konkurencyjnoci gospodarki w dobie globalizacji to dla Francji wyzwanie najbliszej dekady.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 7

 Gospodarka Niemiec osigna wymiar globalny, w lad za tym Niemcy oczekuj adekwatnej do tego pozycji politycznej w Europie. Dla Francji, ktra przez dekady odgrywaa czoow rol polityczn, oznacza to konieczno znalezienia nowej formuy dla zrwnowaenia partnerstwa. Niemcy natomiast potrzebuj pomocy w znalezieniu rwnowagi dla swojej nowej siy w Europie oraz aspiracji globalnych. Niewtpliwie interesy obydwu krajw bd cieray si wobec rozbienych oczekiwa, rwnoczenie niemieccy politycy zdaj sobie spraw, i s skazani na kompromis, w przeciwnym razie ich jednostronne dziaania bd postrzegane jako prba dominacji, ktra moe zbliy Francj z duymi krajami Poudnia. Francja moe bowiem ulec pokusie budowy doranych koalicji z Hiszpani i Wochami, celem obrony wasnych koncepcji i rozwiza. Partnerstwo equilibre des desequilibres, w ktrym sia polityczna i militarna Francji kompensuje przewag gospodarcz Niemiec, zostao zachwiane przez globalizacj wiatowej gospodarki i wzrost znaczenia czynnika ekonomicznego w polityce midzynarodowej. Niemcy, czerpic korzyci z przeprowadzonych reform, chc utrzyma pozycj lidera ekonomicznego, wiadomie rezygnujc z wikszej roli politycznej w zewntrznych Berlina nie sytuacjach idzie kryzysowych. W ocenie Parya, ta zachowawczo w parze z aspiracjami do przywdztwa

gospodarczego. Dla Parya aktywno midzynarodowa (polityczna i militarna) jest rwnie wana jak sia gospodarcza. Interwencja Francji w Mali wskazuje, e Holland nie zamierza rezygnowa z zaangaowania w rozwizywanie kryzysw regionalnych (rdziemnomorski, w Afryce subsaharyjskiej), gdzie Francja ma istotne interesy polityczne i gospodarcze. Dlatego Pary oczekuje od Niemiec wikszej przejrzystoci w dyplomacji midzynarodowej. Francuscy politycy nigdy nie kwestionowali potrzeby francusko-niemieckiej

wsppracy, co najwyej podejmuj dyskusj na jakich warunkach ta wsppraca ma przebiega. Nawet socjalistyczny kandydat, mimo i krytykowa strategi Berlina dotyczc dyscypliny budetowej i optowa za promocj wzrostu, rwnoczenie poszukiwa kontaktu z politykami z Berlina, regularnie spotykajc si nie tylko z niemieckimi socjaldemokratami, ale wykazujc take intencje cisej wsppracy z kanclerz Merkel. Francja i Niemcy pomimo wielu rnic pozostan zatem si napdow UE, gdy adne z nich samodzielnie nie jest w stanie narzuci Europie wasnego modelu.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 8

Tomasz Mynarski - doktor nauk humanistycznych, adiunkt w Katedrze Stosunkw Midzynarodowych i Polityki Zagranicznej w Instytucie Nauk Politycznych i Stosunkw Midzynarodowych Uniwersytetu Jagielloskiego, specjalizuje si w zagadnieniach bezpieczestwa energetycznego, integracji europejskiej i polityki zagranicznej wspczesnej Francji. Autor monografii i artykuw z zakresu problemw bezpieczestwa midzynarodowego m.in. Bezpieczestwo energetyczne w pierwszej dekadzie XXI w. Mozaika interesw i geostrategii (2011), Francja wobec rozwizania kryzysu strefy euro (2012), Strategia i koncepcje bezpieczestwa Francji w XXI w. (2010), Problem (nie)bezpieczestwa energetycznego Europy i Unii Europejskiej (2009).

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 9