W 20-t rocznic awarii Czarnobylskiej elektrowni jdrowej

Opracowanie Dziau Szkolenia i Doradztwa Instytutu Problemw Jdrowych W. Trojanowski, L.Dobrzyski, E.Droste marzec 2006

Spis treci
1. Zamiast wstpu 2. Energetyka jdrowa 3. Reaktory typu RBMK 4. Przebieg wydarze w EJ Czarnobyl 5. Przesiedlenia 6. Sytuacja zdrowotna na Ukrainie i Biaorusi 7. Dziaania podjte w Polsce 8. Skutki zdrowotne w Polsce 9. Rozpowszechnianie informacji w Polsce 10. Koszty sprztania 11. Porwnanie skutkw awarii czarnobylskiej ze skutkami innych awarii i katastrof 12. Odrbmy wreszcie t lekcj! 13. System reagowania Midzynarodowej Agencji Energii Atomowej na kryzysy 14. Midzynarodowa skala zdarze jdrowych INES Podzikowania Bibliografia 2 4 7 9 14 15 18 21 23 24 25 26 29 31 34 34

1. Zamiast wstpu
28 kwietnia 1986 r. detektory w Orodku Atomistyki w wierku pod Warszaw zarejestroway podwyszon radioaktywno, uruchomiy si systemy alarmowe, a na ekranach spektrometrw, sucych do identyfikacji radioizotopw, pojawiy si intensywne linie promieniotwrczych izotopw jodu i cezu, co jednoznacznie wiadczyo o zaistnieniu duej awarii reaktorowej. Natychmiast sprawdzono urzdzenia w wierku i okazao si, e skaenie pochodzi z zewntrz. Telefony byy odcite. Podobno na polecenie sekretarza POP PZPR. W tym czasie Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej (CLOR) w Warszawie, opierajc si na wskazaniach stacji monitoringu rozrzuconych po kraju, zawiadomio wadze PRL i rozpoczo przygotowania do wdroenia procedur przewidzianych na tak okoliczno, w tym akcji podawania ludnoci pynu Lugola, blokujcego swym niepromieniotwrczym jodem tarczyc. Akcja bya przeprowadzona wyjtkowo sprawnie, czym polskie suby zyskay midzynarodowe uznanie. W kraju syszao si gosy, e tu i wdzie pynu Lugola nie podano przed wystpieniem opadu promieniotwrczego. Naley jednak pamita, e naraenie na jod-131 trwao wiele dni, gwnie wskutek skaenia ywnoci, a blokowanie tarczycy zaczto ju 29 kwietnia i w cigu pierwszej doby akcji objto ni 75% ludnoci skaonych wwczas rejonw pnocno-wschodniej Polski. Nigdzie na wiecie nie ochroniono tak szybko tak duej czci naraonej ludnoci. W prasie i telewizji zaroio si od wywiadw z prawdziwymi i domniemanymi specjalistami od postpowania w przypadku skae promieniotwrczych (przy czym, jak to zwykle bywa, najwicej do powiedzenia miay osoby nie majce o sprawie pojcia). Groz powiao po Polsce i wiecie. Ekowojownicy zatarli radonie (oficjalnie z trosk) rce i gromko zaprotestowali przeciwko wszystkiemu, co ma przymiotnik jdrowy w nazwie. Niemiecki Orodek Bada Jdrowych w Karlsruhe z obawy przed cofniciem finansowania przez rzd (notabene zielonych) zmieni swoj nazw na Orodek Badawczy, a ceniona metoda obrazowania ludzkiego ciaa, bazujca na magnetycznym rezonansie jdrowym przyja nazw obrazowania magnetycznym rezonansem, czyli MRI. Niestety bardzo wiele przeraonych kobiet w Europie i ZSRR poddao si aborcji dla uniknicia urodzenia popromiennego mutanta. Dziennikarze za nabrali wiatru agle i zaczli dostrzega w okolicach Czarnobyla potworne kurczaki-mutanty wielkoci strusia, a nawet sugerowano moliwo powrotu na Ziemi dinozaurw. Nakrcono te kilka filmw, m. in. Czarnobyl, autopsja chmury oraz nieco pniej Igor dziecko Czarnobyla, ktre przedstawiay wierutne bzdury na temat skutkw awarii (co wytkny autorom rodowiska naukowe). Bzdury te, niestety, trafiay na podatny grunt spoeczny. wiat y wwczas w strachu przed wojn jdrow, a obie strony potencjalnego konfliktu pilnie dbay o to, by przeciwnik ba si ich broni. Naley przypomnie, e to co okrelano wybuchem reaktora jdrowego nie miao nic wsplnego z wybuchem jdrowym, mielimy bowiem do czynienia z dwoma wybuchami: wpierw pary, a nastpnie wodoru. Stao si to na skutek wydzielenia duej iloci ciepa z paliwa jdrowego i zapalenia si grafitowego moderatora w reaktorze, czemu towarzyszyo intensywne wydzielania si wodoru, ktry w zetkniciu z tlenem spowodowa wybuch. W jego wyniku do atmosfery wydzielia si ogromna ilo materiau promieniotwrczego (8 x 1018 Bq, czyli zaledwie 200 razy mniej ni ze wszystkich wybuchw jdrowych). Pomimo ewidentnych rnic, w powszechnej wiadomoci wybuch reaktora i wybuch bomby atomowej niczym si nie rni, a konsekwencjami obu musz by mutacje u potomstwa osb napromieniowanych, nie mwic o rozwiniciu si chorb nowotworowych u tych

osb. W wyniku strachu przed potencjalnymi mutacjami potomstwa, gwatownie wzrosa liczba aborcji na Biaorusi i Ukrainie w latach 1986-1987 liczba aborcji signa ok.1/3 wszystkich urodze w Europie Wschodniej!. Ten strach nie by wynikiem niewiedzy by wynikiem wiedzy, tyle e nabytej z zupenie nieodpowiedzialnych w tym wzgldzie mediw, ktre wbrew oczywistym faktom, jednoznacznie wskazujcym, e wrd potomstwa ofiar bombardowa Hiroszimy i Nagasaki, ktre otrzymay dziesitki i setki razy wysze dawki w ok. 1015 razy (!) krtszym czasie, nie stwierdzono zmian genetycznych. Rwnie rzetelna wiedza na temat rozwoju nowotworw w wyniku napromienienia bardzo rozmija si z powszechn opini, u ktrej podoa ley radiofobia czyli strach przed jakkolwiek dawk promieniowania. W roku 1986, poza nielicznymi wyjtkami, niemal wszyscy wierzyli, e nawet najmniejsza dawka promieniowania, bliska zerowej, powoduje powstawanie nowotworw. Paradygmat ten by administracyjnym zaoeniem, przyjtym w roku 1959 dla ochrony radiologicznej stosunkowo maej grupy ludzi zawodowo naraonych na promieniowanie jonizujce. Zaoenie to, nie udowodnione naukowo, wg okrelenia jednego ze specjalistw od ochrony radiologicznej upraszczajce buchalteri ochrony radiologicznej, uzyskao rang dogmatu i stao si najwaniejszym rdem czarnobylskich obaw. Obecnie jest ono poddawane krytyce, nagromadzono bowiem wiele danych epidemiologicznych i eksperymentalnych wskazujcych na jego faszywo. Oparte na nim procedury ochrony radiologicznej prowadz do niebotycznie wysokich wydatkw stojcych w racej dysproporcji do kosztw ochrony przed innymi, znacznie waniejszymi zagroeniami. Hipotetyczne uratowanie jednego ycia ludzkiego przez wprowadzenie do amerykaskiej energetyki jdrowej przepisw opartych na tym paradygmacie kosztuje, jak oceniono, 2,5 mld USD. Natomiast koszt szczepie ochronnych przeciw dyfterytowi, krztucowi i odrze naprawd ratujcych ycie, wynosi w Trzecim wiecie 50-100 USD na osob. Na takie szczepienia jednak chronicznie brakuje pienidzy. Rwnie koszty wspomnianego paradygmatu, lecego u podstaw decyzji dziaa podjtych w wyniku awarii w Czarnobylu, to miliardy niepotrzebnie traconych dolarw. Przejdmy wreszcie do opisu elektrowni w Czarnobylu, przebiegu awarii oraz pierwszych dni po katastrofie. Zastanwmy si, czego nas nauczya ta awaria i jakich jej konsekwencji moemy si spodziewa w przyszoci. T lekcj Czarnobyla powinnimy wszyscy odrobi, choby po to aby zracjonalizowa nasz strach przed promieniowaniem i energetyk jdrow.
H

Do spisu treci

2. Energetyka jdrowa
Elektrownia to zakad przemysowy przetwarzajcy na energi elektryczn inne rodzaje energii. Elektrownie klasyfikuje si wg rodzaju przetwarzanej energii bd rodzaju jej nonika. Najczciej s to elektrownie cieplne w tym elektrownie paliwowe (energia chemiczna spalanego paliwa), elektrownie geotermalne (energia cieplna wntrza Ziemi), elektrownie maretermiczne (energia cieplna wd morskich), elektrownie jdrowe (energia wiza jder atomw) oraz elektrownie soneczne czyli helioelektrownie (energia promieni sonecznych). Podstawowym urzdzeniem elektrowni jest generator prdu napdzany turbin parow, tokowym silnikiem spalinowym, lub turbin gazow. W elektrowniach jdrowych (EJ) generator prdu jest napdzany turbin parow (turbogenerator). Ciepo pary wodnej po przejciu przez turbin jest jeszcze stosunkowo due, std czsto wykorzystuje si je do celw grzewczych (elektrociepownie). Sercem kadej EJ jest reaktor, w ktrym ciepo uzyskuje si z kontrolowanej reakcji acuchowej rozszczepienia jder atomw paliwa (np. uranu-235) przy udziale wodnego, grafitowego lub berylowego moderatora spowalniajcego powstae neutrony, dziki czemu zwiksza si prawdopodobiestwo zainicjowania przez nie kolejnej reakcji rozszczepienia. Przebieg reakcji reguluje si przez wsuwanie lub wyciganie z rdzenia (zawierajcego paliwo jdrowe) tzw. prtw sterujcych wykonanych z materiaw pochaniajcych neutrony (izotopy boru lub kadmu). Przez rdze przepywa chodziwo, ktre chodzc rdze samo silnie nagrzewa si. Woda jest bardzo dobrym chodziwem z uwagi na jej due ciepo waciwe, ale musi by utrzymana pod duym cinieniem dla uniknicia wrzenia w temperaturze rzdu kilkuset stopni Celsjusza. Ciepo pobrane w reaktorze zostaje oddane w wymienniku ciepa wodzie obiegu wtrnego lub wodzie w wytwornicy pary, ktra zasila turbogenerator. Temperatura tej pary i jej cinienie musz by odpowiednio wysokie, aby zapewni wysok sprawno turbiny. Po przejciu przez turbin para jest chodzona i skroplona wraca do wytwornicy pary. Pierwsz wiksz elektrowni zbudowa w 1882 T.A. Edison w Nowym Jorku. Wytwarzaa ona prd stay zasilajcy 1284 arwki. W 1891 w Laufen (Niemcy) M. Doliwo-Dobrowolski zbudowa pierwsz elektrowni wodn z trjfazow prdnic prdu zmiennego. Pierwsz EJ wybudowali Rosjanie 1954 w Obnisku (90 km od Moskwy).
H H

Najszerzej rozpowszechnionym typem reaktora energetycznego jest wodny reaktor cinieniowy (PWR). Jego schemat pokazano na rys.1. Dla lepszego poznania reakcji rozszczepienia i zasady dziaania reaktora PWR namawiamy Czytelnika do odwiedzenia przyjaznej czytelnikowi dydaktycznej strony internetowej http://www.ipj.gov.pl/pl/szkolenia/nupex/ . Polecamy te strony w jzyku angielskim http://science.howstuffworks.com/nuclear-power.htm i www.world-nuclear.org .
H H H H H H

Wliczajc koszt unieszkodliwiania odpadw promieniotwrczych powstaych podczas pracy EJ koszt 1 kWh energii elektrycznej wytwarzanej w takich elektrowniach jest porwnywalny z kosztem energii uzyskanej w konwencjonalnych elektrowniach cieplnych. Zasoby kopalne, na ktrych opiera si dzisiejsza energetyka konwencjonalna szybko si wyczerpuj. Jak si ocenia, opacalne do wydobycia zapasy ropy naftowej starcz na okoo 30 lat, gazu na 60 lat, wgla na ok. 200 lat. Przy obecnej technologii uranowych reaktorw energetycznych zapas paliwa starczyby take na niezbyt dugi okres ok. 50 lat, jednak przy rozwoju reaktorw powielajcych ju na 3000 lat, a reaktorw powielajcych opartych na torze a na 6300 lat. Hipotetyczne wykorzystanie wszystkich zasobw uranu

i toru w skorupie ziemskiej pozwolioby zapewni bezpieczestwo energetyczne przez ponad 200 miliardw lat, podczas gdy przewidywany czas ycia naszej planety wynosi ok. 5 miliardw lat. Tak si dzieje si dziki nadzwyczaj wysokoenergetycznej reakcji rozszczepienia jder niektrych izotopw, na ktrej bazuj reaktory jdrowe. Z 1kg obecnie najczciej uywanego paliwa jdrowego (235U), mona uzyska tyle energii elektrycznej, co z 3000 ton wgla lub 1600 ton benzyny. Jednoczenie zagroenia rodowiska naturalnego i ycia ludzi w przypadku EJ s mniejsze ni w przypadku elektrowni zasilanych wglem. Wynika to z bardzo rozbudowanych systemw zabezpiecze wspczesnych EJ, porwnywalnych do zabezpiecze stosowanych w przemyle kosmicznym. Jeli w kocu XXI wieku nastpiby rozwj energetyki opartej na syntezie jdrowej, a nie na reakcji rozszczepienia jder, to biorc pod uwag zasoby deuteru w oceanach i litu w skorupie ziemskiej, obecnie rozwijana technologia pozwoliaby zaspokoi potrzeby energetyczne ludzkoci przez ok. 60 mln lat.

Rys. 1 Schemat konstrukcji reaktora wodnego wysokocinieniowego (PWR)

Obecnie trwaj usilne poszukiwania tzw. energii alternatywnych, co jest podyktowane chci zapewnienia ludzkoci wikszych zasobw energetycznych bez naraania ich na ewentualne skutki promieniowania jonizujcego. Cho skutki awarii w Czarnobylu jednoznacznie wskazuj, e to naraenie jest bezzasadnie wyolbrzymione (bdziemy na ten temat mwili w dalszych czciach niniejszego opracowania), jest rzecz potrzebn poszukiwanie wszelkich skutecznych i ekonomicznie opacalnych rde energii. Warto jednak uwiadomi sobie, e przy obecnych moliwociach technologicznych, zaspokojenie potrzeb energetycznych Europy Zachodniej przy wykorzystaniu jedynie tzw. odnawialnych rde energii wymagaoby:

rdo energii Soce Wiatr Biogaz Tioalkohol Biomasa

Wymagaoby Paneli fotowoltaicznych o cznej powierzchni 260 000 km2 7 milionw wiatrakw o wysokoci 100 m; ustawiajc je co 200 m trzeba by powici teren o powierzchni 280 000 km2 15,6 miliardw wi lub 200 miliardw kurczt 2 000 000 km2 ziemniakw lub 7 000 000 km2 pszenicy 7 800 000 km2 lasw

Jeli spojrze na energetyk jdrow jedynie przez pryzmat zagroe, to naley zwrci uwag, e kady przemys produkuje pewn liczb ofiar miertelnych. W wypadku elektrowni chyba najlepszym wskanikiem jest liczba zgonw na 1 gigawatogodzin (tj. milion kilowatogodzin) wyprodukowanej mocy elektrycznej. Wskanik ten ksztatuje si nastpujco: Typ elektrowni Wodna Cieplna opalana gazem propan/butan Cieplna opalana rop naftow Cieplna opalana wglem Jdrowa z reaktorami typu RBMK (jak w Czarnobylu) Jdrowa z dowolnym innym typem reaktorw Liczba zgonw na 1 GWh(e) 2,19 1,80 0,39 0,13 0,16 0,00

Dane te naley bardzo uwanie wzi pod uwag, jeli si chce wczy do dyskusji na temat opacalnoci rnych rodzajw energetyki.
H

Do spisu treci

3. Reaktory typu RBMK

Aby lepiej zrozumie, co byo przyczyn katastrofy w Czarnobylu trzeba omwi konstrukcj pracujcego tam reaktora typu RBMK. To skrt od Kanaowy Reaktor Duej Mocy ( ). W Zwizku Radzieckim wybudowano 17 reaktorw opartych na tej konstrukcji, 4 z nich pracoway w Czarnobylu, miejscu najwikszej awarii w historii energetyki jdrowej. 15 reaktorw tego typu dziaa do dzi: 11 w Rosji, 2 na Ukrainie i 2 na Litwie. Reaktory tego typu budowano wycznie na terenie byego ZSRR. Od czasu uruchomienia pierwszych reaktorw dokonano w nich wiele ulepsze zwikszajcych bezpieczestwo dziaania i kolejne generacje rni si istotnie od swoich poprzednikw. Konstrukcja RBMK wywodzi si od uranowo-grafitowych reaktorw przeznaczonych do produkcji plutonu na potrzeby wojskowe, ktre uruchamiano w ZSRR poczynajc od 1948 roku. Pierwszy reaktor energetyczny o mocy 5 MWe uruchomiono w Obnisku w 1954 r. Najnowsze konstrukcje (Ignalina na Litwie) osigaj moc 1300 MWe. Gwn cech reaktorw typu RBMK jest moduowo. Rdze reaktora nie jest zamknity we wsplnym dla wszystkich jednostek paliwowych zbiorniku wysokocinieniowym, lecz skada si z dostawionych do siebie blokw grafitowych z kanaami, do ktrych wprowadza si prty paliwowe i do ktrych doprowadzona jest woda zamieniajca si tam w par. Kady z tych kanaw ma swoje wasne mechanizmy sterujce, podlegajce oczywicie mechanizmom regulujcym prac reaktora jako caoci. Takie rozwizanie uatwia wymian prtw paliwowych i umoliwia wprowadzanie do kanaw prtw sterujcych. Pozwala te na przebudow rdzenia.

Rys. 2 Schemat reaktorw typu RBMK

Cech odrniajc reaktory energetyczne RBMK od innych konstrukcji stosowanych w wiecie jest brak wytrzymaej zewntrznej osony zabezpieczajcej przed uwolnieniem skae w przypadku awarii. Przykadem odpowiedzialnego podejcia do tego zagadnienia s zabezpieczenia, ktre skutecznie chroniy rodowisko w czasie awarii w Tree Miles Island w USA w 1979 roku. Jakkolwiek energia wyzwolona w czarnobylskim wybuchu (termicznym, nie jdrowym!) bya zapewne wiksza ni oceniana dla oblicze konstrukcji

zabezpieczajcych, to istnienie osony najprawdopodobniej zapobiegoby uwolnieniu takiej iloci materiau promieniotwrczego, jak miao to miejsce w Czarnobylu. Kolejn szczegln cech reaktorw typu RBMK jest to, e woda chodzca trafia wycznie do kanaw paliwowych, co wyranie odrnia urzdzenie tego typu od reaktorw typu PWR, w ktrych rdze zanurzony jest w wysokocinieniowym zbiorniku z wod. W przypadku utraty wody chodzcej RBMK zaczyna pracowa niestabilnie i zwiksza swoj moc, poniewa woda bdca tu zasadniczo chodziwem (moderatorem jest grafit) pochania jednak pewn cz neutronw podtrzymujcych reakcj rozszczepienia. W jzyku techniki nazywa si to zjawisko dodatnim wspczynnikiem reaktywnoci. Znajc cechy swojego reaktora konstruktorzy wprowadzili w nim odpowiednie zabezpieczenia, ktre jednak w dniu awarii w Czarnobylu zostay przez zaog wiadomie wyczone. Ponadto, jak okazao si po fakcie, zaoga nie znaa procedur przeprowadzania reaktora przez zakres niestabilnoci. Grafit obudowujcy kanay po nagrzaniu odksztaci si uniemoliwiajc jakiekolwiek manipulacje, a wreszcie w kontakcie z powietrzem zapali si. Dopiero najnowsze reaktory typu RBMK (np. Kursk 5) zaopatrzono w bezpieczne rozwizania zapewniajce ujemny wspczynnik reaktywnoci. Mona zapyta czemu reaktor RBMK pracujcy w Czarnobylu by w ogle dopuszczony do pracy. Ot oprcz wad (m.in. dodatni wspczynnik reaktywnoci) mia on take zalety. Jedne i drugie zestawiono w poniszej tabeli. Zestawienie cech reaktorw RBMK starszego typu zalety dua niezawodno pracy z uwagi na kontrol warunkw w kadym kanale; moliwo rozbudowy reaktora przez zestawianie typowych moduw; atwo przeadunku paliwa w czasie normalnej pracy reaktora; elastyczno eksploatacji umoliwiajca prac reaktora w rnych warunkach. wady groba zapalenia gorcego grafitu (ok.750C) w obecnoci tlenu z powietrza; niebezpieczestwo kontaktu rozgrzanego grafitu z wod w wypadku rozszczelnienia ktrego z kanaw paliwowych; maa prdko dziaania systemu awaryjnego; skomplikowana obsuga i sterowanie; wadliwy projekt awaryjnego ukadu chodzenia; dodatni wspczynnik reaktywnoci przewaajcy przy maych mocach reaktora i powodujcy skoki mocy; brak obudowy bezpieczestwa.

Cakowicie inaczej wyglda sprawa w lekkowodnych reaktorach typu PWR. Tu ubytek wody bdcej jednoczenie chodziwem i moderatorem zmniejsza efektywno reakcji rozszczepienia i tym samym zmniejsza moc reaktora, co zabezpiecza przed najcisz awari. Taki reaktor (cay rdze zamknity w zbiorniku) mona te wyczy awaryjnie zalewajc go wod z domieszk boru pochaniajcego neutrony. Zainteresowanym problematyk bezpieczestwa EJ polecamy prezentacj na stronie http://www.ptbr.org.pl/Bezpieczenstwo%20elektrowni.pdf
H H H

Do spisu treci

4. Przebieg wydarze w EJ Czarnobyl

Przygotowania do nieudanego eksperymentu Na 6 lat przed opisywan awari take w Kurskiej EJ doszo do niebezpiecznej sytuacji wyczono zewntrzne zasilanie pomp i ukadw sterujcych reaktorem. Ta nienormalna dla reaktora sytuacja daje si opanowa poniewa prty regulacyjne mona opuci do rdzenia take przy odczonych silnikach. Jednak do osignicia penej mocy generatorw awaryjnego zasilania pomp potrzeba okoo 1 minuty i taki czas wystarcza do przegrzania prtw paliwowych. Postawiono wic tak zmodyfikowa konstrukcj turbogeneratorw aby podczas ich bezwadnociowego biegu (po nagym zaniku zasilania) generoway niezbdn ilo energii do czasu osignicia penej mocy przez generatory awaryjne. Okazj do wykonania modernizacji i testw zmodernizowanych turbogeneratorw byo wyczenie w kwietniu 1986 r. reaktora Czarnobylskiej EJ w celu remontu czwartego bloku elektrowni. Stworzono program dowiadczenia, ktry jednak nie zosta waciwie przygotowany. Wymagania bezpieczestwa zostay potraktowane czysto formalnie. Nie przewidziano adnych specjalnych rodkw zabezpieczajcych, a nawet przewidziano odstpstwa od obowizujcych normalnych zasad bezpieczestwa po uzyskaniu zgody kierownika zmiany elektrowni. Eksperyment zakada midzy innymi wyczenie awaryjnego systemu chodzenia reaktora, wobec czego reaktor przez ponad 4 godziny mia pracowa ze znacznie obnionym poziomem bezpieczestwa. Chronologia zdarze (dane m.in. z Mould R.F.: Chernobyl Record. The Definitive History of the Chernobyl Catastrophe. IOP Publishing 2000) 25 kwietnia 1986 01:00 - przystpiono do obniania mocy reaktora; operacja taka jest dugotrwaa ze wzgldu na wydzielanie si promieniotwrczego ksenonu Xe-135 o okresie poowicznego zaniku okoo 10 h, ktry silnie wychwytuje neutrony ("zatruwa reaktor") co moe doprowadzi do niekontrolowanego wyganicia reakcji, zatrzymania Xe-135 w elementach paliwowych i spowodowania trudnoci z pniejszym ponownym uruchomieniem reaktora 03:47 - moc reaktora zostaa obniona do 1600 MW (poowa wartoci znamionowej) 13:05 zredukowano moc przeznaczon na potrzeby wasne reaktora 14:00 - wszystko byo gotowe do rozpoczcia dowiadczenia: wyczono system awaryjnego chodzenia reaktora. Na danie dyspozytora Kijowskiego Okrgu Energetycznego (KOE) wstrzymano jednak wyczenie reaktora do 23.00. Przez ten czas reaktor pracowa przy 50% mocy znamionowej z wyczonym systemem awaryjnego chodzenia. 23:00 - dyspozytor z KOE zezwoli na odczenie bloku od sieci; rozpoczto obnianie mocy reaktora do 700 MW, przy ktrej miao by przeprowadzone dowiadczenie. 24:00 - podja prac kolejna zmiana - nie przygotowana do przeprowadzenia opnionego eksperymentu.

26 kwietnia 00:28 Moc reaktora osigna 500 MW(t). W celu uzyskania lepszych warunkw sterowania przeczono automatyczny system sterowania ze strefowego (dotyczcego poszczeglnych czci reaktora) na oglny. Procedura taka jest dopuszczalna przy pracy reaktora z ma moc. Wskutek trudnoci ze sterowaniem oraz niestabilnej pracy reaktora przy niskich mocach, moc cieplna reaktora spada do 30 MW, gdy nastpio prawie zupene "zatrucie" ksenonem (jednym z produktw rozszczepienia). Na tym etapie naleao przerwa dowiadczenie, jednak postanowiono je kontynuowa, aby nie dopuci do jeszcze wikszego opnienia w realizacji eksperymentu. Dla zwikszenia mocy reaktora usunito prty regulacyjne, pozostawiajc ich o wiele mniej od dopuszczalnego minimum (18 zamiast 30). 01:00 Udao si w ten sposb zwikszy moc do 200 MW, ustabilizowa reaktor i usprawni chodzenie. Dodatkowe obcienie i wzrost natenia przepywu wody chodzcej mogy jednak doprowadzi do uszkodzenia systemu chodzenia, a zmniejszenie temperatury wody mogo doprowadzi do zmniejszenia produkcji i cinienia pary w separatorach, czego wynikiem mogo by automatyczne wyczenie reaktora. Aby temu zapobiec personel zablokowa systemy zabezpieczajce. Wszystkie te okolicznoci spowodoway drastyczny spadek reaktywnoci reaktora, co zanotowano o godzinie 1.22 . Mimo to reaktora natychmiast nie wyczono i postanowiono kontynuowa dowiadczenie. 01:23 Zamknito zawory turbin TEST SI ROZPOCZ. Moc reaktora zacza rosn w sposb niekontrolowany. Prbowano opuci wszystkie prty regulacyjne i bezpieczestwa, te jednak (uniesione ze wzgldu na niski wczeniej poziom reaktywnoci) znajdoway si grnych pooeniach i zakleszczyy si na pewnej wysokoci nie osigajc pooe dolnych. Wskutek braku zasilania pomp (wyczenie obu turbozespow) nastpi gwatowny spadek cyrkulacji wody w kanaach chodzenia, wzrost wytwarzania pary i doszo do tzw. kryzysu wrzenia a). Wskutek gwatownego wzrostu mocy reaktora (do 530 MW wcigu 3 s; krtko pniej moc okoo 100-krotnie przekroczya warto projektowan) oraz braku chodzenia przy wyczonych systemach awaryjnych nastpio przegrzanie paliwa, rozerwanie otaczajcych je koszulek cyrkonowych oraz wyciek stopionego paliwa. Gwatowne odparowanie wody i wzrost cinienia spowodoway zablokowanie zaworw zwrotnych za pompami cyrkulacyjnymi. Wzrost cinienia w kanaach technologicznych oraz wysoka temperatura spowodoway rozerwanie kanaw cinieniowych. Woda zacza wlewa si do rdzenia i blokw grafitowych wchodzc w reakcj egzotermiczn z cyrkonem. Wystpiy take inne reakcje egzotermiczne. 01:24 - Nastpiy dwa wybuchy: eksplozja pary wodnej oraz uwolnionego wodoru. W bardzo wysokich cinieniach i temperaturach woda rozkada si na wodr i tlenek wodoru, tworzc w kontakcie z powietrzem silnie wybuchow mieszanin. Nastpio zniszczenie reaktora i czci konstrukcji budynku. W wyniku eksplozji przesunita zostaa 2000-tonowa pyta pokrywajca reaktor, ktry zosta czciowo odsonity i powietrze zyskao dostp do miejsca poaru. Powietrze reagowao z grafitowymi blokami moderatora tworzc tlenek wgla bdcy palnym gazem. Na zewntrz zostay wyrzucone fragmenty grafitowego rdzenia oraz stopionego paliwa reaktorowego, ktre wywoay ok. 30 ognisk poaru. Do atmosfery dostay si due iloci radioizotopw. Okoo 8 z 140 ton paliwa zawierajcego pluton i inne wysoce promieniotwrcze produkty rozpadu wydostay si z reaktora razem z resztkami moderatora i zostay rozproszone w okolicy. Pary cezu i jodu przedostay si do atmosfery podczas wybuchu i pniejszego poaru.

10

Po przekroczeniu pewnej temperatury nastpuje w wodzie wrzenie pcherzykowe - na ciankach prtw paliwowych pojawiaj si pcherzyki powietrza, ktre odrywaj si od koszulek prtw i ulegaj kondensacji. Po przekroczeniu temperatury nasycenia pcherzyki maj tendencj do czenia si i wytwarzaj warstw parow przy ciankach prtw paliwowych. Przekazywanie ciepa znaczco maleje, temperatura wic wzrasta, a w wyniku tego procesu nastpuje ostatecznie przegrzanie koszulek ochronnych prtw paliwowych i ich przepalenie.

a)

Okoo 05:00 opanowano poar, ktry zagraa pozostaym blokom elektrowni. Paliy si jedynie resztki reaktora wewntrz zgliszcz budynku. Kolejnym zadaniem byo ograniczenie emisji substancji promieniotwrczych do atmosfery. W pierwszej fazie zrealizowano to poprzez "bombardowanie" reaktora piaskiem z mieszanin baru, dolomitu i oowiu. Do 30 kwietnia zrzucono ponad 1000 ton materiaw. Pniej jednak zaprzestano tej operacji ze wzgldu na ograniczenie wymiany powietrza i wzrost temperatury pozostaoci rdzenia i paliwa, co w poczeniu z wod zalewajca reaktor mogo spowodowa kolejne eksplozje. Aby unikn tego niebezpieczestwa przeprowadzono trudn operacj odpompowania wody z kanaw reaktora oraz zbiornika pod nim (rozgrzane prty paliwowe mogy przetopi betonow podstaw reaktora i opa do zbiornika rozbryzgowego). Powstaa konieczno ochodzenia reaktora. Zrealizowano pomys wtoczenia do zniszczonej hali azotu, co miao stumi poar i reakcj acuchow. Do tego celu cignito azot nawet z odlegych zakadw przemysowych. Niestety operacja nie przyniosa spodziewanych rezultatw. 6 maja emisja radioizotopw samoczynnie gwatownie spada i sytuacja zostaa opanowana. Celem odizolowania zniszczonego reaktora od rodowiska zamknito go wewntrz wielkiego elbetowego sarkofagu i w takim stanie znajduje si on do dzi. Mimo wci duego zagroenia, w wyniku odgrnych naciskw nie podjto decyzji o natychmiastowym wyczeniu pozostaych blokw energetycznych. Jedynie operator reaktora w bloku trzecim (bezporednio ssiadujcym ze zniszczonym blokiem czwartym), wbrew rozkazom przeoonych, wyczy reaktor. Z decyzj o wyczeniu pozostaych dwch zwlekano kilka dni. Ograniczenia spoycia mleka i innych skaonych produktw wprowadzono dopiero 23 maja, a jod stabilny zaczto podawa ludnoci okoo 25 maja. Z powodu trudnoci organizacyjnych akcj t objto tylko ok. 1,6 mln dzieci. Poniej przedstawiono zmierzone moce dawek w powietrzu 26 kwietnia 1986 r oraz rozprzestrzenianie si oboku promieniotwrczego w cigu kolejnych dni.

11

Rys. 3 Moce dawek w powietrzu wok reaktora w Czarnobylu zmierzone 26.04.1986 r. (w R/h tj. 0,01 Gy/h)

Rys.4 Rozprzestrzenianie si oboku radioaktywnego wok Czarnobyla 26 kwietnia4 maja 1986r.

12

W tabeli poniej podano ilo izotopw promieniotwrczych wyemitowanych do atmosfery w wyniku awarii czarnobylskiej. Emisja radionuklidw do atmosfery w wyniku awarii reaktora w Czarnobylu Izotop Cs-134 Cs-137 I-131 Xe-133 Mo-99 Zr-95 Ru-103 Ru-106 Ba-140 Ce-141 Ce-144 Sr-89 Sr-90 Okres poowicznego zaniku 2,06 lat 30 lat 8,04 dni 5,3 dni 2,8 dni 64 dni 39 dni 368 dni 12,7 dni 32,5 dnia 284 dni 50,5 dni 29,2 lat Ilo [1015 Bq] 19 38 260 1 700 110 140 120 60 160 100 90 80 8

Dla porwnania, naturalna emisja alfa-promieniotwrczego radonu-222 do atmosfery wynosi 33 0001015 Bq rocznie, a wic o rzd wielkoci wicej ni sumaryczna emisja w wyniku awarii reaktora w Czarnobylu.
H

Do spisu treci

13

5. Przesiedlenia
Wok Czarnobyla wyznaczono stref bezpieczestwa o promieniu 30 km, z ktrej wysiedlono ca ludno. Podjta akcja przesiedlecza zostaa przeprowadzona bardzo sprawnie, cho w wielu przypadkach nie miaa ona gbszego uzasadnienia. W dniach 27 kwietnia-7 maja 1986 r. wysiedlono ok. 116 000 osb. (Ju wtedy naukowcy radzieccy doradzali, aby wikszo z nich pozostawi w spokoju.) W pniejszych latach w trzech najbardziej poszkodowanych republikach radzieckich przesiedlono jeszcze 220 tys. osb. Pierwsza ewakuacja 49 360 osb z miasta Prype wybudowanego dla pracownikw ok. 4 km od EJ Czarnobyl oraz 254 osb z pobliskiego Janowa przeprowadzona 27 kwietnia miaa uzasadnienie, gdy w tym dniu istniaa moliwo przebicia si stopionego rdzenia do dolnych pomieszcze, w ktrych moga znajdowa si woda. W takim przypadku wybuch pary wodnej mg spowodowa znaczce skaenie miasta, co stanowioby zagroenie dla ludnoci. Natomiast wysiedlenie ok. 170 000 osb z innych miejscowoci, ktrym wspomniane niebezpieczestwo nie zagraao, byo bdem, ktry wyranie odbi si na pniejszym zdrowiu przesiedlecw. Akcja opieraa si na sabo uzasadnionym zaleceniu wadz aby ewakuowa ludno z terenw skaonych cezem-137 na poziomie powyej 37 kBq/m2, ktre to skaenie generuje dawk promieniowania 0,2 mSv/rok czyli ponad dziesiciokrotnie mniejsz ni rednia dawka pochodzca od naturalnych rde promieniowania. Dalsze decyzje o ewakuacji i przesiedleniach (czasem na tereny bardziej skaone ni te wysiedlane) byy podejmowane czsto wbrew opiniom specjalistw przez czynniki polityczno-administracyjne jeszcze do roku 1992. W oparciu o nieracjonalne przepisy wysiedlano ludzi z terenw o poziomie promieniowania niszym ni naturalne to w Norwegii. Czasem przesiedlecy w miejscu docelowym otrzymywali wiksze dawki promieniowania od radonu z podoa, ni otrzymywaliby ze skae pozostawszy w domu. Z Prypeci wysiedlono ludzi do miejscowoci Pleskoje, gdzie dawki na tarczyc od jodu-131 byy 5 razy wiksze ni w opuszczanym miejscu. 4 dni po pierwszym wybuchu Komisja Rzdowa odrzucia amerykask ofert dostarczenia tabletek jodowych dla ochrony ludnoci. W czasie akcji ratowniczej i dalszych dziaa zmarnowano wielkie pienidze, ktre zainwestowane w popraw jakoci ycia przyniosyby pozytywny skutek bez jakichkolwiek przesiedle.
H

Do spisu treci

14

6. Sytuacja zdrowotna na Ukrainie i Biaorusi

Jednym z najwieszych opracowa opisujcych zdrowotne, rodowiskowe i spoecznoekonomiczne skutki awarii czarnobylskiej jest raport Forum Czarnobylskiego ogoszony w Wiedniu 5 wrzenia 2005 roku. Forum tworz Midzynarodowa Agencja Energii Atomowej (MAEA), wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO), Agencje ONZ (FAO, UNDP, UNEP, UN-OCHA, UNSCEAR) oraz rzdy Biaorusi, Rosji i Ukrainy. Zdaniem autorw raportu, z powodu awarii Czarnobylskiej EJ mier ponioso 50 osb, a moe umrze jeszcze 4 tysice (autorzy nie podaj na czym opieraj swoj pesymistyczn prognoz). Niestety, dane i niektre interpretacje przedstawione w tym Raporcie cho znacznie bardziej wywaone ni wiele wczeniejszych doniesie stoj w istotnej sprzecznoci z precyzyjnymi danymi UNSCEAR (Komitet Naukowy ONZ ds. Skutkw Promieniowania Atomowego), a take z interpretacjami przyczyn rejestracji zwikszonej liczby zachorowa na terenie Biaorusi, Rosji i Ukrainy. Wedug Raportu, owe 50 ofiar miertelnych to dwaj pracownicy elektrowni, okoo 40 likwidatorw skutkw awarii i osoby, ktre zmary na raka tarczycy o udokumentowanym zwizku z awari. Tymczasem dane UNSCEARu mwi o 28 ofiarach ostrej choroby popromiennej, zmarych w cigu 4 miesicy od awarii oraz 3 ofiarach zmarych z innych przyczyn. Cho prawd jest, e do roku 2004 z pozostaej grupy 106 osb zmaro 19, jednak liczba ta w cigu niemal 20 lat jest normaln umieralnoci w populacji nie naraonej radiacyjnie. Jeszcze bardziej niewiarygodna jest prognoza 4 tysicy zgonw (ktr nie wiadomo jak potwierdzi). Niewtpliwie wynika ona z arbitralnie przyjtej w 1951 roku przez Midzynarodowy Komitet Ochrony Radiologicznej (ICRP) liniowej bezprogowej hipotezy skutkw promieniowania (LNT) przyjmowanej dla potrzeb oceny naraenia osb zawodowo stykajcych si z promieniowaniem. Hipoteza ta zakada, e kada dawka promieniowania jonizujcego szkodzi. Jednak hipoteza zawodzi w zakresie maych dawek porwnywalnych z dawkami od ta naturalnego i jej usilne lansowanie w radiobiologii nie jest uprawnione jako sprzeczne z wynikami bada epidemiologicznych i wiedz przyrodnicz (toksykologia, fizjologia, onkologia). Czytelnikom zainteresowanym t tematyk polecamy raport pt. Hormeza zjawisko powszechne i powszechnie nieznane . ( http://www.ipj.gov.pl/pl/szkolenia/hormeza.htm ).
H H H H

Mino ju dostatecznie wiele lat, aby prognozowane nowotwory mogy si rozwin i zamanifestowa. Tymczasem jak wynika z raportu Forum, wrd ratownikw rosyjskich stwierdzono okoo 30% mniejsz umieralno na raki ni rednio w Rosji, a wrd ludnoci tzw. terenw silnie skaonych epidemiolodzy nie zauwayli adnego wzrostu zachorowa na nowotwory (inne ni tarczycy patrz niej). Nie stwierdza si te (co wcale nie dziwi specjalistw) wad genetycznych u potomstwa osb napromieniowanych. Stwierdzono natomiast (i to ju w pierwszym roku!) znaczny wzrost rakw tarczycy, szczeglnie u dzieci. Pogld, e wzrost ten mia za sw przyczyn zwikszony poziom promieniowania w wyniku awarii by od pocztku kwestionowany, gdy z wielu danych wiadomo, e raki tarczycy rozwijaj si przez wiele lat zanim si ujawni. Ponadto z danych epidemiologicznych osb poddanych leczeniu promieniotwrczym jodem wiadomo, e wystpi u nich nie wzrost, lecz przeciwnie, deficyt rakw tarczycy. Dawki zaabsorbowane przez ludno wok Czarnobyla (patrz tabela) byy rzdy wielkoci nisze, tak wic nawet blokowanie tarczycy stabilnym jodem zapewne niewiele zmienio niky stopie naraenia.

15

Spraw zajmowa si przez dugie lata Komitet UNSCEAR, ktry w kocowych wnioskach swojego Raportu 2000 nt. skutkw zdrowotnych wypadku w Czarnobylu stwierdzi, e: (...)liczba rakw tarczycy (okoo 1800) u osb napromieniowanych w dziecistwie, zwaszcza w silnie skaonych rejonach trzech krajw (Biaorusi, Ukrainy i Rosji), jest znacznie wiksza ni oczekiwano na podstawie wczeniejszej wiedzy. Wysoki stopie zachorowalnoci i krtki okres ujawniania si tych rakw s nietypowe. Przyczyn ich powstawania mog by czynniki inne ni promieniowanie. Jednym z tych czynnikw s tzw. nieme raki tarczycy, nie dajce atwo dostrzegalnych objaww klinicznych, ktre masowo wystpuj wszdzie na wiecie. Tak np. w Kanadzie czsto niemych rakw tarczycy wynosi 6 na 100 000 osb, w Polsce 9, w USA 13, a w Finlandii 35. Najwikszy wzrost rejestracji rakw tarczycy wystpi w rejonie Homla na Biaorusi: 18 rakw na 100 000 mieszkacw. Zatem potencja dla wykrycia dodatkowych rakw w wyniku udoskonalenia i zwikszenia czstoci bada tarczycy jest ogromny. Na szczcie wyleczalno rakw tarczycy jest bardzo wysoka, w dobrych orodkach siga powyej 90%. Dotd z powodu raka tarczycy zmara na skaonych terenach jedna dziewczynka (wg innych rde troje dzieci). rednie dawki efektywne otrzymane w latach 1986-95 na terenie skaonym po awarii w Czarnobylu (UNSCEAR Report 2000, Vol. 2, str. 541) rednia dawka efektywna [mSv] Ze rde Ze rde cznie w wewntrznych zewntrznych cigu 9 lat Biaoru 5,1 2,9 8,0 Federacja Rosyjska 4,3 2,5 6,8 Ukraina 4,7 6,1 10,8 Kraj Rocznie 0,9 0,8 1,2

S to dawki mniejsze od rednich dawek otrzymywanych ze rde naturalnych. Z caej populacji 5 159 887 osb napromieniowanych w wyej wymienionych trzech krajach tylko 1123 osoby otrzymay w cigu 9 lat dawk powyej 200 mSv (wyczajc dawki na tarczyc; UNSCEAR Report 2000, Vol. 2, str. 542). Jak wynika z raportu UNSCEAR 2000, poza rejestrowanym wzrostem zapadalnoci na raka tarczycy nie zaobserwowano wzrostu zachorowa i zgonw na nowotwory zoliwe ktre mogyby by spowodowane promieniowaniem jonizujcym. Ryzyko zachorowania na biaaczk, bdce jednym z wikszych zagroe (biaaczka jest pierwszym nowotworem, ktry pojawia si po napromieniowaniu ze wzgldu na krtki okres utajenia 2-10 lat), nie ulego podwyszeniu, nawet wrd czonkw ekip ratowniczych. Nie ma rwnie dowodw wzrostu zachorowa na wywoane promieniowaniem choroby nie nowotworowe. Natomiast na szerok skal wystpiy reakcje psychologiczne zwizane z awari i spowodowane gwnie strachem przed promieniowaniem, dziaaniem wadz i mediw, a nie dziaaniem promieniowania. Dominujcym czynnikiem jest stres bdcy nastpstwem przymusowych przesiedle i zerwaniem wizi spoecznych. Sytuacj komplikuje rozprzestrzenianie si faszywych informacji na temat konsekwencji awarii np. o dziesitkach lub setkach tysicy ofiar wymienianych zarwno przez rne oficjalne czynniki, jak i prorokw apokalipsy o rozmaitym rodowodzie. Sensacje zmylane i powielane przez dziennikarzy, oraz hasa ekowojownikw (osb chtnych do walki z czymkolwiek) trafiay na podatny grunt powszechnej ignorancji, tym atwiej, e uzasadniane byy wynikami ekspertyz przedstawianych przez rzdy poszkodowanych krajw, ktrym zaleao na uzyskaniu

16

zachodniej pomocy. Dodatkowo wystpuj jeszcze efekty psychospoeczne uwarunkowane politycznymi, ekonomicznymi i spoecznymi zmianami ostatnich lat. Nie da si ich odrni od psychosomatycznych konsekwencji awarii w Czarnobylu. Trzeba na koniec przypomnie (zwaszcza tym, ktrzy uwaaj, e awaria w Czarnobylu bya najwiksz katastrof XX wieku), e spowodowany katastrof opad promieniotwrczy trwa stosunkowo krtko i by mniejszy ni ten, ktry spada na nas rok w rok na przeomie lat 50- i 60-tych wskutek prbnych wybuchw broni jdrowej dokonywanych przez mocarstwa nuklearne. Byy to razem 2419 wybuchy (cznie 1073 Mt TNT), w czym 543 o cznej mocy 440 Mt przeprowadzone w atmosferze. Dla porwnania wybuchy w Hiroszimie i Nagasaki miay czn moc ok. 0,035 Mt TNT. Rekord mocy naley do bomby wodorowej o mocy okoo 50 Mt odpalonej przez ZSRR na Nowej Ziemi 30 X 1961 r. (dane za raportem UNSCEAR). O tym, e awaria reaktora w Czarnobylu dalece nie bya najwiksz katastrof przemysow piszemy w oddzielnej sekcji.
H

Do spisu treci

17

7. Dziaania podjte w Polsce

Nim przejdziemy do opisu wydarze w Polsce warto zaznaczy, e w interesujcym nas okresie historii od 1964 r. Polska dysponowaa sprawn Sub Pomiarw Skae Promieniotwrczych (SPSP) koordynowan przez Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej (CLOR) w Warszawie. W skad SPSP wchodzio 140 punktw pomiarowych rozmieszczonych na terenie caej Polski plus 2 stacje pomiarowe w CLOR. Ponadto CLOR miao moliwo mierzenia skae w przestrzeni powietrznej a do wysokoci stratosferycznych. CLOR by rwnie dobrze przygotowany do podjcia wyzwa, ktre stwarzaaby ewentualna wojna jdrowa. Dziki temu z chwil zdobycia informacji o skali awarii i skutkw jakie moe ona wywoa w Polsce CLOR sta si jedynym rzetelnym rdem informacji i organem, ktre mg w kompetentny sposb sugerowa rzdowi podejmowanie odpowiednich dziaa chronicych ludno przed konsekwencjami katastrofy. 27 kwietnia ani w Polsce ani innych krajach nie spodziewano si awarii jdrowej. Plany obrony cywilnej na wypadek wojny jdrowej przystaway tylko czciowo do potrzeb sytuacji wynikej z awarii reaktora jdrowego znajdujcego si w okolicy Polski. Jednak wojskowy system wykrywania skae promieniotwrczych by dostosowany do znacznie wyszych poziomw promieniowania wystpujcych po ataku jdrowym. Polacy nie otrzymali z ZSRR adnych informacji o katastrofie (mimo ustale obowizujcych w krajach RWPG od 1984 roku), co opnio nasze przygotowania ochronne o okoo ptora dnia. 28 kwietnia rankiem placwka SPSP w Mikoajkach (a potem kolejno inne) zgosia CLOR kilkakrotny wzrost mocy dawki promieniowania w powietrzu. W caej subie SPSP wprowadzono alarmowy system pracy. Jak wspomina prof. Zbigniew Jaworowski z CLOR [Australian Radiation Protection Society Newsletter, 2004] o godzinie 9 zosta poinformowany, e stwierdzona w Mikoajkach radioaktywno w powietrzu bya 550 000 razy wysza ni poprzedniego dnia. Podobny wzrost aktywnoci zosta te zaobserwowany w samym CLOR w Warszawie. Oczywicie po pierwsze obawiano si, e podwyszony poziom promieniowania moe pochodzi z wybuchu jdrowego. Na szczcie wkrtce okazao si, e skad izotopowy chmury radioaktywnej wskazuje na awari reaktora jdrowego. Dalsze raporty otrzymywane ze 140 stacji monitoringu wskazyway na przesuwanie si chmury na zachd i na ZSRR jako miejsca awarii reaktora. Informacja o powstawaniu skae promieniotwrczych w wyniku powanej awarii reaktora bya szokiem dla specjalistw: poziom promieniowania w powietrzu by setki i tysice razy wyszy od tego, ktry rejestrowano w latach szedziesitych kiedy to opad promieniotwrczy by skutkiem prb jdrowych. Chmura radioaktywnego powietrza przesuwaa si nad pnocno-wschodni Polsk. W poudnie w Warszawie stenie izotopu cez-137 w powietrzu byo ponad 80 000 razy wiksze ni rednio rok wczeniej, stenie izotopu jod-131 wynioso okoo 100 Bq/m3 (przed awari by niewykrywalny), za moc dawki promieniowania gamma bya okoo 3 razy wiksza ni przecitna. Pomimo tego globalna wielko mocy dawki w cigu pierwszego roku po katastrofie wzrosa w Polsce rednio o 0,3 mSv, a wic niewiele w porwnaniu z roczn dawk naturalnego promieniowania (okoo 2,4 mSv). Dlatego gdyby w owym czasie mona byo zachowa zimn krew podejmowanie szczeglnych akcji ochronnych nie byo konieczne. Problemem by jednak brak informacji o moliwym

18

dalszym przebiegu katastrofy. Istniaa obawa, e sytuacja radiacyjna Polski moe si znacznie pogorszy, zarwno poprzez zwikszenie emisji ze zniszczonego reaktora, jak i wskutek niekorzystnej sytuacji meteorologicznej. Naleao jak najszybciej poinformowa rzd i podj dziaania chronice ludno przed skutkami awarii Okoo godziny 11 CLOR przedstawio sytuacj Prezesowi Pastwowej Agencji Atomistyki. Wkrtce potem na filtrze w CLOR zebrano py promieniotwrczy z okoo 500 m3 powietrza i stwierdzono, e jego skad izotopowy by typowy dla procesw reaktorowych, a nie wybuchu jdrowego. O godzinie 17 informacj o zagroeniu radiacyjnym kraju CLOR przekazao Sekretarzowi Naukowemu PAN, ktry zobowiza si zawiadomi premiera. W CLOR przygotowano zalecenia ochronne. Niektre meldunki zawieray omykowo zawyone wyniki i zastraszajce informacje trafiy do publicznej wiadomoci. Wikszo pomiarw mocy dawki wskazywaa jednak, e nie ma zagroenia zdrowia od zewntrznego promieniowania gamma. Natomiast promieniotwrcze izotopy jodu wchonite do organizmu mog ulec koncentracji w tarczycy. Z pobienych ocen wynikao, e dawka promieniowania od promieniotwrczego jodu w tarczycy dzieci moe przekroczy 50 mSv, powyej ktrego Midzynarodowa Komisja Ochrony Radiologicznej (ICRP) zalecaa blokowanie tarczycy jodem nie radioaktywnym. Dopiero o godzinie 18 radio BBC podao informacj o awarii reaktora w Czarnobylu. Poczenia z Czarnobylem byy wwczas odcite przez KGB. Agencja TASS podaa mocno okrojon informacj dopiero pnym wieczorem. O godzinie 18.30 CLOR zwrci si do Instytutu Technicznego Wojsk Lotniczych z prob o codzienne pobieranie prb powietrza z siedmiu wysokoci w troposferze i stratosferze wzdu pnocno-wschodniej granicy. W nastpnych dniach wykonano 60 lotw, a zdobyte w ten sposb informacje wykorzystano do prognozowania skae. W godzinach popoudniowych nawizano kontakt ze specjalistami z innych krajw (Anglii, Francji, Finlandii, Szwecji) wymieniajc informacje o skaeniach oraz planowanych przedsiwziciach. 29 kwietnia o godzinie 4.00 w KC PZPR rozpoczo si posiedzenie kilku czonkw Biura Politycznego, czonkw rzdu i Komitetu Obrony Kraju. Wzili w nim udzia dwaj eksperci z CLOR oraz Wojskowego Instytutu Higieny i Epidemiologii. Przyjto gwne kierunki ochrony ludnoci i uzgodniono, e o sytuacji naley poinformowa spoeczestwo w porannych audycjach radiowych, a nastpnie w prasie i w telewizji. O godzinie 6.00 genera Wojciech Jaruzelski przyby na to posiedzenie i powoa specjaln Komisj Rzdow pod przewodnictwem wicepremiera Zbigniewa Szaajdy. Komunikatw dla spoeczestwa nie ogoszono. W raporcie Komisji Rzdowej nie ma wzmianki o nocnym posiedzeniu w KC podczas ktrego podjto najwaniejsze decyzje. Pierwsze zebranie komisji Rzdowej rozpoczo si o godzinie 8.00. Okoo godziny 11.00 podjto formaln decyzj o wprowadzeniu profilaktyki jodowej. W Ministerstwie Zdrowia ustalono (pierwsza taka decyzja w historii), e form masowej profilaktyki jodowej bdzie podanie nie tabletek z jodkiem potasu (KJ), lecz tzw. pynu Lugola. Akcje rozpoczto wieczorem i kontynuowano noc w wojewdztwach pnocnowschodnich. Akcja przebiegaa bardzo sprawnie. Podawanie pynu Lugola zorganizowano we wszystkich przedszkolach, szkoach, orodkach zdrowia i aptekach. Okoo 75% populacji dzieci Polsce w tych wojewdztwach przyjo stabilny jod w cigu pierwszych 24 godzin akcji. W innych rejonach kraju, odpowiednio do zmieniajcej si sytuacji

19

radiacyjnej, akcja cigna si jeszcze do 5 maja. Jod otrzymao 18,5 miliona osb, w tym 10,5 miliona dzieci. W wietle danych o wpywie promieniotwrczego jodu na tarczyc, jakimi dzi dysponujemy, bya to nadmierna ostrono, jednak wtedy, w warunkach ograniczonej wiedzy oraz niepewnoci co do rozwoju sytuacji radiacyjnej, decyzja ta bya suszna. Staa si ona przykadem umiejtnoci szybkiego podejmowania decyzji i przeciwdziaania potencjalnym skutkom katastrofy. Obecnie jest powszechnie na wiecie uznawana za wzorow. Dla porwnania: po wypadku EJ w Three Mile Island w USA tabletki jodowe dostarczono w rejon awarii dopiero po 8 dniach, a w ZSRR profilaktyk jodow rozpoczto 25 maja 2006 r., a wic w miesic po awarii. 30 kwietnia skaenia dotkny ju cay kraj. Jeszcze przed poudniem rejestrowano w Warszawie wysokie skaenie powietrza, ktre jednak po poudniu i w nocy szybko spado. Ze wzgldu na skaenia ywnoci i konieczno ochrony zdrowia dzieci, na danie Komisji w pierwszych dniach maja sprowadzono z zagranicy 2000 ton mleka w proszku. Holandia, gwny eksporter tego mleka odmwia Polsce dostawy. Interwencja ambasadora USA w Warszawie Johna Davisa spowodowaa natychmiastow wysyk amerykaskiego mleka w proszku do Holandii drog morsk. Wtedy Holandia zdecydowaa si wysa samolotami mleko potrzebne polskim niemowltom. Holenderskie mleko pojawio si w sklepach nastpnego dnia. W cigu maja CLOR i Instytut Energii Atomowej w wierku prowadziy pomiary zawartoci izotopw promieniotwrczych w ciaach osb z rejonu Warszawy i dalszych okolic. Pomiary jodu promieniotwrczego w tarczycy prowadzono w CLOR, Zakadzie Ochrony Radiologicznej IEA w wierku, Zakadzie Medycyny Nuklearnej Centralnego Szpitala Klinicznego WAM w Warszawie, a take w innych placwkach wojskowych zakadw leczniczych. Stacje SPSP prowadziy masowe pomiary skae mleka, rolin i gleby na terenie caego kraju. W poowie maja prezes PAA uniemoliwi wykonanie pomiarw jodu131 w tarczycy dzieci i dorosych wschodnich rejonw Polski. 31 maja na polecenie prezesa PAA wstrzymano wszystkie pomiary jodu-131 w tarczycy wykonywane przez CLOR. Komisja Rzdowa pracowaa do 18 czerwca. W swoim raporcie kocowym stwierdzia zgodnie z danymi CLOR - e ze wzgldu na krtki okres wystpowania podwyszonych wartoci mocy dawki, sumaryczna dawka roczna bdzie leaa znacznie poniej wartoci dopuszczalnej wynoszcej 5 mSv/rok. Pomiary zawartoci izotopw gammapromieniotwrczych w organizmach ludzi dorosych (przebadano ponad 1000 osb) kontynuowano do koca 1986 roku, a na mniejszych grupach ludnoci, gwnie z okolic Warszawy, take w latach pniejszych. Nie stwierdzono aby wchonite dawki byy grone dla badanych osb. W r. 1988 Komitet UNSCEAR opublikowa raport o Czarnobylu, w ktrym oceni, e w cigu pierwszego roku po katastrofie ludno Polski otrzymaa rednio dawk 0,3 mSv, a w cigu nastpnych 70 lat otrzyma czna dawk promieniowania 0,9 mSv.
H

Do spisu treci

20

8. Skutki zdrowotne w Polsce

Jeszcze do tej pory w rodkach masowego przekazu pojawiaj si doniesienia o katastrofalnych dla Polakw skutkach awarii w Czarnobylu. Jest wiele osb, ktre straciy kogo z bliskich, u kogo stwierdzono po roku 1986 chorob nowotworow i ktrym lekarz powiedzia, e przyczyn byo skaenie promieniotwrcze. S rodzice dzieci obcionych wadami wrodzonymi, ktrzy odpowiedzialnoci za to obarczaj owo feralne wydarzenie. Nikomu za nie przychodzi do gowy uala si na niemal 10-krotnie wysz dawk promieniowania naturalnego, czy na 1,5 razy wysz dawk promieniowania zwizanego z rentgenowsk diagnostyk medyczn. Mino ju 20 lat od skaenia promieniotwrczego spowodowanego opisywan awari. Czas ten wykorzystano na weryfikacj rnych hipotez dotyczcych skutkw i na rzetelne analizy zdrowotnoci na terenach Polski. Nie ma adnych wiarygodnych doniesie o zauwaalnych zdrowotnych nastpstwach awarii czarnobylskiej. Dotyczy to zarwno skutkw wczesnych i bezporednich, jak te odlegych, takich jak wady wrodzone lub nowotwory. rednia dawka na cae ciao jak w cigu 70 lat otrzymamy w Polsce w wyniku awarii czarnobylskiej wynosi 0,9 mSv, czyli jest mniejsza od 70-letniej dawki promieniowania naturalnego sigajcej okoo 170 mSv. Dla porwnania, dawki kilku mSv rocznie s dopuszczalne dla zawodowo zatrudnionych przy promieniowaniu, a dawk graniczn w szczeglnych przypadkach (osoby uczestniczce w ratowaniu ycia ludzkiego) jest jednorazowo 500 mSv. Dopiero dawki powyej ok. 200 mSv mona uwaa za szkodliwe (cho nie zabjcze), a zgony na chorob popromienn zaczynaj si pojawia si przy okoo 1000 mSv i to przy zaoeniu, e poszkodowanemu nie udziela si pomocy lekarskiej. Ryzyko wystpienia zmian dziedzicznych na tle mutacji popromiennych jest w Polsce znikomo mae. Jak wynika z bada UNSCEAR ryzyko to jest poniej 10-5/mSv, czyli wielokrotnie mniejsze ni ryzyko wywoania nowotworu zoliwego. Naley jeszcze raz podkreli, e oceny przedstawiane przez rne organizacje (w tym take Forum Czarnobylskie, 2005) opieraj si na bardzo pesymistycznych i naukowo nieuzasadnionych zaoeniach. Pierwszym z nich jest hipoteza, e kada dawka promieniowania szkodzi. Takie zaoenie przyjmowane do dzi w ochronie radiologicznej nie znajduje rzetelnego uzasadnienia w zakresie maych dawek i prognozy na nim oparte s zawyone. Po drugie, za podstaw powyszych ocen bierze si wyniki programu Life Span Study (LSS), opisujce skutki napromieniowania w Hiroszimie i Nagasaki, gdzie dawki i moce dawki byy nieporwnanie wiksze (a wic i skutki bardziej dramatyczne). To, e w Polsce nie mamy si czego obawia mona wnosi na podstawie danych zamieszczanych w najnowszych raportach WHO i UNSCEAR. Jest to take gwny wniosek opublikowanej jeszcze w roku 1999 pracy zbiorowej Dariusza Grafowskiego, Edwarda T. Jzefowicza i Juliana Linieckiego: Awaria czarnobylska skutki zdrowotne w Polsce (Polskie Towarzystwo Nukleoniczne, Warszawa, 1999). Notabene, w cytowanym opracowaniu do ocen skutkw zastosowano hipotez LNT, ktrej zasadno jest bardzo wtpliwa, a prognozy na niej oparte jak dotd si nigdy nie sprawdziy.

21

Na internetowej stronie Pastwowej Agencji Atomistyki http://www.paa.gov.pl czytamy:

H H

Nie ma dotd adnych pewnych doniesie o zauwaalnych zdrowotnych nastpstwach awarii czarnobylskiej w Polsce. Dawki, jakie otrzymali Polacy byy tak mae, e nie mog prowadzi do adnych uchwytnych klinicznie skutkw. Dotyczy to rwnie moliwoci zachorowa na raka tarczycy u dzieci polskich , dodatkowo ograniczonej nieco opnionym, ale jednak skutecznym podaniem profilaktycznych preparatw jodowych (pyn Lugola); ewentualno ta nie moe by stwierdzona w adnych badaniach epidemiologicznych. W sumie rozpowszechniane wielokrotnie, gwnie w rodkach masowego przekazu opinie o katastrofalnych nastpstwach zdrowotnych awarii czarnobylskiej w Polsce nie znajduj adnego uzasadnienia w obiektywnych faktach. Na pewno spowodoway one powszechny lk, obawy przed przyszoci i liczne inne szkody psychologiczne i nie tylko (np. aborcje). Moe to by przyczynek do oceny poczucia odpowiedzialnoci dziennikarzy i innych osb, rozpowszechniajcych w naszym kraju nie sprawdzone i baamutne informacje dla taniej sensacji. W wietle przedstawionych wczeniej danych trudno zgodzi si z ocen o nieco opnionej akcji podania pynu Lugola, gdy nawet dzisiaj zapewne akcja nie przebiegaby sprawniej.
H

Do spisu treci

22

9. Rozpowszechnianie informacji w Polsce

28 kwietnia ostatnie dzienniki radiowe i telewizyjne przekazay krtk informacj o wypadku w Czarnobylu. 29 kwietnia popoudniu ukazaa si jedynie informacja, e dzie wczeniej nad Polsk przeszed na duej wysokoci radioaktywny obok i e wszystko jest pod kontrol. Przygotowano te informacj o skaeniach kraju, ktrej tekst zosta pniej cakowicie zmieniony przez Wydzia Prasy KC oraz rzecznika prasowego rzdu. 30 kwietnia podano kamliw informacj, e nastpio jedynie przejciowe podwyszenie stenia radioaktywnego jodu w powietrzu i e nie stwierdzono innych pierwiastkw. To ostatnie kamstwo byo tak ewidentne, e przewodniczcy Komisji Rzdowej zapewni, e manipulowanie informacj ju si nie powtrzy. Tym, co skonio wadze do podania prawdziwej informacji bya sugestia, e Polska poniesie straty na eksporcie ywnoci, jeeli przestaniemy by wiarygodni. Zalecono rwnie nie spoywanie mleka od krw karmionych zielona pasz, mycie nowalijek i ogoszono profilaktyk jodow. Po wspomnianej dyskusji w Komisji Rzdowej dalsze informacje prasowe na temat awarii czarnobylskiej byy zgodne z prawd. 5 maja "Express Wieczorny" opublikowa komunikat Komisji Rzdowej wraz z wykazem rednich wartoci skae kraju. W pastwach Zachodniej Europy szczyccych si dojrza demokracj, swobod prasy i trosk o obywateli, informacja ukazaa si w wersji szcztkowej i z duym opnieniem. Jak si wic okazao, polska wczesna i ostatecznie rzetelna informacja bya wyjtkowa w prasie wiatowej, a przez ekspertw amerykaskiej Food and Drug Administration zostaa potem uznana za najbardziej przejrzyst i poyteczn. Prasa zachodnioniemiecka wyrazia podobn opini: Polskie media zwrciy od pocztku na siebie uwag obszern i rzeczow informacj ("Tages Anzeiger" - 2.05.86); Polacy w sposb najbardziej otwarty poinformowali wasn opini publiczn i zagranic o skutkach awarii ("Volksblatt Berlin" 3.05.86). Wiele cennych i barwnych wspomnie z tego gorcego okresu mona znale w artykule prof. Jaworowskiego pt. Demony Czarnobyla opublikowanym w kwietniowym numerze wiata Nauki (2006 r.).
H

Do spisu treci

23

10. Koszty sprztania

Katastrofa w Czarnobylu jest globalnym zjawiskiem ekologicznym niespotykanego dotd typu. Towarzyszy jej przede wszystkim oglnowiatowa radiofobia, ktra nie ogranicza si do haaliwych akcji przeciwnikw energetyki jdrowej, lecz przynosi wymierne straty zdrowotne (stres), spoeczne (aborcje, przesiedlenia) i ekonomiczne (kierowanie si i rodkw na niepotrzebne dziaania). Awarii towarzyszy dramat tysicy uchodcw z okolic Czarnobyla wysiedlonych czsto bez potrzeby i w miejsca bardziej skaone. To wreszcie dugotrwae skaenie ziemi i wody na szczcie na ograniczonym obszarze.

Rys. 5 Zanik aktywnoci radioizotopw emitowanych do atmosfery w wyniku awarii w Czarnobylu

rdem strat s rnego rodzaju ograniczenia wprowadzone aby zmniejszy naraenie na promieniowanie, ktre utrudniaj normaln prac przemysu i rolnictwa. Prowadzi to do zuboenia ludzi i kolejnych stresw wpywajcych na zdrowie. Zamknicie elektrowni pozbawio pracy bardzo wielu ludzi. Unia Europejska i Stany Zjednoczone maj pomc w tworzeniu specjalnego programu, ktry ma zagodzi spoeczne skutki katastrofy. Powanym i kosztownym problemem pozostaje tzw. sarkofag wok zniszczonego reaktora, w ktrym znajduje si okoo 200 ton zuytego i wieego paliwa, materiay promieniotwrcze oraz skaone urzdzenia i przedmioty zakopane na terenach zamknitych, ktre mog bez odpowiedniego dozoru stanowi znaczne ryzyko skaenia wd gruntowych. W 1994 roku francuskie konsorcjum Alliance wygrao konkurs na projekt budowy supersarkofagu wok ju istniejcego sarkofagu. W przedsiwziciu tym maj uczestniczy liczne firmy europejskie. Rozpoczto ju wsplne prace. Jeli projekt wejdzie w ycie, materiay konstrukcyjne bd kosztowa 20-30 mln USD, za planowane na 5 lat prace budowlane ponad 300 mln USD. Przewiduje si, e ostateczne zebranie radioaktywnych pozostaoci po katastrofie zajmie ok. 30 lat. Ustalono mechanizmy finansowania przez zagranic wydatkw na modernizacj pracujcych reaktorw jdrowych. Ostatni dziaajcy blok EJ Czarnobyl zosta zamknity 15 grudnia 2000 r. Amerykanie dali 78 mln USD na konserwacj sarkofagu nad IV blokiem elektrowni i 2 mln USD na popraw bezpieczestwa w innych elektrowniach. Tymczasem zamknicie Czarnobyla, konserwacja sarkofagu i utworzenie nowych miejsc pracy dla pracownikw elektrowni ma kosztowa w sumie prawie 1500 mln USD. W budecie na rok 2000 rzd ukraiski przeznaczy na zamknicie Czarnobyla zaledwie 20 mln USD. Amerykanie proponuj, by przedsiwzicie sfinansowa Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju. Sprzeciwiaj si temu Niemcy, ktrzy nie zgadzaj si na rozbudow energetyki jdrowej na Ukrainie. Do spisu treci
H H

24

11. Porwnanie skutkw awarii czarnobylskiej ze skutkami innych awarii i katastrof

Katastrofa w Czarnobylu ze swymi 31 (czy nawet jak podaje Forum Czarnobylskie 50) ofiarami miertelnymi jest czasami nazywana najwiksz katastrof XX wieku. Co prawda liczba ludzi dotknitych przesiedleniami signa setek tysicy, ale mimo wszystko taka klasyfikacja wydaje si skrajnie amoralnym naduyciem. Choby w pierwszych miesicach 2006 roku 63 osoby poniosy mier w wyniku zawalenia si dachu w hali wystawowej w Katowicach, a w katastrofie na Morzu Czerwonym zgino ponad 1000 pasaerw promu. Aby skonstruowa skal odniesienia dla szkd zwizanych z Czarnobylem z uszeregujmy wybrane katastrofy, ktre wydarzyy si po II Wojnie wiatowej wg orientacyjnej liczby ofiar miertelnych: Liczba ofiar 0 0 0 31 300 421 431 452 562 1 100 1 572 2 600 15 000 110 000 138 000 230 000 295 000 400 000 Katastrofa Awaria reaktora jdrowego (Three Mile Island, USA) Przeciek chemiczny (Soveso, W ochy) Poar reaktora (Windscale, Wielka Brytania) Poar reaktora (Czarnobyl, ZSRR) Awaria w zakadach broni biologiczno-chemicznej (Nowosybirsk, ZSRR) Zniszczenie zapory rzecznej (Frejus, Francja) Wybuch w kopalni (Chasnala, Indie) Wybuch gazu naturalnego (Mexico City, Meksyk) Wybuch nawozw sztucznych (Teras City, USA) Wybuch dynamitu (Cali, Kolumbia) Wybuch pyu wglowego w kopalni (Honkeiko, Chiny) Awaria zapory wodnej (Vaiont, Francja) Wyciek trujcego gazu (Bhopal, Indie) Trzsienie ziemi w Turkmenistanie, ZSRR Cyklon i powd w delcie Gangesu (Bangladesz) Przerwanie tamy na rzece Banqiao w Chinach Tsunami (Ocean Indyjski) Cyklon i powd w delcie Gangesu (Bangladesz) Rok 1979 1976 1957 1986 1979 1959 1975 1984 1947 1956 1947 1963 1984 1948 1991 1975 2004 1970

Dla porwnania warto te uwiadomi sobie, e rocznie na wiecie w wypadkach drogowych ginie okoo 1,2 miliona osb, za okoo 50 milionw odnosi rany (dane WHO). Nikt jednak nie kwestionuje potrzeby istnienia transportu drogowego, co wicej wikszo ludzi chciaaby mie samochd nawet bez uzasadnionej potrzeby.
H

Do spisu treci

25

12. Odrbmy wreszcie t lekcj!

Jak mawiaj w pewnej zaprzyjanionej szkole: ucze, ktry nie musi, nie zrobi. W przypadku awarii czarnobylskiej wszyscy jednak co musieli, wic odrobili lekcj lepiej lub gorzej, co dao rozmaite korzyci. Baagan, nieprzemylane decyzje, okamywanie opinii publicznej i wadz zwierzchnich, oraz brak zdolnoci do sprawnego dziaania w sytuacji masowego nieszczcia, pokazay nie tylko uomnoci systemu ZSRR, ale rwnie uzmysowiy wikszoci pastw europejskich niewydolno ich systemw informacyjnych i systemw szybkiego reagowania na masowe zagroenia. Bezporedni konsekwencj byo zwikszenie bezpieczestwa reaktorw uywanych w Zwizku Radzieckim modernizacja ju istniejcych reaktorw i uwaniejsze podejcie do spraw bezpieczestwa w fazie projektowania nowych. Wprowadzono modyfikacje we wszystkich nadal czynnych reaktorach typu RBMK: w prtach kontrolnych dodano pochaniacze neutronw i zwikszono wzbogacenie paliwa, dziki czemu reaktory te przy maej mocy stay si znacznie bardziej stabilne. Automatyczne mechanizmy wyczajce dziaaj obecnie szybciej, a inne mechanizmy bezpieczestwa zostay udoskonalone. Due znaczenie miaa tu wymiana myli naukowo-technicznej z krajami zachodu, ktre dodatkowo day pomoc finansow. Pewne rozwizania opracowane w zwizku z awari mogy znale zastosowanie take w zachodnich EJ. Po roku 1989 ustanowiono ponad 50 zwizkw bliniaczych midzy EJ na Wschodzie i na Zachodzie. Wikszoci z nich patronuje wiatowe Stowarzyszenie Uytkownikw Elektrowni Jdrowych (World Association of Nuclear Operators) utworzone w roku 1989 i zrzeszajce 130 uytkownikw elektrowni jdrowych. Wedug informacji PAA opracowanej na podstawie danych z Nuclear Safety Assistance Coordination Centre (Centrum Koordynacji Pomocy w Zakresie Bezpieczestwa Jdrowego), pomoc udzielona przez Zachd to w sumie prawie 1 mld USD na ponad 700 projektw zwizanych z bezpieczestwem reaktorw w pastwach dawnego Bloku Wschodniego. W roku 1998 w ramach umowy z USA postanowiono, e w strefie wyczonej powstanie midzynarodowe laboratorium radiologiczno-ekologiczne. Paradoksalnie awaria w Czarnobylu wykazaa, e energetyka jdrowa jest energetyk bezpieczn. Autorzy porwnujcy awari czarnobylsk do wybuchu jdrowego obnaaj swoj gbok niewiedz o bombach. W Czarnobylu miertelne zagroenie wystpio w strefie o promieniu 2 km od reaktora, natomiast miertelne skaenia po wybuchu bomby jdrowej o sile 1 Mt TNT rozcigaj si w strefie o promieniu kilkuset kilometrw. O skutkach dugofalowych nawet nie ma co wspomina. Korzyci dla pastw najbardziej poszkodowanych i dla caej spoecznoci midzynarodowej jest opracowanie zalece i programw dziaa dotykajcych sfer ekologicznej, zdrowotnej i spoeczno-ekonomicznej. Przypomniano znan z ochrony radiologicznej zasad ALARA (napromieniowanie powinno by tak mae, jak to rozsdnie osigalne), nakazujc dostosowa dziaania do skali zagroenia. Tak wic rodki pomocowe powinny by adresowane do osb rzeczywicie poszkodowanych, programy medyczne powinny obejmowa osoby faktycznie zagroone, a osadnictwo, przemys i rolnictwo powinny wrci na tereny nadajce si do eksploatacji (porzucone czsto bez potrzeby). Cz zalece pozostanie zapewne w sferze pobonych ycze, ale ju samo sformuowanie ich ma swoj warto.

26

Przykady takich zbiorw zalece mona znale w raportach: raport UNDP, UNICEF, UN-OCHA i WHO z 2002 r. The Human Consequences of the Chernobyl Nuclear Accident: A Strategy and Recovery The Chernobyl Forum: Chernobyls Legacy: Health, Environmental and Socio-economic Impacts and Recommendations to the Governments of Belarus, the Russian Federation and Ukraine, IAEA 2005 Pytaniem, ktre mona by zada dzisiaj jest, czy w wypadku podobnej awarii EJ w pobliu naszego kraju wadze Polski reagowayby szybciej, informoway sprawniej, a cao akcji byaby koordynowana lepiej ni w roku 1986. Na pewno przypadek Czarnobyla wiele nas nauczy, ale odpowied na postawione pytanie nie jest wcale jednoznaczna, gdy dowiadczenie pokazuje, e czsto w obliczu realnej sytuacji misternie skonstruowane plany mog zawie. Obecnie w strukturze Pastwowej Agencji Atomistyki dziaa Centrum ds. Zdarze Radiacyjnych (CEZAR), ktre jest podstawow komrk systemu bezpieczestwa radiacyjnego kraju. W Centrum zainstalowane s bazy danych i systemy informatyczne wspomagania decyzji, ktre stanowi podstawowe narzdzia do oceny sytuacji radiacyjnej. Centrum systematycznie zbiera informacje o poziomie promieniowania ze stacji monitoringu rozmieszczonych na terenie caego kraju oraz dysponuje ruchomym laboratorium do pomiaru skae wyposaonym w szereg niezbdnych instrumentw pomiarowych oraz ma stay system wczesnego powiadamiania i cznoci z odpowiednim systemami utrzymywanymi w Unii Europejskiej. Przy Prezesie PAA dziaa Suba Awaryjna wspdziaajca ze subami wojewody waciwego dla miejsca zdarzenia. Caodobowo dziaa te Krajowy Punkt Kontaktowy (KPK) sucy wczesnemu powiadamianiu o awarii jdrowej, jak tego wymaga Konwencja MAEA z 1986 roku. KPK zapewnia szybkie uzyskanie informacji o zagroeniach radiacyjnych majcych swe rdo poza granicami Polski, pozwalajcej na niezwoczne podjcie dziaa przez Centrum. Funkcje KPK uzupenia dziaajcy w sposb cigy punkt ostrzegawczy (warning point), ktrego gwnym zadaniem jest przyjmowanie powiadomie o awariach z zagranicy i wysyanie powiadomie za granic w razie zaistnienia awarii w kraju. Wreszcie, w Departamencie Bezpieczestwa Jdrowego i Radiacyjnego PAA dziaa Wydzia Nadzoru i Analiz Obiektw Jdrowych, grupujcy specjalistw kompetentnych w zakresie technologii obiektw jdrowych zlokalizowanych w pobliu granic Polski. Pracownicy Wydziau na bieco ledz stan ich bezpieczestwa na podstawie dostpnych informacji oraz obserwacji wasnych poczynionych podczas wizyt technicznych w tych obiektach. Ich wiedza pozwala na uzyskanie szybkiej, wstpnej oceny sytuacji w pierwszej fazie awarii przy maej liczbie danych i w warunkach niepewnoci. Organizacj obecnego systemu bezpieczestwa przedstawiono na poniszym schemacie. Mona mie zatem nadziej, e Polska jest obecnie znacznie lepiej przygotowana na wypadek awarii typu czarnobylskiej ni byo to w roku 1986.

27

Konsekwencje zdrowotne awarii reaktora w Czarnobylu potwierdzaj, e niekorzystnych skutkw maych dawek promieniowania nie daje si udowodni. Przekonanie, e im mniejsza dawka tym mniejsze prawdopodobiestwo zachorowania pozostaje w sferze hipotez. Obecnie na podstawie licznych bada wydaje si, e s mocne podstawy aby przypuszcza, e mae dawki promieniowania podobne do naturalnych i wiksze ni czarnobylskie dawki w Polsce mog przeduy ycie, poprawi odporno oraz zmniejszy zapadalno na nowotwory. Stwierdzono to m.in. wrd tej czci ludnoci Hiroszimy i Nagasaki, ktra zostaa napromieniona maymi dawkami w czasie ataku atomowego. Wystpowanie zjawiska dobroczynnych skutkw maych dawek promieniowania potwierdzi Komitet Naukowy Narodw Zjednoczonych ds. Skutkw Promieniowania Atomowego (UNSCEAR), najwikszy midzynarodowy autorytet w dziedzinie bada radiacyjnych. Idea hormezy radiacyjnej znalaza odbicie w Raporcie UNSCEAR 2000 i znajduje coraz wicej potwierdze. Teza ta znajduje take potwierdzenie w stanie zdrowia ratownikw zatrudnionych w gaszeniu poaru i likwidacji skutkw awarii w Czarnobylu. I jeszcze jedna lekcja: odwiedzajcy dzi skaone tereny wok Czarnobyla nie mog si nadziwi bujnej rolinnoci, wspaniaemu drzewostanowi i obfitoci zwierzyny w lasach, rzekom i jeziorom penym ryb. Opuszczone miasto Prype stao si sanktuarium dla ponad trzydziestu gatunkw ptakw. Zamknita strefa wok Czarnobyla staa si wrcz oaz dzikiej przyrody, a niewtpliwie stosunkowo dua zawarto radionuklidw w organizmach przynajmniej niektrych zwierzt yjcych zdrowo w lasach potwierdza nieszkodliwo maych dawek promieniowania. Roliny i zwierzta najwyraniej sobie dobrze radz z takimi dawkami, czemu wic czowiek ma by gorszy? Dlaczego uwaga opinii publicznej zostaa zogniskowana na Czarnobylu? Czyby wicej byo wrogw energetyki jdrowej ni zbroje nuklearnych? Kim s ci, co podsycaj radiofobi? Co powoduje, e radiofobia jest tak powszechna? Przyczyn jest zapewne wicej ni podajemy tutaj.

28

1. 2. 3. 4.

Armia chce by obawiano si jej rodkw. Energetyka konwencjonalna widzi w energetyce jdrowej powane zagroenie. Wystpuje zaarta konkurencja midzy producentami energii elektrycznej. Nierzetelni dziennikarze yj z taniej sensacji tytu Przeciek w EJ! doskonale si sprzedaje, za to, e w przeciek nie zagraa nikomu jest skrztnie przemilczane. 5. Jest wielu ludzi, ktrzy czerpi korzyci z nabytego statusu osb poszkodowanych przez promieniowanie i nieustannie tych osb przybywa (podobnie jak kombatantw wojennych). 6. Niestety, do grupy beneficjentw strachu przed promieniowaniem naley wcale niemaa grupa uczonych, ktrzy dziki ywionym obawom mog zdoby fundusze na badania, czsto zreszt majce niewiele wsplnego z nauk. 7. Fizyka jdrowa jako nauka ma dopiero 100 lat. Aby dotara do umysw ludzi potrzeba zapewne 3-razy tyle czasu. Jeszcze niedawno protestowano przeciwko samochodom, a zamienie Soca lub pojawienie si komety budzio bardzo powane obawy. Kiedy spoeczno wiatowa pjdzie po rozum do gowy? Nie wiadomo!
H

Do spisu treci

29

13. System reagowania Midzynarodowej Agencji Energii Atomowej na kryzysy

Jakkolwiek energetyka jdrowa wypracowaa tak wysokie standardy jakoci i bezpieczestwa jak w technologii kosmicznej, to w obu tych dyscyplinach (jak i we wszystkich innych) powanej awarii nie da si wykluczy. Awaria w Czarnobylu uzmysowia spoecznoci midzynarodowej konieczno zapewnienia sprawnego systemu reagowania na zagroenia, do czego potrzebny jest przede wszystkim efektywny system informacyjny, w ktrym wybrana informacja w okrelonej formie dociera do okrelonych adresatw w odpowiednim czasie. Koniecznym te jest opracowanie algorytmw dziaa i przewiczenie procedur. Gwnymi cechami systemu postpowania awaryjnego s wic: szybki obieg informacji zgodny z przyjtymi algorytmami postpowania zdolno do natychmiastowej reakcji koordynacja pomocy technicznej, logistycznej i ewentualnie medycznej odpowiednia liczba dostpnych ekspertw.

Dla realizacji tych celw pastwa czonkowskie Midzynarodowej Agencji Energii Atomowej w Wiedniu (MAEA) podpisay dwie konwencje: O wczesnym powiadamianiu. Konwencja zobowizuje sygnatariuszy do natychmiastowego powiadamiania suby awaryjnej Agencji o zaistniaych zagroeniach. Zesp kryzysowy MAEA czsto w porozumieniu z organizacjami midzynarodowymi (WMO, WHO, FAO, UNEP, UNDRO) zarzdza dziaania odpowiednie do sytuacji. Publikacja MAEA pt. Powiadamianie w sytuacjach awaryjnych i pomoc techniczna zawiera aktualizowan informacj o systemie reagowania. O wzajemnej pomocy. Konwencja zapewnia adekwatn do problemu pomoc ze strony MAEA, niezalenie od tego czy przyczyna zagroenia jest zlokalizowana na terytorium kraju proszcego o pomoc, czy te poza nim. Zainteresowane pastwo moe rwnie prosi o pomoc inne organizacje, musi jednak dokadnie okreli o jak pomoc chodzi. Przeprowadzane okresowo wiczenia dostarczaj danych do doskonalenia tego systemu.
H

Do spisu treci

30

14. Midzynarodowa skala zdarze jdrowych INES

Do opisu rnych zjawisk stosuje si rne skale ich nate, np. skal Beauforta do opisu siy wiatru, skal Richtera do opisu trzsie ziemi itd. W 1990 r. Midzynarodowa Agencja Energii Atomowej wprowadzia skal zdarze jdrowych INES (The International Nuclear Event Scale). Poziomy w skali INES: 1. 2. 3. 4. anomalia incydent powany incydent awaria bez znacznego zagroenia poza obiektem awaria z zagroeniem poza obiektem powana awaria wielka awaria naruszenie zatwierdzonych warunkw eksploatacji znaczne skaenie, nadmierne naraenie pracownikw naraenie ludnoci na napromienienie dawk dopuszczaln, powane skaenie, ostre skutki u pracownika naraenie ludnoci na napromienienie dawk dopuszczaln, znaczne uszkodzenie rdzenia reaktora, naraenie pracownika na napromienienie dawk mierteln prawdopodobnie bdzie konieczne czciowe wprowadzenie planowych przeciwdziaa, powane uszkodzenie reaktora znaczne uwolnienie, prawdopodobnie bdzie konieczne pene wprowadzenie planowych przeciwdziaa wielkie uwolnienie promieniotwrczych substancji, rozlege skutki zdrowotne i rodowiskowe

5. 6. 7.

Dokadna informacja i przykady w tabeli niej Poziom Nazwa Kryteria Uwolnienie znacznych iloci substancji promieniotwrczych nagromadzonych w duym obiekcie (np. w rdzeniu reaktora energetycznego). Bdzie ta zazwyczaj mieszanina krtko- i dugoyciowych produktw rozszczepienia (w ilociach rwnowanych skutkom uwolnienia co najmniej dziesitkw tysicy terabekereli jodu 131). W wyniku takiego uwolnienia naley oczekiwa ostrych skutkw zdrowotnych, skutkw pnych na duym obszarze (by moe wykraczajcych poza granice kraju), dugotrwaych skutkw rodowiskowych. Przykady

7 Wielka awaria

EJ w Czarnobylu, b. ZSRR, 1986

6 Powana awaria

Uwolnienie do otoczenia substancji promieniotwrczych (w ilociach rwnowanych skutkom uwolnienia od Zakady przerobu tysicy do dziesitek tysicy terabekereli jodu 131). paliwa w Prawdopodobnie bdzie konieczne pene Kysztymie, b. wprowadzenie przeciwdziaa przewidzianych w ZSRR, 1957 lokalnych planach postpowania awaryjnego, w celu ograniczenia powanych skutkw zdrowotnych.

31

Uwolnienie do otoczenia substancji promieniotwrczych (w ilociach rwnowanych skutkom uwolnienia od setek do tysicy terabekereli jodu 131). Przypuszczalnie Reaktor w bdzie konieczne czciowe wprowadzenie Windscle, Wielka przeciwdziaa przewidzianych w planach Brytania, 1957 postpowania awaryjnego, w celu zmniejszenia 5 Awaria z prawdopodobiestwa wystpienia skutkw zagroeniem zdrowotnych. poza Powane uszkodzenie obiektu jdrowego. Moe to by: obiektem czciowe uszkodzenie rdzenia reaktora, awaria spowodowana nieprzewidzianym osigniciem przez EJ Three Mile reaktor stanu nadkrytycznego, powany poar lub Island, USA, eksplozja, w wyniku ktrych nastpi uwolnienie 1979 znacznych iloci substancji promieniotwrczych wewntrz obiektu. Uwolnienie do otoczenia substancji promieniotwrczych, przy czym najwiksza dawka jak Zakad przerobu moe otrzyma osoba znajdujca si poza obiektem paliwa w wyniesie ok. kilku mSv. Przy takim uwolnieniu Windscale, konieczno podjcia dziaa zaradczych poza Wielka Brytania, 4 obiektem jest mao prawdopodobna, z wyjtkiem 1973 Awaria bez ewentualnej kontroli ywnoci. znaczcego zagroenia Znaczne uszkodzenie obiektu jdrowego. Moe to by awaria, ktra spowoduje uszkodzenie elektrowni trudne poza EJ Saint Laurent, obiektem do naprawienia (np. czciowe stopienie rdzenia Francja, 1980 reaktora) lub porwnywalne zdarzenie w instalacjach niereaktorowych. Prawdopodobiestwo napromieniowania jednego lub kilku pracownikw dawk mierteln. Uwolnienie do otoczenia substancji promieniotwrczych przekraczajce ustalone limity, przy czym najwiksza dawka, jak otrzyma osoba znajdujca si poza obiektem, nie przekroczy 1 mSv. Przy takich uwolnieniach podejmowanie rodkw zaradczych prawdopodobnie nie bdzie potrzebne. 3 Powany incydent Zdarzenie na terenie obiektu, ktre moe spowodowa ostre skutki zdrowotne u pracownikw i / lub rozlege skaenie, np. uwolnienie do obudowy bezpieczestwa substancji promieniotwrczych o aktywnoci kilku tysicy terabekereli, przy czym substancje te mog by zawrcone do odpowiednich stref przechowywania. Zdarzenie, w wyniku ktrego jakakolwiek dalsza niesprawno systemw zabezpiecze moe doprowadzi do awarii lub sytuacja, w ktrej systemy te nie byyby w stanie zapobiec awarii, gdyby pojawiy si dodatkowe czynniki inicjujce. EJ Vandelloos, Hiszpania, 1989 Zestaw krytyczny w Buenos Aires, Argentyna, 1983

32

2 Incydent

Zdarzenie, w wyniku ktrego zostay znaczenie naruszone niektre bariery bezpieczestwa, ale pozostae elementy wielostopniowych zabezpiecze (tzw. "obrony w gb") skutecznie chroni przed ewentualnymi dalszymi uszkodzeniami. Zdarzenie, w wyniku ktrego pracownik otrzyma dawk przekraczajc ustalon roczn dawk graniczn lub zdarzenie prowadzce do znacznego skaenia w miejscach, w ktrych nie powinno si ono pojawi, a co wymaga podjcia dziaa naprawczych. Zdarzenie naruszajce zatwierdzony reim eksploatacyjny, ale z zachowaniem znaczcego stopnia sprawnoci systemw zabezpiecze. Moe to by spowodowane niesprawnoci urzdzenia, bdem ludzkim lub niedoskonaoci procedur i moe powsta w dowolnym obszarze objtym Skal, tzn. podczas eksploatacji obiektu, transportu materiaw promieniotwrczych, przeadowania paliwa lub postpowania z odpadami. Przykady obejmuj: naruszenia specyfikacji technicznych lub przepisw transportowych nie powodujce bezporednich skutkw dla bezpieczestwa; incydenty ujawniajce niedocignicia w systemie organizacyjnym lub kulturze bezpieczestwa; drobne uszkodzenia rurocigw wykraczajce poza zjawiska przewidywane w ramach programu nadzoru.

1 Anomalia

BEZ ZNACZENIA DLA BEZPIECZESTWA Odstpstwa, ktre nie wykraczaj poza ograniczenia i dopuszczalne parametry eksploatacyjne i s prawidowo zarzdzane zgodnie z odpowiednimi procedurami. Przykady obejmuj: pojedyncz losow 0 usterk w systemach redundacyjnych, wykryt podczas okresowej kontroli Poniej skali lub testu; planowane, normalnie przebiegajce wyczenie reaktora; zbdne i nie powodujce znaczcych konsekwencji uruchomienie ukadw bezpieczestwa; wycieki w granicach limitw eksploatacyjnych, niewielkie rozprzestrzenianie skae w granicach obszarw kontrolowanych nie majce wikszego znaczenia dla kultury bezpieczestwa.
H

Do spisu treci

33

Podzikowania
Autorzy niniejszego opracowania pragn wyrazi wdziczno prof. dr hab. Zbigniewowi Jaworowskiemu za krytyczne komentarze oraz dr Stanisawowi Latkowi za cenne dyskusje. Panu dr Andrzejowi Kowalczykowi z PAA bardzo dzijemy za dane o Centrum ds. Zdarze Radiacyjnych. Do spisu treci
H H

Bibliografia
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33
H

"Chernobyl. 10 Years On Radiological And Health Impact" An Assesment by the NEA Committee on Radiation Protection and Public Health November 1995 OECD Nuclear Energy Agency Sources and Effects of Ionizing Radiation. UNSCEAR 2000 Report to the Genaral assembly, with Scientific Annexes Celiski Z., Strupczewski A.: "Podstawy energetyki jdrowej WNT, Warszawa 1984 Celiski Z.:"Energetyka Jdrowa" PWN, Warszawa 1991 Grabowski D.: "Stan skae promieniotwrczych i zagroe radiologicznych w Polsce w latach 19861995 bdcych nastpstwem awarii elektrowni jdrowej w Czarnobylu" PTJ 2/96 IAEA Ten years after Chernobyl: what do we really know? (from April 1996 conference) IAEA 2005, Chernobyl Forum report : Chernobyl's Legacy: Health, Environmental and Socio-Economic Impacts. International Nuclear Safety Program (INSP) http://insp.pln.gov:2080 Jaworowski Z. 2004, Lessons of Chernobyl, with particular reference to thyroid cancer. ARPS newsletter April 2004 and in press, International Policy Network. Jaworowski Z."Skutki Czarnobyla" PTJ 3/97 Jaworowski Z., Demony Czarnobyla, wiat Nauki, kwiecie 2006, str. 46 Jezierski G. Energia jdrowa wczoraj i dzi, WNT Warszawa 2005 Kossakowski St.: "Promieniotwrcze skaenie rodowiska", PIWet., Puawy 1995 Miedwiediew G. "Raport z Czarnobyla, SW Czytelnik, Warszawa 1991 Mould R.F.: "Chernobyl Record. The definitive History of the Chernobyl Catastophe", IOP Publishing 2000 Nuclear Energy Agency http://www.nea.fr Nuclear Energy Institute 1996, Info Bank briefing sheets and Source Book, 4th edn. OECD NEA 1995, Chernobyl Ten Years On, radiological and health impact, PAA; Informacje biece: 19 lat po awarii w Czarnobylu www.paa.gov.pl Raport "Awaria w Czarnobylskiej elektrowni jdrowej i jej skutki" Raport Komisji rzdowej ds. oceny promieniowania jadrowego i dziaa profilaktycznych. PP Wydawnicze Rzeczpospolita, 1986 Raport UNDP, UNICEF, UN-OCHA i WHO z 2002 r. The Human Consequences of the Chernobyl Nuclear Accident: A Strategy and Recovery. Read P.P.: "Czarnobyl - zapis faktw, wiat Ksizki, Warszawa 1996 Rotkiewicz M.: Czarnobyl najwikszy blef XX wieku, WPROST z 14.01.2001 Skodowska A., Gostkowska B. "Promieniowanie jonizujce a czowiek i rodowisko", WN Scholar, Warszawa 1996 Strupczewski A.: "Przyczyny i przebieg awarii w elektrowni Jdrowej w Czarnobylu z reaktorem RBMK", Przegld Elektrotechniczny 1987 Strupczewski A.: "Awarie reaktorowe a bezpieczestwo energetyki jdrowej", WNT Warszawa 1990 The Chernobyl Forum: Chernobyls Legacy:Health, Environmental and Socio-economic Inpacts and Recommendations to the Goverments of Belarus, the Russian Federation and Ukraine, IAEA 2005 UNSCEAR 2000 report, Annex J.: Exposures and Effects of the Chernobyl accident WHO Chernobyl: the true scale of the accident, 2005 http://www.who.int/mediacentre/news/releases/2005/pr38/en/index.html WNA Word Nuclear Association http://www.world-nulear.org./info/chernobyl/inf07print.htm www.nuclear.pl
H H H H H H H H H H H H H H H H H

Do spisu treci

34