Szum, sygna, filtracja

w jdrowej spektrometrii
amplitudowo-czasowej
Kazimierz Korbel
+ t
V
i
(-t ) V
i
(t )
h
opt
(t )
T
m - t
0
+ t
V
i
(t )
T
m
V
i
(-t )
h
opt
(t )
- t
0
SZUM, SYGNA, FILTRACJA
W JDROWEJ SPEKTROMETRII
AMPLITUDOWO-CZASOWEJ
KAZIMIERZ KORBEL
WYDAWNICTWA AGH KRAKOW 2011
KU 0418 pozycja wydawnictw naukowych
Akademii Grniczo-Hutniczej im. S. Staszica w Krakowie
Wydawnictwa AGH, Krakw 2011
ISBN 978-83-7464-419-8
Redaktor Naczelny Wydawnictw AGH: Jan Sas
Komitet Naukowy Wydawnictw AGH:
Tomasz Szmuc (przewodniczcy)
Marek Capiski
Jerzy Klich
Witold K. Krajewski
Tadeusz Sawik
Mariusz Ziko
Recenzenci: dr hab. in. Marek Idzik
dr hab. in. Janusz Marzec
Autor: Kazimierz Korbel
AGH Akademia Grniczo-Hutnicza
Wydzia Fizyki i Informatyki Stosowanej
al. A. Mickiewicza 30
30-059 Krakw
Druk wykonano z plikw dostarczonych przez autora publikacji.
Projekt okadki i strony tytuowej wedug pomysu autora publikacji: Bernadeta Zieliska
Redakcja Wydawnictw AGH
Al. Mickiewicza 30, 30-059 Krakw
Tel. 12 617 32 28, tel/faks 12 636 40 38
e-mail: redakcja@wydawnictwo.agh.pl
www.wydawnictwo.agh.edu.pl
Spis treci
Sowo wstpne .................................................................................................
5
1. Wprowadzenie ...........................................................................................
7
2. Sygnay i ich rda.....................................................................................
15
2.1. Impulsowe komory jonizacyjne ................................................................ 17
2.1.1. Paska komora jonizacyjna .................................................................... 18
2.1.2. Komora z siatk Frischa ......................................................................... 21
2.1.3. Cylindryczna komora jonizacyjna ......................................................... 23
2.2. Licznik proporcjonalny ............................................................................. 26
2.3. Detektory pprzewodnikowe ................................................................... 27
2.3.1. Detektor z polem jednorodnym (PIN).................................................... 28
2.3.2. Detektory pprzewodnikowe typu ostrego zcza ................................ 31
2.4. Krzemowe detektory dryfowe ................................................................... 36
2.5. Licznik scyntylacyjny ............................................................................... 40
3. rda szumw ........................................................................................... 47
3.1. Szum termiczny ........................................................................................ 48
3.2. Szum rutowy ............................................................................................ 56
3.3. Szum generacyjno-rekombinacyjny .......................................................... 62
3.4. Szumy fotoemisji i emisji wtrnej ............................................................ 66
3.5. Szum nadmiarowy .................................................................................... 70
3.6. Szumowe schematy zastpcze .................................................................. 76
4. Dopasowany filtr optymalny .................................................................... 89
5. Tryby odczytu detektorw .......................................................................
111
6. Suboptymalne, stacjonarne filtry pasywne .............................................
125
6.1. Filtr typu CR-RC ....................................................................................... 126
6.2. Filtr typu CR-(RC)
2
................................................................................... 134
6.3. Filtry R-C wyszych rzdw .................................................................... 138
6.4. Filtry R-C skompensowane indukcyjnoci.............................................. 141
6.5. Filtry typu (CR)
2
-(RC)
n
............................................................................. 145
6.6. Filtry typu DL-RC ..................................................................................... 149
6.7. Skutki odstpstw od zaoe idealizujcych ............................................. 157
6.8. Ukad wymiany biegunw ........................................................................ 164
7. Filtry aktywne RC ..................................................................................... 169
7.1. Ukad z dodatnim sprzeniem zwrotnym ................................................ 170
7.2. Ukady z wielokrotnym ujemnym sprzeniem zwrotnym ...................... 180
7.3. Ukady z pojedynczym ujemnym sprzeniem zwrotnym ....................... 185
7.4. Filtry typu (DL)-(OP.INT) .................................................................... 195
8. Filtry niestacjonarne ................................................................................. 205
8.1. Konfiguracja z prefiltrem CR ................................................................ 212
8.2. Konfiguracja z prefiltracj na zwartej linii opniajcej .......................... 215
8.3. Konfiguracja z prefiltrem quasigaussowskim ........................................... 219
8.4. Filtr niestacjonarny z podwjnym kluczowaniem .................................... 224
9. Filtry transwersalne .................................................................................. 233
9.1. Filtry transwersalne z liniami opniajcymi ........................................... 234
9.2. Filtry transwersalne z przyrzdami CTD .................................................. 240
10. Filtry cyfrowe w spektrometrach promieniowania jdrowego ........... 247
Dodatek A. Twierdzenie Ramo-Shockleya .................................................... 261
Dodatek B. Twierdzenie Wienera-Chinczyna ............................................... 265
Dodatek C. Twierdzenie Parsevala .............................................................. 269
Dodatek D. Wariancja szumw w dziedzinie czasu ...................................... 271
Dodatek E. Twierdzenia Campbella-Francisa ............................................... 275
Dodatek F. System filtracji wzmacniacza ORTEC 450 ................................ 279
Dodatek G. Metoda wskanikw szumowych. Gouldinga ........................... 283
Dodatek H. Przykad oblicze filtru Buttterwortha 3-go rzdu...................... 289
3
Sowo wstpne
Nowa ksika Kazimierza Korbla Szum, sygna, filtracja w jdrowej
spektrometrii amplitudowo-czasowej jest nie tylko kolejnym opracowaniem
fundamentalnych problemw elektroniki jdrowej, ale stanowi ona unikalne
potraktowanie tych zagadnie, w oparciu o elementy teorii sygnaw i teoretyczne
opisy zjawisk szumowych w przyrzdach pprzewodnikowych, wypracowane
w trakcie wieloletniego prowadzenia wykadw dla kolejnych pokole studentw
fizyki jdrowej w Akademii Grniczo-Hutniczej. Nie bdzie przesad
stwierdzenie, e nie da si znale porwnywalnej pozycji w aktualnej literaturze
wiatowej.
Elektronika jdrowa obejmuje wiele zagadnie z rnych dziedzin, poczwszy
od fizyki detektorw promieniowania jonizujcego, poprzez narzdzia
matematyczne teorii sygnaw wykorzystywane do ekstrakcji istotnych informacji
z sygnaw generowanych w detektorach, a skoczywszy na obwodach i ukadach
elektronicznych. Te ostatnie przeszy przez kolejne fazy rozwoju elektroniki, od
lamp elektronowych, poprzez tranzystory dyskretne, do ukadw scalonych
wielkiej skali integracji. Niezalenie od technologii elementw elektronicznych, ze
zjawiskami fizycznymi, na ktrych oparte jest ich dziaanie, s zwizane procesy
fluktuacji statystycznych, nazywane w elektronice szumami.
Ze wzgldu na statystyczny charakter sygnaw otrzymywanych z detektorw
promieniowania elektronika jdrowa wypracowaa szereg unikalnych metod
analizy, pozwalajcych wydoby moliwie wiele informacji z rejestrowanych
sygnaw, ktrym nieodcznie towarzysz zjawiska szumowe. Mona powiedzie,
e w dziedzinie detekcji promieniowania jonizujcego nie ma atwych pomiarw,
a fundamentalnym ograniczeniem pozostaje zawsze stosunek sygnau do szumu,
ktry, w zalenoci od mierzonej wielkoci, manifestuje si ograniczon
rozdzielczoci energetyczn, czasow lub pozycyjn. Moje obserwacje zmaga
z szumami w aparaturze detekcyjnej, od spektrometru opartego na pojedynczym
detektorze po wspczesne eksperymenty fizyki czstek elementarnych,
zawierajce dziesitki milionw indywidualnych elementw detekcyjnych,
pokazuj, e dla wielu eksperymentatorw szumy pozostaj cigle zjawiskami
niezrozumiaymi. Ksika stanowi kolejny istotny wkad autora w oswajanie
samego pojcia szumw i pokazywanie, e zjawiska te maj swoje rdo
4
w fundamentalnych procesach fizycznych i mona je opisa formalnie na rwni
z sygnaem.
Ksika stanowi unikalne poczenie podstaw teoretycznych analizy sygnaw
i zagadnie zwizanych z praktycznymi realizacjami ukadw elektronicznych.
Takie podejcie odzwierciedla fakt, e autor w swojej bogatej dziaalnoci
naukowej uprawia elektronik w sposb praktyczny. Dlatego te na kady
algorytm formalny patrzy on przez pryzmat moliwej realizacji praktycznej.
Oczywicie, moliwoci realizacji zmieniaj si wraz z rozwojem technologii
elektronicznych i ich dostpnoci, co nie umyka uwadze autora.

Do kogo jest adresowana prezentowana ksika? Myl, e grono
potencjalnych czytelnikw jest bardzo szerokie, od studentw i doktorantw do
osb zajmujcych si profesjonalnie projektowaniem i konstruowanie systemw
elektronicznych dla potrzeb spektrometrii amplitudowej i czasowej. Wraz
z rozwojem i dostpnoci techniki specjalizowanych ukadw scalonych coraz
powszechniejsze staje si raczej konstruowanie aparatury detekcyjnej specyficznej
dla danego zastosowania, ni kupowanie aparatury dostpnej komercyjnie. Powody
po temu s zarwno techniczne jak i ekonomiczne. Wykorzystanie techniki
specjalizowanych ukadw scalonych wymaga natomiast signicia do
podstawowych analiz teoretycznych i modeli przyrzdw pprzewodnikowych.
Postp w dziedzinie szybkich przetwornikw analogowo-cyfrowych
i cyfrowego przetwarzania sygnaw otwiera moliwoci realizacji licznych
pomysw z zakresu filtrw cyfrowych, ktre przez lata pozostaway w sferze
koncepcji teoretycznych ze wzgldu na ograniczenia pojawiajce si przy prbach
realizacji praktycznych. Dlatego te polecam to opracowanie rwnie dla osb,
ktre zajmuj si pomiarami promieniowania jonizujcego, ale deklaruj
nieznajomo elektroniki, mylc o elektronice w kategorii mniej lub bardziej
skomplikowanych obwodw elektrycznych.
Odniesienia do wczeniejszych opracowa K. Korbla mona znale we
wszystkich rozprawach doktorskich traktujcych o problemach zwizanych
z detekcj promieniowania, ktre powstay w rodowisku krakowskim w cigu
ostatnich dwudziestu lat. Jestem przekonany, e nowe opracowanie bdzie mie
jeszcze szerszy zasig.
Krakw, 2011 Wadysaw Dbrowski
5
1. Wprowadzenie

Spektrometryczny system pomiarowy mona traktowa jako pewien szcze-
glny przypadek systemu komunikacyjnego, ktrego zadaniem jest przesyanie
(transmisja) i odbir (recepcja) sygnaw w obecnoci zakce szumowych
i indukowanych. Wydaje si zatem waciwym zapoyczy szereg poj i zale-
noci podstawowych z oglnej teorii komunikacji statystycznej [1], pomocnych
przy formuowaniu uoglniajcych stwierdze i uatwiajcych korzystanie z za-
awansowanej literatury przedmiotu.
W najbardziej oglnym ujciu zagadnienia przedmiotem transmisji i recepcji
moe by dowolnego typu zaburzenie (elektryczne, akustyczne, optyczne, ter-
miczne itd.). Jeli zaburzenie takie niesie podan informacj zwane jest
sygnaem
1)
, jeli natomiast takiej informacji nie zawiera, stanowi ono skadow
niepodan, okrelan mianem szumw lub ta.
Zachowujc nadal oglno rozwaa dopuszczamy i sygna moe mie cha-
rakter zarwno deterministyczny jak i stochastyczny, natomiast szum, rozumia-
ny jako rezultat procesw fluktuacyjnych, ma charakter stochastyczny. Zauwa-
my, e wprowadzone rwnolegle z pojciem szumu okrelenie to ma szersze
znaczenie obejmujce obok zakce typu stochastycznego take zakcenia o cha-
rakterze deterministycznym.
W terminach teorii komunikacji statystycznej sygna opisany jest zalenoci
funkcyjn

) , , ( ) ( | U t s A t S
S
(1.1)
w ktrej A
S
jest miar mocy sygnau tj. determinuje skal amplitudow za s(t)
stanowi znormalizowany ksztat sygnau. Parametr |okrelany mianem epoka,
wie przebieg czasowy sygnau z przyjtym dowolnie ukadem wsprzdnych.
Podaje on odlego czasow wybranego, zdefiniowanego funkcyjnie punktu
przebiegu sygnau od pocztku przyjtego ukadu odniesienia czasowego, ktry
z kolei odpowiada momentowi rozpoczcia pomiaru. Czsto stosowanymi synoni-
1)
Na uytek niniejszej monografii zwa go bdziemy sygnaem informacyjnym
6
mami poj pomiar oraz czas pomiaru s okrelenia obserwacja i odpowiednio
czas obserwacji. Bd one, jako rwnowane, uywane w dalszej partii wykadu.
Na rysunku 1.1 przedstawiono wzajemne relacje midzy przebiegiem sygnau
s(t), epok | oraz okresem obserwacji T
m
.
Symbolem w formule (1.1) oznaczono oglnie wszelkie parametry de-
skryptywne sygnau jak np. dugo impulsu, czstotliwo repetycji i inne.
Wedug wasnoci parametru | sygnay dzielimy na dwie kategorie:
sygnay koherentne, dla ktrych epoka przyjmuje warto sta,
sygnay niekoherentne, dla ktrych | jest zmienn losow.
Jeli, w szczeglnym przypadku, za referencyjny punkt przebiegu sygnau
przyj jego pocztek i zwiza z nim ukad wsprzdnych, epoka |= 0, wobec
czego sygna bdzie zaliczany do kategorii sygnaw koherentnych. Tego rodzaju
przypadki bd miay miejsce w pomiarach rozkadw amplitudowych w syste-
mach spektrometrycznych promieniowania jdrowego.
Usystematyzujmy z kolei pojcia zwizane z procesem recepcji sygnau.
W procesie tym dokonywana jest ocena sygnau wedug zaoonych, cile zdefi-
niowanych kryteriw testowania. Umownie wyrnia si dwa sposoby takiej oceny
okrelane odpowiednio mianem detekcji
2)
i ekstrakcji sygnau.
Ocena realizowana w procesie detekcji ma na og charakter jakociowy
i sprowadza si do stwierdzenia czy w okresie obserwacji na tle szumw pojawia
si oczekiwany sygna wzgldnie / oraz czy wykazuje on okrelon cech lub zbir
cech znamionowych. W polu naszych zainteresowa bdzie dominowa tzw.
detekcja binarna, w wyniku ktrej uzyskujemy w odpowiedzi ocen typu TAK
lub NIE. Tego rodzaju ukady detekcji binarnej wchodz wanie z reguy
2)
Detekcja w znaczeniu ugruntowanym w radiometrii w konwencji statystycznej teorii
komunikacji traktowana jest jako generacja sygnau informacyjnego.
7
Rys. 1.1. Sygna, epoka i czas obserwacji
|
T
m
x
s ( t )
t
w skad standardowych zestaww radiometrycznych jako progowe dyskryminatory
amplitudy impulsw.
W procesie ekstrakcji dokonywana jest ocena ilociowa. Polega ona, mwic
oglnie, na estymacji wielkoci opisujcych sygna. W zakresie potrzeb spektro-
metrii amplitudowej i czasowej dotyczy ona odpowiednio amplitudy impulsu oraz
jego odlegoci od przynalenego repera czasowego, wyznaczanej w skojarzonych
pomiarach ich wsprzdnych czasowych Operacje te realizowane s w warunkach
konkretnych relacji midzy sygnaem i szumem. Wynika std nieokrelono war-
toci estymowanych parametrw. Zilustrowano j pogldowo na rysunku 1.2 a i b,
ukazujcym fragmenty typowego, obcionego szumem, informacyjnego impulsu
napiciowego.
a)
b)
Rys. 1.2. Ilustracja nieoznaczonoci estymacji amplitudy i wsprzdnej czasowej
typowego impulsu napiciowego
a) peny przebieg impulsu b) przebieg czoa impulsu

V
dyspersja amplitudy
T
dyspersja czasowa T
AP
czas aparaturowy
V
PROG
napicie progowe ukadu (dyskryminatora) odbioru informacji czasowej

O ile nieokrelono (rozmycie) amplitudy impulsu wynika wprost z addy-
tywnoci sygnau informacyjnego i szumu to nieokrelono wsprzdnej cza-
sowej impulsu zaley nadto od stromoci przebiegu impulsu na zaoonym pozio-
mie odczytu ukadu odbioru informacji czasowej (time pick-off circuit) [2], [3].

Nieokrelonoci te wyraane s bd to jako rednie odchylenia standardowe
(
V
,
T
) bd jako pene szerokoci na poowie wysokoci (FWHM) rozkadw
wartoci mierzonych parametrw, uzyskanych w pomiarach dostatecznie licznego
ich zbioru .
Detekcja i ekstrakcja nie stanowi alternatywnych operacji procesu recepcji
sygnau i mog by dokonywane rwnoczenie, przy czym odpowied detektora
8
w tak zoonym systemie recepcji warunkuje (akceptuje wzgldnie wzbrania)
dziaanie ekstraktora. Przykadem systemu recepcji z dwoma detektorami binar-
nymi i jednym ekstraktorem jest konwencjonalny, wielokanaowy analizator ampli-
tudy wyposaony w dwa wspomagajce dyskryminatory poziomu dolnego i grne-
go.
W sferze spektrometrii impulsw elektrycznych, zarwno amplitudowej jak
i czasowej, problem ekstrakcji zawzimy do sytuacji, w ktrej sygna jest zde-
terminowany strukturalnie tj. funkcja s(t) opisujca przebieg czasowy impulsw,
ma cile zdefiniowan posta analityczn a parametrem podlegajcym estymacji
(pomiarowi) jest amplituda A
S
wzgldnie czas aparaturowy T
AP
, za towarzysz-
cy sygnaowi szum jest biaym szumem gaussowskim. Zamy nadto, e impulsy
cigu sygnaowego s identyczne, skoczone i wzajemnie na siebie nie zachodz.
Z addytywnoci sygnau i szumu wynika rozmycie (dyspersja) amplitudy ob-
cionego szumem sygnau, rwne wartoci redniego odchylenia standardowego
szumu
N
(tosamej z wartoci redniokwadratow napicia szumw V
sz rms
).
Bd wzgldny pomiaru amplitudy, zdefiniowany jako wzgldne odchylenie
standardowe .
V
wyraa stosunek
N
i A
S

S
N
A
V
A
S
rms sz
S
N
V
U U

U .
(1.2)
Wedug bardziej rozpowszechnionego sposobu notacji warto rednio-
kwadratow napicia szumw oznacza si symbolem N (Noise) a amplitud
impulsu symbolem S (Signal). Wygodniejszym w praktyce okazao si jednak
stosowanie innej wielkoci charakteryzujcej dokadno pomiaru, a stanowicej
odwrotno wzgldnego odchylenia standardowego i oznaczanej symbolami SNR
(Signal to Noise Ratio) wzgldnie S/N.

V
N
S
SNR
.
U
1
(1.3)

Idealny ekstraktor nie wprowadzajcy adnych dodatkowych uchybw pomia-
ru, dokonuje estymacji wartoci wyznaczanego parametru z dokadnoci uwarun-
kowan stosunkiem sygnau do szumu na jego wyjciu. Dla zwikszenia precyzji
pomiaru konieczne jest zatem opracowanie metod i ukadw optymalizujcych
wzajemn relacj sygnau i szumu.
Prowadzone w tym kierunku studia doprowadziy do oglnej konkluzji, wed-
ug ktrej prawie kada statystycznie optymalna procedura pomiaru amplitudy
impulsw sygnaw skaonych addytywnie gaussowskim szumem biaym, mieci
si w klasie pomiarw koherentnych, sprowadzajcych si do obliczenia caki
waonej [4],[5]
9

w + dt t s t N t S G ) ( ) ( ) (
-

U
(1.4)
W realnych warunkach pomiaru granice cakowania przyjmuj wartoci
skoczone, rwne odpowiednio 0 oraz T
m
, zakadajc e pocztek pomiaru po-
krywa si cile z pocztkiem mierzonego impulsu, a czas pomiaru obserwacji
wynosi T
m
.
Operacj opisan formu (1.4) mona zrealizowa instrumentalnie na dwa
rwnowane sposoby. Pierwszy posuguje si zespoem blokw funkcjonalnych
wykonujcych sekwencyjnie mnoenie i cakowanie zgodnie z relacj formuy
(1.4). Uwzgldniajc, e funkcja S(t) w rozwaanym przypadku upraszcza si do
postaci
) ( ) ( t s A t S
m
U (1.5)
nie trudno zauway i wyraenie (1.4) reprezentuje funkcj korelacji wzajemnej
midzy zaszumionym sygnaem wejciowym a jego nieskaonym przebiegiem
czasowym. Pomiar dokonywany t metod zwany jest przeto pomiarem korela-
cyjnym
Alternatywna metoda opiera si na wykorzystaniu techniki filtracji przy
pomocy liniowego filtru stacjonarnego. Filtr tego rodzaju o przepustowoci wid-
mowej zapewniajcej osignicie maksymalnej wartoci stosunku sygnau do
szumu nosi miano dopasowanego filtru optymalnego. Na gruncie przedstawionej
dalej analizy teoretycznej wykaemy zasadno wprowadzonej nazwy, oraz ogln
suszno podanej uprzednio bez dowodu zalenoci (1.4).

Finalnym celem systemu spektrometrii amplitudowej jest wyznaczenie roz-
kadu amplitud analizowanego cigu impulsw. Zadanie to spenia wyspecjalizo-
wany blok wielokanaowego analizatora amplitudy (MCA) dokonujcy na bieco
pomiaru amplitudy kolejnych impulsw cigu i rejestrujcy wyniki pomiarw
w swej pamici histogramujcej. Dla racjonalnego wykorzystania moliwoci tego
bloku podane jest dostosowanie dynamiki badanego cigu impulsw do nomi-
nalnego zakresu pomiarowego analizatora.. Niezbdne jest zatem odpowiednie (re-
gulowalne) wzmocnienie sygnau.
Wzmocnienie i filtracja stanowi podstawowe operacje kondycjonowania
sygnau tj. jego uzdatniania do ekstrakcji ze podanej informacji; w rozwaa-
nym tu przypadku wartoci amplitud impulsw. W praktycznej realizacji, jak to
ukazano na rysunku 1.3, obie te funkcje peni przedwzmacniacz (preamplifier) we-
sp z impulsowym wzmacniaczem ksztatujcym (shaping amplifier), zawieraj-
cym kaskad stopni wzmacniajcych z wtrconymi celowo rozmieszczonymi
ogniwami filtrw grno- i dolno-przepustowych [6].
10

W spektrometrii czasowej wpyw szumu na nieoznaczono wsprzdnej
czasowej impulsu (T
AP
) manifestuje si tzw. efektem drenia (jitter). Jego mecha-
nizm objani ju czciowo rysunek 1.2 b). Rysunek 1.4 przedstawia istotny dla
opisu tego efektu fragment impulsu podlegajcego pomiarowi

Dla odbioru informacji o pojawieniu si impulsu stosowane s rne techniki
[4], [2]. Najprostsza, tzw. technika dyskryminacji na czole (Leading Edge Tech-
nique), posuguje si prostym dyskryminatorem progowym. Z chwil osignicia
przez analizowany impuls poziomu rwnego napiciu progowemu (V
PR
) dyskrymi-
natora, generuje on standardowy impuls, ktrego krawd wiodca jest nonikiem
informacji czasowej. Stanowi j tzw. czas aparaturowy (machine time) opnio-
ny wzgldem rzeczywistego pocztku impulsu zwanego czasem zdarzenia (event
time). W powoanej tu najprostszej realizacji odlego czasowa obu tych wsp-
rzdnych zaley zarwno od amplitudy impulsu jak i czasu jego narastania, a za-
lenoci tej nadano miano efektu wdrowania (walk effect). Bardziej zaawanso-
wane techniki s wolne od tego uzalenienia. Kada z nich obciona jest jednak
efektami szumowymi i wymaga wsparcia ze strony ukadu kondycjonujcego.
11
detektor
wzmacniacz
wstpny

wzmacniacz
ksztatujcy

wielokanaowy
analizator
amplitudy
kondycjoner sygnalu
Rys. 1.3. Najprostsza konfiguracja spektrometru amplitudowego
V
PR
2
T
T
AP
2
V
"
Rys. 1.4. Ilustracja wpywu szumw na dyspersj czasu aparaturowego
T
Porzdkujc uwidocznione na rysunku 1.4 relacje parametrw szumowych
V
,

T
i stromoci przebiegu sygnau otrzymujemy zwizek okrelajcy dyspersj cza-
su aparaturowego
T
.

AP
S
T
dt
t dV
V
T
) (

U
(1.6)

Wyznacza ona bezwzgldn niepewno (bd) estymacji czasu T
AP
. W praktyce
spektrometrii czasowej czciej korzysta si z jej odwrotnoci, ktr mona
traktowa jako wskanik jakoci pomiaru, oznaczany akronimem SLNR (SLope-to-
Noise Ratio Stosunek nachylenia do szumu)

N
SL
V
SLNR
rms sz
T
dt
t dV
AP
S
U U
) (
(1.7)
Spektrometria czasowa, mwic najoglniej, zajmuje si pomiarami relacji cza-
sowych midzy dwoma zdarzeniami. W sferze jdrowej spektrometrii czasowej do
tyczy ona cigu par impulsw: pomiarowego i referencyjnego
3)
[7][8], formowa-
mych w dwu rwnolegych torach sygnaowych. Tor pomiarowy tworz jak to
ukazuje rysunek 1.5 konwencjonalny kondycjoner zawierajcy przedwzmacniacz




i wzmacniacz ksztatujcy, uzupeniony ukadem odbioru informacji czaso-
wej (LED). Konfiguracja toru referencyjnego zaley od rodzaju pomiaru.
W przypadku pomiarw dwudetektorowych jest ona identyczna jak w torze
pomiarowym, odmienna natomiast w przypadku (akceleratorowych) pomia-
rw zegarowych. Uformowane w obu torach impulsy wyjciowe nios
podane informacje czasowe przetwarzane z kolei w kaskadzie: konwerter
3)
Impuls pomiarowy jest skutkiem zdarzenia referencyjnego
12
MCA TAC
START
STOP
T
V
PR
LED
TOR POMIAROWY
TOR REFERENCYJNY
T
V
o Max
Rys. 1.5. Schemat blokowy typowego spektrometru czasowego
czas/napicie (Time to Analog Converter - TAC) i analizator amplitudy
(MCA), do histograficznej postaci rozkadu opnie czasowych.
Literatura
[1] D.Middleton.: An Introduction to Statistical Communication Theory. McGraw-
Hill, New York, 1960
[2] AN-41: Techniques for Improved Time Spectroscopy. Application Note AN-41,
EG&G ORTEC, Oak Ridge, TN 37830, 1981
[3] K.Korbel.: Ekstrakcja informacji z sygnau radiometrycznego. Wydz. Fizyki
i Informatyki Stosowanej AGH, Krakw 2006, ISBN 83-921064-6-6
[4] V.Radeka and N. Karlova.: Least-Square-Error Amplitude Measurement of
Pulse Signals in Presence of Noise. Nuclear Instruments and Methods, Vol. 53,
86, 1967
[5] C.W. Helstrom.: Statistical Theory of Signal Detection. Pergamon Press Ltd.,
England, 1960 (w przekadzie polskim: Statystyczna teoria detekcji. WNT,
Warszawa, 1964)
[6] E.Fairstein, J.Hahn.: Nuclear pulse amplifiers Fundamentals and design
practice IV. Nucleonics vol.24, no.1, 54, January 1966
[7] A.Schwarzschild.: A survey of the latest development of delayed coincidence
measurements. Nuclear Instruments and Methods, vol.21, 1, 1963
[8] W.J.McDonald, D.A.Gedcke.: Detection system for a fast neutron time-of-
flight spectrometer. NRC Report, University of Alberta, Edmonton, Canada,
1967
13


2. Sygnay i ich rda
W spektrometrii zarwno amplitudowej jak i czasowej operujemy w istocie
wtrnym sygnaem, ktrego pierwotnym rdem s emitery (rda) promienio-
wania jonizujcego. Jest on uzyskiwany w procesie konwersji w detektorach pro-
mieniowania, przyjmujc form stochastycznego cigu impulsw prdowych.

Zalenie od rodzaju detektora adunek niesiony przez jego impuls prdowy jest
bd niezaleny od energii promieniowania zaabsorbowanego w detektorze w ak-
cie detekcji, bd te jest z ni zwizany zalenoci liniow. Rodzaj detektora
w zasadniczy sposb wpywa na ilociowe relacje midzy przejt przez detektor
porcj energii a parametrami amplitudowo-czasowymi generowanego impulsu pr-
dowego.
W spektrometrycznych systemach pomiarowych znajduj zastosowanie
oczywicie tylko detektory wykazujce liniowy zwizek midzy wzbudzonym a-
dunkiem a energi promieniowania. Mona je sklasyfikowa wedug oglnie przy-
jtego w praktyce spektrometrycznej sposobu podziau (eby ograniczy si tylko
do najbardziej rozpowszechnionych), w trzech grupach [1]:
detektory pprzewodnikowe.
detektory gazowe (liczniki i komory proporcjonalne)
detektory (liczniki) scyntylacyjne.
Wasnoci detektorw okrelone s przez zesp charakterystyk i parametrw
znamionowych. Dla zgrubnego porwnania ograniczymy si do trzech najbardziej
istotnych:
redniej energii W niezbdnej do uwolnienia odpowiednio pary (e-h) elek-
tron-dziura, pary elektron-jon (e-j) lub fotoelektronu,
wzmocnienia wewntrznego G oraz
wspczynnika Fano F.
W Tablicy 2.1 zestawiono przyblione wartoci tych parametrw dobrane
z myl uwidocznienia atwych do mnemotechnicznego zapamitania wzajemnych
proporcji. Z tego wic wzgldu podano wyporodkowane wartoci parametrw
detektorw pprzewodnikowych oraz przyjto za reprezentatywne detektory pro-
porcjonalne z wypenieniem gazami wieloatomowymi, a w grupie detektorw
14
scyntylacyjnych licznik z krysztaem NaJ(Tl) i fotopowielaczem o wzmocnieniu
rwnym 10
6
.
Tablica 2.1



Parametry znamionowe detektorw umoliwiaj wyznaczenie wartoci
parametrw sygnaowych, takich jak amplituda wzbudzonego adunku Q oraz
napicia V na pojemnoci C detektora, jak rwnie wartoci rednich odchyle
standardowych tych wielkoci uwarunkowanych statystycznym charakterem pro-
cesu generacji adunku.
Zakadajc, dla uproszczenia i ujednolicenia formu, stao wzmocnienia
wewntrznego G detektorw, zalenoci opisujce powysze parametry sygnaowe
przybieraj posta:

W
E
G q Q U (2.1)


W
E
G
C
q
V U (2.2)

W
E F
q G
Q
U
(2.3)

W
E F
C
q
G
V
U
(2.4)
gdzie: E energia promieniowania jonizujcego tracona w detektorze,
q adunek elementarny (1.6x10
-19
C)
15
Rodzaj detektora
Parametr Symbol
Pprzew. Gazowy Scyntylac
Energia uwolnienia pary
(e-h), (e-j) lub fotoelek- W 3 30 300
tronu [eV]
Wzmocnienie
wewntrzne G 1 10
3
10
6


detektora

Wspczynnik Fano F 0,1 0,3 1
Dla podanych w Tablicy 2.1 przykadowych wartoci W, G i F obliczymy
z kolei wartoci parametrw sygnaowych przyjmujc nadto E = 10 keV oraz
C = 50 pF. Rezultaty takich przyblionych oblicze zestawiono w Tablicy 2.2.
Tablica 2.2



Z punktu widzenia generacji sygnau pomiarowego detektory promieniowania
jonizujcego mona podzieli na dwie kategorie:
detektory z bezporedni generacj nonikw adunku elektrycznego,
detektory z poredni generacj nonikw adunku elektrycznego.
Do pierwszej kategorii zaliczaj si impulsowe, gazowe komory jonizacyjne,
liczniki proporcjonalne oraz detektory pprzewodnikowe, grup drug natomiast
konstytuuj liczniki scyntylacyjne.
2.1. Impulsowe komory jonizacyjne
W przypadku detektorw tego rodzaju odpowied detektora na akt detekcji
stanowi impuls prdowy indukowany w zewntrznym obwodzie elektrody
zbiorczej. Jego przebieg czasowy opisuje twierdzenie Ramo-Shockleya [2],[3].
Dla systemu dwuelektrodowego, jaki wanie reprezentuje detektor tego typu, przy
dodatkowym upraszczajcym zaoeniu punktowej produkcji nonikw adunku
w czynnej strefie detektora, rwnanie to przyjmuje posta
16
Rodzaj detektora
Parametr Symbol
Pprzewodn. Gazowy Scyntylac.
adunek wygenerowa-
nego impulsu Q
i
~5 x 10
-16
~5 x 10
-14
~5 x 10
-12
[C]
Amplituda impulsu
napiciowego V
i
~10
-5
~10
-3
~ 10
-1

[V]

rednie odchylenie
standardowe Q
i

Q
~3 x 10
-18
~ 1,5 x 10
-15
~10
-12
[C]
rednie odchylenie
standardowe Vi
V
~6 x 10
-8
~3 x 10
-5
~2 x 10
-2
[V]

) ( ) ( ) ( r t w Q t i
k k k k
4 = U
(2.5)
w ktrym Q
k
oznacza k-t skadow globalnego adunku wytworzonego w akcie
detekcji
w
k
(t) - prdko chwilow dryfu k-tej skadowej adunku
4
k
(r) - natenie pola elektrycznego w punkcie r wytworzonego przez
jednostkowe napicie polaryzacji detektor w warunkach usunicia
adunku Q z objtoci czynnej detektora.
Dodajmy, e r jest chwilowym pooeniem dryfujcego adunku, tj. r = r(t)
okrelonym rwnaniem kinematycznym jego ruchu. Wzr Ramo-Shockleya ma
charakter oglny, nie wnika jednak w przyczyny ruchu adunku, przyjmujc e
funkcja w
k
(t) jest znana. Dla wyznaczenia przebiegu czasowego poszczeglnych
skadowych prdu indukowanego i
k
(t) naley przeto uprzednio wyznaczy prze-
bieg funkcji w
k
(t), oraz sprowadzi funkcj 4
k
(r) do postaci odwikanej wzgl-
dem czasu: 4
k
(t). Te dziaania obliczeniowe mona wykona dla konkretnych
typw i konfiguracji detektorw. (Oglny dowd twierdzenia Ramo-Shockleya
podano w Dodatku A ).
2.1.1. Paska komora jonizacyjna
Najprostsz strukturalnie i konstrukcyjnie form komory jonizacyjnej jest tzw.
komora paska. Stanowi j planarny ukad elektrod zbiorczych usytuowanych
wzgldem siebie rwnolegle w odlegoci D i zamknitych w szczelnej puszce
zawierajcej odpowiedni mieszank gazow (medium aktywne) o celowo dobra-
nym cinieniu p. Na rysunku 2.1 przedstawiono schematycznie konfiguracj ta-
kiej komory oznaczajc symbolicznie zachodzce w niej procesy w akcie detekcji
promieniowania.






17
Rys. 2.1. Schemat paskiej komory jonizacyjnej
E
i
0 r
0
D
V
S
-
-
i
K
w
jon
w
el
R
C
K
Nq
+
+
N q " E
i
Wytworzone w procesie detekcji promieniowania noniki adunku w liczbie N
elektronw i N jonw dodatnich, przemieszczaj si w kierunku odpowiednich
elektrod zbiorczych z prdkociami dryfu w
el
oraz w
jon
, zalenymi zarwno od
natenia pola elektrycznego E istniejcego w strefie aktywnej jak i od wasnoci
medium aktywnego. Zaleno t w oglnym przypadku przyjto wyraa jako
funkcj stosunku (E/p)

u
u
^

+
+

U
p
E
f w
k k
(2.6)
W szczeglnoci dla jonw dodatnich (k = jon) opisuje j formua [4]

p
E
K
p
E
const w
jon jon
) ( U
u
u
^

+
+

U
(2.7)
w ktrej staa proporcjonalnoci (const) wizana jest liniowo z ruchliwoci jonu

jon
, a czasem nawet z ni utosamiana. [5], [6], [7]. [8] Dla wygody notacji ozna-
cza j bdziemy dalej jako

jon
.
W rozwaanej konfiguracji natenie pola elektrycznego E w caym czyn-
nym obszarze komory jest stae i wynosi

const
D
V
r E
s
U U ) (
(2.8)
Niezalen od pooenia jest w konsekwencji rwnie funkcja rozkadu natenia
pola 4(r), ktr determinuje wyraenie:
const
D
r U U 4
1
) ( (2.9)
Zauwamy wreszcie, e kierunek wektorw prdkoci dryfu nonikw adunku
jest zgodny z kierunkiem wektora pola elektrycznego. Iloczyn skalarny tych wek-
torw sprowadza si zatem do iloczynu ich moduw. W ostatecznym wyniku dla
skadowej jonowej indukowanego prdu i
jon
(t) otrzymujemy zaleno
const
D p
V q N
t i
jon s
jon
U

U
2
*
) ( (2.10)

jon
T t 0
Dla elektronw nie daje si ustali oglnie susznej formuy opisujcej prd-
ko ich unoszenia w funkcji stosunku (E/p). Tym nie mniej podejmowano prby
opisu dryfu elektronw w podobny sposb jak jonw cikich [7] korzystajc z
18
uproszczenia [5] utosamiajcego prdko unoszenia elektronu z jego prdkoci
redni. Wobec duego upowszechnienia formu opartych na takim przyblieniu
podamy je obok ich poprawnych odpowiednikw odwoujcych si do ekspery-
mentalnie wyznaczonych wartoci w
el
= f
el
(E/p). Skadow elektronow induko-
wanego prdu komory impulsowej opisuje w tej notacji formua (2.11).

const
D p
V q N
w
D
q N
t i
el s
p E w
el el
el el
U

U

U

2
) / (
) (
(2.11)

el
T t 0


Czas przepywu kadej skadowej prdu indukowanego w obwodzie zew-
ntrznym komory zwizany jest jednoznacznie z czasem zbierania nonikw a-
dunku. Wyznaczaj go kinematyczne parametry ruchu nonikw, tj. prdko dryfu
w
k
oraz odlego dzielca punkt generacji nonikw adunku r
o
od elektrod zbior-
czych. Oznaczmy t odlego symbolem `
k
. Dla elektronw, zgodnie z ozna-
czeniami rysunku 2.1, wynosi ona `
el
= r
0
, a dla jonw dodatnich `
jon
= (D -r
0
).
Uwzgldnienie tych zwizkw prowadzi do formu okrelajcych wartoci
czasw zbierania nonikw adunku.
dla elektronw
0
) / (
r
V
D p
w
r
T
el s
p E w
el
o
el
rl el

U

U

(2.12)
dla jonw dodatnich

) (
0
0
r D
V
D p
w
r D
T
jon s
jon
jon

U

(2.13)
W celu przedyskutowania wzajemnych relacji ilociowych midzy
skadowymi impulsu prdowego komory jonizacyjnej niezbdna jest znajomo
wartoci ruchliwoci
el
i
jon
. Ruchliwo jonw w niewielkim stopniu zaley od
rodzaju i temperatury gazu oraz masy jonu. W przyblieniu mona j przyj rw-
n
jon
= (11.5) 10
-4
[m
2
atm/V s].
19
Rys. 2.2. Ilustracja przebiegw czasowych elektronowej i jonowej skadowej
indukowanego impulsu prdowego paskiej komory jonizacyjnej.
i
k
i
el
(t)
i
jon
(t)
t
0 T
el
T
jon
Ruchliwo elektronw
el
jest okoo tysickrotnie wiksza [6]. Wedug ta-
kiej proporcji ksztatuje si stosunek amplitudy skadowej elektronowej i jonowej.
W zwizku z tym obraz graficzny obu przebiegw, przedstawiony na wsplnym
rysunku (rys.2.2) ma charakter pogldowy wobec niemoliwoci zastosowania
identycznego skalowania.
Bardziej zoony charakter ma wzajemna proporcja czasw zbierania no-
nikw adunku. Jest ona uwarunkowana nie tylko wartociami ruchliwoci ale rw-
nie pocztkowym pooeniem r
o
wytworzonych nonikw adunku .
Wypadkowy, indukowany impuls prdowy, bdcy superpozycj obu skado-
wych, w przypadku punktowej generacji adunku przybiera charakterystyczny
ksztat schodkowy o rozcigoci poszczeglnych stopni zalenych od poczt-
kowego pooenia nonikw adunku. Podobnego w ksztacie przebiegu mona
oczekiwa w przypadku, gdy droga jonizacji gazu przebyta przez czstk joni-
zujc jest pomijalnie maa w porwnaniu z wymiarami komory, albo gdy tor
czstki jonizujcej ley w dowolnej paszczynie ekwipotencjalnej pola elek-
trycznego komory. W oglnym przypadku produkcja nonikw adunku zachodzi
wzdu trajektorii czstki jonizujcej dajc w wyniku zbir przesunitych w czasie
elementarnych mikroimpulsw tworzcych wypadkowy, prdowy impuls indu-
kowany o ksztacie typu tail pulse o stromym czole i agodnym zaniku.
Globalny adunek zawarty w indukowanym impulsie prdowym pozostaje w li-
niowym zwizku z energi zdeponowan w komorze w akcie detekcji promie-
niowania jest wic nonikiem podstawowej informacji w spektrometrii jdrowej.
W procesie jej EKSTRACJI nastpuje cakowanie impulsu prdowego, ktre
w skali czasowej winno obejmowa peny interwa zbierania nonikw adunku.
Dopenienie tego wymogu, wobec bardzo dugiego czasu zbierania jonw dodat-
nich, powoduje znaczce pogorszenie rozdzielczoci czasowej (wyraajce si
zmniejszeniem obcialnoci spektrometru). Na tym tle zrodzia si idea wydzie-
lenia z impulsu wypadkowego tylko krtkiej skadowej elektronowej, ktra za-
owocowaa opracowaniem specjalnej komory, zwanej oglnie komor z siatk
Frischa

[5].
2.1.2. Komora z siatk Frischa
20
Komora tego typu zostaa skonstruowana na osnowie zwykej komory pla-
narnej. Jej struktur, sposb polaryzacji oraz obwd odbioru impulsw pokazano
schematycznie na rysunku 2.3
Midzy jej podstawowymi elektrodami (katod i anod) zawiera ona
dodatkow elektrod (siatk) o bardzo maym przechwycie, utrzymywan na
potencjale V
S1
wzgldem katody. Z kolei anoda wzgldem siatki spolary-
zowana jest napiciem V
S2
. Wprowadzona do struktury komory siatka dzieli
komor na dwie czci.
W czci pierwszej, zawartej midzy katod i siatk , zachodzi RECEPCJA
sygnau pierwotnego zwizana nierozdzielnie z produkcj nonikw adunku.
Cz druga, mieszczca si midzy siatk i anod, peni funkcj waciwego
generatora impulsw prdowych.

Dziaanie siatki wyraa si dwoma istotnymi efektami. Po pierwsze ekranuje cz
generacyjn sygnau wyjciowego od wpywu ruchu jonw dodatnich, po wtre
za normalizuje czas trwania indukowanych impulsw prdowych do war-toci
okrelonej czasem przebiegu elektronw midzy siatk a anod. Wpyw po-
cztkowego pooenia nonikw adunku sprowadza si wic jedynie do odpo-
wiedniego opnienia czoa indukowanego impulsu prdowego wzgldem mo-
mentu powstania adunku. Zgodnie z oznaczeniami przyjtymi na rysunku 2.3.
czas opnienia T
op
wyraa zaleno:
0
1
) / (
1
0
1 1
r
V
a p
w
r
T
el s
pa V w
el
op
s el el

U

U
(2.14)
a znormalizowany czas trwania impulsu elektronowego T
el

21
Rys. 2.3. Schemat paskiej komory jonizacyjnej z siatk Frischa
V
s1
-
i
K
w
jon
w
el
R
C
K
Nq
E
i
+ + -
V
s2
r
0

(a) (b)

U

U

el S
pb V w
el
el
V
b p
w
b
T
s el el
2
2
) / (
2
2 2
. (2.15)
Stay w czasie, przebieg czasowy tego impulsu opisuje formua

2
2
) / (
2
2 2
) ( ) (
b p
V q N
w
b
q N
t i t i
el S
pb V w
el el
s el el

U

(2.16)
Staa warto czasw trwania impulsw prdowych generowanych w procesie
detekcji promieniowania jonizujcego (recepcji sygnau pierwotnego) sprawia, e
amplituda tych impulsw moe by wykorzystana wprost jako miara jego energii,
bez koniecznoci uprzedniego cakowania impulsw.

2.1.3. Cylindryczna komora jonizacyjna
Alternatyw konfiguracji planarnej impulsowej komory jonizacyjnej jest
konfiguracja koaksjalna, oglnie zwana komor cylindryczn. Ilustruje j sche-
matycznie rysunek 2.4. Wewntrzna, centralna elektroda wykonana w formie
bardzo cienkiego przewodu o promieniu a peni funkcj anody , natomiast
okalajcy j wsposiowo metalowy cylinder o promieniu b stanowi katod. Ta-
kie przyporzdkowanie funkcji elektrodom zbiorczym komory podyktowane jest
destrukcyjnym dziaaniem cikich jonw na powierzchni przejmujcej je elek-
trody.
Pole elektryczne w przestrzeni midzyelektrodowej komory cylindrycznej, wy-
tworzone przez napicie polaryzacji V
s
opisuje znana formua
22
Rys. 2.4. Schemat cylindrycznej komory jonizacyjnej
0 a r
o
b
R
V
s
r
C
K
E
j
Nq
-
+

u
^

U
a
b
r
V
r E
s
ln
) (
(2.17)
Rwnie w tym przypadku zaoymy, e w procesie detekcji produkowany jest
adunek punktowy o wartoci =Nq, za wsprzdn punktu pocztkowego no-
nikw adunku oznaczymy symbolem r
o
. Dla wyznaczenia skadowych induko-
wanego impulsu prdowego i
k
(t) posuymy si podstawowym rwnaniem twier-
dzenia Ramo-Shockleya. oraz jednolit, uproszczon form zalenoci (2.7).
Tak wic, z zalenoci (2.17) wynika wprost posta funkcji rozkadu pola
elektrycznego:

u
^

U 4
a
b
r
r
ln
1
) (
(2.18)
Z rwna (2.7) i (2.17) otrzymujemy natomiast

u
^

= U

a
b
r
V
w
s
k k
ln

(2.19)
Uwzgldnienie powyszych zwizkw w rwnaniu (2.6) prowadzi do wyraenia:

2 2
1
ln
) (
r
a
b
p
V q N
t i
k s
k
-

+
R
q
u
^

= U

(2.20)
Wystpujcy w tym rwnaniu czynnik (1/ r
2
) wyrazimy przy pomocy parametrw
okrelajcych chwilowe pooenia nonikw adunku. W tym celu skorzystamy ze
zwizku (2.19) zapisujc go w postaci rwnania rniczkowego

dt
a
b
p
V
dr r
s
k
u
^

= U

ln

(2.21)
Scakowanie go, przy uwzgldnieniu warunku pocztkowego, e r = r
o
dla t = 0,
daje w wyniku

2 2
ln
2
o
s k
r t
a
b
p
V
r
u
^

= U

(2.22)
Nietrudno pokaza, e pierwszy skadnik sumy w powyszym rwnaniu kryje
w sobie zaleno od pocztkowego pooenia nonikw adunku r
o
oraz czasu
ich zbierania T
k
. Signijmy w tym celu jeszcze raz do rwnania (2.21) i dokonaj-
my jego cakowania w zadanych granicach.
23

- -
u
^

= U
k k
o
T
s k
r
dt
a
b
p
V
dr r
0
ln

`
(2.23)
Symbolem `
k
oznaczono tu, stosownie do rozpatrywanej skadowej, kocowe
pooenia nonikw danego rodzaju. Dla skadowej elektronowej `
k
= a , za dla
skadowej jonowej `
k
= b. T
k
oznacza podobnie jak w przypadku komory pas-
kiej czas zbierania nonikw k-tej skadowej.
W rezultacie scakowania (2.23) otrzymujemy zwizek


s k
o k k
V
a
b
p
r T

u
^

= U

`
2
ln
2 2
(2.24)
Uwzgldnienie go w rwnaniu (2.24) pozwala przeksztaci je do postaci


2
2 2
2
o
k
o k
r t
T
r
r
`
U
(2.25)
a w dalszej konsekwencji napisa rwnanie funkcji indukowanego impulsu
prdowego i
k
(t)


-

+
R
q

-

+
R
q
u
^

= U

k
o k o
k s
k
T
r r
a
b
p
V q N
t i
1
1
ln
) (
2 2 2
2
`

(2.26)
Podstawienie w miejsce uoglnionej wsprzdnej kocowego pooenia
nonikw adunku `
k
ich wsprzdnych a wzgldnie b daje odpowiednio opis
przebiegu skadowej elektronowej i
el
(t) oraz jonowej i
jon
(t) indukowanego im-
pulsu prdowego.


el
o o
s
el el
T
t
a r r
a
b
p
V q N
t i
2 2 2
2
1
ln
) (

-

+
R
q
u
^

(2.27)

el
T t ^ ^ 0


jon
o o
s
jon jon
T
t
r b r
a
b
p
V q N
t i
2 2 2
2
1
ln
) (

-

+
R
q
u
^

(2.28)
jon
T t ^ ^ 0
Podobnie rozpiszemy wyraenia okrelajce czas zbierania nonikw adunku.
24


s
o el
V
a
b
p
a r T
el

u
^

U
2
ln
2 2 (2.29)
oraz


s jon
o jon
V
a
b
p
r b T

u
^

U
2
ln
2 2 (2.30)
Graficzne odwzorowanie przebiegw obu skadowych indukowanego impulsu
prdowego pokazano na rysunku 2.5 z podobn jak uprzednio dystorsj skali
czasowej i amplitudowej.




Jak ju podkrelano, jednym z zaoe wyjciowych analizy byo przyjcie
punktowej generacji nonikw adunku. W rzeczywistoci produkcja nonikw
rozcignita jest wzdu pewnego odcinka trajektorii czstek jonizujcych, co
powoduje w efekcie odstpstwo od ksztatu opisywanego zespoem rwna (2.27)
i (2.28).
2.2. Licznik proporcjonalny
Pod wzgldem konstrukcyjnym licznik proporcjonalny jest rwnowany
cylindrycznej, czy sferycznej komorze jonizacyjnej. Istotn cech odrniajc
impulsow komor jonizacyjn od licznika proporcjonalnego jest inny reym
pracy, podyktowany poziomem napicia polaryzacji V
s
. W przypadku licznika
proporcjonalnego napicie to jest na tyle wysokie, e w pewnej czci objtoci
czynnej licznika natenie pola elektrycznego osiga warto, przy ktrej elek-
trony, powstajce w procesie jonizacji pierwotnej, wywouj wtrn jonizacj
25
Rys. 2.5. Ksztat przebiegw skadowych indukowanego impulsu prdowego
0 T
el
T
jon
t
i
k
i
el
(t)
i
jon
(t)
gazu wypeniajcego licznik. W zadanej geometrii walcowej najwiksze natenie
pola elektrycznego wystpuje w bezporedniej bliskoci anody. W tym te obsza-
rze kady elektron wygenerowany w procesie jonizacji pierwotnej, zdolny jest na-
by na swej drodze swobodnej energi kinetyczn rwn lub wiksz od energii
jonizacji atomw gazu. Wytworzone w tym procesie elektrony wtrne wsp-
uczestnicz w nim rwnie nadajc mu charakter procesu lawinowego. Aby za-
pewni warunki proporcjonalnoci konwersji sygnau, konieczne jest zreduko-
wanie wzajemnego oddziaywania lawin wytworzonych przez poszczeglne
elektrony pierwotne do poziomu zaniedbywalnego. Wymaganie to daje si speni
poprzez waciwy dobr napicia polaryzacji licznika oraz odpowiedniej mieszanki
gazowej.
Skoncentrowanie produkcji lawin w pobliu anody drastycznie rnicuje du-
goci torw nonikw adunku z ich pooenia pocztkowego do odpowiedniej
elektrody zbiorczej; droga przelotu elektronw zostaje zredukowana do mini-
mum, za jony dodatnie musz przeby niemal pen odlego midzyelektrodow
(b - a). W rezultacie praca pola elektrycznego, wydatkowana na transport elek-
tronw, jest pomijalna w porwnaniu z energi zuywan na przeniesienie jonw
dodatnich. Std te wynikaj odpowiednie rnice w udziale poszczeglnych
skadowych w wypadkowym impulsie prdowym.
Z zadowalajcym przyblieniem mona nawet przyj, e indukowany impuls
prdowy licznika proporcjonalnego jest okrelony tylko jego skadow jonow. Na
miar tego przyblienia mona te przyj, e r
0
a, a uwzgldniajc nadto
oczywisty fakt i b >> a , formuy (2.28) i (2.30) mona sprowadzi do postaci,
rozpowszechnionej w literaturze przedmiotu.

jon
s
jon
T
t
b a
a
b
p
V q N
t i
2 2
2
1
ln
) (

+
R
q
u
^

(2.31)
oraz

s jon
jon
V
a
b
p
b T

u
^

U
2
ln
2 (2.32)
Rwnanie (2.31), podobnie jak w przypadkach poprzednio dyskutowanych
komr jonizacyjnych, obcione jest zaoeniem nieskoczenie szybkiego procesu
produkcji nonikw adunku, ktre skutkuje skrceniem do zera czasu narastania
impulsu prdowego. Rzeczywisty impuls prdowy wykazuje skoczony czas
narastania, cho nieporwnywalnie may wzgldem jego agodnie opadajcej cz-
ci, opisanej rwnaniem (2.31).
26
2.3. Detektory pprzewodnikowe
Pprzewodnikowe detektory promieniowania jonizujcego rni si od
omwionych uprzednio komr jonizacyjnych z wypenieniem gazowym rodzajem
medium aktywnego. Stanowi je w tym przypadku materia pprzewodnikowy,
speniajcy podstawowe wymagania umoliwiajce wydajn produkcj nonikw
adunku w procesie detekcji promieniowania oraz ich efektywne zbieranie.
Przypomnijmy najwaniejsze:
Maa warto wspczynnika konwersji
Due wartoci czasu ycia i ruchliwoci wygenerowanych nonikw adunku
Wysoka, dopuszczalna warto natenia pola elektrycznego
Pomijalnie may prd upywu
2.3.1. Detektor z polem jednorodnym (PIN)
Najbardziej zblion do gazowej komory jonizacyjnej realizacj detektora
pprzewodnikowego jest tzw. detektor z polem jednorodnym (PIN) Stanowi
go spolaryzowana napiciem V
s
specjalnej konstrukcji dioda pprzewodnikowa
typu P-I-N. Jest to struktura trjwarstwowa, ktrej warstwy skrajne (penice
funkcje elektrod zbiorczych) wykonane s odpowiednio z wysoko domieszkowa-
nego pprzewodnika typu p
+
oraz n
+
, za dzielca je warstwa porednia i (o jed-
nakowych koncentracjach donorw i akceptorw ) tworzy waciw stref detekcji.
Warstwa porednia wytwarzana jest w procesie dryfowania jonw litu do wyj-
ciowego materiau typu p, a jej szeroko moe by formowana dowolnie w pro-
cesie technologicznym. Od metody wytwarzania skompensowanej warstwy po-
redniej detektory tego typu zyskay nazw detektorw dryfowych, oznaczanych
umownie symbolami Si(Li) lub Ge(Li).
Pena kompensacja warstwy poredniej uniemoliwia powstanie w niej
adunku przestrzennego. Ta wanie cecha detektora dryfowego upodabnia go
szczeglnie do gazowej komory jonizacyjnej.
Analiza pracy detektora z polem jednorodnym jako generatora sygnau elek-
trycznego opiera si na nastpujcych zaoeniach (zaoenia Hansena) [10].
W strefie czynnej detektora rozkad pola elektrycznego jest jednorodny
Wzdu toru czstki jonizujcej utrzymywana jest staa jonizacja waciwa,
27
Straty nonikw adunku w procesie rekombinacji i puapkowania s pomijalne
Ruchliwo nonikw adunku nie zaley od wartoci natenia pola elek-
trycznego.
Wobec wzajemnej kompensacji adunku przestrzennego w objtoci czynnej
detektora, a take usunicia z tej strefy swobodnych nonikw adunku, wytwa-
rzane w niej pole elektryczne uwarunkowane jest wycznie napiciem polaryzacji
V
s
oraz szerokoci warstwy skompensowanej D. Natenie tego pola jest wic
opisane tak sam formu z jakiej korzystalimy w przypadku paskiej komory
gazowej (2.7). Wyjciowym rwnaniem w procedurze analitycznego wyznacze-
nia tej zalenoci jest rwnanie Laplacea
g
2
'= 0 (2.33)
Na gruncie zaoenia o jednorodnoci pola dalsz analiz przeprowadzimy w li-
niowym ukadzie wsprzdnych, wic jego pocztek z warstw pprzewodnika
p
+
, stanowic kontakt omowy utrzymywany na potencjale zerowym. Dodatnio
spolaryzowana (napiciem V
s
) warstwa n
+
stanowi drugi kontakt omowy penicy
funkcj elektrody wyjciowej; z niej te odbierany jest wyindukowany impuls pr-
dowy.
Pierwsze scakowanie rwnania (2.33) prowadzi do formalnego, jakociowego
potwierdzenia zaoenia o staoci pola elektrycznego
) ( ) (
1
const C x E
dx
d
U U
'
(2.34)
Powtrne cakowanie przy uwzgldnieniu warunkw brzegowych, stanowicych e

dla x = 0 4 ' = 0
oraz (2.35)
dla x = D 4 ' = '
max
V
s

daje wyraenie okrelajce rozkad potencjau '(x) w warstwie skompensowanej i.
x
D
V
x
s
U ' ) ( (2.36)
pozwalajc zarazem wyznaczy warto staej cakowania C
1
w rwnaniu (2.34).
Wynosi ona

D V C
s
/
1
U
W rezultacie rwnanie opisujce rozkad natenia pola w warstwie skompen-
sowanej mona przepisa w postaci dogodnej do dalszych oblicze, a mianowicie

D
V
E x E
s
U U
max
) ( (2.37)
28

Wynikajca std funkcja rozkadu pola elektrycznego 4(x) przyjmuje wic
posta (2.7). Jest to jedna z wielkoci determinujcych wedug rwnania Ramo-
Shockleya przebiegi czasowe skadowych (elektronowej i dziurowej) indukowa-
nego impulsu prdowego. Drug stanowi prdko dryfu tych nonikw w
k
w ma-
teriale pprzewodnika powizana z nateniem pola elektrycznego nastpujc
zalenoci

E w
k k
= U
(2.38)
Indeks k okrela rodzaj nonika adunku , przy czym k = el dla elektronw oraz
k = dz dla dziur. Dodajmy jeszcze, e wartoci ruchliwoci elektronw i dziur s
tego samego rzdu.
Zakadajc nadal punktow produkcj nonikw adunku i oznaczajc jego
warto przez Q
o
, w wyniku prostych oblicze otrzymujemy rwnania opisujce
odpowiednio skadow elektronow i dziurow impulsu prdowego detektora

const
D
V Q
t i
s el o
el
U

U
2
) (
(2.39)
0 < t < T
e
oraz

const
D
V Q
t i
s dz o
jon
U

U
2
) (
(2.40)
0 < t < T
jon

Czasy zbierania nonikw adunku o pocztkowym pooeniu w punkcie
x
0
wyraaj z kolei zalenoci

s el
el
V
x D
D T

U
0
(2.41)
oraz
s dz
dz
V
x
D T

U
0
(2.42)
Rzeczywiste detektory typu PIN odbiegaj swymi wasnociami od przedsta-
wionej wyej struktury z polem jednorodnym. Podstawowe odstpstwo wynika
z trudnoci uzyskania idealnej kompensacji domieszek donorowych i akcepto-
rowych w warstwie poredniej i manifestuje si okrelonym rozkadem natenia
pola elektrycznego w strefie czynnej detektora. Tak na przykad, w oparciu o wy-
niki swych bada dowiadczalnych, M. Moszyski [11] zaproponowa nastpujc
posta tego rozkadu
29

u
u
^

+
+

U
2
2
max
1 ) (
D
x
E x E
(2.43)
Wynika on z rozkadu koncentracji nieskompensowanych donorw N
d
(x), wy-
znaczonego metod dopasowania funkcji analitycznej do przebiegu odpowiedzi
napiciowej detektora na wygenerowanie na krawdzi jego strefy czynnej, okre-
lonego ilociowo adunku punktowego.

u
u
^

+
+

U
2
2
1 ) (
D
x
A x N
d
(2.44)
gdzie

const
q
j
A
el
U

U
za j oznacza gsto prdu.
W tym ujciu przebiegi obu skadowych indukowanego impulsu prdowego opisu-
j odpowiednio rwnania (2.45) i (2.46).

-

+
R
q

U
D
x
Artgh
t
Q
t i
o
el
0 2
cosh
1
) (
^
^
(2.45)
0 < t < T
el

-

+
R
q

U
D
x
Artgh
b
t b
Q
t i
o
dz
0 2
cosh
1
) (
^
^ (2.46)
0 < t < T
dz
Symbolem ^ oznaczono parametr dopasowania, zwizany z fizycznymi parame-
trami detektora relacj

s el
V
D

U ^
2
3
2
(2.47)
natomiast wspczynnik b oznacza stosunek ruchliwoci elektronw do ruchli-
woci dziur.
Niejednorodno pola elektrycznego powoduje istotne zmiany proporcji midzy
czasami zbierania nonikw adunku. W szczeglnoci, czas zbierania elektronw
zda do nieskoczonoci, za czas zbierania dziur okrela zaleno

D
x
Artgh b T
dz
0
^ U (2.48)
30
2.3.2. Detektory pprzewodnikowe typu ostrego zcza
Detektor tej kategorii odpowiada strukturze skrajnie niesymetrycznego zcza
p-n spolaryzowanego zaporowo zewntrznym napiciem V
s
. Warstwa p o zmi-
nimalizowanej szerokoci peni z zaoenia funkcj okienka dla promieniowania
jonizujcego, za strefa czynna detektora rozciga si w obszarze pprzewodnika
n na gboko rwn szerokoci warstwy zaporowej D.
Zamy, e rozwaana struktura cechuje si symetri osiow i przyjmijmy dla
potrzeb analizy jednowymiarowy ukad odniesienia z pocztkiem zwizanym
z krawdzi wewntrzn zcza. Warunek polaryzacji zaporowej narzuca dodatni
polaryzacj warstwy n. Wyjciowym rwnaniem podejmowanej analizy jest w tym
przypadku rwnanie Poissona.

o
| |
?
U ' g
2
(2.49)
gdzie: ?= q (N + p - n) ,
N = (N
d
- N
a
), '='(x) potencja na wsprzdnej x,
|, |
o
- staa dielektryczna odpowiednio pprzewodnika i prni,
N
d
, N
a
- koncentracja donorw w warstwie n i akceptorw w warstwie p,
n, p - koncentracja elektronw i dziur w warstwie n
W warstwie zaporowej praktycznie nie ma swobodnych nonikw adunku.
Z tego powodu obok okrelenia warstwa zaporowa uywana jest nazwa warstwa
zuboona oraz warstwa adunku przestrzennego. W konsekwencji faktu, e N
a
=0
rwnanie Poissona zredukuje si do postaci


o
d
N q
dx
d
| |
U
'
2
2
(2.50)
Scakowanie powyszego rwnania przy uwzgldnieniu warunkw brzegowych,
wedug ktrych
dla x = D E = E(D)=0

oraz dla x = 0 E = E
max

prowadzi do zalenoci: ) 1 ( ) (
max
D
x
E x E U (2.51)
przy czym
o
d
D N q
E
| |
U
max
(2.52)
31
Kolejne cakowanie daje w wyniku wyraenie, okrelajce rozkad potencjau
wzdu osi x. Uwzgldniajc warunki brzegowe tj.
'= 0 dla x = 0 , oraz '= '
max
dla x = D

jak rwnie zwizek '
ma x
= (V
s
+'
d
) V
s

dochodzimy do szukanej funkcji rozkadu potencjau '(x)

2
2
max
2
2 2
) ( x D x
N q
D x
x
D
E
x
o
d

| |
U
u
u
^

+
+

U ' (2.53)
Kombinacja powyszych zalenoci umoliwia wyznaczenie wartoci maksymal-
nej natenia pola E
max
w funkcji napicia polaryzacji detektora V
s
, a mianowicie

D
V
E
s
2
max
(2.54)
W dalszej kolejnoci, korzystajc z ukazanych zwizkw, funkcj E(x) okrelon
rwnaniem (2.51) wyrazimy w postaci

D x
D
V
x E
s
U
2
2
) (
(2.55)
Determinuje ona, stosownie do relacji (2.38), prdko dryfu nonikw adunku
w funkcji ich chwilowego pooenia x, ktre z kolei jest okrelon funkcj
czasu. W celu odwikania tej zalenoci funkcyjnej skorzystamy ponownie z r-
niczkowej formy jej zapisu.
dt
D
V
D x
dx
k
2
2
= U

(2.56)
Scakowanie rwnania (2.56) przy uwzgldnieniu warunkw pocztkowych
[dla t=0 x=x
o
] daje w wyniku

) exp( ) ( ) (
k
o
t
x D D t x
^
= U
(2.57)
gdzie symbolem ^
k
oznaczono tzw. dielektryczn sta czasow rwn


s k
k
V
D

U ^
2
2
(2.58)
Podstawienie (2.57) do rwnania opisujcego rozkad natenia pola elektryczne-
go E(x), daje z kolei zaleno natenia pola od czasu w ukadzie ruchomym
zwizanym z dryfujcymi swobodnymi nonikami adunku, a w dalszej konse-
kwencji rwnie zaleno w
k
(t)
32


u
u
^

+
+

^
=
^
U
k k
k
t
x D t w exp
1
) (
0
(2.59)
Dla struktury planarnej, jaka jest przedmiotem niniejszej analizy, funkcja 4(x),
jest tosama z funkcj uzyskan uprzednio w analizie paskiej komory jonizacyjnej
(2.8). W przyjtej tu notacji wynosi ona

D
x
1
) ( U 4 (2.60)
Podstawienie wyrae (2.59) i (2.60) do rwnania Ramo-Shockleya , przy za-
danej wartoci adunku Q
o
, wygenerowanego w akcie detekcji promieniowania,
daje w wyniku ogln posta rwnania opisujcego przebieg skadowych induko-
wanego impulsu prdowego i
k
(t)


u
u
^

+
+

^
=
^
U

k
o
k
o
T t
k
t
x D
D
Q
t i
k
exp ) (
0
(2.61)
W celu wyraniejszego uwidocznienia rnic przebiegw obu skadowych i
el
(t)
oraz i
jon
(t) rozpiszmy posta ogln na dwa wyraenia szczegowe. Tak wic:
Dla skadowej elektronowej


t
D
V
o
s el o
T t
el
s el
D
e x D
D
V Q
t i
2
2
3
0
2
) (

U
(2.62)

Dla skadowej dziurowej

t
D
V
o
s dz o
T t
dz
s dz
dz
e x D
D
V Q
t i
2
2
3
0
2
) (

U (2.63)
Przebiegi obu tych skadowych przedstawiono pogldowo na rysunku 2.6
33
Rys. 2.6. Przybliony ksztat przebiegw skadowych impulsu prdowego
0 T
dz
T
el4


i
k
i
dz
(t)
i
el
(t)
t
Jak uprzednio wspomniano, wartoci ruchliwoci elektronw i dziur s tego
samego rzdu, std te pocztkowe wartoci obu skadowych [i
k
(0)] s wsp-
mierne. Jak wskazuje rwnanie (2.59), proces zbierania nonikw adunku prze-
biega w warunkach eksponencjalnie wzrastajcej prdkoci dryfu dziur oraz male-
jcej wykadniczo prdkoci dryfu elektronw. W rezultacie czas zbierania elek-
tronw teoretycznie zda do nieskoczonoci. atwo to wykaza cakujc rw-
nanie (2.56) obustronnie w granicach; odpowiednio <x
o
D> oraz <0 T
el
>.
Prowadzi ono do wyraenia

el
s el
D
x
T
D
V
D x
o
2
2
) ln(

U
(2.64)
skd wynika, e
4
el
T
(2.65)
Podobna procedura w odniesieniu do skadowej dziurowej dla waciwych tym
nonikom granic cakowania [<x
o
0> oraz <0 T
dz
>] daje w wyniku

u
u
^

+
+

U
o s dz
dz
x D
D
V
D
T ln
2
2
(2.66)
Dla porwnania w poniszej tablicy zestawiono zesp diagramw charakte-
ryzujcych dyskutowane typy detektorw pprzewodnikowych
Tablica 2.3
34
DETEKTORY typu P-I-N
DETEKTOR typu P-N
E(x) = const E(x) const
C
D
0 T
dz
T
el4
t 0 T
dz
T
el
t 0 T
dz
T
el
t
M
+V
s
p
+
n
0 x
o

D x
?

x
- E(x)
N
d
x
E
max
?(x)
N
a
=Q
o
C
D
i
k
i
dz
(t)
i
el
(t)
M
+V
s
p
+
i
n
+
=Q
o
x
0 x
o

D x
N
d
N
a
x
E
max
?
?(x)
E(x)
i
k
i
dz
(t)
i
el
(t)
M
x
0 x
o

D x
E
max
?
E(x)
+V
s
p
+
i
n
+
=Q
o
C
D
i
k
i
dz
(t)
i
el
(t)
x
N
d
?(x)
Rwnanie (2.53) daje podstaw dla ilociowego okrelenia szerokoci bariery
D. Kadc w nim x = D i uwzgldniajc, e ' (D) V
s
otrzymujemy zwizek


2 2
2
2
D D
N q
V
o
d
s

| |
U
(2.67)
Proste przeksztacenie daje w wyniku

d
s o
N q
V
D
| |
U
2
(2.68)
Zaleno ta jest skrpowana ograniczeniem wnoszonym przez dopuszczaln
warto napicia polaryzacji detektora V
s max
, powyej ktrej moe nastpi prze-
bicie.
Detektory pprzewodnikowe typu ostrego zcza p-n wykonywane s
w dwu podstawowych odmianach, jako detektory z barier wewntrzn oraz de-
tektory z barier powierzchniow. W obu przypadkach stref detekcji wyznacza
obszar bariery uformowanej w sabo domieszkowanym pprzewodniku typu n.
Do strefy tej promieniowanie jonizujce dociera poprzez bardzo cienk warstw
wysoko domieszkowanego pprzewodnika typu p (w detektorach z barier
wewntrzn) wzgldnie przez, napylon na powierzchni czoow pprze-
wodnika n, mikrowarstw zota (w detektorach z barier powierzchniow).
Omawiany rodzaj detektorw produkowany jest fabrycznie w postaci stan-
dardowych struktur w ksztacie paskich krkw o rnej gruboci warstwy pod-
stawowej, wyposaonych w zrnicowane obudowy i wyprowadzenia elektrod
[12]. Z gruboci warstwy podstawowej wie si moliwo rozbudowania
bariery na ca grubo tej warstwy. Std te liczna rodzina detektorw typu P-
N wyrnia dwa charakterystyczne ich rodzaje: detektory czciowo zuboone
(partially depleted detectors) oraz detektory cakowicie zuboone (totally
depleted detectors).

W realizacjach specjalnych, zorientowanych gwnie na detekcj pozycyjn,
detektory P-N przybieraj odpowiednio rn konfiguracj geometryczn. Sta-
nowi je w tym przypadku zoone struktury wielodetektorowe wykonane bd to
w formie matrycy mikrodetektorw (pixels) [13], bd te jako zesp mikro-
struktur paskowych (microstrip detectors [14]

lub

checker-board counters [15]).
35
Do detektorw pozycjoczuych zaliczaj si rwnie tzw. krzemowe komory
dryfowe (silicon drift chambers). Nie mieszcz si one jednak w dyskutowanych
uprzednio kategoriach detektorw pprzewodnikowych i wymagaj odrbnego
potraktowania
2.4. Krzemowe komory dryfowe
W strukturze detektora tego rodzaju mona wyrni dwie strefy o okrelo-
nych zadaniach funkcjonalnych. Strefa pierwsza, ktr zwa bdziemy stref
transportow, jest odpowiedzialna za istotny w tej metodzie parametr
deskryptywny sygnau, nioscy informacj o wsprzdnej miejsca interakcji
czstki jonizujcej z medium aktywnym detektora. W drugiej strefie, ktr
okrelimy mianem strefy generacyjnej sygnau, zachodzi waciwy proces
formowania indukowanego impulsu prdowego detektora i
D
(t).
Na rysunku 2.7 pokazano schematycznie poprzeczny przekrj omawianego
detektora. Posuy on do zwizego przypomnienia zasady jego dziaania.

Strefa transportowa obejmuje rwnolegy zesp bliniaczych, zaporowo
spolaryzowanych zcz paskowych p
+
n , utworzonych po obu stronach cienkiej
pytki pprzewodnika typu n (wafera). Przy dostatecznie duym napiciu pola-
ryzacji tych zcz przynalene im warstwy zuboone osigaj szeroko rwn
poowie wzajemnej odlegoci przeciwlegych zcz, powodujc w efekcie cako-
wite zuboenie zawartego midzy nimi obszaru wafera. Na paszczynie x-y
ustala si wwczas minimum potencjau, ku ktremu bd wcigane, wytwarza-
ne w akcie detekcji elektrony.
36
Rys. 2.7. Schematyczny przekrj poprzeczny krzemowej komory dryfowej.
Trajektoria czstki jonizujcej
A
E
1
E
1
E
2
E
3
D
4
D
3
D
2
D
1
F
3
F
2
F
1

w
el
D
1
D
2
D
3
D
4
y
z
y
o
x
n
p
+

p
+

Przy spenieniu warunku

V
cakowitego zuboenia
< V
D(n)
<V
D(n-1)
<V
Dn-2)
....... <V
D1)
..... <V
E/F
w objtoci wafera wytworzone zostaje wzdune pole elektryczne E
y
wywoujce
dryf, skoncentrowanych w dolinie potencjau pola poprzecznego E
z
, elektronw
w kierunku osi y z prdkoci w
el
. Transportowana chmura elektronw w trak-
cie swego ruchu ulega dyspersji wzdunej w efekcie rozmycia dyfuzyjnego i od-
pychania kulombowskiego, przybierajc na krawdzi strefy generacyjnej charak-
terystyczn form garbu gaussowskiego.

-
-

+
+
R
q
u
u
^

+
+

U
2
0
4
exp
4
) , (
t D
t w y
t D
n
y t n
n
el
n
(2.69)
W wyraeniu powyszym przyjto nastpujce oznaczenia:
n
o
- liczba elektronw powstaa w akcie detekcji,
w
el
- prdko dryfu elektronw
D
n
- wspczynnik dyspersji elektronw
Dla zadanej wsprzdnej y (odpowiadajcej odlegoci punktu detekcji od kra-
wdzi strefy generacyjnej) przy uwzgldnieniu zwizkw:

t D
n y
4 U
,
T el y
w U
oraz
p el
t w y U
(2.70)
rwnanie (2.69) sprowadzimy do postaci

-
-

+
+
R
q
u
u
^

+
+

U
2
exp ) (
T
p
T el
o
y
t t
w
n
t n
(2.71)

gdzie t
p
oznacza redni czas przejcia elektronw przez stref transportow, za

T
- dyspersj czasu przejcia.

Z planarnej konfiguracji detektora wynika konieczno zakrzywienia toru
transportowanych elektronw w celu skierowania ich do elektrody zbiorczej (A).
Celowi temu suy zesp asymetrycznie spolaryzowanych paskw pomocniczych
(E,F). Dla uproszczenia analizy przyjmiemy jednak liniow konfiguracj strefy
generacyjnej o zastpczej szerokoci bariery D. Docierajcy do niej pojedynczy
elektron w czasie swego dryfu do anody generuje w jej obwodzie zewntrznym
indukowany mikroimpuls prdowy oznaczany umownie symbolem SER (Single
Electron Response). Opisuje go znane nam ju oglne rwnanie (2.61), ktre po
uwzgldnieniu faktu, e x
o
= 0 , przyjmie form
37

u
u
^

+
+

^
U
el el
t q
SER exp
(2.72)
Indukowany impuls prdowy i (t) stanowi superpozycj odpowiedzi wszyst-
kich elektronw wchodzcych w skad rozmytej paczki elektronw. Opisuje go
splot funkcji (2.71) i (2.72).

SER t n t i t i
y el
U ) ( ) ( ) (
(2.73)
Napiszmy zatem

`
;
;
'

u
u
^

+
+

^
`

-
-

+
+
R
q
u
u
^

+
+

^

U d
t
t
q
w
n
t i
t
el T
p
el
T el
o
0
2
exp exp ) (
(2.74)
skd po wykonaniu cakowania otrzymujemy

E
-

v
7
-

+
R
q

+
R
q
^

+
R
q
^

U
T
p
el
T
el
p
T
p
el
p
T
t
erf
t t
erf
t t
i
t i
2 2 4
exp
2
) (
2
2
max
(2.75)
przy czym

el el
o
w
q n
i
^
U
max
(2.76)
Z dobrym przyblieniem mona przyj , e

1
2

-

+
R
q

T
p
el
T
t
erf
Uatwia ono istotnie graficzn prezentacj zalenoci funkcjonalnej (2.75).
Przedstawiono j na rysunku 2.8 w ukadzie wsprzdnych znormalizowanych
[i/i
max
] - [(t-t
p
)/^
el
].
38
Rys. 2.8. Rodzina znormalizowanych przebiegw indukowanego impulsu prdo-
wego w krzemowej komorze dryfowej. ( Parametr 4=
T
/^
el
) .
-4 -2 2 4 6
0.8
0.6
0.4
0.2
i /i
max
(t-t
p
) /^
el
0
4=0.1
4=0.5
4=1
4=2


Rysunek powyszy ukazuje ewolucj odpowiedzi komory dryfowej na
quasidirakowskie wymuszenie adunkowe (n
o
q) w zalenoci od jego wsprzdnej
przestrzennej (y
o
). atwo na nim zauway, e poczynajc od wartoci parametru
4 0.5, o ksztacie odpowiedzi decyduje gwnie dyspersja adunku (
T
)
w strefie transportowej. Dysponujc uzyskan z pomiaru wartoci dyspersji (
T
)
mona w oparciu o zesp zwizkw (2.70) wyznaczy warto wsprzdnej (y
o
).
Proste dziaania arytmetyczne daj w wyniku zaleno

2
3
0
4
T
n
el
D
w
y U
(2.77)

W rwnaniu (2.73) formalnie utosamiono przebieg indukowanego impulsu
prdowego i(t) z przebiegiem skadowej elektronowej i
el
(t). Dla penoci opisu
funkcjonalnego dodajmy wic, e w procesie formowania indukowanego impulsu
prdowego nie uczestnicz noniki dziurowe, jako e s one zbierane daleko poza
zasigiem pola elektrycznego strefy generacyjnej przez najblisze miejsca ich ge-
neracji elektrody zbiorcze zcz D
k
.
2.5. Licznik scyntylacyjny
Proces generacji sygnau elektrycznego w liczniku scyntylacyjnym dokonuje
si w jego drugim (w porzdku topologicznym) podzespole funkcjonalnym, jaki
stanowi przedstawiony schematycznie na rysunku 2.9 fotopowielacz.
39
Rys. 2.9. Uproszczony schemat fotopowielacza.
WEJCIOWY SYSTEM
ELEKTRONOWO
OPTYCZNY
FOTOKATODA
SYSTEM
POWIELANIA
ELEKTRONW
COK
ANODA

fot
i
a
n
DYNOD

el
Poprzedza go stopie konwersji sygnau pierwotnego (promieniowania
jonizujcego) w sygna poredni (promieniowanie wietlne), ktr to funkcj peni
scyntylator. Odpowiedzi scyntylatora na akt detekcji jest impuls fotonowy o prze-
biegu czasowym (t) zalenym od mechanizmu wzbudzenia scyntylacji oraz
procesu reemisji promieniowania. Wedug oglnie uznawanego opisu [16],[17],
ksztat impulsu wietlnego, emitowanego przez scyntylator, mona przedstawi za-
lenoci

-
-

+
+
R
q
u
u
^

+
+

u
^

U
1
0
exp exp ) (
^ ^
t t
t
(2.78)
gdzie ^
1
jest sta czasow procesu transferu energii do poziomu optycznego, za ^
1
stanowi sta czasow zaniku emisji. W pewnych przypadkach wzajemne pro-
porcje tych staych czasowych pozwalaj zaniedba czon odpowiedzialny za czoo
impulsu wietlnego i wwczas otrzymujemy bardzo rozpowszechnion w praktyce
spektrometrycznej zaleno
u
^

U
^
t
t exp ) (
0
(2.79)
Problematyka formowania impulsu wietlnego w scyntylatorach bya przed-
miotem szczeglnie intensywnych studiw w latach pidziesitych i szedzie-
sitych ubiegego stulecia. Doprowadziy one midzy innymi do sformuowania
opisu przebiegu impulsu wietlnego jako splotu funkcji (2.78) oraz funkcji gstoci
prawdopodobiestwa f(t) [18]

) ( exp ) (
0
t f
t
t
u
^

^
U
(2.80)
Powysza posta dobrze pracuje zwaszcza w przypadku scyntylatorw plas-
tikowych [19]. Proces konwersji promieniowania w tego rodzaju scyntylatorach
jest bardzo zoony i nie bdzie tutaj dyskutowany. Ograniczymy si rwnie je-
dynie do zwizego przypomnienia podstawowych procesw zachodzcych w
przypadku najprostszym. S nimi: wzbudzenie, degradacja nadmiaru energii
wzbu-dzenia z wyszych poziomw do najniszego, oraz emisja wiata z
najniszego poziomu energetycznego.
Proces emisji promieniowania wietlnego, czyli luminescencja moe zacho-
dzi bd to w efekcie fluorescencji lub fosforescencji. W pierwszym przypad-
40
ku przejcie ze stanu wzbudzonego do podstawowego jest dozwolone, wobec cze-
go prawdopodobiestwo takiego przejcia jest bardzo due. W przypadku drugim
najniszy stan wzbudzony jest stanem metastabilnym i bezporednie przejcie do
stanu podstawowego moe zachodzi z bardzo maym prawdopodobiestwem.
Zwaywszy, e prawdopodobiestwo przejcia jest odwrotnie proporcjonalne do
czasu zachodzcego efektu, naley oczekiwa bardzo krtkich czasw wywiet-
lania scyntylatora w procesie fluorescencji oraz stosunkowo dugich w procesie
fosforescencji. W istocie, mieszcz si one odpowiednio w przedziaach od 10
-5
do
10
-9
s oraz od mikrosekund do wielu nawet godzin [20],[8].
Z mechanizmem emisji promieniowania wie si rwnie ksztat emi-
towanego impulsu fotonowego. Tak wic emisja typu fluorescencyjnego daje
impuls o przebiegu wykadniczym, natomiast impuls generowany w procesie
fosforescencji mona opisa funkcj hiperboliczn .

Konwersja nieelektrycznego w potocznym rozumieniu sygnau fotonowego
w proporcjonalny sygna elektryczny dokonuje si w drugim czonie funkcjonal-
nym licznika scyntylacyjnego, to jest w fotopowielaczu. W tym przyrzdzie foto-
elektrycznym, ktrego uproszczony schemat pokazano na rysunku 2.9, nastpuje
podstawowa konwersja fotoelektryczna sygnau (
fot
4
el
), oraz wzmocnienie
wygenerowanego impulsu prdowego w ukadzie powielania elektronw.
W idealnym przypadku penego izochronizmu fotoelektronw i elektronw
wtrnych ukadu powielajcego odpowiedzi fotopowielacza na wymuszenie im-
pulsem wietlnym scyntylatora byby impuls prdowy o przebiegu czasowym
pokrywajcym si wiernie z przebiegiem impulsu fotonowego. Jeli wic przyj
ksztat impulsu fotonowego wedug formuy (2.79), wwczas wyjciowy impuls
prdowy fotopowielacza i
a
(t) odbierany z jego obwodu anodowego przyjmie
form
u
^

^
U
t
i t i
a a
exp ) (
max
(2.81)
Caka okrelona powyszej funkcji, obliczona w przedziale < 0 >, determinuje
globalny adunek Q zawarty w impulsie i
a
(t). Korzystajc z tej oczywistej zale-
noci mona wyrazi warto i
a max
przez parametry globalne impulsu prdowego,
tj. Q oraz ^.

;
'

^ U
u
^

^
U

0
max
exp
maz a a
i dt
t
i Q
(2.82)
skd
^
U
Q
i
amax

W konsekwencji
41
u
^

u
^

^
U
t Q
t i
a
exp ) (
(2.83)
Powysza posta rwnania, opisujcego przebieg wyjciowego impulsu prdo-
wego fotopowielacza, stosowana jest z zadowalajcym przyblieniem w przy-
padkach braku izochronizmu, gdy dyspersja czasu przelotu elektronw w foto-
powielaczu jest znikomo maa w porwnaniu z czasem wywietlania scyntylatora.
Uyty tu termin: czas wywietlania okrela czas, po upywie ktrego natenie
impulsu fotonowego spadnie do poziomu e-krotnie niszego od jego amplitudy;
odpowiada wic wartoci staej czasowej zaniku impulsu.
Podstawowe parametry czasowe wspczesnych fotopowielaczy, jak redni
czas przelotu t
p
, dyspersja czasu przelotu
T
, oraz czas narastania odpowie-
dzi t
n
na wymuszenie quasidirakowskie, przyjmuj odpowiednio wartoci
t
p
= (20 40) ns

T
= (1.5 4.0) ns
t
n
= (0.20.5) ns
S one uwarunkowane gwnie geometri ukadu optoelektronicznego oraz
stochastycznym charakterem wykorzystywanych w nim zjawisk fizycznych foto-
emisji i emisji wtrnej

O wiele szerszy jest przedzia wartoci czasu wywietlania ^ scyntylatorw.
Dla jego zilustrowania zestawiono w Tablicy 2.4 orientacyjne dane kilku wybra-
nych typw scyntylatorw.
Tablica 2.4


Rozmycie (dyspersja) czasu przelotu elektronw wywiera zasadniczy wpyw
na przebieg czoa i czas narastania prdowego impulsu wyjciowego licznika
scyntylacyjnego. W granicznym przypadku emisji przez fotokatod tylko jednego
fotoelektronu, na wyjciu fotopowielacza pojawi si rozmyta paczka elektronw
42
Scyntylatory
Nieorganiczne ^ Plastikowe ^

LaBr38(Ce) 16 ns NATON 136 1.6 ns
NaJ(Tl) 250 ns Pilot B 1.8 ns
CsJ (Tl) 1100 ns NE 102A 2.4 ns
Organiczne Ciekle
Antracen 27 ns NE 211 2.6 ns
Stilben 4.5 ns NE 218 3.9 ns
NE 223 7.8 ns

wtrnych, ktrej przebieg czasowy (SER) mona zadowalajco opisa rozkadem
normalnym Gaussa.
Oznaczajc symbolem N
o
cakowit liczb elektronw docierajcych do
anody, przez t
p
redni czas przelotu (zdefiniowany jako odlego czasowa
wsprzdnej punktu cikoci impulsu wyjciowego od momentu przyoenia
jednoelektronowego wymuszenia), oraz przez
T
dyspersj czasu przelotu elek-
tronw, prd anodowy wywoany przez jeden fotoelektron i
aq
przyjmie form

-
-

+
+
R
q
u
u
^

+
+

U
2
0
exp ) (
T
p
T
q a
t t
q N
t i
(2.84)
W warunkach rzeczywistych mamy jednak do czynienia nie z pojedynczym
fotoelektronem lecz z ich lawin o intensywnoci, zalenej od natenia strumie-
nia fotonowego
fo
(t). Jeli zatem przez N oznaczymy cakowit liczb fotoelek-
tronw wytworzonych przez indywidualny impuls wietlny scyntylatora, w kon-
tekcie formu (2.79) i (2.83) moemy napisa
u
^

^
U
t N
t n exp ) (
(2.85)
gdzie n(t) okrela chwilow warto liczby fotoelektronw emitowanych przez
fotokatod w czasie jednej sekundy.
Prdow odpowied licznika scyntylacyjnego na wymuszenie impulsem foto-
nowym (2.79) okrela caka splotu funkcji (2.84) i (2.85). Jej ostatecznym rezul-
tatem jest zaleno

E
-

v
7
-

+
R
q
^

+
R
q
^

+
R
q
^

^
U
2 2 4
exp
2
) (
2
2
0 T
T
p
T
T
p
T
p
a
t
erf
t t
erf
t t
q N N
t i
(2.86)

W rozwaanym obecnie przypadku zarwno redni czas przelotu t
p
jak i dys-
persja czasu przelotu
T
s wielkociami staymi, zalenymi od wybranego typu
fotopowielacza. Korzystniej jest zatem przyj za czynnik normalizacji zmiennej
niezalenej dyspersj czasow
T
za za parametr rodziny funkcji prdu anodo-
wego (podobnie jak uprzednio) stosunek
T
/^.
Przeksztacona wedug takiej konwencji funkcja (2.86) przyjmie
posta:
43

E
-

v
7
-

+
R
q
^

+
R
q
^

+
R
q
^

U
2 2 4
exp
2
) (
2
2
0
T
T
p
T
T
p
T T
T
p
T
T
q
a
t
erf
t t
erf
t t N N
t i
(2.87)
Odwzorowuje ona naturalny ksztat sygnau prdowego fotopowielacza.
Rodzin tego rodzaju przebiegw, o sprowadzonych do wsplnego poziomu ampli-
tudach, przedstawiono na rysunku 2.10.
Wyznaczono je dla przecitnych wartoci parametrw czasowych fotopo-
wielacza i rnych rodzajw scyntylatorw. W szczeglnoci przyjto:
T
= 3 ns
oraz t
p
= 30 ns , za z poszczeglnych grup scyntylatorw wybrano jako reprezen-
tatywne nastpujce typy: NE 218, NATON 136, Antracen i NaJ(Tl). Wartoci
ich czasu wywietlania (podane w Tablicy 2.4) determinuj wesp z wartoci
dyspersji czasu przelotu
T
wartoci parametru s= (
T
/^) funkcji (2.85).
Wynosz one:
dla scyntylatora NATON 136 4 1.9
dla scyntylatora NE 218 4 = 0.75
dla scyntylatora antracenowego 4 = 0.111
dla scyntylatora NaJ(Tl) 4 = 0.012

Zauwamy, e dla scyntylatora NaJ(Tl) wzajemne relacje czasu narastania
i opadania wyjciowego impulsu prdowego fotopowielacza pozwalaj z dobrym
przyblieniem opisa jego przebieg ogln formu (2.80). Jeszcze lepsze dopa-
sowanie dawa bdzie ona dla szeregu innych scyntylatorw nieorganicznych.
Zaniedbanie dyspersji czasowej w fotopowielaczu formalnie jest rwnowane
przyjciu dirakowskiej charakterystyki impulsowej tego przyrzdu. W przypadku
44
Rys. 2.10. Rodziny przebiegw prdowej odpowiedzi standardowego fotopo-
wielacza na wymuszenia impulsami fotonowymi rnych scyntylatorw.
20 -5 10 15 25 30
0.8
1.0
0.6
0.4
0.2
0



5
NaJ(Tl)
NE 218
Naton 136
Antracen
(t-t
p
) /
T
k
n
(i / i
max
)
alternatywnym, gdy czas wywietlania scyntylatora jest znaczco mniejszy od dys-
persji
T
fotopowielacza, jej warto decyduje gwnie o ksztacie wyjciowego
sygnau prdowego.
Literatura
[1] D. Middleton.: An Introduction to Statistical Communication Theory. McGraw
Hill, New York, 1960
[2] S. Ramo.: Currents induced by electron motion. Proc. IRE, Vol. 27, 584, 1939
[3] W. Shockley.: Currents to Conductors Induced by a Moving Point Charge.
Journal of Appl. Phys., Vol, 9. 635, 1938
[4] D.H. Wilkinson.: Ionisation Chambers and Counters. Cambridge University
Press. 1950
[5] A.H. Snell (Editor).: Nuclear instruments and their uses. John Wiley, New
York, London, 1962
[6] Knoll F.G.:Radiation Detection and Measurement. John Wiley & Sons. Inc.
New York-Chichester-Weinheim-Brisbane-Toronto-Singapore, 2000
[7] E. Kowalski: Nuclear Electronics. Springer Verlag, Berlin Heidelberg
New York, 1970
[8] W. Price.: Detekcja promieniowania jdrowego. PWT, Warszawa, 1960
[9] O. Frisch.: Isotope Analysis of Uranium Samples by means of their Alpha-Ray
Groups. British Atomic Energy Project Report BR-49, 1944
[10] N.J. Hansen.: Solid State Charged Particle Detectors (in: Progress in
Nuclear
Energy, Ser.IX., Vol. 4, Pt. 1.), Analytical Chemistry. Pergamon Press 1964
[11] M. Moszyski.: Proces zbierania adunku w krzemowym detektorze dryfo-
wym z niejednorodnym rozkadem pola elektrycznego. Raport IBJ, Nr.
972/IA/E., Warszawa, 1968
[12] ORTEC Instruments for Research Catalog No. 1002
[13] E.H.M. Heijne.: Development of silicon pixel detectors: an introduction.
Nucl. Instr. and Methods., Vol. A 349, 138, 1994
[14] J. Kremmer. Fabrication of low noise silicon radiation detectors by planar
process. Nuclear Instruments and Methods, Vol. 169, 449, 1980
[15] TENNELEX Semiconductor Radiation Detectors. Leaflet 639924301019
45
[16] A. Raviart, V, Koechlin.: Analyse per echantillonage sur photon individuelles
des liquides fluorescents dans le domaine de la sub-nanoseconds. Nuclear
Instruments and Methods, Vol. 29, 45, 1966
[17] F.J. Lynch.: Improved timing with NaJ(Tl). Transactions on Nuclear Science,
NS-13, No. 3, 149, 1966
[18] B. Bengston, M. Moszyski.: Energy transfer and light-collection characte-
ristics for different types of plastic scintillators. Nuclear Instruments and
Methods, Vol. 117, 227, 1974
[19] M. Moszyski, B. Bengston.: Light pulse shapes from plastic scintillators.
Nuclear Instruments and Methods, Vol. 142, 417, 1972
[20] M. Massalski.: Detekcja promieniowania jdrowego. PWN, Warszawa. 1959
46
3. rda szumw
Spontaniczne fluktuacje swobodnych nonikw adunku, stanowice istot
szumw elektrycznych, mog zachodzi zarwno w warunkach rwnowagi termo-
dynamicznej jak i w rnych warunkach nierwnowagowych. Wynika std
zrnicowanie mechanizmw generacji szumu oraz rozkadw gstoci widmowej
ich mocy. Bogata literatura przedmiotu [15] omawia wyczerpujco wiele specy-
ficznych zjawisk fluktuacyjnych manifestujcych si w ukadach elektronicznych
jako szum. Za najbardziej znaczce uznawane s nastpujce rodzaje szumw:
szum termiczny, szum rutowy, szum generacyjno-rekombinacyjny, szum rozdziau
i szum nadmiarowy.
Lapidarne definicje wymienionych rodzajw szumu okrelaj je w relacji
przyczynowo-skutkowej. W szczeglnoci:
przyczyn powstania szumu termicznego s przypadkowe zderzenia nonikw
adunku z sieci krystaliczn w warunkach rwnowagi termodynamicznej,
szum rutowy powstaje w rezultacie stochastycznych przej nonikw adun-
ku przez barier potencjau wzgldnie w wyniku przypadkowej emisji elek-
tronw lub fotonw,
przyczyn szumu generacyjno-rekombinacyjnego s przypadkowe akty gene-
racji i rekombinacji par dziura-elektron, oraz przypadkowe procesy zwizane
z puapkowaniem nonikw adunku,
przypadkowy strukturalnie rozpyw wewntrzny prdu w wieloelektrodowych
przyrzdach elektronowych daje w efekcie szum zwany szumem rozdziau,
w odniesieniu do szumu nadmiarowego nie mona poda uniwersalnego uza-
sadnienia przyczynowo-skutkowego, istniej natomiast liczne modele tumacz-
ce ten efekt dla konkretnych elementw czy przyrzdw elektronicznych.
Wspln cech szumw nadmiarowych jest ich charakterystyka widmowa typu
1/f
n
, co dao zreszt asumpt do nazywania tego rodzaju szumw szumami 1/f.
Rzeczywiste elementy i przyrzdy ukadw elektronicznych w warunkach pra-
cy generuj szumy w wielu rwnoczenie zachodzcych procesach fluktuacyjnych.
47
Ich ilo oraz waga z jak wchodz do szumu globalnego s indywidualnymi
cechami konkretnych elementw skadowych ukadu.
W obszarze problematyki niniejszej monografii dwa rodzaje szumw odgry-
waj kluczow rol, tj. szum termiczny i szum rutowy (w tym rutowe w swym
charakterze szumy generacyjno-rekombinacyjne oraz szumy fotoemisji i emisji
wtrnej).
3.1. Szum termiczny
Pierwsze analityczne ujcie zagadnienia szumu termicznego substancji prze-
wodzcych zawdziczamy A. Einsteinowi. Uoglniajc wyniki swoich prac nad
zjawiskiem dyfuzji molekularnej w warunkach rwnowagi termodynamicznej [6],
[7] wskaza on na moliwo wyznaczenia wartoci redniego kwadratu fluktuacji
adunku elektrycznego na gruncie zalenoci opracowanej przeze teorii ruchu
brownowskiego. Wyprowadzona na tej drodze formua przyjmuje posta [5]
w + , 2 0
2
t G kT q t q U ^ ^ (3.1)
gdzie: q(t) - adunek jaki do chwili t zdoa przenikn przez wybrany, dowolny
przekrj przewodnika,
G - konduktancja przewodnika,
T - temperatura bezwzgldna przewodnika,
k - staa Boltzmanna,
t - czas.
Teori ruchu brownowskiego Einsteina istotnie wzbogaci Langevin [8].
Zaproponowany przeze formalizm okaza si szczeglnie przydatny dla opisu
fluktuacji w obwodach elektrycznych. Metoda Langevina polega na uzupenieniu
deterministycznych rwna rniczkowych ukadu dodatkowym czonem stochas-
tycznym odpowiedzialnym za procesy fluktuacyjne.
Wykorzystanie metody Langevina dla opisu szumu termicznego sprowadza si
do analizy obwodu zawierajcego wyidealizowany rezystor R, element konser-
watywny L lub C oraz wyodrbnione rdo fluktuacji (odpowiednio napiciowe
lub prdowe).
Dla przypomnienia procedur obliczeniowych rozwaymy obwd R-C, ktrego
zastpczy schemat szumowy przedstawiono na rysunku 3.1. Opisujce go rwna-
nie rniczkowe wygodnie jest zapisa w postaci
48
, t A
V
dt
dV
U
^
(3.2)
gdzie ^=RC, za zmienna losowa
. / C t I t A U
1)


Z zaoenia przypadkowoci procesu fluktuacyjnego wynikaj trzy warunki
formalne
a) 0 U t A
b) 0
2 1
U t A t A gdy t
2
> t
1
(3.3)
c)
0
2
t A
ktre musz by uwzgldnione w dalszym toku oblicze
Rozwizaniem rwnania (3.2) jest nastpujca funkcja V(t):

-
^

U
t
u t t
du u A e e e V t V
0
0
(3.4)
gdzie V
0
=V(0) (napicie pocztkowe na zaciskach obwodu). rednia bieca
(nieustalona) warto napicia na zaciskach obwodu wyniesie zatem

-
^

U U
t
t t t
t t
e V du u A e e e V t V
0
0 0
0
(3.5)
za jego redni kwadrat
) (
2
t V
bdzie
1)
Dla prostoty zapisu symbol zmiennej losowej (kreska pod oznaczeniem zmiennej) bdzie
pomijany
49
Rys. 3.1. Szumowy schemat zastpczy obwodu R-C.
V (t ) I (t )
C R

- --
^

U
t t t
w u t u t t
dw du w A u A e e du u A e e V e V t V
0 0 0
2 2
0
2
2
0
2
. 2 (3.6)
atwo zauway, e drugi skadnik sumy prawej strony rwnania (3.6) jest rwny
zeru, natomiast czon trzeci wobec u w, z mocy warunku (3.3 c) jest rny od
zera i wynosi

. 1
2
u
u
^

+
+

t
e E
W rezultacie z rwnania (3.6) otrzymujemy

. 1
2 2
2
0
2
u
u
^

+
+

U
^

t t
e E e V t V
(3.7)
Sta E wyznaczymy z warunku osignicia stanu ustalonego (t >>^) przy
rwnoczesnym uwzgldnieniu praw mechaniki statystycznej
Po pierwsze wic w stanie termodynamicznie zrwnowaonym rednia po czasie
rwna si redniej po zbiorze i wynosi

E V t V
t
U ^ ^ U
2 2
(3.8)
Po wtre za w ukadnie jednowymiarowym (o jednym stopniu swobody) z za-
sady ekwipartycji energii mamy

2 2
2
T k V C
t
U
^ ^
(3.9)
Ostatecznie wic dla stanu termodynamicznie zrwnowaonego otrzymujemy
zaleno opisujc redni kwadrat fluktuacji napicia na zaciskach obwodu R-C
E
C
kT
V
t
U U ^ ^
2
(3.10)
Znajomo wyznaczonej w poprzedniej procedurze staej E jest niezbdna dla
obliczenia funkcji autokorelacji sygnau V(t), a w dalszej konsekwencji, gstoci
widmowej mocy fluktuacji termicznych.
Zgodnie z definicj, funkcj autokorelacji R(t) zmiennej V(t) opisuje
zaleno
50

U U
'
' t t V t V t R





- -

U
u
u
^

+
+

U U
t t t
t t t t w u t t t t
e e E e V dw du w A u A e e e V
0
'
0
2 ' ' 2
2
0
' 2 ' 2
2
0
1

.
'
^

4
U
t
t
e
C
T k
(3.11)
Gsto widmow mocy sygnau S(f) determinuje z kolei twierdzenie Wienera-
Chinczyna
2)
[9], [10], wedug ktrego


-

U
0
2 cos 4 dt ft t R f S
(3.12)
W rozwaanym przypadku


U
^
^
U U
^ ^
U
-

2
0
'
2
2 1
4
' ' 2 cos 4
f
C
kT
dt t f e
C
kT
df
V d
f S
t
u


2
1
1
4
^
U R kT
(3.13)
Uzyskane wyraenie (3.13) opisuje gsto widmow mocy szumw na
zaciskach R-C, zmodyfikowan charakterystyk czstotliwociow tego obwodu.
Z prostej relacji wicej gsto widmow mocy szumw w rdle df I d /
2
^ ^
z gstoci widmow mocy szumw na zaciskach obwodu wynika, e

df
V d
Y
df
I d ^ ^
U
^ ^
2
2
2
(3.14)
Modu admitancji obwodu rwnolegego R-C wynosi

R Y / 1
2
^ U
(3.15)
wobec czego

R
kT
df
I d 4
2
U
^ ^
(3.16)
Na rezystorze R nieobcionym pojemnoci otrzymamy zatem
2)
Dowd tego twierdzenia podano w Dodatku B.
51

. 4
4
2
2
kTR R
R
kT
df
V d
U U
^ ^
(3.17)
W takim ujciu schemat zastpczy z rysunku 3.1 (zgodnie z twierdzeniem
Thevenina) przeksztaca si do konfiguracji przedstawionej na rysunku 3.2

Rwnanie (3.17) przyjto powszechnie nazywa twierdzeniem Nyquista
3)
mimo, e tak wanie zaleno wyznaczy on znacznie pniej [11], prezentujc
nowy, oryginalny sposb podejcia do zagadnienia opisu szumu termicznego
rezystorw.
Metoda Nyquista w teoretycznym eksperymencie realizuje transformacj
fourierowsk sygnau puapkowanego w idealnej, dopasowanej linii opniajcej
wykorzystujc jej wasnoci selektywne, dziki ktrym sygna ulega przekszta-
ceniu na odpowiednio liczny zbir harmonicznych fal stojcych (modw). Jak
pokaemy dalej, liczebno tego zbioru jest uwarunkowana szerokoci pasma
przenoszenia ukadu pomiarowego.
Zauwamy, e z kadym modem zwizany jest jeden stopie swobody. Std
wic jawi si dogodna moliwo powizania analizy energetycznej z zasadami
mechaniki statystycznej.
Koncepcj Nyquista ilustruje rysunek 3.3.
3)
Obszerny przegld metod wyznaczenia formuy Nyquista znajdzie Czytelnik w publika-
cji [12]
52
Rys. 3.2. Zastpczy schemat szumowy obwodu R-C w wersji
z napiciowym rdem szumu
df
V d ^ ^
2
df
V d
R
^ ^
2
C
R

Rys. 3.3. Schemat hipotetycznego ukadu Nyquista

R
1
K
1
R
2
K
2
L
DL, Z
0
=R, v
df
V d
S
R
u
^ ^
U
2
1
df
V d
S
R
u
^ ^
U
2
2
Ukazuje on energetycznie dopasowany ukad rezystorw R
1
i R
2
oraz linii
opniajcej DL. Z mocy tego zaoenia R
1
= R
2
= Z
0
. Zakada si nadto, e rezys-
tory utrzymywane s w stanie rwnowagi termodynamicznej w temperaturze T, za
linia opniajca jest absolutnie bezstratna. Jej dugo oznaczmy symbolem L
a prdko propagacji sygnau przez v. Rozwaany ukad uzupenia para kluczy S
1

i S
2
bocznikujcych odpowiednie rezystory, oraz para ekwiwalentnych, napi-
ciowych rde szumw.
W warunkach otwartych kluczy wytwarzana w rezystorach moc szumu P
W
przekazywana jest dwustronnie za porednictwem linii DL. W ustalonym stanie
transmisji sygnau zawarta w linii opniajcej energia wynosi

v
L
P E
w DL
2 U (3.18)
gdzie
p
v
L
t U
- czas propagacji sygnau w linii.
Zamknicie kluczy sprawia, e zawarta w niej energia zostaje w niej
uwiziona w procesie bezstratnych odbi na zwartych kocach linii. W ten
sposb powstaj w linii fale stojce o czstotliwociach f
n

. .... , 3 , 2 , 1
2
U U n
L
v
n f
n
(3.19)
Liczba modw (drga harmonicznych) mieszczcych si w zaoonym pamie
czstotliwoci f bdzie wic rwna
.
2 2
1 2 1 2
f
v
L
f f
v
L
n n N U U U (3.20)
Jeli symbolem
E
oznaczy redni energi kadego modu, to cakowita ener-
gia uwiziona w linii wyrazi si oczywistym zwizkiem
.
2
E f
v
L
E N E
DL
U U (3.21)
Porwnujc powysz zaleno z wyraeniem (3.18) otrzymujemy zaska-
kujcy na pozr rezultat stanowicy, e wytwarzana moc szumw P
w
nie zaley od
wartoci rezystancji.
. f E P
w
U (3.22)
Wytwarzan moc szumw mona wyznaczy w alternatywny sposb na podstawie
schematu zastpczego z rysunku 3.3. Zauwamy, e kade rdo jest obcione
sumaryczn rezystancj R
1
+ R
2
= 2R, a redniokwadratowa warto napicia szu-
mw z nim wytwarzanych wynosi

2 / 1
2
^ ^ U
R rms
V V
. W konsekwencji warto red-
niokwadratowa prdu wymuszanego w obwodzie wyniesie
53

R
V
I
rms
rms
2
U
(3.23)
za moc P
w
wyrazi si zwizkiem
.
4 2
2
2
2
R
V
R
R
V
R I P
rms rms
rms w
U
u
u
^

+
+

U U (3.24)
Rwnania (3.18) (3.24) prowadz do prostej relacji
f R E V
R
U ^ ^ 4
2
(3.25)
z ktrej wynika formua opisujca gsto widmow mocy szumu termicznego
w wersji napiciowej
. 4
2
R E
df
V d
f S
R
u
U
^ ^
U (3.26)
Dalsz analiz mona prowadzi dwoma sposobami: w ujciu klasycznym
wzgldnie w ujciu kwantowo-mechanicznym.
rednia energia modu w ujciu klasycznym odpowiada energii jednowymia-
rowego oscylatora harmonicznego i jest rwna [13]
T k E U (3.27)
W takim przyblieniu gsto widmow mocy szumu termicznego wyraa si
oglnie znan formu

. 4
2
R T k
df
V d
R
U
^ ^
(3.28)
dobrze funkcjonujc w zakresie niezbyt wysokich czstotliwoci.
W obszarze czstotliwoci bardzo wysokich naley sign do ujcia
kwantowo-mechanicznego, wedug ktrego rednia energia oscylatora harmo-
nicznego opisana jest rwnaniem [14]


.
1 exp
2
1

U
kT
hf
f h
hf E
(3.29)
Jego pierwszy czon stanowi energi stanu podstawowego (zerowego) oscylatora
4)
.
4)
Energia ta jest niedostpna (niewydobywalna z oscylatora) a zwizane z ni fluktuacje
nie poddaj si wzmacnianiu ani tumieniu. Nie daje zatem wkadu do mocy szumw i w
formule (3.31) reprezentujcy j skadnik naley pomin [15].
54
Gsto widmowa mocy szumw termicznych daje si wwczas przedstawi
w formie

f p R T k
df
V d
R
4
2
U
^ ^
(3.30)
gdzie p(f) nosi nazw czynnika Plancka, rwnego

. 1 exp
2
1
1

E
-

v
7
-

+
R
q
u
^

U

kT
hf
kT
hf
f p
(3.31)
Dla czstotliwoci speniajcych warunek 1
kT
hf
czynnik Plancka zda do
jednoci i formua (3.30) sprowadza si do postaci (3.27). Prosty rachunek po-
kazuje, e widmo szumu termicznego pozostaje praktycznie (z dokadnoci do
1%) biae a do czstotliwoci rzdu 100 GHz (dla T = 300 K). Wida std, e
obszar susznoci uproszczonej postaci formuy Nyquista (3.27) z nadmiarem
pokrywa zakres tzw. szybkiej elektroniki.
Prowadzonym dotd rozwaaniom towarzyszyo zawsze ciche zaoenie
o niezalenoci rezystancji od czstotliwoci. Zaoenie takie nie jest jednak
oglnie suszne. W szczeglnoci nie jest ono spenione w przypadku wysoko-
omowych (rzdu gigaomw) rezystorw stosowanych w wejciowych obwodach
elektroniki odczytu. Zaleno R(f) tego rodzaju rezystorw wyraa si
dziesiciokrotnym spadkiem rezystancji w obrbie dwch dekad czstotliwoci
(1-100 kHz). W konsekwencji widmo mocy szumw ulega odpowiedniej mody-
fikacji podobnie zreszt - co moe nawet waniejsze ulega zmianie przepusto-
wo widmowa caego ukadu.
Charakterystyczny dla rezystorw szum termiczny wystpuje rwnie w rze-
czywistych elementach reaktancyjnych: indukcyjnociach i pojemnociach. Jest on
spowodowany stratnoci tych elementw, uwarunkowan poziomem skadowej
dyssypatywnej ich impedancji.
Wspczesne ukady elektroniki odczytu, zwaszcza w realizacjach struktur
scalonych, stosuj wycznie sieci bezindukcyjne R-C, std te nieco uwagi
powicimy tylko szumom wnoszonym przez pojemnoci (kondensatory).
Podstawowe wasnoci kondensatorw s okrelone dwoma parametrami
znamionowymi, a mianowicie pojemnoci nominaln C oraz wspczynnikiem
stratnoci tg.. Ten drugi parametr zdefiniowany zalenoci


C
G
tg

U .
(3.32)
55
zawiera informacj o skadowej dyssypatywnej kondensatora tj. o jego konduktan-
cji G(). Dodajmy, e kondensatory stosowane w ukadach elektroniki Front-
End nale do kategorii o szczeglnie niskiej stratnoci, charakteryzujcej si
nadto niezalenoci wspczynnika stratnoci od czstotliwoci. Ich konduktancja
jest wic liniow funkcj czstotliwoci

. U C tg G
(3.33)
Noniki adunku odpowiedzialne za przewodnictwo dielektrykw (jony,
elektrony) podlegaj termicznie uzalenionym procesom fluktuacyjnym, manifes-
tujcym si w postaci szumu barwnego o gstoci widmowej mocy rwnej

. 4
2
. U
^ ^
U C tg T k
df
i d
S
C
iC
(3.34)

Powyszy sposb opisu szumw implikuje szumowy schemat zastpczy
rzeczywistego kondensatora w formie rwnolegego ukadu prdowego rda
szumw i bezszumnej pojemnoci C. Jego alternatyw jest szeregowy ukad
bezszumnej pojemnoci C i napiciowego rda szumw opisanego rwnaniem
(3.35)

.
4
2
2

.
U
^ ^
U
C
tg kT
df
U d
S
C
uC
(3.35)
3.2. Szum rutowy


Generacja szumu rutowego zwizana jest z przepywem prdu, w ktrym ruch
poszczeglnych nonikw adunku jest wzajemnie niezaleny i przypadkowy. Wa-
runki takie wystpuj w szczeglnoci w przypadku przepywu prdu w diodzie
prniowej pracujcej w nasyceniu a take z pewnymi ograniczeniami w kadej
prniowej lampie elektronowej. Wanie szumy lamp elektronowych zainspi-
roway W. Schottky'ego do podjcia studiw nad tym zjawiskiem [16]. W lapi-
darnym wrcz wywodzie wyznaczy on redni kwadrat fluktuacji prdu odpo-
wiedzialnych za efekt szumowy. Zwizo ujcia Schottky'ego skania do za-
prezentowania jego rozwaa w oryginalnej postaci z niewielkimi tylko zmianami
oznacze.
Niech wic i
0
oznacza redni warto prdu w bardzo dugim
(nieskoczonym) przedziale czasu, za i
^
jego warto redni liczon w zao-
onym niewielkim interwale pomiarowym ^. Rnica obu wielkoci stanowi od-
56
chylenie redniej wartoci krtkoterminowej i
^
od rzeczywistej wartoci
redniej i
0

) (
0 `
i i i U .
^ ^
(3.36)
W terminach iloci elementarnych nonikw adunku zaleno (3.36) mona
zapisa w postaci

. ^ U .
^ ^
N n n
(3.37)
gdzie N - rednia czstotliwo przepywu nonikw adunku, za n
^
- liczba a-
dunkw, ktre przepyny w czasie ^.
Stochastyczny charakter ruchu nonikw adunku implikuje z kolei zwizek
^ U ^ . ^
^
N n
2
(3.38)

Podstawiajc do powyszej zalenoci oczywiste relacje

^
.
U .
^
^
n q
i oraz
N q i U
0
(3.39)
otrzymujemy

^
U ^ . ^
^
0 2
i q
i (3.40)
przy czym q oznacza adunek elementarny.
Wyprowadzona przez Schottky'ego formua (3.40)) opisuje szum rutowy
w dziedzinie czasu. Dla jego przedstawienia w domenie czstotliwoci skorzysta-
my z twierdzenia McDonalda [17], wicego gsto widmow mocy procesu
stochastycznego z poziomem fluktuacji czasowych




-

^ ^
^
^
U
0
2 sin 4 d f f f S
(3.41)
Funkcja (^) zwana funkcj McDonalda zdefiniowana jest jako iloczyn red-
niego kwadratu zmiennej losowej i kwadratu jej argumentu ^.
W przypadku szumu rutowego funkcja McDonalda sprowadza si do postaci
^ U ^
^
U ^
0
2 0
i q
i q
(3.42)
a gsto widmow mocy szumu okrela wyraenie
57

. 2 2 sin 4
0
0
0
i q d f i q f f S
i
U ^ ^ U
-

(3.43)
W stosowanej powszechnie notacji powysze rwnanie zapisywane jest w formie

0
2
2 i q
df
i d
U
^ ^
(3.44)
znanej pod mianem formuy Schottky'ego.
Literatura przedmiotu podaje szereg innych sposobw wyznaczenia gstoci
widmowej mocy szumu rutowego. W latach 50-tych du popularno zyska
spekulatywny raczej sposb zaproponowany przez Pierce'a [18].
Koncepcja Pierce'a nawizuje do podejcia Nyquista kojarzc w ukadzie
rwnolegym dwie struktury diodowe generujce szum rutowy. W hipotetycznym
przyrzdzie prniowym stanowi je pooone naprzeciw, identyczne termokatody
penice wobec siebie wzajemnie funkcje elektrod zbiorczych (anod). Kady, tak
pomylany ustrj diodowy reprezentuje okrelon konduktancj, ktrej formalnie
mona przypisa szum termiczny. Okrelamy j dla identycznych warunkw pracy
diod, ktre mona uzyska jedynie przy zwarciu zaciskw zewntrznych ukadu.
Tym samym zewntrzne napicia polaryzacji sprowadzone zostaj do zera.
Podstaw oblicze stanowi w tych warunkach charakterystyka diody dla
zakresu prdu pocztkowego.

u
^

U
kT
qV
I I
e a
exp
(3.45)

gdzie I
a
- prd anodowy a I
e
- prd emisyjny katody.
Za generacj szumu odpowiedzialne s fluktuacje prdu emisyjnego katody.
Wedug rwnania(3.45) wynosi on

. exp u
^

U
kT
qV
I I
a e
(3.46)
Jego pochodna wzgldem napicia V daje na mocy definicji szukan konduktancj
G
i

. exp u
^

kT
qV
kT
I q
U
I
G
a a
i
(3.47)
Kadc z kolei V = 0 otrzymujemy
58

.
T k
I q
G
a
k
U
(3.48)
Std, w ramach przyjtego formalizmu, gsto widmowa szumu termicznego
struktury diodowej wyniesie

. 4 4
2
a
a a
I q
kT
qI
T k
df
I d
U U
^ ^
(3.49)
Zauwamy, e przez kady ustrj diodowy przepywa jego prd wasny oraz prd
ustroju bliniaczego. Prdy te s wzajemnie niezalene dajc 50 % wkad do
generowanego w kadym z nich szumu rutowego. Dla jednej diody otrzymujemy
zatem

. 2
2
a i
I q
df
i d
f S U
^ ^
U
(3.50)
a wic posta identyczn z formu (3.44).
rdo szumu rutowego mona formalnie traktowa jako dwuelementowy,
spolaryzowany element randomizujcy przepyw swobodnych nonikw adunku.
Przypadkowy, ukierunkowany ruch nonikw adunku w takim elemencie, zgodnie
z twierdzeniem Ramo, indukuje w stowarzyszonym obwodzie elektrycznym
stochastyczny cig elementarnych mikroimpulsw prdowych. Ich przebieg
czasowy (ksztat i czas trwania) jest jednoznacznie okrelony przez parametry
robocze randomizatora, a czstotliwo przez natenie pyncego przeze
prdu.
Dane te umoliwiaj wyznaczenie gstoci widmowej mocy fluktuacji prdu
na podstawie twierdzenia Carsona [19] stanowicego, e
w + w +
2
2 ^ ^ U j s f S
i i
(3.51)
gdzie: <f> - rednia czstotliwo mikroimpulsw prdowych za s
i
(j) - widmo
indywidualnego mikroimpulsu.
Zamy na zasadzie pierwszego przyblienia, e impulsy prdowe niosce
adunek elektryczny q maj posta impulsu dirakowskiego, czyli

. t q t i . U
(3.52)
W dziedzinie czstotliwoci opisuje go transformata fourierowska

. q s
i
U
(3.53)
rednia czstotliwo mikroimpulsw <f> wynika z oczywistego zwizku

59

q f I ^ ^ U
(3.54)
Podstawienie zalenoci (3.54) i (3.53) do wzoru (3.51) daje


I q q
q
I
S
i
2 2
2
U U
(3.55)
W kolejnym, lepszym przyblieniu uwzgldnimy skoczony czas przelotu
nonikw adunku ^ zakadajc tym razem, e mikroimpulsy prdowe maj
ksztat prostoktny, tj.:
w +. ^
^
U t H t H
q
t i (3.56)
Widmo czstotliwociowe takiego impulsu ma posta funkcji filtrujcej
5)

.
2
sinc
sin
2
2
u
^

^
U
u
u
^

+
+

U
^
^
q q s
i
(3.57)
wobec czego dla nieskoczonego, stochastycznego cigu takich impulsw o red-
niej czstotliwoci okrelonej rwnaniem (3.54) otrzymujemy



.
2
2
) (
sin
2
2
2
2
2
2
u
^

^
U U
^
^
Sa qI qI S
i
(3.58)
Unormowany przebieg powyszej funkcji przedstawiono na rysunku 3.4.

5)
Funkcja sinc(x) oznaczana jest rwnie symbolem Sa(x) (sampling function).
60
0 2 4 6 8 ^
0.0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
[
(
d
<
I
2
>
/
d
f
)
/
2
q
I
]
1
/
2
Rys. 3.4. Widmo szumu rutowego w przyblieniu prdu I stocha-
stycznym cigiem impulsw prostoktnych
cigiem impulsw prostoktnych.
Szum rutowy, jak wida, odbiega od szumu biaego. Zakres czstotliwoci,
w ktrym wykazuje on wzgldnie sab zaleno od czstotliwoci ustalono
umownie wedug kryterium 10 % spadku poziomu szumu.

Przyblienie impulsu prostoktnego dobrze pracuje w przypadku zcz p-
przewodnikowych i tak np. dla zcza o szerokoci bariery D = 1 m i prdkoci
dryfu nonikw adunku w = 10
5
m/s czas ich przelotu przez barier wynosi
^ =10
-11
s. Obliczona wedug powyszego kryterium warto graniczna
czstotliwoci wyznaczajca zakres szumu biaego wynosi f
max
=17.6 GHz.

Dla lamp elektronowych przebieg czasowy indukowanego impulsu prdowego
opisuje funkcja trjktna

w + ".
2
2
^ ^ ^
^
U t H t H t H t
q
t i
(3.59)

Jego widmo amplitudowe ma posta



w + ^ ^ ^ ^
^
U sin cos 1 2
2
2
2
q
t s
i (3.60)
umoliwiajc przy rwnoczesnym uwzgldnieniu zwizku (3.51) i (3.54) wy-
znaczenie gstoci widmowej mocy szumu rutowego diody prniowej.



w +. sin cos 1 2
4
2
2
4
^ ^ ^ ^
^
U qI S
i (3.61)
Rysunek 3.5 ukazuje w formie znormalizowanej przebieg tej charakterystyki

61
[
(
d
<
I
2
>
/
d
f
)

2
q
I
]
1
/
2
0 2 4 6 8 ^
0.0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
Rys. 3.5. Widmo szumu rutowego w przyblieniu prdu I stochastycz-
nym cigiem impulsw trjktnych.
W swej pocztkowej czci przebieg (3.61) nie wiele odbiega od (3.58), zakres
szumu biaego jest jednak znacznie krtszy, co wynika z duszego czasu przelotu
elektronw. Dla typowych lamp elektronowych czas przelotu jest rzdu 10
-9
s,
wobec czego czstotliwo graniczna szumu biaego siga w tym przypadku
poziomu 200 MHz.
3.3. Szum generacyjno-rekombinacyjny
Szum generacyjno-rekombinacyjny wystpujcy w przyrzdach pprzewod-
nikowych uwarunkowany jest obecnoci w pamie wzbronionym pprzewodnika
zlokalizowanych, gbokich poziomw energetycznych okrelanych mianem cen-
trw generacyjno-rekombinacyjnych lub centrw SRH (Shockleya Reada i Halla).
Powstanie tego rodzaju poziomw wynika z zaburze sieci krystalicznej pprze-
wodnika spowodowanych tzw. gbokimi domieszkami oraz defektami krystalo-
graficznymi.
Centra generacyjno-rekombinacyjne stosownie do swego stanu adunkowego
wnosz okrelony wkad do adunku przestrzennego zcz pprzewodnikowych
penic zarazem funkcj poziomw poredniczcych w przejciach elektronw
midzy pasmem walencyjnym a pasmem przewodnictwa.
Zaproponowany przez Shockleya, Reada i Halla [20], [21] model powyszego
zjawiska wyrnia cztery rodzaje procesw zachodzcych na centrach SRH: emisj
elektronu, wychwyt elektronu, emisj dziury i wychwyt dziury. Procesy te cha-
rakteryzowane s odpowiednio wspczynnikami emisji e
n
i e
p
oraz wsp-
czynnikami wychwytu c
n
i c
p
elektronw i dziur. Proces emisji jest rwnowany
generacji nonikw za proces wychwytu - rekombinacji. Globalnym rezultatem
tych procesw s odpowiednio: prd generacji I
g
oraz prd rekombinacji I
r
Ich
natenia zale midzy innymi od polaryzacji zcza.
Przy braku zewntrznego napicia polaryzujcego zcze ustala si na nim
pewien stan rwnowagi obsadzenia centrw SRH, w ktrym prdy I
g
i I
r
wza-
jemnie si kompensuj dajc zerowy wypadkowy prd generacyjno-rekombina-
cyjny I
g-r
.
W warunkach polaryzacji zaporowej zcza, gdy praktycznie wszystkie swo-
bodne noniki adunku zostaj z niego usunite przez zewntrzne pole elektryczne,
puapki mog wychwytywa elektrony tylko z pasma walencyjnego. Wobec na-
tychmiastowego usuwania powstajcych wwczas dziur drastycznie maleje praw-
dopodobiestwo powrotu puapkowanych elektronw do pasma walencyjnego.
W kolejnym akcie procesu relaksacyjnego przechodz one zatem do pasma prze-
62
wodnictwa zwikszajc prd zwrotny o warto prdu generacji I
g
. Warto zau-
way, e skadowa generacyjna prdu zwrotnego w zczach krzemowych okazuje
si dominujc, wielokrotnie przewyszajc warto prdu nasycenia I
s
[22].
Przy polaryzacji w kierunku przewodzenia wzrasta w zczu koncentracja
swobodnych nonikw adunku wskutek czego ronie rwnie prawdopodo-
biestwo procesu rekombinacyjnego. Jego efektem jest prd rekombinacyjny I
r
sumujcy si z prdem przewodzenia I
f
. Natenie prdu rekombinacyjnego silnie
maleje ze wzrostem napicia polaryzacji tak, e jego udzia w prdzie przewo-
dzenia staje si praktycznie zaniedbywalny.
Obydwa procesy, generacyjny i rekombinacyjny, s procesami stochastycz-
nymi, a ich fluktuacje podyktowane statystyk zmian stanw adunkowych centrw
SRH objawiaj si w postaci szumu zwanego szumem generacyjno-rekombi-
nacyjnym. Statystyka modelu SRH stanowi zatem podstaw oblicze gstoci wid-
mowej mocy tego rodzaju szumu.
Procedury obliczeniowe s na og bardzo zoone i mudne. Poniechamy
przeto ich prezentacj ograniczajc si zaledwie do zasygnalizowania toku dwch,
uznawanych ju za klasyczne, sposobw oblicze
6)
. S to: przyblienie korpus-
kularne Lauritzena [22] i przyblienie kolektywne Van Vliet [23].
Tok oblicze w przyblieniu korpuskularnym przebiega w zasadzie w sposb
konwencjonalny. Wyznaczenie gstoci widmowej mocy szumw nastpuje na
podstawie twierdzenia Wienera-Chinczyna po uprzednim obliczeniu funkcji auto-
korelacji stochastycznego cigu impulsw indukowanych w obwodzie zewntrz-
nym, z uwzgldnieniem statystyki zmian stanw adunkowych centrw SRH.
Przyblienie kolektywne korzysta z metody Langevina, wprowadzajc czony
fluktuacyjne do rwna transportu nonikw w obszarze bariery zcza.
Rozwizanie ukadu rwna wyjciowych przy szeregu zaoe upraszczajcych
pozwala wydzieli skadow fluktuacji generacyjno-rekombinacyjnych a nastpnie
poprzez transformacj fourierowsk wyznaczy szukane widmo mocy szumw.
W zakresie niskich iniekcji, gdy zadawalajco dobrze speniony jest warunek
niezalenoci zdarze, obydwa przyblienia daj zgodne rezultaty. Zakadajc nad-
to stao koncentracji N
t
centrw generacyjno-rekombinacyjnych w caym obsza-
rze adunku przestrzennego zcza rozkad gstoci mocy szumw generacyjno-
rekombinacyjnych przyjmuje posta
6)
Zwize omwienie tych procedur znajdzie Czytelnik w monografii W. Dbrowskiego
[24] powiconej problematyce gbokich poziomw w diodach krzemowych
63


;
'

-
-

+
+
R
q
^
^

^
U

w
t
t H
t
L
t i
dx S S A N S
r g
0
2 2
2
2
1
2 2
1
1 1
1
(3.62)
Funkcja podcakowa w powyszym wyraeniu opisuje widmo mocy szumw
od pojedynczego centrum g-r, przy czym

w +
2
2 2 2 2 2 2
1
2 2
i s s p n t i s s p n t
L
n n p c c n n p c c q S ^ ^ U
(3.63)
natomiast

w +
1
2 2
1
2 2 2 2 2
1
2 2 2
sP p p s n n i s s p n p n t
H
p c q n n c q n n p c c q q S ^ U
(3.64)
oraz
N
t
- koncentracja centrw generacyjno-rekombinacyjnych,
A - powierzchnia przekroju poprzecznego zcza,
w - szeroko bariery,
c
n
, c
p
- wspczynniki wychwytu odpowiednio elektronu i dziury przez pojedyncze
centrum g-r,
n
s
, p
s
- koncentracje swobodnych elektronw i dziur w stanie ustalonym,
n
1
, p
1
- koncentracje odpowiednio elektronw i dziur w przypadku rwnoci po-
ziomu centrum g-r i poziomu Fermiego,
n
i
- samoistna koncentracja elektronw,
^
t
- staa czasowa relaksacji centrum g-r,
q
n
,q
p
- adunek indukowany w obwodzie zewntrznym ruchem odpowiednio elek-
tronw i dziur w obszarze bariery (
w
x w
n
q q

U
oraz w
x
p
q q U
przy zaoeniu
staej prdkoci nonikw adunku); q = 1.6x10
-19
C
.
Gsto widmow mocy szumw przyjto w praktyce wyraa w terminach
ekwiwalentnego prdu szumu rutowego I
eq
zdefiniowanego formu Schottkyego.


q
S
I
i
eq
2
) (
U

(3.65)
Procedura obliczeniowa zastosowana w przyblieniu kolektywnym prowadzi
wanie wprost do takiej postaci

2 2
2
2
2 2
1 1
1
t
t H
eq
t
L
eq
r g
eq
I I I
^
^

^
U

(3.66)
gdzie:
64


-
w
L t L
eq
dx x S
q
A N
I
0
1
2
U
oraz

-
w
H t H
eq
dx x S
q
A N
I
0
1
2
U
Uprzednio podkrelono dominujcy udzia prdu generacyjno-rekombi-
nacyjnego w prdzie wstecznym zcza spolaryzowanego zaporowo. Istotnego
znaczenia w takich warunkach nabiera szum generacyjno - rekombinacyjny. Centra
g-r generuj wwczas przemiennie dziur i elektron, a funkcje
L
S
1
i
H
S
1
wobec
usunicia z obszaru bariery swobodnych nonikw adunku ulegaj znacznemu
uproszczeniu.
Uwzgldniajc zwizki midzy wspczynnikami wychwytu i wspczynnikami
emisji dziur i elektronw
e
n
= n
1
c
n
e
p
= p
1
c
p
(3.67)
w przyblieniu deplecyjnym otrzymamy zesp zalenoci:


2 2 2 2
1 p n p n t
L
e e e e q S ^ U
(3.68)


2 2
1 p n p n t
H
q q e e S ^ U
(3.69)

1
U ^
p n t
e e (3.70)

w e e N A q w n c c N A q I
p n t t i p n t t r g
^ U ^ U

2
(3.71)
W zakresie bardzo niskich czstotliwoci, gdy ^
t
<< 1 z dobrym przy-
blieniem mona przyj, e
L
eq
r g
eq
I I U

natomiast w obszarze bardzo wysokich

czstotliwoci tj. dla ^
t
>>1
H
eq
r g
eq
I I U

.

Nietrudno wykaza, e
.
r g
r g
eq
I I

W szczeglnoci w zakresie niskich

czstotliwoci


2
2 2
p n
p n
r g
r g
eq
e e
e e
I
I

(3.72)
i w przypadku rwnoci wspczynnikw emisji (e
n
= e
p
) stosunek ten wynosi
za w sytuacji gdy jeden ze wspczynnikw jest znaczco wikszy od drugiego
(e
n
<<

e
p


wzgldnie e
n
>> e
p
) stosunek powyszy zda do jednoci.

W obszarze czstotliwoci wysokich otrzymujemy natomiast relacj
65

3
2
U

r g
r g
eq
I
I
(3.73)

Oznacza to, e szum generacyjno-rekombinacyjny jest niepenym szumem
rutowym

Podane wyej relacje ilociowe uzyskano przy zaoeniu staej prdkoci dryfu
nonikw adunku rwnoznacznym z zaoeniem jednorodnego pola w obszarze
bariery, nie s wic oglnie suszne [24].
3.4. Szumy fotoemisji i emisji wtrnej
Szumy generowane w zjawiskach emisji fotoelektrycznej i emisji wtrnej s
rezultatem fluktuacji statystycznych obu tych procesw stochastycznych. Ich sta-
tystyka podlega rozkadowi dwumianowemu [25], ktre okrela prawdopodo-
biestwo P(n) zaistnienia n skutkw pozytywnych w populacji m zdarze
zachodzcych w interwale czasu ^jeli prawdopodobiestwo pozytywnego skutku
w indywidualnym zdarzeniu wynosi p.




n m n
p p
n m n
n
n P

U 1
! ) !
!
(3.74)
Warto rednia iloci skutkw pozytywnych n takiego ukadu wynosi
m p n U (3.75)
za ich wariancja

p p m n U 1 var
(3.76)

W oglnym przypadku wielkoci m oraz p mog by zmiennymi los-
owymi o waciwej im statystyce. Wariancj skutkw pozytywnych okrela ww-
czas twierdzenie Burgessa [26] stanowice, e

p m m p n var var var
2
U
(3.77)
przy czym
p m n U (3.78)
66
W omawianych zjawiskach wielko m odpowiada liczbie fotonw N
f
uczestniczcych w procesie fotoemisji a liczbie elektronw pierwotnych N
e1

w procesie emisji wtrnej. Z kolei wielko n okrela odpowiednio liczb
fotoelektronw N
e
wzgldnie liczb elektronw wtrnych N
e2
. Wielko p
wreszcie reprezentowana jest odpowiednio przez wydajno kwantow fotoemisji
'
q
lub wspczynnik powielania elektronw ..
Traktujc powysze zjawiska oddzielnie dla przypadku fotoemisji rwnanie
Burgessa zapiszemy w postaci

q f f q
N N n ' ' U var var var
2
(3.79)
Statystyka strumienia fotonw opisana jest rozkadem Poissona natomiast
wydajno kwantow zjawiska emisji fotoelektrycznej charakteryzuje dwupunk-
towy rozkad statystyczny [28]. Odpowiednie wariancje wynosz


q
e
f f
N
N N
'
U U var
(3.80)

. 1 var
q q q
' ' U '
(3.81)
Podstawienie (3.80) i (3.81) do rwnania (3.79) daje


e q e
q
e
q
N N
N
n U '
'
' U 1 var
2
(3.82)
Oznacza to, e strumie elektronw emitowanych przez fotokatod podlega
rozkadowi Poissona.
Wyraajc zaleno (3.82) w terminach prdu emisyjnego otrzymujemy

^
U u
^

^
U
^
q
I
q
N i
em e
2
var (3.83)
gdzie

q
N
I
e
em
^
U

Znane nam ju procedury prowadz do transformacji (3.83) w dziedzin czs-
totliwoci dajc w wyniku
67


em i
I q
df
i d
S 2
2
U
^ ^
U
(3.84)
Uzyskany rezultat wskazuje, e szum procesu emisji fotoelektrycznej jest penym
szumem rutowym Schottky'ego.
Dla przypadku emisji wtrnej rwnanie Burgessa zgodnie z przyjt notacj
przyjmuje posta

. . U var var var
1 1
2
e e
N N n
(3.85)
przy czym

2 1 e e
N N n U . U
Rwnie obecnie, choby tylko z racji rezultatw poprzedniej analizy, jeste-
my uprawnieni do zaoenia poissonowskiego rozkadu statystycznego elektronw
pierwotnych. Std wic

1 1
var
e e
N N U (3.86)
Wariancj wspczynnika emisji wtrnej .wyznaczymy wychodzc z defini-
cji tej wielkoci

. var
2 2
-

+
R
q
. . U .

(3.87)
Zauwamy, e warto rednia zmiennej losowej i warto jej redniego
kwadratu s w danym procesie stae. Stay jest zatem ich iloraz, co pozwala napisa

. U .
2
(3.88)
gdzie jest rwnie pewn sta bdc miar fluktuacji statystycznych zmiennej
.. Zaley ona podobnie jak . od energii elektronw pierwotnych. Wielko t
nazwano wspczynnikiem fluktuacji prdu wtrnego [29], [30]. Podstawienie
(3.87) do (3.79) daje

. . U
-

+
R
q
. . U .
2
var
(3.89)

Rwnanie (3.76) moemy teraz napisa w postaci


. . . U
1 1
2
var
e e
N N n
(3.90)

Pierwszy czon prawej strony powyszego rwnania opisuje wzmocnione
fluktuacje pierwotne, drugi natomiast fluktuacje generowane w procesie emisji
wtrnej. Po wykonaniu sumowania i uwzgldnieniu zwizku
2 1 e e
N N n U . U
68
rwnanie to znacznie si upraszcza ujawniajc wan cech procesu emisji wtr-
nej. Stanowi j superpoissonowski charakter fluktuacji elektronw wtrnych,
wynikajcy z faktu, i wspczynnik jest na og wikszy (a nawet znacznie
wikszy) od jednoci.
Z przeksztace rwnania (3.90) poprzez wyraenia go w terminach prdw
pierwotnego i wtrnego oraz transformacj w dziedzin czstotliwoci otrzymu-
jemy rozkad gstoci mocy szumu wyjciowego.

U . . . U
2 1
2
1 2
2 2 2 I q I q I q S
i
(3.91)

W kaskadzie n identycznych stopni powielajcych szum wejciowy (prdu fo-
tokatody I
K
)

wzmacniany jest .
2n
- krotnie, szumy powielania natomiast przeka-
zywane s na wyjcie z kwadratem efektywnego wzmocnienia prdowego G
ik
.

k n
ik
G

. U (3.92)

gdzie k oznacza numer kolejnego stopnia (k = 1,2,...n ).
Poziom szumu powielania kolejnych stopni wzrasta z k-t potg wsp-
czynnika emisji wtrnej ., wobec czego sumaryczny szum wyjciowy zespou
zawierajcego stopie konwersji fotoelektrycznej (fotokatod), n stopni powie-
lania elektronw (dynod) i elektrod zbiorcz (anod), wyrazi si zwizkiem



E
E
-
N
v
7
u
^

.

.

.
.
. U
1 2
2
1
...
1 1
1 1 2
n
n
K i
I q S
(3.93)
Z dobrym przyblieniem mona go wyrazi w postaci [30]



1
1
2
.

. U
n
A i
I q S
(3.94)
gdzie I
A
jest prdem wyjciowym (anodowym) zespou.
Dla obliczenia gstoci widmowej mocy szumw wedug zalenoci (3.94)
niezbdna jest znajomo wartoci rednich zarwno . jak i . Ogranicza to
istotnie praktyczn przydatno tej formuy. Std te w obliczeniach zgrubnych,
wbrew rzeczywistoci, zakada si poissonowski charakter procesu emisji wtrnej
czemu odpowiada przyrwnanie rnicy (-.) do jednoci. Uwzgldnienie takiego
warunku w (3.94) daje

1
2
1
2
1
.
.
U
.
.
. U
n
A
n
A i
I q I q S (3.95)
69
3.5. Szum nadmiarowy
W oglnym spojrzeniu na problematyk szumw wymieniono uprzednio jako
waniejsze rwnie szumy rozdziau. Szumy te odgrywaj jednak mao znaczc
rol w interesujcym nas obszarze. W konwencjonalnych systemach spektro-
metrycznych umiarkowanej rozdzielczoci (w szczeglnoci w technice lampowej)
mona rwnie zaniedba szumy nadmiarowe. Powinny by one jednak uwzgld-
niane w systemach wysokiej rozdzielczoci.

Szum nadmiarowy zosta wykryty w roku 1925 przez Johnsona [31] w lam-
pach elektronowych pracujcych w stanie nasycenia. Ten rodzaj szumw wiza on
z fluktuacjami funkcji pracy wyjcia elektronw z katody spowodowanymi ich mi-
gracj do powierzchni katody. Std te przedmiotem jego obserwacji by wpyw
rodzaju katody na poziom szumw na wyjciu lampy. Obserwacje Johnsona zapo-
cztkoway nowy, atrakcyjny kierunek prac badawczych nad szumami elementw
i przyrzdw elektronicznych. Godzi si przeto przypomnie choby ulotnie, po-
woywany zreszt w literaturze przedmiotu diagram, ilustrujcy pierwsze wyniki
obserwacji Johnsona. Przedstawiono go na rysunku 3.6



70
Rys. 3.6. Historyczny diagram pierwszych obserwacji szumu nadmiarowego wg [31]
<V
2
>
POM
wariancja szumw napiciowych uzyskana z pomiaru
<V
2
>
OBL
wariancja referencyjnych szumw rutowych
0 1 2 3 4 5
20
16
12
8
4
KATODA
WOLFRAMOWA
KATODA
POREDNIO ARZONA
(z koszulk z BaO)
f
[kHz]
OBL
POM
V
V
^ ^
^ ^
2
2
Pierwsz prb teoretycznego uzasadnienia tego rodzaju zjawiska fizycznego
zaprezentowa w rok pniej Schottky [32], nadajc mu nazw efektu migotania
(Fackelneffekt)
7)

Fenomenologia tego procesu polega na przypadkowym, krtkotrwaym poja-
wianiu si przy powierzchni katody atomw domieszkowych i ich oddziaywaniu
na emisyjno jej warstwy emisyjnej. W prostym zwizku przyczynowo-skutko-
wym prowadzi to do wzrostu fluktuacji prdu anodowego lampy elektronowej.
Wyrniajc cech szumw nadmiarowych jest ksztat ich charakterystyki
widmowej. Zazwyczaj jego zaleno od czstotliwoci daje si opisa funkcj
typu 1/f
n
, przy czym n przyjmuje wartoci w przedziale <12>. Przez wzgld na
posta tej zalenoci szum nadmiarowy nazywany jest rwnie szumem 1/f. W lite-
raturze technicznej spotka mona nadto okrelenia: szum modulacyjny, szum
strukturalny, lub szum niskoczstotliwociowy. Nazwy te wynikaj ze sposobu
spojrzenia na zagadnienie, odzwierciedlajc bd to mechanizm lub przyczyn ich
powstawania, bd te podobiestwo rozkadu widmowego. Ostatnia z wymienio-
nych nazw akcentuje istotn cech szumu nadmiarowego, tj. jego dominacj w za-
kresie niskich czstotliwoci. Pojciem tym obejmuje wic rozkady rnice si
od typu 1/f
n
jak na przykad rozkad typu const /(1+
2
^
2
)
8)
(tzw. widmo Loren-
tzowskie)
Mimo dobrego rozpoznania wpywu rnych czynnikw (zarwno materia-
owych jak konstrukcyjnych) [1],[33] na intensywno i rozkad widmowy szumu
nadmiarowego w prniowych lampach elektronowych, kwestia cisego opisu teo-
retycznego pozostaje jednak nadal otwarta. Nota bene, wobec burzliwego rozwoju
elektroniki pprzewodnikowej zainteresowanie problematyk lamp prniowych
wydatnie zmalao. Nie mniej jednak, pewne idee wypracowane w tym obszarze
zostay wykorzystane i rozwinite w dziedzinie bada struktur pprzewodni-
kowych.
Burzliwy ich postp zapocztkoway w latach 50-tych ub.w. prace McWhortera
[34], Fongera [35] oraz van der Ziela [36]. Zaproponowane przez nich modele
teoretyczne uzasadniaj (porednio lub bezporednio) charakterystyczny ksztat
rozkadu gstoci widmowej szumw nadmiarowych

f df
i d
f S
N
i
1
) (
2
O
^ ^
U
(3.96)
7)
Std te wywodzi si inna nazwa szumu nadmiarowego: szum migotania (flicker-noise)
8)
pulsacja, a ^ redni czas ycia nonikw nadmiarowych
71

procesami rekombinacji powierzchniowej; wychodz jednak z odmiennych zao-
e.
Sformuowana przez Fongera propozycja fenomenologicznego opisu tego zja-
wiska fizycznego wie zjawisko generacji szumw tego typu z fluktuacjami
prdkoci rekombinacji powierzchniowej S na powierzchni pprzewodnika.
Modele van der Ziela i nieco pniejszy McWhortera, efekt ten tumacz fluk-
tuacjami obsadzenia puapek w tlenku (tj. fluktuacjami N
t
liczby puapko-
wanych swobodnych nonikw adunku).
Osnow koncepcji Fongera stanowi parametry ^i S teorii tranzystora
planarnego Shockleya [37]. Ukazuje ona dowiadczalnie potwierdzone zalenoci
nie wnika jednak gbiej w istot mechanizmu generacji szumu. Pod tym wzgl-
dem ustpuje modelom van der Ziela i McWhortera, zwanych oglnie modelami
typu N
9)
. Z uwagi na ich znaczenie i pioniersk rol przypomnimy w krtkoci
ich konstrukcj na przykadzie modelu van der Ziela.
U podstaw tego modelu ley zaoenie, e noniki adunku z obszaru pprze-
wodnika przechwytywane s przez puapki istniejce w warstwie tlenku po-
wierzchniowego w efekcie tunelowym, a staa czasowa tego procesu (^) jest eks-
ponencjaln funkcj odlegoci puapki od powierzchni granicznej pprzewodnik
tlenek.

) ( exp
0
x " ^ U ^
(3.97)
gdzie:
^
0
- staa czasowa dla stanw zlokalizowanych na samej granicy tlenku z materia-
em pprzewodnikowym,
x - grubo warstwy tlenku dzielcej dany stan od granicy z pprzewodnikiem,
"- wspczynnik o wartoci rzdu 10
8
cm
1
.
Teori van der Ziela przedstawimy w jej wersji naturalnej jak nazwa j
sam jej Autor tj. w formie analizy kinetyki puapek w warstwie tlenkowej
[38]
10)
. Rozwamy zatem element objtoci warstwy tlenkowej V = Sx
zawierajcy N
T
puapek o koncentracji n
T
, usytuowany w jej miszu w
odlegoci x od gra-nicy z pprzewodnikiem. Zamy te, e w tym elemencie
V znajduje si N
t
elektronw przechwyconych przez puapki. Oznaczajc
symbolami g(N
t
) oraz r(N
t
) odpowiednio natenia generacji i emisji elektronw
wizionych w puapkach, moemy napisa.

) ( exp ) ( ) (
1
x N N n C N g
t T T t
" U
(3.98)
9)
W praktyce upowszechnione pod nazw: model McWhortera
10)
Posumy si tu oryginaln notacj Autora [38]
72
) ( exp ) ( exp ) (
2
x
kT
E
N C N r
t
t t
" U (3.99)
gdzie C
1
i C
2
s staymi, n gstoci elektronw w pprzewodniku, a E
t
ener-
gi poziomu puapkowania poniej dna pasma przewodnictwa w pprzewodniku
W stanie rwnowagi g(N
t
) = r(N
t
) wobec czego rednia liczba puapkowa-
nych elektronw wynosi

T t
N N U (3.100)
przy czym

) / ( exp
2 1
1
kT E C n C
n C
t

U
(3.101)
Fluktuacje N
t
podlegaj statystyce dwumianowej. Oznaczmy je symbolem .N
t
.
W przyjtej notacji ich wariancja przyjmuje wic posta


) 1 (
2
U .
t t
N N
(3.102)
Biorc pod uwag fakt, e aktywnie uczestniczce w procesie poziomy pooone s
w pobliu poziomu Fermiego dla ktrych , oraz uwzgldniajc oczywisty
zwizek N
T
= n
T
Sx otrzymujemy
x S n N N
T T t
U U .
4
1
4
1
2
(3.103)
Sta czasow procesw puapkowania opisuje wwczas rwnanie

n C
x
dt
N dg
dt
N dr
t t
1
) ( ) (
0
2
) ( exp 1 "
U

U ^

(3.104)
Kontynuujc prezentacj wywodu van der Ziela rozkad widmowy fluktuacji
liczby puapkowanych elektronw
) ( f S
t
N
wyznaczymy w oparciu o twierdzenie
Wienera-Chinczyna w jego postaci alternatywnej.

-

U
0
2
) ( cos ) ( ) ( 4 ) ( ds s s c t X f S
(3.105)
gdzie c(s)
11)
wspczynnik korelacji (znormalizowana funkcja autokorelacji)
11)
) ( / ) ( ) (
2
t X t R t c U
73
Wyznaczenia tego parametru dokonamy z kolei korzystajc z metody Langevena.
W rozwaanym przypadku wyjciowe rwnanie rniczkowe przyjmuje posta
12)

) ( ) ( t A
N
N
dt
d
U
^

(3.106)
o takiej samej strukturze jak rwnanie (3.2) w analizie szumw Johnsona-
Nyquista. Postpujc przeto wedug analogicznej procedury dochodzimy ostatecz-
nie do wyrae opisujcych funkcj korelacji R(t) , oraz wspczynnik korelacji
c(t). Ten ostatni jest rwny

) ( exp ) (
0
^
U
s
s c
(3.107)
Rwnanie (3.105) po podstawieniu
2 2
t
N X . U
oraz (3.107) przybiera posta


-

^
. U
0 0
2
) ( cos ) ( exp 4 ) ( ds s
s
N f S
t
, (3.108)
a po wykonaniu cakowania

2 2 2 2
2
1 1
4 ) (
^
^
U
^
^
. U

x S n N f S
T t N
t
(3.109)
Powysz analiz odniesiono do elementu objtoci V zawierajcego N no-
nikw nadmiarowych. Sumujc efekty fluktuacyjne od wszystkich takich objtoci
warstwy tlenkowej (w caej jej objtoci V = Sx
1
) otrzymamy wypadkowe ich wid-
mo S
N
( f )

1
0
2 2
0
2 2
1 1
1
) (
x
dx
V n dx S n S f S
x
T
x
T
V
N N
t
;
'

^ ^
^
U
;
'

^
^
U U

(3.110)
Dla zaoonego rozkadu (3.91) staych czasowych ^(x)


"^ ^ U / d dx
oraz
"
^ ^
U
) / ( ln
0 1
1
x (3.111)
co, po podstawieniu do rwnania (3.110), pozwala sprowadzi go do postaci


;
'

^ ^
^ ^
U
1
0
0 1
) / ( ln
/
) (
z
T N
d
S n f S
(3.112)
12)
W oryginalnych pracach van der Ziela zastpcze rdo fluktuacji oznaczone jest sym-
bolem H(t)
74
dajcej po scakowaniu

)] ( ) ( [
) / ln(
) (
0 1
0 1
1
^ ^
^ ^
U arctg arctg
x S n
f S
T
N
(3.113)
Dla przykadu na rysunku 3.7 przedstawiono znormalizowany przebieg widma
szumw nadmiarowych obliczonych wg rwnania (3.113) dla zadanych wartoci
staych czasowych: ^
o
i ^
1
.
Uwidacznia on (wyrniony szarym tem) zakres, w ktrym przebieg widma
dobrze opisuje zaleno hiperboliczna (1/f ). Po obu jego stronach charakterystyka
ulega istotnym zmianom. Po stronie czstotliwoci skrajnie niskich widmo szumw
przechodzi w biae, za pod stronie bardzo wysokich w czerwone (typu 1/f
2
)
[40].

Dzielc charakterystyk widmow wedug kryterium ksztatu, z rwnania
(3.113) mona wyprowadzi uproszczone
13)
formuy dla kadego z trzech wymie-
nionych obszarw [41], [42]. Tak wic:
dla strefy czstotliwoci najniszych gdy <<1/^
1
<<1/^
0

1
0 1
2
4
) / ( ln
1
) (
1
^
^ ^
.
t N
N f S
(3.114)
dla strefy centralnej charakterystyki gdy 1/^
1
<<<<1/^
0
13)
Korzystajc z przyblie:
^ ^) ( arctg
oraz ^

^
2
) / 1 ( arctg
75
Rys. 3.7. Znormalizowana charakterystyka widmowa szumw wg (3.113)
10
-6
10
-4
10
-2
1 10
2
10
4
10
6
f [ Hz ]
1
10
-2
10
-4
10
-6
10
-8
10
-10
^
1
= 10
2
s
^
0
= 10
-6

s
S
N

(
f

)

l
n

(
^
1
/
^
0
)






n
T

S

x
1

f
N f S
t N
1
) / ( ln
1
) (
0 1
2
2
^ ^
.
(3.115)
dla strefy czstotliwoci najwyszych gdy 1/^
1
<<1/^
0
<<

2
0
2
0 1
2
1
) / ( ln
1
) (
3
f
N f S
t N
^
^ ^
.
(3.116)
Graniczne wartoci f
n
i f
w
strefy centralnej mona wyznaczy na drodze
fitowania tego fragmentu charakterystyki do przebiegu idealizowanego przy zao-
onej dopuszczalnej dewiacji na obu jego kracach (vide rys. 2.8).

Przytoczona wyej analiza dotyczya konkretnego mechanizmu generacji szu-
mw 1/f, uwiarygodnionego eksperymentami potwierdzajcymi suszno poczy-
nionych zaoe (np. [43], [44]). Rwnanie (3.113) ukazuje explicite zaleno in-
tensywnosci szumu od koncentracji puapek n
T
. Tym samym wskazuje na moli-
wo minimalizacji poziomu generowanego szumu na drodze technologicznej re-
dukcji liczby puapek. Mona tego dokona gdy n
T
nie ma wpywu na funkcjo-
nalne wasnoci elementw i przyrzdw zawierajcych tego rodzaju rda szu-
mw zwanych z tego wanie wzgldu nie podstawowymi (nonfundamental)
[41]
14)
.
Generacja szumw nadmiarowych moe zachodzi w wielu innych mecha-
nizmach fizycznych. Omawianie ich wykracza jednak daleko poza gwny nurt ni-
niejszej monografii. Poprzestajc zatem na zwizym przypomnieniu teorii szumu
powierzchniowego Mc Whortera, odsyamy zainteresowanego Czytelnika do bar-
dzo bogatej literatury przedmiotu [38], a w szczeglnoci monografii [3], [27],
[47], oraz artykuw przegldowych i zamawianych artykuw problemowych
[46] [52].

3.6. Szumowe schematy zastpcze


Podstaw analizy szumowej ukadw elektronicznych stanowi schematy zas-
tpcze uwzgldniajce w sieci elementw aktywnych i pasywnych stowarzyszone
z nimi zastpcze generatory szumw. W najprostszym przypadku szumicego ele-
mentu pasywnego rezystora, jego schemat zastpczy w wersji napiciowej i pr-
dowej przyjmuje odpowiednio posta ukazan na rys. 3.8.
14)
rda szumw, od mechanizmu ktrych zale rwnie wasnoci funkcjonalne danej
struktury pprzewodnikowej, nazywane s natomiast podstawowymi (fundamental).
76

W obu konfiguracjach schematu zastpczego rzeczywisty rezystor szumicy jest
zastpowany przez odpowiedni generator szumw oraz wyidealizowany rezystor
bezszumowy (takiej samej wartoci).
Formua Nyquista (3.17) okrela warto gstoci widmowej mocy szumw na
nieobcionych zaciskach wyjciowych obu konfiguracji. Dodanie jakiejkolwiek
impedancji (admitancji) modyfikuje odpowiednio ksztat widma szumw.
Kady rezystor rzeczywisty bocznikowany jest sw pojemnoci wasn, a
wczony do sieci elementw biernych pojemnoci rozproszon i ewentualnie
inn pojemnoci ukadow. Powoduje to modyfikacj widma szumw na zacis-
kach rezystora Pamitajc wic, e gsto widmowa mocy rezystora idealnego
szumw transformowana jest z kwadratem moduu transmitancji wzgldnie impe-
dancji, atwo wykaza, e zmodyfikowany rozkad opisuje zaleno funkcyjna


R
RC
kT
df
v d
S
R
V
RC 2
2
1
4
) (

U
^ ^
U
(3.117)

W obszarze wysokich czstotliwoci, gdy
1 ) ( RC
rwnanie (3.117) redukuje
si do postaci


R
C
kT
df
v d
R
1 4
2
2

U
^ ^
(3.118)

Wida z niej, e prosta zaleno gstoci widmowej mocy szumw od
rezystancji (3.117) ulega odwrceniu. Innymi sowy, rezystor zabocznikowany po-
jemnoci w zakresie wysokich czstotliwoci szumi tym sabiej im wiksza jego
warto.
Szumowe schematy zastpcze elementw aktywnych konstruowane s rwnie
wedug takiej samej zasady. Wyodrbniaj one z rzeczywistego elementu jego
efekty fluktuacyjne przedstawiajc je w formie zastpczych generatorw szumu
przyczonych do struktury idealnej (bezszumnej). Zjawiska fluktuacyjne zachodz
zarwno w wejciowym jak i wyjciowym obwodzie elementu aktywnego, co w
sposb naturalny lokalizuje zastpcze generatory odpowiednio na jego zaciskach
wejciowych i wyjciowych.

77

4 kT
R
R
4 kTR

R
Rys. 3.8. Szumowe schematy zastpcze rezystora.
W warunkach pracy liniowej szumy generatora wyjciowego mona sprowa-
dzi na wejcie [53]. Otrzymujemy wwczas schemat zastpczy z komplementarn
par generatorw szumu, prdowym i napiciowym, wczonych w obwd wej-
ciowy struktury odpowiednio w ukadzie rwnolegym (a) i szeregowym (b).
Rysunek 3.9 ilustruje obydwie (a i b) wersje szumowego schematu
zastpczego.


Jak si przekonamy, bardziej dogodn w analizie szumowej okazuje si wer-
sja druga. Rwnolegy generator prdowy reprezentuje w niej szum rutowy prdu
wejciowego elementu aktywnego, natomiast szeregowy generator napiciowy
wszystkie inne szumy w nim wytwarzane.
Widmo szumu rwnolegego z natury swej jest biae. Gsto widmow jego
mocy opisuje znana nam formua Schottky'ego

i
P
I q
df
I d
2
2
U
^ ^
(3.119)
gdzie I
i
jest prdem wejciowym.

W widmie szumu napiciowego znaczcymi skadnikami s szum biay oraz
szum typu 1/f. W zaoonym pamie przenoszenia elektroniki odczytu druga
skadowa jest na og zaniedbywalna. Skadowa biaa df V d
S
/
2
^ ^ wywodzi si ze
rutowego szumu prdu wyjciowego I
o.
Okrela j zaleno

2 2
2 2
2 1
m
o
m
o S
g
I q
g
df
I d
df
V d
U
^ ^
U
^ ^
(3.120)

przy czym g
m
oznacza transkonduktancj elementu aktywnego.
Skadow bia szumu szeregowego mona formalnie traktowa jako szum
termiczny generowany przez rwnowan szumowo rezystancj R
eq
zwan ekwi-
walentn rezystancj szumw. Z mocy tak sformuowanej konwencji R
eq
definiuje
zwizek
78
Rys. 3.9. Szumowe schematy zastpcze elementu aktywnego.
a)
I
P
V
S
g
m
I
Pi I
Po
g
m
b)

kT
df V d
R
S
eq
4
/
2
^ ^
U
(3.121)
Wyznaczymy j dla rozporzdzalnych elementw aktywnych stosowanych w stop-
niu wejciowym ukadw elektroniki odczytu.
W przypadku lampy elektronowej konieczne jest skorygowanie formuy
Schottky'ego przez wprowadzenie wspczynnika depresji (wygadzania) [54] -
2
.
Uwzgldnia on istnienie w lampie elektronowej adunku przestrzennego. Dla triod
jest on okrelony pempiryczn formu

a
I
S 12 . 0
2
U -
(3.122)
gdzie S - nachylenie charakterystyki siatkowej (S g
m
) oraz I
s
- prd anodowy
lampy.
Uwzgldniajc ten efekt we wzorze Schottky'ego otrzymujemy

S q I q
df
I d
a
a
24 . 0 2
2
2
U - U
^ ^
(3.123)

Sprowadzenie z kolei szumu rutowego prdu anodowego na wejcie lampy (siatk
sterujc) daje skadow bia szeregowego szumu napiciowego


S
q
S
S q
df
V d
s
24 . 0 24 , 0
2
2
U U
^ ^
(3.124)
Podstawienie (3.124) do (3.120) przy umownym zaoeniu, e ekwiwalentny
rezystor bdzie utrzymywany w temperaturze pokojowej (T=290K) i uwzgld-
nieniu wartoci liczbowych q i k prowadzi do ostatecznego rezultatu

S S T k
q
R
eq
5 . 2
4
24 . 0
U U
(3.125)
Rwnie proste obliczenia pozwalaj wyznaczy R
eq
tranzystora bipolarnego.
Przyjmijmy w nich, e tranzystor pracuje w ukadzie OE (ze wsplnym emiterem).
Szum rutowy prdu kolektorowego I
C
przeniesiony w obwd bazy daje

2
0
2
2
m
C S
g
I q
df
V d
U
^ ^
(3.126)
przy czym
79

C m
I
kT
q
g U
0
(3.127)
Z kombinacji (3.126) i (3.127) otrzymujemy


0
2
2
m C
kT
q
C S
g I
I q
df
v d
U
^ ^
(3.128)

co po podstawieniu do formuy (3.120) daje

0 0
5 . 0 1 2
m m
eq
g kT g
T k
R U U
(3.129)

W tranzystorach unipolarnych prd drenu (kanau) nie daje szumu rutowego,
pojawia si natomiast szum termiczny przewodzcego kanau. W ukadzie zastp-
czym mona go wyodrbni w formie przyczonego na wyjcie generatora
prdowego szumu.
Gsto widmow mocy tego szumu opisuje wyprowadzona na drodze
teoretycznej przez van der Ziela formua [55]

) , ( 4
max
2
y x Q g T k
df
I d
d
U
^ ^
(3.130)
Funkcja Q(x,y) odzwierciedla zmienno profilu kanau na jego dugoci. W ogl-
nym przypadku polaryzacji tranzystora ma ona posta




-

+
R
q
u
^

u
^

U
U
u
^

U
2
3
2
3
2
1
2
3
2
3
3
2
2 2
2
1
3
4
1
,
y x y x y
y x y x y x
y x Q
(3.131)

Parametry x i y oznaczaj w niej, znormalizowane do wartoci napicia odcicia
kanau V
P
, potencjay bramki wzgldem kanau odpowiednio przy drenie i przy
rdle.
W warunkach normalnej pracy tranzystora funkcja Q(x,y) przyjmuje wartoci
w przedziale od 0.6 do 0.67. Jeli jednak uwzgldni wpyw nieaktywnych
(wybiegajcych poza stref bramki) czci kanau ulega ona okoo 10 % wzros-
towi. Tak skorygowana funkcja oznaczana jest symbolem Q'(x,y), a jej warto dla
warunkw nominalnych pracy tranzystora ksztatuje si na poziomie 0.7.
80
Sprowadzenie wyjciowego szumu prdowego na wejcie daje

7 . 0
4
max
2
g
T k
df
V d
C

^ ^
(3.132)
a proste przeliczenie wedug formuy (3.120) pozwala wyznaczy warto ekwiwa-
lentnej rezystancji szumw

max
7 . 0
g
R
eq

(3.133)

Jest to najbardziej rozpowszechniona posta formuy okrelajcej R
eq
zczowego
tranzystora polowego. Czsto jest ona uzupeniana dodatkowym czonem uwz-
gldniajcym szum indukowany bramki. W tym ujciu otrzymujemy

-
-

+
+
R
q
u
u
^

+
+

U
2
max
'
3
1
1
7 . 0
D
GS
eq
C
C
g
R
(3.134)

gdzie C
GS
- pojemno bramka, rdo, C
D
- pojemno rda sygnau (detek-
tora).
Podobny rezultat daje analiza oparta na modelu dwutranzystorowym Saha [56]
i Trofimenkoffa [57]. Dla typowych warunkw pracy tranzystora w zakresie nasy-
cenia przybiera ona posta

max
'
65 . 0
g
R
eq
U
(3.135)
R. Cobbold [58] posuy si tym modelem dla obliczenia ekwiwalentnej re-
zystancji szumw termicznych kanau tranzystora polowego z izolowan bramk
(MOS-FET) uzyskujc niemal identyczn relacj dla pentodowego zakresu jego
pracy

max
'
3 / 2
g
R
eq
U
(3.136)
Szumy nadmiarowe (1/f ) tranzystorw polowych wyraane s na zastpczych
schematach szumowych w formie napiciowego rda szumu zapitego szerego-
wo na bramk FETa. Fenomenologicznie wiemy go z modulacj potencjau po-
wierzchniowego warstwy tlenkowej przez fluktuacje zawartego w niej adunku, a
tym samym z fluktuacjami liczby puapkowanych nonikw adunku [58]. Rozkad
gstoci widmowej mocy szumu tak pomylanego rda
) ( f S
F
V
stanowi wic
skalowan replik rozkadu widmowego fluktuacji liczby puapkowanych no-
nikw (3.109), nie trudno bowiem wykaza, e
81

) ( ) ( ) (
2
f S
C
e
f S
N
ox
V
F

U
(3.137)
gdzie e adunek elementarny, a
ox
C
pojemno warstwy tlenkowej
15)
.
W praktyce projektowania struktur MOSowskich korzysta si z bardziej przy-
datnej dla tych celw formuy uwzgldniajcej explicite gwne parametry geome-
tryczne (W, L), materiaowe (KF
F
) i technologiczne (C
ox
) tranzystora, a mianowi-
cie [59]

f WL
C
KF
f S
ox
F
V
F
1 1
) (
2
u
u
^

+
+

U
(3.138)
Dla konkretnej realizacji tranzystora zawarty w nawiasie czon powyszego
wyraenia jest wielkoci sta, oznaczan zazwyczaj symbolem A
F
[60]. Formua
(3.138) przyjmuje wwczas posta

f
A
f S
F
V
F
U ) (
(3.139)
Z tego sposobu notacji widma szumu nadmiarowego korzysta bdziemy
w kolejnych rozdziaach monografii.
rda sygnau informacyjnego (detektory promieniowania) obcione s inhe-
rentnie rnej natury szumami wasnymi. Rysunek 3.10 przedstawia typowy,
szumowy schemat zastpczy detektora pprzewodnikowego. Wyrniono na nim
cztery gwne rda szumw:
rwnolege rda prdowe (S
i (r)
), (S
i (g-r)
), (S
iF
),
szeregowe rdo napiciowe (S
v(r)
), oraz
rdo sygnau informacyjnego (I
D
) wraz z jego pojemnoci wasn (C
D
).
Poszczeglne rda szumw oznaczono symbolami przynalenymi nazwom
rozkadw widmowych generowanego szumu. W szczeglnoci (S
i (r)
) dotyczy
szumu rutowego prdu wstecznego detektora, (S
i (g-r)
) szumu generacyjno-
15)
W przypadku tranzystora JFET pojemno strefy zuboonej.
82
Rys. 3.10. Szumowy schemat zastpczy detektora.
I
D
S
i (d)
S
i (g-r)
S
v (r)
r
S
C
D
S
i (1 / f)
rekombinacyjnego, (S
iF
) szumu nadmiarowego prdu upywu powierzchnio-
wego, za (S
v(r)
) szumu termicznego obszarw pozabarierowych zcza.

Zastpcze schematy szumowe tworz kanw dla analizy optymalizacyjnej sys-
temu spektrometrycznego. Dominujc rol odgrywaj w tym aspekcie przedsta-
wiony wyej schemat szumowy detektora oraz omwiony wczeniej analogiczny
schemat wejciowego stopnia ukadu odczytu (rys. 2.19 b). Dla prostoty prezenta-
cji posuymy si przeto uproszczonym, cznym schematem tego rodzaju obej-
mujcym oba wymienione czony funkcjonalne. Ukazano go na rysunku 3.11.


Symbolami I
P
oraz V
S
oznaczono tu odpowiednio ekwiwalentne rda szu-
mw rwnolegych oraz szeregowych, przy czym kada z tych komponent za-
wiera zarwno szum biay (niezaleny od czstotliwoci) jak i szum czerwony
(typu 1/f ). Relacje te, odniesione do ich rozkadw widmowych, zapiszemy w for-
mie skrconej

F equ S
v v
S
V
S S
df
v d
S U
^ ^

2
(3.140)

r r g r F p
i i i i
P
I
S S S S
df
i d
S U
^ ^

2
(3.141)
Na wejciu ukadu odczytu (x) daj one globalny szum napiciowy o gs-
toci widmowej W
n
()

df
v d
C
df
i d
W
S P
n
^ ^

^ ^
U
2
2
2
) (
1
) (

16)
(3.142)

Majc na uwadze poziom poszczeglnych skadowych szumw pewne z nich
mona w uproszczonej analizie pomin. W przykadowych obliczeniach z reguy
zaniedbuje si szumy nadmiarowe, oraz szumy rezystancji pozabarierowych de-
tektora jak rwnie jego szum generacyjno-rekombinacyjny. Przy takich ograni-
czeniach. rwnanie (3.142) sprowadza si do postaci
16)


Czynnik [1/(C)
2
] stanowi kwadrat impedancji obciajcej rwnolege rda pr-
dowe
83
Rys. 3.11. Szumowy schemat zastpczy zespou: detektor ukad odczytu
I
D
V
S
Ip C
D
k
V
(x)

b
C
a
R T k
C
I q
W
eq
D
n

U
2 2 2 2
4
2
) (
(3.143)

znane i stosowane powszechnie w wersji

2
2
2
) (

"
" U
n
W (3.144)
uzyskanej z (3.143) po zmianie notacji:
2
2
C
a
U "
oraz b U "
2

Z tej te formuy korzysta bdziemy w obliczeniach optymalizacyjnych
wskanikw jakoci pomiarw spektrometrycznych, tj. stosunku sygnau do szumu
(SNR) oraz stosunku nachylenia do szumu (SLNR).
Literatura
[1] D.Smulin, H.A.Haus.: Noise in Electron Devices. The Technology Press of the
Massachussets Institute of Technology and John Wiley and Sons, Inc.: Lon-
don: Chapman and Hall, Ltd.:1959
[2] A.van der Ziel.: Noise, Sources, Characterization, Measurement. Prentice-
Hall, Inc. Englewood, Cliffs.N.J. 1970
[3] A.van der Ziel.: Noise in solid state devices and circuits. A Wiley-Inter-
science Publication, John Wiley and Sons, 1986
[4] L.Hasse, L.Spiralski.: Szumy elementw i ukadw elektronicznych, WNT,
Warszawa, 1981
[5] D.K.C.Mac Donald.: Noise and fluctuations: An introduction. John Wiley
and Sons Inc., New-York, London 1962
[6] A.Einstein.: ber die von der molekularkinetischen Theorie der Wrme ge-
forderte Bewegung von in ruhenden Flussigkeiten suspendierten Teilchen.
Annalen der Physik, Vierte Folge, Band 17, 1905, 549
[7] A.Einstein.: Zur Theorie der Brownschen Bewegung. Annalen der Physik,
Band 19, No.2, 1906, 371
[8] P.Langevin. Sur la thorie du mouvement brownian. Comptes Rendus Vol.
146, No.1, Paris, 1908, 530
[9] N.Wiener.: Generalized Harmonic Analysis. Acta Mathematica, Stockholm
55, 1930, 117
84
[10] A.Chinczyn.: Korrelationstheorie der stationren stochastischen Prozesse.
Mathematische Annalen 109, 1934, 604
[11] H.Nyquist.: Thermal agitation of electronic charge in conductors. Physical
Review, Vol.32, 1928, 110
[12] K.Korbel.: 75 lat formuy Nyquista. Elektrotechnika i Elektronika, Tom 22,
Zeszyt 2, 71, 2003
[13] K.Zalewski.: Wykady z termodynamiki fenomenologicznej i statystycznej.
PWN, Warszawa, 1976
[14] G.I.Jepifanow.: Fizyczne podstawy mikroelektroniki. WNT, Warszawa, 1976
[15] G.Grau, W.Kleen.: Comments on zero-point energy, quantum noise and spon-
taneous-emission noise. Solid-State Electronics, vol.25, no.8, 1982, 749
[16] W.Schottky.: ber spontane Stromschwankungen in verschiedenen Elektrizi-
ttsleitern. Annalen der Physik, vol.57, 1918, 541
[17] D.K.C.Mac Donald.: Transit-time deterioration of space-charge reduction of
shot effect. Phil.Mag.Ser.7, vol.40, no.304, 1949, 561
[18] J.R.Pierce.: General sources of noise in vacuum tubes. Trans.IRE, PGED,
ED-1,1954, 135
[19] J.R.Carson.: The statistical energy-frequency spectrum of random disturban-
ces. Bell System Technical Journal, vol.10, 1931, 374
[20] W.Shockley, W.T.Read Jr.: Statistics of the recombinations of holes and elec-
trons. Phys.Rev. vol.87, 1952, 835
[21] R.N.Hall.: Electron-hole recombination in germanium. Phys.Rev. vol.87,
1962, 387
[22] P.O.Lauritzen.: Noise due to generation and recombination of carriers in p-n
junction transition region. IEEE Trans. on Electron Devices, vol.ED-15,
1968, 770
[23] K.M.van Vliet.: Noise and admittance of the generation-recombination cur-
rent involving SRH centers in the space-charge region of junction devices.
IEEE Trans. on Electron Devices, vol.ED-23, 1976, 1236
[24] W.Dbrowski.: Gbokie poziomy w krzemowych detektorach promieniowa-
nia jdrowego. Zesz. Nauk.AGH, nr.1365, Fizyka. Zeszyt 20, Krakw,
1990
[25] M.Fisz.: Rachunek prawdopodobiestwa i statystyka matematyczna. PWN,
Warszawa, 1969
[26] R.E.Burgess.: Homophase and heterophase fluctuations in semiconductors.
Discussion of the Faraday Society, no.28, 1959, 151
[27] A.van der Ziel.: Noise in Measurements. John Wiley and Sons. New York-
London-Toronto-Sydney, 1976
85
[28] W.Sobczak.: Metody statystyczne w elektronice. WNT. Warszawa, 1971
[29] M.Ziegler.: Shot effect of secondary emission. Physica III, Part I, No.1,
(1936), 1 oraz Part II No.5, 1936, 307
[30] A. van der Ziel.: Podstawy fizyczne elektroniki ciaa staego. PWN,
Warszawa, 1980
[31] J.B. Johnson: The Schottky effect in low frequency circuits. Physical Review,
Vol. 26, 71, 1925
[32] W.Schottky.:Small-shot effect and flicker effect. Physical Review, Vol. 28, 74,
July 1926
[33] Study of the cause and effect of flicker noise in vacuum tubes. U..S. Signal
Corps contract DA36-039 SC15355,Reports 19; DA36-039 SC56683, Re-
ports 18, University of Minnesota, 1951 1955
[34] A.I. McWhorter: 1/f noise and related surface effects in germanium. Lincoln
Laboratory Report 80, Boston, May 1955
[35] W. Fonger.: A determination of 1/f noise in semiconductor diodes and transis-
tors. w: Transistors I RCA Laboratories, Princeton NJ. str. 259, 1956 , oraz
Noise in Transistors w: [9], Rozdz.7:
[36] A.van der Ziel.: On the noise spectra of semi-conductor noise and on flicker
effect. Physica, Vol.16, 359, 1950
[37] W. Shockley.: Elektrony i dziury w pprzewodnikach. PWN, Warszawa, 1964
[38] A. van der Ziel: Noise in Solid-State Devices and Lasers. Proceedings of the
IEEE, Vol. 58, No.8, August 1970
[39] A.van der Ziel: Fluctuation phenomena in semiconductor. Butterworth, Lon-
don, 1959
[40] C.D. Motchenbacher, F.C. Fitchen.: Projektowanie elementw i ukadw elek-
tronicznych niskoszumnych. WNT, Warszawa, 1977
[41] A.van der Ziel.: Unified Presentation of 1/f Noise in Electronic Devices:
Fundamental 1/f Noise Sources. Proceedings of the IEEE, Vol. 76, No.3,
March 1988
[42] F.N.Hooge.:1/f Noise Sources. IEEE Transactions on Electron Devices, Vol.
41, No. 11, November 1994
[43] RH. Kingston, A.L. Mc Whorter: Relaxation Time of Surface States on Ger-
manium Physical Review, Vol. 103, No. 3, 534, August 1956
[44] C.T. Sah, F.H. Hielscher.: Evidence of the surface origin of the 1/f noise.
Physical Review Letters, Vol. 17, No. 18, 956, 31 October 1966
[45] 1/f Noise Bibliography: 1/f (One-Over_F) Noise in Electronic Devices.
http://www.nslij-genetics.org/wli/1fnoise/1 fnoise_device.html
86
[46] C.M. van Vliet.: A survey of results and future prospects on quantum 1/f noise
and 1/f noise in general. Solid State Electronics, Vol. 34, No.1, 1, 1991
[47] E.P.Vandamme, L.K.J. Vandamme.:Critical Discussion on Unified 1/f Noise
Models for MOSFETs. IEEE Transactions on Electron Devices, Vol.55, No.
11, 2146, November 2008
[48] F.N. Hooge.:1/f Noise Sources. IEEE Transactions on Electron Devices, Vol.
41, No. 11, 1926, November 1994
[49] L.K.J. Vandamme, F.N. Hooge: What Do We Certainly Know About 1/f Noise
in MOSTs ?, IEEE Transactions on Electron Devices, Vol.55, No. 11,
3070, November 2008
[50] Hei Wong.: Low-Frequency noise study in electron devices: review and up-
date. Microelectronics Reliability, Vol. 43, 585, 2003
[51] L.K.J. Vandamme, Xiaosong Li, D. Rigaud.: 1/f Noise in MOS Devices, Mobi-
lity or Number Fluctuations ?. IEEE Transactions on Electron Devices,
Vol.41, No. 11, 1936, November 1994
[52] P.H. Handel.: Fundamental Quantum 1/f Noise in Semiconductor Devices.
IEEE Transactions on Electron Devices, Vol.41, No. 11, 2023, November
1994
[53] H.Rothe.: The theory of noise four-poles. Trans.IRE, vol.ED-1, 58. 1954
[54] A.B.Gillespie.: Signal, noise and resolution in nuclear counter amplifiers.
Pergamon Press, Oxford - London - New York - Paris, 1953
[55] A. van de Ziel.: Thermal noise in field-effect transistor. Proceedings IRE,
Vol.59, 1808, 1962
[56] C.T. Sah.:Theory of Low-Frequency Generation Noise i Junction-Gate Field -
Effect Transistors. Proc. IEEE Vol. 52, 795. July 1964
[57] F.N. Trofimenkoff.: Thermal Noise in Field-Effect Transistors. Proc. IEEE
(Correspondence), Vol. 53, 1236, September 1965
[58] R.S.C. Cobbold.: Teoria i zastosowanie tranzystorw polowych. WNT, War-
szawa, 1975
[59] Yannis Tsividis (edit): Operation and modelling of the MOS transistors.
WOB/ Mc Graw Hills, 1999
[60] E. Kowalski.: Nuclear Electronics, Springer Verlag, Berlin Heidelberg
New York, 1970
87
88
4. Dopasowany Filtr Optymalny
Problem optymalnej filtracji sygnau mona traktowa bardzo oglnie bez
wzgldu na rodzaj sygnau i zakce szumowych. W przedstawionych dalej
rozwaaniach poniechamy tak oglnego podejcia, odnoszc je do sytuacji wa-
ciwej dla spektrometrycznego toru pomiarowego. W konsekwencji sygna bdzie
dany w postaci przebiegu napiciowego V
i
(t) majcego jednoznacznie okrelony
rozkad widmowy S
i
(j). Zamy na razie, e towarzyszcy mu szum jest szumem
biaym o rwnomiernym widmie energetycznym W
0
.
Celem analizy bdzie zbadanie, czy moliwa jest synteza liniowego filtru sta-
cjonarnego, ktry by maksymalizowa stosunek sygnau do szumu, a jeli tak, to
jaka powinna by transmitancja takiego filtru optymalnego i jego charakterystyka
impulsowa.
Zauwamy, e naturalnymi sposobami opisu sygnau wejciowego oraz was-
noci filtru s opisy dokonywane odpowiednio w domenie czasu i czstotliwoci.
Z fenomenologicznego punktu widzenia dziaanie filtru na przenoszony przeze
sygna zachodzi w domenie czstotliwoci, wyraajc si modyfikacj widma prze-
noszonego sygnau zgodnie z relacj

) ( ) ( ) ( U j F j S j S
i o
(4.1)
gdzie S
i
(j) widmo sygnau na wejciu filtru,
S
o
(j) widmo sygnau na wyjciu filtru,
oraz F(j) zespolona przepustowo widmowa filtru.
Jak ju powiedziano, przebieg czasowy sygnau wejciowego V
i
(t) ma jedno-
znaczn reprezentacj w domenie czstotliwoci w formie rozkadu widmowego
S
i
(j). Analogicznie rozkad widmowy sygnau wyjciowego S
o
(j) jest jedno-
znacznie odwzorowany w dziedzinie czasu jako funkcja V
o
(t).Wynikajcy z anali-
zy harmonicznej dualizm jego opisu wyraaj dwie transformacje Fouriera [1].
transformacja prosta

-

U dt e t V j S
t j
) ( ) (
(4.2)
89
transformacja odwrotna

-

U d e j S t V
t j
) (
2
1
) (
(4.3)
Zamy te na razie, e rozpatrywany filtr nie jest optymalnym, a jego prze-
pustowo widmowa wynosi

) (
) ( ) (
'
U
j
e F j F (4.4)
Odpowiedzi na sygna wejciowy V
i
(t) o rozkadzie widmowym

) (
) ( ) (
s
U
j
i i
e S j S (4.5)
bdzie zatem sygna opisany zalenoci

-

' s

U d e F S t V
t j
i o
)] ( ) ( [
) ( ) (
2
1
) (
(4.6)
Jeli czas pomiaru (obserwacji) sygnau T
m
, rwnoznaczny z momentem odczytu,
dobra w taki sposb, aby dla t = T
m
sygna wyjciowy osiga warto maksy-
maln, wwczas rwnanie (4.6) przyjmie posta
-

U
' s

d e F S V
m
T j
i o
)] ( ) ( [
max
) ( ) (
2
1
(4.7)
Z drugiej strony gsto widmowa mocy szumw wejciowych

0
2
W
df
V d
Ni
U
^ ^
(4.8)
jest transmitowana na wyjcie filtru z kwadratem jego przepustowoci, czyli

2
0
2
)] ( [ U
^ ^
F W
df
V d
No
(4.9)
Relacje (4.8) oraz (4.9) dotycz zarwno dwustronnej (matematycznej) W
0m
jak i jednostronnej (fizycznej) W
0f
gstoci widmowej. Przypomnijmy, e wielkoci
te zwizane s znan zalenoci

w + ) ( 2 ) ( ) ( ) (
0 0 0 0

m m m f
W W W W U U
(4.10)
Rwnanie (4.9) pozwala w prosty sposb obliczy warto redniokwadratow
napicia szumw ma wyjciu

-

U d F
W
V
om
rms No
2
)] ( [
2
(4.11)
90
Iloraz wyrae (4.7) i (4.11) reprezentuje STOSUNEK SYGNAU DO SZUMU na
wyjciu filtru. Zatem

-
-




' s

U
d F
W
d e F S
SNR
m
T j
m
2 0
)] ( ) ( [
)] ( [
2
) ( ) (
2
1
(4.12)
Na podstawie powyszej zalenoci mona okreli warunki jakim powinien
odpowiada filtr optymalny. Dokonamy tego w oparciu o nierwno Schwarza
[2],[3]

-
w +
-
w +
-

+
R
q
d v d u d v u
2 2
2
) ( ) ( ) ( ) ( (4.13)
ktr w rozwaanym przypadku zapiszemy w postaci

-
w +
-
w +
-

' s

-

+
R
q
d F d S d e F S
m
T j 2 2
2
)] ( ) ( [
) ( ) ( ) ( ) ( (4.14)

Aplikujc j z kolei do formuy (4.12) uzyskujemy now nierwno

-
w +
-
-
m
i
m
T j
i
W
d S
d F
W
d e F S
m
0
2
2 0
)] ( ) ( [
2
)] ( [
) (
2
) ( ) (
2
1

' s
(4.15)
atwo zauway i nierwno powysza przechodzi w rwno w przypadku
gdy SNR osiga warto maksymaln. Z formalnego punktu widzenia rwno obu
stron wyraenia (4.15) daje si osign jeli przepustowo filtru spenia bdzie
nastpujce warunki (4.16) i (4.17)

)] ( [ ) ( s U '
m
T
(4.16)

) ( ) ( U
i
S B F
(4.17)
gdzie B jest dowoln sta o wymiarze rwnym odwrotnoci wymiaru S.
Filtr o przepustowoci okrelonej zalenociami (4.16) i (4.17) jest zatem
FILTREM OPTYMALNYM. W konsekwencji moemy napisa

m m
T j
i
T j
i opt
e j S B e S B j F
s
U U ) ( ) ( ) (
* ] ) ( [
(4.18)
91
Jego charakterystyk impulsow wyznaczymy poprzez odwrotn transformacj
Fouriera

- ;
'

U





d e j S
B
d e j F t h
m
T t j
i
t j
opt opt
) ( *
) (
2
) (
2
1
) (
(4.19)
Na drodze prostych przeksztace (podstawiajc ) ( ) (
*
U j S j S
i i
oraz wpro-
wadzajc now zmienn = (
1
) uzyskujemy

-

U
1
) (
1
1
) (
2
) ( d e j S
B
t h
t T j
i opt
m
(4.20)
Jeli porwna powysz zaleno z przebiegiem sygnau wejciowego opisanego
wedug formuy (4.3) dochodzimy do konkluzji, e

) ( ) ( t T V B t h
m i opt
U
(4.21)
czyli, e charakterystyka impulsowa filtru optymalnego stanowi lustrzane odbicie
przebiegu sygnau wejciowego, przesunite w czasie o okres obserwacji T
m
. Na
rysunku 4.1 przedstawiono dla przykadu przebieg czasowy przyjtego dowolnie
sygnau wejciowego V
i
(t) (przy wartoci |=0), jego lustrzane odbicie V
i
(t), oraz
charakterystyk impulsow filtru optymalnego h
opt
(t). Ze wzgldu na symetri
przebiegw V
i
(t) i h
opt
(t) Middleton nada tego rodzaju filtrom nazw FILTR
DOPASOWANY [3].
Zwizego choby komentarza wymagaj dwa zagadnienia wice si po
pierwsze z FIZYCZN REALIZOWALNOCI dopasowanego filtru optymalnego, a
po wtre z WYBOREM CZASU POMIARU T
m
.
Za realizowalny fizycznie ukad o staych skupionych uwaa si czwrnik zbu-
dowany bd to wycznie z elementw R, L, C bd te zawierajcy obok
elementw pasywnych IDEALNY WZMACNIACZ LINIOWY. Wedug powyszego
92
Rys. 4.1. Przykadowe przebiegi V
i
(t) = 1exp (-t/3) exp (-t), V
i
(-t) oraz h
op t
(t)
V
i
(-t) V
i
(t)
h
opt
(t)
T
m -10.00 -5.00 0.00 5.00 10.00
0.00
0.10
0.20
0.30
0.40
kryterium podziau wyrnia si dwie kategorie filtrw, a mianowicie odpowiednio
FILTRY PASYWNE oraz FILTRY AKTYWNE.
Warunki konieczne i wystarczajce realizowalnoci fizycznej filtru zapiszemy
w postaci

[4]
h(t) = 0 dla t 0- (4.22)

0 ) ( lim U
4
t h
t
(4.23)
Warunek pierwszy wyraa fizyczn niemoliwo uzyskania odpowiedzi na wyj-
ciu filtru przed pojawieniem si sygnau wejciowego. Drugi warunek uzupenimy
sownie wymaganiem aby funkcja h(t) zdaa (moliwie szybko) do zera dla
zachowania stabilnoci ukadu. Warunek ten wyraa nierwno

-

dt t h ) (
(4.24)
Inn jeszcze form jego reprezentacji jest kryterium Peleya-Wienera [4],[5],
wedug ktrego

w +

;
'

d
j F
2
2
1
) ( log
(4.25)
Zagadnienie czasu pomiaru T
m
wie si nierozdzielnie z efektywnoci filtra-
cji. Dla wykazania tego zwizku zamy, e dla pewnej, okrelonej wartoci T
m
na wyjciu filtru uzyskujemy maksymaln moliw warto amplitudy V
o max
.
Wynosi ona

w +
- ;
'

d S
B
d e j F j S T V
i
T j
opt i m o
m
2
) (
2
) ( ) (
2
1
) (
(4.26)
Zauwamy, e wyraenie

w +
-

i i
E d S
2
) (
2
1
(4.27)
zgodnie z twierdzeniem Parsevala
1)
[1] podaje warto energii E
i
sygnau wej-
ciowego w domenie czasu opisanego formu

w +
-
dt t V E
i i


U
2
) (
(4.28)
1)
Dowd twierdzenia Parsevala zamieszczono w Dodatku C
93
przy czym dla sygnau o skoczonym czasie trwania t
i
za grn granic cako-
wania wystarczy przyj t
i
. Wynika std oczywisty wniosek i osignicie maksy-
malnego stosunku sygnau do szumu moliwe jest pod rygorem dopenienia
warunku

i m
t T

gdy tylko wtedy do formowania piku odpowiedzi wykorzystana jest cakowita
energia sygnau wejciowego.
Kombinacja zalenoci (4.26), (4.27), (4.11) oraz (4.17) daje formu okre-
lajc ilociowo stosunek sygnau do szumu na wyjciu dopasowanego filtru opty-
malnego.

w +
-
m
i
i m
i
i
m
i
opt
W
E
E B W
E B
d S B
W
E B
SNR
0
2
0 2
1
2 0
) (
2
U U
-

+
R
q

U


(4.29)
Nierzadko, a w spektrometrycznych systemach pomiarowych z reguy, za-
chodzi konieczno ograniczenia czasu pomiaru T
m
do wartoci istotnie mniejszej
od czasu trwania sygnau t
i
. W takich przypadkach uyteczne jest pojcie
WZGLDNEGO STOSUNKU SYGNAU DO SZUMU zdefiniowanego jako

2
1
, 0
, 0
u
u
^

+
+

^ ^
^ ^
U U '
i
m i
T
E
T E
SNR
SNR
m
(4.30)
gdzie SNR

oznacza warto stosunku sygnau do szumu przy nieskoczenie du-

gim czasie pomiaru, za SNR
Tm
odpowiednio warto SNR uzyskiwan w czasie
rzeczywistym pomiaru T
m
.
Charakterystycznym przykadem obcinania sygnau jest pomiar ampli-
tudy impulsw o zaniku eksponencjalnym
u
^

^
U
t
A t V
i
exp ) (
(4.31)
W takim przypadku kady dowolnie przyjty, rzeczywisty czas pomiaru T
m
,
bdzie krtszy od penego czasu trwania impulsu. Energia rwnowanego sygnau
zawarta w przedziale <0,T
m
> bdzie wic rwna

u
u
^

+
+

^
U
;
'

u
^

^
U
^

m
m
T
T
m i
e A dt
t
A T E
2
2
0
2
1
2
2
exp , 0 (4.32)
94
a osigalna warto stosunku sygnau do szumu SNR
Tm
wyniesie

u
u
^

+
+

^
U
^

m
m
T
f
T
e
W
A SNR
2
0
1 (4.33)
W rwnaniu powyszym w miejsce matematycznej gstoci widmowej wprowa-
dzono zgodnie z relacj (4.10) instrumentalnie mierzaln, fizyczn gsto wid-
mow mocy szumw.
Bezwzgldna, maksymalna warto stosunku sygnau do szumu w danym
przypadku wynosi

f
W
A SNR
0
^
U

(4.34)
wobec czego wzgldny stosunek sygnau do szumu wedug definicji (4.31) wyrazi
zaleno

2
1
2
1
u
u
^

+
+

U '
^
m
T
e
(4.35)
Charakter powyszej zalenoci funkcyjnej wskazuje, e dla wartoci T
m
rela-
tywnie bliskich wartoci staej czasowej ^ wzgldny stosunek sygnau do szumu
niewiele odbiega od jednoci. Wynika to z faktu, e wobec stosunkowo szybkiego
spadku poziomu sygnau wejciowego w jego czci pocztkowej, niewielka tylko
cz jego energii pozostaje niewykorzystana w procesie formowania odpowiedzi
filtru.
Moment obcicia sygnau wejciowego tj. sprowadzenie go do poziomu
zerowego w chwili zakoczenia pomiaru (t-T
m
) manifestuje si na wyjciu filtru
osigniciem wartoci szczytowej V
o max
, po czym nastpuje eksponencjalny spadek
odpowiedzi ze sta czasow filtru ^ rwn staej czasowej impulsu wej-
ciowego. Przebieg odpowiedzi przyjmuje charakterystyczny ksztat p-
ksiycowy (CUSP). Jego analityczny opis daje caka splotu funkcji V
i
(t) oraz
h
opt
(t).
-
` ` ` U

d h t V t V
t
i o
) ( ) ( ) (
(4.36)
przy czym w rozwaanym przypadku

u
^

^
`
U `
) (
exp ) (
t
A t V
i
(4.37)
95
oraz

u
u
^

+
+

^
`
U `
) (
exp ) (
m
opt
T
B h
(4.38)
Dla uproszczenia przyjmijmy B =1. Rozwizanie (4.36) daje wwczas:
- w przedziale czasu t <-,T
m
>

u
^

^
^
U
) (
exp
2
) (
m
o
T t A
t V
(4.39)
- w przedziale czasu t <T
m
,+>

u
u
^

+
+

^
U
) (
exp
2
) (
m
o
T t A
t V
(4.40)
oraz warto maksymaln odpowiedzi (dla t = T
m
) rwn

2
) (
max
^
U U
A
V T V
o m o
(4.41)
Opisana formuami (4.39), (4.40) i (4.41) odpowied filtru, cho formalnie
poprawna, pozbawiona jest sensu fizycznego wobec niedopenienia warunku
realizowalnoci fizycznej. Odpowied filtru rzeczywistego nie moe w czasie wy-
przedza wymuszenia, wobec czego konieczne jest ustalenie dolnej granicy cako-
wania caki splotu (4.36) na wartoci zerowej zamiast -. Otrzymujemy wtedy
odpowiednio rozwizania:

u
u
^

+
+

^
U
^

^ ^

t t T
T t
o
e e e
A
t V
m
m
2
) (
0
(4.42)

u
u
^

+
+

^
U
^

U
m
m
T
T t
o
e
A
V
2
max
1
2
(4.43)

u
u
^

+
+

^
U
^

^ ^

m m
m
T T t
t T
o
e e e
A
t V
2
) (
(4.44)
96
Rysunek 4.2 przedstawia rodzin odpowiedzi opisanych powyszymi rwna-
niami dla kilku wartoci czasu pomiaru T
m
.
W procedurze projektowania filtrw dopasowanych naley na rwni z warun-
kiem realizowalnoci fizycznej uwzgldni warunki realizowalnoci technicznej.
Wynikaj one, mwic najoglniej, z ogranicze strukturalnych oraz niedos-
konaoci subukadw i elementw skadowych filtrw, W rezultacie tych ogra-
nicze pierwsze propozycje ukadowe [6] ze wzgldu na stopie zoonoci i kom-
plikacji nie znalazy praktycznego zastosowania.
Moliwo stosunkowo atwej realizacji filtru dopasowanego przeledzimy,
dla przykadu, przy zaoeniu wymuszenia standardowym impulsem prostoktnym
o amplitudzie A, czasie trwania t
i
oraz |= 0.

(4.45)

Jego rozkad widmowy opisuje rwnanie


;
'

U U

i
i
t
t j t j
i
e
j
A
dt e A j S
0
1 ) (
(4.46)
Skoczony czas trwania impulsu wejciowego pozwala w peni wykorzysta jego
energi do formowania odpowiedzi, co zachodzi dla T
m
= t
i
. Przepustowo wid-
mowa, zgodnie z relacj formuy (4.18) przyjmuje zatem posta


i m i
t j T j t j
opt
e
j
A B
e e
j
A B
j F

U

U 1 1 ) (
(4.47)
97
A dla 0 t t
i
V
i
(t) =
0 dla t < 0 i t > t
i

Rys. 4.2. Rodzina odpowiedzi filtru dopasowanego na wymuszenie typu exp (-t/^)
T
m2
T
m3
T
m4
T
m5
^
t
)
2
exp( 1
^

m
T
V
o
Wobec tego

(4.48)


Z porwnania wyrae (4.45) i (4.48) wida, e charakterystyka impulsowa filtru
dopasowanego pokrywa si wiernie z przebiegiem sygnau wejciowego. Synteza
filtru dopasowanego sprowadza si wic w tym przypadku do realizacji czwrnika
liniowego, ktry w odpowiedzi na impuls dirakowski da na swym wyjciu impuls
prostoktny. Jedn z moliwych konfiguracji takiego ukadu przed-stawiono na
rysunku 4.3.
Zawiera on cztery idealne podzespoy funkcjonalne: wzmacniacz liniowy
o wzmocnieniu B, integrator, lini opniajc o opnieniu T
D
= t
i
oraz sub-
traktor. Jeli na wejcie tego ukadu poda impuls dirakowski V
i
(t) = A .(t) to
w rezultacie idealnego cakowania zostanie on przeksztacony do postaci funkcji
skokowej A H (t). Sygna ten z kolei, dwoma torami: bezporednim i poprzez li-
ni opniajc, przekazywany jest na odpowiednie wejcia ukadu odejmujcego
(subtraktora), dajc w efekcie na jego wyjciu impuls prostoktny o amplitudzie A
i szerokoci t
i
= T
D
. Oznacza to, e charakterystyka impulsowa h (t) caego ukadu
odpowiada postawionym wymaganiom.
W opisie funkcjonalnym ukadu z rysunku 4.3 mocno podkrelano wasnoci
zastosowanych podzespow, traktujc je jako idealne. Ukady rzeczywiste mniej
lub bardziej odbiegaj od powyszego zaoenia, std wic i uzyskane efekty bd
odpowiednio gorsze od teoretycznie przewidywanych.
Przepiszmy teraz zaleno (4.36) w jej postaci rwnowanej

-
t
opt i o
d t h V t V

` ` ` U ) ( ) ( ) (
(4.49)
Dla sygnau wejciowego opisanego oglnie formu
98
BA dla 0 t t
i
V
i
(t) =
0 dla t > t
i

Rys. 4.3. Schemat blokowy filtru dopasowanego o charakterystyce impulsowej (4.48)
V
i
(t) V
x
(t) V
o
(t)

D
L
WY
-
T
D
= t
i
x
WE
B
DL

) ( ) ( ) ( t s A t S t V
i
U U
(4.50)
charakterystyka impulsowa dopasowanego filtru optymalnego bdzie opisana
rwnaniem

) ( ) ( ) ( t T s B A t T S B t h
m m opt
U U
(4.51)
za odpowied filtru
-
` ` ` U

t
m o
d t T S B S t V ]) [ ( ) ( ) (
(4.52)
W chwili t = T
m
4 sygna wyjciowy osiga teoretycznie sw bezwzgldnie
maksymaln warto rwn

-

U dt t s t S B A V
o
) ( ) ( ) (
(4.53)
Jeli przyj, e B = 1 wwczas zaleno (4.53) sprowadzi si do postaci
formuy (1.4) odniesionej wycznie do sygnau. Zwaywszy i poza oczywicie
dopuszczaln dowolnoci doboru wartoci staej B nie wprowadzono adnych
innych warunkw ani ogranicze, zaleno (4.53) jest oglnie suszn. Tym sa-
mym wykazano rwnie ogln suszno formuy (1.4).
W dotychczasowych rozwaaniach zakadalimy, e widmo szumu towarzy-
szcego sygnaowi jest niezalene od czstotliwoci. Jest to przypadek szczeglny,
na og bowiem bdziemy mieli do czynienia z szumem kolorowym o dowol-
nym w zasadzie rozkadzie gstoci widmowej mocy szumu W
N
(). Przeprowa-
dzona uprzednio analiza optymalnego filtru dopasowanego wymaga zatem uogl-
nienia.
Dokonamy go w oparciu o rwnowany ukad blokowy filtru przedstawiony
schematycznie na rysunku 4.4.


Ukad zawiera zesp trzech czwrnikw liniowych, z ktrych pierwszy (F
1
)
ma za zadanie transformacj widma szumw W
N
() w widmo biae W
0
, za dwa
99
F
2/3
W
0
W
n
()
S
i
() S
1
()
WE
WY
m
T j
n
i
e
W
j S
k

) (
) (
*
F
2
F
3
F
1
Rys. 4.4. Schemat blokowy filtru dopasowanego z ukadem wybielania szumu
kolejne (F
2
i F
3
) peni cznie, funkcj filtru dopasowanego do sygnau wyjcio-
wego pierwszego czwrnika. Zgodnie z zaoeniem przepustowo widmowa
pierwszego czwrnika powinna wynosi

2
1
0
1
) (
) (
u
u
^

+
+

U
n
W
W
F
(4.54)
Powoduje ona oprcz wybielania szumu wejciowego W
N
() zmian widma
sygnau wejciowego wedug relacji

) ( ) ( ) (
1 1
U j F j S j S
i
(4.55)
a tym samym odpowiedni zmian przebiegu czasowego sygnau wejciowego.
Przepustowo widmow drugiego czwrnika przyjmujemy za rwn odwrot-
noci przepustowoci widmowej czwrnika pierwszego, tj.

) (
1
1
2

U
j F
F
(4.56)
za wypadkowa przepustowo widmowa czwrnikw drugiego i trzeciego, sto-
sownie do przyjtego kryterium optymalizacji, powinna wynosi


m
T j
e j S B j F
j F
j F

U

U ) ( ) (
) (
1
) (
*
1 3
1
3 / 2
(4.57)
Kombinacja zalenoci (4.54), (4.55) i (4.56) prowadzi do wyniku

m m
T j
N
i T j
i
e
W
j S
W B j F e j S B j F j F

U U
) (
) (
) ( ) ( ) ( ) (
*
0 1
* *
1 3
(4.58)
Wypadkow przepustowo widmowa caego ukadu F
tot
(j) okrela iloczyn
przepustowoci czwrnikw skadowych.
) ( ) ( ) ( ) (
3 2 1
U j F j F j F j F
tot
(4.59)
Z mocy poczynionego zaoenia (4.56) dziaania dwch pierwszych czwr-
nikw w kaskadzie wzajemnie si kompensuj, co jest rwnoznaczne z ich
zupenym pominiciem. W przedstawionej wyej analizie dopuszczono ich istnie-
nie tylko z przesanek formalnych, majcych na celu uatwienie wyznaczenia prze-
100
pustowoci filtru optymalnego F
opt
(j) F
3
(j) pracujcego w warunkach
dowolnego szumu kolorowego.
Zastpujc wreszcie iloczyn staych wielkoci B W
0
now sta k, otrzy-mamy
wyraenie opisujce przepustowo powyszego filtru w czsto spotykanej postaci.

m
T j
n
i
opt
e
W
j S
k j F

U
) (
) (
) (
*
(4.60)
Koncepcja wydzielania w strukturze dopasowanego filtru optymalnego czonu
wybielajcego zostaa skutecznie wykorzystana w realizacjach praktycznych.
W tego rodzaju konfiguracji optymalizacja stosunku sygnau do szumu dokony-
wana jest w drugiej czci filtru o przepustowoci okrelonej zalenoci (4.57).
Dla ilustracji moliwoci syntezy filtru wybielajcego posuymy si przedsta-
wionym na rysunku 3.11 zastpczym schematem ukadu detektor przedwzmac-
niacz, oraz uproszczonymi formuami (4.61) i (4.62). Przypomnijmy, e zanied-
bano w nich szumy nadmiarowe, a gstoci widmowe szumw biaych (prdowych
i napiciowych) wyraono odpowiednio rwnaniami

a I q
df
i d
P
P
U U
^ ^
2
2
(4.61)

b R T k
df
v d
eq
S
U U
^ ^
4
2
(4.62)
Majc na wzgldzie, e Z
i
= 1/C, gsto widmowa mocy szumw na wyjciu
przedwzmacniacza przy k
v
= 1 bdzie rwna

w + b
C
a
df
v d
Z
df
i d
df
V d
W
S
i
P Ni
n

U
^ ^

^ ^
U
^ ^
U
2 2
2
2
2 2
) ( ) (
(4.63)
Dla wygody wprowadmy nowe oznaczenia
) / (
2 2
C a U " oraz b U "
2
(4.64)
Wwczas W
n
() wyrazi si jako

2
2
2
) (

"
" U
n
W (4.65)
Formua (4.54) opisujca przepustowo czwrnika (filtru) wybielajcego
przyjmie wic posta

2
2
0
) (
u
^

"
"

W
F
(4.66)
101
W szczeglnym przypadku, gdy dopucimy aby poziom wyjciowego szumu
biaego by rwny poziomowi skadowej biaej szeregowego szumu napiciowego
przedwzmacniacza, tj. dla W
0
= b = "
2
zaleno (4.66) przybierze form

1
) (
2
2
u
^

"
"

"
"
U F
, (4.67)
wykazujc strukturaln identyczno z formu opisujc przepustowo wid-
mow prostego ukadu rniczkujcego C-R. Funkcj filtru wybielajcego szum
o rozkadzie widmowym (4.65) moe wic peni czwrnik typu C-R o wartoci
staej czasowej T
c
= RC = "/". W terminach parametrw pierwotnych a, b i C t
sta czasow okrela zwizek

a
b
C T
C
U (4.68)
Odwrotno T
c
wyznacza warto czstotliwoci ktowej
N
, dla ktrej oby-
dwie skadowe szumu W
n
() s sobie rwne. Na diagramach charakterystyk wid-
mowych przy wartoci
N
nastpuje ich wzajemne przecicie, tworzce charakte-
rystyczne naroe, co dao asumpt do nazwania T
c
mianem SZUMOWEJ NA-
RONEJ STAEJ CZASOWEJ (Noise Corner Time Constant)
W warunkach zadanych schematem z rysunku 2.11 dirakowski (z upraszcza-
jcego zaoenia) impuls prdowy detektora

) ( ) ( t Q t I
D
. U
(4.69)
daje na pojemnoci wejciowej C impuls napiciowy


) ( ) ( t H
C
Q
t V
i
i
u
u
^

+
+

U
(4.70)
Filtr wybielajcy transformuje go nastpnie w impuls o zaniku eksponencjal-
nym V
1
(t)

u
u
^

+
+

u
^

U
c
i
T
t
C
Q
t V exp ) (
1
(4.71)
Dla takiego te ksztatu sygnau wyznaczono uprzednio przebieg odpowiedzi
dopasowanego filtru optymalnego [formuy (4.39) (4.44)]. Oznacza to, e charak-
terystyka impulsowa caego filtru obejmujcego stopie wstpnego cakowania,
obwd rniczkujcy oraz waciwy filtr dopasowany, pokrywa si cile z cha-
rakterystyk impulsow ostatniego z wymienionych czonw skadowych.
102
Mona j oczywicie wyznaczy w sposb bezporedni, pod warunkiem spro-
wadzenia wszystkich rde szumu do postaci ekwiwalentnych rde prdowych,
dziaajcych w ukadzie rwnolegym ze rdem sygnau. Wymg ten w odnie-
sieniu do schematu z rysunku 3.11 dotyczy szeregowego rda napiciowego V
S
.
Rwnowane mu rdo prdowe nie bdzie ju generowa szumu biaego lecz
szum o widmie typu f
2
a mianowicie

2 2
2
2 2
2
U
^ ^
U
^ ^
b C
df
v d
C
df
i d
s s
(4.72)
Rysunek 4.5 przedstawia struktur zmodyfikowanego wedug powyszej koncepcji
zastpczego schematu szumowego.

Sygnaowi pomiarowemu (4.68) towarzyszy w tym podejciu szum kolorowy
o skadnikach opisanych wzorami (4.61) i (4.72)


2 2
2
2 2
2
) ( U
^ ^

^ ^
U C b a
df
v d
C
df
i d
W
S P
i
(4.73)
Zauwamy, e odpowied impulsowa filtru ma obecnie charakter hybrydowy
wobec rnoimiennoci wymuszenia i odpowiedzi (sygna wejciowy - prdowy,
sygna wyjciowy - napiciowy). Oznaczmy j z tego wzgldu symbolem k
.
(t),
za jej transformat fourierowsk odpowiednio jako K
.
(j).
Dla wygody oblicze zwimy wsprzdn czasow maksimum odpowiedzi
impulsowej z pocztkiem ukadu wsprzdnych, kadc T
m
= 0. Odpowied filtru
na sygna (4.69) wyrazimy tym razem przy pomocy kosinusowej formy prze-
ksztacenia Fouriera

-

U d t j K
Q
t V
i
o
) cos( ) (
2
) ( (4.74)
W chwili t = T
m
= 0
-

U U d j K
Q
V T V
i
o m o
) (
2
) (
max
(4.75)
103
Rys. 4.5. Zmodyfikowany, zastpczy schemat szumowy

I
S
I
P
C
I
D
1

V
o
(t)
W
o
()
Szumy, jak wiemy, przenoszone s na wyjcie filtru z kwadratem jego
przepustowoci widmowej, a ich gsto widmowa na wyjciu przyjmuje znan
nam posta

w +
-

U
^ ^

.
d K W
df
V d
m
i
No 2
2
) ( ) (
2
1
(4.76)
Uwzgldniajc zwizek midzy matematyczn i fizyczn gstoci widmow mocy
szumw (4.10), dla rozwaanego przypadku moemy napisa

-
w +
-


.


.

-

+
R
q

U
d K W
d K
Q
SNR
f
i
i
2
) ( ) (
) (
(4.77)

Dla okrelenia warunkw zapewniajcych maksymalizacj powyszej funkcji
posuymy si standardow metod rachunku wariacyjnego [7]. W tym celu funk-
cj
) (
.
K
w rwnaniu (4.77) zastpimy przez sum
) ( ) ( |
.
G K
, czynic
(4.77) funkcj dwch zmiennych: i |. Warunek maksymalizacji funkcji (4.77)
otrzymamy w rezultacie przyrwnania do zera pochodnej tej funkcji wzgldem |
kadc z kolei |= 0. Przyjmuje ona posta
- -
U
.

.
d G K W d K
f
i
) ( ) ( ) ( ) (

- -
w + U
.




d K W d G
f
i
2
) ( ) ( ) (
(4.78)
Powysza rwno musi zachodzi dla dowolnej funkcji G(), co pociga za
sob wymaganie aby

) (
1
) (

U
.
f
i
W
K
(4.79)
Proste podstawienia prowadz do wyraenia na (SNR)
2

;
;
'

;
'

U




2 2
2 2
2
) (
) (
bC a
d Q
W
d Q
SNR
i
i
i
f
(4.80)
Korzystajc z podstawienia
U C
a
b
x (4.81)
104
sprowadzimy rwnanie (4.80) do dogodniejszej postaci

;
'

U


2
2
2
) 1 (
) (
x
dx
b a C
Q
SNR
i
(4.82)
ktra po scakowaniu daje

b a C
Q
x tg arc
b a C
Q
SNR
i i
2 2
2
) ( ) ( U

U


(4.83)
W terminach zdefiniowanych przez (4.70) stosunek sygnau do szumu wyrazi si
zatem wzorem

" "
U
C
Q
SNR
i
) (
(4.84)
Jak naleao oczekiwa, uzyskany wynik jest tosamociowo zgodny z SNR

opisanym formu (4.35) jeli uwzgldni zwizki:

C
Q
A
i
U
a
b
C T
c
U U ^
2
" U U b W
f
o
2 2
C a " U (4.85)
Odpowied impulsow filtru w warunkach optymalnych otrzymamy podsta-
wiajc do rwnania (4.74) zalenoci (4.73) i (4.79) przy zaoeniu jednostkowego
wymuszenia (t.j. dla Q
i
= 1 )

;
'

U


^

.
t t
e t e t d
bC a
t
t k ) ( 1 ) ( 1
) (
cos
2
1
) (
2 2
(4.86)
Jeeli moment zadziaania wymuszenia zwiza z punktem zerowym osi czasu,
maksimum odpowiedzi wystpi w chwili t = T
m
, a skadowe rwnania (4.86) przy-
bior posta

^

.
U
m
m
T t
T t
e t k ) ( oraz
^

.
U
m
m
T t
t T
e t k ) ( (4.87)
zgodnie z brzmieniem formu (4.20) i (4.41).
Koncepcja dopasowanego filtru optymalnego sformuowana w dziedzinie
pomiarw amplitudy sygnaw impulsowych, aplikuje si rwnie do sfery
spektrometrii czasowej. Przedmiotem analizy optymalizacyjnej jest w tym przy-
padku minimalizacja nieoznaczonoci estymacji wsprzdnej czasu aparaturo-
wego odpowiedzi filtru
T
na zaoonym poziomie jego przebiegu, rwnoznaczna
z maksymalizacj stosunku nachylenia (stromoci krawdzi impulsu) do szumu
105
SLNR Parametry te okrelono uprzednio w rozdziale pierwszym formuami defini-
cyjnymi (1.6) i (1.7).
W prezentowanej niej analizie [8] posuymy si znanymi nam ju procedu-
rami korzystajcymi z wasnoci nierwnoci Schwarza. Z tego te wzgldu wy-
godniej jest operowa kwadratem stosunku nachylenia do szumu

^ ^
U
2
2
2
] / ) ( [
N
o
V
dt t dV
SLNR
(4.88)
Zamy, e na wejcie filtru o przepustowoci widmowej F(j) podano napi-
ciowy sygna wejciowy V
i
(t) o znanej transformacie Fourierowskiej V
i
(j) na tle
szumu o gstoci widmowej mocy W
N
(). Na wyjciu filtru otrzymujemy wic od-
powiednio

-

U d e j j F j V
dt
t dV
t j
i
o
) ( ) (
2
1 ) (
(4.89)

-

U ^ ^ d j F W V
n N
2
2
) ( ) (
2
1
(4.90)
Std te dla t = T
m

2
2
) ( ) (
2
) ( ) ( 2
) ( ) (
-
-




s '

-

+
R
q

U
d j F W
d e j e F e V
SLNR
n
T j j j
i
m
(4.91)
Stosujc podstawienia
) ( ) ( ) ( U j u W j F
n
(4.92)

) (
) (
) (
U

j v e j
W
j V
m
T j
n
i
(4.93)
i speniajc warunek kompensacji faz
) ( ) (
*
U j v k j u (4.94)
(gdzie k jest dowoln sta), oraz korzystajc z wasnoci nierwnoci Schwarza,
na drodze prostych podstawie i przeksztace [8], [9] dochodzimy do formu
okrelajcych maksymaln warto SLNR
max
oraz przepustowo filtru optymal-
nego F
opt
(j)
106
W szczeglnoci, podstawienie (4.92) i (4.93) do (4.94) prowadzi do wyra-
enia na F
opt
(j)

m
T j
n
i
opt
e
W
j V
j k j F

U
) (
) (
) ( ) (
(4.95)
natomiast funkcje zespolone w rwnaniu (4.91) redukuj si do ich moduw. Ko-
rzystajc z alternatywnej formy zapisu nierwnoci Schwarza
2)
otrzymujemy


-
w +
-
w +
;
'

+
R
q

d j
W
V
d W F
d e j V F
n
i
n
T j
i
m
2
2
2
2
) (
) (
) (
) ( ) (
) ( ) (
(4.96)
Porwnujc rwnanie (4.96) z formu (4.91) przy rwnoczesnym uwzgldnieniu
warunku (4.94) stwierdzamy, e

w +

;
'

U


d
W
j V
SLNR
n
i
) (
( ) (
2
1
) (
2
2
max
(4.97)
Wyprowadzone wyej formuy maj charakter oglny. W szczeglnym przy-
padku szumu biaego (tj. dla W
n
() = W
0
= const) staj si atrybutami dopasowa-
nego filtru optymalnego (DFO).

m
DFO
T j
i
m
e j V j
W
k
j F

U ) ( ) ( ) (
0
(4.98)

w +
-

U d j V
W
SLNR
i
m
DFO
2
0
) ( ) (
2
1 1
) (
(4.99)
Wyraenie pod duym pierwiastkiem reprezentuje w istocie energi zrnicz-
kowanego impulsu wejciowego [pochodnej dV
i
(t)/dt]

w +
-
w +
-

U dt dt dV d j V E
i i
V
i
2 2
/ ) ( ) (
2
1

(4.100)
Podstawienie tego zwizku do formuy (4.99) sprowadza j do ksztatu final-
nej postaci zalenoci (4.29).
2)

-
w +
w +
-








-

+
R
q

-
d u
d v
d v u
2
2
2
) (
) (
) ( ) (
107
Charakterystyka impulsowa dopasowanego filtru optymalnego wynosi

- -
d e j V j
W
k
d e j F t h
m
OPD DFO
T j
i
m
t j
) (
2 2
1
) (
*
0
(4.101)
Jak wynika z rwnania (4.101), przybiera ono form opnionego o czas T
m
lustrzanego odbicia przebiegu pochodnej napicia wejciowego. Jeli dla wygody
zaoy k = 2W
0m
otrzymamy


dt
t T dV
t h
m i
DFO
) (
) (

U (4.102)
W sytuacji, gdy towarzyszcy sygnaowi informacyjnemu szum ma widmo
mwic najoglniej kolorowe, niezbdne jest poprzedzenie dopasowanego filtru
optymalnego pomocniczym filtrem wybielajcym. Stosownie do jego przepusto-
woci modyfikowana jest oczywicie funkcja ksztatu s(t) sygnau wejciowego,
a w dalszej konsekwencji formuy (4.98 4102).
Informacj o czasie zdarzenia pozyskuje si przez monitorowanie przekrocze-
nia przez impuls zadanego apriori poziomu przy zaoonym rwnie kierunku je-
go przekraczania. Funkcj tego rodzaju czujnika peni z reguy polaryzowany dys-
kryminator progowy. Moment pobudzenia dyskryminatora wyznacza zarazem czas
pomiaru T
m
. Formalnie moliwa jest pena dowolno wyboru jego ustawienia, wa-
runki minimalizacji nieoznaczonoci T
m
narzucaj konieczno lokowania go w ob-
szarze sygnau V
i
(t) o jak najwikszej stromoci jego przebiegu; w praktyce na kra-
wdzi czoowej impulsu. Z tego wzgldu naley urealni uprzednio zakadany
ksztat impulsu wejciowego (4.31) zastpujc go, uwzgldniajc skoczone cza-
sy narastania
n
i opadania , postaci [10 ]

] [ ) (
n
t
t
i
i
e e
C
Q
t V
^

U
(4.103)
Alternatywn, wygodniejsz form opisu sygnau wejciowego V
i
(t) filtru,
stanowi jednak czsto uywane przyblienie [8], [11]:

] 1 [ ) (
n
t
i
i
e
C
Q
t V
^

U
(4.104)
Skorzystajmy dla przykadu z tej drugiej. W tym przypadku chwilowa warto
stromoci (nachylenia) przebiegu impulsu wynosi
108

) / (
) (
n
t
n
i i
e
C
Q
dt
t dV
^
^
U
(4.105)
Charakterystyka impulsowa
) (t h
DFO
dopasowanego filtru optymalnego przybiera
zatem posta


) (
exp
) ( t T H
C
Q
t h
m
n
t T
i n
m
DFO

^
U
^

(4.106)

Zaoona w przykadzie forma impulsu narzuca sposb monitoringu czasu zda-
rzenia technik dyskryminacji na czole, w ktrej wybr czasu pomiaru dokonywa-
ny jest porednio poprzez ustawienie wysokoci progu dyskryminatora V
PROG
.
Poziom ten zaznaczono na rysunku 4.6 przestawiajcym w znormalizowanej
formie przebiegi impulsu wejciowego
) (t V
i
, jego pochodnych ) ( ), ( t V t V
i


oraz
optymalnej charakterystyki impulsowej
) (t h
DFO
.



Dla rozwaanego przykadowo impulsu (4.104) obcionego biaym szumem
o fizycznej gstoci widmowej W
0f
stosunek nachylenia do szumu w funkcji czasu
obserwacji T
m
wyrazi si formu (4.107)


u
u
^

+
+

^
U
^

m
m
T
f n
i
T
e
W C
Q
SNR
2
0
1
1
(4.107)

Wobec ewidentnej nierealizowalnoci fizycznej determinujcego j filtru nie
ma ona praktycznego znaczenia. Znajomo jej wykorzystywan jest jedynie jako
109
Rys. 4.6. Znormalizowane diagramy przebiegwi h
DFO
(t)
V
i
(t) = [ 1 exp (-t /^
n
) ] ; ^
n
=1 s
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
0.0
-4.0 - 2.0 0 T
m
2.0 4.0 6.0 [s]
V
PROG
V
i
(t)
dV
i
(t)/dt dV
i
(-t)/dt
h
DFO
(t)
oznaczany symbolem SLNR

standard w porwnawczej ocenie rnych, realizo-

walnych technicznie, suboptymalnych systemw filtracji.
w +
2 / 1
0
) (

4
^ U U
f n
i
T
def
W
C
Q
SLNR SLNR
m
(4.108)
Literatura
[1] Ron Bracewell.: Przeksztacenie Fouriera i jego zastosowania, WNT, Warsza-
wa, 1968
[2] F. Leja.: Rachunek rniczkowy i cakowy. PZWS, Warszawa, 1949
[3] D. Middleton.: An Introduction to Statistical Communication Theory. Mc -
Graw-Hill, Inc., New York, 1960
[4] J. Osiowski.: Zarys rachunku operatorowego. WNT, Warszawa, 1981
[5] R .E. Paley, N. Wiener.: Fourier Transform in the Complex Domain. Amer.
Math. Soc. Coll. Publ. 19, New York, 1934
[6] R. Wilson.: Noise in Ionization Chamber Pulse Amplifiers. Philosophical Ma-
gazine 41, No.312, 66, 1950
[7] K. von Halbach.: Berechnung linearer, realisierbarer Netzwerke zur
Erzielung
optimaler Signal/Rauschverhltnisse. Helv. Phys. Acta. Vol. 26, 1953.
[8] T.D. Douglas, C.W. Williams, J.F. Pierce.:The application of time-variant fil-
ters to time analysis. Nuclear Instruments and Methods, Vol. 66, 181, 1968
[9] V.Radeka, M.Karlova.: Least-square-error amplitude measurement of pulse
signals in presence of noise. Nuclear Instruments & Methods, Vol. 52, 86,1967
[10] F.J. Lynch.: Improved timing with NaJ(Tl) IEEE Trans. on Nuclear Science,
Vol. NS-13, No. 3, 149, 1966
[11] J.G. Melbert.: On the design of filters for pulse-height and time analy-
sis.IEEE Transactions on Nuclear Science. Vol. NS-9, No.1, 614. February
1982
110
5. Tryby odczytu detektorw

Terminem odczytu przyjto okrela operacj odbioru sygnau z detektora.
natomiast realizujce j bloki funkcjonalne ukadami odczytu wzgldnie uka-
dami Front-End
1)
. Stanowi je wzmacniacze wstpne(przedwzmacniacze) typu
transimpedancyjnego organizowane w rnych trybach pracy: prdowym, napi-
ciowym lub adunkowym. Z racji jego podstawowej funkcji wzmacniania, blok
ten nazwa mona prekondycjonerem; z tego te powodu na schemacie z rysunku
1.3 potraktowano go jako subukad systemu kondycjonowania sygnau.
W prdowym trybie pracy (Rys. 5.1) impuls prdowy detektora w swej
postaci pierwotnej zostaje przekazany do przedwzmacniacza i wzmacniany bez
zmiany ksztatu s
i
(t) jego przebiegu czasowego. W konsekwencji odpowied na-
piciowa przedwzmacniacza, zachowujc niezmieniony ksztat impulsu, zachowuje
zarazem informacj w nim zawart. Warunkiem takiego przekazu jest dominacja
konduktancji wejciowej przedwzmacniacza w obwodach obcienia detektora,
rwnoznaczna z wymogiem bardzo maej rezystancji wejciowej r
i
przedwzmac-
niacza.
Warunek cisej identycznoci ksztatu wymuszenia i odpowiedzi znalaz wy-
raz w okrelaniu tego trybu pracy mianem trybu wiernoprdowego (True Current
Mode). Obok niego funkcjonuje w praktyce jego zagodzona wersja zwana try-
bem semi-prdowym (Semi-Current Mode), oparta na kryterium przekazu maksy-
malnej mocy sygnau.
Dla dopenienia wymogw kryterialnych konieczne jest ustalenie wzajemnych
relacji parametrw ukadowych i sygnaowych. Podstaw wyznaczenia tych zwiz-
kw stanowi podany niej (Rys. 5.2) sygnaowy ukad zastpczy. Dla prostoty, ca-
kowit pojemno bocznikujc C
T
oznaczono na nim symbolem C.
1)
Powszechnie przyja si nazwa wycznie w terminologii angielskiej.
111
Rys. 5.1. Schematyczna ilustracja trybu prdowego
a) prosty stopie wejciowy ukadu
b) konfiguracja ze wzmacniaczem transimpedancyjnym
C
T
I
i
R
o
V
o
-
R
F
C
T
I
i
V
o
r
i
a) b)
Rys. 5.2 Zastpczy schemat sygnaowy zespou DETEKTORUKAD ODCZYTU
I
D
i
C
i
R
C
R
Detektor
Odbiornik

Wyjciowymi rwnaniami procedur obliczeniowych s rwnania Kirchhoffa.
W zapisie operatorowym przyjmuj one posta

s i s i s i
C R D
U
(5.1)
0
1
U
sC
s i R s i
C R
(5.2)
a ich rozwizaniem jest funkcja operatorowa prdu i
R
(s) przekazywanego do
odbiornika reprezentowanego w ukadzie zastpczym przez rezystor R.

sRC
s i s i
D R

U
1
1
(5.3)
Rwnanie powysze pokazuje, e dla uzyskania identycznoci przebiegw i
R
(t)
i i
D
(t), a tym samym spenienia wymogu kryterialnego wierno-prdowego trybu
pracy, warunkiem koniecznym i wystarczajcym jest, aby warto staej czasowej
obwodu RC zdaa do zera. W praktyce wie si to z koniecznoci maksy-
malnie moliwej redukcji rezystancji wejciowej odbiornika sygnau.
Warunki zapewniajce przekaz sygnau do odbiornika z maksymaln moc,
zale od ksztatu impulsu prdowego tj. jego funkcji czasu i
D
(t). Okrelimy je
zatem dla dwch, istotnie rnych w ksztacie impulsw detektorowych: pros-
toktnego i eksponencjalnego. Pierwszy z wymienionych opisany jest w dziedzi-
nie czasu rwnaniem

w +
i m D
t H t H i t i ^ U
(5.4)
ktre w zapisie operatorowym przyjmuje form



-

+
R
q ^
U
s
s
i s i
i
n D
exp 1
(5.5)
Symbolem ^
i
oznaczono tu szeroko impulsu. W tym te interwale nastpuje
przekaz energii impulsu do odbiornika. Ograniczenie czasowe podyktowane szero-
koci impulsu mona przenie na funkcj mocy P
R
(t) w rezystancji R, wyraajc
przebieg impulsu i
D
(t) pojedyncz funkcj skokow. W postaci operatorowej
otrzymamy wic
112

s
i s i
m D
1
U (5.6)
W konsekwencji operatorowa funkcja prdu odbiornika i
R
(s) bdzie rwna



RC
m R
s s RC
i s i
1
1 1

U
(5.7)
a jej orygina daje opis odbieranego impulsu w dziedzinie czasu


-

+
R
q
u
^

U
RC
t
i t i
m R
exp 1
(5.8)
Wyraenie (5.8) pozwala wyznaczy funkcj mocy sygnau dostarczanego do
odbiornika P
R
(t) a w normalnej procedurze analitycznej okreli warunki osig-
nicia przez ni wartoci maksymalnej P
R max
. Obliczenia szczegowe daj w efek-
cie rwnanie

RC RC
i i
^
U u
^

^ 2
1 exp
(5.9)
ktre uchyla si od rozwizania analitycznego. Metoda kolejnych przyblie pro-
wadzi w tym przypadku do ostatecznej postaci warunku kryterialnego

i
RC ^ 8 , 0
(5.10)
Drugi z przyjtych do analizy impulsw opisany jest w dziedzinie czasu zale-
noci eksponencjaln


u
u
^

+
+

^
U
i
m D
t
i t i exp
(5.11)
o obrazie w dziedzinie operatorowej



i
s
i s i
m D
^

U
1
1
(5.12)
Podstawienie tego wyraenia do rwnania (5.3) i wykonanie prostych operacji
matematycznych daje w ostatecznym rezultacie opis impulsu prdowego i
R
(t).


-
-

+
+
R
q
u
^

u
u
^

+
+

^
^
U
RC
t t
RC
i t i
i i
i
m R
exp exp
(5.13)
Zamy nadto, e przekaz energii impulsu do odbiornika nastpuje wycznie
w interwale rwnym staej czasowej zaniku impulsu detektora. Kryterialny waru-
113
nek maksimum mocy odbieranego sygnau dla wykadniczego przebiegu impulsu
detektora wyrazi si wwczas daniem aby

i
RC ^ 4
(5.14)
Mimo znacznej rnicy ksztatu rozwaanych przebiegw uzyskane wyniki s
na tyle bliskie, e skaniaj do uznania za oglnie suszny warunek dopenienia
wymogw omawianego kryterium, rwno staej czasowej obwodu wyjciowego
detektora i szerokoci impulsu.
W trybie napiciowym, schematycznie zilustrowanym na rysunku 5.3, pier-
wotny impuls prdowy zostaje wstpnie scakowany w zewntrznym obwodzie
wejciowym R-C przedwzmacniacza, a nastpnie wzmacniany jako wtrny impuls
napiciowy o silnie zmodyfikowanym przebiegu czasowym. Racjonalne zdymen-
sjonowanie obwodu R-C (dua rezystancja i moliwie maa pojemno) podnosi
wwczas korzystnie amplitud formowanego na nim impulsu napiciowego.

Struktura obwodu obciajcego detektor w trybie napiciowym jest identycz-
na jak w trybie prdowym. Rnice dotycz jedynie wartoci elementw tego ob-
wodu. Moemy zatem korzysta z tego samego schematu zastpczego i opisuj-
cych go zalenoci oglnych.
W szczeglnoci iloczyn prdu opisanego rwnaniem (5.5) i rezystancji obci-
enia R wyraa przebieg formowanego w tym obwodzie impulsu napiciowego.



RC
D D D
s C
s i R
sRC
s i s V
1
1 1
1
1

U
(5.15)
Formalnie rwnanie powysze mona rozwiza w klasyczny sposb w o-
parciu o przeksztacenia Laplacea, transformujc funkcj i
D
(t) w posta opera-
torow i
D
(s), a nastpnie po wykonaniu wymaganych dziaa, wyznaczajc
orygina V
D
(t) uzyskanej funkcji V
D
(s). Sposb ten wymaga jednak uprzedniej
114
Rys. 5.3. Schematyczna ilustracja trybu napiciowego
a) prosty stopie wejciowy ukadu
b) konfiguracja ze wzmacniaczem transimpedancyjnym
V
o
C
I
i
R
E
R
+
-
C
I
i
R
1
R
2
V
o
R
a) b)
znajomoci funkcji i
D
(t). W oglnym podejciu wygodniej jest przeprowadzi
obliczenia w dziedzinie czasu. Impuls napiciowy wyrazi si wwczas zwizkiem

w + t h t i R t V
D D
U
(5.16)
gdzie h(t) = (1/RC) exp (- t /RC ) stanowi charakterystyk impulsow obwodu ob-
cienia detektora.
Rwnanie (5.16) po rozpisaniu go w formie caki splotu i wykonaniu prostych
przeksztace przyjmuje posta

-
` ` U
`

t
RC
D
RC
t
D
d e i e
C
t V
0
1
(5.17)
Ukazuje ono wpyw staej czasowej RC na form sygnau napiciowego. Czynnik
eksponencjalny przed cak determinuje przebieg krawdzi opadajcej impulsu na-
piciowego podczas gdy podobny czon podcakowy modyfikuje przebieg czoa
impulsu. W hipotetycznym przypadku gdy R 4 rwnanie (5.17) ulega znacz-
nemu uproszczeniu, a mianowicie


-
` ` U
t
D D
d i
C
t V
0
1
(5.18)
W ukadach rzeczywistych rezystancja obcienia ma jednak okrelon, skoczon
warto. Jej wpyw manifestuje si obnieniem amplitudy formowanego w tym ob-
wodzie impulsu napiciowego. Efekt ten ilustruje rysunek 5.4 przedstawiajcy ro-
dzin znormalizowanych przebiegw wtrnych impulsw napiciowych, ufor-
mowanych w obwodzie cakujcym RC przez pierwotne impulsy prdowe
o ksztacie prostoktnym i szerokoci ^
i
.
Symbolem

MAX
V oznaczono maksymaln (asymptotyczn) warto napicia
wyjciowego V
o
(t) w ekstremalnym przypadku gdy R 4 , czyli dla nieskocze-
nie duej staej czasowej obwodu RC.
115
1.0

0.8

0.6

0.4

0.2

0.0

0 2 4 6 8 10
t
i ^

V
VMAX

R =

RC=100^
i
RC=10^
i
RC=5^
i
RC=2^
i
RC=^
i
RC=0.5^
i
Rys. 5.4. Rodzina znormalizowanych impulsw napiciowych uformowanych
w obwodzie obcienia detektora generujcego prostoktne impulsy prdowe.

Wobec niecigoci funkcji V
o
(t) na wsprzdnej t = ^
i
w jej opisie skorzy-
stamy z metody superpozycji funkcji standardowych. Wedug takiej procedury
otrzymamy

E
-
^
-
-

u
u
^

+
+

v
7
+
+
R
q

u
u
^

+
+

u
u
^

+
+

u
u
^

+
+

^
U
^

i
RC
t
RC
RC RC
t
RC
t
i
MAX
t H e e
e e t H e
RC
V
V
i i
i i
( 1
1 1 ) ( 1
(5.19)
Pierwszy skadnik sumy powyszej zalenoci opisuje krawd narastajc (czoo)
impulsu napiciowego, ostatni natomiast jego krawd opadajc (ogon). Wyrazy
rodkowe wygaszaj funkcj czoa impulsu poczynajc od t = ^
i
, przy czym czon
{1-exp(-^
i
/RC } okrela warto szczytow napicia impulsu osigaln dla danej
wartoci staej czasowej RC.


-
` ` U
t
D D
d i
C
t V
0
1
(5.20)
W uproszczonej analizie optymalizacyjnej zakada si czsto
2)
dirakowsk for-
m (4.69) impulsu wyjciowego detektora. Przebieg formowanego wwczas na
impedancji wejciowej ukadu odczytu Z
i
=(RC) impuls napiciowy atwiej wyz-
naczy klasyczn metod rachunku operatorowego. T drog otrzymujemy trans-
format V
RC
(s)

) (
1
) ( ) ( ) (
1
rc
i D RC
s C
Q s Z s I s V

U U
(5.21)
a z kolei jej orygina w znanej nam ju postaci (4.71)
2)
W szczeglnoci w przypadku detektorw pprzewodnikowych
116

RC
t
e
C
Q
t V
RC

U ) ( (5.22)
W tej formie, po odpowiednim wzmocnieniu przez elementy aktywne ukadu
odczytu impuls napiciowy przenoszony jest na jego wyjcie.
Tryb adunkowy realizuje wierniej cakowanie impulsu prdowego w uka-
dzie (idealnego) integratora aktywnego typu OP-INT (operational integrator), co
zapewnia uzyskanie odpowiedzi napiciowej o amplitudzie liniowo zalenej od
adunku niesionego przez pierwotny impuls prdowy, a tym samym od energii pro-
mieniowania.
Przedwzmacniacz pracujcy w tym trybie, potocznie zwany jest przed-
wzmacniaczem adunkoczuym wzgldnie adunkowym. Jego struktura wywo-
dzi si z konfiguracji konwertera prdowo-napiciowego, przybierajc dwie formy
ukadw z rezystywn lub bezrezystywn ptl sprzenia zwrotnego. Ukaza-
no je w uproszczeniu na rysunku 5.5.


Dla oglnoci analizy sygnaowej powyszych konfiguracji posuymy si
schematem przedstawionym na rysunku 5.6. Celem jej bdzie wyznaczenie trans-
mitancji i parametrw znamionowych wzmacniacza w warunkach zamknitej ptli
sprzenia zwrotnego, oraz odpowiedzi na wymuszenie prdowym impulsem
dirakowskim.

117
CF
Rys. 5.5. Konfiguracja konwertera I / V i pochodnych jej struktur adunkoczuych
R
F
I
i

C
T
-k
V
a)
R
F
C
B
-k
V
V
o
I
i
(Q
i
)
R
B
b)
C
F
I
i
(Q
i
)
C
B
-k
V
R
B
c)
Rys. 5.6. Uoglniony schemat wzmacniacza transimpedancyjnego I /V
I
D

V
x
I
I
Z
B
-k
v
V
O
I
B
I
F
V
F
Z
F
W notacji przyjtej na rysunku ukad opisuje zesp rwna operatorowych

s I s I s I
B F i
U
(5.23)

0 U s V s V s V
o F X
(5.24)

s Z s I s V
F F F
U
(5.25)

s Z s I s V s V
B B B X
U
(5.26)

s V k s V
X V o
U
(5.27)
Rozwizanie powyszego ukadu rwna opisuje transmitancj napiciowo-
prdow wzmacniacza przy zamknitej ptli sprzenia zwrotnego


V
B F
F
i
o
def
i v
k
s Y s Y
s Y
s I
s V
s F
) ( ) (
) (
1
) (
) (
) (

U U

(5.28)
Y
F
(s) = 1/Z
F
(s) oraz Y
B
(s) = 1/Z
B
(s) oznaczaj tu odpowiednio admitancje obwodu
wejciowego oraz ptli sprzenia zwrotnego.
Dla ukadu z rysunku 5.5 b odpowiednie admitancje wynosz

)
1
(
1
) (
F
F
F
F F
s C
R
C s s Y
^
U U
(5.29)

)
1
(
1
) (
B
B
B
B B
s C
R
C s s Y
^
U U
(5.30)
gdzie ^
F
= R
F
C
F
oraz ^
B
= R
B
C
B
.
Podstawiajc powysze zalenoci do oglnej formuy (5.28), oraz uwzgldniajc
w niej zakadany charakter wymuszenia (4.69), otrzymujemy


-
-

+
+
R
q
u
u
^

+
+

^

u
u
^

+
+

^

u
u
^

+
+

U
B
B
F
F
V F
F
i
o
s C s C
k
s C
Q
s V
1 1 1 1
(5.31)
Sprowadmy t formu do bardziej przejrzystej postaci, a mianowicie
118


b s C k C
Q k
s V
B V F
i V
o

U
1
1
(5.32)
przy czym



F
k
B V F
B
V
F
V C k C
R
k
R
b
^
4


U

1
1
1
1
1
1
(5.33)
Przebieg czasowy odpowiedzi wzmacniacza opisany oryginaem funkcji ope-
ratorowej (5.31) przybiera znany nam ju ksztat impulsu o zaniku
eksponencjal-nym

) ( exp ) (
max
bt V t V
o
U
(5.34)
gdzie


F
i
k
B V F
i V
o
C
Q
C k C
Q k
V
V
4

U
1
max
1
(5.35)
Rwnanie (5.35) ukazuje liniowy zwizek amplitudy odpowiedzi wzmac-
niacza z wymuszajcym j adunkiem wejciowym Q
i
. Stosunek tych wielkoci
wyznacza podstawowy parametr techniczny wzmacniacza adunkowego czuo
adunkow
3)
(charge sensitivity) k
q
.

i
o
def
q
Q
V
k
max
U
(5.36)
Przy dostatecznie duej wartoci wspczynnika wzmocnienia w otwartej ptli
tj. dla k
V
>> 1 czuo adunkowa zaley wycznie od pojemnoci C
F

F
k
q
C
k
V
1
1
4

(5.37)
co stanowi istotn waciwo ukadu. Z tego te wzgldu ptla ujemnego sprz-
enia zwrotnego czsto nazywana jest ptl adunkow.

Staa czasowa ^
F
w praktycznych rozwizaniach wynosi 50 100 s. W rela-
cji do czasu obserwacji T
m
(pomiaru) impulsu jest na tyle dua, e w uproszczo-
nych obliczeniach ksztat odpowiedzi przedwzmacniacza adunkowego mona
przybliy funkcj skokow

) ( ) ( t H
C
Q
t V
F
i
o
U
(5.38)

3)
W praktyce stosowana jest rwnie alternatywna nazwa: wzmocnienie adunkowe
119
Uzyskanie cile heavisideowskiego przebiegu odpowiedzi zapewnia alterna-
tywna wersja z bezrezystywn ptl adunkow (rys.5.5 c). W tym przypadku for-
mua (5.31) przyjmuje posta


u
u
^

+
+

^

-

+
R
q

U
B V
B
V
F
i
o
s
k
C
k
C s
Q
s V
1 1
1
(5.39)
prowadzc w konsekwencji warunku
1
V
k
do zalenoci (5.38).

Przypomnijmy, e w warunkach normalnej pracy detektor generuje stocha-
styczny cig impulsw prdowych o redniej czstoci zalenej on natenia mie-
rzonego promieniowania. Odpowied tej wersji przedwzmacniacza adunkowego
na kady, kolejny impuls prdowy rozbudowuje si na heavisideowskim piedestale
odpowiedzi jego poprzednikw. Efekt ten manifestuje si schodkowym wzrostem
napicia na wyjciu przedwzmacniacza. Dla zapobieenia wprowadzaniu ukadu
w zakres nasycenia niezbdne jest wic zastosowanie dodatkowych subukadw,
restytuujcych cyklicznie stan spoczynkowy przedwzmacniacza.

W wersji z rezystywn ptl adunkow powrt ukadu do stanu podstawowe-
go nastpuje samoczynnie na skutek biecego rozadowywania pojemnoci C
F
przez bocznikujc j rezystancj R
F
. Rysunek 5.7 ilustruje pogldowo form syg-
nau wejciowego i odpowiedzi w obu rozwaanych przypadkach.





Przekaz szumw z wejcia na wyjcie dowolnego czwrnika liniowego zacho-
dzi z kwadratem moduu przepustowoci widmowej tego czwrnika. W przypadku
systemu odczytu z idealnym wzmacniaczem napiciowym (rys. 3.11) szumy
wszystkich rde, sprowadzone do wsplnej formy napiciowej, transmitowane
wic byy z kwadratem wspczynnika wzmocnienia wzmacniacza. Bardziej zoo-
120
Rys. 5.7. Stylizowane przebiegi sygnau wejciowego (a) oraz odpowiedzi
wzmacniaczy: z ptl bezrezystywn (b) i rezystywn (c)
I
i
t
a)
V
o
t
b)
V
o
t
c)
ny charakter ma przekaz szumw w konfiguracji ze wzmacniaczem adunkowym,
gdzie ekwiwalentne rda szumw I
P
i V
S
objte s rnego rodzaju sprzeniami
zwrotnymi. atwo je zidentyfikowa na zastpczym schemacie szumowym przed-
stawionym na rysunku 5.8.


Elementarna analiza powyszego ukadu pozwala wyznaczy odnone prze-
pustowoci widmowe. Dla szumw rwnolegych moemy wprost skorzysta z za-
lenoci (5.28) i wyrae pochodnych (5.32) i (5.39). W szczeglnoci dla przy-
woanej tu konfiguracji z bezrezystywn ptl sprzenia zwrotnego, przy utrzy-
maniu warunku k
V
>>1, przepustowo widmowa przybiera posta

F F
k
P
C
j
C j
j F
V
U

1
) (
1
(5.40)

Przy takich samych zaoeniach upraszczajcych przepustowo widmow
dla szumw szeregowych opisuje zaleno

F
B
C C
F
B F
k
S
C
C
C
C C
j F
F B V

1
) (
(5.41)
Moduy funkcji (5.40) i (5.41) wynosz wic odpowiednio

) /( 1 ) ( ) (
F P P
C F j F U
(5.42)
) / ( ) ( ) (
F B S S
C C F j F U (5.43)
Proste dziaania arytmetyczne prowadz do wyraenia okrelajcego suma-
ryczne widmo szumw na wyjciu przedwzmacniacza adunkowego jak naleao
oczekiwa zgodnego z brzmieniem formuy (3.142). Gwoli cisoci rwno-
legeszumy prdowe w rwnaniu (3.142) naley uzupeni dodatkow skadow
bia termicznego szumu rezystora wejciowego obwodu przedwzmacniacza
4)

P
R i
R
T k
S
P
4
) (
U
(5.44)
4)
W konfiguracji z rezystywn ptl adunkow R
P
= (R
B
R
F
)
121
Rys. 5.8. Zastpczy schemat szumowy zespou detektor przedwzmacniacz adunkowy
I
D
V
S
Ip
C
B
-k
V
C
F
Wobec bardzo duej wartoci tej rezystancji, w praktyce rzdu 10
8
10
9
A,
szum ten w uproszczonej analizie jest jednak z reguy pomijany.

W analizie sygnaowej przedwzmacniacza adunkowego nie nakadalimy
adnych ogranicze na wasnoci jego struktury aktywnej. Oznacza to, e traktuje-
my j jako struktur idealn zakadajc eo ipso nieskoczenie wielk impedancj
wejciow (Z
i
), zerow impedancj wyjciow (Z
o
) oraz nieograniczone pasmo
przenoszenia. Ostatnia z wymienionych wasnoci implikuje stao wspczyn-
nika wzmocnienia k
V
(w otwartej ptli) w caym pamie BW<0>
Zrezygnujmy teraz z tak daleko idcego uproszczenia, zastpujc go przyblie-
niem prostego ukadu dolnoprzepustowego o grnej czstotliwoci granicznej
g
.



g
g
V V
s
k s k

U
0
(5.45)
Dla przejrzystoci oblicze odniemy je do konfiguracji z bezrezystywn ptl a-
dunkow wprowadzajc zaleno (5.45) do rwnania (5.39) i kadc C
T
= C
F
+C
B

1
0
0
1 ) (

E
-

v
7
-
-

+
+
R
q

u
u
^

+
+

U
g V
T
F
T
g V
i o
k
C
C
s s
C
k
Q s V (5.46)
Wprowadmy z kolei oznaczenie

g V
T
F
k
C
C

u
u
^

+
+

U "
0
1
(5.47)
Wobec tego rwnanie (5.46) moemy zapisa w bardziej dogodnej dla pniejszej
transformacji formie


"

U
s s C
k
Q s V
T
g V
i o
1
0
(5.48)
W dziedzinie czasu otrzymujemy wic


t
F V T
V i
t
T
g V i
o
e
C k C
k Q
e
C
k Q
t V
" "

U
"

U
0
0
0
1
1
(5.49)
Pochodna funkcji odpowiedzi na wsprzdnej czasowej t = 0 wyznacza jej
maksymalne nachylenie,

g
T
V i
t
o
C
k Q
dt
t dV
o
U
U0
) (
(5.50)
ktre moe posuy do wyznaczenia wskanika jakoci pomiaru czasu zdarzenia
SLNR.
122
123

124
6. Suboptymalne, stacjonarne filtry pasywne

W wyniku przeprowadzonej w rozdziale trzecim teoretycznej analizy optyma-
lizacyjnej uzyskalimy przepis okrelajcy wymagan przepustowo filtru, ktry
zapewniaby osignicie maksymalnego stosunku sygnau do szumu. Zadaniem
wtrnym w procedurze projektowania byo natomiast zaproponowanie konkretnej
konfiguracji filtru opartej na dostpnych elementach i podzespoach ukadowych.
Na tym etapie pojawiaj si wszake istotne trudnoci wynikajce z omawianych
uprzednio warunkw realizowalnoci fizycznej i technicznej. W skrajnym przy-
padku niemoliwoci dopenienia tych warunkw zadowalamy si na og uyciem
filtrw o wasnociach nieznacznie odbiegajcych od wasnoci filtru optymalnego.
Filtry takie w literaturze przedmiotu zwane s FILTRAMI QUASI-OPTYMALNYMI.
Zaliczaj si one do kategorii filtrw SUBOPTYMALNYCH, w syntezie kt-
rych procedura optymalizacyjna poprzedzona jest arbitralnym w zasadzie wyborem
struktury filtru, a przedmiotem optymalizacji jest tylko dobr wartoci elementw
filtru.
Podstaw analizy optymalizacyjnej wszelkiego rodzaju filtrw stanowi
znajomo globalnego widma szumw W
n
() oraz przebiegu czasowego sygnau
V
i
(t), dziaajcych na wejciu filtru. W analizie wybranych konfiguracji filtrw
suboptymalnych skorzystamy z tych samych zaoe upraszczajcych jakimi pos-
uylimy si w przypadku filtru wybielajcego, a mianowicie

2
2
2
) ( "

"
U
n
W (6.1)
oraz

) ( ) ( t H
C
Q
t V
i
i
u
u
^

+
+

U
(6.2)
Naley jednak pamita i w konkretnej sytuacji pomiarowej mog one okaza
si niezadowalajcymi a czasem wrcz niedopuszczalnymi. W pierwszym rzdzie
uwaga ta dotyczy zaniedbania szumu nadmiarowego o gstoci widmowej od-
wrotnie proporcjonalnej do czstotliwoci (typu 1/f) w ukadzie napiciowego szu-
mu szeregowego (3.62).
125
6.1. Filtr typu CR-RC
Filtr zoony z dwch elementarnych rezystywno-pojemnociowych obwodw
formujcych: rniczkujcego C-R i cakujcego R-C, stanowi najprostsz konfigu-
racj w kategorii nierekursywnych filtrw suboptymalnych. Obwody formujce s
rozdzielone przy pomocy aktywnego stopnia separujcego, nie wywierajcego nie-
mal adnego wpywu na przepustowo ukadu, a zapobiegajcego wzajemnemu
ich oddziaywaniu (rys. 6.1).

Transmitancja tego ukadu wynosi

u
u
^

+
+

u
u
^

+
+

^
U
i d
i
s s
s
s F
1 1
1
) (
(6.3)
Dla obliczenia optymalnych wartoci ^
i opt
i ^
d opt
naley uprzednio w od-
dzielnych procedurach wyznaczy warto szczytow odpowiedzi filtru na sygna
(6.2) oraz warto rednio-kwadratow napicia szumw na wyjciu V
No rms
a na-
stpnie okreli warunki maksymalizacji ich stosunku (SNR) jako funkcji ^
d
i ^
i
.
Korzystajc z dogodnoci rachunku operatorowego moemy napisa

u
u
^

+
+

u
u
^

+
+

^
U U
i d
i
i
i o
s s
s
sC
Q
s F s V s V
1 1
1
) ( ) ( ) (
(6.4)

gdzie C oznacza pojemno rda wejciowego impulsu prdowego (detektora).
W dziedzinie czasu otrzymujemy zatem
126
Rys. 6.1. Schemat struktury filtru CR RC
V
o
(t)
R
i
V
i
(t)
R
d
C
i
1
^
d
^
i
C
d

u
u
^

+
+

^ ^
^
U
^

d i
e e
C
Q
t V
t
d i
d i
o
1
) (
(6.5)
Funkcja powysza osiga maksimum dla t = t
max
rwnego

i
d
i d
d i
t
^
^
^ ^
^ ^
U ln
max
(6.6)
Wynosi ono

-
-
-

+
+
+
R
q
u
u
^

+
+

^
^

u
u
^

+
+

^
^
^ ^
^
U
^ ^
^
^ ^
^
d i
d
d i
i
i
d
i
d
i d
d i
o
C
Q
V
max
(6.7)
Dla skrcenia zapisu wprowadmy oznaczenie =(^
d
/^
i
). Wwczas rwnanie
(6.7) przyjmie posta


U
1
1
max
C
Q
V
i
o
(6.8)
Gsto widmowa mocy szumw wejciowych przenoszona jest na wyjcie
filtru z kwadratem moduu jego przepustowoci widmowej, rwnym w rozwa-
anym przypadku

w +
) 1 ( ) 1 (
) (
2 2 2 2
2 2
2
i i
d
F
^ ^
^
U
(6.9)
Wariancja szumw bdzie wic rwna
1}


;
;
'

^ ^
^
-
-

+
+
R
q
" u
^

"

U ^ ^

0
2 2 2 2 2
2 2 2
2
2
2
) 1 ( ) 1 (
2
1
d V
i i
i
No
(6.10)
Wprowadzajc parametr , wyrugowano w powyszym rwnaniu explicite
sta czasow ^
d
. Jego scakowanie w zadanych granicach daje

u
u
^

+
+

^ "
^
"
u
^

U ^ ^
I
I
No
V
2
2
2
1 4
1
(6.11)
1}
Alternatywny sposb wyznaczenia wariancji szumw wyjciowych (w domenie czasu)
podano w DODATKU D.
127
Z warunku minimalizacji powyszej funkcji wzgldem ^
i
wyznaczymy z kolei
optymaln warto tej staej czasowej tj. ^
i opt
.

"
"
U ^
1
opt i
(6.12)
Podstawienie (6.12) do (6.11) daje w wyniku wyraenie opisujce wariancj
szumw wyjciowych w funkcji parametru

u
^

" " U ^ ^
1 2
1
2
No
V
(6.13)
Dysponujc zalenociami (6.8) i (6.13) moemy wyznaczy optymaln
warto parametru
opt
, co pozwoli w prostej konsekwencji obliczy wartoci obu
staych czasowych filtru. Drog do tego celu jest wyraenie stosunku sygnau do
szumu jako funkcji parametru .
) (
1
2
) (
1
1
U
u
u
u
u
^

+
+
+
+

u
u
^

+
+

f G
C
Q
SNR
""
(6.14)
Funkcja f () osiga maksimum przy =
opt
= 1 wykazujc relatywnie
paski przebieg w okolicy maksimum. Jej przebieg w zakresie czterech dekad
wartoci parametru pokazuje rysunek 6.2.
Z przeprowadzonej analizy wynika, e dla uzyskania maksymalnej wartoci
stosunku sygnau do szumu, rozwaany filtr powinien mie identyczne wartoci
staych czasowych, rwne wg wzoru (6.12)
128
0.30
0.35
0.40
0.45
0.50
0.55
0.01 0.1 1.0 10 100

f ()
Rys. 6.2. Graficzne odwzorowanie funkcji f()

"
"
U ^ U ^ U ^
d i
(6.15)
Jak atwo zauway, odpowiadaj one wartoci szumowej naronej staej cza-
sowej T
c
(4.68). Naley tu rwnie zwrci uwag na wan waciwo
omawianego filtru zwiazan z rwnoci staych czasowych. Ot przy = 1
amplituda impulsu wyjciowego jest niezalena od wsplnej wwczas wartoci
staych czasowych i wynosi

u
u
^

+
+

U
C
Q
V
i
o
368 . 0
max
(6.16)
Warto maksymalna stosunku sygnu do szumu wyniesie wtedy

""
U
C
Q
SNR
i
736 . 0
(6.17)
Zauwamy, e bezwzgldnie maksymalna warto stosunku sygnau do szumu
optymalnego filtru dopasowanego w identycznych warunkach pomiaru tj. dla
,
C
Q
A
i
U
"
"
U U ^
c
T oraz
2
" U
f
o
W
wynosi

""
U
"
" "
U

C
Q
C
Q
SNR
i i
2
/
(6.18)
Wypywa std wniosek i wzgldny stosunek sygnau do szumu filtru CR RC
odniesiony do wyej sformuowanego poziomu referencyjnego osiga warto

736 . 0 U '
(6.19)
Wzgldny stosunek sygnau do szumu mona wyrazi rwnie stosunkiem
ekwiwalentnych adunkw szumu ENC, przy czym

opt
opt
ENC
ENC
SNR
SNR

U U '
(6.20)
Suszno powyszego zwizku atwo wykaza wyznaczajc odpowiednio
ENC

(dla referencyjnego filtru dopasowanego) oraz ENC

opt
(dla filtru CR-RC)
w warunkach optymalnych). Przypomnijmy, e wedug definicji ekwiwalentny
adunek szumw (Equivalent Noise Charge) okrelony jest jako adunek, ktry po-
dany na wejcie ukadu w formie dirakowskiego impulsu prdowego daje na jego
wyjsciu odpowied o wartoci maksymalnej rwnej wartoci rednio-kwadratowej
129
napicia szumw na wyjciu. Dla przypadku ukadu zawierajcego filtr CR-RC
moemy napisa
" " U
2
1
368 . 0
C
ENC
opt
(6.21)
skd

" " U C ENC
opt
355 . 1
(6.22)
W analogiczny sposb wyznaczymy ekwiwalentny adunek szumw dopaso-
wanego filtru optymalnego. Okrela go zwizek
" " U

C ENC (6.23)
Iloraz wyrae (6.23) i (6.22) daje warto liczbow rwn 0.736, co dowodzi
susznoci relacji (6.20).
W oparciu o zaleno (4.33) moemy wreszcie stwierdzi, e rozpatrywany
filtr CR-RC daje idnetyczne rezultaty jak realizowalny filtr dopasowany, jeli
przyj czas pomiaru T
m
= 0.39 T
c
. Relacj t uwidacznia rysunek 6.3.


Wyznaczona z powyszej charakterystyki warto zastpcza czasu pomiaru zwana
jest EFEKTYWNYM CZASEM POMIARU, oznaczanym symbolem T
m
(eff). Jej
stosunek do czasu martewego T
d
, rozumianego jako interwa czasu niezbdny na
to, aby sygna wyjciowy filtru opad do zaoonego umownie poziomu, okrela
tzw. CZASOWY WSKANIK JAKOCI TFM (Time Figure of Merit) [1].

d
m
T
eff T
TFM
) (
U
(6.24)
W pomiarach spektrometrycznych bardzo wysokiej rozdzielczoci energe-
tycznej T
d
przyjmuje si na poziomie 0.1 % amplitudy impulsu, co wyraa si
w konsekwencji wartoci TFM dla filtru CR-RC rwn 0.04.
130
0.0 0.39 0.5 1.0
1.5
1.0
0.736
0.5
0.
0
'
Tm
/
/Tc
Rys. 6.3. Przebieg funkcji '(T
m
/Tc)
W oczywisty sposb rozcigo czasowa odpowiedzi filtru decyduje o ROZ-
DZIELCZOCI CZASOWEJ spektrometru. Innymi sowy, CZAS ROZDZIELCZY
spektrometru pozostaje w cisym zwizku z parametrami czasowymi sygnau
wyjciowego. Bardzo czsto jest on utosamiany z czasem martwym T
d
; w spek-
trometrach gorszej rozdzielczocii energetycznej za poziom odniesienia przyjmuje
si 1 % amplitudy impulsu.
Inny sposb definiowania czasu rozdzielczego T
R
posuguje si METOD
MOMENTW. Metoda ta korzysta z formalizmu matematyki statystycznej, trak-
tujc przebieg sygnau wyjciowego V
o
(t) jako rozkad gstoci prawdopodo-
biestwa zmiennej losowej t . Warto redni t
o
zmiennej t okrela formua

-
-

U
0
0
) (
) (
dt t V
dt t V t
t
o
o
(6.25)
a jej dyspersj

-
-

U
0
0
2
) (
) ( ) (
dt t V
dt t V t t
o
o o
(6.26)
Oznaczajc przez H
k
moment k-tego rzdu funkcji V
o
(t)

-

U
0
) ( dt t V t H
o
k
k
(6.27)
nietrudno sprowadzi wyraenie (6.26) do postaci (6.28) wicej na zasadzie
konwencji dyspersj czasow z czasem rozdzielczym T
R
.

-
-

+
+
R
q
u
u
^

+
+

U U
2
0
1
0
2 2 2
2 2
H
H
H
H
T
def
R
(6.28)
W latach 60-tych ubiegego stulecia du popularno zyskaa definicja czasu
rozdzielczego oparta na koncepcji RWNOWANEGO IMPUILSU PROSTOKT-
NEGO.[2]. Utosamia ona czas rozdzielczy T
R
z szerokoci zastpczego impulsu
prostoktnego o wysokoci rwnej amplitudzie rozpatrywanego impulsu oraz takiej
samej powierzchni zawartej pod obwiedniami tych impulsw. Przyjte umownie
uzalenienia ukazuje wzr
131

-
max
0
) (
V
dt t V
T
R

U
(6.29)
Dla porwnania rozdzielczoci czasowej rnych filtrw uywane jest pojcie
WZGLDNEGO CZASU ROZDZIELCZEGO T
w
okrelanego relacj


opt R
Ri i
w
T
T
T U
(6.30)
gdzie T
Rj
oraz T
r opt
reprezentuj odpowiednio czasy rozdzielcze rozpatrywanego i-
tego filtru oraz referencyjnego, fizycznie realizowalnego filtru optymalnego.
W szczeglnoci dla filtrw dajcych sygna wyjciowy zanikajcy w nieskoczo-
noci, za filtr referencyjny przyjmiemy filtr typu INFINITE WIDTH CUSP [3], kt-
rego odpowied opisuj rownania (4.42) i (4.44) (przy T
m
=T
c
). Dla filtrw o sko-
czonym czasie trwania odpowiedzi filtrem referencyj-nym bdzie natomiast filtr
typu FINITE WIDTH CUSP o czasie trwania odpowiedzi rwnym 2T
m
(przy T
m
T
c
).
Wartoci czasw rozdzielczych obu filtrw referencyjnych wedug definicji
(6.29) wynosz odpowiednio
w pierwszym przypadku

c opt R
T T 463 . 1 U
(6.31)
w przypadku drugim

m opt R
T T 924 . 0 U
(6.32)
W oparciu o powysze konwencje wyznaczymy BEZWZGLDNY i WZGLDNY
CZAS ROZDZIELCZY przeanalizowanego uprzednio filtru CR-RC. Wczeniej
skorygujemy wyjciowe rwnanie (6.3) dla dopenienia warunku optymaliza-
cyjnego (6.15). Przybierze ono teraz form

2
1
1
) (
u
^

^
U
s
s
s F
(6.33)
W konsekwencji odpowied V
o
(t) oraz jej warto maksymalna V
o max
opisane bd
odpowiednio wzorami (6.16) i (6.34)
u
^

^
U
t t
C
Q
t V
i
o
exp ) (
(6.34)
Podstawienie obu powyszych wyrae do formuy definicyjnej (6.29) prowadzi
do wyniku

c
RC CR
R
T T 718 . 2 U

(6.35)
132
W konsekwencji
86 . 1
462 . 1
718 . 2
U U
RC CR
w
T (6.36)
Dodajmy, e wartoci czasu martwego T
d
obliczone wedug kryterium 1% oraz
0.1% residuum sygnau wynosz odpowiednio

c d
T T 63 . 7
% 1
U
(6.37)

c d
T T 23 . 9
% 1 . 0
U
(6.38)
Wzgldny stosunek sygnau do szumu oraz bewzgldny czas rozdzielczy
stanowi podstawowe parametry znamionowe filtrw, decydujce o ich prak-
tycznej przydatnoci w spektrometrycznym systemie pomiarowym. Przydatno
filtrw mona rwnie ocenia na podstawie ksztatu odpowiedzi na wymuszenie
skokowe. Na tej drodze, zakadajc docelowy ksztat odpowiedzi, mona z gry
przewidywa ogln struktur filtru. Oczywicie w miar zaostrzania wymogw
podobiestwa do ksztatu optymalnego (CUSP) wzrasta bdzie zoono filtru
i stopie trudnoci analizy matematycznej. Wedug tak wanie przyjtej syste-
matyki przedyskutujemy kilka wybranych filtrw nierekursywnych, stosowanych
w impulsowych, liniowych wzmacniaczach ksztatujcych.
Zbadajmy teraz przydatno omawianego filtru CR-RC w pomiarach spektro-
metrii czasowej. Jak ju wiemy okrela j wskanik jakoci pomiaru SLNR zdefi-
niowany formuami (1.7) i (4.88), a zwaszcza jego warto wzgldna '*

U '
) (
) (
*
SLNR
SLNR
opt
def
(6.39)
Dla wygody przywoajmy in extenso formu (1.7)

rms sz
T
dt
t dV
V
SLNR
AP
S
) (
U (6.40)
Mianownik powyszej zalenoci opisuj rwnania (6.13) i (6.12) dajc cznie
wyraenie
"" U ^ ^
2
1
2
no rms sz
V V (6.41)
Dla obliczenia licznika skorzystamy z rwnania (6.34) opisujcego odpowied
filtru na wymuszenie skokowe
2)
. Nachylenie tego przebiegu w chwili T
m
wynosi
2)
Zamiast wymuszenia funkcj (1-exp(-t/^))
133

m m
T t
t t
i
T
o
t
C
Q
dt
t dV
U
^

-
-

+
+
R
q
^

^
U exp exp
1 ) (
(6.42)
przy czym T
m
wiemy z przekroczeniem poziomu dyskryminacji przyjtego arbi-
tralnie jako 10% amplitudy impulsu wyjciowego V
o max
.
Wedug (4.16)
C
Q
o
i
V 368 . 0
max
U wobec czego

^ U 0382 , 0
m
T
3)
(6.43)
W konsekwencji

^
U
036 . 0 ) (
C
Q
dt
t dV
i
T
o
m
gdzie
"
"
U ^ (6.44)
Ostatecznie wic otrzymujemy


3
189 . 0
2
1
036 . 0 ) / (
"
"
U
" "
"
"
U
U
C
Q C Q
SLNR
i i
RC CR
(6.45)
a odnoszc t warto do (4.108) uzyskujemy
189 . 0 ) / (
.
*
U U '

SLNR SLNR
RC CR RC CR
(6.46)

6.2. Filtr typu CR-(RC)
2
Filtr tego typu jest drugim w kolejnoci pod wzgldem prostoty ukadowej
filtrem stacjonarnym RC. Przyjty tu sposb notacji oznacza, e filtr jest zoony z
jednego czwrnika rniczkujcego CR oraz dwch czwrnikw cakujcych RC.
Przepustowo operatorowa tego filtru jest opisana rwnaniem

2 2
1 1
1
) (
u
u
^

+
+

u
u
^

+
+

^
U
i d
s s
s
s F
(6.47)
a jego odpowied na wymuszenie skokowe zadane formu (6.2) przyjmuje w do-
menie czasu posta.
3)
Rozw. rwnania: x exp (-x)/ 0.368 0.1 = 0 daje x
1
= 0.0382.. oraz x
2
= 4.889.. gdzie x- t/^.
134

E
-

v
7
-
-

+
+
R
q
^
u
^

u
^

U
^

i i
t
i
t
i
o
e
t
e
C
Q
t V
1
1
1
) (
2
(6.48)
przy czym oznacza tutaj, jak poprzednio, stosunek staych czasowych ^
d
/^
i
.
Warto maksymaln odpowiedzi w funkcji parametrw filtru okrela zaleno

-
-

+
+
R
q

u
^

1 1
2
max
) 1 (
1
x x
i
o
e x e
C
Q
V
(6.49)
przy czym parametr x wyznacza warunek: e
x
= x + 1.
Obliczenia optymalizacyjne filtru, jak to pokazano na przykadzie filtru CR-
RC, przebiegaj dwustopniowo. Pierwsze dziaanie, przy niezdeterminowanej jesz-
cze wartoci parametru , zmierza do ustalenia zwizku jednej ze staych czaso-
wych filtru (np. ^
i
) z parametrami szumowymi szumw wejciowych. W rozwa-
anym przypadku ^ ^
2
No
V opisuje formua

-

+
R
q
^ "
^
"
u
^

U ^ ^
i
i
No
V
2
2
2
2
) 1 2 (
1 8
1
(6.50)
Funkcja powysza wykazuje minimum dla wartoci ^
i opt
rwnej

"
"

U ^
1 2
1
opt i
(6.51)
Odpowiadajca powyszym warunkom redniokwadratowa warto napicia szu-
mw na wyjciu filtru wyniesie wic

4 2
1 2
1 2
1

"" U ^ ^
No
V (6.52)
Iloraz wyrae (6.49) i (6.52) z mocy definicji daje ogln posta zalenoci SNR
od parametru

-
-

+
+
R
q

u
^

""
U

1 1 4
1
) 1 ( ) 1 2 (
1
2
x x
i
e x e
C
Q
SNR
(6.53)
Rwnanie (6.53) stanowi podstaw drugiego etapu analizy optymalizacyjnej.
Celem jego jest po pierwsze zbadanie czy funkcja SNR() posiada maksimum, a
po wtre, obliczenie wartoci parametru =
opt
, dla ktrej to ewentualne
maksimum wystpuje.
135
Udzielenie odpowiedzi na tak sformuowane pytanie jest moliwe na drodze
oblicze numerycznych. Uzyskane w ten sposb rezultaty pokazuj, e istotnie
stosunek sygnau do szumu osiga warto maksymaln dla wartoci parametru

opt
= 1.06, za przebieg badanej funkcji w okolicy maksimum jest relatywnie
paski. Uwzgldniajc zwizek (6.51) moemy w konkluzji zapisa warunki
optymalnego zdymensjonowania filtru CR-(RC)
2

opt
= 1.06
^
i
= 0.57 T
c
(6.54)
^
d
= 0.60 T
c

Majc na uwadze sab zmienno SNR w ssiedztwie maksimum oraz war-
to
opr
bardzo blisk jednoci, mona oczekiwa, e przyjcie identycznych war-
toci ^
i
i ^
d
nie spowoduje zauwaalnej degradacji stosunku sygnau do szumu.
Istotnemu uproszczeniu ulegn natomiast procedury obliczeniowe.
W szczeglnoci rwnanie (6.48) zostanie sprowadzone do postaci

u
^

^
u
^

^
U
t t
C
Q
t V
i
o
exp
2
1
) (
2
(6.55)
a wyraenie (6.49) przyjmie form

u
u
^

+
+

U U
C
Q
C
Q
e
V
i i
o
271 . 0
2
2
max
(6.56)
W miejsce warunku wicego parametry x i moglimy w tym przypadku obli-
czy w atwy sposb warto wsprzdnej czasowej osignicia maksimum t
max
.
t
max
= 2 ^ (6.57)
Wariancja szumw na wyjciu wyrazi si zalenoci

u
u
^

+
+

^ "
^
"
U ^ ^
2
2
2
3
32
1
No
V
(6.58)
za staa czasowa t
opt
warunkujca minimalizacj ^ ^
2
No
V bdzie rwna

c opt
T 58 . 0
3
1
U
"
"
U ^
(6.59)
W wyniku prostych dziaa otrzymujemy ostatecznie dla filtru CR-(RC)
2
136
"" U " " U ^ ^ 108 . 0
16
3
2
No
V

""
U
C
Q
SNR
i
opt
824 . 0


824 . 0 U '
(6.60)

c R
T T 132 . 2 U


46 . 1 U
w
T

c d
T T 66 . 5
% 1
U


c w
T T 48 . 7
% 1 . 0
U

Jak widzimy, filtr w konfiguracji CR-(RC)
2
zapewnia osignicie o 12% wik-
szej wartoci stosunku sygnau do szumu (SNR)
opt
ni filtr CR-RC.
Przeanalizujemy obecnie relacj optymalnych wartoci stosunkw nachylenia
do szumu (SLNR) obu porwnywanych struktur. I tym razem za podstaw analizy
optymalizacyjnej przyjmiemy zaoenia (4.65) i (4.70). Skorzystamy take z
wyprowadzonych wyej formu (6.55) i (6.56).
Pochodna impulsu wyjciowego (6.55) w tym przypadku wynosi

-
-

+
+
R
q
^

^
U
^

t t
i o
e
t
e
t
C
Q
dt
dt
t dV
3
2
2
2
) (
(6.61)
Wyznaczymy jej warto na wsprzdnej T
m
uwarunkowanej odczytem na pozio-
mie dyskryminacji rwnym 10% amplitudy. Warunek ten okrela rwnanie
0 1 . 0
271 . 0
1
2
1
2
U u
^

^
^

m
T
m
e
T
4)
(6.62)
ktrego rozwizaniem jest

^ U 266 . 0
m
T
(6.63)
Z procedury minimalizacji szumu uzyskalimy uprzednio zaleno (6.58) poz-
walajca wyznaczy optymaln warto staej czasowej filtru ^
opt
(6.59), a w dal-
szej konsekwencji, warto zminimalizowanych jego dziaaniem szumw .

"" U ^ ^ 537 . 0
2
no
V (6.64)
Podstawiajc ^= ^
opt
oraz t = T
m
w rwnaniu (6.61) otrzymujemy
4)
Wspczynnik normalizujcy: 0.271 = V
o max
(C/Q
i
)
137

"
"
U
"
"
U
^
U
U
C
Q
C
Q
C
Q
dt
t dV
i
i
opt
i
T t
o
m
306 . 0
58 . 0
1767 . 0 1767 . 0
) (
(6.65)
Kolejne podstawienia uzyskanych wyrae (6.64) i (6.65) do formuy definiu-
jcej SLNR daje ostatecznie

3 /
57 . 0
537 . 0
306 . 0
2
"
"
U
""
"
"
U
C
Q C
Q
SLNR
i
i
RC CR
(6.66)
okrelajc zarazem wzgldny stosunek nachylenia do szumu analizowanego filtru

57 . 0
*
/
2
U '
RC CR


6.3. Filtry R-C wyszych rzdw
Jak wskazuj formuy (6.16) i (6.56) amplitudy odpowiedzi filtrw CR-RC
oraz CR-(RC)
2

s niezalene od wartoci ^. Jest to oglna cecha filtrw typu CR-
(RC)
n
, w ktrych wartoci staych czasowych wszystkich czwrnikw skadowych
s takie same. Ze wzgldu na ksztat odpowiedzi na wymuszenie skokowe filtry
tego rodzaju zwane s FILTRAMI QUASI-GAUSSOWSKIMI. Ich transmitancje
w postaci oglnej podaje wzr

1
1
) (

u
^

^
U
n
n
s
s
s F
(6.67)
Dla sygnau wejciowego oraz towarzyszcych mu szumw okrelonych odpo-
wiednio formuami (6.2) i (6.1) otrzymujemy
u
^

^
u
^

^
u
u
^

+
+

U
t t
n C
Q
t V
n
i
o
exp
!
1
) ( (6.68)

^ U n t
max
(6.69)

n
i
o
e
n
n C
Q
V
u
^

u
u
^

+
+

U
!
1
max
(6.70)
138

2 2
2
2
2
2
) ! ( 2
)! 2 (
4
! )! 1 ( 2
)]! 1 ( 2 [
2
n
n
n n
n
V
n n
No
^ "

^
"
U ^ ^
(6.71)

"
"

U ^
1 2
1
n
opt
(6.72)
W miar zwikszania iloci czwrnikw cakujcych n przebieg odpowiedzi
staje si coraz bardziej symetryczny wzgldem wsprzdnej t
max
. W szczegl-noci
dla bardzo duych wartoci n (tj. dla n 4 ) przebieg sygnau wyjciowego
(6.68) przybiera ksztat krzywej Gaussa.

2
2
2
) (
2
1
) ( lim

^

4

U
t
i
o
n
e
n
C
Q
t V
(6.73)
gdzie ^ U .
Z oczywistych wzgldw technicznych filtr odwzorowujcy wiernie funkcj
Gaussa jest nierealizowalny. Poytecznym wydaje si jednak obliczy, dla celw
porwnawczych. wartoci wzgldnego stosunku sygnau do szumu i czasw roz-
dzielczych (bezwzgldnego oraz wzgldnego) takiego filtru. Tak wic z kombi-
nacji zalenoci (6.70), (6.71) i (6.72) otrzymamy wyraenie na SNR. W opisujcej
go formule posuono si przyblieniem Stirlinga [4].

n
n e
n
n
n

U
u
^

4
2
1
!
1
lim
(6.74)
uzyskujc

2
1
2 2 2
) ! ( )! 1 2 (
)! 2 (
2
1
) ! ( 1 ) 1 (
)]! 1 ( 2 [
1 2
2

E
-

v
7
-

+
R
q

""
U
n n
n
n n
n
n
n
C
Q
SNR
n
i
=

2
1
2 2
) ! ( 1 2
)! 2 (
2

E
-

v
7

""
U
n n
n n
C
Q
n
i
(6.75)
W idealizowanym przypadku granicznym otrzymujemy

""
U
""

U
C
Q
C
Q
SNR
i i
893 . 0
2
4
(6.76)
a w konsekwencji
139
'= 0.89
T
R
= 1.77 T
c
T
w
= 1.21

(6.77)
T
d
4

Wartoci 'i T
w
bardzo bliskie idealnym (6.77) daje w tej klasie filtrw ukad
zawierajcy tylko cztery czwrniki cakujce. Wasnoci takiego filtru tj. CR-
(RC)
4
opisuje zesp wielkoci znamionowych (6.78).

C
Q
V
i
o
195 . 0
max
U

c opt
T 38 . 0 U ^
"" U ^ ^ 227 . 0
2
No
V

""
U
C
Q
SNR
i
858 . 0
(6.78)

858 . 0 U '


c R
T T 925 . 1 U

31 . 1 U
w
T
c d
T T 087 . 5
% 1
U
c d
T T 27 . 6
% 1 . 0
U
Podane wyej dane ukazuj, e filtr pitego rzdu, zawierajcy jedn sekcj
rniczkujc i cztery cakujce R-C, mona uzna za zadowalajcy dla potrzeb
rutynowej spektrometrii promieniowania gamma.
W prostej realizacji technicznej poszczeglne sekcje filtru musz by
rozdzielone stopniami separujcymi, z reguy wtrnikami, zapewniajcymi multy-
plikatywno transmitancji. Ich stosunkowo dua ilo oraz zwizany z nimi
system przeczania staych czasowych jest do kopotliwy w wykonaniu prak-
tycznym. Z tego te powodu takie konfiguracje nie s stosowane w przypadku
filtrw wyszych rzdw ni drugiego. Wspczesne rozwizania liniowych
wzmacniaczy ksztatujcych korzystaj natomiast niemal z reguy z filtrw aktyw-
nych.
Wykazalimy, e optymalne warunki filtracji w spektrometrii amplitudowej
zapewniaj filtry dajce symetryczne przebiegi odpowiedzi na wymuszenie sko-
140
kowe. Byy to: optymalny filtr dopasowany oraz idealny filtr gaussowski. Jak po-
kaemy dalej, porednie miejsce midzy nimi zajmuje filtr o trjktnym ksztacie
odpowiedzi, zwany z tego powodu FILTREM TRJKTNYM.
6.4. Filtry R-C skompensowane indukcyjnoci
Majc na uwadze rozdzielczo czasow filtru, powinien on prcz optymaliza-
cji stosunku sygnau do szumu zapewnia odpowiedni smuko sygnau wyj-
ciowego V
o
(t). W konwencjonalnych filtrach niskiego rzdu efektywne zwiksze-
nie smukoci odpowiedzi daje si uzyska w ukadzie z kompensacj indukcyj-
noci L, wczon w szereg z rezystorem kompensowanej komrki C-R lub R-C
[5]. Rozwamy oddzielnie tego rodzaju struktury, przedstawione schematycznie na
rysunku 6.4.

Pierwsza wie napiciowy sygna wyjciowy V
o
(t) z wymuszeniem napi-
ciowym V
i
(t), podczas gdy druga daje odpowied napiciow na wymuszenie pr-
dowe I
i
(t). O ksztacie odpowiedzi decyduj odpowiednio: transmitancja czwrnika
rniczkujcego F
d
(s) oraz impedancja dwjnika cakujcego Z
i
(s). Wynosz one
odpowiednio:

LC L
R
s s
L
R
s s
sC
sL R
sL R
s F
d
1 1
) (
2

u
^

U (6.79)

sC L
R
s s
L
R
s
C
sL R
sC
s Z
d
1
1
1
1
) (
2

u
^

U (6.80)
Odpowiedzi na wymuszenia skokowe:
napiciowe V
i
(t) = 1H(t) i prdowe I
i
(t) = 1H(t) wynios wiec
dla czwrnika rniczkujcego
141
Rys. 6.4. Przykady kompensowanych ukadw C-R i R-C.
V
o
(t) V
i
(t )
C R
L
V
o
(t )
I
i
(t )
C R
L

) ( ) (
) (
1
) (
2
c s b s
a s
LC L
R
s s
p
L
R
s
s V
d
ok


U

u
^

U

(6.81)

dla czwrnika cakujcego

) ( ) (
) ( 1
1
1
) (
2
c s b s s
a s
C
LC L
R
s s s
L
R
s
C
s V
i
ok


U
-

+
R
q

u
^

U
(6.82)
przy czym w obu przypadkach

L
R
a U
,
Q
L
R
b U 1 1 (
,

Q
L
R
c 4 1 1 ( U
,
C R
L
Q
2
U
.
W warunkach tumienia krytycznego tj. gdy Q = 0.25 (co odpowiada war-
toci L = 0.25 R
2
C) rwnania (4.67) i (4.68) sprowadzaj si do postaci

2
2
) (
u
^

u
^

U
L
R
s
L
R
s
s V
d
ok (6.83)
oraz

2
2
) (
u
^

u
^

U
L
R
s s
L
R
s
s V
i
ok (6.84)
za ich transformaty odwrotne przybieraj form
5)

t
RC
d
ok
e t
RC
t V
2
2
1 ) (

u
^

U (6.85)
5)
Dolne indeksy n i k oznaczaj niekompensowany oraz kompensowany
142

-
-

+
+
R
q
u
^

U
t
RC
i
ok
e
RC
t
C
t V
2
1 1
1
) (
(6.86)
Przypomnijmy dla porwnania ksztaty przebiegw analogicznych odpowiedzi
nieskompensowanych odpowiednikw dyskutowanych czwrnikw ksztatujcych.
Wyraaj je wzory:


RC
t
d
on
e t V

U1 ) (

(6.87)
oraz

u
u
^

+
+

U

RC
t
i
on
e
C
t V 1
1
) (
(6.88)

Na rysunku 6.5 przedstawiono w postaci znormalizowanej wykresy tych
przebiegw zestawionych w pary stosownie do rodzaju operacji, rniczkowania
wzgldnie cakowania, w jakich zostay one uzyskane. Uwidaczniaj one efekt
szybszego dochodzenia do kocowego stanu ustalonego, a w przypadku czwrnika
rniczkujcego dodatkowo poszerzenia grnej czci przebiegu odpowiedzi
Rysunek 6.6 podaje trzy pary przebiegw odpowiedzi na skokowy sygna jed-
nostkowy ukadu filtru zawierajcego w kaskadzie jeden czwrnik rniczkujc,
bez kompensacji i z kompensacj, oraz n niekompensowanych czwrnikw caku-
jcych (dla n = 1,2,3).
143
Rys. 6.5. Odpowiedzi czwrnikw rniczkujcych i cakujcych na wymuszenia sko-
kowe: z kompensacj (linia ciaga) i bez kompensacji (linia przerywana)
0 1.0 2.0 3.0 4.0 5.0
10
0.8
0.6
0.4
0.2
RC
t
CZWRNIKI
CAKUJCE
CZWRNIKI
RONICZKUJCE
V
o,n
Rys. 6.6. Odpowiedzi ukadw na wymuszenie skokowe
0 2.0 4.0 6.0 8.0 10.0
0.1
0.2
0.3
0.4
V
o,n
RC
t
n = 1
n = 2
n = 3
Rwnie w tym przypadku wprowadzono normalizacj skali czasowej wyra-
ajc j w jednostkach wzgldnych (t /RC).
Funkcje s(t) przedstawionych tu przebiegw opisane s zespoem rwna
(6.89) i (6.90):
dla kaskad typu
n
n n
RC CR ) ( ) (

RC
t n
e
RC
t
n
t s

u
^

U
!
1
) ( (6.89)
dla kaskad typu
n
n k
RC CR ) ( ) (

RC
t
RC
t
n
e
RC
t
e t s
2
1
3
2
3 ) (

U
u
^

U

RC
t
RC
t
n RC
t
e
RC
t
t s
2
2
exp 5
2
5
3
) (

U
u
^

u
^

U (6.90)


RC
t
RC
t
n
e
RC
t
e
RC
t
RC
t
t s
2 2
3
7
2
7
5
2
3
) (

U
u
^

-
-

+
+
R
q

u
^

U
Podane zwikszenie smukoci przebiegu odpowiedzi oraz jego symetri
wzgldem szczytu mona uzyska w ukadzie filtru zawierajcym dwie sekcje
rniczkujce oraz n cakujcych.
144
6.5 Filtry typu (CR)
2
(RC)
n
Zamy, e stae czasowe wszystkich sekcji filtru tego typu s identyczne,
rwne ^= RC. Transmitancja caej kaskady wynosi wic

2
1 2
1
) (

u
^

^
U
n
s
s
s F
(6.91)
Daje ona w odpowiedzi na jednostkowy sygna skokowy 1H(t) bipolarny prze-
bieg wyjciowy

^

^
^
U
t
n
n
o
e t
n
t n
t V
1
)! 1 (
) 1 (
) ( (6.92)
osigajcy wartoci ekstremalne odpowiednio dla wsprzdnych czasowych t
max

i t
min
rwnych
w + 1 1
max
^ U n n t (6.93)
oraz
w + 1 1
min
^ U n n t (6.94)
i przecinajcy o czasu w chwili t
0

^ U ) 1 (
0
n t
(6.95)
Podstawienie wyrae (6.93) wzgldnie (6.94) do rwnania (6.92) pozwala
obliczy wartoci amplitud impulsu podstawowego (dodatniego) oraz przerzutu
(ujemnego).

w +
1 1 (
max
1 ) 1 (
)! 1 (
1
) (

U
n n
n
o
e n n
n
n
t V
(6.96)

w +
1 1 (
min
1 ) 1 (
)! 1 (
1
) (

U
n n
n
o
e n n
n
n
t V
(6.97)
Stosunek obu powyszych wielkoci charakteryzuje stopie symetrii przebiegu
bipolarnego. W praktyce przyjto w tym celu relacj V
o
(t
min
) /V
o
(t
max
), okrelajc
w istocie wzgldn warto przerzutu odniesion do amplitudy podstawowej czci
odpowiedzi. Oznaczymy j symbolem WAP (WZGLDNA AMPLITUDA PRZE-
RZUTU) i zapiszmy wedug przyjtej konwencji jako
145

1 2
1 1
1 1

-
-

+
+
R
q


U
n
n
e
n n
n n
WAP (6.98)
W celu ilociowego zobrazowania wpywu iloci sekcji cakujcych na syme-
tryzacj odpowiedzi zestawiono w Tablicy 6.1, wyraone w procentach, wartoci
WAP obliczone dla kilku wartoci n.
Tablica 6.1.
Do zagadnienia symetrii sygnau wzgldem poziomu zerowego wrcimy
pniej, obecnie za poddamy analizie wasnoci filtracyjne kaskady (CR)
2
-(RC)
n
.
Celem jej bdzie, jak poprzednio, optymalizacja stosunku sygnau do szumu,
obarczona a priori ograniczeniem wynikajcym z przyjcia identycznych staych
czasowych wszystkich czwrnikw.
Modu przepustowoci widmowej omawianego filtru wynosi


2
2 2
2 2
1
) (

^
^
U
n
F
(6.99)
Wariancj szumw na wyjciu filtru, obliczon wedug znanych nam ju pro-
cedur i przy takich samych zaoeniach dotyczcych sygnau wejciowego (6.2)
i szumu (6.1), opisuje formua

)! 1 ( ! 2
)! 2 (
4
)! 1 ( )! 1 ( 2
)! 1 ( 2
4
3
2
2
2
2
2

^ "

^
"
U ^ ^
n n
n
n n
n
V
n n
No
(6.100)
Osiga ona warto minimaln dla ^= ^
opt

1 2
3
"
"
U ^
n
opt
(6.101)
rwn

)! 1 ( ! 2 ) 1 2 (
)! 2 (
2
3
1 2
2

"" U ^ ^

n n n
n
V
n
No
(6.102)
Warto maksymalna odpowiedzi V
o max
wynosi

u
u
^

+
+

U
C
Q
t s V
i
o
) (
max max
(6.103)
146
n 1 2 5 10 15 20 50

WAP [%] 34.5 43.6 56.9 66.4 70.3 74.5 83.0 100
gdzie s (t
max
) jest okrelone formu (6.96)
Wyraenia (6.103) i (6.102) determinuj jednoznacznie warto stosunku
sygnau do szumu SNR, ze wzgldu jednak na zoono oglnej formuy
opisujcej SNR poniechamy jej rozpisywania, ograniczajc si tylko do podania
wartoci WZGLDNYCH STOSUNKW SYGNAU DO SZUMU filtrw tego typu
dla n = 1, 2, 3 i 4.
Zestawiono je w Tablicy 6.2 wsplnie z analogicznymi wartociami filtru typu
CR-(RC)
n
.
Tablica 6.2.
Zamieszczone w Tablicy 6.2 dane liczbowe wskazuj, e filtry z pojedynczym
rniczkowaniem zapewniaj osignicie lepszego stosunku sygnau do szumu ni
ich odpowiedniki z podwjnym rniczkowaniem. Z tego punktu widzenia wpro-
wadzenie drugiego rniczkowania okazuje si niekorzystne.
Celowo, czy wrcz nieodzowno zastosowania dwch sekcji rniczku-
jcych CR wynika z uwarunkowa innego rodzaju jak np. nieprzecialno ampli-
tudowa, efekt kumulacji adunku czy te odbir informacji czasowej.
Nie wchodzc w szczegy powimy tym zagadnieniom kilka zda komen-
tarza. Tak wic, przypomnijmy e gbokie przesterowanie wzmacniacza mani-
festuje si czasow utrat zdolnoci jego pracy, przy czym za miar odpornoci na
przecienie przyjmuje si interwa czasu, w cigu ktrego po zaistnieniu prze-
sterowania okrelonej krotnoci ukad powraca do stanu normalnego. Czas ten
zwany jest CZASEM POWROTU (Recovery Time). Proces powrotu daje si znacz-
nie przyspieszy dziaaniem impulsu wymuszajcego odwrotnej polarnoci ni
impuls przeciajcy. Najprostszym sposobem minimalizacji skutkw przecienia
amplitudowego jest celowe przeksztacenie mierzonego impulsu monopolarnego
na w peni symetryczny sygna bipolarny.
Taki przebieg sygnau zabezpiecza skutecznie przed przesuwaniem poziomu
zerowego (linii zerowej Base Line) powodowanym KUMULACJ ADUNKW
w rezultacie nakadania si kolejnych monopolarnych impulsw na opadajce
fragmenty ich poprzednikw.
Sygna bipolarny, uformowany w procesie dwukrotnego rniczkowania
charakteryzuje si wan z punktu widzenia ODBIORU INFORMACJI CZASOWEJ
147
n 1 2 3 4
0.701 0.739 0.734 0.725
0.736 0.824 0.844 0.858
(Time Pick-Off) [6] cech, a mianowicie niezalenoci pooenia punktu prze-
cicia linii zerowej (PRZEJCIA PRZEZ ZERO) od amplitudy sygnau. Nadto, dua
stromo przebiegu w otoczeniu tego punktu minimalizuje wpyw efektw
fluktuacyjnych (szumw) na dokadno oznaczenia (pomiaru) tej wsprzdnej
czasowej.
Dla ilustracji przeprowadzonej dyskusji wasnoci omawianych filtrw, na
rysunku 6.7 przedstawiono w znormalizowanej wzgldem RC skali czasowej,
przebiegi funkcji odpowiedzi s(t) tych filtrw dla wartoci n rwnych odpo-
wiednio 1,2,3 i 4.
Naley pamita, e kady z przebiegw odpowiada OPTYMALNYM WARUN-
KOM FILTRACJI, co wyraa si inn optymaln wartoci staej czasowej filtru,
okrelon odpowiednio formu (6.71) wzgldnie (6.101)
148
Rys. 6.7. Znormalizowane przebiegi funkcji odpowiedzi filtrw (CR) - (RC)
n

oraz (CR)
2
- (RC)
n
na jednostkowe wymuszenie skokowe
0 2 4 6 8 10 12 14 16
0.4
0.3
0.2
0.1
0
-0.1
s
RC
t
n=1
n=2
n=3
n=4
1
2
3
4
(CR) (RC)
n
(CR)
2
(RC)
n
6.6. Filtr typu DL - RC
Zastpienie w ukadzie sekcji rniczkujcej typu CR lini opniajc
zwart, daje w efekcie now klas filtrw o szczeglnie korzystnych parametrach
czasowych. S one oznaczane umownie symbolem DL-RC. Ewentualne grne
wskaniki, podobnie jak to miao miejsce w przypadku filtrw CR-RC, okrelaj
ilo sekcji danego rodzaju, np. (DL)
2
-(RC)
3
.
Podstawow struktur filtru DLRC przedstawia rysunek 6.8. Zawiera ona
obwd rniczkujcy wykonany na linii opniajcej DL o czasie opnienia T
D
oraz konwencjonalny stopie cakujcy RC o staej czasowej ^
i
= RC.

Rezystancja szeregowa R
d
obwodu rniczkujcego reprezentuje sumaryczn
rezystancj napiciowego rda sygnau oraz dodatkowego rezystora dobieranego
z warunku dopasowania impedancji sieci zewntrznej i linii opniajcej, daj-
cego aby R
d
= Z
0
. W takim przypadku transmitancja stopnia rniczkujcego
przyjmuje posta:

D
T s d
e s F
2
1
2
1
) (

U (6.104)
a przepustowo widmowa odpowiednio

D
d
T F U sin ) ( (6.105)
Uwzgldniajc analogiczne wyraenia opisujce transmitancj obwodu caku-
jcego i jego przepustowo widmow atwo uzyska formuy okrelajce globaln
transmitancj F(s) oraz przepustowo widmow F() caoci filtru DL-RC).
Wyraaj je odpowiednio rwnania

) 1 (
1
2
1
) (
2
i
sT
s
e
s F
D
^

U

(6.106)
oraz
149
V
o
(t)
Rys. 6.8. Schemat ukadu filtru typu DL RC
V
i
(t)
R R
d
Z
0
1
T
d
DL
C

2
1
2 2
2
1
sin
) (
-
-

+
+
R
q
^

U
i
D
T
F
(6.107)
T drug funkcj przestawiono graficznie no na rysunku 6.9.

Przebieg odpowiedzi na sygna wymuszajcy (6.2) opisuj rwnania
w przedziale 0 < t < 2T
D

u
u
^

+
+

U
^

i
t
i
O
e
C
Q
t V 1
2
) (
(6.108)
w przedziale 2T
D
< t <


i
t
i
o
e e
C
Q
t V
^

U 1
2
) (
(6.109)
gdzie
i
D
T
^
U
2
Przebieg ten przedstawia rysunek 6.10. Ze wzgldu na jego charakterystyczny
ksztat piozbkowy zbliony do trjkta omawiany filtr DL-RC zaliczany jest
do kategorii tzw. FILTRW TRJKTNYCH.
Sygna wyjciowy osiga warto maksymaln V
o maz

dla t = 2T
D
. Wynosi ona



U e
C
Q
V
i
o
1
2
max
(6.110)
150
Rys. 6.10. Przebieg odpowiedzi filtru DL-RC na sygna skokowy
1H(t)
0.8
0.6
0.4
0.2
0
0 2T
D
2 4 6 [s]

^
i
= 1.1 s
T
D
=0.75 s
V
0
t
Rys. 6.9. Przebieg charakterystyki amplitudowej filtru DL - RC
-RC
10
-4
10
-3
10
-2
10
-1
1 10 T
0
-20
-40
-60
-80
dB

Jeli przyj nadal widmo szumw wejciowych wedug formuy (6.1) wariancja
szumw na wyjciu bdzie rwna

-

+
R
q
^ "
^
"
U ^ ^

i
i
No
e e V
2
2
2
1 1
8
1
(6.111)
Warunek minimalizacji szumw wyjciowych sprowadza si do dania, aby

"
"

U ^


1
1
e
e
i
(6.112)
Jego dopenienie redukuje formu (6.111) do postaci
1 1
4
1
2
"" U ^ ^

e e V
mim
No
(6.113)
Daje ona z kolei wesp z wyraeniem (6.110) podstaw do wyznaczenie
zalenoci opisujcej stosunek sygnau do szumu, oraz obliczenia wartoci
parametru , gdy SNR osiga maksimum. Stosunkowo proste procedury
obliczeniowe prowadz do wyniku


036 . 1 U
opt
(6.114)

W warunkach optymalnej filtracji obowizuj wic w rozwaanym przypadku
nastpujce zwizki

C
Q
V
i
o
323 . 0
max
U

c opt i
T 285 . 1 U ^

"" U ^ ^ 125 . 0
2
No
V (6.115)
151

""
U
C
Q
SNR
i
opt
909 . 0


c D
T T 666 . 0 U

Czas rozdzielczy wedug definicji (6.39) przyjmuje natomiast warto

c i D R
T T T 063 . 2 61 . 1 23 . 3 U ^ U U
(6.116)
a wzgldny czas rozdzielczy

41 . 1
462 . 1
063 . 2
U U
c
c
w
T
T
T
(6.117)
Przytoczmy jeszcze wartoci czasu martwego liczone wedug konwencji spadku
impulsu do poziomu 1% i 0.1% jego amplitudy


c d
T T 24 . 7
% 1
U

c d
T T 20 . 10
% 1 . 0
U
(6.118)
Sygna wyjciowy V
o
(t) uzyskany w odpowiedzi na wymuszenie skokowe
umoliwia ekstrakcj informacji o czasie zdarzenia t
zd
metod dyskryminacji na
czole (LED) Przypomnijmy, e dokadno pomiaru t
zd
t metod jest silnie
degradowana efektami uzalenienia wielkoci mierzonej od amplitudy i czasu
narastania impulsu tzw. EFEKT WDROWANIA (Walk Effect)
O wiele korzystniejszym w tym wzgldzie jest ukad filtru zoonego z kas-
kady dwch, wykonanych na liniach opniajcych, stopni rniczkujcych oraz
jednego obwodu cakujcego RC. Konfiguracj t oznaczan skrtowo akroni-
mem (DL)
2
-(RC) ukazano schematycznie na rysunku 6.11.
152
Rys. 6.11. Schemat filtru pasmowego typu (DL)
2
-(RC)
V
i
(t)
R R
d
Z
0
1
T
d
DL
C
R
d
Z
0
1
T
d
DL
V
o
(t)
Jego globaln transmitancj opisuje rwnanie operatorowe


) 1 (
1
4
1
) (
2
2
i
sT
s
e
s F
D
^

U

(6.119)
za jego odpowied na sygna (6.2) przyjmuje form ukazana na rysunku 6.12.
opisan zespoem zalenoci
w przedziale 0 < t <2T
D

u
u
^

+
+

U
^

i
t
i
o
e
C
Q
t V 1
4
) (
(6.120)
w przedziale 2T
D
< t < 4T
D


-
-

+
+
R
q
U
^

1 1 1
4
) ( e e
C
Q
t V
i
t
i
o
(6.121)
w przedziale 4T
D
, t <


2
1
4
) ( U
^

e e
C
Q
t V
i
t
i
o
(6.122)
Jest to wic sygna bipolarny z punktami niecigoci w t = 2 T
D
oraz t = 4 T
D
,
determinujcymi odpowiednio pooenie maksimum i minimum sygnau.
Warto szczytowa podstawowej (dodatniej) czci sygnau wyjciowego
w funkcji parametru wynosi
153
Rys. 6.12. Przebieg odpowiedzi filtru (DL)
2
-(RC) na sygna skokowy 1H(t)
0.8
0.4
0
-0.4
-0.8
0 2T
D
2 4T
D
4 6 [s]

^
i
= 1.1 s
T
D
=0.75 s
V
o
t


U e
C
Q
V
i
o
1
4
max
(6.123)

Zauwamy, e dla osignicia moliwie duej wartoci

max o
V
podane jest
dopenienie warunku pomijalnoci skadnika wykadniczego w rwnaniu (6.123).
Jak si przekonamy w toku dalszej analizy optymalizacyjnej, wymaganie tego
rodzaju jest skrajnie przeciwstawne w stosunku do wymagania wynikajcego z wa-
runkw minimalizacji szumw.
W przedziale <2T
D
, 4T
D
> przebieg sygnau wyjciowego przecina lini zerow,
przy czym wsprzdna przejcia przez zero (Zero Crossing Point} jest
niezmiennicz wzgldem amplitudy sygnau zgodnie z relacj

1 2 ln ^ U

e t
i z
(6.124)
Moment przejcia przez zero determinuje wic jednoznacznie wsprzdn cza-
sow pocztku sygnau, ktr mona utosamia z CZASEM ZDARZENIA (Event
Time) pocztkujcego generacj sygnau dyskryminatora.
Towarzyszce sygnaowi szumy i inne zakcenia fluktuacyjne wprowadzaj
pewn nieokrelono estymacji czasu t
z
. Wyraa j zaleno

z
t
dt
dV
o
V
T

U
(6.125)
w ktrej:

T
oznacza rednie odchylenie standardowe wartoci estymowanej t
z
,

V
- rednie odchylenie standardowe napicia szumw na wyjciu filtru,
za
z
t
dt
dV
o
- szybko przejcia przez lini zerow.
W rozwaanym przypadku warto pochodnej funkcji (6.121) dla t
z
okre-
lonego zwizkiem (6.124) wynosi

C
i
i
Q
z
t
dt
dV
o
^
U
4
(6.126)
wobec czego dla zminimalizowania
T
przy narzuconych wartociach
V
, Q
i
oraz
C naley stosowa odpowiednio mae wartoci ^
i
. Wrcz przeciwstawne zalecenia
wypywaj z warunku minimalizacji szumw.
154
Przyjmujc nadal widmo szumw wedug formuy (6.1) wariancja szumw na
wyjciu filtru przybierze obecnie posta

;
'

U
^

u
u
^

+
+

"

U ^ ^ d
T
V
i
D
No
2 2
4 2
2 2
1 (
sin
2 2
1


w +
E
E
-
N
v
7
^ "
^
"
U
U
e e e e
i
i
1 3 2 1 3
32
1
2
2
(6.127)
Funkcja ta osiga minimum dla wartoci ^
i
rwnej




U


"
"
U ^
e e
e e
opt i
1 3 2
1 3
(6.128)
Kojarzc zesp rwna (6.123), (6.127) i (6.128) otrzymujemy wyraenie na
SNR w funkcji parametru


w +
U
U


""
U
e e e e
e
C
Q
SNR
i
1 3 1 3 2
1
(6.129)
by nastpnie wyznaczy warto
opt
zapewniajc osignicie maksymalnej
(optymalnej) wartoci SNR = SNR
opt
. Uzyskane na drodze procedury obliczenio-
wej rezultaty zestawiono poniej

0 4
opt

0 4 ^
i

""
U
C
Q
SNR
i
opt
930 . 0
(6.130)

c D
T T 414 . 1 2 U


0
max 0
4 V
Z oczywistych wzgldw realizacja filtru o powyszych wasnociach nie ma
sensu! Krytycznymi parametrami okazuj si: staa czasowa integratora oraz
napicie szczytowe impulsu wyjciowego. W praktyce projektowania filtru w roz-
waanej konfiguracji zakada si wic apriori skoczon, moliwie du warto
^
i
, dbajc zarazem o to, by V
o max
byo dostatecznie due w stosunku do poziomu
szumw wasnych kolejnego stopnia toru spektrometrycznego.
155
Dla porwnania skutkw odstpstwa od warunkw optymalnych (6.130)
przytoczymy analogiczny zesp danych odpowiadajcych wartoci = 1.
Tak wic dla
1
zal
U
otrzymujemy

C
Q
V
i
maks o
166 . 0 U

c i
T 225 . 2 U ^


""
U
C
Q
SNR
i
731 . 0
(6.131)

c D
T T 112 . 1 U

Zesp wyprowadzonych wyej zalenoci (6.126) (6.131) pozwala atwo
wyznaczy warto stosunku nachylenia do szumu (SLNR).Wystarczy bowiem do
formuy definicyjnej, ktr przywoujemy w postaci (6.132)

^ ^
U
2
no
t
o
V
dt
dV
SLNR
Z
(6.132)
podstawi wprost wyprowadzon wyej zaleno (6.126) oraz dyspersj szumw
wyjciowych, wyraon stosunkiem amplitudy impulsu V
o max
do jego SNR

SNR
V
V
o
no
max
2
U ^ ^ (6.133)
W rezultacie otrzymujemy

3 ) (
708 . 0
2
"
"
U

C
Q
SLNR
i
RC DL
(6.134)
oraz

708 . 0
*
) (
2
U '
RC DL
(6.135)
6.7. Skutki odstpstw od zaoe idealizujcych
U podstaw wszystkich dotychczasowych analiz teoretycznych kadlimy
zaoenia upraszczajce. W sposb jawny byy one sformuowane w odniesieniu do
formy sygnau wejciowego oraz widma towarzyszcych szumw, a take cha-
156
rakteru impedancji wejciowej ukadu. Uzupeniao je ciche zaoenie dotyczce
poziomu sygnau wejciowego, wykluczajce przesterowanie wzmacniacza. Dodaj-
my jeszcze, e wiadomie zaniedbalimy efekt spitrzania impulsw, dokonujc
oblicze w przyblieniu pojedynczego (samotnego) impulsu sygnaowego.
W rzeczywistoci widmo szumw odbiega znacznie od zaoonego (6.1)
i w przypadku przesunicia okna czstotliwociowego filtru w stron niszych
czstotliwoci konieczne jest uwzgldnienie szumu nadmiarowego (typu 1/f).
Wnosi on do wariancji szumw wejciowych wkad niezaleny od wartoci staej
czasowej filtru. Wykaemy to na najprostszym przykadzie filtru CR-RC o prze-
pustowoci widmowej danej formu (6.9).
Rozkad widmowy szumw wejciowych zapiszemy obecnie w formie


2
2
2
2
2 2
F Ni
A
f
df
dV
U
^ ^
"

"
(6.136)
gdzie A
F
jest wspczynnikiem szumw nadmiarowych.
Scakowanie iloczynu (6.136) i (6.9) w granicach od 0 do daje w wyniku
szukan wariancj szumw wyjciowych. Opisuje j wyraenie

f
A
V
F
No

^
"

^ "
U ^ ^
8 8
2 2
2
(6.137)
ukazujce jasno niewraliwo szumu nadmiarowego na warto staej czasowej
filtru.

Wkad szumu 1/f do wariancji szumw wyjciowych okrela parametr A
F
oraz wspczynnik wagi (w zalenoci (6.136) rwny 0.5) zaleny od rodzaju fil-
tru

[7].
Z drugiej strony sygna wejciowy V
i
(t) nie jest impulsem heavisideowskim.
Wykazuje on skoczony czas narastania t
n
uwarunkowany dugotrwaoci
procesu zbierania adunku w detektorze, oraz eksponencjalny zanik ze sta cza-
sow ^
s
.
Skoczony czas narastania sygnau (tj. t
n
>0) jest powodem degradacji war-
toci maksymalnej odpowiedzi (tj. V
o max
) w stopniu zalenym od rodzaju filtru.
W prostym zwizku ulega zatem redukcji warto stosunku sygnau do szumu
SNR
opt
. Ustalenie ilociowych zalenoci wymaga skonkretyzowania analitycznego
opisu sygnau wejciowego i wie si w konsekwencji z pewnymi trudnociami
natury formalnej.
157
Dla ich zagodzenia czsto stosowana jest aproksymacja czoa impulsu prze-
biegiem liniowym. Dopuszczajc wspomniany wyej zanik impulsu ze sta cza-
sow ^
s
otrzymamy w tym przypadku wyraenie na V
i
(t) w postaci

E
-

v
7

-
-

+
+
R
q

U
^

n
n
n
t t
n
i
i
t t H
t
t t
e t H
t
t
C
Q
t V
s
n
( 1 ) ( ) (
(6.138)
Odpowied najprostszej nawet konfiguracji filtru pasywnego CR-RC na tego
rodzaju wymuszenie przyjmuje ju bardziej zoon form.

v
7

+
R
q

U

) (
) (
1 ) ( t H
a b
e a e b
a
d
t V
bt at
o

+
+
R
q

) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) (
) (
) ( ) ( (
a c c b b a
e b a c e a c b e a b a
t t H
n n n
t t c t t b t t a
n
(6.139)

E
-
-
-

u
u
^

+
+

) (
1
) (
) ( ) ( ) ( ) (
a b
e a e b
a
d
a b
e e
n n n n
t t b t t a t t b t t a
gdzie dla wygody przyjto nastpujce oznaczenia

d
a
^
U
1
;
i
b
^
U
1
;
s
c
^
U
1
;
n
t
d
1
U
(6.140)

Nietrudno si przekona i na drodze czysto analitycznej nie mona
wyznaczy oglnej formuy opisujcej V
o max
. Wzgldnie atwo daje si to osign
rezygnujc z uwzgldnienia eksponencjalnego zaniku impulsu, co jest rwno-
znaczne z zadaniem zerowej wartoci parametru c (c = 0). W tak zmodyfikowanej
sytuacji amplitud odpowiedzi okrela zaleno


C
Q
e
e
V
i
o
1
1
1
*
max
1
1

u
u
^

+
+

U
(6.141)
gdzie
i
n
t
^
U
oraz (jak poprzednio)
i
d
^
^
U
.
158
Dla dowolnej, niezerowej wartoci parametru amplituda impulsu wyj-
ciowego
*
max o
V
wedug formuy (6.141) jest mniejsza od amplitudy V
o max
okrelonej
wzorem (6.8), waciwym dla wymuszenia skokowego (tj. przy t
n
= 0). Oznacza
to, e skoczony czas narastania sygnau wejciowego jest przyczyn degradacji
wartoci maksymalnej odpowiedzi.
Za miar tej degradacji przyjto wzgldn rnic amplitud okrelan mianem
WZGLDNY DEFICYT BALISTYCZNY () [8]


max
max max
o
o o
def
V
V V

U (6.142)
Podstawienie do powyszej zalenoci definicyjnej wyrae (6.8) i (6.141) prowa-
dzi do zalenoci


1
1
1
1
1
1
1
1

u
u
^

+
+

U
e
e
(6.143)
W przypadku gdy = 1 formua powysza sprowadza si do wrcz trywialnie
prostej, cho obarczonej pewnym bdem aproksymacji, postaci [8]

24
2

U (6.144)
Graficzne odwzorowanie zalenoci (6.143), w tym rwnie (6.144) podaje
rysunek 6.13.
W przypadku bardziej zoonych struktur komplikuj si oczywicie rwnie
procedury obliczeniowe, wymagajc na og korzystania z metod numerycznych.
Rysunek 6.14 ilustruje rezultaty takich oblicze przeprowadzonych przy zaoeniu
=1. Do problemu skoczonego czasu narastania impulsu wejciowego nawiemy
jeszcze pniej w rozdziale traktujcym o filtrach niestacjonarnych.
W analizie zmierzajcej do wyznaczenia DEFICYTU BALISTYCZNEGO
przeprowadzonej na przykadzie filtrw CR-RC pominlimy ze wzgldw for-
malnych eksponencjalny zanik impulsu wejciowego. Przy dostatecznie duych
wartociach jego staej czasowej ^
s
popeniany wskutek tego bd pomiaru mona
byo uzna za mao znaczcy.
159
Rys. 6.13. Rodzina charakterystyk = f() filtru CR-RC dla rnych wartoci
parametru
0.1 1.0 10

16
12
8
4
0
[%]
4 3 2 1 5
1 - = 0.5
2 - = 0.7
3 - = 1.0
4 - = 1.5
5 - = 2.0


Nie mona jednak zaniedba wpywu takiego przebiegu krawdzi opadajcej
impulsu wejciowego na CZAS POWROTU przy duym przecieniu ampli-
tudowym. Dla skrtowego nawietlenia tego problemu zamy, e sygna wej-
ciowy zadany formu
s
t
m
e A t V
^

U ) (
(6.145)
jest przyoony na wejcie filtru rniczkujcego CR o staej czasowej ^
d
= RC
pomijalnie maej wzgldem ^
s
.
160
Rys. 6.14. Przebiegi zalenoci = f() rnych konfiguracji biernych filtrw
stacjonarnych przy = 1.
1 - (CR) - (RC)
2 - (CR) - (RC)
2

3 - (CR)
2
- (RC)
4 - (DL) - (RC)
2
5 - (DL)
2
- (RC)
0.1 1.0 10

[ ]
0
2
4
6
8
10
12
5
1 2 3
6
4
Na wyjciu powyszego filtru otrzymujemy w odpowiedzi sygna opisany
rwnaniem

-
-

+
+
R
q
^

^
^
U
^

s
t
e
RC
RC
e
RC
A t V
s
RC
t
s
s
m
d
o
) (
(6.146)
ktre przy uwzgldnieniu postawionego zaoenia, e RC << ^
s
sprowadza si do
uproszczonej postaci przyblionej

-
-

+
+
R
q
^
U
^

s
t
s
RC
t
m
d
o
e
RC
e A t V 1 ) (
(6.147)
Wyraenie w nawiasie mona traktowa, na miar zaoenia o maoci staej
czasowej RC, jako oddzielne przebiegi sygnau podstawowego o amplitudzie A
m
oraz przerzutu o amplitudzie (RC/^
s
) razy mniejszej. W typowych, rzeczywistych
warunkach pomiaru spektrometrycznego, gdy rdem sygnau dla wzmacniacza
ksztatujcego (gwnego) jest przedwzmacniacz adunkowy, staa czasowa ^
s
przybiera wartoci w przedziale od 50 s do 100 s, za optymalna warto staej
czasowej filtru mieci si w zakresie od 1 s do 2 s. Amplituda przerzutu
ksztatuje si wwczas na poziomie okoo 2 % amplitudy sygnau podstawowego,
o ile oczywicie zachowane s warunki liniowej pracy wzmacniacza. Skrajnym
wyrazem naruszenia wymogu liniowoci wzmacniacza jest wprowadzenie do-
wolnej jego sekcji w stan nasycenia. Przy wzgldnie niewielkich przesterowaniach
osignicie takiego stanu zachodzi wycznie w obrbie podstawowej czci
impulsu, natomiast przy duych przecieniach amplitudowych manifestuje si
rwnie w obszarze przerzutu.
Zgodnie z brzmieniem formuy (6.147) szybko powrotu do stanu spo-
czynkowego zaley od wartoci staych czasowych ^
s
i ^
d
. Wedug tego samego
prawa zachodzi restytucja stanu aktywnego dalszych stopni, ktre w przypadku
gbokiego przecienia amplitudowego zostay dziaaniem sygnau wejciowego
wprowadzone w nasycenie. Szczeglnie dotkliwe okazuj si skutki przekroczenia
poziomu nasycenia przez przerzut ze wzgldu na jego dugi czas zaniku. Sytuacj
tego rodzaju ilustruje rysunek 6.15.
Skutecznym rodkiem zaradczym, redukujcym rozcigo czasow za-
istniaego przerzutu do wartoci rwnej czasowi trwania poprzedzajcej go czci
podstawowej sygnau wyjciowego filtru jest dodanie drugiego, identycznego
stopnia rniczkujcego. Pojawia si wprawdzie wtedy po radykalnie skrconym
przerzucie ujemnym przerzut dodatni zanikajcy ze sta czasow ^
s
, jednak jego
amplituda osiga warto znikomo ma. Jeli zaoy, e stopie separujcy
obydwa czwrniki rniczkujce nie wzmacnia przenoszonego sygnau, wwczas
161
warto szczytowa

overshootu (przerzutu dodatniego) wyniesie w przyblieniu
2
) (
s
RC
m
A
^
.

Dla przyjtych uprzednio typowych wartoci staych czasowych stanowi to
okoo 0.04% amplitudy impulsu wejciowego A
m
, co oznacza 200-krotne zwi-
kszenie odpornoci ukadu na przecienie w porwnaniu z ukadem zawierajcym
jeden tylko czwrnik rniczkujcy.
Rozwiniciem powyszej techniki, zapewniajcej wzrost odpornoci na prze-
cienie amplitudowe o jeden do dwch rzdw wielkoci, jest zaproponowany
przez Fairsteina

[9] ukad filtru z trzykrotnym rniczkowaniem. Zawiera on trzy
identyczne sekcje rniczkujce CR oraz alternatywnie: dolnoprzepustowy filtr
aktywny w wersji wzmacniacza operacyjnego z ptl typu T- zmostkowane
w gazi sprzenia zwrotnego, wzgldnie prosty czwrnik cakujcy RC.
Filtr taki w odpowiedzi na sygna wejciowy o zaniku eksponencjalnym (Long
Tail Pulse) daje sygna wyjciowy majcy po swej podstawowej czci (Primary
Pulse) trzy kolejne przerzuty pierwszy przerzut ujemny (Primary Undershoot},
przerzut dodatni (Overshoot) i drugi przerzut ujemny (Secondary Undershoot).
Przy testowaniu ukadu sygnaem skokowym zanika drugi przerzut ujemny.
Przypadek taki, w wersji ukadowej (CR)
3
-(RC) ilustruje rysunek 6.16. Jeli
speniony jest warunek RC << ^
s
wwczas amplituda drugiego przerzutu
ujemnego staje si pomijalnie maa. Dla przyjtych przykadowo wartoci RC i ^
s
wynosi ona w przyblieniu
m
RC
m
A A
s
% 0008 . 0 ) (
3

^
. Uwypuklona zostaje natomiast
amplituda pierwszego przerzutu ujemnego do poziomu przewyszajcego o okoo
20 % amplitud podstawowej czci odpowiedzi. Zauwamy, e w sytuacji gdy
PRIMARY PULSE ze wzgldu na obecno silnego przerzutu dodatniego nie
moe by przedmiotem analizy amplitudowej, analizie takiej poddaje si pierwszy
162
Rys. 6.15. Ilustracja skutkw przecienia amplitudowego w ukadzie
filtr CR - wzmacniacz liniowy
s
t
e
^

V
i
t
s
t
e
^

nasycenie
V
o
t
C
R
WE WY
^
s
>> RC
przerzut ujemny, praktycznie nie obciony efektem nieoznaczonoci pomiaru.
Dziki temu uzyskuje si nadto znaczne poszerzenie moliwoci organizacji
systemu pomiarowego. Wynika ono z faktu istnienia dwch punktw przejcia
przez zero obu krawdzi, wiodcej i opadajcej, pierwszego przerzutu ujemnego.

Nietrudno wykaza, e interway czasowe dzielce te punkty od fizycznego
pocztku sygnau s niezalene od amplitudy sygnau wejciowego. Std wic
momenty przejcia przez zero determinuj jednoznacznie wsprzdn czasow
pocztku analizowanego sygnau. Dodajmy, e daj si one wzgldnie atwo wy-
krywa instrumentalnie, przy czym w rezultacie tego rodzaju dziaa pomiarowych
uzyskuje si par impulsw standardowych o krawdziach czoowych przywi-
zanych do przynalenych im punktw przecicia linii zerowej. Wygenerowane
w ten sposb impulsy umoliwiaj wzgldnie uatwiaj realizacje zoonych
systemw pomiarw koincydencyjnych oraz analizy amplitudowej i czasowej
impulsw.
Powrmy jeszcze do oglnej koncepcji omwionych skrtowo sposobw
zwikszania odpornoci na przecienie amplitudowe. Ot polega ona na
przenoszeniu staej czasowej opadania sygnau wejciowego na ostatni, n-ty
przerzut odpowiedzi, ktrego amplituda wzgldna jest redukowana z krotnoci
n
S
RC ) / ( ^ . Sprowadzenie amplitudy ostatniego przerzutu do poziomu zaniedby-
walnego wymaga zastosowania odpowiednio duej liczby sekcji rniczkujcych.
Techniki powysze mona zatem nazywa TECHNIKAMI WYTUMIANIA
wolnogasncej skadowej sygnau wyjciowego. Wielce konkurencyjn alterna-
tyw jest dla nich technika pozwalajca cakowicie wyeliminowa skadow o du-
gim czasie zaniku, zwana technik WYMIANY BIEGUNW lub technik
163
Rys. 6.16. Odpowied filtru (CR)
3
-(RC) na wymuszenie skokowe
0.2
0.1
0.0
- 0.1
0.0 2.0 4.0 6.0 8.0 10 12 14

RC
t
V
o
KOMPENSACJI BIEGUN-ZERO (Pole Zero Cancellation), oznaczan skrtowo
akronimami PZC lub PZ [10].
6.8. Ukad wymiany biegunw
Zamy, e dany jest sygna wejciowy o zaniku eksponencjalnym ze sta
czasow ^
s
. Przyjmijmy te dla wygody i jego amplituda A
m
= 1. W reprezentacji
operatorowej opisuje go funkcja

a s
s V
i

U
1
) ( (6.148)
posiadajca jeden biegun ujemny, rwny s = - a, przy czym
s
a ^ U / 1
.
Stawiamy z kolei zadanie wyznaczenia transmitancji oraz struktury czwrnika
ksztatujcego RC, ktre umoliwiyby przeksztacenie sygnau wejciowego V
i
(t)
w przebieg podobny (tzn. rwnie o zaniku wykadniczym) lecz o zredukowanej
staej czasowej ^
o
< ^
s
. Oznacza to, e damy aby funkcja operatorowa sygnau
wyjciowego miaa posta

b s
s V
o

U
1
) (
(6.149)
przy czym
o
b ^ U / 1
.
Zadaniem czwrnika ksztatujcego jest wic wymiana bieguna s
i
= - a na
biegun s
o
= - b. Wyraenia (6.148) i (6.149) definiuj transmitancj podanego
czwrnika ksztatujcego

b s
a s
s V
s V
s F
i
o
def

U U
) (
) (
) (
(6.150)
Bdzie to zmodyfikowany ukad rniczkujcy o strukturze podanej na ry-
sunku 6.17

164
R
1
R
2
C
V
i
(t) V
o
(t)
Rys. 6.17. Schemat zmodyfikowanego ukadu rniczkujcego
W terminach elementw skadowych tej konfiguracji: R
1
, R
2
i C transmitan-
cja jej opisana jest rwnaniem

C R R
s
RC
s
sC
R
R
s F
) (
1
1
1
) (
2 1
2
2

U
(6.151)
przy czym
2 1
2 1
2 1
) (
R R
R R
R R

U
oznacza bdziemy dalej przez R
w
.
Przyrwnujc wyraenia (6.150) i (6.151) otrzymujemy par tosamoci
^
s
= R
1
C
^
o
= R
w
C (6.152)
ktre daj si speni rwnoczenie tylko pod warunkiem ^
s
> ^
o
, co ma w istocie
miejsce w rozwaanym przypadku.
Prosty ukad PZC okazuje si nieco kopotliwy w praktyce, gdy zachodzi
potrzeba dopasowania go do innej ni znamionowa warto ^
s
, przy zachowaniu
niezmienionej wartoci ^
o
. Ze wzgldu na wzajemne powizanie wielkoci R
1
i R
w
niezbdne jest wwczas dokonywanie rwnoczesnej zmiany obu rezystancji
skadowych R
1
i R
2
.
Wolnym od powyszej niedogodnoci jest ulepszony ukad PZC z cig
regulacj zera jego operatorowej funkcji przenoszenia, ktrego konfiguracj oraz
schemat zastpczy przedstawia rysunek 6.18.



Dla powyszego ukadu zastpczego moemy napisa zesp rwna

sC
s i s V s V
o i
1
) ( ) ( ) (
1
U

1 2
) ( ) ( ) ( R s i s V s V k
o i
U
(6.153)

2 2 1
)] ( ) ( [ ) ( R s i s i s V
o
U

165
V
o
V
i
R
1
R
2
C
k
V
i
C
R
1
R
2
kV
i
V
o
Rys. 6.18. Konfiguracja i schemat zastpczy ukadu PZC z cig regulacj ^
s
ktrego rozwizanie prowadzi do wyraenia na transmitancj F(s) w postaci

C R R
R R
s
C R
k
s
s F
2 1
2 1
1
) (

U
(6.154)
dla wspczynnikw podziau (attenuacji) potencjometru zawartych w przedziale
0 k 1.
Ulepszona wersja ukadu PZC znalaza zastosowanie w wielu realizacjach fa-
brycznych, jak na przykad: RESEARCH AMPLIFIER Mod. 450 f-my ORTEC [11] ,
LINEAR AMPLIFIER Mod. TC 220 f-my TENNELEC

[12]
,
czy te wzmacniacze
produkcji krajowej WZMACNIACZ LINEARNY WL-42 oraz WZMACNIACZ
z FILTRAMI AKTYWNYMI typ 1101 [13],[14].
Literatura
[1] V. Radeka, N. Karlova.: Least-square-error amplitude measurement of pulse
signals in presence of noise. Nuclear Instruments and Methods, Vol. 52. 86,
1967
[2] E. Fairstein, J. Hahn.: Nuclear pulse amplifiers Fundamentals and design
practice. Nucleonics, Vo. 24, No.7; Vol 24, No. 9, 1965
[3] V. Radeka.: Optimum signal-processing for pulse-amplitude spectrometry in
the presence of high-rate effects of noise. IEEE Transactions on Nuclear
Science, NS-15, No.3, 1968
[4] F. Leja.: Rachunek rniczkowy i cakowy. PWN, Warszawa 1949
[5] E. Fairstein.: Electrometers and amplifiers. Rozdz. 4 w Nuclear Instruments
and their Uses. Vol. 1, Edit. A. H. Snell
[6] K. Korbel.: Elektronika Jdrowa. Cz. III. Ukady i systemy elektroniki jd-
rowej. Skrypty Uczelniane Nr. 1078, AGH, Krakw, 1987
[7] J. J. Samueli, J. Pigneret, A. Sarazin.:Instrumentation electronique en physique
nucleaire. Masson et Cie Editeurs, Paris, 1968
w przekadzie polskim: Elektroniczne metody pomiarowe w technice
jdrowej.PTJ, Seria Aparatura i Technika Pomiarowa, Nr. 58, 451,
1970
166
[8] E. Baldinger, W. Franzen.: Amplitude and time measurement in nuclear
physics. w Advances in electronics and electron physics. Vol. VIII,
Acad. Press Inc., Publ. New York, 1956
[9] E. Fairstein.: Pulse shaping by triple differentiation in nuclear pulse ampli-
fiers. IEEE Transactions on Nuclear Science, NS-13, 1965
[10] C. H. Nowlin, J. L. Blankenship.: Elimination of undesirable undershoot in
the operation and testing of nuclear pulse amplifiers. Rev. Sci. Instr., Vol.
36, No. 12, 1965
[11] Model 450 Research Amplifier, Operating and Service Manual. Ortec
Incorporated 1969
[12] Instruction Manual TC 220 Linear Amplifier. Tennelec, Oak Ridge, 1967
[13] Instrukcja obsugi - Active Filter Amplifier 1101., ZZUJ POLON, Warszawa
1976
[14] Instrukcja obsugi Wzmacniacz linearny WL-41. ZZUJ POLON, Warszawa,
1973

167
168
7. Filtry aktywne RC
Filtrem aktywnym nazywamy czwrnik zawierajcy w sieci elementw pa-
sywnych RC liniowe elementy aktywne (wzmacniacze). Wedug kryteriw ogl-
nej klasyfikacji filtry aktywne RC zaliczy naley do kategorii STEROWANYCH
CZWRNIKW NIEWACIWYCH z dodatkowym uwarunkowaniem wykluczajcym
indukcyjnoci z zespou elementw reaktancyjnych [1].
Zadaniem filtru aktywnego, podobnie zreszt jak pasywnego, jest uformo-
wanie pasma przenoszenia toru pomiarowego stosownie do stawianych wymaga.
Dalsz dyskusj w tym przedmiocie zawzimy do specyficznych wymaga
optymalizacji stosunku sygnau do szumu w systemach spektrometrii amplitu-
dowej. W szczeglnoci wymagania te znalazy odzwierciedlenie w koncepcji
FILTRU QUASI-GAUSSOWSKIEGO. Filtr tego rodzaju w realizacji na elementach
pasywnych RC zawiera pojedynczy stopie rniczkujcy (grnoprzepustowy)
oraz kaskad n stopni cakujcych (dolnoprzepustowych). Jego transmitancj opi-
san rwnaniem (6.67) wyrazimy obecnie w formie


) (
) (
) (
0
d
n
i
a s
s
a s
F
s F

U
(7.1)
z wyodrbnionymi transmitancjami sekcji dolno- i grno-przepustowej. Uprzednio
sygnalizowano niedogodnoci z jakimi naley si liczy przy realizacji technicznej
filtru wyszego rzdu wycznie na elementach pasywnych, wskazujc zarazem na
moliwo ich zagodzenia przez zastosowanie filtrw aktywnych. Moliwo ta
jest powszechnie wykorzystywana w ukadach filtracji wspczesnych, zaawan-
sowanych rozwiza wzmacniaczy ksztatujcych.
W interesujcej nas klasie filtrw dolnoprzepustowych jako najczciej
stosowane w realizacjach fabrycznych naley wymieni [2]
filtry z dodatnim sprzeniem zwrotnym,
filtry z wielokrotnym, ujemnym sprzeniem zwrotnym, oraz
filtry z pojedynczym, ujemnym sprzeniem zwrotnym.
Wykonywane s one niemal z reguy w wersji filtrw drugiego rzdu, ktre
stanowi podstawowe sekcje skadowe filtrw wyszych rzdw.
169
7.1. Ukad z dodatnim sprzeniem zwrotnym
Konfiguracj tego rodzaju filtru (dolnoprzepustowy filtr drugiego rzdu
Sallena-Keya) przedstawiono na rysunku 7.1.
Rwnania wyjciowe dla wyznaczenia transmitancji filtru, przy zachowaniu
oznacze przyjtych na schemacie, przybieraj posta

1
2 1
1
) ( ) (
) ( ) (
) ( ) (
sC
s V s V
R
s V s V
R
s V s V
o x
y x
x i

(7.2)

2 2
1
1
) ( ) (
R sC
s V s V
x y

U
oraz
) ( ) ( s V K s V
y V o
U
W wyniku prostych dziaa algebraicznych otrzymujemy

w + 1 ) 1 ( ) (
) (
1 1 2 1 2
2
2 1 2 1

U
s K C R R R C s C C R R
K
s F
V
V
(7.3)
Wyraenie powysze ulega istotnemu uproszczeniu w przypadku gdy K
V
= 1.
Wwczas

w +
) (
1
1 ) (
1
) (
2 1 2
2
2 1 2 2
s D
s R R C s C C R R
s F U

U
(7.4)
Wasnoci rozwaanego filtru s wic jednoznacznie okrelone wartociami
czysto rzeczywistych wspczynnikw wielomianu D(s) mianownika funkcji
transmitancji. W konsekwencji wasnoci filtru odwzorowuje rozkad biegunw
funkcji F(s) na paszczynie zmiennej zespolonej. W danym przypadku wystpuje
para biegunw (7.5)
170
Rys. 7.1. Schemat dolnoprzepustowego filtru aktywnego drugiego rzdu
w ukadzie z dodatnim sprzeniem zwrotnym
V
o
R
i
V
i
R
2
1
V
y
V
x
C
i
C
2

-
-

+
+
R
q

U 1
) (
4
1
2
2
2 1 2
2 1 1
2 1 1
2 1
2 , 1
R R C
R R C
j
R R C
R R
s
(7.5)
za o ich charakterze (rzeczywiste, zespolone sprzone) decyduj konkretne re-
lacje midzy wartociami zastosowanych elementw biernych.
Czciej dla opisu wasnoci filtru korzysta si ze znormalizowanej trans-
mitancji, ktr dla omawianego filtru przedstawia rwnanie

1
2
1
) (
2
2
0
2 2
2
0

U
n
n
n
b
n
s s
F
s
Q
s
F s F
(7.6)
gdzie
n
jest pulsacj charakterystyczn bieguna funkcji F(s), za Q dobroci
bieguna, bdc miar selektywnoci filtru w okolicy pulsacji .
Dla konfiguracji z rysunku 7.1 moemy napisa

2 1 2 1 2 1 1 1
2
2 1 2 1
1 1 1
1
) (
C C R R
s
R C R C
s
C C R R
s F

u
u
^

+
+

U
(7.7)
skd

1 ,
0
2
1
2 1 2 1
U U

F C C R R
n

oraz (7.8)

2
1
2
2 1 2
2 1 1
) (
-
-

+
+
R
q

U
R R C
R R C
Q
Czasem zamiast wielkoci Q stosowane jest pojcie wzgldnego wspczyn-
nika tumienia, oznaczanego umownie symbolem `. Jest on zwizany z dobroci
Q prost relacj
) 2 /( 1 Q U `
.Wprowadmy ten parametr do rwnania (6.6) i prze-
ksztamy je do postaci typu

2 2
0
) (
1
) (
b a s
f s f

U
(7.9)
ktrej orygina w domenie czasu wynosi
) sin(
1
) (
0
bt
at
e
b
f t f

U (7.10)
171
Dokonujc dziaa wedug tej procedury otrzymujemy

) 1 ( ) (
1
) (
2 2 2
2
` `
U
n n
n
s
s F
(7.11)
a z kolei

u
^

`
`

U
`
t e t F
n
t
n
n 2
2
1 sin
1
) (
(7.12)
Funkcja F(t) opisuje przebieg odpowiedzi filtru na wymuszenie dirakowskie,
reprezentuje wic charakterystyk impulsow filtru. Bdzie ona dla nas uyteczna
przy wyznaczaniu przebiegu sygnau wyjciowego UKADU FILTRU (obejmu-
jcego obok omawianej sekcji dolnoprzepustowej rwnie sekcj grnoprze-
pustow) przy wymuszeniu wejciowym sygnaem skokowym.
Jak wiadomo, posta operatorowa funkcji przenoszenia filtru ma swj odpo-
wiednik w domenie czstotliwoci w formie zespolonej przepustowoci widmowej
F(j), z ktrej wywodz si dwa rodzaje charakterystyk czstotliwociowych:
amplitudowa F() i fazowa '(). Wyraajc je w terminach parametrw
n
i `
otrzymamy odpowiednio


2
1
2
2
4
4 2 2 2 4
2
1 2 4
) 2 4 (
) (

-
-

+
+
R
q

u
u
^

+
+

`
u
u
^

+
+

U
`

U
n n
n n
n
F
(7.13)
oraz
2
1
2
) (
u
u
^

+
+

u
u
^

+
+

`
U '
n
n
tg arc
(7.14)
Odnotujmy wreszcie wyraenie podajce zwizek midzy pulsacj bieguna
n
,
a 3 dB pulsacj graniczn filtru
g
.

4 4 2
4 4 2 2 1 ` ` ` U
n g
(7.15)
Konfiguracja z dodatnim sprzeniem zwrotnym zostaa wykorzystana w nie-
ktrych rozwizaniach fabrycznych. Dla przykadu omwimy dwie realizacje:
WZMACNIACZ Z FILTRAMI AKTYWNYMI Typ 1101 [3],
SPECTROSCOPY AMPLIFIER Model 2020 [4].
172
Na rysunku 7.2 przedstawiono uproszczony (z pominiciem m.i. zespou
przeczanych kondensatorw C
1
i C
2
) schemat ideowy filtru cakujcego, pierw-
szego z wymienionych wyej wzmacniaczy. Funkcj podukadu aktywnego peni
w nim wtrnik emiterowy (T
1
) obciony rdem prdowym (T
2
).

W porwnaniu z konfiguracj podan na rysunku 7.1 filtr ten zawiera dodat-
kow rezystancj R
3
wtrcon w ga pojemnoci C
2
. Chwilowo zaniedbamy
obecno tej rezystancji, by skorzysta bez adnych zmian z wyprowadzonych
poprzednio zalenoci oglnych. Wasnoci rozpatrywanego filtru, obcione po-
czynionym zaoeniem (R
3
= 0), okrelone s przez wartoci skadowych ele-
mentw pasywnych oraz ich wzajemne relacje. W szczeglnoci obowizuj tu
zwizki
R
1
= R
2
= R ; C
1
=C;
4
2
C
C U (7.16)
W rezultacie ich podstawienia do formu (7.7), (7.5), (7.8) i (7.12) otrzymujemy

2 2
2
) / 2 ( ) / 2 (
) / 2 (
) (
RC s RC s
RC
s F
i

U
(7.17)
3 1
1
2 , 1
j
RC
s = U (7.18)

) / 2 ( RC
n
U
(7.19)

1 U Q
(7.20)

5 . 0 U `
(7.21)

u
u
^

+
+

U

t
RC
e
RC
t h
RC
t
3
sin
3
4
) (
(7.22)
173
Rys. 7.2. Schemat cakujcego filtru aktywnego wzmacniacza 1101
WY
R
i

T
2
R
2
WE
T
1
C
i
C
2
R
3
(indeks i wprowadzono dla oznaczenia rodzaju filtru integrator)
Uwzgldnienie skoczonej wartoci rezystancji R
,
wynoszcej w omawianej
konfiguracji R
3
= 0.1 R, modyfikuje funkcj transmitancji filtru do postaci

2 2
) / 2 ( ) / 1 . 2 (
) / 40 (
10
1
) (
RC s RC s
RC s
RC
s F
i


U
(7.23)
Istotnym skutkiem wprowadzenia rezystancji R
3
jest pojawienie si rzeczywis-
tego zera o wartoci

RC
z
40
U (7.24)
W konsekwencji, przy zachowaniu niezmienionej wartoci czstotliwoci
charakterystycznej
n
, pewnej minimalnej zmianie ulega warto dobroci Q, a za-
tem i wzgldnego wspczynnika tumienia `. Tak wic

) / 2 ( RC
n
U
(7.25)

952 . 0 U Q
(7.26)

525 . 0 U `
(7.27)
Rwnie niewielkiej translacji na paszczynie zmiennej zespolonej doznaa
para biegunw sprzonych, oddalajc si nieznacznie od osi urojonej i zbliajc
nieco do osi rzeczywistej. Na rysunku 7.3 pokazano pooenia biegunw obu dys-
kutowanych struktur.

W dalszej dyskusji, majcej na celu wyznaczenie wartoci stosunku sygnau do
szumu oraz czasu rozdzielczego filtru, posuymy si zalenociami wy-
prowadzonymi przy zaoeniu R
3
= 0. W ten sposb, mieszczc si dobrze w gra-
nicach dopuszczalnoci aproksymacji, osigniemy znaczne uproszczenie dziaa
174
Rys. 7.3. Pooenia par biegunw sprzonych na paszczynie zmiennej
zespolonej dla przypadku R
3
= 0 oraz R
3
= 0.1 R
Im
R
e
1.73/RC
1.61/RC
-1.61/RC
-1.73/RC
-2/RC -1/RC
-1.05/RC
-40/RC
matematycznych oraz wiksz ich przejrzysto. Charakterystyk amplitudow
tego filtru opisuje rwnanie.

w +
2
1
2 4
1 ) ( 25 . 0 ) ( 0625 . 0 ) (

U RC RC F
(7.28)
Przedstawiono j na rysunku 7.4 w funkcji bezwymiarowego parametru (RC)
Omwiony wyej filtr aktywny wzmacniacza typu 1101 ogranicza jego pasmo
przenoszenia od strony wyszych czstotliwoci, dajc w tym obszarze (powyej
grnej czstotliwoci granicznej) spadek wzmocnienia rwny 12 dB/oktaw.
Dopenieniem ukadu filtrujcego tego wzmacniacza jest grnoprzepustowy filtr
aktywny CR pierwszego rzdu w konfiguracji PZC, ograniczajcy pasmo prze-
noszenia po stronie czstotliwoci niskich.
Odwoujc si z kolei do definicji stosunku sygnau do szumu

^ ^
U
2
max
No
o
V
V
SNR
(7.29)
wyznaczymy kolejno obydwa czynniki powyszego wyraenia dla kaskady obu
filtrw skadowych, przyjmujc przebieg sygnau wejciowego V
i
(t) oraz rozkadu
widmowego szumu W
n
() odpowiednio wedug formu (6.2) i (6.1)
Skokowy przebieg wymuszenia o amplitudzie
C Q
i
/
, po zrniczkowaniu
w obwodzie RC, daje sygna wejciowy dla cakujcego filtru aktywnego.
Oznaczmy go symbolem V
F
(t).

d
RC
t
i
F
e
C
Q
t V
) (
) (

U
(7.30)
175
Rys. 7.4. Charakterystyka amplitudowa dolnoprzepustowego filtru
aktywnego wzmacniacza 1101 [wg. formuy (7.28)].
0.001 0.01 0.1 1.0 10
0.0
-10
-20
[dB]
RC
5
gdzie (RC)
d
= ^
d
oznacza sta czasow stopnia rniczkujcego.
Znajc wczeniej wyznaczon charakterystyk impulsow cakujcego filtru
aktywnego h
i
(t) (7.22), dalszy tok oblicze przeprowadzimy w dziedzinie czasu.
W takim ujciu sygna wyjciowy filtru jest opisany splotem

) ( ) ( ) ( t h t V t V
i F o
U
(7.31)
Jeli zaoy rwno staych czasowych: rniczkowania ^
d
i cakowania ^
i
oraz oznaczy je wsplnym symbolem ^, wwczas otrzymamy

;
'

U
u
u
^

+
+

^
^
U
^

t
t
i
o
d e e
C
Q
t V
0
3
sin
3
4
) (


-
-

+
+
R
q
u
u
^

+
+

^
U
^

t e
C
Q
t
i
3
cos 1
3
4
(7.32)
Funkcja powysza osiga maksimum dla t = t
max
speniajcego warunek

0 1
3
sin 3
3
cos U
u
u
^

+
+

u
u
^

+
+

^
t t
(7.33)
czyli dla

^ ^

U 21 . 1
3 3
2
max
t
(7.34)
Podstawienie (7.34) do (7.32) daje warto maksymaln V
omax


C
Q
V
i
o
5968 . 0
max
U (7.35)
Obliczenie wariancji szumw przeprowadzimy rwnie w dziedzinie czasu,
posugujc si formu wyprowadzon przez Wilsona [5] na gruncie drugiego
twierdzenia Campbella-Francisa
1)
o wariancji [6]. W reprezentacji napiciowej
przybiera ona posta
w +
-
w +
-

"

"
U ^ ^
0
2
2
0
2
2
2
) (
2
) (
2
dt t R dt t h V
No

2)
(7.36)
1)
Dowd twierdze Campbella-Francisa podano w DODATKU E
2)


Wyprowadzenie formuy (7.36) zamieszczono w DODATKU D
176
gdzie: h(t) odpowied filtru na jednostkowe wymuszenie dirakowskie (tj. charak-
terystyka impulsowa filtru), R(t) odpowied filtru na jednostkowe wymuszenie
heavisideowskie (skokowe).
Funkcj R(t) otrzymujemy wprost z rwnania (7.32) kadc w nim oczywisty
warunek (Q
i
/C) = 1. Wobec tego

u
u
^

+
+

u
u
^

+
+

^
U
^

t e t R
t
3
cos 1
3
4
) (
(7.37)
oraz

-
-

+
+
R
q

u
u
^

+
+

u
u
^

+
+

^ ^
U U
^

1
3
sin 3
3
cos
3
4 ) (
) ( t t e
dt
t R d
t h
t
(7.38)
W rezultacie podstawienia powyszych wyrae do rwnania (7.36) oraz
wykonania cakowa otrzymujemy
^ "
^
"
U ^ ^
2
2
2
214286 . 0 285714 . 0
No
V (7.39)
Wariancja szumw osiga warto minimaln dla ^= ^
opt
okrelonego warunkiem
zerowania pierwszej pochodnej funkcji (7.39) wzgldem ^.

c opt
T 1547 . 1 1547 . 1
214286 . 0
285714 . 0
2
2
U
"
"

"
"
U ^ (7.40)
Wynosi ona
"" U ^ ^ 49487 . 0
2
No
V (7.41)
wobec czego
"" U ^ ^ U 70346 . 0
min
2
No rms No
V V (7.42)
Szukana warto optymalnego stosunku sygnau do szumu SNR
opt
jest wic rwna

""
U
""
U
C
Q
SNR
i
opt
84865 . 0
70346 . 0
596878 . 0
(7.43)
a wzgldny stosunek sygnau do szumu

84865 . 0 U '
(7.44)
Czas rozdzielczy filtru wedug definicji (7.29) wyrazi si zwizkiem
177

^ U
;
;
'

u
u
^

+
+

u
u
^

+
+

67504 . 1
596878 . 0
3
cos 1
3
4
0
C
Q
t e
C
Q
T
i
t
i
R
(7.45)
W warunkach optymalnej filtracji (dla ^= ^
opt
) czas rozdzielczy wynosi

c R
T T 9341 . 1 U
(7.46)
Jak ju podkrelano, wiksz uyteczno praktyczn daje definicja czasu
rozdzielczego wedug kryterium spadku poziomu sygnau do 1 % lub 0.1 % jego
amplitudy. Dla kaskady filtrw aktywnych wzmacniacza 1101 ten sposb daje
w wyniku:
Gdy R
3
=100A:
^ U 335 . 3
% 1 d
T
i c d
T T 9347 . 3
% 1 . 0
U

Gdy R
3
=0 :
^ U 925 . 5
% 1 . 0 d
T
i c d
T T 75 . 6
% 1 . 0
U
(7.47)
We wzmacniaczu spektrometrycznym CANBERRA Model 2020 w ukadzie
dolnoprzepustowego filtru aktywnego zastosowano kaskad dwch konfiguracji
z dodatnim sprzeniem zwrotnym, realizujc w ten sposb filtr czwartego rzdu.
Obydwa subukady skadowe rni si nieznacznie strukturalnie jak rwnie war-
tociami stosunkw pojemnoci (C
1
/C
2
) . Na rysunku 7.5 przedstawiono schemat
ideowy drugiego w sekwencji topologicznej filtru cakujcego.

W obu integratorach zastosowano scalone wzmacniacze operacyjne w kon-
figuracji wtrnikowej, przy czym pierwszy integrator wyposaono w dodatkowy
wtrnik przeciwstanie symetryczny obsugujcy wycznie ptle dodatniego sprz-
enia zwrotnego. Decydujce o wasnociach transmisyjnych filtru wartoci jego
elementw biernych ustalono wedug nastpujcych relacji
178
R
1
R
2

C
1
C
2
+
-
WE
WY
Rys. 7.5. Schemat struktury drugiego integratora wzmacniacza 2020
Pierwszy integrator Drugi integrator
R
1
= R
2
= R R
1
= R
2
= R
C
1
= C C
1
= C
C
2
= 0.68 C C
2
= 0.34 C
W rezultacie globalna transmitancja filtru aktywnego charakteryzuje si
dwoma parami biegunw sprzonych lecych na wsplnej prostej (rysunek 7.6).
w + 39 . 1 1
1
2 , 1
j
RC
s = U
(7.48)
w + 68 . 0 1
1
4 , 3
j
RC
s = U


Czstotliwoci charakterystyczne oraz dobroci i wzgldne wspczynniki tu-
mienia obu integratorw przyjmuj odpowiednio nastpujce wartoci

RC
n
/ 715 . 1
1
U

RC
n
/ 213 . 1
2
U

606 . 0
1
U Q

857 . 0
2
U Q
(7.49)

825 . 0
1
U `

583 . 0
2
U `
Rysunek 7.7 przedstawia znormalizowane przebiegi charakterystyk amplitu-
dowych obu filtrw, oraz ich charakterystyk wypadkow.
179
Rys. 7.6. Pooenia biegunw filtru aktywnego wzmacniacza CANBERRA 2020
Im
Re
1.39/RC
0.68/RC
-0.68/RC
-1.39/RC
-1/RC
Charakterystyki te opisane s odpowiednio rwnaniami

w +
2
1
2 4
1
1 ) ( 218 . 0 ) ( 115 . 0 ) (

U RC RC F

w +
2
1
2 4
2
1 ) ( 489 . 0 ) ( 462 . 0 ) (

U RC RC F
(7.50)
Ich iloczyn opisuje wypadkow, sumaryczna charakterystyk (1+2) zespou obu
integratorw .
7.2. Ukady z wielokrotnym ujemnym sprzeniem
zwrotnym
Spord licznych ukadw tego rodzaju szczeglnie du prostot wyrnia
si struktura przedstawiona na rysunku 7.8 Przy zaoeniu, e
k
V
>> 1 jej transmitancja przyjmuje posta ogln

4 3 5 4 3 2 1
3 1
) (
) (
Y Y Y Y Y Y Y
Y Y
s F

U
(7.51)

180
0.001 0.01 0.1 1.0 10
0.0
- 10
- 20
- 30 RC
[dB]
(1) (2)
(1+2)
Rys. 7.7. Charakterystyki amplitudowe filtru aktywnego CANBERRA 2020
O wasnociach filtru decyduje charakter admitancji skadowych o rwnaniu
(7.51) Nietrudno wykaza, e dla filtru dolnoprzepustowego admitancje Y
1
, Y
3
oraz
Y
4
powinny by rzeczywiste, za admitancje Y
2
i Y
5
pojemnociowe. Ukad z ry-
sunku 7.8 przeksztaca si wwczas do wersji szczeglnej, podanej na rysunku 7.9.
W notacji przyjtej na rysunku transmitancja powyszego filtru wyraa si
nastpujco

1 3 2 3 1 2 1 2 2 1 3 2 1
2
3
) (
) (
R R R R R R R C s C C R R R s
R
s F

U
(7.52)
Sprowadzenie rwnania (7.52) do postaci (7.6) prowadzi do wyznaczenia cha-
rakterystycznych parametrw filtru, a mianowicie


1
3
0
R
R
F U

w + 2
1
2 1 3 2

U C C R R
n
(7.53)

1
1
3 2
2
3
3
2
2
1

E
-

v
7
U
R
R R
R
R
R
R
C
C
Q
181
Y
4
C C
Y
1
Y
2
Y
3
Y
5
-K
V
Rys. 7.8. Schemat filtru drugiego rzdu z wielokrotnym ujemnym sprzeniem zwrotnym.
Rys. 7.9. Schemat dolnoprzepustowego filtru drugiego rzdu z wielokrotnym ujemnym
sprzeniem zwrotnym.
R
1
C
1
R
2
R
3
-K
V
C
2
V
i
V
o
Ten popularny skdind ukad filtru nie znalaz jednak zastosowania w zna-
nych rozwizaniach fabrycznych wzmacniaczy spektrometrycznych. Wykorzys-
tano natomiast w tym celu inn wersj strukturaln typu FLF (Follow the
Leader Feedback), implementowan do wzmacniacza liniowego WL-41, wchodz-
cego w skad systemu aparatury jdrowej STANDARD-70. Uproszczony schemat
ideowy tego filtru przedstawia rysunek 7.10 [7].
Analiz powyszego ukadu oraz penej struktury systemu filtracji wzmac-
niacza WL-41 przeprowadzimy poniej wedug tej samej procedury jak posu-
ylimy si w przypadku wzmacniacza typu 1101. Zesp rwna wyjciowych
zapisanych zgodnie z oznaczeniami na rysunku 7.10

1 1 0
/ 1
) ( ) (
) ( ) ( ) ( ) (
sC
s V s V
R
s V s V
R
s V s V
y x
o x x i

) ( ) (
1
s V k s V
x V y
U


) ( ) (
2
s V k s V
z V o
U
(7.54)

2 2
1
1
) ( ) (
R sC
p V s V
y z

U
daje przy zaoeniu wartoci wspczynnikw wzmocnienia napiciowego wzmac-
niaczy

4
1 V
k
i
1
2
U
V
k
(7.55)

oglne wyraenie opisujce transmitancj filtru

0 1 0 1 2 1 2 1 0
2
1
) (
R R R C s C C R R R s
R
s F

U
(7.56)
182
Rys. 7.10. Uproszczony schemat dolnoprzepustowego filtru aktywnego
wzmacniacza WL-41
R
0
C
1
R
1
R
2
C
2 V
i
V
o
+K
V2
-K
V1
V
x
V
y V
z
Proste przeksztacenia prowadz do bardziej dogodnej postaci

2 2 1 1 2 2
2
2 2 1 1
0
1
1 1
1
) (
C R C R C R
s s
C R C R
R
R
s F

U
(7.57)
Dla skrcenia zapisu wprowadmy oznaczenia staych czasowych kadc od-
powiednio T
1
= R
1
C
1
oraz T
2
= R
2
C
2
. Ostateczne uksztatowanie transmitancji
zachodzi na drodze doboru relacji midzy obu staymi czasowymi. W interesuj-
cym nas obecnie ukadzie filtru aktywnego wzmacniacza WL-41 przyjto.

^ U U
2 1
2T T
(7.58)
uzyskujc jak si przekonamy maksymalnie pask charakterystyk ampli-
tudow (Butterwortha) [8].Uwzgldniajc postawiony warunek (7.58) w rwnaniu
(7.57) otrzymujemy

2
2
2
0
1
2
2
2
0
1
1 1
1
2
1 2
2
) (
^

u
^

^
U
^

^
U
s
R
R
s s
R
R
s F
(7.59)
Rwnanie powysze stanowi podstaw dla wyznaczenia charakterystyk po-
chodnych (impulsowej, amplitudowej, fazowej) oraz parametrw charakterys-
tycznych filtru. Poniej zestawimy tylko wyniki odpowiednich oblicze i prze-
ksztace pomijajc waciwe im dziaania rachunkowe.
;
2
^
U
n

; 707 . 0
2
1
U U Q

707 . 0
2
1
U U `

^
u
^

^
U
t t
R
R
t h
i
sin exp
2
) (
0
1
(7.60)

w +
2
1
4
1 25 . 0 ) (

^ U F
Zauwamy, e brak czonw niszych potg wielkoci (^) sprawia i prze-
bieg charakterystyki amplitudowej jest maksymalnie paski.
Odnoszc dalsz dyskusj do wymuszenia typu (6.2) i szumu (6.1) oraz
obejmujc ni cay ukad filtracji (stopie rniczkujcy CR i omwiony wyej
cakujcy filtr aktywny) wyznaczymy stosunek sygnau do szumu oraz determi-
183
nujce go wielkoci. Utrzymajmy nadal w mocy zaoenie o rwnoci staych
czasowych stopnia rniczkujcego i integratora. Wwczas szukane zalenoci
bd nastpujce:

-

+
R
q
^

u
^

^
U
t t
R
R
t R cos 1 exp
2
) (
0
1
(7.61)

-

+
R
q

^

^
u
^

^
U 1 cos sin exp
2
) (
0
1
t t t
R
R
t h
(7.62)

c
T t
opt
283 . 1
2
max
^ U ^
U ^

U
(7.63)

0
1
0
1
max
416 . 0
2
exp
2
R
R
C
Q
R
R
C
Q
V
i i
o
U
u
^

U
(7.64)

-

+
R
q
^ "
^
"
u
u
^

+
+

U ^ ^
2
2
2
0
1 2
3 . 0 2 . 0
R
R
V
No
(7.65)

c opt
T 816 . 0
3
2
U
"
"
U ^ (7.66)
""
u
u
^

+
+

U ^ ^
2
0
1 2
244 . 0
min
R
R
V
No
(7.67)

; 842 . 0
""
U
C
Q
SNR
i
opt
842 . 0 U '
(7.68)


c R
T T
opt
96 . 1 404 . 2
^ U ^
U ^ U
(7.69)

c d
T T 27028 . 4 323 . 5
% 1
U ^ U
(7.70)

c
T T 25517 . 4 892 . 5
% 1 . 0
U ^ U
(7.71)
184
7.3. Ukady z pojedynczym ujemnym sprzeniem
zwrotnym
W tej kategorii filtrw aktywnych czoowe miejsce zajmuj konfiguracji za-
wierajce w ptli sprzenia zwrotnego ukady typu T zmostkowane. One wa-
nie zostay wykorzystane w zoonych strukturach filtracji wysokiej klasy wzmac-
niaczy spektrometrycznych, jak np.: TENNELEC RC 22O BRL LINEAR AMPLIFIER
[9] czy ORTEC 450 RESEARCH AMPLIFIER [10].
Dla oglnego opisu takiej konfiguracji posuymy si schematem podanym na
rysunku 7.11, przedstawiajcym konwencjonalny ukad wzmacniacza operacyj-
nego, penicy funkcj filtru aktywnego RC.

Ukad powyszy zawiera wzmacniacz odwracajcy o teoretycznie niesko-
czenie wielkim wzmocnieniu napiciowym (K
V
4 ) oraz dwa subukady RC:
szeregowy N
A
na wejciu wzmacniacza i rwnolegy N
B
w gazi sprzenia
zwrotnego. Jego transmitancj napiciow wygodnie jest przedstawi w postaci
[11].

) (
) (
) (
12
12
s y
s y
s F
B
A
U
(7.72)
gdzie: y
12A
- transmitancja prdowo-napiciowa podukadu N
A
,
y
12 B
- transmitancja prdowo-napiciowa podukadu N
B
.
W obu wymienionych przykadowo wzmacniaczach (TC220 oraz ORTEC 450)
zastosowano podukady N
B
o identycznej strukturze; rni si one jedynie wzgld-
nymi wartociami elementw pasywnych. Moemy zatem dokona oglnej analizy
ukadu N
B
zorientowanej na wyznaczenie transmitancji prdowo-napiciowej y
12 B
,
a uzyskany rezultat spoytkowa w szczegowej dyskusji obu filtrw.
Z oglnych wasnoci wzmacniacza operacyjnego wynika, e w przypadku
K
V
4 , dla dowolnych wartoci sygnau na wyjciu V
o
, w punkcie wzowym x
185
Rys. 7.11. Schemat blokowy filtru aktywnego RC w konfiguracji z poje-
dynczym ujemnym sprzeniem zwrotnym
N
B
N
A
-K
V
Y
12A
Y
12B
zawsze V
x
= 0 przy prdzie dopywajcym do wza I 0. Sytuacj tak odzwier-
ciedlono na schemacie subukadu N
B
(Rys. 7.12).


Zgodnie z oznaczeniami przyjtymi na powyszym schemacie, dla zaoonych
warunkw moemy napisa zesp rwna wyjciowych.

; 0
1
1
U
o
V
sC
I

; 0
1 2
2
4
U R I
sC
I

;
2 1
I I I U



;
3 2 4
I I I U

0
2 3
2
4
U
o
V R I
sC
I
(7.73)
Daje on w wyniku

2 1 2 1 2
2 1 1 2 1 2 1
2
1 ) (
) ( R R R R C s
R R C s C C R R s
s V
I
o


U
(7.74)
Wyraenie (7.74) z definicji okrela transmitancj prdowo-napiciow y
12 B
rozwaanego ukadu. Zapiszmy go w postaci

2 1 2 1 1 2 2 2
2
2 1 2
2 1
1 12
1 1 1
1
) (
1
C C R R R C R C
s s
R R C
R R
s
C s y
B

u
u
^

+
+

u
u
^

+
+

U
(7.75)
W ukadzie filtru aktywnego wzmacniacza TC 220 BLR subukad N
A
stanowi
wycznie jeden rezystor szeregowy. Oznaczmy go symbolem R.
On wic okrela warto transmitancji prdowo-napiciowej tego subukadu,
a mianowicie
186
Rys. 7.12. Schemat subukadu N
B
typu T zmostkowane.
V
o
R
1
C
1
R
2
-K
V
C
2
V
x
= 0
4
I
4
4
^
I
1
I
2
I
4
*
I
3
( X )

R
y
A
1
12
U (7.76)
W stosunku do tej wartoci ustalono wartoci rezystorw subukadu N
B
wedug
nastpujcych proporcji
R R
4
5
1
U oraz R R
4
3
2
U (7.77)
Nadto zaoono stosunek pojemnoci (C
2
/C
1
) = 2 , co zapiszemy jako

C C U
2
oraz
2 /
1
C C U
(7.78)
Iloczyn RC determinuje warto staej czasowej filtru ^.
Uwzgldnienie zalenoci (7.75) do (7.78) w rwnaniu (7.72) prowadzi do
formuy
2
2
1
15
32 1
15
32
15
32
2
) (
u
^

U
RC RC
s s
s
RC
s F
(7.79)
Std otrzymujemy

; 2
0
U F
;
46 . 1
RC
n
U
68 . 0 U Q


w + 08 . 1 1
06 . 1
2 , 1
j
RC
s = U (7.80)
oraz

55 . 4 ) ( 0284 . 0 ) (
55 . 4 ) (
2 ) (
2 4
2
^ ^
^
U F
(7.81)
Powyszy zesp zalenoci opisuje wasnoci impulsowe i czstotliwociowe
drugiego w kolejnoci filtru aktywnego systemu filtracji rozwaanego wzmacnia-
cza TC 220 BLR.
Pierwszy filtr zawiera identyczny subukad N
B
w ptli ujemnego sprzenia
zwrotnego, odmienny natomiast subukad wejciowy N
A
. Stanowi go mianowicie
prosty, szeregowy dwjnik CR, ktrego transmitancja prdowo-napiciowa wynosi

RC
s
s
R
s y
A
1
1
) (
12

U
(7.82)

187
Transmitancja napiciowa caego ukadu, pierwszego filtru aktywnego jest wic
rwna

u
u
u
u
^

+
+
+
+

u
^

RC
s
s
RC RC
s s
RC
s
RC
s F
1
1
` 15
32 1
15
32
1
15
32
2
) (
2
2
(7.83)
i jak atwo zauway, odzwierciedla ona dwa procesy funkcjonalne, realizowane
przez t sekcj, tj. cakowanie i rniczkowanie sygnau. Wypadkowa transmitan-
cja caego filtru (tj. obu jego sekcji cznie) dana jest iloczynem funkcji (7.79)
i (7.83). W wyraeniu uzyskanym w wyniku przemnoenia transmitancji czstko-
wych mona wyodrbni czon rniczkujcy i cakujcy, przy czym ten drugi
reprezentuje dolnoprzepustowy filtr aktywny rzdu czwartego.
W tym miejscu wypada wrci do omwionych wczeniej ukadw filtrw
aktywnych wzmacniaczy POLON 1101 i CANBERRA 2020. Ot we wzmacnia-
czach tych zastosowano rwnie grnoprzepustowe filtry aktywne RC pierwszego
rzdu z pojedyncz ptl ujemnego sprzenia zwrotnego. Pominito wwczas
wiadomie ich analiz gdy przedmiotem dyskusji bya inna kategoria filtrw
aktywnych.
Idealizujc nieco ukady rzeczywiste mona zaoy, e funkcj subukadu N
B
peni w nich wycznie rezystor R
B
, na og o innej wartoci ni rezystor wcho-
dzcy w skad subukadu N
A
. Std, transmitancja prdowo-napiciowa y
12 B
bdzie
w tym przypadku rwna odwrotnoci R
B
, co przy zachowaniu relacji (7.82)
prowadzi do wyraenia na transmitancj napiciow filtru rniczkujcego F
d
(s):


C R
s
s
R
R
s F
A
A
B
d
1
) (

U
(7.84)

Ukad rniczkujcy w wersji filtru aktywnego kojarzony jest rwnie z obwo-
dem kompensacji biegun zero (PZC). W wzmacniaczu POLON 1101 dokonano
tego przez wprowadzenie dodatkowych elementw pasywnych do struktury
subukadu N
A,
ktry przybiera posta podan na rysunku 7.13.
188
Rys. 7.13. Schemat struktury subukadu N
A
aktywnego filtru rniczkujcego
C
P
R
1
R
2
k
WE WY
Transmitancj prdowo-napiciow y
12 A
powyszego ukadu okrela zaleno

C R R
R R
s
C R
k
s
s y
A
2 1
2 1
1
12
2
1
) (

U
(7.85)
Jeli z kolei zaoy, e konstytuujca subukad N
B
rezystancja R
B
bdzie
rwna wartoci R
2
, wwczas funkcja transmitancji bdzie tosamociowo rwna
funkcji (6.151).
Przypomnijmy, e wedug koncepcji ukadu PZC biegun funkcji operatorowej
sygnau wejciowego jest kompensowany przez zero funkcji transmitancji zmo-
dyfikowanego ukadu rniczkujcego. Innymi sowy, staa czasowa R
1
C powinna
by rwna staej czasowej zaniku impulsu wejciowego, a wic dla zadanego
ksztatu impulsu wejciowego powinna przy zmianach staej czasowej rnicz-
kowania pozostawa sta. W realizacjach praktycznych, dla utrzymania staej war-
toci wzmocnienia wysokoczstotliwociowego (rwnego R
B
/R
2
) zakada si sta-
o wartoci R
2
. Pociga to za sob, przy zmianach staej czasowej rnicz-
kowania, konieczno rwnoczesnego przeczania pojemnoci C oraz rezystancji
R
1
. W takiej te konwencji wykonano ukad rniczkowania we wzmacniaczu
CANBERRA 2020 z t rnic i wejciowy wzmacniacz buforowy (o wzmocnieniu
jednostkowym) wczono do subukadu N
A
w ga przeczanych pojemnoci.
Alternatywne rozwizanie ukadowe operacji rniczkowania i eliminacji bie-
guna sygnau wejciowego zostanie omwione w Dodatku F na przykadzie rozbu-
dowanego systemu ksztatowania sygnau we wzmacniaczu ORTEC 450.
Bardzo urozmaicony zesp filtrw aktywnych z pojedyncz ptl ujemnego
sprzenia zwrotnego zastosowano w tym wanie wzmacniaczu. Na rysunku 7.14
przedstawiono w znacznym uproszczeniu pen kaskad tych ukadw zawartych w
torze formowania wyjciowych impulsw monopolarnych.
Bloki funkcjonalne bdce przedmiotem naszego zainteresowania, ujto w
ramki i oznaczono symbolami A, B, C i D. Strzakami i kotwiczkami oznaczono
odpowiednio przeczane elementy pasywne suce do regulacji wzmocnienia
oraz przeczane elementy pasywne decydujce o wartoci staych czasowych
filtrw.
Zadaniem bloku A jest wymiana bieguna impulsu wejciowego o staej
czasowej zaniku mieszczcej si w przedziale od 35 s do nieskoczonoci, na
biegun 1-mikrosekundowy. Ustalenie niskoczstotliwociowej krawdzi pasma
przenoszenia nastpuje w bloku B penicym funkcj ukadu rniczkujcego z
rwnoczesn kompensacj wprowadzonego przez blok A bieguna 1 s. Kolejne
dwa bloki stanowi dolnoprzepustowe filtry aktywne (integratory).
189
Blok funkcjonalny A zosta ju omwiony szczegowo. Jego struktur uka-
zuje wiernie rysunek 7.13. Wartoci elementw pasywnych s dobrane w ten
sposb, aby spowodowa podan, zaoon wymian bieguna impulsu wejcio-
wego.
Okrela go warunek

s
R R
R R
C U

1
2 1
2 1
(7.86)
Kolejna wymiana biegunw nastpuje w ukadzie B. czny skutek dzia-
ania blokw A i B wyraa si uformowaniem impulsu o zaniku eksponen-
cjalnym ze sta czasow rniczkowania ^
d
. Innymi sowy, uzyskany przebieg
impulsu pokrywa si z przebiegiem odpowiedzi filtru rniczkujcego CR na
wymuszenie skokowe.
Wzgldnie prosta struktura bloku B implikuje rwnie prost jego analiz.
Dla jej dokonania wprowadmy oznaczenia:
w obwodzie subukadu N
A
- R
1
i C
1
w obwodzie subukadu N
B
- R
2
i C
2
(rys. 7.11 i 7.12).
W terminach tych oznacze odpowiednie transmitancje prdowo-napiciowe
wynosz

1
1
12
1
) (
sC
R
s
s y
A

U
(7.87)
oraz
190
WE
WY
V
i
(t)
V
o
(t)
Rys. 7.14. Uproszczony schemat kaskady filtrw aktywnych wzmacniacza impulsowego
ORTEC 450
C
R
1
R
2
P
k
C
1

R
1
C
2

R
2
R
1
R
2
C
1
C
2
R
R
1
R
2
R
3
R
4
C
1
C
2
C
3
A B
C D

2
2
12
1
) (
sC
R
s
s y
B

U
(7.88)
za transmitancja napiciowa filtru B przyjmie posta

u
u
^

+
+

u
u
^

+
+

U
1 1
1
2 2
2
" "
1
1
) (
C R
s R
C R
s R
s F
B
(7.89)
Z zaoenia warunkujcego zamierzone dziaanie ukadu, stae czasowe
determinujce wartoci rzeczywiste zera i bieguna funkcji transmitancji (7.89)
speniaj warunki

s C R U1
2 2
(7.90)
oraz

d
C R ^ U
1 1
(7.91)
W celu wyznaczenia transmitancji filtru C okrelimy, zgodnie z podan
wczeniej procedur, transmitancje prdowo-napiciowe jego subukadu N
A
oraz
jego postaci rwnowanej (Rys. 7.15)

Odwoujc si do reprezentacji rwnowanej i uytych tam oznacze,
napiszemy

1
G V I
i i
U
oraz


1 1 1
sC G V I
A
U

2 1
I I I
i
U


2 2
G V V I
B A
U

2 3
I I U
(7.92)


2 3 3
sC G V I
B
U

3
G V I
B o
U
W wyniku prostych dziaa algebraicznych dochodzimy do wyraenia
191
Rys. 7.15. Schemat subukadu N
A
(bloku C) i jego postaci rwnowanej
V
x
= 0
R
1
R
2
C
1
V
i
C
2
R
3
V
A
V
B
I
2
I
i
I
1
I
3
^ ^
+
4
V
A
V
B
I
o
^
G
1
G
2
G
3
C
1
C
2


2
2 1 2 1 2 3 2
3 2 1
12
) (
) (
) (
G sC G G sC G G
G G G
s V
s I
s y
i
o
A

U U
(7.93)
Drugi subukad bloku C (N
B
) stanowi dwjnik zawierajcy rwnolegle po-
czone rezystor R
4
i pojemno C
3
. W tym przypadku mamy wic
3 4 12
) ( sC G s y
B
U
(7.94)
Zastpujc w wyraeniach (7.93) i (7.94) konduktancje odwrotnociami rezystancji
i podstawiajc je do oglnej zalenoci (7.72) otrzymujemy

u
u
^

+
+

-
-

+
+
R
q

u
u
^

+
+

U
4 3 3 2 1 2 1
3 2 1
2 1 1
2 1
3 2 2
3 2 2
3 2 1 3 2 1
" "
1
1
) (
R C
s
R R R C C
R R R
R R C
R R
R R C
R R
s s
R R R C C C
s F
C
(7.95)
Powysza funkcja operatorowa ma trzy bieguny. Jeden z nich uwidoczniony
jest w sposb jawny w ostatnim czonie mianownika, dwa pozostae natomiast od-
powiadaj pierwiastkom rwnania kwadratowego zawartego w nawiasie kwadra-
towym.

3 4
1
1
C R
s U

1 1
2
1
C R
s U
(7.96)


1 1
3
53 . 1
C R
s U
W obliczeniach biegunw s
2
i s
3
uwzgldniono relacje midzy wartociami
elementw pasywnych, a mianowicie
R
1
= R
3,
R
2
= 3.735 R
1
i C
1
= C
2

Naley pamita, e w analizie kadego z dyskutowanych ukadw stosowano
niezaleny sposb notacji. Rwnie wzajemne proporcje wartoci skadowych
elementw pasywnych obowizuj wycznie w odniesieniu do danej konfiguracji.
W tej te konwencji wyznaczymy transmitancj filtru D, dla ktrego, stosownie
do oznacze przyjtych na schemacie oglnym 7.12 i towarzyszcym mu tekcie,
narzucone warunki przyjmuj posta
192

,
2 1
R R U
,
2
1
C
C U
C C U
2
oraz R
3
= var (regul. wzmocnienia)
W rozwaanym przypadku transmitancja filtru bdzie wic rwna

2
2
3
" "
) (
2 2
2
2
) (
RC
RC
s s
RC
s
C R
s F
D

U
(7.97)
Powysza funkcja operatorowa ma par zespolonych biegunw sprzonych

u
u
^

+
+

= U
2
1
1
1
2 , 1
j
RC
s
(7.98)
oraz jedno zero rzeczywiste

RC
z
2
U (7.99)
Globaln wypadkow transmitancj caego filtru wyraa iloczyn transmitancji
poszczeglnych blokw skadowych kaskady, opisanych odpowiednio rwna-
niami (6.151), (7.89), (7.95) i (7.97) oczywicie przy uwzgldnieniu wzajemnych
relacji midzy wartociami staych czasowych. Relacje te w formie znorma-
lizowanej wzgldem staej czasowej bieguna dominujcego s nastpujce

1
" " 1 1
U ^ U
d B
C R


1
" "
U ^ U
i D
RC
(7.100)

648 . 0
" " 1 1
U
C
C R

464 . 0
" "
4 3
U
C
C R
Indeksy przy symbolach elementw pasywnych lokalizuj te elementy w danej
strukturze ukadu funkcjonalnego, za indeksy ujte w cudzysowach identyfikuj
dany ukad zgodnie z oznaczeniami na rysunku 7.14.
Biorc pod uwag zwizki (7.100) wyrazimy w jednolity sposb bieguny
i zera globalnej transmitancji ukadu filtracji wzmacniacza ORTEC 450 w kolej-
noci topologicznej struktury filtru. Przyjmiemy nadto rwno ^
d
= ^
i
, warto
ktrych okrela iloczyn RC (wg. 7.100).
193
Tak wic
w bloku A const s s U U
1 6
1
10

s
z
^
U
1
1
(7.101)
w bloku B
RC
s
1
2
U
const s z U U
1 6
2
10 (7.102)
w bloku C
RC
s
155 . 2
3
U

RC
s
543 . 1
4
U (7.103)

RC
s
365 . 2
5
U
w bloku D
u
u
^

+
+

= U
2
1
1
1
7 , 6
j
RC
s
(7.104)

RC
z
2
3
U
Przypomnijmy, e wszystkie przeprowadzone uprzednio analizy filtrw byy
dokonane przy zaoeniu standardowego impulsu skokowego. Jest to rwnowane
z przyjciem wartoci ^
s
= , w wyniku czego zero z
1
przybiera warto zerow
(z
1
= 0).
Zauwamy nadto i biegun s
1
jest kompensowany przez zero z
2
, za biegun
s
3
wydaje si by bliski kompensacji przez zero z
3
. Jeli wic uwzgldni powy-
sze okolicznoci, efektywnie pozostan tylko bieguny s
2
, s
4
, s
5
, s
6
i s
7
oraz jedno
zero z
1
= 0. Ich rozmieszczenie na paszczynie zmiennej zespolonej pokazuje
rysunek 7.16.
W analizie ukadu filtracji wzmacniacza ORTEC 450 elementy poszczeglnych
jego blokw (A B C D) numerowano w sposb wzajemnie niezaleny.
W opisie globalnym niezbdnym byo by dodatkowe ich indeksowanie. Wygod-
niejsz i bardziej przejrzyst alternatyw jest wprowadzenie jednolitej numeracji
194
biecej. W tej konwencji uzupeniajc analiz omawianego tu systemu filtracji
przedstawiono w DODATKU F.
7.4. Filtry typu (DL)-(OP.INT)
Na kanwie analizy filtrw aktywnych przedyskutujemy struktur filtru o was-
nociach bardzo bliskich wasnoci dopasowanego filtru optymalnego. Jest to mia-
nowicie filtr typu (DL)
2
-(OP.INT) skadajcy si z kaskady dwch stopni rnicz-
kujcych wykonanych na liniach opniajcych (DL)
2
oraz aktywnego integratora
(OP.INT) zrealizowanego w wersji wzmacniacza operacyjnego (Operational
Integrator).
Transmitancj tego filtru, ktrego schemat podaje rysunek 7.17, opisuje
wyraenie

i
sT
sRC
e s F
D
1
1
2
1
) (
2
2
-

+
R
q
U

(7.105)
a jego charakterystyki: skokow R(t) i impulsow h(t) odpowiednio zalenoci

w + ) 4 ( ) 2 ( 2 ) (
4
1
) (
D D
i
T t H T t H t H
RC
t R U
(7.106)
oraz

w + ) 4 ( ) 2 ( 2 ) (
4
1
) ( ' ) (
D D
i
T t H T t H t H
RC
t R t h U U
(7.107)
195
_ 1.543
RC
1
_ 1 .
RC
_ 2.363
RC
s
1
s
4
s
5
s
6
s
7
_ 0.707
RC
0.707
RC
Re
Im
Rys. 7.16. Pooenie biegunw i zer na paszczynie zmiennej zespolonej filtru
aktywnego wzmacniacza ORTEC 450
Te ostatnie wygodniej jest przedstawi w formie

u
u
^

+
+

m i
T
t
RC 4
1
dla 0 < t < T
m
R (t) =
u
u
^

+
+

m i
T
t
RC
1
4
1
dla T
m
< t < 2T
m
(7.108)
0 dla t > 2T
m

i odpowiednio

u
u
^

+
+

m i
T RC
1
4
1
dla 0 < t < T
m

R(t) =
u
u
^

+
+

m i
T RC
1
4
1
dla T
m
< t > 2T
m
(7.109)

0 dla t > 2T
m
gdzie T
m
= 2T
D.
Wyznaczenia stosunku sygnau do szumu dokonamy w tym przypadku metod
WSKANIKW SZUMOWYCH zaproponowan przez Gouldinga [12]. Na uytek
biecej analizy przytoczymy kilka podstawowych formu i zalenoci tej metody
odsyajc Czytelnika do szczegowego omwienia zamieszczonego w DODAT-
KU G.
Metoda Gouldinga wyrnia dwa rodzaje wskanikw szumowych: wskanik
typu SCHODKA (Step-Noise Index), oraz wskanik typu DELTA (Delta-Noise In-
dex). Wielkoci te s zdefiniowane rwnaniami
196
Rys. 7.17. Schemat filtru typu (DL)
2
(OP.INT)
DL DL
T
D
Z
0
T
D
Z
0
R
0
= Z
0
R
0
R
1
C
i
V
i
(t) V
o
(t)
STEP-NOISE INDEX
w +
-
dt t RDNF
s
N
s

U ^ ^
0
2
2
max 0
2
) (
1
(7.110)
DELTA-NOISE INDEX
w +
-
dt t RSNF
s
N

U ^ ^
0
2
2
max 0
2
) ( '
1
(7.111)
gdzie s
0 max
oznacza maksymaln warto odpowiedzi filtru na jednostkowy syg-
na skokowy, za RSNF tzw. REZYDUALN FUNKCJ SZUMW SCHODKO-
WYCH (Residual Step-Noise Function).
3)
Funkcja RSNF (t) okrela wkad wnoszony do poziomu sygnau wyjciowego
w chwili T
m
przez pojedynczy impuls szumowy typu schodka, wyprzedzajcy T
m
o czas rwny t
o
.
W przypadku FILTRU STACJONARNEGO funkcja RSNF (t) odpowiada funkcji
odpowiedzi skokowej R(t). Rwnania (7.110) i (7.111) sprowadzaj si wwczas
do postaci

w +
-

U ^ ^
0
2
2
max 0
2
) (
1
dt t R
s
N
s (7.112)
oraz

w +
-

U ^ ^
0
2
2
max 0
2
) ( '
1
dt t R
s
N
(7.113)
bardzo przydatnej w analizie rozwaanego ukadu filtru.
Globalny wskanik szumw ^ ^
2
N rwny redniej geometrycznej wskanikw
skadowych ^ ^
2
s
N i ^ ^

2
N determinuje jednoznacznie warto WZGLDNEGO
STOSUNKU SYGNAU DO SZUMU zgodnie z relacj:


4
1
2 2

^ ^ ^ ^ U ' N N
s
(7.114)
Znajomo ' pozwala w konsekwencji wyznaczy SNR oraz optymaln
warto czasu pomiaru T
m
, a wic rwnie wymaganego opnienia trans-
misyjnego linii T
D
. Aplikujc powoane wyej zalenoci do rozwaanego
przypadku stwierdzamy, e
3)


W oryginalnej notacji autora metody REZYDUALNA FUNKCJA SZUMW SCHODKOWYCH
oznaczona jest symbolem R(t) uywanym powszechnie na oznaczenie odpowiedzi skoko-
wej, a
2
max 0
s symbolem S
2
.
197

m
T T
T m m
s
T dt
T
t
dt
T
t
N
m m
m
3
2
1
0
2
2 2
2
U
u
u
^

+
+

u
u
^

+
+

U ^ ^
- -
(7.115)
za

- -
U
u
u
^

+
+

u
u
^

+
+

U ^ ^

m
m
m
T
T m m
T
m
T
dt
T
dt
T
N
2
2
0
2
2
2 1 1
(7.116)
Wobec tego
931 . 0
4
3
4
U U ' (7.117)
Zauwamy, e wskaniki szumw ^ ^
2
s
N i ^ ^

2
N okrelaj wag z jak do glo-
balnej wariancji szumw wchodz oba rodzaje szumw.
Moemy wic napisa


u
u
^

+
+

"
"
U ^ ^
m
m
i
No
T
T
RC
V
2
2
2
2
3
1
4
1
(7.118)
Wariancja szumw osiga warto minimaln dla opt m
T
wyznaczonego z wa-
runku zerowania pochodnej dt V d
No
/ ) (
2
^ ^ czyli dla

c opt m
T T 3 3 U
"
"
U (7.119)
Biorc pod uwag, e T
m
= 2 T
c
otrzymamy warto optymaln czasu op-
nienia linii opniajcej T
D opt
.

c opt D
T T
2
3
U (7.120)
Wariancja szumw wyjciowych w warunkach filtracji optymalnej bdzie
wynosi


2
2
min
3 8
i
No
RC
V
" "
U ^ ^
(7.121)
za warto maksymalna sygnau wyjciowego przy wymuszeniu skokowym (6.2)

C
Q
RC
V
i
i
o
4
1
max
U
(7.122)
198
Iloraz wyrae (7.121) i (7.122) wyznacza warto optymalnego stosunku sygnau
do szumu.

3 8
4 ""
U
C
Q
SNR
i
opt (7.123)
W konsekwencji wzgldny stosunek sygnau do szumu osignie warto

931 . 0
4
3
4
3 8
4
U U U U '

SBR
SNR
opt
def
(7.124)
Przebieg czasowy sygnau wyjciowego opisuje jednoznacznie funkcja R(t)
o ksztacie trjktnym. Z tego wzgldu omawiany filtr nazywany jest FILTREM
TRJKTNYM. Jego czas rozdzielczy wedug definicji (6.39) jest rwny poowie
rozcigoci czasowej podstawy trjkta czyli
T
R
= T
m
(7.125)
Odnoszc powysz wielko do czasu rozdzielczego filtru referencyjnego
typu FINITE WIDTH CUSP otrzymamy warto WZGLDNEGO CZASU ROZ-
DZIELCZEGO rozwaanego filtru

08 . 1
924 . 0
U U
m
m
w
T
T
T
(7.126)
Czas rozdzielczy obliczany z warunku spadku poziomu odpowiedzi do wa-
runku 1% lub 0.1% wartoci maksymalnej jest bardzo bliski w obu przypadkach
wartoci 2T
m
.
W dotychczasowych rozwaaniach przyjmowano, e sygna wejciowy
opisany jest funkcj skokow o amplitudzie (Q
i
/C). Taki ksztat sygnau napi-
ciowego V
i
(t) wynika z upraszczajcych zaoe dotyczcych pierwotnego syg-
nau prdowego i
D
(t), aproksymowanego funkcj delta, oraz wejciowego obwodu
cakujcego zredukowanego wycznie do pojemnoci C. Na gruncie tych zaoe
wyprowadzono zalenoci opisujce filtry optymalne CUSP i TRJKT.
W rzeczywistoci impuls prdowy detektora ma pewn, skoczon rozcigo
czasow oraz konkretny ksztat, uwarunkowane przebiegiem procesu zbierania
adunku w detektorze.
Std te charakterystyka impulsowa filtru optymalnego w sensie maksymaliza-
cji stosunku sygnau do szumu bdzie odbiega od ksztatu ostrego grotu, wyka-
zujc w przypadku oglnym zaoblenie swego wierzchoka. Dla zapobieenia efek-
towi wpywu ksztatu funkcji i
D
(t) na pomiar amplitudy, charakterystyka impulso-
wa filtru powinna w pewnym obszarze, rwnym co najmniej szerokoci sygnau
prdowego, mie przebieg paski. W rezultacie zamiast formy CUSP bdziemy
199
mieli CUSP SPASZCZONY lub SCITY, a w miejsce TRJKTA pojawi si teraz
TRAPEZ.
Rysunek 7.18 pokazuje schemat jednej z moliwych realizacji praktycznych
tego rodzaju FILTRU TRAPEZOIDALNEGO.

Czas trwania czoowej i tylnej flanki sygnau wyjciowego jest
zdeterminowany przez LINI OBCINAJC DL
1
, a szeroko odcinka paskiego
przez LINI TRANSMISYJN DL
2
, przy czym pierwszy z wymienionych t
n
= t
0
= 2 T
D1
, drugi natomiast t
w
= T
D2
2T
D1
.
Stosunek sygnau do szumu wyznaczymy rwnie w tym przypadku metod
znormalizowanych wskanikw szumowych. Moemy wrcz wprost skorzysta ze
zwizkw wyprowadzonych dla filtru TRJKTNEGO, uzupeniajc je dodat-
kowymi czonami z pask czci sygnau. Moemy wic napisa

3 3
1
0
2
0
2
0
2
2 o
w
n
t
o
t t
n
s
t
t
t
dt
t
t
dt dt
t
t
N
o w n
U
u
u
^

+
+

u
u
^

+
+

U ^ ^
- - -
(7.127)
oraz

o n
t
o
t
n
t t
dt
t
dt
t
N
o n
1 1 1 1
0
2
0
2
2
U
u
u
^

+
+

u
u
^

+
+

U ^ ^
- -
(7.128)
Jeeli zaoy symetryczny ksztat odpowiedzi filtru tj. t
n
= t
o
, oraz przyj, e
maksymalna szeroko sygnau jest rwna czasowi martwemu t
d
= t
n
= t
w
+ t
o
,
wwczas formuy (7.127) i (7.128) mona wyrazi w postaci
200
Rys. 7.18. Przykad struktury filtru trapezoidalnego
V
i
(t) V
o
(t)
V
A
(t)
V
B
(t) V
C
(t)
DL
1
DL
2
T
D1
Z
0
T
D2
R
0
= Z
0
R
0
= Z
0
R
1
C
i
A
B
C

w d s
t t N 2
3
1
2
U ^ ^ (7.129)


w d
t t
N

U ^ ^

4
2
(7.130)
Obliczenia wartoci SNR mona wykona dla konkretnych relacji midzy
parametrami czasowymi sygnau. Dla przykadu przyjmijmy nastpujce proporcje

n d w
t t t
9
2
1 . 0 U U

n o
t t U
(7.131)
Znormalizowane wskaniki szumowe przyjm wtedy wartoci

n n n n s
t t t t N 888 . 0
9
8
9
2
3
2
2
U U ^ ^

n
t
N
2
2
U ^ ^

(7.132)
Postpujc dalej wedug procedury zastosowanej w przypadku filtru trjkt-
nego atwo doj do wynikw

866 . 0
4
1
2 2
U ^ ^ ^ ^ U '

N N
s


c opt n
T t 644 . 1 644 . 1 U
"
"
U

c
n
D
T
t
T 822 . 0
2
1
U U (7.133)


c w n m D
T t t T T 808 . 1
2
U U U

Czas rozdzielczy filtru trapezoidalnego T
R
zgodnie w przyjt definicj (6.39)

m R
T T U
(7.134)
przy czym wsprzdna czasowa T
m
jest tutaj przywizana do drugiego punktu
niecigoci odpowiedzi filtru.
W celu wyznaczenia wartoci wzgldnego czasu rozdzielczego naley okreli
zwizek midzy wsprzdnymi czasowymi CZASW POMIARW analizowanego
filtru T
m
oraz filtru referencyjnego T
m ref
. Podstaw dla ustalenia takiego zwizku
stanowi konwencja, wedug ktrej odpowiedzi obu filtrw powinny mie tak
201
sam rozcigo czasow. Biorc za referencyjny, symetryczny przebieg typu
FINITE WIDTH CUSP otrzymamy

2
2
2
W N d
ref m
t t t
T

U U (7.135)
Natomiast czas pomiaru T
m
na mocy zaoenia wynosi


w n m
t t T U
(7.136)
Wzajemn relacj T
m ref
i T
m
ilustruje rysunek 7.19
Z zalenoci (7.125) i (7.136) mamy


ref m
w n
w n
m
T
t t
t t
T

U
2
2
(7.137)
co przy uwzgldnieniu zaoonych proporcji (7.131) daje

ref m m
T T 10 . 1 U
(7.138)
202
Rys. 7.19. Przebiegi odpowiedzi filtru TRAPEZOIDALNEGO oraz referencyjnego
filtru FINITE-WIDTH CUSP
t
w
t
o
t
o
T
m ref
T
m
t
t
V
o
V
o ma
V
o
V
o may
1
1
Kojarzc wreszcie wyraenia (6.148), (6.32), (7.134) i (7.137) dochodzimy do
wyniku

19 . 1
924 . 0
1 . 1
U U
ref m
ref m
w
T
T
T
(7.139)


Literatura
[1] M. Biako, A. Guziski, W. Sieko, J. urada.: Filtry aktywne RC. W.N.T.,
Warszawa, 1979
[2] Z. Kulka, M. Nadachowski.: Wzmacniacze operacyjne i ich zastosowania.
Cz. 2. Realizacje praktyczne. W.N.T., Warszawa, 1982
[3] Instrukcja obsugi: Active Filter Amplifier 1101, ZZUJ POLON, Warszawa
1976
[4] Instruction Manual: CANBERRA 2020 Spectroscopy Amplifier. 1980
[5] R. Wilson.: Noise in Ionization Chamber Pulse Amplifiers. Philosophical Ma-
gazine, 41, No 312, 66, 1950
[6] N. R. Campbell, V. J. Francis.: A Theory of Valve and Circuit Noise. Journal of
I.E.E. Vol. XCIII, pt. III, 45, 1946
[7] Instrukcja techniczna wzmacniacza liniowego WL-41. ZZUJ POLON
[8] A. Papoulis.: Obwody i ukady. W. K.i ., Warszawa, 1988
[9] Instruction Manual TC 220 BLR Linear Amplifier. Tennelec, Oak Ridge,
1967
[10] Model 450 Research Amplifier, Operating and Service Manual. Ortec
Incorporated, 1969
[11] W. Golde, L. liwa.: Wzmacniacze operacyjne i ich zastosowania. Cz. 1. Pod-
stawy teoretyczne. W.N.T., Warszawa, 1972
[12] F. S. Goulding.: Pulse-Shaping in Low-Noise Nuclear Amplifiers: A Physical
Approach to Noise Analysis. Nuclear Instruments and Methods, 100, 493,
1972
203
204
8. Filtry niestacjonarne
Istotnym, milczcym zaoeniem, poczynionym w dotychczasowych rozwa-
aniach byo zawenie analizy do sytuacji, gdy na tle szumu wystpuje tylko
jeden samotny impuls sygnaowy. W rzeczywistych warunkach filtracji cigu
impulsw proces filtracji bdzie skuteczny jedynie wwczas, gdy kady kolejny
impuls cigu pojawia si bdzie dopiero po zupenym wyganiciu odpowiedzi
filtru na impuls poprzedni. Innymi sowy, czas trwania odpowiedzi musi by sko-
czony i zredukowany do poziomu zalenego od redniej czstotliwoci impulsw
tego cigu.

Wymaganiom takim w znacznej mierze czyni zado omwione wyej
FILTRY STACJONARNE typu FINITE WIDTH, nie mniej jednak rozcigo czaso-
wa odpowiedzi tych filtrw przewysza interwa czasu pomiaru T
m
, Uoglniajc
powysze spostrzeenia mona stwierdzi, e filtry stacjonarne wszelkiego rodzaju
okazuj si niezadowalajcymi w aspekcie stosunku czasu pomiaru T
m
niezbd-
nego do ekstrakcji informacji o amplitudzie impulsu, do czasu martwego filtru
t
d
, tj. czasu w przecigu ktrego nie mona dokona poprawnej ekstrakcji infor-
macji z impulsu nastpnego. Stanowi to podstawowe ograniczenie filtrw stacjo-
narnych.
Na gruncie tych ogranicze i wobec rosncych wymaga ze strony spektro-
metrii amplitudowej i czasowej skrajnie wysokich rozdzielczoci, zrodzia si kon-
cepcja FILTRU NIESTACJONARNEGO (Time Variant Filter), Mianem tym okre-
lamy liniow sie elementw pasywnych, ktrych wartoci ulegaj zmianom we-
dug zaoonych funkcji czasu, inicjowanym przez kady impuls sygnaowy.
Oznacza to, e transmitancja filtru niestacjonarnego, staa pod nieobecno syg-
nau, zmienia si w sposb zsynchronizowany z przebiegiem impulsu sygna-
owego po podaniu go na wejcie filtru. W konsekwencji, opisu wasnoci tego
rodzaju filtru dokona mona jedynie w domenie czasu. Charakteryzuje je miano-
wicie tzw. UOGLNIONA FUNKCJA ODPOWIEDZI IMPULSOWEJ RW(T
m
,t) [1],
okrelajca poziom odpowiedzi filtru w chwili T
m
na wymuszenie dirakowskie
wprowadzone na wejcie filtru w chwili t.
Relacj midzy sygnaem wejciowym S
i
(t) a sygnaem wyjciowym S
o
(T
m
)
okrela caka waona
205

-

U
m
T
m i m o
dt t T RW t S T S ) , ( ) ( ) ( (8.1)
Jest to inna forma zapisu rwnania (1.4) uwzgldniajca skoczony czas obser-
wacji (pomiaru) T
m
i dopuszczajca nieoptymalne warunki filtracji.
Dla ustalonej wartoci zmiennej T
m
rwnanie (8.1) przyjmuje posta

-

U
m
T
T i m o
dt t W t S T S ) ( ) ( ) ( (8.2)
gdzie W
T
(t) jest FUNKCJ WAGI waciw dla zadanego T
m
, wywodzc si
z uoglnionej funkcji odpowiedzi impulsowej wedug relacji

m
T T
t RW t W ) ( ) ( U
(8.3)
Przyjmujc za parametr zmienn t funkcja RW (T
m
,t) stanowi bdzie
odpowied filtru R
t
(T
m
) w chwili T
m
na wymuszenie dirakowskie wprowadzone na
wejcie w chwili t.

t m m t
T RW T R ) ( ) ( U
(8.4)
W przypadku filtru stacjonarnego uoglniona funkcja odpowiedzi impulsowej jest
funkcj tylko jednej zmiennej ^, rwnej rnicy czasu pomiaru T
m
i czasu pobudze-
nia t, tj.
^= (T
m
- t) (8.5)

Dla raz ustalonej wartoci T
m
bdziemy pomija dalej, dla prostoty zapisu,
indeks T przy symbolu FUNKCJI WAGI oznaczajc j krtko przez W(t).
FUNKCJA WAGI pozostaje w jednoznacznym zwizku z FUNKCJ ODPO-
WIEDZI IMPULSOWEJ filtru h(t). Dla wyznaczenia tej zalenoci odwoajmy si
znowu do caki splotu, wicej odpowied z wymuszeniem w dziedzinie czasu,
w wersji formuy (4.49)

-

` ` ` U
t
i o
d t h S t S ) ( ) ( ) (
(8.6)
Do chwili t = T
m
rwnanie powysze sprowadza si do postaci

-

U
m
T
m i m o
dt t T h t S T S ) ( ) ( ) (
(8.7)
w ktrej ze wzgldw czysto formalnych symbol `zastpiono wprost przez t.
206
Rwnania (8.2) i (8.7) opisuj taki sam efekt pomiarowy, s zatem tosamo-
ciowo rwne. Wynika std, e
W (t) = h (T
m
- t) (8.8)
czyli, e FUNKCJA WAGI filtru stacjonarnego stanowi zwierciadlane odbicie jego
ODPOWIEDZI IMPULSOWEJ przesunite w czasie o T
m
. Funkcja wagi opisuje
wic jednoznacznie przebieg odpowiedzi filtru na sygna dirakowski i w tym sensie
te dwie wielkoci mona uwaa za identyczne. cise pokrywanie si tych prze-
biegw zachodzi w przypadku symetrycznego wzgldem T
m
ksztatu funkcji h(t).
W spektrometrycznym torze pomiarowym wymuszenia dirakowskie genero-
wane s w detektorze promieniowania jdrowego w formie indukowanych impul-
sw prdowych. W stowarzyszonym ukadzie wejciowym s one cakowane przy-
bierajc form napiciowych impulsw heavisideowskich (skokowych), ktre pod-
legaj z kolei procesowi filtracji we wzmacniaczu ksztatujcym. Na tej podstawie
mona przeksztaci zastpczy schemat sygnaowo-szumowy toru analogowego do
rwnowanej postaci eliminujcej wejciowy stopie cakujcy i zawierajcy wy-
cznie rda napiciowe; zarwno sygnaowe jak i szumowe. Z formalizmu tego
korzystalimy zreszt uprzednio nie odwoujc si jednak do modyfikacji struktury
schematu zastpczego. Jest rzecz oczywist, e charakterystyka impulsowa penej
struktury podstawowej h(t) jest tosamociowo rwna charakterystyce skokowej
R*(t) zachowanej czci toru.
W przypadku FILTRU STACJONARNEGO w interwale czasowym zawartym
midzy momentem pojawienia si impulsu t = t
0
a czasem pomiaru T
m
przepus-
towo filtru nie ulega zmianie. Oznacza to, e ksztat odpowiedzi na wymuszenia
tego samego rodzaju jest zawsze taki sam. Prawidowo powysza nie wystpuje
ju w przypadku FILTRW NIESTACJONARNYCH, gdy proces waonej transmi-
sji inicjowany jest kadorazowo i wycznie przez impulsy sygnau mierzonego.
Przez NIESTACJONARNO FILTRU rozumiemy uzalenienie jego przepusto-
woci od czasu. Moe ono mie charakter zmian cigych lub skokowych i wedug
tej waciwoci FILTRY NIESTACJONARNE klasyfikowane s w dwch podstawo-
wych grupach:
FILTRY NIESTACJONARNE z REGULOWANYM WZMOCNIENIEM,
FILTRY NIESTACJONARNE z KLUCZOWANIEM.
Struktur filtrw pierwszej grupy ukazuje schematycznie rysunek 8.1.
Podstawowymi jej elementami skadowymi s: UKAD REGULACJI WZMOC-
NIENIA oraz konwencjonalny FILTR STACJONARNY. W skad ukadu regulacji
wzmocnienia wchodzi GENERATOR FUNKCJI WAGI oraz sterowany przeze
WZMACNIACZ lub ATTENUATOR. Proces generacji FUNKCJI WAGI jest kado-
razowo inicjowany przez podlegajcy filtracji sygna wejciowy. Dla penej syn-
207
chronizacji sygnaw: sterujcego i sterowanego w UKADZIE REGULACJI
WZMOCNIENIA, w tor transmisyjny sygnau sterowanego (filtrowanego) wprowa-
dzono lini opniajc o opnieniu rzdu czasu narastania impulsu wejciowe-
go.

Generator funkcji wagi wymusza podany przebieg funkcji wzmocnienia
wzmacniacza (lub attenuacji dzielnika) W
A
(t). Oznaczajc najoglniej funkcje wagi
stowarzyszonego FILTRU STACJONARNEGO przez h(T
m
-t), moemy napisa
wyraenie okrelajce globaln, cakowit FUNKCJ WAGI FILTRU NIESTACJO-
NARNEGO W(t) w postaci

) ( ) ( ) ( t T h t W t W
m A
U
(8.9)
W szczeglnym przypadku, gdy w charakterze filtru stacjonarnego zastosowa
aktywny integrator wykorzystujcy wzmacniacz operacyjny, otrzymujemy wprost

) ( ) ( t W t W
A
U
(8.10)
Punkt cikoci procedury projektowania tego rodzaju filtrw przesuwa si na
zagadnienia zwizane z syntez i praktyczn realizacj generatora funkcji wagi
i szybkiego, precyzyjnego ukadu mnocego.
Jeli ukad mnocy i wzmacniacz sterowany zastpi KLUCZEM wzgldnie
BRAMK LINIOW, to otrzymamy nowy rodzaj filtru niestacjonarnego zaliczany
ju do drugiej grupy filtrw niestacjonarnych. Miejsce generatora funkcji wagi zaj-
muje wwczas znacznie mniej skomplikowany UKAD CZASOSTERU, determinu-
jcy parametry czasowe wczenia T
ON
i wyczenia T
OFF
KLUCZA lub BRAMKI,
a globalna funkcja wagi wyrazi si w formie

w + ) ( ) ( ) ( ) ( t T h T t H T t H t W
m OFF ON
U
(8.11)
Kluczowanie nakada wic na filtr ograniczenia czasowe do przedziau
. ^ ^
OFF ON
T T
Nie moe ono jednak powodowa niecigoci globalnej funkcji
wagi caego filtru prowadzcej w efekcie do gwatownego wzrostu udziau szu-
208
Rys. 8.1. Schemat filtru niestacjonarnego w ukadzie z regulowanym wzmocnieniem
W
A
h(t) x
WE
WY
DL
mw szeregowych. Wyrazem tych zastrzee s wymagania, aby wyczenie klu-
cza zachodzio w chwili gdy h (T
OFF
- t) = 0, oraz by pochodne funkcji wagi w mo-
mentach przeczania klucza miay wartoci skoczone. [2]
Stawianym wymaganiom czyni zado filtry stacjonarne o bipolarnej charak-
terystyce impulsowej, jeli wsprzdn czasow T
OFF
zwiza z momentem
przejcia przez zero tej charakterystyki. W celu uzyskania w chwili T
OFF
maksy-
malnej wartoci odpowiedzi na sygna wejciowy, naley go odpowiednio opni
w stosunku do momentu wczenia klucza. Z tego wzgldu rozwaany filtr powi-
nien zawiera w torze transmisyjnym lini opniajc, poprzedzajc klucz.
Czas opnienia T
D
jest uzaleniony od ksztatu odpowiedzi impulsowej, przy
czym najkorzystniejszym okazuje si symetryczny jej przebieg w interwale
. ^ ^
OFF ON
T T
W takim przypadku czas opnienia T
D
bdzie rwny poowie czasu
zaczenia klucza.
W kategorii filtrw niestacjonarnych z kluczowaniem wyodrbnia si spe-
cjalna klasa filtrw zwana FILTRAMI z INTEGRATOREM BRAMKOWANYM [3].
Ich podstawowym elementem skadowym jest obok BRAMKI liniowej AKTYWNY
INTEGRATOR, zrealizowany w konfiguracji wzmacniacza operacyjnego. S one
z reguy poprzedzone stopniem prefiltracji, w ktrym stosowane s rozmaite kon-
figuracje FILTRW STACJONARNYCH, decydujcych w istotny sposb o ksztacie
wypadkowej funkcji wagi caego filtru.
Funkcja wagi takiej kaskady, w ktrej filtr stacjonarny poprzedza filtr
niestacjonarny okrelona jest splotem funkcji wagi obu filtrw skadowych. Mona
j zatem wyznaczy znajc funkcje wagowe obu czci filtru W
1
(t) i W
2
(t),
zgodnie z relacj caki splotu

-

U
t
du u t W u W t W ) ( ) ( ) (
1 2
(8.12)
Alternatywny sposb, wynikajcy bezporednio z definicji funkcji wagi, pole-
ga na wyznaczeniu odpowiedzi caego filtru w chwili pomiaru T
m
na wejciowy
impuls dirakowski pojawiajcy si w chwili t
0
. W rozwaanym przypadku filtru
z integratorem bramkowanym wyraa j caka funkcji odpowiedzi impulsowej
prefiltru stacjonarnego w przedziale czasu otwarcia bramki.
Z zasady dziaania tej klasy filtrw wynika, e otwarcie bramki nastpuje
z chwil (pod wpywem) pojawienia si impulsu sygnau. Innymi sowy, dla
impulsw podlegajcych pomiarowi tor transmisyjny jest zawsze otwarty, a prze-
pustowo filtru jest staa w caym okresie obserwacji T
G
= (T
OFF
T
ON
). W od-
niesieniu do sygnau pomiarowego filtr zachowuje si wic jak ukad stacjonarny.
209
NIESTACJONARNO filtru ma natomiast miejsce w przypadku impulsw
szumowych, pojawiajcych si stochastycznie w czasie z wyprzedzeniem
wzgldnie z opnieniem w stosunku do przyjmowanego za zerowy momentu
otwarcia bramki (T
ON
= 0). Impulsy te wnosz w konsekwencji odpowiednie wka-
dy do efektu pomiaru sygnau w chwili t = T
m
, uwarunkowane ich relacj czasow
wzgldem impulsu sygnau. [4].
O ile wic dla sygnau funkcj wagi opisuje wyraenie

-
U
t
dt t h t W
0
1
) ( ) (
(8.13)
to w odniesieniu do szumw SZUMOW FUNKCJ WAGI definiowa bdziemy
oddzielnie
dla impulsw wyprzedzajcych (Early Pulses) jako

-
U

t
t
t
dt t t h t t W
0
0
) ( ) , (
0 1
0
0
(8.14)
dla impulsw zapnionych

-
U

t
T t
dt t t h t t W
m 0
0 1
0
0
) ( ) , (
0
(8.15)
W konsekwencji przyjtego wczeniej zastpczego schematu sygnaowo-szu-
mowego miejsce odpowiedzi impulsowej penego prefiltru h(t) zajmie odpowied
skokowa ) (
*
1
t R jego wydzielonej czci (tj. bez wejciowego stopnia cakujcego).
Naturaln te konsekwencj takiego podejcia jest powizanie funkcji wagi szu-
mw prdowego generatora rwnolegego z odpowiedzi skokow ), (
0
*
1
t t R
a funkcji wagi napiciowego generatora szeregowego z odpowiedzi impulsow
) (
0
*
1
t t h uwzgldnianej czci prefiltru.
Rwnania (8.13) do (8.15) przyjmuj wwczas form:
dla sygnau

-
U
t
m
dt t R t W
0
*
1
) ( ) (
(8.16)
dla wyprzedzajcych impulsw rwnolegego rda szumw

-
U

t
t
p w
dt t t R t t W
0
0
*
1
0
0 ,
) ( ) , (
0
(8.17)
210
dla zapnionych impulsw rwnolegego rda szumw

-
U

t
t T t
p z
dt t t R t t W
m 0 0
) ( ) . (
0
*
1
0
0 ,
(8.18)
dla wyprzedzajcych impulsw szeregowego rda szumw

-
U

t
t
s w
dt t t h t t W
0
0
*
1
0
0 ,
) ( ) , (
0
(8.19)
dla zapnionych impulsw szeregowego rda szumw

-
U

t
t
T t
s z
dt t t h t t W
m
0
0
) ( ) , (
0
*
1
0
0 ,
(8.20)
Znajomo szumowych funkcji wagi pozwala obliczy udziay wyodrb-
nionych skadowych globalnej wariancji szumw na wyjciu filtru w chwili
pomiaru t = T
m
. Oglnie zapiszemy je w postaci.

w +

U ^ ^
i
T
x x
x
x
dt t W A k V
0
2
0
2 2
) (
(8.21)
Indeks x oznacza tu rodzaj szumw, A charakteryzuje ich intensywno,
T
i
determinuje interwa cakowania, za k jest mianowanym wspczynnikiem
skali. Wypadkowa wariancja, wobec niezalenoci statystycznej impulsw szu-
mowych stanowi sum wariancji skadowych.
Z drugiej strony rwnanie (8.16) okrelajce wag a jak amplituda wej-
ciowego sygnau skokowego jest przekazywana na wyjcie filtru umoliwia obli-
czenie wartoci maksymalnej odpowiedzi V
0 max
.

) (
max m m x o
T W A k V U
(8.22)
Dysponujc zespoem zalenoci (6.21) i (6.22) okrelimy wzajemne relacje
midzy wariancjami. Mona je wyrazi na dwa sposoby:
poprzez stosunek sygnau do szumu (SNR),
bd te przy pomocy wskanikw szumu
^ ^
2
s
N
oraz
^ ^

2
N
Wielkoci te s ze sob zwizane jednoznacznie podanymi uprzednio zalenocia-
mi (6.112).i (6.113).
211
Przedstawione wyej oglnie procedury analityczne wykorzystamy dalej
w przykadowych obliczeniach wybranych, konkretnych ukadw filtrw
niestacjonarnych z integratorem bramkowanym.

8.1. Konfiguracja z prefiltrem CR
Najprostsz konfiguracj omawianej klasy filtrw stanowi ukad zoony z po-
jedynczego stopnia rniczkujcego CR oraz integratora z bramk liniow.
Rysunek 8.2 przedstawia schemat takiej konfiguracji.

Charakterystyki: skokow ) (
*
1
t R i impulsow ) (
*
1
t h prefiltru opisuj odpowiednio
funkcje

u
u
^

+
+

^
U
d
t
t R exp ) (
*
1
(8.23)
oraz

u
u
^

+
+

^
. U
d d
t
t t h exp
1
) ( 1 ) (
*
1
(8.24)
gdzie ^
d
oznacza sta czasow stopnia rniczkujcego CR.
Podstawienie powyszych wyrae do rwna (8.16) (8.20) i wykonanie
cakowa w przynalenych im granicach (< 0 T
m
> i < t
o
0 >) prowadzi do
zwizkw

u
u
^

+
+

^ U
^

d
m
T
d m m
e T W 1 ) (
(8.25)
212

C
d
S
R
d
^
d
WE WY
Rys. 8.2. Schemat filtru niestacjonarnego CR GATED INTEGRATOR

u
u
^

+
+

^ U
^

^
d
m
d
T t
d p w
e e t W 1 ) (
0
0 ,
(8.26)

u
u
^

+
+

^ U
^
^
d
d
t
d p z
e t W
0
1 ) (
0 ,
(8.27)

u
u
^

+
+

U
^

^
1 ) (
0
0 ,
d
m
d
T t
s w
e e t W
(8.28)
^

U
m o
T t
s z
e t W ) (
0 ,
(8.29)
Odwoajmy si teraz do formu (6.1) i (6.2) opisujcych rozkad widmowy
szumw oraz sygna wejciowy formowany na zaciskach wejciowego stopnia
cakujcego (tj. na pojemnoci wejciowej C ). Majc je na uwadze i oznaczajc
przez stosunek czasu pomiaru do staej czasowej rniczkowania (
) / (
d m
T ^ U
moemy napisa


^ U e
C
Q
k V
d
i
o
1
max
(8.30)

w +
2
3 2
2
0
0
2
0 ,
2
2 2
,
1
2 2
) (
2



^ "
U
"
U ^ ^
-
e k dt t W k V
d
p w p w
(8.31)
w + w +


^ "
U
"
U ^ ^
-
e e k dt t W k V
d
T
p z p z
m
3 1 2
2 2
) (
2
3 2
2
0
0
2
0 ,
2
2 2
,
(8.32)

w +
-

^ "
U
"
U ^ ^
0
2
2
2
0
2
0 ,
2
2 2
,
1
2 2
) (
2
e k dt t W k V
d
s w s w
(8.33)
w +

^ "
U
"
U ^ ^
-
2
2
2
0
0
2
0 ,
2
2 2
,
1
2 2
) (
2
e k dt t W k V
d
T
s z s z
m
(8.34)
213

Globalna, sumaryczna wariancja szumw na wyjciu wyniesie wic


-

+
R
q
^
"
^
"
U ^ ^

e e k V
d d No
1
2
1
2
2
3
2
2 2
(8.35)

Stosunek sygnau do szumu (SNR) okrelaj jednoznacznie wyraenia (8.30)
i (8.35). Jest on funkcj dwch zmiennych: ^
d
i , jak to ukazuje explicite rwnanie
(8.36)

^
"
^
"

U
e e
e
C
Q
SNR
d
d
i
1
1
2
1
2
1
2 2
(8.36)
Osiga on warto maksymaln przy staej czasowej ^
d opt
warunkujcej minimum
funkcji pod pierwiastkowej wyraenia (8.36)

"
"
U ^
e
e
opt d
1
1
(8.37)
Przy ustalonej wedug powyszego kryterium wartoci ^
d
funkcja SNR ()
przybiera posta


4
3
4
1
1 1 ) (

""
U e e
C
Q
SNR
i
(8.38)
Mona wykaza, e osiga ona warto maksymaln dla = 1.035 wynoszc

""
U
C
Q
SNR
i
910 . 0
max (8.39)
co oznacza i wzgldny stosunek sygnau do szumu ' jest rwny
'= 0.910 (8.40)
Optymalna warto staej czasowej stopnia rniczkujcego wyniesie zatem

c opt d
T 282 . 1 282 . 1 U
"
"
U ^ (8.41)
za minimalna warto wariancji szumw wyjciowych
"" U ^ ^ 504 . 0
min
2
No
V (8.42)
Drugi sposb okrelenia relacji midzy sygnaem a szumem, tj. metoda
WSKANIKW SZUMOWYCH [5] prowadzi do wynikw
214


m d d s
T
e
e
N 978 . 0 941 . 0
1
1
035 . 1
2
2
U ^ U ^

U ^ ^
U

(8.43)
oraz


m d d
T
e
N
1
488 . 1
1
547 . 1
1
1
1
035 . 1
2
U
^
U
^

U ^ ^
U

(8.44)
Znajomo wskanikw szumowych umoliwia, jak ju wspominalimy, wyz-
naczenie wartoci wzgldnego stosunku sygnau do szumu '. Dokonajmy zatem
sprawdzajcego obliczenia.

910 . 0
1
547 . 1 941 . 0
4
1
3
1
2 2
U
u
u
^

+
+

^
^ U ^ ^ ^ ^ U '

d
d s
N N
(8.45)
8.2. Konfiguracja z prefiltracj na zwartej linii
opniajcej
W strukturze prefiltru omwionej poprzednio konfiguracji zastosowano prosty
obwd rniczkujcy CR. Std te wkad do globalnej wariancji szumw wyj-
ciowych wnoszony przez szumowe impulsy wyprzedzajce pochodzi, traktujc
rzecz teoretycznie, z nieskoczonego interwau czasu poprzedzajcego impuls
sygnaowy. Interwa ten mona wydatnie skrci stosujc w ukadzie prefiltru
w miejsce czonu CR stopie formujcy ze zwart lini opniajc. Tego rodzaju
konfiguracj przedstawiono schematycznie na rysunku 8.3.
Odpowied skokowa stopnia formujcego R-DL prefiltru ma przebieg prosto-
ktny o czasie trwania ^
s
rwnym podwjnej wartoci opnienia transmisyjnego
linii T
D
. Wedug przyjtej notacji zapiszemy j rwnaniem
215
Rys. 8.3. Schemat filtru niestacjonarnego DL GATED INTEGRATOR

T
D
S
R
DL
WE WY
w +
s
t H t H t R ^ U ( ) (
2
1
) (
*
1
(8.46)
Zamy, e okres cakowania w integratorze bramkowanym T
G
jest duszy od ^
s
.
Funkcja wagi caego filtru przyjmuje wtedy charakterystyczny ksztat TRAPE-
ZOWY. Jeli nadal pocztek osi czasu wiza z momentem otwarcia bramki, w re-
zultacie prostych operacji matematycznych otrzymamy analityczn posta szumo-
wej funkcji wagi W(t
0
).

^ ^
^
U
0 0 0 0 0
2
1
) ( t H t t H t t W
s s
s

"
m m s m s m
T t H T t T t H T t ^ ^
0 0 0 0
(8.47)
Jak wida, funkcja wagi jest funkcj niecig z punktami niecigoci w mo-
mentach wczania poszczeglnych jej skadowych. Dla wygody dalszych oblicze
korzystniej jest wyrazi j przez zesp rwna

0 ) (
0
U t W
dla
s
t ^
0

s
t
t W
^
U
2
) (
0
dla
0
0
^ t
s

2
1
) (
0
U t W dla
) ( 0
0 s m
T t ^
(8.48)

u
u
^

+
+

^
U
s
t
t W
0
0
1
2
1
) (
dla

m s m
T t T ^
0

0 ) (
0
U t W
dla
m
T t
0
Rysunek 8.4 ukazuje ksztat dyskutowanej funkcji oraz ilustruje graficzny
sposb jej wyznaczania. Warto funkcji wagi, okrelona cak splotu (8.12), dana
jest w tej reprezentacji wartoci pola przekrycia splatanych funkcji (cz
zakreskowana na wykresach). Zauwamy przy tym, e ksztat funkcji wagi
prefiltru stacjonarnego jest taki sam jak ksztat jego odpowiedzi impulsowej, a w
relacji do wydzielonej jego czci R-DL, odpowiada jej odpowiedzi skokowej
(8.46).
Na przykadzie rozwaanego ukadu ujawnia si tosamociowa rwno
SZUMOWEJ FUNKCJI WAGI (wg podejcia Radeki [2]) oraz REZYDUALNEJ
FUNKCJI SZUMW SCHODKOWYCH (Step-Noise Residual Function - w ujciu
Gouldinga [5]). Jak pamitamy, metoda Gouldinga prowadzi do wyznaczenia
wartoci wzgldnego stosunku sygnau do szumu poprzez uprzednie obliczenie
wartoci WSKANIKOW SZUMOWYCH.
216
Skorzystajmy z tej metody, odwoujc si do rwna (7.110) i (7.111). War-
to maksymalna odpowiedzi na jednostkowe wymuszenie skokowe wynosi w tym
przypadku

2
1
max
U
o
S (8.49)
Uwzgldniajc (8.48) moemy wic napisa
U
u
u
^

+
+

^

u
u
^

+
+

^
U ^ ^
- - -
^ ^ ^
dt
t
dt dt
t
N
S S m S
S
T
S
S
2
0 0
2
2
0
2
1

3 3 3
S
m
S
S m
S
T T
^
U
^
^
^
U (8.50)

-
^

^
U
u
u
^

+
+

^
U ^ ^
S
S S
dt N
0
2
2
2 1
2 (8.51)
217
Rys. 8.4. Graficzny sposb wyznaczania szumowej funkcji wagi
t
0
t
0
t
0
t
0
t
0
t
0
t
0
t
0
t
0
W (t
o
)
W
t
0
T
ON
= 0 T
OFF
=T
m
Interwa cakowania (bramkowania) wygodnie jest wyrazi w jednostkach ^
s
ka-
dc T
m
= m^
s

W takiej notacji rwnanie (8.50) zapiszemy jako

S S
m
N ^

U ^ ^
3
1 3
2
(8.52)
W rezultacie otrzymamy globalny wskanik szumw ^ ^
2
N
1 3
3
2
2 2 2
U ^ ^ ^ ^ U ^ ^

m N N N
S
(8.53)
uzaleniony od relacji midzy T
m
i ^
s
. Dalsze obliczenia mona kontynuowa po
uprzednim zaoeniu proporcji midzy czasem integracji i szerokoci odpowiedzi
prefiltru. Dla przykadu zamy m = 1.11, czemu odpowiada przyjcie roz-
cigoci czasowej paskiej czci funkcji wagi na poziomie 10% czasu integracji.
Dla takich warunkw

S S
N ^ U ^ ^ 777 . 0
2
(8.54)
a w konsekwencji
555 . 1 777 . 0 2
2
U U ^ ^N (8.55)
oraz

895 . 0
1
2
U
^ ^
U '
N
(8.56)
Porwnujc uzyskany rezultat z wynikami analizy stacjonarnego filtru trapezo-
idalnego odniesionej do analogicznych proporcji czasowych (dugo grzbietu
funkcji wagi vs czas martwy) uwidacznia si ponad 3% wzrost wartoci stosunku
sygnau do szumu.
Wskaniki szumowe czsto podawane s w literaturze jako funkcja czasu
integracji (bramkowania) T
G
. Podobnie te wyraana jest wariancja szumw na
wyjciu filtru niestacjonarnego. W celu uatwienia ewentualnych porwna spro-
wadzimy formuy (8.50) i (8.51) do tego rodzaju reprezentacji, pamitajc zara-
zem, e T
G
=T
m
.

m S
T
m
m
N
3
1 3
2

U ^ ^ (8.57)

m
T
m
N
2
2
U ^ ^

(8.58)
218
W takiej te konwencji wyrazimy globaln wariancj szumw wyjciowych ^ ^
2
No
V .

m
m No
T
m
k
T
m
m k
V
1
2
4
1
2 3
1 3
4
1
2
2 2 2 2
2
u
^

"

u
^

"
U ^ ^
(8.59)
Osiga ona minimum dla T
m opt


"
"

U
1 3
6
2
m
m
T
opt m
(8.60)
ktre wynosi
""
u
^

U ^ ^ 1 3
3
2
2
2
min
2
m
k
V
No
(8.61)
Warto maksymalna sygnau na wyjciu filtru jest rwna

C
Q k
V
i
o
2
max
U (8.62)
wobec czego stosunek sygnau do szumu w warunkach optymalnych przyjmuje
warto


""
U
"" u
^

U
C
Q
m
k
C
Q k
SNR
i
i
opt
895 . 0
1 3
3
2
2
2
2
(8.63)
za wzgldny stosunek sygnau do szumu, zgodnie z oczekiwaniem wynosi

895 . 0 U '
8.3. Konfiguracja z prefiltrem quasigaussowskim.
Uzyskiwany w praktyce impuls prostoktny odbiega ksztatem od przebiegu
idealnego opisanego rwnaniem (8.46). Wynika to zarwno z rzeczywistego
ksztatu pierwotnego impulsu prdowego jak i ograniczenia pasma przenoszenia
stopni wzmacniajcych stacjonarnej czci filtru. Std te zrodzia si koncepcja
realizacji niestacjonarnego filtru trapezoidalnego w konfiguracji: STACJONARNY
FILTR QUASIGAUSSOWSKI INTEGRATOR BRAMKOWANY [6], w ktrym za-
219
miast impulsu cile prostoktnego formowany jest smuky impuls o przebiegu
aproksymowanym funkcj Gaussa.
Wykazalimy wczeniej, e odpowied skokowa filtru typu CR-(RC)
n
przy-
biera posta (5.68). Jej znormalizowany ksztat s(t) dany jest wic rwnaniem
u
^

u
^

^
U
t t
n
t s
n
exp
!
1
) ( (8.64)
W granicznym przypadku gdy n 4 wyraenie (8.64) sprowadza si do postaci


-
-

+
+
R
q
^
^

U
2
2
2
exp
2
1
) (
n
n t
n
t s
(8.65)
Ostro sformuowany warunek naoony na ilo czwrnikw cakujcych n
ulega w praktyce znacznemu zagodzeniu, dopuszczajc stosowanie formuy (8.65)
z zadowalajcym przyblieniem dla n = 7.
Jeli posuy si notacj przyjt poprzednio w analizie szumowej filtrw
z integratorem bramkowanym, wyraeniom (8.64) i (8.65) naley przyporzdko-
wa oznaczenie ), (
*
1
t R by w dalszej konsekwencji wykorzysta je do obliczenia
funkcji wagi filtru. Dla skrcenia zapisu wprowadmy oznaczenia:
U ^) / (
m
T

oraz
U ^) / (
0
t
Dla impulsw schodkowych (typu STEP) zgodnie z ogln postaci formu
(8.17) i (8.18) otrzymamy odpowiednio:

w interwale od - do T
ON
= 0 (8.66)


) (
0 0
0 ?,
!
1
] , 1 [ ] , 1 [
!
) (

^
^

U U
-

+
R
q
U - - U

e
n
e n n
n
t W
n
r
r
n
r
r
vel
P
w interwale od T
ON
= 0 do T
OFF
= T
m
(8.67)



E
E
-
N
v
7
-

+
R
q
^ U - -
^
U

U

) (
0
0 ?,
!
1
1 ] 1 [ ] , 1 [
!
) ( e
n
n n
n
t W
n
r
r
vel
P


Zalenie od rzdu prefiltru formuy opisujce funkcje wagi przyjmuj odpo-
wiednio rozbudowan form. Stosunkowo prostymi okazuj si funkcje wagi qua-
220
sigaussowskiego prefiltru rzdu pierwszego RC-CR (tj. dla n=1). W formie znor-
malizowanej (

) wyraaj je zalenoci

)] 1 ( 1 [ ) (
0
,
U

e e W
p w
(8.68)

)] 1 ( 1 [ ) (
0
,
U

e W
p z
(8.69)
w ktrych
max
) (
) (
k
k
k
W
W
W

U

Przypomnijmy, e warunkiem koniecznym uzyskania trapezoidalnego ksztatu

funkcji wagi, oprcz wymogu symetrii i duej smukoci przebiegu odpowiedzi
skokowej ) (
*
1
t R jest danie, aby interwa cakowania <0T
m
> by duszy od jej
czasu rozdzielczego T
R
. Wypada w tym miejscu uzasadni celowo formowania
tego rodzaju funkcji wagowej. Ot wynika ona z faktu i pierwotny impuls
prdowy detektora nie jest impulsem dirakowskim. Jak wiemy, czas jego trwania
podyktowany jest dugotrwaoci procesu zbierania nonikw adunku w detek-
torze. Wyznacza on w konsekwencji czas narastania t
n
czoa impulsu napi-
ciowego detektora V
i
(t) ksztatowanego na zaciskach wejciowego stopnia
cakujcego.
Zagadnienie wpywu skoczonego czasu narastania sygnau wejciowego filtru
stacjonarnego na warto amplitudy jego odpowiedzi dyskutowalimy ju wcze-
niej na przykadzie prostego filtru CR-RC. Wpyw ten manifestuje si degradacj
amplitudy odpowiedzi filtru okrelan mianem DEFICYTU BALISTYCZNEGO. Je-
go warto bezwzgldn stanowi rnica amplitud odpowiedzi uzyskiwanych
odpowiednio na napiciowe wymuszenia: cile skokowe oraz skokowe z liniowo
narastajcym czoem.

*
max max o o
V V D U
(8.70)
Mona wykaza [7], e deficyt balistyczny D jest w przyblieniu proporcjo-
nalny do drugiej pochodnej odpowiedzi skokowej filtru w punkcie jej maksimum.
Innymi sowy, jest on zaleny od krzywizny charakterystyki skokowej filtru
w punkcie wierzchokowym. Z tego wic wzgldu dla redukcji efektu balis-
tycznego podane jest spaszczenie grzbietu charakterystyki skokowej filtru w ob-
rbie czasu duszym od czasu narastania impulsu wejciowego V
i
(t) (tj. od czasu
zbierania nonikw adunku w detektorze).

Przypomnijmy rwnie, e charakterystyk skokow filtru stacjonarnego
utosamialimy z jego funkcja wagi W(t). Bardziej oglnym i waciwszym oka-
zuje si wic wizanie wraliwoci odpowiedzi na szybko narastania wymu-
szenia napiciowego z funkcj wagi filtru. Ukady z integratorem bramkowanym
221
i prefiltrem quasi-gaussowskim umoliwiaj uformowanie funkcji wagi o ksztacie
zblionym do trapezowego. Tego rodzaju funkcje wagi zwa bdziemy quasi-
trapezoidalnymi.

Dla zilustrowania procesu formowania takiego ksztatu funkcji wagi, na
rysunku 8.5 przedstawiono diagramy znormalizowanych funkcji wagi filtru oma-
wianego typu ze stacjonarn sekcj CR-RC, wyznaczone dla rnych wartoci
czasu integracji T
m
, (). Zamieszczono na nim rwnie znormalizowane przebiegi:
charakterystyki skokowej ) (
*
1
t R prefiltru oraz sygnau wyjciowego filtru s
o
(t).
Niski rzd filtru stacjonarnego (n=1) nie zapewnia podanej symetrii funkcji
), (
*
1
t R co znajduje odbicie w rnych nachyleniach flanki czoowej i opadajcej
globalnej (wypadkowej) funkcji wagi filtru. Znaczce spaszczenie grzbietu funkcji
wagi zaznacza si dopiero dla wartoci 5, rozszerzajc si nastpnie w miar
wzrostu czasu integracji.
Obszar idealnie paskiego przebiegu funkcji wagi wnosi proporcjonalne do
swej rozcigoci czasowej wkad do wskanika szumw rwnolegych ^ ^
2
S
N , nie
daje natomiast adnego przyczynku do wskanika szumw szeregowych ^ ^

2
N .
Wedug tej samej procedury, odniesionej do odpowiedzi impulsowej ) (
*
t h
prefiltru, wyznacza si znormalizowane funkcje wagi impulsw typu DELTA. Dla
rozwaanego przykadowo ukadu (n=1) opisuj je odpowiednio rwnania (8.71)
i (8.72).

)] 1 ( [ ) (
,
U

e e W
s w
(8.71)
222
Rys. 8.5. Przebiegi charakteryzujce filtr niestacjonarny typu (CR-RC)-INTEGRATOR
BRAMKOWANY
max max
) (
,
) (
o
o
V
t V
W
W
^

t
,
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
0.0
- 10 - 5.0 0 5.0 10
R
1
*
(t )
s
o

(t )
=10
=5
=3 =1 =2
W
k

(t )

) ( ) (
0
,
U

e W
s z
(8.72)
Zesp zalenoci (8.68), (8.69), (8.71) i (8.72) uzupeniony formu okre-
lajc amplitud odpowiedzi filtru na wymuszenie jednostkowym sygnaem
skokowym

)) 1 ( 1 (
max
U

e s
o
(8.73)
stanowi podstaw dla wyznaczenia znormalizowanych wskanikw szumowych.
W przyjtej konwencji wyraaj je zwizki
(8.74)
w + w +
w +
2
max
0
0
2
,
2
,
2
) (
) ( ) (

U ^ ^
- -

o
T
p z p w
S
s
dt W dt W
N
m
,
w + w +
w +
2
max
0
0
2
,
2
,
2
) (
) ( ) (

U ^ ^
- -

o
T
s z s w
s
dt W dt W
N
m

Rysunek 8.6 przedstawia zalenoci globalnych parametrw ( ' ^ ^ ,
2
N ) zna-
mionujcych omawiany filtr od znormalizowanego interwau integracji . Przywo-
ajmy dla przypomnienia, znane nam ju relacje (vide rozdz. 7.4).

^ ^ ^ ^ U ^ ^ ^ ^ U ^ ^


2 2 2 2 2
N N N N N
S S
oraz
4
2 2
1
^ ^ ^ ^
U '

N N
S



223
Rys. 8.6. Zalenoci <N
2
> = f () oraz '= f () niestacjonarnego filtru z integratorem
bramkowanym z prefiltrem typu (CR-RC) rzdu pierwszego.
0 2.0 4.0 6.0 8.0
10.0
0.75
0.8
0.85
'
1.4
1.6
1.8
1.9
^ ^
2
N
<N
2
> = f ()
'= f ()

'
CR-RC
Globalny wskanik szumu osiga warto minimaln, rwn <N
2
> 1.267,
dla czasu integracji T
m
= 3.2 ^. Wartoci skadowych wskanikw szumw wyra-
one w postaci naturalnej (nie znormalizowanej) wynosz wwczas odpowiednio
^ ^ ^ 659 . 2
2
S
N oraz
1 2
609 . 0

^ ^ ^N
za wzgldny stosunek sygnau do szumu 'osiga maksimum '
max
0.889.
Zauwamy, e optymalna z punktu widzenia filtracji szumw, warto T
m
okazuje si nie zadowalajc w aspekcie deficytu balistycznego. Z drugiej strony,
dopenienie wymogu wyranego spaszczenia grzbietu funkcji wagi (5) wie
si z degradacj wzgldnego stosunku sygnau do szumu do poziomu ' 0.84.
Dla porwnania, na rysunku 8.6. zaznaczono symbolicznie poziom (warto)
'
CR-RC
stacjonarnego filtru (CR)-(RC).
W ukadach filtrw niestacjonarnych z prefiltrami RC o identycznych war-
tociach staych czasowych, wskaniki szumowe odnoszone s w zasadzie do tej
wartoci (^). W konfiguracjach prefiltrw tego rodzaju o zrnicowanych staych
czasowych wskaniki szumowe wizane s z innymi parametrami znamionowymi
sekcji stacjonarnej, jak narona, szumowa staa czasowa T
c
(noise corner time
constant) bd czas osignicia maksimum t
peak
(peaking time).
8.4. Filtr niestacjonarny z podwjnym kluczowaniem

W rozwaanej klasie filtrw z integratorem bramkowanym [8],[9] mona
osign dalsz popraw stosunku sygnau do szumu oraz skrcenie czasu roz-
dzielczego przez zastpienie prefiltru stacjonarnego niestacjonarnym. Wprowa-
dzona celowo niestacjonarno prefiltru ma na charakter skokowy, zsynchronizo-
wany z przeczaniem bramki integratora, przy czym realizacja praktyczna nie-
stacjonarnoci prefiltru sprowadza si do prostych operacji zwierania wzgldnie
odczania niektrych jego elementw skadowych.
Ukad taki w terminologii anglosaskiej nazwano mianem SWITCHED GATED
INTEGRATOR. Zasad jego dziaania omwimy na przykadzie konfiguracji
przedstawionej schematycznie na rysunku 8.7.
Wsppracujcy z integratorem bramkowanym filtr stanowi tu kaskad dwch
czwrnikw biernych: pierwszy cakujcy (R
i
-C
i
), pracujcy w reymie stacjo-
narnym i drugi, niestacjonarny czwrnik rniczkujcy (R
d
C
d
). Klucz S w ga-
zi rezystora R
d
umoliwia przeczanie staej czasowej rniczkowania od war-
224
toci spoczynkowej
d d d
R C U ^
1
do nieskoczenie wielkiej wartoci alternatywnej
U ^
2 d
przyporzdkowanej stanowi aktywnej integracji ukadu.
W stanie spoczynkowym transmitancja ukadu wynosi

u
u
^

+
+

u
u
^

+
+

^
U
1
1
1
1
1
1 1
) (
d i
i
s s
s F
(8.75)
decydujc o formie odpowiedzi na wymuszenia wejciowe wnoszone przez
szumowe impulsy wyprzedzajce. W chwili t = T
ON
(umownie przyjmowanej za
zerow) wartoci chwilowe tych odpowiedzi ksztatuj si na poziomie zalenym
od ich rodzaju (skokowe lub delta) oraz czasu wyprzedzenia t
0
. Stanowi one
piedestay, na ktrych formowane s zmodyfikowane przebiegi odpowiedzi uwa-
runkowane zmian transmitancji filtru do wartoci F
2
(s)

u
u
^

+
+

^
U
i
i
s
s F
1
1 1
) (
2
(8.76)
Ta cz przebiegu odpowiedzi na wymuszenia szumowe pojawiajce si w chwi-
lach t
0
< T
ON
podlega cakowaniu w integratorze w interwale T
m
= (T
OFF
T
ON
).
Warto wyznaczonej w ten sposb caki okrela wag z jak dany impuls szumo-
wy nakada si na sygna wyjciowy. Dla licznego cigu impulsw szumowych
otrzymamy na tej drodze funkcj wagi rozpatrywanego rodzaju szumw.
Obliczenia analityczne szumowych funkcji wagi s ju bardziej skompli-
kowane i uciliwe, ograniczymy si wic tylko do fenomenologicznego opisu ich
ksztatowania, posikujc si pogldowymi rysunkami przedstawiajcymi przebiegi
odpowiedzi skokowych i impulsowych filtru w jego punktach wzowych (Rys.
8.8).
225
Rys. 8.7. Schemat filtru niestacjonarnego typu SWITCHED GATED INTEGRATOR
WE WY
-
G
R
ii
R
d
C
d
C
d
^
i
^
d
S
B A
W grnym rzdzie zestawiono diagramy dla szumw typu STEP z zas-
tpczego, rwnolegego rda prdowego, a w dolnym, dla szumw typu DELTA
z zastpczego, szeregowego rda napiciowego. W obu rzdach zilustrowano
trzy przypadki dla rnych wartoci t
o
. Symbolem x oznaczono przebiegi uzys-
kiwane na wyjciu stacjonarnego czwrnika cakujcego, za symbolami y i z,
przebiegi otrzymywane na wyjciu niestacjonarnego czwrnika rniczkujcego
odpowiednio przy zwartym (y) i rozwartym (z) kluczu S.

Do chwili t = T
ON
przebieg z pokrywa si wiernie z przebiegiem y, by
nastpnie w interwale (T
ON
T
OFF
) przybra form przebiegu x przesunit
w pionie o warto rwn rnicy wartoci chwilowych x (T
ON
) i y (T
ON
).
Powierzchnia zawarta pod tym fragmentem przebiegu z okrela warto funkcji
wagi W (t
o
) dla wymuszenia wyprzedzajcego, zaistniaego w chwili t
o
. Pomijajc
mudne procedury obliczeniowe przytoczymy, za Deightonem [9] jedynie ostatecz-
ne ich rezultaty. S nimi formuy opisujce amplitud sygnau informacyjnego na
wyjciu integratora w chwili t = T
m
oraz wariancje towarzyszcych mu szumw
rwnolegych i szeregowych.
W przypadku oglnym, gdy ^
i
^
d

m
i
o
T
e
C
Q
k V
u
u
^

+
+

U

1
max
(8.77)
226
x
Rys. 8.8. Diagramy przebiegw odpowiedzi filtru na impulsy szumowe typu STEP i DELTA
t
o
T
ON T
OFF
t
o T
ON
T
OFF
T
ON
T
OFF
t
o
x
x
x = y = z
x
x = y =z
y
y
y
z
z
z
z



-

+
R
q

"
U ^ ^

3 3
2 2
3
2 2
2
2 2 2
3
2
4
e
T
k
V
m NP
(8.78)



-

+
R
q

"
U ^ ^

e
T
k
V
m NS
2 2 2
4
2 2
2
(8.79)
gdzie:
i m
T ^ U /
oraz
d m
T ^ U /

Na gruncie oglnej analizy zaproponowanego ukadu Deighton przedys-
kutowa trzy przypadki szczeglne, dla wyspecyfikowanych relacji midzy cza-
sowymi parametrami deskryptywnymi
). , , (
m d i
T ^ ^
Z punktu widzenia maksy-
malizacji stosunku sygnau do szumu najbardziej interesujcym okazuje si
przypadek (4 ), gdy wobec bezporedniego zwierania punktu wzowego B
filtru do masy (tj. dla R
d
= 0), staa czasowa rniczkowania przyjmuje warto
zerow (^
d
= 0).
Przeanalizujmy szczegowo ten przypadek. W pierwszym kroku dziaa
analitycznych wyznaczymy szumow funkcj wagi W(t
o
). Reprezentuj j, jak ju
wiemy, dwie czstkowe funkcje wagi: dla wymusze wyprzedzajcych W
w
(t
o
) oraz
dla wymusze zapnionych W
z
(t
o
).
Zgodnie z notacj przyjt na rysunku 8.7 dla impulsw szumowych STEP
moemy napisa

-
U
OFF
ON
T
T
o wp
dt t z t W ) ( ) (
(8.80)
przy czym (przy zwartym kluczu S)

) ( ) ( ) (
ON
T x t x t z U
(8.81)

oraz
-
-

+
+
R
q
u
u
^

+
+

U
i
o
t t
t x exp 1 ) (
(8.82)
gdzie: ^= ^
i
za T
ON
= 0 i T
OFF
=T
m
.
W rezultacie podstawie otrzymujemy

u
u
u
^

+
+
+

U
;
;
'

-
-
-

+
+
+
R
q
u
u
u
^

+
+
+

u
u
u
^

+
+
+

U
^

i
o
m
i
o
i
o
t
m
T
t t t
o wp
e
T
dt e e t W 1 1 1 ) (
0
(8.83)
227
Analogicznie dla impulsw zapnionych

-
U
m
o
T
t
o zp
dt t z t W ) ( ) (
(8.84)

przy czym obecnie (w warunkach otwartego klucza S)

) ( ) ( t x t z U
(8.85)
oraz
-
-

+
+
R
q
u
u
^

+
+

U
i
o
t t
t x exp 1 ) (
(8.86)
Otrzymujemy zatem

;
;
'

u
u
u
^

+
+
+

U
u
u
^

+
+

U
u
u
^

+
+

^

^

m
i
o
i
o
T
t
i
o
t
m
t t
o zp
t
e
T
dt e t W
0
1 1 ) (
(8.87)
Pochodne rwna (8.78) i (8.79) wyznaczaj z kolei funkcje wagi
szumowych impulsw typu DELTA. Tak wic


i
o
t
o ws
e e t W
^

U 1 ) (
(8.88)

u
u
u
^

+
+
+

U
u
u
^

+
+

^
1 ) (
i
o
t
o zs
e t W
(8.89)
Znane nam ju procedury (vide Rozdzia 8.1) prowadz w ostatecznym efek-
cie do zalenoci okrelajcych sumaryczne wariancje obu rodzajw szumu.



3
3
2
2 2
1 1
2
1
3
1
2
m NP
T
e
k V
-

+
R
q

"
U ^ ^

(8.90)


m NS
T
e
k V
-

+
R
q

"
U ^ ^

1 1
2 2
2
2 2
(8.91)
228
Wyprowadzone formuy wynikaj zreszt bezporednio z rwna (8.76) (8.77),
stanowic ich wartoci graniczne przy warunku 4 .
Globalna wariancja szumw ^ ^
2
No
V jest funkcj dwch parametrw i T
m
.
Nietrudno wykaza [9] i przyjmuje ona warto minimaln dla wartoci = 2.
Amplituda sygnau informacyjnego V
o max
osiga wwczas poziom

m
i
o
T
C
Q
k V 568 . 0
max
U (8.92)
a wariancje szumw przyjmuj wartoci
) 1576 . 0 (
2
3
2
2 2
m NP
T k V
"
U ^ ^ (8.93)
oraz
) 7030 . 0 (
2
2
2 2
m NS
T k V
"
U ^ ^ (8.94)
W tych warunkach stosunek sygnau do szumu wynosi

2
1
2 2
1
181 . 2
2
489 . 0
2

+
R
q
"

"
U
m
m
i
T
T
C
Q
SNR
(8.95)
wykazujc maksimum dla T
m opt
rwnego

c opt m
T T 112 . 2
489 , 0
181 . 2
U
"
"
U
(8.96)
Podstawiajc (8.96) do (8.95) otrzymujemy SNR
opt


""
U
C
Q
SNR
i
opt
984 . 0
(8.97)
a w konsekwencji

984 . 0 U '
opt
(8.98)
Zauwamy, e uzyskany w tym ukadzie stosunek sygnau do szumu jest za-
ledwie o 1.6% gorszy od maksymalnej wartoci teoretycznej dopasowanego filtru
optymalnego. Tak doskonae wasnoci filtracyjne omawianej konfiguracji z po-
dwjnym kluczowaniem odzwierciedla ksztat jego funkcji wagi, bardzo zbliony
229
do ksztatu wierzchokowego (CUSP) odpowiedzi skokowej filtru idealnego.
Przebieg tej funkcji wagi pokazuje w formie znormalizowanej rysunek 8.9.
Z zalenoci (8.95) moemy wyodrbni wskaniki szumowe ^ ^
2
S
N i ^ ^

2
N .
Wynosz one odpowiednio

m S
T N 489 . 0
2
U ^ ^ (8.99)
oraz

m
T
N
1
181 . 2
2
U ^ ^
(8.100)
Literatura
[1] M. Konrad.: Detector Pulse Shaping for High Resolution Spectroscopy. IEEE
Transactions on Nuclear Science, NS-15, No. 1, 268, 1968
[2] V. Radeka.: Optimum Signal-Processing for Pulse-Amplitude Spectrometry in
the Presence of High-Rate Effects of Noise. IEEE Transactions on Nuclear
Science, NS-15, No.3, 455, 1968
[3] K.Kandiah.: Active Integrators in Spectrometry with Radiation Detectors.
AERE-R 5019, Harwell, Berks., 1965
[4] M. O. Deighton.: A Time-Domain Method for Calculating Noise of Active Inte-
grators used in Pulse Amplitude Spectrometry. Nuclear Instruments and Me-
thods, Vol.58, 201, 1968
230
Rys. 8.9. Przebieg znormalizowanej funkcji wagi filtru niestacjonarnego
typu SWITCHED GATED INTEGRATOR
-6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2
^
0
t
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
0.0
W
P znorm
[5] F.S. Goulding.: Pulse-Shaping in Low-Noise Nuclear Amplifiers. A Physical
Approach to Noise Analysis. Nuclear Instruments and Methods, Vol. 100, 493,
1972
[6] V. Radeka.: Trapezoidal Filtering of Signals from Large Geman Detectors at
High Rates. Nuclear Instruments and Methods, Vol. 99, 525, 1972
[7] E. Baldinger.: Amplitude and Time Measurement in Nuclear Physics. Advances
in Electronics and Electron Physics, Vol. VIII, 255. Academic Press Inc.
Publishers, New York, 1956
[8] K. Kandiah.: Reduction of Noise in Nuclear-Particle Spectrometry by Using
Switched Time Constants and Gate Integrators. National Academy of Science
Publication 1593, 544, Washington D.C. , 1956
[9] M. O. Deighton.: Calculation of Noise/Signal Ratio of Nuclear Pulse Amplifier
EmployingGated Active Integration. AERE-R 5021, Harwell, Berks., 1967
231
232
9. Filtry transwersalne
Odpowied sieci optymalizujcej stosunek sygnau do szumu mona wyrazi,
jak wykazano wczeniej, na dwa rne sposoby
przy pomocy caki splotu sygnau wejciowego V
i
(t) oraz charakterystyki
impulsowej sieci h (t)
-
t
i o
d t h t V t V
0
) ( ) ( ) ( ` ` U
(9.1)
jako cak waon sygnau wejciowego
-
t
i o
d W t V t V
0
) ( ) ( ) ( ` ` U
(9.2)
gdzie W(`) oznacza funkcj wagi sieci.
Instrumentalnej realizacji procedury opisanej rwnaniem (9.1) powicilimy
ju poprzednio sporo uwagi. Obecnie zajmiemy si moliwociami syntezy uka-
dw dziaajcych wedug przepisu zawartego w rwnaniu (9.2) Formalnie rozdzie-
la on operacje waenia (mnoenia przez zadane chwilowe wartoci funkcji wagi)
chwilowych wartoci sygnau wejciowego oraz ich sukcesywnego sumowania
(cakowania). Dziaania te mona wic powierzy wyodrbnionym subukadom
funkcjonalnym, jak to pokazano w poprzednim rozdziale na rysunku 8.1 ilustru-
jcym struktur filtru niestacjonarnego z cig regulacj jego przepustowoci.
Powrmy jeszcze do tego przykadu uzupeniajc schemat z rysunku 8.1 pomi-
nitymi uprzednio (dla uproszczenia) blokami funkcjonalnymi. W tak rozwinitej
formie przedstawia go rysunek 9.1.
233
Rys. 9.1. Schemat blokowy ukadu filtracji metod korelacyjn
WE
WY
DL

Wo
Wn
Wo
T
D
WF M INT
zero
TAD WFG
Obciony szumem kolorowym W
n
skokowy sygna wejciowy V
i
(t) prze-
kazywany jest w tej konfiguracji do dwch rwnolegych gazi. W jednej z nich,
po niewielkim opnieniu T
D
wnoszonym przez lini opniajc (DL), ulega on
modyfikacji w stacjonarnym filtrze wybielajcym (WF) do postaci

V
i
*
(t) = A exp(-t/T
c
), (9.3)
a nastpnie zostaje podany na jedno z wej ukadu mnocego (M). W gazi dru-
giej, zawierajcej dyskryminator czasu nadejcia impulsu (TAD) i generator funkcji
wagi (WFG), sygna wejciowy aktywizuje oba podzespoy funkcjonalne inicjujc
w efekcie proces generacji przebiegu w(t) podawanego z kolei na drugie wejcie
ukadu mnocego. Waciwy dobr czasu opnienia T
D
zapewnia wymagan,
pen synchronizacj przebiegu mnoonego i mnocego. Uzyskiwany na wyjciu
ukadu mnocego przebieg napiciowy zostaje scakowany w aktywnym inte-
gratorze (INT) dajc w ostatecznym rezultacie w chwili T
m
sygna wyjciowy o am-
plitudzie V
o
(T
m
) okrelonej cak (9.4).

-
dt t w t V T V
m
T
i m o
) ( ) ( ) (
0
*
U (9.4)
Zauwamy jeszcze, e dziki wybieleniu szumu, problem filtracji sprowa-
dzilimy do sytuacji, w ktrej dla osignicia maksymalnej dokadnoci estymacji
amplitudy sygnau funkcja wagi w(t) powinna pokrywa si ze znormalizowanym
ksztatem sygnau s
i
*
(t). Std te realizowany w tym ukadzie pomiar amplitudy
sygnau zalicza si do kategorii pomiarw korelacyjnych [1].
Alternatywny, a zarazem szczeglnie atrakcyjny sposb realizacji operacji
(9.4) zapewniaj tak zwane FILTRY TRANSWERSALNE [2]. Zasada ich dziaania
polega na biecym, waonym sumowaniu zbioru rwnoodlegych w czasie prbek
(wartoci chwilowych) sygnau wejciowego. W procesie formowania prbek wy-
korzystuje si bd linie opniajce (o staych skupionych bd te przyrzdy
z przenoszeniem adunku CTD (charge transfer device).
9.1. Filtry transwersalne z liniami opniajcymi
W pierwszym rzdzie omwimy ukady na liniach opniajcych z odczepami
[3] (tapped delay lines). Umoliwiaj one, jak to pokazano na rysunku 0.2, atwy
odbir prbek sygnau z podanym wzajemnym przesuniciem czasowym za po-
rednictwem gazi rezystorowych R
k
czcych odczepy linii z wejciem ukadu
sumujcego. Zastosowanie w tym stopniu wzmacniacza operacyjnego pozwala
w prosty sposb uzyska wymagany stopie attenuacji w kadej gazi, rwnowa-
234
ny wartoci wspczynnika wagi w
k
z jakim w danej gazi powinna by waona
prbka sygnau.
Stosownie do oznacze na rysunku 9.2, przedstawiajcym schemat omawianej
konfiguracji filtru transwersalnego, wspczynnik wagi k-tej gazi wyrazi si jako

k
F
k
R
R
w U
(9.5)



Oznaczmy ze wzgldw formalnych przez (N+1) czn liczb odczepw li-
nii opniajcej i zamy, e cakowity czas propagacji (opnienia) T
D
jest rw-
ny czasowi obserwacji (pomiaru) T
m
. Sygna wyjciowy V
o
w chwili t = T
m
osignie warto opisan rwnaniem

U
U
N
k
k k i m o
w t V T V
0
) ( ) (
(9.6)
stanowicym w istocie aproksymacj rwnania (9.4). Symbolem t
k
oznaczono
wsprzdn czasow lokalnego czasu pomiaru przebiegu na k-tym odczepie,
przy czym

N
T
k t
m
k
U (9.7)
Liczba odczepw linii opniajcej nie jest krytyczna. Mona przyj, e dla
N > 15 uzyskuje si zadowalajc dokadno aproksymacji. Rwnie dopaso-
wanie ksztatw funkcji wagi i sygnau nie stanowi istotnego problemu.
Dla przykadu rozwamy przypadek sygnau wejciowego opisanego formu
(6.2) (impuls skokowy) na tle szumu kolorowego o widmie okrelonym wzorem
(6.1). Po wybieleniu szumu sygna przybiera ksztat impulsu o zaniku eksponen-
cjalnym.
235
R
k
DL T
m
R
0
= Z
0
R
F
R
0
R
k1
R
kn
WE
WY
Rys. 9.2. Schemat filtru transwersalnego z lini opniajc i sumatorem aktywnym

u
u
^

+
+

U
c
i
i
T
t
C
Q
t V exp ) (
*
(9.8)
Uwzgldniajc znane nam ju zalenoci (4.21) i (8.8) moemy wic sformuowa
warunek optymalizacji filtru. Wyraa si on daniem, aby jego funkcja wagi wy-
nosia

u
u
^

+
+

U
c
opt
T
t
B t w exp ) (
(9.9)
przy czym B jako dowoln sta moemy przyj rwn jednoci.
W hipotetycznym (nierealistycznym) przypadku (dla T
m
4 ) stosunek syg-
nau do szumu osiga bezwzgldnie maksymaln warto (4.84) rwn
] /( [ "" U

C Q SNR
i
. Akceptowalne w praktyce pomiarw spektrometrycznych
wartoci SNR mona jednak uzyska przy relatywnie niewielkich wartociach T
m
.
Dopumy dla przykadu uproszczenia [3].
W pierwszym przyblieniu wyrazimy funkcj wagi (9.9) przez dwa pierwsze
skadniki jej rozwinicia w szereg potgowy. Funkcja wagi bdzie wwczas linio-
w wzgldem czasu

u
u
^

+
+

U
c
T
t
t w 1 ) (
(9.10)
a wzgldny stosunek sygnau do szumu osignie warto

w +
6
) ( exp 1
1
1

U '
(9.11)
Symbolem oznaczono dla zwizoci zapisu stosunek czasu pomiaru T
m
do na-
ronej staej czasowej T
c
. Funkcja (9.11) osiga przy = 2.15 maksimum o war-
toci '= 0.98; zaledwie o 2 % mniejszej od bezwzgldnie maksymalnej.

Jeszcze bardziej drastyczne uproszczenie funkcji (9.9), polegajce na zanied-
baniu wszystkich skadnikw rozwinicia poza pierwszym, to jest przy zaoeniu
w(t) = 1 (9.12)
daje w wyniku
236

w +
2
) exp( 1

U '
(9.13)

Wzgldny stosunek sygnau do szumu osiga w tych warunkach warto ma-
ksymaln rwn '= 0.90 przy wartoci parametru = 1.26. Przypomnijmy, e dla
prostego filtru CR-RC warto wzgldnego stosunku sygnau do szumu wynosia
0.736 , a dla filtru trjktnego odpowiednio - 0.8.
Zapite na odczepy linii opniajcej gazie rwnolege (std nazwa tej klasy
filtrw) nie mog zaburza propagacji sygnau w linii. Z tego powodu ich impe-
dancje powinny by dostatecznie due. W praktyce dla spenienia tego warunku
stosuje si oddzielnie w kadej gazi wzmacniacze separujce o wysokiej impe-
dancji wejciowej, co znaczco podnosi koszt realizacji filtru.
Eliminacj wzmacniaczy separujcych zapewnia alternatywna wersja filtru
transwersalnego z pojemnociowych sprzeniem ze sumatorem
4
. Rysunek 8.3
pokazuje takie rozwizanie, w ktrym pojemnoci rwnolege C linii LC o staych
skupionych zastpiono ukadem dwch pojemnoci C
k1
i C
k2
, speniajcym
warunek
C = C
k1
+ C
k2
(9.14)
Jak to uwidacznia rysunek 9.3, pojemno C
k1
jest poczona bezporednio
z rzeczywist mas ukadu, za pojemno C
k2
czy si z mas pozorn na wejciu
sumujcego wzmacniacza operacyjnego. Tak wic na kadym odczepie linii dziaa
taka sama pojemno efektywna, okrelona warunkiem (9.14), za odbir sygnau
nie zakca normalnej pracy linii. Wartoci wsp czynnikw wagi w
k
s w tym
przypadku okrelone stosunkiem pojemnoci sprzgajcej C
k2
do pojemnoci C
F
obwodu sprzenia zwrotnego wzmacniacza operacyjnego.


F
k
k
C
C
w
2
U
(9.15)
z oczywistym ograniczeniem
0 < C
k2
< C (9.16)
Normalizujc w
k max
do jednoci, nakadamy warunek rwnoci pojemnoci C
i C
F
, dla ktrego wyraenie (9.15) przeksztaca si do postaci

2 1
2
k k
k
kN
C C
C
w

U
(9.17)
237




Odzwierciedla on efekt rozpywu prdw w wle danego odczepu pomidzy po-
jemnoci skadowe C
k1
i C
k2
.
Filtr transwersalny ze sprzeniem pojemnociowym mona rwnie zrealizo-
wa przy uyciu linii opniajcych o staych rozoonych [4]. Pewn trudno
w tym przypadku stanowi problem odbioru sygnau z zadan wag. Jeli dopuci-
my sta warto wspczynnika wagi rwn w
k max
, to zagadnienie ekstrakcji syg-
naw upraszcza si do skrajnie prostej konfiguracji przedstawionej na rysunku 9.4.

Funkcj linii opniajcej peni tu odcinek kabla koncentrycznego z
obustronnym dopasowaniem falowym, za odbir sygnau dokonywany jest z jego
elektrody (ekranu) zewntrznej. Odpowied impulsowa takiego filtru ma przebieg
prostoktny. Stwarza to dogodn moliwo syntezy zoonego filtru
trapezoidalnego przez skojarzenia filtru transwersalnego omawianego typu z
filtrem quasigaussowskim odpowiednio wysokiego rzdu.
Uzalenione od wymaganego czasu pomiaru T
m
cakowite opnienie trans-
misyjne linii T
D
ksztatuje si na og na poziomie pojedynczych mikrosekund.
Wzgldy konstrukcyjne wykluczaj zatem moliwo zastosowania w filtrze
zwykych kabli koncentrycznych, ktrych opnienie jednostkowe wynosi okoo
5 ns/m.
238
T
m
DL
R
0
= Z
0
R
0
C
k1
C
k
2
WE
WY
C
F
Rys. 9.3. Schemat filtru transwersalnego z pojemnociowo sprzon lini opniajc
R
0
= Z
0
R
0
WE
WY
C
F
DL
Rys. 9.4. Schemat konfiguracji filtru transwersalnego z kablem koncentrycznym
Pod tym wzgldem mog by brane pod uwag jedynie specjalne linie spiral-
ne. Wrd nich, ze wzgldu na atwo dokonywania modyfikacji strukturalnych,
wyrniaj si tak zwane prtowe linie spiralne (helical stick delay lines). Osno-
w takiej linii stanowi prt z materiau ferromagnetycznego powleczony cienk
warstewk izolacyjn. Na nim uoona jest rozwarta przekadka z folii metalowej,
na ktrej z kolei nawinite jest uzwojenie z cienkiego przewodu izolowanego.
Przekadka peni funkcj zimnej elektrody dla pojemnoci rozoonych linii i jest
na og czona z rzeczywist mas ukadu. Przez odpowiednio uprofilowane roz-
cicie wzdune uzyskuje si podzia elementarnych pojemnoci lokalnych na
dwie skadowe dC
1
(x) oraz dC
2
(x), proporcjonalne do lokalnych szerokoci
przynalenych segmentw tej elektrody. W strukturze tego filtru jeden z segmen-
tw przekadki poczony jest wprost z rzeczywist mas ukadu, drugi natomiast
z wejciem stowarzyszonego wzmacniacza operacyjnego. Rysunek 9.5 pokazuje
konfiguracj dyskutowanego ukadu, przedstawiajc zarazem pogldowo podzia
metalowej elektrody (przekadki) na segmenty
Przypomina on znan nam konfiguracj z rysunku 9.3. Podobne bd zatem
i formuy opisujce wartoci wspczynnikw wagi z t tylko rnic, e w miejsce
wartoci dyskretnych zwizanych z odczepami linii pojawi si cige funkcje
pooenia x wzdu linii. Rysunek 8.5 uwidacznia nadto wspomagajcy ukad
przywracania poziomu zerowego (BLR). Restytucja poziomu zerowego dokony-
wana jest w przedstawionej schematycznie wersji ukadowej w przerwach midzy
impulsami filtrowanego sygnau. Normalnie aktywny, bramkowany wzmacniacz
operacyjny, jest blokowany na czas transmisji sygnau dziaaniem sygnau wzbra-
niajcego V
INH
formowanego w osobnych nie pokazanych na rysunku sub-
ukadach.
239
Rys. 9.5. Schemat filtru transwersalnego ze zmodyfikowan lini opniajc
R
0
= Z
0
R
0
WE
WY
C
F
DL
2
1
x
V
INH
BLR
9.2. Filtry transwersalne z przyrzdami CTD
Powanym niedostatkiem filtrw transwersalnych z elektromagnetycznymi
liniami opniajcymi jest staa, z zaoenia, warto opnienia transmisyjnego.
Dotyczy to caej klasy ukadw stosujcych inne media opniajce (jak np.
przyrzdy z powierzchniow fal akustyczn) charakteryzujce si okrelon, nie
dajc si regulowa wartoci prdkoci propagacji sygnau.
Korzystn alternatyw stanowi filtry z analogowymi liniami opniajcymi
wykonanymi na przyrzdach z przenoszeniem adunku CTD (Charge Ttransfer
Devices).[5] Filtry takie s okrelane rwnie mianem FILTRW Z PRBKO-
WANIEM DANYCH (Sampled Data Filter).
Spord rozmaitych, zaliczajcych si do tej kategorii przyrzdw, praktyczne
zastosowanie znalazy tu dwa ich rodzaje:
przyrzdy typu ACUCHA POAROWEGO BBD (Bucket Brigade Devices),
przyrzdy o SPRZENIU ADUNKOWYM CCD (Charge Coupled Devices).
Stanowi one kaskad elementarnych komrek zdolnych do przejmowania a-
dunkowych prbek sygnau, przetrzymywania ich (puapkowania) przez zaoony
interwa czasu, oraz przekazywania go nastpnym komrkom. Nie wnikajc na
razie w szczegy mechanizmw fizycznych odpowiedzialnych za proces przeno-
szenia adunku rnych w obu rodzajach przyrzdw CTD zasad ich dzia-
ania mona wyjani przy pomocy przedstawionego na rysunku 9.6 uproszczone-
go, blokowego schematu funkcjonalnego.

Prbka sygnau poprzez wejciowy ukad kierujcy jest wprowadzana do ele-
mentu zapamitujcego, w ktrym jest ona przechowywana przez podany okres
czasu, po czym, za porednictwem wyjciowego ukadu kierujcego jest przekazy-
wana do komrki nastpnej.

Ca kaskad poprzedza wejciowy ukad prbkujcy, a poszczeglne komrki
wyposaone s w odpowiednie odczepy umoliwiajce podczenie ukadw le-
dzcych zawarto kadego elementu pamitajcego. Kolejno uaktywniania
240
O O
M
1 UKAD
KIERUJCY
2 UKAD
KIERUJCY
ELEMENT
PAMICI
WE WY
Rys. 9.6. Uproszczony schemat funkcjonalny komrki CTD
ukadw kierujcych, jak rwnie dugotrwao przetrzymywania prbki a-
dunkowej w pamici komrki, kontrolowane s sygnaami autonomicznego zegara,
ktry rwnoczenie (synchronicznie z wymienionymi procesami) steruje prac
wejciowego ukadu prbkujcego.
W rezultacie, analogowy sygna wejciowy jest cyklicznie prbkowany z zada-
n czstotliwoci prbkowania f
s
a pobrane prbki s sukcesywnie przenoszone
do coraz bardziej odlegych komrek. Na wyjcie kaskady docieraj one po cz-
nym czasie opnienia T
D
rwnym

s
D
f
N T
1
U
(9.18)
gdzie N liczba komrek w kaskadzie.
Ta prosta zaleno uwidacznia bardzo wan zalet omawianego ukadu,
a mianowicie atw moliwo regulacji czasu opnienia (w przedziale od poje-
dynczych mikrosekund do dziesitek milisekund) poprzez zmian czstotliwoci
zegara f
s
.
Jak wida z przedstawionego opisu fenomenologicznego przyrzd CTD z od-
czepami stanowi w istocie odpowiednik linii opniajcej o staych skupionych
wyrniajcy si podkrelan ju waciwoci regulowanego w szerokich
granicach opnienia jednostkowego. Wykorzystanie go w ukadzie filtru trans-
wersalnego wymaga skojarzenia przyrzdu CTD z wejciem sumujcego
wzmacniacza operacyjnego w sposb zapewniajcy podane waenie przekazy-
wanych sygnaw. W tym celu stosowane s gwnie dwie techniki [6].
technika zaczepw na bramce (gate tapping technique),
oraz
technika waenia na elektrodzie (electrode weighting technique).
Obie te techniki znalazy zastosowanie w konstrukcji filtrw transwersalnych
z przyrzdami typu BBD; przyrzdy typu CCD z natury ich dziaania dopusz-
czaj wykorzystanie tylko drugiej z wymienionych.
Przypomnijmy [5], e przenoszenie prbek sygnau analogowego w przyrz-
dach typu BBD zachodzi w procesie uzupeniania wprowadzonego uprzednio do
komrki adunku do ustalonego poziomu referencyjnego kosztem adunku refe-
rencyjnego komrki nastpnej. Innymi sowy, mamy tu do czynienia z transferem
niedoboru adunku. Dla prawidowego przebiegu tego procesu wymagane jest
wyrane oddzielenie w czasie stanw aktywnych kolejnych ukadw tranzystorw
kierujcych, ktry to warunek speniany jest dziki odpowiedniemu uformowaniu
sygnaw zegarowych i organizacji systemu sterowania.
241
Za przykadowy wzr dla realizacji tego rodzaju filtrw dla potrzeb spektro-
metrii amplitudowej mona uzna opracowanie firmy Texas Instruments [6].
Podstawow jego struktur i konfiguracj elementarnej komrki acucha
pokazano schematycznie na rysunku 9.7. Komrk elementarn tworz tranzys-
torowe klucze kierujce (T
1
i T
2
) wraz ze stowarzyszonymi pojemnociami
akumulujcymi (C
1
i C
2
). W jej skad wchodzi nadto pracujcy w technice gate
trapping ukad nieniszczcego odbioru sygnau. Transfer niedoboru adunku
zdeponowanego pierwotnie w pojemnoci C
1
komrki nastpuje w dwch kolej-
nych, funkcjonalnie identycznych fazach pod dziaaniem sterujcych sygnaw
zegarowych
1
i
2
. W trakcie pierwszej fazy stan naadowania C
1
ulega przenie-
sieniu na C
2
, za w cigu fazy drugiej nastpuje jego przeniesienie do kolejnej
komrki przyrzdu. Na powoanym rysunku uwidoczniono te przebiegi obu syg-
naw zegarowych eksponujc ich wzajemne relacje czasowe.

Zmiana stanu naadowania pojemnoci akumulujcej C
1
prowadzi w kon-
sekwencji do zmiany panujcego si na niej napicia V
k
. Uformowany w ten spo-
sb sygna napiciowy jest nastpnie transformowany w stopniu waonego odbioru
sygnau w proporcjonalny sygna prdowy I
k
. Ukad nieniszczcego odbioru i wa-
enia sygnau tworz tranzystory T
3
i T
4
; pierwszy pracujcy w konfiguracji
wtrnika rdowego, drugi za, stanowicy jego obcienie dynamiczne, peni
funkcj sterowanej konduktancji G
k
. Relacja midzy V
k
i I
k
przyjmuje wic posta

k k k
G V I U
(9.19)
Formalnie parametr G
k
mona traktowa jako wspczynnik wagi w
k
gazi
zwizanej z k-t komrk kaskady, determinowany przez dobieran celowo war-
to napicia polaryzacji bramki V
GG
. Rwnolege przyczenie wyj wszystkich
ukadw waonej ekstrakcji sygnau do sumujcego wejcia konwertera prdowo-
242
Rys. 9.7. Schemat przyrzdu BBD w ukadzie waonego odbioru sygnau technik
zaczepu na bramce (GATE TAPPING)

1
t
i
k
-V
DD
-V
GG

1

2
T
1
T
2
T
3
T
4
C
1
C
2
G
k
WE
WY
4
i
k
i
k
R
1 N k UPP UP
napiciowego prowadzi do realizacji struktury filtru transwersalnego BBD. Uzupe-
niaj j po obu kracach kaskady komrek transferujcych: wejciowy ukad
prbkujco-pamitajcy (UPP) oraz wyjciowy ukad przywracania adunku (UP)

W przedstawionym opisie przyrzdu BBD posuono si wersj ze sterowa-
niem dwufazowym. atwo zauway, e w takim przypadku tylko poowa kom-
rek ukadu zawiera niedobr adunku sygnaowego, co powoduje mao efektywne
wykorzystanie miejsca w strukturze przestrzennej przyrzdu. Popraw w tym
wzgldzie udaje si osign przez zastosowanie bardziej zoonych systemw ste-
rowania wielofazowego. Mona wykaza [5], e w przyrzdzie o sterowaniu p-fa-
zowym wzgldna liczba komrek magazynujcych sygna, odniesiona do cako-
witej ich iloci w przyrzdzie wynosi

p
p
N
N
m
1
U
(9.20)
Lepsze wykorzystanie materiaowe okupione jest wszake znaczcym skrceniem
czasu transferu niedoboru adunku.
Przyrzdy typu ACUCHA POAROWEGO mona wykona zarwno na ele-
mentach dyskretnych jak i w technice ukadw scalonych. Wzgldy ekonomiczne
przesdzaj o preferencji drugiej techniki w masowej produkcji przyrzdw BBD
o duej liczbie komrek.
Realizacj przyrzdw o SPRZENIU ADUNKOWYM (CDD) dopuszcza je-
dynie technologia monolitycznych struktur scalonych MOS. Dla przypomnienia
zasady ich dziaania odwoajmy si do najprostszej konfiguracji ukadu
przedstawionej na rysunku 9.8.
243
Rys. 9.8. Pogldowy schemat fragmentu przyrzdu CCD o sterowaniu 3-fazowym
V
3
+
V
3
-
V
1
V
2
Al
Si
SiO
2
Zawiera on kaskad kondensatorw MOS uformowanych na wsplnym pod-
ou krzemowym. Na przykadowym schemacie przyrzdu przyjto krzem typu
p. Podoe struktury stanowi w konsekwencji wspln elektrod caego zespou
kondensatorw, natomiast indywidualne elektrody metalowe s skojarzone w trzy
grupy zgodnie z przyjtym systemem sterowania 3-fazowego, Uzyskuje si w ten
sposb acuch tripletw stanowicych funkcjonalne komrki przyrzdu.
Impulsy sterujce podawane s na staym piedestale polaryzacji spoczynkowej,
dajc w rezultacie charakterystyczny, uwidoczniony na rysunku, ksztat warstwy
deplecyjnej w pprzewodniku. Poszerzone jej strefy zwizane s z podwyszo-
nymi lokalnie potencjaami polaryzacji, wywoanymi dziaaniem przeczajcych
impulsw sterujcych.
Analogiczny w formie jest przynaleny rozkad potencjau powierzchniowego
(tj. potencjau na powierzchni granicznej Si-SiO
2
) wzdu kaskady. Wystpujce tu
cyklicznie jamy potencjau tworz puapki dla mniejszociowych nonikw adun-
ku (w danym przypadku elektronw) wprowadzonych uprzednio do przyrzdu.
Su one do przetrzymywania i transportu tych porcji adunku w efekcie sterowa-
nego przemieszczania lokalnych, wzajemnie izolowanych jam potencjau.
Czas przetrzymywania adunku w puapce uwarunkowany jest czstotliwoci
repetycji impulsw sterujcych, za przesuwania jam potencjau waciw se-
kwencj pojawiania si tych impulsw na kolejnych elektrodach tripletw, przy
dopenieniu warunku niewielkiego wzajemnego przekrycia (overlappingu).
Waonej ekstrakcji sygnau adunkowego z poszczeglnych komrek przy-
rzdu dokonuje si, jak ju wspomniano, technik waenia na elektrodzie
(ELECTRODE WEIGHTING TECNIQUE) [4]. Wykorzystywana jest w tym celu
trzecia elektroda kadego tripletu, zwana elektrod detekcyjn.
Zasada pomiaru przy uyciu tej techniki opiera si na liniowej zalenoci
midzy adunkiem wprowadzonym pod elektrod detekcyjn a cak prdu do niej
dopywajcego podczas transferu adunku. Problem pomiarowy sprowadza si
wic do zastosowania integratora prdu na linii elektrod detekcyjnych . Taka prosta
organizacja odbioru sygnau nie zapewnia jeszcze wymaganego waenia. Jego
realizacj umoliwia rwnie prosty w koncepcji ukad pomiaru rnicowego
z dzielonymi elektrodami detekcyjnymi. W wyniku podziau elektrody detekcyjnej
na dwa segmenty o rnych (z zaoenia) powierzchniach otrzymujemy w miejsce
pojedynczego sygnau komrki par sygnaw skadowych proporcjonalnych do
powierzchni segmentw. atwo wykaza, e rnica obu sygnaw jest rwno-
wana globalnemu sygnaowi elektrody detekcyjnej waonemu z wag rwn
wzgldnej rnicy powierzchni obu jej segmentw. Poprzez odpowiedni podzia
elektrod mona zatem uzyska wymagany stopie attenuacji sygnau, a tym
samym, warto wspczynnika wagi dla poszczeglnych komrek przyrzdu.
Podzia taki musi by wprowadzony ju w procesie technologicznym produkcji
244
przyrzdu i nie moe by potem korygowany. Innymi sowy, funkcja wagi w tego
rodzaju przyrzdzie jest trwale zaprogramowana. Na rysunku 9.9 przedstawiono
schematycznie organizacj operacji waonego odbioru sygnaw oraz ich sumo-
wania, uwidaczniajc zarazem pogldowo ksztat zaprogramowanej funkcji wagi.

Filtry transwersalne, jak zreszt omwione w poprzednim rozdziale filtry
niestacjonarne, nie znalazy zastosowania w standardowych rozwizaniach fa-
brycznych wzmacniaczy ksztatujcych. Wynika to z koniecznoci rozbudowy
ukadu o wspomagajce bloki funkcjonalne podnoszce znacznie koszt realizacji,
a po czci rwnie z faktu, e rutynowa, amplitudowa spektrometria jdrowa
zadowala si rezultatami osigalnymi przy zastosowaniu stacjonarnych filtrw
aktywnych. Nie mniej jednak podejmowano prby implementacji tego rodzaju
filtrw do konwencjonalnych systemw spektrometrycznych. Uwadze czytelnika
poleci mona, dla przykadu, opracowanie J. Melberta [8]

wdroone praktycznie
do systemu spektrometrii gamma z detektorem Si (Li).
Literatura.
[1] V. Radeka, N. Karlova.: Least-Square-Error Amplitude Measurement of
Pulse Signals in Presence of Noise. Nuclear Instruments and Methods, Vol. 52,
86, 1967
[2] A. Papoulis.: Obwody i ukady. Wyd. Komunikacji i cznoci, Warszawa,
1988
245
Rys. 9.9. Schemat ukadu filtru wykonanego w technice waenia na elektrodzie
V
2
V
3
-
WY
V
1
V
3
+
[3] P. De Wit, A.C. Wolf.:The Use of Tapped Delay Lines for Optimal Filtering of
Nuclear Pulses. Nuclear Instruments and Methods, Vol. 61, 237, 1968
[4] G.L. Miller, D.A. Robinson.: Transversal Filters for Pulse Spectroscopy. IEEE
Transactions on Nuclear Science, NS-22, No. 5, 2022, 1975
[5] G.S. Hobson.: Przyrzdy z przenoszeniem adunku. WNT, Warszawa, 1981
[6] D.D. Buss, D.R. Collins, W.H. Balley, C.R. Reeves.: Transversal Filtering
Using Charge-Transfer Devices. IEEE Journal of Solid-State Circuits, Vol.
SC-8, 138, 1973
[7] D.D. Buss, W.H. Balley, D.R. Collins.: Matched Filtering Using Tapped
Bucked-Brigade Delay Liones. Electronic Letters, Vol. 8. No. 4, 106, 1972
[8] J.G. Melbert.: CCD Transversal Filter for Pulse Shaping. IEEE Transactions
on Nuclear Science, NS-34, No. 1, 312, 1977
246
10. Filtracja cyfrowa
w spektrometrach promieniowania jdrowego
Kady fizycznie realizowalny, stacjonarny filtr analogowy mona zrealizowa
w formie rwnowanego filtru cyfrowego. To gwny wniosek wynikajcy z trak-
tatu K. Steiglitza [1] o izomorfizmie przestrzeni sygnau analogowego L
2
(-,)
i cyfrowego l
2
.

Moliwo zastpienia filtru analogowego filtrem cyfrowym uwarunkowana
jest uprzedni przemian sygnau analogowego w uzyskiwany w procesie digita-
lizacji, rwnowany sygna cyfrowy. Proces ten obejmuje sekwencj dwu operacji:
pobieranie prbek przebiegu analogowego (prbkowania) i ich kwantyzacj (kon-
wersj a/c). Rysunek 10.1 ilustruje istot pierwszej operacji. Polega ona na wybo-


rze z nieskoczonego zbioru chwilowych wartoci sygnau wejciowego s
i
(t) sko-
czonej ich liczby n rwnomiernie rozoonych w obrbie czasu pomiaru sygnau
T
i
Tak wydzielony zbir prbek odwzorowuje wiernie przebieg pierwotny pod
warunkiem cisej odwracalnoci procesu prbkowania sformuowanym w twier-
dzeniu Kotielnikowa - Shannona [2],[3]
1)
.
Orzeka ono, e sygna cigy o skoczonym widmie moe by odtworzony
z pen dokadnoci ze swej postaci sprbkowanej, jeli by sprbkowany z czs-
1)
Znane take pod nazw twierdzenia Whittakera-Nyquista-Kotielnikowa-Shannona
wzgldnie twierdzenia o prbkowaniu
247
Rys. 10.1. Symulowane przebiegi sygnau wejciowego
a) przed sprbkowaniem b) po sprbkowaniu
T
pr
okres prbkowania
s
i
(t)
t
a)
s (t)
t
b)
T
pr
totliwoci f
s
co najmniej dwukrotnie wiksz od kracowej (maksymalnej)
czstotliwoci f
kr
swego widma.
Tak zdefiniowana czstotliwo prbkowania

kr pr
f f 2
(10.1)
zwana jest czstotliwoci Nyquista
W praktyce zaleno (10.1) wygodniej jest odnosi do pulsacji. W tych termi-
nach przybiera ona posta

pr
pr
kr
T

2
(10.2)
gdzie:
pr
=2f
pr
,
kr
=2f
kr
, za symbol T
pr
oznacza okres prbkowania, (zwany
rwnie granicznym przedziaem prbkowania lub przedziaem Nyquista)
W spektrometrii jdrowej widma sygnaw (impulsw) generowanych w de-
tektorach promieniowania s nieograniczone, nie speniaj wic podstawowego
warunku twierdzenia o prbkowaniu. Ich przebiegi charakteryzuj si jednak sil-
nym spadkiem w miar wzrostu pulsacji przyjmujc pomijalnie niskie wartoci
powyej pewnego progu odcicia
odc
Pooenie tego progu jest oczywicie dla
rnych sygnaw rne. Rysunek 10.2 ukazuje, na przykadzie impulsu eksponen-
cjalnego i jego widma, swobod w doborze tego progu.
^

U
t
e t s 1 ) (

w +
2
1
2
2
1
) (

U
^
S

Nadajc czstotliwoci odcicia
odc
atrybut kracowej czstotliwoci maksy-
malnej
kr
widma popeniamy oczywisty bd. Mona go jednak praktycznie do-
wolnie zmniejszy dobierajc racjonalnie warto progu odcicia.[4].
Wydzielania prbek cigego sygnau analogowego S
a
(t) dokonuje si na dro-
dze kluczowania impulsowego lub (czciej) modulacji iloczynowej. Uformowany
w tej operacji zdyskretyzowany sygna wyjciowy
) (t S
n
przybiera wic posta

) ( ) ( ) ( t S t m t S
a n
U
(10.3)
248
Rys. 10.2. Przykadowe przebiegi sygnau i jego widma z zaznaczon
(dobran) czstotliwoci odcicia
odc

odc

10
-1
1.0 10 100 1000
t
0 2 4 6 8 10
gdzie m(t) przedstawia funkcj modulacji impulsowej

U
. U
0 n
nT t T t m

2)
(10.4)
a symbolem T oznaczono dla zwizoci zapisu okres prbkowania (T = T
pr
)
W ostatecznym wyniku otrzymujemy wic



U

U
. . U
0 0
) ( ) ( ) ( ) ( ) (
n
a
n
a n
nT t nT S T nT t t S T t S
(10.5)
Dopenieniem procesu digitalizacji jest operacja kwantyzacji zbioru analo-
gowych prbek sygnau cigego. Na schemacie blokowym (Rys.10.3) oznaczono
j symbolem Q (quantizer) i skojarzono w jednym bloku ADC z operacj prbko-
wania (sampling); n.b. takie skojarzenie realizuje funkcjonalnie konwerter a/c typu
flash (FADC) pracujcy w trybie free running[6], [7].
Podobnie te w jednym bloku funkcjonalnym zawarto dwa subukady: znany
nam ju ukad kompensacji par biegun-zero (PZC) oraz filtr antyaliasingowy,
zadaniem ktrego, mwic najoglniej, jest dopenienie wymogu kryterium
Nyquista.
Ostatni czon funkcjonalny tego toru to blok filtru cyfrowego. Jego wasnoci
opisywane s analogicznie jak filtru analogowego zarwno w dziedzinie czs-
totliwoci jak i w dziedzinie czasu.
W pierwszym przypadku sygna w postaci cigu prbek poddawany jest dys-
kretnej transformacji Fouriera (DFT), a uzyskana w tej procedurze charakterysty-
ka czstotliwociowa korygowana jest stosownie do wymaga filtracji w drodze
odpowiednich manipulacji matematycznych. Z kolei transformacja cyfrowo-ana-
logowa (DAC) sprowadza j ponownie do formy analogowej.
W dziedzinie czasu wasnoci filtru opisuje charakterystyka impulsowa, ktra
w wersji cyfrowej dana jest w formie skoczonego cigu liczb. W procedurze spla-
2)
Ta posta rni si od dystrybucji grzebieniowej sza czynnikiem T wprowadzonym w
celu zachowania (w przyblieniu) zgodnoci mocy sygnaw: cigego i zdyskretyzowa-
nego [5]
249
Rys. 10.3. Schemat blokowy toru spektrometrycznego z filtracj cyfrow
detektor
Q
samp
FILTR
CYFROWY
PZC + FILTR
ANTYALIAS
WZMACNIACZ
WSTPNY
Y
tania ich ze zdyskretyzowanym sygnaem wejciowym mog by one wykorzysta-
ne wprost bd po uprzednim przetworzeniu.
Przypomnijmy, e w analizie filtrw analogowych korzystalimy z cigej
formy funkcji h(t) i jej transformaty Laplacea h(s). W sferze filtrw cyfrowych
posugujemy si natomiast dyskretn aproksymacj funkcji cigej h
n
(t) h(nT)
oraz jej transformat z[8], [9].
Zwaywszy, e h
n
(t) de facto jest sygnaem (odpowiedzi filtru na wymuszenie
dirakowskie), moemy go wyrazi wg formuy (10.5)

U
. U U
0
) ( ) ( ) ( ) ( ) (
n
a a n
nT t nT h T t m t h t h
(10.6)
a jego transformata Laplaceowska (transmitancja filtru) przyjmuje posta



U

U U
0 0
)] [exp( ) ( ) ( ) (
n
n
n
snT
n
sT nT h T e nT h T s h
(10.7)
Zauwamy, e czynnik [exp(-sT)] okrela jednostkowe (w terminach interwau
prbkowania T) opnienie sygnau. Przyjto go traktowa jako now zmienn z
z = e
sT
(10.8)
wzgldem ktrej dokonuje si przeksztacenia zdyskretyzowanej funkcji czasu
h(nT).Ten sposb transformacji sygnau zwany jest standardow transformacj L.
Dla cigu wartoci dyskretnych f (n) wyraa j relacja

U
0
) ( ) ( )] ( [
n
n
z n f z H n f Z
(10.9)

o strukturze podobnej do przeksztacenia Laplacea funkcji cigych f(t).

Dla dyskutowanej funkcji odpowiedzi impulsowej uzyskujemy wic wyraenie
3)



U

U

U U
0 0
1
) ( ) ( ) (
n
n
n
n
n
n
z A z nT h T z h z H
(10.10)
gdzie

) (nT h T A
n
U
(10.11)
Urealniajc rwnanie (10.10) mona w nim przyj dostatecznie du, skoczon
warto (N) grnej granicy sumowania (tj. skoczon liczb ogniw opniajcych),
co sprowadza go do postaci
3)
Oglnie suszne dla dowolnego sygnau S
n
(t) =S(nT)
250

U

U
N
n
n
n n
z A z h
0
1
) (
(10.12)
Rwnanie to pozwala wykreli diagram przepywu sygnau w ukadzie filtru
stanowicy podstaw jego praktycznej realizacji, tak hardwareowej jak i soft-
wareowej. W pierwszej z wymienionych form realizacyjnych odzwierciedla on
wprost struktur ukadu filtru. Przedstawiono j na rysunku 10.4.


atwo zauway
4)
, e jest ona w istocie emulacj cyfrow analogowe-
go filtru transwersalnego.
Ze wzgldu na sposb tworzenia sygnau wyjciowego
5)
filtr ten zwany jest
filtrem nierekursywnym. a wobec skoczonego czasu trwania jego odpowiedzi
impulsowej zaliczany jest do kategorii filtrw oznaczanych skrtowo akronimem
FIR (Finite Impulse Response).
Alternatyw filtrw nierekursywnych s filtry rekursywne
6)
o nieskoczo-
nym czasie odpowiedzi impulsowej IIR (Infinite Impulse Response). Niezbdny
dla ich realizacji diagram przepywu sygnau mona wyznaczy podobnie jak
poprzednio w oparciu o rwnanie (10.6) w ktrym miast wiza ze sob funkcje
h(t) i m(t), wykorzystuje si transformat Laplacea iloczynu obu tych funkcji cza-
su [5].Procedura ta prowadzi finalnie do wyznaczenia transformaty L transmi-
tancji filtru. W oglnym przypadku filtru fizycznie realizowalnego (kauzalnego)
przybiera ona form

M
M
N
N
z a z a z a
z b z b z b b
z A
z B
z H

U U
...... 1
.....
) (
) (
) (
2
2
1
1
2
2
1
1 0
1
1
1
(10.13)
gdzie B(z
-1
) i A(z
-1
) oznaczaj odpowiednio transformaty L odpowiedzi i wymu-
szenia, za wiksza z wielkoci N lub M decyduje o rzdzie filtru.
4)
Porwnaj z rysunkiem 8.2
5)
Bieca odpowied filtru nie zaley od jej wczeniejszej wartoci.
6)
Bieca odpowied filtru zaley rwnie od jej uprzedniej wartoci
251
z
-1
z
-1
WE
WY
A
o
A
1
A
n-1
A
n
Rys. 10.4. Schemat struktury transwersalnego filtru cyfrowego
Rysunki 10.5 i 10.6 przedstawiaj dwie formy diagramu przepywu sygnau
filtru drugiego rzdu (Biquad)
7)
, skonstruowanego na podstawie powyszego rw-
nania. Powszechnie przyjto okrela je wedug terminologii angielskiej mianem
Direct Form I oraz odpowiednio Direct Form II. W sposb bezporedni de-
terminuj one struktur filtru
8)
.

Korzystajc z zasady przemiennoci struktur z rys, 10.5 mona sprowadzi do
drugiej postaci poprzez zamian pooe sekcji lewostronnych (licznika) z prawo-
stronnymi (mianownika). W tak zrekonfigurowanej strukturze kolumny czonw
opniajcych okazuj si wzajemnie redundancyjnymi. Mona zatem we wspl-
nej gazi czonw opniajcych posuy si tylko jedn ich kolumn, tak jak to
pokazuje rysunek 10.6.

Struktura Direct Form II w oglnym przypadku wymaga znacznie mniej czo-
nw funkcjonalnych anieli jej protoplasta Direct Form I. Z tego te wzgldu
nazywana jest form kanoniczn.
7)
Biquad biquadratic
8)
Wspczynniki licznika H(z
-1
) s mnonikami (cyfrowymi) prawej za wspczynniki mianownika
odpowiednio lewej sub-gazi struktury filtru.
252

b
0
b
1
b
2
- "
1
- "
2
z
-1
z
-1
z
-1
z
-1
WE(n) WY(n)
Rys. 10.5. Schemat struktury rekursywnego filtru cyfrowego
drugiego rzdu (Biquad) wersji Direct Form I
Rys.10.6. Schemat struktury rekursywnego filtru cyfrowego
drugiego rzdu (Biquad) wersji Direct Form II
WY(n)

b
0
- "
1
b
1
z
-1
z
-1
- "
2
b
2
WE(n)
W przypadkach syntezy cyfrowego symulatora filtru analogowego, gdy zadana
(znana) jest posta jego transmitancji H(s), wygodniej jest korzysta z innego ro-
dzaju transformacji przeksztacenia bilinearnego L[10]
9)
. Wie ono zmienne
zespolone s i z zalenoci

1
1
1
1 2

U
z
z
T
s (10.14)
Uzyskano j na drodze dwu kolejnych przeksztace
1
s s O
oraz
z s O
1
:

u
^

U
2
1
T s
th s
(10.15)

T
z
s
) ( ln
1
U (10.16)
Korzystajc z zalenoci
)] exp( 1 /[ )] exp( 1 [ ) 2 / ( x x x th U
napiszemy wic

u
u
^

+
+

U u
^

T s
T s
e
e
T
T s
th
T
s
1
1
1
1 2
2
2
1
(10.17)
by po podstawieniu (10.16) do (10.17) otrzyma podan wyej zaleno (10.14)
Zauwamy, e transformacja bilinearna stanowi przyblienie pierwszego
rzdu standardowej metody unilateralnej. Wynika to wprost z rozwinicia wyra-
enia (10.16) w szereg potgowy [11].

-
-

+
+
R
q

u
^

u
^

u
^

U U ........
1
1
7
1
1
1
5
1
1
1
3
1
1
1
2
1
) ln(
1
7 5 3
z
z
z
z
z
z
z
z
T
z
T
s
(10.18)

jeli zaniedba w nim wszystkie wyrazy w potgach wikszych od jednoci. Na
miar zaoonego stopnia przyblienia otrzymujemy wwczas odpowiednio:
dla przeksztacenia
z s O

1
1
1
1 2
1
1 2

z
z
T z
z
T
s (10.19)
dla przeksztacenia
s z O

sT
sT
e
e
z
sT
sT
s
s
T
T

2
2
1
1
2
2
2
2
(10.20)
Przedstawione w zarysie gwne metody transformacji Lzilustrujemy pros-
tymi przykadami ich praktycznego wykorzystania w procedurze syntezy cyfrowe-
go symulatora dolnoprzepustowego filtru RC pierwszego rzdu. (Rys. 10.7)
10)
9)
Zwanego rwnie transformacj Tustina
10)
Przykadowe obliczenia filtru trzeciego rzdu podano w Dodatku H
253

Celem obu dyskutowanych metod jest wyznaczenie transformaty Lprzepus-
towoci operatorowej filtru L[H(s)]=H(z
-1
), a w konsekwencji okrelenie struktu-
ry symulatora cyfrowego.
W standardowej metodzie unilateralnej. transformacji Ldokonuje si we-
dug zalenoci definicyjnej (10.9) po uprzednim wyznaczeniu zdyskretyzowanej
odpowiedzi impulsowej filtru analogowego h(nT). Zestawmy kolejne kroki tej pro-
cedury obliczeniowej
Obliczenie transmitancji filtru analogowego


RC
RC
s s RC
s H
1
1
1
1
) (

U
(10.21)
Wyznaczenie charakterystyki impulsowej



RC
t
e
RC
t h

U
1
(10.22)

Aproksymacja cyfrowa funkcji h(t)
11)



RC
nT
e
RC
T
nT h

U
(10.23)

Wyznaczenie transformaty L [h(nT)]


1
1
1 1

U

U
z e z e
z e
RC
T
z h
RC
T
RC
T
RC
T
RC
T
(10.24)
W terminach oglnej formuy (10.13) przybiera ona posta

1
1
0
1
) (

U
z a
b
z H
(10.25)
11)
z uwarunkowaniem przypisu 2)
254
Rys. 10.7. Analogowy filtr dolnoprzepustowy
RC
R
C
WE WY
okrelajc struktur filtru cyfrowego. Przedstawiono j na rysunku 10.8.
W metodzie bilinearnej transformacji Lprzejcie z obszaru s do z nastpuje
w drodze bezporedniego podstawienia zwizku (10.18) do funkcji przepustowoci
operatorowej (10.21)


) 1 ( ) 1 ( 2
) 1 (
) (
1
1
1
1 2
z T z RC
z T
s H z H
z
z
T
s


U U

U


z T RC T RC
z
) / 2 1 ( ) / 2 1 (
) 1 (


U
(10.26)

czyli

1
1
1
1 0
1
1
1
1 ) / 2 1 ( ) / 2 1 (
1
) (

U


U
z a
z b b
z T RC T RC
z
z H
(10.27)

gdzie:
T RC
b b
/ 2 1
1
1 0

U U
;
T RC
T RC
a
/ 2 1
/ 2 1
1

U
Struktura rwnania (10.27) i wartoci jego staych wspczynnikw determinu-
j podobnie jak w poprzednim przypadku struktur tej wersji filtru cyfrowego
(Rys. 10.9).

255
Rys. 10.8. Schemat struktury cyfrowego odpowiednika filtru (R-C)
(wg metody standardowej)
T/RC

z
-1

-"
1
b
0
WE WY
Rys. 10.9. Schemat struktury cyfrowego odpowiednika filtru (R-C)
(wg metody bilinearnej)

b
0
b
1
-"
1
z
-1
WE WY
W realizacji hardwareowej (sprztowej) okrela on symbolicznie rodzaje
blokw funkcjonalnych ich rozmieszczenie w sieci ukadu filtru oraz podaje war-
toci realizowanych przez nie operacji (sumowania, mnoenia i opnienia). W al-
ternatywnej realizacji softwareowej, gdy zadane operacje matematyczne wykonuje
komputer lub dedykowany procesor, stanowi podstaw ich oprogramowania
Wdraanie metod cyfrowej filtracji sygnau do spektrometrycznych systemw
pomiarowych zainicjowao (w roku 1975) pilotowe opracowanie H. Koemana
cyfrowy filtr transwersalny [12],[13]. Upowszechnienie tej techniki w formie roz-
wiza hardwareowych nastpowao na miar oglnego rozwoju elementw i uk-
adw szybkiej elektroniki; w szczeglnoci konwerterw FADC (Flash ADC)
oraz programowalnych ukadw logicznych PLD (Programmable Logical Devi-
ces). Dobr ilustracj tego trendu rozwojowego moe by pobiena choby
kwerenda materiaw rdowych. Wczono j do wykazu literatury w pozycjach
od [14] do [23].

Podstaw hardwareowych realizacji filtrw cyfrowych, w szczeglnoci za
ich symulatorw komputerowych stanowi algorytmy skonstruowane na gruncie
wybranej metody ich syntezy [24]. Std te w literaturze przedmiotu pojawio si
w minionym dwudziestoleciu wiele publikacji powiconych metodom syntezy fil-
trw optymalnych, dedykowanych dla potrzeb spektrometrii wysokiej rozdziel-
czoci. Szczegowa ich prezentacja wybiegaaby poza zaoone ramy niniejszej
monografii, ograniczymy si zatem tylko do uwzgldnienia ich w wykazie litera-
tury. {poz. od [25] do [38]). Z wyjtkiem publikacji [27] i [38} s to prace Zespo-
u Politechniki Mediolaskiej
12)
. Ilustruj one ewolucj koncepcji optymalnego fil-
tru cyfrowego na bazie metody najmniejszych kwadratw (LMS). Jej finalnym
efektem jest Cyfrowa Metoda Najmniejszych Kwadratw z Kar (DPLMS)
14)
syntezy filtrw z uwzgldnieniem dowolnych ogranicze (jak np. deficyt balis-
tyczny, skoczony czas odpowiedzi czy efekt spitrzania) i rodzajw szumw [36],
[37].

Literatura
[1] K. Steiglitz.: The Equivalence of Digital and Analog Signal Processing. Infor-
mation and Control. Vol. 8., No.5., 455, October 1965
12)
Prof, E. Gattiego
14)
Digital Penalyzed Least Mean Squares
256
[2] B.A. K : -
. . . . , 1933
[3] C.E. Shannon.: A Mathematical Theory of Communication. Bell System
Technical Journal, Vol. 27, 379423 i 623656, 1948
[4] J.Szabatin.: Podstawy teorii sygnaw. Wyd. Komunikacji. i cznoci, War-
szawa 1982
[5] G.C.Temes, S.K. Mitra (red.).: Modern Filter Theory and Design. A Wiley In-
terscience Publications, John Wiley and Sons, New York; London; Syd-
ney; Toronto. 1973
Polskie tumaczenie B.Galiskiego: Teoria i projektowanie filtrw. WNT,
Warszawa 1978
[6] Hao Peng, P.D. Olcott, A.M.K. Fondray, C.S. Levin.: Evaluation of free-run-
ning ADCs for high resolution PET data acquisition. 2007 IEEE Nuclear
Science Symposiom, Conference Record M18-34, 3328
[7] J.R.Ragazzini, I.A.Zadeh.: The analysis of sampled-data systems. Trans, Am.
Inst. Electr.. Eng. Vol. 71, 225, (1952)
[8] E.I.Jury.: Przeksztacenie Z i jego zastosowania. PWN, W-wa 1972
[9] R.M. Golden, J.F. Kaiser.: Design of wideband sampled-data filters. Bell Sys-
tem Techn. Journ., Vol. 46, Part 2. 1533, July 1964
[10] E. Adams.: Smitsonian mathematical formulae. Washington, 1922
[11] H. Koeman.: Principle of operation and properties of a transversal di-
gital filter. Nuclear Instruments and Methods, Vol. 123, 169, 1975
[12] H. Koeman.: Practical performance of the transversal, digital filter in con-
junction with X-ray detector and preamplifier. Nuclear Instruments and Me-
thods, Vol. 123, 181, 1975
[13] V.T. Jordanov, G.F. Knoll.: Digital Pulse Processor Using A Moving Average
Technuque. Nuclear Instruments and Methods, Vol. 40, 764, No.4. August
1975
[14] A. Gieorgiev, W. Gast.: Digital Pulse processing in High Resolution, High
Throughput Gamma Ray Spectroscopy> IEEE Transactions on Nuclear
Science, Vol. 40, No. 4, 770, August 1993
[15] N. Bingefors et al.: A novel technique for fast pulse-shaping using a slow
amplifier at LHC. Nuclear Instruments and Methods, Vol. A 326, 112, 1993
[16] M. Rost, W. Weihs.: 30 MHz hardware digital filter for signals of the ZEUS
forward tracking detector. Nuclear Instruments and Methods, Vol. A 345,
324, 1994
257
[17] P.C.P.S. Simes, J,C. Martins, C.M.B.A. Correia.: A New Digital Signal Pro-
cesing Technique for Application in Nuclear Spectroscopy. IEEE Trans-
actions. on Nuclear Science. Vol. 43, No.3, 1804, June 1996
[18] G.P. Wesphal, K. Jstl, P. Schrder, W.Winkelbauer.:Adaptuve Digital Filter
for High-Rate Hugh-Resolution Gamma Spectroscopy. IEEE Transactions. on
Nuclear Science. Vol. 48, No.3, 461, June 2001
[19] M. Streun, G. Brandenburg, H. Larue, E. Zimmermann, K. Ziemons, H. Hall-
|ing.: A PET system with free-running ADCs. Nuclear Instruments and Me-
thods, Vol. A 486, 18, 2002
[20] G. Seferiadis, M. Pouchet, M.P. Gough.: FPGA implementation of a delay-
line
readout system for a particle detector. Measurement, Vol.30, 90, 2006
[21] M. Bogovac, M. Jaki, D. Wgrzynek, A. Markowicz.: Digital pulse pro-
cessor for ion beam microprobe tomography. Nuclear Instruments and Me-
thods, Vol. A 608, 157, (2009
[22] D. Alberto, E. Falletti, L.Ferrero, R. Garello. M. Greco, M. Maggiora.: FPGA
implementation of digital filters for nuclear detectors. Nuclear Instruments
and Methods, Vol. A 611, 99, 2009
[23] PX4 Digital Pulse Processor Users Manual Rev A1
DP-4 Digital Pulse Processor User Manual.
DP-5 Digital Pulse Processor User Manual and Operating Instructions
Amptek, Inc http://www.amptek.com
[24] A.V. Oppenheim, R.W. Shafer.: Discrete-Time Signal Processing. 2-nd Edi-
tion, Prentice Hall Signal Processing Series, ISBN 0-13-754920-2. 1999
[25] E.Gatti, M.Sampietro.: Optimum filters for detector charge measurement in
presence of 1/f noise. Nuclear Instruments and Methods in Physics Research,
A 287, 1990, 513-520
[26] G.Bertuccio, E Gatti, M. Sampietro.: Sampling and optimum data processing
of detector signals. Nuclear Instruments and Methods in Physics Research,
A 322, 1992, 271-279
[27] V. T. Jordanov, G. F. Knoll.: Digital synthesis of pulse shapes in real time for
high resolution radiation spectroscopy. Nuclear Instruments and Methods in
Physics Research, A 345, 1994, 337-345
[28] G. Ripamonti, A. Castoldi, E. Gatti.: :Multiple delay line shaping: a new
class
of weighting functions suitable for digital signal processing. Nuclear Instru-
ments and Methods in Physics Research,, A 340, 1994, 584
258
[29] A. Geraci, E. Gatti.: Optimum filters for charge measurements in the presence
of 1/f noise. Nuclear Instruments and Methods in Physics Research, A 361
1995, 277-289
[30] E. Gatti, A. Geraci, G. Ripamonti.: Automatic synthesis of optimum filters
with
arbitrary constraints and noises: a new method.: Nuclear Instruments and Me-
thods in Physics Research, A-381, 1996, 117-127
[31] E. Gatti, A Geraci G, Ripamonti.: Optimum time-limited filters for input sig-
nals of arbitrary shape. Nuclear Instruments and Methods in Physics Re-
search, A 395, 1997, 226-230
[32] E. Gatti, A. Geraci, G. Ripamonti.: Optimum filters from experimentally mea-
sured high resolution nuclear spectroscopy. Nuclear Instruments and Methods
in Physics Research, A 417, 1998, 131-136
[33] E. Gatii, A. Geraci, Ch. Guazzoni.: Multiple read-out of signals in presence of
arbitrary noises. Optimum filters. Nuclear Instruments and Methods in Physics
Research, A 417, 1998, 342-353
[34] E. Gattu, A. Geraci, G. Ripamonti.: Timing of pulses of any shape with arbi-
trary constraints an noises: optimum filters synthesis methods. Nuclear Instru-
ments and Methods in Physics Research, A 457, 2001, 347-355
[35] A. Geraci, I. Rech, E. Gatti, G, Ripamonti.: Shared baseline restoration at mi-
nimum noise for high resolution spectroscopy. Nuclear Instruments and Me-
thods in Physics Research, A 482, 2002, 441-448
[36] S. Riboldi, A. Geraci, R. Abbiati, E. Ratti, G, Ripamonti.: A new method for
LMS synthesis of optimum finite impulse response (FIR) filters with arbitrary
time and frequency constraints and noises. Proceedings of 2002 IEEE Nuclear
Science Symposium, Virginia, USA, November 10-16, 2002, 198-202
[37] E. Gatti, A. Geraci, S. Riboldi, G.Ripamonti.: Digital Penalized LMS method
for filter synthesis with arbitrary constraints and noise. Nuclear Instruments
and Methods in Physics Research, A 523, 2004, 167-185
[38] D. Alberto, M.P. Bussa, E. Falletti, L. Ferrero, R. Garello, A. Grasso, M. Gre-
co, M. Maggiora.: Digital filtering for noise reduction in nuclear detectors.
Nuclear Instruments and Methods in Physics Research, A 594, 2008, 382-388

259
260
Dodatek A
Twierdzenie Ramo-Shockleya
Oglny dowd twierdzenia Ramo-Shockleya, oparty na zmodyfikowanej pos-
taci tosamoci Greena, podali Hunsuk, Min, Tang i Park. Zgodnie z ich kon-
cepcj rozwamy system M dowolnie uksztatowanych elektrod mieszczcych si
w niejednorodnym orodku o znanym rozkadzie przestrzennym staej dielek-
trycznej |(r). Potencjay tych elektrod
ak
(t) (dla k=1,....M) wymuszane s przez
zewntrzne rda polaryzacji, przy czym dopuszczamy ich dowoln, funk-
cjonalnie okrelon zaleno od czasu.
Zamy, e w zadanym orodku znajduje si N nonikw adunku (ruchomych
i nieruchomych) tworzcych w nim adunek przestrzenny o gstoci ?(r,t).
Niech q
i
oznacza adunek elektryczny i-tego nonika, za r
i
(t) oraz v
i
(t) od-
powiednio chwilow warto jego pooenia i prdkoci. Czasowo-przestrzenny
rozkad gstoci adunku przestrzennego zapiszemy wic w postaci
?(r,t) =

U
N
i 1
q
i
.(r-r
i
)) (A-1)
W oparciu o zasad niezalenoci dziaa, zarwno pole elektryczne jak i po-
tencjay pola rozoymy na dwie skadowe: jedn pochodzc od adunku prze-
strzennego i drug od zewntrznej polaryzacji elektrod. Niech
?
(r-r
i
) oznacza
chwilow warto potencjau w punkcie r wywoanego adunkiem przestrzennym
przy uziemionych wszystkich elektrodach systemu, natomiast a
(r,t) analogiczn
warto potencjau pola spowodowan istnieniem skoczonych wartoci napi
polaryzujcych elektrody w warunkach usunicia z obszaru systemu wszystkich
nonikw adunku. Wypadkowy potencja (r,t) wyrazi si zatem w formie
(r,t) =
?
(r,t) +
a
(r,t) (A-2)
Wyrnione stany systemu w przyblieniu elektrostatycznym mona opisa
odpowiednio rwnaniem Poissona i Laplacea.
W szczeglnoci dla
ak
= 0 oraz ?(r,t)0
- div[|(r)|
o
grad
?
(r,t)] = ?(r,t) (A-3)
natomiast w przypadku alternatywnym gdy
?
(r,t) = 0 oraz
ak
(r,t)0
- div[|(r)|
o
grad
a
(r,t) = 0 (A-4)
261
Zalenoci powysze wykorzystamy w zmodyfikowanym przez Hunsuka
twierdzeniu Greena dla medium niejednorodnego. W oglnym zapisie przyjmuje
ono posta:

-
V

a
(r,t) div [|(r)|
o
grad
?
(r,t)] -
?
(r,t) div [|(r)|
o
grad
a
(r,t)] } dV =
=
-
S
[
a
(r
s
) |(r
s
)|
o
grad
?
(r
s
,t) -
?
(r
s
) |(r
s
)|
o
grad
a
(r
s
,t) ] dS (A-5)
gdzie V oznacza cakowit objto systemu z wyczeniem objtoci wasnej M
elektrod, S stanowi powierzchni M elektrod, za r
s
jest wektorem pooenia na
powierzchni elektrod.
Z podstawienia rwna (A-3) i (A-4) do (A-5) otrzymujemy.
-
-
V

a
(r,t) ?(r,t) dV =
-
S

a
(r
s
) |(r
s
)|
o
grad
?
(r
s
,t) dS (A-6)
Kolejne podstawienia za ?(r,t) wyraenia (A-1) prowadzi do zwizku (A-7)
-

U
N
i 1
q
i

a
(r
i
,t) =

U
M
k 1

ak
(t) Q
?k
(t) (A-7)
przy czym wielko
Q
?k
(t) =
-
sk
|(r
s
)|
o
grad
?
(r
s
,t) dS (A-8)

reprezentuje adunek wyindukowany na k-tej elektrodzie przez zadany rozkad
nonikw adunku przestrzennego.
Wyramy dla wygody potencja pola
a
(r,t) wywoany wycznie napi-
ciem polaryzacji k-tej elektrody
ak
(t) w punkcie r rozwaanego obszaru jako
iloczyn czynnika skalujcego
ak
(t) oraz funkcji rozkadu f
k
(r)

ak
(r,t) =
ak
(t) f
k
(r) (A-9)
Funkcja rozkadu pola f
k
(r) stanowi w tym ujciu niezaleny od czasu i a-
dunku przestrzennego czysto geometryczny czynnik i oznacza potencja elektrycz-
ny w punkcie r wywoany jednostkowym potencjaem k-tej elektrody, gdy wszyst-
kie pozostae elektrody s uziemione, a adunek przestrzenny usunity z obszaru
systemu.
W tym sposobie zapisu chwilowa warto potencjau elektrycznego w punkcie
r uwarunkowana napiciami polaryzacji elektrod przyjmie posta:
262

ak
(r,t) =

U
M
k 1

ak
(t) f
k
(r) (A-10)
Podstawienie (A-10) do (A-7) daje

U
N
k 1

ak
(t) [ Q
?k
(t) -

U
N
i 1
q
i
f
k
(r
i
) ] = 0 (A-11)

gdzie f
k
(r
i
) jest wartoci f
k
(r) na wsprzdnej wektora pooenia r = r
i
(t).

Rwnanie (A-11) musi by spenione dla dowolnych wartoci potencjaw

ak
(t), wobec czego wyraenie w nawiasie kwadratowym rwnania (A-11)
(niezalene od potencjau elektrody) musi si zerowa dla wszystkich k elektrod.
adunek indukowany na k-tej elektrodzie bdzie wic rwny
Q
?k
(t) = -

U
N
i 1
q
i
f
k
(r
i
) (A-12)
Jego pochodna wzgldem czasu okrela skadow prdu indukowanego w k-tej
elektrodzie przez poruszajce si noniki adunku przestrzennego.
i
?k
(t) =
dt
dQ
= -

U
N
i 1
q
i
v
i
(t) grad f
k
(r
i
) (A-13)
Oprcz niej pojawia si druga skadowa tego prdu pochodzca od adunku Q
ak
(t)
indukowanego na k-tej elektrodzie wskutek pojemnociowego sprzenia z pozo-
staymi elektrodami o potencjaach zmieniajcych si w czasie, przy czym
Q
ak
(t) =
-
sk
|(r
s
)|
o
grad
ak
(r
s
,t) dS (A-14)
Przyjcie zgodnie z pierwotnym zaoeniem Ramo staoci napi
polaryzujcych elektrody sprowadza t skadow do zera. Cakowity prd
indukowany w k-tej elektrodzie opisany jest wwczas rwnaniem (A-13).
Zauwamy, e gradient funkcji rozkadu potencjau reprezentuje w istocie
funkcj rozkadu natenia pola elektrycznego 4
k
(r) generowanego wycznie
przez jednostkowe napicie polaryzacji k-tej elektrody, tj. przy uziemionych
pozostaych elektrodach systemu i przy braku adunku przestrzennego w objtoci
systemu. Rwnanie (A-13) mona zatem przepisa w postaci:
i
k
(t) = i
?k
(t) =

U
N
i 1
q
i
v
i
(t) 4
k
(r) (A-15)
263
Formua wyprowadzona przez Ramo dotyczya systemu z jednym tylko rucho-
mym elektronem. Przypomnijmy jej oryginalne brzmienie.
i = e v E
v
(A-16)
gdzie: e - adunek elektronu, v - prdko elektronu, za E
v
- skadowa pola (zdefi-
niowanego tak samo jak w przedstawionej wyej analizie) na kierunek prdkoci v.
W przypadku planarnego systemu dwuelektrodowego (jak np, paska komora
jonizacyjna lub planarny detektor pprzewodnikowy) o odlegoci elektrod D
funkcja rozkadu pola ma warto sta (nie zaley od pooenia) i wynosi
4
k
(r) =
1
D
(A-17)
wobec czego prd indukowany w elektrodzie odbiorczej przez pojedynczy
(punktowy) adunek ruchomy Q
o
poruszajcy si z prdkoci dryfu w(t) jest
opisany rwnaniem

D
t Q
t i
o
) (
) (
w
U (A-18)
Z tej wanie postaci twierdzenia Ramo skorzystalimy przy wyznaczaniu
ksztatu indukowanego impulsu prdowego w detektorach pprzewodnikowych.
Referencje
[1] Hunsuk Kim, H.S.Min, T.W.Tang, Y.J.Park.: An extended proof of the Ramo-
Shockley theorem. Solid-State-Electronics, vol.34, no.11, 1251, 1991
[2] Simon Ramo.: Currents induced by electron motion, Proc.IRE, vol.27, 584,
1939
[3] W.Shockley.: Currents to conductors induced by a moving point charge. Journ.
Appl. Phys., vol.9, 635, 1938

264
Dodatek B
Twierdzenie Wienera-Chinczyna
Twierdzenie Wienera-Chinczyna znane rwnie jako twierdzenie Wienera-
Chinczyna-Einsteina lub twierdzenie Chinczyna-Komogorowa stanowi, e gsto
widmowa mocy przypadkowego w szerokim sensie procesu stacjonarnego jest
rwna transformacie Fouriera jego funkcji autokorelacji.

Wyraa j para transformat Fouriera

-

^ ^ U
0
) ( ) ( d e R S
t j
(B-1)

-

U ^
0
) (
2
1
) ( d e S R
j
(B-2)
zapisywana czsto w rwnowanych formach

-
-

^ ^ ^ U ^ ^ U
0
0
2
) 2 ( cos ) ( 4 ) ( 2 ) ( d f R d e R f S
t f j
(B-3)

-

^
U ^
0
2
) ( ) ( df e f S R
f j

-
df ft f S U

2 cos ) (
0
(B-4)
Zwizego sprawdzenia susznoci twierdzenia Wienera-Chinczyna dokonamy
na gruncie formuy (B-2).

Przywoajmy zatem definicj funkcji autokorelacji jako podstaw
procedury weryfikacyjnej.

-

^ U ^ U ^ dt t f t f t f t f R
def
) ( ) ( ) ( ) ( ) (
(B-5)
Skorzystajmy z kolei z waciwoci transformaty Fouriera wyznaczonych relacj

- -

U d F F dt t f t f ) ( ) (
2
1
) ( ) (
2 1 2 1
(B-6)
gdzie

-

U U d e t f F F
t j
) ( ) ( ) (
1 1 1
(B-7)
265

-

U
t j
e t f F ) ( ) (
2 2
(B-8)
Kadc w wyraeniach (B-7) i (B-8) w miejsce funkcji
) (
1
t f
oraz
) (
2
t f
odpo-
wiednio
) (t f
i
) ( ^ t f
i uwzgldniajc zwizek

^
* ^
j
e F t f ) ( ) ( (B-9)
moemy napisa

- - -


^

U ^ d e F d e F F dt t f t f
j j
2
) (
2
1
) ( ) (
2
1
) ( ) (
(B-10)
Zauwamy, e czon
2
) ( F reprezentuje widmo gstoci energii S() proce-
su (funkcji) f(t). Ostatecznie wic otrzymujemy relacj pokrywajc si cile
z brzmieniem formuy (B-2). Przypomnijmy nadto, e funkcja autokorelacji jest
funkcj parzyst

-

U ^ U ^
0
) (
2
1
) ( ) ( d e S R R
j
(B-11)
co umoliwio sprowadzenie pary transformat (B-1) i (B-2) do rwnowanych
postaci trygonometrycznych (B-3) i (B-4).

Referencje
[1] N.Wiener.: Generalized Harmonic Analysis. Acta Mathematica, Stockholm
55, 1930, 117.
[2] A.Chinczyn.: Korrelationstheorie der stationren stochastischen Prozesse.
Mathematische Annalen 109, 1934, 604.
[3] D.K.C. MacDonald.:Noise and fluctuation. An Introduction. John Wiley and
Sons. Inc., New York London, 1962
[4] R. Bracewell.: Przeksztacenie Fouriera i jego zastosowania. W.N.T., Warsza-
wa, 1968
[5] A. van der Ziel.:: Noise, Sources, Characterization, Measurement. Prentice-
Hall., Inc., Englewood. Cliffs. New Jersey, 1970
[6] J. Sobkowski.: Czstotliwociowa analiza sygnaw. Wydawn.Min.Obrony
Narodowej, Warszawa, 1975
266
[7] J. Szabatin.:Podstawy teorii sygna. Wyd. Komunikacji i cznoci, Warsza-
wa 1982
[8] A. van der Ziel.: Noise in solid state devices and circuits. A Wiley Inter-
science Publication, John Wiley & Sons. Inc. New York Chichester
Brishane Toronto - Singapore 1986
267
268
Dodatek C
Twierdzenie Parsevala
W pierwotnej swej formie postulowao ono rwno sumy kwadratw
wspczynnikw c
n
rozkadu Fouriera funkcji f(x) i kwadratowej caki tej
funkcji [1].

-

U

U dx x f c
n
n
2 2
) (
2
1

*)
(C-1)
gdzie wspczynniki c
n
rozkadu

-

U dx e x f c
jnx
n
) (
(C-2)
W fizyce i naukach technicznych upowszechnia si jej posta nota
bene przypisywana M. Plancherelowi [2] stanowica, e caka kwadratu
moduu funkcji
) (t f
jest rwna cace kwadratu moduu jej widma
) ( f F


- -

U df f F dt t f
2 2
) ( ) (
(C-3)
Zapiszmy j w terminach sygnaw elektrycznych

- -

U df f S dt t V
i
2 2
) ( ) (
(C-4)
Uwzgldniajc zwizki

- -

U df f S f S df f S ) ( ) ( ) (
2
(C-5)

- -

U dt t V t V dt t V
i i i
) ( ) ( ) (
2 2
(C-6)

dt e t V f S
t f j
i -

U
2
) ( ) (
(C-7)

-

U

U df e f S t V
t f j
i
2
) ( ) (
(C-8)
*)
Parseval poda j bez dowodu jako sam przez si oczywist .
269
i dokonujc odpowiednich podstawie i zmian kolejnoci cakowania otrzymuje-
my

- -

U df f S f S df f S ) ( ) ( ) (
2

- -

U dt e t V df f S
t f j
i
2
) ( ) (


df e f S dt t V
t f j
i - -

U
2
) ( ) (


dt t V
i -

U
2
) (
(C-9)
cbdo

Referencje
[1] Marc-Antoine Parseval.: Mmoire sur les sries et sur lintgration complte
dune quation aux differences partielle linaire du second ordre, coefficiens
constans. Mmoires prsents lInstitut des Sciences, Lettres et Arts, par
divers savans, et lus dans ses assembles. Sciences, mathmatiques et phy-
siques. (Savans trangers), Vol.1, 638, 1806
[2] M. Plancherel.:Contribution ltude de la reprsentaion dune fonction arbi-
traire par les intgrales dfinies. Rendiconti del Circolo Matematico di Pa-
lermo, Vol.30, 298, 1910
[3] R. Bracewell.: Przeksztacenie Fouriera i jego zastosowania. W.N.T., Warsza-
wa, 1968
[4] A. van der Ziel.: Noise, Sources, Characterization, Measurement. Prentice-
Hall., Inc., Englewood. Cliffs. New Jersey, 1970

270
Dodatek D
Wariancja szumw w dziedzinie czasu
Przyjmijmy ukad wzmacniacza ksztatujcego z wyodrbnionymi na wejciu
zastpczymi rdami szumu biaego.
rwnolegym rdem prdowym o gstoci widmowej mocy szumw


a
df
i d
P
U
^ ^
2
(D-1)
szeregowym rdem napiciowym o gstoci widmowej mocy szumw

b
df
v d
S
U
^ ^
2
(D-2)
oraz czysto pojemnociow impedancj (reaktancj) wejciow reprezentowana
przez pojemno C.
Dla uproszczenia zamy, e wzmocnienie napiciowe wynosi k
v
= 1, za
przepustowo ukadu okrelona jest jednoznacznie przez transmitancj filtru
F(s). Wprowadzajc pojcia ekwiwalentnej rezystancji szeregowej R
S
oraz ekwi-
walentnego prdu szumw rwnolegych I
P
formuy (D-1) i (D-2) sprowadzimy
do postaci

P
P
I q
df
i d
2
2
U
^ ^
(D-3)
oraz

S
S
R T k
df
v d
4
2
U
^ ^
(D-4)
W oparciu o twierdzenie Thevenina rdo napiciowe (D-4) przetransfor-
mujemy w rwnowane rdo prdowe

S
S
R
kT
df
i d 4
2
U
^ ^
(D-5)
i stosownie do relacji rwnania Schottkyego wyznaczymy ekwiwalentny prd szu-
mw szeregowych

S
S
I q
R
kT
2
4
U
(D-6)
271
Kady z ekwiwalentnych prdw I
S
oraz I
P
mona formalnie traktowa jako
stochastyczny cig impulsw dirakowskich (elektronw) o redniej czstotliwoci
^ ^
i
f
okrelonej zwizkiem

q f I
i i
^ ^ U
(D-7)
Dla szumw szeregowych otrzymamy zatem


q f
q R
kT
I
S
S
S
^ ^ U U
2
4
(D-8)
skd

2 2 2
2 2
4
S S
S
R q
b
R q
kT
f U U ^ ^
(D-9)
za dla szumw rwnolegych, analogicznie

q f I
P P
^ ^ U
(D-10)
skd znowu

2 2
2 2
2
q
a
q
qI
q
I
f
P P
P
U U U ^ ^
(D-11)
Dirakowskie impulsy adunkowe szeregowego rda szumw mona wyrazi
w postaci dirakowskich impulsw napiciowych
) (t V
iS

) ( ) ( t q R t V
S iS
. U
(D-12)

Z kolei dirakowskie impulsy adunkowe rwnolegego rda szumw tworz
na pojemnoci C napiciowe impulsu skokowe
) (t V
iP
) ( ) ( t H
C
q
t V
iP
U (D-13)
Dysponujc zalenociami (D-9), (D-11), (D-12) i (D-13) mona, w oparciu
o drugie twierdzenie Campbella-Francisa o wariancji, wyznaczy wariancje syg-
naw wyjciowych pochodzcych od obu rodzajw wymusze szumowych. W od-
niesieniu do sygnaw napiciowych twierdzenie to przybiera form

w +
-

^ ^ U ^ ^
0
2 2
) ( dt t V f V
o o
(D-14)
Zauwamy, e odpowied ukadu na sygna wejciowy (D-12) (impuls dira-
kowski) dana jest w postaci

) ( ) ( t h q R t V
S oS
U
(D-15)
272
gdzie h (t) jest charakterystyk impulsow filtru
Druga komponenta sygnau szumowego
) (t V
iP
(D-13) daje na wyjciu filtru
) ( ) ( t R
C
q
t V
oP
U (D-16)
przy czym R(t) oznacza odpowied filtru na skok jednostkowy (tj. charakterys-
tyk skokow).

Wariancje szumw obu skadowych zapiszemy wic odpowiednio.
dla szumw szeregowych

w +
-
w +
-

U U ^ ^
0
2
0
2
2 2
2
) (
2
) (
2
dt t h
b
dt t h q R
R q
b
V
s
S
oS
(D-17)
dla szumw rwnolegych

w +
-
dt t R
C
a
dt t R
C
q
q
a
V
oP

U
;
'

+
R
q
U ^ ^
0
2
2
0
2
2
2
) (
2
) (
2
(D-18)
Dla wygody wprowadmy jednolite oznaczenia wspczynnikw przed ca-
kami, kadc

2
" U b (D-19)
oraz
2
2
" U
C
a
(D-20)
W takiej notacji sumaryczna wariancja szumw na wyjciu filtru ^ ^
2
No
V wyrazi si
jako
w +
-
w +
-
dt t R dt t h V
No

"

"
U ^ ^
0
2
2
0
2
2
2
) (
2
) (
2
(D-21)

Referencje
[1] R. Wilson.: Noise in Ionization Chamber Pulse Amplifiers, Philosophical
Magazin. Vol. 41, Bo. 312, 66, 1950
[2] N.R. Campbell, V.J. Francis.: A Theory of Valve and Circuit Noise, Journal of
I.E.E. , Vol. XCIII, Pt. III, 45, 1946
[3] M.O. Deighton.: A Time-Domain Method for Calculating Noise of Active
Integrators used in Pulse Amplitude Spectrometry. Nuclear Instruments and
Methods, Vol. 58, 201, 1968
273
274
Dodatek E
Twierdzenia Campbella-Francisa
Rozwamy sygna
) (t `
stanowicy nieskoczony cig impulsw
) (t '
o przy-
padkowym rozkadzie czasowym. Zapiszemy go w postaci

U
i
t ' ` ) (
(t-t
i
) (E-1)
gdzie t
i
jest zmienn losow.
Wydzielmy z tego cigu podzbir kolejno po sobie nastpujcych impulsw
o licznoci K mieszczcy si w interwale T. W takim przypadku (E-1) przyjmie
posta:

U
U
K
i
t
1
) ( ' `
(t-t
i
) (E-2)
Wobec wzajemnej niezalenoci impulsw cigu i przypadkowoci ich nastp-
stwa w czasie, prawdopodobiestwo pojawiania si poszczeglnych impulsw
w przedziale od t
i
do ( t
i
+ dt
i
) wynosi P
i
= dt
i
/T. W konsekwencji rednia war-
to sygnau na podzbiorze K bdzie wynosi.

-

-
U
' U `
T
K
i
k
T
i
s
T
dt
T
dt
0
1
0
(t-t
i
) =

-
U
K
i
T
i
T
dt
1
0
'
(t-t
i
) (E-3)
Warto rednia na podzbiorze jest niezalena od czasu, mona wic za t
przyj warto dowoln. Dla wygody przyjmijmy j rwn poowie rozcigoci
czasowej podzbioru. Kadc t = T/2 oraz (T/2 - t
i
) = u otrzymamy:

-
' U `
T
T
K
s
0
(
)
2 i
T
t
=
-

'
2
2
) (
T
T
du u
T
K
(E-4)
a jeli T jest dostatecznie due

-

' U ` du u
T
K
s
) ( (E-5)
rednia ze rednich na podzbiorach po wszystkich wartociach K daje urednie-
nie sygnau po czasie. Zatem:
^f^ =
-

' U ` du u
T
K
s
) (
(E-6)
275
W wyraeniu (E-6) iloraz
K
T
reprezentuje redni po czasie czstotliwo impul-
sw
^ ^f
wobec czego moemy napisa

-

^ ^ U ^ ^ dt t f ) ( ' `
(E-7)
W terminach sygnau napiciowego otrzymamy znan posta 1-go twierdzenia
Campbella-Francisa o wartoci redniej.

-

^ ^ U ^ ^ dt t V f V ) (
(E-8)
W podobny sposb wykaemy suszno 2-go twierdzenia Campbella-
Francisa o wariancji. W pierwszym kroku tej procedury wyznaczmy redni
kwadrat funkcji sygnau `(t) na podzbiorze K.

-
U
T
i
s
T
dt
0
2
` ) ( ) (
1
0
1
j i
K
j
K
K
i
k
t t t t
T
dt


-

U U
' '
(E-9)
W powyszym wyraeniu wystpuje K caek, dla ktrych i = j oraz (K-1) caek,
dla ktrych i j. Wynosz one odpowiednio:

-
'
T
i i T
dt t t
0
2
1
) (
dla i = j
oraz

-

+
R
q
' '
- -
T
j
T
j i i T
dt t t dt t t
0 0
1
) ( ) (
dla i j
Uwzgldniajc z kolei niezaleno wartoci redniej na podzbiorze od czasu
przyjmijmy znw t = T/2 i wprowadmy nowe zmienne u i w :

) (
2 i
T
t u U
oraz
) (
2 j
T
t w U
W tych terminach otrzymujemy

- - -

' ' ' U `

2 /
2 /
2 /
2 /
2 /
2 /
) 1 ( 2 2
) ( ) ( ) (
T
T
T
T
T
T
T
k K
Y
K
s
dw w du u du u
(E-10)

Dla T dostatecznie duego
w +
2
2 2
) ( ) (
2
2
du u du u
T
K K
T
K
s
' ' U `
- -

(E-11)
276
Zauwamy, e kwadrat wartoci redniej na podzbiorze funkcji
) (t `
wynosi

2 2
2
) ( ) (
2
2
-

+
R
q
U
-

+
R
q
U u
^

- -

du u du u
T
K
T
K
s
' ' ` (E-12)
Obustronne odjcie rwna (E-11) i (E-12) daje

- -

+
R
q
U u
^

2
2
2
2
) ( ) (
2
du u du u
T
K
T
K
s
s
' ' ` ` (E-13)
skd po urednieniu na wszystkich wartociach K otrzymujemy

T
K
U ) var(`
- -

+
R
q

2
2
) ( ) (
2
du u du u
T
K
' ' (E-14)
Pamitajc, e ^ ^ U f
T
K
, dla warunku
4 T
rwnanie (E-14) sprowadza si
do postaci

-

^ ^ U du u f ) ( ) var(
2
' `
(E-15)
W terminach sygnau napiciowego otrzymujemy wic

w +
-

^ ^ U dt t V f V
2
) ( ) var(
(E-16)
Referencje
[1] N.R. Campbell.: The Study of Discontinuous Phenomena. Proceedings of the
Cambridge Philosophical Society, 15, 117, 1908-1910
[2] N.R. Campbell, V.J. Francis. A Theory of Valve and Circuit Noise.Proceed-
ings of the Institution of Electrical Engineers (I.E.E.) vol. XCIII, Part III,
45, 1946
[3] A. van der Ziel.: Noise, Sources, Characterization, Measurements. Prentice
Hall, Englewood Cliffs., N.J. 1970.
277
278
Dodatek F
Filtr wzmacniacza ORTEC 450
W analizie ukadu filtracji wzmacniacza ORTEC 450 elementy poszczegl-
nych jego blokw (A,B,C,D) numerowano w sposb wzajemnie niezaleny. W opi-
sie globalnym niezbdnym byo by dodatkowe ich indeksowanie. Wygodniejsz
i bardziej przejrzyst alternatyw jest wprowadzenie jednolitej numeracji biecej,
jak to uczyniono wanie na schemacie z rysunku F-1.

Przypomnijmy, e w konwencjonalnych rozwizaniach systemu filtracji
wzmacniaczy spektrometrycznych rniczkowanie impulsu dokonywane jest
w wejciowym stopniu formowania cznie z operacj wymiany jego bieguna.
W rozwaanym ukadzie obie te operacje przebiegaj sekwencyjnie w kaskadzie
oddzielnych blokw funkcjonalnych (A B). Opisuj je odpowiednio, wyraone
rwnaniami (F-1) i (F-2), transmitancje F
1
(s) oraz F
2
(s) F
B
(s)


) (
) (
1 3 2
1 2
) (
1
1
C R R
C R
k
s
s
s F

U
(F-1)

) (
) (
) (
2
3 5
4
1
1
4
5
2
C R
C R
s
s
R
R
s F

U
(F-2)
W warunkach dostrojenia obwodu PZC, tj. gdy k=(R
2
C
1
)/^
i
, odpowied bloku A
na wymuszenie impulsem wejciowym 1exp (-t/^
i
) przyjmuje posta

) (
1
1 ) (
1 3 2
1
) (
1
C R R
F
o
s
s V

U
(F-3)
279
Rys. F-1. Schemat ideowy powolnego toru filtracji wzmacniacza ORTEC
450
F
1
F
2
F
3
F
4
F
5
C B
PZC 4 1s WYMIANA BIEGUNA 1s
INTEGRATORY
WY
DIFF
C
8
D
R
4
R
6
R
5
R
7
R
8
R
9
R
10
R
11
R
12
C
2
C
3
C
4
C
5
C
7
WZM
WE
A
k
R
1
R
2
R
3
C
1
WZM
IC
1
IC
2
IC
3 IC
4
IC
5
IC
6
C
6
WZM
tosamociowo rwn odpowiedzi stopnia rniczkujcego o staej czasowej
(R
2
==R
3
)C
1
na jednostkowe wymuszenie skokowe. Z zaoenia projektu warto jej
wynosi 1 s.
Biegun operatorowej funkcji odpowiedzi bloku A ulega z kolei wymianie
w bloku B na (przeczalny) biegun wyznaczajcy niskoczstotliwociow kra-
wd pasma przenoszenia filtru. Kojarzc wyraenia (F-1) i (F-2) i uwzgldniajc
efekt kompensacji bieguna [-1/(R
2
==R
3
)C
1
] zerem [-1/R
5
C
3
]
1)
dochodzimy do za-
lenoci

) (
1
) (
2 4
4
3 2 1 `
1
C R
R
R F
o
s
s V

(F-4)
tosamociowo rwnej odpowiedzi obwodu rniczkujcego R
4
C
2
na skokowe
wymuszenie o amplitudzie R
5
/R
4
. W stosunku do tej staej czasowej, ktr dalej
jako dominujc oznacza bdziemy symbolem ^
*
, odnoszone bd stae czaso-
we obwodw formujcych blokw C i D. Na podstawie danych firmowych
zestawiono niej odnone relacje wraz ze zwizkami narzuconymi przez zaoenia
projektowe.
R
6
C
4
= 0.648 ^* Filtr F
3
R
8
C
5
= 0.648 ^* Filtr F
3
R
9
C
6
= 0.468 ^* Filtr F
4
R
11
C
7
= ^* Filtr F
5
R
12
C
8
= 0.5 ^* Filtr F
5
R
6
=R
8
, R
7
=3.753 R
6
, R
11
=R
12,
C
4
=C
5
, C
8
=0,5 C
7
Przy ich uwzgldnieniu i na miar dokadnoci firmowych danych tech-
nicznych znormalizowane charakterystyki amplitudowe filtrw F
3
(^*), F
4
(^*)
i F
5
(^*) przyjmuj odpowiednio form.

358 . 2 *) ( . 406 . 1 *) ( 176 . 0
1
53 . 1 *) (
2 4
3
^ ^
U ^ F
(F-5)

4 *) (
4
*) (
2
4
^
U ^ F
(F-6)
1)
Obie stae czasowe wedug specyfikacji producenta s rwne 1s
280

4 *) (
4 *) (
*) (
4
2
5
^
^
U ^ F (F-7)
Ich iloczyn wyraa wypadkow charakterystyk amplitudow F
LP
(^*) fil-
trw dolnoprzepustowych (LP - Low Pass)

4 *) (
2
358 . 2 *) ( 406 . 1 *) ( 176 . 0
53 . 1
*) (
4 2 4
^ ^ ^
U ^
LP
F
(F-8)
Zesp tych charakterystyk przedstawiono na rysunku F-2

Ograniczenie pasma przenoszenia po stronie niskich czstotliwoci zapewnia
filtr grnoprzepustowy w ukadzie stopnia rniczkujcego R
4
-C
2
. Jego charakte-
rystyk amplitudow F
HP
(^*) opisuje rwnanie (F.9)

2
2
*) ( 1
) (
*) (
^
^
U ^
HP
F (F-9)
a globaln, znormalizowan charakterystyk amplitudow caego filtru rwnanie
505 . 0 / )
1 *) (
) (
1 *) ( 6 . 0 *) ( 07 . 0 (
1
4 *) (
2
( *) (
2 2 4 4
^
^
^ ^ ^
U ^
TOT
F

(F-10)
281
Rys. F-2 Znormalizowane charakterystyki amplitudowe filtrw wzmacniacza ORTEC 450
a) 1 - Filtr F
3
, 2 - Filtr F
4
,

3 - Filtr F
5
, 4 - Kaskada F
LP
= ( F
3
F
4
F
5
)
b) Rodzina charakterystyk filtrw F
LP
o rnych staych czasowych
10
2
10
3
10
4
10
5
10
6
10
7
dB
0.0
-3.0
-10
-20
f [Hz]
10 s 5s 2s 1s 0.5s 0.1s
1
3
4
2
^*
0.01

0.1 1 10
dB
0.0
-3.0
-10
-20
a) b)
Kolejny rysunek przedstawia dwie rodziny charakterystyk amplitudowych
caoci filtru (a) i jego czci dolnoprzepustowej (b) dla nominalnych wartoci
staych czasowych rniczkowania i cakowania (przy ^
d
= ^
i
)

Omwiony system filtracji wzmacniacza Ortec 450 tworzy w jego ukadzie
tzw. tor wolny dajcy na wyjciu wygadzony stosownie do wymaga spek-
trometrii amplitudowej impuls monopolarny. Uzupenia go rwnolega ga
toru szybkiego przetwarzajca. dla potrzeb spektrometrii czasowej. standardowy
(1s) impuls wyjciowy ukadu PZC w impuls bipolarny. Zawiera ona jeden tylko
rniczkujco-wzmacniajcy blok funkcjonalny o ustalonej (nie przeczalnej) sta-
ej czasowej (^
d2
= 0.5 s)
2)
. W uproszczonej formie konfiguracj t ilustruje rysu-
nek F-4.
2)
Wg specyfikacji firmowej: Instruction Manual 450 Research Amplifier. October 5 1970
282
Rys. F-3. Znormalizowane charakterystyki amplitudowe filtrw wzmacniacz ORTEC 450
a) 4 - Filtry F
LP
, 5 - Filtr F
HP
, 6 - Charakterystyka globalna (F
LP
F
HP
)
b) Rodzina globalnych charakterystyk amplitudowych

dB
0.0
- 3.0
- 10
- 20
f [Hz]
10
2
10
3
10
4
10
5
10
6
10
7
10s 5s 2s1s 0.5s 0.1s
4 5
6
^*
0.01

0.1 1 10
dB
0.0
- 3.0
- 10
- 20
Rys. F-4. Uproszczony schemat systemu filtracji wzmacniacza ORTEC 450
(z wyrnieniem toru szybkiego)
WY wolne
unipolarne
WY szybkie
bipolarne
PZC
IC
4
WE
BLR
CR = 0.5 s
Dodatek G
Metoda wskanikw szumowych Gouldinga

Metoda WSKANIKW SZUMOWYCH F.S. Gouldinga bazuje na zastpczym
schemacie szumowym wedug rysunku 4.5 dopuszczajc tylko dwa ekwiwalentne
rda szumu biaego: szeregowe i rwnolege. Kade ze rde traktowana jest
jako generator dirakowskich mikroimpulsw adunkowych o amplitudzie jednego
elektronu. Generatory te wytwarzaj dwa stochastyczne cigi impulsw o rnych
w oglnoci rednich czstotliwociach.
Impulsy dirakowskie z generatora rwnolegego ulegaj scakowaniu na
pojemnoci wejciowej C, tworzc na niej napiciowe mikroimpulsy heavi-
sideowskie (schodkowe). Majc na wzgldzie ksztat tych impulsw Goulding
nazwa przynaleny im szum SZUMEM SCHODKOWYM (step-noise).
Szeregowe rdo impulsw adunkowych daje si natomiast sprowadzi do
postaci zastpczego rda napiciowego generujcego napiciowe impulsy dira-
kowskie (DELTA). W konsekwencji zwizany z nimi szum szeregowy nazwano
SZUMEM DELTA (delta-noise).
Obydwa rodzaje impulsw szumowych (STEP i DELTA) dziaaj na wejciu
toru spektrometrycznego wesp z SYGNAEM (przybierajcym form relatywnie
duych napiciowych impulsw skokowych) powodujc odpowiedni nieoznaczo-
no jego amplitudy. W celu zminimalizowania tej nieoznaczonoci stosuje si,
jak wiemy, ukad filtrujcy.
Oznaczmy przez T
m
moment pomiaru amplitudy sygnau informacyjnego na
wyjciu filtru. Uzyskiwany rezultat stanowi sum nieskaonej zakceniami
fluktuacyjnymi, wiernej amplitudy sygnau S i cznego efektu wywoanego dzia-
aniem wszystkich impulsw szumowych wyprzedzajcych moment pomiaru T
m
(w
tym rwnie impulsy SYGNAOWE).
Rozwamy oddzielnie wpyw obu wyrnionych rodzajw szumu. Metoda
Gouldinga wprowadza w tym celu pojcie REZYDUALNEJ FUNKCJI SZUMW
SCHODKOWYCH (step-noise residual function), oznaczan symbolem R(t). Jest
ona zdefiniowana jako rezydualny skutek w chwili T
m
dziaania pojedynczego,
schodkowego impulsu szumowego o jednostkowej amplitudzie, pojawiajcego si
o t sekund przed momentem pomiaru.
Zamy, e rednia warto czstoci zlicze impulsw schodkowych wynosi
n
s
. Ze wzgldu na ich stochastyczny charakter liczba impulsw N zawarta w takich
samych, krtkich interwaach t bdzie rna.
283
Warto rednia zlicze
^ ^N
z dostatecznie licznego zbioru pomiarw bdzie
rwna

t n N
s
U ^ ^
(G-1)
redni kwadrat fluktuacji (wariancja) tej liczby zlicze, zgodnie z waciwociami
rozkadu poissonowskiego, bdzie rwny wartoci redniej (G-1), czyli
t n n
s
U ^ ^
2
(G-2)
Kady impuls szumowy mieszczcy si w przedziale t, pojawiajcy si przed
momentem pomiaru T
m
, daje na wyjciu filtru w chwili T
m
odpowied R(t
1
). redni
kwadrat rozmycia amplitudy sygnau informacyjnego spowodowanego impul-
sami szumowymi zawartymi w elementarnym interwale t, wyprzedajcymi
moment pomiaru T
m
o czas t
1
, bdzie wic rwny
w + w + t t R n t R n
s
U ^ ^
2
1
2
1
2
) ( ) ( (G-3)
Globalny efekt spowodowany dziaaniem wszystkich schodkowych impulsw
szumowych, wyprzedzajcych T
m
otrzymamy przez zsumowanie wyrae (G-3) dla
wszystkich wartoci t
i
. Daje ono w wyniku wariancj szumw rwnolegych na
wyjciu filtru

w + w +
-

U
4 U ^ ^
0
2
0
2 2
) ( ) (
i i s
dt t
i
i s si
dt t R n t t R n v
(G-4)
Wskaniki szumw wedug koncepcji Gouldinga maj opisywa skuteczno
filtracji i powinny by wyraone tylko przez wielkoci zalene od parametrw
filtru. Wielkociami takimi s: wyraenie cakowe w rwnaniu (G-4) oraz amp-
lituda charakterystyki skokowej filtru (tj. amplituda odpowiedzi s
o max
na jednost-
kowe wymuszenie skokowe). Obie te wielkoci determinuj z mocy definicji
WSKANIK SZUMW SCHODKOWYCH ^ ^
2
S
N (step-noise index)

w +
-

U ^ ^
0
2
2
max
2
) (
1
dt t R
s
N
o
S
(G-5)
W analogiczny sposb wyznacza si drugi wskanik szumowy zwizany
z dziaaniem szumw szeregowych (DELTA). Skorzystamy w tym celu z rw-
nowanej reprezentacji impulsw dirakowskich w postaci tandemu infinite-
zymalnie bliskich impulsw schodkowych przeciwnej polarnoci, ale o identycz-
nych amplitudach. Przy zaoonej jednostkowej amplitudzie impulsu dirakow-
skiego, a raczej quasidirakowskiego, amplitudy par impulsw schodkowych bd
rwne 1/t, przy czym t stanowi odlego tworzcych je impulsw schod-
kowych.
284
Kady impuls szumowy DELTA, wyprzedzajcy moment pomiaru o t wnosi
w chwili T
m
wkad do amplitudy sygnau na wyjciu filtru rwny
w + ) ( ) (
1
) (
0
t t R t R
t
v

U

(G-6)
Dla skrajnie maych wartoci t wyraenie (G-6) sprowadza si do pochodnej
funkcji R(t) wzgldem czasu. Goulding nazwa j REZYDUALN FUNKCJ
SZUMW DELTA (delta-noise residual function) R(t).
Postpujc dalej wedug przedstawionej uprzednio procedury dochodzimy do
wyraenia definiujcego WSKANIK SZUMW DELTA ^ ^

2
N (delta-noise index)

w +
-

U ^ ^
0
2
2
max 0
2
) ( '
1
dt t R
s
N
(G-7)
Obydwa wskaniki szumowe, traktowane oddzielnie, reprezentuj odpowied-
nio stosunki wariancji stochastycznych cigw impulsw dirakowskich lub
heavisideowskich (szumw) o unormowanych do jednoci rednich czstotli-
wociach zlicze (n
P
= n
S
= 1) do kwadratu aplitudy odpowiedzi filtru na
jednostkowy, heavisideowski, impuls informacyjny.
Ich rednia geometryczna okrela wypadkowy, globalny wskanik szumw
^ ^ ^ ^ U ^ ^

2 2 2
N N N
S No
(G-8)
powizany (w rezultacie wprowadzonych normalizacji) ze wzgldnym stosunkiem
sygnau do szumu '

w +
4
1
2 2
2
1

^
^ ^ ^ ^ U
^ ^
U ' N N
N
S
No
(G-9)
Daje wic dogodn moliwo porwnania efektywnoci filtracji rnych filtrw.

Praktyczn uyteczno metody wskanikw szumowych ilustrowano ju
parokrotnie w poprzednich rozdziaach. Zalety jej uwidaczniaj si szczeglnie, na
przedstawionym niej, przykadzie prostego filtru stacjonarnego typu CR-RC.
W danym przypadku dla
^
d
=^
i
=^ oraz V
i
(t) = 1H(t) (G-10)
wyraenia determinujce wskaniki szumowe przyjmuj form
u
^

^
U
t t
t R exp ) (
, u
^

^
U
t
t R 1 exp
1
) ( '
,
1
max

U e s
o
(G-11)
Ich podstawienie odpowiednio do formu (G-5) i (G-7) prowadzi do wynikw
285

^ U
^
U
;
'

+
R
q
u
^

^
U ^ ^

87 . 1
4
exp
1
2
0
2
1
2
e
dt
t t
e
N
S
(G-12)

;
'

^
U
^
U
-

+
R
q
u
^

^
U ^ ^

0
2
2
1
2
87 . 1
4
1 exp
1 e
dt
t t
e
N
(G-13)
a w konsekwencji

736 . 0
87 . 1
87 . 1
4
1
U u
^

^
^ U '

(G-14)
Dla porwnania przytoczymy procedury klasycznej metody oblicze SNR
opt

i '. Wyjciowymi w analizie wielkociami obok zaoonej oglnej
struktury filtru (w danym przypadku CR-RC) s: sygna informacyjny
oraz gsto widmowa mocy szumw, opisane odpowiednio formuami
(6.1) i (6.2). Uzupenijmy je rw-naniem przepustowoci widmowej filtru
F()


) 1 (
) (
2 2
^
^
U F
(G-15)
Kolejne formuy reprezentuj w skrcie poszczeglne kroki oblicze anali-
tycznych



^
"

^ "
U
^
" ^ "
U
^
^
;
'

u
u
^

+
+

"

"
U ^ ^

8 8 8
1
2 2 2 2 2
2
2 2
2 2
0
2
2
2
2
d V
No
(G-16)

C
Q
C
Q
e V
i
o

U U 367879 . 0
1
max
(G-17)

"
"
U ^
opt
(G-18)

736 . 0
4
368 . 0
8 8
368 . 0
2 2
" "
U
""
U
u
u
^

+
+

"
" "

"
" "
U
C
Q
C
Q
C
Q
SNR
i
i i
opt
(G-19)
286
prowadzce w ostatecznym efekcie do wyniku

736 . 0 U U '

SNR
SNR
opt
(G-20)

Referencje
[1] F.S. Goulding.: Pulse-Shaping in Low-Noise Amplifiers. A Physical Approach
to Noise Analysis. Nuclear Instrument and Methods, Vol. 100, 493, 1972
[2] F.S. Goulding, D.A. Landis.: Signal Processing for Semiconductor Detectors.
IEEE Transactions on Nuclear Science, NS.29, No. 3, 1125, 1982
287

288
Dodatek H
Cyfrowa emulacja analogowego filtru Butterwortha
(Przykad oblicze filtru trzeciego rzdu)
Dla wikszej przejrzystoci oblicze przeprowadzimy je w formie unormowa-
nej. W takiej konwencji transmitancja analogowego filtru Butterwortha trzeciego
rzdu H(s)
n=3
przyjmuje posta
1)

1 2 2
1
) 1 ( ) 1 (
1
) (
2 3 2
3

U

U
U
s s s s s s
s H
n
(H-1)
W obliczeniach posuymy si metod transformacji bilinearnej W pierwszym
kroku procedury obliczeniowej dokonamy normalizacji formuy (9.18). Przepisz-
my wprzd wyraenie (9.1) w formie rwnoci podstawiajc (1/T
pr
) za f
pr

g pr
f f 2
2
1

U
k g
pr
f k
T
(H-2)
i przyjmijmy na uytek biecego przykadu k = 2.5


g g pr
pr
f f k
T

5 . 2
2
5 . 2
1 1
U U U
(H-3)
Wtedy

1
1
1
1
1
1
5 . 2
1
1 2

U
z
z
z
z
T
s
g
pr

(H-4)
Kadc z kolei w (H-4)
1 U
g

(warunek normalizacji) otrzymujemy

1
1
1
1
1
1
59155 . 1
1
1
5 . 2
1

U
U
z
z
z
z
s
g
g

(H-5)
W kolejnym kroku dokonujemy podstawienia (H-5) do (H-1), w wyniku
ktrego otrzymujemy

) 5971 . 0 3787 . 0 ( ) 2278 . 0 (
) 1 ( 0754 . 0
) (
2
3
z z z
z
z H


U
(H-6)
a uzyskan funkcj H(z) sprowadzamy nastpnie do postaci H(z
-1
)
1)
Obok symbolu H(s) uywane s inne oznaczenia transmitancji jak k(s),T(s) czy F(s). Os-
tatnim z wymienionych posugiwalimy si w analizie filtrw analogowych
289
W tym celu licznik [L(z)] i mianownik [M(z)] ilorazu (H-6) rozkadamy odpo-
wiednio w szeregi

3 2
0754 . 0 22613 . 0 22613 . 0 0754 . 0 ) ( z z z z L U (H-7)
3 2
82493 , 0 51470 . 0 08626 . 0 ) ( z z z z M U (H-8)
i dzielimy kady z osobna przez z w najwikszej jego potdze (tj. przez z
3
)

3 2 1 1
3
0754 . 0 22613 . 0 22613 . 0 0754 . 0 ) (
) (

U U z z z z L
z
z L
(H-9)

3 2 1 1
3
08626 . 0 51470 . 0 82493 . 0 1 ) (
) (

U U z z z z M
z
z M
(H-10)
Ostatecznie otrzymujemy funkcj ) (
1
z H

3 2 1
3 2 ` 1
1
1
1
08626 . 0 51470 . 0 82493 . 0 1
0754 . 0 22613 . 0 22613 . 0 0754 . 0
) (
) (
) (

U U
z z z
z z z
z M
z L
z H
(H-11)
determinujc struktur symulatora cyfrowego. Rysunek H-1 pokazuje j w wersji
Direct Form II.
2)

Rekursywne filtry cyfrowe w miar wzrostu ich rzdw staj si bardziej
wraliwe na dokadno kwantyzacji ich wspczynnikw co moe prowadzi do
niestabilnoci syntetyzowanego na ich gruncie ukadu. Z tego powodu zaleca si
stosowa realizacje kaskadowe, oparte na strukturach pierwszego i drugiego rzdu.
2)
W pracy [2] podano opis praktycznej implementacji takiego filtru na ukadzie FPGA
290
WY
WE

b
0
z
-1
- "
1
b
1
z
-1

- "
2
b
2
z
-1
- "
3
b
3

0.8266
-0.5154
0.08626
0.0754
0.2259
0.2259
0.08626
Rys. H-1. Struktura cyfrowego filtru Butterwortha 3-go rzdu Direct Form II
Alternatyw dla struktury z rysunku H-1 bdzie wic szeregowy ukad (kaska-
da) dwch filtrw (1-go i 2-go rzdu) o wypadkowej transmitancji (H-11).Transmi-
tancje wyodrbnionych filtrw kaskady wyznaczymy na drodze faktoryzacji funk-
cji (H-11) i odpowiedniego uporzdkowania (parowania) czynnikw wielomianw.

Bezporednim rezultatem faktoryzacji jest funkcja (H-12)

) 596552 . 0 377526 . 0 ( ) 230448 . 0 (
) 12233 . 1 ( ) 1 ( ) 891004 . 0 ( 075 . 0
) (
2
z z z
z z z
z H


U
(H-12)
atwo zauway, e daje ona moliwo kojarzenia i parowania jej czynnikw
w wielu rnych kombinacjach. Jedn z nich, wybran dla przykadu, stanowi
(H-13)

) 596552 . 0 377526 . 0 (
) 12233 . 1 ( ) 891004 . 0 ( 075 . 0
) 230448 . 0 (
) 1 (
) (
2
z z
z z
z
z
z H




U
(H-13)
Po sprowadzeniu jej (w znany nam ju sposb) do postaci ) (
1
z H otrzymujemy


2 1
2 1
1
1
1
3775 . 0 013 . 2 1
075 . 0 151 . 0 075 . 0
2305 . 0 1
1
) (

U
z z
z z
z
z
z H
(H-14)

Struktur tej wersji cyfrowej emulacji omawianego filtru Butterwortha
przedstawiono na rysunku H-2.
Znamienn cech filtru Butterwortha jest maksymalnie paski przebieg jego
charakterystyki amplitudowej. Jak moglimy zauway, w omawianych uprzednio
wzmacniaczach spektrometrycznych preferowano filtry dolnoprzepustowe o takiej
wanie (WL-41) bd bardzo jej bliskiej (Canberra 2020 i Ortec 450) charakte-
rystyce. Inspiracj dla wynalazcy tego filtru (angielskiego inyniera Stefana
Butter-wortha) bya idea idealnego filtru elektrycznego, o jednakowej czuoci w
pamie przenoszenia Rezultaty swych docieka przedstawi on w Wireles
291
0.075

z
-1
z
-1

2.013
-0.3775
0.151
0.075

z
-1
0.2305
-"
11
-"
12
-"
22
b
12
b
02
b
22
Rys. H-2. Struktura cyfrowego filtru Butterwortha 3-go rzdu Ukad kaskadowy
Engineer [1]
w 1930 roku ukazujc moliwoci praktycznej realizacji filtrw aproksymujcych
hipotetyczne filtry idealne. Uoglniajc wyprowadzone przeze formuy opisujce
charakterystyki amplitudowe
3)
proponowanych konfiguracji dolnoprzepustowych
moemy (w obecnie uywanej notacji) napisa


n
n
c
n
c
F
2
2
1
1
1 ) (
2
1

U
-
-

+
+
R
q
u
u
^

+
+

U

(H-15)
gdzie n liczba biegunw (rzd filtru) za
c
pulsacja odcicia
4)


Zaleno powysza pozwala wprost wyznaczy bieguny transmitancji roz-
waanej klasy filtrw. Uwzgldniajc mianowicie zwizki (H-16)

2
2
) ( ) ( j H F U oraz ) ( ) ( ) (
2
s H s H j H U (H-16)
sprowadzamy kwadrat przepustowoci widmowej do postaci


n
c
s H s H
2
1
1
) ( ) (

U
(H-17)
Bieguny tej funkcji s rwnomiernie rozmieszczone na okrgu o promieniu
c
.
W szczeglnoci bieguny lece na lewej (ujemnej) ppaszczynie zmiennej zes-
polonej s wyznaczaj transmitancj filtru. Elementarne podstawienia: = (s/j) oraz
(-1) = e
-j
w kolejnych krokach obliczeniowych daj w wyniku




n
s
n j
n
s
n n
s
c
k
c
c
e
s H s H
2 2
1
1
) 1 ( 1
1
) ( 1
1
) ( ) (
2
2

U

U

(H-18)
Z warunku zerowania mianownika finalnej postaci (H-18)

0 1
2
U

n
s
n j
c
k
e

otrzymujemy wyraenie opisujce k-ty biegun transmitancji filtru n-tego rzdu

) 1 (
2
) 1 (

U U

U
j
n j
j
n j
n
s
e
e
e
e
c
k
dla k = 1,2,3,......n
skd
n
n k j
e s
c k
2
) 1 2 (

U
dla k = 1,2,3,....n

(H-19)
Wyraon w terminach tych biegunw transmitancj dolnoprzepustowego fil-
tru Butterwortha n-tego rzdu opisuje rwnanie [3], [4], [5]
3)
Okrelane przez Autora mianem filter factor
4)
Odnoszon zwykle do 3 dB spadku charakterystyki amplitudowej
292

u
u
^

+
+

U
^
U
c
n
k
c h
s
B
s s
s H

1
/ ) (
1
) (
1
(H-20)
ktrego mianownik stanowi wielomian Butterwortha n-tego stopnia.
Nakadajc na (H-19) warunek normalizacji (
c
= 1 rd/s) otrzymujemy
n
n k j
e s
k
2
) 1 2 (
U
dla k = 1,2,3,....n (H-21)
Unormowane wielomiany Butterwortha przyjmuj natomiast form [6]

^
U
-

+
R
q
u
^

U
2
1
2
2
1 2
cos 2 ) (
n
k
n
n
n k
s s s B
dla parzystych n (H-22a)

^
U
U
-

+
R
q
u
^

U
2
1
1
2
2
1 2
cos 2 ) 1 ( ) (
n
k
n
n
n k
s s s s B
dla nieparzystych n (H-22b)
Dla n=3 wg formuy (H-22b) otrzymujemy ) 1 ( ) 1 ( ) (
2
3
U s s s s B co prowa-
dzi w konsekwencji do rwnania (H-1)
Referencje
[1] S. Butterworth.: On the Theory of Filter Amplifiers. Wireless Engineer Vol. 7,
536, 1930
[2] D. Alberto, E. Falletti, L.Ferrero, R. Garello. M. Greco, M. Maggiora.: FPGA
implementation of digital filters for nuclear detectors. Nuclear Instruments
and Methods, Vol. A 611, 99, (2009
[3] W. Golde.: Ukady elektroniczne Tom 1. W.N.T. Warszawa 1970
[4] J.Osiowski, J.Szabatin: Podstawy teorii obwodw. Tom 3. WNT, Warszawa
1995, ISBN 83-204-1495-4
[5] T.P. Zieliski.: Od teorii do cyfrowego przetwarzania sygnaw. Wyd.
Wydzia E.A.I. i E. AGH, Krakw, 2002, ISBN: 83-88309-55-2
[6] Butterworth filter. http://en.wikipedia.org/wiki/Butterworth_filter
293