Zaangaowanie frankistowskiej Hiszpanii w II wojn wiatow, podobnie jak charakter i zakres wsppracy z pastwami Osi pozostaj wci przedmiotem

oywionej dyskusji wrd badaczy tego tematu. Wkrtce po 1945 roku pojawiy si pierwsze prby stworzenia oficjalnej legendy, wedug ktrej Caudillo mia poprzez swoj zrczn polityk, tzw. chaqueteo, zwodzi swoich sprzymierzecw z czasw wojny domowej, by w ostatecznym rozrachunku stan po stronie Aliantw i ocali Hiszpani od zagady. Teza ta, propagowana do dzi przez apologetw generaa stoi w zasadniczej sprzecznoci z ostatnimi ustaleniami badaczy traktujcych Franco i jego reim z wiksz doz krytycyzmu 1. Powanym problemem w badaniach nad tym tematem, podobnie jak i oglnie nad histori dwudziestowiecznej Hiszpanii, pozostaje wci nieumiejtno wyzbycia si osobistych sympatii, ktre rzutuj na ocen wydarze. Na tym tle pozytywnie wyrnia si praca amerykaskiego uczonego Stanleya G. Paynea. Autor, emerytowany profesor University of Wisconsin jest uznanym specjalist w zakresie najnowszej historii Hiszpanii oraz badaniach nad faszyzmem. W przeciwiestwie do wielu badaczy zarwno anglosaskich, jak i hiszpaskich, Payne nie jest z zaoenia krytyczny wobec reimu frankistowskiego i stara si w swoich badaniach bra pod uwag rne punkty widzenia. Takie wywaone podejcie, brak emocjonalnych ocen oraz wysoki poziom merytoryczny, do ktrych autor przyzwyczai w swoich innych publikacjach 2, mona znale w ksice Franco and Hitler: Spain, Germany and World War II. Publikacja Paynea podzielona jest na trzy czci: From Civil War to World War Two , Nonbelligerence oraz The Struggle to Escape the Axis Stigma , ktre z kolei dziel si na krtsze rozdziay. W pierwszej, autor omawia uwarunkowania, ktre w drugiej poowie lat trzydziestych ustawiy frankistowsk Hiszpani w jednej linii ideologicznej i geopolitycznej z pastwami Osi. W tej czci Payne umieszcza take reakcje caudillo na wydarzenia z pierwszych miesicy II wojny wiatowej. Franco bardzo szybko ogosi neutralno Hiszpanii w nowo wybuchym konflikcie. Atak na katolick i autorytarn, jak pisze Payne, Polsk w sojuszu z ZSRR nie zmieniy jednak zasadniczo sympatii generaa do nazistowskich Niemiec. W konsekwencji wydarze pn wiosn 1940 roku Franco, zakadajc, e zwycistwo Hitlera jest tylko kwesti czasu, 12 czerwca zmieni oficjalny status Hiszpanii na non beligerente czyli nie prowadzcy wojny. Termin ten zosta po raz pierwszy uyty przez Mussoliniego po niemieckim ataku na Polsk. W przypadku Hiszpanii przyjcie takiego statusu oznaczao oficjalne opowiedzenie si po stronie pastw Osi jednak bez prowadzenia dziaa wojennych u ich boku. Sytuacja spoeczno-ekonomiczna pastwa Franco nie pozwalaa mu zreszt na wiele wicej; wszelka znaczniejsza pomoc militarna bya ze swej strony uzaleniona od wsparcia Niemiec i Woch, ktre nie mogy sobie na to pozwoli. W drugiej czci ksiki Payne opisuje sekwencj zdarze, ktra doprowadzia do jedynego bezporedniego spotkania Hitlera i Franco w Hendeye na granicy francuskohiszpaskiej 23 padziernika 1940 roku oraz jego bezporednie i porednie nastpstwa. Spotkanie zakoczyo si podpisaniem tajnego protokou, ktrego najdalej idce postanowienia miay jednak pozosta w wikszoci na papierze. Na kolejne dwa lata przypada szczyt wsppracy hiszpasko-niemieckiej na rnych poziomach: ekonomicznym, wywiadowczym i do pewnego stopnia militarnym, jeli uwzgldni wsplne, niezrealizowane, plany wojskowe oraz wysanie Bkitnej Dywizji na front wschodni. Przeom 1943 i 1944 roku przynosi rewizj postawy Franco, ktry po cichu powraca do neutralnoci, deklarujc jednoczenie nadal proniemieckie sympatie. Nie bez znaczenia na tak postaw generaa miay konsekwentnie prowadzone dziaania dyplomatyczne Londynu i
1

Por. D. W. Pike, Franco and the Axis Stigma, Palgrave Macmillan 2008; wyd. polskie Hiszpania i Trzecia Rzesza, Bellona, Warszawa 2010. 2 Niedawno ukazao si polskie wydanie jednej z najwaniejszych ksiek Paynea w tumaczeniu Pawa Skibiskiego: Pierwsza hiszpaska demokracja. Druga Republika (1931-1936), Warszawa, 2009.

Waszyngtonu. Polityka kija i marchewki, przy jednoczesnych zapewnieniach, e w przypadku powstrzymania si od szeroko zakrojonej wsppracy z Hitlerem reim Franco po zakoczeniu wojny bdzie niezagroony okazay si skuteczne. Ostatnia cz The Struggle to Escape the Axis Stigma powicona jest dwm kwestiom: postawie Franco wobec Holokaustu oraz jego dziaaniach w kocowym etapie wojny. Payne wybiera te zagadnienia jako kluczowe dla powojennych losw Hiszpanii. W dwch pierwszych rozdziaach analizuje dziaania aparatu pastwowego oraz pojedynczych ludzi na rzecz ratowania ydw przed zagad, ukazujc niemal kompletny brak zainteresowania problemem ze strony tego pierwszego i heroiczne nieraz wysiki tych drugich. Autor poddaje te weryfikacji mity oraz liczby, ktre pojawiy si wraz z upywem lat. Franco and Hitler, obok licznych zalet, ma rwnie pewne niedostatki, cho wynikaj raczej z przyjtej przez autora konwencji. Przede wszystkim ksika Paynea nie jest prac oryginaln, ale kompilacyjn, cho, co naley podkreli, opart na bogatej i rnorodnej hiszpasko- i anglojzycznej literaturze przedmiotu. Mona si spiera, czy dobr materiau i szczegowo analizy Z tego samego wzgldu nie oferuje ona dokadnego opisu poszczeglnych zdarze ani dogbnej analizy rnych aspektw wsppracy pomidzy Caudillo a pastwami Osi. Praca amerykaskiego uczonego ma raczej charakter wprowadzajcy, czemu sprzyjaj przyjazny dla czytelnika styl oraz przejrzysto wykadu. Uatwieniem w sprawnym wyszukiwaniu konkretnych informacji jest bardzo szczegowy indeks. Niestety, powanym mankamentem publikacji jest brak oddzielnej bibliografii, przez co czytelnik skazany jest na poszukiwanie interesujcych go pozycji w skdind bardzo przydatnych przypisach. Ksika Stanleya G. Paynea jest bez wtpienia wietn, wywaon i pozbawion zbytnich emocji propozycj, oferujc przystpne wprowadzenie do tematyki ratowania ydw przed zagad przez Hiszpanw podczas drugiej wojny wiatowej.