ARTYKUY

II. POSZUKIWANIE

Agnieszka KUCZKIEWICZFRA
Uniwersytet Jagielloski w Krakowie

JZYK JAKO DETERMINANT TOSAMOCI NARODOWEJ I PASTWOWEJ W PAKISTANIE I BANGLADESZU

Jasne jest przeto, e tosamo jest pewn jednoci wieloci rzeczy bd jednoci jednej rzeczy pojmowanej jako wielo, gdy na przykad mwimy, i rzecz jest identyczna sama ze sob; bo ta sama rzecz jest tutaj pojmowana jako dwie. Arystoteles, Metafizyka, 1018a

adania prowadzone nad zjawiskami takimi, jak nacjonalizm, poczucie wiadomoci narodowej i pastwowej czy te powstawanie i rozwj narodw oraz pastw, wiod zwykle do zgodnego wniosku, e jzyk, funkcjonujc jako kod symboliczny, a take jako jeden z wykadnikw tosamoci grupowej oraz jednostkowej, stanowi wany i nieodzowny czynnik majcy wpyw na ksztatowanie si narodu oraz na modelowanie pastwa. W niniejszym artykule podejmuj problem zwrotnej relacji midzy jzykiem a tosamoci narodow i pastwow na przykadzie dwch pastw poudniowoazjatyckich: Islamskiej Republiki Pakistanu oraz Ludowej Republiki Bangladeszu. Gwnym celem rozwaa jest ukazanie rnicy pomidzy procesem samoistnego ksztatowania si tosamoci narodowej zarwno w jej aspekcie jednostkowym, jak i grupowym w ktrym jzyk odgrywa kluczow rol (Bangladesz), a prbami ksztatowania ponadjednostkowej, zbiorowej tosamoci narodowej (pojmowanej w tym przypadku jak mona si bdzie przekona w toku dalszych rozwaa na rwni z tosamoci pastwow) poprzez wykorzystanie jzyka jako jednego z zasadniczych czynnikw narodowo- i pastwowotwrczych (Pakistan).

124

Agnieszka Kuczkiewicz-Fra ***

POLITEJA 2/2 20/2/2012

Analiza zjawiska tosamoci (zwaszcza w jej Arystotelesowskim pojmowaniu jako pewnej jednoci wieloci rzeczy) w formie, z jak mamy do czynienia w krajach Azji Poudniowej, jest zadaniem wyjtkowo trudnym i wymagajcym rozwaa wielotorowych i wieloaspektowych, samo to zjawisko bowiem charakteryzuje si niezwyk zoonoci oraz wysokim stopniem skomplikowania. Przestrze tosamoci przecitnego mieszkaca Azji Poudniowej, niezalenie od posiadanego przeze obywatelstwa wskazujcego na jego przynaleno do jednego z pastw tego regionu, wyznaczana i warunkowana jest ogromn liczb konstytutywnych czynnikw o najrozmaitszym charakterze: duchowym, spoecznym, kulturowym bd fizycznym. Prawdopodobnie daoby si wyrni tu znacznie wicej owych determinantw tosamoci ni w przypadku analogicznych czynnikw ksztatujcych przestrze tosamoci mieszkacw innych czci wiata wszak nie bez przyczyny Azja Poudniowa przywoywana jest jako sztandarowy wrcz przykad tygla narodw. Wrd badaczy panuje w zasadzie zgodno co do pojmowania tosamoci narodowej, stanowicej jedn z podstawowych i naturalnych paszczyzn samoidentyfikacji czowieka1, jako zjawiska polegajcego na okrelaniu i interpretowaniu siebie w odniesieniu do szerszej wsplnoty, ktra posiada cechy narodu. Antonina Koskowska, definiujc pojcie tosamoci, podkrela refleksyjny stosunek podmiotu wobec samego siebie: Tosamo narodowa zbiorowoci narodowej to jej zbiorcza samowiedza, jej samookrelenie, tworzenie obrazu wasnego i caa zawarto, tre samowiedzy, a nie z zewntrz konstruowany obraz charakteru narodu 2. Gdy jednak podejmiemy prb opisu zjawiska, jakim jest tosamo narodowa, zasadniczym czynnikiem penicym funkcj pryzmatu, przez ktry bdziemy je postrzega, stanie si samo rozumienie narodu, to, czy bdziemy go definiowa w kategoriach politycznych3, etnicznych czy kulturowych4. Niezalenie jednak od tego, ktr koncepcj narodu przyjmiemy za
1

2 3 4

W obrazowy sposb ujmuje to zjawisko Ernest Gellner: Musimy mie jak narodowo, podobnie jak musimy mie nos i dwoje uszu; brak ktrej z tych rzeczy nie jest czym niepojtym, moe si zdarzy, ale tylko w wyniku jakiego nieszczcia, E. Gellner, Narody i nacjonalizm, prze. T. Howka, Warszawa 1991, s. 15. Por. take: Identyfikacja jest procesem nazywania, lokowania siebie samych w ramach spoecznie skonstruowanych kategorii, a najwaniejsz rol odgrywa w tym procesie jzyk, Sownik socjologii i nauk spoecznych, red. G. Marshall, red. nauk. wyd. pol. M. Tabin, Warszawa 2004, s. 402. A. Koskowska, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996, s. 99. E. Gellner, Narody i nacjonalizm. F. Znaniecki, Wspczesne narody, prze. Z. Dulczewski, Warszawa 1990; A. Koskowska, Kultury narodowe Zgodnie z polityczn koncepcj narodu wie si on nierozerwalnie z pojciem obywatelstwa. Tworz go obywatele o rwnych prawach, zjednoczeni w ramach pastwa, ktrego jurysdykcja odnosi si do pewnego cile okrelonego terytorium. Czonkw owej narodowej zbiorowoci (obywateli) cz rwnie wsplne dzieje oraz dziedzictwo kultury duchowej i materialnej, suce identyfikacji jednostek z narodow wsplnot. Tylko w wyjtkowych przypadkach, czyli wtedy, kiedy wsplnota obywateli okrelonego pastwa jest homogeniczna kulturowo, zdarza si, e nard definiowany w kategoriach kulturowych pokrywa si z narodem definiowanym politycznie. Z kolei etniczna koncepcja narodu nawizuje do zamierzchych wizi plemiennych, w przeszoci

POLITEJA 2/2 20/2/2012

Jzyk jako determinant

125

podstaw naszych rozwaa, w kadej z nich jzyk jzyk narodowy bdzie pozostawa czynnikiem istotnym dla jej analizowania, zrozumienia i opisania5. Wzajemna zaleno pomidzy tosamoci jzykow a poczuciem narodowej samowiadomoci zaczyna si rysowa ju w chwili, gdy uzmysowimy sobie, e trudno wskaza w dziejach wiata taki nard, ktry nie byby nierozerwalnie zwizany z pewnym konkretnym jzykiem. Jzyk ojczysty, narodowy, funkcjonujcy jako skarbnica wsplnej historii i dowiadcze jego uytkownikw, staje si nonikiem i rodkiem do wyraania wsplnych de i dziaa, ktre mona okreli mianem narodowe. W tym sensie niektrzy badacze postrzegaj wrcz jzyk narodowy jako si sprawcz, demiurga tosamoci narodowej. Joshua Fishman, autor licznych prac z dziedziny socjolingwistyki, opisuje zwizek midzy tosamoci narodow a jzykiem w sposb nastpujcy: Kwintesencj narodowoci stanowi jej duch, jej osobowo, jej istota. Istota ta nie tylko zostaje odzwierciedlona i zachowana w jzyku ojczystym, ale w pewnym sensie to jzyk ojczysty sam staje si aspektem owej istoty, jej czci, a nawet wrcz jej manifestacj 6. Tosamo narodowa to wielowymiarowa cao 7. Jej poczucia nie mona narzuci, nie mona go zredukowa do jednego elementu ani wzbudzi w atwy sposb za pomoc sztucznych zabiegw8. Mona je jednak ksztatowa i umacnia, stosujc szereg dziaa majcych na celu pielgnowanie tych czynnikw, ktre najsilniej na wpywaj. Do dziaa takich naley m.in. dbanie o zachowanie i rozwj jzyka naroformujcych tosamo jednostek w oparciu o zwizki biologiczne (genealogia). Etniczna koncepcja narodu zakada, e przynaleno do jest przypisana do jednostki raz na zawsze i nie moe podlega adnym zmianom, por.: E. Wnuk-Lipiski, wiat midzyepoki. Globalizacja, demokracja, pastwo narodowe, Krakw 2005, s. 216-217. Znaczenie jzyka tosamoci jzykowej jako elementu wanego dla powstania i trwania narodu podkrela na przykad zmary w 2011 r. wybitny polski muzykolog, krytyk i eseista Bohdan Pociej: [] j z y k rodzimy, ojczysty, matczyny (Niemcy mwi: Muttersprache) dany, nauczony, przyswojony jako pierwszy, ktrym si mwi od dziecka, na co dzie, w ktrym si myli, czyta, pisze. Jzyk okrelajcy narodow tosamo jest pierwszym zasadniczym duchowym spoiwem, gleb i fundamentem narodowej wsplnoty. Jzyk dwikowo konkretyzowany i eksponowany w mowie. Jzyk jako warunek konieczny conditio sine qua non wszelkiej kultury duchowej o narodowociowym zabarwieniu. Jeeli mwimy i piszemy o kulturze niemieckiej, francuskiej, angielskiej, woskiej, rosyjskiej, polskiej, jeeli te kultury wyodrbnia si, bada ich swoiste cechy, ledzi ich rozwj, ewolucj, pisze si ich historie to czyni si tak (a przynajmniej czyni powinno) w wiadomoci zasadniczej kulturotwrczej roli jzyka, B. Pociej, W tyglu narodw, Podkowiaski Magazyn Kulturalny 2009, nr 60. J.A. Fishman, Language and Nationalism. Two Integrative Essays, Rowley (Mass.) 1973, s. 153 (podkrelenie autora; tumaczenie wasne). The essence of a nationality is its spirit, its individuality, its soul. This soul is not only reflected and protected by the mother tongue but, in a sense, the mother tongue is itself an aspect of the soul, a part of the soul, if not the soul made manifestation. Koskowska odnosi pojcie tosamoci narodowej do caej zbiorowoci jednostek cechujcych si zbienoci subiektywnych postaw w odniesieniu do wasnej grupy kulturowej. Jednostki te podzielaj tak sam identyfikacj narodow, ktra definiowana jest jako konglomerat obiektywnych, obserwowalnych z zewntrz cech zachowania jednostek oraz ich aktw wiadomoci, ich samoidentyfikacji jako czonkw okrelonej wsplnoty kulturowej, A. Koskowska, Konwersja narodowa i narodowe kultury. Studium przypadku, Kultura i Spoeczestwo 1992, nr 4, s. 7. A. Smith, National Identity, London 1991.

126

Agnieszka Kuczkiewicz-Fra

POLITEJA 2/2 20/2/2012

dowego oraz wyraanej w tym jzyku kultury narodowej, a take zabiegi majce na celu promocj jzyka i podnoszenie jego prestiu zarwno wrd czonkw narodu, jak i poza narodow wsplnot9. Z zagadnieniem tosamoci narodowej, opartej na wsplnocie elementw takich, jak jzyk, religia, tradycja czy instytucje ustrojowe, cile wie si kwestia tosamoci pastwowej, wyraajcej si poprzez wi prawn czc jednostk z pastwem (obywatelstwo10). Tosamo pastwowa, przypisana zbiorowoci zamieszkujcej dane pastwo (obywatelom), ogniskuje si na ich stosunku do pastwa. Nie musi ona jednak by zgodna z tosamoci narodow zarwno nard, jak i pastwo mog istnie niezalenie od siebie11. Czynniki wadzy pastwowej, majc na celu legitymizacj wasnego istnienia i wasnych dziaa, d zwykle do jak najwikszej unifikacji tosamoci narodowej i politycznej, wzmacniajc wzajemne wizi oraz postulowan zgodno midzy nimi. Wie si to z wykorzystywaniem i ochron caego asortymentu rnych form symbolicznych i rytuaw, ktre maj wzmacnia uczucia narodowe, a tym samym czy ide wsplnoty narodowej (nacjonalizm12) z istniejc organizacj polityczn (pastwo). W zalenoci od tego, ktra z tych dwch sfer (nard czy pastwo) jest lepiej ukonstytuowana, moemy mwi o pastwowotwrczej funkcji narodu (kiedy nard, jako grupa spoeczna, za pomoc okrelonych dziaa dy do stworzenia wasnego, suwerennego pastwa z tak sytuacj mamy do czynienia w przypadku Bangladeszu) lub o narodowotwrczej roli pastwa (kiedy pojawia si odgrne denie do zjednoczenia zrnicowanych etnicznie i nie tylko
9

10

11

12

Zwraca na to uwag Kymlicka, piszc, e najistotniejszym czynnikiem warunkujcym przetrwanie danej kultury narodowej jest to, czy zwizany z ni jzyk posiada odpowiedni status prawny przyznany mu przez wadze tj. czy funkcjonuje jako jzyk szkolnictwa, sdownictwa, prawodawstwa, orodkw opieki spoecznej i suby zdrowia itd. Kanadyjski filozof szczeglnie podkrela tu istotn rol powszechnego szkolnictwa, ktre zapewnia przekazywanie jzyka oraz zwizanych z nim tradycji i konwencji kulturowych z pokolenia na pokolenie, W. Kymlicka, Multicultural Citizenship. A Liberal Theory of Minority Rights, OxfordNew York 1995. Obywatelstwo jak pisze Jrgen Habermas nie wynika z przynalenoci do wsplnoty ludzi o tym samym jzyku czy jednej kulturze, a tosamo narodow z pojciem obywatelstwa mona czy tylko w przypadku pastw narodowych. Nard obywatelski, czyli taki, ktry ksztatuje si w zalenoci od pastwa, odnajduje swoj tosamo nie w jednoci etniczno-kulturowej, lecz w dziaaniu swoich czonkw, ktrzy w aktywny sposb wykorzystuj swe demokratyczne prawa do udziau i komunikacji, J. Habermas, Obywatelstwo a tosamo narodowa. Rozwaania nad przyszoci Europy, prze. B. Markiewicz, Warszawa 1993, s. 9-10. Warto tu przytoczy ciekawe rozrnienie midzy narodem a pastwem, jakiego dokonuje jeden z najwybitniejszych mylicieli dziewitnastowiecznych, Lord Acton: Rnica midzy narodem a pastwem znajduje odzwierciedlenie w rodzaju uczu ywionych wzgldem kadego z nich. Nasz zwizek z rodzim nacj ma charakter czysto przyrodniczy, fizyczny, podczas gdy nasze zobowizania w stosunku do narodu rozumianego jako organizm polityczny mieszcz si w sferze etyki, J. Acton (Lord Acton), O narodzie, prze. A. Gowin, [w:] tene, W stron wolnoci, oprac. J. i A. Rzegoccy, Krakw 2006, s. 180. Za Habermasem bdziemy tu nacjonalizm pojmowa jako formacj intelektualn, ktra zakada przyswajanie dziedzictwa kulturowego przepuszczonego przez filtr historiografii i refleksji (J. Habermas, Obywatelstwo a tosamo narodowa, prze. B. Markiewicz, Warszawa 1993, s. 8) raczej ni jako Gellnerowsk zasad polityczn, ktra mwi, e jednostki polityczne powinny pokrywa si z jednostkami narodowociowymi (E. Gellner, Narody i nacjonalizm, s. 9).

POLITEJA 2/2 20/2/2012

Jzyk jako determinant

127

grup w jeden zintegrowany nard, za pomoc dziaa politycznych, ekonomicznych czy owiatowych tak, jak ma to miejsce w Pakistanie). Podobnie jak w przypadku tosamoci narodowej, rwnie poczucie tosamoci pastwowej jednostki i grupy pozostaje w cisym zwizku z jzykiem, okrelanym w tym przypadku terminem pastwowy lub oficjalny i rozumianym jako jzyk, ktrym posuguj si organy pastwowe i administracji publicznej oraz jzyk sucy wzajemnej komunikacji midzy tymi organami a obywatelami danego pastwa. Jzyk pastwowy, oficjalny nie musi by tosamy z jzykiem narodowym (jzykami narodowymi) konstytuujcym(i) tosamo narodow obywateli. Przypadek Pakistanu jest tu skrajnym przykadem takiej sytuacji o czym bdzie jeszcze mowa w dalszej czci rozwaa. Bdc jednym z istotnych elementw polityki nacjonalistycznej, zmierzajcej do wzmacniania poczucia jednoci narodu i zapewnienia mu prawa do niezalenego pastwa, jzyk czsto staje si punktem spornym, wok ktrego, niczym orbity wok jdra atomu, mog pojawia si nastpnie kolejne paszczyzny kontestacji: etniczna, kulturowa, spoeczna, zawodowa, religijna itp. Mona wskaza dwie gwne przyczyny tego zjawiska. Po pierwsze, jzyka w przeciwiestwie do innego niezwykle istotnego czynnika wpywajcego na poczucie tosamoci, jakim jest religia nie da si odseparowa od pastwa13. Pastwo moe bez problemu funkcjonowa jako system cakowicie wiecki, przyjmujc zaoenie, i sprawy wyznania naley pozostawi w gestii wsplnot religijnych oraz sumieniom indywidualnych jednostek, nie moe jednak obywa si bez kultury14, ktrej istotnym elementem konstytutywnym pozostaje jzyk15. Drugim natomiast powodem, dla ktrego jzyk tak czsto stanowi zarzewie konfliktu, jest fakt, e pozostaje on czynnikiem w znacznie wikszym stopniu ulegajcym zmianom ni religia, podlegajc takim procesom, jak odrzucenie, zastpienie bd asymilacja. Jednostki nierzadko wskutek rozmaitych splotw okolicznoci i pod wpywem rnych bodcw uzyskuj sprawno jzykow w zakresie jzyka innego ni ich jzyk ojczysty. Niejednokrotnie zdarza si, e z uwagi na wiksz wygod lub istotn potrzeb posugiwania si owym nowo nabytym jzykiem jzyk przyswojony jako pierwszy zaczyna traci na znaczeniu. Taka asymilacja jzykowa (czsto stanowica element asymilacji kulturowej) jest procesem naturalnym, jednak nacjonalici przedstawiaj j nierzadko jako sytuacj wymuszon przez destrukcyjn, opresyjn polityk pastwa wzgldem narodu (narodw). A im mniejsz rol jako
13 14

15

W. Kymlicka, Multicultural Citizenship Wedug Gellnera jest to kultura elitarna (high culture), stanowica wsplne dobro, podzielane przez jednostki identyfikujce si z danym narodem (i pastwem). Taka kultura, majca charakter masowy, racjonalny, naukowo-techniczny, jest nonikiem industrializacji, motorem rozwoju narodu i pastwa (jest te przez to pastwo chroniona i wspierana). Jest ona rozpowszechniana za porednictwem jzyka narodowego, wyraanego za pomoc standardowego systemu zapisu, E. Gellner, Narody i nacjonalizm. O konstytutywnej roli jzyka w kulturze narodowej oraz o charakterze kultury narodowej jako wsplnoty komunikowania szerzej i z odwoaniem do innych autorw pisze take Antonina Koskowska, zob.: ta, Kultury narodowe, s. 47-49, 55-59 i in.).

128

Agnieszka Kuczkiewicz-Fra

POLITEJA 2/2 20/2/2012

istotne przeszkody w owym procesie asymilacji kulturowej odgrywaj inne wyznaczniki tosamoci jak religia czy pochodzenie spoeczne tym ostrzej formuowane s przez siy nacjonalistyczne wezwania do obrony jzyka, ktry staje si w ten sposb gwnym przedmiotem konfliktu. *** Po tych teoretycznych uwagach wprowadzajcych przyjrzyjmy si teraz, w jaki sposb relacje midzy jzykiem a tosamoci ksztatuj si w przypadku jednego z najbardziej pod wzgldem etnicznym, jzykowym, religijnym i spoecznym zrnicowanych regionw wiata, jakim jest Azja Poudniowa, a konkretniej sytuacji w dwch krajach tego regionu, zajmujcych odpowiednio jego cz pnocno-wschodni (Bangladesz) i pnocno-zachodni (Pakistan). W tym miejscu naley te zaznaczy, e podjcie zagadnienia zalenoci midzy tosamoci narodow i pastwow a jzykiem przywouje w kontekcie wspomnianego regionu szereg dalszych problemw i pyta, do ktrych odniesienie si zwykle jest nieuniknione. Spord nich jednym z najistotniejszych jest pytanie o to, czy i na ile utosamianie si z innymi grupami (religijnymi, zawodowymi, spoecznymi itd.) wpywa na proces ksztatowania tosamoci narodowej poprzez czynnik jzykowy oraz jakie jest znaczenie tosamoci religijnej i w jakim stopniu religia pozostaje konkurencyjna wzgldem jzyka, jeli chodzi o konstytuowanie jednostkowej i grupowej tosamoci narodowej czy pastwowej. Zdaniem Paula Brassa jzyk i religia to dwa walczce o pierwszestwo zasadnicze determinanty wyznaczajce grupow tosamo setek milionw mieszkacw Azji Poudniowej. Samoidentyfikacja z jednym z tych dwch czynnikw ma dla nich znaczenie pierwszorzdne. Dopiero w nastpnej kolejnoci ma miejsce utosamianie si z innymi wyznacznikami tosamoci, takimi jak kasta, rd, miejsce pochodzenia czy przynaleno pastwowa. Wanie te dwa najwaniejsze determinanty tosamoci jzyk i religia byy i s wykorzystywane w krajach Azji Poudniowej zarwno w celu budowania i wzmacniania tosamoci pastwowej, jak i dla podwaania istniejcych formacji politycznych16. W Azji Poudniowej znaczenie religii jest wyjtkowo due, a wrcz unikalne, skoro w oparciu o czynnik religijny udao si stworzy w 1947 r. nowe pastwo (Islamsk Republik Pakistanu), ktrego granice wyznaczone zostay wanie w zalenoci od deklarowanej przez mieszkacw poszczeglnych terenw tosamoci religijnej. Linia podziaw religijnych lega rwnie u podstaw nienaturalnej, pozajzykowej polaryzacji, w wyniku ktrej wzajemnie zrozumiae hindi i urdu uzyskay status dwch odrbnych jzykw, uywanych odpowiednio przez hindusw (hindi) i muzumanw (urdu). Efektem tego procesu staa si sytuacja, w ktrej tosamo religijna jest oznajmiana przez uytkownikw tego samego w zasadzie jzyka poprzez przypisywanie mu rnych nazw17. Pobudki religijne spowodoway te, e
16 17

P.R. Brass, Language, Religion and Politics in North India, LondonNew York 1974, s. 3 i nast. Jeszcze ciekawsza sytuacja ma miejsce wwczas, gdy uytkownicy tego samego jzyka, w zalenoci od wyznawanej religii, zapisuj go rnymi alfabetami. Wyranie wida to na przykadzie pandabi

POLITEJA 2/2 20/2/2012

Jzyk jako determinant

129

to urdu wanie zosta wybrany jako jzyk oficjalny Pakistanu w chwili powstawania tego kraju, mimo e inne jzyki (bengalski, pandabi, sindhi) byy znacznie liczniej reprezentowane. Jzyk urdu, nierozerwalnie czony z muzumask spoecznoci Azji Poudniowej, sta si w ten sposb znakiem specyficznej, religijnej (muzumaskiej) tosamoci obywateli Pakistanu. Decyzje z zakresu polityki jzykowej dotyczce jzyka narodowego, podejmowane w nowo powstaym, niepodlegym pastwie Pakistan, miay jak si okazao wielki wpyw na poczucie jednoci narodowej jego obywateli. Pakistan utworzony zosta w 1947 r. jako pastwo muzumanw poudniowoazjatyckich i pierwotnie skada si z dwch geograficznie oddzielnych terytoriw: zasiedlonego przez niezwykle zrnicowan etnicznie i jzykowo populacj Pakistanu Zachodniego (dzisiejszy Pakistan) oraz wzgldnie jednorodnego etnicznie Pakistanu Wschodniego (dzisiejszy Bangladesz), gdzie wikszo populacji posugiwaa si jzykiem bangla18. Ze wzgldw czysto symbolicznych wadze centralne, majce siedzib w Pakistanie Zachodnim, nalegay, by jzykiem oglnonarodowym i oficjalnym w obu czciach kraju sta si urdu jzyk niemal cakiem obcy Bengalczykom i znany zaledwie niewielkiej czci mieszkacw Pakistanu Zachodniego, jednak od lat uwaany za jzyk zamieszkujcych Azj Poudniow muzumanw. Jednoczenie rzd centralny odrzuci sugestie, aby bangla, jzyk ojczysty dla niemal wszystkich mieszkacw Pakistanu Wschodniego oraz ponad poowy obywateli modego pastwa w ogle (bangla by jzykiem ojczystym dla 44 mln z 69 mln mieszkacw wczesnego Pakistanu, co stanowio 57% populacji kraju), sta si w tej czci kraju wycznym czy te jednym z kilku (obok urdu i angielskiego) jzykiem pastwowym. BANGLADESZ: JEDEN JZYK WSPLNA TOSAMO. KULTUROWA DEFINICJA NARODU
Dwie osoby nale do tego samego narodu, jeeli i tylko jeeli uczestnicz w tej samej kulturze, przez ktr rozumie bdziemy system idei, znakw, skojarze, sposobw zachowania i porozumiewania si. E. Gellner, Narody i nacjonalizm, s. 16

Na tle pastw Azji Poudniowej Bangladesz pozostaje wyjtkiem, poniewa jest to jedyne pastwo tego regionu, w ktrym jeden jzyk jest powszechnie i zgodnie uznawany za jzyk narodowy przez zdecydowanie przewaajc liczb obywateli. Bangla jest najwaniejszym symbolem narodu bengalskiego i cieszy si wielkim powaaniem
posugujcy si nim muzumanie stosuj zapis w zmodyfikowanym alfabecie arabskim (wykorzystywanym rwnie przez jzyk urdu), podczas gdy sikhowie ten sam tekst zapisz w alfabecie gurmukhi, za hindusi w nagari (ktrym zapisywany jest m.in. jzyk hindi). W niniejszym tekcie raczej posuguj si nazw bangla, ktra jest oficjaln, historyczn oraz usankcjonowan zapisem w bangladeskiej konstytucji nazw jzyka, cho wymiennie uywam rwnie spolszczonego okrelenia jzyk bengalski.

18

130

Agnieszka Kuczkiewicz-Fra

POLITEJA 2/2 20/2/2012

ogromnej wikszoci spoeczestwa, co jest wynikiem z jednej strony homogenicznoci etnicznej Bengalczykw19, a z drugiej prestiu, jaki jzyk ten zyska, odgrywajc gwn rol w procesie odseparowywania Bangladeszu od Pakistanu (Zachodniego) i podczas walki o utworzenie niezalenego pastwa z jzykiem bengalskim jako jzykiem urzdowym. Bangla posiada rwnie dug, bogat i powszechnie szanowan tradycj literack. Wszystkie te czynniki powoduj, e Bangladesz jest przykadem (unikalnym w Azji Poudniowej20 i w ogle w skali caej Azji) kraju, w ktrym moemy obserwowa cise i funkcjonujce w naturalny sposb pokrywanie si takich elementw, jak nard, jzyk narodowy i pastwo. Co wicej, jzyk i wiadomo etniczna (ktrej jzyk jest wykadnikiem) s w przypadku Bengalczykw elementami najsilniej scalajcymi ich spoeczno oraz najwaniejszymi czynnikami wpywajcymi na okrelanie przez nich wasnej tosamoci znacznie istotniejszymi ni chociaby wyznawana religia (islam vs. hinduizm) czy urzdowa przynaleno pastwowa (Bangladesz vs. Indie). Wysiki, jakie jeszcze w okresie walki o wyzwolenie spod dominacji brytyjskiej podejmowane byy przez cz muzumanw bengalskich, a ktre miay na celu wyksztacenie specyficznej, wysoce zislamizowanej i oczyszczonej z hinduskich naleciaoci wersji jzyka bengalskiego (mussalmani bangla), ktry zapisywany byby alfabetem arabskim (tzw. katnagari) i suyby odrnieniu przewaajcej liczebnie muzumaskiej czci mieszkacw Bengalu od bengalskich hindusw nie przyniosy oczekiwanych rezultatw21. W chwili, gdy pojawia si realna szansa na utworzenie na subkontynencie osobnego pastwa muzumaskiego, przywdcy religijni doszli do wniosku, e to czynnik religijny, a nie jzykowy, powinien sta si podstawowym wyznacznikiem tosamoci obywateli nowo powstajcego pastwa. Wci jednak popierano cho ju na mniejsz skal islamicyzacj jzyka bengalskiego, aby stworzy wrd mieszkacw Pakistanu Wschodniego wraenie odmiennoci od mniejszoci hinduskiej, ktra pozostaa gwnie po drugiej stronie granicy, w przyczonym do Indii Bengalu Zachodnim22. Gdy jednak po utworzeniu niepodlegego Pakistanu wadze kraju odmwiy przyznania jzykowi bengalskiemu statusu jzyka oficjalnego, nie uznajc go tym samym za istotny skadnik tosamoci tworzcego si narodu pakistaskiego, wywoao to w Pakistanie Wschodnim wielkie spoeczne poruszenie i rozczarowanie co do sposo19

20

21

22

Bengalczycy stanowi drug pod wzgldem liczebnoci (po Chiczykach Han) homogeniczn grup etniczn na wiecie. Ich liczebno szacuje si na ok. 300 mln. Trzeba jednak pamita, e jest to grupa bardzo niejednorodna pod wzgldem genetycznym, stanowica amalgamat ludw austroazjatyckich, drawidyjskich oraz indoeuropejskich. Poza niewielk Republik Malediww, wyspiarskim pastwem na Oceanie Indyjskim zamieszkiwanym przez ok. 400 tys. mieszkacw, ktre cechuje podobna homogeniczno etniczna, jzykowa (diwehi) i religijna (islam). B. Chattopadhyay, The Making of Bengali Identity, [w:] Politics and Identity in South Asia, red. B. Ray, D. Taylor, Kolkata 2001, s. 45. Wicej na ten temat zob.: H.R. Thompson, Bangladesh, [w:] Language and National Identity in Asia, red. A. Simpson, OxfordNew York 2007, s. 33-54; A. Saifuddin, The Roles of Religion and National Identity in Bangladesh, bo 2000.

POLITEJA 2/2 20/2/2012

Jzyk jako determinant

131

bu scalania dwch oddzielnych i oddalonych od siebie terytoriw w jedno pastwo. Niepokoje przybray na sile po zabiciu przez siy policyjne w lutym 1952 r. piciu uczestnikw demonstracji na rzecz uznania bengalskiego za jzyk oficjalny/pastwowy i w szybkim tempie ogarny cay kraj, przeistaczajc si w silny i jednorodny ruch spoeczny (znany jako ruch na rzecz jzyka bhasza andolon, ang. Language Movement), ktry za cel stawia sobie ju nie tylko obron jzyka, lecz take uzyskanie administracyjnej niezalenoci pastwowej od Pakistanu Zachodniego. Poczucie tosamoci jzykowej, bdce przejawem gbszego zjawiska, jakim jest tosamo etniczna, byo tym elementem, ktry sprowokowa powane spoeczne zaniepokojenie, prowadzce w efekcie do wystpienia powszechnej postawy niezadowolenia i oporu w caym spoeczestwie Pakistanu Wschodniego. Co wicej, nawet wymuszone w kocu w marcu 1954 r. na wadzach centralnych uznanie bengalskiego za jzyk oficjalny23 nie umierzyo poczucia nieufnoci i rozgoryczenia, ktre zapanoway wrd obywateli Pakistanu Wschodniego na samym pocztku istnienia pastwa, i nie zdoao zatrze rysy, jaka pojawia si na budowanej w oparciu o czynnik religijny tosamoci modego narodu. Ta rysa, pogbiajc si w cigu kolejnych kilkunastu lat, osigna w kocu posta rozlegej i gbokiej przepaci, stajc si lini demarkacyjn poczucia narodowej tosamoci wrd mieszkacw Pakistanu i doprowadzajc do rozpadu pastwa na dwa niezalene organizmy pastwowe. Po wydarzeniach z lat 50. wiadomo tosamoci narodowej Bengalczykw pogbia si znacznie, co byo midzy innymi wynikiem oporu wobec podejmowanych przez rzd centralny zabiegw majcych na celu zblienie cakiem odrbnych jzykw (urdu i bangla) i wypracowanie zupenie nowej formy jzyka narodowego, czcej elementy jednego i drugiego. Spoeczestwo bengalskie opanowane zostao przez swoist jzykow eufori, przejawiajc si w codziennym yciu promowano literatur bengalsk, afirmujc wrcz warto tradycji kulturalnej i literackiej Bengalu; nowo narodzonym dzieciom nadawano tradycyjne bengalskie imiona (zamiast tradycyjnych imion muzumaskich zwykle o arabskiej lub perskiej etymologii), podobnie dziao si z nazwami ulic czy sklepw; wrci do ask take bengalski alfabet Bengalczycy z dum podpisywali si, uywajc znakw pisma bengalskiego zamiast aciskiej transliteracji24. Opozycja wobec prb wprowadzenia oglnopakistaskiej jzykowej uniformizacji zaowocowaa obudzeniem w spoeczestwie niezwykle silnego poczucia tosamoci narodowej.
23

24

W pierwszej konstytucji Islamskiej Republiki Pakistanu z 1956 r. znalaz si zapis o uznaniu dwch jzykw urdu i bengalskiego za jzyki urzdowe, przy zaoeniu, e przez okres dwudziestu lat od dnia ogoszenia konstytucji jzyk angielski pozostanie w uyciu jako jzyk oficjalny w tych dziedzinach, w ktrych by uywany przed uchwaleniem konstytucji (Part XII: General Provisions, Chapter V: Miscellaneous, Art. 214: The State languages of Pakistan shall be Urdu and Bengali. Provided that for the period of twenty years from the Constitution Day, English shall continue to be used for all official purposes for which it was used in Pakistan immediately before the Constitution Day, cyt. za: Constitution of the Islamic Republic of Pakistan, [w:] G.W. Choudhury, Documents and Speeches on the Constitution of Pakistan, Dacca 1967, [online] http://therepublicofrumi.com/archives/56_12. htm, 13 I 2012. H.R. Thompson, Bangladesh, s. 45-46.

132

Agnieszka Kuczkiewicz-Fra

POLITEJA 2/2 20/2/2012

W wyniku kolejnej fali walki o jzyk narodowy, ktra miaa miejsce na pocztku lat 70., nacjonalici bengalscy, po dziewiciu miesicach regularnej wojny domowej (tzw. wojna o niepodlego muktiduddho), proklamowali ostatecznie w 1971 r. niepodleg Ludow Republik Bangladeszu. Z art. 9 przyjtej w listopadzie 1972 r. Konstytucji nowo powstaego kraju wynika jasno, i wspominany w niej nacjonalizm narodowy oznacza w rzeczywistoci nacjonalizm bengalski: Jedno i solidarno narodu bengalskiego, wywodzce sw tosamo z [narodowego] jzyka i kultury, dziki ktrym Bangladesz, poprzez zjednoczon i pen determinacji walk, osign niezaleno i niepodlego w wojnie narodowowyzwoleczej, maj stanowi podstaw nacjonalizmu bengalskiego 25. Nieco pniej art. 9, wskazujcy jzykow i kulturow spjno bengalskiego (Bengali) nacjonalizmu, zosta zmieniony w taki sposb, aby nacisk pooony zosta na nacjonalizm bangladeski (Bangladeshi), ktry cho nadal oparty na tradycji jzyka bengalskiego i bengalskiej kultury mia asymilowa take idee islamu, natomiast w roku 1988, gdy na mocy smej poprawki wprowadzono do konstytucji zapis o uznaniu islamu za religi pastwow zosta on cakowicie usunity. Zmieniono rwnie nazw obywateli kraju z Bengalczykw (Bengalis) na obywateli Bangladeszu (Bangladeshis)26. Owe stricte polityczne zabiegi miay na celu wzmocnienie w spoeczestwie poczucia tosamoci muzumaskiej i cilejsze powizanie Bangladeszu ze wiatem islamskim, wraz z jednoczesnym rozlunieniem zwizkw tego kraju z Indiami i indyjsk czci Bengalu (Bengalem Zachodnim), postrzeganymi jako tradycyjnie hinduskie. Bangla, ktrym obecnie w Bangladeszu posuguj si ok. 144 mln osb (co stanowi blisko 98% mieszkacw kraju), za w indyjskim Bengalu Zachodnim ok. 80 mln, wci jednak pozostaje najistotniejszym czynnikiem ksztatujcym tosamo Bengalczykw. Prawdopodobnie nie ma czynnika silniej definiujcego bengalsko ni jzyk bengalski 27, stwierdza Rahul Peter Das, podkrelajc jednoczenie, e wanie owa narodowa bengalska tosamo, okrelana przez niego niemieckim terminem Bengalentum (bengalsko), oraz nierozerwalnie z ni zwizany jzyk bengalski stanowi zasadnicze filary pastwa Bangladesz i modeluj jednoczenie tosamo pastwow jego obywateli28.
25

26

27

28

The unity and solidarity of the Bengalee nation, which, deriving its identity from its language and culture, attained sovereign and independent Bangladesh through a united and determined struggle in the war of independence, shall be the basis of Bengalee nationalism, The Constitution of the Peoples Republic of Bangladesh, Part II: Fundamental Principles of State Policy, Art. 9: Legislative and Parliamentary Affairs Division, [online] http://bdlaws.minlaw.gov.bd/print_sections_all.php?id=367, 12 I 2012. Po przywrceniu w 2010 r. wieckiego charakteru pastwa przywrcono rwnie pierwotne brzmienie wielu artykuw konstytucji. Na mocy pitnastej poprawki z 2011 r. art. 6 okrela czonkw narodu zamieszkujcego Bangladesz terminem Bengalczycy (Bangalees), za czonkw pastwa Bangladesz terminem obywatele Bangladeszu (Bagladeshis), por.: The people of Bangladesh shall be known as Bangalees as a nation and the citizens of Bangladesh shall be known as Bangladeshis, tame. Rwnie art. 9 dotyczcy nacjonalizmu bengalskiego zosta przywrcony w pierwotnej postaci. [] wohl nichts definiert Bengalentum so stark wie die bengalische Sprache, R.P. Das, Islam. Sdindien und Bengalen, [w:] Bertelsmann-Handbuch Religionen der Welt. Grundlagen, Entwicklung und Bedeutung in der Gegenwart, red. M. i U. Tworuschka, GterslohMnchen 1992, s. 207. Tame.

POLITEJA 2/2 20/2/2012

Jzyk jako determinant

133

PAKISTAN: WIELE JZYKW RNE TOSAMOCI. WOLUNTARYSTYCZNA DEFINICJA NARODU

Dwie osoby nale do tego samego narodu, jeeli i tylko jeeli uwaaj, e nale do tego samego narodu. Inaczej mwic, narody s dzieem czowieka, wytworem jego przewiadcze, lojalnoci i solidarnoci. Zbir osb (na przykad mieszkajcych na danym terenie lub mwicych danym jzykiem) staje si narodem wtedy i tylko wtedy, gdy s one stanowczo przekonane, i z tytuu wspprzynalenoci do owego zbioru maj wobec siebie pewne obowizki i pewne prawa. Tym, co czyni z nich nard, jest wzajemne uznanie si za rodakw, a nie jakakolwiek wsplna cecha, ktra przysuguje wycznie im i odrnia ich od innych ludzi. E. Gellner, Narody i nacjonalizm, s. 16

Skomplikowana sytuacja jzykowa i etniczna Pakistanu jest efektem dziaania rozmaitych czynnikw historycznych oraz kulturowych, ktre przez stulecia ksztatoway zarwno wzorce jzykowe adaptowane przez mieszkacw tego obszaru, jak i ich etniczne zrnicowanie. Jzykoznawcy wyrniaj obecnie ponad pidziesit jzykw uywanych w Pakistanie niektre z nich o bardzo lokalnym zasigu i niewielkiej stosunkowo liczbie uytkownikw29 spord ktrych co najmniej kilka wpywa w istotny sposb na poczucie tosamoci narodowej i etnicznej mieszkacw kraju. Ich procentowy udzia w jzykowej mozaice Pakistanu wedug cenzusu z 1998 r. (ostatnie dostpne dane) ukazuje poniszy wykres.
Wykres 1. Gwne jzyki Pakistanu

rdo: http://www.census.gov.pk/MotherTongue.htm, 12 I 2012.

29

T. Rahman, Language Policy, Identity, and Religion. Aspects of the Civilization of the Muslims of Pakistan and North India, Islamabad 2010.

134

Agnieszka Kuczkiewicz-Fra

POLITEJA 2/2 20/2/2012

Fakt, e urdu sta si w 1947 r. narodowym jzykiem Pakistanu, nie wynika z adnych oczywistych czy naturalnych przesanek, oznacza natomiast triumf szczeglnego sposobu pojmowania narodu jako wolicjonalnej spjni trzech elementw: terytorium, spoeczestwa i jzyka. Wybr jednego jzyka narodowego dla tego wielkiego obszaru i sposb bezwzgldnego narzucenia go poprzez decyzje administracyjne by (i wci pozostaje) ewenementem na skal caej Azji Poudniowej, za rok uzyskania niepodlegoci wyznacza nie tylko pocztek istnienia nowego tworu politycznego pastwa opartego na kryterium religijnym ale rwnie pocztek nowego sposobu mylenia o jzyku, ktry mia sta si podstaw jednoci kulturowej rozlegych terenw, scalonych na potrzeby stworzenia wsplnej ojczyzny. W przekonaniu twrcw Pakistanu jzyk urdu, stanowicy symboliczne ucielenienie ducha spoecznoci muzumaskiej Azji Poudniowej, by czynnikiem niezbdnym dla uksztatowania i utrzymania niezalenego narodu i pastwa pakistaskiego. Na synnym wiecu w Dhace 21 marca 1948 r. Muhammad Ali Jinnah, wczesny gubernator generalny Pakistanu, z ca moc podkrela: Musicie przyj do wiadomoci, e jzykiem pastwowym Pakistanu bdzie tylko urdu i aden inny jzyk. [] aden nard nie moe przetrwa jako spjna cao ani funkcjonowa jeli nie posiada jednego jzyka pastwowego. Przyjrzyjcie si dziejom innych krajw. Dlatego te, jeli chodzi o jzyk pastwowy, jzykiem Pakistanu stanie si urdu. Ale, jak ju mwiem wczeniej, wymaga to czasu30. Z powyszej wypowiedzi wyranie wynika, e dla Jinnaha, podobnie jak dla innych twrcw niepodlegego Pakistanu, oczywiste byo utosamianie poj nard i pastwo. Wydawao si rwnie, e ujednolicenie w obrbie caego spoeczestwa nowo powstaego kraju dwch elementarnych determinantw jednostkowej i grupowej tosamoci: jzyka (urdu) oraz religii (islam) wystarczy, aby doprowadziy one do zintegrowania zrnicowanego etnicznie i jzykowo spoeczestwa oraz odegray oczekiwan rol narodowo- i pastwowotwrcz. Religia nie stanowia problemu bya wszak przyczyn oraz fundamentem stworzenia Islamskiej Republiki Pakistanu i ponad 95% obywateli tego pastwa identyfikowao si (i nadal identyfikuje) z islamem. Znacznie trudniejszym zadaniem stao si ustalenie takiej polityki jzykowej, ktra zapewniaby jzykowi urdu pocztkowo przynajmniej status pakistaskiej lingua franca, a z czasem doprowadziaby do idealnej sytuacji, w ktrej wsplny jzyk staby si wyznacznikiem wsplnej pakistaskiej tosamoci narodowej. Po konferencji owiatowej w Karaczi w 1947 r. jzyk urdu zosta wprowadzony jako przedmiot nauczany obowizkowo we wszystkich szkoach w kraju. Z wolna urdu zacz te by coraz silniej kojarzony z religi muzumask, pakistaskim nacjonalizmem i sfer wojskow. Dziao si tak szczeglnie w okresie proislamskich
30

But let me make it very clear to you that the state language of Pakistan is going to be Urdu and no other language. [] Without one state language, no nation can remain tied up solidly together and function. Look at the history of other countries. Therefore, so far as the state language is concerned, Pakistans language shall be Urdu. But, as I have said, it will come in time, Quaid-i-Azam Mohammad Ali Jinnah, Speeches and Statements as Governor General of Pakistan, 1947-48, Islamabad 1989, [online] http:// spearheadresearch.org/Pages/Documents/Speech%20at%20a%20Public%20Meeting%20at%20 Dhaka.pdf, 8 I 2012.

POLITEJA 2/2 20/2/2012

Jzyk jako determinant

135

militarnych rzdw gen. Zii ul-Haqa (1977-1988), kiedy to nakazano posugiwanie si urdu jako narzdziem komunikacji, za pomoc ktrego wzmacniane miay by ideologiczne podstawy pastwa oraz ksztatowane postawy narodowej jednomylnoci, braterstwa i patriotyzmu. Do dzi w pakistaskich szkoach wczajc szkoy prywatne i te z jzykiem wykadowym angielskim obowizkowo wykada si w urdu wiedz o islamie (islamijat) oraz wiedz o Pakistanie (pakistanijat), za podrczniki do nauki jzyka urdu (wczajc podrczniki akademickie) zawieraj wiele treci zwizanych w ten czy inny sposb z problematyk islamu, zagadnieniami wojskowymi czy pakistaskim nacjonalizmem31. Wszystko to powoduje, e przez dobrze wyksztacone anglojzyczne elity pakistaskie urdu postrzegany jest jako jzyk zacofanej czci spoeczestwa oraz ortodoksyjnego duchowiestwa muzumaskiego. Jzykiem zwizanym z postpem i modernizacj oraz zapewniajcym lepsz prac i wyszy status spoeczny wci pozostaje angielski. Wadze podejmoway cay szereg dziaa majcych na celu popularyzacj urdu i podnoszenie jego statusu w spoeczestwie. Dziaania te spotykay si jednak z oporem ze strony najwikszych grup etnicznych, zarzucajcych administracji centralnej, e poprzez agresywn promocj urdu, ktra prowadzona jest kosztem innych jzykw wystpujcych na terenie Pakistanu, wspiera wskie urdujzyczne elity wywodzce si spord Pandabczykw i przybyych jako imigranci z Indii mohadirw, umoliwiajc im przez to przejmowanie kontroli administracyjnej we wszystkich prowincjach kraju co byo tylko czciow prawd, jako e jzykiem urzdowym pozostawa (i pozostaje) angielski, w zwizku z czym zdecydowana wikszo wysokich stanowisk w pakistaskiej administracji bya obsadzana elitami anglojzycznymi, a nie urdujzycznymi. Mimo to forsowanie jzyka urdu we wszystkich sferach ycia doprowadzio do sytuacji, w ktrej jzyk narodowy i jego kulturowe zaplecze znalazy si w silnej opozycji w stosunku do pozostaych jzykw i tradycyjnych kultur. W konsekwencji, z jednej strony Pakistaczycy coraz wyej cenili urdu i powstajc na jego bazie kultur elit miejskich, w wyniku czego stopniowo malao znaczenie kultur etnicznych, posugujcych si jzykami lokalnymi, rnymi od urdu32. Z drugiej jednak strony zaczy nasila si ruchy majce na celu obron praw jzykw i kultur etnicznych, spychanych na margines przez powszechnie promowany jzyk urdu. Dua cz spoeczestwa pakistaskiego zacza postrzega urdu jako zagroenie dla wasnej tosamoci jzykowej i etnicznej, pojawiy si nawet skrajne opinie, jak ta, e narzucenie jednego jzyka narodowego to kulturowy i jzykowy mord popeniany na Pakistaczykach, ktry doprowadzajc do mierci jzyka, spowoduje jednoczesne unicestwienie poczucia tosamoci jego uytkownikw33. Na coraz wiksz skal
31

32 33

A. Kuczkiewicz-Fra, Sytuacja jzyka urdu we wspczesnym Pakistanie, [w:] Indie w Warszawie. Tom upamitniajcy 50-lecie powojennej historii indologii na Uniwersytecie Warszawskim (2003/2004), red. D. Stasik, A. Trynkowska, Warszawa 2006, s. 336-343. Tame. [] Urdu [] is slowly destroying the local languages/cultures []. This is cultural and linguistic genocide of Pakistanis. [] Many of the native languages of Pakistan are already in danger of being extinct, mostly due to Urdu imposition. And when a language dies, so does its peoples identity and heritage, cytat

136

Agnieszka Kuczkiewicz-Fra

POLITEJA 2/2 20/2/2012

podejmowane s oficjalne starania o przyznanie gwnym jzykom Pakistanu rangi rwnorzdnych jzykw narodowych34 i oficjalnie ju mwi si o kryzysie jzykowym i tosamociowym, jaki zapanowa w pakistaskim spoeczestwie. Promowanie standaryzowanego, wsplnego jzyka na danym obszarze i wrd okrelonej populacji prowadzi do zmniejszania znaczenia nierwnoci i rnic spoecznych oraz przyczynia si do budzenia poczucia jednoci wrd jego uytkownikw, stwarzajc take moliwo wyrwnania szans na rozwj i lepsze warunki ycia w przyszoci35. Jednak w przypadku Pakistanu po ponad szedziesiciu latach od chwili ogoszenia urdu jzykiem narodowym identyfikuje si z nim zaledwie niewiele ponad 7% spoeczestwa. Pakistan jest czsto wskazywany jako przykad kraju, w ktrym wdraana w ycie polityka jzykowa kompletnie nie przyniosa oczekiwanego efektu36. Wprowadzenie urdu jako jzyka urzdowego/narodowego zaowocowao faworyzowaniem niewielkiej grupy obywateli posugujcych si nim, kosztem wikszych grup etnicznych uywajcych innych jzykw. Niedostateczne upowszechnienie i wspieranie nabywania kompetencji jzykowej urdu, jak rwnie fakt, i pakistaskie elity zwyky posugiwa si raczej angielskim ni urdu37, spowodoway, e urdu posiada niezwykle sab pozycj jako jzyk narodowy/oficjalny38, za wdraana polityka jzykowa nie tylko nie doprowadzia do wzmocnienia
z anonimowego tekstu zamieszczonego w Internecie, zatytuowanego The Language Movement of Pakistan. Preservation of Pakistan Native Languages against the Domination of English and Urdu, [online] http://www.oocities.org/paklanguage, 12 I 2012. 26 VI 2008 r. do Zgromadzenia Narodowego (izba nisza parlamentu pakistaskiego) wpyna propozycja ustawy przyznajcej rwny status jzykw narodowych nastpujcym jzykom: baluczi, pandabi, paszto, szina, sindhi, siraiki i urdu oraz utrzymujcej przez okres kolejnych pitnastu lat jzyk angielski w funkcji jzyka urzdowego (do czasu zastpienia go przez urdu). Po przegosowaniu ustawa miaaby zastpi w formie poprawki art. 251 Konstytucji Pakistanu z 1973 r., ktry wskazuje urdu jako jedyny jzyk narodowy Pakistanu i angielski jako jzyk urzdowy, zob.: http:// www.na.gov.pk/uploads/documents/1302126936_339.pdf, 12 I 2012. Propozycja, skadana pniej jeszcze kilkakrotnie i odrzucana przez ZN, wywoaa w Pakistanie zakrojon na szerok skal publiczn dyskusj dotyczc nie tylko problemu jzyka narodowego, ale rwnie tosamoci etnicznej, narodowej i pastwowej Pakistaczykw. Dyskusj mona ledzi zarwno w mediach publicznych, jak i na forach internetowych. W. Kymlicka, Multicultural Citizenship A. Simpson, Language and National Identity in Asia: a Thematic Introduction, [w:] Language and National Identity in Asia, s. 23 i nast. Nawet Muhammad Ali Jinnah, zaoyciel i pierwszy przywdca Pakistanu, ktry sam jako Gudaratczyk urdu zna bardzo sabo, wygasza swoje przemwienia w jzyku angielskim. Wikszo obecnych przywdcw Pakistanu musi korzysta z usug tumaczy, ktrzy przekadaj ich publiczne wystpienia na urdu, Ch. Shackle, Pakistan, [w:] Language and National Identity in Asia, s. 110. Abdul Haq, wielki ordownik jzyka urdu jako jedynego jzyka narodowego Pakistanu, okrelany za swe zasugi dla rozwoju i promocji urdu mianem ojca jzyka urdu (Baba-e-urdu), wielokrotnie wyraa al, e urdu nie cieszy si wystarczajco wysokim statusem w Pakistanie. Tymczasem w jego opinii ani Jinnah, ani Iqbal (uwaany powszechnie za ideologicznego ojca odrbnego muzumaskiego pastwa) nie byli twrcami Pakistanu w takim stopniu, w jakim by nim jzyk urdu rzeczywisty powd niezgody pomidzy hindusami a muzumanami, ktry leg u podstaw teorii

34

35 36

37

38

POLITEJA 2/2 20/2/2012

Jzyk jako determinant

137

poczucia tosamoci narodowej, ale nawet nie przysuya si szczeglnie rozwizywaniu majcych podoe jzykowe konfliktw etnicznych, jakie nkaj pakistaskie spoeczestwo. *** Jak mona wnioskowa z powyszych rozwaa i obserwacji, zarwno w przypadku Bangladeszu, jak i Pakistanu czynnik jzykowy jest jednym z najwaniejszych determinantw majcych znaczenie dla tosamoci narodowej i pastwowej mieszkacw tych krajw. Jest to jednak jedyne podobiestwo, bowiem wzajemne relacje midzy jzykiem i poczuciem tosamoci zarwno jednostkowej, jak i grupowej ksztatuj si w obu krajach w diametralnie rny sposb. W Bangladeszu wyrane jest rozrnienie poj nard i pastwo, co znalazo nawet odzwierciedlenie w najnowszej (z 2011 r.) poprawce do Konstytucji, ktra wyranie okrela osobnymi terminami czonkw zamieszkujcego Bangladesz narodu bengalskiego (Bengalees) i obywateli Bangladeszu (Bangladeshis). W praktyce jednak narodowo bengalska i bangladeskie obywatelstwo pokrywaj si niemal cakowicie, spoeczestwo tego kraju jest bowiem wysoce jednorodne etnicznie w ponad 98% tworz je Bengalczycy39 o niezwykle silnym poczuciu narodowej tosamoci, ktra w naturalny sposb ksztatowaa si przez wiele dziesicioleci, wyrastajc na fundamencie, jakim jest jzyk bangla i zwizana z nim tradycja kulturowa40. Bangladesz jest w przekonaniu jego obywateli krajem Bengalczykw i jzyka bengalskiego. Potwierdzeniem tej powszechnie panujcej w spoeczestwie opinii moe by fakt, e kwestionariusze spisw ludnoci nie zawieraj pytania ani o jzyk ojczysty, ani o narodowo. Identyfikacja religijna wydaje si natomiast mie dla Bengalczykw znaczenie drugorzdne w stosunku do poczucia tosamoci narodowej. Wsplna religia nie zapobiega wszak rozpadowi pastwa pakistaskiego w 1971 r., za fakt zjednoczenia w islamie z zachodni czci kraju okaza si mniej istotny ni potrzeba
dwch narodw (two-nation theory), A. Ayres, Speaking Like a State. Language and Nationalism in Pakistan, Cambridge 2009, s. 16. Brak oficjalnych danych co do zrnicowania etnicznego mieszkacw Bangladeszu. W publikacjach Bangladeskiego Urzdu Statystycznego (http://www.bbs.gov.bd) mona znale jedynie zbiorcz informacj o liczebnoci ludnoci plemiennej (niespena 1,5 mln wedug danych z cenzusu z 2001 r.) zamieszkujcej region Gr Czatgaskich (Chittagong Hills Tracts) i zblionej etnicznie do ludw tybeto-birmaskich z ssiedniej Myanmy (Birmy). Inn niebengalsk grup etniczn w Bangladeszu s muzumascy uchodcy z indyjskiego Biharu, ktrzy w 1947 r. przybyli do wczesnego Pakistanu Wschodniego. Rne rda szacuj ich liczb na 240-900 tys. osb yjcych w obozach dla uchodcw, posugujcych si jzykiem urdu i nieposiadajcych bangladeskiego obywatelstwa. Jednym z symboli bengalskiej tosamoci narodowej staa si pie skomponowana w 1905 r. przez wybitnego bengalskiego poet, laureata literackiej Nagrody Nobla, Rabindranatha Tagora, zatytuowana Mj zoty Bengalu, kocham ci! (Amar szonar Bangla, ami tomaj bhalobaszi). Napisana prostym jzykiem, nawizujca do tradycyjnej melodii pie opisujca pikno Bengalu i mwica o mioci do niego odegraa znaczc rol podczas wojny o niepodlego Bangladeszu, a w 1972 r. jej cz (dziesi pierwszych wersw) zostaa przyjta jako bangladeski hymn pastwowy.

39

40

138

Agnieszka Kuczkiewicz-Fra

POLITEJA 2/2 20/2/2012

obrony wasnej narodowej tosamoci i wasnego jzyka. Reasumujc, mieszkacy Bangladeszu w przytaczajcej wikszoci nie maj problemu z poczuciem tosamoci narodowej i pastwowej i s pod tym wzgldem cakowitym wyjtkiem na tle innych krajw Azji Poudniowej (poza wspomnianymi wczeniej Malediwami). Z cakowicie natomiast odmienn sytuacj mamy do czynienia w Pakistanie. Jego twrcy i pierwsi przywdcy zdawali sobie spraw z tego, e pastwo, jako forma organizacji danej zbiorowoci, musi wyrnia si pewnymi cechami, ktre uznawane przez jej czonkw za istotne legitymizuj jego istnienie. Oczywicie najczciej cech t jest odrbna narodowo, a wic jak pisze Edmund Wnuk-Lipiski pewna wsplnota, majca swoj wasn histori, tradycj, kultur, czsto jzyk, a take wielkie symbole i mity narodowe (czyli idealizacje niektrych zdarze historycznych z przeszoci), ktre su do tworzenia tosamoci jednostek i grup skadajcych si na wsplnot narodow oraz do odrniania swoich i obcych 41. Jednak w momencie powstawania Pakistanu nie istniaa odrbna narodowo pakistaska, ktra mogaby sta si fundamentem nowo powstaego pastwa. Przeciwnie to pastwo, twr polityczny i administracyjny, miao speni funkcj narodowotwrcz. Zaoyciele Pakistanu stanli przed heroicznym zadaniem rozbudzenia w heterogenicznym, podzielonym etnicznie i jzykowo spoeczestwie poczucia nacjonalizmu, ktre mogoby stworzy nard42. Kluczowymi czynnikami konstytutywnymi w tym procesie miay za sta si: religia (islam) i jzyk (urdu), wspomagane przez szereg wartoci, symboli i tradycji, ktre stworzone zgodnie z ideologi nowego pastwa byyby podzielane przez jego czonkw i przyczyniayby si do budowania wsplnej tosamoci pastwowej i narodowej43. Jednak zaoenia i wysiki twrcw Pakistanu stosunkowo szybko okazay si niemoliwe do zrealizowania. Oderwanie si Pakistanu Wschodniego i powstanie niepodlegego Bangladeszu w 1971 r. potwierdzio kompletne fiasko prowadzonej przez Pakistan polityki jzykowej majcej jednoczy obywateli i wspiera sprawne funkcjonowanie pastwa. Administracyjne narzucenie jzyka urdu zrnicowanemu etnicznie i jzykowo spoeczestwu nie tylko nie przyczynio si do wzmocnienia poczucia jednoci i budowania narodowej tosamoci Pakistaczykw, lecz take obudzio i z biegiem czasu nasilio tendencje do obrony jzykw etnicznych i tosamoci ich uytkownikw. Mona przypuszcza, e jedynie kwesti czasu pozostaje postulowane od kilku lat przez dziaaczy ruchw etnicznych uznanie gwnych jzykw Pakistanu za rwnorzdne jzyki narodowe, a wtedy problem tosamoci narodowej Pakistaczykw jeszcze bardziej si skomplikuje. O nasilajcym si kryzysie tosamoci narodowej i pastwowej w Pakistanie mwi si otwarcie ju od dawna. Na amach prasy, w mediach, na forach internetowych
41 42 43

E. Wnuk-Lipiski, wiat midzyepoki, s. 145. Por.: Nacjonalizm stwarza narody, a nie na odwrt, E. Gellner, Narody i nacjonalizm, s. 72. Do takich symboli zaliczy trzeba sam nazw pastwa ukut w 1933 r. Pakistan oznacza w urdu kraj (ludzi) czystych, nazwa jest te akronimem nawizujcym do nazw piciu prowincji Indii Brytyjskich, ktre jako zamieszkae w wikszoci przez wyznawcw islamu miay w przyszoci wej w skad nowo powstaego muzumaskiego pastwa: Punjab, Afghan Province, Kashmir, Sind i Balochistan.

POLITEJA 2/2 20/2/2012

Jzyk jako determinant

139

tocz si dyskusje na temat tego, co oznacza bycie Pakistaczykiem, czy Pakistan powinien trwa przy ideach pastwa islamskiego, czy poda w kierunku sekularyzacji i demokracji, wreszcie czy jzyk urdu, z ktrym identyfikuje si tak niewielki procent pakistaskiego spoeczestwa, powinien pozosta jedynym jzykiem narodowym Pakistanu. ledzc te dyskusje, nietrudno doj do wniosku, e w spoeczestwie pakistaskim powszechnie wystpuje problem braku wiadomoci narodowej lub jej niepewnoci a przecie to wanie wiadomo narodowa jest najistotniejszym elementem konstytuujcym nard. Stanisaw Ossowski pisa: Nard jest grup autoteliczn: jego istnienie i powodzenie jest celem samym w sobie. Nard do swego istnienia nie potrzebuje innej sankcji poza wasn wol 44. Gdyby z nieznanej przyczyny nagle znikno pastwo Bangladesz, Bengalczycy wedle wszelkiego prawdopodobiestwa trwaliby dalej (tak jak trwali, zanim ono powstao), silni swoj narodow tosamoci, wiadomoci wasnej odrbnoci i jednoci, zczeni wsplnym jzykiem i wspln tradycj kulturow. Co jednak staoby si z Pakistaczykami, gdyby nagle przestao istnie pastwo Pakistan? Czy zjednoczeni jedn religi zachowaliby poczucie wsplnoty, ktre przewayoby nad podziaami jzykowymi, etnicznymi, geograficznymi, spoecznymi? Czy istotnie dowiedliby autotelicznoci wartoci i celw, do jakich prbuj dy od szedziesiciu z gr lat? Czy potrafiliby przetrwa jako spjnia w poczuciu narodowej tosamoci? Czy posugiwaliby si wsplnym jzykiem? Czy moe jednak, po rozerwaniu wizw politycznych i administracyjnych, przeksztaciliby si w szereg niezalenych narodw, z ktrych kady charakteryzowaby si odrbnym jzykiem, kultur, etnicznoci, terytorium itd., za sama nazwa Pakistan ulegaby zapomnieniu? To pytania retoryczne nie mona udzieli na nie satysfakcjonujcej odpowiedzi. Jednak sam fakt, e mona je zada w takiej postaci, pokazuje, jak bardzo niejasna i skomplikowana jest w Pakistanie kwestia tosamoci narodowej i caego spektrum wicej si z ni problematyki.
44

S. Ossowski, O ojczynie i narodzie, Warszawa 1983, s. 63.

Dr Agnieszka KUCZKIEWICZFRA, orientalistka, doktor nauk humanistycznych w zakresie jzykoznawstwa; zatrudniona w Instytucie Orientalistyki UJ. Specjalizuje si w badaniach nad Indiami Pnocnymi i Pakistanem. Do gwnych obszarw jej zainteresowa badawczych nale: jzykoznawstwo indyjskie (hindi, urdu, hindustani), jzyk i literatura urdu, kultura indo-muzumaska, dzieje Indii muzumaskich, problematyka przekadu literackiego z jzykw orientalnych (hindi, urdu) w kontekcie kontaktw midzykulturowych. Autorka m.in.: Perso-Arabic Hybrids in Hindi. The Socio-linguistic and Structural Analysis (New Delhi 2003), Perso-Arabic Loanwords in Hindustani. Part I: Dictionary (Krakw 2008), Islamicate Tradition in South Asia. Themes from Culture & History (red., New Delhi 2012), a take kilkunastu artykuw oraz przekadw z literatury hindi i urdu.