Piotr Cichocki, Piotr Kubiak, Dynamika Niemieckiej Opinii Publicznej - Pozycja Partii Politycznych Na Podstawie Sondaży I Wyników Wyborów Do Parlamentów Krajowych (2011-2012)

NR 9(I)
IZ Policy Papers
INSTYTUT ZACHODNI WEST-INSTITUT INSTITUTE FOR WESTERN AFFAIRS
Dynamika niemieckiej opinii publicznej. Pozycja partii politycznych na podstawie sonday i wynikw wyborw do parlamentw krajowych (2011-2012)
Piotr Cichocki Piotr Kubiak
Wyniki bada sondaowych pokazay, e w 2011 i 2012 r. gwnymi problemami politycznymi w oczach niemieckiej opinii publicznej byy kryzys zaduenia (w strefie euro) i bezrobocie. Sytuacja gospodarcza RFN bya postrzegana przez spoeczestwo niemieckie pozytywnie lub neutralnie, lecz liczba osb pozytywnie oceniajcych kierunek zachodzcych zmian malaa, a grono pesymistw powoli roso. Pomimo spadku entuzjazmu dla kierunku zmian gospodarczych w 2011 i 2012 r. wzrastao zaufanie do rzdu CDU/CSU-FDP Angeli Merkel. Beneficjentem tego trendu byy przede wszystkim partie chadeckie, ktre cieszyy si znacznie wikszym zaufaniem spoecznym anieli FDP . W 2012 r. A. Merkel zdystansowaa w rankingu popularnoci liderw opozycyjnej SPD Franka-Waltera Steinmeiera i Peera Steinbrcka. Do grona najmniej popularnych politykw zaliczali si obaj przywdcy FDP, Guido Westerwelle i Philipp Rsler. Znaczce sukcesy w wyborach krajowych zaczy odnosi partie otrzymujce dotd mniejsze poparcie. Mieszkacy Badenii-Wirtembergii i Nadrenii-Palatynatu silnie wsparli parti Zielonych, co byo efektem dynamicznej debaty wewntrzniemieckiej na temat energetyki atomowej. W Berlinie, Kraju Saary, Szlezwiku-Holsztynie i Nadrenii Pnocnej-Westfalii sukces odniosa Partia Piratw, ktra staa si now si wyodrbnian w sondaach. W 2011 i 2012 r. zauwaalny sta si stopniowy wzrost spoecznego poparcia dla wielkich partii: CDU/CSU i SPD. Poparcie dla partii Zielonych od lata 2011 r. nie ulega wikszym zmianom, a mniejsze partie: FDP, Die Linke i Partia Piratw nie mog by pewne przekroczenia progu wyborczego w najbliszych wyborach do Bundestagu (zaplanowanych na 22 wrzenia 2013 r.). Tym samym niezwykle ciekawy moe by wynik wyborczej arytmetyki. Prawdziwym zwycizc wyborw moe okaza si nie ugrupowanie, ktre otrzyma najwiksz liczb gosw, lecz partie bdce w stanie powoa koalicj wikszociow.
IZ Policy Papers
W serii ukazay si: Nr 1(I) Historia i pami: masowe przesiedlenia 1939-1945-1949 Nr 2 (I) Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora w latach 1989-2008 Nr 3(I) Midzynarodowa solidarno. Operacje pokojowe ONZ -NATO -UE Nr 4 (I) Polska i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania Nr 5(I) Przyszo NATO trudne decyzje Nr 6(I) Mocarstwowe aspiracje Niemiec w Europie XXI wieku: realia i perspektywy (Raport z bada) Nr 7(I) Stany Zjednoczone wobec kryzysw regionalnych aspekt transatlantycki Nr 8(I) Dynamika niemieckiej opinii publicznej. Wizerunek Polski i Polakw w Niemczech
W przygotowaniu:
Piotr Cichocki Piotr Kubiak
Dynamika niemieckiej opinii publicznej. Pozycja partii politycznych na podstawie sonday i wynikw wyborw do parlamentw krajowych (2011-2012)
INSTYTUT ZACHODNI
Seria wydawnicza: Redakcja serii:
IZ Policy Papers nr 9(I) Joanna Dobrowolska-Polak (red. naczelna) Marta Gtz Marcin Tujdowski
Opracowanie redakcyjne: Koncepcja graficzna:
Anna Murawska Ewa Wsowska
Copyright by Instytut Zachodni Pozna 2013 (wersja elektroniczna) Pozna 2013 (wersja drukowana)
Wydawca:
INSTYTUT ZACHODNI 61-854 Pozna, ul. Mostowa 27 tel. 61 852 76 91 tel 61 852 28 54 (wydawnictwo) fax 61 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan.pl www.iz.poznan.pl
ISBN 978-83-61736-41-7
Wydano w ramach projektu badawczego Dynamika niemieckiej opinii publicznej we wsppracy z Fundacj Konrada Adenauera
Spis treci
Wstp................................................................................................ 7 Dynamika sonday niemieckiej opinii publicznej (stycze 2011-grudzie 2012)............................................................ 9 Niemieckie partie z perspektywy wyborw krajowych w 2011 i 2012 r................................................................................. 17
Pozycja partii politycznych w RFN na pocztku 2011 r....................... 21 Preludium. Przedterminowe wybory w Hamburgu (20 lutego 2011 r.)............................................................................. 25 Wybory w cieniu debaty o energii atomowej. Marcowe wybory krajowe w Saksonii-Anhalt, Nadrenii-Palatynacie i Badenii-Wirtembergii. .................................... 29 Konsekwencje marcowych wyborw. Zmiany w FDP......................... 38 Wybory w Bremie: 22 maja 2011 r..................................................... 40 Uwaga. Piraci na horyzoncie! Wrzeniowe wybory w Meklemburgii-Pomorzu Przednim i w Berlinie. .............................. 43 Bilans wyborw krajowych w 2011 r.................................................. 50 Wiosna 2012: przedterminowe wybory w Kraju Saary, Szlezwiku-Holsztynie i Nadrenii Pnocnej-Westfalii.......................................................... 53
WSTP
Publikacja stanowi podsumowanie projektu badawczego Dynamika niemieckiej opinii publicznej prowadzonego w Instytucie Zachodnim w roku 2011 i 2012. Bezporednim efektem dziaa podejmowanych w ramach projektu byy publikowane co dwa miesice Biuletyny Instytutu Zachodniego traktujce o biecych wydarzeniach politycznych w Niemczech oraz stosunkach polsko-niemieckich, ze szczeglnym uwzgldnieniem ich odbicia w wynikach bada opinii oraz dyskursie publicznym. Celem projektu byo przedstawienie polskiemu odbiorcy opracowania monitorujcego dynamik niemieckiej opinii publicznej. Problematyka ta pozostaje w Polsce sabo rozpoznana, nawet specjalici zajmujcy si zagadnieniami niemieckimi zarwno publicyci, jak i naukowcy odnosz si do wynikw bada niemieckiej opinii publicznej na podstawie wyrywkowych danych czerpanych z prasy. Realizacja projektu zakadaa systematyczne ledzenie gwnych bada niemieckiej opinii publicznej, poczone z pogbion analiz uwarunkowa obserwowanych trendw. Gwne tematy podjte w badaniu to: (1) najistotniejsze wtki dyskusji publicznej o polityce i problemach spoecznych, (2) stosunki polskoniemieckie w dyskursie publicznym, (3) biece wyniki bada niemieckiej opinii publicznej. Grup docelow publikowanych Biuletynw stanowi osoby zainteresowane przemianami niemieckiej opinii publicznej i jej wpywem na niemieck sfer publiczn oraz polityk. O ile poszczeglne biuletyny prezentoway analizy skupione na biecych przemianach, o tyle w koczcej projekt publikacji uwaga zostaa skoncentrowana na refleksjach o charakterze bardziej oglnym, dugofalowym i podsumowujcym. Rozdzia pierwszy stanowi swego rodzaju wprowadzenie do gwnego tematu publikacji, zawiera zarys trendw niemieckiej opinii publicznej w 2011 i 2012 r. Prezentuje oglne to dynamiki opinii publicznej w Niemczech na podstawie wynikw bada sondaowych odnoszcych si do takich kwestii, jak poparcie dla partii politycznych, ocena sytuacji gospodarczej, czy postawy wobec najwaniejszych postaci sceny politycznej. W rozdziale drugim zrekonstruowano przebieg wyborw do parlamentw krajowych w latach 2011-2012 oraz poddano analizie uwarunkowania i konsekwencje ich wynikw dla stabilnoci systemu partyjnego. Uwypuklone przy tym zostay nowe trendy w obrbie niemieckiego systemu partyjnego, a take wpyw oglnonarodowych debat publicznych na poparcie dla poszczeglnych partii politycznych. Specyficzn cech wyborw do parlamentw krajowych w Niemczech jest wanie przenikanie si problematyki lokalnej i oglnoniemieckiej i jak pokaza przykad wyborw w Badenii-Wirtembergii przebieg oglnonarodowej debaty publicznej moe w sposb istotny wpyn na wyniki wyborw krajowych. Prezentowana analiza moe stanowi swego rodzaju wprowadzenie do kampanii wyborczej przed wyborami do Bundestagu (22 wrzenia 2013 r.)
IZ Policy Papers 9(I) www.iz.poznan.pl
Dynamika niemieckiej opinii publicznej. Pozycja partii politycznych
Dynamika sonday niemieckiej opinii publicznej (stycze 2011-grudzie 2012)

Obserwatorom niemieckiej sceny politycznej w 2011 i 2012 r. trudno byoby unikn konstatacji, i rok ten by burzliwy i obfitowa w istotne wydarzenia z punktu widzenia stabilnoci systemu politycznego. W szerszym kontekcie politycznym rwnie instensywna co niekonkluzywna okazaa si debata o przyszoci integracji europejskiej w zwizku z kryzysem zaduenia i zaufania w obrbie strefy euro. Cho trudno mwi o jakimkolwiek konsensie w obrbie niemieckiej opinii publicznej odnonie do diagnozy przyczyn i pomysu na przeciwdziaanie potencjalnie katastrofalnym konsekwencjom eurokryzysu, to jednoczenie oglny klimat tych niemieckich debat pozostawa w wyranym kontracie zarwno wobec przygniecionych brzemieniem zaduenia krajw europejskiego poudnia, jak te i anglo-amerykaskich wizji walki z kryzysem. W 2011 r. kluczowe znaczenie kryzysu zaduenia widoczne byo przede wszystkim w drugiej poowie roku, a jego kumulacja przypada na moment negocjowania drugiej fali pomocy finansowej dla Grecji. Uzgadnianie kolejnych fal pomocy przejciowo zmniejszao zainteresowanie problemem kryzysu, niemniej jednak wraz z nawrotami kolejnych odson kryzysu w obrbie strefy euro wtek ten powraca na prominentn pozycj zajmowan od ponad ptora roku. Rysunek 1. Gwne biece problemy polityczne w Niemczech (stycze 2011 - grudzie 2012 r.)
Opracowanie na podstawie Politbarometer, Forschungsgruppe Wahlen.
Piotr Cichocki, Piotr Kubiak
Rozlanie si kryzysu zaduenia w strefie euro na inne ni Grecja kraje spowodowao, e w jakiej mierze sama kategoria kryzysu zaduenia przestaa oddawa zakres obaw spoecznych. Mona przypuszcza, e jeszcze wiksze wskaniki obaw uzyskano by dzisiaj mwic raczej o kryzysie strefy euro, czy po prostu eurokryzysie. Jednak trzymanie si w pomiarach pierwotnego okrelenia kryzys zaduenia wynika nie tylko z wymogw porwnywalnoci w czasie, ale stanowi rwnie przejaw specyficznie niemieckiego ujcia kryzysu z perspektywy gwnego wierzyciela w obrbie strefy euro. Biorc pod uwag zmienne koleje obaw dotyczcych kryzysu strefy euro, oglna ocena niemieckiej sytuacji gospodarczej pozostawaa stabilna, jak rwnie umiarkowanie korzystna. W przeciwiestwie do wikszoci innych krajw strefy euro, obywatele uwaajcy sytuacj ekonomiczn swojego kraju za z naleeli w Niemczech do wyranej mniejszoci. Rysunek 2. Ocena biecej sytuacji gospodarczej kraju (stycze 2011 - grudzie 2012 r.)
O ile ocena sytuacji biecej pozostawaa stabilna, o tyle jednoczenie wyrany wzrost pesymizmu zanotowano w odniesieniu do przyszoci, kiedy w poowie 2011 r. nastpio wyrane zaamanie dominujcego wczeniej przekonania, i sytuacja gospodarcza kraju zmienia si na lepsze. Od ponad ptora roku przewaa opinia, e sytuacja pozostaje bez zmian, a stosunkowo liczna staa si rwnie kategoria osb przewidujcych majce niebawem nadej pogorszenie realiw ekonomicznych. Natomiast optymistw w tym wzgldzie jest obecnie rwnie mao co tych, ktrzy oceniaj sytuacj biec jako z. Co ciekawe jednak, na przestrzeni ostatnich dwch lat nie doszo do przeoenia si pesymistycznych oczekiwa odnonie do przyszoci na spadek oceny sytuacji biecej. Z miesica na miesic pogbia si pesymizm oraz poziom obaw, a jednoczenie nie odnajdywano w codziennym yciu przejaww majcego nadej pogorszenia sytuacji.
10
IZ Policy Papers nr 9(I) www.iz.poznan.pl
Rysunek 3. Ocena kierunku, w ktrym zmierza sytuacja gospodarcza kraju (stycze 2011 - grudzie 2012 r.)
Na przestrzeni 2011 r. stosunkowo stabilne pozostawao poparcie dla dwch najwikszych ugrupowa politycznych. Pomimo utrzymujcych si wtpliwoci dotyczcych przyszoci CDU/CSU oraz SPD jako najwaniejszych partii oglnospoecznych (Volksparteien), nie utrzyma si obserwowany przejciowy skok poparcia dla Zielonych, zwizany z chwilowym katapultowaniem na szczyty spoecznego zainteresowania zagadnie ekologicznych w konsekwencji katastrofy nuklearnej w Fukushimie. Zdecydowanie bardziej dugofalowy wymiar posiada natomiast kryzys poparcia dla FDP, przekadajcy si na sabsze wyniki popularnoci koalicji rzdowej. Trudno jednoczenie w tym momencie przesdza, na ile historycznym, czy moe raczej wrcz przeciwnie efemerycznym zjawiskiem okae si pojawienie si zarwno na regionalnej, jak i federalnej scenie politycznej Partii Piratw. Niemniej jednak ju teraz zasadne wydaje si stwierdzenie, i zarwno pojawiajce si w pierwszej poowie 2011 r. przypuszczenia, jakoby Partia Zielonych moga sta si na trwae trzeci wielk parti, jak te i pniejszy fenomen polityczny Partii Pirtatw, okazay si jedynie przejciowymi przejawami niestabilnoci systemu partyjnego.
11
Rysunek 4. Poparcie dla niemieckich partii politycznych (stycze 2011 - grudzie 2012 r.)
Jak ju wspomniano, pomimo wsptworzenia przez FDP rzdu koalicyjnego z CDU/CSU odbir dziaalnoci tych partii przez opini publiczn pozostaje skrajnie odmienny. Zwrci naley jednak uwag nie tylko na fakt obniania przez FDP oceny prac caego rzdu, ale rwnie na to, e oglna ocena rzdu wykazuje zmienno zblion do notowanej przez CDU/CSU. Natomiast FDP oceniane jest negatywnie przez przewaajc wikszo respondentw, nawet w miesicach, kiedy notowania rzdu koalicyjnego zwykuj. Sabszy partner koalicyjny od pocztku 2011 r. oceniany by generalnie negatywnie pomimo sabego trendu rosncego oglnej oceny rzdu. Z czasem wydaje si rwnie pogbia kojarzenie rzdu z parti wiodc, natomiast FDP staa si nie tylko nielubiana, ale po prostu w jakiej mierze ignorowana. Obok poparcia dla partii znajduje to rwnie wyraz w ocenie liderw FDP, gdzie Guido Westerwelle pozostawa wysoce niepopularny, cho jego oceny ulegy pewnej poprawie po rezygnacji z kierowania parti, natomiast ofiar niechci wobec FDP jako partii staa si osobista popularno Philippa Rslera po tym, jak w poowie 2011 r. stan na czele tej partii.
12
Rysunek 5. Ocena poszczeglnych politykw (stycze 2011 grudzie 2012 r.)
Korzystna ocena przywdztwa kanclerz Angeli Merkel w trudnych czasach europejskiego i wiatowego kryzysu gospodarczego, jak rwnie towarzyszcych im trudnoci instytucjonalnych w ramach Unii Europejskiej, przeoya si w 2012 r. na jej powrt na szczyt popularnoci w porwnaniu ze wszystkimi innymi liderami partyjnymi. Frank-Walter Steinmeier oraz wybrany w grudniu 2012 r. na kandydata SPD na kanclerza w najbliszych wyborach do Bundestagu (wrzesie 2013) Peer Steinbrck posiadali w 2011 r. przejciow przewag nad Angel Merkel, niemniej jednak w roku 2012 tendencja ich popularnoci pozostawaa zdecydowanie spadkowa. aden z pozostaych liderw politycznych nie zblia si nawet do poziomu ocen pozytywnych, jakimi cieszy si Angela Merkel, ktra stanowi w ten sposb jeden z kluczowych czynnikw pozwalajcych na utrzymanie dominujcej pozycji CDU/CSU na scenie politycznej, pomimo sprawowania rzdw przez drug ju kadencj. Rwnie w obrbie wasnego rodowiska politycznego Angela Merkel nie posiada realnego konkurenta do sprawowania wadzy.
13
Rysunek 6. Zadowolenie z rzdu koalicyjnego i partii go tworzcych (stycze 2011 - grudzie 2012 r.)
O ile oglna ocena biecej koalicji CDU/CSU oraz FDP ulega nieznacznej poprawie, o tyle nadal pozostaje ona daleka od silnie pozytywnej. Co wicej, taka koalicja okazuje si rwnie najmniej popularnym rozwizaniem w przypadku, gdyby doszo do nowych wyborw. Chocia w pierwszej poowie 2011 r., jak si wydaje przede wszystkim ze wzgldu na przejciowy silny wzrost poparcia dla partii Zielonych, zdecydowanie najbardziej popularnym wskazaniem pozostawao zawizanie koalicji SPD oraz Zielonych, to w drugiej poowie roku znacznie czciej wybierano scenariusz ewentualnego powrotu do idei wielkiej koalicji. Pomimo wzrostu popularnoci idei koalicji SPD i Zielonych w kocwce 2012 r., nie towarzyszy tej tendencji wzrost sondaowego poparcia tych partii, przez co paradoksalnie spado raczej ni zwikszyo si prawdopodobiestwo zawarcia takiej koalicji w 2013 r. W wietle dominujcej pozycji CDU/CSU, jak rwnie osobistej popularnoci kanclerz Angeli Merkel mao prawdopodobne wydaje si takie rozdanie mandatw w nadchodzcych wyborach do Bundestagu, ktre umoliwioby powoanie rzdu bez udziau chadecji.
14
Rysunek 7. Preferencje dotyczce zawierania koalicji w przyszoci (stycze 2011 - grudzie 2012 r.)
Przez cay 2011 r. kryzys finansowy strefy euro utrzymuje si na szczycie gwnych tematw zainteresowania niemieckiej opinii publicznej. Eurokryzys przysoni w tym czasie inne aspekty polityki europejskiej, a dyskusja o przyszoci Unii Europejskiej staa si praktycznie tosama z dyskursem o przyszoci unii walutowej. Uzgodnienia dotyczce restrukturyzacji greckiego zaduenia zostay odebrane w Niemczech z umiarkowan satysfakcj, jednoczenie opinia publiczna zdominowana jest przez przekonanie, e nie zostao jeszcze wypracowane rozwizanie kryzysu. W przypadku pytania o przyszo Grecji w ramach strefy euro wikszo badanych uwaaa, e kraj ten nie powinien pozostawa czonkiem unii walutowej. Jedynie 40% badanych w sondau Forschungsgruppe Wahlen, przeprowadzonym bezporednio po ogoszeniu rozwiza wypracowanych na szczycie pastw strefy euro, odpowiadao twierdzco na tak sformuowane pytanie. Jednoczenie naley zwrci uwag na istotne zrnicowanie akceptacji dla dalszej przynalenoci Grecji do strefy euro ze wzgldu na elektoraty partii politycznych. Trudno powiedzie, czy takie mimo wszystko pozytywne nastawienie do przyszoci Grecji wytrzyma prb zawirowa politycznych, ktre wystpiy w zwizku z kolejnym kryzysem rzdowym, jaki wybuch w tym kraju. O ile jednak debaty o przyszoci euro i sposobach wychodzenia z kryzysu zaduenia wpisyway si w dyskurs o charakterze zdecydowanie globalnym, o tyle specyficznie niemieckim ogniskiem debaty publicznej staa si dyskusja wok tzw. zmiany energetycznej (Energiewende) majcej polega na jednoczesnym podaniu za celami redukcji emisji gazw cieplarnianych oraz stopniowym wygaszaniu niemieckich elektrowni jdrowych. Temat ten
15
pojawi si nagle, lecz pozostawi trway lad w niemieckiej polityce i opinii publicznej. Uwaga obserwatorw niemieckiej sceny politycznej skupia si wiosn 2011 r. na wyborach. Wiosn 2011 wybory do parlamentw krajowych (Landtagw) Saksonii-Anhalt (20 marca), Badenii-Wirtembergii (27 marca) i Nadrenii-Palatynatu (27 marca) miay by najwaniejszym w tym roku testem popularnoci niemieckich partii politycznych oraz zapewni ocen dotychczasowej polityki rzdu Angeli Merkel. Korzystne dla koalicji CDU/ CSU-FDP wyniki mogy take spowodowa odzyskanie przez partie rzdzce wikszoci w izbie wyszej parlamentu. W ostatnich dniach przed wyborami kampania wyborcza zostaa jednak niespodziewanie zdominowana przez debat na temat przyszoci energii atomowej. Dugofalowe opracowania nie obejmuj porwnawczych danych dla takich biecych problemw, ktre pojawiaj si w dyskursie publicznym jedynie punktowo, tak jak miao to na przykad miejsce w przypadku intensywnego zainteresowania ekologi w efekcie awarii elektrowni atomowej w Fukushimie. Poza kryzysem zaduenia oraz zmian energetyczn trudno rwnie nie wspomnie o fakcie, i niemiecka debata publiczna zostaa w lutym 2011 przejciowo zdominowana przez tzw. afer plagiatow. Cieszcy si dotychczas ogromn popularnoci minister obrony Karl-Theodor zu Guttenberg (CSU) zosta ostatecznie zmuszony do dymisji w zwizku z oskareniami o przepisanie znacznych fragmentw swojej pracy doktorskiej z nieoznaczonych w bibliografii rde. W ten sposb atmosfera osobistego skandalu przymia chwilowo gorce tematy polityczne roku poprzedniego, obejmujce midzy innymi reform si zbrojnych, czy te nawrt debaty integracyjnej zwizany z kontrowersyjn publikacj Theo Sarrazina Deutschland schafft sich ab.
16
Niemieckie partie z perspektywy wyborw krajowych w 2011 i 2012 r.

W 2011 r. w Republice Federalnej Niemiec wybory do parlamentw krajowych odbyy si w a siedmiu krajach federacji. W jednym wypadku (Hamburg) byy to wybory przedterminowe. Wybory krajowe z 2011 r. byy pierwszym tak wszechstronnym testem popularnoci dla niemieckich partii politycznych od czasu wyborw do Bundestagu z 27 wrzenia 2009 r., dlatego ledzone byy z wielkim zainteresowaniem przez komentatorw niemieckiej sceny politycznej. Byy one rwnie pierwsz tak powan spoeczn weryfikacj polityki rzdu CDU/CSU-FDP kanclerz Angeli Merkel, a marcowe wybory w NadreniiPalatynacie, Badenii-Wirtembergii i w mniejszym stopniu w Saksonii-Anhalt unaoczniy wpyw oglnonarodowej debaty na rezultaty wyborw do parlamentw krajowych. Odzwierciedliy one rwnie nowe trendy w ustabilizowanym dotychczas niemieckim systemie partyjnym: osabienie pozycji liberalnej FDP i pojawienie si nowego gracza Partii Piratw. Dlatego te analiza wynikw wyborw krajowych z perspektywy najwikszych partii wydaje si by uzasadniona. Przed podjciem analizy naley poczyni kilka uwag wynikajcych ze specyfiki niemieckiego systemu politycznego. Jak gosi art. 20 ust. 1 Ustawy Zasadniczej: Republika Federalna Niemiec jest demokratycznym i socjalnym pastwem federalnym1. Przyjcie w 1949 r. przez pastwo zachodnioniemieckie federalnej struktury, ktra z zaoenia miaa zapobiega nadmiernemu wzmocnieniu wadzy centralnej, wynikao po czci z woli mocarstw zachodnich, ale przede wszystkim z niemieckiej tradycji. Kady kraj, jako twr o ograniczonej suwerennoci pastwowej, posiada wasn konstytucj, administracj i porzdek prawny w obszarach nie nalecych do kompetencji federacji2. W Ustawie Zasadniczej (art. 30) zostaa zapisana domniemana kompetencja na rzecz krajw, co oznacza, e w obszarach nie objtych kompetencj federacji wadza znajduje si w rkach poszczeglnych krajw. Federacja dziaa w interesie poszczeglnych krajw, interesy krajw musz by podporzdkowane federacji. Wsplne interesy krajw federacji reprezentowane s w Radzie Federalnej (Bundesrat), stanowicej swego rodzaju drug izb parlamentu. Bundesrat skada si obecnie z 69 czonkw delegowanych przez rzdy poszczeglnych krajw. Liczba delegatw kadego kraju uzaleniona jest od liczby jego mieszkacw i waha si od trzech do szeciu3. Kompetencje Rady Federalnej s bardzo szerokie i jak pokazaa historia, opozycyjnie nastawiona Rada Federalna moe w znaczCyt za: Ustawa Zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec, red. L. Janicki i R. Formuszewicz, Pozna 2007, s. 95. 2 E. Zieliski, Zasada federalizmu, w: System polityczny Republiki Federalnej Niemiec. Wybrane problemy, red. S. Sulowski i K. A. Wojtaszczyk, Warszawa 2005, s. 82. 3 Obecnie Bundesrat liczy 69 delegatw krajw federacji w nastpujcej proporcji: Badenia-Wirtembergia 6, Bawaria 6, Berlin 4, Brandenburgia 4, Brema 3, Hamburg 3, Hesja 5, MeklemburgiaPomorze Przednie 3, Saksonia Dolna 6, Nadrenia Pnocna-Westfalia 6, Nadrenia-Palatynat 4, Kraj Saary 3, Saksonia 4, Saksonia-Anhalt 4, Szlezwik-Holsztyn 4, Turyngia 4. rdo:http:// www.bundesrat.de/cln_228/nn_8328/DE/struktur/stimmenverteilung/stimmenverteilungnode.html?__nnn=true (dostp w marcu 2012).
1
17
nym stopniu ogranicza poczynania rzdu federalnego i blokowa wikszo jego inicjatyw. Taka sytuacja miaa miejsce u schyku rzdw Helmuta Kohla, a utrata przewagi w Bundesracie przez rzd kanclerza Gerharda Schrdera po serii 11 kolejnych poraek w wyborach krajowych w latach 2003-20054 pchna kanclerza do podjcia ryzykownej gry, ktrej nastpstwem byy przedterminowe wybory w 2005 r. To wszystko pokazuje, jak wane s wybory do parlamentw krajowych take z perspektywy rzdu federalnego. Wprawdzie w 2006 r. w wyniku reformy ustroju federalnego ograniczono wpyw Bundesratu tylko do tych aktw, ktre powoduj skutki dla budetw poszczeglnych krajw5, niemniej kwestie finansowe stanowi jdro kluczowych reform. Dlatego dla rzdu federalnego niezwykle istotnym zadaniem pozostaje zapewnienie sobie poparcia wikszoci Rady Federalnej. Gdy partie koalicji rzdzcej jej nie posiadaj, rzd zmuszany jest czsto negocjowa z krajami federacji rzdzonymi przez partie bdce w opozycji na szczeblu federalnym. W tym miejscu warto wspomnie o sposobie gosowania w Bundesracie: delegaci kadego kraju musz gosowa identycznie, jeli gosuj inaczej, wtedy gosy oddane przez delegatw danego kraju s uznawane za niewane. Bundesrat obraduje w trybie cigym a skad delegacji poszczeglnych krajw zmienia si kadorazowo w wyniku rozstrzygni w wyborach krajowych i wyonieniu przez nowy rzd nowych delegatw. Jak uj to Lech Janicki: [Rada Federalna] jest zarazem porednio emanacj niemieckiego systemu partyjnego, jako e opiera si na jego kadorazowych ukadach na szczeblu poszczeglnych krajw6. Pozycja partii politycznych w obrbie niemieckiego systemu politycznego regulowana jest przez art. 21 Ustawy Zasadniczej oraz wielokrotnie modyfikowan Ustaw o partiach politycznych z 1967 r. Owa daleko posunita instytucjonalizacja prawna partii politycznych jest jedn z cech charakterystycznych ustroju RFN. W myl konstytucji (np. art. 21 ust. 1 UZ) Partie wspdziaaj w ksztatowaniu woli politycznej narodu. Zakadanie ich jest wolne. Ich wewntrzna
SPD utracia cz poparcia w nastpujcych krajach federacji: Bawaria (2003), Brandenburgia (2004), Brema (2003), Hamburg (2004), Hesja (2003), Saksonia Dolna (2003), Nadrenia Pnocna-Westfalia (2005), Kraj Saary (2004), Saksonia (2004), Szlezwik-Holsztyn (2005) i Turyngia (2004). 5 Szerzej o kulisach reformy ustroju federalnego: P . Kubiak, Pocztki wielkiej koalicji w Niemczech 2005, Zeszyty Instytutu Zachodniego 49/2008, Pozna 2008, s. 55. Cyt. (zmodyfikowany): W czerwcu 2006 r. Bundestag przegosowa pakiet zawierajcy 20 zmian w Ustawie Zasadniczej. Bya to najwiksza reforma federalnej struktury pastwa od 1949 roku. Za wnioskiem gosowao 428 deputowanych partii tworzcych koalicj rzdow CDU/CSU i SPD, o 18 gosw wicej ni wynosi wymagana wikszo dwch trzecich. Ustawa przesza 7 lipca w Bundesracie. Reforma zakadaa kompleksowe uporzdkowanie kompetencji pomidzy federacj, krajami zwizkowymi i samorzdami lokalnymi. Wszystko to miao suy stworzeniu wydajnego systemu administracji na wszystkich szczeblach. Ustawa ta przewiduje rwnie nadanie wikszej kompetencji rzdowi oraz ograniczenie moliwoci blokowania niektrych ustaw przez Bundesrat. Celem autorw reformy byo usprawnienie pracy niemieckiego parlamentu. Wymg aprobaty ze strony Bundesratu wikszoci uchwalanych przez Bundestag ustaw powodowa w przeszoci spowolnienie, a nawet zablokowanie prac legislacyjnych, kiedy rzd nie mia poparcia wikszoci Bundesratu. W myl nowej ustawy Bundesrat mia zachowa wpyw jedynie na te akty prawne, ktre powoduj skutki finansowe dla budetw krajw. W zamian federacja musiaa poczyni pewne ustpstwa m.in. w zakresie szkolnictwa. Wadze krajw otrzymay wicej zada w polityce owiatowej. Odtd kraje mogy decydowa o przepisach regulujcych warunki pracy i wynagrodzenie urzdnikw. W ich gestii znalazy si zakady karne, decyzje dotyczce czasu pracy sklepw oraz kwestie ochrony rodowiska. 6 L. Janicki, Wprowadzenie, w: Ustawa Zasadnicza, s. 26.
4
18
struktura musi odpowiada zasadom demokratycznym, a jeli d do obalenia porzdku demokratycznego mog zosta uznane przez Federalny Trybuna Konstytucyjny za sprzeczne z konstytucj i rozwizane (ust. 2). Ustawa o partiach politycznych definiuje je w sposb nastpujcy (. 2, ust. 1): Partie polityczne s zrzeszeniem obywateli, ktre trwale lub przez duszy okres czasu zamierza wywiera wpyw na ksztatowanie woli politycznej na obszarze federacji lub poszczeglnego kraju i chce uczestniczy w reprezentowaniu narodu w Bundestagu lub Landtagu, jeli w wietle rzeczywistych stosunkw, a zwaszcza ze wzgldu na trwao i zasig ich organizacji, liczb czonkw i sposb wystpowania w yciu politycznym daje dostateczn gwarancj powanego traktowania swych celw. Czonkami partii mog by tylko osoby fizyczne. Wyznaczono zatem partiom politycznym rol porednika pomidzy spoeczestwem a wadz, porednika aktywnie uczestniczcego w ksztatowaniu woli politycznej narodu. Poza obszarem partii politycznych tak zdefiniowanym w Ustawie Zasadniczej i Ustawie o partiach politycznych znajduj si rnego rodzaju zwizki wyborcze i partie lokalne (tzw. partie ratuszowe), aktywne najczciej na szczeblu komunalnym, jednak nie biorce udziau w ksztatowaniu woli politycznej narodu7. W Republice Federalnej Niemiec wyksztaci si zatem specyficzny dwupoziomowy system partyjny: system partyjny na szczeblu federacji oraz na poziomie poszczeglnych krajw8. Powizania pomidzy obydwoma poziomami s bardzo cise, ale wystpuj te pewne rnice. Systemy partyjne poszczeglnych krajw federacji wykazuj wiksz podatno na zmiany ni system na poziomie federalnym. Duo atwiej zdoby na tym poziomie znaczne poparcie rnym ugrupowaniom regionalnym, zwizkom wyborczym, wszelakim partiom populistycznym, bd partiom interesu, ktre nie maj szans na przekroczenie picioprocentowej klauzuli zaporowej na szczeblu federalnym. Poparcie dla duych partii moe si znacznie rni na poziomie federalnym i krajowym, gdzie konkurencja ze strony ugrupowa lokalnych jest znacznie wiksza. Zrnicowane wpywy poszczeglnych partii w okrelonych krajach federacji maj rne przyczyny wynikajce najczciej z tradycji, statusu spoecznego, sytuacji gospodarczej czy te struktury wyznaniowej danego kraju federacji. Z podobn sytuacj mamy do czynienia w wypadku zawizywania koalicji na poziomie krajowym i federalnym, gdzie nierzadko jedna partia znajduje rnego partnera na obydwu poziomach. Na szczeblu krajowym partie s o wiele bardziej elastyczne. Federalizm dotyka rwnie bezporednio samych partii politycznych wymuszajc na nich znaczn decentralizacj i siln pozycj oraz znaczne wpywy ich krajowych organizacji. Take aspekt strukturalny zwizany z dopasowaniem struktur organizacyjnych partii politycznych do
Szerzej o tym rozrnieniu: M. Witkowska, Federalizm a system partyjny w krajach zwizkowych RFN, w: Partie polityczne w Niemczech, red. K. A. Wojtaszczyk, Warszawa 2004, s. 200, 201. 8 Systemy partyjne na poziomie krajw federacji wielokrotnie byy przedmiotem dogbnych studiw i doczekay si obszernej literatury przedmiotu. Mona w tym miejscu wspomnie o jednej z najnowszych prac podejmujcych w sposb kompleksowy t problematyk Parteien und Parteiensysteme in den deutschen Lndern, red. U. Jun, M. Haas, O. Niedermayer, Wiesbaden 2008. Na gruncie polskim warto przytoczy uwagi M. Witkowskiej. M. Witkowska, Partie polityczne w krajach zwizkowych Republiki Federalnej Niemiec, Warszawa 2003; idem, Federalizm a system partyjny, s. 197-227.
7
19
podziau administracyjnego kraju ma istotne znaczenie. W strukturach decyzyjnych partii politycznych na szczeblu centralnym bardzo due wpywy maj z jednej strony liderzy krajowych organizacji partyjnych (zwani niekiedy baronami), z drugiej frakcje parlamentarne w Bundestagu. Rwnie systemy wyborcze niektrych krajw federacji odbiegaj znacznie od ordynacji wyborczej do Bundestagu. Ramy dla obowizujcej do dzi ordynacji wyborczej do Bundestagu zostay wyznaczone ustaw z 1956 r. Bya ona kilkakrotnie modyfikowana, np. po zjednoczeniu Niemiec w 1990 r., lecz jej mechanizmy nie ulegy zmianie. Ordynacja ma charakter mieszany, poowa posw pochodzi z wyborw bezporednich, druga poowa z proporcjonalnych. Od 2002 r. wybiera si co najmniej 598 posw. Kady wyborca oddaje 2 gosy. Jeden gos, tzw. pierwszy, (Erststimme), wyborca oddaje bezporednio na kandydata w okrgu jednomandatowym (okrgw tych cznie jest 299). Drugi (Zweitstimme) oddawany jest na listy partyjne i rozstrzyga, ile miejsc w Bundestagu zdobdzie dana partia. Tutaj obowizuje picioprocentowy prg wyborczy, a mandaty przysugujce poszczeglnym partiom przeliczane s przy uyciu metody Hare-Niemeyera9. To wanie na podstawie liczby tzw. drugich gosw podaje si poparcie procentowe dla partii politycznych uzyskane w wyborach. Teoretycznie w gosowaniu proporcjonalnym wybiera si pozostaych 299 posw, jednak z reguy bywa tak, e powstaj tzw. mandaty nadwykowe. W 2005 roku byo ich 16, a w 2009 r. a 24. Niektre elementy ordynacji wyborczych do parlamentw krajowych zostay przejte z prawa federalnego, jak np. picioprocentowa klauzula zaporowa, zasada spersonalizowanych wyborw proporcjonalnych, zasada mandatw nadwykowych oraz moliwo oddawania dwch gosw przez wyborc (Erststimme gos pierwszy, oddawany na konkretnego kandydata; Zweitstimme gos drugi, oddawany na list partyjn)10. Dlatego z perspektywy dalszej analizy znacznie waniejsze bdzie porwnanie wynikw wyborw do parlamentw krajowych poszczeglnych krajw federacji w 2011 r. z wynikami wczeniejszych wyborw, anieli porwnanie ich do sytuacji w innych krajach i na poziomie federacji. W kontekcie analizy wynikw wyborw nie bez znaczenia bdzie uwzgldnienie pewnej prawidowoci zwizanej z negatywnym wpywem udziau partii w rzdzie na poziomie federacji na jej wyniki w wyborach krajowych. Zasada ta znajduje do regularne potwierdzenie w wyborach od poowy lat 70. Ot partie, ktre co najmniej kilka lat tworzyy koalicje na poziomie federacji, po pewnym czasie traciy poparcie w wyborach krajowych11, co doprowadzao do utraty wikszoci w Radzie Federalnej.
Metoda Hare-Niemeyera stosowana jest w proporcjonalnych systemach wyborczych dla rozdziau mandatw pomidzy poszczeglne listy partyjne. Jest to do skomplikowana metoda oparta na wzorze: liczba uzyskanych przez dan list gosw pomnoona przez liczb mandatw do obsadzenia, to wszystko dzielone przez czn liczb oddanych gosw. Otrzymany wynik oznacza liczb mandatw przypadajcych na dan list, a liczba po przecinku porwnywana jest z liczbami po przecinku uzyskanymi przez inne listy i listom z najwysz liczb po przecinku przyznaje si nieobsadzony mandat (nieobsadzone mandaty), ktry by (byy) do podziau. 10 M. Witkowska, Federalizm a system partyjny, s. 211 oraz s. 212, 213 (tabela ukazujca rnice pomidzy systemami wyborczymi poszczeglnych krajw federacji). 11 A. Feser, Bund-Lnder, Wahlverwandtschaften, w: Parteien und Parteiensysteme, s. 80 i n. Za przykad mog posuy kiepskie wyniki CDU i FDP w drugiej poowie lat 90. oraz wyniki SPD w latach 2003-2005, 2008-2009.
9
20
Pozycja partii politycznych w RFN na pocztku 2011 r.

Patrzc na biece wydarzenia wypada zarysowa obok prawno-ustrojowych rwnie i ich historyczne uwarunkowania. Zjednoczenie Niemiec dokonane w 1990 r. nie przynioso rewolucyjnych zmian w systemie partyjnym RFN. Zosta on w praktyce rozcignity na obszary byej Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Odradzajce si w NRD po przemianach 1989 r. ruchy demokratyczne w wikszoci wypadkw poczyy si jesieni 1990 r. ze swoimi ideowymi odpowiednikami z zachodnich Niemiec, co w rzeczywistoci oznaczao ich wchonicie przez wielkie partie zachodnioniemieckie: CDU, SPD i FDP. Nieco duej i na innych zasadach trwa proces jednoczenia wschodnioniemieckiego Sojuszu 90 (Bndnis 90) z zachodnioniemieck parti Zielonych, ktry zakoczy si w 1993 r. powoaniem wsplnej partii Sojusz 90/Zieloni (Bndnis 90/Die Grnen, dalej Zieloni). Rzdzce dotychczas systemem partyjnym RFN mechanizmy przetrway. Najwaniejsz zmian byo pojawienie si postkomunistycznej Partii Demokratycznego Socjalizmu (Partei des Demokratischen Sozialismus, PDS), silnej na wschodzie, lecz w skali caych Niemiec balansujcej na granicy progu wyborczego. PDS przez lata bya ignorowana przez wikszo elit politycznych Niemiec, zwaszcza na zachodzie. Jedynie SPD, ale tylko w krajach byej NRD, bya gotowa zawiza z ni koalicj na szczeblu krajowym (Meklemburgia-Pomorze Przednie 19982002, Berlin po 2002 r.). Poprzez doczenie balansujcej na granicy progu wyborczego PDS dotychczasowy system partyjny RFN zoony z czterech partii (CDU/CSU, SPD, FDP i Zielonych) wkroczy w latach 1990-2005 w faz jak to uj Oskar Niedermayer stopniowego ksztatowania si systemu piciopartyjnego (fluides Fnfparteiensystem)12. W tym okresie na poziomie federacji uksztatowa si podzia na dwa bloki: mieszczaski CDU/CSU-FDP oraz lewicowy SPD-Zieloni. W latach 1990-1998 u wadzy by blok mieszczaski kanclerza Helmuta Kohla, a w latach 1998-2005 blok lewicowy kierowany przez Gerharda Schrdera. Na poziomie krajw federacji partie najchtniej wchodziy ze sob w takie same koalicje. Przeomowe dla losw niemieckiego systemu partyjnego okazay si przedterminowe wybory do Bundestagu z 18 wrzenia 2005 r. Poprzedzi je szereg poraek koalicji SPD-Zieloni w wyborach do parlamentw krajowych w latach 2003-2005 (zob. przypis 4). Najbardziej dotkliwa dla SPD bya klska poniesiona w wyborach do parlamentu krajowego Nadrenii Pnocnej-Westfalii (27 maja 2005 r.), ktrej nastpstwem bya utrata wadzy w najludniejszym kraju federacji na rzecz koalicji CDU-FDP. To skonio kanclerza do ponownego szukania legitymacji dla lansowanego przez rzd pakietu reform Agenda 2010 i wystpienia z wnioskiem o wotum zaufania dla rzdu, ktre w efekcie doprowadzio do rozwizania Bundestagu
12
O. Niedermayer, Die Entwicklung des bundesdeutschen Parteiensystems, w: Handbuch der deutschen Parteien, red. F . Decker, V . Neu, Wiesbaden 2007, s. 120-131.
21
i rozpisania nowych wyborw13. W czasie kampanii wyborczej PDS zawara sojusz wyborczy z lewicowymi przeciwnikami realizowanego przez rzd programu Agenda 2010 skupionymi w ramach WASG14, dziki czemu udao si wzmocni pozycj na zachodzie Niemiec. Sojusz wyborczy PDS-WASG pod nazw Partia Lewicy (Linkspartei) bez problemu przekroczy picioprocentowy prg wyborczy uzyskujc 8,7% gosw i 54 mandaty. Wejcie silnej reprezentacji Partii Lewicy do Bundestagu przeksztacio niemiecki system partyjny w system piciu partii zoony z dwch duych CDU/CSU, SPD oraz trzech mniejszych partii FDP, Zieloni, Linkspartei (od 2007 r. Die Linke), a rwnoczenie w znacznym stopniu utrudnio powoanie koalicji rzdowej, gdy ani blok mieszczaski, ani blok lewicowy nie uzyskay wikszoci w Bundestagu (zob. tabela 1). Wreszcie po dugich negocjacjach powoano rzd wielkiej koalicji CDU/CSU-SPD kanclerz Angeli Merkel (CDU). Tym samym w rzdzie znalazy si dwie najwiksze partie, a opozycja rekrutowaa si z trzech partii mniejszych, jednak brakowao jej spjnoci ideowej. Powoanie rzdu wielkiej koalicji zoonego z przedstawicieli dwch konkurencyjnych ugrupowa byo kontestowane zarwno przez chadeck prawic, jak i socjaldemokratyczn lewic. Jednak w pierwszych miesicach urzdowania nowego rzdu niepokoje wewntrzne w obu stronnictwach zostay przytumione, a ku zadowoleniu kanclerz A. Merkel wiosn 2006 r. udao si nawet powoa rzd wielkiej koalicji CDU-SPD w Saksonii-Anhalt. Jednak od 2007 r. tarcia wewntrz rzdu staway si coraz wyraniejsze, co byo konsekwencj spadku notowa sondaowych SPD, uznawanej za sabszego partnera w koalicji. Sama SPD targana wewntrznymi sporami znalaza si w gbokim kryzysie. Rwnie nastroje w CSU nie byy najlepsze zwaszcza po niepowodzeniu w bawarskich wyborach krajowych z wrzenia 2008 r., w wyniku ktrych CSU utracia monopol na wadz i musiaa powoa rzd koalicyjny z FDP. Rwnoczenie wiatowy kryzys finansowy, ktry objawi si jesieni 2008 r. zachwia dotychczasow polityk gospodarcz rzdu. Rwnoczenie notowania sondaowe partii opozycyjnych prezentoway si coraz lepiej, gdy tymczasem chadecja z trudem utrzymywaa swoj pozycj, a poparcie dla SPD spado poniej 25%. Tendencje te potwierdziy wybory z 2009 r.: do Parlamentu Europejskiego w czerwcu, wybory krajowe, a przede wszystkim wybory do Bundestagu przeprowadzone 27 wrzenia (zob. tabela 1).
Szerzej o kulisach rozwizania Bundestagu i wyborach: K. Bachmann, P . Buras, S. Pciennik, Republika bez gorsetu. Niemcy po wyborach 18 wrzenia 2005 roku, Wrocaw 2005; P . Kubiak, Pocztki wielkiej koalicji, s. 11-15. 14 WASG (Wahlalternative Arbeit und Soziale Gerechtigkeit) Alternatywa Wyborcza Praca i Sprawiedliwo Spoeczna, lewicowa partia polityczna powoana do ycia w 2005 r., w 2007 wesza w skad Die Linke.
13
22
Tabela 1. Porwnanie wynikw wyborw do Bundestagu z 18 wrzenia 2005 r. oraz z 27 wrzenia 2009 r. (na podstawie tzw. gosw drugich Zweitstimme). Partia
CDU/CSU SPD FDP Die Linke* Zieloni Pozostae** cznie
Wybory z 2005 r. % gosw

35,2 34,2 9,8 8,7 8,1 4,0 100

33,8 23,0 14,6 11,9 10,7 6,0 100
mandaty
226 222 61 54 51 614
mandaty
239 146 93 76 68 622
Rnica gosw (p.p.)

-1,4 -11,2 +4,8 +3,2 +2,6 +2,0
* W 2005 r. wystartowali jako Linkspartei (Partia Lewicy), tj. sojusz PDS i WASG. Po zjednoczeniu obu formacji w 2007 r. wystpuj pod nazw Die Linke. ** Najwiksze poparcie wrd ugrupowa, ktre nie przekroczyy picioprocentowego progu wyborczego, uzyskay: w 2005 r. NPD 1,6%; w 2009 Partia Piratw 2,0% i NPD 1,5%. rdo: Opracowanie wasne na podstawie wynikw wyborw do Bundestagu.
W wyniku wyborw partie wielkiej koalicji utraciy cz dotychczasowego poparcia na rzecz partii opozycyjnych. O ile straty partii chadeckich byy minimalne i w efekcie bardziej rwnomiernego rozoenia gosw oraz zebrania sporej liczby mandatw z okrgw jednomandatowych (Erststimnme) przyniosy CDU/CSU nawet wicej mandatw w nowym Bundestagu, o tyle klska SPD bya druzgocca. Partia stracia 11,2 p.p. poparcia, czyli 1/3 dotychczasowych gosw. FDP, Die Linke i Zieloni odnotoway znaczny wzrost poparcia, przy czym najwikszy sukces sta si udziaem liberaw, ktrzy po 11 latach przerwy znaleli si u wadzy w ramach koalicji z partiami chadeckimi. Wybory te przyniosy rwnie pierwszy sukces zaoonej w 2006 r. Partii Piratw (Piratenpartei Deutschlands), ktra uzyskujc w skali caych Niemiec 2,0% gosw drugich, staa si najsilniejsz parti pozaparlamentarn. Po wyborach powoano nowy rzd koalicyjny CDU/CSU-FDP z kanclerz A. Merkel oraz wicekanclerzem i ministrem spraw zagranicznych Guido Westerwellem na czele. Tymczasem w obozie socjaldemokratw nie trzeba byo dugo czeka na konsekwencje klski wyborczej. Dwaj dotychczasowi liderzy partii Franz Mntefering i Frank-Walter Steinmeier wzili na siebie pen odpowiedzialno za klsk wyborcz i ustpili z zajmowanych stanowisk15. W czasie zjazdu partii w Drenie (13-15 listopada 2009 r.) nowym przewodniczcym partii wybrany zosta Sigmar Gabriel, do niedawna minister ochrony rodowiska w rzdzie wielkiej koalicji. W partii zwyciy kurs centrowy, czego efektem byo powoanie przedstawicieli lewego skrzyda do
15
F .-W . Steinmeier, ktry w 2009 r. by kandydatem SPD do fotela kanclerskiego, przej po wyborach funkcj przewodniczcego frakcji parlamentarnej SPD w Bundestagu.
23
cisego kierownictwa16. Na zjedzie delegaci zapowiadali twarde stanowisko SPD wobec nowej koalicji rzdowej, deklarujc jednoczenie wiksz gotowo do wsppracy z innymi partiami na szczeblu krajowym (odnosio si to w szczeglnoci do Die Linke). Pierwsz powan prb si dla niemieckich partii politycznych po wyborach do Bundestagu z 27 wrzenia 2009 r. miay sta si wybory w Nadrenii Pnocnej-Westfalii zapowiedziane na 9 maja 2010 r. (por. tabela 11). Wybory te miay kluczowe znaczenie zarwno dla chadecko-liberalnej koalicji rzdowej, jak i dla SPD. W wypadku rzdu poraka oznaczaa utrat wikszoci w Radzie Federalnej, dla SPD zwycistwo mogo oznacza widomy dowd wychodzenia z gbokiego kryzysu. Nikt nie odnis zdecydowanego zwycistwa. Koalicja CDU-FDP nie uzyskaa wikszoci, podobnie SPD-Zieloni. W efekcie powsta rzd mniejszociowy SPD-Zieloni tolerowany przez Die Linke. Takie rozstrzygnicie oznaczao niepeny wprawdzie, ale jednak sukces SPD i porak koalicji chadecko-liberalnej. Wybory w Nadrenii Pnocnej-Westfalii byy jedynymi wyborami do parlamentu krajowego w Niemczech w 2010 r. Jesieni 2010 r. liczne badania sondaowe wskazyway na znaczny wzrost poparcia spoecznego dla partii Zielonych. Wzrost popularnoci ekologw wynika przede wszystkim z tematw, ktre wzbudzay najwiksze zainteresowanie niemieckiej opinii publicznej w drugiej poowie 2010 r. Jednym z nich byy protesty (aktywnie wspierane przez parti Zielonych) przeciwko budowie nowego dworca w Stuttgarcie projekt Stuttgart 21. Z protestami tymi utosamiane byo pojcie der Wutbrger wcieky obywatel. Pojcie to ma nieco inny wymiar ni popularne w caej Europie antykryzysowe protesty ruchu oburzonych, w ktrych aktywnie uczestniczyli gwnie ludzie modzi oraz wykluczeni spoecznie. Wcieky obywatel protestujcy przeciwko budowie podziemnego dworca w Stuttgarcie, o ktrej zadecydowano bez odpowiednich konsultacji spoecznych, symbolizuje niezadowolenie ludzi starszych, wyksztaconych, dobrze sytuowanych, czsto o konserwatywnych pogldach protestujcych przeciwko samowoli wadz17. Drugim tematem byo wszczcie przez rzd debaty na temat moliwoci przeduenia funkcjonowania elektrowni atomowych, co rwnie spotkao si z ostr replik partii ekologw. W padzierniku 2010 r. w niektrych sondaach Zieloni zdystansowali nawet SPD, co rodzio spekulacje, e stan si oni wkrtce wiodc si niemieckiej lewicy. Sugerowano nawet, e w obliczu coraz sabszych notowa obu wielkich partii oglnospoecznych (Volksparteien), Zieloni stan si trzeci parti (obok CDU/CSU i SPD) o charakterze oglnospoecznym, bd nawet zastpi SPD, a dotychczasowe Volksparteien bd musiay dokona gruntownych przeobrae, eby utrzyma swe dominujce wpywy. W mediach pojawiy si gosy, e
Szerzej o sytuacji wewntrz SPD w przededniu wyborw do parlamentu krajowego Nadrenii Pnocnej-Westfalii z maja 2010 r.: P . K u bi a k, Odzyska zaufanie. SPD przed wyborami w Nadrenii Pnocnej-Westfalii, Biuletyn Instytutu Zachodniego 35/2010. www.iz.poznan.pl (dostp w marcu 2012). 17 D. Kurbjuweit, Der Wutbrger, Der Spiegel 41/2010, s. 26-28.
16
24
Zieloni ju pukaj do elitarnego klubu Volksparteien18. Na razie s to opinie zdecydowanie przesadzone. Partii Zielonych daleko jeszcze do spenienia podstawowych kryteriw, niezbdnych do uznania jej za Volkspartei, takich jak: odpowiednie poparcie (co najmniej 30-35%), liczba czonkw (Zieloni liczyli na koniec 2010 r. niespena 53 000 czonkw, mniej nawet ni FDP i Die Linke) i gotowo do samodzielnego sprawowania rzdw. Luna struktura organizacyjna partii, cechujca si siln decentralizacj, z elementami demokracji bezporedniej oraz sabo rozbudowan administracj partyjn powoduje, e jej specyfika odbiega od struktur innych partii. Nie mona te zapomnie, e partia Zielonych ma sw genez w ruchach protestu i w pocztkach swej dziaalnoci (pocztek lat 80.) przybieraa posta swego rodzaju partii antysystemowej, wrcz antypatii. Swoisty bilans otwarcia 2011 r. stanowi wyniki pierwszych styczniowych bada sondaowych Politbarometru przygotowane dla telewizji ZDF dotyczce popularnoci gwnych partii politycznych. Gdyby wwczas odbyway si wybory do Bundestagu, na CDU/CSU gosowaoby 35% respondentw, na SPD 29%, Zieloni cieszyli si poparciem 18%, a Die Linke 8%. FDP z poparciem na poziomie 5% balansowaaby na granicy progu wyborczego, a pozostae partie cieszyy si cznym poparciem 5% respondentw. Sondae te potwierdzay istniejc po wyborach do Bundestagu z 27 wrzenia 2009 r. tendencj w obrbie niemieckiego systemu partyjnego objawiajc si w utracie dotychczasowego poparcia przez FDP jako sabszego partnera w koalicji oraz we wzrocie poparcia dla partii opozycyjnych, w szczeglnoci SPD i Zielonych.
Preludium. Przedterminowe wybory w Hamburgu (20 lutego 2011 r.)

Najsilniejsz parti w Hamburgu a do 2004 r. najczciej byli socjaldemokraci, jednak z reguy potrzebowali koalicjanta, eby stworzy rzd wikszociowy. W kilku wypadkach (wybory z 1953, 1982 pierwsze, 1986) zostali wyprzedzeni przez CDU, jednak minimaln liczb gosw. SPD zdobya najwicej gosw take w wyborach w 2001 r., jednak znalaza si w opozycji wobec centroprawicowej koalicji CDU-PRO-FDP. SPD stracia status najsilniejszej partii w Hamburgu w 2004 r., kiedy zostaa zdecydowanie zdystansowana przez CDU. Chadecja bya w stanie stworzy samodzielnie rzd wikszociowy. W 2008 r. ponownie zwyciya CDU, jednak jej przewaga nad SPD ulega zmniejszeniu. W wyniku tych wyborw po trwajcych a 73 dni rozmowach powoano do eksperymentaln koalicj CDU-Zieloni (GAL), pierwsz tego typu w Niemczech. Na czele hamburskiego Senatu (rzdu) ponownie stan burmistrz Ole von Beust (CDU), a drug wpywow osob w rzdzie by minister finansw a zarazem przywdca krajowej organizacji CDU Michael Freytag.
18
L. Probst, Bndnis90/Die Grnen auf dem Weg zur Volkspartei? Eine Analyse der Entwicklung der Grnen seit der Bundestagswahl 2005, w: Die Parteien nach der Bundestagswahl 2009, red. O. Niedermayer, Wiesbaden 2011, s. 150-154.
25
W Senacie hamburskim czsto dochodzio do sporw pomidzy ministrami z ramienia CDU i Zielonych, ponadto pomidzy burmistrzem i ministrem finansw toczya si zaarta rywalizacja o wpywy. Wszystko to powodowao, e koalicja opieraa si na kruchych podstawach. Na domiar zego Hamburg znalaz si w trudnej sytuacji finansowej, a minister finansw M. Freytag w marcu 2010 r. ustpi w zwizku z afer w banku HSH Nordbank i wzrastajcym deficytem budetowym miasta. Urzdujcy nieprzerwanie od 2001 r. burmistrz Ole von Beust ogosi 18 lipca 2010 r. ustpienie ze stanowiska po tym, jak mieszkacy Hamburga odrzucili w referendum rzdowy projekt reformy szkolnictwa, ktrego inicjatorem byli Zieloni. Jego nastpc zosta Christof Ahlhaus, ktry reprezentowa konserwatywne skrzydo CDU i nie cieszy si zaufaniem koalicjantw. W tej sytuacji koalicja nie przetrwaa dugo i w listopadzie 2010 r. Zieloni wystpili z Senatu. Utrata przez rzd chadecki poparcia wikszoci parlamentu staa si przyczyn rozpisania przedterminowych wyborw. Wybory te zaplanowane zostay na dzie 20 lutego 2011 r. Wybory do Zgromadzenia Obywatelskiego (Brgerschaft) Hamburga miay zosta przeprowadzone wedug nowej ordynacji wyborczej, ktra miaa da mieszkacom wikszy wpyw na to, kto zostanie wybrany. W starym systemie (a take w ordynacji wyborczej do Bundestagu i wikszoci parlamentw krajowych) o pozycjach poszczeglnych kandydatw na listach wyborczych i o obsadzie kandydatw w okrgach jednomandatowych decydoway kierownictwa partii politycznych, uzaleniajc tym samym posa od partii. W 2004 r. w Hamburgu odbyo si referendum nad obywatelskim projektem nowej ordynacji wyborczej lansowanej pod hasem Wicej praw obywatelskich nowa ordynacja wyborcza dla Hamburga (Mehr Brgerrechte Ein neues Wahlrecht fr Hamburg), zakadajcej wprowadzenie bardziej spersonalizowanego systemu wyborczego. Referendum zakoczyo si sukcesem. Od nowych wyborw (w 2008 r.) kady gosujcy w miejsce dwch gosw (jednego na kandydata, drugiego na list partyjn), mia oddawa a 10 gosw, po pi na kandydatw w okrgach wyborczych oraz na kandydatw na listach partyjnych. Jednak w przededniu wyborw w 2008 r. z inicjatywy CDU majcej wikszo w hamburskim Zgromadzeniu Obywatelskim, przegosowano dwie kluczowe poprawki, na mocy ktrych m.in. ograniczono liczb oddawanych gosw do szeciu: pi na kandydatw w okrgach wyborczych, jeden na listy partyjne. Po tym, jak na pocztku 2009 r. kolejna inicjatywa obywatelska zyskaa wystarczajce poparcie, doszo do kompromisu pomidzy inicjatorami zmian oraz posami. Nowa ordynacja, ktra miaa obowizywa od kolejnych wyborw (w tym wypadku przedterminowych wyznaczonych na dzie 20 lutego 2011 r.), zakadaa, e kady gosujcy bdzie mg odda dziesi gosw: pi na kandydatw w okrgach wyborczych (mog pochodzi z rnych partii) oraz pi na kandydatw z list partyjnych (gosy na jednej licie). Wybieranych miao by nadal 121 posw, z czego 71 pochodzio z 17 okrgw wyborczych (z kadego w zalenoci od wielkoci pochodzio od 3 do 5 posw), gdzie nie obowizywaa klauzula zaporowa, a 50 miejsc byo obsadzane z list partyjnych, dla ktrych nadal obowizywaa picioprocentowa klauzula zaporowa. Przy przeliczaniu
26
gosw na mandaty zastosowano metod proporcjonaln Sainte-Lagu19. Kadencja Zgromadzenia Obywatelskiego nadal wynosi cztery lata. Nowa ordynacja wyborcza daje obywatelom moliwo wikszego wpywu na wybr konkretnych kandydatw, a kandydatom niezalenym wiksze szanse wyboru20. Tabela 2. Porwnanie wynikw wyborw do Zgromadzenia Obywatelskiego (Brgerschaft) Hamburga z 2008 i 2011 r. Wybory z 2008 r. % gosw
42,6 34,1 9,6 6,4 4,8 0,2 2,3 100
Partia
CDU SPD Zieloni//GAL* Die Linke FDP Piraci Pozostae cznie

21,9 48,4 11,2 6,4 6,7 2,1 3,4 100
mandaty
56 45 12 8 121
mandaty
28 62 14 8 9 121
Rnica gosw (p.p.)

-20,7 +14,3 +1,6 0 +1,9 +1,9 +1,3
*W Hamburgu GAL (Grn-Alternative Liste) od 1984 r. wchodzi w skad partii Zielonych (od 1993 Sojuszu90/ Zieloni). rdo: Opracowanie wasne na podstawie oficjalnych wynikw wyborw.
Rozpad koalicji CDU-Zieloni oznacza pocztek kampanii wyborczej. Najszybciej zareagowali socjaldemokraci, ktrzy ju 24 listopada nominowali Olafa Scholza na partyjnego kandydata do obsady stanowiska pierwszego burmistrza. O. Scholz, ktry w latach 2007-2009 by ministrem pracy i opieki spoecznej w rzdzie wielkiej koalicji A. Merkel, po klsce SPD w wyborach do Bundestagu z 27 wrzenia 2009 r. powrci do Hamburga, gdzie obj przewodnictwo nad hambursk SPD. Bardzo szybko udao mu si upora z kryzysem wewntrz partii, a pierwsze sondae przedwyborcze sugeroway poparcie dla SPD w Hamburgu na poziomie 40%. Z ramienia CDU o urzd pierwszego burmistrza ponownie ubiega si C. Ahlhaus, Zieloni nominowali Anje Hajduk, a liczcy na powrt do Zgromadzenia Obywatelskiego liberaowie (od 2004 r. poza parlamentem) 35-letni Katje Sundig. Kampania wyborcza koncentrowaa si wok wewntrznych problemw Hamburga, niemniej z uwag bya ledzona i wspierana przez kierownictwa partii. Hamburska CDU znalaza si w izolacji. Z jednej strony C. Ahlhaus ostro krytykowa liderw Zielonych za to, e spowodowali upadek koalicji, jednoczenie CDU w swej
Metoda Sainte-Lagu stosowana jest przy podziale mandatw pomidzy listy partyjne w proporcjonalnych systemach wyborczych. Metoda ta polega na kolejnym dzieleniu liczby gosw uzyskanych przez dan list partyjn przez liczby nieparzyste (1, 3, 5, 7) i zestawianiu ich wynikw z innymi listami. Metoda ta sprzyja ugrupowaniom mniejszym. 20 Szerzej o nowelizacji prawa wyborczego w Hamburgu: P . Horst, Das neue Hamburger Wahlrecht auf dem Prfstand: kontraproduktiv, aber schwer reformierbar, Zeitschrift fr Parlamentsfragen nr 4/2011, s. 707-724.
19
27
kampanii krytykowaa inicjatywy swego byego koalicjanta reform szkolnictwa oraz projekt nowej kolei miejskiej. Z drugiej strony chadecy chwalili si swymi najwikszymi sukcesami, m.in. spadkiem przestpczoci w miecie. Hambursk CDU wsparli swymi przemwieniami np. popularny wwczas minister obrony Karl-Theodor zu Guttenberg oraz kanclerz Angela Merkel, ktra przypomniaa, e urodzia si w hamburskim szpitalu. Nie zmienio to jednak trudnego pooenia CDU, z ktr inne wielkie partie nie zamierzay wchodzi w koalicj. W zupenie innym pooeniu znajdowaa si SPD, z ktr zarwno Zieloni (GAL), jak i liberaowie byli gotowi wsptworzy koalicj. Szanse na powstanie czerwono-zielonej koalicji byy wiksze, chocia O. Scholz nie mia zamiaru wspiera proponowanej przez Zielonych reformy szkolnictwa, a projekt kolejki miejskiej uzna za mao perspektywiczny, co powodowao, e Zieloni znaleli si w defensywie. Wysunita przez przewodniczcego FDP propozycja koalicji z SPD w Hamburgu zostaa odrzucona zarwno przez przewodniczcego partii S. Gabriela, jak i O. Scholza21. Ostatecznie wybory przyniosy sukces opozycyjnej SPD, ktra uzyskaa 48,4% gosw (wzrost o 14,3 p.p.), co dao socjaldemokratom bezwzgldn wikszo 62 spord 121 miejsc w parlamencie. Klsk poniosa natomiast hamburska CDU uzyskujc 21,9% gosw, co jest wynikiem gorszym o 20,7 p.p. w stosunku do 2008 r. Zieloni pomimo odejcia z rzdu uzyskali wiksze poparcie ni w poprzednich wyborach 11,6% wobec 9,4% w 2008 r. Die Linke zachowaa swoj pozycj uzyskujc ponownie 6,4% gosw. Spory sukces odnieli liberaowie, ktrzy tym razem przekroczyli picioprocentowy prg wyborczy zdobywajc 6,7% gosw (o 1,9 p.p. wicej ni w 2008 r.). Dziki uzyskaniu wikszoci SPD moga tutaj samodzielnie stworzy rzd, a pierwszym burmistrzem zosta Olaf Scholz. Wprawdzie przewodniczcy SPD Sigmar Gabriel podkrela, e wyniki wyborw w Hamburgu potwierdzaj zmian trendu na korzy socjaldemokratw, to jednak wikszo obserwatorw bya zdania, e sukces wyborczy SPD w Hamburgu nie bdzie mia wpywu na marcowe wybory w trzech kolejnych krajach federacji. Podkrelano przy tym specyfik hamburskiego systemu partyjnego, gdzie bardzo czsto dochodzio do gwatownych zmian. Niemniej poraka CDU w Hamburgu oznaczaa dla rzdu A. Merkel utrat kolejnych miejsc w Bundesracie.
21
Dokadna analiza przebiegu kampanii wyborczej i wynikw wyborw w Hamburgu: P . Horst, Die Wahl zur Hamburger Brgerschaft vom 20. Februar 2011. Ehemalige Hamburger-Partei erobert absolute Mehrheit zurck, Zeitschrift fr Parlamentsfragen nr 4/2011, s. 724-744.
28
Wybory w cieniu debaty o energii atomowej. Marcowe wybory krajowe w Saksonii-Anhalt, Nadrenii-Palatynacie i Badenii-Wirtembergii22
W trakcie trwania kampanii wyborczych przed wyborami krajowymi w Saksonii-Anhalt, Nadrenii-Palatynacie i Badenii-Wirtembergii doszo w Niemczech do dwch istotnych wydarze politycznych, ktre wywary istotny wpyw na przebieg kampanii i zachwiay pozycj partii koalicji CDU/ CSU-FDP. Pierwszym bya tzw. afera plagiatowa, ktra wymusia dymisj popularnego ministra obrony Karla-Theodora zu Guttenberga (CSU) w zwizku z oskareniami o przepisanie fragmentw swojej rozprawy doktorskiej z nieoznaczonych w bibliografii rde. Dymisja ministra, chocia nie miaa bezporedniego wpywu na spadek notowa partii koalicyjnych, wymusia na kanclerz A. Merkel dokonanie korekt w gabinecie. Odejcie wysoko cenionego ministra odbio si negatywnie na wizerunku rzdu, jednake zostao wkrtce przesonite przez nawrt debaty atomowej. Kluczowym wydarzeniem bowiem dla marcowej kampanii wyborczej bya tragedia w Japonii (11 marca). Wywoana przez trzsienie ziemi i fale tsunami awaria elektrowni atomowej Fukushima doprowadzia do gronego wycieku z reaktorw jdrowych. Wydarzenia te zdynamizoway niemieck debat nad przyszoci elektrowni atomowych i miay niewtpliwie znaczcy wpyw na wyniki wyborw z 20 i 27 marca. Debata atomowa wprowadzia nowy, raczej niespodziewany, czynnik istotnie wpywajcy na preferencje wyborcze obywateli. Zasadniczym przedmiotem debaty publicznej staa si postawa wobec tzw. ustawy atomowej, uchwalonej w 2002 r. przez rzd SPD-Zieloni Gerharda Schrdera. Ustawa ta zostaa uchwalona z inicjatywy i pod silnym naciskiem Zielonych. Przewidywaa zamknicie wszystkich elektrowni atomowych w Niemczech do 2021 r. Jednake jesieni 2010 r. rzd chadecko-liberalny Angeli Merkel przeprowadzi nowelizacj ustawy, ktra przeduaa funkcjonowanie elektrowni atomowych maksymalnie do 2035 r. W odpowiedzi na t decyzj, 28 lutego partie opozycyjne oraz przedstawiciele wadz krajw rzdzonych przez opozycj zoyy w tej sprawie skarg do Federalnego Trybunau Konstytucyjnego, kwestionujc sposb jej uchwalenia (pominicie Bundesratu). Jednake pod wpywem awarii w elektrowni Fukushima rzd niemiecki zosta zmuszony do nagej wolty 14 marca ogosi trzymiesiczne moratorium na wykonanie ustawy, co oznacza tymczasowe wygaszenie siedmiu najstarszych elektrowni w celu sprawdzenia ich bezpieczestwa. Zdaniem partii opozycyjnych (SPD, Zieloni), ktre wczeniej protestoway przeciwko wydueniu czasu pracy elektrowni atomowych, decyzja o odroczeniu wejcia w ycie znowelizowanej ustawy miaa charakter czysto taktyczny, ktrego celem byo uspokojenie wyborcw przed zbliajcymi si
22
Podrozdzia ten jest uzupenion wersj Biuletynu IZ: P . Cichocki, P . Kubiak, M. Nowosielski, Dynamika niemieckiej opinii publicznej (marzec-kwiecie 2011), Biuletyn Specjalny Instytutu Zachodniego i Fundacji Konrada Adenauera nr 53/2011, s. 3-8. www.iz.poznan.pl.
29
wyborami krajowymi. Zarzuty wyborczego oportunizmu wydaway si szczeglnie trafne w odniesieniu do Badenii-Wirtembergii, gdzie znajduj si dwie z siedmiu elektrowni starszego typu. Krytycy postpowania kanclerz A. Merkel wywodzcy si z szeregw CDU wskazywali rwnie na szersze konsekwencje dokonywania nagych zwrotw politycznych w sprawach strategii energetycznej, ktra powinna mie dugofalowy i przewidywalny charakter ze wzgldu na ogromne koszty kapitaowe inwestycji. Przede wszystkim akcentowano w tym kontekcie brak czasu na przemylenie konsekwencji gospodarczych odejcia od energii atomowej, w tym przyszych rde energii oraz kosztw jej uzyskiwania. Poza tym brak jasnej polityki energetycznej, a przynajmniej gotowo do jej zmieniania pod presj biecych wydarze, tworzya zdaniem krytykw sytuacj, w ktrej brak jest moliwoci planowania rozwoju technologicznego, ksztacenia kadr i inwestowania w rozwj. Szczeglnie w przypadku personelu naukowego i technicznego zwizanego z technologi jdrow mona byo w tym wypadku mwi o przekreleniu cieek kariery osb o bardzo wysokim i kosztownym poziomie wyksztacenia. 20 marca 2011 r. w chwili najgortszych sporw wok przyszoci elektrowni atomowych w Niemczech odbyy si wybory krajowe w SaksoniiAnhalt. Kraj ten reaktywowany zosta w 1990 r. i wraz z czterema innymi krajami federacji z byej NRD wszed 3 padziernika 1990 r. w skad zjednoczonych Niemiec. Ordynacja wyborcza do Landtagu Saksonii-Anhalt wzorowana jest na ordynacji do Bundestagu. Obowizuje tutaj system mieszany, gdzie wyborca pierwszy gos oddaje na kandydata w jednomandatowym okrgu wyborczym, a drugi na kandydata umieszczonego na licie partyjnej23. Poczwszy od roku 2006 wybieranych jest co najmniej 91 posw, przy czym 46 pochodzi z okrgw jednomandatowych, a co najmniej 45 z list partyjnych (w zalenoci od tego, czy pojawi si tzw. mandaty nadwykowe). Obowizuje tutaj picioprocentowa klauzula zaporowa dla partii politycznych, a mandaty s obliczane za pomoc metody Hare-Niemeyera. Kadencja parlamentu trwa 5 lat poczwszy od 2006 r. (wczeniej 4 lata). Najsilniejsz parti w SaksoniiAnhalt jest CDU, ktra zdobywaa najwicej gosw w kadych wyborach, z wyjtkiem wyborw z 1998 r., kiedy wikszo Niemcw bya ju znuona rzdami Helmuta Kohla i jego partii. Niemniej w Saksonii-Anhalt w latach 1994-1998 wadz sprawowa gabinet mniejszociowy SPD-Zieloni tolerowany przez PDS. Poczwszy od wyborw w 2006 r. rzdzia tutaj wielka koalicja CDU-SPD pod kierunkiem Wolfganga Bhmera (CDU). W roku 2006 kierownictwa wczesnych partii koalicyjnych na szczeblu federalnym staray si unika zadranie z koalicjantami i kampania wyborcza przebiegaa spokojnie. Kanclerz A. Merkel martwia si wwczas nie tylko o wynik CDU, lecz rwnie koalicyjnej SPD, gdy poraki socjaldemokratw w wyborach do parlamentw krajowych mogy mie negatywny wpyw na nastroje wewntrz koalicji. Po wyborach rzd federalny z radoci powita zawarcie koalicji
23
W Saksonii-Anhalt do 2009 r. gos pierwszy (Erststimme) nazywany by gosem na osoby (Personenstimme), gos drugi (Zweitstimme) okrelano mianem gosu na partie (Parteienstimme).
30
CDU-SPD w Saksonii-Anhalt. W 2011 r. sytuacja na szczeblu federalnym bya zupenie inna, gdy chadecja pozostaa w rzdzie, a SPD znalaza si w opozycji. Mona si zatem byo spodziewa, e w czasie kampanii nie zabraknie znamiennych wydarze. Tymczasem, cho kampania bya prowadzona przez partie z rozmachem, brakowao spektakularnych tematw i sownych potyczek liderw najwikszych partii. Wynikao to przede wszystkim z faktu, e zarwno CDU, jak i SPD, zadowolone byy z dotychczasowej wsppracy. Sytuacja gospodarcza Saksonii-Anhalt w cigu piciu lat ulega poprawie, spado bezrobocie, a mieszkacy w 2011 r. znacznie lepiej oceniali swoje pooenie materialne ni pi lat wczeniej. Sondae przedwyborcze wskazyway na zwycistwo CDU przed Die Linke i SPD, przy czym socjaldemokraci znajdowali si w o tyle korzystnej sytuacji, e zarwno CDU, jak i Die Linke, deklaroway gotowo utworzenia z nimi wsplnego rzdu. Kwestia przyszoci energetyki atomowej w Niemczech nie odgrywaa w Saksonii-Anhalt a tak istotnej roli jak w zachodniej czci Niemiec. Tutaj priorytetem bya poprawa sytuacji gospodarczej. Jak pokazay badania przeprowadzone przez Infratest, a dla 58% gosujcych (o 7 p.p. wicej ni w roku 2006) najwaniejsza bya sytuacja w Saksonii-Anhalt, a dla 27% (o 11 p.p. mniej) najwaniejsza przy oddawaniu gosu bya sytuacja na szczeblu federalnym. W przededniu wyborw 65% ankietowanych za kluczowy problem Saksonii-Anhalt uwaao walk z bezrobociem, dla 25% byo to szkolnictwo, a dla 15% sytuacja gospodarcza kraju. Kwestia energii atomowej nie bya a tak istotna jak tydzie pniej w czasie wyborw na poudniowym zachodzie Niemiec, co zdaniem Everharda Haltmanna i Kerstin Vlkl wiadczyo o tym, e Zieloni i bez debaty o energii atomowej weszliby do Landtagu w Magdeburgu. Wyniki wyborw z 20 marca 2011 r. do parlamentu krajowego SaksoniiAnhalt nie odbiegay ostatecznie w sposb znaczcy od tych z 2006 r. Ponownie zwyciya CDU uzyskujc tym razem 32,5% gosw, jednak poparcie dla chadecji zmniejszyo si o 3,7 p.p. Wsprzdzca SPD odnotowaa wprawdzie minimalny wzrost poparcia (o 0,1 p.p.), ale i tym razem zostaa zdystansowana przez Die Linke (w 2006 r. startujcej jako Linkspartei), ktra uzyskaa 23,7% gosw (spadek poparcia o 0,4 p.p.). Picioprocentowy prg wyborczy przekroczyli jeszcze Zieloni, ktrzy uzyskali 7,1% gosw (wzrost poparcia o 3,6 p.p.). Poza parlamentem znalazy si FDP (3,8% gosw) oraz skrajnie prawicowa NPD, ktra uzyskaa 4,6% poparcia.
31
Tabela 3. Zestawienie wynikw wyborw krajowych w Saksonii-Anhalt z 2006 i 2011 r. Wybory z 2006 r. % gosw
36,2 24,1 21,4 3,6 3,0 6,7 5,0 100
Partia
CDU Die Linke SPD Zieloni DVU/NPD* FDP FW** TP*** Piraci Pozostae cznie

32,5 23,7 21,5 7,1 4,6 3,8 2,8 1,6 1,4 1,0 100
mandaty
40 26 24 7 97
mandaty
41 29 26 9 105
Rnica gosw (p.p.)

-1,7 -0,4 +0,1 +3,5 +1,6 -2,9 +2,8 +1,6 +1,4 -4,0
* W 2006 r. skrajna prawica startowaa jako DVU, w 2011 r. NPD. ** FW = Wolni Wyborcy (Freie Whler). *** TP Partia Ochrony Zwierzt (Tierschutzpartei). rdo: Opracowanie wasne na podstawie wynikw wyborw.
Po wyborach w Saksonii-Anhalt zaistniaa wprawdzie moliwo powoania lewicowej koalicji Die Linke-SPD (i ewentualnie Zieloni), jednak kierownictwa CDU i SPD postanowiy kontynuowa dotychczasow wspprac. Now umow koalicyjn popara zdecydowana wikszo delegatw partii uczestniczcych w zjazdach krajowych CDU (14 kwietnia) i SPD (16 kwietnia). Nowym premierem rzdu Saksonii-Anhalt zosta Reiner Haseloff (CDU). Dotychczasowy premier Wolfgang Bhmer jeszcze przed wyborami zapowiedzia, e po wyborach zrezygnuje z ubiegania si o reelekcj ze wzgldu na podeszy wiek (75 lat). W Saksonii-Anhalt zachowane zostao zatem status quo, ale godny odnotowania jest sukces Zielonych, ktrzy powrcili do parlamentu w Magdeburgu po 13 latach przerwy. Zieloni w krajach byej NRD od lat ciesz si znacznie mniejszym poparciem ni w starych krajach federacji24. Kwestia przyszoci energetyki atomowej w Niemczech miaa znacznie wikszy wpyw na kampani wyborcz i wyniki wyborw do parlamentw krajowych Nadrenii-Palatynatu i Badenii-Wirtembergii przeprowadzonych 27 marca 2011 r. W Nadrenii-Palatynacie przez ostatnie 20 lat rzdzia SPD najpierw wsplnie z FDP (1991-2006), a od 2006 r. samodzielnie. Najbardziej wpywowym politykiem w Nadrenii-Palatynacie jest Kurt Beck, premier
24
Wicej o wyborach w Saksonii-Anhalt: E. Holtmann, K. Vlkl, Die sachsen-anhaltische Landtagswahl vom 20. Mrz 2011. Modifiziertes Weiter so statt Wechsel, Zeitschrift fr Parlamentsfragen nr 4/2011, s. 745-764.
32
rzdu krajowego od 1994 r., a w latach 2006-2008 dodatkowo przewodniczcy SPD. K. Becka z racji jego pozycji i wpyww w Nadrenii-Palatynacie okrelano mianem krla Kurta. Pomimo widocznego spadku poparcia dla SPD w caych Niemczech w pierwszej dekadzie XXI w., Beckowi udawao si utrzyma, a nawet wzmocni pozycj swej partii w Palatynacie. W wyborach z 26 marca 2006 r. udao mu si poprowadzi SPD do historycznego zwycistwa. Socjaldemokraci uzyskali tutaj najlepszy wynik w dziejach, zdobywajc po raz pierwszy samodzielnie wikszo mandatw w Landtagu Nadrenii-Palatynatu. Za ojca zwycistwa uznano wanie K. Becka. Dwa miesice pniej zosta on wybrany na stanowisko przewodniczcego caej SPD. czenie obu stanowisk okazao si niezbyt fortunnym rozwizaniem, a sam K. Beck musia coraz wicej czasu powica pogronej w kryzysie partii starajc si pogodzi zwanione skrzyda. We wrzeniu 2008 r. zosta zmuszony przez prawe skrzydo do rezygnacji z kierowania parti. W efekcie rwnie w Nadrenii-Palatynacie notowania SPD obniyy si. Kampania wyborcza przed wyznaczonymi na 27 marca 2011 r. wyborami bya wyjtkowo burzliwa. Toczya si w cieniu afer i wzajemnych oskare gwnie na linii SPD i CDU, gdy politycy obu partii powizani byli ujawnionymi wczeniej niejasnymi interesami. Najgoniejsza bya afera dotyczca budowy wartego ponad 250 mln euro parku rozrywki i centrum konferencyjnego przy torze Nrburgring, ktra miaa zosta sfinansowana gwnie ze rodkw prywatnych, a cao mia nadzorowa minister finansw rzdu krajowego Ingolf Deubel. W lipcu 2009 r. okazao si, e plan si nie powid, gwny inwestor si wycofa i ogromna wikszo kosztw inwestycji zostaa przerzucona na barki rzdu krajowego, co stao si przyczyn ustpienia ministra I. Deubla i powoania parlamentarnej komisji ledczej. Opozycja domagaa si rwnie ustpienia K. Becka. CDU musiaa boryka si ze skutkami kary zwizanej z ujawnionymi nieprawidowociami przy finansowaniu kampanii wyborczej w 2006 r. Dlatego gwnym tematem kampanii obu najwikszych partii byy afery oraz reforma szkolnictwa. Tymczasem katastrofa w Japonii, do ktrej doszo w trakcie toczcej si w Niemczech debaty wok energetyki atomowej, unaocznia wielu Niemcom kluczowe znaczenie postulatw partii Zielonych, domagajcych si jak najszybszego zamknicia elektrowni atomowych. Zieloni w Nadrenii-Palatynacie w czasie kampanii wyborczej skupiali si na kwestiach zwizanych z ochron rodowiska i klimatu. Proponowali, aby do 2030 r. cao energii elektrycznej pochodzia w Niemczech ze rde odnawialnych, gwnie z elektrowni wiatrowych. Zieloni w Nadrenii-Palatynacie na pocztku marca wyrazili gotowo stworzenia po wyborach wsplnej koalicji z SPD, z ktr czyo ich wiele stycznych punktw w obszarze energetyki atomowej, edukacji i polityki integracyjnej. Katastrofa w Japonii i awaria elektrowni atomowej w Fukushimie uzmysowia wyborcom wag debaty o energetyce atomowej. Okazao si, e miao to istotny wpyw na preferencje wyborcze w Nadrenii-Palatynacie, pomimo e na terytorium tego kraju federacji nie ma adnej elektrowni atomowej starego typu. A dla 38% gosujcych (o 29 p.p. wicej ni w 2006 r.) by to
33
argument decydujcy o ich wyborze, przy czym dotyczy on a 84% elektoratu partii Zielonych (wicej o 22 p.p. w stosunku do 2006 r.), po 37% elektoratu SPD i Die Linke oraz 22% gosujcych na CDU i 21% na FDP. Tym samym Zieloni zostali sprofilowani jako partia antyatomowa i czerpali najwiksze korzyci z debaty. Wprawdzie SPD zajmowaa zblione stanowisko, nie przynioso to jednak socjaldemokratom wikszych korzyci. Tabela 4. Porwnanie wynikw wyborw krajowych w Nadrenii-Palatynacie z 2006 r. oraz 2011 r. Partia
SPD CDU Zieloni FDP Die Linke* FW Piraci Pozostae cznie

45,6 32,8 4,6 8,0 2,6 1,6 4,8 100

35,7 35,2 15,4 4,2 3,0 2,3 1,6 2,6 100
mandaty
53 38 10 101
mandaty
42 41 18 101
Rnica gosw (p.p.)

-9,9 +2,4 +10,8 -3,8 +0,4 +0,7 +1,6 -2,3
* W 2006 r. jako WASG. rdo: Opracowanie wasne na podstawie wynikw wyborw.
Wybory z 27 marca 2011 r. w Nadrenii-Palatynacie przyniosy SPD rozczarowanie. Socjaldemokraci zachowali wprawdzie nadal pozycj najsilniejszej partii, ale ponieli znaczne straty uzyskujc 35,7% gosw (utrata 9,9 p.p. poparcia). SPD stracia rwnie bezwzgldn wikszo w Landtagu. Tu za SPD uplasowaa si CDU uzyskujc 35,2% gosw (wzrost poparcia o 2,5 p.p). Najwikszy wzrost poparcia odnotowali Zieloni zdobywajc 15,4% gosw (wzrost poparcia o 10,8 p.p.). W poprzednich wyborach Zieloni nie przekroczyli picioprocentowego progu wyborczego, co uwidacznia ich ogromny sukces (partia uzyskaa ponad trzykrotnie wiksze poparcie ni w 2006 r.). Najwikszymi przegranymi okazali si liberaowie; FDP uzyskaa zaledwie 4,2% gosw (spadek o 3,8 p.p.) i znalaza si poza parlamentem. Do parlamentu nie wesza rwnie Die Linke, ktra zdobya 3% poparcia. Wprawdzie SPD pozostaa u wadzy w Nadrenii-Palatynacie, a premierem rzdu zosta ponownie Kurt Beck, jednak socjaldemokraci musieli stworzy rzd koalicyjny z parti Zielonych, ktra okazaa si prawdziwym zwycizc wyborw25.
25
H. Gothe, Die rheinland-pflzische Landtagswahl vom 27. Mrz 2011. Dosierte Machtwechsel in Mainz, Zeitschrift fr Parlamentsfragen nr 4/2011, s. 764-783.
34
Uwaga wikszoci obserwatorw niemieckiej sceny politycznej zwrcona bya jednak przede wszystkim na Badeni-Wirtembergi. To tutaj dziaay dwie elektrownie atomowe starszego typu wybudowane jeszcze przed 1980 r., tutaj te jesieni 2010 r. doszo do burzliwych protestw w Stuttgarcie przeciwko przebudowie dworca kolejowego (projekt Stuttgart 21). Badenia-Wirtembergia zaliczana jest do grona najlepiej rozwinitych krajw federacji z nowoczesnym przemysem samochodowym, maszynowym i elektrotechnicznym. Mona w tym wypadku mwi o spoecznoci regionalnej skonnej do protestu motywowanego nie przez niekorzystne okolicznoci gospodarcze, przeciwnie, przez wzgldy i cele o charakterze postmaterialistycznym. Wybory krajowe w Badenii-Wirtembergii przeprowadzane s wedug specyficznej ordynacji wyborczej. Kady z wyborcw oddaje tylko jeden gos. Wybieranych jest co najmniej 120 posw. 70 z nich wyanianych jest w jednomandatowych okrgach wyborczych, a pozostaych 50 z list partyjnych zoonych z kandydatw, ktrzy ponieli porak w okrgach jednomandatowych. Mandaty z list partyjnych rozdzielane s pomidzy partie na podstawie metody Sainte-Lagu (do 2006 r. wg metody dHondta)26. Kadencja parlamentu trwa 5 lat. Kraj ten zamieszkuje ponad 10 mln obywateli, dziki czemu deleguje on 6 przedstawicieli do Rady Federalnej. W wyborach do parlamentu krajowego Badenii-Wirtembergii (od 1952 r., kiedy utworzono Badeni-Wirtembergi w wyniku poczenia trzech mniejszych krajw) kadorazowo zwyciaa CDU, czterokrotnie uzyskujc (1972, 1976, 1980, 1984) bezwzgldn wikszo oddanych gosw. Kraj ten uwaany jest za drugi obok Bawarii (gdzie dominujc pozycj utrzymuje CSU) bastion chadecji. Relatywnie silne byy tutaj wpywy liberalnej FDP, zwaszcza w Wirtembergii. SPD pozostawaa wprawdzie drug si polityczn, jednak tylko raz (w 1960 r.) udao si socjaldemokratom uzyska wynik zbliony do CDU. Partia Zielonych poczwszy od lat osiemdziesitych XX w. zdobya sobie tutaj siln pozycj. Sporym sukcesem ekologw by wybr w 2002 r. Dietera Salomona na stanowisko burmistrza Fryburga Bryzgowijskiego, pierwszego duego miasta niemieckiego, w ktrym na czele wadz stan polityk partii Zielonych. Sondae przedwyborcze niezmiennie wskazyway na zwycistwo CDU, jednake w obliczu sabych notowa FDP nie byo pewnoci, czy partiom koalicji uda si uzyska wikszo miejsc w parlamencie, co budzio niepokj kanclerz Angeli Merkel.
26
Metoda dHondta stosowana jest w proporcjonalnych systemach wyborczych i suy do przeliczania liczby gosw, ktre pady na listy partyjne na mandaty. Metoda ta (w najprostszej formie) polega na kolejnym dzieleniu liczby gosw uzyskanych przez dan list partyjn przez kolejne liczby cakowite (1, 2, 3, 4, 5) i zestawianiu ich wynikw z innymi listami. Metoda dHondta w przeciwiestwie do metody Sainte-Lagu sprzyja ugrupowaniom wikszym.
35
Tabela 5. Wyniki wyborw do parlamentu krajowego Badenii-Wirtembergii z 2006 i 2011 r. Wybory z 2006 r. % gosw
44,2 11,7 25,2 10,7 3,1 5,1 100
Partia
CDU Zieloni SPD FDP Die Linke* Piraci Pozostae cznie

39,0 24,2 23,1 5,3 2,8 2,1 3,5 100
mandaty
69 17 38 15 129
mandaty
60 36 35 7 138
Rnica gosw (p.p.)

-5,2 +12,5 -2,1 -5,4 -0,3 +2,1 -1,6
* W 2006 r. jako WASG.

rdo: Opracowanie wasne na podstawie wynikw wyborw.
W wyborach zwyciya wprawdzie CDU uzyskujc 39,0% gosw (spadek poparcia o 5,2 p.p. w stosunku do wyborw z 2006 r.), jednak FDP, ktra poniosa dotkliwe straty, z trudem przekroczya picioprocentowy prg wyborczy uzyskujc 5,3% gosw (utrata 5,4 p.p. poparcia). Olbrzymi sukces odniosa partia Zielonych, otrzymujc 24,2% gosw (wzrost poparcia o 12,5 p.p.) zdystansowaa nie tylko FDP, ale rwnie SPD, ktra uzyskaa 23,1% poparcia (spadek poparcia o 2,1 p.p.). Do parlamentu ponownie nie wesza Die Linke, na ktr gosowao 2,8% wyborcw (spadek poparcia o 0,3 p.p.), a tu za ni znalaza si debiutujca w wyborach do parlamentu krajowego Badenii-Wirtembergii Partia Piratw (Piratenpartei), na ktr gosowao 2,1% wyborcw. W nowym parlamencie znalazo si 60 posw CDU, 36 z partii Zielonych, 35 SPD i 7 FDP. Oznaczao to uzyskanie minimalnej wikszoci przez koalicj Zieloni-SPD posiadajc 71 mandatw wobec 67 mandatw koalicji CDU-FDP. Wybory z 27 marca 2011 r. okazay si przeomowe w 58letniej historii Badenii-Wirtembergii. Po raz pierwszy CDU znalaza si poza rzdem. Nowy rzd zosta wyoniony po dugich negocjacjach przez koalicj Zieloni-SPD, po raz pierwszy te w dziejach Niemiec premierem jednego z krajw federacji zosta polityk wywodzcy si z partii Zielonych. Zosta nim 62-letni Winfried Kretschmann, jeden ze wspzaoycieli partii Zielonych. W . Kretschmann, ktry w powyborcz noc ogosi si faktycznym zwycizc, w pierwszych sowach swojego przemwienia podzikowa za dokonany wybr: Osignlimy historyczne zwycistwo w wyborach. Chciabym podzikowa tym wszystkim, ktrzy nas wybrali, a w szczeglnoci tym, ktrzy gosowali na nas pierwszy raz i dopomogli nam w osigniciu tak wspaniaego wyniku. Polityk ten susznie dostrzeg znaczenie tych wyborcw, ktrzy pod wpywem
36
awarii elektrowni Fukushima i debaty nad zamkniciem elektrowni atomowych w Niemczech, w ostatniej chwili zdecydowali si odda swj gos na parti Zielonych. Zupenie inne nastroje panoway w obozie CDU, chocia partia pozostaje nadal zdecydowanie najsilniejszym ugrupowaniem w BadeniiWirtembergii. Stefan Mappus, dotychczasowy premier Badenii-Wirtembergii i kandydat CDU na to stanowisko, skomentowa wyniki w nastpujcych sowach: To jest gorzki dzie w historii CDU i co musz doda take dla mnie. Odpowiedzialno spoczywa na barkach czoowego kandydata to ja ponosz odpowiedzialno. Zwracajc si do zwycizcw owiadczy: Nasz kraj znajduje si w dobrej kondycji. ycz wam sukcesw w rzdzeniu. Rezultat wyborw by szokiem dla CDU. Ju w pierwszych komentarzach po ogoszeniu przyblionych wynikw wyborw prbowano znale przyczyny niepowodzenia partii. Steffen Bilger, pose CDU do Bundestagu, zauway: Przed Japoni (katastrof w Japonii uzup. P .K.) bylimy w sondaach na poziomie powyej 40%. Japonia miaa swj wpyw na ten wynik. Dokadna analiza wynikw wyborw na podstawie bada przeprowadzonych przez Forschungsgruppe Wahlen dla telewizji ZDF wyjania rda sukcesu koalicji Zieloni-SPD. Dla 41% respondentw najwaniejszym problemem bya kwestia energii atomowej, dla 29% kluczowy by temat rozbudowy dworca w Stuttgarcie (Stuttgart 21), dla 22% problem reformy szkolnictwa, a dla 11% kwestia znalezienia dodatkowych miejsc pracy. W wypadku energii atomowej i szkolnictwa widoczne byy deficyty CDU wobec Zielonych i SPD. A 53% respondentw uwaao, e Zieloni poradz sobie najlepiej z zagadnieniem energii atomowej, tylko 18% uwaao, i problem ten najlepiej rozwie CDU, a 11%, e SPD. Ze sprawami szkolnictwa najlepiej poradzi sobie SPD tak sdzio 32% ankietowanych, CDU 27%, a Zieloni 12%. Kontrowersyjny projekt przebudowy dworca w Stuttgarcie podzieli spoeczestwo BadeniiWirtembergii: 33% uwaao, e najlepiej rozwie go CDU, 27%, e Zieloni, a 12%, e SPD. CDU bardzo dobrze wypadaa w kwestiach zwizanych z gospodark, bezrobociem, czy zabezpieczeniem przyszoci, gdzie zdecydowanie dystansowaa zarwno SPD, jak i Zielonych, co wiadczy o zadowoleniu z poczyna rzdu w sferze gospodarki. Jednak problematyka ta nie miaa a tak istotnego wpywu na preferencje wyborcw, wbrew oczekiwaniom politykw CDU. Istotny dla wynikw wyborw by rwnie fakt, e liderzy Zielonych i SPD byli bardziej pozytywnie odbierani przez wyborcw anieli Stefan Mappus z CDU. Warto zauway, e frekwencja wyborcza w Badenii-Wirtembergii wyniosa 66,3% i bya wysza a o 12,9 p.p. w stosunku do wyborw z roku 2006. Mona zatem zgodzi si z opini, e niekorzystny dla CDU i FDP wynik wyborw w Badenii-Wirtembergii nie wynika ze zej oceny pracy rzdu krajowego, kluczowa okazaa si kwestia stanowiska partii, jak i rzdu S. Mappusa, wobec zamknicia elektrowni atomowych.
37
Konsekwencje marcowych wyborw. Zmiany w FDP

Rok 2011 ze wzgldu na wybory do parlamentw w siedmiu krajach federacji okrelano czsto w Niemczech mianem superroku wyborczego. Najgortsze i najbardziej doniose w skutki okazay si dwa ostatnie weekendy marcowe, kiedy przeprowadzone zostay wybory krajowe w Saksonii-Anhalt (20 marca), Nadrenii-Palatynacie i Badenii-Wirtembergii (27 marca). Odbyway si one w chwili najwikszego nasilenia debaty o przyszoci energetyki atomowej w Niemczech, ktrej temperatur podgrzaa jeszcze katastrofa w Japonii, co nie pozostao bez wpywu na wyniki wyborw. Bilans marcowych wyborw do parlamentw krajowych okaza si zdecydowanie niekorzystny dla rzdzcej w Niemczech koalicji chadecko-liberalnej. CDU udao si wprawdzie uzyska wiksze poparcie w Nadrenii-Palatynacie, co pozwolio niemal zrwna si z SPD, nie zmienio to jednak statusu partii w parlamencie w Moguncji, gdzie pozostaa w opozycji. Niewielkie straty poniesione w Saksonii-Anhalt nie przeszkodziy w utrzymaniu wadzy w ramach koalicji z SPD, ku zadowoleniu obu stron. Bolesna okazaa si utrata wadzy w Badenii-Wirtembergii, cho straty nie byy a tak wielkie i CDU pozostawaa tutaj najsilniejsz parti, uniemoliwiy jednak zachowanie wsplnie z FDP wikszoci w stuttgarckim Landtagu. Bya to niezwykle prestiowa poraka dla partii rzdzcej w tym kraju nieprzerwanie od blisko 60 lat. To wanie w Badenii-Wirtembergii skupiy si ostrza dwch kluczowych debat drugiej poowy 2010 r. i pocztkw 2011 r. projektu Stuttgart 21 i przyszoci energetyki atomowej. Znacznie bardziej dotkliwe okazay si wyniki marcowych wyborw dla FDP. Liberaom nie udao si przekroczy picioprocentowego progu wyborczego w Saksonii-Anhalt i Nadrenii-Palatynacie, czego nastpstwem jest nieobecno posw FDP w tamtejszych Landtagach, a w Badenii-Wirtembergii, kraju, gdzie tradycje liberalne byy bardzo silne, utracili poow poparcia i z wielkim trudem udao si FDP przekroczy 5% poparcia i wej do parlamentu. Byo to jednak zbyt mao, aby wsplnie z CDU ponownie utworzy koalicj. Poraki wyborcze FDP miay swoje doniose konsekwencje. Na niepowodzeniach CDU i FDP w niewielkim stopniu skorzystaa SPD. Socjaldemokraci w porwnaniu do wyborw z marca 2006 r. zachowali poparcie w Saksonii-Anhalt, ponieli niewielkie straty w Badenii-Wirtembergii oraz utracili niemal 10 p.p. poparcia w Nadrenii-Palatynacie. Socjaldemokraci pozostali w roli sabszego partnera w koalicji z CDU w Saksonii-Anhalt, zachowali wadz w Nadrenii-Palatynacie, ale musieli stworzy tutaj koalicj z Zielonymi, a w Badenii-Wirtembergii wreszcie znaleli si u wadzy, wsptworzc koalicj z Zielonymi. Tym samym bilans wyborw dla SPD okaza si w ostatecznym rozrachunku korzystny. Co wane, wyniki wyborw pokazay, e partia powoli wychodzi z gbokiego kryzysu lat 2008/2009. Prawdziwym zwycizc i gwnym beneficjentem debaty o przyszoci energetyki atomowej okazaa si partia Zielonych. Zieloni uzyskali zdecydowanie wiksze ni dotychczas
38
poparcie we wszystkich trzech krajach, przy czym skala tego przyrostu bya ogromna: w Saksonii-Anhalt i Badenii-Wirtembergii udao im si podwoi poparcie w stosunku do 2006 r., a w Nadrenii-Palatynacie nawet potroi. W Saksonii-Anhalt znaleli si w parlamencie, w Nadrenii-Palatynacie take, do tego weszli w skad koalicji z SPD, a w Badenii-Wirtembergii udao im si zdystansowa nawet SPD i polityk partii Zielonych po raz pierwszy stan na czele rzdu krajowego utworzonego przez zielono-czerwon koalicj. Marcowe wybory do parlamentw krajowych potwierdziy bardzo dobre wyniki sondaowe partii Zielonych. Pozycja Die Linke nie ulega wikszym zmianom w stosunku do 2006 r., co wiadczy o utrwaleniu si stabilnego elektoratu partii w trzech krajach federacji. adnej z pozostaych partii nie udao si przekroczy picioprocentowej klauzuli zaporowej. Najbliej tego bya skrajnie prawicowa NPD w Saksonii-Anhalt, ktrej niewiele zabrako do przekroczenia progu wyborczego. Poparcie dla Partii Piratw oscylowao wok 2%. Niepowodzenia w marcowych wyborach do parlamentw krajowych wywoay polityczn burz w FDP. W opinii wielu dziaaczy za taki stan odpowiedzialny by przewodniczcy partii, a zarazem wicekanclerz i minister spraw zagranicznych, Guido Westerwelle. Partyjna opozycja domagaa si ustpienia Westerwellego z zajmowanych stanowisk, mimo to jego pozycja w partii bya nadal silna. G. Westerwelle by autorem sukcesw FDP w pierwszym dziesicioleciu XXI w. Kiedy w 2001 r. obejmowa przewodnictwo w partii, FDP bya w gbokim kryzysie. Liberaowie znajdowali si poza Landtagami w wikszoci krajw federacji, i do powszechne byy obawy przed wyborami do Bundestagu w 2002 r. Jednak dziki przyjciu agresywnej strategii w trakcie kampanii wyborczej kierowanej przez G. Westerwellego i kontrowersyjnego J. Mllemanna liberaom udao si zdoby 7,4% gosw, co byo wynikiem lepszym ni w 1998 r. Po ustpieniu i tragicznej mierci J. Mllemanna, G. Westerwelle samodzielnie kierowa FDP. Da si pozna jako znakomity przywdca partii opozycyjnej i doskonay strateg, ktry odwanie krytykowa polityk kolejnych rzdw (SPD-Zieloni i CDU/CSU-SPD). Poparcie dla FDP stopniowo roso i w wyborach do Bundestagu w 2005 r. na liberaw gosowao 9,8% wyborcw. Po utworzeniu rzdu wielkiej koalicji CDU/CSU-SPD Angeli Merkel G. Westerwelle sta si faktycznym liderem opozycji w Bundestagu. Rwnoczenie FDP odzyskiwaa utracone miejsca w kolejnych wyborach krajowych. Uwieczeniem jego polityki byy wybory do Bundestagu z 2009 r., ktre przyniosy liberaom najwysze poparcie w dziejach FDP 14,6%. Dziki temu FDP wesza do rzdu jako partner koalicyjny CDU/CSU. I na tym sukcesy G. Westerwellego si skoczyy. W nowym rzdzie obj on funkcj wicekanclerza i ministra spraw zagranicznych. Jednake u boku potnego koalicjanta liberaowie stali si tylko dodatkiem. Nie udao im si wprowadzi w ycie przedwyborczych projektw dotyczcych np. liberalizacji rynku pracy. Okazao si, e G. Westerwelle, wczeniej charyzmatyczny przywdca partii opozycyjnej, nie radzi sobie jako minister spraw zagranicznych. Zarzucano mu przy tym brak znajomoci spraw midzynarodowych. Wkrtce na tym
39
polu zosta zdominowany przez kanclerz A. Merkel. Sta si rwnie najmniej popularnym ministrem w rzdzie, co odzwierciedlay badania sondaowe. Wedug sondau Politbarometru z pocztkw lutego 2011 r. w skali od -5 do +5 oceniany by na poziomie -1,6, podczas gdy kanclerz Angela Merkel +1,4. Jeszcze wiksza krytyka spada na G. Westerwellego po tym, jak 17 marca Niemcy wstrzymay si od gosu podczas gosowania Rady Bezpieczestwa ONZ nad rezolucj w sprawie Libii (Rezolucja Rady Bezpieczestwa ONZ nr 1973). W obliczu narastajcej krytyki G. Westerwelle ogosi na pocztku kwietnia decyzj o swojej rezygnacji z kandydowania na stanowisko przewodniczcego partii na zbliajcym si kongresie w Rostoku (13 maja). Prezydium partii nominowao na to stanowisko Philippa Rslera, federalnego ministra zdrowia. Kwiecie upyn liberaom na przygotowaniach do kongresu i na negocjacjach w sprawie zmian na najwaniejszych stanowiskach. Podczas kongresu zatwierdzono wybr Ph. Rslera na stanowisko przewodniczcego partii przy poparciu 95% delegatw. Jednoczenie doszo do zmian na najwaniejszych stanowiskach w partii. Ph. Rsler obj rwnie urzd wicekanclerza w miejsce G. Westerwellego oraz ministerstwo gospodarki, zastpujc Rainera Brderlego. Opuszczone przez Ph. Rslera ministerstwo zdrowia przej Daniel Bahr. R. Brderle obj przewodnictwo frakcji parlamentarnej FDP, zastpujc na tym stanowisku Brigit Homburger. G. Westerwelle pozosta ministrem spraw zagranicznych. Motorem napdowym odradzajcej si FDP miao by trio modych politykw: Ph. Rsler (ur. 1973), D. Bahr (ur. 1976 ) oraz sekretarz generalny partii Christian Lindner (ur. 1979). Czekao ich jednak niezwykle trudne zadanie.
Wybory w Bremie: 22 maja 2011 r.

Brema (Wolne Hanzeatyckie Miasto Brema) jest najmniejszym krajem federacji zarwno pod wzgldem powierzchni, jak i liczby ludnoci. Brema deleguje trzech przedstawicieli do Bundesratu. Kraj skada si z dwch miast lecych u ujcia Wezery do Morza Pnocnego Bremy i Bremerhaven. Najsilniejsz parti w Bremie od lat jest SPD, ktra do koca lat 80. bya w stanie rzdzi samodzielnie, a po wyborach w 1991 r. musiaa szuka koalicjanta. W latach 90. w przeciwiestwie do wikszoci krajw federacji i wyborw do Bundestagu pozycja CDU w Bremie ulega wzmocnieniu, jednak pozostaa ona tutaj drug si. W wyborach z 13 maja 2007 r. ponownie zwyciya SPD (36,7% gosw), przed CDU (25,6%) i Zielonymi (16,5%). Do parlamentu weszli ponadto przedstawiciele Die Linke (8,4%) i FDP (6,0%) oraz po jednym przedstawicielu mniejszych ugrupowa DVU (Deutsche Volksunion) oraz BIW (Brger in Wut) . SPD moga wybiera partnera koalicyjnego pomidzy CDU i Zielonymi, ostatecznie socjaldemokraci zdecydowali si na wspprac z Zielonymi. Prezydentem Senatu (rzdu) i burmistrzem ponownie zosta wybrany lider bremeskiej SPD Jens Bhrnsen (od 2005 r. na czele Senatu).
40
Zapowiedziane na 22 maja 2011 r. wybory miay si odby wedug przepisw nowej ordynacji wyborczej, przyjtej 13 grudnia 2006 r. przez bremeskie Zgromadzenie Obywatelskie (Brgerschaft) i opartej na obywatelskim projekcie wicej demokracji, wspartym podpisami 20% obywateli. Obszar kraju federacji Brema zosta podzielony na dwa odrbne okrgi wyborcze Brema i Bremerhaven. cznie wybierano 83 deputowanych z obu okrgw: 68 z Bremy i 15 z Bremerhaven. Czynne prawo wyborcze po raz pierwszy zostao obnione do 16 lat. Kady wyborca mia prawo odda do piciu gosw na kandydatw umieszczonych na licie w swoim okrgu wyborczym. Klauzula 5% obowizuje odrbnie dla kadego okrgu (dziki temu BIW zdobyo mandat z Bremerhaven, pomimo e w skali caego kraju nie przekroczyo bariery 5%). Mandaty obliczane byy za pomoc metody Sainte-Lagu. Kadencja Zgromadzenia Obywatelskiego nadal miaa trwa cztery lata. Pomimo trudnej sytuacji gospodarczej Bremy, wysokiej stopy bezrobocia i licznych problemw spoecznych rzdy koalicji SPD-Zieloni w latach 2007-2011 odbierane byy pozytywnie przez wikszo mieszkacw. Wpyw na to miaa harmonijna wsppraca wewntrz koalicji, budujca pozytywny wizerunek Senatu w oczach obywateli. W czasie kampanii wyborczej skupiano si przede wszystkim na tematach wewntrznych: kwestiach gospodarczych i reformie szkolnictwa. Jednak propozycje CDU w obszarze edukacji i ataki na polityk rzdu na tym polu przyniosy wicej szkody chadecji, ni partiom rzdzcym. SPD po raz kolejny nominowaa Jensa Bhrnsena jako swego kandydata na stanowisko prezydenta Senatu, koalicjanci za z partii Zielonych asygnowali Karoline Linnert. Bremeska CDU po raz pierwszy nominowaa na ten urzd kobiet: Rit Mohr-Lllmann. W bardzo trudnej sytuacji znajdowaa si bremeska FDP. Partia targana bya wewntrznymi sporami, co doprowadzio w lipcu 2010 r. do ustpienia z zajmowanych stanowisk (a w grudniu 2010 r. do opuszczenia szeregw partii) przez Uwe Woltematha, dotychczasowego przewodniczcego frakcji parlamentarnej FDP w Zgromadzeniu Obywatelskim i jednego z jej liderw. Na domiar zego sondae przedwyborcze wskazyway, e FDP nie uda si przekroczy progu wyborczego. Kandydatem partii zosta Oliver Mllenstdt.
41
Tabela 6. Zestawienie wynikw wyborw w Bremie z 2007 i 2011 r. Wybory z 2007 r. Partia
SPD Zieloni CDU Die Linke BIW FDP Piraci DVU/NPD* Pozostae cznie

38,6 22,5 20,4 5,6 3,7 2,4 1,9 1,6 3,3 100
% gosw
36,7 16,5 25,6 8,4 0,8 6,0 2,7 3,3 100
mandaty
32 14 23 7 1 5 1 83
mandaty
36 21 20 5 1 83
Rnica gosw (p.p.)

+1,9 +6,0 -5,2 -2,8 +2,9 -3,6 +1,9 -1,1 -
* W 2007 r. DVU, w 2011 NPD. rdo: Opracowanie wasne na podstawie wynikw wyborw.
Wyniki wyborw z 22 maja 2011 r. pokazay, e rzdzca koalicja SPDZieloni cieszy si w Bremie niesabncym poparciem. SPD uzyskaa 38,6% gosw (o 1,9 p.p. wicej ni w 2007 r.). Jeszcze bardziej swj stan posiadania zwikszyli Zieloni, na ktrych gosowao 22,5% (o 6,0 p.p. wicej ni 4 lata wczeniej). Po raz pierwszy w dziejach Bremy udao im si zdystansowa CDU, na ktr gosowao 20,4% wyborcw (-5,2 p.p.). Do parlamentu dostali si take przedstawiciele Die Linke, ktrzy uzyskali 5,6% gosw (tylko w okrgu Brema przekroczyli klauzul zaporow) oraz jeden pose z populistycznego zrzeszenia obywatelskiego BIW27 dziki mandatowi w okrgu Bremerhaven. Poza parlamentem znalaza si FDP, ktra uzyskaa zaledwie 2,4% gosw. Po wyborach ponownie zawizano koalicj SPD-Zieloni, a prezydentem Senatu po raz kolejny zosta Jens Bhrnsen (SPD)28. Interpretujc wyniki wyborw w Bremie nie mona zapomnie o specyficznym wielkomiejskim charakterze tego najmniejszego kraju federacji, gdzie od lat socjaldemokraci i Zieloni mieli bardzo siln pozycj. Wybory te potwierdziy notowany wczeniej w innych krajach federacji trend: wyrany wzrost poparcia dla Zielonych oraz odradzanie si SPD po kryzysie. Rwnie tutaj CDU i FDP poniosy znaczne straty. FDP znalaza si poza parlamentem, a jej fatalny wynik (zbliony do najgorszego z 1999 r.) by powanym ostrzeeniem dla nowego kierownictwa partii. Czy zapowiedziane na wrzesie wybory w dwch kolejnych krajach wpyny na zmian tego trendu?
27 28
Link do strony BIW www.buerger-in-wut.de/cms/index.php (dostp w marcu 2011). Analiza wynikw wyborw w Bremie: L. Probst, Die Brgerschaftswahl in Bremen vom 22. Mai 2011. Triumph fr Rot-Grn, Abwahl der Opposition, Zeitschrift fr Parlamentsfragen nr 4/2011, s. 804-819.
42
Uwaga. Piraci na horyzoncie! Wrzeniowe wybory w Meklemburgii-Pomorzu Przednim i w Berlinie

Latem i jesieni 2011 r. uwaga niemieckiej opinii publicznej skoncentrowana bya na przyszoci integracji europejskiej, w szczeglnoci na kryzysie strefy euro oraz kolejnych prbach jego zaegnania. Wyniki sondaowe Politbarometru w okresie od pocztku czerwca do koca sierpnia pokazyway stabiln sytuacj niemieckich partii politycznych. Poparcie dla CDU oscylowao w okolicach 34%, SPD wzroso z 28 do 30%, Zieloni odnotowali spadek z 22 do 20%, Die Linke cieszya si poparciem na poziomie 6%, a FDP balansowaa na granicy progu wyborczego. Rwnoczenie w Meklemburgii-Pomorzu Przednim i w Berlinie trway kampanie wyborcze przed wyznaczonymi na wrzesie wyborami do parlamentw krajowych. Meklemburgia-Pomorze Przednie jest najuboszym krajem w Republice Federalnej Niemiec. Zajmuje on powierzchni ponad 23 tys. km 2 i zamieszkuje go 1,7 mln mieszkacw, co oznacza, e deleguje on trzech przedstawicieli do Rady Federalnej. Meklemburgia-Pomorze Przednie jest najsabiej uprzemysowionym krajem z jedn z najwyszych w Niemczech stp bezrobocia. W latach 90. najsilniejsz parti bya tutaj CDU, jednak poczwszy od wyborw w 1998 r. palm pierwszestwa przeja SPD. Obie partie musiay si liczy z wpywami postkomunistycznej PDS (od roku 2007 Die Linke). W ten sposb utrwali si tutaj system trzech partii SPD, CDU, PDS, ktry po wyborach w 2006 r. przeksztaci si w system piciu partii. Pozycja Zielonych i FDP bya tutaj znacznie sabsza ni w innych krajach, za to spor popularnoci (od 2006 r.) cieszya si skrajnie prawicowa NPD. W wyborach z 17 wrzenia 2006 r. zwyciya SPD 30,2% gosw, minimalnie wyprzedzajc CDU 28,8% poparcia. Do Landtagu w Schwerinie dostay si jeszcze Die Linke (16,8% gosw), FDP (9,6%) oraz NPD (7,3%). Zieloni nie przekroczyli progu wyborczego uzyskujc 3,4% gosw. Taka konfiguracja partii politycznych w meklemburskim Landtagu po wyborach z 2006 r. spowodowaa, e optymalnym rozwizaniem byo powoanie wielkiej koalicji SPD-CDU. Tym razem to socjaldemokraci byli silniejszym partnerem w koalicji i polityk z ich szeregw Erwin Sellering (od 2008 r.) zosta premierem. Ordynacja wyborcza w Meklemburgii-Pomorzu Przednim, podobnie jak w innych krajach byej NRD, wzorowana jest na ordynacji do Bundestagu. Podczas wyborw do meklemburskiego Landtagu wybieranych jest co najmniej 71 posw, z czego 36 pochodzi z okrgw jednomandatowych, a co najmniej 35 z list partyjnych. Kady wyborca otrzymuje dwa gosy: pierwszy oddaje na kandydata w jednomandatowym okrgu wyborczym, drugi na krajow list partyjn dowolnej partii. Mandaty przeliczane s metod Hare-Niemeyera. Kadencja Landtagu poczwszy od 2006 r. wynosi 5 lat (wczeniej trwaa 4 lata).
43
Wikszo mieszkacw Meklemburgii-Pomorza Przedniego (a 55% respondentw)29 pozytywnie oceniaa prac krajowego rzdu wielkiej koalicji SPD-CDU. aden poprzedni rzd nie mia tak dobrych notowa. Gabinet E. Selleringa mg si pochwali wieloma sukcesami w dziedzinie polityki zatrudnienia, polityki finansowej i gospodarczej. Odnotowany znaczny spadek bezrobocia, ktry osign najniszy poziom od czasu zjednoczenia. Spor popularnoci cieszy si dotychczasowy premier rzdu E. Sellering, ktrego a 79% respondentw chtnie widziaoby ponownie na czele rzdu. Sondae przedwyborcze wskazyway na wyrane zwycistwo SPD. Kluczowe pozostao pytanie: kogo SPD wybierze jako koalicjanta? Czy socjaldemokraci pozostan przy wielkiej koalicji i bd kontynuowali dotychczasow polityk, czy moe zdecyduj si na utworzenie rzdu z Die Linke. Ton kampanii wyborczej nadaway sprawy wewntrzne, a pomidzy gwnymi partiami nie dochodzio do ostrych spi. Nawet w czasie telewizyjnej debaty kandydatw SPD i CDU na urzd premiera E. Selleringa i Lorenza Caffiera wida byo wzajemny szacunek i wol unikania konfliktogennych tematw. Wprawdzie krytycy E. Selleringa zarzucali mu, e jako osoba pochodzca z zachodnich Niemiec nie rozumie mentalnoci Niemcw ze Wschodu, lecz zarzuty te nie odbiy si negatywnie na wysokiej ocenie kompetencji premiera wrd wyborcw. Tabela 7. Porwnanie wynikw wyborw do parlamentu krajowego MeklemburgiiPomorza Przedniego z 2006 r. oraz z 2011 r. Wybory z 2006 r. Partia
SPD CDU Die Linke Zieloni NPD FDP Piraci Pozostae cznie

35,6 23,0 18,4 8,7 6,0 2,8 1,9 3,6 100
% gosw
30,2 28,8 16,8 3,4 7,3 9,6 3,9 100
mandaty
23 22 13 6 7 71
mandaty
27 18 14 7 5 71
Rnica gosw (p.p.)

+5,4 -5,8 +1,6 +5,3 -1,3 -6,8 +1,9 -0,3
rdo: Opracowanie wasne na podstawie wynikw wyborw.
29
M. K o s c h k a r, S. S c h o on , Die mecklenburg-vorpommersche Landtagswahl vom 4. September 2011: Besttigung der Groen Koalition mit sozialdemokratischen Zugewinn, Zeitschrift fr Parlamentsfragen nr 1/2012, s. 3-18, tu s. 3.
44
Zgodnie z przewidywaniami wybory zakoczyy si zwycistwem SPD, ktra uzyskujc 35,6% gosw odnotowaa znaczny wzrost poparcia (o 5,4 p.p.). W odwrotnej sytuacji znalaza si CDU, ktra otrzymujc 23% gosw, odnotowaa poparcie nisze o 5,8 p.p. ni w 2006 r. Die Linke poparo 18,4% wyborcw, co oznaczao wzrost o 1,6 p.p. Spory sukces odnieli Zieloni, ktrzy dziki uzyskaniu 8,7% gosw, po raz pierwszy od 1994 r. znaleli si w Landtagu (wzrost poparcia o 5,3 p.p.). Skrajnie prawicowa NPD poniosa wprawdzie niewielkie straty (na poziomie 1,3 p.p.), jednak dziki gosom 6% wyborcw jej przedstawiciele ponownie znaleli si w parlamencie. Silne poparcie NPD odnotowaa gwnie we wschodniej czci kraju w Meklemburgii na NPD gosowao 5,3% wyborcw, na Pomorzu Przednim 8,4%. Druzgocc klsk poniosa FDP, ktra uzyskaa zaledwie 2,8% gosw i znalaza si poza parlamentem. Strata a 6,8 p.p. poparcia okazaa si dla liberaw dotkliwa. Startujca tutaj po raz pierwszy w wyborach krajowych Partia Piratw uzyskaa 1,9% gosw. Tu po wyborach SPD prowadzia intensywne rozmowy koalicyjne zarwno z CDU, jak i z Die Linke, jednak zgodnie z oczekiwaniami socjaldemokraci zdecydowali si na sprawdzone rozwizanie i ponownie zawarli porozumienie z CDU. Pozycja SPD w nowym rzdzie ulega wzmocnieniu 5 ministrw wobec 3 z CDU. O ile wybory do parlamentu krajowego Meklemburgii-Pomorza Przedniego nie przyniosy wikszych niespodzianek, o tyle wyznaczone na dzie 18 wrzenia wybory w Berlinie zakoczyy si zaskakujcym rozstrzygniciem. Berlin, obejmujcy od zjednoczenia Niemiec w 1990 r. obszar Berlina Zachodniego oraz Berlina Wschodniego z lat 1949-1990, od 1991 r. ponownie jest stolic Niemiec, a take krajem federacji. System partyjny Berlina nie wyrnia si niczym szczeglnym na tle systemu partyjnego federacji i innych krajw, zwaszcza z byej NRD. W Berlinie najsilniejsze byy obie Volksparteien, przy czym w latach 90. przewag uzyskaa CDU, poczwszy od wyborw w 2001 r. na czoo wysuna si SPD. Mocn pozycj, zwaszcza w okrgach we wschodniej czci miasta, miaa postkomunistyczna PDS. Tymczasem w zachodniej czci wikszym poparciem cieszyli si Zieloni. FDP w latach 90. (z wyjtkiem wyborw w 1990 r.) miaa w Berlinie niewielu sympatykw i w wyborach z 1994 i 1999 r. liberaom nie udao si przekroczy progu wyborczego. Kolejne wybory (z 2001 r. i 2006 r.) przyniosy FDP sukces, dziki czemu poczwszy od 2001 r. utrwali si w Berlinie system piciopartyjny. Ordynacja wyborcza do berliskiej Izby Posw (Abgeordnetenhaus) zawiera wiele elementw wzorowanych na ordynacji do Bundestagu. Gosujcy wybieraj w Berlinie co najmniej 130 posw (wicej w wypadku mandatw nadwykowych), z czego 78 pochodzi z okrgw jednomandatowych, gdzie wystarcza zwyka wikszo, pozostali z partyjnych list krajowych. Kady wyborca oddaje zatem dwa gosy: pierwszy na kandydata w swoim okrgu wyborczym, drugi na list partyjn. Gosy na mandaty s przeliczane metod Hare-Niemeyera. Kadencja berliskiej Izby Posw trwa 5 lat.
45
Na czele Senatu (rzdu) berliskiego nieprzerwanie od 2001 r. stoi polityk SPD Klaus Wowereit. W 2001 r. w wyniku skandalu bankowego, w ktry zamieszani byli przedstawiciele rzdu Berlina, rozpada si wielka koalicja CDU-SPD. Powoano tymczasowy rzd mniejszociowy SPD-Zieloni, tolerowany przez PDS, na ktrego czele stan K. Wowereit. Po wyborach, ktre zakoczyy si sukcesem SPD, po dugich negocjacjach powoano w styczniu 2002 r. koalicj SPD-PDS z K. Wowereitem na czele. Koalicja SPD-PDS (od 2007 r. SPD-Die Linke) przetrwaa kolejne wybory w 2006 r. i utrzymaa si do 2011 r. Utwierdzio to mocn pozycj socjaldemokratw, a w szczeglnoci osoby burmistrza. Czerwono-czerwony Senat K. Wowereita prowadzi polityk oszczdnoci finansowych, aby ograniczy zaduenie i zrwnoway budet miasta. Kiedy budet miejski zacz si powoli konsolidowa, w 2009 r. znowu zosta nadszarpnity w nastpstwie wiatowego kryzysu finansowego. W wyniku sporw wewntrz koalicji kluczowe reformy w obrbie komunikacji miejskiej i w ochronie rodowiska zostay odoone na pniej. W 2010 r. w miecie doszo do protestw, po tym gdy wyszo na jaw, e drogi dojazdowe do budowanego lotniska maj przebiega gdzie indziej ni planowano. Problemw partii koalicyjnych nie potrafia wykorzysta skcona wewntrznie berliska CDU. Tymczasem w Berlinie i w caych Niemczech w drugiej poowie 2010 i na pocztku 2011 r. w sondaach rosy notowania Zielonych, osigajc (a nawet przekraczajc) w Berlinie poziom SPD. Ju w listopadzie 2010 r. charyzmatyczna przewodniczca frakcji Zielonych w Bundestagu Renate Knast otrzymaa nominacj Zielonych na partyjnego kandydata do urzdu burmistrza w Berlinie. Po wiosennych sukcesach wrd Zielonych ponownie oya debata na temat przyszoci partii, przypominajca dawne spory pomidzy fundamentalistami (Fundis) i realistami (Realis). Niektrzy berliscy politycy widzieli w swej partii trzeci Volkspartei, gotow do rzdzenia i zawierania koalicji z innymi partiami. Zieloni w swej kampanii starali si podejmowa wszystkie waniejsze tematy, nie skupiali si tylko na sprawach zwizanych z ochron rodowiska. Zieloni mieli sta si parti integrujc rne rodowiska w myl hasa Miasto dla wszystkich (Eine Stadt fr Alle). Dobre notowana sondaowe Zielonych i charyzma liderki ekologw pobudziy socjaldemokratw, a w szczeglnoci K. Wowereita, do aktywnej kampanii wyborczej. Jednak SPD i Zieloni starali si unika bezporednich konfrontacji, gdy oba ugrupowania najchtniej widziay si jako przyszych partnerw koalicyjnych. Kluczow kwesti byo, ktra partia zdobdzie wicej gosw i kto stanie na czele Senatu. W czasie trwania kampanii wyborczej K. Wowereit bra udzia w licznych spotkaniach z wyborcami, podczas ktrych wysuchiwa ich problemw i stara si im zaradzi, a w licznych wywiadach skupia si na najtrudniejszych sprawach miasta projekcie przebudowy wza komunikacyjnego autostrady A 100 i nowym lotnisku. Atutem SPD bya jego popularno, dobra znajomo lokalnych warunkw, a take yczliwy stosunek do obywateli, co wykorzystali spece od public relations: w mediach i na plakatach pokazywano ludzk twarz kandydata. Die Linke, dotychczasowy partner koalicyjny SPD,
46
w czasie kampanii zwracaa uwag na aspekty spoeczne zgodnie z mottem Socjalny Berlin (Das soziale Berlin), a gwnym reprezentantem zosta Harald Wolf. Opozycyjna CDU przedstawiaa si w czasie kampanii jako jedyna realna sia mieszczaska mogca stawi czoo trzem partiom lewicowym. Lider berliskiej chadecji Frank Henkel stara si jednak uczyni z CDU w Berlinie parti politycznego rodka, gotow do zawarcia koalicji z SPD, ewentualnie z Zielonymi, pomimo odmiennych stanowisk w wielu kluczowych kwestiach. Chadecy, dla ktrych kwestia bezpieczestwa bya od lat oczkiem w gowie, nie prbowali wykorzysta serii podpale samochodw w poowie sierpnia, jako pretekstu do zajadych atakw na rzd K. Wowereita. Sondae przedwyborcze w Berlinie z pocztku wrzenia wskazyway na zwycistwo SPD (ok. 30% gosw), przed CDU (ok. 22-23%), Zielonymi (ok. 15%) oraz Die Linke (11%). Pogrona w kryzysie FDP balansowaa na poziomie 2-3%, a coraz wiksz popularno zyskiwaa Partia Piratw, ktra lokowaa si na granicy progu wyborczego (5%). Tabela 8. Wyniki wyborw w Berlinie z 2006 i 2011 r.
Wybory z 2006 r. % gosw 30,8 21,3 13,1 13,4 7,6 0,8 13,3 100 mandaty 53 37 23 23 13 149 Wybory z 2011 r. % gosw 28,3 23,4 17,6 11,7 8,9 1,8 1,5 6,8 100 mandaty 47 39 29 19 15 149 Rnica gosw (p.p.) -2,5 +2,1 +4,5 -1,7 +8,9 -5,8 +1,5 -6,5
Partia SPD CDU Zieloni PDS/Die Linke* Piraci FDP TP Pozostae cznie
* W 2006 r. w wyborach w Berlinie PDS i WASG startoway odrbnie PDS uzyskaa 13,4% gosw, WASG 2,9%. W 2011r. wsplnie wystartowali jako Die Linke (po zjednoczeniu w 2007 r.). rdo: Opracowanie wasne na podstawie wynikw wyborw.
Wyniki wyborw w wikszoci wypadkw pokryway si z badaniami sondaowymi. W Berlinie zwyciya SPD uzyskujc 28,3% gosw (-2,5 p.p. w stosunku do wyborw z 2006 r.). Wynik socjaldemokratw by dla nich w pewnym sensie rozczarowaniem, gdy liczono na co najmniej 30% gosw. Na drugim miejscu znalaza si CDU z 23,4% gosw (wzrost o 2,1 p.p.), ktra w ostatnich dniach kampanii zdoaa przekona do siebie niezdecydowan cz wyborcw. Zieloni uzyskali 17,6% gosw, co byo wynikiem lepszym
47
o 4,5 p.p. Niemniej w obliczu ogromnej popularnoci Zielonych i R. Knast jesieni 2010 r. i wiosn 2011 r. wynik ten by dla nich sporym rozczarowaniem. Straty poniosa wsprzdzca Berlinem od 2002 r. Die Linke, na ktr gosowao 11,7% wyborcw (wynik gorszy o 1,7 p.p. od wyniku PDS w 2006 r.). Nie mona jednak zapomnie, e wwczas PDS (13,4%) i WASG (2,9%) startoway odrbnie. Jeszcze wiksze straty odnotowali liberaowie, na ktrych gosowao 1,8% wyborcw (spadek o 5,8 p.p.). FDP zdoaa utrzyma przy sobie niespena 1/4 dotychczasowego elektoratu, co byo dla partii prawdziw katastrof. Tym samym w berliskiej Izbie Posw zabrako miejsca dla przedstawicieli FDP, ktra nie przekroczya progu wyborczego. By to najgorszy w historii wynik FDP w Berlinie. Ogromny sukces odniosa natomiast Partia Piratw, na ktr gosowao 8,9% wyborcw i by to debiut Piratw w berliskich wyborach. Nowa partia cieszya si najwikszym poparciem modych wyborcw: w grupie wiekowej 18-29 lat gosowao na ni 15% wyborcw. Wrd jej elektoratu wyrnili si z jednej strony bezrobotni (16% gosujcych), a z drugiej osoby z wyszym wyksztaceniem (15%). Partia Piratw zyskaa poparcie gwnie kosztem elektoratu Die Linke, FDP oraz Zielonych. By to rwnie sukces osobisty lokalnego lidera partii Andreasa Bauma. Wejcie do berliskiej Izby Posw 15 delegatw Partii Piratw znacznie skomplikowao rozmowy koalicyjne na temat utworzenia rzdu koalicyjnego w Berlinie. Na 149 miejsc w Izbie Posw SPD miaa 47, CDU 39, Zieloni 29, Die Linke 19, Piraci 15. Minimalna wikszo wynosia 75 mandatw, co oznaczao, e dotychczasowa koalicja SPD-Die Linke na pewno nie utrzyma si u wadzy. Po wyborach rozpoczy si intensywne rozmowy koalicyjne SPD z Zielonymi. Ewentualna czerwono-zielona koalicja bya oczekiwana przez obie partie, jak rwnie przez wikszo mieszkacw miasta. Kiedy 23 wrzenia ogoszono, e zawarto porozumienie w kluczowych kwestiach, np. dalszej rozbudowy ze rodkw federalnych wza komunikacyjnego A100, wydawao si, e powoanie koalicji SPD-Zieloni jest kwesti kilku dni. Tymczasem doszo do nagego zwrotu akcji. Ze strony SPD pado owiadczenie, e nawet w wypadku niepozyskania rodkw federalnych na dokoczenie budowy wza A100 koalicja bdzie za tym, aby dokoczy budow ze rodkw Berlina, co wywoao protesty ze strony Zielonych i stao si pretekstem do zerwania rozmw. Perspektywa takiej koalicji majcej za sob minimaln wikszo dwch gosw w Izbie Posw budzia spore niepokoje. Po niepowodzeniu rozmw na linii SPD-Zieloni socjaldemokraci rozpoczli rozmowy z CDU, ktre zakoczyy si powoaniem wielkiej koalicji SPD-CDU, a burmistrzem ponownie zosta Klaus Wowereit30. Sukces wyborczy w Berlinie zwrci uwag wikszoci obserwatorw niemieckiej sceny politycznej na Parti Piratw. Bya ona tworem stosunkowo modym. Zostaa utworzona we wrzeniu 2006 r. w Berlinie i wzorowaa si
30
Szerzej o wyborach w Berlinie: O. Niedermayer, Die Berliner Abgeordnetenhaus vom 18. September 2011: Grn war nur die Hoffnung, die Realitt ist rot-schwarz, Zeitschrift fr Parlamentsfragen nr 1/2012, s. 18-34.
48
na powstaej w styczniu 2006 r. w Sztokholmie szwedzkiej Partii Piratw. Utosamiaa si z midzynarodowym ruchem dcym do wikszej swobody w Internecie, staa si wic swego rodzaju produktem rewolucji informatycznej. Opowiada si za swobod wymiany plikw w sieci, ograniczeniem monitorowania obywateli przez policj za pomoc nowoczesnych rodkw informatycznych, postulujc jednoczenie wzmocnienie ochrony danych osobowych. Pod wzgldem orientacji politycznej Piraci nie deklarowali si ani jako partia lewicowa, ani prawicowa. W pierwszych miesicach swej dziaalnoci Partia Piratw nie zyskaa wikszego poparcia, a liczba jej czonkw wahaa si poniej 1000 osb. Pierwsz prb wypynicia na szerokie wody polityki byy wybory w Hesji 27 stycznia 2008 r., ktre nie przyniosy Piratom wikszych sukcesw (0,3% gosw). Jednak w czasie kampanii wyborczej udao im si dotrze ze swoimi postulatami do szerszej grupy osb, co miao zaprocentowa w przyszoci. Jednoczenie zaczto budowa zrby struktury organizacyjnej partii, ktra sw sieci obja wszystkie kraje federacji. Partia Piratw wystartowaa w wyborach do Parlamentu Europejskiego (7 czerwca 2009 r.) uzyskujc w skali caych Niemiec 0,9% gosw. Jeszcze lepszy wynik uzyskali Piraci w wyborach do Bundestagu z 27 wrzenia 2009 r. zdobywajc 2,0% gosw, co plasowao ich na szstym miejscu w Niemczech (przed NPD). Tym samym bya to najsilniejsza partia spord tych, ktrym nie udao si przekroczy progu wyborczego. Po wyborach do Parlamentu Europejskiego lawinowo zacza zwiksza si liczba czonkw Partii Piratw: z okoo 1000 na pocztku 2009 r., poprzez 9000 w czasie wyborw do Bundestagu, a po 12 000 w poowie roku 201031. Piraci najwikszym poparciem cieszyli si wrd najmodszej grupy wyborcw, najczciej z wyksztaceniem wyszym, bd uczcych si. W 2011 r. Partia Piratw wzia udzia we wszystkich wyborach do parlamentw krajowych uzyskujc na og wyniki na poziomie 2%. Prawdziwym przeomem okaza si sukces w wyborach krajowych w Berlinie, dziki ktrym Piraci stali si widoczni na oglnoniemieckiej scenie politycznej i zostali dostrzeeni we wszystkich badaniach sondaowych, gdzie poparcie dla nich przekraczao 5%. Na przykad w pierwszym badaniu padziernikowym Politbarometru (Forschungsgruppe Wahlen) przeprowadzonym dla telewizji ZDF 5 padziernika poparcie dla Partii Piratw deklarowao 6% Niemcw. Zastanawiajce jest szersze to sukcesw partii. Wzrost poparcia dla niej wpisuje si w obserwowany od duszego czasu na niemieckiej scenie politycznej klimat zniechcenia do istniejcego ukadu partyjnego oraz mobilizacji obywateli w spoecznym protecie. Jest charakterystyczne, e wzrost poparcia dla Piratw wiza si w ostatnich miesicach ze znaczcym spadkiem notowa Zielonych, o ktrych jeszcze wiosn mwiono jako o nowej wielkiej partii oglnospoecznej (Volkspartei), mogcej doczy do CDU/CSU oraz SPD. Potwierdzaj to nie tylko wyniki wyborw w Berlinie i sabszy od spodzie31
O pocztkach Partii Piratw: O. Niedermayer, Erfolgsbedingungen neuer Parteien in Parteiensystem am Beispiel der Piratenpartei Deutschland, Zeitschrift fr Parlamentsfragen nr 4/201, s. 838-854 (zwaszcza s. 843-854; zestawienie liczby czonkw s. 846).
49
wanego wynik Zielonych, ale take pogarszajce si wyniki sondaowe (16% w badaniach z 5 padziernika). Po wiosennych sukcesach Zielonych przez parti przetoczya si wewntrzna debata na temat jej przyszoci. Wydaje si, e dla czci tradycyjnego elektoratu Zielonych taka transformacja okazaa si trudna do zaakceptowania, dziki czemu otworzya si moliwo zaistnienia nowego antysystemowego ugrupowania. Rwnie tematy, ktre budziy najwiksze zainteresowanie niemieckiej opinii publicznej wczesn jesieni 2011 r., nie wizay si z ekologi i stwarzay szans dla Piratw. Nie ulega wtpliwoci, e zaskakujce wypynicie na szersze wody Partii Piratw bdzie miao oywczy wpyw na skostniay niemiecki system partyjny.
Bilans wyborw krajowych w 2011 r.

Wybory do parlamentw siedmiu krajw federacji przeprowadzone w 2011 r. przyniosy kilka zaskakujcych rozstrzygni, a w czterech krajach (Hamburg, Nadrenia-Palatynat, Badenia-Wirtembergia oraz Berlin) doprowadziy do powstania nowych koalicji rzdzcych. W Saksonii-Anhalt, Bremie i Meklemburgii-Pomorzu Przednim zachowane zostao status quo. Marcowe wybory do Landtagw w Nadrenii-Palatynacie oraz Badenii-Wirtembergii pokazay, jak istotny wpyw na sukces jednej z partii (w tym wypadku partii Zielonych) moe mie oglnokrajowa debata dotykajca bezporednio jej fundamentalnych postulatw. Wybory te pokazay istotne trendy w niemieckim systemie partyjnym zarwno na poziomie poszczeglnych krajw, jak i federacji. Z perspektywy najwikszych partii bilans wyborw przedstawia si nastpujco: CDU bilans raczej niekorzystny. CDU stracia wadz w Hamburgu i Badenii-Wirtembergii, pozostaa u wadzy w Saksonii-Anhalt (jako silniejszy partner wsplnie z SPD) oraz wesza w skad koalicji z SPD (jako sabszy partner w Berlinie). W Nadrenii-Palatynacie, Bremie i Meklemburgii-Pomorzu Przednim chadecy pozostaj nadal w opozycji. W stosunku do poprzednich wyborw CDU uzyskaa wiksze poparcie w Nadrenii-Palatynacie i Berlinie, a stracia w Hamburgu, Saksonii-Anhalt, Badenii-Wirtembergii, Bremie i Meklemburgii-Pomorzu Przednim. FDP bilans zdecydowanie niekorzystny. FDP stracia poparcie we wszystkich krajach z wyjtkiem Hamburga, gdzie liberaom udao si przekroczy prg wyborczy i wej do parlamentu. Ubytek elektoratu w wikszoci krajw by bardzo znaczny, sigajc poziomu 75% (Berlin). W wyniku niepowodze wyborczych FDP stracia miejsce w parlamentach Saksonii-Anhalt, NadreniiPalatynatu, Bremy, Meklemburgii-Pomorza Przedniego i Berlina. W BadeniiWirtembergii liberaowie z wielkim trudem utrzymali si w Landtagu, lecz utracili status partii wsprzdzcej. SPD bilans raczej korzystny. Rok 2011 by dla SPD udany. Wprawdzie partii udao si uzyska wiksze poparcie tylko w krajach na pnocy Nie-
50
miec Hamburgu, Bremie i Meklemburgii-Pomorzu Przednim w stosunku do poprzednich wyborw, jednak zwaywszy na to w jak gbokim kryzysie SPD znajdowaa si w 2009 r., wyniki te naley uzna za obiecujce. Socjaldemokraci wzmocnili sw pozycj w Radzie Federalnej w 2011 r. i znaleli si w koalicjach rzdzcych we wszystkich siedmiu krajach, w ktrych odbyway si wybory. Najbardziej dotkliwa dla socjaldemokratw okazaa si utrata sporej liczby gosw w Nadrenii-Palatynacie, co zmusio ich do utworzenia koalicji z Zielonymi w miejsce samodzielnych rzdw. Zieloni bilans zdecydowanie korzystny. Zieloni odnotowali wyrany wzrost poparcia we wszystkich wyborach do parlamentw krajowych przeprowadzonych w 2011 r. Udao im si wej w skad koalicji z SPD w NadreniiPalatynacie i Badenii-Wirtembergii oraz pozosta w koalicji z socjaldemokratami w Bremie, Meklemburgii-Pomorzu Przednim. Historycznym sukcesem Zielonych byo wejcie do koalicji w Badenii-Wirtembergii w roli silniejszego partnera i po raz pierwszy w dziejach objcie teki premiera rzdu krajowego przez przedstawiciela partii. W Hamburgu (po rozpadzie koalicji z CDU), Saksonii-Anhalt i Berlinie Zieloni znaleli si w opozycji. W obu wrzeniowych wyborach poparcie dla Zielonych nie byo tak due jak tego oczekiwano. Die Linke bilans neutralny. Die Linke niemal we wszystkich wyborach krajowych 2011 r. odnotowaa zblione wyniki do poprzednich wyborw. Najwiksze straty poniesiono w Berlinie, gdzie Die Linke stracia wadz w ramach koalicji z SPD. Zachowaa si znaczna rnica w poparciu dla Die Linke pomidzy krajami z byej NRD, a starymi krajami federacji. Mniejsze partie. Spord mniejszych partii, adna nie odniosa spektakularnych sukcesw z wyjtkiem Partii Piratw. Skrajnie prawicowa NPD zdoaa utrzyma si w parlamencie Meklemburgii-Pomorza Przedniego, pomimo utraty 1,3 p.p. poparcia. W pozostaych wyborach nie udao si im przekroczy progu wyborczego. W wypadku NPD (podobnie jak Die Linke) wida znacznie wiksze poparcie w krajach dawnej NRD ni na zachodzie Niemiec. Pozostae partie, gwnie rnego rodzaju ugrupowania populistyczne lub partie regionalne, nie zbliyy si do poziomu progu wyborczego. Tylko BIW w Bremie zdobya mandat bezporedni. Wyniki wyborw do parlamentw krajowych, a take badania sondaowe wskazay na kilka zmian dokonujcych si w ramach niemieckiego systemu partyjnego. Obie wielkie partie oglnospoeczne (Volksparteien) utrzymay swoj pozycj, przy niewielkiej przewadze CDU w skali caych Niemiec. SPD, cho wzmocnia sw pozycj w kilku krajach federacji i wydobya si z kryzysu lat 2008/2009, pozostaje nieco w tyle za sw gwn konkurentk. Zieloni po wiosennych sukcesach w drugiej poowie 2011 r. stracili nieco na znaczeniu. Nadal pozostaj najsilniejsz spord rednich partii. Die Linke utrzymaa swoj dotychczasow pozycj, przy zachowaniu zrnicowanego poparcia pomidzy wschodem i zachodem Niemiec. Poparcie dla FDP po serii poraek w wyborach krajowych i fatalnych notowaniach sondaowych spado poniej poziomu 5%, co moe skutkowa brakiem liberaw w kolejnym Bundestagu.
51
W ostatnich miesicach 2011 r. na scen wkroczya Partia Piratw, ktra po sukcesie w Berlinie, rwnie w sondaach przekracza 5% poparcia. Gdyby uwzgldni wyniki wyborw do parlamentw krajowych oraz badania sondaowe z koca 2011 r., mona by przyj, e niemiecki system partyjny nadal skada si z piciu partii, przy czym miejsce FDP zajaby Partia Piratw. Wybory do siedmiu parlamentw krajowych przeprowadzone w 2011 r. potwierdziy istniejc w sondaach od czasu wyborw do Bundestagu z 27 wrzenia 2009 r. tendencj, ktrej gwnym przejawem by stay spadek poparcia dla FDP z jednej strony oraz wzrost notowa partii opozycyjnych SPD, a zwaszcza Zielonych. Osabienie poparcia dla liberaw wynikao po czci z rozczarowania zwolennikw FDP jej rol jako sabszego partnera w rzdzie, co skutkowao ustpstwami na rzecz partii chadeckich i porzuceniem wielu elementw wasnego programu, ale przede wszystkim byo nastpstwem kryzysu przywdztwa w partii. W tym samym czasie partie chadeckie zdoay utrzyma swj stan posiadania. Natomiast pozostajca od 2009 r. w opozycji na szczeblu federalnym SPD zdoaa odbudowa swoj pozycj. Na wyrany wzrost poparcia dla partii Zielonych jesieni 2010 r. i wiosn 2011 r. istotny wpyw miay debaty wok projektu Stuttgart 21, a zwaszcza wok przyszoci energetyki atomowej. Po ich wyganiciu w drugiej poowie roku min szczytowy okres popularnoci partii ekologw. Pojawia si wwczas nowa sia Partia Piratw dla ktrej kluczow kwesti jest wolno w Internecie, a debata i zwizane z ni protesty wok ACTA przyczyniy si do wzrostu jej popularnoci. Nieco na uboczu pozostaje Die Linke, ktra w wyborach krajowych 2011 r. odnotowaa z reguy podobne wyniki jak w poprzednich wyborach. Niepokojcy dla kierownictwa Die Linke by spadek poparcia w badaniach sondaowych w stosunku do roku 2009, co byo nastpstwem odzyskiwania przez SPD czci jej lewicowego elektoratu (gwnie w zachodnich krajach federacji). Swego rodzaju bilans zamknicia roku 2011 stanowi pierwsze badania sondaowe w 2012 r. (Politbarometer dla telewizji ZDF), gdzie CDU/CSU cieszya si poparciem 36% ankietowanych, SPD 31%, Zieloni 15%, Die Linke 6%, Piraci 4%, FDP 4%, pozostae 4%.
52
Wiosna 2012: przedterminowe wybory w Kraju Saary, Szlezwiku-Holsztynie i Nadrenii Pnocnej-Westfalii

W roku 2012 w adnym z krajw federacji nie planowano przeprowadzenia wyborw parlamentarnych. Tymczasem w wyniku splotu rnych nieprzewidzianych wydarze wiosn 2012 r. w a trzech z nich odbyy si przedterminowe wybory. Pocztek roku upyn Niemcom na roztrzsaniu kulisw afery zwizanej z osob prezydenta Christiana Wulffa, przyczyn jego ustpienia, kryzysu instytucji prezydenta i wyborze jego nastpcy. Niejako w tle toczya si oglnoeuropejska debata na temat wasnoci intelektualnej i wolnoci w Internecie pobudzona przyjciem przez Rad Unii Europejskiej umowy ACTA w listopadzie 2011 r. Wprawdzie rzd niemiecki nie zdecydowa si podpisa w styczniu 2012 r. umowy ACTA (4 lipca Parlament Europejski odrzuci porozumienie), jednak nie powstrzymao to fali protestw i samej debaty, ktra bya na rk Partii Piratw. W styczniu 2012 r. upada koalicja CDU-FDP-Zieloni w Kraju Saary, w marcu przyjto wniosek o samorozwizanie Landtagu w Nadrenii Pnocnej-Westfalii, a w Szlezwiku-Holsztynie wyznaczono na maj nowe wybory na podstawie poprawionej ordynacji wyborczej. Kraj Saary naley do grona najmniejszych krajw federacji. Zamieszkuje go nieco ponad milion mieszkacw, a rzd krajowy deleguje trzech przedstawicieli do Rady Federalnej. W obowizujcej w Kraju Saary ordynacji wyborczej do wyborw krajowych liczba mandatw w Landtagu okrelona zostaa na staym poziomie i wynosi 51, z czego 41 mandatw pochodzi z list okrgowych wystawionych przez partie w trzech okrgach wyborczych (Saarbrcken, Saarlouis, Neunkirchen), a 10 z partyjnych list krajowych. Podobnie jak w Badenii-Wirtembergii wyborca oddaje tylko jeden gos, za pomoc ktrego gosuje zarwno na list okrgow, jak i krajow danej partii32. Gosy na mandaty przeliczane s metod dHondta, a partie polityczne obowizuje picioprocentowy prg wyborczy. Kadencja parlamentu trwa 5 lat. Wspczesny system partyjny Kraju Saary wyrnia si na tle innych landw tym, e niezwykle siln pozycj ma tutaj Die Linke. Pozycj t partia zawdzicza osobistej popularnoci byego premiera rzdu krajowego i jednego z liderw partii Oskara Lafontainea. W 2009 r. Die Linke uzyskaa a 21,3% gosw, co w obliczu niechci pozostaych partii do wsppracy z Die Linke doprowadzio do zawarcia nietypowej koalicji CDU-FDP-Zieloni, tzw. koalicji jamajskiej. Nowy rzd, na ktrego czele stan Peter Mller (CDU), dysponowa niewielk wikszoci 27 mandatw wobec 24 mandatw lewicowej opozycji (SPD i Die Linke). Pozycja rzdu P . Mllera nie bya mocna, a wsppraca w onie koalicji zoonej z trzech rnych ugrupowa bya nieatwa. Latem P . Mller ustpi ze stanowiska, a jego miejsce na czele rzdu zaja Annegret Kramp-Karrenbauer (CDU). Nowa szefowa rzdu krajowego chciaa wzmocni pozycj rzdu poprzez za32
Przykadowa karta do gosowania z okrgu Saarbrcken (dostp w kwietniu 2013 r.): http:// www.saarland.de/dokumente/thema_wahlen/Muster-Stimmzettel_WK_SB.pdf.
53
warcie wielkiej koalicji z SPD. 6 stycznia 2012 r. ogoszono rozpad koalicji rzdowej, a 26 stycznia m.in. dziki poparciu CDU i SPD rozwizano parlament. W czasie kampanii wyborczej, ktra odbya si w cieniu wyborw prezydenckich, eksponowano przede wszystkim tematy lokalne: walk z bezrobociem, problem zaduenia kraju, czy te reform szkolnictwa, a 7 na 10 wyborcw byo niezadowolonych z poczyna koalicji jamajskiej. 25 marca przeprowadzono wybory, ktre zakoczyy si zwycistwem CDU 35,2% (wzrost o 0,7 p.p. w stosunku do 2009 r.) przed SPD 30,6% (wzrost o 6,1 p.p.). Znaczne straty poniosa Die Linke 16,1% poparcia (-5,2 p.p.) jednak pozostaa trzeci si w Kraju Saary. Zieloni, na ktrych gosowao 5% wyborcw (-0,9 p.p.), z wielkim trudem utrzymali si w parlamencie, a FDP po otrzymaniu zaledwie 1,2% gosw (ubytek a 8,0 p.p.) nie wesza do parlamentu. Spory sukces odniosa Partia Piratw, ktra pomimo ogromnych problemw organizacyjnych uzyskaa 7,4% gosw, dystansujc zarwno Zielonych, jak i FDP. Nie bez wpywu na sukces Piratw podobnie jak to miao miejsce w marcu 2011 w wypadku partii Zielonych i debacie o przyszoci energetyki atomowej byy protesty i debata wok ACTA. Po wyborach powoany zosta rzd wielkiej koalicji CDU-SPD, na ktrego czele stana ponownie A. Kramp-Karrenbauer. Koalicja CDU-SPD moga liczy na poparcie 36 spord 51 posw zasiadajcych w Izbie Posw Kraju Saary33. Tabela 9. Porwnanie wynikw wyborw do Landtagu Kraju Saary w 2009 i 2012 r. Wybory z 2009 r. % gosw
34,5 24,5 21,3 5,9 9,2 4,6 100
Partia
CDU SPD Die Linke Piraci Zieloni FDP Pozostae cznie

35,2 30,6 16,1 7,4 5,0 1,2 4,5 100
mandaty
19 13 11 3 5 51
mandaty
19 17 9 4 2 51
Rnica gosw (p.p.)

+0,7 +6,1 -5,2 +7,4 -0,9 -8,0 -0,1
rdo: Opracowanie wasne na podstawie oficjalnych wynikw wyborw.
Powodem rozpisania przedterminowych wyborw w Szlezwiku-Holsztynie (kraj ten deleguje czterech przedstawicieli do Bundesratu) bya nieprecyzyjna ordynacja wyborcza, ktra zostaa zaskarona przez partie opozycyjne.
33
Dokadna analiza wyborw w Kraju Saary: J. R. Winkler, Die saarlndischer Landtagswahl vom 25. Mrz 2012: Von Jamaika zum Groen Koalition, Zeitschrift fr Parlamentsfragen 3/2012, s. 507-524.
54
Poprzednie wybory (z 27 wrzenia 2009 r.) zakoczyy si minimalnym zwycistwem koalicji CDU-FDP wynikajcym nie tyle z wikszego poparcia dla nich ni dla partii opozycyjnych SPD, Zieloni, Die Linke, SSW (46,4% wobec 48,1%), ile z nie do koca sprecyzowanej w ordynacji wyborczej zasadzie rozdziau mandatw nadwykowych, ktra pozwolia koalicji CDU-FDP uzyska 46 mandatw wobec 45 dla partii opozycyjnych. Na czele rzdu stan Peter Harry Carstensen (CDU). Partie opozycyjne zaskaryy wyniki wyborw do Krajowego Trybunau Konstytucyjnego Szlezwiku-Holsztyna, ktry 30 sierpnia 2010 r. wyda orzeczenie nakazujce doprecyzowanie prawa wyborczego do 31 maja 2011 r. i przeprowadzenie nowych wyborw w oparciu o znowelizowan ordynacj wyborcz w terminie do 30 wrzenia 2012 r. Wybory odbyy si 6 maja 2012 r.34 i zakoczyy si porak koalicji CDU-FDP, ktrej nie udao si zachowa wadzy. Wprawdzie CDU ponownie uzyskaa najwiksz liczb gosw 30,8% (spadek o 0,7 p.p. w stosunku do 2009 r.), jednak liberaowie ponieli znaczne straty uzyskujc 8,2% gosw (-6,7 p.p.). Na SPD gosowao 30,4% wyborcw (+5,0 p.p.), a na Zielonych 13,2% (+0,8 p.p.). Die Linke, na ktr gosowao 2,8% wyborcw (-3,2 p.p.), nie wesza do parlamentu. Spory sukces odniosa Partia Piratw, ktra uzyskaa 8,2% poparcia (+6,4 p.p.). Do parlamentu dostali si rwnie przedstawiciele partii mniejszoci duskiej SSW, dla ktrej nie ma zastosowania 5% klauzula zaporowa. Powoany zosta rzd koalicji SPD-Zieloni-SSW Torstena Albiga, ktry w kiloskim Landtagu dysponuje minimaln wikszoci 35 gosw koalicji wobec 34 gosw opozycji, przy czym w niektrych sytuacjach moe on liczy na wsparcie posw Partii Piratw. Wybory z 6 maja 2012 r. pokazay pewn stabilizacj systemu partyjnego w Szlezwiku-Holsztynie, jednak niewielkie zmiany poparcia dla najwikszych partii politycznych (w tym utrata poparcia przez liberaw) i poprawiona ordynacja wyborcza doprowadziy do zmiany koalicji rzdzcej35.
W ordynacji obowizujcych podczas wyborw z 6 maja 2012 r. nie uwzgldniono mandatw nadwykowych, ani wyrwnawczych. Wczeniej mogo ich by maksymalnie 40 (w 2009 r. byo ich 36). Std rnica w liczbie mandatw. 35 Analiza wyborw w Szlezwiku-Holsztynie: P . Horst, Die schleswig-holsteinische Landtagswahl vom 6. Mai 2012: SPD, Grne und SSW bilden erste Dnen-Ampel, Zeitschrift fr Parlamentsfragen 3/2012, s. 524-543.
34
55
Tabela 10. Zestawienie wynikw wyborw w Szlezwiku-Holsztynie w 2009 i 2012 r. Wybory w 2009 r. % gosw
31,5 25,4 12,4 14,9 6,0 1,8 4,3 3,7 100
Partia
CDU SPD Zieloni FDP Die Linke Piraci SSW Pozostae cznie
Wybory w 2012 r. % gosw

30,8 30,4 13,2 8,2 2,3 8,2 4,6 2,3 100
mandaty
32 25 12 14 6 4 95
mandaty
22 22 10 6 6 3 69
Rnica gosw (p.p.)

-0,7 +5,0 +0,8 -6,7 -3,7 +6,4 +0,3
Tydzie po wyborach w Szlezwiku-Holsztynie odbyy si wybory w najludniejszym kraju federacji Nadrenii Pnocnej-Westfalii. Kraj ten zamieszkuje ok. 18 milionw mieszkacw, co sprawia, e w Radzie Federalnej reprezentuje go szeciu przedstawicieli. W wyniku wyborw z 9 maja 2010 r. u wadzy znalaz si rzd mniejszociowy koalicji SPD-Zieloni, tolerowany przez Die Linke. W praktyce oznaczao to, e pozycja rzdu Hannelore Kraft bya saba, uzaleniona od woli Die Linke, ktra gotowa bya poprze niektre inicjatywy rzdowe. Mimo to rzd przetrwa ponad ptora roku, a koci niezgody okaza si rzdowy projekt budetu, ktry nie zyska poparcia Landtagu. Stao si to powodem rozwizania parlamentu (14 marca 2012 r.) i rozpisania nowych wyborw na dzie 13 maja 2012 r. Wybory przyniosy zwycistwo partiom rzdzcej koalicji SPD-Zieloni. Na socjaldemokratw gosowao 39,1% wyborcw (wzrost o 4,6 p.p.), a partia Zielonych niemal utrzymaa swj stan posiadania uzyskujc 11,3% poparcia (-0,9 p.p.). Spore straty ponieli chadecy uzyskujc tym razem 26,3% gosw (spadek poparcia o 8,6 p.p.), a liberaowie (8,6% gosw) zwikszyli nawet swj stan posiadania o 1,9 p.p. Wynik pogronej w kryzysie FDP jest o tyle zaskakujcy, e nie mona wykluczy celowego wsparcia liberaw przez cz chadeckiego elektoratu na podstawie tzw. zasady dzielenia gosw36, aby wzmocni potencjalnego koalicjanta. Nie ulega wtpliwoci, e FDP udao si przej cz
36
Zasada dzielenia gosw wynika ze specyfiki stosowanego w Niemczech mieszanego systemu wyborczego, gdzie wyborca oddaje dwa gosy. Pierwszy gos oddawany jest na kandydata w okrgu jednomandatowym (z reguy reprezentujcego siln parti), a drugi na list partyjn. Niekiedy zdarza si, e cz elektoratu wielkich partii postanawia wesprze potencjalnego koalicjanta oddajc na swj drugi gos. Faktem jest, e w wyborach w Nadrenii PnocnejWestfalii stosunek pomidzy gosami pierwszymi i drugimi w przypadku CDU wynosi 32,7% do 26,3%, a w wypadku FDP 4,8% do 8,6%.
56
elektoratu chadecji. Po raz kolejny spory sukces odniosa Partia Piratw, na ktr gosowao 7,8 wyborcw (wzrost o 6,2 p.p.). Tym razem poza parlamentem znalaza si Die Linke, ktra uzyskaa 2,5% gosw (spadek o 3,1 p.p.). 12 czerwca podpisano umow koalicyjn pomidzy SPD i Zielonymi, a 20 czerwca premier Hannelore Kraft uzyskaa wotum zaufania dla swojego rzdu. Partie rzdowe dysponuj 122 spord 237 mandatw, przy czym w niektrych kwestiach rzd moe liczy na wsparcie reprezentantw Partii Piratw. Oznacza to, e pozycja rzdu H. Kraft ulega po wyborach wyranemu wzmocnieniu37. Tabela 11. Wybory do Landtagu Nadrenii Pnocnej-Westfalii w 2010 i 2012 r.
Wybory z 2010 r. % gosw SPD CDU Zieloni FDP Die Linke Piraci Pozostae cznie 34,5 34,6 12,1 6,7 5,6 1,6 4,9 100 mandaty 67 67 23 13 11 181 Wybory z 2012 r. % gosw 39,1 26,3 11,3 8,6 2,5 7,8 4,4 100 mandaty 99 67 29 22 20 237
Partia
Rnica gosw (p.p.) +4,7 -8,3 -0,8 +1,9 -3,1 +6,2 -0,5
W obliczu utraty wadzy w Szlezwiku-Holsztynie przez koalicj CDU-FDP wiosenne wybory do parlamentw krajowych w 2012 r. przyniosy osabienie pozycji rzdu federalnego wobec opozycyjnej wikszoci w Bundesracie. Koalicje chadecko-liberalne pozostay u wadzy w Bawarii, Hesji, Saksonii i Saksonii Dolnej38, a wielkie koalicje sprawuj rzdy w Kraju Saary, SaksoniiAnhalt, Turyngii, Berlinie i Meklemburgii-Pomorzu Przednim (przy czym w dwch ostatnich silniejszym partnerem jest SPD), lecz w pozostaych krajach rzdz partie bdce w opozycji do rzdu federalnego. Przedterminowe wybory z roku 2012 przyniosy spory sukces Partii Piratw, ktrej po powodzeniu w Berlinie udao si uzyska mandaty w trzech kolejnych parlamentach krajowych. Wydawa by si mogo, e zwykowa tendencja Partii Piratw utrzyma si duej. Tak si jednak nie stao, co pokazay sondae z drugiej poowy 2012 r. Na spadek popularnoci Partii Piratw istotny wpyw miao zejcie na dalszy plan debaty na temat ograniczania wolnoci w Internecie
Wicej o wyborach: S. Bajohr, Die nordrhein-westflische Landtagswahl vom 13. Mai 2012: Von der Mindergeit zur Mehrheit, Zeitschrift fr Parlamentsfragen 3/2012, s. 543-563. 38 W wyniku wyborw krajowych w Saksonii Dolnej z 20 stycznia 2013 r. koalicja CDU-FDP zostaa zastpiona przez rzd SPD-Zieloni.
37
57
i zakresu wasnoci intelektualnej (powtrzya si zatem w pewnym sensie sytuacja sprzed roku w odniesieniu do partii Zielonych i debaty o przyszoci energetyki atomowej), a sama partia musi boryka si z trudnociami organizacyjnymi i licznymi skandalami. Badania sondaowe z drugiej poowy 2012 r. pokazuj konsolidacj i wzmacnianie pozycji obu wielkich partii CDU/CSU i SPD, ustabilizowan sytuacj Zielonych i niepewny los FDP oraz Die Linke w przededniu zbliajcych si wyborw do Bundestagu (zaplanowanych na 22 wrzenia 2013 r.). Wtedy poznamy odpowied na pytanie, czy w Niemczech nadal rzdzi bdzie koalicja CDU-FDP, czy moe zwyciy bardziej popularne wrd ankietowanych rozwizanie wielka koalicja lub koalicja SPD-Zieloni (rysunek 7).

Wybory do parlamentw krajowych obok wyborw do Bundestagu i Parlamentu Europejskiego s najwaniejszym testem popularnoci dla niemieckich partii politycznych. Wraz z badaniami sondaowymi pozwalaj one ledzi zmieniajce si preferencje niemieckich wyborcw. Wyniki wyborw krajowych decyduj nie tylko o obsadzie parlamentw krajowych, ale w sposb poredni wpywaj na skad Rady Federalnej. Cech charakterystyczn wyborw krajowych jest to, e w trakcie kampanii wyborczych dyskutuje si nie tylko o sprawach krajowych, lecz podejmuje si rwnie tematy oglnoniemieckie. Na decyzje gosujcych wpyw ma nie tylko lokalna sytuacja polityczna w danym kraju federacji; nie bez znaczenia jest take ukad si na szczeblu federalnym, jak rwnie tre debat oglnonarodowych. Nierzadko dochodzio do sytuacji, e to wanie poprzez wybory krajowe elektorat wyraa swoje niezadowolenie z prac rzdu federalnego. Std pojawia si szeroko dyskutowana teza (zob. przypis 11) mwica o tym, e partiom pozostajcym dugo u wadzy na szczeblu federalnym trudniej jest uzyska dobre wyniki w wyborach na szczeblu krajowym. W latach 2011-2012 koalicja CDU/CSU-FDP faktycznie utracia wikszo w Radzie Federalnej, lecz niepowodzenie to wynikao przede wszystkim z kryzysu wewntrznego i sabych notowa FDP, co potwierdzaj badania sondaowe (rys. 4 i 6). Niepowodzenie w wyborach krajowych w marcu 2011 stao si impulsem do dokonania zmian we wadzach FDP. Z drugiej strony notowania partii chadeckich ulegy poprawie gwnie dziki osobistej popularnoci A. Merkel. Pozostajcej w opozycji na szczeblu federalnym SPD udao si bardzo szybko wyj z kryzysu lat 2008-2009 i odzyska wikszo utraconych miejsce w parlamentach krajowych. Sukces Zielonych w Badenii-Wirtembergii i Nadrenii-Palatynacie oraz Partii Piratw w Berlinie (i nastpnych wyborach) dobitnie pokazay, e oglnonarodowa debata moe mie istotny wpyw na wynik wyborw krajowych. Przy czym o ile w przypadku Partii Zielonych ich sukces wyborczy znalaz potwierdzenie we wczeniejszych sondaach, o tyle w odniesieniu do Partii Piratw wanie wybory barliskie stay si wstpem do zaistnienia partii w wiecie wielkiej polityki. Wszystko to potwierdza wag wyborw krajowych jako wanego barometru przemian zachodzcych na niemieckiej scenie politycznej.
58
INSTYTUT ZACHODNI 61-854 Pozna, ul. Mostowa 27 tel. 61 852 76 91 tel 61 852 28 54 (wydawnictwo) fax 61 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan.pl www.iz.poznan.pl
ISBN 978-83-61736-41-7

Piotr Cichocki, Piotr Kubiak, Dynamika Niemieckiej Opinii Publicznej - Pozycja Partii Politycznych Na Podstawie Sondaży I Wyników Wyborów Do Parlamentów Krajowych (2011-2012)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Piotr Cichocki, Piotr Kubiak, Dynamika Niemieckiej Opinii Publicznej - Pozycja Partii Politycznych Na Podstawie Sondaży I Wyników Wyborów Do Parlamentów Krajowych (2011-2012)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NR 9(I)

INSTYTUT ZACHODNI WEST-INSTITUT INSTITUTE FOR WESTERN AFFAIRS

Piotr Cichocki Piotr Kubiak

Seria wydawnicza: Redakcja serii:

Opracowanie redakcyjne: Koncepcja graficzna:

Anna Murawska Ewa Wsowska

Dynamika niemieckiej opinii publicznej. Pozycja partii politycznych

Dynamika sonday niemieckiej opinii publicznej (stycze 2011-grudzie 2012)

Opracowanie na podstawie Politbarometer, Forschungsgruppe Wahlen.

IZ Policy Papers 9(I) www.iz.poznan.pl

Piotr Cichocki, Piotr Kubiak

Opracowanie na podstawie Politbarometer, Forschungsgruppe Wahlen.

IZ Policy Papers nr 9(I) www.iz.poznan.pl

Dynamika niemieckiej opinii publicznej. Pozycja partii politycznych

Opracowanie na podstawie Politbarometer, Forschungsgruppe Wahlen.

IZ Policy Papers 9(I) www.iz.poznan.pl

Piotr Cichocki, Piotr Kubiak

Opracowanie na podstawie Politbarometer, Forschungsgruppe Wahlen.

IZ Policy Papers nr 9(I) www.iz.poznan.pl

Dynamika niemieckiej opinii publicznej. Pozycja partii politycznych

Rysunek 5. Ocena poszczeglnych politykw (stycze 2011 grudzie 2012 r.)

Opracowanie na podstawie Politbarometer, Forschungsgruppe Wahlen.

IZ Policy Papers 9(I) www.iz.poznan.pl

Piotr Cichocki, Piotr Kubiak

Opracowanie na podstawie Politbarometer, Forschungsgruppe Wahlen.

IZ Policy Papers nr 9(I) www.iz.poznan.pl

Dynamika niemieckiej opinii publicznej. Pozycja partii politycznych

Opracowanie na podstawie Politbarometer, Forschungsgruppe Wahlen.

Piotr Cichocki, Piotr Kubiak

IZ Policy Papers nr 9(I) www.iz.poznan.pl

Dynamika niemieckiej opinii publicznej. Pozycja partii politycznych

Niemieckie partie z perspektywy wyborw krajowych w 2011 i 2012 r.

IZ Policy Papers 9(I) www.iz.poznan.pl

Piotr Cichocki, Piotr Kubiak

IZ Policy Papers nr 9(I) www.iz.poznan.pl

Dynamika niemieckiej opinii publicznej. Pozycja partii politycznych

IZ Policy Papers 9(I) www.iz.poznan.pl

Piotr Cichocki, Piotr Kubiak

IZ Policy Papers nr 9(I) www.iz.poznan.pl

Dynamika niemieckiej opinii publicznej. Pozycja partii politycznych

Pozycja partii politycznych w RFN na pocztku 2011 r.

IZ Policy Papers 9(I) www.iz.poznan.pl

Piotr Cichocki, Piotr Kubiak

IZ Policy Papers nr 9(I) www.iz.poznan.pl

Dynamika niemieckiej opinii publicznej. Pozycja partii politycznych

Wybory z 2005 r. % gosw

Wybory z 2009 r. % gosw

Rnica gosw (p.p.)

IZ Policy Papers 9(I) www.iz.poznan.pl

Piotr Cichocki, Piotr Kubiak

IZ Policy Papers nr 9(I) www.iz.poznan.pl

Dynamika niemieckiej opinii publicznej. Pozycja partii politycznych

Preludium. Przedterminowe wybory w Hamburgu (20 lutego 2011 r.)

IZ Policy Papers 9(I) www.iz.poznan.pl

Piotr Cichocki, Piotr Kubiak

IZ Policy Papers nr 9(I) www.iz.poznan.pl

Dynamika niemieckiej opinii publicznej. Pozycja partii politycznych

Wybory z 2011 r. % gosw

Rnica gosw (p.p.)

IZ Policy Papers 9(I) www.iz.poznan.pl

Piotr Cichocki, Piotr Kubiak

IZ Policy Papers nr 9(I) www.iz.poznan.pl

Dynamika niemieckiej opinii publicznej. Pozycja partii politycznych