You are on page 1of 9

DOKUMENTY

GRZEGORZ MAJCHRZAK

PODSUCHY WSPRAWACH OPERACYJNYCH SB


Truizmem jest stwierdzenie, e akta policyjne czy materiay sub specjalnych s dokumentami specyficznymi, trudnymi winterpretacji. Absolutnie nie przekrela to jednak ich przydatnoci wpracy historyka. Po prostu trzeba do nich podchodzi spokojnie, poddawa je krytyce i(o ile to moliwe) konfrontowa zinnymi rdami. Oczywicie nie inaczej jest zmateriaami aparatu bezpieczestwa Polski Ludowej. Co wicej, s one niekiedy unikatowym, bezcennym rdem dla poznania historii zarwno naszego kraju, jak iposzczeglnych osb. Ito wbrew twierdzeniom przeciwnikw ujawniania esbeckich kwitw, ktrzy wymylaj coraz to nowe argumenty przeciwko korzystaniu znich. Szczeglnie ostro wystpuj oni przeciwko ujawnianiu przypadkw wsppracy zbezpiek ze strony osb zwizanych zopozycj wlatach 70. i80. Gwny argument uywany wtym przypadku to rzekoma niewiarygodno materiaw Suby Bezpieczestwa na ten temat. Co ciekawe, dla tych samych osb duo bardziej wiarygodne s zeznania autorw tych dokumentw przed sdem lustracyjnym. Warto chyba zatem wtym miejscu przypomnie, e mimo i wwielu przypadkach zeznania esbekw byy korzystne dla osb lustrowanych, to aden znich nie zosta oskarony (nie mwic ju oskazaniu) oskadanie faszywych zezna! Nie przeszkadza to jednak przeciwnikom ujawniania peerelowskiej agentury korzysta zprzedstawianych przez byych oficerw SB argumentw przeciwko lustracji. Goszcz oni zatem (ostatnio do czsto) na amach prasy iujawniaj kolejne rewelacje na temat funkcjonowania swojej byej firmy. Co charakterystyczne, wystpuj przy tym (z nielicznymi wyjtkami) anonimowo. Tak byo np. znaczelnikiem Wydziau XI Departamentu IMSW zlat 80., ktry na amach Rzeczpospolitej twierdzi m.in., e wywiad rzekomo nie by czci Suby Bezpieczestwa1. Warto wtym miejscu przypomnie, e wydzia ten przeznaczony by do walki zdywersj ideologiczn inie tylko rozpracowywa polsk emigracj, lecz take (po 13 grudnia 1981r.) prowadzi dziaania przeciwko podziemnej Solidarnoci wWarszawie, Gdasku, Wrocawiu czy Poznaniu2. Wersja Gazety Wyborczej Najnowsz rewelacj stay si instrukcje nakazujce ukrywanie informacji pochodzcych ztzw. techniki operacyjnej, czyli podsuchw, perlustracji (cenzury) korespondencji iobserwacji zewntrznej. Wpodtytule artykuu Agnieszki Kublik iWojcieapaem ptaszki dla statystyki, Rzeczpospolita 2005, nr 248 (2223 X2005), s. 12. Wicej zob. P. Piotrowski, Struktury Suby Bezpieczestwa MSW 19751990, Pami iSprawiedliwo 2003, nr 1, s. 51107.
2 1

99

DOKUMENTY

cha Czuchnowskiego Instrukcja Kiszczaka 0018 umieszczonego na pierwszej stronie Gazety Wyborczej z5kwietnia br. pojawia si nawet nastpujca informacja: Gazeta dotara do nieznanej instrukcji peerelowskiego MSW. Gen. Czesaw Kiszczak kaza wniej esbekom ukrywa, e rdem informacji s podsuchy. Mieli je zamienia na faszywe raporty tajnych wsppracownikw. Wswym artykule cytowali anonimowego byego szefa MSW, ktry stwierdza: Balimy si przeciekw, azdekonspirowany podsuch by nic niewart. Dlatego Kiszczak poleci, by informacje zpodsuchu wpisywa do raportw tajnych wsppracownikw. Nie byo adnej instrukcji, jak to konkretnie robi. Decydowali sami naczelnicy wydziaw. Czasami informacje zpodsuchw wpisywali do raportw fikcyjnych TW, czasami, cho rzadziej, do raportw prawdziwych TW. Autorzy artykuu konkludowali: na podstawie ocalaych raportw SB bardzo trudno si zorientowa, ktre informacje uzyskano bezporednio od agenta, aktre inn drog. Chyba e agent spisa raport wasn rk. Warto wtym miejscu przypomnie, e argument ten pojawi si na amach Gazety Wyborczej 27 grudnia 2004r. Wwczas to cytowano Gromosawa Czempiskiego, byego szefa Urzdu Ochrony Pastwa, awczeniej funkcjonariusza peerelowskiego wywiadu 3 . Stwierdza on wwczas: Faszowano dokumenty, by kompromitowa dziaaczy opozycji lub popisywa si przed przeoonymi. Podawa nawet konkretny przykad byego marszaka Sejmu Wiesawa Chrzanowskiego. Jak stwierdza Czempiski: W zwizku ztym, e suchano jego ciany, czyli zpodsuchw stworzono dokumentacj zwizan zChrzanowskim [...] Wten sposb powstao wraenie, e Chrzanowski by rdem, ade facto nie by. Rzeczywicie wwietle zachowanej dokumentacji Suby Bezpieczestwa Wiesaw Chrzanowski, mimo i zosta zarejestrowany wlatach 70. jako tajny wsppracownik Spdzielca, de facto nim nie by4. Niezgodne zprawd jest jednak stwierdzenie, e jego teczk jako tajnego wsppracownika spreparowano, wykorzystujc podsuchy. Notabene pisa na ten temat sam Wiesaw Chrzanowski wlicie do redaktora naczelnego Gazety Wyborczej. Co ciekawe, jego list ukaza si w... Rzeczpospolitej5.
3 Na temat jego dziaalnoci wokresie PRL wStanach Zjednoczonych pisa Sawomir Cenckiewicz (zob. S. Cenckiewicz, Oczami bezpieki. Szkice imateriay zdziejw aparatu bezpieczestwa, Krakw 2004, s. 199242). 4 Zachowaa si jedynie cz dokumentacji na ten temat (zob. AIPN, IPN BU, 00249/397); wprocesie autolustracyjnym Wiesaw Chrzanowski zosta oczyszczony zzarzutu wsppracy zSB. Na temat prowadzonych wobec niego dziaa byy marszaek Sejmu wypowiada si wrozmowie zPiotrem Miereckim iBogusawem Kiernickim (zob. W. Chrzanowski, P. Mierecki, B.Kiernicki, P wieku polityki czyli rzecz oobronie czynnej. ZWiesawem Chrzanowskim rozmawiali Piotr Mierecki iBogusaw Kiernicki, Warszawa 1997, s. 320327). 5 Pisa wnim m.in.: Jako przykad faszowania gen. Czempiski, nie wiem na jakiej podstawie, podaje teczki rzekomo dotyczce mojej osoby [...] Wmateriaach SB rzeczywicie znajduje si potwierdzenie zaoenia wmoim mieszkaniu podsuchu domowego (suchano jednak ciany), jednak brak jakichkolwiek materiaw ztego rda. Zapewne dlatego, e jak podaem ju wksice P wieku polityki. Rozmowa (Warszawa 1997) wrazie potrzeby uprzedzaem swych goci, e anonimowo ostrzeono mnie opodsuchu domowym (w istocie uprzedzi mnie mimo ryzyka prezes Powszechnej Spdzielni Budowlano-Mieszkaniowej p. Edward Lipski). Wicej zob. W. Chrzanowski, Do Redaktora Naczelnego Gazety Wyborczej, Rzeczpospolita 2005, nr 29 (4 II 2005), s. 11.

100

DOKUMENTY

Obie publikacje Gazety Wyborczej dotyczce rzekomego preparowania teczek tajnych wsppracownikw SB zwizane s zby rzeczniczk prasow rzdu Tadeusza Mazowieckiego Magorzat Niezabitowsk. Jak wynika zdokumentw Suby Bezpieczestwa, zostaa ona zwerbowana do wsppracy pod koniec 1981r. przez Roberta Grzelaka, jednego zfunkcjonariuszy rozpracowujcych Tygodnik Solidarno. Bya dziennikarka tygodnika zaprzecza. Wchwili obecnej trwa jej niejawny (na wniosek zainteresowanej) proces lustracyjny. Ito wanie wjego trakcie pojawia si kwestia ukrywania faktu wykorzystania tzw. techniki operacyjnej przez SB irzekomego wpisywania uzyskanych wten sposb informacji jako doniesie tajnych wsppracownikw. Warto chyba zatem przyjrze si technice operacyjnej, jej roli iwykorzystaniu wsprawach prowadzonych przez Sub Bezpieczestwa. Poniej kilka wybranych przykadw zlat 80. Sprawa kryptonim Walet lady wykorzystania techniki operacyjnej przez Sub Bezpieczestwa mona znale waciwie wkadym rozpracowaniu prowadzonym przez jej funkcjonariuszy. Nie inaczej byo te wprzypadku Tygodnika Solidarno (sprawa pod kryptonimem Walet). Wwalce przeciwko temu oficjalnemu organowi zwizkowemu oprcz agentury wykorzystano oczywicie rwnie rodki techniki operacyjnej PT (podsuch telefoniczny6), PP (podsuch pokojowy7), PTG (podsuch telegraficzny8), W (perlustracj korespondencji9) iB (obserwacj zewntrzn). Imona spokojnie stwierdzi, e dla SB byy one wtym przypadku cenniejszym rdem informacji ni tajni wsppracownicy ztygodnika iwok niego.
6 Jak wynika zzachowanych protokow niszczenia dokumentw PT, Suba Bezpieczestwa zainstalowaa podsuchy wkilkunastu obiektach. Niestety, nie wiemy wjakich, znamy jedynie ich kryptonimy. Byy to obiekty: rdo (od 20 VII do 7XII 1981r.), Morena (od 24 IV do 20 VIII 1981r.), Morena-2 (od 25 Vdo 11 XII 1981r.), Rajdowiec (od 8IX do 16 X1981r.), Wiata I (od 26 III do 1IV 1981r.), Boss-2 (od 6III do 1IV oraz 22 V1981r.), Listonosz (4, 21 VIII 1981r.), Dziubek (29 VII 1981r.), Syndykat (22 IX, 9XI 1981r.), Walet (1320 I1982r.), Sowa (17, 29 IV 1982r.). 7 Nie wiemy, od kiedy SB wykorzystywaa podsuch wsiedzibie tygodnika. Waktach zachoway si informacje sporzdzane na jego podstawie od poowy kwietnia 1981r. Jednak jak wskazuje numeracja komunikatw spisanych zpodsuchu, by on wykorzystywany ju prawdopodobnie duo wczeniej. Najstarszy zachowany komunikat zpodsuchu ma numer 49 ipochodzi z12 IV 1981r. Przy zaoeniu, e komunikaty byy sporzdzane codziennie (od poniedziaku do soboty), oznaczaoby to, e funkcjonowa od poowy lutego 1981r. Dziki podsuchowi funkcjonariusze SB odnotowali m.in. rozmow K. Dziewanowskiego zBogdanem (w aktach brak nazwiska), wktrej ten drugi informowa zastpc redaktora naczelnego opodczonych wredakcji telefonach miejskich oraz wewntrznym (obsugiwanym przez central usytuowan wbudynku, wktrym wwczas znajdowaa si siedziba tygodnika). Przy czym proponowa utajnienie telefonu miejskiego ipodawanie go tylko osobom zaufanym (AIPN, IPN BU, 0236/276, t. 1, cz. 4, Wycig zkomunikatu Przyszo nr 49 zdn[ia] 12 IV [19]81r., k. 79). 8 Na podstawie Protokou zniszczenia dokumentw PTG krypt[onim] Walet zdnia 24 V1984r. mona ustali, e podsuch telegrafu itelefonu stosowano co najmniej wokresie od 18 Vdo 11 XII 1981r. (zob. AIPN, IPN BU, 0236/276, t. 2, k. 347373). 9 Wedug zachowanego waktach Protokou zniszczenia dokumentw W zdnia 5VIII 1982r. perlustracj korespondencji stosowano od 3XII 1980r. do 3XII 1981r. (zob. AIPN, IPN BU, 0236/276, t. 2, k. 376380).

101

DOKUMENTY

Przykad notatki z podsuchu; brak okrelenia rodzaju rda; podano tylko kryptonim

Przykad notatki ze spotkania z tajnym wsppracownikiem; okrelono rodzaj rda (TW); podano numer ewidencyjny TW (co nie byo regu). Na ostatniej stronie (poniej) podano zadania wyznaczone TW.

DOKUMENTY

To wanie najprawdopodobniej na podstawie podsuchu na pocztku stycznia 1981r. funkcjonariuszom SB udao si uzyska opinie Adama Michnika iHeleny uczywo na temat kandydatury Tadeusza Mazowieckiego na stanowisko redaktora naczelnego. Jego osoba nie wzbudzia unich entuzjazmu, szczeglnie krytycznie odnis si do niej Michnik. Takie stanowisko miao wynika zobawy outrat wpywu na powstajce pismo przez osoby zwizane zKomitetem Obrony Robotnikw10. Wtrakcie rozmowy uczywo stwierdzia, e lepszym kandydatem na redaktora naczelnego byby np. Andrzej Wielowieyski. W poowie kwietnia 1981r., na podstawie podsuchu, funkcjonariusze SB informowali ozaegnanym kilka dni wczeniej konflikcie midzy Wand Wojnicz aMazowieckim wsprawie obsady podlegego jej dziau listw tygodnika11. Zkolei pod koniec kwietnia 1981r., rwnie najprawdopodobniej na podstawie podsuchu, stwierdzano, e wedug Zbigniewa Romaszewskiego redaktorem naczelnym powinien zosta Konrad Bieliski12. Oczywicie to nie wszystkie przykady wykorzystania tzw. techniki operacyjnej wdziaaniach przeciwko Tygodnikowi Solidarno. Ich cech wspln jest brak wiadomoci na temat rda pochodzenia informacji. Wnajlepszym razie pojawia si jedynie kryptonim rda (np. Port), bez okrelenia, ojaki rodzaj rda chodzi. Niekiedy trudno nawet stwierdzi, jak Suba Bezpieczestwa zdobya informacje. Szczeglnie wprzypadku kiedy funkcjonariusze uywaj sformuowania: z wiarygodnego rda uzyskano informacj... Pod tym stwierdzeniem mog kry si bowiem zarwno osobowe rda informacji, czyli rnej maci agenci SB, jak itzw. rzeczowe rda informacji, czyli technika operacyjna. Sprawa kryptonim Poeta W zwizku zprzyjazdem (w czerwcu 1981r.) do kraju Czesawa Miosza nagrodzonego literack Nagrod Nobla Suba Bezpieczestwa prowadzia oglnokrajow spraw pod kryptonimem Poeta. Wjej ramach ledzono niemale kady krok pisarza. ledzili go nie tylko funkcjonariusze SB iich tajni wsppracownicy (szczeglne zasugi mia tu tajny wsppracownik Matrat), ale wykorzystano rwnie rodki techniki operacyjnej. Wtym przypadku peniy one funkcj pomocnicz. W mieszkaniu brata noblisty Andrzeja zainstalowano podsuch telefoniczny. Waktach rozpracowania oprcz notatek funkcjonariuszy idoniesie tajnych wsppra10 Michnik stwierdza ponadto, i jest ciekaw tego, jak Mazowiecki bdzie rozwija tygodnik dalej, gdy jest to sprawa, na ktrej albo si spali, albo przebije si. Uwaa Mazowieckiego za dobrego redaktora iza interesujcego faceta, ale osobicie go nie chce zprzyczyn najzupeniej zasadniczych, ale nie politycznych. Per saldo [...] uwaa, e Mazowiecki lepszy jest ni Micewski dlatego, e on ma po prostu inne usposobienie, ale jest to b. niebezpieczny klient. Zkolei uczywo miaa wyraa obawy co do moliwoci porozumienia zMazowieckim jako redaktorem naczelnym: my nie zdoamy wtakim ksztacie jak nam si pierwotnie wydawao dogada si zkim takim, anawet stwierdzi, e naley ba si tak ambitnych ludzi (AIPN, IPN BU, 0236/276, t. 1cz. 2, Notatka dot. kandydata na redaktora naczelnego oglnopolskiego organu prasowego NSZZ Solidarno, 9I1981r., k. 51) 11 Ibidem, cz. 4, Wycig zkomunikatu Przyszo nr 50 zdn[ia] 13 IV [19]81r., k. 79. 12 Ibidem, cz. 4, Graf zdn[ia] 27 IV [19]81r., k. 87.

103

DOKUMENTY

Doniesienie tajnego wsppracownika, poniej zadania dla TW

Informacja uzyskana zpodsuchu

DOKUMENTY

cownikw zachoway si te informacje ze rde Biay iKaja zkoca maja 1981r. Wpierwszym przypadku informowano (na podstawie rozmowy Artura Midzyrzeckiego iMagorzaty Naimskiej) oskadzie komitetu organizacyjnego wizyty Czesawa Miosza wkraju13. Wdrugim za (rwnie na podstawie podsuchanej rozmowy) ozaproszeniu Andrzeja Kijowskiego na lunch organizowany przez ambasadora amerykaskiego ku czci polskiego noblisty 14. Oczywicie wobu przypadkach brak jest informacji, e tajemnicze rdo to podsuch. Sprawa kryptonim Herb Rwnie wrozpracowaniu pisarza Zbigniewa Herberta, zaangaowanego wlatach 70. i80. wdziaalno opozycji politycznej15, wykorzystywano rodki techniki operacyjnej (podsuch pokojowy itelefoniczny oraz perlustracj korespondencji). Szczeglnie cennych informacji na temat poczyna irozmw po powrocie poety do kraju (w styczniu 1981r.) dostarczao rdo oznaczone kryptonimem Herb. Bez wikszego ryzyka mona stwierdzi nawet, e penio ono wwczas wrcz podstawow funkcj wrozpoznawaniu planw, kontaktw izamierze pisarza. Dopiero uwana ich lektura pozwala na stwierdzenie, e nie by to agent wnajbliszym otoczeniu Herberta, adane uzyskano wwyniku zastosowania przez SB podsuchu wmieszkaniu poety. Sprawa kryptonim Watra Nie mogo rwnie zabrakn techniki operacyjnej przy rozpracowaniu Jacka Kuronia, prowadzonym wlatach 70. i80. pod kryptonimem Watra. Wdziaaniach przeciwko wsptwrcy Komitetu Obrony Robotnikw wykorzystywano oczywicie rwnie podsuch. To wanie na jego podstawie sporzdzano informacje na temat rozmw telefonicznych prowadzonych wmieszkaniu Kuronia. Przykadowo wpoowie listopada 1980r. informowano orozmowie Ewy Kulik zAnn Szwed zKrakowa na temat nieporozumie wkrakowskiej Solidarnoci oraz podejrze owspprac zmilicj pierwszego przewodniczcego Midzyzakadowego Komitetu Zaoycielskiego wKrakowie Stanisawa Zawady, ywionych przez Szwed16. Ponadto wedug SB rozmwczynie uzgodniy taktyk pozbawienia dotychczasowej funkcji Zawady wnadchodzcych wyborach17. Irzeczywicie, pod koniec listopada, decyzj prezy13 AIPN, IPN BU, 0236/239, Odrczny wycig ze rda Biay sporzdzony przez inspektora Wydziau IV Departamentu III Ministerstwa Spraw Wewntrznych Kazimierza Stal zdnia 29 V1981r., k. 40. 14 Ibidem, Odrczny wycig ze rda Kaja sporzdzony przez inspektora Wydziau IV Departamentu III Ministerstwa Spraw Wewntrznych Kazimierza Stal zdnia 28 V1981r., k. 41. 15 Zob. G. Majchrzak, Kryptonim Herb, Rzeczpospolita 2004, nr 266, s. A6A 8. 16 Chodzio owyproszenie A. Szwed iRyszarda Majdzika zobrad MKZ. Opodejrzeniach wobec Zawady mia zosta rwnie poinformowany Jacek Kuro wzwizku zplanowanym wyjazdem na spotkanie wNowej Hucie wdniu 20 XI 1980r. 17 Informowano rwnie oplanach opublikowania dwulicowoci Zawady wkolejnym wydaniu Niezalenoci (AIPN, IPN BU, 0204/1417, t. 41, Meldunek informacyjny Wydziau IDepartamentu III MSW zdnia 17 IX 1980r., k. 3435). Paradoksalnie doprowadzenie do pozbawienia

105

DOKUMENTY

dium MKZ, Zawada zosta zawieszony wczynnociach zarwno przewodniczcego, jak iczonka Midzyzakadowego Komitetu Zaoycielskiego. Waktach rozpracowania Kuronia znajduje si rwnie informacja na ten temat sporzdzona na podstawie rozmowy Lesawa Maleszki zEw Kulik. Notabene bardzo ciekawie dzisiaj brzmi odnotowana przez SB wypowied jej tajnego wsppracownika Moniki18, e krakowski MKZ [...] infiltrowany jest przez agentur ito zarwno S[uby] Bezpieczestwa, jak ikardynaa Macharskiego19. Jednak wtym przypadku nie ma cakowitej pewnoci, czy jej rdem by podsuch (co bardziej prawdopodobne), czy te doniesienie samego Maleszki. Wszystkie te sprawy czy konspirowanie rda pochodzenia informacji. Wadnym jednak przypadku dane zdobyte dziki podsuchom, obserwacji czy perlustracji korespondencji nie byy przekazywane jako doniesienia tajnych wsppracownikw. Co wicej, przy uwanej analizie tych materiaw moliwe jest okrelenie rda ich pochodzenia!

Informacja z podsuchu. Wyranie wida prb konspirowania rda (podsuchu)

funkcji Zawady byo rwnie celem krakowskiej SB. Jak pisze Ewa Gole-Zajc: Sfrustrowanego dziaacza oduych ambicjach, ktry dowiadczy ju urokw wadzy, atwo mona byo wrnoraki sposb wykorzysta [...] Ju wlecie 1981r. Zawada da si zwerbowa ijako tajny wsppracownik opseudonimie Stasiu zosta zarejestrowany pod numer 24768 (E. Gole-Zajc, Dziaania SB skierowane przeciwko Solidarnoci. Rekonesans badawczy [w druku]). 18 AIPN, IPN BU, 0204/1417, t. 41, Meldunek informacyjny Wydziau IDepartamentu III MSW zdnia 27 XI 1980r., k. 5354. 19 Zob. E. Zajc, H. Gbocki, Ketman iMonika ywoty rwnolege, Aparat represji wPolsce Ludowej 19441989 2005, nr 1, s. 73361.

106

DOKUMENTY

Informacja z podsuchu

W zwizku zpublikacj Gazety Wyborczej zdn. 5 kwietnia 2006r. Instrukcja Kiszczaka 0018 oraz licznymi zapytaniami dziennikarzy wtej sprawie, Instytut Pamici Narodowej informuje: W zarzdzeniu nr 0018/82 Ministra Spraw Wewntrznych zdnia 17 lutego 1982 roku nie ma instrukcji, aby przypisywa tajnym wsppracownikom informacje zdobyte przez SB wwyniku zastosowania podsuchu. W materiaach operacyjnych SB zachowao si wiele stenogramw zpodsuchw telefonicznych, niektre przetwarzano na notatki subowe, ukrywajc wten sposb rdo informacji, ale nie nadawano im charakteru doniesie TW. Informacje Gazety Wyborczej, jakoby wspomniane zarzdzenie nakazywao podobne praktyki, pozbawione jest podstaw merytorycznych. Zarzdzenie nr 0018/82 zdnia 17 lutego 1982 roku znajduje si wzbiorach IPN od 2001r., jest jawne iudostpniane historykom. Publikacja rdowa z2004 r.pt.: Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczestwa 1945 1989 (anie Biuletyn jak bdnie podaa Gazeta Wyborcza), zawiera podstawowe instrukcje dotyczce pracy operacyjnej, natomiast zarzdzenie nr 0018/82 ma charakter pomocniczy itechniczny. Tego rodzaju zarzdze wydano wokresie istnienia Suby Bezpieczestwa kilka tysicy. W zwizku zzainteresowaniem t spraw wnajbliszym numerze Biuletynu IPN ukae si zarzdzenie nr 0018/82 MSW wraz zkrytycznym komentarzem iwyjanieniem zasad jej stosowania. Andrzej Arseniuk rzecznik prasowy IPN

107

You might also like