MATERIAY POMOCNICZE INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJ

10

ZBRODNIE PRZESZOCI
Opracowania i materiay prokuratorw IPN tom 2
Tom zawiera m.in.: biogram twrcy pojcia ludobjstwo, Rafaa Lemkina; postulat wprowadzenia terminu ludobjstwo do polskiego kodeksu karnego oraz zastosowania kategorii genocidium atrox (ludobjstwa szczeglnie okrutnego) wobec zbrodni popenionych przez nacjonalistw ukraiskich na polskiej ludnoci Kresw Wschodnich; oparte na materiaach ledztw IPN studia prawno-historyczne dotyczce owych zbrodni; rozwaania o prawnych aspektach akcji Wisa w 1947 r.; analiz przestpstw sowieckich od wrzenia 1939 r., w tym zbrodni katyskiej; komentarz do zbrodni nazistowskiej okrelonej w art. 1 pkt 1 dekretu z dnia 31.08.1944 r. (tzw. sierpniowego); artyku o ciganiu w RFN zbrodni okupantw hitlerowskich na mieszkacach polskich wsi.

Ludobjstwo

WARSZAWA 2008

MATERIAY POMOCNICZE INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJ

10

ZBRODNIE PRZESZOCI
Opracowania i materiay prokuratorw IPN tom 2 Ludobjstwo

pod redakcj Radosawa Ignatiewa i Antoniego Kury

WARSZAWA 2008

Projekt okadki Krzysztof Findziski

Redakcja Romuald Niedzielko

Redakcja techniczna Andrzej Broniak

Skad i amanie Tomasz Ginter

Druk i oprawa dzka Drukarnia Dzieowa S.A. ul. Rewolucji 1905 r. nr 45, 90-215 d

Copyright by Instytut Pamici Narodowej Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

Seria Materiay pomocnicze Instytutu Pamici Narodowej: tom 10

SPIS TRECI
Antoni Kura Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wykaz skrtw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ryszard Szawowski Rafa Lemkin (19001959) polski prawnik twrc pojcia ludobjstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ryszard Szawowski Trzy tematy z dziedziny genocydologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Piotr Zajc Przeladowania ludnoci narodowoci polskiej na terenie Woynia w latach 19391945 ocena karnoprawna zdarze w oparciu o ustalenia ledztwa OKZpNP w Lublinie . . . . . . . . . . . . . . Przemysaw Miszko, Krzysztof Matkowski Zbrodnie ludobjstwa popenione przez nacjonalistw ukraiskich w Maopolsce Wschodniej w latach 19391945 na osobach narodowoci polskiej w wietle ledztw OKZpNP we Wrocawiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przemysaw Miszko, Krzysztof Matkowski Problematyka waciwoci miejscowej postpowa karnych w sprawach zbrodni ludobjstwa popenionych przez nacjonalistw ukraiskich poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej na obywatelach polskich w okresie od 1939 do 1945 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Marek Sowa Problematyka odpowiedzialnoci karnej sprawcw zbrodni ludobjstwa i zbrodni przeciwko ludzkoci w kontekcie ledztw prowadzonych w OKZpNP w Rzeszowie oraz orzecznictwa sdw wojskowych i powszechnych w latach czterdziestych i pidziesitych XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Antoni Kura Akcja Wisa w wietle niektrych dokumentw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Witold Wasilewski Katy 1940 sowieckie ludobjstwo na Polakach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Magorzata Kuniar-Plota Kwalikacja prawna zbrodni katyskiej wybrane zagadnienia. Informacja o stanie ledztwa w sprawie zbrodni katyskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grzegorz Malisiewicz Prawne aspekty sowieckiej akcji zbrojnej przeciwko II Rzeczypospolitej dokonanej 17 wrzenia 1939 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lucyna Rczy Deportacje obywateli polskich z terenu byego wojewdztwa lwowskiego w wietle ledztw prowadzonych w OKZpNP w Rzeszowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 6

23

34

50

53

57

61

65

74

83

92

Lucjan Nowakowski Zasady odpowiedzialnoci za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

Radosaw Ignatiew Komentarz do art. 1 pkt 1 dekretu z dnia 31.08.1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabjstw i zncania si nad ludnoci cywiln i jecami oraz dla zdrajcw Narodu Polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Andrzej Jankowski Wie polska na ziemiach okupowanych przez Niemcy w czasie II wojny wiatowej w postpowaniach karnych organw wymiaru sprawiedliwoci RFN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Orzecznictwo sdw polskich (opr. Radosaw Ignatiew) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

WSTP
Zarwno obowizujcy obecnie kodeks karny z 1997 roku (art. 118), jak i Ustawa o Instytucie Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (art. 3) zobowizuj prokuratorw Instytutu Pamici Narodowej do wszczynania i prowadzenia ledztw, ktrych przedmiotem s nieulegajce przedawnieniu zbrodnie ludobjstwa w rozumieniu Konwencji ONZ w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa, przyjtej w dniu 9 grudnia 1948 r. Pord kilku tysicy zakoczonych ju postpowa, jak te prowadzonych obecnie okoo 1300 spraw, znajduje si grupa ledztw, ktrych przedmiotem s tragiczne zdarzenia z przeszoci, zakwalikowane przez prokuratorw jako zbrodnie ludobjstwa. W zdecydowanej wikszoci ledztwa te dotycz zbrodni popenionych w granicach Pastwa Polskiego z dnia 17 wrzenia 1939 r. przez nacjonalistw ukraiskich na obywatelach polskich narodowoci polskiej oraz zbrodni popenionych na szkod obywateli polskich narodowoci ukraiskiej. Spraw tego rodzaju pozostaje w biegu ponad 50. Naley zatem mie wiadomo, e w historii wymiaru sprawiedliwoci Rzeczypospolitej Polskiej sprawy te tworz now jako. W sferze jzyka prawnego, jak i prawniczego utrwala si denicja zbrodni ludobjstwa. Ta kategoria pojciowa jest jednak dzisiaj obarczona niewspmiernymi emocjami. Pojcie to weszo niestety rwnie w przestrze polityki. Wyraa take w odniesieniu do tragicznej polskiej przeszoci, ywe spory i kontrowersje, artykuowane nie tylko przez historykw. W naszym zamierzeniu drugi tom Zbrodni przeszoci ma przybliy Czytelnikom zagadnienia dotyczce ludobjstwa, a take osob twrcy tego pojcia polskiego prawnika Rafaa Lemkina. Autorami zamieszczonych tu publikacji s zarwno prawnicy, jak i historycy. Naszym celem jest bowiem zaprezentowanie rnorodnych reeksji dotyczcych ludobjstwa: jako rzeczywistoci w aspekcie historycznym, politycznym i przede wszystkim prawnym. Nie mamy wtpliwoci, e prokuratorzy IPN, wypeniajcy swoje ustawowe obowizki, jeli chodzi o kategori ledztw dotyczcych zbrodni ludobjstwa, pragn poddania owocw swojej merytorycznej procesowej dziaalnoci w tym zakresie krytycznej reeksji, take ze strony ludzi prezentujcych rne dziedziny nauki, a zwaszcza histori i prawo. Wydaje si, e niniejszy tom Zbrodni przeszoci jest waciwym miejscem do poszerzenia, nie tylko przez prokuratorw Instytutu, wiedzy na temat ludobjstwa i dotyczcych tego pojcia wszystkich istotnych uwarunkowa oraz imponderabiliw. W imieniu autorw pragn serdecznie zaprosi wszystkich Czytelnikw do dyskusji, niewtpliwie przydatnej dla dalszej pracy pionu ledczego IPN. Dyskusja taka mogaby by istotnym wkadem w rozwj kultury prawnej, tak wanej dzisiaj dla rozwoju demokratycznego pastwa prawa, jakim jest Rzeczpospolita Polska. Pragn te wyrazi wdziczno dla autorw tekstw, majcych odwag prezentowa swoje opinie i przekonania. Winien jestem szczeglne podzikowanie profesorowi Ryszardowi Szawowskiemu, ktry zgodzi si umieci swoje teksty w publikacji niemajcej przecie aspiracji naukowych. T yczliwo Pana Profesora naley oceni jako wyraz Jego gotowoci do dzielenia si swoj wiedz z prokuratorami IPN. Na koniec wreszcie, wyrazy gbokiego szacunku i wdzicznoci kieruj do Prezesa Instytutu Pamici Narodowej, dr. hab. Janusza Kurtyki, ktry dostrzeg konieczno wydania niniejszego tomu, yczliwie interesujc si jego przygotowywaniem.

Warszawa, maj 2008 r.

prok. dr Antoni Kura

WYKAZ SKRTW
art. BSRS DPP DzU GG GO GSW IPN KBW KC KGB kk kk z 1932 r. kk z 1969 r. kkWP kpk KPZS KUL lit. LWP MTK MTW NKWD NP OKBZH OKBZpNP OKZpNP OSA OSN SA NSA i TK OSNKW OSP OUN PAU PiP PPR PUBP poz. pn. zm. pwkk RKU RP SN sygn. UJ UJK UPA USRS ust. WIH WKP(b) WSR WUBP WWP Zb. Orz. ZPP ZSRR ZSRS artyku Biaoruska Socjalistyczna Republika Sowiecka Demokratyczny Przegld Prawniczy Dziennik Ustaw Generalne Gubernatorstwo Grupa Operacyjna Gazeta Sdowa Warszawska Instytut Pamici Narodowej Korpus Bezpieczestwa Wewntrznego Komitet Centralny Komitiet gosudarstwiennoj biezopasnosti (Komitet Bezpieczestwa Pastwowego) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (DzU nr 88, poz. 553, z pn. zm.) rozporzdzenie Prezydenta RP z dnia 11 lipca 1932 r. Kodeks karny ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (DzU nr 13, poz. 94, z pn. zm.) kodeks karny Wojska Polskiego (DzU 1944, nr 6, poz. 27) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postpowania karnego (DzU nr 88, poz. 554, z pn. zm.) Komunistyczna Partia Zwizku Sowieckiego Katolicki Uniwersytet Lubelski litera Ludowe Wojsko Polskie Midzynarodowy Trybuna Karny Midzynarodowy Trybuna Wojskowy Narodnyj komissariat wnutriennich die (Ludowy Komisariat Spraw Wewntrznych) Nowe Prawo Oddziaowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich Oddziaowa Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddziaowa Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Orzecznictwo sdw apelacyjnych (dodatek do Przegldu Sdowego) Orzecznictwo Sdu Najwyszego, Sdw Apelacyjnych, Naczelnego Sdu Administracyjnego i Trybunau Konstytucyjnego (dodatek do Prokuratury i Prawa) Orzecznictwo Sdu Najwyszego Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sdw Polskich Orhanizacija ukrajinkych nacjonalistiw (Organizacja Nacjonalistw Ukraiskich) Polska Akademia Umiejtnoci Pastwo i Prawo Polska Partia Robotnicza Powiatowy Urzd Bezpieczestwa Publicznego pozycja pniejsze zmiany ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Przepisy wprowadzajce kodeks karny (DzU nr 88, poz. 552, z pn. zm.) Reichskommissariat Ukraine (Komisariat Rzeszy Ukraina) Rzeczpospolita Polska Sd Najwyszy sygnatura Uniwersytet Jagielloski Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie Ukrajinka powstanka armija (Ukraiska Armia Powstacza) Ukraiska Socjalistyczna Republika Sowiecka ustp Wojskowy Instytut Historyczny Wszechzwizkowa Komunistyczna Partia (bolszewikw) Wojskowy Sd Rejonowy Wojewdzki Urzd Bezpieczestwa Publicznego Wolna Wszechnica Polska Zbir Orzecze Sdu Najwyszego Zwizek Patriotw Polskich Zwizek Socjalistycznych Republik Radzieckich Zwizek Socjalistycznych Republik Sowieckich

Prof. dr Ryszard Szawowski profesor prawa midzynarodowego i nauk politycznych

RAFA LEMKIN (19001959) POLSKI PRAWNIK TWRC POJCIA LUDOBJSTWO1

Zbrodnia ludobjstwa jest wpisana do wikszoci kodeksw karnych wspczesnych pastw wiata2. O ludobjstwie czsto mwi si w zwizku z wydarzeniami w byej Jugosawii oraz w Ruandzie, ktre doprowadziy do stworzenia Midzynarodowego Trybunau do cigania odpowiedzialnych za powane naruszenia midzynarodowego prawa humanitarnego na terenie byej Jugosawii oraz Midzynarodowego Trybunau Karnego dla Ruandy. Wreszcie doszo do ustanowienia Midzynarodowego Trybunau Karnego, ktrego statut (podpisany w 1998 r.) wszed w ycie 1 lipca 2002 r., a sam Trybuna rozpocz dziaalno w poowie 2003 r. Pojcie ludobjstwa3 czyli genocydu (ang. genocide, fr. gnocide, niem. Genozid, ros. gienocyd)4 jest powszechnie znane we wspczesnym narodowym prawie karnym w ogle, za w midzynarodowym prawie humanitarnym w szczeglnoci. Sama posta wybitnego polskiego prawnika, twrcy tego pojcia oraz terminu, a take inicjatora i gwnego architekta fundamentalnej konwencji o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobjstwa z 9 XII 1948 r., Rafaa Lemkina, od kilkudziesiciu lat zdobywa sobie coraz wiksze uznanie i popularno na Zachodzie, chocia na przykad nie ma dotd jego powanej penej biograi. W szczeglnoci okres polski, obejmujcy dwie trzecie jego ycia, jest tam minimalnie znany, niewtpliwie w duym stopniu z powodu bariery jzykowej. Natomiast w Polsce jeszcze w latach dziewidziesitych, z wyjtkiem bardzo niewielu naukowcw, nawet samo jego nazwisko byo przewanie nieznane5. Tak samo nieznane czasem poza samym tytuem okazao si ogoszone w 1944 r. podstawowe jego dzieo Axis Rule in Occupied Europe6. Nazwisko Rafaa Lemkina mona znale w obszerniejszych podrcznikach prawa midzynarodowego na rnych kontynentach7 oraz w ramach hasa ludobjstwo w wielkich zagranicznych encyklopediach oglnych8, paru za autorw anglosaskich wrcz zadedykowao jego pamici swoje prace9. Zreszt i na Zachodzie traaj si czasem race bdy, dotyczce twrcy pojcia ludobjstwa10. W Polsce Lemkin jest postaci jak dotychczas sabo znan, przez dziesitki lat wrcz przemilczan. I tak np. brak o nim choby jednozdaniowej wzmianki w wielu polskich podrcznikach prawa midzynarodowego publicznego11. Co wicej, nie zamieszcza jego yciorysu fundamentalny Polski sownik biograczny12 i nie znajdziemy te hasa Lemkin w adnej z polskich encyklopedii oglnych do 2000 roku; s tam tylko wzmianki jego nazwiska i to nie zawsze dokadne przy hale ludobjstwo13. Nie sposb te nie odnie si krytycznie pod tym ktem do dwu prac, w ktrych Lemkin musia by wspomniany de rigueur: jednej, wydanej wkrtce po wojnie, drugiej w okresie stanu wojennego14. Wspomina si o nim natomiast w pracy zbiorowej powiconej systemowi polskiego prawa karnego15. Rafa Lemkin16 urodzi si 24 VI 1900 r.17 we wsi Bezwodne, w wczesnej guberni grodzieskiej (w II RP powiat Wokowysk, woj. biaostockie)18, w rodzinie ydowskiej. Jego ojciec, Jzef Lemkin, prowadzi wydzierawione gospodarstwo rolne. Matk bya Bela z d. Pomeranz, kobieta o duej inteligencji i zainteresowaniach literackich. H. Maza okrela maego Rafaa jako dziecko z wyobrani, ktre przeywao wszystko to, co czytao19. Jednym z najwczeniejszych wspomnie miaa by zgroza, jak odczuwa, czytajc w Sienkiewiczowskim Quo Vadis histori masakry chrzecijan. By te gboko poruszony, kiedy pozna dzieje Kartagiczykw i hugenotw. Rodzice zadbali o wyksztacenie syna: w 1919 r. Rafa ukoczy gimnazjum w Biaymstoku lub w Wilnie (sprawa dotd ostatecznie nie wyjaniona). Wiadomo, e poza matematyk by doskonaym uczniem20. Wykazywa wybitne zdolnoci do nauki jzykw obcych, tak klasycznych, jak i nowoytnych. H. Maza pisa te w swoim szkicu, i Rafa Lemkin odby w okresie wojny polsko-bolszewickiej sub wojskow i podczas dziaa wojennych mia by ranny21, na co dotd brak potwierdzenia i co wydaje si nieprawd, podobnie jak jego udzia w obronie Warszawy w 1939 r. (por. dalej). W latach dwudziestych ubiegego stulecia modym Lemkinem wstrzsny dwa wydarzenia: zabjstwo w Berlinie w 1921 r. przez S. Tehliriana, emigranta Ormianina, b. ministra spraw wewntrznych Turcji, Talaata Paszy22, odpowiedzialnego za masakr ponad miliona Ormian oraz zabjstwo w Paryu w 1926 r. przez emigranta yda S. Schwarzbarda atamana S. Petlury23, w zemcie za ukraiskie pogromy ydw na Ukrainie w latach 19181919. Dla Lemkina, te dwa zabjstwa polityczne stay si piknymi zbrodniami. Akty zemsty byy moe zbrodniami w oczach prawa [...], lecz w oczach moralnoci byy one pikne24. 7

W biograi Rafaa Lemkina, a zarazem w jego dziaalnoci naukowej i jako praktyka, mona wyrni dwa okresy: A. w II RP i na forum midzynarodowym do 1939 r. oraz B. od 1940 r. poza Polsk, w tym: a) podczas II wojny wiatowej i b) w latach 19451959.

A. DZIAALNO RAFAA LEMKINA W II RP I NA FORUM MIDZYNARODOWYM DO 1939 R. Rafa Lemkin rozpocz studia na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie prawdopodobnie ju w 1920 r. Podj najpierw studia lingwistyczne, a potem dopiero rozpocz studia prawnicze na Wydziale Prawa UJK25. Wiadomo, e od poowy lat dwudziestych szczeglnie by zwizany z seminarium najwybitniejszego polskiego karnisty, prof. Juliusza Makarewicza26, gwnego obok prof. Wacawa Makowskiego27 twrcy polskiego Kodeksu karnego z 1932 r. Na seminarium tym Lemkin wraz z T. Kochanowiczem (przy wspudziale: dr. L. Dworzaka, mgr. Z. Papierkowskiego i dr. R. Piotrowskiego28) przetumaczyli Kodeks karny Republik Sowieckich z 1922 r. Sowo wstpne napisa prof. J. Makarewicz, przy czym co do emkina (sic!) i Kochanowicza stwierdzi, i s to: wadajcy doskonale jzykiem rosyjskim uczestnicy od kilku lat seminarium kryminalistycznego lwowskiego29. Nawiasem mwic, sam prof. J. Makarewicz w tyme Sowie wstpnym zdecydowanie negatywnie oceni wikszo rozwiza zastosowanych w sowieckim kodeksie karnym. Szczeglnie krytykowa odrzucenie zasady nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege poenali anteriori (art. 6) i wprowadzenie porzuconej przez nowoytne ustawy karne analogii (art. 10). Ponadto, prof. J. Makarewicz wrcz omiesza stylistyk owego kodeksu, piszc m.in.: Wyliczenie [rodkw karnych] nie zawiera kary mierci, natomiast z art. 33 dowiadujemy si o rozstrzelaniu, ktre jest dopuszczalne tam, gdzie kodeks mwi o najwyszym wymiarze kary. Uycie tego niewinnego wyraenia w miejsce okrelenia brutalnego: kara mierci, dowodzi niezwykle subtelnej delikatnoci ze strony ustawodawcy30. Jak przyszo pokazaa, wczesne stanowisko prof. J. Makarewicza nie pozostao w Sowietach niezauwaone. Wprawdzie nie ruszono go podczas pierwszej okupacji sowieckiej (okres od koca wrzenia 1939 do koca czerwca 1941 r.), natomiast po ponownym zajciu Lwowa zosta aresztowany (m.in. wraz z cywilist, prof. Kazimierzem Przybyowskim) i od 4 II do 8 IX 1945 r. by przetrzymywany w agrze przy kopalni wgla w Krasnodonie31. Po ukoczeniu studiw prawniczych na Wydziale Prawa UJK we Lwowie, w roku 1926 Rafa Lemkin uzyska stopie doktora praw. Mia rwnie studiowa w Niemczech, Francji i we Woszech. Ta wiadomo nie znajduje jednak potwierdzenia w dostpnej nam spucinie archiwalnej po Lemkinie, znajdujcej si w USA. Wydaje si, i mogo najwyej chodzi o jakie krtkie pobyty rozpoznawcze32. Po odbyciu obowizkowej suby wojskowej pod koniec lat dwudziestych, dr Rafa Lemkin rozpocz prac jako sekretarz w warszawskim Sdzie Apelacyjnym, poczon prawdopodobnie z aplikacj w tyme sdzie. Owo ulokowanie w Warszawie Lemkin zawdzicza bez wtpienia prof. Emilowi St. Rappaportowi33, ktry w 1917 r. habilitowa si na Wydziale Prawa Uniwersytetu Lwowskiego pod kierunkiem prof. J. Makarewicza, a nastpnie, mianowany docentem, przez kilka lat dojeda na zajcia do Lwowa34. W tym wanie czasie E. St. Rappaport pozna Lemkina, doceni go i w latach nastpnych popiera. Jednoczenie, po podjciu pracy w Warszawie, Rafa Lemkin pogbia sw wiedz prawnicz na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, czynnie uczestniczc w seminarium prawa karnego pod kierunkiem prof. Wacawa Makowskiego. Tym sposobem mia okazj studiowa w dwu najlepszych w Polsce midzywojennej orodkach prawa karnego: we Lwowie i w Warszawie. Gdy po piciu latach, w 1927 r., zmieniono Kodeks karny Rosji Sowieckiej Lemkin ponownie dokona tumaczenia oraz opatrzy je wstpem35. Zwraca na to uwag w Przedmowie do wspomnianej pracy prof. W. Makowski, ktry pisa m.in.: P. dr R. Lemkin ju po raz drugi przekada kodeks karny sowiecki. Poprzedni bowiem przeoony przez niego kodeks uleg zmianie ju po piciu latach istnienia. Jeeli si zway, e tamten kodeks z r. 1922 take nie by pierwszym rdem prawa karnego w Rosji Sowieckiej, to trzeba bdzie stwierdzi zmienno tego prawa, gdzie indziej niespotykan36. Jak ocenia dalej prof. W. Makowski: Kodeks sowiecki nie tylko zachowuje pospolite rodki karne, ale przywraca niektre, zaniechane ju od dawna jako sprzeczne z elementarnymi prawami czowieka i obywatela, z zasad odpowiedzialnoci indywidualnej sprawcy itp. ustalonymi ograniczeniami kar. Spotykamy wic w tym kodeksie wywoanie jako ogoszenia za wroga ludu pracujcego oraz konskat majtku. [...] Reforma polega na powierzchownym przemianowaniu rodkw karnych na rodki ochrony spoecznej bez jednoczesnej zmiany ich istoty oraz na uchyleniu niektrych gwarancji sprawiedliwoci, ktre byy i s przez wiat cywilizowany uwaane za podstawowe37. 8

Sam Lemkin we Wstpie stwierdza, i: W caym szeregu instytucji kodeksu karnego R.S.F.S.R. znajdujemy naladowanie szkoy woskiej. Odnosi si to przede wszystkim do stanu niebezpiecznego, jaki zachodzi nie tylko u osb, ktre popeniy spoecznie niebezpieczne czyny, ale take u tych osb, ktre s niebezpieczne ze wzgldu na ich przesz dziaalno (art. 7). Kodeks sowiecki ujmuje wic stan niebezpieczny bardzo szeroko; wedle tego art. 7 mona znale si w kolizji z kodeksem karnym nawet bez popenienia konkretnego czynu przestpnego. Druga sprawa to reakcja na przestpstwo. Szkoa woska mwi o sankcjach ochrony spoecznej. Kodeks sowiecki wprowadza rodki ochrony spoecznej, usuwajc ze swej terminologii w zupenoci element karny. Ale tylko z terminologii, bo chocia art. 9 mwi, e rodki ochrony spoecznej nie zmierzaj ani do odpaty, ani do kary, to jednak tre ich jest par excellence karna38. Lemkin podkrela rwnie wyranie klasowy charakter tej kodykacji, piszc, e: ustawodawstwo karne R.S.F.S.R. ma za zadanie ochron socjalistycznego pastwa robotnikw i wocian. [...] Ukoronowaniem klasowoci kodeksu karnego jest art. 45, ktry postanawia m.in., e przy wymiarze rodka ochrony spoecznej o charakterze sdowo-poprawczym sd kieruje si swoim socjalistycznym poczuciem prawnym. Cay duch kodeksu wskazuje na to, e owe socjalistyczne poczucie prawne sprowadza si przede wszystkim do poczucia klasowego, proletariackiego, ktre ma pozostawa u sdziego w zgodzie z celowoci rewolucyjn39. Zainteresowania Rafaa Lemkina, uczestniczcego w tym okresie w seminarium prawa karnego pod kierunkiem prof. W. Makowskiego na Uniwersytecie Warszawskim, kodykacjami karnymi pastw europejskich nie ograniczay si jedynie do kodeksu karnego sowieckiego. Ju w nastpnym, 1929 r., ogosi on kolejn prac pt. Kodeks karny faszystowski 40. Chodzio tu o projekt kodeksu karnego woskiego, ogoszony w 1927 r. (wszed w ycie w 1931 r.). Nowy kodeks woski mia zastpi kodeks karny z 1889 r. (tzw. kodeks Zanardellego), znany m.in. z tego, i jako pierwszy usun kar mierci, przez co jak pisa Lemkin: spowodowa na caym wiecie potny ruch, zmierzajcy do zniesienia kary mierci41. Lemkin przywoywa w swej pracy wytyczne owego projektu woskiego kodeksu karnego z 1927 r. Byy to wedug niego zadania: primo: usun w praktyce rozbienoci pomidzy szko klasyczn a pozytywistyczn, opierajc si jednak na winie i wprowadzajc kary jako rodek gwny do zwalczania przestpstw, a rodki zabezpieczajce w charakterze rodkw pomocniczych; secundo: nada karom bardziej surowy charakter [z kar mierci wcznie], gdy kary przewidziane w kodeksie Zanardellego okazay si zbyt agodne i przyczyniy si do wzrostu przestpczoci; tertio: broni skuteczniej pastwa tak w stosunkach wewntrznych, jak i zewntrznych; zwalcza nowe formy przestpczoci bdce wyrazem wspczesnego ycia; quarto: chroni tyzn i przyszo rasy przez zwalczanie propagandy maltuzjanizmu, uywania rodkw odurzajcych i szerzenia chorb wenerycznych; quinto: roztoczy opiek na uczuciami religijnymi, w szczeglnoci nad wyznaniem katolickim; sexto: roztoczy opiek nad gospodark narodow42. Analizujc postanowienia czci oglnej projektu, Rafa Lemkin zwraca szczegln uwag na wprowadzenie do pojcia przestpstwa przeciwko osobowoci pastwa (art. 6), uznajc je za bardzo obszerne. Jak pisa: dla charakterystyki powyszego przepisu podajemy, e np. jakiekolwiek obrazy Mussoliniego, popenione przez cudzoziemcw zagranic, bd karane wizieniem od 1 roku do 12, niekiedy do 24 lat (art. 285, 286); rozsiewanie nieprawdziwych wieci o yciu gospodarczym Woch na szkod pastwa woskiego nawet przez cudzoziemca zagranic jest karane wizieniem do lat 10 lub grzywn do 100 000 lirw. Kar mierci [ktr omawiany projekt przywraca] bdzie karany np. Jugosowianin, ktry w swoim kraju bdzie propagowa wcielenie Triestu do Jugosawii43. Na tym tle Lemkin ocenia, e: Mamy wic tu do czynienia z zasad narodowoci przedmiotowej, posunitej do granic dotychczas nie spotykanych w ustawodawstwie. Taki wybujay nacjonalizm ustawy nie da si pogodzi z zasadami sprawiedliwoci i celowoci kryminalnej i w adnym razie nie moe si przyczyni do utrwalenia dobrych ssiedzkich stosunkw z innymi pastwami. Na domiar wszystkiego projekt ten zezwala na ekstradycj przestpcw politycznych. [...] A wic projekt faszystowski przekrela pikn tradycj prawa karnego, pochodzc jeszcze z pierwszych lat XIX stulecia, a uchodzc za nienaruszaln44. W Przedmowie do tej pracy prof. W. Makowski pisa: Dr. Lemkin, omawiajc projekt faszystowski, utrzyma si w granicach cile obiektywnego przedstawienia zasad i ciekawszych postanowie tego kodeksu, powstrzymujc si od krytyki, ktr nietrudno byoby zapewne rozwin zarwno pod ktem prawniczym, jak kryminalistycznym i politycznym. Tych zada praca niniejsza sobie nie postawia. Pozostaa ona wycznie przy informacji, dajc mono czytelnikowi samodzielnego sdu, podkrelajc co najwyej pewne osobliwoci ustawodawcze i kodykacyjne, jako zasugujce na szczegln uwag. Taka sumienna informacja jest niewtpliwie rzecz konieczn i ona stanowi o wartoci niniejszej pracy45. Okoo 1929/1930 r. Rafa Lemkin zosta mianowany podprokuratorem Sdu Okrgowego w Brzeanach, w woj. tarnopolskim, a nastpnie delegowany zapewne nie bez wstawiennictwa prof. E. St. Rappaporta 9

na takie stanowisko do Warszawy46. Na poparcie prof. E. St. Rappaporta wymownie wskazuje rwnie fakt, i Lemkin by przez pewien czas referendarzem Sekretariatu Generalnego Komisji Kodykacyjnej RP (stanowiska referendarzy istniay tylko do roku 1932 wcznie, kiedy to zostay skasowane w ramach likwidacji Sekretariatu Generalnego). Przy zaznaczonym w tytule pracy udziale D-ra R. Lemkina ukaza si pierwszy komentarz do kodeksu karnego z 1932 r. autorstwa J. Jamontta i E. St. Rappaporta. Jaki to by udzia trudno dzi jest oceni, bowiem w pracy nie wyrniono wyranie wkadu poszczeglnych autorw komentarza47. W 1939 r. ukaza si angielski przekad polskiego kodeksu karnego i prawa o wykroczeniach z 1932 r., wydany wsplnie przez Lemkina i prof. Malcolma McDermotta z Duke University Law School48. Wsppracujc nadal cile z prof. E. St. Rappaportem, dr Rafa Lemkin zwiza si rwnie z Katedr Prawa Karnego Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie (z li w odzi). W WWP zajmowa stanowisko starszego asystenta, a take wykada prawo karne porwnawcze. By rwnie sekretarzem generalnym grupy polskiej Midzynarodowego Stowarzyszenia Prawa Karnego (Association Internationale de Droit Pnal AIDP)49. Jeszcze jako podprokurator Sdu Okrgowego w Warszawie, Lemkin ogosi w 1933 r. obszern prac Sdzia w obliczu nowoczesnego prawa karnego i kryminologii50, studium z dziedziny prawa porwnawczego. Swe rozwaania opar na porwnaniu wielu kodeksw karnych wczesnych pastw, m.in. Polski (1932), Woch (1931), otwy (1930), Jugosawii (1929), Danii (1930) i Rosji Sowieckiej (1927), a z krajw pozaeuropejskich Chin (1928), Turcji (1926), Argentyny, Kolumbii, Kostaryki, Peru i Tasmanii (wszystkie 1924). Take wczesnych projektw kk, m.in. francuskiego (1932), niemieckiego (1931), czechosowackiego (1924), szwajcarskiego (1918), szwedzkiego (1923) i rumuskiego (1933). Ten zgromadzony obszerny materia porwnawczy pozwoli Lemkinowi na stwierdzenie, i: Reforma prawa karnego [w wielu krajach] opiera si w duym stopniu na osobie sdziego karnego. Najszczytniejsze hasa i najbardziej nowoczesne instytucje pozostan bd martw liter, bd, co gorsza, bd wypaczone, jeeli ich stosowanie bdzie powierzone sdziom nieprzygotowanym do ich nowych zada. Nowoczesne prawo karne wymaga od sdziego wyksztacenia zarwno prawniczego, jeli chodzi o interpretacje syntetycznej ustawy, jak i szczeglnie kryminologicznego. Bowiem w nowoczesnym prawie karnym konstrukcja prawna przestaa by celem samym w sobie: staa si ona raczej wykadnikiem zjawisk yciowych, ktre winny by rwnie rozpatrywane przez prawnika w ramach nauk spoecznych i przyrodniczych. Tote kryminologia wkracza coraz to bardziej do prawa karnego, gwnie w postaci kryminalnej biologii i socjologii kryminalnej, na ktrych opiera si zarwno nowoczesna typologia przestpcza, jak i zagadnienie prognozy socjalnej, stanowice przesank dla instytucji rodkw zabezpieczajcych. W zwizku z tym, praca sdziego nabiera coraz to bardziej cech metody naukowej51. W kolejnych rozdziaach tej pracy Lemkin omawia w szerokim aspekcie historycznym i porwnawczym kwestie reformy prawa karnego na tle stosunku jednostki do zbiorowoci, przesanki spoeczno-polityczne ewolucji wadzy sdziego karnego, wadz sdziowsk w wietle szkoy klasycznej i pozytywnej prawa karnego, a take wskazywa na zmian charakteru funkcji sdziowskiej i jej odrbno w hierarchii subowej, przygotowanie prawnicze i kryminologiczne sdziw karnych, wreszcie na metod ich zawodowego przygotowania i osobiste kwalikacje sdziego karnego. Niewtpliwie najciekawsze rozwaania autora dotycz sfery gwarancji wolnoci i praw jednostki: W kodeksie karnym mamy swego rodzaju negatywnie zakrelon granic dla sfery wolnoci jednostki. Granica ta bdzie wyrana i dokadnie oznaczona w kodeksie karnym tego spoeczestwa, ktre wysoko ceni swobod jednostki. Przeciwnie, tam gdzie obserwujemy przewag zbiorowoci nad jednostk, ustawodawca karny, nastawiony gwnie na ochron interesw spoecznych, z mniejsz precyzj bdzie ustala granice ochrony praw jednostki52. I dalej: Gwarancje dla sfery praw jednostki przejawiaj si przede wszystkim w zakazie stosowania analogii, w myl zasady nullum crimen sine lege. Obywatel musi wiedzie z gry, za co moe by karany i nie moe by uzaleniony od widzimisi sdziego, ktry okrela przestpstwa i kary wedug swego upodobania lub, w najlepszym wypadku, wedug zasad podobiestwa danego czynu z czynem przewidzianym w kodeksie. Dlatego zakaz stosowania analogii zmusi ustawodawc do objcia w kodeksie karnym moliwie wszystkich sytuacji karnoprawnych. Dalsz wic gwarancj dla praw jednostki jest kodykacja pena i jasna, przewidujca a do najdrobniejszych szczegw wszelkie moliwoci yciowe i oparta na pojciach prawnych, nie budzcych adnych wtpliwoci interpretacyjnych. Dla gwarancji praw jednostki jest istotne, aby z gry byo okrelone w kodeksie, za co jednostka bdzie ukarana, a take jak bdzie ukarana. [...] Sdzia, stosujc ustaw o niewyranych konturach, moe atwo wkracza w zakres praw jednostki, stajc si panem najdoniolejszych dbr czowieka. Tam jednak, gdzie ustawodawca zagwarantowa nietykalno interesw indywidualnych w sposb wyrany i zdecydowany, sdzia bdzie mia z koniecznoci ograniczone pole ruchw w obrbie kodeksu karnego53. 10

*** Rok 1933 oznacza dla Lemkina pocztek dziaalnoci na forum midzynarodowym. Przypomnijmy, i po tragicznych dowiadczeniach I wojny wiatowej, lata midzywojenne w Europie cechowa duy rozmach midzynarodowej wsppracy intelektualnej, czciowo inspirowanej przez Lig Narodw. Odnosio si to rwnie do prawa midzynarodowego i wyaniajcego si jako jego dzia midzynarodowego prawa karnego. Polska braa w tej wsppracy ywy udzia. I Konferencja midzynarodowa dla Unikacji Prawa Karnego, ktra odbya si z inicjatywy Ligi Narodw w Warszawie w 1927 r.54, ustalia list przestpstw prawa narodw (prawa midzynarodowego) dlicts de droit des gens, obejmujc: 1. piractwo, 2. faszowanie pienidzy, 3. handel niewolnikami, 4. handel kobietami i dziemi, 5. wiadome uycie wszelkich rodkw mogcych stanowi zagroenie powszechne, 6. handel narkotykami, 7. handel publikacjami pornogracznymi. Cytujemy t list za samym Lemkinem55, ktry wskazywa na to, e pniejsze konferencje midzynarodowe, np. Kongres Prawa Porwnawczego w Hadze w 1932 r., list t jeszcze rozszerzyy. Przypomnienia wymaga, i na tej samej Konferencji warszawskiej w 1927 r. prof. E. St. Rappaport zgosi wniosek o rozwaenie karalnoci nawoywania do wojny zaczepnej jako przestpstwa prawa narodw56. Konferencja brukselska w 1930 r., silnie stymulowana przez zawarty w 1928 r. Pakt Brianda-Kellogga, ustalia brzmienie odnonego przepisu, wprowadzajc zastrzeenie tzw. analogii ustawodawczej. Konferencja paryska (1931) uchwalia rezolucj adresowan do Ligi Narodw, dotyczc m.in. przestpstwa propagandy wojennej, co poparo zoone Lidze przez polskiego ministra spraw zagranicznych, Augusta Zaleskiego (17 IX 1931 r.) memorandum w sprawie rozbrojenia moralnego. Art. 113 polskiego kodeksu karnego z 1932 r. by pierwszym tego rodzaju przepisem kodeksowym w skali wiatowej57. Pierwsze wystpienie Rafaa Lemkina na forum midzynarodowym miao miejsce podczas IV Midzynarodowej Konferencji dla Unikacji Prawa Karnego w Paryu w 1931 r., podczas ktrej wygosi referat, zatytuowany: Emploi international des moyens capables de faire courir un danger commun. Jednak najwaniejsze jego wystpienie miao miejsce na kolejnej, V Konferencji dla Unikacji Prawa Karnego w Madrycie, w padzierniku 1933 r.58 Na zaproszenie komitetu organizacyjnego nadesa tam referat pt. Czyny stanowice zagroenie oglne (midzypastwowe) uznane za przestpstwa prawa narodw (osobicie nie mg by obecny). Referat ten pomieszczony zosta w Aktach Konferencji w 1935 r.59, ale Lemkin ogosi go ju wczeniej w 1933 r., w osobnej broszurze w Paryu oraz w czasopimie prawniczym w Wiedniu60. Lemkin omawia tam pi przestpstw, z ktrych wyliczamy tu pierwsze trzy: 1) Terroryzm (Problem terroryzmu), 2) Akty barbarzystwa i 3) Wandalizm (Niszczenie dzie sztuki i kultury). Nas interesuje tu wycznie przestpstwo barbarzystwa, na ktrego gruncie Lemkin sformuowa w 1944 r. pojcie ludobjstwa. T cz wspomnianego referatu Rafa Lemkin rozpocz nastpujcym wywodem61: wedug niego istniej przestpstwa prawa narodw, ktre odpowiadaj postulatom humanitarnym (cytuje np. handel kobietami, dziemi, niewolnikami). Chodzi tu przede wszystkim o obron wolnoci i godnoci jednostki oraz przeszkodzenie temu, aby jednostka bya traktowana jako towar. Inne przestpstwa tej kategorii (Lemkin cytuje tu np. przestpstwo propagandy wojny agresywnej) su ochronie normalnych stosunkw miedzy grupami (collectivits). Tak wic u podstaw pewnych przestpstw s zamachy w dziedzinie praw indywidualnych (ktrych znaczenie jest takie jak pisa Lemkin e interesuj one ca wsplnot midzynarodow), podczas gdy inne przestpstwa dotycz stosunkw midzy jednostk a grup, jak te stosunkw midzy dwiema lub wiksz liczb grup. Nastpuj kluczowe passusy dotyczce postulowanego nowego przestpstwa62. Wedle Lemkina: Tymczasem istniej przestpstwa, ktre cz w sobie dwa elementy cytowane powyej. S nimi w szczeglnoci zamachy przeciwko jednostce jako czonkowi grupy. Wola sprawcy zmierza tu nie tylko do zaszkodzenia jednostce, lecz w pierwszym rzdzie do wytworzenia szkody grupie, do ktrej ta ostatnia naley. Owe pogwacenia mierz nie tylko w prawa czowieka, lecz ponadto i przede wszystkim podkopuj one porzdek spoeczny63. Zacytujmy tutaj kontynuowa Lemkin w pierwszym rzdzie akcje eksterminacyjne przeciw grupom etnicznym, wyznaniowym lub spoecznym z jakichkolwiek motyww (politycznych, religijnych etc.). Takich np., jak masakry, pogromy, akcje podjte w celu zniszczenia egzystencji gospodarczej czonkw pewnej grupy etc. Tak samo mieszcz si tutaj wszelkiego rodzaju przejawy brutalnoci, ktre dotykaj jednostk w jej godnoci, w przypadku jeli te akty poniania maj swe rdo w walce eksterminacyjnej, skierowanej przeciw grupie, ktrej czonkiem jest oara. Wzite w caoci, wszystkie akty tego rodzaju stanowi przestpstwo prawa narodw, ktre oznaczamy nazw barbarzystwa. [...] Skutki tego rodzaju aktw przekraczaj zazwyczaj stosunki midzy 11

jednostkami, wstrzsaj one fundamentami harmonii wzajemnych stosunkw midzy poszczeglnymi grupami. Akcje tego rodzaju skierowane przeciwko grupom stanowi niebezpieczestwo oglne, midzypastwowe64. I dalej: Naley podkreli, e przez akty barbarzystwa naruszane s nie tylko interesy moralne wsplnoty midzynarodowej, lecz rwnie jej interesy gospodarcze. Istotnie, akty barbarzystwa dokonywane w sposb zbiorowy i systematyczny, czsto powoduj emigracj lub niezorganizowan ucieczk ludnoci z jednego pastwa do drugiego, co moe powodowa szkodliwe skutki w stosunkach gospodarczych pastwa imigracji65. Doprawdy w wietle wiatowych wydarze koca XX w. trudno przeceni wczesne sformuowania Lemkina... W tak sformuowanym w 1933 r. przez Lemkina pojciu przestpstwa barbarzystwa byy ju zawarte podstawowe elementy przedstawionej 11 lat pniej koncepcji pojcia zbrodni ludobjstwa. Propozycja Lemkinowska z wczesnych lat trzydziestych wskazywaa na pionierskie horyzonty jego mylenia. Pierwszym tragicznym akceleratorem stay si dopiero gigantyczne eksterminacje nazistowskie okresu II wojny wiatowej. Dodajmy tu, e w 1935 r. Rafa Lemkin by czonkiem polskiej delegacji na VI Konferencj Midzynarodowego Biura dla Unikacji Prawa Karnego w Kopenhadze, gdzie wygosi referat pt. Terrorisme66, uznany za jedno z jego waniejszych wystpie na konferencjach midzynarodowych w okresie midzywojennym. W istocie, idea wypracowania konwencji antyterrorystycznej pojawia si na forum Midzynarodowego Biura dla Unikacji Prawa Karnego ju w roku 1931 na IV Konferencji Biura67. Wystpujc ze swym referatem w Kopenhadze, Lemkin jak zauwaa M. Kornat rozpatrywa rne denicje terroryzmu, zaproponowa te denicj wasn. Zauway, i pozostajca w obiegu, najczciej podzielana denicja terroryzmu wewntrznego: actes commis dans des buts de terrorisme politique moe sugerowa quil sagit dactes dirigs contre ltat contre lordre politique, ce qui en ferait un dlit politique par excellence. Wedug M. Kornata, Lemkin uzna, i jest ona niewystarczajca, przy czym zwrci uwag na terroryzm midzynarodowy, uznajc, i trzeba uwzgldnia oba rodzaje terroryzmu68. Streszczenie tego referatu (wraz z wasnym projektem ukadu midzynarodowego w sprawie terroryzmu) Lemkin zamieci rwnie w artykule ogoszonym na amach Gazety Sdowej Warszawskiej69. Jak pisa na wstpie: Zagadnienie terroryzmu, ktre wobec tragicznych wypadkw tak niedawnej przeszoci70 stao si niezwykle aktualne, przedstawia powane trudnoci w ujciu legislatywnym. Przechodzc za do przedmiotu i rodzajw terroryzmu, stwierdza, e: Terroryzm w najobszerniejszym znaczeniu polega na zastraszeniu ludzi za pomoc czynw gwatownych. Moe on przybiera rozmaite formy w zalenoci od przedmiotu, przeciwko ktremu si zwraca i od celu, jaki przywieca sprawcy. Moe zwraca si przeciwko ludziom prywatnym lub rzeczom w celach osobistych, np. dla celw zysku. Wwczas bdzie to przestpstwo powszechne, karane ju we wszystkich kodeksach karnych w tej czy innej postaci. [...] Z punktu widzenia prawa midzynarodowego interesuj nas te postacie terroryzmu, ktrego sprawcy utrzymuj, e dziaaj w celach zbiorowych, publicznych, powiedzmy politycznych. Bowiem z tym czy si kwestia, czy pastwo, gdzie taki przestpca ukry si, moe go traktowa jako przestpc politycznego, czy te nie, tzn. czy moe go wyda pastwu, w ktrym przestpstwo popeniono71. Idc dalej, w obrbie tych czynw Rafa Lemkin wyrnia terroryzm wewntrzny czyli czyny, ktre szkodz tylko temu pastwu, na ktrego terytorium przestpstwo popeniono oraz terroryzm zewntrzny tj. czyny, ktrych szkodliwo objawia si na terenie kilku pastw, czasem nawet w sposb tak intensywny, e cay midzynarodowy porzdek publiczny jest zagroony72. Podzia taki przyjmowali rwnie prof. E. St. Rappaport i prof. T. Givanovitch z Uniwersytetu w Belgradzie73. Lemkin stwierdza przy tym, e zarwno w kwestii terroryzmu wewntrznego, jak i zewntrznego (tu jednak w aspekcie midzynarodowym), dziaanie przestpne terrorysty skierowane jest bezporednio przeciwko porzdkowi publicznemu. Jak bowiem pisa: Nie wydaje si przeto susznym twierdzenie, e terroryzm stanowi zamach na pastwo jako takie, wzgldnie na porzdek polityczny, co z terroryzmu czynioby przestpstwo par excellence polityczne. Nie mona posdza terrorystw o to, e spodziewaj si, i za pomoc oderwanego strzau do przeciwnika politycznego lub ministra, bd mogli zmieni ustrj spoeczny czy polityczny pastwa74. Wychodzc z powyszych przesanek, Lemkin postulowa: wprowadzenie do kodeksw karnych stanw faktycznych terroryzmu wewntrznego i midzynarodowego (traktowanych jako przestpstwo powszechne)75. Zarazem (zarwno w omawianym referacie, jak i jego streszczeniu w GSW), przedoy wasny projekt konwencji midzynarodowej w sprawie terroryzmu. By to projekt wewntrznie spjny, a przy tym zwizy, zawiera bowiem jedynie trzy artykuy i sze punktw. Kwestie sankcji karnych Lemkin pozostawia do dyskusji76. Dodajmy jeszcze, e w 1937 r. Lemkin by czonkiem delegacji polskiej na IV Kongres Prawa Karnego w Paryu, gdzie przedstawi wspomniany ju referat pt.: Ochrona pokoju przez prawo karne77. 12

*** W 1934 r. Rafa Lemkin przeszed do adwokatury i praktykowa w Warszawie. Nie s jeszcze ostatecznie ustalone okolicznoci tego przejcia78. Jego kancelaria adwokacka miecia si najpierw w Alejach Jerozolimskich, a nastpnie w eleganckim nowym domu przy ul. Kredytowej 679. Rozwin do rozleg praktyk. Znajdowa jednak take czas na prac naukow, zwaszcza komentatorsk. I tak, w 1936 r. ukaza si jego komentarz do ustawy amnestyjnej z 1935 r.80 We wstpie do tego komentarza Lemkin pisa m.in.: W obliczu przeobrae nowoczesnego prawa karnego trudno [dzi] uwaa amnesti za wentyl bezpieczestwa prawa81. Dzisiejsze prawo karne, zrywajce coraz to bardziej z formalizmem i idce po linii szerokiej indywidualizacji, nie potrzebuje tego rodzaju instytucji dla realizowania swoich celw. Amnestia bowiem jako akt ustawodawczy, operujcy oglnymi grupami czynw karalnych stanowi zasadnicze zaprzeczenie indywidualizacji. Nowoczesna nauka zna inne, lepsze sposoby walki z formalizmem prawnym: jest to np. sdziowskie darowanie kary, zawieszenie wykonania, warunkowe zwolnienie itp. W tych warunkach susznym wydaje si pogld, e amnestia jest aktem administracji pastwowej82, wywoanym wzgldami celowoci83. Wedug Lemkina: Z punktu widzenia materialnego prawa karnego, darowanie kary i umorzenie postpowania z mocy amnestii s przyczynami wyczajcymi karalno; pod wzgldem procesowym darowanie kary jest przeszkod do jej wykonania, za umorzenie postpowania stanowi przeszkod procesow (tzw. negatywn przesank procesow). [...] Amnestia, stanowic przyczyn wyczajc karalno, nie usuwa jednak samego faktu popenienia przestpstwa, ktry to fakt pozostawia pewne ograniczone skutki w dziedzinie prawa karnego i nieograniczone w dziedzinie prawa prywatnego i administracyjnego (mono dochodzenia szkd, strat itd.)84. Kolejna praca komentatorska Lemkina to majcy a trzy wydania, obszerny, bo liczcy przeszo 700 stron, komentarz do prawa karnego skarbowego z 1936 r.85 Autor ujmowa przestpstwo skarbowe w ujciu historycznym, a ponadto omawia zasady prawa karnego skarbowego i zwraca uwag na ochron caoksztatu interesw gospodarczych pastwa. Formuowa przy tym oglniejsze, szersze cele. Stwierdza m.in.: W dziedzinie karnej, a w dziedzinie skarbowej w szczeglnoci nie mona represji uwaa za jedyny rodek wychowujcy spoeczestwo. Przewartociowanie poj spoeczestwa w dziedzinie skarbowej uzalenione jest od atmosfery, ktra w tej dziedzinie panuje, a ktr wytwarzaj nie tylko ustawy, ale przede wszystkim ywi ludzie. Naley wytrwale pracowa nad wytworzeniem w spoeczestwie wiadomoci, e interes gospodarczy jednostki nie powinien by realizowany wbrew interesom gospodarczym zbiorowoci86. Nawiasem mwic, problematyk amnestyjn oraz z zakresu prawa karnego skarbowego Rafa Lemkin zajmowa si ju wczeniej, ogaszajc artykuy o tej tematyce na amach poznaskiego Ruchu Prawniczego, Ekonomicznego i Socjologicznego (RPEiS)87. W 1939 r. ukazay si pierwsze wiksze zagraniczne prace Lemkina: wydana we Francji La rglementation des paiements internationaux oraz ogoszony w Stanach Zjednoczonych wsplnie z prof. Malcolmem McDermottem z The Duke University Law School angielski przekad polskiego kodeksu karnego i prawa o wykroczeniach z 1932 r.88 Kontakt z prof. McDermottem jak si potem okazao by w pierwszym okresie II wojny wiatowej dla Lemkina wrcz zbawienny...

B. DZIAALNO RAFAA LEMKINA OD 1940 ROKU POZA POLSK a) Podczas II wojny wiatowej W pamitnym wrzeniu 1939 r. Rafa Lemkin wyjecha z Warszawy w nocy z 6 na 7 wrzenia, wrd tysicy mczyzn, ktrzy zareagowali na rozkaz radiowy, aby wszyscy zdolni do noszenia broni opucili stolic i udali si na wschd, gdzie mieli by wcieleni do wojska. Tam zastaa go agresja sowiecka. By, jak twierdzi w swoich nieukoczonych i niewydanych pamitnikach, znajdujcych si w USA, przejciowo zatrzymany przez bolszewikw, jednak nastpnie zosta zwolniony; nie zorientowano si, z kim miano tu do czynienia. Potem Lemkin przebywa zaledwie dwa dni u rodzicw w Wokowysku, a nastpnie przedosta si do okupowanego przez Litwinw Wilna. W lutym 1940 r. wydosta si przez Litw do Szwecji. Nawiasem mwic, bya to droga, ktr wwczas przedostay si na Zachd tysice Polakw, gwnie wojskowych i urzdnikw, nieraz z rodzinami. W Szwecji przebywa ponad rok i mia wykady zlecone na Uniwersytecie w Sztokholmie. Jednoczenie czyni starania o wyjazd do USA. Gdy wreszcie dziki staraniom wspomnianego ju prof. McDermotta zaproszenie nadeszo, Lemkin przyby tam via Zwizek Sowiecki89, Japoni i Kanad. 18 kwietnia 1941 r. znalaz 13

gocin na uczelni, w ktrej wykada McDermott w The Duke University Law School w Durham, w stanie Pnocna Karolina. Lemkin jako special lecturer wykada prawo porwnawcze i prawo rzymskie. Natomiast od poowy 1942 r. rozpocz szybk karier w subie wadz federalnych USA. By m.in. doradc w Bureau of Economic Warfare, gwnym doradc (head consultant) Foreign Economic Administration oraz wykadowc w School of Military Government, wreszcie doradc politycznym Departamentu Wojny. Pracowa te nad swym rozpocztym jeszcze w Szwecji gwnym dzieem pt. Axis Rule in Occupied Europe. Laws of Occupation, Analysis of Government, Proposals for Redress. Ukazao si ono w Nowym Jorku w listopadzie 1944 r. Warto przy tym zaznaczy, e wstp autora do tej pracy nosi dat o rok wczeniejsz: 15 XI 1943 r. Jest to o tyle wane, e przedstawione przez Lemkina po raz pierwszy pojcie genocide (ludobjstwo) powstao zatem prawdopodobnie ju w pierwszej poowie 1943 r., a moe nawet nieco wczeniej. W przedmowie do Axis Rule..., napisanej przez G.A. Fincha, dyrektora wydziau prawa midzynarodowego Carnegie Foundation, Lemkin zosta okrelony jako znany polski uczony i adwokat. Finch wysoko ocenia prac polskiego uczonego, m.in. jako: dajc w atwo dostpnej formie w jzyku angielskim podstawowe dokumenty oraz istotn informacj faktograczn z autentycznych rde, ktra bdzie pilnie potrzebna, kiedy rozpocznie si proces rozpltywania pajczyny ustawodawstwa [pastw] Osi, ktra usidlia ycie i zniszczya losy milionw ludzi90. Zdumiewa zarazem fakt, i Finch w swej przedmowie ani sowem nie odnis si do skonstruowanego i rozwinitego przez Lemkina pojcia ludobjstwa. Widocznie nie uchwyci jego znaczenia. Dzieo Rafaa Lemkina zyskao znaczne uznanie midzynarodowe, autor bowiem w III czci Axis Rule... ogosi w tumaczeniach angielskich, nieraz ze skrtami, okoo 330 rnorodnych aktw prawa czy raczej w wikszoci bezprawia okupacyjnego, wydanych przez okupantw niemieckich, a czciowo i woskich. Znajdoway si tam rwnie akty prawne wydane przez satelitw Osi Bugari, Rumuni i Wgry oraz przez rzdy marionetkowe, np. w Vichy, Belgradzie czy Atenach. W sumie dokumentacja Lemkina obejmowaa okoo 35 krajw i terytoriw okupowanych. Zaznaczenia jednak wymaga fakt, i aden z reprodukowanych aktw prawnych nie siga poza jesie 1942 r.91 Caa ta imponujca dokumentacja liczy 370 stron i stanowi ponad poow caego opracowania Lemkina. Jego rozwaania oparte s przede wszystkim na tym materiale oraz na normach prawa midzynarodowego92, aczkolwiek nawizywa rwnie do ta politycznego i rzadziej do faktw historycznych. W swej pracy powici te niewiele miejsca odnonym materiaom prasowym czy nawet zachodnim materiaom urzdowym. Tymczasem materiay te, w szczeglnoci Polska Biaa Ksiga z 1942 r.93, donosiy konkretnie o masowych zbrodniach dokonywanych przez okupantw niemieckich na ludnoci polskiej i ydowskiej oraz o wyniszczeniu ekonomicznym i kulturowym (co Lemkin rwnie ujmowa jako ludobjstwo). Takich faktw autor w Axis Rule... przytoczy niewiele94. Wynikao to zapewne z pewnej niechci do uwzgldniania informacji, ktrym wwczas dua cz opinii publicznej w USA nie w peni dawaa wiar, a nieraz wrcz je odrzucaa. Lemkinowi jednak chodzio niewtpliwie przede wszystkim o koncepcj ludobjstwa: to wanie byo zamierzonym a trzeba przyzna, e i osignitym celem caego jego dziea. Kluczowy zatem w Axis Rule... jest rozdzia IX, gdzie autor okreli ludobjstwo jako nowy termin i now koncepcj dla zjawiska niszczenia narodw i grup etnicznych. w nowy termin, stworzony przez siebie neologizm genocide uku Lemkin z dwu sw: greckiego genos (rasa, szczep) i zmodykowanego aciskiego cide (od caedes mordowanie, zabijanie)95. Przy czym konkludowa ludobjstwo nie koniecznie oznacza natychmiastowe zniszczenie jakiego narodu [...] Jest raczej zamierzone dla oznaczenia skoordynowanego planu rnorodnych akcji, skierowanych na zniszczenie fundamentw grup narodowych, w celu unicestwienia (annihilating) samych tych grup. Celem takiego planu byby rozkad instytucji politycznych i spoecznych, kultury, jzyka, uczu narodowych, religii i egzystencji gospodarczej grup narodowych, jak rwnie zniszczenie bezpieczestwa osobistego, wolnoci, zdrowia, godnoci, a nawet ycia jednostek nalecych do takich grup. Ludobjstwo jest wymierzone przeciw grupie narodowej jako jednostce (entity), za akcje z tym zwizane wymierzone s przeciw poszczeglnym ludziom (individuals) nie w charakterze indywidualnym, lecz jako czonkom grupy narodowej96. W konkluzji sformuowa Lemkin rekomendacje na przyszo. Wprawdzie na przeomie lat 1943/1944 nie proponowa jeszcze zawarcia odrbnej wielostronnej umowy midzynarodowej w takiej postaci, jak staa si Konwencja z 9 XII 1948 r. Zaproponowa to dopiero w par miesicy po ukazaniu si Axis Rule..., w dwuczciowym artykule na amach miesicznika The Nation97. W samym dziele postulowa natomiast znowelizowanie Regulaminu stanowicego aneks do Konwencji Haskiej dotyczcej praw i zwyczajw wojny ldowej z 1907 r., cznie z powoaniem w jego ramach midzynarodowej agencji kontrolnej, wyposaonej w takie uprawnienia, jak wizytowanie krajw okupowanych i prowadzenie dochodze, w jaki sposb okupant traktuje znajdujce si w warunkach wiziennych narody. Lemkin podkrela przy tym, e ludobjstwo nie jest tylko problemem 14

okresu wojny, ale take trosk czasu pokoju. Argumentowa, e jest to zjawisko szczeglnie wane w Europie, gdzie wystpuje tak wybitne zrnicowanie narodowociowe, e jeli grupy mniejszociowe, zmuszone y w ramach innych pastw, nie bd naleycie chronione, taki brak ochrony moe powodowa zakcenia midzynarodowe, szczeglnie w formie zdezorganizowanej emigracji. Byo to powtrzenie tego, co sygnalizowa ju w 1933 r., a co w latach dziewidziesitych XX w. potwierdziy tragiczne wydarzenia w Boni-Hercegowinie i w Kosowie. W tej zatem dziedzinie ochronie grup mniejszociowych ju w Axis Rule... Lemkin postulowa zawarcie midzynarodowego traktatu wielostronnego, ktry powinien przewidzie wprowadzenie nie tylko do konstytucji, ale rwnie do kodeksu karnego kadego kraju, postanowie chronicych grupy mniejszociowe od opresji z powodu ich narodowoci, religii lub rasy98. b) Dziaalno Rafaa Lemkina w latach 19451959 W maju 1945 r., kiedy nastpia bezwzgldna kapitulacja hitlerowskiej III Rzeszy, nasta czas praktycznego zastosowania Lemkinowskiej koncepcji zbrodni ludobjstwa i umocowania jej w prawie midzynarodowym. Kamieniem milowym w zakresie nowego midzynarodowego prawa karnego bya Karta Midzynarodowego Trybunau Wojskowego (MTW) z 8 VIII 1945 r., ktra ustanowia trzy kategorie przestpstw: a) przeciwko pokojowi, b) wojenne i c) przeciw ludzkoci99. Wanie ta ostatnia kategoria, obejmujca morderstwa, wytpianie, obracanie ludzi w niewolnikw, deportacje i inne czyny nieludzkie, pozwalaa na uznanie zbrodni ludobjstwa jako jej postaci kwalikowanej. Niemniej, sam termin ludobjstwo w Karcie MTW jeszcze nie wystpowa. Za to ju dwa miesice pniej, datowany 6 X 1945 r. akt oskarenia w Procesie Norymberskim zarzuci wszystkim 24 podsdnym expressis verbis m.in., i popenili umylne i systematyczne ludobjstwo, tj. eksterminacj rasowych i narodowych grup ludnoci cywilnej pewnych okupowanych terytoriw, w celu zniszczenia okrelonych ras i klas ludnoci oraz grup narodowych, rasowych i religijnych, w szczeglnoci ydw, Polakw, Cyganw i innych100. Rafa Lemkin zosta mianowany doradc sdziego Sdu Najwyszego USA, R. H. Jacksona, gwnego oskaryciela amerykaskiego w trybunale norymberskim101. Na pocztku 1946 r. ukazao si brytyjskie wydanie Axis Rule..., ktre wkrtce w Procesie Norymberskim stao si popularn lektur. Podczas samego procesu, 25 VI 1946 r., zastpca gwnego oskaryciela brytyjskiego, Sir D. Maxwell-Fyfe, przesuchujc oskaronego von Neuratha (b. protektora III Rzeszy dla Czech i Moraw), wprost zacytowa dobrze znan ksik profesora Lemkina.102 Termin ludobjstwo uyty te zosta w mowach kocowych oskarycieli brytyjskiego i francuskiego w Norymberdze latem 1946 r.103 W tym czasie jednak Lemkina gwnie pochaniaa ju sprawa midzynarodowej kodykacji zbrodni ludobjstwa. Czyni to nieraz wrcz kosztem zdrowia104. Przez cay ten czas a do ostatecznego sukcesu w grudniu 1948 r. prowadzi wielki midzynarodowy lobbing na amach prasy zachodniej, w ONZ etc., walczc o uchwalenie konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa. Pierwszym przeomowym sukcesem w tym wzgldzie bya jednomylnie przyjta rezolucja nr 96/I pierwszego Zgromadzenia ONZ z dnia 11 XII 1946 r., goszca m.in., e: Ludobjstwo stanowi zaprzeczenie prawa do istnienia caych grup ludzkich, tak jak zabjstwo stanowi zaprzeczenie prawa do ycia poszczeglnych jednostek [...] Ludobjstwo stanowi zbrodni w rozumieniu prawa midzynarodowego, ktr potpia wiat cywilizowany. Rezolucja zlecaa Radzie Gospodarczo-Spoecznej przygotowanie projektu odpowiedniej konwencji na nastpn sesj zwyczajn Zgromadzenia Oglnego (tj. na jesie 1947 r.)105. Tymczasem rok 1947 okaza si rokiem trudnym dla projektu konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa. Niektrzy z delegatw (z brytyjskim na czele) kwestionowali nawet potrzeb samej konwencji. Zaproszony przez Rad Gospodarczo-Spoeczn ONZ do wsppracy przy redagowaniu projektu Rafa Lemkin w obliczu kryzysu zrezygnowa z innych funkcji i angaujc wasne oszczdnoci rzuci si do akcji edukacyjnej w skali midzynarodowej na rzecz konwencji106. Szczliwie druga sesja Zgromadzenia Oglnego ONZ, w rezolucji nr 180/II z dnia 23 XI 1947 r., potwierdzajc sw rezolucj z dnia 11 XII 1946 r., wezwaa Rad Gospodarczo-Spoeczn do kontynuowania pracy i przedstawienia projektu konwencji trzeciej sesji Zgromadzenia Oglnego w 1948 r. Ostateczny sukces nadszed, gdy Rada Gospodarczo-Spoeczna przyja zredagowany na nowo przy pomocy Lemkina projekt, zaakceptowany nastpnie przez Komisj Prawn Zgromadzenia Oglnego i wreszcie jednomylnie przyjty przez samo Zgromadzenie Oglne107. Rafa Lemkin by wwczas niezwykle wysoko ceniony. Podczas wspomnianej sesji Zgromadzenia Oglnego ONZ delegat Iranu w swoim wystpieniu zoy mu hod publiczny, stwierdzajc: Chciabym [...] zoy hod 15

czowiekowi, ktry wzbogaci nauk prawa przez ide midzynarodowej kryminalizacji ludobjstwa. Mwi o profesorze Lemkinie z Yale University, ktry spdzi du cz swego ycia, uwiadamiajc opini publiczn co do koniecznoci zwalczania tej strasznej plagi o rozmiarach wiatowych108. Prasa amerykaska doniosa o wzruszajcym wydarzeniu. Kiedy reporterzy bezporednio po uchwaleniu Konwencji w dniu 9 XII 1948 r. szukali Lemkina, nie mogli go w aden sposb znale. Nareszcie odnaleli go wieczorem, siedzcego samotnie i paczcego, czy raczej kajcego. I ten czowiek, ktry wczeniej wprost narzuca si dziennikarzom, teraz prosi ich, aby go zostawili samego... Okreli przy tym Konwencj jako epitaum na grobie swojej matki, ktra zgina w Polsce z rk niemieckich oraz jako dowd uznania, i ona i wiele milionw istnie nie zmaro na prno109. Konwencja ONZ z dnia 9 XII 1948 r. ograniczya zakres czynw objtych zbrodni ludobjstwa proponowanych przez Lemkina w 1944 r. do szeroko ujtego niszczenia zycznego i biologicznego (plus przymusowego przekazywania dzieci czonkw jednej grupy do innej)110. Tym samym pominito proponowane przez niego np. niszczenie jzykowe, kulturalne czy religijne (w sensie niszczenia wyznania, cho nie samych wyznawcw). Ograniczono te kategorie oar do czonkw grup narodowych, etnicznych, rasowych i religijnych. Nie uwzgldniono rwnie grup politycznych (travaux prparatoires), co byo zwalczane przez ZSRS i jego satelitw. Dopiero pniej zaczto wprowadza nowe grupy do ustawodawstwa karnego poszczeglnych pastw-stron konwencji111. Z drugiej strony, nie zostao uwzgldnione ludobjstwo kulturalno-narodowe, mocno forsowane przez Zwizek Sowiecki. Szczliwie te nie przyjto danego przez ZSRS sformuowania w preambule do konwencji wskazujcego na zwizek ludobjstwa z faszyzmem majcego perdnie odsun wszelkie podejrzenia co do historycznie zreszt wczeniejszego ludobjstwa sowieckiego112. Przypomnie te warto art. VI konwencji, stanowicy i osoby oskarone o ludobjstwo [...] bd sdzone przez waciwy trybuna pastwa, na ktrego obszarze czyn zosta dokonany, lub przez Midzynarodowy Trybuna Karny, ktrego kompetencja bdzie obejmowaa te umawiajce si strony, ktre kompetencje t przyjm. Tak sta instancj, Midzynarodowy Trybuna Karny, powoano dopiero p wieku pniej (por. niej)113. Wracajc do postaci Rafaa Lemkina, by on w USA od 1948 r. profesorem prawa midzynarodowego w Yale University, a w roku akademickim 1955/56 w Rutgers Law School114. Po upyniciu terminu kontrakt nie zosta mu przeduony. Na tym chyba nie dobrowolnie zakoczya si dziaalno profesorska Lemkina w USA. Od drugiej poowy 1956 r. przez ostatnie trzy lata swego ycia by bezrobotnym. W dodatku, znane domy wydawnicze nie chciay publikowa prac, ktre przedstawia do druku, tumaczc si przy tym, e brak szerszego zainteresowania poruszan przez niego problematyk nie pozwala na podjcie ryzyka nansowego. W konsekwencji Lemkin znalaz si w bardzo trudnej sytuacji materialnej. Dzi jest wprost niepojte, jak czowiek, cieszcy si wielkim uznaniem midzynarodowym i majcy elitarne znajomoci w krgach ONZ i Waszyngtonu oraz w gremiach naukowych, mg si znale w takim pooeniu. Od 1949 r. Rafa Lemkin zabiega o przyspieszenie procesu zebrania 20 dokumentw o ratykacji lub przystpieniu do Konwencji z dnia 9 XII 1948 r., aby zgodnie ze swym art. XIII wesza ona w ycie. Stao si to dopiero w styczniu 1951 r. I chocia wydawao si, e Lemkin osign cel, ktry przed sob postawi, nadal toczy walk, tym razem gwnie o ratykacj konwencji przez USA oraz wikszo innych pastw-czonkw ONZ. Szczeglnie duga i ciernista okazaa si droga do ratykacji konwencji przez USA. Chocia prezydent Harry Truman ju w czerwcu 1949 r. zoy w senacie wniosek o ratykacj, a podobne wnioski skadali prawie wszyscy nastpni prezydenci, ratykacja Genocide Convention Implementation Act of 1987 (the Proxmire Act)115 nastpia dopiero w 1987 r., a wic prawie 30 lat po mierci Lemkina. Genocyd sta si przestpstwem federalnym. Rwnie dopiero wiele lat po mierci uczonego dosza do skutku przewidziana w art. VI Konwencji z dnia 9 XII 1948 r. moliwo stworzenia midzynarodowego trybunau karnego dla sdzenia oskaronych m.in. o ludobjstwo. Najpierw powstay dwa trybunay, bardzo lokalne pod ktem ratione loci: powoany rezolucj nr 827/1993 r. Rady Bezpieczestwa ONZ, Midzynarodowy Trybuna Karny dla cigania osb odpowiedzialnych za powane naruszenia midzynarodowego prawa humanitarnego na terytorium byej Jugosawii od 1991 r. oraz Midzynarodowy Trybuna Karny dla Ruandy rezolucja Rady Bezpieczestwa ONZ nr 995/1994. Oba Trybunay maj charakter organw ad hoc. Stworzono wreszcie, w zaoeniu w sensie geogracznym uniwersalny, stay Midzynarodowy Trybuna Karny (International Criminal Court). Jego statut zosta przyjty w Rzymie w dniu 17 VII 1998 r. przez konferencj dyplomatyczn ONZ penomocnikw do utworzenia takiego trybunau. Art. 126 statutu przewidywa jego wejcie w ycie pierwszego dnia miesica po szedziesitym dniu po dacie zoenia u Sekretarza Generalnego ONZ szedziesitego instrumentu ratykacji. Miao to miejsce w kwietniu 2002 r. Statut wszed 16

w ycie z dniem 1 VII 2002 r. Wrd kompetencji trybunau ratione materiae (art. 5 statutu), na pierwszym miejscu wymieniono zbrodni ludobjstwa (the crime of genocide), na dalszych miejscach guruj: zbrodnie przeciwko ludzkoci, zbrodnie wojenne i zbrodnia agresji. Komfort wejcia w ycie Statutu rzymskiego psuje nieco fakt, e USA nie ratykoway tej konwencji i nie zamierzaj tego uczyni116. Powracajc jednak do postaci Rafaa Lemkina, podkreli trzeba fakt, i w latach pidziesitych XX w. by on wielokrotnie (w latach 1950, 1951, 1952, 1955, 1956, 1958 i 1959) cho bez powodzenia przedstawiany do Pokojowej Nagrody Nobla117. Godne ubolewania, e faktu tego nie odnotowao do dzi adne powane polskie wydawnictwo encyklopedyczne ani biograczne, co wicej aden polski podrcznik prawa midzynarodowego118. We wrzeniu 1955 r. Lemkin otrzyma Krzy Zasugi RFN, co stanowio dla niego gorzk satysfakcj moraln, zwaywszy, e jak podkrelano straci w Holocaucie ponad 40 czonkw rodziny w Polsce119. Zmar nagle na zawa serca 28 VIII 1959 r. w Nowym Jorku. Rozpocztego parotomowego dziea o ludobjstwie nie zdy ju ukoczy. New York Times, ktry w dniu 30 VIII 1959 r. ogosi nekrolog Rafaa Lemkina (wraz ze zdjciem), powici mu w wydaniu z dnia nastpnego specjaln glos redakcyjn, zatytuowan: Raphal Lemkin Crusader (Rafa Lemkin krzyowiec). Warto przytoczy niektre jej fragmenty: Dyplomaci tego [tj. amerykaskiego] i innych narodw, ktrzy zwykli byli odczuwa pewne zaniepokojenie, kiedy widzieli nieco przygarbion posta Dr. Rafaa Lemkina zbliajc si do nich na korytarzach ONZ, nie musz czu si nadal niekomfortowo. Nie bd potrzebowali wymyla tumacze z powodu braku ratykacji Konwencji przeciw Ludobjstwu, na ktrej rzecz dr Lemkin pracowa tak cierpliwie i bezinteresownie przez ptorej dekady120. I dalej: Ten oddany sprawie czowiek uczyni wicej ni ktokolwiek inny dla osignicia formalnej akceptacji zasady, e jest rzecz przestpcz rani lub niszczy grupy narodowe, etniczne, rasowe i religijne. Rafa Lemkin, kiedy wzity prawnik w Warszawie, ucierpia strat caej swej rodziny, z wyjtkiem jednego brata, z rk nazistw. W tym kraju zrobi znakomit karier jako nauczyciel, wykadowca i pisarz, lecz ciarem jego ycia bya krucjata przeciw niewolnictwu, degradacji i morderstwu. By to wielki ciar, ktry w ubiegy pitek zabi go w wieku lat 59121. Rafa Lemkin zosta pochowany na Mt. Hebron Cementary w nowojorskiej dzielnicy Queens. Na jego nagrobku znajduje si napis: Dr. Raphal Lemkin (19001959). Father of Genocide Convention (Dr Rafa Lemkin 19001959. Ojciec Konwencji o ludobjstwie).

POSTSCRIPTUM Tak zatem oceniano wkad Rafaa Lemkina w dorobek wiatowej myli prawnomidzynarodowej. Wyrazem uznania byo rwnie wspomniane wczeniej wielokrotne zgaszanie jego kandydatury do Pokojowej Nagrody Nobla. W centrum Warszawy, przy ul. Kredytowej 6, nadal stoi dom, w ktrym Lemkin mieszka i prowadzi kancelari adwokack do wrzenia 1939 r. cenny przy tym przykad eleganckiej polskiej architektury modernistycznej z koca lat trzydziestych XX w. Postulujemy umieszczenie na nim tablicy (w jzykach polskim i angielskim) upamitniajcej twrc pojcia ludobjstwa oraz gwnego architekta Konwencji z dnia 9 XII 1948 r. w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa. Moim zdaniem, powinno by to poczone z zorganizowaniem w Warszawie naukowej konferencji Lemkinowskiej. Warto te w dalszej przyszoci rozway koncepcje ewentualnego powoania nad Wis niewielkiego midzydyscyplinarnego instytutu naukowego im. Rafaa Lemkina, powiconego badaniom zbrodni ludobjstwa, przeciwko ludzkoci, wojennych oraz zbrodni agresji122.

1 Artyku jest nieco zmienion i uzupenion wersj pracy opublikowanej w kwartalniku Sprawy Midzynarodowe (2005, nr 2), powstaej przy wspudziale Krzysztofa Pola. Zebra on przedwojenne publikacje Rafaa Lemkina, wyczajc jego prace obcojzyczne, w tym referaty wygaszane na konferencjach midzynarodowych w latach trzydziestych. 2 W polskim kodeksie karnym z 1997 r. jest to art. 118 1, stanowicy: Kto w celu wyniszczenia w caoci albo czci grupy narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub grupy o okrelonym wiatopogldzie, dopuszcza si zabjstwa albo powoduje ciki uszczerbek na zdrowiu osoby nalecej do takiej grupy, podlega karze pozbawienia wolnoci na czas nie krtszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolnoci albo karze doywotniego pozbawienia wolnoci. Krytycznie naley jednak oceni fakt, i sam termin ludobjstwo w tym kodeksie w ogle nie wystpuje.

17

3 Jeli chodzi o ludobjstwo pojmowane znacznie szerzej ni okrelaj to midzynarodowe normy prawne na Zachodzie istnieje znaczne zainteresowanie t problematyk. Zajmuje si nim rwnie poza naukami prawnymi socjologia, politologia, antropologia i historia; wyania si te dziedzina comparative genocide, por. R. Szawowski, Ludobjstwo [w:] Encyklopedia biaych plam, t. XI, Radom 2003, s. 171178, gdzie wysunita jest rwnie koncepcja genocidium atrox (genocyd okrutny, okropny, dziki, straszny) dla ludobjstwa poczonego z najbardziej wyranowanymi torturami, stosowanymi z czystego sadyzmu. 4 Rafa Lemkin stworzy neologizm angielski genocide, zoony z kombinacji dwu sw: greckiego i aciskiego, inspirowany takimi wyrazami, jak tyrannicide czy homicide. Transformacja genocide na inne jzyki nastpia przewanie w postaci uycia tego samego sowa w pisowni wasnej (np. fr. gnocide czy ros. gienocyd). Jednak w jz. niemieckim obok podobnego rozwizania (Genozid) wprowadzono te wasny termin Vlkermord. W jz. polskim od czasu procesu gauleitera Greisera w 1946 r. przyj si termin ludobjstwo, aczkolwiek nie ma przeszkd, aby rwnolegle nie uywa w polskiej pisowni sowa genocyd, oryginalnego terminu Lemkinowskiego. 5 Gdy w latach dziewidziesitych, po moim trzydziestoletnim pobycie na Zachodzie, pytaem polskich prawnikw o Lemkina, nawet niejeden profesor szczerze owiadcza, e nigdy nie sysza tego nazwiska. (Zreszt zdarza si to nawet dzisiaj.) Po raz pierwszy miaem mono przestawi go obszerniej w polskiej literaturze prawniczej w artykule Rafa Lemkin twrca pojcia ludobjstwo i gwny architekt Konwencji z 9 XII 1948 (w czterdziestolecie mierci), Pastwo i Prawo 1999, nr 10, s. 7486. 6 R. Lemkin, Axis Rule in Occupied Europe. Laws of Occupation, Analysis of Government, Proposals for Redress, New York 1944 (reprint z 1973). 7 Por. np. prac profesora indyjskiego: S. K. Kapoor, International Law, wyd. X, Allahabad 1994, s. 803: The term genocide was coined by Lemkin, a private individual whose efforts played a large part in promoting the United Nations work on genocide. 8 Por. np. The Encyclopedia Americana, International Edition, t. XII, 1992: The UN Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide is to a most unusual degree, the work of one man Raphal Lemkin [...], A distinguished Polish lawyer; Lexicon Universal Encyclopedia, t. IX, 1994: the word genocide was coined by the Polish-American scholar Raphal Lemkin in 1944; Encyclopaedia Universalis, t. X, 1990: [Gnocide] Invente par le professeur amricain dorigine polonaise R. Lemkin. Okrela si zatem Lemkina jako wybitnego polskiego prawnika, polsko-amerykaskiego uczonego lub profesora amerykaskiego polskiego pochodzenia. 9 Np. Genocide and the Modern Age. Etiology and Case Studies of Mass Death, red. J. Walliman, M.N. Dobkowski, New York 1987, wyd. II, 2000; W. Churchill: A Little Matter of Genocide. Holocaust and Denial in the Americas 1492 to the Present, Winnipeg 1998. Dedykacja tego ostatniego: To Raphal Lemkin (19011959) and for genocides many millions of victims down through the ages. 10 Przykadowo, na amach wydawanego przez prestiowy brytyjski Instytut Prawa Midzynarodowego i Porwnawczego czasopisma The International and Comparative Law Quaterly (July 2000, s. 581, przyp. 13), w artykule G. Verdirane, The Genocide Denition in the Jurisprudence of the Ad hoc Tribunals, czytamy o French Jurist Lemkin a wic zrobiono z niego Francuza. 11 Taki zupeny brak mona odnotowa w podrcznikach z okresu PRL, np. A. Klafkowski, Prawo midzynarodowe publiczne, wyd. V, Warszawa 1979 oraz W. Gralczyk, Prawo midzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 1983. Niestety, to samo zauwaa si w podrcznikach wydanych ju w III RP por. tene W. Gralczyk, op. cit., wyd. VI, poprawione i uzupenione przez S. Sawickiego, Warszawa 1999 oraz R. Bierzanek i J. Symonides, Prawo midzynarodowe publiczne, wyd. II, Warszawa 1992, to samo w wyd. V, Warszawa 1999. Gdy ostatnio wymieniono nazwisko Lemkina w jednym zdaniu (por. T. Biaocerkiewicz, Prawo midzynarodowe publiczne. Zarys wykadu, Olsztyn 2003, s. 313), poczone to zostao z dezinformacj, bowiem okrelono go jako lwowskiego adwokata. Prawdopodobnie przepisano tu bd Franciszka Ryszki z jego ksiki Norymberga. Prehistoria i cig dalszy, Warszawa 1982. 12 Rafa Lemkin powinien gurowa w tomie XVII Polskiego sownika biogracznego z 1972 r., obejmujcym nazwiska na liter L. 13 Wczajc w to szeciotomow Now Encyklopedi Powszechn PWN z poowy lat dziewidziesitych; np. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. VI, Warszawa 1965: termin [ludobjstwo] uyty po raz pierwszy 1944 przez prawnika pochodzenia polskiego, Rafaa Lemkina (ur. 1898, obecnie w USA). Podano bdnie dat jego urodzin z informacj o pobycie w USA, mimo e Lemkin zmar w 1959 r. 14 Chodzi o prace: J. Sawicki, Ludobjstwo. Od pojcia do konwencji, 19331948, Krakw 1949 oraz F. Ryszka, Norymberga. Prehistoria... W pierwszej z nich s cytowane wprawdzie prace Lemkina, ale brak jakiejkolwiek informacji, e chodzi o prawnika polskiego, nie odnotowano te olbrzymiej roli, jak Lemkin odegra w caym procesie walki o Konwencj ONZ z 9 XII 1948 r.; w drugiej pracy ujawnia si brak znajomoci yciorysu Lemkina oraz porwnuje jego prace z publikacjami z lat pidziesitych XX w. sowieckiego prawnika A.N. Trajnina (18831957), co jest oczywistym nieporozumieniem. Choby dlatego, e Trajnin, cytujc jak na ironi Konwencj z 9 XII 1948 r., twierdzi, e ludobjstwo we wszystkich jego zakazanych formach nadal istnieje w Stanach Zjednoczonych; dalej oskara amerykaskich agresorw o to, e w 1949 r. zastosowali wobec yjcych w Kanadzie Eskimosw bakteriologiczne rodki walki i rozpowszechnili wrd nich epidemi dumy (!) oraz temu podobne. 15 Por. System prawa karnego. O przestpstwach w szczeglnoci, Wrocaw 1985, t. IV, cz. I, rozdz. III pt. Przestpstwa wojenne i przeciwko ludzkoci autorstwa L. Kubickiego, s. 132, przypis 5. Lemkin okrelony jest tu jako znany w okresie midzywojennym prawnik polski; cytowane te s dwie jego prace. 16 Podstawowe elementy biograi Lemkina zawarte s w Current Biography. Whos News and Why, 1950 oraz w Who is Who in America, vol. 3, Chicago 1960; take H. Maza, Neuf meneurs internationaux: de linitiative individuelle dans linstitution des organisations internationales pendant le XIX-e et le XX-e sicle, Paris 1965. Ta ostatnia praca zawiera 14-stronicowy rozdzia o Rafale Lemkinie i konwencji przeciw ludobjstwu, zreszt niezbyt starannie przygotowany. Tak samo we wszystkich niemal znanych nam publikacjach zachodnich miejsce urodzenia Lemkina podane jest bdnie jako Bezwodene, co prostujemy na Bezwodne, jednoczenie okrelajc, gdzie wie ta bya pooona. 17 Jak podaje M. Kornat w studium biogracznym o Lemkinie (Zeszyty Historyczne 2004, z. 147), odnonie roku urodzenia Rafaa Lemkina wystpuj dwie daty: rok 1900 lub 1901 (s. 111). Spraw przesdza Jim Fussel, ktry ustali, e bd ten spowodowaa publikacja w New York Post z 17 VI 1948 r. Std zaczerpnli t informacj rni autorzy, w tym H. Maza. W podaniu Lemkina o naturalizacj (Declaration of Intention) z dnia 7 II 1942 r. widnieje rok 1900, por. J. Fussel, A Note on Raphal Lemkins Birthdate, June 24, 1900 not 1901, zob. http//www.preventgenocide.org/Lemkin/birthdate. Przyjmujc na tej podstawie dat urodzenia Lemkina na rok 1900, trudno nie wyrazi zdziwienia, e sam bezporednio zainteresowany dopuci do zakorzenienia daty o rok pniejszej. Przecie rzekomo autoryzowa on tekst rozdziau u H. Maza (por. przyp. 17); tak samo musia autoryzowa (oglnie przyjta praktyka) swj biogram w Current Biography.... z 1950 r. (por. przyp. 17). Tymczasem w obu tych rdach guruje rok urodzin 1901. Potwierdzeniem, e rok ten jest nadal podawany jako data urodzenia Lemkina jest fakt, e ceremonia dla uczczenia 100-lecia jego urodzin, ktra miaa miejsce w ONZ, odbya si w czerwcu 2001 roku, por. UN Press Release SG/SM/7842. 18 Cakowicie bdne jest stwierdzenie w hale Lemkin Rafa [w:] Polski sownik judaistyczny, oprac. Z. Borysiska, R. ebrowski, Warszawa 2003, s. 2930 (sygn. R. ebrowski), jakoby Lemkin pochodzi z Galicji Wschodniej, absolutnie nie wiadomo skd wzite. Dalej wprost nonsensowne s nastpujce twierdzenia: Na pocztku okupacji niemieckiej by zwizany z polskim podziemiem. Kiedy wikszo jego rodziny

18

zostaa zamordowana, uciek do Wilna, skd przez Szwecj, Zwizek Radziecki, Japoni i Kanad przedosta si do Stanw Zjednoczonych. W rzeczywistoci Lemkin na swoje szczcie nigdy nie znalaz si pod okupacj niemieck. Nie by zwizany z polskim podziemiem. Jego rodzina zostaa wymordowana przez Niemcw w 1942 r., kiedy Lemkin by ju dawno (od kwietnia 1941 r.) w USA. Jakim cudem mgby Lemkin wwczas (1942 r.) przez okupowane przez Niemcw Wilno dosta si do Szwecji, a stamtd via ZSRS (!) przedosta si do USA? Faszywie jest rwnie podana data mierci Lemkina (1956 r.), zamiast powszechnie znanej: 1959 r. Z braku miejsca pomijamy jeszcze par innych bdw. Wyraamy tylko zdziwienie, i tak baamutny tekst mg si ukaza drukiem, zwaszcza w Warszawie. 19 H. Maza, op. cit., s. 347348; autor twierdzi, e jego rozdzia o Lemkinie opiera si na korespondencji i trzech wywiadach z Lemkinem, ktry uzna go za dokadny. Jednak w wietle naszej znajomoci dziaalnoci Lemkina w Polsce w latach trzydziestych oraz najnowszych publikacji amerykaskich (por. przypis 25) dokadnoci w niektrych punktach, jeli chodzi o okres do 1941 r., H. Maza nie moe si pochwali wrcz przeciwnie. 20 Ibidem. 21 Ibidem, s. 346. 22 Talaat Pasza (18741921), turecki polityk, jeden z triumwiratu modoturkw. Minister spraw wewntrznych i wielki wezyr (19171918). Jeden z gwnych inicjatorw ludobjstwa Ormian w okresie I wojny wiatowej. 23 Symon Petlura (18791926), polityk ukraiski. Od 1917 r. organizator antybolszewickich oddziaw Ukraiskiej Rady Centralnej. W 1920 r. podpisa ukad wojskowo-polityczny z J. Pisudskim i wraz z nim wzi udzia w wyprawie na Kijw. Od 1920 r. na emigracji. 24 H. Maza, Neuf meneurs..., s. 348. Warto przypomnie, i werdykty wczesnych aw przysigych, zarwno w Berlinie, jak i w Paryu, uznay pniej obu tych zabjcw politycznych za niepoczytalnych i zostali oni uwolnieni. 25 Por. S. Power, A Problem from Hell. America and the Age of Genocide, New York 2002, s. 21. 26 Juliusz Makarewicz (18721955), prawnik, najwybitniejszy przedstawiciel szkoy socjologicznej prawa karnego w Polsce. Profesor Uniwersytetu Jagielloskiego i Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, czonek Komisji Kodykacyjnej RP, wsptwrca polskiego Kodeksu karnego z 1932 r.; czonek PAU i wielu zagranicznych towarzystw naukowych. Senator RP. Autor licznych prac z dziedziny prawa karnego materialnego, lozoi prawa karnego oraz procesu karnego. Patrz take: K. Pol, Juliusz Makarewicz [w:] Poczet prawnikw polskich, Warszawa 2000, s. 855878. 27 Wacaw Makowski (18801942), prawnik, profesor prawa karnego i pastwowego na Uniwersytecie Warszawskim, przedstawiciel naturalistycznego kierunku w prawie karnym. Czonek Komisji Kodykacyjnej RP, wsptwrca polskiego Kodeksu karnego z 1932 r. i projektu konstytucji kwietniowej z 1935 r.; siedmiokrotny minister sprawiedliwoci w rzdach II RP, pose na Sejm i wicemarszaek Sejmu RP (19281935), marszaek Sejmu RP (19381939), senator i marszaek Senatu RP (19351938). Patrz take: K. Pol, Wacaw Makowski [w:] Poczet prawnikw..., s. 10491065. 28 Kodeks karny Republik Sowieckich z 1922 r., Tumaczyli z oryginau Rafa Lemkin i Tadeusz Kochanowicz, przy wspudziale: Dra Ludwika Dworzaka, M-gra Zdzisawa Papierkowskiego, Dra Romana Piotrowskiego, Warszawa 1927; sowo wstpne napisa prof. Juliusz Makarewicz. 29 J. Makarewicz, Ibidem, s. III. 30 Ibidem, s. IV. 31 K. Pol, op. cit., s. 866867. 32 Wykluczone jest cakowicie nieudokumentowane twierdzenie K. Olendzkiego (por. Pami i odpowiedzialno. Kilka uwag na temat Rafaa Lemkina pogldw na ludobjstwo [w:] Bezpieczestwo midzynarodowe czasu przemian. Zagroenia koncepcje instytucje, red. R. Kuniar, Z. Blechnowski, Warszawa 2003, s. 145), jakoby Lemkin uzyska doktorat na uniwersytecie w Heidelbergu. Std te odpadaj dalsze wywody autora: To raczej typowe dla polsko-ydowskiej inteligencji itinerarium intelektualne osadzio Lemkina bardzo gboko w kulturze polskiej i niemieckiej. Tymczasem, jeli chodzi o jakie gbsze osadzenie Lemkina w kulturze (poza polsk i ydowsk), to raczej trzeba wymieni kultur rosyjsk, co wyrazio si m.in. w jego admiracji dla Lwa Tostoja, ktrym Lemkin zaczytywa si w oryginale (do 15. roku ycia uczszcza do szkoy rosyjskiej). 33 Emil Stanisaw Rappaport (18771965), prawnik, specjalista w dziedzinie prawa karnego, wsptwrca doktryny prawa karnego midzynarodowego. Profesor Wolnej Wszechnicy Polskiej i Uniwersytetu dzkiego, sdzia Sdu Najwyszego. Czonek Komisji Kodykacyjnej RP, od 1924 r. sekretarz generalny komisji. Czonek Najwyszego Trybunau Narodowego, sdzcego hitlerowskich zbrodniarzy wojennych, autor gonego uzasadnienia wyroku w sprawie A. Greisera. Autor wielu prac naukowych z dziedziny lozoi prawa, prawa karnego i wykonania kary; tumacz przeoy m.in. na jz. polski pomnikowe dzieo C. Beccarii O przestpstwach i karach (1959). Zob. take: K. Pol, Emil St. Rappaport [w:] Poczet prawnikw..., s. 961980. 34 K. Pol, op. cit., s. 974. 35 Kodeks karny Rosji Sowieckiej 1927. Przeoy i wstpem zaopatrzy dr R. Lemkin, Warszawa 1928. 36 W. Makowski. Przedmowa [w:] Kodeks karny..., s. 5. 37 Ibidem. 38 R. Lemkin, Dzieje i charakter kodeksu karnego Rosji Sowieckiej (R.S.F.S.R.) [w:] Kodeks karny Rosji Sowieckiej 1927, Warszawa 1928, s. 10. Oprcz wskazanych wyej dwu publikacji Lemkina z drugiej poowy lat dwudziestych o prawie karnym sowieckim, wymieni trzeba te jego haso: Rosja Sowiecka [w:] Encyklopedia podrczna prawa karnego, red. W. Makowski, t. III, Warszawa 1938 r.; omawia tam stan sowieckiego ustawodawstwa karnego w latach trzydziestych XX w. 39 Ibidem, s. 1011. 40 Kodeks karny faszystowski, Opracowa i tumaczy z oryginau dr R. Lemkin. Z Przedmow prof. W. Makowskiego, Warszawa 1929. Chodzi tu o 140-stronicow ksik maego formatu, zawierajc 82 strony tekstu Lemkina plus 45 stron tumaczenia wybranych artykuw projektu kodeksu. 41 R. Lemkin, Dzieje i charakter reformy prawa karnego we Woszech [w:] Kodeks karny faszystowski, Warszawa 1929, s. 8. 42 Ibidem, s. 1112. 43 Ibidem, s. 14. 44 Ibidem, s. 15. 45 Kodeks karny faszystowski..., s. 6. 46 Por. Kalendarz Informator Sdowy na 1934 rok, s. 158. Jako podprokurator Lemkin guruje rwnie na karcie tytuowej komentarza do polskiego kodeksu karnego z 1932 r. por. przypis 49. 47 Por. Kodeks karny z r. 1932..., opracowali i objanieniami zaopatrzyli Prof. J. Jamontt i Prof. E.S Rappaport, Sdziowie Sdu Najwyszego, czonkowie Komisji Kodykacyjnej przy udziale dra R. Lemkina, Podprokuratora S.O., Ref. S.G. Komisji Kodykacyjnej, Warszawa 1932;

19

Jednoczenie Lemkin sam ogosi drukiem tekst polskiego kodeksu karnego i prawa o wykroczeniach z 1932 r. bez komentarzy, za to z liczcym 19 stron wstpem. W publikacjach zachodnich pojawiy si jakie legendy na temat zajmowanej pozycji i roli, jak odgrywa mody Lemkin w Polsce. Np. u H. Mazy, Neuf meneurs..., s. 348, czytamy, jakoby Lemkin by procureur gnral de Varsovie. Tymczasem by on po prostu jednym z ponad dwudziestu prokuratorw pracujcych w Prokuraturze Sdu Okrgowego w Warszawie i to w maej grupce pocztkujcych podprokuratorw (wyej w hierarchii subowej byli wiceprokuratorzy i prokurator). 48 Polish Penal Code of 1932 and the Law of Minor Offences, 1939; M. McDermott przebywa w drugiej poowie 1936 r. w Polsce i w okresie padziernikagrudnia tego roku mia wykady na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie. W Warszawie, gdzie rwnie mia wykady, pozna Lemkina. Pobyt McDermotta w Polsce zorganizowaa Fundacja Kociuszkowska w Stanach Zjednoczonych (na podstawie materiaw nadesanych R. Szawowskiemu przez Duke University). 49 Midzynarodowe Stowarzyszenie Prawa Karnego (AIDP) powstae w 1924 r. i funkcjonujce do dzisiaj, zrzesza prawnikw-karnistw rnych pastw. Polska jest czonkiem AIDP od chwili jego powstania. Grupie polskiej AIDP przewodniczy w omawianym okresie prof. E. St. Rappaport, ktry od 1924 r. by rwnie wiceprezydentem AIDP. 50 R. Lemkin, Sdzia w obliczu nowoczesnego prawa karnego i kryminologii, Warszawa 1933, Wyd. Instytutu Kryminologicznego Wolnej Wszechnicy Polskiej, nr 1. Due fragmenty tej pracy Lemkin ogosi w Palestrze, nr 34 (marzeckwiecie 1933), s. 158180, nr 56 (majczerwiec 1933), s. 289313. Wiosn 1933 r. jej zasadnicze tezy przedstawi w referacie francuskim elicie europejskich prawnikw na konferencji w Palermo, we Woszech. Na konferencji tej by np. obecny profesor Wadysaw Wolter z UJ. 51 Ibidem, s. 56. 52 Ibidem, s. 10. 53 Ibidem, s. 1011.. 54 Por. Confrence Internationale dUnication du Droit Pnal (Varsovie, 15 Novembre, 1927), Actes de la Confrence, Paris 1929. 55 R. Lemkin, Actes de la Confrence Internationale pour lUnication du Droit Pnal, Paris 1935, s. 2. 56 E. St. Rappaport, Propagande dagression comme dlit du droit des gens, Revue Pnitentiaire de Pologne, Warszawa 1929, Annexe No 13, s. 310324. 57 Art. 113 kk z 1932 r.: 1. Kto publicznie nawouje do wojny zaczepnej, podlega karze wizienia do lat 5. 2. ciganie nastpuje tylko wtedy, gdy czyn w 1 okrelony, uznany jest za karalny przez ustawy pastw, przeciw ktrym nawoywanie jest skierowane. W PRL ustawa z 29 XII 1950 r. o obronie pokoju (DzU 1950, nr 58, poz. 521) w art. 1 zawara zagroenie kar pozbawienia wolnoci do lat 15 za zbrodni przeciwko pokojowi, ktra polegaa na uprawianiu propagandy wojennej, nie uchylajc jednoczenie art. 113 k.k. z 1932 r. W pimiennictwie wyraono pogld, e ustawa o obronie pokoju milczco uchylia art. 113 k.k. z 1932 r. (por. na ten temat: L. Kubicki, op. cit., s. 176). Podobny artyku nie gurowa ju w kodeksie karnym z 1969 r., nadal obowizywaa natomiast ustawa o obronie pokoju. Wprowadzony zosta ponownie przez art. 117 3 kk z 1997 r. Ustawa o obronie pokoju utracia moc na podstawie art. 3 ustawy z 6 VI 1997 r. Przepisy wprowadzajce kodeks karny (DzU 1997, nr 88, poz. 554, z pn. zm.). 58 K. Olendzki, op. cit., bdnie okrela Konferencj madryck (zorganizowan przez Midzynarodowe Biuro Kodykacji Prawa Karnego) raz jako wystpienie Lemkina przed Komisj Prawn Ligi Narodw (s. 146), ponownie za jako jego wystpienie przed Komitetem Kodykacji Prawa Ligi Narodw (s. 150). 59 Zob. Actes de la Confrence Internationale pour lUnication..., s. 4856. 60 R. Lemkin, Les actes constituant un danger general (intertatique) considers comme dlits de droit de gens. Rapport special prsent V-me Confrence pour lUnication du Droit Pnal Madrid (1420.X.1933) par Raphal Lemkin, Paris 1933 (tu m.in.: A) Le problme du terrorisme, B) Perscutions des collectivits de race, de confession ou sociales (actes de barbarie), C) Destruction des oeuvres dart et de culture (Vandalism), D) [...], E) [...]). W tyme roku R. Lemkin ogosi rwnie artyku pt.: Akte der Barbarei und des Vandalismus als delicta iuris gentium, Internationales Anwaltsblatt (Wien) listopad 1933. 61 R. Lemkin, Les actes..., s. 4. 62 Ibidem, s. 45. 63 Tutaj Lemkin powoa si na pojcie porzdku spoecznego, rozwinite w pracy prof. V.V. Pella, La rpression des crimes contre la personnalit de lEtat (b.m.w, b.d.w). 64 R. Lemkin. La protection de la paix par le droit pnal. Rapport prsent au IV-e Congrs International de Droit Pnal (Paris, 2631 Juillet 1937), Paris 1938. 65 Ibidem. 66 R. Lemkin, Terrorisme, Paris 1938. 67 Actes de la Confrence pour lUnication du Droit Pnal, Paris 1931, s. 263264. 68 M. Kornat, op. cit., s. 134. 69 R. Lemkin, Terroryzm, Gazeta Sdowa Warszawska 1935, s. 561564. 70 Lemkin mia tu na myli zamach w 1934 r. w Marsylii na krla Jugosawii Aleksandra I, w ktrym zgin rwnie francuski minister spraw zagranicznych, L. Barthou. 71 R. Lemkin, Terroryzm... 72 Ibidem. 73 Por. Societ des Nations. (Commit pour la repression internationale du terrorisme. C.R.T.9.) 74 R. Lemkin, Terroryzm... 75 Ibidem, s. 563564. 76 M. Kornat, op. cit., s. 135. 77 Patrz: przypis 64. 78 W literaturze M. Kornat (op. cit., s. 132), przypominajc, i H. Maza (op. cit., s. 349) pisa o utrudnieniu w wydawaniu paszportu zagranicznego Lemkinowi przez MSZ oraz atakach antysemickiej prasy Becka na niego stwierdza, e opinia Mazy nie poparta adnymi dowodami [...], nie znajduje wszake potwierdzenia. Nikt dotd nie wpad na myl, i w gruncie rzeczy sam Lemkin mg mie ch przejcia do adwokatury, dziki czemu jego sytuacja materialna staa si znacznie lepsza, ni na posadzie pastwowej (wiadczy o tym choby wynajcie przez niego pod koniec lat trzydziestych mieszkania w nowej luksusowej kamienicy przy ul. Kredytowej 6 w Warszawie, gdzie czynsz wynosi prawdopodobnie niewiele mniej od jego poborw netto jako podprokuratora. W kadym razie twierdzenie K. Olendzkiego (op. cit., s. 146, przypis 16) o tym, e dymisj Lemkina naley raczej czy ze spraw zabjstwa ministra spraw wewntrznych Bronisawa Pierackiego, dokonanego w 1934 r. przez Ukraicw jest raczej bezsensowne.

20

79 Por. Lista adwokatw okrgu Sdu Apelacyjnego w Warszawie (okrg Izby Adwokackiej Warszawskiej) na dzie 15.XII.1938 r., Warszawa 1938 Lemkin Rafa, ul. Kredytowa 6 (rok wpisu 1934) oraz Kalendarz Informator Sdowy na 1939 rok, s. 398. 80 R. Lemkin, Amnestia 1935 r. Komentarz, Warszawa 1936. 81 Znane okrelenie Rudolfa Iheringa, niemieckiego teoretyka prawa; zob. R. Ihering, Der Zweck im Recht, t. 1-2, Gttingen 18771883, s. 428; wyd. III 18931898. 82 Por. J. Makarewicz, Prawo karne oglne, 1914, s. 208 83 R. Lemkin. Amnestia..., s. 56. 84 Ibidem, s. 67. 85 R. Lemkin, Prawo karne skarbowe. Komentarz. Przepisy zwizkowe z objanieniami orzecznictwo oklniki, Krakw 1938, wyd. 3. 86 Ibidem, s. XX. 87 R. Lemkin, Amnestia 1932, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1933, s. 249; R. Lemkin, Ustawa karna skarbowa z 18.III.1932, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1933, s. 247. 88 Patrz: przypis 48. 89 Przypomnijmy, i ju od 22 VI 1941 r. taki przejazd wobec rozpocztej agresji niemieckiej nie byby przez ZSRS moliwy. Gdyby sprawy imigracyjne Lemkina przecigny si jeszcze nieco ponad dwa miesice, raczej pozostaby on ju przez ca wojn w neutralnej Szwecji. Tam za taka kariera, jak przey w latach czterdziestych w USA nie byaby moliwa. Z drugiej strony (gdyby ewentualnie nie powrci do Polski zaraz po wojnie lub przeomie politycznym 1956 r.), w Szwecji z pewnoci nie spotkaaby go deprymujca ndza, ktrej dozna w latach 19561959. 90 R. Lemkin, Axis Rule..., G.A. Finch, Foreword, New York 1944. 91 W pozostaej czci Axis Rule... wspomniane s, ale tylko incydentalnie, dwa wydarzenia z 1943 r.: obalenie Mussoliniego we Woszech i rewolta antyniemiecka w Danii. 92 Chodzi tu w szczeglnoci o Konwencj Hask z 1907 r., dotyczc praw i zwyczajw wojny ldowej, i zaczony do niej Regulamin oraz czciowo o konwencje Midzynarodowej Organizacji Pracy. 93 Zob. Polish White Book. Republic of Poland, Ministry of Foreign Affairs, German Occupation of Poland. Extracts of Note Addressed to the Allied and Neutral Powers, New York 1942. Lemkin cytuje t wan publikacj i jeli chodzi o teksty niemieckich dekretw okupacyjnych w Polsce, bazowa na niej (co stwierdza na s. 506 Axis Rule...). 94 Np. o nazistowskim ludobjstwie w jego najbrutalniejszej formie, tj. w postaci mordw, wspomina tylko kilka razy i to oglnie, gdy pisze o masowym zabijaniu zwaszcza ydw, Polakw, Sowecw i Rosjan (Preface, s. XIII), czy te o tym, e technika masowych zabjstw jest stosowana gwnie przeciw Polakom, Rosjanom i ydom, jak rwnie osobistociom przywdczym wrd niekolaborujcych grup we wszystkich krajach okupowanych (zob. Axis Rule..., s. 88). 95 W rnych publikacjach od poowy lat czterdziestych XX w., tumaczc neologizm genocide, Lemkin wskazywa na inspirujce go analogie w postaci takich sw, jak: tyrannicide, homicide czy patricide por. np. artyku R. Lemkina, Genocide, The American Scholar 1947, nr 2, s. 228. 96 R. Lemkin. Axis Rule..., s. 79. 97 The Nation 1945, nr 2 i 3. 98 R. Lemkin, Axis Rule..., s. 93. 99 Tekst polski Karty MTW, np. w: Wybr dokumentw do nauki prawa midzynarodowego, oprac. K. Kocot i K. Wolfke, WrocawWarszawa 1969, s. 3543. 100 Zwraca uwag fakt, e akt oskarenia z 6 X 1945 r., wymieniajc w ramach ludobjstwa rwnie kategorie klas, poszed dalej ni Lemkin w Axis Rule..., natomiast jakby nawizywa do Lemkinowskiego ujcia z 1933 r., gdy pisa on o przestpstwie barbarzystwa i wymienia m.in. padajce jego oar grupy spoeczne. 101 Co do samego midzynarodowego procesu norymberskiego 19451946 oraz 12 procesw norymberskich przed sdami amerykaskimi z lat 19471949 por. R. Szawowski, haso Procesy Norymberskie [w:] Encyklopedia biaych plam, t. XV, Radom 2005, s. 6371. 102 Trial of the Major War Criminals before the International Military Tribunal, Nuremberg 14 November 1945 1 October 1946, Nuremberg 1948, vol. XVII, s. 61. 103 Ibidem. 104 H. Maza (op. cit., s. 351), pisa, e gdy Lemkin uda si (bodaj latem 1946 r.; data nie podana) z Norymbergi do Wielkiej Brytanii, aby wzi udzia w konferencji prawniczej w Cambridge, wysiadajc z samolotu upad. Wbrew zaleceniom lekarzy uczestniczy jednak aktywnie w konferencji. Stamtd uda si do Parya, gdzie bez powodzenia prbowa forsowa ide wprowadzenia ludobjstwa do przygotowanych traktatw pokojowych z byymi satelitami Osi. W Paryu, tym razem w hotelu, ponownie upad i by hospitalizowany z powodu alarmujco podniesionego cinienia krwi. Lekarz wykluczy podr samolotem. Amerykaski genera zapewni Lemkinowi miejsce na transportowcu US Navy, udajcym si do USA. Po szczliwym rejsie Lemkin podj dalsz walk o sw ide, tym razem wrd delegatw na Zgromadzenie Oglne ONZ w Lake Success. 105 Wczesny etap procesu dochodzenia do konwencji na przeomie lat 19461947 przedstawi R. Lemkin, Genocide as a Crime under International Law, American Journal of International Law 1947, vol. 41, s. 141151. 106 H. Maza, op. cit., s. 352. 107 Tekst angielski i francuski: United Nations, Treaty Series, vol. 78, no. 1021; tekst polski: DzU 1952, nr 2, poz. 9. 108 UN General Assembly, Third Session, Verbatim Record of the Hundred and Seventy Eight Meeting held [...], 9 December 1948 [...], s. 53. 109 Por. S. Power, op. cit., s. 60. 110 Art. II Konwencji obejmuje: a) zabjstwo czonkw grupy; b) spowodowanie powanego uszkodzenia ciaa lub rozstroju psychicznego czonkw grupy; c) rozmylne stworzenie dla czonkw grupy warunkw ycia obliczonych na spowodowanie ich cakowitego zniszczenia zycznego; d) stosowanie rodkw, ktre maj na celu wstrzymanie urodzin w obrbie grupy; e) przymusowe przekazywanie dzieci czonkw grupy do innej grupy. 111 I tak, polski kodeks karny z 1997 r., transponujc do prawa wewntrznego przepisy art. II Konwencji z 9 XII 1948 r., w zakresie grup, ktrych moe dotyczy ludobjstwo, w art. 118 1 do grup: narodowej, etnicznej, rasowej i wyznaniowej dodaje dwie nowe grupy polityczne oraz grupy o okrelonym wiatopogldzie. Por. te art. 211, punkt 1 francuskiego Code Pnal, gdzie obok grup narodowych, etnicznych, rasowych lub wyznaniowych wprowadzono nieograniczon kategori groupe dtermin partir de tout critre arbitraire. Mog tu wic wchodzi w gr np. grupy klasowe, grupy cierpicych na okrelone choroby, etc. 112 Jeszcze pod koniec lat osiemdziesitych XX w. sowiecki podrcznik prawa midzynarodowego (Miedunarodnoje prawo, red. N.T. Batowa, Moskwa 1989) mwic o pewnych brakach Konwencji z 9 XII 1948 r., stwierdza, e przede wszystkim: W niej niet ukazanija na swia gienocyda s faszyzmom (s. 290); por. recenzj R. Szawowskiego w American Journal of International Law, vol. 84, April 1990, s. 595599.

21

Polska ratykowaa jego statut w dn. 12 XI 2001 r. New York Times 1 X 1955, s. 22. 115 Podstawowa dokumentacja w: International Legal Materials, vol. XXVIII, no 3, May 1989. 116 cilej, Stany Zjednoczone najpierw, w okresie prezydentury Clintona, podpisay Statut rzymski, ale cofny swj podpis w okresie prezydentury Busha i tym bardziej statutu nie ratykoway. Sytuacja na tym odcinku staa si midzynarodowo wielce delikatna w pocztkach 2005 r., w zwizku z sytuacj w Darfurze (duej prowincji Sudanu), gdzie w trwajcym przez szereg lat ludobjstwie tak wanie okrelonym przez rzd USA wedug pewnych ocen zgino do 300 tysicy ludzi, a okoo 2 milionw zostao wypdzonych ze swoich siedzib. Komisja powoana przez Sekretarza Generalnego ONZ, dziaajca pod przewodnictwem woskiego sdziego Antonio Cassese, byego przewodniczcego Midzynarodowego Trybunau dla Spraw Zbrodni w b. Jugosawii, w raporcie przedstawionym w styczniu 2005 r., wolaa genocyd dokonany (i dalej popeniany) w Darfurze okreli agodniej jako zbrodnie przeciwko ludzkoci i ostroniej okrelia liczb oar miertelnych na ok. 70 tysicy. Tymczasem wielu w tym Colin Powell, gdy by sekretarzem stanu USA, okreli wydarzenia w Darfurze jako genocyd (por. np. The Guardian Londyn, 1 IV 2005, s. 17). Komisja sformuowaa postulat oddania spraw gwnych przestpcw w Darfurze pod Midzynarodowy Trybuna Karny, zaczajc jednoczenie tajn list 51 podejrzanych, wrd ktrych znajduj si podobno ministrowie rzdu sudaskiego. Tymczasem USA sprzeciwiy si jurysdykcji tego trybunau, proponujc stworzenie nowego w Arushy niezalenego od majcego tam siedzib Midzynarodowego Trybunau Karnego dla osdzenia genocydu w Ruandzie. Przeciw tej propozycji wystpio jednak wielu czonkw Rady Bezpieczestwa ONZ, uznajc takie rozwizanie za zbdny i zbyt duy wydatek i strat czasu. Przyczya si do tej opinii Louise Arbour, Wysoki Komisarz Praw Czowieka ONZ, b. generalny prokurator (19961999) Midzynarodowego Trybunau dla Spraw Zbrodni w b. Jugosawii (poprzedniczka Carli del Ponte). Ostatecznie rezolucja Rady Bezpieczestwa ONZ z 1 IV 2005 r., wikszoci gosw (przy wstrzymaniu si od gosu USA, Chin, Algierii oraz Brazylii) szczliwie zadecydowaa o przekazaniu sprawy Midzynarodowemu Trybunaowi Karnemu w Hadze por. np. Rzeczpospolita, 23 IV 2005. Niewiele wczeniej, pod koniec marca 2005 r. Rada Bezpieczestwa uchwalia rozmieszczenie na poudniu Sudanu 10 tys. onierzy. Wysane do Darfuru oddziay Unii Afrykaskiej w sile 7 tys. ludzi, le uzbrojone i niezdyscyplinowane, nie zday egzaminu, paday te nieraz oar zbrojnych atakw ze strony tych, ktrych miay broni (ostatnio ponad 10 onierzy zostao zabitych, inni ranieni, w wyniku czego opucili swoj baz w Haskanita por. New York Times, 1 X 2007, s. A7). Sam rzd Sudanu nie wykazywa, delikatnie mwic, wielkiej chci do wsppracy midzynarodowej, e tylko wspomnimy wydalenie w 2006 r. wysannika ONZ do spraw Darfuru. W 2007 r. przyjto jednak nastpnego wysannika (por. np. Rzeczpospolita, 24 X 2007, s. A11). 117 Por. S. Power, op. cit., s. 77. Poprzednio jedynie publikacja: J. Martin, The Man Who Invented Genocide, Torrance, Cal. 1984, wspomniaa o fakcie, i Lemkin by przedstawiany do Pokojowej Nagrody Nobla, ale wymienia tylko lata 1951 i 1952. Praca ta zostaa wydana przez instytut specjalizujcy si w zaprzeczaniu dokonania Holocaustu (sic!), w zwizku z czym nigdy nie cieszya si popularnoci. 118 Zob. przyp. 1315. 119 New York Times 30 VIII 1959, s. 82. Ocala tylko jego brat Eliasz, zamieszkay po II wojnie wiatowej w Montrealu. 120 New York Times 31 VIII 1959, s. 20. 121 Ibidem. 122 Takie propozycje wysunem ju we wrzeniu 1996 r. (por. Pami i Sprawiedliwo 19971998, nr XL, s. 17: tablica pamitkowa) oraz w padzierniku 1999 r., w cyt. artykule w Pastwie i Prawie (tablice, konferencja i ewentualnie instytut im. R. Lemkina). Wszystkie te sugestie natray jednak na cakowity brak wyobrani ze strony ludzi, od ktrych powinno si znacznie wicej oczekiwa. Dodajmy, e idee te popar M. Kornat (op. cit., s. 154155), zaznaczajc: Te postulaty, ze wszech miar uzasadnione, sformuowane przed piciu laty, nie zostay do dzi zrealizowane. Czy MSZ nie mogoby wykaza tu jakiej inicjatywy, choby w zakresie tablicy pamitkowej? Dopisek z 2008 r.: niemal bezporednio po ukazaniu si powyszego artykuu z 2005 r. nastpio z inicjatywy wczesnego ministra spraw zagranicznych, Daniela Rotfelda, poczone ze skromn uroczystoci, nadanie sali konferencyjnej w budynku-aneksie do siedziby MSZ imienia Rafaa Lemkina. Z satysfakcj mogem to ju odnotowa w angielskiej wersji niniejszego artykuu (por. przypis 48 w moim, zamieszczonym obok, tekcie Trzy tematy z genocydologii). Jednak owo czysto wewntrzne uczczenie Lemkina nie zmienia aktualnoci moich dezyderatw i krytyki istniejcej sytuacji, wysuwanych ju od kilkunastu lat.
114

113

22

Prof. dr Ryszard Szawowski profesor prawa midzynarodowego i nauk politycznych

TRZY TEMATY Z DZIEDZINY GENOCYDOLOGII1

I. ZBRODNIA LUDOBJSTWA W POLSKIM PRAWIE KARNYM NA TLE PORWNAWCZYM I WNIOSKI DE LEGE FERENDA2 Gdy Konwencja o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobjstwa z 9 XII 1948 r. wesza w ycie w styczniu 1951, niestrudzony Lemkin wzmocni wysiki w celu uzyskania dalszych ratykacji. Specjaln uwag powici wielkiemu nieobecnemu RFN; m.in. wysa list do kanclerza Adenauera oraz korespondowa w tej sprawie jak twierdzi w swoich nieukoczonych i dotd niepublikowanych pamitnikach z szedziesicioma posami (!) do Bundestagu, powicajc na ca t spraw rok czasu (19531954). Cel zosta osignity, nastpia ratykacja Konwencji, za do niemieckiego kk (Strafgesetzbuch) wprowadzono zbrodni ludobjstwa (Vlkermord) w dokadnym brzmieniu Konwencji o genocydzie z 1948 r.3 Podobn akcj przeprowadzi Lemkin ju wczeniej w stosunku do Belgii4. Inaczej, niestety, uoya si sytuacja, jeli chodzi o polski kodeks karny. Przede wszystkim trzeba przypomnie, i nie miaa tu miejsca adna inkorporacja zbrodni ludobjstwa do obowizujcego jeszcze przez 24 lata po wojnie kk z 1932 r. i nie udao si tego dokona w pierwszym nowym kodeksie karnym z 1969 r. Odtwrzmy tu w wielkim skrcie kolejne prby kodykacyjne w tym zakresie. Pierwszy opublikowany w PRL projekt nowego kodeksu karnego (marzec 1956)5 w art. 113 gosi: 1. Kto dopuszcza si ludobjstwa, podlega karze pozbawienia wolnoci na czas nie krtszy od 10 lat lub karze pozbawienia wolnoci na lat 25 albo karze mierci; sd orzeka ponadto przepadek caego mienia sprawcy. 2. Kto czyni przygotowania lub wchodzi w porozumienie z inn osob w celu popenienia ludobjstwa, podlega karze pozbawienia wolnoci od roku do lat 5. Dodajmy, i nastpny art. 114 tego projektu z 1956 r. zawiera nie okrelajc tego zreszt expressis verbis jako genocyd przestpstwo tzw. ludobjstwa kulturalnego. Podobn propozycj wysunito jeszcze w projekcie z 1963 r. (art. 159), natomiast w dalszych projektach kodykacyjnych ju si ona nie znalaza. W projekcie kodeksu karnego z 1963 r.6, w art. 158 traktujcym o zbrodni ludobjstwa terminu ludobjstwo w ogle nie uyto. Jest to, dodajmy, sytuacja kodeksowa trwajca w Polsce po dzi dzie. Kolejny projekt kodeksu karnego z 1968 r.7 zawiera rozdzia XX, zatytuowany Przestpstwa przeciw pokojowi, ludzkoci i stosunkom midzynarodowym, ale zosta on zlikwidowany w pracach komisji sejmowych nad owym projektem8. Tak wic nowy polski kodeks karny z 1969 r. nie zawar w sobie zbrodni ludobjstwa! Nie wydano rwnie adnej ustawy specjalnej. Ta przykra, wrcz nieznona sytuacja, przetrwaa u nas przez dalszych niemal trzydzieci lat do czasu uchwalenia kodeksu karnego z 1997 r.9 Ten stan rzeczy, dodajmy, by krytykowany przez nieyjcego ju prof. Jana Waszczyskiego pod koniec PRL10. W III RP idea stworzenia nowego kodeksu karnego istniaa od pocztku, projekt taki bowiem ogoszony zosta ju w marcu 1990 r.11 Zawiera on na samym pocztku swej czci szczeglnej rozdzia XVII, zatytuowany Przestpstwa przeciw pokojowi, ludzkoci oraz zbrodnie wojenne. O ludobjstwie traktowa zawarty w tym rozdziale art. 118, jednak termin ludobjstwo ani w nim, ani w tytule rozdziau nie zosta w ogle uyty. Projekt z 1990 r. nie zawiera jakiegokolwiek uzasadnienia. Znajdujemy je dopiero w projekcie kodeksu karnego, datowanym na sierpie 199512. Samo brzmienie tytuu odnonego rozdziau nie zostao zmienione, natomiast w art. 119 (w projekcie z 1990 r. by to art. 118) dodano grup o okrelonym wiatopogldzie. Niestety, uzasadnienia do tego rozdziau, zawarte na niecaej ptorej strony w tym liczcy zaledwie 15 wierszy (sic!) jego pkt 2, dotyczce ludobjstwa (art. 119 i 120) nie mog by, naszym zdaniem, traktowane zbyt powanie, zreszt nie tylko z powodu ich wprost niebywaej oglnikowoci. Nieodparcie nasuwa si oglniejsza reeksja, i jeli porwnywa drukowane materiay prac Komisji Kodykacyjnej II RP (pod ktem obsady, pogbienia prac i ich szczegowoci, szerokich odniesie komparatystycznych) ze skromnymi, drukowanymi materiaami prac kodykacyjnych okresu III RP te ostatnie plasuj si mocno poniej tych pierwszych. 23

Porwnanie projektu z 1995 r. z tekstem uchwalonego i dotd obowizujcego kodeksu karnego z 1997 r. w zakresie interesujcego nas art. 118 i tytuu rozdziau, w ktrym si mieci wykazuje identyczno tytuw i jedynie minimalne, bez wikszego znaczenia zmiany w brzmieniu samego artykuu. Zatrzymajmy si nieco duej przy ujciu kodeksowym zbrodni ludobjstwa w obowizujcym prawie polskim. Art. 118 kk transponuje po raz pierwszy do tego kodeksu podstawowe zapisy Konwencji ONZ z 9 XII 1948 r. o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobjstwa. Chodzi tu gwnie o podstawowy art. II, mwicy o zamiarze zniszczenia w caoci lub czci grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych13 (kodeks zmienia okrelenie grupy religijnej na grup wyznaniow, wprowadza jako jej przeciwiestwo grup o okrelonym wiatopogldzie i dodaje now grup grup polityczn)14. Kodeks recypuje rwnie przyjte w Konwencji formy postaciowe dokonywania ludobjstwa (nie wiem, czy potrzebnie wprowadzajc drobne poprawki lub zmienione sownictwo), zabjstwo i ciki uszczerbek na zdrowiu czonkw grupy (art. 118 1) oraz (art. 118 2): (a) stwarzanie warunkw ycia grocych biologicznym wyniszczeniem grupy, (b) stosowanie rodkw majcych suy do wstrzymania urodze w obrbie grupy i (c) przymusowe odbieranie dzieci osobom do niej [grupy] nalecym. Nie recypowao si jednak w naszym kodeksie karnym co szczeglnie razi podstawowego terminu okrelajcego powysz zbrodni, wprowadzonego po raz pierwszy do prawa midzynarodowego w Konwencji z 9 XII 1948 r., tzn. terminu ludobjstwo (genocyd). Polski kodykator okaza si w tym wzgldzie rwnie raczej lepy na odnone zapisy w kodeksach karnych rnych pastw, wykazujc w tym wzgldzie jakby pewne zacofanie komparatystyczne. W rezultacie i mwic jasno: w obecnym polskim kodeksie karnym zbrodnia ludobjstwa kryje si w cytowanym art. 118. Oceniamy to tak dlatego, poniewa artyku ten, cznie z tytuem rozdziau XVI kk, w ktrym jest uplasowany, jest wytrzebiony ze sowa-klucza, stanowicego ju od ponad p wieku wiatowy terminus communiter acceptus dla tej zbrodni. Przyjrzyjmy si zakotwiczeniu samego terminu ludobjstwo w paru zagranicznych kodeksach karnych. Dla uwzgldnienia go w kodeksach widzimy dwa podstawowe rozwizania: (a) termin genocyd wystpuje w tytule jednoartykuowych rozdziaw powiconych tej zbrodni tak np. w kodeksach karnych: Francji15 i Hiszpanii16; (b) w kodeksach praktykujcych umieszczanie nagwkw przy kadym z setek zawartych w nich artykuw, taki wanie odpowiedni nagwek umieszcza si przed artykuem dotyczcym zbrodni ludobjstwa widzimy to np. w kodeksach: Austrii17 czy Federacji Rosyjskiej18. Tak czy inaczej, w znanych nam kodeksach karnych pastw, ktre ratykoway Konwencj z 9 XII 1948 r., wystpuje expressis verbis termin ludobjstwo (genocyd). Podobne zjawisko obserwuje si spektakularnie w nowszych aktach prawa midzynarodowego. Bliej o tych sprawach za chwil. Decyzja polskich kodykatorw co do nieuwzgldnienia terminu ludobjstwo i niewyodrbnienia go od zbrodni przeciw ludzkoci wynika prawdopodobnie z faktu zbyt dugiego, cisego trzymania si w tym wzgldzie Karty Midzynarodowego Trybunau Wojskowego (MTW) z 8 VIII 1945 r. wiadczy o tym fakt, i telegraczne, zaledwie dziewiciowierszowe uzasadnienie tytuu rozdziau XVI kodeksu z 1997 r. (punkt 1) wymienia t Kart w pierwszym zdaniu19. Tymczasem trzeba tu przypomnie, co nastpuje20. Wspomniana londyska Karta MTW (art. 6) istotnie wymieniaa tylko 3 kategorie przestpstw: zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkoci. Przypomnijmy, i mimo zabiegw Lemkina, ktry zosta wysany subowo z Waszyngtonu do Londynu przez amerykaski Departament Wojny ju w lipcu 1945 r. nie udao si wpisa na t list zbrodni genocydu. Wprawdzie w akcie oskarenia z 6 X 1945 r. Lemkin mg tu odnotowa swj pierwszy sukces genocyd zosta umieszczony21. Jednak w wyroku MTW z 30 IX 1 X 1946 r., co bardzo zabolao Lemkina, sdziowie, cile trzymajc si swej Karty z 1945 r., zbrodni genocydu nie uznali. Ale wanie ten fakt pchn go w kierunku walki o traktatowe uregulowanie sprawy, walki, ktra doprowadzia do uchwalenia Konwencji z 9 XII 1948 r. Kiedy konwencja ta, jednomylnie uchwalona przez III Zgromadzenie Oglne ONZ, po uzyskaniu wymaganych 20 ratykacji i 90 dniowej karencji wesza w ycie 7 I 1951 r., zbrodnia ludobjstwa uzyskaa samoistny byt prawny w prawie midzynarodowym i stopniowo zdobywaa go w systemach prawnych narodowych stu czterdziestu pastw wiata, obecnie pastw stron konwencji o genocydzie22. W midzynarodowym prawie karnym zjawisko to szczeglnie dobitnie ujawnio si w latach dziewidziesitych XX w. w statutach utworzonych wwczas midzynarodowych trybunaw karnych: dwch trybunaw ad hoc dla byej Jugosawii (1993 skrt angielski ICCY) i dla Rwandy (1994 skrt ang. ICCR) oraz w Statucie Rzymskim (staego i globalnego) Midzynarodowego Trybunau Karnego (1998 skrt ang. ICC). 24

Rzut oka na list przestpstw midzynarodowych, objtych ratione materiae przez powysze trzy trybunay karne, wskazuje: (a) W przypadku trybunaw ad hoc listy te zostay uoone pod ktem nasilenia tych rodzajw przestpstw midzynarodowych, ktre wystpiy szczeglnie w danym kraju. Tak w byej Jugosawii wystpiy przede wszystkim zbrodnie wojenne, ktre guruj zatem na pierwszym miejscu w art. 3 Statutu ICCY (ale nas tu nie interesuj). Dopiero na drugim miejscu (art. 4) wystpuje ludobjstwo oraz na trzecim (art. 5) traktowane jako samoistne i niezalene od ludobjstwa zbrodnie przeciwko ludzkoci. W Rwandzie, gdzie scen absolutnie zdominowao ludobjstwo, w dodatku popenione na olbrzymi skal (czego nie byo w byej Jugosawii), art. 2 Statutu ICCR wymienia, oczywicie, na pierwszym miejscu ludobjstwo, natomiast w art. 3, a wic na drugim miejscu, zbrodnie przeciwko ludzkoci. Wreszcie w art. 4, na trzecim miejscu, odnosi si do zbrodni wojennych. (b) W przypadku Statutu ICC, traktatu tworzcego midzynarodowy trybuna karny o zasigu wiatowym, jego art. 5 wymienia jak najsuszniej na pierwszym miejscu (niewtpliwie jako zbrodni nad zbrodniami, crime of crimes) zbrodni ludobjstwa, na drugim za zbrodnie przeciwko ludzkoci. Dopiero w dwch pozostaych punktach guruj (nie interesujce nas tu) zbrodnie wojenne i zbrodnia agresji. W takiej samej kolejnoci zbrodnie te (bez zbrodni agresji) zostay uszczegowione w Elementach zbrodni (Elements of Crimes) z 2000 r. Wzmiankowana ju wyej Karta MTW z 1945 r. bya statutem trybunau pionierskiego, stworzonego ad hoc dla sprawiedliwego i szybkiego osdzenia i ukarania gwnych przestpcw wojennych Osi europejskiej (art. 1 Karty). W praktyce okazao si, i trybunaowi temu dane byo rozpatrzy tylko jedn, cho wielk, o historycznym znaczeniu spraw gwnych niemieckich przestpcw wojennych23. Natomiast w wypadku Statutu Rzymskiego z 1998 r. mamy do czynienia z wielk wspczesn kodykacj prawnomidzynarodow, ze stworzeniem staego trybunau karnego o charakterze uniwersalnym. Statut Rzymski (z rozwiniciami zawartymi w Elementach zbrodni) jakby relegowa Kart Londysk MTW do przeszoci. I tym wanie statutem naley si obecnie inspirowa w odpowiednich rozdziaach projektw narodowych kodeksw karnych czy ich nowelizacji i ewentualnie do niego nawizywa w ich uzasadnieniach. Podsumowujc powysze wywody, w polskim kodeksie karnym istniejcym przez niemal p wieku brakuje przestpstwa ludobjstwa (od lat pidziesitych po 1997 r.). Natomiast przez ostatnich dziesi lat, od swego wejcia w ycie, obowizujcy kodeks zawiera ju t zbrodni, niemniej wprowadzi j w sposb kaleki, jako anonim terminologiczny, bdnie kryjcy si w tytule rozdziau XVI pod przestpstwami przeciwko ludzkoci, kategorii, ktra w ogle nie jest w tym kodeksie reprezentowana. Tymczasem podkrelmy chodzi tu o Lemkinowski genocide (genocyd, ludobjstwo), powszechnie ju od niemal szedziesiciu lat przyjty na wiecie w prawie midzynarodowym i duej wikszoci ustawodawstw narodowych, termin na okrelenie najciszej z cikich zbrodni, dokonywanej na okrelonych grupach ludzkich, wspomnianej ju crime of crimes, zbrodni nad zbrodniami. Tak zostaa ona okrelona w procesie Eichmanna w Jerozolimie w latach 19611962 i w orzecznictwie co najmniej jednego z trybunaw karnych ad hoc24. Jednake ten rozpowszechniony na wiecie termin, w dodatku ukuty przez polskiego prawnika Rafaa Lemkina, w polskim kodeksie karnym okazuje si niepotrzebny lub co najmniej niekonieczny?! Naszym zdaniem, chodzi tu o rac niedorbk kodykacyjn. Zauwamy jeszcze, i powysza sytuacja widocznie nadal zupenie nie razi naszych kodykatorw, w projekcie przedstawionym bowiem sejmowi przez rzd w maju 2007 r., uwzgldniajcym szeroko zakrojon nowelizacj kodeksu karnego25 nie zaproponowano w tym zakresie adnej zmiany. W zwizku z tym przedstawiamy nasze propozycje nowelizacyjne w odniesieniu do tytuu rozdziau XVI kk: I. Do tytuu naley wpisa ludobjstwo; II. Dokonawszy powyszego, naley albo automatycznie pozby si z tego tytuu przestpstw przeciw ludzkoci albo uzupeni zawarto rozdziau XVI nowym artykuem, tym przestpstwom powiconym. Jak ju udokumentowano wyej, w midzynarodowym prawie karnym pocztkw XXI w. zbrodnia ludobjstwa ma samoistny byt prawny, stanowi, aby tak powiedzie, samodzieln jednostk chorobow. Natomiast nieco starsza jednostka zbrodni przeciwko ludzkoci, ktra pojawia si w Karcie MTW i wesza do prawa norymberskiego, obecnie nawet rozszerzona na inne specyczne przestpstwa, takie jak tortury albo gwat, przymusowa cia czy narzucona sterylizacja, jest wyranie oddzielona od cakowicie usamodzielnionej zbrodni ludobjstwa (wczeniej nieraz uznawanej za kwalikowan form zbrodni przeciwko ludzkoci). Wyraa to doskonale Statut ICC z 1998 r., w ktrym obok cytowanego art. 6 (Genocide), wyliczajcego pi znanych postaci objawowych owej zbrodni, wystpuje art. 7 (Crimes against Humanity), zawierajcy list 11 zbrodni, poczwszy od morderstwa i eksterminacji, po zbrodni apartheidu. 25

W tych warunkach zapis tytuu rozdziau XVI powinien brzmie: Wariant A (wersja w przypadku, w ktrym nie bdzie uzupenienia rozdziau XVI o nowy artyku powicony przestpstwom przeciwko ludzkoci): Przestpstwa przeciwko pokojowi, ludobjstwo oraz przestpstwa wojenne; Wariant B (wersja w przypadku wprowadzenia nowego artykuu jak wyej): Przestpstwa przeciwko pokojowi, ludobjstwo, przestpstwa przeciwko ludzkoci oraz przestpstwa wojenne26; Wreszcie wariant C: gdyby nasi kodykatorzy zdobyli si na pewn miao wzorowania znowelizowanego tytuu rozdziau XVI na Statucie ICC, mgby on z powodzeniem brzmie nastpujco: Ludobjstwo, zbrodnie przeciwko ludzkoci, zbrodnie wojenne oraz zbrodnia agresji. Oczywicie i tutaj kategoria przestpstwa przeciwko ludzkoci mogaby by wpisana do tytuu, gdyby zdecydowano si na wzbogacenie r. XVI o nowy artyku, wspomniany ju wyej. Tak czy inaczej, mona chyba oczekiwa, i rodowisko prokuratorskie IPN, po ewentualnym przedyskutowaniu sprawy, wystpi z odnon inicjatyw w tej kwestii. Po rozwizaniu Sejmu we wrzeniu 2007 r. i wyborach nowelizacj kodeksu karnego zajmie si prawdopodobnie Sejm VI kadencji. W kadym razie projekt nowelizacji z maja 2007 r. zosta wycofany w listopadzie tego roku.

II. KONSTRUKCJA ZBRODNI GENOCIDIUM ATROX Gdy w 2000 r. pisaem obszern przedmow do pionierskiego dwutomowego dziea Wadysawa i Ewy Siemaszkw o ukraiskim ludobjstwie na Polakach na Woyniu w okresie II wojny wiatowej27, staraem si po raz pierwszy w literaturze dokona pewnej wstpnej komparatystyki w zakresie ludobjstw: niemieckiego, sowieckiego i ukraiskiego, popenionych wwczas na terenie Polski. Ju wtedy wyonia si tragiczna w pewnych aspektach wyszo tego ostatniego nad dwoma pierwszymi. Spord wymienionych tam siedmiu punktw interesuje nas tu pkt 2, ktry przytaczam: Ludobjstwo ukraiskie poczone byo z reguy ze stosowaniem najbardziej barbarzyskich tortur. Chodzi tu o sigajce XVII i XVIII wieku tradycje hajdamackie (powstania Chmielnickiego i koliszczyzny), stosowane ju wtedy rbanie oar siekierami, wrzucanie rannych do studzien, przerzynanie pi, wleczenie koniem, wydubywanie oczu, wyrywanie jzykw itp. Takich barbarzyskich czynw Niemcy, a nawet Sowieci (z reguy) nie dokonywali28. Wanie w pochaniajcy mnstwo oar, nacechowany szczeglnym okruciestwem genocyd, charakteryzujcy si masowym wystpieniem okolicznoci powanie zaostrzajcych zbrodni (aggravating circumstances), wprost prosi si o jakie krtkie, a dobitne ujcie terminologiczne (nasuwaj si tu sowa Goethego z Fausta: Denn eben wo Begriffe fehlen, da stellt das Wort zur rechten Zeit sich ein). Taki termin jeli miaby on wyj poza wskie granice jzyka polskiego i stopniowo jak mam nadziej uzyska obywatelstwo midzynarodowe, musia by zaproponowany w jzyku aciskim, z ktrego tak wiele terminw prawniczych, z konieczn, w przypadku takim jak ten, domieszk neoaciny, nadal funkcjonuje. Tak wanie, w skrcie, powsta termin genocidium atrox29. Po raz pierwszy przedstawiem go w 2003 roku, w moim hale Ludobjstwo w Encyklopedii biaych plam. Cytuj ten krtki fragment: Koncepcja ludobjstwa kwalikowanego genocidium atrox. Straszna prawda dotyczca ludobjstwa ukraiskiego na Polakach w czasie II wojny wiatowej [...] domaga si konstrukcji ludobjstwa kwalikowanego; chodzio tam bowiem o ludobjstwo nie tylko totalne (typu niemieckiego holocaustu na ydach), ale o poczone z najbardziej okrutnymi, sadystycznymi torturami; jednoczenie mordowano polsko-ukraiskie rodziny, cznie z dziemi, a nawet niekiedy ich ukraiskich krewnych30. Po raz drugi zaprezentowaem genocidium atrox w hale Ludobjstwo w Encyklopedii katolickiej w 2006 r., w jego cz. III Aspekt historyczny31.W czci tej si rzeczy arcykrtko przedstawiem wiele ludobjstw, gwnie XX w., od tureckiego na Ormianach w czasie I wojny wiatowej, do Kambody, krajw byej Jugosawii, Rwandy i Darfuru po II wojnie wiatowej, koncentrujc si szczeglnie na genocydzie na Polakach w okresie II wojny wiatowej. Podsumowujc pkt B1 tej czci (Ludobjstwo ukraiskie), napisaem: Ludobjstwo ukraiskie, najmniejsze liczbowo, przewaao niemieckie i sowieckie bezwzgldnoci; mordowanie wszystkich Polakw, od niemowlt po starcw, przypominajce holocaust na ydach, poczone byo z sadyzmem i torturami (np. amanie rk i ng, wyrywanie jzyka, przerzynanie pi, wrzucanie do studni; genocidium atrox), nawizujcymi do XVII- i XVIII-wiecznych praktyk hajdamackich (powstanie B. Chmielnickiego i koliszczyzna)32. 26

Chciabym tu jeszcze doda, i redakcja Encyklopedii katolickiej wyeksponowaa genocidium atrox w jednozdaniowej tzw. gwce do caego, do obszernego hasa Ludobjstwo33. W ten sposb, wydaje si, kategoria ta i sam termin zostay zaakceptowane w literaturze polskiej. Oczywicie, fenomen genocidium atrox nie ogranicza si do wspomnianych wyej zbrodni ukraiskich na Polakach. Takie zbrodnie miay te miejsce w Turcji na Ormianach, w Jugosawii w czasie II wojny wiatowej i w Rwandzie, a obecnie w Darfurze34. W tym ostatnim, obejmujcym olbrzymi obszar w Sudanie (prowincja znacznie wiksza terytorialnie od Polski), mona np. odnotowa wyapywanie mczyzn i chopcw, uprowadzanie ich poza wie, czstokro torturowanie i wreszcie rozstrzeliwanie; czasem bywaj oni zwizywani acuchem i paleni ywcem. Zdarzaj si przypadki grupowego gwacenia (gang-rape) kobiet i dziewczt, nastpnie okaleczania ich i mordowania. W kadym razie ludobjstwo tego typu wyania si wyranie jako pewien szczyt genocydu. Jeli jednak przypomnie (o czym bya ju wzmianka wyej), i ludobjstwo jest traktowane jako zbrodnia nad zbrodniami (crime of crimes), mgby kto mniej mylcy rezonowa: po co jeszcze niuansowa (komplikowa?), tworzy jeszcze jak posta kwalikowanego genocydu? W zwizku z tym chciabym przytoczy autentyczne wydarzenie sprzed paru lat. Uczestniczyem wwczas, ze wspomnian ju autork, p. Ew Siemaszko, w pewnym spotkaniu na Uniwersytecie Warszawskim, powiconym ludobjstwu ukraiskiemu. Podkrelona tam zostaa cecha jego szczeglnie barbarzyskiego okruciestwa. W trakcie dyskusji, po wystpieniach prelegentw, pewien modszy wiekiem naukowiec sformuowa tak opini (cytuj z pamici): Ostatecznie, jeli ja miabym zosta zamordowany, byoby mi obojtne, w jakiej to nastpi formie. Na to pada odpowied p. Siemaszko (rwnie cytowana z pamici): Myli si pan. W mojej pracy znajduj si opisy przypadkw, gdy polskie kobiety, dopadnite przez ukraiskich siepaczy, caoway ich po butach, wprost bagajc: Zabijcie, jeli tak by musi, ale nie torturujcie. Z uznaniem trzeba odnotowa, e po dyskusji, w naukowiec podszed do p. Siemaszko i przeprosi za swoj lekkomyln wypowied, czego byem wiadkiem. Atrox si obroni. Na zakoczenie. Konstrukcja genocidium atrox moe mie zastosowanie przede wszystkim w zakresie zbrodni ludobjstwa okrelonej w pkt. 1 art. II Konwencji z 9 XII 1948 r.: zabjstwa w caoci lub czci czonkw grup narodowych, etnicznych, rasowych i religijnych, i w zwizku z nim ona powstaa. Ale mona te zastanowi si nad jej przydatnoci w odniesieniu do ewentualnych poczonych z masowym wystpieniem najdzikszych tortur zbrodni ujtych w pkt. 2 i 3 cyt. art. II: a) spowodowania powanego uszkodzenia ciaa (chodzi o zdrowie zyczne) lub rozstroju zdrowia psychicznego i b) rozmylnego stworzenia warunkw ycia, obliczonych na przyczynienie si do cakowitego lub czciowego zniszczenia zycznego. Oczywicie, nie ma tu miejsca na szczegowsze rozwaania w tym zakresie35.

III. KRTKIE UWAGI O LITERATURZE POLSKIEJ W DZIEDZINIE GENOCYDOLOGII Jakie pi lat temu pokazano mi na pewnym uniwersytecie zachodnim wewntrzn list literatury, gwnie anglojzycznej, dotyczcej zbrodni ludobjstwa w rnych jej aspektach. Obejmowaa ona publikacje ksikowe i artykuowe, traktujce o tej problematyce wycznie lub co najmniej w znacznym stopniu (a wic np. cznie ze zbrodniami przeciw ludzkoci itp.). Lista zawieraa ju wwczas ponad 700 pozycji. Dokonajmy na tym tle krtkiego i z pewnoci niekompletnego przegldu odnonej, podstawowej literatury polskiej. Chodzi o publikacje powstae od czasu uchwalenia przeomowej Konwencji ONZ o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobjstwa z 9 XII 1948 r., prace, w ktrych pojcie i termin (ludobjstwo, genocyd) wystpuj ju jako element prawa midzynarodowego, stopniowo wchodz do narodowych systemw prawnych i wreszcie o czym ju bya mowa coraz mocniej zakorzeniaj si w paru nieprawniczych dyscyplinach naukowych. Trzeba tu rwnie wzmiankowa o pojawiajcych si pracach z zakresu lemkinologii, a wic powiconych biograi naukowej Rafaa Lemkina, twrcy pojcia i terminu genocyd i gwnego architekta Konwencji z 9 XII 1948 r., bo pisa o Lemkinie, to pisa o genocydzie, i odwracajc: pisa o genocydzie, to (dodajmy: w dalszym cigu, cho w stopniowo nieco malejcym stopniu) pisa o Lemkinie. Przegld nasz trzeba rozpocz od pracy Jerzego Sawickiego z 1949 r.36 Publikacja ta w swoim tytule zapowiada omwienie ludobjstwa Od pojcia do konwencji, 19331948. Niestety, jej lektura ujawnia znaczne braki i saboci. Rozwj wypadkw przed 1939 rokiem, w szczeglnoci podstawowa dla tematu V Midzynarodowa Konferencja Unikacji Prawa Karnego w Madrycie, z padziernika 1933 r., nie zostaa, naszym zdaniem, potraktowana dostatecznie powanie i, co wicej, autor przedstawionych lecz nieprzyjtych propozycji uznania 27

zbrodni barbarzystwa (oraz zbrodni wandalizmu), Rafa Lemkin, zosta w tym ujciu cakowicie przemilczany37. W zakresie rozwoju wypadkw zwizanych z dwuletnim procesem uchwalania Konwencji o ludobjstwie (grudzie 1946 grudzie 1948 r.) kilka krytycznych uwag: (1) odnonie fundamentalnej rezolucji I Zgromadzenia Oglnego ONZ 96/I z 11 XII 1946 r., jednomylnie uchwalonej w Lake Success, szczliwie rozpoczynajcej cay proces, zaproponowanej przez Lemkina, dziaajcego jako totally private man i przez niego przeforsowanej, znw nie ma o nim u Sawickiego sowa (!). W dalszym cigu opisu procesu uchwalania Konwencji silnie wystpuje autorytet delegata Warszawy Katza-Suchego, do tego stopnia, i Sawicki potra w jednym miejscu powici cytowaniu jego wywodw ponad dwie strony swojej ksiki (s. 7375). Niestety, to wanie w Katz-Suchy, znany oglnie w ONZ jako czoowy, niesychanie krzykliwy i arogancki, komunistyczny politruk38, jak pochwalnie formuuje Sawicki: zwrci susznie uwag na okoliczno, e zbrodnia ludobjstwa zwizana jest z faszyzmem (s. 64)39. (2) Dalej, Sawicki czstuje czytelnikw cytatami na ptorej strony z artykuu w moskiewskim tygodniku Nowoje Wremia (s. 7577) i stopniowo coraz bardziej przesuwa si na pozycje komunistycznej prawniczej politgramoty. Pisz o przesuwaniu si, poniewa praca Sawickiego skada si z trzech czci: gros tekstu (do s. 145) koczy si na sierpniu 1948 r., kiedy maszynopis zosta oddany do druku. Potem nastpuje rozdzia VII (obejmujcy okres wrzesiepadziernik 1948 r.), zaopatrzony przypisem: rozdzia napisany w czasie druku ksiki (s. 147). Wreszcie, jeszcze dalsza cz, ju nie okrelona jako rozdzia, z przypisem: Dodatek napisany po ukoczeniu druku ksiki (s. 193). Owe dodatki, cechujce si pewnym nerwowym popiechem, pisane w krytycznych dla kraju miesicach politycznych (usunicie od wadzy Gomuki i pojawiajce si widmo stalinizacji, w tym np. kolektywizacji rolnictwa), oznaczay te proces bolszewizacji tekstu Sawickiego. Wystarczy wskaza na podsumowanie wynikw prac, ktre doprowadziy do uchwalenia Konwencji o genocydzie: czytamy o aosnym wyniku (!) uzyskanym po dwuletniej dyskusji (s. 205) oraz przy samym kocu (s. 218219) podpart cytatami z towarzyszy radzieckich, w szczeglnoci notorycznego Andrieja Wyszyskiego, ocen sytuacji wiatowej i jej, jak si okazao, szkodliwy (aosne wyniki) wpyw na konwencj o genocydzie: Na midzynarodowej arenie [...] cieraj si dwa obozy: imperialistyczny pod przewodnictwem U.S.A. i demokratyczny pod przewodnictwem ZSSR [...] cech prawa midzynarodowego, wypywajc z tendencji imperialistycznych, jest denie do przeksztacenia jego urzdze w instrument ekspansji i wadztwa wiatowego jednego pastwa, do utrzymania istniejcych przywilejw oraz nierwnoci ras i narodw. Walka o normy konwencji przeciw ludobjstwu odzwierciedlia w caej peni owe dwie zmagajce si, sprzeczne ze sob tendencje prawa narodw doby obecnej; jednej postpowej i demokratycznej, drugiej wstecznej i imperialistycznej. Wypadkow tych zmaga [...] jest uchwalony w swej obecnej postaci przez III Sesj Oglnego Zgromadzenia N.Z. projekt konwencji o ludobjstwie. W rezultacie ksika Sawickiego z 1949 r., z wyjtkiem pewnych fragmentw, w tym tumacze na jzyk polski dwunastu dokumentw, nie zasuguje na uznanie40. Po jej ukazaniu si nastpia w Polsce w tej dziedzinie wielka, trwajca kilkadziesit lat przerwa41. Dziao si to w okresie, gdy na Zachodzie stopniowo (zwaszcza od lat siedemdziesitych) zacza si pojawia (na interesujcy nas temat) coraz bogatsza, rnorodna i wartociowa literatura. Poprawa tej sytuacji nastpia dopiero w okresie III RP. Mam tu na myli, bynajmniej nieczynic jeszcze adnej wiosny, moj jaskk w postaci pierwszego w naszej literaturze artykuu z 1999 r. powiconego drodze naukowej Rafaa Lemkina42. Nastpnie naleaoby wymieni cytowan ju dwutomow prac Wadysawa i Ewy Siemaszkw (ojca i crki)43, zakrojone na olbrzymi skal empiryczne studium jednego z trzech ludobjstw, dokonanych na Polakach w czasie II wojny wiatowej, wkadrowane w moj obszern przedmow esej, w ktrym jest mowa o Lemkinie, o konwencji o genocydzie oraz dana telegraczna prba komparatystyki w postaci wspomnianych wyej siedmiu niechwalebnych wyrnikw ludobjstwa ukraiskiego w zestawieniu z ludobjstwem niemieckim i sowieckim. Naley rwnie wymieni pewne znaczce prace, gwnie zbiorowe, powicone ludobjstwu niemieckiemu i sowieckiemu44. W nastpnych latach ukazay si, robione na wzr Siemaszkw, pilnie potrzebne, dokonane wielkim wysikiem spoecznym, zasugujcym na due uznanie trzy kolejne prace, powicone ludobjstwu ukraiskiemu na Polakach w Maopolsce Wschodniej45. Wymieni te trzeba dwutomow prac ks. Jzefa Woczaskiego46. W roku 2004 zosta opublikowany, powicony drodze naukowej Rafaa Lemkina, obszerny esej doc. Marka Kornata47. 28

W roku 2005 wysza praca doc. Grzegorza Kucharczyka o genocydzie tureckim na Ormianach48, pierwsza taka publikacja w Polsce. Nastpn prac by mj artyku (przedrukowany w niniejszym tomie), ktry wkrtce potem ukaza si w wersji angielskiej49. Chciabym rwnie zasygnalizowa w tym miejscu, ju niemal ukoczon, przygotowywan przeze mnie pen biogra Rafaa Lemkina, ktra ukae si prawdopodobnie jeszcze w 2008 r.50 W sumie, w cigu ostatnich kilkunastu lat daje si zaobserwowa po raz pierwszy do wyrany postp w dziedzinie polskiej genocydologii. Nastrj nieco psuj race bdy, nadal okazjonalnie popeniane w druku51.

Mwic najkrcej: opis problematyki genocydu osign ju do due rozmiary w nauce prawa midzynarodowego oraz stopniowo w orzecznictwie powstaych znacznie pniej midzynarodowych trybunaw karnych; o wiele wiksze rozmiary w socjologii, antropologii, naukach politycznych i historycznych, wczajc w to studia z zakresu ludobjstwa porwnawczego. W tych warunkach, moim zdaniem, osobna (samodzielna) dyscyplina genocydologia ju dzi jawi si jako co realnego, bynajmniej nie przedwczesnego, by dokonywa w tym zakresie pierwszych prb. 2 Podobny mj artyku ukaza si w Palestrze, nr 56 (listopadgrudzie 2007). 3 Te wprost, jak na wczesne warunki Lemkina (by od poowy 1951 r. do poowy 1955 r. w USA bezrobotnym, znajdujcym si w skrajnie trudnych warunkach materialnych) tytaniczne wysiki, zostay uwieczone publicznymi wyrazami uznania dla niego, wypowiedzianymi na posiedzeniu plenarnym Bundestagu przez referenta projektu oraz pniejszym odznaczeniu go federalnym krzyem zasugi (Bundesverdienstkreuz). W moim artykule wskazanym w przypisie 2 cytuj w jzyku oryginau owe sowa, wygoszone na posiedzeniu Bundestagu 8 lipca 1954 r., stanowice bezprecedensowe publiczne podzikowanie polskiemu prawnikowi na forum niemieckiego parlamentu. Caa ta niemal nieznana sprawa (zasugujca na osobne opracowanie) bdzie bliej omwiona w biograi Lemkina wzmiankowanej w przypisie 50. 4 W spucinie archiwalnej po Rafale Lemkinie znajduje si kopia jego listu z 26 IV 1951 r. do wczesnego belgijskiego sekretarza stanu, przed II wojn wiatow delegata Belgii do Ligi Narodw i byego premiera, hr. Henri Carton de Wiarta (jego znajomego z przedwojennych, midzynarodowych konferencji prawniczych), w ktrym czytamy m.in. (tumaczymy z francuskiego): Jestem gboko wzruszony po przeczytaniu sprawozdania Pana, tak elokwentnego przemwienia w Izbie Deputowanych w sprawie konwencji o genocydzie. Byo rwnie dla mnie wielkim zaszczytem by wzmiankowanym przez Pana w Paskim przemwieniu. [...] Jestem przekonany co do wielkiej pilnoci sprawy [ratykacji konwencji, z 9 XII 1948 r.], ale moje wysiki osobiste nie s wystarczajce. Belgia ratykowaa Konwencj ju 5 IX 1951 r. 5 Projekt kodeksu karnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i przepisy wprowadzajce, Warszawa 1956. 6 Komisja Kodykacyjna. Projekt kodeksu karnego, Warszawa 1963. W zaczonej do projektu pitnastostronicowej Charakterystyce oglnej Projektu w jej zakoczeniu (s. 106) susznie zastrzega si, i Powysze uwagi nie stanowi uzasadnienia projektu kodeksu karnego. Nie s te prb interpretacji zawartych w projekcie przepisw. 7 Projekt kodeksu karnego oraz przepisw wprowadzajcych kodeks karny, Warszawa 1968. w projekt nie zawiera najmniejszego zacznika, choby ograniczonego do Charakterystyki oglnej, doczonej do projektu z 1956 r. (por. przypis 6). 8 Por. J. Andrejew, W. wida, W. Wolter, Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973, s. 11: Prace w komisjach sejmowych trway prawie rok. W ostatecznym wyniku tych prac Komisja Wymiaru Sprawiedliwoci [...] zaproponowaa poprawki [...] Jedn najbardziej widoczn bya likwidacja rozdziau czci szczegowej pt. Przestpstwa przeciw pokojowi, ludzkoci i stosunkom midzynarodowym. Autorzy nie podali powodu owej likwidacji. Ciekaw informacj odnonie przyczyn uzyskaem w lipcu 2007 r., w rozmowie z prof. Leszkiem Kubickim. Oto o sprawie przesdzili wiodcy na etapie sejmowym profesorowie Jan Wasilkowski i Stefan Rozmaryn. Uznali oni, e projekt zawiera zbyt duo przypadkw zagroenia kar mierci, wobec czego naley wyczy z niego cay rozdzia XX (wtedy obejmowa pi artykuw). Przestpstwa w nim zawarte miaa obj specjalna ustawa, do ktrej wydania nigdy jednak nie doszo. Tymczasem nieyjcy ju profesor prawa karnego UJ potra fakt usunicia caego tego rozdziau z ostatecznie uchwalanej wersji kk tumaczy propagandowo jeszcze u samego schyku PRL: W kodeksie nie znalazy si zbrodnie wojenne ani te zbrodnie przeciwko ludzkoci [...]. Ustawy te znajduj si poza kodeksem, co podkrela ich wyjtkowy charakter i pokojowy charakter kodeksu karnego (podkr. R.S.), por. K. Buchaa, Prawo karne materialne, wyd. II, Warszawa 1989, s. 608. Czytajc takie nieoczekiwane stwierdzenia mona wyrazi zdziwienie, jak kodykatorom wielkiej liczby pastw wiata, w tym pastw zachodnich Unii Europejskiej, nie przyszo do gowy, i mogli w tak prosty sposb wykaza pokojowy charakter swych kodeksw karnych. 9 W tych warunkach warto odnotowa raczej wykrtne stanowisko polskiego MSZ (sformuowane niewtpliwie po konsultacjach z Ministerstwem Sprawiedliwoci) w pimie do ONZ z 1973 r. (utrwalone w Dok. ONZ E/CN.4/Sub.2/303/Add.6), w ktrym stwierdzono, i polskie ustawodawstwo umoliwia karanie ludobjstwa w rnych jego przejawach, wobec czego nie uznano za potrzebne podjcia dodatkowych rodkw legislacyjnych; zreszt, jak dodano, konwencja z 9 XII 1948 r. ma w Polsce moc prawn. 10 Chodzi tu o wypowied na odbytym w kwietniu 1988 r., zorganizowanym przez prof. Adama Strzembosza z KUL, sympozjum w Kazimierzu nad Wis opozycyjnych karnistw polskich (por. O prawo karne oparte na zasadach sprawiedliwoci, prawach czowieka i miosierdziu, Lublin 1988; wczesna sytuacja polityczna wymagaa umieszczenia na okadce: Druk na prawach rkopisu do uytku wewntrznego, nakad 100 egz.). W swoim referacie Przestpstwa midzynarodowe w polskim prawie karnym Waszczyski powiedzia (s. 100101): Cakowicie nieuregulowana pozostaa kwestia odpowiedzialnoci za ludobjstwo. Nastpuje przypomnienie konwencji z 9 XII 1948 r., dalej czytamy: Zgodnie z art. V tej Konwencji, pastwa-strony zobowizay si do wykonania Konwencji, a w szczeglnoci do skutecznego karania winnych ludobjstwa. Takich przepisw dotychczas w naszym prawie nie ma. Na skutek tego karanie osb winnych ludobjstwa (nie popenionego w czasie II wojny wiatowej) moe nastpi jedynie na podstawie kodeksu karnego, zwaszcza za art. art. 148 1, 155, 156, 157, 188 k.k. [z 1969 r.] Kwalikacja taka jednak deformuje obraz przypisanego przestpstwa. Ludobjstwo jest najciszym, kwalikowanym typem zbrodni przeciw ludzkoci () Zakwalikowanie dziaa ludobjczych z przepisw kodeksu karnego zaciera ten najbardziej grony, charakterystyczny element podmiotowy, poza tym nie przystaje z caego szeregu przyczyn do oglnych regulacji kodeksowych. Jest zaskakujcym, e Polska, ktra pada oar ludobjstwa, nie posiada w swym arsenale rodkw karnych ora, przy pomocy ktrego mogaby sprawcw ludobjstwa skutecznie ciga i kara. 11 Komisja do spraw reformy prawa karnego, zesp prawa karnego materialnego i wojskowego, Projekt kodeksu karnego (przeznaczony dla dyskusji rodowiskowej), (redakcja z dnia 5 marca 1990 roku). Projekt ten nie zawiera adnego uzasadnienia. 12 Komisja Kodykacyjna do spraw reformy prawa karnego przy Ministrze Sprawiedliwoci, Projekt kodeksu karnego, Warszawa, sierpie 1995 r.

29

Tekst konwencji w DzU 1952, nr 2, poz. 9. Oznacza to poszerzanie listy czterech grup przewidzianych w Konwencji z 9 XII 1948 r. na dalsze. Chodzi tu o zjawisko, majce miejsce rwnie w ustawodawstwie niektrych innych pastw. Tak np. w kanadyjskim Criminal Code, w art. 318, traktujcym (pod nagwkiem Hate Propaganda Propaganda nienawici) o karaniu popierania lub promowania genocydu, wymienia si obok czterech grup konwencyjnych grup wyrniajc si orientacj seksualn (a wic obejmujc np. homoseksualistw) por. Pocket Criminal Code, TomsonCarswell, wyd. 2005, s. 239. Jednak w wikszoci kodeksw karnych wystpuje cise ograniczenie do czterech grup konwencyjnych, tak np. w hiszpaskim Codigo penal z 1995 r., tytu XXIV, rozdzia II Delitos de genocidio, art. 607 por. Codigo Penal y Leyes Penales Especiales, Pamplona 1998, s. 309. To samo w kodeksie karnym Federacji Rosyjskiej z 1996 r., w rozdziale XIII (umieszczonym na samym kocu Osobiennoj czasti), art. 357 Gienocyd, por. Rossijskije zakony. Sbornik tiekstow, Moskwa 1997. Nawiasem mwic, zwraca uwag nastpny artyku 358, zatytuowany Ekocyd. Natomiast rewolucyjnie, bo szeroko ujmuje spraw grup francuski Code pnal, ktry w art. 2111, po wyliczeniu czterech grup zawartych w Konwencji z 9 XII 1948, dodaje: ou dun groupe determin partir de tout autre critre arbitraire. Takie rozszerzenie kategorii grupa na wszelkie inne grupy arbitralnie okrelone otwiera niemal nieograniczone moliwoci uwzgldnienia np. grup politycznych, klasowych, seksualnych, grup dotknitych pewnymi chorobami (np. chorych psychicznie czy zaraonych AIDS), grup subkulturowych etc. 15 Chodzi o art. 2111 Code pnal. Artyku ten umieszczony zosta w Livre deuxime, w ksidze drugiej kodeksu, zatytuowanej Des crimes et dlits contre les personnes, titre premier, tytule pierwszym: Des crimes contre l humanit w ramach wycznie mu powiconego rozdziau: Chapitre 1 Du Gnocide. 16 Chodzi o art. 607 Cdigo penal. Artyku umieszczony w titulo XXIV Delitos contra la comunidad international, capitulo II Delitos de genocidio. 17 Chodzi o 321 Strafgesetzbuch. Paragraf ten umieszczony zosta na samym kocu kodeksu, w 25 odcinku (Abschnitt), zatytuowanym Vlkermord, pod nim jako nagwek dla 321, sowo Vlkermord guruje ponownie (a wic wystpuje po sobie dwukrotnie!). 18 Chodzi o art. 357 ugoownogo kodieksa. Artyku w umieszczony zosta w czci XII, zatytuowanej Przestpstwa przeciw pokojowi i bezpieczestwu ludzkoci, w jego rozdziale 34, zatytuowanym identycznie. 19 Chodzi o cyt. w przypisie 12 projekt kk ogoszony w 1995 r., s. 66. 20 Por. w tym zakresie rwnie fragment w moim artykule o Lemkinie z 2005 r. (w przedruku w tomie niniejszym, s. 1516). 21 Por. odnony krtki fragment owego aktu oskarenia (w tomie niniejszym s. 15). 22 Zreszt zobowizywa owe pastwa do tego wymg art. V Konwencji: Umawiajce si Strony zobowizuj si do wydania, zgodnie z ich konstytucjami, przepisw prawnych koniecznych do wykonania postanowie niniejszej Konwencji, a w szczeglnoci do skutecznego karania winnych ludobjstwa lub innych czynw, wymienionych w artykule III. Co do 140 ratykacji na dzie 18 VII 2007 r. por. www.ohchr.org/english/ countries/ratication/1.html. 23 Idea powierzenia MTW rozpatrzenia jeszcze dalszych spraw przeciwko gwnym europejskim przestpcom wojennym Osi (zatem nie tylko przeciw Niemcom) nie dosza do skutku wobec perspektywy ponoszenia olbrzymich kosztw, jakie ju i tak pocign za sob wielki proces norymberski z lat 19451946. Dlatego dalszych 12 procesw niemieckich zbrodniarzy wojennych wysokiego szczebla przeprowadziy w Norymberdze, w latach 19461949 trybunay amerykaskie, obsadzone delegowanymi z USA sdziami wysokich instancji federalnych oraz stanowych (czciowo emerytowanymi), rwnie prokuratorami i adwokatami. Na temat wszystkich procesw norymberskich lat 19451949 por. R. Szawowski, haso Procesy norymberskie [w:] Encyklopedia biaych plam, t. XV, Radom 2005, s. 6371. 24 Por. cytowane w literaturze wyroki ICCR w Aruszy: w sprawie Prosecutor v. Kabanda z 4 VIII 1998 r. oraz w sprawie Prosecutor v. Serashugo z 2 II 1999 r. 25 Por. datowany na 18 V 2007 Druk nr 1756, Projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektrych innych ustaw wraz z projektami aktw wykonawczych, s. 29. 26 Jeli cigle miayby u nas panowa jakie wahania co do obecnie ju najwyraniej widocznej separacji prawnej dwch zbrodni: ludobjstwa i przestpstw przeciwko ludzkoci, czy wrcz jaka nieprzeparta ch przypominania, i genocyd wywodzi si z szerszej kategorii przestpstw przeciwko ludzkoci, moe warto przytoczy wymylne rozwizania w cytowanym ju francuskim Code pnal (por. przypis 15). Ot kodeks ten, umieszczajc w swym tytule pierwszym ksigi drugiej rozdzia I zatytuowany Du gnocide, nastpny rozdzia II zatytuowa Des autres crimes contre l humanit, O innych zbrodniach przeciwko ludzkoci (podkr. R.S.). Nie wida jednak potrzeby, aby polski kk mia to ew. kopiowa. 27 W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na ludnoci polskiej Woynia 19391945, Warszawa 2000. 28 Por. R. Szawowski, Przedmowa [w:] W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., s. 12. W cytacie pominem przypisy. 29 Rzeczownik genocidium nie istnia w klasycznej acinie. Niemniej wystpoway takie rzeczowniki, jak homicidium zabjstwo czowieka, patricidium czy fratricidium ojcobjstwo, bratobjstwo. Sowa te, lekko przystosowane do wspczesnego jzyka, np. angielskiego: homicide, s powszechnie stosowane w anglosaskich ustawodawstwach karnych; fratricide, szczeglnie w jego formie przymiotnikowej, wystpuje czsto w okreleniach typu fratricidal conict. Na owe sowa powoywa si sam Lemkin w swoich publikacjach od poowy lat czterdziestych (jeszcze nie w Axis Rule...): wymienia tyranicide, homicide i patricide (por. przypis 95 do mojego artykuu o Lemkinie w niniejszym tomie). Natomiast atrox to klasyczna acina, przejta do jz. angielskiego (atrocious), francuskiego (atroce), hiszpaskiego (atroz) i woskiego (atroce). 30 R. Szawowski, haso Ludobjstwo [w:] Encyklopedia biaych plam, t. XI, Radom 2003, s. 174. 31 R. Szawowski, haso Ludobjstwo, cz. II Aspekt socjologiczny i cz. III Aspekt historyczny [w:] Encyklopedia katolicka, t. XI, Lublin 2006, szpalta 126. 32 W przypisie 2 mego artykuu o Lemkinie (Sprawy Midzynarodowe 2005, nr 2, s. 103) daem tylko jeden przykad genocidium atrox, piszc o mordowaniu ludzi w Darfurze przy pomocy wleczenia wielbdem. Aby uzupeni to scen krajow, trzeba przypomnie mordowanie Polakw na Woyniu przez wleczenie koniem por. np. W. i E. Siemaszko, op. cit., t. I, s. 243, 469, 567, 604, 678, 779 i 855, obejmujce tereny powiatw: Kostopol, Krzemieniec, uck, Rwne, Sarny i Wodzimierz Woyski. Tu cho jedna konkretyzacja takiego mordu, popenionego we wsi Myszkowce, gmina Winiowiec, pow. Krzemieniec, latem 1943 r. (s. 469): Jadwig Tkaczuk upowcy zastrzelili, a Jana Tkaczuka przywizali do konia, z rkami zwizanymi drutem kolczastym i wlekli go, bijc i kujc bagnetem, a skona. I moe jeszcze straszniejsze wydarzenie: por. Zygmunt Jan Rumel, do 1939 r. student UW, mody poeta, wysany w lipcu 1943 r. przez Delegata Rzdu RP na Woy jako parlamentariusz na rokowania z dowdztwem UPA, celem powstrzymania ukraiskich rzezi, zosta we wsi Kustycze, pow. Kowel, zamordowany przez rozerwanie komi. Ostatnio owe morderstwo zostao przypomniane por. Gos Kresowian, styczeczerwiec 2007, nr 2728, s. 110. Tame na s. 110 oraz na okadce frontowej umieszczono reprodukcj jego portretu, znajdujcego si w Muzeum Historii Ruchu Ludowego w Warszawie. Jeli mowa o morderczych technikach, naley te wspomnie o mordowaniu Polakw przez rozstrzaskiwanie im czaszek motkami, przeznaczonymi do uboju byda czy motykami (por. np. W. i E. Siemaszko, op. cit., t. I, s. 504, 511, 520 czy wrcz wicenie narzdzi zbrodni: motkw (s. 781), motyk (np. s. 329, 346, 369, 393).
14

13

30

Taka metoda genocidium atrox z uyciem zwykych motkw i motyk towarzyszya rwnie masowo ludobjstwu w Kambody w latach 19751979. We wrzeniu 2007 r. w zwizku z oddaniem pod sd Nuon Chea, gwnego ideologa Czerwonych Khmerw, ponownie przypomniaa o tym prasa (por. np. Rzeczpospolita, 20 IX 2007, s. A6). Prcz motkw byo te masowe mordowanie kijami (w obu przypadkach amunicja bya zbyt cenna). 33 Encyklopedia katolicka, t. XI, szpalta 120: biorc pod uwag czciowo stosowane na Polakach tortury poprzedzajce umiercenie, wprowadzone zostao (R. Szawowski) okrelenie kwalikowanej formy ludobjstwa (genocidium atrox). Dodam, e na tre gwki autor nie ma wpywu. 34 Okrelanie z dystansu penych rozmiarw genocydu o charakterze atrox, dokonanego w obcym kraju, jedynie na podstawie lektur i wiadomoci prasowych oraz sporzdzenie jakiej wiarygodnej listy jego rnorakich rodzajw badanie potrzebne, zwaszcza dla powanych studiw komparatystycznych nie zawsze jest moliwe. Mog to zilustrowa na przykadzie genocydu w czasie II wojny wiatowej na terenie Jugosawii, ze wzgldw zrozumiaych badania najbardziej kuszcego dla polskiego badacza. Lektura pracy S. Abramov (emer. profesora Uniwersytetu Belgradzkiego), Genocide in Yugoslavia (tum. z serbskiego, Belgrad 1995), poszukiwanych informacji, niestety, nie dostarcza. A prba nawizania kontaktu z Serbsk Akademi Nauk w tej sprawie (cznie z sugesti nawizania odpowiednich kontaktw naukowych i planowanym w tym celu oczywicie na wasny koszt przybyciem do Belgradu), mimo osobistej prby pomocy wczesnego ambasadora Serbii i Czarnogry w Warszawie, nie daa adnego rezultatu. Nieakademickie zachowanie Serbskiej Akademii. 35 Dalej wychodzc poza ramy zbrodni ludobjstwa mona zastanowi si nad tym, czy w wypadku pewnych zbrodni przeciw ludzkoci, wyliczonych a w 16 punktach w art. 7 Elementw zbrodni..., np. w przypadkach wyliczonych na pierwszym i drugim miejscu: morderstwa oraz zbrodnie eksterminacji jeli byyby one poczone z najokrutniejszymi torturami nie byoby trafne i wskazane uznanie ich za homicidium atrox oraz exterminatio atrox. 36 J. Sawicki, Ludobjstwo. Od pojcia do konwencji, 19331948, Krakw 1949. 37 O tym, i Sawicki nie wspomnia sowem o fakcie, e Rafa Lemkin by polskim prawnikiem, wyksztaconym na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie (nota bene uczelni, na ktrej jak dekad pniej wyksztaci si sam Sawicki, noszcy wwczas nazwisko Izydor Reisler por. jego biogram w PSB, tom XXXV/2, zeszyt 145, WarszawaKrakw 1994) oraz o tym, e odegra on pioniersk, wrcz unikaln rol w dojciu do skutku Konwencji o genocydzie bya ju mowa w moim wyej reprodukowanym artykule. Tutaj dodaem milczenie Sawickiego o roli referatu Lemkina na kongresie w 1933 roku. Trzeba jednak stwierdzi, i Sawicki jednoznacznie powiedzia, e Pojcie ludobjstwa (genocydu) sformuowane zostao po raz pierwszy przez Rafaa Lemkina... (s. 21) oraz zacytowa par jego publikacji przed i powojennych (s. 24, 28 i 133). Sawicki doskonale zdawa sobie spraw z decydujcej roli, jak Lemkin odegra na polu bdcym wycznym tematem jego ksiki, gdy pozna go osobicie, by moe ju w Norymberdze, w 1946 r., za denitywnie latem 1948 r. w Szwajcarii i niewtpliwie przeprowadzi z nim niejedn, dug rozmow. Przedwojenny i powojenny sdzia Sdu Najwyszego, prof. E. St. Rappaport w swoim artykule Z Midzynarodowej Komisji Karnej i Penitencjarnej. Sesja Zwyczajna (Zebranie Oglne) w Bernie. Lipiecsierpie 1948, Pastwo i Prawo, z. 910/1948, zanotowa: Delegacja polska (prof. dr E. St. Rappaport i prok. dr Jerzy Sawicki) poza swoj prac bezporednio w Bernie na posiedzeniach M.K.K.P. i jej prezydium (prof. Rappaport), uczestniczya rwnie porednio i pomocniczo w pracach, odbywajcego si rwnoczenie w Genewie, Komitetu Spoecznego Rady Ekonomiczno-Spoecznej ONZ (prok. Sawicki). W szczeglnoci wsppracowaa ona z prof. dr Lemkinem (Yale Law School) w materii karalnoci ludobjstwa jako przedmiotu koniecznej konwencji midzynarodowej, ktr miarodajne czynniki anglosaskie pragnyby odroczy na czas nieograniczony (s. 122). 38 W swoich pamitnikach pierwszy Sekretarz Generalny ONZ, Norweg Trygve Lie osobicie wyrni Katza-Suchego, cytujc jego publiczny atak na amerykaskich dyplomatw, ktrych ten po prostu napitnowa, jako Army of American arm twisters (Armi amerykaskich wykrcaczy rk!!) por. T. Lie, In the Cause of Peace, New York 1954, s. 324. Szczliwie, inni delegaci Warszawy, ktrzy w latach 19461948 wystpowali na rnych forach ONZ w debatach nad projektem konwencji o genocydzie: A. Bramson, M. Lachs i prof. A. Rudziski (ktry w 1950 r. poprosi o azyl polityczny w USA), reprezentowali w swoich wystpieniach styl cakowicie cywilizowany. 39 Owa grubymi nimi szyta teza, szczeglnie wana dla ZSRS (obarczonego straszliwym ciarem olbrzymiego ludobjstwa dokonanego w setkach agrw, Katyniw, Kuropat czy Bykowni, trwajcego ju wwczas ponad 25 lat), miaa wyrany cel narzucenia wiatu jednoznacznego uznania, i genocyd i skierowana przeciw niemu przygotowywana wwczas konwencja dotycz wycznie reymw faszystowskich, z nazistowskimi Niemcami na czele; za w domyle jakiekolwiek machinacje imperialistw w kierunku obarczania ow zbrodni rwnie ZSRS, stanowioby wprost potworne kamstwo. Bardzo wtpliwe, by sam Katz-Suchy by autorem owej tezy raczej w ramach pewnego podziau pracy wrd niewielkiej grupki pastw komunistycznych w ONZ otrzyma zadanie jej wstpnego wygoszenia od przewodniczcego delegacji sowieckiej. Moskwa sformuowaa j na pimie niewiele dni pniej, na pocztku kwietnia 1948 r., w memoriale zatytuowanym Basic Principles of a Convention on Genocide (reprodukowanym przez Sawickiego, s. 182185). Teza ta staa si nastpnie dogmatem sowieckiej doktryny prawa midzynarodowego i przetrwaa do upadku ZSRS w pocztkach lat dziewidziesitych (por. przypis 112 w moim artykule o Lemkinie w tomie niniejszym). 40 W tym stanie rzeczy potrzebna byaby powana monograa na ten temat wybitnie zdolnego polskiego autora modego pokolenia (mogca stanowi np. wartociowy doktorat), przygotowana czciowo w oparciu o bibliotek ONZ w Genewie lub w Nowym Jorku oraz o dostpne oenzetowskie materiay archiwalne. W ramach takiej pracy rol polskiego autora byoby jak najstaranniejsze wyowienie przodujcej roli, odegranej w tym procesie przez polskiego prawnika Rafaa Lemkina. Koniecznym warunkiem takich bada zagranicznych byoby, oczywicie, otrzymanie odpowiedniego grantu badawczego, co w stopniowo bogaccej si Polsce powinno sta si niemal tak rozpowszechnione jak na Zachodzie. 41 Odnotujmy tu tylko krtkie, nieraz jednozdaniowe wzmianki o Rafale Lemkinie. Jedn grup stanowi prace z dziedziny prawa karnego: polskiego Leszka Kubickiego oraz midzynarodowego Lecha Gardockiego. Co do pierwszej z nich por. przypis 15 w moim artykule o Lemkinie w tomie niniejszym; co do drugiej: L. Gardocki, Zarys prawa karnego midzynarodowego, Warszawa 1985. Na s. 110 autor wspomina, i termin ludobjstwo (genocide) zosta stworzony przez Rafaa Lemkina, nie ma jednak sowa, e chodzio o polskiego prawnika. Drug grup interesujcych nas tu pozycji stanowi prace nieprawnicze, nieraz obarczone wprost racymi bdami, tu w szczeglnoci Z. Borysiska i R. ebrowski oraz K. Olendzki (por. przypisy 18 i 32 w moim zamieszczonym obok artykule o Lemkinie). 42 Por. R. Szawowski, Rafa Lemkin twrca pojcia ludobjstwo i gwny architekt Konwencji z 9 XII 1948 (w czterdziestolecie mierci), Pastwo i Prawo 1999, nr 10, s. 7486. 43 W. Siemaszko, E. Siemaszko, op. cit. (por. przypis 27), (cznie 1440 stron). Praca ta doczekaa si ju wielu kolejnych (niezmienionych) wyda, domaga si jednak wydania nowego, uzupenionego, poniewa kontynuowane ju od siedmiu lat przez Ew Siemaszko badania dostarczyy obszernych, nowych materiaw. Por. rwnie E. i W. Siemaszko, Der Vlkermord in Wolhynien 19431944 [w:] Polen und der Osten. Texte zu einem spannungsreichen Verhltnis, Frankfurt a. Main 2005, s. 286306 pierwsza publikacja na ten temat w literaturze niemieckiej. 44 W odniesieniu do pierwszego wymieniamy piciotomowe dzieo Auschwitz 19401945. Wzowe zagadnienia z dziejw obozu, Owicim-Brzezinka 1995 (wydane rwnie w wersjach: angielskiej, niemieckiej i francuskiej). Zasuguje rwnie na wzmiank skromniej pomylana zbiorowa monograa Majdanek 19411945, Lublin 1991. Odnonie drugiego trzytomowa praca Katy. Dokument zbrodni, Warszawa 19952000

31

(wydana rwnie w jzyku rosyjskim). W szerszych aspektach, w szczeglnoci z uwzgldnieniem ludobjczych deportacji na Wschd A. Gowacki, Sowieci wobec Polakw na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 19391941, wyd. II, d 1998. 45 1) Henryk Komaski, Szczepan Siekierka, Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie tarnopolskim 19391946, Wrocaw 2004; 2) Henryk Komaski, Szczepan Siekierka, Krzysztof Bulzacki, Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie lwowskim 19391946, Wrocaw 2006; 3) Szczepan Siekierka, Henryk Komaski, Eugeniusz Raski, Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie stanisawowskim 19391946, Wrocaw 2007. czna objto tych trzech wielkich tomw wynosi ponad 2500 stron. 46 Ks. Jzef Woczaski, Eksterminacja narodu polskiego i Kocioa rzymskokatolickiego przez ukraiskich nacjonalistw w Maopolsce Wschodniej w latach 19391945. Materiay rdowe, cz. I, Krakw 2005 i cz. II, Krakw 2006 (cznie 1550 stron). 47 M. Kornat, Rafa Lemkin (19001959) Studium biograczne, Zeszyty Historyczne 2004, z. 147. 48 L. Kucharczyk, Pierwszy holocaust XX wieku, Warszawa 2004. Prac t warto byoby moim zdaniem wyda za par lat w drugim wydaniu, pogbionym i rozszerzonym rwnie na sfer komparatystyki. W tym nowym wydaniu naleaoby uwzgldni poza oczywicie najnowsz literatur (np. D. Bloxham, The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, and the Destruction of the Ottoman Armenians, Oxford 2005, ktry pracowa ju nad tym tematem w archiwach wielu krajw) take pierwsz publikacj w tej dziedzinie, ktra ukazaa si w USA wspomnienia lekarza, ktry spdzi szereg lat w Turcji, C. D. Ussher, An American Physician in Turkey. A Narrative of Adventures in Peace and War, Boston and New York 1917. Ussher jest tak powanie traktowany jako rdo po dzi dzie, i w dobrze ju znanym na Zachodzie lmie Ararat (2002) jego publikacja jest jedyn przywoan wrd rde na zakoczenie lmu. Chciabym te zwrci uwag na kuszc prb penego wykorzystania w tym zakresie archiwaliw wiedeskich, czciowo pod ktem przestudiowania raportw gen. Jzefa Pomiankowskiego (18661929), Polaka, ktry w okresie I wojny wiatowej by penomocnikiem wojskowym przy poselstwie Austro-Wgier w Stambule i komendantem wojsk austriackich w Turcji, autora wspomnie Der Zusammenbruch des Ottomanischen Reiches. Erinnerungen an die Trkei aus der Zeit des Weltkrieges, ZrichLeipzigWien 1928 (Kucharczyk go cytuje, nietrafnie jednak degradujc do pozycji austrowgierskiego ocera oddelegowanego do tureckiego sztabu generalnego). Praca ta zawiera tylko krtki komentarz do sprawy nas interesujcej, chodzioby jednak o przestudiowanie caoci sprawozda z tego okresu Pomiankowskiego i innych dyplomatw austrowgierskich, bo mogyby dostarczy one ciekawych przyczynkw. 49 Por. R. Szawowski (in collaboration with K. Pol), Raphael Lemkin (19001959). The Polish Lawyer Who Created the Concept of Genocide, The Polish Quarterly of International Affairs 2005, nr 2. Artyku ten zawiera ju w swoim przypisie 124 nastpujce, dajce mi du satysfakcj uzupenienie: It gives me pleasure to note that shortly after the appearance of the present article in Polish in the summer of 2005, on 18 October, in a modest ceremony presided over by Minister Adam Rotfeld, one of the conference rooms at the seat of the Ministry of Foreign Affairs in Warsaw was named after Raphael Lemkin. 50 Biograa obejmie cao ycia i twrczoci Lemkina w dwch podstawowych okresach: polskim, stanowicym dwie trzecie jego ycia (okres niemal kompletnie nieznany na Zachodzie), zaledwie ponadrocznym przebywaniu w Szwecji i osiemnastoletnim pobycie w USA. Takiej penej biograi nie ma dotd w literaturze zachodniej, zwaszcza niemal kompletnie ley okres polski, obejmujcy wikszo ycia Lemkina. Dla autorw zachodnich zasadnicz przeszkod okazuje si bariera jzykowa. Gdy jednak nieco prbuj, czasem wrcz fantazjuj, ujawniaj si niekiedy do groteskowe bdy, np. u takiego G. Ignatieffa (niedawnego kandydata na przywdc Partii Liberalnej Kanady, a wic potencjalnego premiera kraju), ktry twierdzi, i Lemkin walczy w 1920 roku w wojsku polskim przeciw bolszewikom, ale pniej by, mimo wszystko, odrzucany przez spoeczestwo polskie z powodu swego pochodzenia (!). 51 (1) W hale Ludobjstwo w Encyklopedii katolickiej, w cz. I Aspekt prawny, pira A. Przyborowskiej-Klimczak, ju w pierwszym zdaniu miao si stwierdza: W 1933 V Midzynarodowa Konferencja do spraw Unikacji Prawa Karnego w Madrycie uznaa niszczenie grup rasowych, religijnych i spoecznych za zbrodni przeciw prawu narodw. Tymczasem byo wrcz odwrotnie, adnego uznania nie byo. Sam Lemkin, ktry nie by wwczas w Madrycie, prawdopodobnie mocno to przey (podobnie jak nieodwoanie si w 1946 r. przez MTW w Norymberdze w wyroku do jego konstrukcji genocydu). Po latach, swj brak sukcesu w Madrycie, skwitowa chodno w swoich niepublikowanych pamitnikach: They would not say yes and they would not say no. (2) W artykule W. Wasilewskiego Katy 1940 sowieckie ludobjstwo na Polakach, Biuletyn IPN 2007, nr 12, s. 6779, zauwayem kilkanacie bdw i dezorientacji, z ktrych mona odnotowa przykadowo: (a) S. 75 podobnie jak cytowana wyej Przyborowska-Klimczak, Wasilewski bdzi w zakresie przedwojennych inicjatyw Lemkina, gdy twierdzi, e wiat nie przyj jego koncepcji zbrodni barbarzystwa czy zbrodni wojennych. Po pierwsze Wasilewski bdnie powouje si w tym miejscu na tumaczon na polski prac B. Bruneteau, Wiek ludobjstwa, Warszawa 2005, s. 16, ktry wymienia zbrodnie barbarzystwa i wandalizmu, a nie zbrodnie barbarzystwa i wojenne. Po drugie powtarza bd Bruneteau, i propozycje Lemkina zostay wwczas odrzucone. Przypominam zatem, i propozycje naszego prawnika nie zostay odrzucone, lecz nie podjto adnej decyzji por. skwitowanie sytuacji przez samego Lemkina cytowane wyej w tym przypisie. (b) Na s. 68 czytamy, i podstawowa, rozpoczynajca proces uchwalania Konwencji z 9 XII 1948 r. rezolucja Zgromadzenia Oglnego ONZ 96/1946, zostaa akceptowana przez wikszo pastw. Twierdzenie jest bdne rezolucja zostaa przyjta jednomylnie. Sprawa ta miaa niemae znaczenie. Tak np. list do redakcji New York Times z 11 XI 1947 gdy losy Konwencji si wayy podpisany przez 25 osobistoci midzynarodowych, w tym 6 noblistw, rozpoczyna si od przypomnienia, i rok wczeniej Zgromadzenie Oglne ONZ podjo rezolucj w sprawie genocydu jednomylnie. (c) Na s. 70 autor wymienia Kongres USA jako jeden z parlamentw, ktre potpiy tureckie ludobjstwo na Ormianach. Tymczasem nigdy do tego nie doszo. W padzierniku 2007 r. House Committee of Foreign Relations Izby Reprezentantw stosunkiem gosw 27 do 21 uchwali projekt odnonej rezolucji, co nie przesdzao jeszcze sprawy. Tymczasem Egzekutywa z prezydentem USA na czele uznaa, e bezwzgldnie potrzebuje utrzymania swojego tureckiego sojusznika na Bliskim Wschodzie. Turcja za ostro protestowaa i ju od paru lat uruchomia miliony dolarw na akcj lobbingow w Waszyngtonie przeciw takiej rezolucji (por. Ex Leader in Congress Gets Millions From Turkey to Fight Genocide Motion, New York Times International z 17 X 2007, s. A8). W rezultacie nie doszo do gosowania rezolucji na plenum Izby Reprezentantw (por. np. Efekt presji wywieranej na USA, Rzeczpospolita z 18 X 2007, s. A11). (d) S. 70 Midzynarodowy Trybuna Karny dla Rwandy nie jest, jak czytamy, trybunaem ds. zbrodni wojennych popenionych w tym kraju, lecz trybunaem do osdzenia w tej kolejnoci genocydu, zbrodni przeciw ludzkoci, wreszcie narusze artykuw 3 wsplnych dla konwencji genewskich i II protokou dodatkowego. Dalej ujawnia si bd, gdy czytamy, e siedzib tego trybunau jest Haga, gdy w rzeczywistoci jest ni Arusza w Tanzanii, na granicy z Rwand scen ludobjstwa. (e) Wreszcie mocno razi przedstawienie Rafaa Lemkina jako polskiego yda mieszkajcego w Stanach Zjednoczonych (s. 73). Nie chciaoby si tu podejrzewa jakiej nonszalancji, raczej wiadczy to o nieznajomoci literatury, w szczeglnoci polskiej (Kornat i Szawowski, dodat-

32

kowo jeszcze np. Stanisaw Mikke w Palestrze, nr 12/2006, s. 110113). Brak choby najkrtszej wzmianki, i chodzi tu o polskiego prawnika, absolwenta Wydziau Prawa UJK we Lwowie, polskiego prokuratora, a nastpnie adwokata w Warszawie, reprezentanta Polski na licznych midzynarodowych konferencjach prawniczych do 1939 r. Tu paru ludzi walczy o szerokie przypomnienie i uczczenie polskiego prawnika, wielokrotnie wysuwanego do nagrody pokojowej Nobla, za Wasilewski tak go przedstawia, i rwnie dobrze mogoby chodzi o czowieka, ktry w wieku dziecicym wyemigrowa z rodzicami do USA i z Polsk poza urodzeniem nie mia nic wsplnego. Bdy W. Wasilewskiego ra szczeglnie z powodu ukazania si ich w wydawanym przez IPN w nakadzie 15 tys. egzemplarzy biuletynie powiconym edukacji publicznej. I tam przede wszystkim powinny by one, moim zdaniem, jak najszybciej sprostowane. (3) Wreszcie ostatnia sprawa. Dotyczy ona polskich onierzy, ktrzy w sierpniu 2007 r. ostrzelali Naghar Khel w Afganistanie i w listopadzie tego roku zostali w kraju aresztowani. W zwizku z ledztwem w ich sprawie w mediach pojawia si wiadomo o tym, jakoby mieli by oskareni o ludobjstwo (!). Osobicie parokrotnie syszaem uycie tego terminu w telewizji oraz znalazem go w prasie. Miaem nadziej, i szybko zostanie to sprostowane, a co najmniej wstydliwie zaniechane. Tymczasem w opiniotwrczej Rzeczpospolitej z 5 III 2008 r. (s. A4), przeczytaem, i (rzekome) odsunicie od sprawy pewnego prokuratora wojskowego z Poznania ma zwizek przede wszystkim z tym, e od pocztku ledztwa prokurator wprowadza w bd przeoonych, twierdzc, e zgromadzone przez niego dowody s na tyle mocne, by utrzyma oskarenie o ludobjstwo wobec polskich onierzy. Prokuratura prowadzca to ledztwo nie ma a tak mocnych dowodw twierdzi nasz informator. A wic szukajmy dalej mocnych dowodw w kierunku ludobjstwa?! Rozmowa z autork wspomnianego artykuu, ktra okazaa si zreszt sabo zorientowana w tej sprawie (mimo zachcajcego masz pytanie, wylij e-mail do autorki, umieszczonego przy kocu owego artykuu), nie przyniosa wyjanienia. W rozmowie telefonicznej z Naczelnym Prokuratorem Wojskowym, pk. K. Parulskim, usyszaem, i nie jest moliwe, aby prokurator tak to przestpstwo okreli. Tak czy inaczej, w mediach przez wiele tygodni widocznie bez jakichkolwiek sprostowa czy wrcz protestw przewijao si (szczliwie nie zawsze) fundamentalnie bdne okrelenie zarzucanego onierzom czynu jako najwikszej zbrodni midzynarodowej, owej crime of crimes, niesusznie cho przejciowo wytwarzajc wok nich odium jakich zbrodniarzy nad zbrodniarzami. Niespodziewanie w maju 2008 r. (por. Rzeczpospolita z 8 V 2008, s. A6) znw czytamy, e Prokuratura zarzucia szeciu wojskowym ludobjstwo. Ujawnia si zatem uporczywa wielka ignorancja w zakresie konwencji Lemkina i konieczno solidnej pracy edukacyjnej na tym polu, take wrd dziennikarzy, nie wyczajc opiniotwrczej Rzeczpospolitej. Naleaoby tu albo udowodni prokuraturze taki fatalny bd popeniony na pocztku ledztwa (i mocno go skrytykowa), albo co najmniej samemu odegna si od uywania tego terminu w kontekcie sprawy polskich onierzy.

33

Piotr Zajc prokurator Oddziaowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Lublinie

PRZELADOWANIA LUDNOCI NARODOWOCI POLSKIEJ NA TERENIE WOYNIA W LATACH 19391945 OCENA KARNOPRAWNA ZDARZE W OPARCIU O USTALENIA LEDZTWA OKZPNP W LUBLINIE
UWAGI WPROWADZAJCE W Oddziaowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Lublinie prowadzone jest ledztwo, sygn. S 1/00/Zi, w sprawie zbrodni ludobjstwa, popenionych przez nacjonalistw ukraiskich w latach 1939 1945 na terenie wojewdztwa woyskiego w granicach II Rzeczypospolitej Polskiej, w szczeglnoci dopuszczenia si zabjstw kilkudziesiciu tysicy mczyzn, kobiet i dzieci narodowoci polskiej, zncania si zycznego oraz psychicznego nad czonkami ww. grupy narodowej, zniszczenia lub kradziey ich mienia oraz stosowania innych represji i czynw nieludzkich w celu stworzenia warunkw ycia grocych im biologicznym wyniszczeniem bd zmuszajcych do opuszczenia swoich siedzib i ucieczki z terenw wojewdztwa woyskiego, tj. o przestpstwa z art. 118 1 i 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny1 w zwizku z art. 3 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu2. Postpowanie karne w przedmiotowej sprawie zostao wszczte przez by Okrgow Komisj Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Lublinie postanowieniem z dnia 12 sierpnia 1991 r. Okrelajc jego zakres w postanowieniu o wszczciu ledztwa, wskazano, e dotyczy zamordowania kilkudziesiciu tysicy mczyzn, kobiet i dzieci narodowoci polskiej, dokonanego przez nacjonalistw ukraiskich w latach 19391945 na terenie wojewdztwa woyskiego. Na podstawie tak przyjtego opisu przedmiotu postpowania przyjto kwalikacj prawn z art. 1 pkt 1 dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabjstw i zncania si nad ludnoci cywiln i jecami oraz dla zdrajcw Narodu Polskiego3, art. 148 1 ustawy z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny4 w zw. z art. 2 b ust. 2 i 3 Ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r.5 ze zmianami wprowadzonymi ustaw z 4 kwietnia 1991 r. o zmianie Ustawy o Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce Instytucie Pamici Narodowej6. Nie wdajc si w tym miejscu w szczegow analiz odnoszc si do oceny prawnej wydarze na Woyniu, naley zaznaczy, e proces subsumpcji przeprowadzony przez prokuratora w 1991 r. odbywa si w odmiennym stanie prawnym. Do cigania przestpstw atakujcych wartoci oglnoludzkie (pokj, ludzko w rozumieniu ochrony prawa do ycia zarwno jednostek, jak i grup spoecznych) Polska zobowizaa si w drodze rnorodnych umw midzynarodowych i realizowaa swoje zobowizania, stosujc normy ujte w katalogu polskiego prawa wewntrznego. Rodzio to jednak szereg mankamentw prawnych7. Przed wejciem w ycie aktualnie obowizujcego kodeksu karnego przestpstwa oparte na prawie midzynarodowym nigdy nie zostay ujte w jednym akcie prawnym. Ten niekompletny stan ustawodawstwa wywoywa postulaty uzupenienia o nowe regulacje w kolejnych projektach kodeksu karnego8. Wiele dotychczas nieznanych, specycznych, rodzajowych typw przestpstw, chronicych dobra prawne okrelone w zobowizaniach traktatowych, ktrych Polska jest sygnatariuszem, zostao wprowadzonych dopiero w Kodeksie karnym z dnia 6 czerwca 1997 r. Z chwil podjcia w dniu 27 listopada 2000 r.9 omawianego postpowania karnego niezbdne stao si dokonanie konfrontacji dotychczasowych ustale faktycznych ze zmienionym stanem prawnym, obejmujcym zachowania wyszczeglnione w traktatach midzynarodowych, ktre nie miay swojego normatywnego odpowiednika w wczesnym wewntrznym systemie prawa karnego. Konieczno dokonania ponownej interpretacji prawnej wydarze woyskich wynikaa midzy innymi z faktu, e do roku 1997 w polskim ustawodawstwie karnym nie byo odrbnego typu zbrodni ludobjstwa, odpowiadajcego denicji konwencyjnej10. Podstaw wszczcia postpowania karnego w przedmiotowej sprawie stanowiy: wydana w 1990 r. przez Gwn Komisj Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce i rodowisko onierzy 27. Woyskiej Dywizji Armii Krajowej w Warszawie publikacja Zbrodnie nacjonalistw ukraiskich dokonane na ludnoci polskiej na Woyniu 19391945, w opracowaniu Jzefa Turowskiego i Wadysawa Siemaszki, 134 ankiety dotyczce ustale okolicznoci wojennych zgonw obywateli polskich na terenie byego wojewdztwa woyskiego, spo34

rzdzone w latach 19681969 przez Okrgow Komisj Badania Zbrodni Hitlerowskich we Wrocawiu na podstawie akt postpowa cywilnych Zg waciwych sdw grodzkich oraz pismo Stowarzyszenia Rodzin Oar Ukraiskich Nacjonalistw we Wrocawiu Misja pojednania i pokuty z dnia 22 stycznia 1991 r., dotyczce zbrodni ludobjstwa, popenionej przez ukraiskich nacjonalistw na polskiej ludnoci kresowej. Materia dowodowy zgromadzony w aktach sprawy do 2000 r. umoliwi przyjcie w sporzdzonym planie postpowania trzech wersji ledczych, ktre miay by werykowane w miar dokonywania nowych ustale. Zgodnie z pierwsz wersj antypolskie akcje, majce na celu zyczne zniszczenie (eksterminacj) ludnoci polskiej na terenie Woynia, zostay zaplanowane i przygotowane przez polityczne i wojskowe gremia przywdcze OUN-UPA11, a wykonane przez podlege oddziay zbrojne, podporzdkowane grupy samoobrony ukraiskiej oraz zaagitowanych do tego celu chopw. Morderstwa i wytpianie Polakw na Woyniu zostay podjte w celu zniszczenia caej polskiej grupy narodowej. Organizacja mordw, ich przebieg, rozmiary, zasig terytorialny oraz cele i motywy, ktre tej akcji przywiecay, pozwalay sformuowa tez, i na terenie Woynia w latach 19391945 doszo do zbrodni ludobjstwa. Druga wersja ledcza zakadaa, e kierownictwo OUN-UPA dyo do oczyszczenia terenu Woynia, uznawanego za etniczne ziemie ukraiskie, z elementu polskiego, ktry byby przeszkod dla utworzenia niepodlegej Ukrainy (przewidywano, e po zakoczeniu wojny mgby zosta przeprowadzony plebiscyt rozstrzygajcy o przynalenoci Woynia do Ukrainy lub Polski). Nie zakadano zatem zycznej eksterminacji Polakw, ale podjto akcje majce zmusi ich do opuszczenia tych terenw. Rzezie, do ktrych doszo, nie byy zaplanowane, kierowane ani akceptowane przez przywdcw OUN-UPA, ktrym rozwj wydarze wymkn si spod kontroli. Wedug ostatniej wersji ledczej, mordy dokonywane na ludnoci polskiej na Woyniu byy skutkiem lokalnych inicjatyw dowdcw poszczeglnych oddziaw, nie uzgodnionych uprzednio z kierownictwem OUN-UPA. Byy one skierowane przeciwko polskim samoobronom, uznawanym za zagroenie dla nacjonalistw ukraiskich bd miay charakter odwetowy za podobne akcje ze strony polskiej, stanowic realizacj tzw. odwetu ssiedzkiego. Zgodnie z przyjt wersj antypolskie akcje pady na podatny grunt narodowych resentymentw. Stay si dla ludnoci ukraiskiej, przede wszystkim z obszarw wiejskich, okazj do dokonania zemsty za rzeczywiste lub wyimaginowane krzywdy doznane ze strony Polakw lub pastwa polskiego, sigajce swoj genez okresu midzywojennego. Zaoono rwnie, e mordy mogy mie na celu zagarnicie dobytku pokrzywdzonych, zdobycie ziemi pod upraw, czyli wzbogacenie si sprawcw, wykorzystujcych trudn sytuacj ludnoci polskiej, pozbawionej ochrony wasnego pastwa. Dwie pierwsze wersje zakaday, e kierownictwo OUN-UPA kierowao si w swoich dziaaniach ide utworzenia niepodlegego pastwa ukraiskiego, z ideologicznym zaoeniem jego jednolitej struktury narodowej. Wersja trzecia blisza bya przyjciu, e na terenie Woynia doszo do znanej ju z przeszoci tzw. akierii, czyli buntu mas ukraiskich skierowanego przeciwko polskim panom za wczeniejsze krzywdy na tle narodowociowym i socjalnym12.

USTALENIA FAKTYCZNE LEDZTWA W skad zgromadzonego do chwili obecnej materiau dowodowego wchodz zeznania i relacje ponad tysica wiadkw (lista jest cay czas otwarta), odpisy dokumentw o charakterze archiwalnym, protokoy ogldzin archiwalnych akt postpowa karnych, prowadzonych po wojnie przeciwko byym czonkom UPA, dokumenty oraz zdjcia otrzymane od przesuchiwanych wiadkw oraz gromadzone przez stowarzyszenia i organizacje osb pokrzywdzonych i kombatantw, opinie biegych rnych specjalnoci, wyniki ekspertyzy z zakresu bada amunicji, wreszcie materiay uzyskane dziki midzynarodowej pomocy prawnej. Dotychczasowe ustalenia, uwzgldniajce rwnie opracowania historyczne, pozwalaj w duej mierze odtworzy przebieg wydarze, ktre rozegray si w latach 19391945 na terenie wczesnego wojewdztwa woyskiego. Istotnym dowodem staa si opinia powoanego biegego historyka, ktry podj si arcytrudnej prby syntetycznego omwienia genezy, przebiegu i skutkw akcji eksterminacyjnej, podjtej przez nacjonalistw ukraiskich wobec ludnoci narodowoci polskiej. Tre tej opinii i wnioski w niej ujte nie zdezaktualizoway si w konfrontacji z materiaami rdowymi, uzyskanymi midzy innymi dziki midzynarodowej pomocy prawnej z archiww ukraiskich. Podkreli przy tym naley fakt istnienia niekiedy bardzo istotnych rnic w ocenie zaistniaych zdarze, nie tylko pomidzy historykami polskimi i ukraiskimi, ale take wrd krajowych badaczy problemu. Sporo istotnych rde stao si dostpnych dopiero od niedawna, naley wic liczy si z tym, e dogbne wyjanienie interesujcej nas problematyki bdzie procesem wieloletnim. Zasadnicze tezy omawianej opinii13 s nastpujce: 35

1. We wrzeniu 1939 r. na Woyniu miay miejsce rozliczne dywersje wobec wojska polskiego, organizowane zarwno przez nacjonalistw ukraiskich, jak i miejscowych komunistw. Biorc pod uwag, i przed wojn na Woyniu silne byy wpywy komunistyczne, naley przypuszcza, e celem wikszoci dywersji dokonanych przez komunistw bya pomoc wkraczajcej armii sowieckiej. 2. Dziaania OUN przeciwko Sowietom w 1941 r. wynikay z panujcych wrd Ukraicw nadziei, e dziki pomocy III Rzeszy uda si stworzy niepodlege pastwo ukraiskie14. Z tego powodu we wspprac z Niemcami zaangaoway si obydwie frakcje OUN melnykowska i banderowska. W dniu 30 czerwca 1941 r., po zajciu Lwowa przez wojska niemieckie, banderowcy proklamowali powstanie niepodlegego pastwa, na ktrego czele stan rzd Jarosawa Steki. Ogoszenie niepodlegoci godzio jednak w zamiary Niemcw, ktrzy kategorycznie zadali wycofania proklamacji. Wobec odmowy Ukraicw aresztowano okoo 80 procent kadry przywdczej banderowcw. 3. Wstrzsem dla ukraiskich narodowcw stay si decyzje Hitlera dotyczce Ukrainy. Ziemie po rzek Boh przyznano Rumunii, Galicj Wschodni wcielono do Generalnego Gubernatorstwa, za z Woynia i pozostaych terenw utworzono Reichskommissariat Ukraine. Na jego czele stan Erich Koch15 znany ze swego bezwzgldnego postpowania. 4. Na pocztku 1943 r. banderowcy zdecydowali si na rozpoczcie zakrojonych na szerok skal walk partyzanckich, skierowanych jednoczenie przeciwko Niemcom, Sowietom i Polakom. Dziki dezercji funkcjonariuszy policji ukraiskiej w marcukwietniu tego roku szeregi banderowskiej partyzantki istotnie si rozrosy. Ze wzgldu na popularno partyzantki Tarasa Borowcia16 wrd ludnoci ukraiskiej OUN-B i jej zbrojne formacje przejy nazw UPA i w lipcu 1943 r. si podporzdkoway sobie wikszo oddziaw UPA-Borowcia oraz OUN-M. 5. Na stosunkach polsko-ukraiskich na Woyniu szczeglnie zaciya przeprowadzona z inicjatywy banderowskiej frakcji OUN tzw. antypolska akcja (nazwa wedug dokumentw ukraiskich). Przywdcy OUN-UPA, wedug prawdopodobnej wersji, byli przekonani, e powtrzy si scenariusz z 1918 r., tzn. wojna zakoczy si klsk zarwno ZSRS, jak i Niemiec, a Ukraicy stocz kolejn wojn z Polakami o Lww. W tej sytuacji na przeomie lat 1942 i 1943 podjli decyzj o usuniciu wszystkich Polakw zamieszkujcych sporne ziemie, aby przed ewentualnymi rozmowami pokojowymi uzyska teren czysty etnicznie. 6. Fakt podjcia takiej decyzji, a nastpnie przeprowadzenia krwawej operacji przez OUN-UPA, nie moe budzi wtpliwoci. wiadcz o tym dokumenty polskie, sowieckie, niemieckie i ukraiskie, relacje setek osb ocalaych z pogromw. Potwierdzaj je take ekshumacje oar, przeprowadzone w niektrych wsiach. Teza o sprowokowaniu akcji UPA przez Niemcw i Sowietw nie znajduje wiarygodnych potwierdze17. Z kolei mordy na Ukraicach na Zamojszczynie w 1943 r., ktre zdaniem autorw ukraiskich spowodoway, e OUN-UPA przystpia do akcji na Woyniu, faktycznie miay miejsce dopiero po rozpoczciu woyskich czystek. Przynajmniej w czci byy odpowiedzi na poczynania banderowcw. 7. Historycy znaj w tej chwili w miar dokadnie przebieg antypolskich akcji OUN-UPA, w dalszym cigu sporne pozostaj jednak przyczyny i motywy banderowskich poczyna. Wrd historykw nie ma nawet zgodnoci, co byo ich celem wypdzenie czy te wymordowanie Polakw. Zdaniem czci historykw, m.in. Wadysawa Filara18 oraz Wadysawa i Ewy Siemaszkw19, dziaania OUN-UPA zmierzay do wymordowania wszystkich Polakw. Przychylaj si oni do opinii, e wynikay one z zaoe programowych OUN. Podzielaj hipotez Wiktora Poliszczuka20 o podjciu przez dziaaczy OUN ju w 1929 r. decyzji o wymordowaniu wszystkich Polakw na terenach uznawanych za ukraiskie, a nastpnie cigych prbach wcielenia jej w ycie. Wedug tej tezy, przyczyny mordw naley upatrywa tylko i wycznie w skrajnie narodowej, faszystowskiej ideologii OUN. Tym samym trac wag wszystkie zarzuty dotyczce bdw polskiej administracji przedwojennej na Woyniu. Dziaacze OUN i UPA byli nie tyle onierzami walczcymi o niepodlego przy uyciu okrutnych metod, ile fanatycznymi faszystami realizujcymi swj zbrodniczy program. Odmiennie widz t spraw inni badacze, jak np. Ryszard Torzecki21. Ich zdaniem, OUN-UPA w 1943 r. zakadaa, e powtrzy si rok 1918, tzn. nastpi upadek zarwno III Rzeszy, jak i Zwizku Sowieckiego, oraz ponownie dojdzie do wojny polsko-ukraiskiej. Dlatego Ukraicy postanowili uderzy na Polakw z wyprzedzeniem, zanim ci bd mogli wykorzysta po swojej stronie oddziay walczce na Zachodzie. Decyzj o usuniciu Polakw podjto na III konferencji OUN w lutym 1943 r. Celem OUN-UPA bya nie eksterminacja, ale wypdzenie Polakw przy uyciu wszelkich dostpnych metod po to, aby przed ewentualn konferencj pokojow pozosta teren jednolity etnicznie. 8. Zdaniem biegego historyka, w wietle nowych prac dotyczcych ukraiskiego podziemia mona przedstawi jeszcze inny moliwy scenariusz wczesnych wydarze. Scenariusz ten, aczkolwiek hipotetyczny, jest bardzo prawdopodobny. Wedug niego decyzj o podjciu dziaa przeciwko polskiej ludnoci podjo samo36

dzielnie kierownictwo OUN-B na Woyniu, bez zgody Centralnego Prowidu OUN. Na pocztku grudnia 1942 r. odbya si we Lwowie konferencja OUN powicona sprawom wojskowym. Wszyscy jej uczestnicy zgadzali si, e naley tworzy wasn armi. Cz jednak zapatrywaa si pesymistycznie na moliwoci ruchu partyzanckiego, podczas gdy pozostali byli jego gorcymi zwolennikami. Do tych drugich nalea Wasyl Iwachiw, ps. Som, Sonar. W trakcie dyskusji stwierdzi m.in.: Stwrzmy armi powstacz! (...) Jak bdziemy mieli siy zbrojne, to nie tylko Polacy, ale i Niemcy zaczn si nas ba22. Ostatecznie postanowiono zwikszy na Woyniu liczb oddziaw partyzanckich, ktra jednak w dalszym cigu miaa by ograniczona do minimum. Na Woy skierowano Wasyla Iwachiwa, jako specjalnego wysannika z penomocnictwami Prowidu do przejcia kontroli nad dzik partyzantk. Otrzyma on stanowisko referenta wojskowego krajowego Prowidu OUN na Pnocno-Zachodnich Ziemiach Ukraiskich (obszar ten obejmowa Woy i Polesie). W dniu 15 lutego 1943 r. w wiosce Poddbce w pow. uckim Iwachiw poprowadzi narad woyskiej OUN. Omwiono na niej spraw moliwoci dziaania miejscowej organizacji w wypadku ewentualnego zrywu zbrojnego. Radzono o zintensykowaniu dziaa UPA przeciwko partyzantce sowieckiej. Z pewnoci nie zapada jednak wwczas decyzja o antypolskich czystkach etnicznych. W dniach 1723 lutego 1943 r. we wsi Terebiee lub Waujki w pobliu Oleska, w obwodzie lwowskim, odbya si III konferencja OUN. Wzili w niej udzia midzy innymi: Mykoa ebed23, Roman Szuchewycz, Wasyl Ochrymowycz, ps. Harmasz (NN), Dmytro Majiwkyj, ps. Kosar, Zinowij Mata, ps. Taras, Roman Krawczuk, ps. Petro, Mychajo Stepaniak, ps. Serhij oraz Dmytro Klaczkiwkyj, ps. Kym Sawur. W trakcie obrad wyranie zarysowao si niezadowolenie czci przywdcw OUN z penicego obowizki prowidnyka OUN Mykoy ebedia. Byo to szczeglnie widoczne wrd ocerw z byego batalionu Nachtigall i stao si powodem rezygnacji ebedia w kwietniu 1943 r. O fakcie tym poinformowano czonkw OUN w specjalnym owiadczeniu wydanym w dniu 13 maja. Wadz nad OUN obj wwczas triumwirat w skadzie: Zinowij Mata, Dmytro Majiwkyj i jako pierwszy wrd rwnych, Roman Szuchewycz. Delegaci w prowadzonej dyskusji zwrcili uwag na to, e Niemcy najpewniej zostan pokonane przez ZSRS. Z tego powodu cz z nich opowiedziaa si za jak najszybszym rozpoczciem walki z Niemcami. Mychajo Stepaniak zaproponowa nawet rozpoczcie powstania przeciwko Niemcom i uwolnienie Ukrainy spod okupacji przed nadejciem Armii Czerwonej. Z drugiej strony delegaci podkrelali konieczno walki OUN z Sowietami i Polakami. To na nich jako na najwikszych wrogw Ukrainy wskazywali m.in. Roman Szuchewycz i Dmytro Klaczkiwkyj. Nie ma podstaw, by przypuszcza, i w trakcie konferencji podjto jakie wice decyzje co do losu Polakw, ani nawet o podjciu na Woyniu walki partyzanckiej na wiksz skal. 9. Zdaniem biegego historyka nie mona wykluczy, e to Dmytro Klaczkiwkyj, ps. Kym Sawur, rozpocz na Woyniu masow walk partyzanck na wasn rk, bez konsultacji z Prowidem, amic ustalenia konferencji. S rne moliwoci wyjanienia takiej, a nie innej decyzji woyskich przywdcw OUN. Pierwsza to cicha umowa pomidzy Klaczkiwkim i Szuchewyczem, majca na celu usunicie ebedia. By moe elementem planu zmiany na stanowisku prowidnyka by bunt terenu. Druga hipoteza wie decyzj o rozpoczciu na szerok skal walki partyzanckiej i przeprowadzeniu antypolskiej akcji z dezercj policji ukraiskiej. W chwili, gdy w lasach znalazo si kilka tysicy policjantw, woyska OUN-B postanowia przystpi do otwartej walki. Rozpoczynajc na szerok skal akcje partyzanckie, banderowcy zamierzali w pierwszej kolejnoci opanowa tereny wiejskie i zniszczy bezwzgldnie wszelkie punkty oparcia dla Niemcw i partyzantki sowieckiej. Postanowili zatem pozby si wszystkich niepodanych elementw stanowicych nawet tylko potencjalne zagroenie dla partyzantki. Naleao wic zlikwidowa wszystkich komunistw, wsppracownikw Niemcw, sprzeciwiajcych si przywdczej roli OUN-B przedstawicieli innych ukraiskich ugrupowa politycznych, chrzecijan-pacystw nie uznajcych walki z broni w rku. Do kategorii niepodanych elementw zaliczono rwnie wszystkich Polakw. Byo oczywiste, e jedyne, na co UPA moga liczy z ich strony, to wroga neutralno. Dlatego postanowiono ich wszystkich usun (czytaj: zlikwidowa). Przykad zagady ludnoci ydowskiej pokazywa, i przynajmniej w skali Woynia takie rozwizanie jest moliwe. 10. Decyzj tak podj prawdopodobnie osobicie przywdca OUN-B na Woyniu Dmytro Klaczkiwkyj, ewentualnie razem ze swoimi najbliszymi wsppracownikami: Wasylem Iwachiwem, ps. Som, Sonar, Iwanem ytwynczukiem, ps. Dubowyj, Petrem Olijnykiem ps. Enej. Z ca pewnoci wszystkie te osoby oraz Jurij Stelmaszczuk, ps. Rudyj odpowiadaj za kierowanie akcjami przeciwko ludnoci polskiej. Wskazuje na to np. podzia strukturalny OUN-UPA w lipcu 1943 r. na Woyniu. Woy by w tym czasie podzielony na Okrgi Wojskowe UPA (OW UPA). Iwan ytwynczuk dowodzi okrgiem Zahrawa, obejmujcym pnocne tereny obwodu rwieskiego oraz poudniowe tereny Polesia. Petro Olijnyk kierowa okrgiem Bohun, pooonym na poudniowym Woyniu (Rwieskie, Dubieskie, Krzemienieckie, rejon Ostroga). Jurij Stelmaszczuk sta na czele okrgu Turiw, obejmujcego zachodnie tereny Woynia (uckie, Kowelskie, Wodzimierskie, 37

Horochowskie). Dmytro Klaczkiwkyj dowodzi ca UPA i jednoczenie bezporednio jej strukturami na Woyniu. Najmniej znana jest rola Wasyla Iwachiwa, referenta wojskowego OUN na Woyniu, ktry w maju 1943 r. zgin w starciu z Niemcami. 11. Niektrzy badacze uznaj za pocztek zorganizowanej akcji ukraiskiego podziemia przeciwko ludnoci polskiej rok 1942. Opinia taka wydaje si jednak nieprawdziwa. Co prawda do pierwszych zabjstw Polakw dochodzio ju w 1942 r., byy one jednak sporadyczne, powodowane chci zemsty na wysugujcych si Niemcom, niejednokrotnie zmuszonym z natury zajmowanego stanowiska do wystpowania przeciw interesom miejscowej ludnoci (administratorzy majtkw, suba lena, drogowa) bd porachunkami osobistymi. 12. Prologiem wielkiej antypolskiej czystki byo wymordowanie w lutym 1943 r. mieszkacw wsi Parole. Akcj przeprowadzi, jak si przypuszcza, oddzia banderowcw udajcy sowieckich partyzantw. Niektrzy podejrzewaj o popenienie tej zbrodni oddziay UPA Tarasa Bulby-Borowcia. W kwietniu doszo do uderzenia na Janow Dolin, niezaprzeczalnie przeprowadzonego przez UPA. W trakcie ataku na t miejscowo, majcego na celu pono jedynie zdobycie amonitu, zamordowano ok. 600 Polakw. Wikszo z oar zgina w pomieniach. Od tej pory wydarzenia potoczyy si byskawicznie niemal kadego dnia ginli kolejni Polacy, niszczono cae wsie i kolonie. Fala napadw przesuwaa si ze wschodu na zachd. W marcu obja powiaty kostopolski i sarneski (czciowo take ucki). W kwietniu ataki UPA nasiliy si w powiatach: krzemienieckim, dubieskim, rwieskim i uckim. W lipcu 1943 r. fala napadw ogarna powiaty kowelski, wodzimierski i horochowski, a w sierpniu lubomelski. 13. Najwiksza fala mordw miaa miejsce w lipcusierpniu 1943 r., kiedy zgino cznie ok. 17 tys. osb. Kolejna nastpia w grudniu 1943 r. Obok regularnych oddziaw w zbrodniach braa udzia miejscowa ludno ukraiska, uzbrojona przewanie jedynie w bro bia (przede wszystkim widy i siekiery, rzadziej piki i kosy). Do jej zada naleao m.in. wyapywanie pojedynczych uciekinierw. Nadawao to wydarzeniom charakter ludowej rebelii, dlatego zarwno w ukraiskich, jak i polskich relacjach mona odnale odniesienia do powsta kozackich z XVII i XVIII w. W sumie w wyniku dziaa partyzantki ukraiskiej zgino z pewnoci ponad 30 tysicy Polakw. Wiarygodne szacunki wskazuj, e liczba oar moga by jeszcze wysza i wynie okoo 5060 tysicy. 14. W odpowiedzi na dziaania ukraiskie ludno polska najczciej decydowaa si na ucieczk do wikszych osiedli i miast, gdzie warunki bezpieczestwa byy znacznie lepsze. Kilka tysicy Polakw trao do sowieckiej partyzantki. Na przeomie lat 19421943 poparcie dla niej wrd Polakw byo niewielkie. Cho w lutym 1943 r. powsta kilkudziesicioosobowy polski oddzia partyzantki komunistycznej, dowodzony przez Roberta Satanowskiego, to poparcie dla niego byo znikome. Dopiero antypolska akcja OUN-UPA sprawia, e Sowieci stali si dla Polakw cennym sojusznikiem. Znaczna grupa osb liczya na ochron niemieck. Gdy Niemcy na miejsce ukraiskiej zaczli formowa polsk policj pomocnicz, wstpio do niej wielu Polakw. Formacj t oceniano bardzo rnie, czsto krytycznie, niemniej nie brakowao take gosw przychylnie odnoszcych si do koncepcji szukania wsparcia u Niemcw i to pomimo krytyki ze strony polskiego podziemia. W jednostkach tej policji pomocniczej znalazo si, pomimo sprzeciwu wadz podziemia, od 1500 do 2000 osb. Niezalenie od tego przerzucono z Generalnego Gubernatorstwa 202 Schutzmannschaftsbataillon policji, zoony z Polakw. Liczy on 360 osb i dziaa gwnie na terenach powiatw Rwne i Kostopol. Na pocztku 1944 r. zosta rozbity przez Armi Czerwon. Jednostki policji pomocniczej niewtpliwie uczestniczyy w licznych pacykacjach ukraiskich wsi, zdobywajc w ten sposb ponur saw wrd Ukraicw. Jakkolwiek by ocenia ich dziaania, nie ulega wtpliwoci, e odpowiadaj za nie przede wszystkim Niemcy, ktrym formacja ta bya podporzdkowana. Konstatacji tej nie zmienia fakt, e cz policjantw zdezerterowaa ze suby i znalaza si w szeregach polskiej konspiracji. 15. Polskie podziemie i znaczna cz Polakw opowiedziaa si za zbrojn samoobron. Postanowiono przeciwstawi si masowej ucieczce do miast, tworzc silne bazy obronne. Zadecydowano o utworzeniu grup partyzanckich dziaajcych na zewntrz i wspdziaajcych z ochron baz. Polskie podziemie oceniao, e w dniu 1 wrzenia 1943 r. (a wic po najwikszej fali mordw) ludno polska liczy 170 tys. osb, skupionych w 11 miastach powiatowych oraz w 25 bazach obronnych. Te ostatnie byy naraone na nieustanne ataki OUN-UPA, ktre z determinacj odpierano. 16. Polskie podziemie szukao sposobw rozadowania koniktu polsko-ukraiskiego przy pomocy metod politycznych. Tym naley zapewne tumaczy prb rozmw z UPA podjt przez Krzysztofa Markiewicza i Zygmunta Rumla. Obydwaj polscy delegaci zostali zamordowani w dniu 10 lipca 1943 r. we wsi Kustycze. Podobnie zakoczya si nieopatrznie podjta wsppraca z UPA przez oddzia partyzancki stworzony przez Celestyna Dbrowskiego we wsi Dominopol. Suba Bezpieczestwa OUN oddzia zlikwidowaa, a ludno wsi wymordowaa. 38

17. Oddzieln kwesti stanowi zachowanie polskiego podziemia wobec ludnoci ukraiskiej. Polacy zostali poddani okrutnemu terrorowi i odwet wielu osobom musia wydawa si czym normalnym i oczywistym. Przekonuj o tym rwnie relacje wczesnych uczestnikw wydarze. Nie zdoano jednoznacznie ustali, ilu Ukraicw zgino na Woyniu z polskiej rki. Z ca pewnoci ich liczba bya znacznie mniejsza ni zabitych Polakw. Jzef Turowski ukraiskie straty poniesione z polskiej rki oceni na 2 tys. osb i by moe wanie ta liczba odpowiada prawdzie24. 18. Na przeomie lat 1943 i 1944 kierownictwo OUN-B podjo decyzj o rozszerzeniu antypolskich akcji take na tereny Galicji Wschodniej. Partyzantka ukraiska przystpia do nich w lutym 1944 r. W tym wypadku nie ulega wtpliwoci, e polecenie musiao zosta wydane przez Centralny Prowid OUN-B. 19. Po przejciu frontu spada liczba napadw na ludno polsk. Wynikao to z faktu, e wikszo Polakw schronia si w miastach. Niemniej, szczeglnie tu przed nadejciem wojsk sowieckich oraz w pierwszych miesicach po przejciu frontu, w wyniku akcji OUN-UPA zgino ok. 1800 Polakw. Pojedyncze napady na Polakw miay rwnie miejsce w 1945 r. Opinia biegego, jak kady inny dowd w postpowaniu karnym, podlega ocenie. Organ procesowy jest upowaniony do jej kontrolowania nie tylko pod wzgldem poprawnoci logicznej rozumowania biegego, bez moliwoci wdawania si w kwestie merytoryczne, ale jest zobowizany bada rwnie cz specjalistyczn opinii25. Oglny przebieg wydarze na Woyniu, w wietle zebranego materiau dowodowego, odpowiada gwnym tezom przedstawionym przez biegego. Podkreli rwnie naley, e formuujc swoj ocen odnonie do genezy zbrodni ludobjstwa biegy zastrzeg, e wrd historykw i badaczy problemu s rozbienoci i wiele kwestii wymaga pogbionych bada. Kontrowersje budzi rwnie jednoznaczne wskazanie osb odpowiedzialnych za podjcie decyzji o eksterminacji ludnoci polskiej, nie ujawniono bowiem do chwili obecnej dokumentu zawierajcego tak uchwa czy te rozkaz. Rozwj wydarze na Woyniu, ktry wyania si z akt sprawy, odpowiada podziaowi na okresy, przyjtemu przez badaczy problemu, Wadysawa i Ew Siemaszkw26. W czasie napaci hitlerowskich Niemiec na Polsk (wrzesiepadziernik 1939 r.) dochodzio do napadw na pojedyncze grupy osb cywilnych i onierzy Wojska Polskiego. Lata 19411942 to przede wszystkim okres mordowania nauczycieli, lenikw i innych osb, ktre mogy odgrywa przywdcz rol w spoecznoci polskiej. Na ile byo to przygotowaniem do zaplanowanych pniejszych akcji eksterminacyjnych, a na ile konsekwencj napicia spoecznego czy te osobistych urazw trudno jednoznacznie rozstrzygn. Niewtpliwie jednak akcje te, obok wczeniejszych wywzek Polakw na Syberi, byy ciosem w zasadnicze fundamenty grupy narodowej. Rok 1943 to apogeum mordw dokonanych na Polakach przez ukraiskich nacjonalistw, mordw zaplanowanych, doskonale zorganizowanych i przeprowadzonych na wielk skal. Rwnie w 1944 r. dochodzio do napadw na ludno polsk, ale plan jej zniszczenia zosta ju zasadniczo zrealizowany. Konikt polsko-ukraiski nie wybuch w 1943 r. Istnia przez cay okres II Rzeczypospolitej na tle sporu o granice. Cz ukraiskich dziaaczy politycznych chciaa utworzenia niepodlegego pastwa, w ktrego skad wchodziyby rwnie ziemie pozostajce w granicach Polski. Polscy politycy nie potrali wypracowa jednoznacznego stanowiska, a tym samym poprowadzi skutecznej polityki dla rozwizania tego problemu. cieray si koncepcje przyznania Ukraicom bardzo szerokiej autonomii, a take cakowitego ich podporzdkowania. Z jednej strony, zachcano Ukraicw do aktywnego realizowania swoich celw politycznych, z czego chtnie korzystao Ukraiskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne, lojalne wobec Polski w zamian za reformy na szczeblu lokalnym. Z drugiej strony, w 1935 r. wadze polskie przyjy kurs na asymilacj narodow. Wynikajce std odwoanie wojewody Henryka Jzewskiego, cieszcego si du popularnoci wrd obywateli polskich narodowoci ukraiskiej, a nastpnie rne posunicia antyukraiskie, takie jak np. przymusowe nawracanie prawosawnych chopw na katolicyzm przez Korpus Ochrony Pogranicza, zaowocoway wzrostem napicia spoecznego. Cho przewanie nie przekadao si to na relacje pomidzy polskimi i ukraiskimi ssiadami, miao wyrany wpyw na niechtny stosunek Ukraicw wobec pastwa polskiego. Spowodowao to rozwj ukraiskich organizacji nacjonalistycznych, przede wszystkim powstaej w 1929 r. Organizacji Nacjonalistw Ukraiskich, ktra dya do utworzenia niepodlegego i zjednoczonego pastwa ukraiskiego na drodze bezwzgldnej walki zbrojnej. Upadek Polski, a nastpnie atak Niemcw na ZSRS doprowadziy do opowiedzenia si za koncepcj stworzenia niepodlegej Ukrainy obejmujcej wszystkie ziemie zamieszkane przez Ukraicw. Ideologicznie Organizacja Nacjonalistw Ukraiskich czerpaa z woskiego faszyzmu i niemieckiego nazizmu. Podkrelaa jednak, e jest ruchem nowym, specycznym, niepodobnym do adnego innego. Podstawy i zasadnicze cechy tego nacjonalizmu to jego wszechstronno i wyczno (totalizm), przejawiajce si w tym, 39

e dziaa na wszystkich ziemiach ukraiskich, we wszystkich warstwach narodu ukraiskiego, we wszystkich dziedzinach ycia, wymagajc stworzenia nowego czowieka. Walka toczya si o: 1. pastwo ukraiskie, 2. specjalny ukraiski ustrj spoeczny, 3. wszechstronny rozwj ukraiskiego ycia, 4. panujce stanowisko Ukrainy wrd innych narodw, 5. nowy typ Ukraica. Nacjonalistyczne denia OUN przejawiay si w koncepcji utworzenia Ukrainy obejmujcej wszystkie ziemie etnicznie ukraiskie. Polityka w onie organizacji bazowaa na utrzymywaniu cile nacjonalistycznej linii i zwalczaniu wszelkich odchyle. W spoeczestwie ukraiskim propagowano konieczno narodowej rewolucji zwrconej przeciw tzw. imperialistom. Warunki do odzyskania niepodlegoci Ukrainy miaa stworzy wojna, ktra zachwiaaby ustalonym, europejskim systemem politycznym. W 1939 r. liczono na zaamanie si Polski (co czasowo si spenio), a nastpnie Rosji (co przynioso rozczarowanie). W konsekwencji uznano, e naley wykorzysta chaos spowodowany przegran Niemcw i stosowa polityk faktw dokonanych27. Rwnie Wiktor Poliszczuk uwaa integralny nacjonalizm ukraiski za odmian faszyzmu28. W postanowieniach politycznych Uchway II Wielkiego Zboru Organizacji Ukraiskich Nacjonalistw z 1941 r. moemy przeczyta zowrbn deklaracj, e na tzw. zachodnich kresach ziem ukraiskich29 OUN dy do zapewnienia ich ukraiskiego charakteru za pomoc rnych rodkw, w zalenoci od warunkw i celowoci politycznej, oraz przyczenia ich do pastwa ukraiskiego, a nie do ziem polskich30. Analizujc Uchway II Wielkiego Zboru, Oddzia II Informacyjno-Wywiadowczy AK zauway, e Ukraicy, projektujc utworzenie swojego pastwa, ktre miaoby obejmowa nie tylko Maopolsk Wschodni, Woy i Polesie, ale rwnie Chemszczyzn, Podlasie i emkowszczyzn, zapewniaj rwno, ale tylko dla Ukraicw. Ziemia ukraiska dla ukraiskich chopw, fabryki i warsztaty dla ukraiskich robotnikw, ukraiski chleb dla Ukraiskiego Narodu. Los, jaki czekaby ludno polsk w takim pastwie, byby tragiczny, czego przedsmak mieli Polacy w Maopolsce Wschodniej w cigu trwajcej kilka tygodni organizacji pastwa ukraiskiego na tym terytorium w lipcu 1941 r. W akcie ogoszenia niepodlegoci Ukrainy z dnia 30 czerwca 1941r. znalaza si deklaracja wsppracy z narodowosocjalistycznymi Niemcami i sowa entuzjazmu dla nowego adu w Europie. We Lwowie rozbrzmiewao haso nowego rzdu Ukraina dla Ukraicw31. Podczas II konferencji w kwietniu 1942 r. OUN opowiedziaa si za zagodzeniem stosunkw polsko-ukraiskich, jednoczenie optujc za kontynuowaniem walki przeciw (jak twierdzono) szowinistycznym nastrojom Polakw oraz ich apetytom na tzw. ukraiskie ziemie zachodnie, intrygom antyukraiskim oraz prbom opanowania wanych odcinkw aparatu gospodarczo-administracyjnego kosztem odsuwanych Ukraicw32. Kwestia stosunkw polsko-ukraiskich bya rwnie przedmiotem uchwa III Nadzwyczajnego Wielkiego Zgromadzenia OUN z sierpnia 1943 r. Akcentowano fakt wcigania narodu polskiego oraz mniejszoci polskiej przez polskich przywdcw imperialistycznych w walk z narodem ukraiskim oraz pomoc udzielan imperializmowi niemieckiemu i moskiewskiemu w zagadzie narodu ukraiskiego33. W wietle ustale ledztwa tre uchwa trudno oceni inaczej ni jako prb zrzucenia odpowiedzialnoci za rzezie na stron polsk, a co najmniej prb ich usprawiedliwienia. Jest prawdopodobne, e decyzj o usuniciu (wymordowaniu) Polakw podjto na III konferencji OUN w lutym 1943 r. Do chwili obecnej nie zdoano odnale adnego dokumentu lub uzyska innego dowodu jednoznacznie wskazujcego, e w trakcie konferencji podjto wice decyzje co do losu Polakw, ani nawet o rozpoczciu na Woyniu walki partyzanckiej na wiksz skal. Jeden z uczestnikw konferencji, Mychajo Stepaniak34, podczas prowadzonego przeciwko niemu ledztwa, w dniu 25 sierpnia 1944 r. wyjania, e podczas wspomnianej konferencji dyskutowano na temat dziaalnoci praktycznej UPA pod dowdztwem Kyma Sawura, przeprowadzajcego masowe mordy na ludnoci polskiej, oraz o jej roli w tworzeniu niepodlegego pastwa ukraiskiego. Dziaa wymierzonych przez Kyma Sawura przeciwko Polakom bronili midzy innymi Jakiw Buse35 i Roman Szuchewycz, krytykowali Mychajo Stepaniak i Mykoa ebed. Stepaniak wyjani, e poniewa w obronie Kyma Sawura wystpowao prawie cae biuro Dowdztwa, Wielki Zbr zaakceptowa jego dziaalno, mimo e w ocjalnych postanowieniach Kongresu nie zostao to ujte36. Inny czonek OUN, Zbigniew Kaminkyj37, w odrcznej notatce sporzdzonej w dniu 26 lutego 1958 r. dla organw bezpieczestwa PRL, a dotyczcej Suby Bezpieczestwa OUN, stwierdza, e najbardziej haniebnym rozkazem w SB by rozkaz nr 1 wydany przez Myko ebedia, penicego obowizki prowidnyka OUN-B (od III do IV Wielkiego Zboru OUN) oraz referenta SB. Dotyczy on przeprowadzenia masowych likwidacji ludnoci polskiej, zamieszkujcej na terenie Zachodniej Ukrainy. W nieco pniejszym okresie, to jest pod koniec 1943 r., rozkaz rozszerzono na pozostae oddziay UPA. Zbigniew Kaminkyj oznajmia ponadto, e nie moe obszerniej rozpisywa si o skutkach tej decyzji z powodu braku danych, ale jej oarami pado wiele osb narodowoci polskiej. Wspomniany rozkaz, powodowany skrajnym szowinizmem, zdaniem autora notatki, mia rzekomo stanowi akcj rewanow za polityk polskich rzdw sanacyjnych38. Podnie naley, e wspomnianego rozkazu nie 40

zdoano odnale ani w archiwach IPN, ani w archiwum Suby Bezpieczestwa Ukrainy, niemniej autor omawianej notatki by uwaany przez funkcjonariuszy Komitetu ds. Bezpieczestwa Publicznego za bardzo wiarygodnego, a podawane przez niego dane za zgodne z prawd. Okaza si na tyle cennym rdem informacji, e podjto skuteczne dziaania w kierunku zmiany orzeczonego wobec niego wyroku kary mierci na kar doywotniego pozbawienia wolnoci39. Trudnoci w odnalezieniu dokumentw zawierajcych tre decyzji o wymordowaniu Polakw mog by konsekwencj zrozumiaego faktu nadania im tajnego charakteru. Jurij Stelmaszczuk40 przesuchany w dniu 28 lutego 1945 r. przez ocera NKWD wyjania, e w czerwcu 1943 r. przedstawiciel Centralnego Prowidu OUN, Kym Sawur, przekaza mu ustnie tajn dyrektyw Prowidu o powszechnej zycznej likwidacji caej ludnoci polskiej, zamieszkujcej na terytorium zachodnich obwodw Ukrainy41. Materia dowodowy zgromadzony w ledztwie potwierdza istnienie meldunkw i sprawozda dowdcw oddziaw UPA, kierowanych do dowdztwa wyszego szczebla, w ktrych wskazywano, jakie polskie wsie zlikwidowano i ilu Polakw zabito. W zwizku z tym nasuwa si prosty i logiczny wniosek, e podjte przez UPA akcje zbrojne przeciwko ludnoci polskiej byy konsekwencj realizacji wydanych rozkazw, w przeciwnym wypadku jako samowolne spotkayby si z ostr reakcj przeoonych. Rwnie masowo mordw wyklucza tez, e dowdztwo UPA na Woyniu nie zdawao sobie sprawy z tego, co si dzieje na podlegym terenie. Brak reakcji wiadczy zatem o tym, e wspomniane zbrodnie musiay by co najmniej akceptowane. Zdecydowana wikszo przesuchanych w ledztwie wiadkw zeznaa, e przed wybuchem II wojny wiatowej stosunki polsko-ukraiskie, z perspektywy lokalnych spoecznoci, ukaday si bardzo dobrze. Zawierano mieszane maestwa, zapraszano si na uroczystoci, wzajemnie sobie pomagano. Nie byo wikszych animozji, zarwno na tle narodowociowym, jak religijnym czy majtkowym. Pamita jednak naley, e ocena taka, formuowana z perspektywy polskich mieszkacw Woynia, nie musiaa by zbiena z odczuciami Ukraicw. Diametralna zmiana sytuacji nastpia z chwil napaci Niemiec na ZSRS. Wrd czci ludnoci ukraiskiej pojawio si haso Smert Lacham jako warunek niezbdny do powstania niepodlegej Ukrainy. Przesuchany w charakterze wiadka Anastazy R. zezna, e stosunki polsko-ukraiskie znacznie si ochodziy po zajciu terenw Woynia przez wojska sowieckie, ale drastyczne ich pogorszenie nastpio w czasie okupacji niemieckiej. Anastazy R. obserwowa wiele wiecw organizowanych przez nacjonalistw ukraiskich po wkroczeniu Niemcw, na ktrych agitowano na rzecz niepodlegej Ukrainy. Jednoczenie wypowiadano hasa antypolskie i antyydowskie. Wiece takie odbyy si m.in. w Boremlu, Sienkiewiczwce, Kozakowej Dolinie, Koodeu. W Sienkiewiczwce Ukraicy wybudowali otarz polowy, a podczas mszy miejscowy pop glorykowa aktualn sytuacj polityczn i militarn na ziemiach okupowanych, chwali Niemcw i Ukraicw za wprowadzenie nowego adu i wspprac42. Z zezna Stanisawa Sz. wynika, e od czerwca 1941 r., to jest od zajcia Woynia przez wojska niemieckie i utworzenia policji ukraiskiej, zaczto kierowa groby pod adresem Polakw. Policjanci ukraiscy, ktrzy pojawiali si w kolonii Tur, gm. Rafawka, pow. Sarny, ostrzegali, e wyrzuc Polakw z tych ziem, aby moga powsta niepodlega Ukraina. Do rodzinnej wioski wiadka zaczy dochodzi wieci o mordach, jakich dopuszczali si ukraiscy nacjonalici na Polakach zamieszkujcych okoliczne miejscowoci. W niedalekiej Rafawce okupant niemiecki przy wspudziale policji ukraiskiej utworzy getto dla ludnoci ydowskiej. Latem 1942 r. mieszkacy getta zostali wymordowani w lesie pooonym kilka kilometrw na pnoc od wsi. Po tym zdarzeniu policjanci ukraiscy zaczli powtarza, e skoczyli ju z ydami, a teraz zajm si Polakami43. Dalszy rozwj wydarze na Woyniu w peni wykaza realno tych grb. Przesuchani w ledztwie wiadkowie, ktrzy przeyli czystk przeprowadzon przez nacjonalistw ukraiskich, nie mieli wtpliwoci Polakw mordowano z powodu ich narodowoci. Zdaniem oprawcw oary byy przeszkod do powstania niepodlegej Ukrainy. Szacunkowo na Woyniu zamordowano okoo 60, a nawet 80 tys. osb narodowoci polskiej. Dziesitki tysicy, ktrym udao si przey genocyd, zostay zmuszone do ucieczki i pozostawienia dorobku caego ycia, a nawet pokole. Dua cz uciekinierw traa nastpnie na roboty przymusowe do Niemiec. Akcja nacjonalistw ukraiskich obja setki miejscowoci, wsi, kolonii na terenie woj. woyskiego, nie liczc miejsc i obszarw nie zamieszkanych, gdzie rwnie dokonano licznych mordw. Pacykowano i napadano, zdarzao si, e wielokrotnie, nie tylko wiksze skupiska Polakw, ale take pojedyncze rodziny, zagrody czy te grupy Polakw przemieszczajcych si po ziemi woyskiej, midzy innymi uciekajcych przed terrorem. Niejednokrotnie takich napaci nie przeya ani jedna osoba, ani jeden wiadek, ktry mgby zoy zeznania. Z map znikny i zostay zapomniane cae osady, gdy nie znalaz si nikt, kto mgby zoy wiadectwo prawdy o ich istnieniu i tragicznym kocu. Wspomniany Jurij Stelmaszczuk wyjania podczas ledztwa: 29 i 30 sierpnia 1943 roku z oddziaem liczcym 700 uzbrojonych bandytw, zgodnie z poleceniem dowodzcego okrgiem Oecha44, wyrnem 41

ca polsk ludno na terytorium rejonw hoobskiego, kowelskiego, siedliszczaskiego, maciejowskiego i lubomelskiego, zrabowawszy cay ich majtek ruchomy i spaliwszy cay ich majtek nieruchomy. cznie w tych rejonach w cigu 29 i 30 sierpnia 1943 r. wyrnem i rozstrzelaem ponad 15 tysicy cywilw, wrd nich starcw, kobiety i dzieci45. W cigu dwch dni 15 tysicy osb!!! Ostatnia fala atakw miaa miejsce w dniu 25 grudnia 1943 r., kiedy to ludno polska, obchodzca wita Boego Narodzenia, gromadzia si w kocioach. Ukraiscy nacjonalici doskonale potrali wykorzysta tak okazj. W lutymkwietniu 1944 r. eksterminacja ludnoci polskiej rozszerzya si na Galicj Wschodni i do czerwca ogarna wszystkie powiaty w tym regionie. Dotychczas ujawniono blisko 1000 miejscowoci, wiosek, kolonii i innych lokalizacji na terenie wczesnego wojewdztwa woyskiego, w ktrych miay miejsce zabjstwa i przeladowania osb narodowoci polskiej. Uzyskano informacje o masowych grobach ludnoci narodowoci polskiej pomordowanej przez ukraiskich nacjonalistw w Ostrwkach (120 osb) i Woli Ostrowieckiej (350 osb), pow. lubomelski, w Porycku, obecnie Pawliwka, rejon iwanicki, gdzie cz szcztkw przeniesiono na cmentarz prawosawny, cz nadal ley na placu przykocielnym obok drogi, w Zagajach, pow. horochowski koo Pieczychwostw (ok. 230 osb), w Koodnie, pow. krzemieniecki, obecnie rejon tarnopolski (ok. 500 osb), w Parolach koo Antonwki, pow. sarneski (136 osb), w Kausowie obok wsi Grady koo Nowowoyska, pow. wodzimierski (ok. 180 osb), w Orzeszynie, obecnie rejon iwanicki, gm. Pawliwka (ok. 300 osb na skraju lasu).

KARNOPRAWNA OCENA ZDARZE WOYSKICH W procesie stosowania prawa, w tym norm prawnokarnych, przed podjciem decyzji wieczcej proces konieczne jest udowodnienie zaistnienia faktw w toku przeprowadzonego postpowania, ustalenie obowizujcych norm prawnych oraz ich konfrontacja z udowodnionymi faktami (subsumpcja). Konsekwencj subsumpcji jest ustalenie skutkw prawnych danych faktw, w tym przypadku sankcji46. W wietle przedstawionych wyej ustale nie ulega wtpliwoci, e zbrodnie, ktrych dopuszczono si wobec ludnoci narodowoci polskiej, nosz charakter niepodlegajcych przedawnieniu zbrodni ludobjstwa. Fakt podjcia przez przywdcw OUN-UPA decyzji o usuniciu ze wschodnich terenw II RP, a w przypadku Woynia o wymordowaniu wszystkich Polakw zamieszkujcych sporne ziemie, w celu uzyskania terenw czystych etnicznie przed ewentualnymi rozmowami pokojowymi po zakoczeniu wojny, znajduje oparcie w ujawnionych dokumentach, zeznaniach setek wiadkw, opiniach biegych historykw, relacjach znawcw przedmiotu i posiadanych przez nich dokumentw archiwalnych. Antypolskie akcje, majce na celu zyczne zniszczenie (eksterminacj) ludnoci polskiej na Woyniu, zostay zaplanowane i przygotowane przez polityczne i wojskowe gremia przywdcze OUN-UPA, a wykonane przez podlege im oddziay zbrojne i podporzdkowane grupy samoobrony ukraiskiej oraz agitowanych do tego celu chopw. Morderstwa i wytpianie ludnoci cywilnej na Woyniu zostay podjte w celu zniszczenia Polakw jako grupy narodowej, traktowanej jako przeszkoda w utworzeniu Wielkiej Ukrainy. Za uznaniem, e omawiane zbrodnie stanowi ludobjstwo, przemawiaj jednoznacznie: organizacja mordw, ich przebieg, rozmiary i zasig terytorialny oraz cele i motywy, ktre tej akcji przywiecay. Nie zmieniaj tej oceny ewentualne motywy poboczne, ktrymi mogli kierowa si poszczeglni sprawcy mordw, jak np. motyw zemsty, zysku czy te przekonanie, e jest to jedyna droga do odzyskania niepodlegoci, a wic swoicie pojty motyw patriotyczny. Zbrodnia ludobjstwa jest powszechnie uznawana w prawie midzynarodowym za szczegln posta zbrodni przeciwko ludzkoci. Okruciestwo II wojny wiatowej, przejawiajce si m.in. wymordowaniem z powodw rasowych czy narodowych milionw ludzi, spowodowao, e ciganiem karnym za te zbrodnie zaj si Midzynarodowy Trybuna Wojskowy w Norymberdze47. Statut (karta) trybunau48 z dnia 8 sierpnia 1945 r. stanowi integraln cz Porozumienia zawartego w Londynie midzy rzdami czterech mocarstw. Zgodnie z art. V tego porozumienia, do ktrego mogo przystpi kade pastwo alianckie, rzd polski sta si jego stron w dniu 25 wrzenia 1945 r. Statut posugiwa si terminem zbrodni przeciwko ludzkoci49. Termin ludobjstwo, ktrego autorstwo przypisuje si Rafaowi Lemkinowi, pojawi si w akcie oskarenia przy charakteryzowaniu przestpstw, ktre formalnie kwalikowano jako zbrodnie przeciwko ludzkoci lub zbrodnie wojenne. Opracowane w statucie MTW tzw. zasady norymberskie stanowiy, co nastpuje: 1. kady, kto dopuszcza si zbrodni przeciwko prawu midzynarodowemu, ponosi za to odpowiedzialno i kar, 2. okoliczno, e prawo wewntrzne nie przewiduje kary za popenienie wspomnianych zbrodni, nie zwalnia od odpowiedzialnoci osoby, ktra si ich dopucia, 42

3. okoliczno, e zbrodni przeciwko prawu midzynarodowemu popenia osoba dziaajca jako gowa pastwa lub funkcjonariusz publiczny, nie zwalnia od odpowiedzialnoci midzynarodowej i nie zmniejsza wymiaru kary, 4. dziaanie na rozkaz rzdu lub przeoonego nie zwalnia od odpowiedzialnoci w paszczynie prawa midzynarodowego, lecz okoliczno ta moe wpyn na zmniejszenie kary, jeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwoci, 5. oskarony, ktry popeni zbrodni midzynarodow, ma prawo do bezstronnego i rzetelnego procesu, 6. zbrodniami midzynarodowymi s: zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie przeciwko ludzkoci i zbrodnie wojenne, zdeniowane w Karcie MTW, 7. zbrodni midzynarodow stanowi uczestnictwo w kadej ze zbrodni, wymienionych w pkt. 650. Rafa Lemkin w swojej publikacji wydanej w Nowym Jorku w 1944 r. zdeniowa ludobjstwo jako skoordynowany plan rnych dziaa majcych na celu zniszczenie narodu lub grupy etnicznej. Sowo ludobjstwo utworzy ze staroytnego sowa genos (rasa, plemi) i aciskiego cide (zabijanie), analogicznie do terminw tyranobjstwo czy dzieciobjstwo. Zdaniem Lemkina ludobjstwo niekoniecznie oznacza natychmiastowe zniszczenie narodu, z wyjtkiem sytuacji, kiedy jest dokonane przez masowe zabijanie wszystkich jego czonkw. Ma ono raczej oznacza skoordynowany plan rnych dziaa majcych na celu zniszczenie zasadniczych (podstawowych) fundamentw grupy narodowej w celu jej unicestwienia. Elementami takiego planu byyby: dezintegracja instytucji politycznych i spoecznych, kultury, jzyka, uczu patriotycznych, religii oraz egzystencji ekonomicznej grup narodowych, jak rwnie zniszczenie osobistego poczucia bezpieczestwa, wolnoci, zdrowia, godnoci a nawet ycia pojedynczych osb nalecych do takich grup. Ludobjstwo jest skierowane przeciwko grupie narodowej jako jednoci, podjte akcje s skierowane przeciwko indywidualnym jednostkom, nie traktowanym odrbnie i indywidualnie, lecz jako czonkowie grupy narodowej51. Rozwj prawa norymberskiego zaowocowa uchwaleniem w dniu 9 grudnia 1948 r. Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa52. Wspomniana konwencja nawizywaa do uchwalonej w grudniu 1946 r. przez Zgromadzenie Oglne ONZ rezolucji nr 95/1, potwierdzajcej zasady prawa norymberskiego oraz rezolucji nr 96/1, ktra stwierdzaa, e ludobjstwo stanowi zaprzeczenie prawa do istnienia caych grup ludzkich i jako takie jest zbrodni w obliczu prawa midzynarodowego. Strony konwencji w art. I potwierdzaj, e ludobjstwo popenione zarwno w czasie pokoju, jak podczas wojny, stanowi zbrodni w obliczu prawa midzynarodowego, zaznaczajc w ten sposb, e konwencja nie tworzy nowego przestpstwa, lecz umieszcza je w prawie pisanym. Konwencja przewidywaa nastpujce zachowania, ktre wyczerpyway denicj zbrodni ludobjstwa, dokonane w zamiarze zniszczenia w caoci lub w czci grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych: a) zabjstwo czonkw grupy, b) spowodowanie powanego uszkodzenia ciaa lub rozstroju zdrowia psychicznego czonkw grupy, c) rozmylne stworzenie dla czonkw grupy warunkw ycia obliczonych na spowodowanie ich cakowitego lub czciowego zniszczenia zycznego, d) stosowanie rodkw, ktre maj na celu wstrzymanie urodzin w obrbie grupy. Art. III przewidywa karalno nie tylko dokonania ludobjstwa, ale rwnie form stadialnych i zjawiskowych tego przestpstwa, to jest zmow w celu popenienia ludobjstwa, bezporednie i publiczne podeganie, usiowanie i wspudzia w jego dokonaniu. Do aktw prawa midzynarodowego, normujcych pojcie zbrodni ludobjstwa i stanowicych podstaw ich cigania, nale ponadto Statut Midzynarodowego Trybunau Karnego dla byej Jugosawii, powoany w dniu 25 maja 1993 r. Rezolucj 827 Rady Bezpieczestwa ONZ (art. 4 statutu), Statut Midzynarodowego Trybunau Karnego dla Rwandy, powoany przez ONZ w 1994 r. (art. 2 statutu) oraz Rzymski Statut Midzynarodowego Trybunau Karnego, przyjty 17 lipca 1998 r. (art. 6 statutu). Postanowienia wszystkich wymienionych aktw, deniujc pojcie zbrodni ludobjstwa, odsyaj do rozwiza konwencji z 1948 r., ktra nakadajc na sygnatariuszy obowizek zapobiegania ludobjstwu i karania go w art. V, zobowizaa strony do wydania, zgodnie z ich konstytucjami, przepisw prawnych koniecznych dla wykonania jej postanowie. ciganie przez pastwa zbrodni ludobjstwa nastpuje poprzez wspdziaanie w karaniu sprawcw przez trybunay midzynarodowe bd te stworzenie warunkw karania ich przez sdownictwo krajowe. W konsekwencji ludobjstwo naley do kategorii czynw penalizowanych bezporednio zarwno przez prawo midzynarodowe, jak i ustawodawstwo wewntrzne pastw stron. Formalno-prawnym wyrazem koncepcji umieszczania w suwerennym systemie prawa pastwowego, w obrbie prawa karnego przepisw zezwalajcych na ciganie karne osb, ktre dopuszczaj si przestpstw atakujcych wsplne, oglnoludzkie wartoci, bez wzgldu na miejsce ich popenienia, jest art. 113 aktualnie obowizujcego kodeksu karnego, uprawniajcego polskie sdy do osdzenia osb, ktre dopuciy si przestpstw ciganych na podstawie norm traktatowych53. Jednoczenie do polskiego prawa karnego 43

wprowadzono dotychczas nieznane, specyczne, rodzajowe typy przestpstw przeciwko pokojowi, ludzkoci oraz wojennych, okrelanych pojciem prawa karnego midzynarodowego (rozdzia XVI kodeksu karnego). Zbrodnie ludobjstwa znalazy swoje odzwierciedlenie w art. 118 13 kk. Przedmiotem ochrony okrelonym w art. 118 kk jest zarwno szeroko rozumiana ludzko, rd ludzki, jak rwnie ycie i zdrowie pojedynczego czowieka. W szczegach art. 118 kk penalizuje wszelkie zachowania, ktre zmierzaj do wyniszczenia okrelonych grup ludnoci z powodu ich odrbnoci: narodowej, etnicznej, politycznej etc. Ustanawia prawo tych grup do zachowania, rozwijania i pielgnowania odrbnego bytu i zwizanych z tym tradycji. Przestpstwo z art. 118 ma charakter powszechny (sprawc moe by kady czowiek) i moe by popenione tylko z winy umylnej, w zamiarze bezporednim zabarwionym (tzw. dolus coloratus). Czynnoci sprawcze okrelone w 1 przepisu polegaj na dopuszczeniu si zabjstwa lub spowodowania cikiego uszczerbku na zdrowiu osb nalecych do okrelonej grupy, deniowanej przez kryterium narodowoci, rasy, wyznania, wiatopogldu, wizi etnicznej czy te przekona politycznych. Czynnoci sprawcze zbrodni okrelonej w 2 polegaj na stworzeniu dla osb nalecych do ktrej z wyej wyszczeglnionych grup warunkw ycia grocych im biologicznym wyniszczeniem, stosowaniu rodkw majcych suy do wstrzymania urodze w obrbie grupy (mog by to rodki farmakologiczne, chemiczne, itd.), wreszcie przymusowym odbieraniu dzieci54. Czynno sprawcza zbrodni okrelonej w 3 polega na przygotowaniu do przestpstwa z 1 i 2. Przygotowanie to moe przybra form zmowy (spisku) do popenienia zbrodni ludobjstwa, jej planowania, gromadzenia rodkw i informacji niezbdnych do jej przeprowadzenia. Wszystkie zachowania (czynnoci sprawcze zbrodni okrelonej w art. 118 13 kk) s podejmowane w celu wyniszczenia w caoci albo w czci czonkw wymienionych grup. Tym samym, tak uksztatowane znamiona strony podmiotowej determinuj konieczno ustalenia powyszego zamiaru w przypadku kadego ze sprawcw zbrodni ludobjstwa. Bez znaczenia natomiast pozostaje, w moim przekonaniu, z punktu widzenia oceny postaci zamiaru determinujcego win umyln, czy swoim zachowaniem sprawca zamierza zrealizowa ponadto jeszcze inny cel (na przykad uzyskanie terenw czystych etnicznie). Precyzujc, konsekwencje prawno-karne zwizane z umylnoci mog dotkn sprawc nie tylko wtedy, gdy sam czyn zabroniony jest celem, ale take rodkiem do osignicia zamierzonego celu. W interesujcym nas aspekcie zbrodni na Woyniu wymordowanie ludnoci polskiej nie miao charakteru celu samoistnego, lecz byo rodkiem do uzyskania terenw jednolitych etnicznie i, w mniemaniu ukraiskich nacjonalistw, warunkiem sine qua non utworzenia niepodlegej Ukrainy. Taki te kierunek wykadni przepisw okrelajcych zbrodnie ludobjstwa jest widoczny w dotychczasowej dziaalnoci trybunaw karnych dla byej Jugosawii i dla Rwandy. W aktach oskarenia przeciwko Radovanowi Karadiciowi i Ratko Mladiciowi, skierowanych do Trybunau Karnego dla byej Jugosawii zarzucono im midzy innymi popenienie zbrodni ludobjstwa, czyli dziaa i zaniecha dokonanych z intencj wyniszczenia w caoci lub czci okrelonej grupy religijnej, etnicznej czy narodowej. Oskarenie obejmowao wydarzenia zwizane ze zdobyciem Srebrenicy, dziaania militarne i policyjne si Serbw boniackich, skierowane przeciwko muzumanom i Chorwatom boniackim, przetrzymywanie ich w obozach internowania w nieludzkich warunkach, z przypadkami mordw, bicia, tortur, gwatw, godzenia, bezprawne deportacje itp. W trakcie ewakuacji muzumaskich mieszkacw Srebrenicy wojska serbskie wymordoway tysice uchodcw. Obu oskaronym zarzucono nie tylko udzia w zbrodni w postaci jej przygotowania czy planowania, ale take uczestnictwo w tych okruciestwach w charakterze dowdcw, odpowiedzialnych za dziaania swoich podwadnych. Poszczeglne zarzuty obejmoway zbrodnie ludobjstwa (zabjstwa czonkw grupy muzumanw, Chorwatw), zbrodnie przeciwko ludzkoci (eksterminacja ludnoci cywilnej) oraz pogwacenie praw i zwyczajw wojny55. Dla przywdcw serbskich, dcych do utworzenia wielkiego pastwa narodowego, czystki etniczne stanowiy jedynie rodek do realizacji zamierzonego celu. Oskaryciel nie mia jednak wtpliwoci, e inicjujc mordy Chorwatw, a w szczeglnoci muzumanw, dopucili si zbrodni ludobjstwa. W dniu 27 wrzenia 2006 r. przed Trybunaem Karnym dla byej Jugosawii zapad kontrowersyjny wyrok w sprawie Momcilo Krajisnika, lidera boniackich Serbw. Sd skaza wymienionego na kar 27 lat wizienia, uznajc za winnego eksterminacji, morderstw, przeladowa i wygnania nieserbskiej ludnoci podczas wojny. Uniewinni go natomiast od zarzutw zbrodni ludobjstwa i wspudziau w ludobjstwie, przyjmujc, e chocia w Boni dopuszczono si ludobjstwa, nie mona jednoznacznie dowie intencji zbrodniarzy. Sd uzna, e celem wsplnym popenionych zbrodni byo rozbicie etniczne terytoriw poprzez drastyczn zmian proporcji etnicznych. Swoje przekonanie opar na treci uchway przyjtej przez parlament Serbw boniackich w dniu 12 maja 1992 r., w ktrej jako jeden ze strategicznych celw wskazano oddzielenie Serbw od dwch innych mniejszoci narodowych. Mimo ostrzee dowdcw, informujcych midzy innymi samego oskaronego, e nie bdzie to moliwe bez ludobjstwa, sd uzna, e popeniona w nastpstwie zbrodnia nie bya objta zamiarem sprawcw56. Dla sformuowania 44

dalej idcych ocen konieczne jest zapoznanie si z uzasadnieniem tego wyroku, nie ulega jednak wtpliwoci, e jego tezy o przypadkowym ludobjstwie s bardzo kontrowersyjne, a sprawa wymaga szerszego omwienia. Specyczn cech zbrodni przeciwko ludzkoci, a zbrodni ludobjstwa w szczeglnoci, jest moliwo ich popenienia przez jednostki, ale w ramach zbrodniczego systemu, organizacji pastwowej bd jak w przypadku Woynia organizacji politycznej, w sferze ideologii nawizujcej do faszyzmu i posiadajcej zbrojne rami w postaci oddziaw UPA. Organizacja Nacjonalistw Ukraiskich, realizujc swj cel budowy niepodlegego pastwa ukraiskiego, w swoich zaoeniach programowych bya antypolska, antysowiecka i antykomunistyczna. Po rozamie w 1940 r. powstay dwie organizacje: pod przewodnictwem Stepana Bandery oraz Andrija Melnyka. Trzecim ugrupowaniem nacjonalistycznym kierowa Maksym Borowe. W wyniku wzajemnej rywalizacji banderowcy stopniowo wyeliminowali konkurentw politycznych, uciekajc si do przemocy i terroru. To gwnie Ukraisk Armi Powstacz, bojwki OUN i banderowskiej Suby Bezpieczestwa najbardziej obciaj zbrodnie ludobjstwa na ludnoci polskiej. Pomimo dziaania w konspiracji OUN-UPA miaa przemony wpyw na spoeczestwo ukraiskie, sprawujc niepodzieln wadz w tzw. terenie. Okupant niemiecki by w stanie kontrolowa jedynie wiksze orodki miejskie i przeprowadza akcje pacykacyjne. Tym samym polska spoeczno bya cakowicie bezbronna w masie ywiou ukraiskiego, a sprawcy przekonani o swojej bezkarnoci. Caoksztat okolicznoci faktycznych ustalonych w ledztwie, sygn. S 1/00/Zi, jednoznacznie wskazuje na to, e Polakw mordowano na Woyniu z powodu ich przynalenoci narodowej. Szacuje si, e w czystkach zgino 6080 tysicy osb, w tym starcy, kobiety i dzieci, nie stanowicych adnego militarnego zagroenia dla nacjonalistw ukraiskich. Majtek Polakw by grabiony lub niszczony, zabudowania palono (chyba, e niosoby to zagroenie dla znajdujcych si w pobliu gospodarstw ukraiskich), plony i inwentarz traa w rce miejscowych chopw. Polacy, ktrym udao si przey, bez dobytku i rodkw do ycia chronili si w wikszych miastach, gdzie stacjonoway garnizony niemieckie. Pozbawieni jakichkolwiek podstaw egzystencji najczciej byli wywoeni na roboty do Niemiec. Zjawiskiem bez precedensu bya niezwyka brutalno sprawcw, mordujcych w najbardziej wymylny sposb przy uyciu siekier, wide i pi. Ucieczka z terenw Woynia stanowia dla Polakw czstokro jedyn szans uniknicia biologicznego wyniszczenia. Pozbawieni przywdcw (wskutek wczeniejszych wywzek na Syberi oraz dziaa nacjonalistw ukraiskich), pomocy pastwa polskiego, uzbrojenia, stali si stosunkowo atwym celem. Powstajce samorzutnie oddziay samoobrony oraz dopiero organizujca si polska partyzantka nie mogy powstrzyma rzezi, mimo pojedynczych sukcesw odnoszonych w walce z napastnikami. Rezultat antypolskiej akcji na Woyniu nie budzi dzisiaj wtpliwoci wikszo ludnoci narodowoci polskiej zostaa wymordowana lub zmuszona do opuszczenia tych ziem. Rzezie organizowano pod hasami wolnej Ukrainy, czystej etnicznie, Ukrainy dla Ukraicw. Niszczono i palono wszystko, co czyo si z polskoci, aby uniemoliwi ewentualny powrt przeladowanych Polakw. Mordy byy doskonale zaplanowane i przeprowadzone w sposb zorganizowany. Pomimo istnienia wtpliwoci odnonie do samego procesu decyzyjnego rozkaz eksterminacji zapad w rodowiskach przywdczych OUN-UPA i zosta zrealizowany przez zbrojne oddziay ukraiskich nacjonalistw i zaagitowanych chopw. Bez poparcia mas ukraiskich ludobjstwo nie byoby moliwe w takiej skali, do jakiej doszo na Woyniu. Jako czynnik determinujcy wydarzenia woyskie naley rwnie wskaza ukraiski nacjonalizm. Jak susznie zauway Timothy Snyder57, podobny tradycyjny porzdek spoeczny, dawne podziay, upadek pastwa polskiego, sowieckie deportacje miay miejsce na ziemiach biaoruskich. Tam jednak, w odrnieniu od Woynia, nie doszo do czystek na Polakach. Rnic stanowi nacjonalizm lub jego brak. Nacjonalizm biaoruski, w odrnieniu od ukraiskiego, mia niewielkie znaczenie polityczne w przedwojennej Polsce. Nie przybra te charakteru ruchu konspiracyjnego58. Jeli doda do tego wczeniejszy przykad rozwizania na Woyniu kwestii ydowskiej przy aktywnym wspudziale policji ukraiskiej, ogln atmosfer okruciestwa wojny i braku litoci acuch czynnikw umoliwiajcych realizacj zbrodniczego planu wymordowania ludnoci polskiej na Woyniu zosta zamknity. Plany ukraiskich nacjonalistw uzyskania terenw czystych etnicznie (w gwnej mierze chodzio o ludno narodowoci polskiej) zasadniczo zostay zrealizowane. Sukces tej polityki rozwia wtpliwoci czci przywdcw OUN-UPA, do tej pory sceptycznych wobec eksterminacji. Centralny Prowid zadecydowa, e naley j kontynuowa na terenach Maopolski Wschodniej. Przyjta dla potrzeb prowadzonego ledztwa kwalikacja prawna z art. 118 kk w sposb najbardziej peny oddaje zawarto kryminaln czynw, ktre miay miejsce na Woyniu. Uwzgldnia nie tylko peen wachlarz przestpczych zachowa, ale rwnie wskazuje na cele, w jakich zostay podjte. Kwalikacja ta zostaa uzupeniona o przepis art. 3 ustawy o IPN zawierajcy denicj legaln pojcia zbrodni przeciwko ludzkoci59. 45

PERSPEKTYWY LEDZTWA W SPRAWIE ZBRODNI LUDOBJSTWA NA WOYNIU Konwencja z 1948 r. przewiduje w art. VI dwa tryby sdzenia sprawcw zbrodni ludobjstwa. Osoby oskarone mog by sdzone przez waciwy trybuna pastwa, na ktrego obszarze czyn zosta dokonany, lub przez midzynarodowy trybuna karny. Przepis nie ogranicza jurysdykcji karnej opartej na innych podstawach ni zasada terytorialnoci, nakadajc jedynie obowizek na pastwo miejsca popenienia przestpstwa. Wskazuje te na priorytet tego pastwa w zakresie sdzenia sprawcy, co moe mie istotne znaczenie w przypadku rozstrzygania kwestii ekstradycji60. W realiach przedmiotowego ledztwa problematyka cigania zbrodni ludobjstwa na Woyniu moe by rozwaana jedynie w kontekcie sdownictwa krajowego oraz instytucji przekazania cigania i ekstradycji61. W zakresie kompetencji adnego z istniejcych midzynarodowych trybunaw karnych nie ley upowanienie do rozpatrywania spraw stanowicych przedmiot prowadzonego ledztwa. Na przeszkodzie stoj kompetencje ratione loci (waciwoci miejscowej w przypadku Trybunau Karnego dla byej Jugosawii oraz Trybunau Karnego dla Rwandy) lub ratione temporis (zgodnie z art. 11 Rzymskiego Statutu Midzynarodowego Trybunau Karnego, jego jurysdykcj objte s wycznie zbrodnie popenione po wejciu w ycie statutu). Zgodnie z art. VII konwencji z 1948 r. ludobjstwo nie bdzie uwaane za przestpstwo polityczne, jeli chodzi o dopuszczalno ekstradycji62. Konsekwencj masowego charakteru dokonanych zbrodni ludobjstwa jest zrnicowanie kategorii jej uczestnikw na sprawcw, ktrzy wydali rozkaz ich popenienia lub w jakikolwiek inny sposb uczestniczyli w ich przygotowaniu, kierowali akcj eksterminacyjn na rnych szczeblach dowdczych, wreszcie osobicie zbrodnie te popeniali. W wietle ustale ledztwa naley mie na uwadze rwnie fakt, i pewna liczba bezporednich sprawcw mordw zostaa do nich zmuszona przymusem i grobami, a najmniejsze objawy nieposuszestwa byy karane mierci. Znane s przypadki zmuszania Ukraicw przez UPA do zabijania najbliszych czonkw rodzin narodowoci polskiej. Take ukrywanie Polakw czsto koczyo si mierci w przypadku dekonspiracji. Jak wskazano wyej nie zdoano do chwili obecnej dokona jednoznacznych ustale, ktre z osb z kierownictwa OUN-UPA s odpowiedzialne za podjcie decyzji o wymordowaniu ludnoci polskiej na terenie wczesnego wojewdztwa woyskiego. Z poczynionych ustale ledczych wynika, e nie jest rwnie moliwe uzyskanie stanowiska w przedmiocie wydarze na Woyniu, a tym bardziej ewentualne pocignicie do odpowiedzialnoci karnej przywdcw OUN-UPA, odpowiedzialnych za kierowanie mordami, z powodu ich mierci. Przykadowo, Dmytro Roman Klaczkiwkyj, ps. Kym Sawur, Ochrym pierwszy dowdca UPA (podporzdkowanej OUN-B), a od jesieni 1943 r. dowdca grupy wojsk UPA-Pnoc, zosta zabity w dniu 12 lutego 1945 r. w walce z NKWD. Iwan ytwynczuk, ps. Dubowyj, od maja 1943 r. dowdca Pierwszej Grupy UPA, a nastpnie Okrgu Wojskowego Zahrawa, uznawany jest za jednego z gwnych organizatorw antypolskich akcji. Od 1945 r. kierowa Pnocno-Zachodnim Krajem OUN Chmelnykyj, a od 1949 r. (?) by dowdc OUN-UPA na Woyniu. Zgin w styczniu 1952 r. w walce z sowieckimi funkcjonariuszami bezpieczestwa. Petro Olijnyk, ps. Enej, w 1941 r. by czonkiem grup polowych OUN, w 1942 r. przewodniczcym OUN w obwodzie dniepropietrowskim. Od 1943 r. dziaa na Woyniu, gdzie dowodzi Okrgiem Wojskowym Bohun. Zgin 17 lutego 1946 r. w pobliu wsi Rudniki na Woyniu w walce z NKWD. Jurij Stelmaszczuk, ps. Rudyj, od marca 1943 r. by dowdc grupy UPA Ozero, a nastpnie Okrgu Wojskowego UPA Turiw. Schwytany przez NKWD w styczniu 1945 r., zoy obszerne zeznania dotyczce m.in. mordw na ludnoci polskiej. W dniu 6 sierpnia 1945 r. zosta skazany na kar mierci i stracony po trzech miesicach. Wasyl Iwachiw (Som, Sonar), w latach 19421943 referent ds. wojskowych OUN na Woyniu, dowdca wojskowy pierwszych jednostek zbrojnych UPA, pierwszy Szef Sztabu Wojskowego Kraju UPA na Pnocno-Zachodnich Ziemiach Ukrainy (Woy, Polesie), zgin w dniu 14 maja 1943 r. w pobliu wsi Czerny, rejon maniewicki, w walce z jednostk niemieck. Panas Kowalczuk (Zalisnyj, Petro), w latach 19411943 by referentem okrgowym Suby Bezpieczestwa OUN we Wodzimierzu Woyskim, w okresie lat 19431944 referentem Suby Bezpieczestwa OUN obwodu woyskiego, a od latach 1944 do 1948 r. referentem Suby Bezpieczestwa Kraju Zachodniego Dnipro. Zgin w dniu 4 marca 1949 r. w pobliu wsi Chorochory otoczony przez jednostk specjaln MSW ZSRS. Anatolij Koziar (Gaj, Woodymyr), przewodniczcy OUN okrgu kowelskiego w latach 19411944, naczelnik jednostki wywiadowczej sztabu Okrgu Wojskowego Zawychost, zgin w niewyjanionych okolicznociach w dniu 8 lipca 1945 r. w lesie w pobliu wsi Sadw63. Jak mona zauway, powysze, krtkie biogramy niektrych czonkw UPA czy jedna cecha wsplna wszyscy zginli w czasie II wojny wiatowej lub wkrtce po niej. Podobny los spotka przewaajc wik46

szo kadry dowdczej UPA, jak i dziaaczy OUN odpowiedzialnych za zbrodnie na Woyniu. Wielu z nich zostao skazanych na kar mierci lub wieloletniego wizienia przez organy wymiaru sprawiedliwoci ZSRS i PRL. wiadcz o tym zgromadzone dokumenty oraz tre zezna wiadkw, ktrzy po wojnie odwiedzali rodzinne strony na Woyniu. Znamienna jest rwnie notatka Inspektora Wydziau II Departamentu III MSW z dnia 11 lutego 1972 r., ujawniona w materiaach Oddziaowego Biura Udostpniania i Archiwizacji Dokumentw w Warszawie, obejmujcych midzy innymi analizy i oceny sytuacji w rodowiskach ukraiskich w Polsce. W dokumencie dotyczcym sytuacji wrd ukraiskiej mniejszoci narodowociowej stwierdza si, e spord okoo 1500 yjcych byych czonkw band OUN-UPA, dywizji SS-Galicja, policji i jednostek dywersyjnych, w zasadzie wszyscy byli represjonowani przez wadze polskie i sowieckie64. Wobec braku kompleksowych i wyczerpujcych informacji o wynikach polityki cigania sprawcw zbrodni przez zagraniczne organy cigania i wymiaru sprawiedliwoci, szczeglnie byego Zwizku Sowieckiego, nie jest dzi moliwe jednoznaczne stwierdzenie, w jakim stopniu i zakresie zbrodnie te zostay ukarane. Niemniej w wietle dotychczasowych ustale, nie sposb uzna, e pozostay one bezkarne. Zwaywszy, e niektrzy z uczestnikw antypolskiej akcji mog jeszcze y na terytorium ukraiskim, warto doda, e Ukraina uznaje ratykowan w czasach ZSRS Konwencj z 1948 r. oraz posiada w kodeksie karnym art. 442, bdcy praktycznym odpowiednikiem art. 118 polskiego kodeksu karnego. Na mocy art. 6 Ustawy O sukcesji Ukrainy z dnia 12 wrzenia 1991 r. potwierdzono rwnie zobowizania zawarte w umowach midzynarodowych podpisanych przez Ukraisk SRR do dnia proklamowania niepodlegoci przez pastwo ukraiskie, w tym Konwencji o nieprzedawnianiu przestpstw wojennych i przestpstw przeciwko ludzkoci, ratykowanej na podstawie Rozporzdzenia Prezydium Rady Najwyszej USRS z dnia 25 marca 1969 r. Na mocy art. 54 i 55 Umowy midzy Rzeczpospolit Polsk a Ukrain o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych, sporzdzonej w Kijowie dnia 24 maja 1993 r.65, Ukraina, na wniosek strony polskiej, jest zobowizana do cigania karnego swych obywateli oraz cudzoziemcw majcych miejsce staego pobytu na jej terytorium, podejrzanych o popenienie przestpstwa na terenie Polski. Ograniczenie terytorialne miejsca popenienia przestpstwa nie dotyczy zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkoci. Przekazanie cigania ewentualnych sprawcw zbrodni ludobjstwa przebywajcych na terytorium Ukrainy wydaje si jedynym realnym sposobem dla pocignicia ich do odpowiedzialnoci karnej. Tryb ekstradycyjny najprawdopodobniej nie bdzie mg znale zastosowania, gdy z zapisw umowy wynika, e nie podlegaj mu obywatele wezwanej umawiajcej si strony lub korzystajcy w tym pastwie z prawa azylu (art. 61 umowy). Nie sposb aktualnie rozstrzygn, jakie skutki pocignoby przekazanie cigania sprawcy zbrodni ludobjstwa na Woyniu stronie ukraiskiej, w szczeglnoci w kontekcie podejmowanych aktualnie prb rehabilitacji UPA przez rne siy polityczne tego pastwa. Dlatego te z ca pewnoci w ewentualnie kierowanych wnioskach winno znale si zastrzeenie, e strona polska bdzie moga ponownie podj postpowanie w razie zawiadomienia o odmowie wszczcia postpowania lub jego umorzeniu (art. 59 umowy). Z uwagi na fakt, i inicjatywa dowodowa w przedmiotowym ledztwie nie zostaa wyczerpana, istnieje prawdopodobiestwo ustalenia sprawstwa niektrych osb, szczeglnie usytuowanych niej w hierarchii wojskowej oraz politycznej OUN-UPA i skutecznego ich oskarenia, tym bardziej, e zgodnie z zasadami prawa norymberskiego dziaanie na rozkaz nie zwalnia od odpowiedzialnoci karnej, moe mie jedynie wpyw na zagodzenie kary. Konkludujc, w wietle ustale ledztwa o zaistnieniu na terenie wczesnego wojewdztwa woyskiego zbrodni ludobjstwa na ludnoci narodowoci polskiej, warto zauway, e w ocjalnych owiadczeniach wadz polskich do chwili obecnej fakt ten nie znalaz odzwierciedlenia. W podjtej przez Sejm RP uchwale z 2003 r. w zwizku z 60. rocznic wydarze woyskich termin ludobjstwo si nie pojawia. Parlament Ukrainy przyj ustaw uznajc za ludobjstwo Wielki Gd z lat 19321933. Polscy eurodeputowani zbieraj podpisy pod projektem deklaracji Parlamentu Europejskiego w tej sprawie. Warto byoby rozway podjcie podobnej inicjatywy w przypadku wydarze woyskich.

1 2 3 4 5 6

DzU 1997, nr 88, poz. 553, z pn. zm, zwany dalej w skrcie kk. DzU 1998, nr 155, poz. 1016, z pn. zm., zwana dalej ustaw o IPN. DzU 1946, nr 69, poz. 377 z pn. zm. DzU 1969, nr 13, poz. 94, z pn. zm. DzU 1984, nr 21, poz. 98. DzU nr 45, poz. 195.

47

7 Zob. S.M. Przyjemski, Przestpstwa przeciwko pokojowi, ludzkoci oraz przestpstwa wojenne (komentarz do rozdziau XVI kodeksu karnego), Nowa Kodykacja Karna. Krtkie komentarze, Warszawa 1997, z. 2, s. 126127; L. Gardocki, Zarys prawa karnego midzynarodowego, Warszawa 1985, s. 116. 8 Por. K. Buchaa, A. Zoll, Kodeks karny cz szczeglna. Komentarz, Zakamycze 1999, t. 2, s. 8. 9 ledztwo byo prowadzone do dnia 28 stycznia 1999 r., kiedy to w zwizku z postawieniem Gwnej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w stan likwidacji zapada decyzja o jego zawieszeniu. Po podjciu zawieszonego postpowania w dniu 27 listopada 2000 r., po analizie zgromadzonego w sprawie materiau dowodowego przyjto, e zachodzi uzasadnione podejrzenie popenienia zbrodni ludobjstwa w rozumieniu art. 118 1i 2 aktualnie obowizujcego kodeksu karnego. 10 Ratykowana przez Polsk Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa uchwalona przez Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych dnia 9 grudnia 1948 r. (DzU 1952, nr 9, poz. 9 i nr 31, poz. 213). 11 Organizacja Nacjonalistw Ukraiskich powstaa na I Kongresie OUN w dniach 27 stycznia 3 lutego 1929 r. w Wiedniu w wyniku poczenia trzech organizacji emigracyjnych: Ukraiskiej Organizacji Wojskowej, Zwizku Ukraiskiej Modziey Nacjonalistycznej oraz Legii Ukraiskich Nacjonalistw. Zadaniem OUN bya walka z Polsk i ZSRS w celu utworzenia niepodlegej Ukrainy. W II Rzeczypospolitej od pocztku swego istnienia zostaa uznana za organizacj nielegaln. W lutym 1940 r. w OUN doszo do rozamu na dwie frakcje: OUN-B (frakcja tzw. banderowska, pod przywdztwem Stepana Bandery) i OUN-M (frakcja melnykowska Andrija Melnyka). Zbrojnym ramieniem OUN bya Ukraiska Armia Powstacza (UPA). 12 Jak atwo zauway, powysze wersje ledcze bazoway na tezie (twierdzeniu), e na Woyniu doszo do czystek (etnicznych oraz zwizanych z przynalenoci oar do okrelonych grup spoecznych). W sferze hipotez pozostawa wic nie tyle fakt zaistnienia zdarze przestpnych, ile kwestia ich genezy, przebiegu oraz problem odpowiedzialnoci karnej sprawcw, determinowany karnoprawn ocen ustalonych stanw faktycznych. Z denicji wersje ledcze zakadaj alternatywno hipotez i swoist konkurencj midzy nimi, a do przyjcia tej z nich, ktr popar zebrany materia dowodowy. Specyka postpowania karnego w sprawie zbrodni ludobjstwa na Woyniu jest zwizana z niezwyk zoonoci materii stanowicej przedmiot ustale. W miar jego postpw nasuwa si wniosek, e adnej z przyjtych pocztkowo wersji ledczych nie mona jednoznacznie uzna za ostateczn, ani te cakowicie wykluczy. Proces werykacji i interpretacji zdarze ma charakter dynamiczny, w miar pozyskiwania nowych dowodw. W aktualnym stanie ledztwa nie mona wykluczy swoistej kompilacji wszystkich trzech wersji (przy nie ulegajcej wtpliwoci tezie, e popeniono zbrodni ludobjstwa). 13 Opinia dr. Grzegorza Motyki, pracownika naukowego Instytutu Studiw Politycznych PAN oraz do 2007 r. Instytutu Pamici Narodowej, autora licznych publikacji dotyczcych stosunkw polsko-ukraiskich, znajduje si w aktach ledztwa, sygn. S 1/00/Zi, k. 68716883. 14 Takie nadzieje wizaa z Hitlerem przede wszystkim nacjonalistyczna prawica. Pocztkowo dla OUN Niemcy byy jedynym moliwym sprzymierzecem w deniu do zbudowania pastwa. W szczeglnoci nadzieje takie zostay rozbudzone po napaci na ZSRR w 1941 r., kiedy Niemcy powierzyli ukraiskim nacjonalistom tworzenie lokalnej administracji na Woyniu. 15 Erich Koch (18961986), od 1933 r. nadprezydent i gauleiter Prus Wschodnich, w latach 19411944 szef Zarzdu Cywilnego Okrgu Biaystok oraz komisarz Rzeszy na Ukrain. Wyrokiem Sdu Wojewdzkiego dla miasta stoecznego Warszawy z dnia 9 marca 1959 r., sygn. IV K 311/58, skazany na kar mierci. Zmar w wizieniu w Barczewie. 16 Maksym Borowe, Taras Bulba, Bulba (19081981), twrca Siczy Poleskiej, pniej UPA. W latach 19431944 wiziony przez Niemcw. 17 Co nie znaczy, e nie dochodzio do pojedynczych prowokacji. Przesuchany w ledztwie wiadek Stanisaw H. zezna, e przyczyn napadu ukraiskich nacjonalistw w dniu 9 czerwca 1943 r. na Koloni Mydzk Wielki, pow. Kostopol, bya prowokacja partyzantki sowieckiej, ktra pojawia si na tych terenach w lutym 1943 r. Do Polakw miay napywa wiadomoci, jakoby Rosjanie informowali Ukraicw, e na terenie Galicji Polacy wymordowali wszystkich Ukraicw i jeeli nie zaczn akcji przeciwko Polakom, nie bd mieli wolnej Ukrainy. Wedug przekonania zamieszkujcych te tereny Polakw, byo to przyczyn akcji antypolskich. Pierwsze napady na ludno polsk rozpoczy si w marcu 1943 r. Z uwagi na rosnce zagroenie, mieszkacy Mydzka Wielkiego chronili si w Hucie Stepaskiej. W dniu 9 czerwca 1943 r. banderowcy zabili kilkudziesiciu mieszkacw Kolonii Mydzk Wielki, w tym rodzicw wiadka (akta ledztwa OKZpNP w Lublinie, sygn. S 1/00/Zi, k. 95879590). 18 W opinii prof. Wadysawa Filara, uwana analiza deklaracji, programw Wielkich Zborw i konferencji OUN oraz wypowiedzi ideologw integralnego nacjonalizmu ukraiskiego wskazuje wyranie, e myl pozbycia si ludnoci polskiej z terenw uznanych przez nich za etnicznie ukraiskie ma bogate tradycje. Od samego pocztku ksztatowania si ukraiskiego ruchu nacjonalistycznego uzyskanie niepodlegoci Ukrainy zawsze wizano z rewolucj narodow, ktrej mia towarzyszy masowy udzia narodu ukraiskiego i bezlitosna rozprawa z ludnoci polsk, stojc na drodze do niepodlegoci. Przenikanie idei faszystowskich, wybuch i przebieg II wojny wiatowej, zwizanie si z III Rzesz Niemieck, niemiecki przykad rozwizania problemu ydowskiego wszystko to miao niewtpliwie wpyw na decyzje kierownictwa OUB-B w sprawie likwidacji ludnoci polskiej. Zob. wicej: W. Filar, Woy 19391944. Eksterminacja czy walki polsko-ukraiskie, Toru 2003. 19 Zob. W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na ludnoci polskiej Woynia 19391945, Warszawa 2000. 20 Zob. W. Poliszczuk, Integralny nacjonalizm ukraiski jako odmiana faszyzmu, t. 1, Toronto 1998; tego, Dowody zbrodni OUN i UPA, Toronto 2000. 21 Zob. R. Torzecki, Kwestia ukraiska w polityce III Rzeszy (19331945), Warszawa 1972, Polacy i Ukraicy. Sprawa ukraiska w czasie II wojny wiatowej na terenie II Rzeczypospolitej, Warszawa 1993. 22 A. Kentij, Ukrajinka Powstanka Armija w 19421943 rr., Kyjiw 1999, s. 14. 23 Mykoa ebed, Maksym Ruban (19091998), od 1940 r. drugi zastpca prowidnyka OUN-B, po aresztowaniu Stepana Bandery peni obowizki prowidnyka OUN-B, w 1943 r. zmuszony do ustpienia, po wojnie na emigracji. 24 Zob. J. Turowski, Pooga. Walki 27 Woyskiej Dywizji Piechoty AK, Warszawa 1990. 25 J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyski, S. Przyjemski, R. Stefaski, S. Zabocki, Kodeks postpowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 1998, s. 539. 26 W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. II, s. 1034. 27 Na podstawie dokumentw archiwalnych: Armia Krajowa. Komenda Gwna. Oddzia II Informacyjno-wywiadowczy. Wydzia Bezpieczestwa i Kontrwywiadu, AIPN, MBP AK 52; kopie w aktach ledztwa S 1/00/Zi, k. 1251412949. 28 W. Poliszczuk, Integralny... , Toronto 1998. 29 W nomenklaturze OUN przez Ukraiskie Kresy Zachodnie rozumiano Chemszczyzn, Podlasie oraz emkowszczyzn. 30 Materiay archiwalne uzyskane w drodze midzynarodowej pomocy prawnej z Centralnego Archiwum Pastwowego Organizacji Spoecznych Ukrainy (CDAHOU), zesp. 1, inw. 23, vol. 926, k. 180, 185 i dalsze; kopie w aktach ledztwa S 1/00/Zi, k. 1241912422.

48

Na podstawie dokumentw archiwalnych Armia Krajowa.... (akta ledztwa, sygn. S 1/00/Zi, k. 1264312648). Materiay archiwalne uzyskane w drodze midzynarodowej pomocy prawnej (CDAHOU, zesp. 57, inw. 43, vol. 3466, k. 1, 4, 5; kopie w aktach ledztwa S 1/00/Zi, k. 12 423). 33 Materiay archiwalne uzyskane w drodze midzynarodowej pomocy prawnej (CDAHOU, zesp. 57, inw. 4, vol. 352, k. 7, 13; kopie w aktach ledztwa S 1/00/Zi, k. 12437). 34 Mychajo Stepaniak (ur. 1905?), w OUN od 1939 r., w latach 19411943 prowidnyk OUN-B na teren Galicji, w latach 19421943 czonek Centralnego Prowidu, schwytany w lipcu 1944 r. przez NKWD, skazany na kar mierci, zamienion na 25 lat wizienia, zwolniony w 1961 r. 35 Jakiw Buse, Hayna (19101945), referent propagandy OUN-B na Woyniu, zastpca dowdcy UPA-Pnoc Kyma Sawura, zgin w walce z NKWD. 36 Materiay archiwalne uzyskane w drodze midzynarodowej pomocy prawnej z Archiwum Pastwowego Suby Bezpieczestwa Ukrainy, Zbir 13, nr 372, t. 1; kopie w aktach ledztwa S 1/00/Zi, k. 1349113493. 37 Zbigniew Kaminkyj, Don (19281983), w OUN od 1942 r., od 1946 r. w SB OUN, w 1951 r. przerzucony do Polski, aresztowany w dniu 2 kwietnia 1954 r., skazany przez Wojskowy Sd Garnizonowy w Warszawie na kar mierci, zamienion nastpnie na doywocie, zwolniony w lutym 1967 r. 38 AIPN, BU 0192/354, t. 1, k. 311321; kopia w aktach ledztwa S 1/00/Zi, k. 1369813719. 39 AIPN, BU 0192/354, t. 1, k. 1314, Raport do zastpcy Przewodniczcego Komitetu ds. Bezpieczestwa Publicznego z dnia 23 marca 1956 r.; kopia w aktach ledztwa S 1/00/Zi, k. 1372313724. 40 Jurij Stelmaszczuk (19201945), czonek OUN, w latach 19411943 referent wojskowy OUN w powiecie kowelskim, w latach 19411944 dowdca OW Turiw UPA-Pnoc, aresztowany przez NKWD, stracony. 41 Dokument zamieszczony w opracowaniu Polacy i Ukraicy pomidzy dwoma systemami totalitarnymi 19421945, WarszawaKijw 2005, s. 443445. 42 Akta ledztwa S 1/00/Zi, k. 48064810. 43 Ibidem, k. 59645967. 44 Mykoa Jakymczuk, Oeh (??), szef oddziau organizacyjno-mobilizacyjnego sztabu UPA, potem zastpca referenta wojskowego na Woyniu OUN-B. 45 Dokument zamieszczony w opracowaniu Polacy i Ukraicy... , s. 443445. 46 Zob. T. Stawecki, P. Winczorek, Wstp do prawoznawstwa, Warszawa 2003, s. 190196. 47 Zwany dalej MTW. 48 DzU 1947, nr 63, poz. 367. 49 Blisze uwagi dotyczce zbrodni przeciwko ludzkoci, zob. P. Pitek, ciganie zbrodni przeciwko ludzkoci przez prokuratorw Instytutu Pamici Narodowej [w:] Materiay z konferencji szkoleniowej prokuratorw Instytutu Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Kazimierzu Dolnym nad Wis w dniach 35.12.2003 r. zacznik do pisma Gwnej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu z dnia 5 stycznia 2004 r., sygn. Or 84/03; take I. Niezgoda, Pojcie zbrodni nazistowskich w prawie karnym. Kwalikacja prawna i aspekty prowadzonych postpowa karnych [w:] Zbrodnie przeszoci. Opracowania i materiay prokuratorw IPN, red. P. Pitek, Warszawa 2006. 50 Por. J. Nowakowska-Mausecka, Odpowiedzialno karna jednostek za zbrodnie popenione w byej Jugosawii i w Rwandzie, Katowice 2000, s. 2122. 51 R. Lemkin, Axis Rule in Occupied Europe, Laws of Occupation, Analysis of Goverment, Proposals of Redress, Washington 1944, s. 7995. 52 DzU 1952, nr 9, poz. 9 i nr 31, poz. 213, zwana dalej konwencj z 1948 r. 53 Zob. S. M. Przyjemski, Przestpstwa przeciwko pokojowi..., s. 124125. 54 Por. K. Buchaa, A. Zoll, Kodeks karny..., t. 2, s. 1920. 55 Por. J. Nowakowska-Mausecka, Odpowiedzialno karna..., s. 130137. 56 Na podstawie artykuu Ediny Becirevic [w:] e-Polityka.pl. Pierwszy Polski Serwis Polityczny, www.polityka.home.pl, tum. Andrzej Kaniewski. 57 Timothy Snyder, historyk amerykaski, profesor Yale University. 58 T. Snyder, Woy, rok 1943, Tygodnik Powszechny 2003, nr 19. 59 Szerzej zob. P. Pitek, ciganie... 60 Por. L. Gardocki, Zarys prawa..., Warszawa 1985, s. 111. 61 Por. Maciej Schulz, Problematyka cigania przestpstw popenionych poza obecnym terytorium RP z uwzgldnieniem moliwoci przekazania cigania i ekstradycji [w:] Materiay z konferencji szkoleniowej prokuratorw Instytutu Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Kazimierzu Dolnym nad Wis w dniach 35.12.2003 r. zacznik do pisma Gwnej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu z dnia 5 stycznia 2004 r., sygn. Or 84/03. 62 Podobne uregulowanie odnajdziemy w Europejskiej Konwencji o ekstradycji sporzdzonej w Paryu dnia 13 grudnia 1957 r., ktrej Polska jest stron (DzU 1994, nr 70, poz. 307) i Protokole Dodatkowym do Konwencji. 63 Zob. P. Zajc, ledztwo w sprawie zbrodni popenionych przez nacjonalistw ukraiskich na Woyniu na ludnoci narodowoci polskiej w latach 19391945, Przegld Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego 2004, nr 1, s. 163165. 64 Akta ledztwa S 1/00/Zi, k. 1148911494. 65 DzU 1994, nr 96, poz. 465, z pn. zm.
32

31

49

Przemysaw Miszko, Krzysztof Matkowski prokuratorzy Oddziaowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu we Wrocawiu

ZBRODNIE LUDOBJSTWA POPENIONE PRZEZ NACJONALISTW UKRAISKICH W MAOPOLCE WSCHODNIEJ W LATACH 19391945 NA OSOBACH NARODOWOCI POLSKIEJ W WIETLE LEDZTW OKZPNP WE WROCAWIU
Zarzdzeniem Dyrektora Gwnej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu nr 12/01, z dnia 29 czerwca 2001 r., nr Or 47/011, powierzono Oddziaowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu we Wrocawiu prowadzenie ledztw w sprawach o zbrodnie ludobjstwa dokonane w latach 19391945 w Maopolsce Wschodniej przez nacjonalistw ukraiskich na osobach narodowoci polskiej w obrbie byych wojewdztw: lwowskiego, stanisawowskiego, tarnopolskiego, z wyjtkiem tej czci wojewdztwa lwowskiego, ktra po 1945 r. znalaza si w granicach Rzeczypospolitej Polskiej. Celem prowadzonych postpowa jest przede wszystkim ustalenie okolicznoci dokonanych zbrodni i ich kwalikacja w kontekcie znamion zbrodni ludobjstwa. Odnonie czynw dokonanych na obszarze dawnego wojewdztwa lwowskiego ledztwa oddziaowej komisji obejmuj nastpujce powiaty: Rawa Ruska, Mociska, Jaworw, Rudki, Sambor i Drohobycz (cznie), kiew, Sokal, Grdek Jagielloski, Turka, Lww. Postpowania o zbrodnie z terenu byego wojewdztwa tarnopolskiego dotycz powiatw: Podhajce, Borszczw, Brody, Przemylany, Buczacz, Brzeany, Zborw, Trembowla, Tarnopol, Kamionka Strumiowa, Czortkw, Kopyczyce, Radziechw, Skaat i Zaleszczyki. Z kolei w ramach byego wojewdztwa stanisawowskiego ledztwa prokuratorw wrocawskiej Komisji obejmuj powiaty: Kausz, Stanisaww, Rohatyn, niaty, Bbrka oraz poczone w jednym postpowaniu powiaty: Kosw Huculski, ydaczw, Tumacz, Stryj, Dolina, Nadwrna, Halicz i Koomyja. Analiza materiau dowodowego, zebranego w poszczeglnych ledztwach prowadzi do wniosku, e zbrodnicze dziaania nacjonalistw ukraiskich miay miejsce przede wszystkim w trzech okresach2: we wrzeniu 1939 r., w czerwculipcu 1941 r., od 1944 do poowy 1945 r. Ju w trakcie kampanii wrzeniowej 1939 r. nacjonalici ukraiscy rozbrajali polskich onierzy, zdobywajc w ten sposb bro i mundury, a nastpnie dopuszczali si zabjstw osb cywilnych narodowoci polskiej. Cz wiadkw podaje, e na pocztku 1940 r. Ukraicy sporzdzali sami, wzgldnie pomagali Rosjanom w tworzeniu list Polakw, ktrzy mieli zosta wywiezieni w gb Rosji. Listy te obejmoway gwnie rodziny inteligenckie oraz osadnikw z centralnej Polski, ktrzy wedug sowietw speniali kryterium tak zwanego kuactwa. W trzeciej dekadzie czerwca i oraz w lipcu 1941 r. nacjonalici ukraiscy wzmogli ataki na ludno polsk z uwagi na stopniowe opanowywanie tych terenw przez wojska niemieckie oraz hitlerowskie obietnice utworzenia wolnej Ukrainy. Najwiksze jednak zbrodnie dokonane przez nacjonalistyczne grupy zbrojne, o charakterze zorganizowanych i zaplanowanych dziaa, miay miejsce w Maopolsce Wschodniej od 1944 do poowy 1945 r. Z zezna wiadkw jednoznacznie wynika, e impulsem do ich popenienia bya eksterminacja ludnoci polskiej na Woyniu. Uciekajce stamtd rodziny polskie relacjonoway przebieg napadw i pacykacji poszczeglnych miejscowoci. Przekazane opisy zbrodni, przede wszystkim ich okruciestwo i rozmiar, wskazyway na to, e sprawcy dziaaj w celu zycznej likwidacji ludnoci polskiej. wiadczyy o tym dokonywane w bestialski sposb zbiorowe mordy na Polakach, w tym dzieciach, nawet w wieku niemowlcym. Przykadami takich akcji, stanowicych akty ludobjstwa, byy dwukrotne ataki nacjonalistw ukraiskich na polskich mieszkacw wsi Majdan, powiat Kopyczyce, woj. tarnopolskie3. W nocy 12 marca 1944 r. zamaskowani napastnicy zaatakowali wie z czterech stron. Zastrzelono lub spalono ywcem ok. 100 Polakw, rabujc ich dobytek i palc wikszo zabudowa. Nastpny atak mia miejsce 27 stycznia 1945 r. Nacjonalici ukraiscy zabili wwczas wedug rnych szacunkw od 30 do 60 osb, przy czym zbrodni tych dokonali przy uyciu siekier i broni palnej. Z kolei w nocy 29 wrzenia 1944 r. napadli na Mazurwk, polsk koloni wsi Jamelna, w powiecie Grdek Jagielloski, woj. lwowskie4. Zastrzelono wwczas bd zabito siekierami i bagnetami okoo 60 osb. W powiecie 50

tarnopolskim szczeglne nasilenie napadw nastpio w wita Wielkanocne 1944 roku, a take w okresie wit Boego Narodzenia i w Noc Sylwestrow z 1944 na 1945 r. Jednoznacznie wskazuje to na odgrnie okrelony zamiar dokonywania napadw w czasie wit katolickich. W dniu 12 kwietnia 1944 r. nacjonalici ukraiscy spalili ywcem, zastrzelili oraz zabili przy uyciu niebezpiecznych narzdzi nie mniej ni 92 mieszkacw wsi Hucisko, pow. Bbrka, wojewdztwo lwowskie5. Jak wynika z analizy zezna wiadkw, niejednokrotnie do atakw podegali ksia greckokatoliccy, ktrzy w treci wygaszanych kaza odnosili si wrogo do ludnoci polskiej. Ustalony dotychczas w ledztwach stan faktyczny jednoznacznie wskazuje, e czonkowie nacjonalistycznych organizacji ukraiskich dopucili si zbrodni ludobjstwa (w rozumieniu artykuu 118 1kk) na obywatelach polskich mieszkacach wyej wymienionych powiatw. W tym miejscu naley zauway, e denicja ludobjstwa opisana w art. 118 1 kk ma swoje rdo w art. II Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa, uchwalonej przez Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych w dniu 9 grudnia 1948 r.6 Zgodnie z ni ludobjstwem jest ktrykolwiek z nastpujcych czynw, dokonany w zamiarze zniszczenia w caoci lub czci grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych: a) zabjstwo czonkw grupy, b) spowodowanie powanego uszkodzenia ciaa lub rozstroju zdrowia psychicznego czonkw grupy, c) rozmylne stworzenie dla czonkw grupy warunkw ycia, obliczonych na spowodowanie ich cakowitego lub czciowego zniszczenia zycznego, d) stosowanie rodkw, ktre maj na celu wstrzymanie urodzin w obrbie grupy, e) przymusowe przekazywanie dzieci czonkw grupy do innej grupy. Zdarzenia bdce przedmiotem poszczeglnych ledztw wiadcz o tym, e popenione zbrodnie miay na celu zniszczenie polskiej grupy narodowej poprzez dokonanie zabjstw wszystkich jej czonkw, zamieszkujcych tereny Maopolski Wschodniej. Zaznaczy przy tym naley, e spowodowanie powanych uszkodze ciaa lub rozstroju zdrowia psychicznego pokrzywdzonych byo nastpstwem niemonoci zrealizowania gwnego zamiaru, jakim byy zbrodnie zabjstw. Pogbiona analiza zezna wiadkw i pozostaej dokumentacji ledczej pozwala na sformuowanie wnioskw odnoszcych si do terenu caej Maopolski Wschodniej. Nacjonalici ukraiscy, ktrych okrelano mianem banderowcw, atakowali ludno polsk zamieszka na obszarach wiejskich i przedmieciach. Miasta, w ktrych dominowa ywio polski oraz stacjonoway jednostki wojskowe, stanowiy poza nielicznymi wyjtkami azyl bezpieczestwa dla przebywajcych tam Polakw. Wielokrotnie oary giny w mczarniach, bd ich zgon poprzedzay okrutne formy tortur. W nielicznych wypadkach podrzucano ulotki nakazujce ludnoci polskiej opuszczenie miejsca zamieszkania w okrelonym terminie. Pomimo niejednokrotnego stosowania si do takich nakazw Ukraicy atakowali pokrzywdzonych, opuszczajcych swoje domostwa. O ludobjczym zamiarze sprawcw wiadczy moe rwnie fakt, e w mieszanych maestwach oszczdzano mczyzn-Ukraicw i ich synw. Zdarzao si, e nakaniano ich jednoczenie do zabijania polskich krewnych i powinowatych. Napastnicy dziaali w sposb utrudniajcy lub wrcz uniemoliwiajcy ich rozpoznanie. Atakowali przewanie w nocy, byli zamaskowani, zwaszcza gdy mieszkali w tej samej miejscowoci, co oary. W wielu przypadkach nosili mundury niemieckie lub sowieckie. Czasami uywali jzyka polskiego i podawali si za partyzantw. W zalenoci od tego, czy dany teren by pod okupacj niemieck lub sowieck podszywali si pod okupantw, prbujc na nich zrzuci odpowiedzialno za dokonane zbrodnie. wiadkowie okrelaj napastnikw przewanie jako osoby nieznane, rzadziej jako mieszkacw atakowanej lub okolicznych wsi, wzgldnie przybyszw z Woynia. Banderowcy zabijali nie tylko mczyzn, ale rwnie kobiety i dzieci. Przykadem moe by ptoraroczna dziewczynka ze wsi Paww w powiecie Radziechw, woj. tarnopolskie, ktra w nocy z 1 na 2 kwietnia 1944 r. zostaa dwukrotnie uderzona noem lub bagnetem w brzuch i nos oraz otrzymaa postrzay w prawe przedrami i praw pachwin. Pozostawiona w tym stanie przez napastnikw, ocalaa jedynie dziki pomocy niemieckiego lekarza. Trwaym nastpstwem odniesionych przez pokrzywdzon obrae s m.in. blizny po ranach, niedoksztacona prawa stopa i skrcona prawa noga oraz zwizane z tym upoledzenie chodu. Powoany w ledztwie biegy stwierdzi na ciele pokrzywdzonej nastpujce lady majce zwizek z opisywan zbrodni w Pawowie: blizny po ranach cito-kutych nosa, blizny po dwch ranach kutych powok brzusznych w okolicy ppka najprawdopodobniej drcych pytko do jamy brzusznej z pozostawieniem przepukliny ppkowej, blizny po przestrzale przedramienia prawego, blizny po przestrzale okolicy pachwinowo-biodrowo-poladkowej prawej z czciowym uszkodzeniem nerww obwodowych i wtrnym niedoksztaceniem stopy, zmniejszon mas miniow podudzia i skrceniem koczyny dolnej prawej z upoledzeniem chodu. Opisane wyej obraenia powstay od pociskw wystrzelonych z broni palnej oraz dziaania narzdzia koczystego 51

ostrego i odpowiaday kwalikacji wymienionej w art. 235 obowizujcego tempore criminis kodeksu karnego z 1932 r., tj. chorobie zagraajcej yciu. Skutki przestrzau koczyny dolnej prawej stanowi ponadto istotne znieksztacenie ciaa w rozumieniu art. 156 1 pkt 2 obecnego kodeksu karnego7. Wykorzystujc w ledztwach opracowania historyczne, zwizane z przedmiotem postpowa, uzyskano informacje o istnieniu rozkazw, polece, instrukcji, czy te odezw krgw dowdczych OUN-UPA rnych szczebli, wzywajcych czonkw tej organizacji w sposb poredni lub bezporedni do ludobjstwa na Polakach, zamieszkujcych Maopolsk Wschodni. Dokumenty te, przetumaczone na jzyk polski, zostay opublikowane w pracach historykw, zajmujcych si t problematyk. Naley tu wymieni przykadowo: rozkaz nr ORKP 1.7/44, z dnia 6 maja 1944 r., skierowany z centrum OUN-Bandery do powiatowych kierownikw o nastpujcej treci: ,,Naley usun Polakw z naszej ziemi. Trojan (cile poufne). Wobec ocjalnej decyzji polskiego rzdu w sprawie wsppracy z sowietami trzeba usun Polakw z naszych ziem. Prosz to tak rozumie: dawa ludnoci wiejskiej okoo kilku dni na wyniesienie si na rdzennie polskie ziemie. Jeeli tego nie wykonaj, wwczas wysya bojwki, ktre mczyzn bd likwidowa, a budynki i mienie pali. W szczeglnoci wygania z mieszanych wiosek tych Polakw, ktrzy nie wykazuj tendencji do asymilacji. Eksmisyjne polecenie mona da przy pomocy ulotek lokalnych, bez naszego ocjalnego podpisu8. W rozkazie nr 6, z dnia 10 lipca 1944 r., Wasyl Sydor, ps. ,,Szeest, dowdca UPA Zachd poleca: ,,uderza w Polakw do ostatecznego wyniszczenia ich. Kolejnym dowodem wiadczcym o uprzednim zaplanowaniu i przygotowaniu eksterminacji ludnoci polskiej jest rozporzdzenie specjalne z 6 kwietnia 1944 r., podpisane przez nieustalonego Oresta Karata i nakazujce wymordowanie Polakw w powiecie Kamionka Strumiowa, woj. tarnopolskie: Rozkazuj Wam niezwoczne przeprowadzenie czystki swojego rejonu z elementu polskiego oraz z agentw ukraisko-bolszewickich. Czystk naley przeprowadzi w stanicach sabo zaludnionych przez Polakw. W tym celu stworzy przy rejonie bojwk zoon z naszych czonkw, ktrej zadaniem byaby likwidacja wyej wymienionych. Wiksze Wasze stanice bd czyszczone z tego elementu przez nasze oddziay wojskowe nawet w biay dzie. (...) Oczyszczanie terenu musi by zakoczone jeszcze przed nasz Wielkanoc, ebymy witowali j ju bez Polakw. Pamitajcie, e jak bolszewicy zastan nas z Polakami na naszych terenach, wtedy wszystkich nas wyrn. (...) Prowadzi z Polakami tward, bezwzgldn walk. Nikogo nie oszczdza, nawet w przypadku maestw mieszanych. Wyciga z domw Lachw, ale Ukraicw i dzieci w tych domach nie likwidowa. (...) mier Polakom9. Genez wyej wymienionych rozkazw bya uchwaa, przyjta przez I Kongres OUN w Wiedniu (28.01. 03.02.1929 r.) stwierdzajca: ,,Tylko pene usunicie wszystkich okupantw z ukraiskich ziem otworzy moliwo szerokiego rozwoju w granicach wasnego pastwa10. Zapis ten stanowi generaln dyrektyw, do ktrej realizacji oczekiwano jedynie na odpowiedni moment. Dogodn sytuacj stworzy wybuch drugiej wojny wiatowej. W ledztwach oddziaowej komisji we Wrocawiu, dotyczcych zbrodni ludobjstwa, popenionych w latach 19391945 w Maopolsce Wschodniej na osobach narodowoci polskiej zgromadzono obszerny materia dowodowy, na ktry skadaj si protokoy przesuchania ponad 4500 wiadkw, opinie biegych z zakresu medycyny sdowej, materiay pogldowe oraz dowody rzeczowe, jak np. pocisk zabezpieczony z ciaa zastrzelonego mczyzny. Posiadane dane procesowe nie doprowadziy dotychczas do ustalenia ewentualnych yjcych sprawcw zbrodni, ktrym mona by postawi zarzuty.

1 Zarzdzenie Nr 12/01 Dyrektora Gwnej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w przedmiocie waciwoci miejscowej Oddziaowych Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w odniesieniu do czynw, pozostajcych w ich waciwoci rzeczowej, popenionych poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej (Or 47/01). 2 T. Rojek, ledztwa OKZpNP we Wrocawiu w sprawach zbrodni Nacjonalistw ukraiskich na osobach narodowoci polskiej w latach 193945 w Maopolsce Wschodniej, ,,Na Rubiey nr 78/2005, s. 1417. 3 ledztwo S 26/02/Zi OKZpNP we Wrocawiu, k. 602603, protok przesuchania wiadka Dionizego P.; k. 686695, protok przesuchania wiadka Katarzyny Dz. 4 ledztwo S 73/02/Zi OKZpNP we Wrocawiu, protok przesuchania wiadka Jzefy A. 5 ledztwo S.39/02/Zi OKZpNP we Wrocawiu, k. 608609, protok przesuchania wiadka Walentego G. 6 DzU 1952, nr 2 poz. 9. 7 ledztwo S 65/02/Zi OKZpNP we Wrocawiu, k. 64, 771772, protokoy przesuchania wiadka Jzefy G.; k. 942946, opinia biegego z zakresu medycyny sdowej. 8 Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie tarnopolskim 19391946, Wrocaw 2006, s. 20. 9 Ibidem. 10 Ibidem.

52

Przemysaw Miszko, Krzysztof Matkowski prokuratorzy Oddziaowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu we Wrocawiu

PROBLEMATYKA WACIWOCI MIEJSCOWEJ POSTPOWA KARNYCH W SPRAWACH ZBRODNI LUDOBJSTWA POPENIONYCH PRZEZ NACJONALISTW UKRAISKICH POZA OBECNYMI GRANICAMI RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ NA OBYWATELACH POLSKICH W OKRESIE OD 1939 DO 1945 ROKU
Przepisy o waciwoci miejscowej nie tylko porzdkuj tok postpowania karnego, ale przede wszystkim gwarantuj jego stronom pewno, co do tego, ktry organ bdzie wykonywa czynnoci w sprawie, w szczeglnoci, ktry sd bdzie orzeka1. Przyjte w obowiazujcym kodeksie postpowania karnego kryterium waciwoci miejscowej zakada, by sprawca przestpstwa odpowiada tam, gdzie popeni przestpstwo. W sytuacji, gdy zawiedzie ta regua, dla ustalenia waciwoci miejscowej stosuje si kryteria pomocnicze. Zarwno dekret z dnia 10 listopada 1945 roku o Gwnej Komisji i Okrgowych Komisjach Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce2 jak i ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 roku o Gwnej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytucie Pamici Narodowej3 zawieray jedynie oglne odesania stanowice, i do prowadzenia postpowa karnych stosuje si odpowiednio przepisy kodeksu postpowania karnego. Aktualnie obowizujca ustawa z dnia 18 grudnia 1998 roku o Instytucie Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu4 take nie zawiera odrbnych regulacji dotyczcych waciwoci miejscowej prowadzonych postpowa karnych odnonie czynw popenionych poza granicami RP. Artyku 45 ust. 2 omawianej ustawy wskazuje, i w sprawach o zbrodnie nazistowskie, komunistyczne i inne przestpstwa stanowice zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkoci lub zbrodnie wojenne, prokuratorom Instytutu przysuguj uprawnienia procesowe przewidziane dla prokuratora w kodeksie postpowania karnego. Jednoczenie artyku 45 ust. 5 ustawy o IPN okrela, e do ledztw prowadzonych przez poszczeglne komisje oddziaowe, w tym rwnie do udzielania pomocy prawnej w zakresie przestpstw, o ktrych mowa w art. 1 pkt 1 lit. a wskazanej ustawy, stosuje si przepisy postpowania karnego. Kodeks postpowania karnego waciwo miejscow reguluje w art. 31 kpk i nastpnych. Zasadniczym kryterium waciwoci miejscowej organu prowadzcego postpowanie karne jest miejsce popenienia przestpstwa rozumiane nie tylko jako miejsce, w ktrym sprawca dziaa lub zaniecha dziaania, do ktrego by obowizany, ale rwnie miejsce, w ktrym skutek przestpny nastpi lub mia nastpi wedug zamiaru sprawcy. W celu okrelenia waciwoci miejscowej organu kodeks wprowadza kryteria pomocnicze majce zastosowanie wwczas, kiedy nie mona ustali miejsca popenienia przestpstwa. W takiej sytuacji zgodnie z art. 32 1 kpk waciwym do prowadzenia postpowania jest sd, w ktrego okrgu: 1. ujawniono przestpstwo, 2. ujto oskaronego, 3. oskarony przed popenieniem przestpstwa stale mieszka lub czasowo przebywa, przy czym o waciwoci sdu ma decydowa miejsce, gdzie najpierw wszczto postpowanie przygotowawcze. Przepis ten zosta wprowadzony w tym brzmieniu w obecnym Kodeksie postpowania karnego i w niezmienionym ksztacie obowizuje do dnia dzisiejszego. W tym miejscu stwierdzi naley, i wyej wymienione reguy w myl art. 32 2 kpk stosuje si odpowiednio, jeeli przestpstwo popeniono za granic. W poprzednio obowizujcym kodeksie postpowania karnego z 1969 r.5 kryteria pomocnicze wskazano w art. 22 1, waciwo miejscowa jednak uzaleniona zostaa od tego sdu, w ktrym najpierw wszczto postpowanie sdowe. Uregulowanie to w znacznej czci przejto z kodeksu postpowania karnego z 1928 r.6, ktry w art. 25 1 stanowi, e w przypadku niemonoci ustalenia miejsca popenienia przestpstwa, waciwy by sd, w ktrego okrgu: a. przestpstwo wyszo na jaw, b. ujto osob podejrzan, c. osoba podejrzana zamieszkiwaa, w zalenoci od tego, gdzie najpierw wszczto postpowanie. Przepis ten mia rwnie odpowiednie zastosowanie, jeeli przestpstwo podlegajce orzecznictwu sdw polskich popeniono za granic. 53

Z chwil wejcia w ycie ustawy o IPN wiadome byo, e miejsca popenienia znacznej czci zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkoci lub zbrodni wojennych, w tym ludobjstwo popenione przez nacjonalistw ukraiskich w okresie od 1939 do 1945 r. na obywatelach polskich, znajduj si za granicami RP. Zarzdzeniem Dyrektora Gwnej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu nr 12/01, z dnia 29 czerwca 2001 r.7, ustalono waciwo miejscow postpowa przygotowawczych w ten sposb, e przydzielono poszczeglnym oddziaowym komisjom enumeratywnie wymienione kategorie zbrodni popenionych poza obecnymi granicami RP. U podstaw takiej decyzji niewtpliwie lega specyka prowadzonych ledztw, ktrych przedmiotem s midzy innymi zbrodnie ludobjstwa. W razie braku takiej regulacji doszoby do sytuacji, w ktrej poszczeglne komisje, stosujc obowizujce przepisy w zakresie kryteriw pomocniczych w ustaleniu waciwoci miejscowej (art. 32 1 i 2 kpk), prowadziyby jednostkowe postpowania dotyczce np. poszczeglnych zabjstw popenionych w tym samym czasie, w tej samej miejscowoci i przez tych samych sprawcw w zalenoci od tego, w ktrej jednostce ujawniono przestpstwo. Niemoliwym staoby si dokonanie waciwej prawno-karnej oceny charakteru i rozmiaru popenionych zbrodni, co ma decydujce znaczenie w aspekcie zbrodni ludobjstwa. ledztwa w sprawach o zbrodnie ludobjstwa dokonane w latach 19391945 przez nacjonalistw ukraiskich na osobach narodowoci polskiej zostay wszczte w latach 19921995 przez bye Okrgowe Komisje Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu: w Krakowie w zakresie wojewdztw tarnopolskiego i stanisawowskiego byej II RP, w Rzeszowie w zakresie wojewdztwa lwowskiego. Decyzj Gwnej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamici Narodowej z dnia 1 lipca 1998 r. postpowania te przekazano w celu ich kontynuowania byej OKBZpNP we Wrocawiu. Zostay one nastpnie zawieszone na pocztku 1999 r. z uwagi na postawienie Gwnej Komisji w stan likwidacji. Po utworzeniu Instytutu Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, poczwszy od drugiej poowy 2000 r. ledztwa te sukcesywnie podejmowano i prowadzone s w dalszym cigu przez tutejsz komisj. Zgodnie z 2 wspomnianego zarzdzenia Dyrektora GKZpNP, Oddziaowa Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu we Wrocawiu prowadzi midzy innymi sprawy o zbrodnie popenione przez nacjonalistw ukraiskich na terenach byych wojewdztw: lwowskiego, stanisawowskiego, tarnopolskiego, z wyjtkiem tej czci wojewdztwa lwowskiego, ktra po roku 1945 pozostaa w granicach Rzeczypospolitej Polskiej. W 7 omawianego zarzdzenia wskazano, e waciw do prowadzenia spraw midzy innymi o zbrodnie popenione przez nacjonalistw ukraiskich na terenie byego wojewdztwa woyskiego jest oddziaowa komisja w Lublinie. Zbrodnie dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na terenie czci byego wojewdztwa lwowskiego, ktra po 1945 r. znalaza si w granicach Rzeczypospolitej Polskiej, w myl 8 zarzdzenia nale do waciwoci miejscowej oddziaowej komisji w Rzeszowie. Oczywiste jest, e ustalone w ten sposb zasady nie mog odnosi si do czynnoci sdowych w postpowaniu przygotowawczym, ktre nale do kompetencji sdu waciwego miejscowo i rzeczowo do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji, a w przypadku wydania postanowienia o umorzeniu postpowania do rozpoznania zaalenia na t decyzj. W kontekcie powyszych regulacji dokonajmy okrelenia waciwoci miejscowej organw uprawnionych do wykonywania wybranych czynnoci procesowych na poszczeglnych etapach procesu karnego na przykadzie ledztwa oddziaowej komisji we Wrocawiu, sygn. S 65/02/Zi, prowadzonego w sprawie zbrodni ludobjstwa popenionych w okresie od 1939 do 1946 r. przez nacjonalistw ukraiskich na obywatelach polskich, na terenie byego powiatu Radziechw, dawne woj. tarnopolskie, tj. o przestpstwa z art. 118 1 kk i inne. Postpowanie to wszczte zostao przez prokuratora Prokuratury Wojewdzkiej w Krakowie, delegowanego do penienia czynnoci subowych w byej OKBZ w Krakowie, a nastpnie przekazane do dalszego prowadzenia byej OKBZpNP we Wrocawiu. Majc na uwadze tre aktualnie obowizujcego artykuu 32 1 pkt 3 kpk in ne, z uwagi na fakt wszczcia ledztwa w Krakowie, sdem miejscowo waciwym do rozpoznania w pierwszej instancji sprawy prowadzonej przez OKZpNP we Wrocawiu jest przy uwzgldnieniu waciwoci rzeczowej (art. 25 1 pkt 1 kpk) Sd Okrgowy w Krakowie. Sd ten stosownie do treci art. 329 1 kpk jest take waciwy do dokonania czynnoci sdowych w postpowaniu przygotowawczym, a mianowicie: 1. przeduania tymczasowego aresztowania do okresu, ktry cznie nie moe przekroczy 12 miesicy (art. 263 2 kpk), 2. orzekania o umieszczeniu podejrzanego w zakadzie zamknitym (art. 203 2 kpk), 54

3. orzekania o zastosowaniu podsuchu (art. 237 1 kpk) i zatwierdzania decyzji prokuratora w tym zakresie oraz rozpoznawania zaale na postanowienia prokuratora w przedmiocie podsuchu (art. 237 2 kpk i art. 240 kpk, zd. drugie), 4. uchylania obowizku zachowania tajemnicy dziennikarskiej, adwokackiej, radcowskiej, notarialnej i lekarskiej (art. 180 2 kpk), a take rozstrzyganie, czy zajte dokumenty objte s tajemnic obrocz (art. 225 3 kpk, zd. drugie) lub inn wskazan w art. 180 2 kpk, 5. rozpatrywania zaale na postanowienia o odmowie wszczcia lub umorzenia ledztwa, gdy nie przychyli si do nich prokurator nadrzdny (art. 306 2 kpk), 6. przesuchiwania wiadka w toku ledztwa na wniosek organu prowadzcego lub strony, gdy ma to by czynno niepowtarzalna (art. 316 3 kpk), 7. orzekania o przepadku rzeczy tytuem rodka zabezpieczajcego po uprzednim umorzeniu postpowania przez prokuratora (art. 323 3 kpk), 8. rozpatrywania wniosku prokuratora o umorzenie postpowania z uwagi na niepoczytalno podejrzanego i zastosowanie wobec niego umieszczenia w odpowiednim zakadzie tytuem rodka zabezpieczajcego (art. 324 i 354 kpk), 9. orzekania o przepadku przedmiotu porczenia majtkowego (art. 270 1 kpk), 10. rozpatrywanie zaale na prokuratorskie postanowienia co do zabezpieczenia roszcze cywilnych (art. 69 3 kpk) oraz o utajnieniu wiadka (art. 184 5 zd. drugie). We wskazanych wyej przypadkach ustawodawca bd jednoznacznie wskazuje, e czynnoci sdowe w postpowaniu przygotowawczym dokonuje sd waciwy do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji, bd uywa jedynie okrelenia ,,sd. W takiej sytuacji zastosowanie znajduje regua wyraona w art. 329 1 kpk in principio8. Stosuje si j rwnie w sytuacji, gdy ustawodawca uywa sformuowania ,,waciwy miejscowo sd, a zatem waciwy do wykonania tych czynnoci. Odnoszc si do przedstawionego przykadowo postpowania w sprawie zbrodni ludobjstwa popenionych na terenie byego powiatu Radziechw, bdzie to Sd Okrgowy w Krakowie. Od powyszej reguy kodeks postpowania karnego przewiduje midzy innymi nastpujce odstpstwa: 1. stosowanie tymczasowego aresztowania (art. 250 1 i 2 kpk) rozpoznaje Sd Rejonowy dla Wrocawia-Fabrycznej, a w wypadkach nie cierpicych zwoki take inny sd rejonowy, 2. stosowanie kary porzdkowej aresztu (art. 290 1 kpk zd. drugie) rozpoznaje Sd Rejonowy dla Wrocawia-Fabrycznej, 3. wnioski o przedueniu tymczasowego aresztowania na okres powyej 12 miesicy (263 4 kpk) rozpoznaje sd apelacyjny, w ktrego okrgu prowadzi si postpowanie, a zatem w badanym przypadku Sd Apelacyjny we Wrocawiu, 4. rozpoznawanie zaale na zatrzymanie (art. 246 2 kpk) rozpoznaje sd rejonowy miejsca zatrzymania lub prowadzenia postpowania, ktrym w odniesieniu do przykadu bdzie Sd Rejonowy dla Wrocawia-Fabrycznej lub inny sd rejonowy waciwy z uwagi na miejsce zatrzymania sprawcy, 5. zaalenia na prokuratorskie postanowienia w przedmiocie rodkw zapobiegawczych (art. 252 2 kpk) rozpoznaje sd rejonowy, w ktrego okrgu prowadzi si postpowanie, a zatem Sd Rejonowy dla Wrocawia-Fabrycznej, 6. zaalenia na zarzdzenia prokuratora o zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu podejrzanego (art. 75 3 kpk w zw. z art. 246 kpk), osoby podejrzanej ( art. 247 2 kpk) rozpoznaje sd rejonowy miejsca zatrzymania lub prowadzenia postpowania, a zatem Sd Rejonowy dla Wrocawia-Fabrycznej lub inny sd rejonowy waciwy z uwagi na miejsce zatrzymania sprawcy, 7. zaalenia na zarzdzenia prokuratora o zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu wiadka lub biegego (art. 290 2 kpk) sd rejonowy waciwy dla miejsca prowadzenia postpowania przygotowawczego, Sd Rejonowy dla Wrocawia-Fabrycznej; 8. rozpatrywania zaale na prokuratorskie postanowienia o zabezpieczeniu majtkowym (art. 293 2 kpk zd. drugie) sd rejonowy, w ktrego okrgu prowadzi si postpowanie, czyli Sd Rejonowy dla Wrocawia-Fabrycznej. Osobnego omwienia wymaga kwestia wydawania i odwoywania listu elaznego (art. 281 kpk i art. 282 2 kpk). Ustawodawca w tych przepisach uywa pojcia ,,waciwy miejscowo sd okrgowy na okrelenie sdu, ktry jest uprawniony do stosowania tego rodka przymusu. Naley zaznaczy, e odwoanie listu elaznego nie zawsze pozostanie w gestii waciwoci sdu, ktry go wyda. Moe si bowiem zdarzy, e list elazny odwoany zostanie przez sd okrgowy waciwy w momencie pojawienia si tej kwestii. Sytuacja taka moe zaistnie w przypadku zmiany waciwoci miejscowej na przykad w trybie art. 36 i 37 kpk9. 55

Transponujc wyej opisan zasad na podany w niniejszym opracowaniu przykad, sdem waciwym do wydania listu elaznego byby Sd Okrgowy w Krakowie, przy czym w przypadku przekazania w trybie art. 36 kpk przez Sd Apelacyjny w Krakowie sprawy do rozpoznania innemu sdowi okrgowemu, wwczas waciwym do odwoania listu bdzie wskazany w postanowieniu sd okrgowy. Powysze zestawienie pokazuje wic, i czynnoci sdowe na rnych etapach procesu karnego, a dotyczce tego samego ledztwa, bd nalee do waciwoci miejscowej rnych sdw. Taki stan rzeczy jest co prawda niekorzystny z punktu widzenia ekonomiki procesowej, lecz zosta on ,,wymuszony specyczn kategori czynw popenionych poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej.

K. Boratyska, A. Grski, A. Sakowicz, A. Wany, Kodeks Postpowania Karnego. Komentarz, Warszawa 2005, s. 97. DzU 1945, nr 51, poz. 293. 3 DzU 1984, nr 21, poz. 98. 4 DzU 1998, nr 155, poz. 1016 z pn zm., zwana dalej ustaw o IPN. 5 Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postpowania karnego (DzU nr 13, poz. 96 z pn. zm.). 6 Rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 19 marca 1928 r. Kodeks postpowania karnego (DzU nr 33, poz. 314 z pn. zm.). 7 Zarzdzenie Nr 12/01 Dyrektora Gwnej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w przedmiocie waciwoci miejscowej Oddziaowych Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w odniesieniu do czynw, pozostajcych w ich waciwoci rzeczowej, popenionych poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej (Or 47/01). 8 T. Grzegorczyk, Kodeks postpowania karnego wraz z komentarzem, Zakamycze 2005, s. 828829. 9 Ibidem, s. 700.
2

56

Marek Sowa prokurator Oddziaowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie

PROBLEMATYKA ODPOWIEDZIALNOCI KARNEJ SPRAWCW ZBRODNI LUDOBJSTWA I ZBRODNI PRZECIWKO LUDZKOCI W KONTEKCIE LEDZTW PROWADZONYCH W OKZPNP W RZESZOWIE ORAZ ORZECZNICTWA SDW WOJSKOWYCH I POWSZECHNYCH W LATACH CZTERDZIESTYCH I PIDZIESITYCH XX WIEKU
Realizujc obowizek ustawowy wynikajcy z treci art. 45 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu1, prokuratorzy Oddziaowej Komisji w Rzeszowie prowadzili ledztwa, ktrych przedmiotem byy zbrodnie popenione na szkod ludnoci ukraiskiej na terenie pow. przemyskiego w 1945 r. Wspomniane postpowania przygotowawcze dotyczyy niemal trzydziestu zbrodniczych zdarze, ktre miay miejsce na tamtym obszarze w okresie od lutego do maja 1945 r., midzy innymi w Makowicach, Ujkowicach, Trjczycach, Skopowie, Bachowie, Ruszelczycach i Korytnikach. W ich wyniku zgino kilkaset osb, gwnie narodowoci ukraiskiej. Celem ledztw byo ustalenie, czy zostay popenione czyny stanowice zbrodni ludobjstwa lub zbrodni przeciwko ludzkoci, wszechstronne wyjanienie okolicznoci sprawy, ustalenie osb pokrzywdzonych, zebranie dowodw i wykrycie sprawcw przestpstwa (art. 297 1 kpk, art. 45 ust. 3 ustawy o IPN). Istotn okolicznoci, ktra wyonia si w toku ledztw, bya konieczno sprawdzenia, czy w przeszoci organy cigania i wymiaru sprawiedliwoci prowadziy postpowania w sprawie konkretnych zbrodniczych zdarze oraz przeciwko ich sprawcom. Podjte w tym kierunku kwerendy archiwalne doprowadziy do ustalenia, e w repertorium Prokuratury Sdu Okrgowego w Przemylu z 1945 r.2 widniej liczne wpisy wiadczce o przeprowadzeniu postpowa przygotowawczych w wielu takich sprawach. Czyny te zakwalikowano z art. 225 1 oraz art. 259 Kodeksu karnego z 1932 r. lub z artykuw 3, 4, 5, 8 i 9 dekretu z dnia 30 padziernika 1944 r. o ochronie Pastwa3. Lakoniczne adnotacje we wspomnianym repertorium wiadcz o umorzeniu czci z tych postpowa, nawet ju po kilku dniach, wobec niewykrycia ich sprawcw, oraz o przekazaniu pozostaych spraw Wojskowej Prokuraturze Garnizonowej w Przemylu do dalszego prowadzenia4. Z informacji uzyskanych z Prokuratury Rejonowej w Przemylu wynika, e akta postpowa, po upywie okresu archiwizacji, zostay przekazane na makulatur w latach szedziesitych i siedemdziesitych XX w. Ogldziny repertorium Wojskowej Prokuratury Garnizonowej w Przemylu z 1945 r.5 oraz kwerenda archiwalna przeprowadzona w zasobach Biura Udostpniania i Archiwizacji Dokumentw IPN w Warszawie doprowadziy do odnalezienia akt kilkunastu postpowa prowadzonych in rem, zakoczonych wydaniem postanowie o ich umorzeniu wobec niewykrycia sprawcw przestpstw6. Ze wzgldu na tak skpy materia rdowy, poszukujc dalszych dowodw i informacji o potencjalnych sprawcach, przeprowadzono analiz akt operacyjnych i charakterystyk grup przestpczych, wytworzonych w pniejszym okresie przez funkcjonariuszy UB i SB z byego woj. rzeszowskiego. Szczeglnie cenne informacje uzyskano w wyniku lektury Charakterystyki nr 34 reakcyjnej bandy Romana K. ps. Sp, Korfanty7. Dokument ten dotyczy grupy zbrojnej liczcej okoo 140 osb, utworzonej w 1945 r. na terenie pow. przemyskiego z dawnych struktur Batalionw Chopskich i Armii Krajowej, dowodzonych przez Romana K., Franciszka D. oraz Jana D. (ktrzy obecnie nie yj). Grupa, dziaajc w zmieniajcym si skadzie osobowym i pod rnym dowdztwem, dokonaa licznych zabjstw i rabunkw na szkod ludnoci polskiej i ukraiskiej. Autor wzmiankowanej charakterystyki powoywa si na akta Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Rzeszowie, tamtejszego Wojskowego Sdu Rejonowego oraz akta operacyjne i ledcze dotyczce osb podejrzewanych przez wczesne wadze o udzia we wspomnianym zwizku. Analizujc powysze dokumenty, stwierdzono, e w postpowaniach przygotowawczych prowadzonych na przeomie lat czterdziestych i pidziesitych XX w. przedstawiono konkretnym sprawcom zarzuty udziau w zbrodniach popenionych na szkod ludnoci ukraiskiej w 1945 r. na terenie pow. przemyskiego. Dotyczyo to rwnie zbrodni, w sprawach ktrych zostay przeprowadzone uprzednio postpowania przygotowawcze, zakoczone prawomocnymi decyzjami procesowymi. W analizowanych aktach brak jest dokumentw 57

wskazujcych na to, aby rozpoczcie postpowa karnych byo poprzedzone wydaniem postanowie o podjciu na nowo umorzonych w przeszoci spraw. T drog ustalono, e w dniu 13 kwietnia 1951 r. oskarono Bronisawa S., jednego z czonkw oddziau Romana K., o udzielenie pomocy bandzie K. Romana i D. Franciszka do wymordowania okoo 100 nieustalonych z nazwiska mieszkacw Makowic w maju 1945 r.. Czyn ten zakwalikowano z art. 28 Kodeksu karnego Wojska Polskiego8 w zw. z art. 225 1 kk z 1932 r. Kolejny zarzut postawiony temu oskaronemu dotyczy m.in. udzielenia pomocy tym samym sprawcom w rabunku mienia ukraiskich mieszkacw wsi Makowice, a wic dokonania przestpstwa z art. 28 kkWP w zw. z art. 9 dekretu z dnia 30 padziernika 1944 r. o ochronie Pastwa. Wyrokiem Wojskowego Sdu Rejonowego w Rzeszowie z dnia 21 lipca 1951 r. Bronisaw S. zosta uznany za winnego popenienia zarzucanych czynw i za kady z nich skazany na kary po 6 lat wizienia. Na mocy art. 6 1 pkt 2 ustawy z dnia 22 lutego 1947 r. o amnestii9 obie kary zagodzono do wymiaru po 3 lata wizienia. Sd wymierzy oskaronemu kar czn w wysokoci 5 lat wizienia. Obroca wnis skarg rewizyjn od tego orzeczenia. Z jej treci wynikao, e adwokat i oskarony nie zaprzeczali udziaowi tego ostatniego w zbrodni w Makowicach. Skarcy wywodzi natomiast, e Bronisaw S. w lipcu 1945 r., podczas ujawnienia si we wsi Skopowo oddziau BCh, do ktrego nalea, opisa swj udzia w przestpstwie. Dlatego na podstawie ustawy amnestyjnej z lutego 1947 r. powinien zosta uwolniony od odpowiedzialnoci za jego popenienie. Rozpatrujcy rodek odwoawczy Najwyszy Sd Wojskowy w Warszawie postanowieniem z dnia 4 wrzenia 1951 r., sygn. Sn Odw. S. 2026/51, w peni podzieli stanowisko obrocy, jak rwnie prokuratora Naczelnej Prokuratury Wojskowej w Warszawie, umarzajc postpowanie na zasadzie art. 4 w zw. z art. 2 ust. 1 wspomnianej ustawy amnestyjnej. Sd zarzdzi natychmiastowe zwolnienie Bronisawa S.10 W innej sprawie, prowadzonej przeciwko Janowi D., Franciszkowi A., Antoniemu I., Antoniemu K., Andrzejowi W. i Michaowi P.11, Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Rzeszowie w akcie oskarenia, skierowanym w dniu 31 lipca 1951 r. do miejscowego Wojskowego Sdu Rejonowego, zarzucia midzy innymi: Janowi D., jako komendantowi gminnemu MO, wydanie milicjantowi Tadeuszowi M. polecenia wzicia udziau w dokonanych w maju 1945 r. morderstwach i rabunkach cywilnych mieszkacw Makowic (art. 27 kkWP w zw. z art. 185 kkWP), Franciszkowi A. udzia w zabjstwach i rabunkach na szkod ludnoci ukraiskiej w Ujkowicach, Makowicach i Trjczycach (art. 225 1 kk z 1932 r.), Michaowi P. zabjstwa i rabunki na szkod Ukraicw w Ujkowicach (art. 28 kkWP w zw. z art. 185 kkWP). Wyrokiem Wojskowego Sdu Rejonowego w Rzeszowie z dnia 12 wrzenia 1951 r. wymienionych oskaronych uznano za winnych popenienia zarzucanych czynw, za ktre orzeczono kary wizienia. Sd przyj kwalikacje prawne z art. 86 kkWP, art. 225 1 kk z 1932 r. i art. 9 dekretu o ochronie Pastwa. Orzeczenie uprawomocnio si w pierwszej instancji. Prokurator generalny wnis w sprawie rewizj nadzwyczajn na korzy oskaronych. Skarcy uzna, e wydanie orzeczenia skazujcego odbyo si z obraz przepisw ustawy amnestyjnej z lutego 1947 r., oskareni bowiem w dniu 13 lipca 1945 r. ujawnili swoj dotychczasow nielegaln dziaalno mjr. Wadysawowi Sobczyskiemu, funkcjonariuszowi WUBP w Rzeszowie i por. Bolesawowi Krzywiskiemu z PUBP w Przemylu. Przed rozpoznaniem rewizji nadzwyczajnej Sd Najwyszy uzyska od Wadysawa Sobczyskiego owiadczenie o tym, e w dniu 12 lipca 1945 r. w rejonie Orzechowiec doszo do ujawnienia dowodzonej przez Romana K. grupy BCh, ktra wydaa organom bezpieczestwa posiadan bro paln. Nie doszo wwczas jednak do sporzdzenia przez poszczeglnych czonkw organizacji indywidualnych protokow ujawnienia nielegalnej dziaalnoci. Ujawnienie miao charakter uroczysty i zostao przeprowadzone prawdopodobnie z uwagi na obowizujcy wtedy Dekret PKWN z dnia 28 sierpnia 1944 r. o rozwizaniu tajnych organizacji wojskowych na terenach wyzwolonych12 oraz wobec braku moliwoci dalszego prowadzenia realnej dziaalnoci konspiracyjnej. Powysze potwierdza analiza cytowanej wyej Charakterystyki nr 34 reakcyjnej bandy Romana K., ps. Sp, Korfanty, w ktrej treci znajduj si informacje o faktach ujawnienia pododdziaw BCh w dniach 12 i 13 lipca 1945 r. w Skopowie, Nienadowej, Batyczach i Wyszatycach, pow. przemyski oraz o przekazaniu funkcjonariuszom UB broni palnej. Rwnie w tym dokumencie brak jest informacji wskazujcych na sporzdzenie indywidualnych protokow ujawnienia. Izba Karna Sdu Najwyszego wyrokiem z dnia 14 wrzenia 1957 r., sygn. I KRn. 684/57, uchylia zaskarony wyrok w zakresie czynw popenionych w ramach dziaalnoci oskaronych w BCh, a wic przed ujawnieniem si w lipcu 1945 r., i umorzya wobec nich postpowanie. Dotyczyo to rwnie wszystkich zbrodni popenionych na szkod ludnoci ukraiskiej. Wydajc omawiane orzeczenie, sd powoa si na tre art. 2 1 ust. 1 lit. b i art. 4 ustawy z dnia 22 lutego 1947 r. o amnestii. Przepisy te pozwalay na puszczenie w niepami 58

i przebaczenie przestpstw polegajcych na udziale w przestpczym zwizku lub porozumieniu w przypadku ich dobrowolnego ujawnienia wobec wadz przez przebywajcego na wolnoci sprawc, ktry nastpnie zaniecha dalszego popeniania przestpstw. Z uzasadnienia wyroku Sdu Najwyszego wynika, i uzna on, e sposb ujawnienia si oskaronych w lipcu 1945 r. speni wymagania przepisw ustawy amnestyjnej z 1947 r. Na karcie 157 akt omawianego postpowania znajduje si postanowienie o wyczeniu do odrbnego prowadzenia materiaw dotyczcych czynw popenionych w tym samym czasie na szkod ludnoci ukraiskiej przez osiemnastu dalszych sprawcw. Decyzj wydano ze wzgldu na ukrywanie si wymienionych przed odpowiedzialnoci karn. Prowadzone poszukiwania akt wyczonych postpowa zakoczyy si wynikiem negatywnym. Prowadzi to do wniosku, e by moe kierujc si treci orzecze sdowych, organy cigania zaprzestay prowadzenia ledztw w sprawach zbrodni, dokonanych w okresie wiosennym 1945 r. w pow. przemyskim na osobach narodowoci ukraiskiej. Co wicej, zwolniono Jana K. i Eugeniusza J., zatrzymanych wczeniej w zwizku z podejrzeniem o przynaleno do grupy kierowanej przez Romana K. Przypuszczenia takie zdaje si potwierdza tre dokumentw w aktach kolejnej sprawy Wojskowego Sdu Rejonowego w Rzeszowie, przeprowadzonej przeciwko Romanowi K. i innym osobom13. Podejrzani Roman K. oraz Janina T. w wyjanieniach, zoonych w tym postpowaniu, wielokrotnie potwierdzili, e w 1945 r. uczestniczyli w akcjach przeprowadzonych przeciwko Ukraicom w Makowicach, Ujkowicach, Bachowie i Skopowie. Mimo takich owiadcze nie oskarono obojga podejrzanych o udzia w tych zbrodniach. Podobny wniosek nasuwa rwnie lektura materiaw innego postpowania Wojskowego Sdu Rejonowego w Rzeszowie, przeprowadzonego przeciwko Franciszkowi D. i innym14. W szcztkowo zachowanych aktach znajduj si wyjanienia Franciszka D. Z ich treci wynika, i Roman K., dowdca podejrzanego, w 1945 r. poleci mu wymordowa ile si da osb narodowoci ukraiskiej. Zmierzajc do realizacji tego zbrodniczego celu, Franciszek D. wraz ze swoimi wsppracownikami przeprowadzi akcje przeciwko Ukraicom w Skopowie, Ruszelczycach, Bachowie i Korytnikach. Z dokumentw zachowanych w aktach nie wynika, czy Franciszek D. zosta oskarony o popenienie przedmiotowych zbrodni. Przedstawione powyej orzecznictwo sdowe oraz odnalezione protokoy z ujawnie poszczeglnych oddziaw podlegych Romanowi K. doprowadziy prawdopodobnie do zaniechania prowadzenia postpowa przeciwko pozostaym sprawcom omawianych zbrodni. Naley przy tym podkreli, e organy cigania oraz wymiaru sprawiedliwoci, prowadzc swoje czynnoci, dziaay w stanie prawnym, zblionym do obecnie obowizujcego. Mimo to przyjto, e badane czyny byy przestpstwami pospolitymi, nie za zbrodniami ludobjstwa czy te przeciwko ludzkoci. Wobec takiego stanowiska wydaje si, e omwione wyroki Najwyszego Sdu Wojskowego oraz Sdu Najwyszego nie mog by obecnie wzruszone na niekorzy oskaronych. Otwarty pozostaje problem oceny oraz kwalikacji prawnej czynw innych sprawcw, co do ktrych dowody znajduj si w aktach analizowanych spraw. Naley uzna, e tryb przeprowadzenia ujawnie czonkw oddziaw BCh, bez wskazania konkretnych dziaa poszczeglnych osb w zbrodniczych akcjach, wobec treci przedstawionych orzecze sdowych, stawia pod znakiem zapytania moliwo pocignicia winnych do odpowiedzialnoci karnej. Mimo ratykacji przez Polsk w 1950 r. Konwencji z dnia 9 grudnia 1948 r. w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa, przyjtej przez Zgromadzenie Oglne ONZ,15 oraz istnienia w materiaach analizowanych postpowa przesanek wskazujcych na moliwo popenienia zbrodni ludobjstwa lub przeciwko ludzkoci, organy cigania i wymiaru sprawiedliwoci w ogle nie rozpatryway tych spraw pod ktem zbadania, czy poszczeglne stany faktyczne wypeniay znamiona wspomnianych zbrodni. Konsekwencj tego byo przyjcie moliwoci skorzystania przez sprawcw z dobrodziejstwa przepisw ustawy z dnia 22 lutego 1947 r. o amnestii. Naley nadmieni, e art. 10 1 i 2 tego aktu przewidywa do szeroki katalog przestpstw, wyczonych spod jego dziaania. Jednak tryb przeprowadzonych ujawnie, bez wskazania w ich trakcie konkretnych dziaa przestpczych, popenionych przez ujawniajcych si, powanie utrudnia, a nawet niweczy moliwo przyjcia prawidowej kwalikacji prawnej badanych czynw oraz dokonanie oceny, czy ich sprawcy mog skorzysta z dobrodziejstw amnestii. Przyjte orzecznictwo oraz oparta na nim praktyka cigania odsuny na dalszy plan problem moliwoci przedawnienia kary dla dotd nieosdzonych sprawcw zbrodni popenionych w 1945 r. na ludnoci ukraiskiej zamieszkaej na terenie pow. przemyskiego. Zagadnienie to doczekao si rozstrzygnicia w wyniku ratykacji przez Polsk w dniu 29 stycznia 1969 r. Konwencji o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkoci, przyjtej przez Zgromadzenie Oglne ONZ w dniu 26 listopada 1968 r.16 Art. I pkt b konwencji stwierdza mianowicie, i bez wzgldu na dat ich popenienia nie ulegaj przedawnieniu zbrodnie ludobjstwa i zbrodnie przeciwko ludzkoci, zdeniowane w konwencji z dnia 9 grudnia 1948 r. Brak moliwoci przedawnienia karalnoci takich przestpstw oraz wol ich cigania potwierdzaj 59

przepisy art. 4 ust. 1 i 3 ustawy o IPN, stanowice, e obie wspomniane zbrodnie nie ulegaj przedawnieniu. Nie maj do nich rwnie zastosowania wydane przed dniem 7 grudnia 1989 r. ustawy i dekrety przewidujce amnesti lub abolicj. Omawiane przepisy nie daj wprawdzie szansy wzruszenia zapadych w przeszoci prawomocnych orzecze sdowych, stwarzaj jednak moliwo prowadzenia cigania karnego innych sprawcw, co do ktrych zostanie zgromadzony odpowiedni materia dowodowy. Dotychczas przeprowadzone postpowania przygotowawcze OKZpNP w Rzeszowie zakoczono wydaniem postanowie o umorzeniu, na zasadzie art. 17 1 pkt 1, 6 i 7 kpk. Ewentualne uzyskanie nowych dowodw moe doprowadzi do odmiennej oceny rozpatrywanych stanw faktycznych.

DzU 1998, Nr 155, poz. 1016 z pn. zm., zwana dalej ustaw o IPN. Pismo prokuratora rejonowego w Przemylu z dnia 25 IV 2002 r., sygn. PR I 04/44/02, w aktach ledztwa OKZpNP w Rzeszowie, sygn. S 11/01/Zi. 3 DzU 1944, Nr 10, poz. 50. 4 Archiwum Prokuratury Rejonowej w Przemylu, Repertorium III Ds. Prokuratury Sdu Okrgowego w Przemylu z 1945 r. 5 AIPN, BU 853/127, Repertorium Wojskowej Prokuratury Garnizonowej w Przemylu z 1945 r. 6 AIPN, BU 828/26, 828/385, 828/475, 828/484, 828/547, 828/551, 828/652, 828/795, 828/841, Akta Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Przemylu, sygn. Prg 33/45, Prg 459/45, Prg 598/45, Prg 607/45, Prg 699/45, Prg 704/45, Prg 807/45, Prg 1081/45, Prg 1148/45. 7 AIPN Rz, IPN 05/54. 8 DzU 1944, nr 6, poz. 27, zwany dalej kkWP. 9 DzU 1947, Nr 20, poz. 78. 10 AIPN Rz, 108/6278, Akta postpowania Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Rzeszowie przeciwko Bronisawowi S., sygn. Pr 135/51. 11 AIPN Rz, 25/2702, Akta Wojskowego Sdu Rejonowego w Rzeszowie przeciwko Janowi D. i innym, sygn. Sr 305/51. 12 DzU 1944, Nr 3, poz. 12. 13 AIPN Rz, 107/1413, Akta Wojskowego Sdu Rejonowego w Rzeszowie przeciwko Romanowi K. i innym, sygn. Sr 40/53. 14 AIPN Rz, 107/1463, Akta Wojskowego Sdu Rejonowego w Rzeszowie przeciwko Franciszkowi D. i innym, sygn. Sr 202/53; 046/1015, Akta kontrolno-ledcze dot. Franciszka D., sygn. 1936/III. 15 DzU 1950, Nr 36, poz. 325. 16 DzU 1970, Nr 26, poz. 208.
2

60

Prokurator dr Antoni Kura Naczelnik Gwnej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie

AKCJA WISA W WIETLE NIEKTRYCH DOKUMENTW

W dniu 11 kwietnia 2007 r. redakcja Naszego Sowa skierowaa do Prezesa Instytutu Pamici Narodowej uchwa Rady Gwnej Zwizku Ukraicw w Polsce z dnia 10 lutego br., ktrej autorzy domagali si midzy innymi ustalenia (ust. 7 pkt. b i c uchway): czy w wietle obowizujcego wwczas prawa Prezydium Rady Ministrw byo uprawnione do podjcia decyzji o deportacji oraz uycia w tym celu oddziaw Wojska Polskiego oraz zbadania przez historykw autentycznoci uchway Prezydium Rady Ministrw z dnia 24 kwietnia 1947 r., a w przypadku zakwestionowania jej autentycznoci: okrelenia zgodnoci z prawem wszystkich aktw prawnych wydanych od 1947 roku w zwizku z deportacj ludnoci ukraiskiej z obowizujcym wwczas oraz w chwili obecnej prawem . Przekazanie Gwnej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu powyszej sprawy, celem zajcia stanowiska w zakresie ust.7 pkt. b i c cytowanej uchway Rady Gwnej Zwizku Ukraicw w Polsce uprawnia do stwierdzenia, e w dniu 17 kwietnia 1947 r. minister bezpieczestwa publicznego, genera brygady Stanisaw Radkiewicz oraz minister obrony narodowej, marszaek Micha Rola-ymierski, wsplnym zarzdzeniem dla Grupy Operacyjnej Wisa nakrelili zadanie: a) Zniszczy bandy UPA w rejonie SanokPrzemylLubaczw, przeprowadzajc od pocztku akcji ofensywn dziaalno operacyjn, ktra musi by przeprowadzona do koca, a do cakowitej likwidacji band. W pierwszym rzdzie przeprowadzi wszelkimi rodkami atak na orodki dyspozycyjne faszystowskiego ruchu UPA. b) Przeprowadzi w cisym wspdziaaniu z Pastwowym Urzdem Repatriacji ewakuacj z tego terenu wszystkich osb narodowoci ukraiskiej na ziemie pnocno-zachodnie, osiedlajc je tam w moliwie najrzadszym rozproszeniu. c) Ewakuacj bd objte wszystkie odcienie narodowoci ukraiskiej, jak rwnie te mieszane rodziny polsko-ukraiskie, ktre wsppracoway z UPA (...). Na dowdc wojskowego do przeprowadzenia tej akcji, na mocy cytowanego zarzdzenia, wyznaczono zastpc szefa Sztabu Generalnego LWP gen. bryg. Stefana Mossora, ktremu przydzielono penomocnikw ministrw: bezpieczestwa, administracji publicznej oraz komunikacji i Gwnego Dyrektora Pastwowego Urzdu Repatriacyjnego. Jak wynikao z zarzdzenia: po skoncentrowaniu caoci si i rodkw przystpi (okoo dnia 24.04.br.) do ewakuacji ludnoci ukraiskiej [...] Akcja ewakuacyjna ma by przeprowadzona w terminie jak najkrtszym (o ile monoci w cigu 4-ch tygodni) ze wzgldu na konieczno obsiania gruntw przez nowych osadnikw na terenach nowego osiedlenia1. Zarzdzenie to zostao sygnowane przez Pastwow Komisj Bezpieczestwa. Naley w tym miejscu stwierdzi, e decyzj z dnia 5 marca 1946 r. Prezydium Rzdu powoao Pastwow Komisj Bezpieczestwa, zwan te Pastwowym Komitetem Bezpieczestwa, a od dnia 15 lipca 1947 r. Centraln Komisj Bezpieczestwa. Na jej czele stan wczesny minister obrony narodowej marszaek Micha Rola-ymierski. Czonkami komisji zostali te minister bezpieczestwa publicznego oraz minister administracji publicznej. Pen struktur komisji zbudowano do czerwca 1946 r., tworzc w kadym wojewdztwie (w 14) Wojewdzkie Komitety Bezpieczestwa. Do walki, jak miaa prowadzi Pastwowa Komisja Bezpieczestwa z wrogiem wewntrznym, do ktrego zaliczano wwczas podziemie, a nastpnie Polskie Stronnictwo Ludowe, wyznaczono midzy innymi: z LWP 47 pukw piechoty i 18 pukw artylerii lekkiej, z KBW 14 batalionw operacyjnych, 18 batalionw ochrony i 13 kompanii konwojowych oraz z MO 52 808 milicjantw2. W kolejnych dniach kwietnia i maja 1947 r. zostay wydane dalsze dokumenty wykonawcze dla akcji Wisa, w tym m.in. instrukcja z dnia 22 kwietnia 1947 r., dotyczca zasad przesiedlania ludnoci cywilnej, zarzdzenie Nr 001/PW Wisa, z dnia 20 kwietnia 1947 r., a take dyrektywa Nr 7 ministra obrony narodowej z dnia 5 maja 1947 r., wedug ktrej: Gwnym zadaniem G[rupy] O[peracyjnej] Wisa jest walka i likwidacja band ukraiskich w pow. Sanok, Lesko, Przemyl i Lubaczw, natomiast: Wysiedlenie z powyszych terenw ludnoci ukraiskiej i mieszanej ma by tylko akcj pomocnicz w tej walce, majc utrudni egzystencj band w terenie i zniszczy ich bazy materiaowe. Okrelono te struktur i skady bojowe jednostek grupy operacyjnej Wisa3. Prezydium Rady Ministrw, w skadzie: Prezes Rady Ministrw Jzef Cyrankiewicz, wicepremierzy: Wadysaw Gomuka i Korycki oraz minister obrony narodowej Micha Rola-ymierski, minister bezpieczestwa 61

publicznego Stanisaw Radkiewicz, a take ministrowie administracji publicznej, komunikacji i podsekretarz stanu Jakub Berman, na posiedzeniu w dniu 24 kwietnia 1947 r. podjo uchwa, stanowic, e: w zwizku z koniecznoci dalszej normalizacji stosunkw w Polsce dojrzaa cakowicie sprawa zlikwidowania dziaalnoci band UPA. W celu wykonania tego zadania naoono na poszczeglne resorty konkretne obowizki. Np. ministra komunikacji zobowizano do wydzielenia niezbdnej liczby parowozw i wagonw: dla przesiedlenia ludnoci na Ziemie Odzyskane wedug planu Penomocnika Rzdu, za ministra skarbu zobowizano do otwarcia kredytu: na pokrycie kosztw akcji w wysokoci do 65 000 000, w tym 35 000 000 na miesic maj4. Na podstawie powyszej uchway, w dniu 25 kwietnia 1947 r. minister obrony narodowej mianowa generaa Stefana Mossora penomocnikiem Rzdu: na okres akcji likwidowania dziaalnoci band UPA oraz akcji przesiedleczej ludnoci ukraiskiej5. Ocena uchway z dnia 24 kwietnia 1947 r. wydaje si dzisiaj, w wypowiedziach niektrych historykw (np. dr. hab. Grzegorza Motyki, dr. Igora Haagidy) spraw dosy skomplikowan. Wtpliwoci, czy uchwaa Prezydium Rady Ministrw z dnia 24 kwietnia 1947 r., dotyczca akcji Wisa, zostaa w ogle podjta, podnis te Eugeniusz Misio6. Wysuwa si rwnie przypuszczenia, e uchwaa zostaa sfaszowana. Hipotezy takie nie zostay jednak w jakikolwiek sposb zwerykowane7. Nie ulega jednak wtpliwoci, e przedmiotowa uchwaa bya wtrn w stosunku do decyzji Biura Politycznego PPR, ktre podczas posiedzenia w dniu 16 kwietnia 1947 r. postanowio zwoa Prezydium Rady Ministrw dla przyjcia uchway rzdu: w sprawie akcji przesiedlenia Ukraicw8. Naley zwrci uwag na to, e ju w kilka dni po mierci Karola wierczewskiego ministrowie obrony narodowej i bezpieczestwa publicznego wydali wsplny rozkaz o przeprowadzeniu operacji przeciwko UPA: aby pomci mier generaa wierczewskiego i towarzyszy broni oraz w celu ostatecznego wytpienia bandytyzmu ukraiskiego9. Operacja ta miaa mie charakter skoordynowany z dziaaniami pastw ssiednich, o czym moe wiadczy pismo ministra obrony narodowej, marszaka Roli-ymierskiego, z dnia 14 kwietnia 1947 r., skierowane do jego odpowiednika w Republice Czechosowackiej, gen. Armii Ludwika Svobody, o pomoc w udaremnieniu przejcia na terytorium Czechosowacji: niepodanych elementw w czasie przygotowywanej akcji wysiedlenia ludnoci ukraiskiej z poudniowo-wschodnich terenw RP. Takie samo pismo Rola-ymierski wystosowa do ministra obrony ZSRR marszaka Nikoaja Buganina. W tej samej sprawie take ambasada RP w Moskwie w dniu 18 kwietnia 1947 r. przekazaa not zastpcy ministra Spraw Zagranicznych ZSRR Andriejowi Wyszyskiemu10. W dniu 8 maja 1947 r. w Sanoku odbyo si spotkanie przedstawicieli Grupy Operacyjnej Wisa i armii czechosowackiej w sprawie wspdziaania obu pastw w czasie wysiedlania ludnoci ukraiskiej z poudniowo-wschodnich terenw RP11. Operacja Wisa miaa zatem charakter dziaania opatrzonego szerok obudow prawn. Jej przebieg jak wynika z niektrych aktw wykonawczych wadzy pastwowej by na bieco regulowany np. instrukcj szefa Departamentu Suby Sprawiedliwoci i naczelnego prokuratora Wojska Polskiego dla wojskowego prokuratora GO Wisa, w sprawie natychmiastowego wykonywania wyrokw mierci na onierzach UPA, czy te wytycznymi operacyjnymi, nr 00275/III, ministra obrony narodowej i ministra bezpieczestwa publicznego, z dnia 18 czerwca 1947 r., w sprawie zada do chwili zakoczenia akcji Wisa, do dnia 31 lipca 1947 r.12 W dniu 2 lipca 1947 r. Rada Pastwa podja z kolei uchwa nr 107, w sprawie zbadania warunkw osiedleczych na Ziemi Mazurskiej dla osb przesiedlonych w ramach akcji Wisa13. I chocia dziaalno GO Wisa formalnie zakoczona zostaa zarzdzeniem nr 00322/III ministra obrony narodowej i ministra bezpieczestwa publicznego, z dnia 17 lipca 1947 r., w sprawie zakoczenia akcji GO Wisa i dalszego kontynuowania walki z bandytyzmem na terenie dowdztw okrgw wojskowych nr 5 (Krakw) i 7 (Lublin)14, to jednak dziaania zbrojne trway dalej, a wadza pastwowa wydawaa dalsze akty wykonawcze, dotyczce przesiedlanej ludnoci ukraiskiej15. Jakkolwiek powysze fakty wskazuj na konieczno poszukiwania nowych rde archiwalnych i kontynuowania zarwno przez historykw, jak i prawnikw bada odnoszcych si zwaszcza do procesu decyzyjnego, ktry doprowadzi do akcji Wisa, to jednak postulaty i oczekiwania zawarte w ust. 7 pkt b i c uchway Rady Gwnej Zwizku Ukraicw w Polsce, z dnia 10 lutego br. w wietle powyszych ustale faktycznych nie mog by przedmiotem ocen prawnych w granicach ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu16. Ustawa ta nie daje bowiem jakichkolwiek podstaw do prowadzenia ustale oraz ocen odnoszcych si do stanu prawnego, obowizujcego na terenie Polski w czasie, gdy przeprowadzano akcj Wisa. Zawarta w przedmiotowej ustawie denicja zbrodni komu62

nistycznej pozwala jedynie na ocen takich dziaa i zachowa, popenianych lub inspirowanych przez funkcjonariuszy pastwa komunistycznego, ktre stanowiy przestpstwa wedug polskiej ustawy karnej obowizujcej w czasie ich popenienia. Skoro nikt do tej pory nie zakwestionowa skutecznie i a limine stanu prawnego, obowizujcego w Polsce w latach istnienia PRL, nie da si te a priori zaoy, e akcja Wisa w kadym jej etapie, czy to planowania, czy te wykonania, bya przedsiwziciem noszcym w sobie permanentnie znamiona przestpstwa, a wic bezprawnym. Trudno jest rwnie zaoy, e akcja Wisa jako cao moga wyczerpywa znamiona zbrodni ludobjstwa, o jakiej mwi zarwno kodeks karny (art. 118) jak i ustawa o IPN. Skoro celem popenienia zbrodni ludobjstwa jest umylne i z zamiarem kierunkowym podjcie dziaa bezporednio prowadzcych do wyniszczenia (eksterminacji) grupy ludnoci, ze wzgldu na przynaleno jej do okrelonej grupy narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej czy te wiatopogldowej to przesiedlanie ludnoci w ramach akcji Wisa, jako dziaanie prewencyjne, umoliwiajce: walk i likwidacj band ukraiskich, jak pisa minister obrony narodowej w dyrektywie Nr 7, nie moe wypenia de iure znamion zbrodni ludobjstwa. Zupenie inn kwesti jest ustalenie, czy w poszczeglnych, konkretnych przypadkach, zwizanych z akcj Wisa, nie doszo do naruszenia obowizujcego wwczas prawa. Takie przypadki byy objte postpowaniami prowadzonymi przez pion ledczy IPN. Przedmiotem ledztwa Oddziaowej Komisji w Katowicach, umorzonego postanowieniem z dnia 28 lutego 2007 r., byo ustalenie i prawnokarna ocena kilkuset przypadkw, dotyczcych osb narodowoci ukraiskiej, umieszczonych jako skazani lub aresztowani, w latach 19471949, w Centralnym Obozie Pracy w Jaworznie, penicym rol przejciowego obozu ltracyjnego i aresztu przejciowego17. Z kolei w rwnie umorzonym ledztwie Oddziaowej Komisji w Lublinie, ustalano czy nie doszo do przekroczenia uprawnie przez funkcjonariuszy publicznych w zwizku z przesiedleniem w inne rejony Polski w ramach akcji Wisa jednej z rodzin, zamieszkaej w powiecie Biaa Podlaska. Pokrzywdzony, skarcy decyzj o umorzeniu ledztwa w tej sprawie, w swoim rodku odwoawczym oraz kolejnych pismach, podejmowa prby kwestionowania stanu prawnego, ktry stanowi oparcie dla przeprowadzenia akcji Wisa. Sd rozpoznajcy zaalenie na umorzenie ledztwa, jak te i prokurator wydajcy zaskarone orzeczenie, wobec braku legitymacji prawnej, nie podjli jednake polemiki w tym zakresie18. Przypomnie nadto naley, e kwestie zwizane z akcj Wisa, w latach dziewidziesitych ubiegego wieku i nastpnych, byy rwnie przedmiotem stanowisk odnoszcych si, czy to do wnoszonych interpelacji, czy te inicjatyw zwizanych z wprowadzeniem kwestii nastpstw przesiedlania osb narodowoci ukraiskiej w roku 1947, do nowelizowanej wwczas ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektrych osobach bdcych oarami represji wojennych i okresu powojennego. W tej sprawie informacji o zajtym stanowisku udzieli midzy innymi minister sprawiedliwoci (w dniu 26 czerwca 1996 r.) oraz Prezes Instytutu Pamici Narodowej (w dniu 20 kwietnia 2004 r.). W informacjach tych nie podejmowano jednak prby dokonywania oceny legalnoci, czy te zakwestionowania stanu prawnego, obowizujcego w czasie, gdy realizowana bya akcja Wisa. Wydaje si wic, e zadouczynienie daniom, zawartym w ust. 7 pkt b i c wspomnianej ju uchway Rady Gwnej Zwizku Ukraicw w Polsce, byoby przedsiwziciem nieuzasadnionym i wykraczajcym poza granice ustawy o IPN. Takie te stanowisko, w imieniu Instytutu, zostao przedstawione w dniu 22 maja 2007 r., podczas seminaryjnego posiedzenia Sejmowej Komisji Mniejszoci Narodowych i Etnicznych, dotyczcego szedziesitej rocznicy akcji Wisa19. Zauway jednake naley, e akcja Wisa stale budzi, zwaszcza w rodowisku historykw, ale i politykw, ywe spory i kontrowersje. Jest przedmiotem wielu artykuw, felietonw, wspomnie, czy te polemik. Nie ma tu, rzecz jasna, miejsca na blisze omawianie tej kwestii, zreszt nie jest to moim celem ani zamiarem. Z ca pewnoci problem jest zoony i zawiera wiele aspektw. Jednym z nich, by moe najwaniejszym, jest aspekt prawny tej operacji militarnej. W uporzdkowany i wyczerpujcy sposb, uwzgldniajcy wczesne (odnoszce si do 1947 r.) aspekty zarwno prawa midzynarodowego, jak i krajowego, problematyka przeprowadzenia akcji Wisa zostaa przedstawiona przez prof. Ryszarda Szawowskiego w trakcie konferencji naukowej, zorganizowanej w dniach 2324 lutego 2007 r. w Przemylu20. Zawarte w wystpieniu Pana Profesora opinie i tezy warte s zainteresowania i przyswojenia.
1 Wybr dokumentw z akt nadzoru Gwnej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, sygn. Zs Sn 4/55/91, w sprawie zbrodni ukraiskich (zbir dokumentw nieponumerowanych). 2 A. Kochaski, Polska 19441991. Informator historyczny, t. I, Warszawa 1996, s. 135; T. Kostewicz, Terror i represje [w:] Polacy wobec przemocy 19441956, red. B. Otwinowska, J. aryn, Warszawa 1996, s.147.

63

Wybr dokumentw... Ibidem. 5 Ibidem. 6 E. Misio, Akcja Wisa. Dokumenty, Warszawa 1993, s. 170. 7 Por. dokumenty przytoczone w przypisie 1, ktrych kserokopie znajduj si w wymienionych aktach nadzoru. 8 G. Motyka podaje, e posiedzenie to miao miejsce w dniu 29 marca 1947 r. (dzie po mierci gen. K. wierczewskiego) i wwczas zadecydowano o rozpoczciu akcji represyjnej wobec ludnoci ukraiskiej. 9 A. Kochaski, Polska 19441991..., s. 190. 10 Ibidem, s. 191. 11 Ibidem, s. 193. 12 Ibidem, s. 195, 199. 13 Ibidem, s. 201. 14 Ibidem, s. 203. 15 Np. zarzdzenia dyrektora Departamentu Osiedleczego Ministerstwa Ziem Odzyskanych z 31 sierpnia i 10 listopada 1947 r. w sprawie zasad osiedlania ludnoci ukraiskiej w wojewdztwach pnocnych i zachodnich [w:] A. Kochaski, Polska 19441991..., s. 205. 16 DzU 1998, nr 155, poz. 1016, z pn. zm., zwana dalej ustaw o IPN. 17 ledztwo, sygn. S 19/00/Zk, OKZpNP w Katowicach. 18 ledztwo, sygn. S 29/04/Zk OKZpNP w Lublinie. 19 Prezes Zwizku Ukraicw w Polsce w pimie z dnia 4.05.2007 r., skierowanym do IPN, wnis o wszczcie ledztwa w sprawie przeprowadzenia akcji Wisa, jak te ustalenie, czy w wietle obowizujcego wwczas prawa Prezydium Rady Ministrw byo uprawnione do podjcia decyzji o deportacji oraz uycia w tym celu jednostek Wojska Polskiego. Pismo powysze stanowio podstaw do podjcia postpowania sprawdzajcego, sygn. S 113/07/Zk, przez OKZpNP w Rzeszowie. 20 R. Szawowski, Podstawy prawne akcji Wisa [w:] Akcja Wisa. Przyczyny, przebieg, konsekwencje. Materiay konferencji naukowej zorganizowanej 2324 lutego 2007 r., Przemyl 2007, s. 139166.
4

64

Witold Wasilewski pracownik Biura Edukacji Publicznej IPN

KATY 1940 SOWIECKIE LUDOBJSTWO NA POLAKACH1

W przeddzie 66. rocznicy podjcia przez wadze sowieckie decyzji wymordowania tysicy polskich jecw, przypadajcej 5 marca 2006 r., Generalna Prokuratura Wojskowa Rosji owiadczya, i oary zbrodni katyskiej nie byy oarami represji stalinowskich. Jako uzasadnienie podaa niemono ustalenia kwalikacji prawnej, na podstawie ktrej skazano na mier Polakw wzitych do niewoli po agresji ZSRS na Polsk 17 wrzenia 1939 r. Owiadczenie jest dopenieniem ogoszonej wczeniej, 21 wrzenia 2004 r., odmowy uznania (na podstawie materiau zgromadzonego w ledztwie) zbrodni katyskiej za ludobjstwo; wwczas nie zgodzono si te na ujawnienie konkluzji ze ledztwa. W ten sposb Rosja denitywnie odmwia uznania masakry polskich jecw za mord masowy wedle ktrejkolwiek ze stosowanych w prawie midzynarodowym i krajowym kwalikacji prawnych: represji stalinowskiej, zbrodni wojennej, zbrodni przeciw ludzkoci, ludobjstwa. Decyzje z 2004 i 2006 r. oznaczaj faktycznie zamknicie caego rosyjskiego ledztwa w sprawie katyskiej, bez adnej konkluzji. Sprowadza to wyniki postpowania do absurdu z punktu widzenia historycznego, prawnego i zwykego zdrowego rozsdku, oznacza bowiem, e tysice Polakw odnalezionych w doach mierci bd w ogle nie byy oarami adnego przestpstwa, bd byy oarami szeregu zabjstw pospolitych. W rzeczywistoci niemono ustalenia, na podstawie jakich przepisw dokonano zbrodni, mogaby co najwyej wskazywa na to, i nie mielimy w tym wypadku do czynienia ze zbrodni sdow. Biorc pod uwag przesank, e fatalna decyzja zapada na szczeblu politycznym, mona by powysz tez przyj, co jednak niewiele wyjania, gdy wikszoci zbrodni przeciwko ludzkoci dokonywano z pominiciem procedur sdowych. Fakt, i prokuratura pastwa o mocarstwowych ambicjach nie umie znale adnej kwalikacji mordu katyskiego, naley uzna za ponur, wrcz upiorn kpin z oar i prowokacj wobec Polski. Absurdalno sytuacji jest oczywista, tak jak oczywiste jest to, e Katy by motywowanym politycznie masowym mordem. Nie zatuszuj tego adne wybiegi wadz Rosji, tak jak prawdy o sprawcach masakry nie udao si, pomimo trwajcych p stulecia wysikw, zatai wadzom ZSRS. Pozostaje jedynie pytanie, jak naley zbrodni na Polakach okreli w jzyku potocznym, na gruncie nauk spoecznych oraz prawniczych, co wie si bezporednio z jej kwalikacj karn. W moim przekonaniu analiza charakteru zbrodni katyskiej, w tym zbiorowego prolu oar, motyww podjcia decyzji i sposobu jej realizacji, wskazuje jednoznacznie, i bya to zbrodnia o najwikszym ciarze gatunkowym zbrodnia ludobjstwa.

LUDOBJSTWO W PRAWIE MIDZYNARODOWYM W dokumencie instytucji midzynarodowej denicja ludobjstwa (ang. genocide) po raz pierwszy zostaa uyta podczas pierwszej sesji Zgromadzenia Oglnego ONZ w dniu 11 grudnia 1946 r.2 W zaakceptowanej jednomylnie rezolucji nr 96 Zgromadzenia Oglnego Narodw Zjednoczonych zbrodni ludobjstwa okrelono pocztkowo jako odmwienie prawa do ycia grupie ludzkiej, w wyniku czego grupy rasowe, religijne, polityczne czy inne s zniszczone czciowo lub w caoci. Uycie sw polityczne i inne wzbudzio jednak sprzeciw ZSRS w zwizku z atwoci odniesienia ich do zbrodni komunistycznych, w szczeglnoci podejmowanej wwczas na forum midzynarodowym kwestii przestpstw w stosunku do anektowanych pastw batyckich. Wobec niechci Anglosasw do zadraniania stosunkw z Sowietami sprzeciw ten zosta uwzgldniony. Zgromadzenie przegosowao w dniu nastpnym rezolucj zawierajc wsz od pierwotnej denicj zbrodni ludobjstwa, z widoczn intencj ograniczenia jej do rasowo-etnicznych zbrodni hitlerowskich, wykluczenia za klasowych zbrodni stalinowskich, co wycisno silne pitno na wszystkich jurystycznych denicjach zbrodni ludobjstwa, a take historycznym i socjologicznym podejciu do tego zjawiska3. Sformuowana w rezolucji ONZ w 1946 r. kategoria zbrodni ludobjstwa na trwae wesza do jzyka prawnego i politycznego wiata. Jej waciwy ywot w prawie midzynarodowym rozpocz si w momencie uchwalenia 9 grudnia 1948 r. midzynarodowej Konwencji w sprawie Zapobiegania i Karania Zbrodni Ludobjstwa, ktra wprowadzia obowizujc do dnia dzisiejszego denicj ludobjstwa. Konwencja stwierdza, e ludobjstwem s takie czyny jak morderstwo, powany zamach na konstytucj zyczn i mentaln czonkw grupy 65

(zbiorowoci o staych cechach wsplnych), celowe pogorszenie warunkw ycia grupy, dziaania zmierzajce do zmniejszenia liczebnoci grupy, porywanie dzieci na rzecz innej grupy, pod warunkiem, e ktrykolwiek z wymienionych [czynw] popeniony zosta w zamiarze zniszczenia, cakowicie lub czciowo grup narodowych, etnicznych, rasowych, bd religijnych, jako takich (art. 2). Konwencja formalnie wesza w ycie 12 stycznia 1951 r., po ratykacji przez wymagan liczb pastw, do dnia dzisiejszego jej sygnatariuszami zostao 130 pastw. Zdeniowana w niej zbrodnia ludobjstwa staa si czci rzeczywistoci prawnej wiata, zgodnie z postanowieniami konwencji czyny opisane tym pojciem miay by cigane, oskareni o ich popenienie stawiani przed sdem (trybunaem midzynarodowym), a w razie udowodnienia winy karani (zob. tekst rdowy). Ze wzgldw zwizanych z polityczn sytuacj zimnowojennego wiata, brakiem tradycji prawnej oraz kontrowersjami dotyczcymi stosunku prawa midzynarodowego do krajowego konwencja dugo pozostawaa martw liter, ale sam fakt wprowadzenia pojcia ludobjstwa do prawa stanowionego mia olbrzymie znaczenie. Pojcie genocide weszo, poczynajc od lat pidziesitych, do jzyka prawniczego i wiadomoci spoecznej, czego odzwierciedleniem stay si odnoszce si do wydarze historycznych akty wydawane przez niesdowe instytucje pastw narodowych, np. w 2007 r. Komisja Spraw Zagranicznych Izby Reprezentantw Kongresu USA podja uchwa uznajc rze Ormian dokonan przez Turkw w 1915 r. za ludobjstwo (ze wzgldu na uwarunkowania midzynarodowe, m. in. rol Turcji, jako wanego czonka NATO, odpowiedniej rezolucji nie gosowano w Izbie Reprezentantw). W podobny sposb zbrodni na Ormianach okreli Sejm RP w 2005 r. Kategoria zbrodni ludobjstwa zyskaa sobie prawo obecnoci w pracach komisji parlamentarnych, agend rzdowych i organizacji pozarzdowych, pojawiajc si w rnych kontekstach w ich dokumentach; przede wszystkim za zadomowia si w debatach politycznych, dyskursie naukowym i jzyku potocznym. Utorowao to wraz ze zmianami politycznymi w wiecie drog do zastosowania opisanej w konwencji denicji ludobjstwa w orzecznictwie trybunaw midzynarodowych. W latach dziewidziesitych XX wieku teoretyczne zaoenia konwencji z 1948 r. przyobleky si w procesow rzeczywisto. Midzynarodowy Trybuna Karny w Hadze ds. Zbrodni Wojennych w b. Jugosawii (Serbowie muzumanie boniaccy Chorwaci) i MTK ds. zbrodni wojennych (ludobjstwa, zbrodni przeciwko ludzkoci, etc.) popenionych w Rwandzie podczas walk plemiennych pomidzy Hutu a Tutsi, odnosz si obecnie do zarzutw ludobjstwa.

LUDOBJSTWO I KATY W NORYMBERDZE Wbrew czstemu przekonaniu kwalikacja zbrodni ludobjstwa nie bya stosowana przez Midzynarodowy Trybuna Wojenny w Norymberdze, funkcjonujcy w latach 19451946. Zbrodniarzy hitlerowskich sdzono wwczas przede wszystkim z oskare o zbrodni wojenn i zbrodni przeciwko ludzkoci (crime against humanity)4. Na tej podstawie Sowieci oskaryli Niemcw o zbrodni katysk; ta perdna mistykacja na szczcie si nie powioda, ale dobitnie wskazuje, jak ostro sami Rosjanie kwalikowali Katy, przypisujc zbrodni innym. Sowo ludobjstwo (genocide) pojawiao si w procesie norymberskim w odniesieniu do poszczeglnych zbrodni przeciwko ludzkoci, takich jak katyska, nie wprost jako kwalikacja prawna, ale jedno z okrele opisowych5. Nie bya jednak zbrodnia przeciwko ludzkoci tosama z pojciem ludobjstwa, a zdeniowanie tego ostatniego w 1948 r. nie oznaczao zniknicia poprzednio stosowanych kategorii. W daleko idcym uproszczeniu, ale bez sprzeniewierzenia si intencji prawodawcy, ludobjstwo mona okreli jako zjawisko bardziej specyczne ni zbrodnia przeciwko ludzkoci, ale rwnoczenie o absolutnie najciszym w wymiarze historycznym, moralnym i karnym charakterze. Wbrew kolejnemu, do rozpowszechnionemu przekonaniu, w Norymberdze nie skazano zbrodniarzy hitlerowskich za ludobjstwo na ydach czy innej grupie. W ogle Holocaust Shoah (ktre to okrelenia w szerokim obiegu jeszcze nie funkcjonoway) i planowa eksterminacja innych grup przez nazistw nie byy jeszcze faktycznie i formalnie traktowane w sposb szczeglny, lecz jako jedna z wielu masowych zbrodni czasw wojny. Nie oznacza to jednak, e pojcia ludobjstwa nie mona odnosi do zdarze sprzed 1951 czy 1948 r. Przeciwnie, jest to uprawnione, rwnie co naley podkreli w ujciu prawa midzynarodowego. Konwencja z roku 1948 mwi wprost: we wszystkich epokach ludobjstwo wyrzdzao ludzkoci wielkie straty. W powyszym kontekcie trzeba zwrci uwag na to, i pojcie ludobjstwa odnosi si do rzeczywistoci historycznej, a prace naukowe i prawo stanowione tylko opisuj, a nie kreuj genocide. Mona si spiera o jego przykady w historii, ale samo istnienie zjawiska ludobjstwa jest aksjomatem, ktrego odrzucenie uniewania cao rozwaa nad zagadnieniem. Traktaty nie stwarzaj ludobjstwa, dokonuj go ludzie w historii. 66

PROBLEM DZIAANIA PRAWA WSTECZ Niezalenie od powyszej konkluzji nie mona w tym miejscu uciec od pytania: czy mona skaza kogo za zbrodni na podstawie nieistniejcej w chwili jej popeniania kwalikacji i podda go sankcji, ktrej nie mg zna w chwili popeniania czynu? By to w dobie Norymbergi, pniejszych procesw nazistw i jest dzi zasadniczy oprcz podnoszenia kwestii tylko wykonywania rozkazw argument obrony wszystkich oskaronych, o czym mona si przekona, ogldajc np. lm dokumentalny z procesu Adolfa Eichmanna. Nie da si przy tym zaprzeczy, e jest to argument trudny do obalenia, przynajmniej w sensie procesowym. Negowanie go moe by atwo uznane za negowanie wanej zasady tradycji pozytywizmu prawnego i caego wspczesnego systemu prawnego oraz sprowadza zarzuty: instrumentalnego stosowania prawa, skazywania z nieistniejcych paragrafw, etc. Moe przede wszystkim wywoywa wraenie dziaania prawa wstecz. Przy tym, podkrelmy to wyranie, nie mamy tu do czynienia z problemem przedawnienia, np. wobec niemonoci cigania sprawcy z powodw politycznych, lecz z zagadnieniem samej penalizacji czynu niekaralnego w chwili popeniania wedle danej kwalikacji. Problem mona przedstawi nastpujco: skoro nie mona skaza kogo za palenie w miejscu niedozwolonym przed ustanowieniem zakazu palenia, to czy oznacza to, e nie mona skaza kogo za zabicie miliona Cyganw? Nie za zabicie jednego, kolejnego itd. prawo tego zakazujce oczywicie istniao ale za ludobjstwo na grupie wyrnionej wedug kryterium rasowego. Za czyn, ktry nie by formalnie przestpstwem. Kto, kto w 1942 r. w Wansee planowa i realizowa w nastpnych latach Holocaust, nie popeni, jeli trzyma si tak interpretowanej zasady formalnoprawnej, ludobjstwa. A wic nie zrobi nic zego? Czy te moe popeni jedynie czyny, ktre byy ju kodeksowo opisane? Dobieranie jednak innych kwalikacji, w momencie gdy istnieje adekwatna kategoria ludobjstwa i dany czyn odpowiada znamionom tej zbrodni, jest oczywist prb ucieczki od problemu. Zdawali sobie z tego spraw twrcy konwencji z 1948 r., odwoujcy si do koncepcji prawa naturalnego, czyli odwiecznego adu moralnego, przewyszajcego prawo stanowione, ktre powinno by odbiciem prawa naturalnego6. Prawo to w okrelonych sytuacjach naley wprost stosowa do sdzenia zbrodniarzy. Nie byo to w poowie XX wieku podejcie nowatorskie. Zasady procesu norymberskiego byy oparte na ustaleniach poczynionych w Londynie w kocowym okresie II wojny wiatowej, a Trybuna w Norymberdze odnosi si rwnie do przestpstw popenionych wczeniej, wychodzc z zaoenia, e niemieccy sprawcy musz odpowiedzie za amanie zasad moralnych wedug regulacji, o ktrych istnieniu w chwili popeniania zarzucanych im czynw nie wiedzieli i co wane (bo sama nieznajomo prawa nie tumaczy) wiedzie nie mogli. Analogiczna do anglosaskich ustale poprzedzajcych Norymberg bya intencja prawodawcy konwencji przeciwko ludobjstwu z 1948 r., o czym dobitnie wiadczy jej tekst, ktry pomimo koniktw zosta uchwalony i ratykowany. Czy faktycznie prawodawcy, czyli przedstawiciele pastw sygnatariuszy, sdzili, e ktokolwiek zostanie szybko pocignity do odpowiedzialnoci za ludobjstwo na podstawie zapisw konwencji? A tym bardziej, czy dopuszczali, i moe to dotyczy wydarze minionych? Twrcom konwencji przywieca raczej inny cel stworzenie sankcji, ktra odstraszy od popeniania w przyszoci opisanych czynw i pozwoli rozliczy przyszych zbrodniarzy, gdy tacy si pojawi. Konwencja miaa spenia w danej chwili funkcj prewencyjn, a dziaa w przyszoci i to raczej nie tej najbliszej. Do powiedzie, e w okresie od jej uchwalenia w 1948 r. do ratykowania w 1951 r. i w dalszych latach jej obowizywania zdarzay si przypadki stanowice podstaw do zastosowania jej przepisw (rewolucja w Chinach, wojna w Korei), ale konwencja pozostaa martwym prawem7. Fakt jednak, i z gry rezygnowano z prowadzenia dochodze o ludobjstwo w odniesieniu do zbrodni z okresu II wojny wiatowej czy wczeniejszych oraz ignorowano wydarzenia rozgrywajce si na oczach wiata w okresie po wejciu w ycie konwencji, co byo szczeglnie na rk komunistycznym reimom, przeczcym choby ludobjczym aktom Czerwonych Khmerw w Kambody, nie oznacza, e nie mielimy we wszystkich tych wypadkach do czynienia z ludobjstwem, rwnie w rozumieniu konwencji. Konwencja nie pozostawia wtpliwoci, i naley okrela czyny z przeszoci mianem ludobjstwa i jako takie pitnowa. Pojcie genocide moe by uywane w odniesieniu do masowych zbrodni sprzed 1948 r., zarwno w ich opisie, jak i w dokumentach (rezolucjach), o ile oczywicie wypeniy one jego tre (zob. preambu konwencji). Ludobjstwo zarysowane zostao w konwencji bardziej nawet jako desygnat faktu historycznego ni opis czynu zagroonego sankcj karn. W caym tekcie widoczny jest prymat socjologii i historii nad prawem i kryminologi za zgod samych prawnikw. Fundamentem i kluczem konwencji by sens nadany samemu terminowi ludobjstwo. Zdeniowanie tego pojcia stanowi o sensie konwencji; wprowadzenie go w obieg prawa, polityki i kultury to najwiksze osignicie twrcw rezolucji i konwencji. Dla opisania zbrodni, powszechnie odbieranych jako straszliwe, wyjtkowe pod wzgldem monstrualnoci i celowoci, ale ujmowanych 67

dotd w sposb intuicyjny i zdroworozsdkowy, uyto w dokumentach z lat 1946 i 1948 nowego terminu, stworzonego przez osob, ktra straszne odczucia umiaa wyrazi jednym sowem genocide i poda jego klarown denicj, moliw do zaakceptowania przez wszystkich.

POJCIE GENOCIDE LEMKINA Termin genocide stworzy podczas II wojny wiatowej (ok. 1943 r.) profesor prawa midzynarodowego, Rafa Lemkin, polski yd mieszkajcy wwczas w Stanach Zjednoczonych. Lemkin (19011959), wybitny polski karnista okresu midzywojennego, we wrzeniu 1939 ewakuowa si przed nadchodzcymi Niemcami z Warszawy, by po krtkim pobycie w okupowanej przez Rosjan rodzinnej Grodzieszczynie, przedosta si w lutym 1940, przez zajte przez Litwinw Wilno, do Szwecji, a stamtd w kwietniu 1941 wyjecha do USA8. Lemkin zbudowa neologizm z poczenia greckiego sowa genos (lud, rd, rasa, nard) z aciskim caedere (zabija, zgadzi)9. Wzorem sowotwrczym byy funkcjonujce ju angielskie sowa, np. suicide (samobjstwo). Neologizm Lemkina nie tylko zadomowi si w jzyku angielskim, ale sta si sowem midzynarodowym, wchodzc w brzmieniu pierwotnym bd w tumaczeniach do wikszoci jzykw (np. polskie ludobjstwo, czasem te genocyd; rosyjskie gienocyd; niemieckie Vlkermord). Nowego sowa Lemkin uy po raz pierwszy w ksice Axis Rule in Occupied Europe (Rzdy Osi w okupowanej Europie) z 1944 r., w ktrej sformuowa denicj pojcia genocide i przedstawi jego przykady w dziejach10. Pojcie ludobjstwa zawierao u Lemkina wszystkie zarwno zyczne, jak i inne formy planowego unicestwiania ludw. Fizyczne oznaczao posuenie si eksterminacj (masowymi mordami), a inne zniszczenie podstaw kulturowych, spoecznych lub ekonomicznych istnienia danej grupy narodowej, rasowej, etnicznej. W kadym wypadku, by mwi o ludobjstwie, musimy mie do czynienia z dziaaniem planowym, ktrego celem jest osignicie skutku w postaci likwidacji caoci bd duej czci grupy. Nie jest ludobjstwem niezaplanowana asymilacja jednej grupy przez inn ani przeniesienie na obc spoeczno wyniszczajcej choroby, pod warunkiem, e nie byo to przedsiwzitym z premedytacj, planowo prowadzonym dziaaniem sucym jej likwidacji. Nie jest te ludobjstwem nawet najbardziej masowy mord, jeli nie ma na celu eksterminacji okrelonej grupy. Masowy mord jest natomiast najbardziej ekstremalnym rodkiem, ktry moe by uyty w celu zrealizowania ludobjstwa. rodkami tymi mog by take: wysiedlanie; wizienie; zastraszanie powodujce rozstrj psychiczny; wywoywanie godu; pozbawienie podstaw ekonomicznych istnienia, np. przez wywaszczenie; pozbawienie moliwoci przekazywania wartoci grupy, np. przez oddzielenie dzieci od rodzicw; zastosowanie tych i innych rnorakich represji ukierunkowanych na jeden cel zniszczenie grupy. Widzimy wic, e rodki zostay zarysowane przez Lemkina bardzo szeroko, a jedyne ograniczenie stanowio podkrelenie koniecznej planowoci i celowoci. Dziaanie musiao by zaplanowane jako przedsiwzicie, co z denicji wykluczao np. spontaniczne wybuchy etnicznej nienawici, oraz mie za cel zniszczenie okrelonej grupy. Grupy w ujciu socjologicznym, czyli zbiorowoci o jednolitych cechach i nieprzypadkowej (np. zbir pasaerw autobusu nie jest w takim rozumieniu grup). W opisie Lemkina byy to grupy wyrnione rasowo, narodowo, etnicznie i religijnie; ale ju nie spoecznie stan, klasa, warstwa; ekonomicznie waciciel, pracownik najemny, politycznie republikanin, monarchista; czy te wedle wieku lub formalnego wyksztacenia. Zrodzio to oczywicie wtpliwoci, czy Lemkin nie za szeroko okreli rodki (formy) ludobjstwa, a nie nazbyt wsko jego moliw grup docelow11. Z moliwoci tak ukierunkowanej krytyki zdawa sobie spraw autor koncepcji, stopniujc ekstremalno form i uznajc za rodek najbardziej skrajny i bezwzgldny eksterminacj zyczn, co odpowiadao powszechnemu odczuciu, e nastpujcy w krtkim okresie mord na wielk skal jest czym wyjtkowo dramatycznym. Kategorie grup oar prbowano natychmiast po ukazaniu si ksiki Lemkina poszerzy o wymienione przeze mnie wyej, a nastpnie ten element jego propozycji sta si gwnym punktem sporu przy ustalaniu denicji genocide w prawie midzynarodowym. Gwn wartoci koncepcji Lemkina okazao si natomiast oparcie denicji ludobjstwa na wprowadzonych przez niego wyznacznikach celu i planowoci jako stanowicych osie pojciowe pozwalajce wyrni z wieloci zbrodniczych zjawisk akty rzeczywistego ludobjstwa12. Spotkao si to z ogln akceptacj i zapewnio sukces tej denicji. Si rzeczy twrca pojcia wywar wpyw na przysze denicje zjawiska ludobjstwa, zwaszcza w prawie, dziedzinie z natury bardziej statycznej od uj socjologicznych i historycznych. Nie do koca byo to chyba nawet zgodne z zamiarem samego Lemkina. Nie wykluczy on bowiem z gry znaczenia nieopisywanych i nieanalizowanych bliej przez siebie aktw ludobjczych dla zrozumienia i zdeniowania zjawiska, ktrego korzeni dopatrywa si ju w eksterminacyjnych aktach staroytnoci i redniowiecza oraz kulturowych etnobjstwach nowoytnoci. Pod koniec ycia autor 68

Axis pracowa nad kilkutomow histori ludobjstwa od staroytnoci po wspczesno, ale nie zdy jej ukoczy. Lemkin konstruowa pojcie oglne, iluzj byoby jednak sdzi, e przykady, do ktrych si odnis, nie warunkoway jego denicji ludobjstwa. Odwoa si do dowiadcze okupowanej Europy w czasie II wojny wiatowej. Desygnatem genocide byy dla zbrodnie popenione i, w chwili powstawania pracy, nadal popeniane przez nazistw w Europie podporzdkowanej III Rzeszy. W pierwszym rzdzie posuy si Lemkin przykadem przeladowa w stosunku do ydw, a nastpnie Polakw i innych narodw sowiaskich. Na tych grupach nazici dopucili si ekstremalnego ludobjstwa, stosujc zyczn eksterminacj i inne metody w sposb celowy i niezwykle systematyczny, co Lemkin doskonale uchwyci mimo, i peny obraz przemysowej technologii hitlerowskich zbrodni nie by mu jeszcze znany. Przykad zbrodni nazistowskiej na ydach naprowadzi go te od razu na reeksj, e zbrodnia wymierzona w grup nie musi bezporednio dotyka jej caej, czyli np. fakt, i sam Lemkin, jako yd przebywajcy w USA, oraz inni ydzi amerykascy, nie podlegali przeladowaniu, nie oznacza, i nie mona kwalikowa Holocaustu jako ludobjstwa. Podobnie fakt, e nie wszyscy Ormianie lub Polacy podlegali w okrelonej sytuacji represjom, nie oznacza, i nie byli oarami ludobjstwa. Std w denicji ludobjstwa pojawio si sformuowanie grupy lub jej czci13. Byo to spostrzeenie istotne, gdy dowiadczenie historyczne mwi, e rzadko (na szczcie) zdarza si totalne podporzdkowanie sprawcy zbrodni caej grupy, co nie moe jednak zwalnia z odpowiedzialnoci za ludobjstwo. Takie ujcie problemu sprawia midzy innymi, i nie mona wykluczy z denicji ludobjstwa represji wobec Polakw z okresu okupacji sowieckiej w latach 19391941. W tym punkcie napotykamy kolejne ograniczenie opisu Lemkina, ju nie pojciowe, lecz historyczne. Autor Axis nie potraktowa jako ludobjstwa na rwni ze zbrodniami osi zbrodni ZSRS, mimo e odwoa si do dowiadczenia z lat II wojny, a ziemia, z ktrej pochodzi pogranicze Biaostocczyzny i Grodzieszczyzny zostaa skrwawiona przez oba ludobjcze totalitaryzmy: niemiecki i sowiecki. Powodem bya tu niestety wczesna poprawno polityczna, ale take pomimo dowiadcze Lemkina niewielka wiedza na ten temat. Zaznaczy trzeba, e w adnym wypadku niewyeksponowanie zbrodni komunistycznych dokonywanych np. na Polakach nie oznaczao w sensie denicyjnym ich wykluczenia z zakresu ludobjstwa. Lemkin dawa przykady ludobjstwa, a nie spis aktw ludobjstwa, ktre mogy by dokonywane nie tylko gdzie indziej ni w okupowanej przez Niemcy Europie, ale i kiedy indziej, czyli przed drug wojn wiatow, ktra co prawda unaocznia zagroenie ludobjstwem, ale go nie stworzya. Lemkin dla masowych zbrodni o podobnym charakterze szuka denicji ju po hekatombie pierwszej wojny wiatowej i odciskajcej silne pitno na jego wiadomoci rzezi Ormian, ale wiat nie przyj wwczas jego koncepcji zbrodni barbarzystwa czy zbrodni wandalizmu14. Druga wojna wytworzya przekonanie o istnieniu kategorii specjalnych nienazwanych zbrodni, ktre trzeba zdeniowa i spenalizowa15. Najszybciej nazwa te zbrodnie Lemkin i jego okrelenia zyskay najszerszy rezonans. Za nim poszli inni, rozwijajc i poddajc krytyce wybrane aspekty jego denicji ludobjstwa, bez podwaania jednak zaoe caej konstrukcji.

KATY LUDOBJSTWEM? Lemkinowskie pojcie genocide wraz z wtpliwociami dotyczcymi zawenia grupy docelowej do etnicznej, a wyczenia grupy spoecznej i niedostrzegania zbrodni komunistycznych, a take wtpliwociami co do zbyt szerokiego ujcia rodkw ludobjstwa stao si czci jzyka i wiadomoci spoecznej w poowie lat czterdziestych XX w. Stworzona zostaa podstawa dla sformuowania denicji stricte jurystycznej, ktra rzeczywicie powstaa do koca dekady. Wprowadzenie jej na przeomie lat czterdziestych i pidziesitych za spraw decyzji politycznej do prawodawstwa midzynarodowego otworzyo szans osdzenia sprawcw ludobjstwa na nowej podstawie prawnej. Od razu pojawiy si ograniczenia zwizane z podziaem wiata na dwa systemy polityczne. Komunistyczny jako wspodpowiedzialny zainteresowany by ograniczeniem samego zasigu denicji. System zachodni skonny by do rezygnacji z jej stosowania. Oba za byy niechtne egzekucji ponadnarodowej. Ale w cieniu kominw Owicimia ludobjstwo nieodwoalnie stao si zjawiskiem rozpoznanym, jego zdeniowanie w prawie faktem, a konieczno stosowania pojcia zarwno na paszczynie historycznej i socjologicznej, jak i kwalikacji prawnej w odniesieniu do poszczeglnych zdarze dziejowych oczywistoci. Kwesti do rozstrzygnicia pozostaje tylko zakres dziejowych katastrof, ktre mog by w jzyku nauk spoecznych i prawa uznane za akty ludobjstwa. My musimy to pytanie zada w odniesieniu do sowieckich 69

represji na Polakach w latach 19391941, kulminujcych w paroksyzmie zbrodni katyskiej. Zastanwmy si, czy pojcie ludobjstwa mona zastosowa w odniesieniu do mordu na Polakach w 1940 roku.

PRZEBIEG I CHARAKTER ZBRODNI KATYSKIEJ W marcu 1940 roku Ludowy Komisarz Spraw Wewntrznych, awrientij Beria, skierowa do Komitetu Centralnego Wszechzwizkowej Partii Komunistycznej (bolszewikw) adresowane do towarzysza Stalina pismo z projektem decyzji o likwidacji polskich jecw. Wikszo przewidzianych do wymordowania przetrzymywano w obozach specjalnych (Kozielsk, Starobielsk i Ostaszkw): 14 736 byych ocerw, urzdnikw, obszarnikw, policjantw, andarmw, suby wiziennej, osadnikw i agentw wywiadu: ponad 97% narodowoci polskiej; pozosta grup spord 18 632 (wrd nich 10 685 Polakw) przetrzymywano w wizieniach zachodnich obwodw Ukrainy i Biaorusi16. Wniosek zosta rozpatrzony przez Biuro Polityczne 5 marca 1940 r. Na dokumencie, na ktrym wpisano t dat, obok parafy wnioskujcego Berii znalazy si podpisy: Jzefa Stalina, Klimienta Woroszyowa, Wiaczesawa Mootowa i Anastasa Mikojana oraz adnotacja sekretarza o zaakceptowaniu decyzji rwnie przez Michaia Kalinina i azara Kaganowicza. Postanowienie Politbiura potwierdzone zostao w decyzji z 5 marca 1940 r., sporzdzonej wycigiem z protokou nr 1317. Decyzj t czonkowie Politbiura Komitetu Centralnego WKP(b) skazali na zagad 25 700 Polakw. Poczynajc od pierwszych dni kwietnia 1940 r. NKWD realizowao akcj rozadowania trzech obozw specjalnych, wywoc z nich i rozstrzeliwujc jecw. W chwili jej uruchomienia na przeomie marca i kwietnia w obozach wiziono: w Kozielsku 4599, w Starobielsku 3895, w Ostaszkowie 6346 osb. Spord przetrzymywanych w obozach w chwili przystpienia do ich likwidacji zabito 97 proc. osb, wszystkich z wyjtkiem 395 winiw wyczonych gwnie w celu wykorzystania ich do realizacji sowieckich zamierze politycznych, co niestety w odniesieniu do czci z nich odnioso zamierzony skutek (np. Zygmunt Berling). Tysice innych zamordowano. Jecw Kozielska rozstrzelano w Smolesku i Katyniu, ciaa ukryto w Lesie Katyskim; jecw Starobielska rozstrzelano w Charkowie i tam pochowano; jecw Ostaszkowa rozstrzelano w Twerze, ciaa ukryto w Miednoje. Rwnolegle dokonano mordu na winiach przetrzymywanych na zagarnitych przez Zwizek Sowiecki ziemiach Rzeczypospolitej. Wedle pochodzcej z 1959 r. notatki szefa KGB ZSRS, Andrieja Szelepina dla sekretarza generalnego KPZR Nikity Chruszczowa na podstawie decyzji z 5 marca wykonywanej przez specjaln trjk NKWD ZSRR rozstrzelano 21 857 osb z czego: w Lesie Katyskim (obwd Smoleski) 4421 osb, w obozie Starobielskim w pobliu Charkowa 3820 osb, w obozie Ostaszkowskim (obwd Kaliniski) 6311 osb i 7305 osb byo rozstrzelanych w innych obozach i wizieniach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi18. Faktyczna liczba oar moga by nawet o ok. tysic wysza od podanej w notatce. Masowy charakter zbrodni nie podlega wtpliwoci, a dokumenty sporzdzone przez jej sprawcw potwierdzaj narodowe i spoeczno-zawodowe kryterium doboru oar. Decydenci zbrodni abstrahowali od winy materialnej uwizionych. Nie stanowiy te kryterium doboru pogldy ideowe i polityczne jecw, gdy te byy rnorodne (wcznie ze stosunkiem do pastwa i ustroju sowieckiego), co byo przez uwizionych artykuowane i dobrze wiadome, rozpracowujcemu wojennoplennych, sowieckiemu aparatowi represji. Nie czyny, ani nawet nie pogldy przetrzymywanych byy powodem ich wymordowania, a przynaleno do narodu polskiego. Wiosn 1940 roku, na mocy decyzji Politbiura WKP(b) z 5 marca, zamordowano przeszo 20 tysicy polskich winiw, wrd ktrych zdecydowan wikszo stanowili ocerowie Wojska Polskiego, a liczn grup policjanci i funkcjonariusze innych sub mundurowych. Charakter zbrodni katyskiej skala represji i zbiorowy prol oar, motywy podjcia decyzji i sposb jej przeprowadzenia kwalikuj j do uznania za zbrodni ludobjstwa. Oary czya przynaleno do elity polskiego spoeczestwa, z tej przyczyny zostay skazane przez komunistw na zagad, stajc si oarami klasycznego ludobjstwa, w ktrym nie konkretne i udowodnione w przewodzie sdowym czyny decyduj o mierci, lecz przynaleno do grupy narodowej, etnicznej, rasowej, religijnej, politycznej lub spoecznej. W przypadku oar zbrodni katyskiej o ich zagadzie zadecydowao kryterium polskoci fakt, i jecy Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa byli Polakami. Wyrnik spoeczny, ktry naley uzna za nalecy do kategorii polityczny i inny, by dodatkowym motywem zagady. Kontekst zbrodni katyskiej stanowio wymierzone we wszystkie warstwy spoeczne niszczenie polskoci na obszarze sowieckiej okupacji, obejmujce m.in. deportacj setek tysicy Polakw w gb ZSRS w celu etnicznego wyczyszczenia ziem polskich. Tylko 13 kwietnia i w cigu kilku kolejnych dni 1940 roku wywieziono ze wschodnich terenw Polski do Kazachstanu przeszo 60 tysicy czonkw rodzin jecw mordowanych w tym 70

samym czasie w Katyniu, Charkowie i Twerze; podstaw deportacji bya decyzja Politbiura WKP (b) podjta 2 marca i gurujca w tym samym protokole nr 13, co trzy dni pniejsza decyzja o mordzie katyskim oraz dyrektywa wykonawcza Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRS, Berii, wydana 7 marca, czyli dwa dni po decyzji zagady19. To to potwierdza i tak bardzo jasno rysujcy si cel mordu, ktrym w intencji sowieckiej byo wyniszczenie okrelonej grupy oraz trwaa zmiana stosunkw narodowych, spoecznych i politycznych na obszarze Europy Centralnej.

KONKLUZJA Przesanki powysze nie pozostawiaj wtpliwoci. Zestawienie dobrze dzi znanych i udokumentowanych faktw, odnoszcych si do wymordowania przez Sowietw w 1940 roku polskich jecw, z teoretycznymi ujciami genocide prowadzi do wniosku, i w wymiarze historycznym i prawnym mord katyski, jako skierowany przeciwko grupie wyrnionej na podstawie narodowej i majcy w swojej intencji jej zupene lub prawie zupene zniszczenie, by zbrodni ludobjstwa.

* KONWENCJA W SPRAWIE ZAPOBIEGANIA I KARANIA ZBRODNI LUDOBJSTWA uchwalona przez Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych dnia 9 grudnia 1948 r. (DzU 1952, nr 2, poz. 9, fragmenty) Umawiajce si Strony po rozwaeniu zawartej w rezolucji Oglnego Zgromadzenia Narodw Zjednoczonych Nr 96/1 z dnia 11 grudnia 1946 r. deklaracji, stwierdzajcej, e ludobjstwo jest zbrodni w obliczu prawa midzynarodowego, sprzeczn z duchem i celami Narodw Zjednoczonych i potpion przez wiat cywilizowany: uznajc, e we wszystkich okresach historycznych ludobjstwo wyrzdzio ludzkoci wielkie straty; w przekonaniu, e midzynarodowa wsppraca jest konieczna dla uwolnienia ludzkoci od tej ohydnej klski; zgadzaj si na ponisze postanowienia:

Artyku I Umawiajce si Strony potwierdzaj, e ludobjstwo, popenione zarwno w czasie pokoju, jak podczas wojny, stanowi zbrodni w obliczu prawa midzynarodowego, oraz zobowizuj si zapobiega tej zbrodni i kara j. Artyku II W rozumieniu Konwencji niniejszej ludobjstwem jest ktrykolwiek z nastpujcych czynw, dokonany w zamiarze zniszczenia w caoci lub czci grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich: a) zabjstwo czonkw grupy, b) spowodowanie powanego uszkodzenia ciaa lub rozstroju zdrowia psychicznego czonkw grupy, c) rozmylne stworzenie dla czonkw grupy warunkw ycia, obliczonych na spowodowanie ich cakowitego lub czciowego zniszczenia zycznego, d) stosowanie rodkw, ktre maj na celu wstrzymanie urodzin w obrbie grupy, e) przymusowe przekazywanie dzieci czonkw grupy do innej grupy. Artyku III Nastpujce czyny podlegaj karze: a) ludobjstwo, b) zmowa w celu popenienia ludobjstwa, c) bezporednie i publiczne podeganie do popenienia ludobjstwa, d) usiowanie popenienia ludobjstwa, e) wspudzia w ludobjstwie. 71

Artyku IV Winni ludobjstwa lub ktregokolwiek z czynw, wymienionych w Artykule III, bd karani bez wzgldu na to, czy s konstytucyjnie odpowiedzialnymi czonkami rzdu, funkcjonariuszami publicznymi czy te osobami prywatnymi. Artyku V Umawiajce si Strony zobowizuj si do wydania, zgodnie z ich konstytucjami, przepisw prawnych koniecznych do wykonania postanowie niniejszej Konwencji, a w szczeglnoci do skutecznego karania winnych ludobjstwa lub innych czynw, wymienionych w Artykule III. Artyku VI Osoby oskarone o ludobjstwo lub inne czyny wymienione w Artykule III bd sdzone przez waciwy trybuna pastwa, na ktrego obszarze czyn zosta dokonany, lub przez midzynarodowy trybuna karny, ktrego kompetencja bdzie obejmowaa te Umawiajce si Strony, ktre kompetencje te przyjm. Artyku VII Ludobjstwo i inne czyny wymienione w Artykule III nie bd uwaane za przestpstwa polityczne, o ile chodzi o dopuszczalno ekstradycji. Umawiajce si Strony zobowizuj si w takich przypadkach dokonywa ekstradycji zgodnie z ich ustawami i obowizujcymi traktatami. Artyku VIII Kada z Umawiajcych si Stron moe zwrci si do waciwych organw Narodw Zjednoczonych o przedsiwzicie przewidzianych w Karcie Narodw Zjednoczonych rodkw, ktre uznaj za odpowiednie dla zapobieenia i stumienia aktw ludobjstwa lub innych czynw wymienionych w Artykule III. [...]

1 Opracowanie zostao oparte na publikacji autora pod tym samym tytuem zamieszczonej w Biuletynie Instytutu Pamici Narodowej 2007, nr 12. 2 Rezolucje Zgromadzenia Oglnego podejmuj delegaci wszystkich pastw czonkw organizacji, a zawarte w nich postanowienia obowizuj wszystkich, ale ich praktyczne znaczenie, co pokazay dzieje ONZ, jest czsto niewielkie. 3 Zawajc denicj, ZSRS obroni si przed odniesieniem pojcia ludobjstwo do swojej polityki represji na Litwie, otwie i w Estonii, gdy traktowano je powszechnie (rwnie wrd przeciwnikw komunizmu na Zachodzie) jako motywowane klasowo, a nie narodowo. 4 Zastosowano te bodaj najbardziej kontrowersyjn kwalikacj zbrodni przeciwko pokojowi, odnoszc j do polityki przywdcw Rzeszy, ktra doprowadzia do wybuchu II wojny wiatowej. De facto miao to pozwoli na osdzenie ich za caoksztat wojennej gehenny, co de iure byo trudne do ujcia wobec zaoenia orzekania kary za konkretne udokumentowane przestpstwa. 5 W akcie oskarenia z 6 padziernika 1945 r. gwnym podsdnym zarzucono popenienie umylnego i systematycznego ludobjstwa (co byo tautologi), o ludobjstwie wspomniaa te cz oskarycieli w mowach kocowych w 1946 r. 6 Samo pojcie prawa naturalnego miao rne konotacje w historii, ale dzi jest z reguy stosowane w zaprezentowanym znaczeniu. 7 Podstawowym powodem bya wieloletnia sytuacja polityczna konfrontacji Zachd blok komunistyczny i de facto, bo oczywicie nie de iure, przyjcie przez podzielon wsplnot midzynarodow, e konwencja bdzie stosowana kiedy w przyszoci wobec hipotetycznych ludobjcw uznanych za zbrodniarzy przez obie strony koniktu, co w dwubiegunowo skonstruowanym wiecie byo fantazj. W teraniejszoci, w oczekiwaniu na sprzyjajce okolicznoci, konwencja pozostawaa martwym prawem, co w istocie pomagao przez kilkadziesit lat ochrania zbrodnie ludobjstwa, gwnie dokonywane przez komunistyczne reimy. 8 Ryszard Szawowski, Lemkin Rafa [w:] Encyklopedia biaych plam, t. XI, Radom 2003, s. 5153. Tame krtka bibliograa z uwzgldnieniem pozycji zagranicznych. Por. Adam Rotfeld, Rafa Lemkin: autor koncepcji ludobjstwa [w:] idem, Polska niepewna w wiecie, Warszawa 2006. 9 Edmund Osmaczyk, Ciekawa historia ONZ, Warszawa 1965, s. 6465, stwierdza, i greckie genos poczy Lemkin z aciskim occidio cakowite unicestwienie (a nie caedere), ale odpowied na pytanie, czy punktem wyjcia by dla sowotwrcy aciski rzeczownik czy czasownik, cho moe mie znaczenie dla jzykoznawcw, z punktu widzenie poruszanego tu tematu ma znaczenie drugorzdne. 10 R. Lemkin, Axis Rule in Occupied Europe, Laws of Occupation, Analysis of Government, Proposals of Redress, Washington 1944; Clark 2005. 11 Lemkinowska denicja moe prowadzi do wnioskw, i Kulturkampf w Wielkopolsce i tworzenie rezerwatw w Ameryce Pnocnej byy ludobjstwem, co budzi zrozumiae wtpliwoci. 12 Bezsprzecznie dotyczy to celu, gdy planowo, nie bdc po prostu synonimem premedytacji, rodzi moe pewne wtpliwoci, ktrych nie bdziemy jednak tu omawia. 13 Niektrzy wywodz rwnie pojcia caociowego lub czciowego ludobjstwa etnicznego. 14 Por. B. Bruneteau, Wiek ludobjstwa, Warszawa 2005, s. 16. 15 Okrelenia nienazwane zbrodnie uy brytyjski premier Winston Churchill. 16 Notatka Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych . Berii dla J. Stalina, marzec 1940, [w:] Katy. Dokumenty ludobjstwa, Warszawa 1992, s. 3439.

72

Zestaw wycigw z protokow Politbiura WKP (b), poz. 144 (sprawa NKWD ZSRR d/w Beria), 5 III 1940 [w:] Katy..., s. 3033. Notatka szefa KGB ZSRR, A. Szelepina dla N. Chruszczowa, 9 III 1959 [w:] Katy..., s. 4245. 19 Wycig z protokou nr 13 posiedze Biura Politycznego KC WKP(b), poz. 114, 2 III 1940, Moskwa, [w:] Katy. Dokumenty zbrodni, t. 1, Warszawa 1995, s. 406461; Dyrektywa Komisarza Ludowego Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii dla Komisarzy Ludowych Spraw Wewntrznych USSR I. Sierowa i BSSR . Canawy, 7 III 1940, Moskwa, [w:] Katy. Dokumenty zbrodni, t. 2, Warszawa 1998, s. 4247.
18

17

73

Magorzata Kuniar-Plota prokurator Oddziaowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie

KWALIFIKACJA PRAWNA ZBRODNI KATYSKIEJ WYBRANE ZAGADNIENIA. INFORMACJA O STANIE LEDZTWA W SPRAWIE ZBRODNI KATYSKIEJ
W dniach 31 sierpnia i 13 padziernika 2004 r. do Oddziaowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie wpyny zawiadomienia o przestpstwie zoone przez Prezesa Komitetu Katyskiego i krewnych oar zamordowanych w Katyniu i Charkowie oraz Prezesa Zarzdu Federacji Rodzin Katyskich. Zawieray one wnioski o wszczcie ledztwa w sprawie zabjstw obywateli polskich dokonanych na podstawie decyzji Biura Politycznego Komitetu Centralnego Wszechzwizkowej Komunistycznej Partii (bolszewikw)1 z dnia 5 marca 1940 r.2 W okresie poprzedzajcym zoenie wspomnianych formalnych zawiadomie, do Instytutu Pamici Narodowej byy nadsyane apele i listy otwarte przedstawicieli rnych rodowisk, organizacji spoecznych i stowarzysze, w tym Stowarzyszenia Katyska Rodzina Policyjna 1939 r. oraz Polskiej Fundacji Katyskiej. W dokumentach tych wyraano potrzeb wyjanienia wszystkich okolicznoci zwizanych z uwizieniem i pozbawieniem ycia tysicy Polakw na podstawie wyej wskazanej decyzji czonkw KC WKP(b). Postulaty o podobnej treci formuowane byy rwnie na amach prasy i za porednictwem innych mediw. W zaistniaej sytuacji zarzdzeniem nr 5/04 z dnia 12 padziernika 2004 r. prof. Witold Kulesza podwczas Dyrektor Gwnej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu powoa Midzyoddziaowy Zesp ledczy do przeprowadzenie postpowania przygotowawczego w sprawie zbrodni katyskiej. Po rozpoznaniu zawiadomie i dokonaniu analizy problematyki prawnej zbrodni katyskiej, w dniu 30 listopada 2004 r. wydano postanowienie o wszczciu ledztwa, sygn. S 38/04/Zk. Postpowanie wszczto w sprawie dokonanych, w celu wyniszczenia czci polskiej grupy narodowej, w okresie od 5 marca do bliej nieustalonego dnia 1940 r. w Moskwie, Charkowie, Smolesku, Katyniu, Kalininie (obecnie Twer) i innych miejscach na terytorium Zwizku Socjalistycznych Republik Sowieckich, przez jego funkcjonariuszy pastwowych idcych na rk wadzy swego pastwa, sprzymierzonego wwczas z III Rzesz Niemieck, masowych zabjstw przez rozstrzelanie, nie mniej ni 21 768 obywateli polskich: onierzy Wojska Polskiego i Korpusu Ochrony Pogranicza, funkcjonariuszy Policji Pastwowej i innych polskich sub pastwowych jecw wojennych, wzitych do niewoli przez Armi Czerwon i osadzonych w specjalnych obozach jenieckich NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, osb cywilnych, aresztowanych jako midzy innymi [...] agentw wywiadu i andarmw, szpiegw i dywersantw, byych obszarnikw, fabrykantw i urzdnikw [...] i osadzonych w wizieniach na terenie okupowanych przez ZSRS Kresw Wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej, bdcych nastpstwem realizacji zbrodniczej uchway Biura Politycznego Komitetu Centralnego Wszechzwizkowej Komunistycznej Partii (bolszewikw), podjtej w Moskwie w dniu 5 marca 1940 r. i skutkiem pogwacenia obowizujcych praw i zwyczajw wojennych, a w szczeglnoci uregulowa IV Konwencji Haskiej z dnia 18 padziernika 1907 r., dotyczcej praw i zwyczajw wojny ldowej oraz Konwencji Genewskiej z dnia 27 lipca 1929 r. dotyczcej traktowania jecw wojennych, tj. o przestpstwo z art. 118 1 kk w zb. z art.123 1 pkt 3 i 4 kk w zb. z art.1 pkt 1 Dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabjstw i zncania si nad ludnoci cywiln i jecami oraz dla zdrajcw Narodu Polskiego w zw. z art. 11 2 kk w zw. z art. 2 ust. 1 i art. 3 Ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Jak wynika z opisu i kwalikacji prawnej zbrodni, zawartego w wyej wskazanym postanowieniu o wszczciu ledztwa, przyjto, e funkcjonariusze pastwowi ZSRS dopuszczajc si zbrodni katyskiej3 dokonali bezprawia polegajcego na umylnym pozbawieniu ycia tysicy polskich jecw wojennych i osb spord ludnoci cywilnej, stanowicego zbrodni wojenn i zbrodni przeciwko ludzkoci. Naley w tym miejscu podkreli, e prawnokarn ocen okolicznoci zwizanych z podjciem i realizacj decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z dnia 5 marca 1940 r. naley ocenia wedug stanu prawnego okrelonego tempore criminis przez prawo karne midzynarodowe, jak rwnie krajowe prawo karne. Z punktu widzenia prawa midzynarodowego trzeba 74

stwierdzi, e zbrodnia katyska pozostaje w cisym zwizku z napaci ZSRS, dokonan w dniu 17 wrzenia 1939 r. na Rzeczypospolit Polsk. Przekroczenie granic przez Armi Czerwon stanowio jawne pogwacenie nienaruszalnoci terytorium pastwa polskiego i stanowio faktyczne wszczcie dziaa wojennych, wywoujce rwnoczenie stan wojny pomidzy obu krajami4. W wyniku dziaa wojennych do sowieckiej niewoli tray tysice onierzy Wojska Polskiego, funkcjonariuszy Policji Pastwowej i innych sub pastwowych, ktrych ostatecznie umieszczono w tzw. specjalnych obozach jenieckich na terenie ZSRS. Wkroczenie wojsk sowieckich na ziemie polskie i rozpoczcie wojny stwarzao dla jej uczestnikw obowizek zastosowania si do regu prawa wojennego, zarwno norm traktatowych jak i zasad zwyczajowego prawa midzynarodowego. W tym czasie podstawowe unormowania w tym zakresie zawieray artykuy od 4 do 20 Regulaminu dotyczcego praw i zwyczajw wojny ldowej (zwanego Regulaminem Haskim), stanowicego zacznik do IV Konwencji Haskiej z dnia 18 padziernika 1907 r.5 oraz Konwencji Genewskiej z dnia 27 lipca 1929 r., dotyczcej traktowania jecw wojennych6. Oba te akty prawne kodykoway podstawowe zasady zwyczajowe prawa wojennego. Uregulowania hasko-genewskie formuoway podstawowe, oglne zasady dotyczce traktowania jecw wojennych. Pozostawali oni pod wadz rzdu pastwa nieprzyjacielskiego, a nie osb lub oddziaw, ktre wziy ich do niewoli. Jecy wojenni winni by zawsze traktowani w sposb humanitarny a w szczeglnoci, jak stanowi w art. 2 Konwencja Genewska maj by chronieni przed aktami gwatu, obrazy i ciekawoci publicznej. rodki odwetowe wzgldem nich s zabronione. Jecy wojenni maj prawo do poszanowania swej osoby i czci. Szczegowe przepisy w powoanych aktach prawa midzynarodowego okrelay take warunki pobytu jecw w niewoli oraz moliwo stosowania wobec nich sankcji karnych. Odnonie tego ostatniego zagadnienia, generalnie uznano, e jecy podlegaj przepisom i rozporzdzeniom obowizujcym w armii pastwa, pod wadz ktrego si znajduj. W ramach kar dyscyplinarnych zabroniono jednak stosowania wobec nich kar cielesnych oraz okruciestwa w jakiejkolwiek postaci. Zakazane byo take stosowanie kar zbiorowych za czyny jednostek. Specjalnie zabezpieczono prawa jecw, przeciwko ktrym prowadzono postpowania sdowe, zapewniajc im prawo do obrony oraz udziau w postpowaniach przedstawicieli mocarstw opiekuczych. Zagwarantowano rwnie prawo odwoania si od wyroku na rwni z czonkami si zbrojnych pastwa zatrzymujcego. Skonstatowa przeto trzeba, e polskim onierzom wzitym do niewoli przez Armi Czerwon przysugiwa status jecw wojennych, a co za tym idzie w peni podlegali ochronie ustanowionej dla jecw wojennych, w tym ochronie wynikajcej z uregulowa powoanych wyej IV Konwencji Haskiej z 1907 r. i Konwencji Genewskiej z 1929 r. Rzeczpospolita Polska w 1939 r. bya sygnatariuszem obu tych umw. Fakt, e ZSRS nie by w owym czasie ich stron, nie zwalnia tego pastwa z obowizku przestrzegania powszechnie obowizujcych zasad zwyczajowego prawa midzynarodowego, istniejcych obok norm traktatowych; te ostatnie byy w istocie jedynie spisanymi zasadami zwyczajowymi. W wietle ustalonych pogldw doktryny i orzecznictwa midzynarodowego, w tym wyroku Midzynarodowego Trybunau Wojskowego w Norymberdze, ogoszonego w dniach 30 wrzenia i 1 padziernika 1946 r. w procesie przeciwko gwnym niemieckim przestpcom wojennym7, okoliczno, e okrelone pastwo nie byo stron obu powoanych konwencji nie wyczaa moliwoci pocignicia do odpowiedzialnoci za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkoci ich sprawcw obywateli takiego pastwa. Wspomniane konwencje potwierdzay bowiem w formie pisemnej zasady uniwersalne, obowizujce wszystkie narody cywilizowane. Zawarte w konwencjach haskiej i genewskiej normy dotyczce prawa wojennego naley zatem uwaa za zestawienie praw i zwyczajw wojennych obowizujcych powszechnie, niezalenie od formalnego uznania tyche aktw prawa midzynarodowego przez poszczeglne pastwa. Na przytoczenie zasuguje stwierdzenie znajdujce si w preambule do IV Konwencji Haskiej: w wypadkach, nieobjtych przepisami obowizujcemi (...) ludno i strony wojujce pozostaj pod opiek i wadz zasad prawa narodw, wypywajcych ze zwyczajw, ustanowionych midzy cywilizowanemi narodami, oraz z zasad humanitarnoci i wymaga spoecznego sumienia. Klauzula ta wskazuje w wyrany sposb na zamiar objcia ochron prawa midzynarodowego jak najszerszego krgu osb, niezalenie od formalnego obowizywania odpowiednich umw midzynarodowych8. Nie ulega wtpliwoci, e zamordowanie polskich jecw wojennych w 1940 r. byo czynem bezprawnym w rozumieniu prawa midzynarodowego i stanowio pogwacenie postanowie art. 4, 23 c i 50 Regulaminu Haskiego oraz art. 2, 46, 61 i 63 Konwencji Genewskiej z dnia 27 lipca 1929 r., dotyczcej traktowania jecw wojennych, uznanych za akty prawa midzynarodowego, ktre obowizyway ca spoeczno midzynarodow, a wic take Zwizek Sowiecki. Powysze w peni uzasadnia rwnie pogld, e eksterminacja polskich jecw wojennych bya zbrodni wojenn w cisym tego sowa znaczeniu, w rozumieniu art. VI b Karty Midzynarodowego Trybunau Wojskowego9, utworzonego w wykonaniu Porozumienia midzynarodowego w przedmiocie cigania i karania gwnych przestpcw wojennych Osi Europejskiej, podpisanego w Londynie dnia 8 sierpnia 75

1945 r. przez Wielk Brytani, Stany Zjednoczone Ameryki, ZSRS i Francj10, tj. pogwacenie praw i zwyczajw wojennych Takie pogwacenie bdzie obejmowao, ale nie bdzie ograniczone [...] do mordowania lub zego obchodzenia si z jecami wojennymi. Karta Midzynarodowego Trybunau Wojskowego ustalaa dodatkowe dwa rodzaje przestpstw podlegajcych jurysdykcji Midzynarodowego Trybunau Wojskowego, tj. zbrodnie przeciw pokojowi (art. VI a) oraz zbrodnie przeciw ludzkoci (art. VI c). W kontekcie przyjtych regulacji stwierdzi naley, e zabjstwa na osobach spord polskiej ludnoci cywilnej, dokonane przez funkcjonariuszy NKWD realizujcych uchwa Biura Politycznego KC WKP(b) z dnia 5 marca 1940 r. odpowiadaj w peni rozumieniu zbrodni przeciwko ludzkoci opisanej w przywoanym art. VI c Karty Midzynarodowego Trybunau Wojskowego, obejmujcej morderstwa, wytpianie, obracanie ludzi w niewolnikw, deportacj i inne czyny nieludzkie, ktrych dopuszczono si przeciwko jakiejkolwiek ludnoci cywilnej, przed wojn lub podczas niej, albo przeladowania ze wzgldw politycznych, rasowych lub religijnych przy popenianiu jakiejkolwiek zbrodni wchodzcej w zakres kompetencji Trybunau lub w zwizku z ni, niezalenie od tego, czy byo to zgodne, czy te stao w sprzecznoci z prawem kraju, w ktrym zbrodni dokonano. Odnoszc si w tym miejscu do sformuowa uytych w Karcie trzeba zaznaczy, e nie wprowadzaa ona w uytej terminologii nowego typu zbrodni, posugujc si denicjami istniejcych typw przestpstw, opisanych w kodeksach krajowych. Zarwno wic w grupie zbrodni wojennych w cisym tego sowa znaczeniu, jak i w kategorii zbrodni przeciwko ludzkoci wystpuj zaczerpnite z dotychczas znanej typologii okrelenia czynw przestpnych, jak morderstwo, eksterminacja czy przeladowanie. Karta zawieraa ponadto przepisy o odpowiedzialnoci karnej osb, ktre dopuciy si przestpstw, dziaajc na podstawie rozkazw. Artyku VIII w sposb jednoznaczny okrela, e dziaanie sprawcy przestpstwa, podlegajcego kognicji Trybunau, w wykonaniu rozkazu swego rzdu lub przeoonego nie wyczao jego odpowiedzialnoci karnej. Okoliczno ta moga jedynie mie wpyw na zagodzenie kary. Zasady prawa midzynarodowego przyjte w Statucie Trybunau Norymberskiego i rozwinite nastpnie w wyroku tego Trybunau zostay potwierdzone przez rezolucj Zgromadzenia Oglnego ONZ Nr 95(I) z dnia 11 grudnia 1946 r. Zawieraa ona ponadto owiadczenie, e ludobjstwo jest zbrodni w obliczu prawa midzynarodowego, sprzeczn z duchem i celami Narodw Zjednoczonych i potpion przez wiat cywilizowany. Termin ludobjstwo jest polskim odpowiednikiem angielskiego genocide, wprowadzonego pod koniec drugiej wojny wiatowej do jzyka prawniczego oraz praktyki prawnej11. Zagadnienie ludobjstwa znalazo rozwinicie w Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa, uchwalonej przez Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych dnia 9 grudnia 1948 r.12, ktra okrelia denicj i karalne formy tego przestpstwa (art. II i III), zobowizujc strony do zapewnienia wykonalnoci postanowie Konwencji przez wprowadzenie stosownych przepisw prawnych w ustawodawstwach krajowych (art. V). Z uwagi na okolicznoci towarzyszce popenieniu zbrodni katyskiej, zaplanowanej w najdrobniejszych szczegach przez najwyszych funkcjonariuszy pastwowych i partyjnych wczesnego ZSRS oraz zrealizowanej przez podlegy im aparat pastwowy, a ponadto skal i okruciestwo przeprowadzonej eksterminacji tysicy niewinnych ludzi, jak i motywacj kierujc sprawcami zbrodni, uprawnione jest rozwaenie kwestii dopuszczalnoci zastosowania kwalikacji ludobjstwa w rozumieniu art. II Konwencji z dnia 9 grudnia 1948 r. Zauway naley, e stosowanie w odniesieniu do zdarze bdcych przedmiotem ledztwa oddziaowej komisji w Warszawie, sygn. S 38/04/Zk, konwencyjnego terminu ludobjstwo moe budzi zastrzeenia zwaszcza odnonie oceny zamiaru sprawcw, tj. ustalenia czy ich czyn zosta dokonany w zamiarze zniszczenia w caoci lub czci grup narodowych oraz problemu retroaktywnoci przepisw powoanej Konwencji. Odnoszc si do pierwszego z zasygnalizowanych zagadnie, tj. zamiaru sprawcw, aby dokona w tym zakresie ustale, konieczne jest odwoanie si do notatki awrentija Berii13 z dnia 5 marca 1940 r., skierowanej do J. Stalina z wnioskiem o rozstrzelanie polskich jecw wojennych. W jej treci zawarto stwierdzenie, e wizieni obywatele polscy s zatwardziaymi, nie rokujcymi poprawy wrogami wadzy radzieckiej14. Dokument ten stanowi podstaw do decyzji Biura Politycznego KC WKP(b), dotyczcej eksterminacji polskich jecw. W tym kontekcie zasadniczego znaczenia nabiera okrelenie krgu oar zbrodni i ustalenie, czy motywem dziaania osb podejmujcych decyzj z dnia 5 marca 1940 r. bya likwidacja obywateli polskich z powodu ich przynalenoci narodowociowej. Powszechnie znany jest fakt, i grup wyselekcjonowanych do zagady obywateli polskich w przewaajcej wikszoci stanowiy osoby narodowoci polskiej, ale take przedstawiciele innych narodowoci, w tym ydowskiej, ukraiskiej i biaoruskiej. Podnie naley, e II Rzeczpospolita Polska bya pastwem o strukturze wielonarodowej, w ktrym wspistnieli obok siebie przedstawiciele rnych narodowoci, traktowani w rozumieniu prawa jako pierwiastki etniczne narodu polskiego. Sformuowanie takie przyja polska doktryna prawa karnego w komentarzu do art. 152 Kodeksu 76

karnego z 1932 r. (Kto publicznie ly lub wyszydza Nard albo Pastwo Polskie...), obejmujc pojciem prawnym Nard Polski, og obywateli pastwa polskiego bez wzgldu na ich narodowo. Wyselekcjonowane do eksterminacji osoby czya take ta cecha, e stanowiy cz polskiej elity intelektualnej, ktra w odpowiednich warunkach moga przej na siebie rol przywdcz narodu. Jak wynika z zachowanej dokumentacji obozw jenieckich w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, podjte wobec tej grupy dziaania o charakterze reedukacyjnym nie doprowadziy do zmiany postaw i zapatrywa jej czonkw, zdecydowanych na walk o przywrcenie niepodlegoci swojej ojczyzny. Std te pojawio si we wspomnianej notatce . Berii stwierdzenie, e kady z jecw oczekuje oswobodzenia, by uzyska moliwo aktywnego wczenia si w walk przeciwko wadzy radzieckiej15. Fizyczna eliminacja tych osb miaa zapobiec w przyszoci odrodzeniu, z wykorzystaniem ich potencjau intelektualnego, polskiej pastwowoci. Podjta wic bya w zamiarze zniszczenia siy Narodu Polskiego, unicestwienia jego elit. Potwierdzeniem tej tezy jest staranna selekcja osb, ktre miano rozstrzela spord setek tysicy innych Polakw znajdujcych si w sowieckich wizieniach i obozach, dokonywana w oparciu o ich status spoeczny, zawodowy i penione funkcje. Uprawnione jest zatem twierdzenie, e zabjstwa, ktrych nastpnie dopucili si funkcjonariusze NKWD, motywowane byy zamiarem wyniszczenia czci polskiej grupy narodowej. Z tych te wzgldw czyny te wyczerpyway znamiona zbrodni ludobjstwa, okrelonej w art. II Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa. Pogld, e dokonanie eksterminacji obywateli polskich jest zbrodni ludobjstwa znalaz zreszt wyraz rwnie w stanowisku samego ZSRS w czasie norymberskiego procesu gwnych niemieckich zbrodniarzy wojennych. W 59. dniu rozprawy prokurator Jurij Pokrowski, zastpca gwnego oskaryciela sowieckiego, przedstawi zbrodni katysk jako przestpstwo, ktre pochono 11 tysicy polskich oar i podlega kompetencji trybunau. Stanowisko strony rosyjskiej opierao si na uznaniu tego mordu za zbrodni, ktra ze wzgldu na szczeglny charakter i okolicznoci popenienia winna by osdzona na gruncie midzynarodowego prawa karnego. Postpowanie dowodowe nie potwierdzio tezy o sprawstwie niemieckim. Trybuna Norymberski w wyroku nie odnis si merytorycznie do zarzutu dotyczcego zbrodni katyskiej. W tym stanie rzeczy uzna naley, e kwestia tego mordu nie zostaa prawnie rozstrzygnita. Istniay zatem pene przesanki do wszczcia i przeprowadzenia w tym zakresie ledztwa przez prokuratur IPN. Odnoszc si do problemu zwizanego z retroaktywnoci przepisw powoanej konwencji, uchwalonej w dniu 9 grudnia 1948 r., a wic blisko 8 lat po popenieniu zbrodni katyskiej, naley si odwoa do sformuowa zawartych we wstpie do tego aktu: Umawiajce si Strony po rozwaeniu zawartej w rezolucji Oglnego Zgromadzenia Narodw Zjednoczonych Nr 96/I z dnia 11 grudnia 1946 r. deklaracji, stwierdzajcej, e ludobjstwo jest zbrodni w obliczu prawa midzynarodowego, sprzeczn z duchem i celami Narodw Zjednoczonych i potpion przez wiat cywilizowany: uznajc, e we wszystkich okresach historycznych ludobjstwo wyrzdzio ludzkoci wielkie straty; w przekonaniu, e midzynarodowa wsppraca jest konieczna dla uwolnienia ludzkoci od tej ohydnej klski; zgadzaj si na ponisze postanowienia. Wynika z nich, e ludobjstwo zostao uznane za zbrodni prawa midzynarodowego, istniejc ju przed jej formaln kodykacj w konwencji. Tak wic uprawnione jest stwierdzenie, e zakaz ludobjstwa, potwierdzony poprzez uchwalenie Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa, istnia jako norma prawna przed przyjciem tego aktu i mia charakter normy prawa zwyczajowego narodw. Sama konwencja nie bya wic prawem ex post, nie prowadzia bowiem do karania czynw, ktre w chwili popenienia nie stanowiy przestpstw. Ludobjstwo jako sprzeczne z normami uniwersalnymi, obowizujcymi wszystkie narody cywilizowane, jako przestpstwo na gruncie midzynarodowego prawa zwyczajowego, w roku 1946 zostao okrelone w jzyku prawnym terminem oddajcym jego rozmiary w czasie drugiej wojny wiatowej. Stanowisko takie pozwala na uznanie, e zbrodnia ludobjstwa, bdca kwalikowan postaci zbrodni przeciwko ludzkoci i nie stanowica odrbnego typu przestpczego, istniaa ju w chwili popenienia zbrodni katyskiej. Poczynione wyej ustalenia co do kwalikacji prawnej omawianej zbrodni wymagaj take odniesienia si do zagadnienia przedawnienia zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkoci. Przyjta przez Zgromadzenie Oglne ONZ w dniu 26 listopada 1968 r. Konwencja o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkoci16, w artykule I, odwoujc si do denicji zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkoci, okrelonych w Statucie Norymberskiego Midzynarodowego Trybunau Wojskowego z dnia 8 sierpnia 1945 r., stwierdza, i nie ulegaj one przedawnieniu bez wzgldu na dat ich popenienia. Konwencja ta, co wynika z jej wstpnych postanowie, ma charakter deklaratoryjny, tzn. potwierdza istnienie w prawie karnym midzynarodowym zasady, dotd niepisanej, cho uprzednio ju obowizujcej, nieprzedawniania si wymienionych w jej tytule zbrodni. Tym samym nie istnieje problem retroaktywnoci Konwencji o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkoci. Pozwala to na przyjcie, na jej podstawie, 77

zasady nieprzedawniania si tych zbrodni jako normy prawnej powszechnie obowizujcej w odniesieniu do zbrodni katyskiej, czcej w sobie cechy obu omawianych przestpstw. Ratykacja powoanej konwencji przez Polsk, naoya na ni, jako stron, zobowizanie do podjcia rodkw niezbdnych do zapewnienia wykonalnoci postanowienia o niestosowaniu terminw przedawnienia w zakresie cigania i karania zbrodni okrelonych w art. I i II tej Konwencji (art. IV). Zobowizanie powysze zostao wypenione przez wprowadzenie stosownych uregulowa zarwno do Konstytucji RP z 1997 r., ktra w art. 43 stanowi, e zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkoci nie podlegaj przedawnieniu, jak i do obowizujcego Kodeksu karnego (w art. 105 1). Podkrelenia wymaga i to, e zarwno konwencja z 1968 r., jak i prawo polskie nie wyczaj spod swoich postanowie adnego pastwa, ktrego wadze dopuciy si tych zbrodni. Na takim rozumieniu, nie ulegajcych przedawnieniu zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkoci i zbrodni wojennych, oparty zosta rwnie art. 4 ust. 1 Ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu17. Czynic ustalenia na gruncie polskiego prawa karnego, naley uzna, e obowizujcy stan prawny daje podstawy do prowadzenia postpowania karnego w sprawie zbrodni katyskiej. Czyn ten wymierzony by bowiem przeciwko polskim obywatelom, co zarwno poprzednie kodeksy (art. 5 kk z 1932 r., art. 114 kk z 1969 r.), jak i obowizujcy aktualnie (art. 110 1 kk) traktuj jako wystarczajc podstaw do stosowania polskiej ustawy karnej. Ponadto zabjstwo kadego z jecw wojennych oraz kadej osoby cywilnej stanowio tempore criminis czyn zabroniony zarwno przez ustawodawstwo polskie (art. 225 kk z 1932 r.), jak i przez ustawodawstwo sowieckie (art. 137 Kodeksu karnego RSFSR obowizujcego od dnia 1 stycznia 1927 r.). Speniony zosta wic tzw. wymg podwjnej bezprawnoci (czyn popeniony przez sprawc za granic musi by spenalizowany jako przestpstwo zarwno w polskiej ustawie karnej, jak i ustawie obowizujcej w miejscu i czasie jego popenienia). Zgodnie z treci art. 110 1 kk i art. 111 1 kk przesdza to o moliwoci cigania przez polskie organy cigania i wymiaru sprawiedliwoci sprawcw przestpstw skierowanych przeciwko interesom Rzeczypospolitej Polskiej lub obywatela polskiego, nawet jeli s oni cudzoziemcami, a czyny zostay dokonane za granic. Wskaza trzeba jednoczenie, e fakt uprzedniego prowadzenia postpowania karnego w sprawie zbrodni katyskiej przez Naczeln Prokuratur Wojskow Federacji Rosyjskiej, zgodnie z treci art. 114 1 kk, nie stoi na przeszkodzie wszczciu i prowadzeniu przez polskie organy cigania ledztwa o ten sam czyn zabroniony. Dokonujc kwalikacji prawnej zbrodni katyskiej, naley stwierdzi, e u jej podstaw legy te przepisy prawa krajowego, ktre s odpowiednikiem uregulowa zawartych w omwionych ju wczeniej konwencjach midzynarodowych w zakresie cigania przestpstw wojennych oraz przestpstw przeciwko ludzkoci i ktre wypeniaj zobowizania Rzeczypospolitej Polskiej w przedmiocie dostosowania jej prawa wewntrznego do wymogw prawa midzynarodowego. Zobowizanie Polski do karania narusze midzynarodowego prawa koniktw zbrojnych znalazo wyraz we wprowadzeniu do polskiego Kodeksu karnego z 1997 r. przepisw artykuw od 120 do 126, za w odniesieniu do obowizku cigania przestpstw przeciwko ludzkoci w zamieszczeniu w tym kodeksie przepisw artykuw 118 i 119. Wymaga podkrelenia, e art. 118 1 kk, ktrego tre wypenia zobowizania Polski wynikajce z Konwencji ONZ z 9 grudnia 1948 r., dotyczy zbrodni ludobjstwa uwaanej za kwalikowany (ze wzgldu na szczeglny zamiar sprawcy dziaanie w zamiarze wyniszczenia w caoci lub w czci okrelonej w przepisie grupy) typ zbrodni przeciwko ludzkoci. Ochron z art. 118 1 kk, poza grupami ujtymi w konwencji z 1948 r., tj. narodow, etniczn, rasow i wyznaniow (religijn), objte zostay take grupy polityczne oraz grupy o okrelonym wiatopogldzie. Szerszy, anieli przyjty w konwencji z 9 grudnia 1948 r., zakres pojciowy obejmuje w peni zbrodni katysk. Jak ju wczeniej bowiem wskazano, sprawcy dopucili si jej, dziaajc w zamiarze wyniszczenia czci polskiej grupy narodowej. Z uwagi na fakt, e zbrodnia katyska jest rwnie zbrodni wojenn, maj zastosowanie przepisy art. 123 1 pkt 3 i 4 kk, chronice jecw wojennych i ludno cywiln obszaru okupowanego, ktrzy w zwizku z koniktem zbrojnym zostaj naraeni na szczeglne niebezpieczestwo, w tym utrat ycia. Przestpstwo, opisane w art. 123 1 kk jest kwalikowan postaci zabjstwa. Elementami kwalikujcymi w tym przypadku s zarwno czas popenienia przestpstwa, czyli okres dziaa zbrojnych, jak rwnie okoliczno, e pokrzywdzeni znajdowali si pod szczegln ochron prawa midzynarodowego. Zastosowanie powoanych wyej przepisw jako podstawy kwalikacji prawnokarnej zbrodni katyskiej wymaga take rozwaenia, czy przyjcie ich nie stoi w sprzecznoci z zakazem wstecznego dziaania ustawy karnej. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, o naruszeniu zasady Lex retro non agit mona mwi w sytuacji 78

stosowania wobec sprawcy przepisu okrelajcego typ czynu zabronionego, ktry wszed w ycie po popenieniu czynu, ale: w chwili jego popenienia nie by on czynem zabronionym, przewiduje wobec sprawcy surowsze konsekwencje prawnokarne, znosi okrelone wczeniej okolicznoci wyczajce bezprawno czynu, jego karalno lub win sprawcy. Majc na wzgldzie powysze wskazania oraz fakt, i w chwili popenienia w 1940 r. mordu na polskich jecach wojennych i osobach cywilnych kady pojedynczy akt tej zbrodni, stanowicy zabjstwo czowieka, realizowa bezprawie opisane w art. 225 1 kk z 1932 r., a stosowane w oparciu o przepisy prawa midzyczasowego uregulowania obecnie obowizujcego Kodeksu karnego s oczywicie wzgldniejsze dla sprawcw, rozwaenie kwestii retroaktywnoci naley ograniczy wycznie do porwnania zakresw tych przestpstw. Konstrukcje analizowanych art. 118 1 kk oraz art. 123 1 pkt 3 i 4 kk w zestawieniu z treci art. 225 kk z 1932 r. niewtpliwie maj ograniczenia podmiotowo-przedmiotowe, wyraone w kierunkowoci dziaania (art.118 1 kk w celu wyniszczenia), krgu podmiotw objtych ochron prawn (grupy narodowe, etniczne, rasowe, polityczne, wyznaniowe, o okrelonym wiatopogldzie, jecy wojenni, ludno cywilna obszaru okupowanego) i warunkach popenienia czynu (naruszanie norm prawa midzynarodowego). Zakres zastosowania obecnie obowizujcych przepisw jest zatem znacznie wszy. Powysze, pomimo okolicznoci, i nie stanowi one wprost odpowiednikw przepisw obowizujcych w chwili popenienia zbrodni katyskiej upowania do ich zastosowania w przyjtej w odniesieniu do niej kwalikacji. Zabieg taki nie narusza zatem konstytucyjnej zasady gwarancyjnej Lex retro non agit. Naley dodatkowo zaznaczy, e zarwno Polska jak i ZSRS (ktrego sukcesorem na arenie midzynarodowej jest Federacja Rosyjska) podpisay Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z dnia 19 grudnia 1966 r.18, ktry zawiera ujt w art. 15 ust. 1 zasad niedziaania prawa wstecz, oraz odnoszce si do niej w ust. 2 tego artykuu sformuowanie Nic w niniejszym artykule nie ogranicza sdzenia i karania jakiejkolwiek osoby za jakikolwiek czyn lub zaniechanie, ktre w chwili ich realizacji, stanowiy przestpstwa w myl oglnych zasad prawa uznanych przez spoeczno midzynarodow. Zasada ta na gruncie wewntrznego porzdku prawnego ma umocowanie w art. 42 ust. 1 Konstytucji RP, zgodnie z ktrym Odpowiedzialnoci karnej podlega ten tylko, kto dopuci si czynu zabronionego pod grob kary przez ustaw obowizujc w czasie jego popenienia. Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, ktry w czasie jego popenienia stanowi przestpstwo w myl prawa midzynarodowego. A zatem ciganie na podstawie przepisw art. 118 1 kk oraz 123 1 pkt. 3 i 4 kk sprawcw, ktrzy dopucili si eksterminacji obywateli polskich w 1940 r., nie stanowi naruszenia zasady Lex retro non agit rwnie z tego wzgldu, e dokonanie tej zbrodni stao w sprzecznoci z obowizujcym w czasie jej popenienia prawem midzynarodowym, ktre jest jednym ze rde prawa obowizujcego w Rzeczypospolitej Polskiej. Analogiczny wywd mona przeprowadzi w odniesieniu do dyspozycji art. 1 pkt 1 Dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabjstw i zncania si nad ludnoci cywiln i jecami oraz dla zdrajcw Narodu Polskiego19. Zachowanie funkcjonariuszy pastwowych ZSRS, podejmujcych oraz realizujcych na wszystkich szczeblach administracyjnych decyzj z dnia 5 marca 1940 r. o eksterminacji obywateli polskich, wypenia dyspozycj art. 1 pkt 1 powoanego dekretu, albowiem sprawcy brali udzia w dokonywaniu zabjstw ludnoci cywilnej i jecw wojennych, idc na rk wadzy pastwa niemieckiego lub z nim sprzymierzonego. Za przyjciem takiej kwalikacji przemawia charakter wzajemnych stosunkw III Rzeszy Niemieckiej i ZSRS w okresie poprzedzajcym wybuch drugiej wojny wiatowej oraz w czasie popenienia przedmiotowej zbrodni, ktre bazoway na zawartych midzy tymi pastwami w sierpniu i wrzeniu 1939 r. umowach dwustronnych. Te niepodwaalne fakty historyczne uprawniaj do uznania ZSRS i III Rzeszy Niemieckiej w 1940 r. za pastwa sprzymierzone ze sob i wspdziaajce. Zastosowaniu kwalikacji z art. 1 pkt 1 dekretu sierpniowego nie stoi na przeszkodzie fakt wejcia w ycie przedmiotowego aktu prawnego po popenieniu zbrodni katyskiej. Ju bowiem z samego brzmienia i celu tego dekretu wprost wynika jego retroaktywno. Jest ona w peni uzasadniona nadzwyczajnymi okolicznociami historycznymi, w tym rozmiarem i rodzajem zbrodni dokonanych w czasie drugiej wojny wiatowej, koniecznoci zastosowania, z uwagi na ich charakter, nowych sformuowa prawnych i szczeglnie surowego ich potraktowania oraz jednoczenie faktycznym brakiem moliwoci sprawowania, w okresie popeniania tych zbrodni, wymiaru sprawiedliwoci przez pastwo polskie. Trzeba jednak zaznaczy, e wchodzce w zakres art. 1 pkt 1 rodzaje czynw (branie udziau w dokonywaniu zabjstw osb spord ludnoci cywilnej albo osb wojskowych lub jecw wojennych, podjte w zamiarze pjcia na rk wadzy pastwa niemieckiego lub z nim sprzymierzonego) byy bezprawne i karalne ju w czasie ich dokonywania. Przypadki umylnego 79

i bezprawnego pozbawienia ycia wyczerpyway bowiem znamiona przestpstwa zabjstwa okrelonego w art. 225 1 kk z 1932 r. Tym samym dekret sierpniowy nie statuowa bezprawnoci czynu, lecz okrela tylko szczeglny wymiar kary za czyny bezprawne ju w czasie ich popenienia. Tworzy zatem now konstrukcj prawn, oddajc charakter przestpstw popenionych podczas wojny, uatwiajc zastosowanie waciwej kwalikacji prawnej i jednoczenie zaostrzajc sankcj karn z uwagi na okolicznoci popenienia przestpstwa. W istocie wic wprowadzenie mocy wstecznej omawianego dekretu ograniczao si wycznie do sfery sankcji karnej, a nie znamion czynu. W tym miejscu wskaza naley, e art. 5 dekretu sierpniowego okrela w sposb zbliony do unormowa Statutu Trybunau Norymberskiego kwesti odpowiedzialnoci karnej osb, ktre dopuciy si przestpstw, dziaajc w wykonaniu rozkazu. Dziaanie lub zaniechanie sprawcy pod wpywem groby, rozkazu lub nakazu nie zwalniao od odpowiedzialnoci karnej, okoliczno ta moga jedynie by podstaw do zastosowania nadzwyczajnego zagodzenia kary. Powoane wyej argumenty przesdzaj zatem o zasadnoci zastosowania art. 1 pkt 1 powoanego wyej dekretu w kwalikacji kumulatywnej zbrodni katyskiej. Faktem bezspornym jest, e dokonanie zabjstw polskich jecw wojennych, przebywajcych w obozach jenieckich w Ostaszkowie, Starobielsku i Kozielsku oraz ludnoci cywilnej osadzonej w wizieniach tzw. Zachodniej Ukrainy i Biaorusi zostao zlecone przez najwysze wadze partyjne i pastwowe ZSRS i e bezporednimi wykonawcami tego mordu byli funkcjonariusze penicy sub na rnych stanowiskach w NKWD. Z uwagi na krg osb podejrzanych o popenienie tego mordu i cele podejmowanych przez nie zbrodniczych dziaa, za w peni zasadne naley uzna zakwalikowanie go nie tylko jako wyczerpujcej znamiona zbrodni wojennej, zbrodni przeciwko ludzkoci oraz przestpstwa spenalizowanego w art. 1 pkt 1 dekretu sierpniowego, ale take jako zbrodni komunistycznej w rozumieniu art. 2 ust. 1 Ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o IPN. Odpowiedzialne za jej popenienie osoby, zarwno sprawcy polecajcy, jak i wykonawcy, byli bowiem bez wtpienia funkcjonariuszami pastwa komunistycznego Zwizku Socjalistycznych Republik Sowieckich. Jednoczenie zbrodnia katyska, jak uzasadniono wyej, stanowia przestpstwo wedug ustawy obowizujcej w czasie jej popenienia, zarwno na gruncie polskiego, jak i sowieckiego prawa karnego. Czynnoci w ledztwie, sygn. S 38/04/Zk, wykonuje czterech prokuratorw czonkw Midzyoddziaowego Zespou ledczego z Oddziaowej Komisji w Warszawie, odzi i Katowicach oraz wyznaczeni prokuratorzy w pozostaych omiu Oddziaowych Komisjach cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu i ich orodkach zamiejscowych. Przesuchania prowadzone s sukcesywnie we wszystkich jedenastu oddziaowych komisjach. Dane o wiadkach zawarte s w zbiorowych listach czonkw, przekazanych przez organizacje skupiajce rodziny oar zbrodni katyskiej. Przydatne informacje w tym zakresie uzyskiwane s take w trakcie przesucha. Du grup przesuchanych stanowi osoby, ktre zgaszaj si do poszczeglnych komisji oddziaowych w odpowiedzi na apel IPN, zamieszczony w mediach i na stronie internetowej Instytutu. Do chwili obecnej przesuchano cznie 2107 wiadkw. Wikszo z nich stanowi czonkowie rodzin zamordowanych. W pierwszej kolejnoci zeznania s odbierane od osb w podeszym wieku, z ktrych najstarsza to 107-letnia wdowa po zamordowanym w Charkowie jecu obozu w Starobielsku. Cz przesucha, na wniosek wiadkw, z uwagi na ich wiek i kopoty zdrowotne, odbywa si w ich miejscach zamieszkania. W toku czynnoci s zabezpieczane, w formie uwierzytelnionych kopii, dokumenty zwizane si ze spraw, m.in. karty pocztowe, listy, fotograe zamordowanych. Prowadzone s poszukiwania dalszych czonkw rodzin osb zamordowanych, poprzez kierowanie dziesitkw zapyta do Centralnego Biura Adresowego w Warszawie, jak rwnie wystpienia do waciwych wydziaw spraw obywatelskich urzdw administracji oraz jednostek policji. Przesuchania s prowadzone take poza granicami kraju. Prokuratorzy Instytutu Pamici Narodowej zwracaj si z wnioskami o dokonanie tych czynnoci do polskich ambasad i konsulatw, najbliszych dla miejsc pobytu wiadkw. W toku ledztwa poszukiwane s w kraju i poza jego granicami dokumenty i inne dowody mogce mie istotne znaczenie dla przedmiotu postpowania. W tym celu prowadzone s rozliczne kwerendy majce doprowadzi do odnalezienia archiwalnych dokumentw, fotograi i dokumentalnych materiaw lmowych, dotyczcych Zbrodni Katyskiej. Z uwagi na istotne znaczenie dla niniejszego ledztwa materiau dowodowego zgromadzonego w ledztwie numer 159 Naczelnej Prokuratury Wojskowej Federacji Rosyjskiej w sprawie zbrodni katyskiej, Oddziaowa Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie w dniu 8 marca 2005 r., za porednictwem Ministerstwa Sprawiedliwoci RP, skierowaa do rosyjskiej Prokuratury Generalnej wniosek o udzielenie 80

jej pomocy prawnej poprzez wydanie uwierzytelnionych kopii lub odpisw caoci akt wspomnianego ledztwa nr 159 oraz postanowienia z dnia 21 wrzenia 2004 r. o jego umorzeniu. Na zaproszenie Naczelnej Prokuratury Wojskowej Federacji Rosyjskiej w dniach od 10 do 21 padziernika 2005 r. przebywao w Moskwie trzech prokuratorw Instytutu, prowadzcych ledztwo w sprawie zbrodni katyskiej oraz historyk gwny specjalista GKZpNP w Warszawie. Podczas wizyty zapoznano si z udostpnionymi 67 tomami akt rosyjskiego postpowania karnego, przeprowadzono ich ogldziny, sporzdzajc stosown dokumentacj procesow. Czynno ta nie dostarczya istotnych informacji, bowiem udostpnione tomy akt zostay wyselekcjonowane przez stron rosyjsk. Okazana dokumentacja zostaa zgromadzona gwnie na pocztkowym etapie ledztwa nr 159 (lata 19901992). Natomiast dokumenty pochodzce z pniejszych lat (19951997) pochodziy z pomocy prawnej udzielonej przez prokuratur ukraisk. Wrd udostpnionych materiaw nie byo zbrodniczej decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. Strona rosyjska nie wyrazia zreszt zgody na wykonanie kserokopii dokumentw poddanych analizie. Prokuratorom Instytutu odmwiono dostpu do caoci materiaw postpowania, uzasadniajc to stwierdzeniem, e cz z nich zostaa objta klauzul tajnoci. Tak klauzul opatrzono rwnie postanowienie o umorzeniu tego ledztwa, ktrego nie przedstawiono, pomimo zoenia ponownego wniosku o udostpnienie. W wyniku realizacji przez niemieckie organy wymiaru sprawiedliwoci wniosku Oddziaowej Komisji w Warszawie o udzielenie pomocy prawnej poprzez spowodowanie przeprowadzenia stosownych kwerend we wskazanych archiwach niemieckich (Politisches Archiv w Bonn, Bundesarchiv w Koblencji), uzyskano z Prokuratury Generalnej w Koblencji (Nadrenia-Palatynat) kserokopie dokumentw pochodzcych ze zbiorw Archiwum Politycznego MSZ w Berlinie i Archiwum Federalnego w Koblencji. W zwizku z uzyskaniem z MSZ RFN korespondencji sugerujcej konieczno bezporedniego zapoznania si prokuratorw IPN z materiaami archiwalnymi, zgromadzonymi w Archiwum Politycznym MSZ w Berlinie, w dniach od 19 do 22 lipca 2005 r. dokonano analizy udostpnionych w wymienionym archiwum 26 tomw archiwaliw, z ktrych kady liczy po ok. 400 kart. Uzgodniono ze stron niemieck, e wszystkie udostpnione dokumenty dotyczce zbrodni katyskiej zostan przekazane do IPN w formie mikroszy. Zostay one nadesane i obecnie prowadzona jest selekcja dokumentw istotnych dla ledztwa. OKZpNP w Warszawie w dniu 18 sierpnia 2005 r. wystpia do Prokuratury Generalnej Ukrainy z wnioskiem o udostpnienie polskim prokuratorom akt postpowa karnych prowadzonych przez jednostki organizacyjne ukraiskiej prokuratury, w celu przeprowadzenia ich ogldzin i wyboru dokumentw istotnych dla ledztwa w sprawie zbrodni katyskiej. W dniach od 5 do 18 listopada 2006 r. delegacja IPN przebywaa w Kijowie na zaproszenie Prokuratury Generalnej Republiki Ukrainy. Podczas wizyty prokuratorzy Instytutu zapoznali si z 22 tomami akt postpowania Prokuratury Wojskowej Kijowskiego Regionu Ukrainy, sygn. 50-0092, prowadzonego w sprawie masowych pochwkw obywateli w Dnieprowskim Lenictwie w miejscowoci Bykownia pod Kijowem oraz 35 tomami akt postpowania Prokuratury Wojskowej Pnocnego Regionu Ukrainy (bez sygnatury), dotyczcego rozstrzelania w latach 19401941 przez organy NKWD ZSRS polskich ocerw i innych obywateli polskich. Przeprowadzone zostay ogldziny materiaw obu wymienionych spraw karnych i sporzdzona stosowna dokumentacja procesowa. Podczas czynnoci na bieco dokonywano wyboru dokumentw istotnych dla ledztwa, sygn. S 38/04/Zk. Nie byy one wprawdzie zwizane bezporednio z przedmiotem tego postpowania, jednak zawieray informacje o zbrodniach komunistycznych oraz nazistowskich popenionych na obywatelach polskich po 1 wrzenia 1939 r. na terenie kresw wschodnich II RP lub na terytorium ZSRS. Strona ukraiska zobowizaa si do nieodpatnego sporzdzenie kserokopii wyselekcjonowanych dokumentw. Z uwagi na du ilo zamwionych kserokopii (kilka tysicy kart) oraz czas niezbdny do ich sporzdzenia i uwierzytelnienia, uzgodniono, e strona ukraiska przekae wykonane kopie Ambasadzie RP w Kijowie. Nastpnie poczt dyplomatyczn zostan one przesane do kraju i przekazane do Oddziaowej Komisji w Warszawie w celu doczenia do protokow ogldzin akt postpowa ukraiskich. Postanowieniem z dnia 3 grudnia 2004 r. do akt ledztwa, sygn. S 38/04/Zk, doczono materiay czynnoci sprawdzajcych oddziaowej komisji w Warszawie, sygn. S 69/02/Zk, w sprawie zabjstwa obywateli polskich, ktrych ciaa ujawniono podczas prac ekshumacyjnych na terenie miejscowoci Kuropaty koo Miska. W tej sprawie w dniu 20 wrzenia 2002 r. skierowano wniosek o udzielenie pomocy prawnej do organw sprawiedliwoci Republiki Biaorusi. Zwrcono si o ustalenie, czy prokuratura biaoruska prowadzia postpowanie w sprawie tej zbrodni i przekazanie kserokopii materiaw procesowych. Do chwili obecnej nie otrzymano odpowiedzi od strony biaoruskiej. W zwizku z rozbienymi informacjami o zawartoci smoleskiej dokumentacji sowieckiej, ktra w 1941 r. wpada w rce niemieckie, a nastpnie zostaa przejta przez Amerykanw, podjto decyzj o koniecznoci 81

analizy tych materiaw. Kwerenda przeprowadzona w okresie od 24 kwietnia do 5 maja 2006 r. przez historykw Wydziau Ekspertyz i Opracowa GKZpNP w Archiwum Narodowym w Waszyngtonie wykazaa, e w zespole Wszechzwizkowa Komunistyczna Partia Zwizku Sowieckiego (19171941) nie ma materiaw dotyczcych zbrodni katyskiej.

Sowiecka partia komunistyczna ma swoj genez w utworzonej w 1912 r. Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji. W okresie po zdobyciu wadzy przez bolszewikw przybieraa rne nazwy, od 1925 r. WKP(b), a od 1952 r. do chwili rozwizania lub delegalizacji struktur w 1991 r. KPZS (Komunistyczna Partia Zwizku Sowieckiego). W kocowym okresie istnienia liczya ok. 19 mln czonkw. 2 Decyzj o eksterminacji obywateli polskich podjo Biuro Polityczne KC WKP(b) w trybie uchway, po rozpatrzeniu opatrzonej t sam dat notatki awrentija Berii, adresowanej do Jzefa Stalina i zawierajcej wniosek o rozstrzelanie oar. Tekst oraz faksymilia obu dokumentw [w:] Katy. Dokumenty zbrodni, t. 1, Warszawa 1995, s. 469477. 3 Powszechnie stosowanym pojciem zbrodnia katyska obejmuje si wszystkie zabjstwa polskich jecw wojennych z obozw w Kozielsku, Ostaszkowie, Starobielsku oraz obywateli polskich z innych wizie sowieckich, dokonane w wyniku realizacji zbrodniczej uchway Politbiura KC WKP(b), z dnia 5.03.1940 r. 4 Z uwagi na to, i problematyka zbrodniczej agresji si zbrojnych ZSRS na Polsk 17 wrzenia 1939 r. jest przedmiotem osobnego opracowania, ograniczono si jedynie do wskazania tego faktu, bez dokonywania szerszej jego analizy prawnej. 5 DzU 1927, nr 21, poz. 161. 6 DzU 1932, nr 103, poz. 866. 7 Trybuna stwierdzi, co nastpuje: prawo wojenne zawarte jest nie tylko w traktatach, ale take w zwyczajach i obyczajach, ktre stopniowo zdobyy oglne uznanie, jak rwnie w oglnych zasadach sprawiedliwoci stosowanych przez prawnikw i sdy wojskowe. Prawo to nie jest niezmienne, lecz przez ustawiczne uzupenienia dostosowuje si do potrzeb zmieniajcego si wiata. (T. Cyprian, J. Sawicki, Materiay norymberskie, Warszawa 1948, s. 197; tekst wyroku opublikowano take w pracy tych samych autorw Walka o zasady norymberskie, Warszawa 1956). 8 Teza ta uznana jest powszechnie za podstawow zasad midzynarodowego prawa wojennego. Potocznie okrela si j jako klauzul Martensa, od nazwiska czonka delegacji rosyjskiej, prof. Fiodora Martensa, ktry by jej autorem; tre umieszczono w preambule IV konwencji haskiej. 9 Zwanej powszechnie Statutem lub Kart MTW. 10 DzU 1947, nr 63, poz. 367. 11 Pojcie ludobjstwo (genocide) sformuowa Rafa Lemkin, znany midzywojenny prawnik polski, w opracowaniu: Axis Rule in Occupied Europe, Washington 1944. W Polsce terminu ludobjstwo uyto po raz pierwszy w jzyku prawniczym w 1946 r., w trakcie procesu prowadzonego przed Najwyszym Trybunaem Narodowym przeciwko Arturowi Greiserowi, b. namiestnikowi i gauleiterowi Kraju Warty (przemwienie prok. Jerzego Sawickiego). 12 DzU 1952 r., nr 2, poz. 9. 13 awrentij Beria (18991953), marszaek, dziaacz aparatu pastwowego ZSRS oraz partii bolszewickiej. Od 1938 r. jeden z najbliszych wsppracownikw Stalina. W latach 19391945 komisarz ludowy spraw wewntrznych ZSRS. W okresie 19411945 czonek Pastwowego Komitetu Obrony. Od 1939 zastpca czonka, a od 1946 r. czonek Biura Politycznego KC WKP(b), nastpnie KC KPZR. Osdzony przez sowiecki sd wojskowy i rozstrzelany w dniu 23 grudnia 1953 r. 14 Katy..., s. 470. 15 Katy..., s. 470. 16 DzU 1970 r., nr 26, poz. 208, zacznik. 17 DzU 1998, nr 155, poz.1016 z pn. zm., zwana dalej ustaw o IPN. 18 DzU 1977, nr 38, poz. 167, zacznik. 19 Tekst jednolity DzU 1946, nr 69, poz. 377, z pn. zm.

82

Grzegorz Malisiewicz prokurator Oddziaowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie

PRAWNE ASPEKTY SOWIECKIEJ AKCJI ZBROJNEJ PRZECIWKO II RZECZYPOSPOLITEJ DOKONANEJ 17 WRZENIA 1939 R.
17 wrzenia 1939 r. przed godzin 6 rano, w trakcie toczcej si wojny obronnej z Niemcami hitlerowskimi Armia Czerwona w sile Frontw Biaoruskiego i Ukraiskiego wkroczya do Polski. Oddziay sowieckie przekroczyy polsk wschodni granic pastwow na caej dugoci. W skad si agresora wchodzio 50 jednostek, w tym 21 dywizji piechoty, 16 brygad kawalerii, 2 korpusy pancerne, 10 samodzielnych brygad czogw i oddziay onierzy ochrony pogranicza. Liczyy cznie okoo 500 tysicy onierzy, wspieranych przez 4 tysice czogw i samochodw pancernych oraz ponad tysic samolotw. Podczas polskich dziaa obronnych doszo do okoo 40 potyczek i kilku wikszych bitew, midzy innymi w pobliu Wilna, pod Biaymstokiem, Czortkowem, Kobryniem i Grodnem. 3 padziernika 1939 r. pod Annopolem stoczono ostatni bitw z oddziaami sowieckimi1. Straty Armii Czerwonej i jednostek NKWD w trakcie dziaa na wschodnim terytorium Polski wyniosy szacunkowo 2,53 tysicy zabitych i 810 tysicy rannych. Okoo 500 onierzy sowieckich wzito do niewoli. Rosjanie stracili rwnie okoo 150 wozw bojowych oraz okoo 20 samolotw rnych typw2. Straty polskie wyniosy 67 tysicy polegych i pomordowanych oraz okoo 10 tysicy rannych3. Do niewoli dostao si 232255 tysicy onierzy polskich4. W wyniku sowieckiej akcji wschodnie tereny Polski znalazy si pod okupacj ZSRS. Jedn z przesanek sowieckiej akcji zbrojnej przeciwko Polsce sta si sowiecko-niemiecki ukad o nieagresji, podpisany 23 sierpnia 1939 r. na Kremlu w obecnoci Stalina przez ministra spraw zagranicznych III Rzeszy Joachima von Ribbentropa i ludowego komisarza spraw zagranicznych ZSRS, Wiaczesawa Mootowa. We wstpie paktu, skierowanego przeciwko pastwom trzecim, cynicznie wskazano, e strony kieroway si pragnieniem umocnienia sprawy pokoju midzy ZSRR i Niemcami i uwzgldniajc ustalenia ukadu o neutralnoci, zawartego midzy ZSRR i Niemcami w kwietniu 1926 r.5 W art. I obie strony deklaroway powstrzymanie si wzgldem siebie od wszelkich form przemocy, agresywnych dziaa oraz napaci wzgldem siebie, zarwno samodzielnie, jak i z innymi pastwami. W art. III stwierdzono, e rzdy Niemiec i Zwizku Sowieckiego bd utrzymywa kontakt w celu konsultacji, aby przekaza informacje o kwestiach dotyczcych ich wsplnych interesw. Art. V przewidywa procedur rozstrzygania ewentualnych sporw lub koniktw. W razie ich zaistnienia konikty te miay by rozstrzygane wycznie drog pokojow w trybie przyjacielskiej wymiany pogldw lub, w niezbdnych wypadkach, w drodze tworzenia komisji w sprawie uregulowania koniktu. Ukad zawarto na 10 lat z moliwoci jego przeduenia na kolejnych 5 lat (art. VI). Do paktu doczono, liczcy cztery punkty, tajny protok dodatkowy, w ktrym uzgodniono i rozgraniczono przysze strefy interesw stron w Europie Wschodniej. W punkcie pierwszym stwierdzono: W wypadku przeobrae terytorialnych i politycznych w okrgach nalecych do pastw batyckich (Finlandii, Estonii, otwy, Litwy), pnocna granica Litwy bdzie lini dzielc strefy wpyww Niemiec i ZSRR. W zwizku z tym obydwie Strony uznay zainteresowanie Litwy rejonem Wilna. Punkt drugi stanowi: W razie przeobrae terytorialnych i politycznych w okrgach nalecych do Pastwa Polskiego, strefy wpyww Niemiec i ZSRR zostan rozgraniczone w przyblieniu wzdu linii rzek Narew, Wisa i San. Kwestia tego, czy podane jest w interesie obu Stron zachowanie niepodlegoci Pastwa Polskiego, oraz kwestia granic takiego pastwa zostanie ostatecznie rozwizana jedynie przez bieg przyszych wydarze politycznych. W kadym przypadku obydwa Rzdy rozwi spraw w drodze przyjacielskiej zgody. W punkcie trzecim wskazano: Co dotyczy Europy Poudniowo-Wschodniej Strona Radziecka wskazaa na swe zainteresowanie Besarabi. Strona Niemiecka owiadczya jasno, e cakowicie nie jest zainteresowana pod wzgldem politycznym tymi terytoriami. Punkt czwarty zawiera deklaracj obu stron potraktowania protokou jako cile tajnego. Do protokou zaczono map, na ktrej znajdowaa si przysza granica niemiecko-sowiecka, nakrelona przez Stalina6. Porozumienie z 23 sierpnia 1939 r., zwane ukadem Ribbentrop-Mootow, Rada Najwysza ZSRS ratykowaa jednogonie 31 sierpnia 1939 r.7 Zawierajc uzgodnienia co do rozbioru Polski, oznaczao denitywny rozkad systemu wersalskiego, w ramach ktrego powstao i funkcjonowao odbudowane Pastwo Polskie8. Drug przesank agresji sowieckiej bya uprzednia napa Niemiec na Polsk, dokonana bez ocjalnego wypowiedzenia wojny. Oba pastwa byy w tym czasie stronami podpisanej 26 stycznia 1934 r. w Berlinie 83

deklaracji o niestosowaniu przemocy. Stwierdzano w niej, e oba rzdy, chcc przyczyni si do utrzymania pokoju w Europie i wychodzc z zaoe paktu Kelloga, wyrzekaj si uycia siy we wzajemnych stosunkach oraz deklaruj poddanie procedurze dyplomatycznej rozwizanie wszelkich mogcych wystpi kwestii spornych. Deklaracja zosta zawarta na okres dziesiciu lat, po ktrym moga zosta wypowiedziana z szeciomiesicznym wyprzedzeniem9. 28 kwietnia 1939 r. Niemcy jednostronnie wypowiedziay ukad10. Zaatakoway zatem Polsk w okresie szeciomiesicznego wypowiedzenia. W czasie agresji niemieckiej Polsk wizay sojusze wojskowe z Wielk Brytani i Francj. 6 kwietnia 1939 r. podpisano umow o wzajemnej pomocy z Wielk Brytani, przeksztacon nastpnie 25 sierpnia 1939 r. w sojusz wzajemnej pomocy wojskowej. Ponadto 19 maja 1939 r. podpisano w Paryu protok wojskowy, w ktrym Francja zobowizaa si do dziaa zbrojnych w przypadku agresji niemieckiej przeciwko Polsce lub zagroenia interesw Polski w Gdasku11. 3 wrzenia 1939 r. rzdy Wielkiej Brytanii i Francji wypowiedziay Niemcom wojn. Nie pocigno to jednak za sob realnych dziaa zbrojnych obu aliantw. 12 wrzenia 1939 r. na posiedzeniu Najwyszej Rady Wojennej w Abbeville, z udziaem premiera brytyjskiego Nevillea Chamberlaina i francuskiego Eduarda Daladiera, podjto decyzj o zaniechaniu udzielenia Polsce pomocy wojskowej12. Decyzja o dacie napaci niemieckiej na Polsk zapada 3 kwietnia 1939 r. Tego dnia Naczelne Dowdztwo Wehrmachtu wydao niemieckim siom zbrojnym rozkaz, w ktrym nawizano do planu inwazji niemieckiej na Polsk, oznaczonego kryptonimem Fall Weiss. W rozkazie stwierdzano: Fhrer nastpujcymi instrukcjami uzupenia Fall Weiss: 1. Przygotowania powinny by przeprowadzone w taki sposb, by mona byo przystpi do operacyj w kadym czasie, poczwszy od 1 wrzenia 1939 r. 2. Gwna Komenda Si Zbrojnych otrzymuje rozkaz przygotowania cisego planu operacyj w ramach Fall Weiss, ktre naley uzgodni, by zapewni zsynchronizowan akcj wszystkich trzech rodzajw broni13. Rozstrzygnicie o terminie agresji na Polsk zapado po obietnicy pomocy rzdowi polskiemu, zadeklarowanej przez Chamberlaina w dniu 31 marca 1939 r. w czasie przemwienia w Izbie Gmin. Byo take konsekwencj uprzedniej wizyty w Wielkiej Brytanii polskiego ministra spraw zagranicznych, Jzefa Becka, ktry przyby do Londynu w dniu 3 kwietnia 1939 r. z zamiarem przeksztacenia jednostronnej gwarancji brytyjskiej w sojusz14. Silniejsze zwizanie Polski z Wielk Brytani doprowadzio do zmiany pierwotnych planw Hitlera, co do miejsca rozpoczcia wojny napastniczej. Pocztkowo zmierza najpierw do konfrontacji z Francj w celu wyeliminowania tego pastwa, jako czynnika politycznego oraz usunicia przesanek aktywnej polityki Wielkiej Brytanii na kontynencie europejskim15. Potwierdza to wypowied Hitlera w trakcie jego przemwienia do wyszych dowdcw 22 sierpnia 1939 r. Stwierdzi wwczas: Byo dla mnie rzecz jasn, e wczeniej lub pniej musiao doj do koniktu z Polsk. Zdecydowaem si na ju na wiosn, ale mylaem, e w cigu kilku najbliszych lat rozprawia si bd z Zachodem, a nastpnie dopiero skieruj si na Wschd... Chciaem ustali moliwe do przyjcia stosunki z Polsk, by najpierw podj walk z Zachodem. Lecz plan ten, ktry mi odpowiada, nie mg by wykonany, poniewa zasadnicze przesanki ulegy zmianie. Stao si dla mnie rzecz jasn, e Polska zaatakuje nas w razie naszego koniktu z Zachodem16. Nieudzielenie Polsce pomocy militarnej przez zobowizanych do tego aliantw zachodnich i bezczynno frontu na zachodzie umoliwia Stalinowi wykonanie postanowie tajnego protokou z 23 sierpnia 1939 r. w odniesieniu do Polski17. Agresja ZSRS przeciwko Polsce zostaa poprzedzona przygotowaniami w sferze militarnej. Ju 3 wrzenia 1939 r. Biuro Polityczne Komitetu Centralnego Wszechzwizkowej Komunistycznej Partii (bolszewikw) podjo decyzj o mobilizacji jednostek Armii Czerwonej, przeznaczonych do dziaa przeciwko Polsce. Tego samego dnia biuro na wniosek ludowego komisarza obrony ZSRS marszaka Klimenta Woroszyowa zadecydowao rwnie o wstrzymaniu o jeden miesic zwolnie starych rocznikw szeregowcw i podocerw w szeciu okrgach wojskowych: Leningradzkim, Moskiewskim, Kaliniskim, Charkowskim, Biaoruskim i Kijowskim. Przeduono w ten sposb sub wojskow 310 632 onierzy18. W tym samym dniu Woroszyow podpisa dyrektyw o podwyszeniu gotowoci bojowej w okrgach wojskowych: Leningradzkim, Kaliniskim, Miskim, Kijowskim i Moskiewskim. 4 wrzenia 1939 r. wyda rozkaz nr 164 o poborze do Armii Czerwonej mczyzn urodzonych w drugiej poowie 1918 r. oraz w latach 1919192119. Rozpoczto przerzucanie jednostek wojskowych, gwnie z okrgw wewntrznych do graniczcych z Polsk20. 7 wrzenia 1939 r. Woroszyow wyda dyrektyw o koncentracji wojsk wydzielonych z okrgw do operacji przeciwko Polsce. Zaleca dowdcom okrgw wojskowych: Biaoruskiego i Kijowskiego wybr jednostek najlepiej wyszkolonych i wyposaonych w sprzt bojowy. W celu usprawnienia dowodzenia wydzielonymi siami utworzono dwa fronty i ich dowdztwa. W momencie agresji Front Biaoruski liczy ponad 200 tysicy, za Front Ukraiski 265 tysicy onierzy21. 84

14 wrzenia 1939 r. Woroszyow wyda dyrektyw nakazujc wojskom Frontw Ukraiskiego i Biaoruskiego osignicie gotowoci do natarcia w cigu dwch dni, a 17 wrzenia 1939 r. przekroczenie granicy22. Na podstawie tej dyrektywy dowdztwa obu frontw wyday rozkazy bojowe dla poszczeglnych armii i zwizkw operacyjnych stawiajc zadania do uderzenia na Polsk23. Zbrojna akcja sowiecka przeciwko II Rzeczypospolitej zostaa dokonana w porozumieniu z Niemcami hitlerowskimi, o czym wiadcz rozmowy przeprowadzone przed 17 wrzenia 1939 r. pomidzy przedstawicielami rzdw obu agresorw oraz tre depesz Joachima von Ribbentropa i ambasadora niemieckiego w Moskwie Friedricha von Schulenburga. 10 wrzenia 1939 r. Mootow przeprowadzi rozmow z von Schulenburgiem na temat przekroczenia granicy polskiej przez oddziay Armii Czerwonej. W jej trakcie stwierdzi, e zostanie to uzasadnione rzekomym rozpadem pastwa polskiego i koniecznoci przyjcia z pomoc ludnoci ukraiskiej i biaoruskiej24. 16 wrzenia 1939 r. w godzinach wieczornych Mootow po konsultacji ze Stalinem i Woroszyowem przeprowadzi z Schulenburgiem rozmow i poinformowa o rozpoczciu dziaa Armii Czerwonej w godzinach porannych 17 lub 18 wrzenia. 17 wrzenia 1939 r. o godz. drugiej Stalin, Mootow i Woroszyow przeprowadzili kolejn rozmow z ambasadorem niemieckim, zawiadamiajc, e o godz. szstej rano armia sowiecka przekroczy granic Polski na caej dugoci. Stalin zada w zwizku z tym, aby samoloty niemieckie nie przekraczay linii BiaystokBrzeLww. Schulenburg o powyszym poinformowa niezwocznie telegracznie Ribbentropa. Przekaza take zapewnienie swoich rozmwcw, e sowieckie samoloty zaczn bombardowa rejon na wschd od Lwowa25. 17 wrzenia 1939 r. na godz. trzeci do siedziby Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych ZSRS wezwano ambasadora RP Wacawa Grzybowskiego. Rosyjski wicekomisarz spraw zagranicznych Wadimir Potiomkin odczyta mu not Wiaczesawa Mootowa, o treci nastpujcej: Wojna polsko-niemiecka ujawnia wewntrzne bankructwo pastwa polskiego. W cigu dziesiciu dni operacji wojskowych Polska stracia wszystkie swoje okrgi przemysowe i orodki kulturalne. Warszawa, jako stolica Polski, ju nie istnieje. Rzd polski uleg rozkadowi i nie okazuje przejaww ycia. Oznacza to, i pastwo polskie i jego Rzd przestay faktycznie istnie. Dlatego te straciy wano traktaty zawarte pomidzy ZSRR a Polsk. Pozostawiona wasnemu losowi i pozbawiona kierownictwa Polska staa si atwym polem wszelkiego rodzaju niebezpiecznych i niespodziewanych akcji, mogcych sta si grob dla ZSRR. Dlatego Rzd Sowiecki, ktry zachowywa dotychczas neutralno, nie moe w obliczu tych faktw zajmowa nadal neutralnego stanowiska. Rzd Sowiecki nie moe rwnie pozosta obojtny na fakt, e zamieszkujca terytorium Polski pokrewna ludno ukraiskiego i Biaoruskiego pochodzenia jest bezbronna i zostaa pozostawiona wasnemu losowi. Rzd Sowiecki poleci wobec powyszych okolicznoci Naczelnemu Dowdztwu Armii Czerwonej, aby nakazao wojskom przekroczy granic i wzi pod swoj opiek ycie i mienie ludnoci zachodniej Ukrainy i zachodniej Biaorusi. Rzd Sowiecki zamierza rwnoczenie podj wszelkie rodki majce na celu uwolnienie narodu polskiego od nieszczsnej wojny, w ktr wepchnli go nierozsdni przywdcy, i umoliwienie mu ycia w pokoju26. W wyniku dziaa wojennych prowadzonych przeciwko Polsce przez Niemcy od 1 wrzenia 1939 r. i przez ZSRS od 17 wrzenia 1939 r. terytorium Polski zostao zajte przez wojska obu tych pastw. 28 wrzenia 1939 r. w Moskwie podpisano niemiecko-sowiecki ukad o granicy i przyjani. We wstpie tego ukadu zapisano: Rzd Rzeszy niemieckiej i rzd ZSRR po rozpadzie byego pastwa polskiego uznaj za wycznie swoje zadanie przywrcenia pokoju i porzdku na tym obszarze i zapewnienie narodom tam zamieszkaym pokojowej egzystencji odpowiadajcej ich narodowej specyce27. W artykule 1 stwierdzono, e strony ukadu: jako granic obustronnych interesw pastwowych na obszarze byego pastwa polskiego ustalaj lini, ktra jest wyznaczona na zaczonej mapie i dokadnie opisana28. W artykule 2 uznawano wyznaczon granic za ostateczn i niepodlegajc jakiejkolwiek ingerencji pastw trzecich. Szczegowy opis przebiegu tej granicy zawarto w Protokole uzupeniajcym w sprawie wytyczenia granicy midzy ZSRS a Niemcami, sporzdzonym 4 padziernika 1939 r. w Moskwie29. Zgodnie z omawianym niemiecko-sowieckim ukadem, pod okupacj ZSRS znalazy si wojewdztwa: wileskie, nowogrodzkie, biaostockie, poleskie, woyskie i tarnopolskie oraz 3/4 wojewdztwa lwowskiego, jak rwnie niecae trzy powiaty wojewdztwa warszawskiego omyski, ostrocki i ostrowski. Tereny okupowane przez ZSRS objy 51,6% obszaru Polski30. Wkroczenie 17 wrzenia 1939 r. wojskowych jednostek sowieckich do Polski stanowio napa w rozumieniu Konwencji o okreleniu napaci, podpisanej w Londynie 3 lipca 1933 r. take przez Polsk i ZSRS. Zgodnie 85

z art. II konwencji, za napastnika uznawano pastwo, ktre jako pierwsze popeni m. in. czyny polegajce na wypowiedzeniu wojny innemu pastwu, najedzie przy pomocy swoich si zbrojnych na terytorium innego pastwa, nawet bez wypowiedzenia wojny lub zaatakowaniu przy pomocy si ldowych, morskich lub powietrznych terytorium, okrtw lub samolotw innego pastwa, nawet bez wypowiedzenia wojny. Natomiast art. III wskazywa, e adne wzgldy natury politycznej, wojskowej, gospodarczej lub innej nie mog suy do uniewinnienia lub usprawiedliwienia napaci przewidzianej w artykule poprzedzajcym. W zaczniku do art. III stwierdzano, e aden akt napaci w rozumieniu artykuu II nie moe by usprawiedliwiony przez okoliczno polegajc na pooeniu wewntrznym jednego z pastw, w tym rzekomych brakach jego administracji31. W wietle konwencji nie wytrzymuje zatem krytyki uzasadnienie wkroczenia wojskowych jednostek sowieckich, przedstawione w cytowanej wyej nocie Mootowa, ktrej tre przekazano polskiemu ambasadorowi 17 wrzenia 1939 r. w Moskwie. W chwili agresji na Polsk Zwizek Sowiecki by rwnie stron innych wielostronnych traktatw midzynarodowych, zobowizujcych do nieuciekania si do wojny. W 1934 r. pastwo zostao przyjte do Ligi Narodw jako jej 59 czonek. We wstpie Paktu Ligi Narodw zapisano, co nastpuje: Wysokie ukadajce si Strony Zwaywszy, i dla rozwoju wsppracy midzy narodami oraz dla zapewnienia im pokoju i bezpieczestwa naley: przyj pewne zobowizania nieuciekania si do wojny; jawnie utrzymywa stosunki midzynarodowe, oparte na sprawiedliwoci i honorze; cile przestrzega przepisw prawa midzynarodowego, uznanych odtd za prawido istotnego postpowania Rzdw; wprowadzi panowanie sprawiedliwoci i skrupulatnie szanowa wszelkie zobowizania wynikajce z traktatw, we wzajemnych stosunkach midzy zorganizowanymi ludami; Przyjmuj niniejszy Pakt, moc ktrego zostaje ustanowiona Liga Narodw32. Art. 10 paktu nakada na czonkw Ligi zobowizanie do wzajemnego poszanowania i do utrzymania caoci terytorialnej oraz niezalenoci politycznej przed wszelk napaci z zewntrz33. Polska i Zwizek Sowiecki byy rwnie stronami Traktatu Przeciwwojennego podpisanego w Paryu 27 sierpnia 1928 r. We wstpie tego aktu deklarowano m. in., e jego sygnatariusze dziaaj w przekonaniu, e nadesza chwila przystpienia do szczerego wyrzeczenia si wojny jako narzdzia polityki narodowej, dla utrwalenia stosunkw pokojowych i przyjaznych istniejcych obecnie midzy ich ludami. Wyraono przekonanie, e do wszelkich zmian we wzajemnych stosunkach stron powinno dy si wycznie za pomoc rodkw pokojowych i urzeczywistnia je w porzdku i pokoju. W art. I stwierdzono, e strony traktatu potpiaj uciekanie si do wojny celem zaatwiania sporw midzynarodowych i wyrzekaj si jej jako narzdzia polityki narodowej w ich wzajemnych stosunkach.34 Art. II przewidywa zaatwianie i rozstrzyganie wszystkich sporw i koniktw wycznie za pomoc rodkw pokojowych. 9 lutego 1929 r. w Moskwie przedstawiciele Estonii, otwy, Polski, Rumunii i ZSRS podpisali protok w sprawie wprowadzenia w ycie Traktatu Przeciwwojennego, podpisanego w Paryu 27 sierpnia 1928 r.35 W okresie midzywojennym Zwizek Sowiecki i Polsk czyy rwnie porozumienia dwustronne, zobowizujce strony do poszanowania wzajemnej integralnoci terytorialnej i powstrzymania si od zbrojnej agresji. 18 marca 1921 r. zosta podpisany w Rydze Traktat Pokojowy midzy Polsk, sowieck Rosj i sowieck Ukrain, koczcy wojn polsko-bolszewick. W art. II ukadu szczegowo okrelono granic polsko-rosyjsk i polsko-ukraisk, ktra nie ulega zmianie do wrzenia 1939 r. W art. III zadeklarowano, e strony zrzekaj si wszelkich praw i pretensji do ziem, pooonych poza granic oznaczon w artykule poprzedzajcym. W artykule tym stwierdzono rwnie: Obie ukadajce si strony zgadzaj si, e o ile w skad ziem pooonych na zachd od oznaczonej w art. II Traktatu niniejszego granicy, wchodz terytorja sporne midzy Polsk a Litw, sprawa przynalenoci tych terytorjw do jednego z tych dwch pastw naley wycznie do Polski i Litwy36. Art. V zawiera zapewnienie o wzajemnym poszanowaniu suwerennoci pastwowej i powstrzymaniu si: od jakiegokolwiek mieszania si do wewntrznych spraw strony drugiej, w szczeglnoci od agitacji, propagandy i wszelkiego rodzaju interwencji lub od ich popierania. 10 kwietnia 1932 r. w Moskwie podpisano bilateraln umow o stosunkach prawnych na granicy pastwowej. Art. 1 tej umowy stanowi: Granica pastwowa midzy Rzeczpospolit Polsk a Zwizkiem Socjalistycznych Republik Rad zgodnie z art. 2 Traktatu Pokoju midzy Rzeczpospolit Polsk a Zwizkowemi Republikami, podpisanego w Rydze dnia 18 marca 1921 roku, przechodzi w terenie w taki sposb, jak ona bya ustalona w dokumentach i planach, sporzdzonych przez Mieszan Komisj Graniczn Polski i Z.S.R.R., wymienionych 86

w Oglnym Ostatecznym Protokle tej Komisji, podpisanym dnia 31 lipca 1924 roku37. W art. 2 umowy stwierdzono, e granica ustalona i wykazana w wyej powoanych dokumentach rozgranicza rwnie w kierunku pionowym przestrze powietrzn i wntrze ziemi. Rozwiniciem i uzupenieniem Traktatu Przeciwwojennego, podpisanego w Paryu 27 sierpnia 1928 r., a wprowadzonego w ycie m.in. przez Polsk i ZSRS protokoem podpisanym w Moskwie 9 lutego 1929 r. byo zawarcie w Moskwie 25 lipca 1932 r. Paktu Nieagresji midzy Rzeczpospolit Polsk a Zwizkiem Socjalistycznych Republik Rad. W art. 1 paktu obie strony, stwierdzajc, e wyrzeky si wojny jako narzdzia polityki narodowej w ich wzajemnych stosunkach, zobowizay si do powstrzymywania si od wszelkich dziaa agresywnych lub od napaci jedna na drug, zarwno samodzielnie, jak i cznie z innymi mocarstwami. Za dziaanie sprzeczne z tymi zobowizaniami uznano wszelki akt gwatu, naruszajcy cao i nietykalno terytorium lub niepodlego polityczn drugiej strony, nawet gdyby te dziaania byy dokonane bez wypowiedzenia wojny i z unikniciem wszelkich jej moliwych przejaww. W art. 2 postanawiano o nieudzieleniu bezporednio ani te porednio pomocy i poparcia pastwu napadajcemu na jedn ze stron przez cay okres trwania zatargu. Art. 3 zawiera zapewnienie o nieuczestniczeniu w adnych porozumieniach jawnie wrogich dla stron z punktu widzenia agresji. W pakcie sformuowano delegacj do podpisania konwencji o stosowaniu postpowania koncyliacyjnego, zawierajcej zasady postpowania pojednawczego, majcego na celu zaatwianie i rozstrzyganie kwestii spornych, co do ktrych nie udao si osign porozumienia w czasie waciwym na drodze dyplomatycznej (art. 5). Traktat zosta zawarty na okres trzech lat. Zastrzeono przy tym, e o ile nie zostanie wymwiony na sze miesicy przed upywem powyszego terminu, bdzie si uwaa, e jego obowizywanie zostanie automatycznie przeduone o 2 lata38. 5 maja 1934 r. w Moskwie penomocnicy Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i Centralnego Komitetu Wykonawczego ZSRS podpisali protok, na mocy ktrego postanowiono, e zawarty uprzednio Pakt Nieagresji pozostanie w mocy do 31 grudnia 1945 r.39 Na podstawie delegacji zawartej w art. 5 Paktu Nieagresji 23 listopada 1932 r. w Moskwie podpisano Konwencj o stosowaniu Koncyliacji midzy Rzeczpospolit Polsk a ZSRS. Zgodnie z art. 1, strony zobowizay si poddawa komisji koncyliacyjnej do polubownego zaatwienia wszelkie moliwe spory, ktre mogyby powsta midzy nimi z racji faktw zaistniaych po jej wejciu w ycie, a nie dayby si zaatwi w czasie waciwym w drodze dyplomatycznej40. Ostatnim polsko-sowieckim aktem prawa midzynarodowego przed II wojn wiatow by podpisany przez przedstawicieli obu pastw 26 listopada 1938 r. protok o prawomocnoci wszystkich umw, zawartych midzy Polsk a Zwizkiem Sowieckim. W protokole tym zapisano: Szereg rozmw odbytych ostatnio midzy komisarzem ludowym spraw zagranicznych Z.S.R.R., Litwinowem a ambasadorem Rzeczypospolitej Polskiej w Moskwie Grzybowskim doprowadzi do wyjanienia, e: 1) Podstaw stosunkw midzy Rzeczpospolit Polsk a Zwizkiem Socjalistycznych Republik Rad nadal pozostaj w caej swej rozcigoci wszystkie istniejce umowy cznie z paktem o nieagresji polsko-sowieckim z dnia 25 lipca 1932 r., i e pakt ten, zawarty na 5 lat, a sprolongowany dnia 5 maja 1934 r. na termin dalszy, do 31 grudnia 1945 r. posiada dostatecznie szerok podstaw gwarantujc nienaruszalno stosunkw pokojowych midzy obu Pastwami; 2) Oba rzdy ustosunkowuj si przychylnie do zwikszenia wzajemnych obrotw handlowych; 3) Oba rzdy s zgodne co do koniecznoci pozytywnego zaatwienia szeregu biecych spraw wypywajcych ze wzajemnych stosunkw umownych, a zwaszcza spraw zalegych oraz likwidacji powstaych w ostatnich czasach incydentw granicznych41. Biorc pod uwag wskazane wyej traktaty midzynarodowe, zobowizujce ich strony do poszanowania integralnoci terytorialnej innych pastw oraz do zaatwiania sporw midzy pastwami na drodze pokojowej, naley stwierdzi, e w okresie midzywojennym wojna z punktu widzenia prawa midzynarodowego przestaa by instytucj legaln. W trakcie prac Komisji Zjednoczonych Narodw dla Spraw Zbrodni Wojennych w Londynie, utworzonej 20 padziernika 1943 r., do denicji zbrodni wojennej wczono dziaanie polegajce na przygotowaniu i wszczciu wojny zaczepnej. Przyjto zasad, e dokonanie zbrodni na rozkaz przeoonego nie chroni przed odpowiedzialnoci42. Za uznaniem wojny napastniczej za przestpstwo opowiedziaa si delegacja amerykaska w Komisji Zjednoczonych Narodw dla Spraw Zbrodni Wojennych w Londynie43. Stanowisko to znalazo odzwierciedlenie w postanowieniach Karty (Statutu) Midzynarodowego Trybunau Wojskowego, stanowicej nieodczn cz Porozumienia midzynarodowego w przedmiocie cigania i karania gwnych przestpcw wojennych Osi Europejskiej podpisanego w Londynie 8 sierpnia 1945 r. pomidzy Rzdem Zjednoczonego Krlestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Pnocnej, Rzdem Stanw Zjednoczonych Ameryki, Rzdem Tymczasowym Republiki 87

Francuskiej i Rzdem Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich. W art. I karty stwierdzono, e w celu wykonania postanowie tego porozumienia bdzie utworzony Midzynarodowy Trybuna Wojskowy dla sprawiedliwego i szybkiego osdzenia i ukarania gwnych przestpcw wojennych Osi Europejskiej. Artyku VI Karty stanowi natomiast, e MTW wadny bdzie sdzi i kara osoby, ktre dziaajc w interesie pastw Osi Europejskiej, bd osobicie, bd jako czonkowie organizacji, popeniy zbrodnie przeciw pokojowi, zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkoci. Zgodnie z art. VI pkt a karty, za zbrodnie przeciw pokojowi uznano planowanie, przygotowywanie, zapocztkowanie lub prowadzenie wojny napastniczej albo wojny bdcej pogwaceniem traktatw, porozumie lub gwarancji midzynarodowych lub wspudzia w planie lub zmowie w celu dokonania jednego z wyej wymienionych czynw. Naley rwnie zauway, e art. VIII karty stanowi: Okoliczno, e oskarony dziaa w wykonaniu rozkazu swego rzdu albo swego zwierzchnika, nie zwalnia go od odpowiedzialnoci; moe jednak spowodowa zagodzenie kary, o ile Trybuna uzna, e wymaga tego sprawiedliwo44. W konsekwencji, w rozdziale pierwszym aktu oskarenia przeciwko funkcjonariuszom III Rzeszy, skierowanego do MTW w Norymberdze, zatytuowanym Wsplny plan czyli spisek, zarzucono oskaronym, e wsplnie z innymi osobami przez wiele lat, poprzedzajcych dzie 8 maja 1945 r., brali udzia jako kierownicy, organizatorzy, podegacze lub pomocnicy w ukadaniu lub wykonaniu wsplnego planu, czyli spisku, majcego na celu popenianie, bd prowadzcego do popeniania zbrodni przeciw pokojowi. Stwierdzono: Wsplny plan, czyli spisek w trakcie jego realizacji mia na celu popenianie zbrodni wojennych w nastpujcy sposb: plan ten przewidzia, a oskareni postanowili i zrealizowali zamiar prowadzenia totalnych wojen przeciw krajom i ich ludnoci, naruszajc prawa i zwyczaje wojny45. W rozdziale pierwszym omwiono rwnie fakty opracowania planu agresji na Polsk oraz przygotowania i wszczcia wojny agresywnej w okresie od marca 1939 r. do wrzenia 1939 r.46 W kolejnym rozdziale aktu oskarenia, zatytuowanym Zbrodnie przeciw pokojowi, przy okreleniu tego rodzaju przestpstw stwierdzono: Wszyscy oskareni, wsplnie z rnymi innymi osobami, przez szereg lat poprzedzajcych dzie 8 maja 1945 r. brali udzia w planowaniu, przygotowaniu, wszczciu i prowadzeniu wojen agresyjnych, naruszajcych jednoczenie midzynarodowe traktaty, umowy i gwarancje. Przedstawiajc szczegowe dane dotyczce planowanych, przygotowywanych, wszcztych i prowadzonych wojen, w pierwszej kolejnoci wymieniono wojn przeciw Polsce i dat 1 wrzenia 1939 r.47 W zaczniku C do aktu oskarenia wrd zarzutw wobec Niemiec zawarto zarzut naruszenia traktatu midzy Niemcami a innymi pastwami, zawierajcego klauzul o wyrzeczeniu si wojny jako instrumentu polityki pastwowej, podpisanego w Paryu 27 sierpnia 1928 r., znanego jako pakt Brianda-Kelloga. Wrd faktw na poparcie tego zarzutu wskazano agresj na Polsk, rozpoczt 1 wrzenia 1939 r.48 Innym zarzutem wobec funkcjonariuszy III Rzeszy, odnoszcym si do Polski, byo naruszenie paktu o nieagresji zawartego midzy Niemcami a Polsk 26 stycznia 1934 r. Na poparcie tego zarzutu wskazano, e: Niemcy, uciekajc si do uycia siy dla osignicia celu dnia 1 wrzenia 1939 r. lub okoo tej daty, uyy si zbrojnych w rnych miejscach wzdu granicy polsko-niemieckiej celem zaatakowania, inwazji i popenienia innych aktw agresji przeciw Polsce49. Funkcjonariusze III Rzeszy zostali zatem pocignici do odpowiedzialnoci karnej przed MTW midzy innymi za przygotowanie i wszczcie wojny napastniczej przeciwko Polsce. Wikszo z oskaronych wyrokiem ogoszonym 30 wrzenia i 1 padziernika 1946 r. uznano za winnych dopuszczenia si zbrodni przeciwko pokojowi. W orzeczeniu stwierdzono, e wywoanie wojny agresywnej nie jest zwyczajnym przestpstwem naruszenia porzdku midzynarodowego, lecz stanowi najwiksze przestpstwo midzynarodowe, ktre rni si od innych tym, e zawiera je wszystkie w sobie50. Omwiono niemieckie dziaania zmierzajce do wywoania wojny z Polsk. Wyraono przekonanie, e wojna rozptana przez Niemcy przeciw Polsce dnia 1 wrzenia 1939 r. bya najoczywiciej wojn napastnicz, do ktrej z czasem zostay wcignite prawie wszystkie kraje wiata51. Odnoszc si do twierdze obrony oskaronych, e nie ma odpowiedzialnoci karnej bez uprzedniego prawa ustalajcego przestpstwo, MTW stwierdzi: Byoby rzecz niesuszn uznawa za niesprawiedliwe ukaranie tych, ktrzy lekcewac uroczyste zobowizania i traktaty bez uprzedzenia napadli na pastwa z nimi ssiadujce. W takim bowiem wypadku dziaajcy napastnik jest wiadom tego, e dziaa bezprawnie. Sumienie wiata byoby bardziej uraone, gdyby sprawca takiego czynu nie by ukarany, ni w wypadku, gdy sprawca taki poniesie kar. Biorc pod uwag stanowiska, jakie oskareni zajmowali w rzdzie Rzeszy (lub przynajmniej niektrzy z nich) naley przyj, e znali traktaty podpisane przez Niemcy, ktre zakazyway uciekania si do wojny dla zaatwienia sporw midzynarodowych. Musieli oni zatem wiedzie, e pogwacili prawo midzynarodowe, kiedy rozmylnie w celu urzeczywistnienia agresywnych zamiarw przystpili do wykonania inwazji i napaci52. Analizujc zawarty zarwno przez Niemcy, jak i przez Zwizek Sowiecki Traktat Przeciwwojenny, ktry podpisano w Paryu 27 sierpnia 1927 r., trybuna wskaza, e jego zdaniem z uroczy88

stego wyrzeczenia si wojny jako instrumentu polityki w stosunku do innych pastw wynika logicznie, e wojna taka jest bezprawiem w pojciu prawa midzynarodowego, ci za, ktrzy planuj i podejmuj tak wojn wraz z jej straszliwymi i nieuniknionymi nastpstwami, popeniaj tym samym zbrodni. Wojna majca na celu rozwizanie midzynarodowych nieporozumie, rozumiana jako instrument polityki w stosunku do innych pastw, obejmuje oczywicie i wojn agresyjn, a taka wojna jest wyjta spod prawa przez pakt53. Z analizy Traktatu Przeciwwojennego, dokonanej przez MTW wynika zatem, e wywoanie wojny napastniczej zostao uznane za zbrodni prawa midzynarodowego, istniejc ju przed jej formaln kodykacj w karcie tego trybunau. Naley wic uzna za prawdziwe stwierdzenie, e zakaz wszczynania wojny napastniczej, stanowicej zbrodni przeciwko pokojowi, istnia jako norma prawna przed przyjciem Karty (Statutu) MTW i mia charakter normy prawa zwyczajowego narodw. Przyjcie karty nie naruszyo wic zasady Lex retro non agit. Zostaa natomiast zdeniowane w jzyku prawnym pojcie zbrodni przeciwko pokojowi, ktr stanowiy czyny zabronione jeszcze przed rozpoczciem II wojny wiatowej. Denicja zbrodni przeciwko pokojowi zostaa wprawdzie sformuowana w Karcie MTW powoanego do osdzenia gwnych przestpcw wojennych pastw Osi Europejskiej. Odnosia si ona jednak do czynw tego rodzaju dokonanych przez sprawcw z innych pastw. Za takim stwierdzeniem przemawia fakt, e w omawianym wyroku trybuna stwierdzi, e jego Karta nie stanowi urzeczywistnienia arbitralnej wadzy zwyciskich mocarstw, lecz jest wyrazem prawa midzynarodowego obowizujcego w chwili ukadania statutu54. Ponadto 11 grudnia 1946 r. Zgromadzenie Oglne ONZ przyjo uchwa, ktr zatwierdzio zasady prawa midzynarodowego uznane statutem i wyrokiem MTW55. Biorc pod uwag przytoczone argumenty, mona stwierdzi, e podjcie 17 wrzenia 1939 r. dziaa wojennych przeciwko Polsce przez ZSRS i prowadzenie tej akcji zbrojnej byo czynem bezprawnym w rozumieniu prawa midzynarodowego, poniewa dziaania te stanowiy naruszenie wszystkich traktatw midzynarodowych, przedstawionych w niniejszym opracowaniu. W peni uzasadniony jest rwnie pogld, e sowiecka agresja oraz wczeniejsze dziaania osb sprawujcych wwczas wadz w ZSRS, zmierzajce do tej akcji, byy zbrodniami przeciwko pokojowi w rozumieniu art. VI pkt a Karty (Statutu) MTW. Napa stanowia nie tylko pogwacenie norm prawa midzynarodowego, ale take przepisw polskiego prawa karnego. Osoby za ni odpowiedzialne podjy bowiem dziaania skierowane bezporednio ku urzeczywistnieniu zamiaru pozbawienia Polski niepodlegego bytu i oderwania czci jej obszaru. Dziaania takie spenalizowane byy w art. 93 1 kodeksu karnego z 1932 r., ktry przewidywa za nie kar wizienia na czas nie krtszy od 10 lat, kar doywotniego wizienia albo kar mierci. Obowizujcy stan prawny daje podstawy do prowadzenia postpowania karnego w sprawie zbrodniczej agresji si zbrojnych ZSRS na Polsk, dokonanej 17 wrzenia 1939 r. Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy z 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu56, zbrodnie stanowice wedug prawa midzynarodowego midzy innymi zbrodnie przeciwko pokojowi nie ulegaj przedawnieniu. Agresji dokonano na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, co art. 3 1 kk z 1932 r., art. 3 1 Kodeksu karnego WP z 1944 r. (kkWP), art. 3 kk z 1969 r. oraz art. 5 aktualnie obowizujcy aktualnie kk traktuj jako wystarczajc podstaw do przyjcia polskiej ustawy karnej. Przygotowania do podjcia dziaa wojennych przeciwko Polsce czyniono na terytorium ZSRS. Tam rwnie wydano rozkaz rozpoczcia tych dziaa. Dziaania te byy wymierzone przeciwko bezpieczestwu zewntrznemu Rzeczypospolitej Polskiej i jej istotnym interesom politycznym, co w wietle art. 8 kk z 1932 r., art. 115 pkt 1 kk z 1969 r. oraz art. 112 obecnie obowizujcego kk stanowi wystarczajc przesank do stosowania polskiej ustawy karnej wobec cudzoziemcw, niezalenie od przepisw obowizujcych w miejscu popenienia przestpstwa. Kodeks karny Wojska Polskiego w art. 4 1 zawiera podstaw do jego zastosowania wobec osb podlegajcych jego waciwoci, ktre popeniy przestpstwo za granic, niezalenie od przepisw, obowizujcych w miejscu jego popenienia. Dokonujc kwalikacji prawnej zbrodniczej agresji si zbrojnych ZSRS na Polsk oraz przygotowa do jej popenienia, naley przeprowadzi porwnanie uprzednio obowizujcych przepisw prawa karnego materialnego oraz przepisw obecnego kodeksu karnego. Art. 93 1 kk z 1932 r. penalizowa podejmowanie dziaa w zamiarze pozbawienia niepodlegego bytu Pastwa Polskiego lub oderwania czci jego obszaru. Art. 85 kkWP z 1944 r. rwnie kara usiowanie pozbawienia Pastwa Polskiego niepodlegego bytu lub oderwania czci jego obszaru. Dyspozycja art. 123 kk z 1969 r. mwia o podejmowaniu w porozumieniu z innymi osobami dziaalnoci zmierzajcej do urzeczywistnienia celu polegajcego na pozbawieniu niepodlegoci, oderwaniu czci terytorium, obaleniu przemoc ustroju lub osabieniu mocy obronnej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Art. 127 1 obowizujcego kodeksu karnego penalizuje podejmowanie w porozumieniu z innymi osobami dziaalnoci zmierzajcej bezporednio do urzeczywistnienia celu polegajcego 89

na pozbawieniu niepodlegoci, oderwaniu czci obszaru lub zmianie przemoc konstytucyjnego ustroju Rzeczypospolitej Polskiej. Jest odpowiednikiem przepisu art. 123 kk z 1969 r., pomimo modykacji wprowadzonych do jurydycznego opisu czynu. Konstrukcja art. 127 1 kk w zestawieniu z treci art. 93 1 kk z 1932 r. i art. 85 kkWP z 1944 r. ma pewne ograniczenia przedmiotowe, zawajce odpowiedzialno karn za podejmowanie dziaalnoci zmierzajcej bezporednio do pozbawienia niepodlegoci lub oderwania czci obszaru Rzeczypospolitej Polskiej do dziaania w porozumieniu z innymi osobami. Art. 127 1 kk nie stanowi zatem wprost odpowiednika przepisu art. 93 1 kk z 1932 r., obowizujcego w chwili dokonania zbrojnej agresji ZSRS na Polsk oraz przepisu art. 85 kkWP z 1944 r. Przestpstwo okrelone w art. 127 1 kk z 1997 r. rwnie tak jak czyny spenalizowane w art. 93 1 kk z 1932 r. i art. 85 kkWP statuuje jednak karalno usiowania pozbawienia niepodlegoci i oderwania czci obszaru Rzeczypospolitej Polskiej jako samoistnego przestpstwa przeciwko pastwu57. Wszy zakres stosowania obecnie obowizujcego przepisu art. 127 1 kk oraz fakt, e uregulowanie to jest oczywicie wzgldniejsze dla sprawcw przedstawionych w nim dziaa w stosunku do art. 93 1 kk z 1932 r. i art. 85 kkWP z 1944 r. a take w porwnaniu z art. 123 kk z 1969 r., nie przewidujc za nie kary mierci, upowania do zastosowania nowej ustawy. Art. 96 kk z 1932 r. wprowadzi klauzul karalnoci przygotowania do popenienia midzy innymi przestpstwa okrelonego w art. 93 kk z 1932 r. Kodeks karny z 1932 r. w przepisach szczeglnych penalizowa rwnie inne dziaania przygotowawcze zmierzajce do popenienia przestpstwa okrelonego w art. 93 kk. Dyspozycja art. 97 1 kk z 1932 r. mwia o wejciu w porozumienie z innymi osobami w celu popenienia przestpstwa okrelonego midzy innymi w art. 93 kk z 1932 r. Dziaanie sprawcy przestpstwa przewidzianego w art. 98 kk z 1932 r. polegao na porozumiewaniu si z osob dziaajc w interesie obcego pastwa lub organizacji midzynarodowej albo gromadzeniu rodkw walki ornej w celu popenienia midzy innymi zbrodni okrelonej w art. 93 kk z 1932 r. W art. 87 kkWP zawarto klauzul karalnoci przygotowania do popenienia przestpstwa okrelonego w art. 85. Art. 88 1 kkWP penalizowa wejcie w porozumienie z innymi osobami w celu popenienia przestpstwa okrelonego w art. 85. Przepis art. 89 kkWP wiza natomiast odpowiedzialno karn z porozumiewaniem si z osob dziaajc w interesie obcego pastwa lub obcej organizacji albo gromadzeniem rodkw do walki ornej. Kodeks karny z 1969 r. w art. 128 1 zawiera klauzul karalnoci przygotowania do popenienia midzy innymi przestpstwa okrelonego w art. 123 kk. Przepis art. 127 2 obowizujcego kodeksu karnego odpowiedzialno karn wie z czynieniem przygotowa do popenienia przestpstwa okrelonego w 1. Poniewa art. 128 1 kk z 1969 r. jest oczywicie wzgldniejszy dla sprawcy dziaa spenalizowanych w art. 98 kk z 1932 r. i art. 89 pkt a i b kkWP, dziaania opisane w tych przepisach naleaoby zakwalikowa z art. 128 1 kk z 1969 r. Wejcie w porozumienie z innymi osobami w celu podjcia dziaa zmierzajcych bezporednio do pozbawienia Pastwa Polskiego niepodlegego bytu lub oderwania czci jego obszaru naleaoby zakwalikowa z art. 88 1 kkWP jako wzgldniejszego w stosunku do art. 97 1 kk z 1932 r., art. 128 1 kk z 1969 r. i art. 127 2 obecnie obowizujcego kodeksu karnego. Inne dziaania przygotowawcze do agresji na Polsk przez siy zbrojne ZSRS naleaoby natomiast zakwalikowa z art. 96 kk z 1932 r. jako wzgldniejszego dla sprawcw w stosunku do art. 128 1 kk z 1969 r. i art. 127 2 kk z 1997 r., a take ze wzgldu na fakt, e kodeks karny z 1932 r. w odrnieniu od kkWP nie przewidywa kary dodatkowej przepadku caego mienia w razie skazania na kar wizienia za zbrodnie stanu. Dokonanie waciwej kwalikacji prawnej poszczeglnych czynw polegajcych na przygotowaniach do zbrojnej napaci na Polsk przez ZSRS bdzie jednak moliwe dopiero po ustaleniu w toku ledztwa roli poszczeglnych osb w takich dziaaniach. Nie ulega wtpliwoci, e osobami odpowiedzialnymi za dokonanie zbrojnej agresji na Polsk 17 wrzenia 1939 r. byli funkcjonariusze sowieckiego pastwa komunistycznego, a nadto e dziaania te naruszay prawa narodu polskiego do suwerennoci i moliwoci swobodnego ksztatowania stosunkw wewntrznych. Zachodz zatem przesanki do uznania tych dziaa za wyczerpujce znamiona nie tylko zbrodni przeciwko pokojowi, o ktrych mowa w art. 1 pkt 1 lit. a ustawy z 18 grudnia 1998 r. o IPN, ale take zbrodni komunistycznych w rozumieniu art. 2 ust. 1 tej ustawy. Brak jest natomiast podstaw do uznania za zbrodnie komunistyczne przeprowadzonych w Zwizku Sowieckim przygotowa do zbrojnej napaci na Polsk. W rozumieniu art. 2 ust. 1 ustawy o IPN zbrodniami takimi s bowiem czyny popenione przez funkcjonariuszy pastwa komunistycznego w okresie od 17 wrzenia 1939 r. do 31 lipca 1990 r. Dziaania przygotowawcze podjte przed t dat, zawierajce znamiona czynw zabronionych przez polskie prawo karne materialne naley zatem traktowa jako zbrodnie przeciwko pokojowi. 90

Dopiero ledztwo przeprowadzone w omawianej sprawie pozwoli w peni ustali zakres odpowiedzialnoci poszczeglnych sprawcw dziaa omwionych w niniejszym opracowaniu.

1 A. Sudo, Pocztki sowietyzacji Kresw Wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej (Jesie 1939 roku) Wybrane problemy polityczne i organizacyjne, BydgoszczToru 1997, s. 27. 2 C. Grzelak, Kresy w czerwieni. Agresja Zwizku Sowieckiego na Polsk w 1939 roku, Warszawa 2001, s. 514. 3 Ibidem. 4 Ibidem, s. 487. 5 Tumaczenie tekstu ukadu oraz tajnego dodatkowego protokou do niego opublikowano w: Biae Plamy. ZSRRNiemcy 19391941. Dokumenty i materiay dotyczce stosunkw radziecko-niemieckich w okresie od kwietnia 1939 r. do lipca 1941 r., Vilnius 1990, s. 56, 5859, rwnie w: Agresja sowiecka na Polsk w wietle dokumentw. 17 wrzenia 1939, red. E. Kozowski, t. 1, s. 8789. 6 P. aro, Agresja Zwizku Radzieckiego na Polsk 17 wrzenia 1939 r. Los jecw polskich, Toru 1999, s. 24. 7 A. Knorowski, Paragrafy niezgody. Agresja sowiecka na Polsk z 1939 r. w wietle wczesnych norm midzynarodowego prawa wojennego, Warszawa 2002, s. 76 8 M. Kornat, Polska 1939 roku wobec paktu Ribbentrop-Mootow. Problem zblienia niemiecko-sowieckiego w polityce zagranicznej II Rzeczypospolitej, Warszawa 2002, s. 9. 9 H. Batowski, Midzy dwiema wojnami 19191939. Zarys historii dyplomatycznej, Krakw 2001, s. 202203. 10 A. Knorowski, op. cit. s. 6869. 11 P. aro, op. cit., s. 1920. 12 P. aro, op. cit., s. 2425. 13 T. Cyprian i J. Sawicki, Materiay norymberskie. Umowa Statut Akt oskarenia Wyrok Radzieckie votum, Warszawa 1948, s. 171172. 14 H. Batowski, op. cit., s. 346347. 15 M. Kornat, op. cit.,s. 261. 16 T. Cyprian i J. Sawicki, op. cit., s. 174. 17 A. Knorowski, op. cit., s. 474. 18 C. Grzelak, op. cit., s. 153. 19 P. aro, op. cit., s. 26. 20 A. Knorowski, op. cit., s. 111. 21 P. aro, op. cit., s. 2728. 22 Agresja sowiecka na Polsk w wietle dokumentw. 17 wrzenia 1939 r., red. E. Kozowski, Warszawa 1994, t. 2, s. 7. 23 P. aro, op. cit., s. 53. 24 Ibidem. 25 P. aro, op. cit., s. 45. 26 Tekst noty podano za: Agresja sowiecka..., t. 1, s. 156. 27 Agresja sowiecka..., t. I, s. 227228. 28 Ibidem. 29 Ibidem. 30 P. aro, op. cit., s. 110. 31 DzU 1933, nr 93, poz. 712. 32 Pakt Ligi Narodw z 29 czerwca 1919 r. jest przechowywany w Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych kserokopia w aktach postpowania sprawdzajcego sygn. S 23/05/Zk OK. Rzeszw, k. 329339. 33 Naley wspomnie, e Polska naleaa do czonkw zaoycieli Ligi Narodw, ktrzy podpisali Traktat Pokoju 29 czerwca 1919 r. 34 DzU 1929, nr 63, poz. 489. 35 DzU 1929, nr 29, poz. 283. 36 DzU 1921, nr 49, poz. 300. 37 DzU 1933, nr 74, poz. 541. 38 DzU 1932, nr 115, poz. 951. 39 DzU 1934, nr 53, poz. 487. 40 DzU 1932, nr 115, poz. 952. 41 Tekst protokou podano za: A. Knorowski, op. cit., s. 60. 42 T. Cyprian i J. Sawicki, op. cit., s. 2425. 43 T. Cyprian i J. Sawicki, op. cit., s. 22. 44 Tekst Porozumienia midzynarodowego w przedmiocie cigania i karania gwnych przestpcw wojennych Osi Europejskiej oraz Karty Midzynarodowego Trybunau Wojskowego zosta ogoszony w DzU z 1947 r., nr 63, poz. 367. 45 T. Cyprian i J. Sawicki, op. cit., s. 6768. 46 T. Cyprian i J. Sawicki, op. cit., s. 7778. 47 Ibidem, s. 8182. 48 Ibidem, s. 133. 49 Ibidem, s. 134. 50 Ibidem, s. 157. 51 Ibidem, s. 177. 52 Ibidem, s. 194195. 53 Ibidem, s. 195196. 54 Ibidem, s. 194. 55 Ibidem, s. 42. 56 DzU 1998, nr 155, poz. 1016, z pn. zm., zwana dalej ustaw o IPN. 57 Kodeks karny. Cz szczeglna. Komentarz, t. 2: Komentarz do art. 117227 k.k., red. A. Zoll, Zakamycze 1999, s. 59.

91

Lucyna Rczy prokurator Oddziaowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie

DEPORTACJE OBYWATELI POLSKICH Z TERENU BYEGO WOJEWDZTWA LWOWSKIEGO W WIETLE LEDZTW PROWADZONYCH W OKZPNP W RZESZOWIE
WSTP UWAGI OGLNE Problematyka zwizana z masowymi deportacjami ludnoci cywilnej z Kresw Wschodnich oraz prba ustalenia liczby osb wywiezionych podejmowana bya od momentu przeprowadzenia tych operacji. Ju kierownictwo Polski podziemnej dyo do rozpoznania i ustalenia wysokoci strat ponoszonych przez Pastwo Polskie w wyniku stosowania przez wadze sowieckie polityki represyjnej, w ktrej miecia si take akcja przesiedlecza. Po dwch pierwszych falach deportacji, w lutym i kwietniu 1940 r., komenda lwowskiego obszaru Zwizku Walki Zbrojnej oceniaa, e wywieziono okoo 1 mln osb. W 1941 r., po nawizaniu stosunkw dyplomatycznych ze Zwizkiem Sowieckim, take ambasada polska w ZSRS i jej aparat opiekuczy oraz komrki sztabowe armii polskiej przystpiy do zbierania informacji dotyczcych losw, liczebnoci i rozmieszczenia obywateli polskich, ktrzy trali w gb pastwa sowieckiego w latach 19391941. W 1941 r. operowano z reguy niezbyt precyzyjnymi przyblieniami liczb 12 mln osb wywiezionych, podcigajc pod to pojcie wszystkich represjonowanych, take uwizionych, wcielonych do Armii Czerwonej, jecw wojennych itd. W poowie 1942 r. Dzia Opieki Ambasady RP ocenia liczb ludnoci polskiej w ZSRS na 321 730 osb. Ponadto poza terenem dziaania delegatur miao znajdowa si jeszcze 100 tys. obywateli polskich, w strojbatalionach 75 tys., a w obozach pracy nadal 50 tys. Nieco odmiennymi danymi i szacunkami dysponoway placwki pomocy ambasady polskiej w ZSRS pod koniec tego roku. Na podstawie sprawozda mw zaufania oceniano liczb obywateli polskich na okoo 260 tysicy, z ktrych wikszo przebywaa w Kazachstanie i rodkowoazjatyckich republikach ZSRS1. W marcu 1944 r. rzd polski na obczynie na podstawie caej dostpnej wwczas dokumentacji okrela liczb deportowanych masowo w okresie od lutego 1940 r. do czerwca 1941 r. oraz indywidualnie w caym okresie okupacji ziem wschodnich na 880 tys. osb, a ogln liczb obywateli polskich przemieszczonych w gb ZSRS na 1230 tys. osb. W kocowych latach wojny do ustalenia liczby ludnoci polskiej przebywajcej w Rosji dy take Zwizek Patriotw Polskich. Wedug ocen kierownictwa tej organizacji z kwietnia 1944 r., na obszarze Zwizku Sowieckiego miao si znajdowa 400 tys. obywateli polskich. W tym czasie liczba ewakuowanych b. polskich obywateli zamieszkujcych na terytorium ZSRR wynosia 289 700. Wedug zwerykowanych danych (na dzie 20 czerwca 1944 r.) miao ich jednak by w rzeczywistoci co najmniej 329 225 osb, nie biorc pod uwag mczyzn i kobiet powoanych do Armii Polskiej w ZSRS, tzw. armii Berlinga. Niekompletne obliczenia ZPP, sporzdzone na pocztku 1945 r., mwiy o 236 237 osobach, jednak peniejszy spis z grudnia 1945 r. (ju po wyjedzie 22 058 osb) ustali liczebno obywateli polskich na 271 474 (w tym 132 148 Polakw, 135 466 ydw oraz 3860 Ukraicw i Biaorusinw). Nieco inne dane zawarto w 1949 r. w pracy pt. Stalin and the Poles. Liczb deportowanych obywateli polskich okrelano w niej na 980 tys. osb, w tym 220 tys. wywiezionych w lutym, 320 tys. w kwietniu i 240 tys. w czerwcu 1940 r. oraz 200 tys. w czerwcu 1941 r. Po zakoczeniu wojny problematyka zwizana z wywzk tysicy obywateli polskich do ZSRS bya przemilczana, a liczba wywiezionych obracaa si w krgu danych ustalonych w czasie wojny. Prb werykacji liczb deportowanych ustalonych przez historykw emigracyjnych podj Ignacy Blum. W 1963 r. poda, e w 1941 r. na terenie ZSRS znajdowao si okoo 700 tys. osb, z ktrych okoo 100 tys. zmobilizowano do Armii Czerwonej, 100 tys. ewakuowano po napaci Niemiec na Rosj, 400 tys. deportowano z okrgw nadgranicznych2. Nieco pniej poda precyzyjniejsze informacje, piszc, e w sumie w ZSRS znalazo si 800900 tys. Polakw. W tej liczbie byo 400 tys. przymusowo przesiedlonych, 150 tys. wcielonych do Armii Czerwonej, 50 tys. emigrantw zarobkowych oraz 200300 tys. ewakuowanych po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej3. Podana przez Bluma liczba 400 tys. deportowanych nie wnosia w istocie nic nowego, oparta zostaa bowiem na ocjalnych informacjach udzielonych w 1941 r. ambasadorowi polskiemu przez Andrieja Wyszyskiego, zastpc ludowego komisarza spraw zagranicznych ZSRS. 92

Ustalenia dotyczce liczby przesiedlonych opieray si a do pocztku lat dziewidziesitych XX wieku na treci dokumentw polskich oraz rnorakich relacji i wspomnie. Dotyczyo to zreszt nie tylko liczby, ale i losw Polakw w ZSRS. Zmiany w Zwizku Sowieckim, a take przemiany ustrojowe w Polsce na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych umoliwiy dostp do archiwaliw rosyjskich. Pierwsz rosyjsk publikacj, odnoszc si do masowych deportacji ludnoci ze wschodnich ziem polskich by artyku Walentyny Parsadanowej z 1989 r. Podaa ona po raz pierwszy liczby przymusowo przesiedlonych, zaczerpnite z tajnych dokumentw NKWD. Ujawnia, e w wyniku deportacji z lutego 1940 r. w gbi ZSRS (na Powou, Syberii, w Komi ASRR i Kazachstanie) znalazy si 137 132 osoby, w tym 36 670 mczyzn4. Rosyjskie zasoby archiwalne szeroko wykorzystaa take w swoich opracowaniach Ewa Kowalska, zachowujc jednak szczeglny dystans wobec zawartych w nich danych liczbowych, ktre skonna jest traktowa tylko jako pomocnicze w ostatecznym ustalaniu liczebnoci osb zesaczo przesiedlonych5. Prb ustalenia konkretnej liczby osb deportowanych w latach 19401941 podjy w latach dziewidziesitych XX wieku w prowadzonych ledztwach Okrgowe Komisje Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Po utworzeniu IPN na mocy ustawy z dnia 18.12.1998 r. o Instytucie Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu6 postpowania te kontynuoway Oddziaowe Komisje cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Prowadzenie ledztw miao na celu nie tylko procesowe udokumentowanie losw Polakw na Wschodzie, ustalenie moliwie dokadnej liczby osb deportowanych, ale przede wszystkim, czego nie uczyni nawet bardzo udane opracowanie historyczne, dokonanie prawnokarnej oceny zdarze, jakie miay miejsce na terenach inkorporowanych przez ZSRS na mocy traktatu Ribbentrop-Mootow. Niniejsze opracowanie opiera si gwnie na ustaleniach poczynionych w toku ledztw oddziaowej komisji w Rzeszowie. Zgodnie z zarzdzeniem Dyrektora Gwnej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu7 komisja ta staa si waciwa do prowadzenia spraw o zbrodnie komunistyczne popenione na obywatelach polskich na terenie byego wojewdztwa lwowskiego w granicach II RP, std te jedynie deportacje z tego obszaru zostan uwzgldnione w niniejszej pracy.

RYS HISTORYCZNY W nocy z 23 na 24 sierpnia 1939 r. minister spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim von Ribbentrop8 oraz ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRS Wiaczesaw Mootow9 podpisali niemiecko-sowiecki ukad o nieagresji. We wzajemnych stosunkach obydwie strony zobowizyway si do powstrzymania si od wszelkiej przemocy i agresji. Zasadnicz cz paktu stanowi, odrbnie podpisany przez przedstawicieli obu stron, tajny protok dodatkowy. Zawiera on ustalenia dotyczce rozgraniczenia stref interesw w Europie Wschodniej. W punkcie 2 omawianego protokou wskazano, e w przypadku: terytorialno-politycznych przeksztace na obszarach nalecych do pastwa polskiego podzia stref interesw midzy Niemcami a ZSRS przebiega bdzie mniej wicej wzdu linii rzek Narew, Wisa i San10. Zanim doszo do procedury ratykacyjnej, Mootow i ambasador niemiecki w Moskwie, Friedrich von Schulenburg11 podpisali w dniu 28 sierpnia 1939 r. Wyjanienie do tajnego protokou dodatkowego do paktu Ribbentrop-Mootow z 23 sierpnia 1939 r., uzupeniajc lini rozgraniczajc strefy wpyww na ziemiach polskich (na odcinku od granicy z wczesnymi Prusami Wschodnimi) przez dodanie nazwy rzeki Pisy12. Przygotowujc si do wykonania tajnych ustale z Niemcami najwysze wadze ZSRS podjy szereg przedsiwzi, gwnie o charakterze wojskowym. W dniu 14 wrzenia 1939 r. ludowy komisarz obrony ZSRS, marszaek Kliment Woroszyow oraz szef Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, komandarm I rangi Borys Szaposznikow skierowali do rad wojennych biaoruskiego i kijowskiego specjalnego okrgu wojskowego dyrektywy w sprawie rozpoczcia ofensywy przeciwko Rzeczpospolitej13. Atak mia rozpocz si o wicie 17 wrzenia 1939 r. przekroczeniem polskiej granicy. W dniu 27 wrzenia 1939 r. na zaproszenie rzdu sowieckiego przyby do Moskwy Joachim von Ribbentrop. W nastpnym dniu dotychczasowe decyzje polityczne, poparte dziaaniami zbrojnymi armii niemieckiej i sowieckiej na terenie Polski, zostay ostatecznie przeksztacone w akt prawa midzynarodowego ukad o przyjani i granicy midzy Zwizkiem Sowieckim i Niemcami14. Przebieg granicy ostatecznie okreli Dodatkowy protok midzy Zwizkiem SRS a Niemcami, podpisany w dniu 4 padziernika 1939 r. w Moskwie przez Mootowa i Schulenburga. Wytyczaa j linia biegnca na pnoc od Grodna do rzeki Igorka, na pnoc od Augustowa, na zachd od Grajewa i Kolna, wzdu Pisy do jej ujcia do Narwi, na wschd od Ostroki, Ostrowi Mazowieckiej, Makini, wzdu Bugu a do ujcia do niego Sookii, Sookij do Uchnowa, na pnoc od Lubaczowa, do Sanu i Sanem do rde. 93

W myl sowiecko-niemieckich ustale z dnia 28 wrzenia 1939 r. pod wadztwo Zwizku Sowieckiego dostay si wschodnie terytoria II RP o powierzchni 202 069 km, zamieszkane przez ponad 13 mln ludzi, z czego przeszo 5,5 mln stanowia ludno posugujca si jzykiem polskim15.

POLITYKA WADZ SOWIECKICH WOBEC OSADNIKW NA TERENIE UKRAINY ZACHODNIEJ W WIETLE DOKUMENTW Po formalnej i faktycznej inkorporacji ziem polskich do ZSRS obszar dawnego wojewdztwa lwowskiego wszed w skad terenw okrelanych w dokumentach sowieckich mianem Zachodniej Ukrainy. Znajduje to wyraz w terminologii dokumentw udostpnionych z archiww rosyjskich. W dniu 10 padziernika 1939 r. ludowy komisarz spraw wewntrznych ZSRS, awrientij Beria16, podpisa dyrektyw NKWD nr 793 w sprawie dziaa wobec osadnikw17. Skierowana do Sierowa18 i Canawy19 nakazywaa m.in. ustalenie i zewidencjonowanie wszystkich osadnikw oraz zaoenie osadnikom pozostajcym na wolnoci kwestionariuszy ewidencyjnych i objcie ich sta obserwacj. Czonkowie Zwizku Osadnikw uznani zostali przez Beri za wojskowo-policyjn agentur rzdu polskiego, stanowic baz dla dziaa kontrrewolucyjnych. W telegramie NKWD nr 2700320 z dnia 21 listopada 1939 r., dotyczcym dziaa wobec osadnikw i ocerw WP, Wsiewood Mierkuow21, I z-ca ludowego komisarza spraw wewntrznych ZSRS zada podania przez Sierowa i Canaw liczby ustalonych osadnikw. W dniu 5 grudnia 1939 r. uchwa nr 2010-558ss Rada Komisarzy Ludowych zatwierdzia propozycj Ludowego Komisariatu Spraw Wewntrznych i zlecia NKWD przeprowadzenie wysiedlenia wszystkich zamieszkaych na Zachodniej Biaorusi i Zachodniej Ukrainie osadnikw wraz z rodzinami i wykorzystanie ich przy wyrbach lasw [bdcych w gestii] Ludowego Komisariatu Przemysu Drzewnego ZSRR w porozumieniu z tym ostatnim [...] Zleci NKWD ZSRS opracowanie w terminie 20 dni i przedstawi do zatwierdzenia Radzie Komisarzy Ludowych ZSRS tryb przesiedlenia osadnikw z uwzgldnieniem: a) wykazu mienia i drobnego inwentarza rolnego, ktry wysiedlani bd mogli zabra ze sob, b) zorganizowania osiedli specjalnych w miejscach rozsiedlenia z wykorzystaniem pomieszcze mieszkalnych Ludowego Komisariatu Przemysu Drzewnego ZSRS, c) organizacji komendantur NKWD przy osiedlach specjalnych, d) rodkw niezbdnych do przeprowadzenia tej akcji.22 W dniu 19 grudnia 1939 r. Beria wyda NKWD dyrektyw nr 5648/B, w ktrej nakaza w celu realizacji powyszej uchway rzdu sowieckiego natychmiastowe rozpoczcie i zakoczenie do dnia 5 stycznia 1940 r. sporzdzenia dokadnej ewidencji wszystkich osadnikw i czonkw ich rodzin zamieszkaych na terenie zachodnich obwodw Ukrainy i Biaorusi. Ewidencj naleao prowadzi pod wiarygodnym pretekstem, bez rozgosu i ujawnienia celu jej sporzdzenia23. Dyrektywa zawieraa rwnie instrukcj dotyczc przeprowadzenia akcji wysiedlenia, do ktrej naleao wykorzysta funkcjonariuszy operacyjnych z terenowych, specjalnych i transportowych jednostek NKWD Ukrainy i Biaorusi, kadr dowdcz, pracownikw politycznych oraz czerwonoarmistw z wojsk wewntrznych i pogranicznych NKWD stacjonujcych na terenie Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi, funkcjonariuszy operacyjnych miejscowej milicji, Gwardi Robotnicz oraz przedstawicieli lokalnej wadzy. Poniewa w omawianej wyej uchwale Rady Komisarzy Ludowych przyjto, e bydo i podstawowy inwentarz rolny wysiedlonych pozostaj na miejscu i bd przekazane do dyspozycji lokalnych organw wadzy, w zabudowaniach wysiedlanych osb, po przeprowadzeniu rewizji majcej na celu skonskowanie broni, naleao sporzdzi opis majtku, za osadnika i jego rodzin z mieniem dopuszczonym do wywozu kierowa pod stra do pobliskiej, wyznaczonej wczeniej stacji kolejowej. Za szczeglnie niebezpiecznych uznano osadnikw, co do ktrych posiadano dowody ich antysowieckiej dziaalnoci. Osoby takie naleao aresztowa. Instrukcja dotyczca trybu przesiedlania polskich osadnikw z zachodnich obwodw USRR i BSRR24, zatwierdzona w dniu 29 grudnia 1939 r. przez rzd sowiecki, przewidywaa, e wywoeni bd mogli zabra ze sob odzie, bielizn, obuwie, pociel, nakrycia stoowe, naczynia kuchenne, wiadra, ywno (miesiczny zapas na rodzin), drobne narzdzia gospodarskie i rzemielnicze, pienidze (w kwocie bez ogranicze), kosztownoci oraz kufer do zapakowania rzeczy. Waga zabieranego mienia nie moga przekroczy 500 kg. Przejazd osadnikw do miejsc zesania mia si odbywa w transportach, skadajcych si z 55 wagonw, przystosowanych do zimowego transportu ludzi (w tym jeden wagon osobowy dla stray i jedna odpowiednio wyposaona izolatka sanitarna). W kadym wagonie mieci si miao 25 dorosych i dzieci wraz z mieniem. W czasie podry kolej deportowani mieli otrzymywa bezpatnie raz na dob gorcy posiek i 800 gramw 94

chleba na osob. Kademu transportowi mia by zapewniony personel medyczny, skadajcy si z felczera i dwch pielgniarek oraz odpowiednie lekarstwa. Zgodnie z omawian instrukcj przesiedlecw-osadnikw naleao kierowa do zarzdzonych przez Ludowy Komisariat Przemysu Lenego prac przy wyrbie lasw w obwodach: kirowskim, jarosawskim, permskim, woogodzkim, archangielskim, iwanowskim, nowosybirskim, swierdowskim, omskim, w krajach Krasnojarskim i Atajskim oraz w ASRR Komi i rozlokowa w miejscu pracy w poszczeglnych osiedlach liczcych 100500 rodzin. Opisujc przebieg akcji wysiedlenia osadnikw i lenikw przeprowadzonych w zachodnich obwodach USRR, w raporcie nr 504/SN z dnia 12 lutego 1940 r., Iwan Sierow stwierdza: o wicie 10 lutego br. wszystkie grupy operacyjne w penym skadzie dotary na miejsce i przystpiy do wysiedlania osadnikw i stray lenej. Okoo godziny 1011 [...] do stacji zaadunkowych zaczy przybywa z pooonych w pobliu osad pierwsze rodziny osadnicze, do koca dnia wikszo [wysiedlonych] w zasadzie zostaa doprowadzona do stacji25. Sierow w dniu 14 lutego 1940 r. przedstawi Berii meldunek operacyjny, podsumowujcy operacj wysiedlenia polskich osadnikw i lenikw z zachodnich obwodw USRR. Z treci dokumentu wynika, e w obwodzie lwowskim wysiedleniu podlegao 4123 rodziny osadnikw i lenikw, liczce 21 964 osoby. Z tej liczby deportowano 4034 rodziny, w sumie 20 966 osb. Pozostawiono 567 chorych. W czasie akcji 333 osoby nie byy obecne w domu. Czterech deportowanych zbiego podczas przemarszu kolumn26.

LOSY DEPORTOWANYCH I EFEKTY LEDZTW OKZPNP W RZESZOWIE Losy Polakw wywiezionych w 1940 r. w gb ZSRS byy przedmiotem wielu opracowa historycznych. Bazoway one gwnie na relacjach wysiedlonych, pokrywajcych si z zeznaniami zoonymi przez pokrzywdzonych w toku prowadzonych ledztw. Poniej przedstawione zostan wyniki postpowa zakoczonych w OKZpNP w Rzeszowie, dotyczce rwnie liczby wywiezionych osb. Sprawy te obejmoway poszczeglne powiaty woj. lwowskiego, a mianowicie: jaworowski (Jaworw), rawski (Rawa Ruska), dobromilski (Dobromil), bbrecki (Bbrka), leski, sanocki i bieszczadzki. W toku zakoczonego w dniu 7 listopada 2006 r. postpowania, sygn. S 9/00/Zk, ustalono, e w lutym 1940 r. z powiatw sanockiego, leskiego i bieszczadzkiego deportowano co najmniej 133 osoby, ktre udao si ustali z imienia i nazwiska oraz w kwietniu 1940 r. dalsze 230 osb. ledztwo, sygn. S 16/02/Zk, objo wywzki z terenu powiatu Bbrka. Jak ustalono, w okresie od 10 lutego do 29 czerwca 1940 r. funkcjonariusze ZSRS doprowadzili do wysiedlenia z terenu powiatu co najmniej 674 obywateli polskich. Z powiatu Rawa Ruska w dniu 10 lutego 1940 r. wywieziono co najmniej 584 osoby, natomiast w dniu 13 kwietnia 1940 r. co najmniej 38 osb (ledztwo, sygn S 44/02/Zk), natomiast z powiatu Jaworw deportowano co najmniej 546 osb w lutym, a co najmniej kolejne 43 osoby w kwietniu 1940 r. (ledztwo, sygn. S 48/02/Zk). Z powiatu Dobromil wywieziono co najmniej 592 osoby w dniu 10 kwietnia1940 r. oraz co najmniej 44 osoby w dniu 13 kwietnia1940 r. (ledztwo, sygn. S 38/02/Zk). Jak ustalono w toku powyszych postpowa, akcja wysiedlecza rozpocza si o wicie 10 lutego 1940 r. Do drzwi domw rodzin przewidzianych do zsyki zastukali uzbrojeni funkcjonariusze NKWD, nierzadko w asycie cywili przedstawicieli lokalnych wadz. Wyrwanym ze snu domownikom kazano spakowa niezbdne przedmioty, przeprowadzajc rewizj pod pozorem poszukiwania broni bd ukrywajcych si osb. Mczyzn pilnowano pod broni, by zapobiec ewentualnoci stawienia oporu. Zabierane przez wywoonych przedmioty, pakowane w popiechu, zdenerwowaniu, przez nieprzygotowanych ludzi, decydoway pniej o ich dalszych losach i poziomie ycia na wygnaniu. Wysiedlanych na saniach lub furmankach eskortowano wraz z bagaem do wyznaczonej stacji kolejowej. Tam oczekiway wagony towarowe z zakratowanymi oknami. Ich wyposaenie stanowiy prycze z desek, elazny piecyk i dziura w pododze suca za toalet. Przejazd odbywa si przy silnym mrozie, ktry powodowa odmroenia, a nawet miertelne zamarznicia. Na wyznaczonych stacjach onierze konwoju dostarczali zaopatrzenie w wiadrach. Najczciej bya to tylko gorca woda (kipiatok). Deportowane rodziny umieszczano w osiedlach, rozrzuconych w tajdze lub stepie. Tragiczny wrcz by ich stan sanitarny. Funkcjonujce w niektrych osiedlach punkty medyczne nie miay odpowiedniego wyposaenia, choby lamp naftowych, oraz podstawowych lekw. Brak rodkw do mycia i prania odziey, ekstremalne warunki mieszkaniowe, ostry klimat, wyczerpujca praca, niedostateczne wyywienie, wpyway na pogorszenie stanu zdrowia zesacw. W rezultacie pojawiy si choroby epidemiczne: schorzenia skrne i pokarmowe, 95

a przede wszystkim tyfus plamisty. Choroby, niedoywienie i wyniszczajca praca wpyway na miertelno wrd zesacw. Lokowano ich najczciej w barakach skadajcych si z jednego lub paru duych pomieszcze, rzadziej podzielonych na odrbne izby. W niektrych osiedlach przydzielano domki skadajce si z jednej lub dwch izb mieszkalnych. Budynki wznoszono z drewna, zazwyczaj sosnowego, a ich konstrukcja bya wrcz prymitywna: okorowane pnie czono na zrb, cao przykrywano dwuspadowym dachem podbitym deskami, a wewntrzne ciany dziaowe stawiano z desek lub cieszych bierwion. Szpary wypeniono przewanie mchem, ktry jako niezy materia izolacyjny, stawa si rwnoczenie dogodnym miejscem dla niezliczonych pluskiew, bdcych zmor mieszkacw. W barakach skadajcych si z duych sal zbiorowych z reguy na stae montowane byy prycze z nieheblowanych desek, zazwyczaj dwupoziomowe. W duej mierze od pomysowoci zesacw zaleao, czy byli w stanie wydzieli sobie zasonami z kocw lub przepierzeniami z desek co na ksztat rodzinnych kajut. Do ogrzewania suy najczciej piec umieszczony porodku sali lub dwa piece usytuowane na jej kocach. Peniy one przewanie rwnie funkcj kuchni. Niewielka liczba miejsc do gotowania powodowaa liczne konikty, ktre rozwizywano niekiedy, ustalajc harmonogram korzystania z palenisk. Nie lepsze byy warunki w barakach podzielonych na mniejsze pomieszczenia. Teoretycznie jedna izba powinna przypa na rodzin, jednak w rzeczywistoci razem umieszczano nawet 23 rodziny liczce w sumie 89 osb. Take w tym wypadku koniecznoci byo korzystanie ze wsplnych kuchni. Zesacy z Polski trali w rejony ZSRS charakteryzujce si trudnymi, a w znacznej mierze wrcz bardzo trudnymi warunkami klimatycznymi. Problem odpowiedniego ubrania, a w istocie jego braku, sta si w zwizku z tym jednym z podstawowych czynnikw wyznaczajcych codzienno bytowania. Deportacje miay miejsce w rnych porach roku, a take w rnicych si nieco okolicznociach, co nie pozostao bez wpywu na zaopatrzenie zesacw w ubrania, bielizn i obuwie. Pierwsza wywzka przypada na peni zimy, w zwizku z czym w bagau deportowanych dominoway zimowe ubrania i obuwie oraz ciepa bielizna. Zarazem jednak deportacja lutowa 1940 r., jako pierwsza tego rodzaju akcja, zaskoczya polsk ludno, a reim jej przeprowadzenia by wyjtkowo surowy pod wzgldem krtkiego czasu pozostawianego na spakowanie si i wielkoci dopuszczonego bagau. Wywoeni dysponowali pewn iloci odziey zimowej, ale rycho okazao si, i nie odpowiada ona niezwykle surowym warunkom klimatycznym, w jakich si znaleli, nie mwic ju o przydatnoci do pracy, ktr przyszo im wykonywa. Szczeglnie jaskrawo byo to widoczne w przypadku obuwia. Przed mrozem chroniono si zatem najczciej poprzez nakadanie na siebie kilku warstw ciepych ubra, czasem wszystkich, jakimi dysponowano. Niemal cakowicie brakowao natomiast odziey i bielizny letniej. Podstawow rol i to zarwno w ocenie ludnoci, jak i wadz, odgrywa chleb. By dobrem podanym i najczciej decytowym, a jego dostpno okrelaa poziom wyywienia. Decyzje o wielkoci przydziaw chleba miay strategiczny wymiar, bowiem tylko w nielicznych wypadkach mona byo nabywa go w dowolnej iloci. W specjalnych osiedlach czarny chleb by sprzedawany wedug cile okrelonych norm, wynoszcych 0,41 kg na dob dla osb pracujcych i 0,20,5 kg dla niepracujcych. Niekiedy przydziay uwzgldniay rodzaj wykonywanej pracy: byy wiksze dla ciej pracujcych, mniejsze dla wykonujcych czynnoci lejsze lub pomocnicze. Cz spord wywiezionych w lutym i w czerwcu 1940 r. zatrudniono w kopalniach rudy elaza, zota i miedzi, zarwno przy pracach na powierzchni, jak i pod ziemi. Normy byy bardzo wysokie, a rozliczano z wykonanej pracy cae brygady. Pod ziemi przy zaadunku i transporcie urobku zatrudniane byy rwnie kobiety, a czsto ledwie kilkunastoletnie dziewczta. Take praca na powierzchni nie naleaa do lekkich, zwaszcza dla kobiet, ktrym na przykad nakazywano rczne przenoszenie kamieni i odpadw poprodukcyjnych oraz ukadanie ich w pryzmy. W kopalniach nie uywano najbardziej elementarnych sprztw ochronnych, takich jak maski przeciwpyowe czy okulary. Dzie pracy pocztkowo wynoszcy 78 godzin ju wczesn wiosn 1941 r. wyduono do 10 godzin, a dyskryminowanym polskim zesacom wolny dzie przyznawano co 14, a czasem co 18 dni. W pracy w lesie posugiwano si najprostszymi narzdziami, ktre czsto zreszt byy zej jakoci. Najcisze roboty wykonano w sezonie zimowym. Trwa wwczas wyrb. Pozyskiwano najczciej sosn, wierk, jod oraz modrzew, rzadziej limb syberyjsk. Dla wikszoci zesacw praca w lesie bya zupen nowoci, sprawiaa te znaczne trudnoci. Prowadzone w OKZpNP w Rzeszowie ledztwa zostay umorzone wobec mierci wszystkich ustalonych sprawcw, biorcych udzia w realizacji procesu decyzyjnego przesiedlenia obywateli polskich z terenw zajtych przez ZSRS. Byli nimi niej wymienieni, tempore criminis czonkowie rzdu sowieckiego: Wiaczesaw Mootow, przewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych i ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRS, 96

 Kliment Woroszyow, komisarz obrony, awrientij Beria, komisarz spraw wewntrznych, Nikoaj Ryczkow, komisarz sprawiedliwoci, Iwan Pieriesypkin, komisarz cznoci, Michai Kaganowicz, komisarz przemysu lotniczego, Iwan Lichaczow, komisarz budowy rednich maszyn, Iwan Siergiejew, komisarz amunicji, Borys Wannikow, komisarz uzbrojenia, Piotr Parszyn, komisarz oglnego budownictwa maszyn, Leonid Sosnin, komisarz przemysu materiaw budowlanych, Iwan Tewosjan, komisarz przemysu stoczniowego, Wiaczesaw Mayszew, komisarz budowy maszyn cikich, Michai Pierwuchin, komisarz elektrowni i energetyki, Sergiej ukin, komisarz przemysu lotniczego, Pawe Smirnow, komisarz przemysu misnego i mlecznego, Wasilij Zootow, komisarz przemysu spoywczego, Aleksiej Kosygin, komisarz przemysu tekstylnego, azar Kaganowicz, komisarz przemysu naftowego i komisarz komunikacji, Wasilij Wachruszew, komisarz przemysu wglowego, Aleksander Samochwaow, komisarz metali kolorowych, Fiodor Mierkuow, komisarz przemysu hutniczego, Michai Denisow, komisarz przemysu chemicznego, Siemion Dukielski, komisarz oty morskiej, Zosima Szaszkow, komisarz oty rzecznej, Siemion Ginzburg, komisarz budownictwa, Artiom Mikojan, komisarz handlu zagranicznego, Aleksander Lubimow, komisarz handlu wewntrznego, Iwan Bieniediktow, komisarz rolnictwa, Pawe obanow, komisarz zboowych i hodowlanych sowchozw, Naum Anceowicz, komisarz przemysu lenego, Nikoaj Czebotariow, komisarz przemysu celulozowego i papierniczego, Gieorgij Mitieriew, komisarz zdrowia, Arsienij Zwieriew, komisarz nansw, Nikoaj Buganin, przewodniczcy Banku Pastwowego. Przestpcze dziaania wyej wymienionych byy inspirowane, a co najmniej tolerowane, przez pozostaych czonkw Biura Politycznego Wszechzwizkowej Komunistycznej Partii (bolszewikw), Jzefa Stalina, Andrieja danowa27, Michaia Kalinina28, Anastasa Mikojana29 oraz Nikit Chruszczowa30. Ustalona na podstawie materiaw przeprowadzonych ledztw liczba osb deportowanych jest oczywicie niepena. W dalszym cigu oddziaowa komisja w Rzeszowie prowadzi postpowania w sprawach deportacji z terenu powiatw Grdek Jagielloski, Sambor, Lww i Drohobycz. Ich ustalenia uzupeni wiedz na temat liczby wysiedlonych i stan si, by moe, przyczynkiem do dalszych bada nad martyrologi narodu polskiego.

WYSIEDLENIE OBYWATELI POLSKICH Z TERENU BYEGO WOJ. LWOWSKIEGO ZBRODNI PRZECIWKO LUDZKOCI I ZBRODNI KOMUNISTYCZN Prawnokarna ocena wysiedlenia ludnoci polskiej z terenw inkorporowanych przez ZSRS po dniu 17 wrzenia 1939 r. musi zosta dokonana przez pryzmat obowizujcej dzi ustawy o IPN. To wanie jej zapisy daj podstaw nie tylko do prowadzenia ledztw w zakresie zbrodni komunistycznych i zbrodni przeciwko ludzkoci, ale take dokonania kwalikacji prawnej czynu i wskazania osb winnych ich popenienia. W art. 3 ustawy zdeniowano pojcie zbrodni przeciwko ludzkoci, uznajc, e s to w szczeglnoci zbrodnie ludobjstwa w rozumieniu Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa, uchwalonej przez Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych dnia 9 grudnia 1948 r.31, ale take inne powane przeladowania z powodu 97

przynalenoci do okrelonej grupy narodowociowej, politycznej, spoecznej, rasowej lub religijnej, jeeli byy dokonywane przez funkcjonariuszy publicznych lub przez nich inspirowane lub tolerowane. Art. II przytoczonej konwencji przyjmuje za ludobjstwo ktrykolwiek z nastpujcych czynw, dokonany w zamiarze zniszczenia w caoci lub czci grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich: a) zabjstwo czonkw grupy, b) spowodowanie powanego uszkodzenia ciaa lub rozstroju zdrowia psychicznego czonkw grupy, c) rozmylne stworzenie dla czonkw grupy warunkw ycia, obliczonych na spowodowanie cakowitego lub czciowego zniszczenia zycznego, d) stosowanie rodkw, ktre maj na celu wstrzymanie urodzin w obrbie grupy, e) przymusowe przekazywanie dzieci czonkw grupy do innej grupy. W art. IV konwencji stanowiono, e winni ludobjstwa bd karani bez wzgldu na to, czy s konstytucyjnie odpowiedzialnymi czonkami rzdu, funkcjonariuszami publicznymi czy te osobami prywatnymi. Oskaronych miay osdzi waciwe trybunay pastw, na ktrych obszarze dokonano zbrodni, bd powoany midzynarodowy trybuna karny (art. III). Zgodnie z omawian konwencj ludobjstwo stao si zbrodni w obliczu prawa midzynarodowego i wanie za spraw tej konwencji termin ludobjstwo wszed do jzyka prawnego. Po raz pierwszy jednak uyto go w akcie oskarenia w procesie norymberskim, cho karta Midzynarodowego Trybunau Wojskowego32 nie wymieniaa expressis verbis ludobjstwa, lecz jedynie zbrodnie przeciwko ludzkoci, ktrych kwalikowan postaci jest wanie ludobjstwo33. W art. 1 pkt. 1 lit. a ustawa o IPN wskazuje, e ciganiu podlegaj m.in. zbrodnie przeciwko ludzkoci popenione na osobach narodowoci polskiej lub na obywatelach polskich w okresie od dnia 1 wrzenia 1939 r. do dnia 31 lipca 1990 r. Tym samym, zakrelajc ramy czasowe oraz deniujc zbrodnie przeciwko ludzkoci, daje podstawy prawne do dziaa prokuratury Instytutu. ledztwa przeprowadzone w sprawach deportacji obywateli polskich z terenu byego woj. lwowskiego wskazuj w sposb jednoznaczny, e wobec tej czci grupy narodowociowej dopuszczono si zbrodni przeciwko ludzkoci polegajcej na rozmylnym stworzeniu warunkw ycia obliczonych na spowodowanie jej cakowitego lub czciowego zniszczenia zycznego. Decyzje dotyczce wysiedlenia podejmoway najwysze wadze ZSRS, ale dotyczyy one osb znajdujcych na terenie Pastwa Polskiego. Wydawanie jakichkolwiek dyrektyw obejmujcych ludno polsk na zajtym obszarze stanowio naruszenie prawa midzynarodowego34, a sprawcy zbrodni podpadajcej pod miano zbrodni przeciwko ludzkoci mog by karani przez waciwy trybuna pastwa, na obszarze ktrego czyn zosta dokonany. Okolicznoci te stanowi podstaw wydawanych przez prokuratorw IPN decyzji merytorycznych. Deportacje ludnoci cywilnej stanowi nie tylko zbrodni przeciwko ludzkoci. Poszczeglne czyny skadajce si na cay proces wysiedlania i pobytu na terenie b. ZSRS wyczerpyway bowiem znamiona obowizujcej wwczas ustawy karnej35. Stanowiy te niewtpliwie naruszenie praw czowieka i dokonane byy przez funkcjonariuszy pastwa komunistycznego36, wyczerpujc tym samym katalog znamion zbrodni komunistycznej okrelonej art. 2 ust. 1 ustawy o IPN. Zbrodnie przeciwko ludzkoci nie ulegaj przedawnieniu, natomiast ciganie karne zbrodni komunistycznych przedawnia si po upywie 40 lat (gdy chodzi o zbrodnie zabjstwa) i 30 lat (w przypadku innych przestpstw)37. W tym ostatnim przypadku przedawnienie biegnie od dnia 1 sierpnia 1990 r. (art. 4 pkt 1 a ustawy o IPN).

A. Srebrakowski, S. Ciesielski, G. Hryciuk, Masowe deportacje ludnoci w Zwizku Radzieckim, Toru 2004, s. 251. I. Blum, O skadzie socjalno-demogracznym Polskich Si Zbrojnych w Zwizku Radzieckim. Maj 1943 lipiec 1944, Wojskowy Przegld Historyczny 1963, nr 2, s. 334. 3 I. Blum, onierze Armii Polskiej w ZSRR, Warszawa 1967, s. 7980. 4 W. Parsadanowa, Dieportacyja nasielenija iz Zapadnoj Ukrainy i Zapadnoj Bieorussii w 19391941 gg., Nowaja i Nowiejszaja Istorija 1989, nr 2. 5 E. Kowalska, Ruchy ludnociowe na kresach wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19401941, Dzieje Najnowsze 1996, nr 2; powysze dane zaczerpnito rwnie z opracowania S. Ciesielskiego, Masowe deportacje z ziem wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19401941 i losy deportowanych. Uwagi o stanie bada, strona internetowa www.sciesielski.republika.pl/sov-dep/polacy/stanbad.html. 6 DzU 1998, nr 155, poz. 1016, z pn. zm., zwana dalej ustaw o IPN. 7 Zarzdzenie Nr 12/01 Dyrektora Gwnej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu z dnia 29.06.2001 r. w przedmiocie waciwoci miejscowej Oddziaowych Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w odniesieniu do czynw, pozostajcych w ich waciwoci rzeczowej, popenionych poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej. 8 Joachim von Ribbentrop (18931946), czonek cisego kierownictwa III Rzeszy, w latach 19381945 minister spraw zagranicznych; jako zbrodniarz wojenny skazany przez Midzynarodowy Trybuna Wojskowy w Norymberze na kar mierci i stracony. 9 Wiaczesaw Mootow, wac. Skriabin (18901986), sowiecki dziaacz partyjny i pastwowy. W latach 19301941 przewodniczcy Rady
2

98

Komisarzy Ludowych ZSRS, jednoczenie w latach 19391949 ludowy komisarz spraw zagranicznych Zwizku Sowieckiego. Od 1949 r. by w nieasce u Stalina. Od 1953 r. ponownie na stanowisku ministra spraw zagranicznych. Usunity z wadz partyjnych w 1957 r. i skierowany na stanowisko ambasadora w Mongolii (do 1960 r.). W latach 19601962 przewodniczy przedstawicielstwu ZSRS w Agencji Energii Atomowej w Wiedniu. 10 Zob. np. A. Gowacki, Sowieci wobec Polakw na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 19391941, d 1998, s. 20. 11 Friedrich Werner von Schulenburg (18751944), niemiecki dyplomata, w latach 19341941 ambasador w ZSRS. Zamieszany w zamach przeciwko Hitlerowi w lipcu 1944 r., skazany na kar mierci i stracony. 12 A. Gowacki, Sowieci wobec Polakw..., s. 21. 13 Dyrektywy nr 16633 i 16634 zostay osobicie odebrane przez reprezentantw rad w godzinach 1718, ich tekst by przygotowany ju w dniu 9 wrzenia 1939 r. i przewidywa atak na Polsk w nocy z dnia 12 na 13 wrzenia 1939 r., ale w tym terminie Armia Czerwona nie osigna jeszcze gotowoci bojowej; zob. A. Gowacki, Sowieci wobec Polakw..., s. 24. 14 A. Gowacki, Sowieci wobec Polakw..., s. 34 35. 15 A. Knorowski, Paragrafy niezgody, Warszawa 2002, s. 129. 16 awrientij Beria (18991953), marszaek ZSRS, od 1938 r. komisarz spraw wewntrznych, a od 1941 r. z-ca przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych; w okresie drugiej wojny wiatowej z-ca przewodniczcego Pastwowego Komitetu Obrony; w 1953 r. I z-ca przewodniczcego Rady Ministrw ZSRS, w wyniku walk frakcyjnych w onie KPZS aresztowany i stracony 23.12.1953 r. 17 Zwizek Osadnikw (do 1929 Centralny Zwizek Osadnikw), zaoona w 1922 r. organizacja spoeczna, skupiajca wojskowych i cywilnych osadnikw na Kresach Wschodnich II RP. 18 Iwan Sierow (19051990), komisarz bezpieczestwa pastwowego 3. rangi; w latach 19391941 ludowy komisarz spraw wewntrznych USRR, pniej I z-ca ludowego komisarza bezpieczestwa pastwowego ZSRS, I z-ca ludowego komisarza spraw wewntrznych ZSRS, w latach 19541958 przewodniczcy KGB, nastpnie naczelnik GRU. 19 awrientij Canawa, wac. Dandgawa (19001955), st. mjr bezpieczestwa pastwowego; w latach 19381941 ludowy komisarz spraw wewntrznych BSRR, w 1941 r. i w latach 19431951 ludowy komisarz bezpieczestwa pastwowego BSRS; aresztowany wraz z Beri w 1953 r., zmar w wizieniu. 20 Deportacje obywateli polskich z Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi w 1940 roku, WarszawaMoskwa 2003, s. 47. 21 Wsiewood Mierkuow (18951953), komisarz bezpieczestwa pastwowego 3. rangi; w latach 19381943 I z-ca ludowego komisarza spraw wewntrznych ZSRS, jednoczenie do 1941 r. naczelnik Gwnego Zarzdu Bezpieczestwa Pastwowego; w 1941 r. i w latach 19431946 ludowy komisarz bezpieczestwa pastwowego ZSRS; rozstrzelany wraz z Beri w grudniu 1953 r. 22 Peny tekst uchway [w:] Deportacje obywateli polskich..., s. 713715. 23 Peny tekst dyrektywy [w:] Deportacje obywateli polskich..., s. 4955. 24 Peny tekst instrukcji [w:] Zachodnia Biaoru 17 IX 1939 22 VI 1941. Deportacje Polakw z pnocno-wschodnich ziem II Rzeczypospolitej 19401941, Warszawa 2001, s. 3133. 25 Peny tekst raportu [w:] Deportacje obywateli polskich..., s. 211223. 26 Peny tekst meldunku [w:] Deportacje obywateli polskich..., s. 241245. 27 Andriej danow (18961948), sowiecki dziaacz partyjny i pastwowy, genera od 1930 r., czonek, a od 1934 r. sekretarz KC, po zabjstwie Kirowa w 1934 r. kierowa czystk w Leningradzie, od 1946 r. nadzorowa polityk represji i wzmoonego nadzoru ideologicznego kultury (tzw. danowszczyzna). 28 Michai Kalinin (18751946), sowiecki dziaacz pastwowy i partyjny, w 1917 r. organizator rewolucji bolszewickiej w Piotrogradzie, przewodniczcy Prezydium Rady Najwyszej ZSRS. 29 Anastas Mikojan (18951978), dziaacz partyjny i pastwowy, od 1926 r. komisarz handlu wewntrznego, zagranicznego i innych resortw ZSRS, od 1935 czonek Biura Politycznego WKP(b), w czasie wojny czonek Pastwowego Komitetu Obrony. W latach 19461964 wicepremier, zaufany Chruszczowa, w latach 19641965 przewodniczcy Prezydium Rady Najwyszej. Zwolniony przez Breniewa. 30 Nikita Chruszczow (18941971), sowiecki dziaacz partyjny i pastwowy, genera, uczestnik wojny domowej, w latach 19341964 czonek Komitetu Centralnego, a w latach 19391964 Biura Politycznego sowieckiej partii komunistycznej. Czonek najwyszych wadz partyjnych i jeden z najbliszych wsppracownikw Stalina, po jego mierci w 1956 r. zapocztkowa proces destalinizacji. W okresie od wrzenia 1953 do stycznia 1964 sekretarz KC KPZS, w latach 19581964 premier ZSRS. Odsunity od wadzy. 31 DzU 1952, nr 2, poz. 9. 32 Art. VI lit. c Karty Midzynarodowego Trybunau Wojskowego posugiwa si pojciem zbrodni przeciw ludzkoci, uznajc, e stanowi j: morderstwa, wytpianie, obracanie ludzi w niewolnikw, deportacja i inne czyny nieludzkie, ktrych dopuszczono si przeciwko jakiejkolwiek ludnoci cywilnej, przed wojn lub podczas niej, albo przeladowania ze wzgldw politycznych, rasowych lub religijnych przy popenianiu jakiejkolwiek zbrodni wchodzcej w zakres kompetencji Trybunau lub w zwizku z ni, niezalenie od tego, czy byo to zgodne, czy te stao w sprzecznoci z prawem kraju, w ktrym zbrodni dokonano; peny tekst Karty MTW: DzU 1947, nr 63, poz. 367. 33 Samo zjawisko jest o wiele starsze, ludobjstwem byo na przykad wyniszczenie Jawingw i Prusw przez Krzyakw w XIIIXIV w., represje Anglikw w Irlandii w XVII w. za rzdw Olivera Cromwella, wyniszczenie Wandei w XVIII w. przez rzdowe kolumny piekielne w okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej. W XX w. ludobjstwo byo zjawiskiem powszechnym w czasie wojen, by wspomnie tylko rze Ormian dokonan przez Turkw w 1915 r., eksterminacj rnych mniejszoci narodowych, przeprowadzan przez Zwizek Sowiecki, czy rzezie dokonywane przez walczce strony w koniktach na terenie Afryce i Azji. 34 Por. A. Knorowski, Paragrafy..., rozdz. III. 35 Przykadowo dziaania sprawcw deportacji wyczerpyway znamiona bezprawnego kwalikowanego pozbawienia wolnoci, zmuszania do okrelonego zachowania. Czyny te stanowiy przestpstwa wg obowizujcego w czasie ich popenienia kodeksu karnego z 1932 r. (odpowiednio art. 251 i art. 248 2). Wydaje si, e nie mona przyjmowa kwalikacji prawnej z art. 124 aktualnie obowizujcego kk (naruszenie prawa midzynarodowego przez przesiedlenie), gdy przepis ten nie mia odpowiednika w kk z 1932 r. 36 Funkcjonariuszem pastwa komunistycznego w rozumieniu ustawy jest funkcjonariusz publiczny, a take osoba, ktra podlega ochronie rwnej ochronie funkcjonariusza publicznego, w szczeglnoci funkcjonariusz pastwowy oraz osoba penica funkcj kierownicz w organie statutowym partii komunistycznych (art. 2 ust. 1 ustawy o IPN). 37 Terminy przedawnienia karalnoci zostay zmienione art. 1 pkt 24 ustawy z dnia 14 lutego 2007 r. o zmianie ustawy o ujawnianiu informacji o dokumentach organw bezpieczestwa pastwa z lat 19441990 oraz treci tych dokumentw i ustawy o Instytucie Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (DzU 2007, nr 25, poz. 162), poprzednie terminy w ustawie o IPN to odpowiednio 30 i 20 lat.

99

Lucjan Nowakowski prokurator Gwnej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie

ZASADY ODPOWIEDZIALNOCI ZA ZBRODNIE WOJENNE I ZBRODNIE PRZECIWKO LUDZKOCI

Wobec pojawiajcych si wtpliwoci co do podstawy i zakresu odpowiedzialnoci karnej za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkoci, popenione na szkod obywateli polskich w okresie drugiej wojny wiatowej konieczne jest, wedug mojej oceny, ostateczne rozstrzygnicie tej kwestii. Przyczyn, ktra spowodowaa zasygnalizowane wyej wtpliwoci byy okolicznoci zwizane tak z promulgacj, jak i zakresem obowizywania dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabjstw i zncania si nad ludnoci cywiln i jecami oraz dla zdrajcw Narodu Polskiego1. Pomimo, e akt ten wydany zosta bez podstawy prawnej i przez nieuprawniony organ, stwierdzi naley, e do dnia dzisiejszego stanowi element skadowy polskiego prawodawstwa. Jednak nie bdy legislacyjne zwizane z omawianym dekretem s przyczyn dzisiejszych kontrowersji zwizanych z podstawami odpowiedzialnoci za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkoci. Wtpliwoci zostay wywoane faktem uznania dekretu za jedyn podstaw odpowiedzialnoci za zbrodnie popenione w czasie drugiej wojny wiatowej na szkod obywateli polskich. Wobec tego, e ustawodawca kolejnymi aktami prawnymi moderowa tak odpowiedzialno, jak i zakres obowizywania wtpliwoci budzia kwestia przedawnienia cigania tyche czynw. Ustawa amnestyjna z dnia 22 grudnia 1952 r.2 faktycznie obligowaa sdy do agodzenia kar orzekanych za czyny z art. 2 i 3 dekretu sierpniowego. Jeszcze dalej posza kolejna ustawa amnestyjna z dnia 27 kwietnia 1956 r.3, ktra stanowia, e w odniesieniu do przestpstw z art. 1 pkt 2 oraz 24 dekretu nie wszczyna si postpowania, a wszczte umarza. Tym samym od tego momentu odpowiedzialnoci karnej podlegali jedynie sprawcy czynw opisanych w art. 1 pkt 1 dekretu. Sprawa znalaza ostateczne uregulowanie w ustawie z dnia 22 kwietnia 1964 r. w sprawie wstrzymania biegu przedawnienia w stosunku do sprawcw najciszych zbrodni hitlerowskich, popenionych w okresie drugiej wojny wiatowej4. Wobec powyszego, przy uznaniu dekretu sierpniowego za jedyn podstaw odpowiedzialnoci za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkoci, popenione w czasie drugiej wojny wiatowej powstao mylne przekonanie, e obecnie odpowiadaj za nie jedynie sprawcy, ktrzy brali udzia w zabjstwach i to tylko ci, ktrzy byli motywowani pjciem na rk wadzy pastwa niemieckiego lub z nim sprzymierzonego. Przedmiotowa okoliczno przeoya si na praktyk funkcjonowania pionu ledczego IPN. Do dzi wydawane s postanowienia o umorzeniu ledztw w sprawach przesiedle, zncania si, rabunku mienia, dokonywanych przez wadze niemieckie, wobec uznania, e nastpio przedawnienie cigania tych czynw. W tym miejscu naley doda, e prokuratorzy IPN zgaszali wtpliwoci w tym przedmiocie, a nawet postulowali wystpienie przez Prokuratora Generalnego do Trybunau Konstytucyjnego o zbadanie zgodnoci wspomnianej ustawy z dnia 22 kwietnia 1964 r. z Konstytucj Rzeczypospolitej Polskiej i ratykowan przez nasz kraj Konwencj o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkoci, przyjt przez Zgromadzenia Oglne Organizacji Narodw Zjednoczonych w dniu 26 listopada 1968 r.5 Autorem wystpienia na ten temat do wczesnego Dyrektora Gwnej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu by Leszek Furman, prokurator oddziaowej komisji w Lublinie. Adresat w aden sposb nie odnis si do tej propozycji. Z wyej przedstawionych powodw trzeba take ustali, czy istotnie dekret z dnia 31 sierpnia 1944 r. mona uwaa za jedyn podstaw odpowiedzialnoci za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkoci, a jeeli nie, jakie s inne podstawy teje odpowiedzialnoci. Odpowied na pierwsz cz pytania wydaje si oczywista. Dekret sierpniowy by jedynie szczegln reakcj pastwa polskiego na ogrom zbrodni popenionych w czasie drugiej wojny wiatowej przez wadze III Rzeszy na szkod obywateli polskich. Wiadome jest, e skala zbrodni popenionych przez wadze sowieckie na szkod Polakw bya nie mniejsza. Z uwagi na uwarunkowania polityczne, a do roku 1990 nie mogo by mowy o rzetelnej prawnokarnej ocenie tych czynw. Prawdopodobnie rwnie z tego powodu organ wydajcy dekret sierpniowy wyranie wskaza, e odpowiedzialnoci podlega maj jedynie faszystowsko-hitlerowscy zbrodniarze6. Ju tylko z tego powodu mona kategorycznie stwierdzi, e dekret nie regulowa kompleksowo odpowiedzialnoci za zbrodnie popenione w czasie drugiej wojny wiatowej. W praktyce po roku 1990 spotykamy si z prbami konwalidowania tego stanu rzeczy poprzez kwa100

likowanie zbrodni popenionych przez funkcjonariuszy ZSRR w oparciu o art. 1 pkt 1 dekretu przy susznym zaoeniu, e byo to pastwo sprzymierzone z III Rzesz. Praktyka taka wykazuje wszake co najmniej dwa powane mankamenty. Po pierwsze przymierze obu pastw totalitarnych trwao oczywicie tylko do napaci niemieckiej na Zwizek Sowiecki w dniu 22 czerwca 1941 r. Nie mona zatem kwalikowa na tej podstawie czynw popenionych przez funkcjonariuszy pastwa sowieckiego po wskazanej dacie. Po drugie orzecznictwo Sdu Najwyszego w latach czterdziestych i pidziesitych ubiegego wieku stao na stanowisku, e przepisy dekretu maj zastosowanie jedynie do czynw popenionych na obszarach, ktre zycznie znalazy si pod okupacj niemieck. Po trzecie za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkoci popenione przez funkcjonariuszy pastwa sowieckiego wypeniaj znamiona zbrodni komunistycznych z art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 roku o Instytucie Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu7 i s cigane na tej podstawie. Nie ma zatem kontrowersji co do tego, e czyny takie nie ulegy przedawnieniu. Powstaje tu wszake wyrana asymetria w zakresie odpowiedzialnoci karnej. Identyczny czyn popeniony w tych samych warunkach, czasie i na szkod tego samego podmiotu, raz traktowany jest jako przestpstwo nieprzedawnione (zbrodnia komunistyczna), a innym razem jako czyn, ktrego karalno ulega przedawnieniu (zbrodnia nazistowska). Wedug mojej oceny, jest oczywiste, e karalno innych, ni zabjstwa zbrodni popenionych przez funkcjonariuszy III Rzeszy rwnie nie ulega przedawnieniu. Naley jedynie czytelnie okreli podstawy cigania tego rodzaju czynw. Poniszy wywd w czci bdzie oparty o stanowiska polskich znawcw prawa midzynarodowego z okresu lat czterdziestych XX wieku (prof. dr Alfons Klafkowski, prof. dr Antoni Peretiatkiewicz), ktrych opinie posuyy jako dowody w tak znanych sprawach jak proces Ericha Kocha8 czy Artura Greisera9. Tak prawodawcy, jak i sdy stany po wojnie przed problemem, gdzie szuka rde odpowiedzialnoci za przestpcz dziaalno niemieckich wadz okupacyjnych w Polsce. Chodzio nie tylko o brak w prawie krajowym unormowa co do niektrych czynw, ale rwnie o potrzeb stwierdzenia szczeglnego charakteru tych przestpstw. wczesne autorytety prawnicze doszy do zgodnego wniosku, e rde odpowiedzialnoci za zbrodnie nazistowskie naley szuka w traktatach i konwencjach midzynarodowych, w zwyczaju midzynarodowym oraz prawie naturalnym i precedensach sdowych. Bya rwnie zgoda co do tego, e istnieje prymat midzynarodowego prawa traktatowego nad wewntrznym prawem polskim. W sytuacji, gdy umowa midzynarodowa zostaa ratykowana i opublikowana w stosownym trybie, zyskiwaa moc ustawy i tym samym sdy krajowe byy zobowizane do jej stosowania. Konkretyzujc kwesti, dotyczyo to w omawianym tu zakresie nastpujcych umw midzynarodowych: 1. Konwencji dotyczcej praw i zwyczajw wojny ldowej IV Konwencji Haskiej, podpisanej 18 padziernika 1907 r.10 Po pierwszej wojnie wiatowej na jej podstawie opracowano katalog 32 rodzajw stanw faktycznych uznanych za zbrodnie wojenne. Powojenne orzecznictwo Izby Karnej Sdu Najwyszego powouje IV Konwencj Hask, jako umow midzynarodow, obowizujc pastwo polskie oraz inne w stosunku do niego podczas drugiej wojny wiatowej. 2. Deklaracji Narodw Zjednoczonych wymierzonej przeciwko ograbianiu gospodarczemu obszarw okupowanych przez nieprzyjaciela, opublikowanej w dniu 5 stycznia 1943 r. w Londynie, Waszyngtonie i Moskwie11. 3. Deklaracji w sprawie odpowiedzialnoci hitlerowcw za popenione przestpstwa (Deklaracji Moskiewskiej o okruciestwach) z dnia 30 padziernika 1943 r. To wanie na zasadach tej deklaracji oparto dekret z dnia 31 sierpnia 1944 r.12 4. Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa, uchwalonej przez Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych dnia 9 grudnia 1948 r.13 Przystpienie przez Polsk w dniu 25 wrzenia 1945 r. do Porozumienia czterech mocarstw w przedmiocie cigania i karania gwnych przestpcw Osi Europejskiej oraz Karty Midzynarodowego Trybunau Wojskowego z dnia 8 sierpnia 1945 r.14 daje podstaw do twierdzenia, e maj one moc wic w prawie polskim. Wymienione wyej akty prawa midzynarodowego okrelaj, czym s zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkoci, precyzuj rwnie sankcje groce za ich popenienie. W chwili obecnej czyny te s unormowane w rozdziale XVI kodeksu karnego z 1997 r. Dla omawianej przez nas sprawy zasadnicze znaczenie ma IV Konwencja Haska z uwagi na to, e zawiera normy prawne, ktre zostay sankcjonowane w czci VII Traktatu Wersalskiego (art. 227230). Przepisy te pozwalay na okrelenie odpowiedzialnoci karnej sprawcw zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkoci wedug prawa wewntrznego pastwa, na ktrego szkod dopuszczono si tych czynw. W wietle powyszego wywodu kwesti zasad i rde odpowiedzialnoci niemieckich sprawcw moemy uzna za rozstrzygnit. Nie ulega rwnie wtpliwoci, e zgodnie z Konwencj o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkoci, przyjt przez Zgromadzenie Oglne 101

Organizacji Narodw Zjednoczonych dnia 26 listopada 1968 r., czyny te nie podlegaj przedawnieniu (co znalazo pniej wyraz w polskim prawie wewntrznym). Dodatkowym argumentem na poparcie ostatniej tezy jest wykadnia art. 3 i 4 ust. 1 ustawy o IPN. Nie ulega wtpliwoci, e odpowiedzialno za przestpstwa dokonane na szkod obywateli polskich przez okupacyjne wadze niemieckie w czasie drugiej wojny wiatowej rozciga si poza art. 1 pkt 1 dekretu sierpniowego. Dekret ten inspirowany aktem prawa midzynarodowego w postaci Deklaracji Moskiewskiej z 30 padziernika 1943 r. stanowi prb czciowego rozwizania kwestii odpowiedzialnoci za wspomniane czyny. Z uwagi na determinanty polityczne, jego ksztat by niedoskonay, a praktyczne stosowanie jeszcze bardziej uomne. Pamita jednak naley, e przepisy dekretu nie zastrzegay wycznoci stosowania do tego rodzaju czynw, nie zawieszajc dziaania przepisw obowizujcych rwnolegle ustaw karnych. Opisane wyej mankamenty prawne zwizane z funkcjonowaniem dekretu sierpniowego podnosi prof. Jan Waszczyski. Konkludujc, stwierdza on: Dla uznania postanowie tych ustaw [ustawy amnestyjnej z dnia 27 kwietnia 1956 r. i ustawy z dnia 22 kwietnia 1964 r. przyp. autora] za uchylone potrzeba by odrbnej ustawy transformujcej postanowienia Konwencji na grunt prawa polskiego i stanowicej, e wstrzymanie biegu przedawnienia zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkoci popenionych w czasie drugiej wojny wiatowej nastpuje take wwczas, gdy przez zawarciem Konwencji zapady ju w tych sprawach odmienne rozstrzygnicia w prawie wewntrznym. Takiej ustawy transformujcej nie wydano w prawie polskim15. Pamitajc, e opinia ta zostaa wyraona w roku 1985, naley zada sobie pytanie, czy w chwili obecnej przeszkoda wskazana przez prof. Waszczyskiego nie zostaa usunita. Wedug mojej oceny, odpowied musi by twierdzca. Spjrzmy na zapisy art. 43 i 91 obowizujcej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. Pierwszy z nich deklaruje nieprzedawnianie zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkoci. Drugi za wyranie stwierdza w ustpie 2, e umowa midzynarodowa ratykowana za uprzedni zgod wyraon w ustawie ma pierwszestwo przed ustaw, jeeli ustawy tej nie da si pogodzi z umow. Wydaje si zatem, e w chwili obecnej nie jest konieczne spenienie postulowanego przez prof. J. Waszczyskiego wymogu uchwalenia ustawy transformujcej dla prawidowego ustalenia zasad odpowiedzialnoci za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkoci. Spraw otwart pozostaje kwestia techniczna kwalikacji prawnej wyej wskazanych przestpstw. Poza dyskusj jest fakt obowizywania art. 1 pkt 1 dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. Pozostae czyny, jak si wydaje, winny by kwalikowane wedug kodeksu karnego z 1932 r., ktry stosownie do treci art. 4 1 obowizujcego kodeksu karnego, generalnie jest wzgldniejszy dla sprawcw. Co za do samego postanowienia o wszczciu ledztwa w sprawie zbrodni nazistowskiej, po opisie stanu faktycznego winien zosta wskazany konkretny naruszony przepis IV Konwencji Haskiej, a nastpnie podana kwalikacja z kodeksu karnego z 1932 r. w zwizku z art. 3 i ewentualnie art. 4 ust. 1 ustawy o Instytucie Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Przykadowe hipotetyczne zdarzenie moe zosta opisane w nastpujcy sposb: w dniu 15 wrzenia 1939 r. w miejscowoci Z niezidentykowany oddzia armii niemieckiej dokona zaboru mienia ruchomego w postaci trzech koni na szkod X, co stanowio naruszenie art. 47 Konwencji Haskiej IV dotyczcej praw i zwyczajw wojny ldowej, tj. o czyn z art. 257 1 kk z 1932 r. w zw. z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Reasumujc, mona powiedzie, e na pionie ledczym IPN spoczywa ogromne zadanie naprawienia skutkw kilkudziesicioletnich zaniecha organw naszego pastwa. Wydaje si, e nie uzmysawiano sobie, jakie znaczenie ma okrelenie dokadnej skali strat naszego pastwa i narodu, poniesionych podczas drugiej wojny wiatowej. Istniej oczywicie liczne opracowania historyczne, dotyczce tych kwestii. Nie maj one jednak waloru faktu prawnego. Jedynie orzeczenia wydane przez uprawniony organ pastwa i w okrelonym trybie mog rodzi skutki prawne. Naley zdawa sobie spraw, e nie naprawimy wszystkich szkd wyrzdzonych przez zasze zaniechania. Zreszt i dzisiaj niektrzy prokuratorzy neguj potrzeb prowadzenia tych spraw, czym podwaaj zasad legalizmu, wyraon w art. 10 1 kpk. Niekiedy, nie negujc zasadnoci cigania tych czynw, wskazuj, e z powodw organizacyjnych jest to przedsiwzicie nie do zrealizowania. Oczywicie tego rodzaju argument pozaprawny nie ma jakiegokolwiek znaczenia dla realizacji ustawowych zada prokuratury IPN. Wyniki naszych postpowa karnych mog zosta wykorzystane przez odpowiednie organy pastwa, ktre jak si ostatnio mwi, maj dokona prb oceny naszych strat, poniesionych w czasie drugiej wojny wiatowej.
1 2 3 4

Tekst jedn. DzU z 1946 r., nr 69, poz. 377 z pn. zm., powszechnie okrelany jako dekret sierpniowy. DzU 1952, nr 46, poz. 309. DzU 1956, nr 11, poz. 57. DzU 1964, nr 15, poz. 86.

102

DzU 1970, nr 26, poz. 208. W istocie czyny spenalizowane w art. 1 i 2 dekretu z dnia 31.08.1944 r. byy przestpstwami powszechnymi; kwalikacj z tych przepisw stosowano w postpowaniach karnych przeciwko funkcjonariuszom III Rzeszy, jak rwnie przeciwko obywatelom polskim, kolaborujcych z reimem nazistowskim lub wspomagajcych go swoimi dziaaniami (przyp. red.). 7 DzU nr 155, poz. 1016 z pn. zm., zwana dalej ustaw o IPN. 8 Erich Koch (18961986), od 1933 r. nadprezydent i gauleiter Prus Wschodnich, w latach 19411944 szef Zarzdu Cywilnego Okrgu Biaystok oraz komisarz Rzeszy na Ukrain. Wyrokiem Sdu Wojewdzkiego dla miasta stoecznego Warszawy z dnia 9 marca 1959 r. skazany na kar mierci. Zmar w wizieniu w Barczewie. 9 Artur Greiser (18971946), dziaacz NSDAP, prezydent Senatu Wolnego Miasta Gdaska, namiestnik Rzeszy i gauleiter Kraju Warty. Wyrokiem Najwyszego Trybunau Narodowego z dnia 9 lipca 1946 r. skazany na kar mierci. 10 DzU z 1927 r., nr 21, poz. 161, sygnatariuszami jest 35 pastw. 11 Tekst deklaracji [w:] ciganie i karanie sprawcw zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkoci (Wybr dokumentw), pod red. C. Pilichowskiego, Warszawa 1978, s. 121123. 12 Tekst deklaracji [w:] ciganie i karanie..., s. 132135. 13 DzU z 1952 r., nr 2, poz. 9. 14 DzU z 1947 r., nr 63, poz. 368. 15 J. Waszczyski, Zarys midzynarodowego prawa karnego, d 1985, s. 245.
6

103

Radosaw Ignatiew prokurator Oddziaowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Biaymstoku

KOMENTARZ DO ART. 1 PKT 1 DEKRETU Z DNIA 31.08.1944 R. O WYMIARZE KARY DLA FASZYSTOWSKO-HITLEROWSKICH ZBRODNIARZY WINNYCH ZABJSTW I ZNCANIA SI NAD LUDNOCI CYWILN I JECAMI ORAZ DLA ZDRAJCW NARODU POLSKIEGO (tekst jednolity DzU 1946, nr 69, poz. 377, z pn. zm.)
Art. 1. Kto, idc na rk wadzy pastwa niemieckiego lub z nim sprzymierzonego: 1. bra udzia w dokonywaniu zabjstw osb spord ludnoci cywilnej albo osb wojskowych lub jecw wojennych, podlega karze mierci. 1. Ratio legis uchwalenia dekretu byo zaoenie ustawodawcy, e dla prawnokarnej oceny rozmiaru i charakteru zbrodni okupanta niemieckiego, popenionych w czasie drugiej wojny wiatowej, daleko niewystarczajca byaby ich kwalikacja oparta na przepisach wczenie obowizujcego kodeksu karnego z 1932 r. Kodeks ten by nieadekwatny do naleytego okrelenia zbrodni nazistowskich z uwagi na ich charakter i rozmiar. 2. Dekret by nowelizowany piciokrotnie1. Dwie pierwsze nowelizacje gruntowanie zmieniy jego pierwotn redakcj, co skutkowao ogoszeniem nowego jednolitego tekstu aktu. W chwili obecnej pozostaje w mocy jedynie art. 1 pkt 1 dekretu, ktry ma charakter przepisu karnego szczeglnego. 3. Dekret, powszechnie nazywany sierpniowym, wszed w ycie z dat ogoszenia, tj. 13 wrzenia 1944 r. Mia jednak zastosowanie do przestpstw popenionych w czasie od 1 wrzenia 1939 r. do 9 maja 1945 r. Art. 1 pkt 1 nie narusza zasady Lex criminalis retro non agit. ciganiu podlega bowiem dziaanie, penalizowane ju w czasie realizacji czynu. Porwnujc sankcj karn omawianego przepisu oraz art. 225 kodeksu karnego z 1932 r. (zbrodnia zabjstwa), naley stwierdzi, i naruszono zasad prymatu ustawy wzgldniejszej w sferze sankcji karnej. Ustawodawca uzna jednak, e w tym przypadku interes jednostkowy sprawcy musi ustpi przed interesem spoecznym. 4. Zarwno pogwacenie zasad prawa wojennego, przejcie na stron wroga (kolaboracja), jak te szanta i wymuszenie, czy te udzia w organizacji majcej na celu przestpstwo objte byy zakazami polskiego prawa karnego, obowizujcego w chwili wybuchu wojny2. 5. Popenienie zbrodni z art. 1 pkt 1 zagroone byo tylko jedn kar kar mierci. Wobec usunicia tej kary z katalogu obowizujcego kodeksu karnego, stosownie do art. 13 pkt 1 pwkk, zastpio j doywotnie pozbawienia wolnoci. 6. W wietle ratykowanej przez Polsk Konwencji o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkoci, przyjtej w dniu 26.11.1968 r.3 oraz Konstytucji RP, przestpstwa takie nie ulegaj przedawnieniu. 7. Oczywisty jest prymat konwencji z dnia 26.11.1968 r. oraz Konstytucji RP nad ustaw z dnia 22 kwietnia 1964 r. w sprawie wstrzymania biegu przedawnienia w stosunku do sprawcw najciszych zbrodni hitlerowskich popenionych w okresie drugiej wojny wiatowej4, stanowicej, e przedawnienie karalnoci nie biegnie tylko wobec sprawcw zbrodni nazistowskich, kwalikowanych z art. 1 pkt 1 dekretu, jeeli postpowania karnego nie wszczto lub nie prowadzono na skutek nieujawnienia czy nieujcia sprawcw lub ich niewydania, gdy przebywaj za granic (art.1). 8. Z zasady narodowoci przedmiotowej (art.112 kk, tempore criminis art. 8 kk z 1932 r.) wynika, e art. 1 pkt 1 dekretu ma zastosowanie rwnie wobec cudzoziemcw oraz za przestpstwa popenione za granic, niezalenie od przepisw obowizujcych w miejscu popenienia czynu. Uzasadnione jest to faktem, e zbrodnie kwalikowane z tego przepisu godz zarwno w dobro osobiste, jakim jest ycie pokrzywdzonych, jak i w dobro Pastwa Polskiego, ktre pozostawao w stanie wojny z III Rzesz. 9. Artyku 1 pkt 1 dekretu ma zastosowanie take do czynw speniajcych znamiona zbrodni wzicia udziau w dokonaniu zabjstw, popenionych na terenie byego Zwizku Sowieckiego oraz obszarach zajtych przez to pastwo w okresie od 17.09.1939 r. do 21.06.1941 r. Poza sporem pozostaje, i Sowiety byy w tym 104

czasie sojusznikiem III Rzeszy. Nie mona zatem uzna za suszn tezy Sdu Najwyszego, e dziaanie kierownika obozu jecw, polegajce na braniu udziau w zncaniu si nad pozostaymi pod jego wadz jecami wojennymi narodowoci polskiej, majce miejsce na terytorium nie podlegym wadzy niemieckiej nie podpada pod art. 1 1 lit.a dekretu (...) stanowic ewentualne przestpstwo z art. 246 k.k. [z 1932 r.]5 10. Przestpstwo dekretowe moe by popenione tylko umylnie, wystarczy przy tym wykazanie jedynie zamiaru ewentualnego (dolus eventualis). 11. Z brzmienia art. 1 pkt 1 (...) wynika, e udzia, tj. zakres sprawstwa wzgldnie wspsprawstwa w zabjstwie jest bardzo szeroko ujty i nie ogranicza si do przypadkw podegania i pomocnictwa. Jednak przy rozwaeniu udziau w przestpstwie z tego przepisu winna by brana pod uwag strona podmiotowa, a mianowicie wiadomo sprawcy, e bierze udzia w akcji zmierzajcej do zabjstwa oznaczonego czowieka lub w ogle zabjstw nieokrelonej liczby ludzi. W tym wzgldzie musi by udowodniony sprawcy, jeeli ju nie dolus directus, to przynajmniej dolus eventualis6. 12. Przez pojcie ludnoci cywilnej, ktrym operuje art. 1 pkt 1 dekretu sierpniowego, naley rozumie osoby cywilne bez wzgldu na ich obywatelstwo czy przynaleno narodow. 13. Jecami wojennymi s onierze, ktrzy w okresie od dnia 1 wrzenia 1939 r. do dnia 9 maja 1945 r. znaleli si w niewoli niemieckiej lub pastw sprzymierzonych z III Rzesz. 14. Sformuowanie idc na rk oznacza jedynie, i pjcie na rk wadzy niemieckiej naley do istoty czynu i musi by objte zamiarem (bezporednim lub ewentualnym) sprawcy7. 15. Aczkolwiek zabijanie jest nieodczn cech koniktw zbrojnych i wojen, jednak prawo midzynarodowe przyjmuje szczegln ochron okrelonych kategorii osb oraz zakazuje uywania pewnych metod i rodkw zabijania. 16. Ustawodawca celowo w ten sposb uj (...) istot owej zbrodni (w przeciwiestwie do prostego sformuowania art. 225 kk: kto zabija czowieka...), aby tym podkreli, e pod przepis podpada nie tylko sprawstwo, polegajce na zycznym umiercaniu, lecz wszelkie moliwe podegania i pomocnictwa do zabjstw. Ustawodawca mia tu na wzgldzie charakter zbrodni hitlerowskich, gdzie masowe umiercanie ludzi nie byo z reguy nastpstwem jednego aktu zycznej przemocy nad czowiekiem, lecz wynikiem dziaania caego systemu umiercajcego, w ktrym brao udzia wiele elementw owego mechanizmu stworzonego przez hitlerowcw do zabijania ludzi8. 17. Przepis art. 1 pkt 1 dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. bynajmniej nie wprowadza jakiego pojcia bezporedniego udziau, jako koniecznego warunku stosowania tego przepisu. Udzia sprawcy moe wyrazi si w kadej postaci sprawstwa, znanej prawu karnemu. Za branie udziau w dokonywaniu zabjstw naley uwaa nie tylko takie czynne wystpienia sprawcy, ktre bezporednio powoduj mier mordowanych oar, a wic pozostaj w cisym przyczynowym zwizku z zycznym aktem zabjstwa, stanowi jednak pewn pomoc i poparcie dla bezporedniego sprawcy9. 18. Przestpstwo okrelone w art. 1 pkt 1 (...) ze wzgldu na szczeglne znamiona ujtego w nim przestpstwa, rnice go od podstawowego typu zabjstwa okrelonego w art. 148 1 kk, obejmuje zarwno zabjstwa zindywidualizowane jak i zabjstwa seryjne, a take i masowe. Uycie przez ustawodawc okrelenia brania udziau w dokonywaniu zabjstw oznacza, i udzia taki moe by wielokrotny, przy czym zabjstwa te mogy by kierowane zarwno przeciwko oarom zindywidualizowanym, jak i bliej nieokrelonym w przypadku zabjstw seryjnych czy masowego ludobjstwa10. 19. Za branie udziau w dokonywaniu zabjstw Sd Najwyszy uzna: udzia w wykonywaniu wyrokw mierci, wydanych przez specjalne sdy niemieckie11, eskortowanie wraz z andarmami niemieckimi i prowadzenie na miejsce strace12, udzia w niemieckich policyjnych sdach doranych (Standgericht)13, obecno przy egzekucji (bezprawnej i dokonywanej wbrew zasadom prawa midzynarodowego) w zespole siy zbrojnej, zabezpieczajcej moliwo jej przeprowadzenia14, asyst dla wykonawcw wyroku (nie samo bierne przygldanie si egzekucji)15, czonkostwo w zespole, ktry wsplnymi siami uczestnikw dopuci si zabjstwa (nawet bez bezporedniego udziau w zabjstwie)16. 20. Z orzecze Najwyszego Trybunau Narodowego wynika, e braniem udziau w dokonywaniu zabjstw jest: udzia w likwidacji getta17, czonkostwo w zaodze obozu koncentracyjnego, z obowizkiem ustalenia, czy sprawca podejmowa dziaania, przyczyniajce si do umiercania winiw18, wydanie rozkazu rozstrzelania zakadnikw19. 105

21. Nie moe by uwaany za zbrodni z art. 1 pkt 1 dekretu sierpniowego udzia oskaronych w egzekucji polegajcy na obstawie w warunkach, kiedy stojcy w tej obstawie speniali rol cakowicie drugorzdn, gdy byli w peni zaleni od organizatorw zabjstwa, gdy ich obstawa nie warunkowaa samej moliwoci dokonywania zabjstw20. 22. Nie wycza odpowiedzialnoci dziaanie sprawcy take dla celw osobistych, jak: pobudka zemsty21, ch zysku22, denie do unieszkodliwienia osobistego przeciwnika23.

DzU 1945, nr 7, poz. 29, DzU 1946, nr 69, poz. 375, Dzu 1947, nr 65, poz. 390, DzU 1948, nr 18, poz. 124, DzU 1949, nr 32, poz. 238. L. Kubicki, Zbrodnie wojenne w wietle prawa polskiego, Warszawa 1963, s. 70. 3 DzU 1970, nr 26, poz. 208. 4 DzU. 1964, nr 15, poz. 86. 5 Wyrok SN z 14.05.1947 r., K 2421/46, PiP 12/47, s. 141. 6 Wyrok SN z 31.05.1948 r., K. 371/48, OSN 3/1948, poz. 85. 7 Wyrok SN z 2.03.1950 r., K. 252/49, PiP 7/50, s. 144. 8 Wyrok SN z 25.05.1949 r., K. 478/49, PiP 9-10/49, s. 196. 9 Wyrok SN z 13.07.1965 r., IV KR 98/65, OSNKW 11/65, poz. 133. 10 Wyrok SN z 10.01.1974 r., III KR 297/73, NP 7-8/1975, s. 1063. 11 Wyrok z 2.03.1950 r., K.252/49, PiP 7/50, s.144. 12 Wyrok z 13.02.1948 r., Kr. K 33/48, OSN 2/1948, poz. 44. 13 Wyrok z 20.07.1948 r., Wa K 338/48, PiP 9-10/49, poz. 201; DPP 9/48, s. 47. 14 Wyrok z 21.12.1948 r., K.1046/48, DPP 5/49,s. 59. 15 Wyrok z 19.05.1948 r., Ko K 393/48, Zb. Orz. 83/48. 16 Wyrok z 16.02.1949 r., Kr K 2111/48, PiP 8/49, s. 133. 17 Wyrok w sprawie Goetha [w:] Proces ludobjcy Amona Goetha, Krakw 1947, s. 470. 18 Wyrok w sprawie zaogi obozu w Owicimiu [w:] T. Cyprian, J. Sawicki, Siedem procesw przed NTN, Pozna 1962, s. 138261. 19 Wyrok w sprawie Fishera i innych [w:] T. Cyprian, J. Sawicki, Siedem procesw..., s. 51. 20 Wyrok SN z 6.06.1956 r., I K. 137/56 [w:] ciganie, i karanie sprawcw zbrodni wojennych i przeciwko ludzkoci. Wybr dokumentw, pod red. C. Pilichowskiego, Warszawa 1978, s. 524. 21 Wyrok SN z 2.05.1947 r., K. 641/47, PiP 2/48, s. 155. 22 Wyrok SN z 25.08.1949 r., Wa K. 167/49, PiP 5-6/50, s. 196. 23 Wyrok SN z 16.09.1947 r., K. 844/47, DPP 6/48, s. 48.
2

106

Andrzej Jankowski sdzia Sdu Okrgowego w Kielcach w stanie spoczynku

WIE POLSKA NA ZIEMIACH OKUPOWANYCH PRZEZ NIEMCY W CZASIE II WOJNY WIATOWEJ W POSTPOWANIACH KARNYCH ORGANW WYMIARU SPRAWIEDLIWOCI RFN
WSTP Wydarzenia z lat 19391945 naturaln kolej rzeczy musiay zostawi lady w powojennej dziaalnoci organw wymiaru sprawiedliwoci pastw uczestniczcych w II wojnie wiatowej bd te w jakikolwiek sposb ni dotknitych. Jest powszechnie znanym zjawiskiem, e kadej wojnie towarzyszy nasilenie si przestpczoci. Niezalenie od tego realizowanie celw politycznych przemoc zbrojn czym w istocie jest wojna z natury rzeczy rodzi pokus przekraczania granic ustanowionych przez traktatowe lub zwyczajowe prawo narodw. To ostatnie zjawisko za przyczyn teorii i praktyki hitleryzmu wystpio w czasie II wojny wiatowej w rozmiarach poprzednio nie spotykanych. Ju samo rozptanie wojny byo zbrodni, cele jej byy zbrodnicze z samego zaoenia, a realizowane byy jeszcze bardziej zbrodniczymi rodkami. Zakoczenie wojny, a cilej klska Niemiec i upadek hitleryzmu, umoliwia podjcie przez wymiar sprawiedliwoci take niemiecki postpowa w sprawie przestpstw popenionych w czasie II wojny wiatowej i w zwizku z ni. Niniejszy szkic jest prb ustalenia na podstawie dostpnych w Polsce materiaw, czy wydarzenia, ktre miay miejsce na ziemiach polskich, okupowanych przez Niemcy w latach 19391945, a w szczeglnoci na polskiej wsi, byy przedmiotem postpowa prowadzonych przez wymiar sprawiedliwoci Republiki Federalnej Niemiec, a jeli tak, to czy i w jakim stopniu ich ustalenia i wyniki odzwierciedlaj faktyczny stan rzeczy. Zagadnienie zbrodnie hitlerowskie w Polsce a niemiecki wymiar sprawiedliwoci, zarwno w tak szerokim, jak te w wszym ujciu, nie byo dotychczas w Polsce tematem publikacji ani sesji naukowych. Jedynie na nieco zbliony temat wykorzystania przez sdy Republiki Federalnej Niemiec zebranych przez Gwn i Okrgowe Komisje Badania Zbrodni Hitlerowskich materiaw dotyczcych zbrodni w Generalnej Guberni odbya si 2 czerwca 1989 r. sesja zorganizowana przez Okrgow Komisj w Krakowie. Materiay z sesji, przechowywane w archiwum tej komisji, obecnie znajduj si w archiwum Oddziau IPN w Krakowie. Jak dotd nie zostay opublikowane. Pierwotnie autor zakada opracowanie niniejszego szkicu wycznie na podstawie treci wyrokw sdw karnych RFN, wydanych w procesach o zbrodnie hitlerowskie z lat 19391945. Okazao si jednak, e wyrokw tych, a w szczeglnoci wyrokw odnoszcych si do wydarze, ktre miay miejsce na polskiej wsi jest za mao, aby na ich podstawie mona byo wysnu jakiekolwiek oglne wnioski. Naleao wic sign do innych, nieco obszerniejszych materiaw rdowych, a mianowicie do dostpnych informacji o ledztwach prowadzonych przez prokuratury w RFN. Niniejsze opracowanie z dwch istotnych powodw nie zajmuje si postpowaniami organw wymiaru sprawiedliwoci RFN, prowadzonymi w sprawie wydarze, ktre miay miejsce na dawnych polskich ziemiach wschodnich wedug granic Rzeczypospolitej z okresu przed II wojn wiatow. Po pierwsze, wane rdo, jakim jest wydawnictwo Justiz und NS Verbrechen, lokalizuje wydarzenia bdce przedmiotem procesw przed sdami niemieckimi wedug granic ustalonych po II wojnie wiatowej po oderwaniu si republik batyckich, ale przed rozpadem ZSRS. Nie rozrnia przy tym byych terytoriw polskich od terytoriw na wschd od przedwojennej granicy polsko-sowieckiej. Poza dwoma wyjtkami ydw i Cyganw oary zbrodni klasykowane s w tym wydawnictwie wedug przynalenoci pastwowej, a nie etnicznej. Moe to zatem utrudni rozeznanie, czy wydarzenie miao miejsce na dawnym terytorium polskim i czy oara bya Polakiem. Po drugie, z oczywistych przyczyn zbrodnie zwaszcza niemieckie przeciw Polakom na dawnych Kresach Wschodnich nie s jeszcze zbadane w takim stopniu, jak zbrodnie na terytorium Polski pojataskiej, co utrudnia konieczn konfrontacj pomidzy ustaleniami polskimi a niemieckimi. Jednoczenie naley uprzedzi, e niniejszy szkic, poza kilkoma wyjtkami, gdzie autor uzna to za konieczne, nie zajmuje si interesujcym skdind tematem, jakim jest analiza i ocena polityki karania za zbrodnie z okresu II wojny wiatowej, stosowanej przez sdy RFN. Tematem pracy jest wie polska w postpowaniach organw wymiaru sprawiedliwoci RFN, a wic wane s w tym wypadku ustalenia faktyczne, a nie wysoko kary lub jej brak. Take w wypadku 107

uniewinnienia przez sd albo umorzenia ledztwa przez prokuratur wyrok albo postanowienie moe niekiedy zawiera ustalenia odnoszce si do interesujcych nas faktw.

REPERTORIUM W W sprawie badania niemieckich zbrodni z okresu II wojny wiatowej, w Polsce zasadnicz rol odegraa powstaa w 1945 r. Gwna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich, ktra wkrtce zmienia nazw na Gwn Komisj Badania Zbrodni Hitlerowskich. Gwna Komisja i podlege jej w wojewdztwach Okrgowe Komisje prowadziy ledztwa i badania historyczne, gromadziy dokumenty i relacje. W pierwszym okresie po wojnie materiay zebrane przez komisje byy wykorzystywane zarwno przez prokuratury i sdy w Polsce, jak i w postpowaniach ekstradycyjnych. W 1950 r. rozwizano Okrgowe Komisje, a dziaalno Gwnej Komisji waciwie zostaa ograniczona prawie wycznie do ewidencjonowania zebranych materiaw. W latach 19651967 rozbudowano Gwn Komisj i zaktywizowano jej dziaalno oraz reaktywowano Okrgowe Komisje. Do koca 1999 r. Gwna i Okrgowe Komisje od 1991 r. pod zmienion nazw Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu i z dziaalnoci poszerzon o zbrodnie komunistyczne przeprowadziy tysice ledztw i zgromadziy bogate materiay historyczne, z ktrych cz opracowano naukowo. Dorobek Gwnej i Okrgowych Komisji przej Instytut Pamici Narodowej. Od lat szedziesitych XX wieku Gwna Komisja przesyaa zebrane materiay do zagranicznych organw cigania. W Republice Federalnej Niemiec odbiorc wikszoci materiaw bya Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen, czyli Centrala Krajowych Zarzdw Wymiaru Sprawiedliwoci w Ludwigsburgu, ktra otrzymane dokumenty dotyczce zbrodni hitlerowskich przekazywaa prokuraturom krajowym w poszczeglnych landach i w pewnym stopniu koordynowaa dziaalno tych prokuratur. Sprawy wysyane do Ludwigsburga rejestrowane byy w repertorium W Gwnej Komisji. Do koca jej dziaalnoci zarejestrowano w obu repertoriach W cznie 2310 wysanych spraw, z czego ponad tysic to sprawy dotyczce w caoci, bd w znacznej czci, zbrodni popenionych na polskiej wsi. Wrd materiaw wysanych do Ludwigsburga szczeglne znaczenie dla oceny sytuacji wsi polskiej w czasie II wojny wiatowej miay dokumenty dotyczce niemieckich ekspedycji karnych, gdy ta specycznie kolonialna metoda dziaania stosowana bya niemal wycznie wobec wsi. Ekspedycje karne organizowane byy w rnym celu. Niekiedy chodzio jedynie o zastraszenie ludnoci poprzez spdzenie jej w miejsce zbirki i sterroryzowanie poczone z ponianiem, maltretowaniem, biciem i grobami. Ekspedycje organizowano rwnie, aby cign kontyngenty podw rolnych, co czsto byo poczone z przemoc zyczn, oraz w celu masowych aresztowa, apanek na przymusowe roboty itp. Nieraz cele te byy czone. Jedn z odmian ekspedycji karnych byy pacykacje, polegajce na zabijaniu ludzi na miejscu i paleniu zabudowa, czemu czsto towarzyszyy inne formy przemocy. Nierzadkie byy przy tym wypadki mordowania kobiet, dzieci i starcw, palenia ludzi ywcem. W wyniku niektrych pacykacji dochodzio do zagady caych miejscowoci1. Na terytorium Polski (bez Kresw Wschodnich) miao miejsce ponad 800 niemieckich pacykacji, w tym 84 takie, w ktrych zniszczona zostaa w caoci lub w wikszej czci zabudowa i wymordowani czy to wszyscy mczyni, czy te caa ludno wsi, bez wzgldu na wiek i pe, z ewentualnym wyjtkiem tych, ktrym udao si por uciec2. Przykadowo mona poda, e wrd wysanych materiaw przekazano do Ludwigsburga dokumenty dotyczce pacykacji wsi: w okrgu biaostockim, m.in. Rajska3, Krasowa-Czstkw4, Jaboni-Dobkw, Sikor-Tomkowit5, w pow. krakowskim m.in. Radwanowic6, wsi witokrzyskich przykadowo Michniowa7, Skaki Polskiej8, Sobienia i Skroniny9, wiosennych 1940 r. (tzw. hubalowskich)10, gralskich wsi w Gorcach Ochotnicy Grnej i Dolnej i Tylmanowej11, wsi zamojskich12, czy wsi wok Lasw Janowskich13. Przesane zostay rwnie dowody zbrodniczego postpowania niektrych jednostek Wehrmachtu wobec polskiej ludnoci wiejskiej we wrzeniu 1939 r., zwaszcza na ziemi dzkiej, gdzie takich wydarze byo najwicej14. Przekazano te liczne materiay dokumentujce dziaalno posterunkw, Sttzpunktw15 i innych niemieckich placwek, ktrych dzieem byy liczne zabjstwa we wsiach i w miasteczkach16.

WYROKI Wyroki sdw niemieckich, wydane w czasie pierwszych 25 lat po zakoczeniu II wojny wiatowej, najpierw w zachodnich strefach okupacyjnych, a potem w Republice Federalnej Niemiec w sprawach o zbrodnie 108

hitlerowskie, zostay opublikowane w wydawnictwie Justiz und NS Verbrechen. Natomiast wyroki, a cilej ich powiadczone kopie, wydane przez sdy RFN w okresie pniejszym w sprawach o zbrodnie hitlerowskie na polskich obywatelach znajduj si w zbiorach IPN Gwnej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. A. Wyroki opublikowane w Justiz und NS Verberechen Justiz und NS Verbrechen Sprawiedliwo i zbrodnie hitlerowskie to zbir 614 wyrokw z uzasadnieniami, wydanych w prawomocnie zakoczonych procesach, obejmujcy tomy IXXII plus tom zawierajcy indeksy, objanienia i skrcony Rejestr (Register)17 wyrokw, wydany przez holenderskie wydawnictwo University Press Amsterdam w wersjach niemieckiej i angielskiej (Justice and Nazi Crimes). Znany jest take pod obiegow nazw Rejestr Amsterdamski. Opublikowane w nim wyroki pochodz z okresu od 6 wrzenia 1945 r. do 27 lutego 1970 r. Maj to by wszystkie prawomocne orzeczenia sdw Republiki Federalnej, wydane w tym czasie w procesach o zbrodnie hitlerowskie. Wyrokw jest nieco wicej ni procesw, gdy w niektrych postpowaniach na skutek zwrotu spraw do ponownego rozpoznania wydano po dwa, a nawet wicej wyrokw. Terytoria pastw, gdzie miay miejsce wydarzenia bdce przedmiotem procesw, ktrych wyroki zostay opublikowane, okrelane s, jak ju wspomniano, wedug granic powojennych, z tym e uwzgldniono je wedug stanu po czciowym rozpadzie ZSRS. Tak wic w Rejestrze Litwa, otwa i Estonia przedstawione s jako odrbne pastwa, natomiast Biaoru i Ukrain potraktowane jako terytorium Zwizku Sowieckiego, cho na konturowych mapkach w Rejestrze ju zaznaczono ich odrbno. Oary zostay sklasykowane wedug rodzajw (Art) cywile, jecy, winiowie, itp. i Nationalitt, rozumianej jako obywatelstwo, a nie narodowo. Tylko dwie kategorie oar okrelono wedug kryterium etnicznego ydw i Cyganw. Wrd oar byli obywatele 22 pastw. Mieszkacy dawnych polskich Kresw Wschodnich w Justiz okrelani bywaj jako obywatele sowieccy, innym razem jako polscy, co byo jedn z przyczyn trudnoci (wspomnianych we wstpie) przy opracowywaniu niniejszego szkicu. Zdecydowana wikszo opublikowanych w Justiz wyrokw dotyczy zbrodni popenionych przez Niemcw na Niemcach, na niemieckim terytorium. W wikszoci s to przestpstwa mniejszej wagi, jak np. donosicielstwo. Zabjstw Niemcw na Niemcach byo mniej, zdarzay si najczciej w ramach tzw. Verbrechen der Endphase zbrodni kocowej fazy18 oraz tzw. eutanazji19. Natomiast zbrodnie Niemcw na osobach narodowoci i obywatelstwa innego ni niemieckie to w ogromnej wikszoci zabjstwa zarwno dokonane na terytorium niemieckim, jak i poza nim. Wrd pierwszych stu wyrokw tylko jeden zosta wydany w sprawie o zbrodnie popenione poza terytorium niemieckim i tylko sze w sprawie zbrodni na obcokrajowcach20. Wrd pierwszych dwustu jedenacie dotyczyo zbrodni na obcym terytorium i 39 zbrodni wobec nie Niemcw21. Wrd cudzoziemcw bdcych oarami zbrodni osdzonych w procesach, ktrych wyroki opublikowano w Justiz, osoby okrelane jako obywatele sowieccy wystpuj w 152 sprawach, obywatele polscy w 119 sprawach. Trzecie miejsce zajmuj obywatele francuscy wystpuj w 28 procesach22. Liczba procesw o zbrodnie na obcokrajowcach i o zbrodnie poza terytorium niemieckim stopniowo wzrastaa, ale nigdy nie osigna liczby osdzonych przez sdy RFN spraw, ktrych przedmiotem byy hitlerowskie przestpstwa popenione na szkod Niemcw23. Ju te proporcje wskazuj, e obraz rzeczywistoci, przedstawiony w ustaleniach wyrokw sdw zachodnioniemieckich, rni si istotnie od rzeczywistego stanu rzeczy. Zbrodnie na Polakach i obywatelach polskich miay miejsce zarwno na okupowanym obszarze II Rzeczypospolitej, jak i na terenie III Rzeszy Niemieckiej w jej przedwojennych granicach. W opracowaniu na temat wsi polskiej znaczenie maj wydarzenia z terytorium, na ktrym wsie byy do II wojny wiatowej polskie, a wic z terytorium II RP. Teoretycznie w rachub mogyby take wchodzi polskie wsie pooone po niemieckiej stronie powersalskiej granicy. Jednak w obydwu wyej wymienionych zbiorach nie ma wyrokw dotyczcych zbrodni popenionych w takich wsiach. Zajmujc si w zasadzie wydarzeniami rozgrywajcymi si na okupowanym terytorium Polski powersalskiej bez Kresw Wschodnich, o czym byo wyej, naley odnotowa, e w Justiz opublikowano take 7 wyrokw wydanych w procesach, w ktrych oarami zbrodni byli Polacy, i 6 wyrokw, w ktrych Polacy byli oarami obok innych narodowoci24. Wszystkie te zbrodnie miay przy tym miejsce na terytorium III Rzeszy w granicach przedwojennych25. Ponadto w 15 procesach w sprawie zbrodni w obozach koncentracyjnych na terytorium Rzeszy lub zbrodni w trakcie ewakuacji winiw przez to terytorium wrd oar rnych narodowoci znajdowali si Polacy i polscy ydzi26. Co do obozw koncentracyjnych, zbrodnie, ktre miay tam miejsce, byy przedmiotem cznie 86 procesw27. W rzeczywistoci chodzio zarwno o obozy koncentracyjne 109

i orodki natychmiastowej zagady, a zwaszcza liczne ich lie, jak i o obozy innych rodzajw, potraktowane przez niemieckie sdy jako obozy koncentracyjne. Niektre procesy dotyczyy pojedynczych wydarze, inne caych kompleksw zbrodni. Procesami tymi objto 41 obozw i orodkw zagady, m.in. Sachsenhausen (13 procesw), Flossenbrg (8 procesw), Buchenwald (8 procesw), Auschwitz (7 procesw), Ravensbrck, Gross-Rosen, Stutthof, Chemno nad Nerem (po 3 procesy), Dachau, Gusen I, Gusen II, Treblink i Sobibr (po 2 procesy), Mauthausen, Neuengamme, Beec (po 1 procesie)28. Pozostae procesy dotyczyy wydarze w rnych mniejszych obozach w wikszoci liach w rnych miejscowociach. Z wymienionych procesw 52 toczyy si o zbrodnie w obozach lecych na dzisiejszym terytorium RFN, 5 z terytorium Austrii, po jednym procesie przeprowadzono w sprawie zbrodni w obozach na obszarze otwy, Holandii i b. Jugosawii. Przedmiotem 27 procesw byy wydarzenia w 14 obozach i orodkach zagady, ktre znajdoway si na obecnym terytorium Polski. Byy to, oprcz wymienionych Auschwitz, Gross-Rosen, Stutthofu, Treblinki, Chemna, Sobiboru i Beca, m.in. Bliyn oraz potraktowane przez niemieckie sdy jako obozy koncentracyjne: Borek, Radogoszcz koo odzi, kopalnia Gntergrube w Rybniku, Gliwice i Goleszw29. Przedmiotem wikszoci procesw obozowych byy zbrodnie dokonane na winiach wielu narodowoci. W licznych jednak sprawach zarzuty dotyczyy zbrodni na winiach tylko jednej narodowoci. I tak 20 procesw dotyczyo wycznie zbrodni na winiach ydowskich, 5 procesw zbrodni na Rosjanach, 5 zbrodni na Niemcach oraz 3 na Francuzach. W pozostaych procesach obozowych zarzuty obejmoway zbrodnie na winiach o rnej przynalenoci etnicznej; w 15 procesach jak wyej wspomniano wrd ustalonych oar rnych narodowoci byli take Polacy30. Sprawa hitlerowskich obozw koncentracyjnych i popenionych tam zbrodni naley do najlepiej zbadanych zagadnie zwizanych z II wojn wiatow. Terror i represje jako jeden z elementw dnia powszedniego polskiej wsi w czasie niemieckiej okupacji lat 19391945, jak i inne aspekty dnia codziennego, widziane przez pryzmat wyrokw sdw RFN, wydanych w procesach w sprawie zbrodni w obozach koncentracyjnych opublikowanych w Justiz, s niedostrzegalne. Poza sprawami o zbrodnie w obozach koncentracyjnych bd uznanych za takie przez sdy niemieckie, 67 zakoczonych procesw dotyczyo zbrodni popenionych na terytorium Polski w jej obecnych granicach. Z tej liczby w 50 sprawach chodzi o zbrodnie na ludnoci typowo miejskiej, jak byli ydzi31, 6 procesw tyczy zbrodni na Niemcach na obszarze obecnych Ziem Odzyskanych32, 2 procesy odnosz si do zbrodni na obcych obywatelach innych narodowoci33, zbrodni na Polakach za dotyczy 5 procesw o zbrodnie na ziemiach II RP i 2 o zbrodnie na Ziemiach Odzyskanych. Przedmiotem obu bya eutanazja 26 Polakw w Otmuchowie34. Kolejne dwa postpowania toczyy si o zbrodnie popenione czciowo na Polakach, czciowo na ydach lub oarach innych narodowoci. Spord 5 procesw o zbrodnie na Polakach, ktre miay miejsce na przedwojennym polskim terytorium, jeden dotyczy zbrodni popenionych w Warszawie35, z pozostaych trzy zbrodni Selbstschutzu na polskim Pomorzu i Kujawach jesieni 1939 r. (z tego jeden zbrodni na wsi). Czwarty proces o zbrodnie Selbstschutzu dotyczy zabjstw Polakw i ydw z terenu pow. Szubin w Wielkopolsce. Jeszcze inny zajmowa si zabjstwami Polakw, ydw i zbiegych jecw sowieckich (cznie 15 oar), dokonanymi w latach 19421943 w woj. lubelskim. W tej ostatniej sprawie ustalono fakt rozstrzelania 6 polskich chopw. Uzasadnienia wyrokw we wszystkich powyszych postpowaniach byy bardzo obszerne, z przedstawieniem ta historycznego36. W ustaleniach dokonanych w jedynej sprawie dotyczcej zbrodni na wsi, sd stwierdzi, e miejscowy Niemiec Hugo Fritz, bogaty chop i tymczasowy wjt wyznaczony przez wadze okupacyjne, w dniu 21.10.1939 r., bdc w stanie nietrzewym wszed z zapalonym cygarem do swej stodoy w Piastoszynie (Petzin), w powiecie tucholskim i zaprszy ogie, w wyniku czego spony 2 stodoy i chlew. Fritz tego samego dnia zmar w wyniku doznanych obrae. Dochodzenie przeprowadzone przez niemieckiego andarma oraz wojskowy sd polowy zakoczyo si uniewinnieniem Polakw, aresztowanych przez Selbstschutz37 pod zarzutem podpalenia. Jednak na rozkaz von Alvenslebena38 Selbstschutz zatrzyma i rozstrzela w nie mniej ni trzech egzekucjach, w dniach 24.10., 27.10. i 30.10.1939 r. nie mniej ni 150 oar, w tym 149 Polakw i yda. Ustalono nazwiska 56 oar: 6 rzemielnikw, 6 kupcw i miejscow elit 3 lub 4 ksiy, burmistrza Tucholi, kierownika szkoy, drukarza wydawc, urzdnika, prezesa Polskiego Zwizku Zachodniego oraz 35 mieszkacw wsi, w tym 28 rolnikw. Rozstrzeliwania przeprowadzono w uroczysku Rudzki Most (Rudabrcke) w pobliu gajwki o tej samej nazwie w Borach Tucholskich. Przed egzekucjami Niemcy wzywali, aby ujawni si podpalacz. Zgosi si ksidz Nogalski z Racia Pomorskiego, chcc uratowa pozostae oary. Oprawcy nie uwierzyli mu i zosta zabity wraz z innymi. Jeden z miejscowych Niemcw zwrci si do wdowy po Fritzu, aby zrobia co dla uratowania niewinnych. Ta odpowiedziaa, e Polacy musz zosta rozstrzelani, w przeciwnym razie bowiem prawda o zaprszeniu ognia przez pijanego Fritza skompromitowaaby jego rodzin. Po wojnie w Rudzkim Mocie ekshumowano 6 mogi z 227 zwokami. 110

Pomimo bardzo subiektywnego nawietlenia historii wschodniego Pomorza (Pomerellen, Westpreussen) w uzasadnieniu wyroku, by on relatywnie surowy39, w przeciwiestwie do trzech pozostaych wyrokw w sprawach o zbrodnie Selbstschutzu, dokonane na Pomorzu i Kujawach, m.in. w Skarszewach. Natomiast wyroki w wyej wspomnianych dwch sprawach zbrodni na osobach rnych narodowoci w pow. Szubie, woj. poznaskie i na Lubelszczynie byy do surowe40. Wicej procesw w sprawach zbrodni, popenionych na Polakach na terenie Polski, w okresie, w ktrym wydane byy wyroki opublikowane w zbiorze Justiz und NS Verbrechen nie byo. Odzwierciedleniem traktowania Polakw bya w jakim stopniu sytuacja polskich robotnikw, w przewaajcej liczbie przymusowych, w starej Rzeszy. W Justiz opublikowano teksty 17 wyrokw wydanych w sprawach o zbrodnie na polskich robotnikach w Niemczech, z tego 7 o zbrodnie na robotnikach rolnych, ktrymi z reguy byli wieniacy. Cztery z tych postpowa dotyczyy wypadkw tzw. traktowania specjalnego (Sonderbehandlung), trzy za to sprawy o wydarzenia majce charakter prywatnych linczw41. Traktowanie specjalne przewidziane byo ju w tzw. zarzdzeniu oglnym dla przymusowych robotnikw z dnia 8.03.1940 r., za zarzdzeniem z listopada 1942 r. Himmler zabroni kierowania na drog sdow wszelkich przestpstw oraz wykrocze popenionych przez robotnikw polskich i ze znakiem Ost42, nakazajc publicznie wieszanie winowajcw bez wyroku sdowego43. Jako pierwszy z procesw o Sonderbehandlung naleaoby jednak przypomnie proces szefa Gestapo w Bawarii. Odpowiada on za wydanie rozkazw potraktowania specjalnego w nie mniej ni 20 przypadkach i zosta uniewinniony. Sd nie negujc faktu, e oskarony wyda rozkazy uzasadni wyrok tym, e Sonderbehandlung stosowano rzekomo tylko za dokonane w nocy i w warunkach stanu wojennego najcisze zbrodnie, jak zabjstwa, rozboje, wamania i podpalenia, oraz e tego rodzaju represje stosowane byy take wobec Niemcw44. Spord licznych wykonawcw Sonderbehandlung na polskich robotnikach przymusowych45 tylko czterech w czterech sprawach odpowiadao przed zachodnioniemieckimi sdami. W adnym z tych przypadkw oary nie dopuciy si dokonanych w nocy zabjstw, rozbojw, podpale, wama czy gwatw. Przedmiotem omawianych procesw byo publiczne powieszenie cznie 7 polskich robotnikw rolnych bez wyroku sdowego, na podstawie decyzji placwki gestapo; w kadym przypadku egzekucj kierowa ocer danej placwki, obecni byli starosta (Landrat), szef partii (Leiter). Na miejsce kani spdzano z okolicy przymusowych robotnikw, tumnie schodzia si niemiecka ludno; wieszali zmuszani do tego winiowie KZ albo przymusowi robotnicy. 26 lipca 1940 r., a wic 2 lata przed ukazaniem si zarzdzenia Himmlera o Sonderbehandlung w Hampenhausen, w Dolnej Saksonii, zosta publicznie powieszony przymusowy robotnik polski za nieobyczajne zblienie si do niemieckiej kobiety. Polegao ono na tym, e winowajca przeszed obok Niemki majc rozpite spodnie. Przy aresztowaniu niemiecki lekarz stwierdzi u niego debilizm ze znacznym ograniczeniem poczytalnoci, w zwizku z czym Polaka zamierzano odesa do domu. Sprzeciwio si temu gestapo w Bielefeld, ktre wykorzystao sposobno dla przeprowadzenia pokazwki. Sprawca powieszenia Polaka zosta skazany za zabjstwo zwyke (Totschlag) na rok wizienia46. 30 wrzenia 1943 r. w Niederrieden w Bawarii oar Sonderbehandlung pad Polak oskarony o zuchwae odezwanie si do swojego gospodarza. Sprawca tej zbrodni, szef gestapo z Ratyzbony (Regensburg) zosta uniewinniony wobec przyjcia usprawiedliwionej niewiadomoci bezprawnoci czynu. Sd uzna, e jako ocer policji w randze kapitana (Haupsturmfhrer), nie bdc prawnikiem, nie musia wiedzie, e wiesza ludzi mona tylko na podstawie prawomocnego wyroku sdowego47. 10 padziernika 1944 r. w Wester-Ohrstedt (Szlezwig) publicznie powieszono polskiego robotnika jeca wojennego za stawianie oporu niemieckiemu policjantowi, zmuszajcemu go do pracy w niedziel. Cudzoziemskich robotnikw obowizywaa godzina policyjna, w nocy musieli przebywa na swoich kwaterach. Naruszenie godziny policyjnej Niemcy karali przymusem pracy w niedziel. Polak odmwi, owiadczajc, e jako katolik nie zamie zasad swej wiary. Oskarony o potraktowanie specjalne oary, podporucznik (Untersturmfhrer) Gestapo z Kilonii (Kiel) zosta uniewinniony, gdy dziaa zgodnie z obowizujcym prawem48. W maju 1942 r. w Eschweiler koo Satzvey, latem 1942 r. w Schaven koo Commern, w czerwcu 1943 r. w Bissdorf koo Satzvey oraz jesieni 1943 r. w Konradsheim koo Leichenich powieszono publicznie 4 polskich robotnikw przymusowych za utrzymywanie stosunkw seksualnych z Niemkami. Oskarony szef gestapo z Kolonii, do ktrego kompetencji naleao wydanie tych decyzji, zosta uniewinniony z braku dostatecznych dowodw winy49. Te procesy, nieliczne w stosunku do faktycznej liczby wypadkw Sonderbehandlung, potwierdzaj jednak stosowanie w praktyce ocjalnie obowizujcych przepisw, stwarzajcych dla pracujcych w Rzeszy robotnikw z Polski i Wschodniej Europy status podludzi. 111

W trzech innych przypadkach, w ostatnich tygodniach wojny dokonano samowolnych zabjstw, m.in. polskich przymusowych robotnikw rolnych, przy czym w dwch wypadkach postawieni przed sdem sprawcy zostali uniewinnieni50. W trzecim przypadku fakt zabjstwa robotnikw zosta ustalony przez sd, cho nie by przedmiotem sprawy. Jak stwierdzono: 6.05.1945 r., w Adstrupp (Szlezwig) podocer policji pomocniczej otrzyma rozkaz odwiezienia do Flensburga piciorga aresztowanych, w tym niemieckiego maestwa, u ktrego znaleziono nielegaln bro, oraz 3 przymusowych robotnikw 2 Polakw i jednego okrelanego jako Russe, bdcego najprawdopodobniej Polakiem z Kresw Wschodnich. Podocer, wziwszy do pomocy kilku onierzy Wehrmachtu, nie dowiz aresztowanych do Flensburga, gdy samowolnie kaza wszystkich rozstrzela. Po wojnie zosta skazany na 9 lat cikiego wizienia za zabjstwo niemieckiego maestwa. Egzekucja trzech przymusowych robotnikw nie zostaa objta aktem oskarenia51. Pozostaych 10 postpowa dotyczyo zbrodni dokonanych na robotnikach, w wikszoci fabrycznych, ewakuowanych przed nadejciem wojsk zachodnich aliantw lub kryjcych si w zbombardowanych bd opuszczonych dzielnicach miast. Dotyczyy one zarwno pojedynczych zabjstw52, jak i masowych mordw. Jednym z najwikszych procesw bya sprawa przeciwko 28 gestapowcom, oskaronym o masowe rozstrzeliwania robotnikw w wikszoci ze znakiem Ost, zncanie si, wizanie oar drutem kolczastym, mordowanie kobiet, take z dziemi na rkach53. Masowych mordw robotnikw przymusowych dotyczyy te 3 procesy o zbrodnie Division 2 zur Vergeltung (drugiej dywizji broni odwetowej), jednostki obsugujcej wyrzutnie rakiet V2. Otrzymawszy rozkaz zapobieenia pldrowaniu i ewentualnym aktom gwatw ze strony ewakuowanych cudzoziemskich robotnikw, wykonawcy uprocili sobie zadanie, rozstrzeliwujc w wikszoci nie faktycznie pldrujcych i grabicych, lecz przymusowych robotnikw, take kobiety, osadzone w obozach pod stra i oznaczone znakami Ost i P. W niektrych egzekucjach wspuczestniczyli cywilni Niemcy. Mordy miay miejsce w miejscowociach Langenbachtal, Eversberg, Suttrop. Spord oskaronych skazano dwch, na kary 3 oraz 4 lata pozbawienia wolnoci54. Wiele wskazuje na to, i wrd rozstrzelanych byli te robotnicy rolni. Jest to jedyny znany przypadek skazania ocerw Wehrmachtu przez sd RFN za zbrodnie, popenione m.in. na Polakach. B. Wyroki w zbiorze wyrokw, dokumentw i materiaw procesowych w Instytucie Pamici Narodowej Gwnej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu W przeciwiestwie do Justiz und NS Verbrechen nie jest to zbir obejmujcy wszystkie wyroki wydane przez sdy RFN w pewnym okresie w sprawie zbrodni hitlerowskich. Znajduj si w nim w zasadzie jedynie wyroki w tych sprawach, ktrych rozstrzygnicie budzio zainteresowanie strony polskiej. Zawiera te on czciowo materiay nie pochodzce z RFN. Jeeli chodzi o wyroki sdw niemieckich, w skad zbioru wchodz prawie wycznie wyroki nie opublikowane w Justiz, wydane w wikszoci po 1970 r. W wikszoci s to prawomocne wyroki I instancji, ale rwnie kolejnych, std te liczba procesw, w ktrych wydano te orzeczenia, jest mniejsza od liczby wyrokw w zbiorze55. Wyrokw wydanych przez sdy krajw jzyka niemieckiego i koczcych procesy jest w zbiorze 45, z tego trzy wydane przez sdy Niemieckiej Republiki Demokratycznej56. Jest te doczony do niemieckich akt wyrok sdu austriackiego57. Pozostae z wyrokw koczcych procesy niemieckojzycznych wyday sdy RFN. Z tych 42 wyrokw 16 zapado w sprawach o zbrodnie popenione w 13 rnych obozach, w tym 2 dotyczyy zbrodni dokonanych w obozach lecych na terytorium byej NRD Buchenwald i Sachsenhausen58, 6 w gwnych obozach koncentracyjnych na obecnym terytorium Polski: Auschwitz (3 procesy), Majdanku (3 procesy, w tym jeden dotyczcy take obozw ydowskich w Trawnikach i Poniatowej), Gross-Rosen (1 proces), jeden wyrok w procesie dotyczcym orodka zagady w Sobiborze, procesy i wyroki w sprawach o zbrodnie w liach obozw koncentracyjnych Paszw i Bliyn59, dwa procesy i wyroki dotyczce obozu ydowskiego w Rymanowie, jeden w sprawie przyzakadowego obozu dla ydw w Starachowicach oraz jeden w procesie o zbrodnie w obozach dla Polakw i ydw na poligonie w Dbicy. Trzynacie wyrokw wydanych zostao w procesach o zbrodnie na ydach, popenione poza obozami, gwnie w gettach i w czasie ich likwidacji, w tym dwa dotyczyy dziaalnoci Truppenpolizei60. Jest rwnie wyrok w sprawie wymordowania winiw kryminalnych w Sonnenburgu (obecnie Sosk, woj. lubuskie) oraz wyrok Trybunau Federalnego w sprawie eutanazji61. Prcz wymienionych wyej dwch jest take wyrok w procesie o zbrodnie Truppenpolizei na ydach w Czstochowie i Warszawie oraz o zbrodnie w Jugosawii umarzajcy postpowanie62. Poza 13 wspomnianymi wyrokami w sprawie zbrodni na ydach poza obozami rwnie siedem z szesnastu spraw obozowych dotyczyo wycznie zbrodni na ydach63, pozostae zbrodni na oarach rnych narodowoci, w tym na Polakach i ydach. 112

Spord pozostaych postpowa trzy dotyczyy w caoci bd w przewaajcej czci zbrodni na Polakach w duych miastach64. Naley doda, e poza zbrodniami w obozach KZ Buchenwald, Sachsenhausen, Gross-Rosen oraz zbrodni na winiach w Sonnenburgu Sosku wszystkie wydarzenia bdce przedmiotem pozostaych 37 procesw w RFN, ktrych wyroki znajduj si w zbiorze IPN GKZpNP, miay miejsce na obszarze, ktry mona okreli jako pooony pomidzy obecn polsk granic wschodni a przedwojenn zachodni i pnocn granic II RP, czyli na okupowanych ziemiach II Rzeczypospolitej. W odniesieniu do wyrokw w sprawie zbrodni dokonanych w obozach koncentracyjnych ze zbioru IPN-GKZpNP mona stwierdzi to samo, co o wyrokach w procesach o zbrodnie tego rodzaju, opublikowanych w Justiz und NS Verbrechen e problemy polskiej wsi s w nich w zasadzie niedostrzegalne, z jedynym wyjtkiem, o ktrym poniej. Spord pozostaych wyrokw dwa wydane zostay w sprawach, ktrych przedmiotem byy m.in. wydarzenia dotyczce wsi65. Ponadto wrd wymienionych wyej procesw o zbrodnie w najwikszych obozach koncentracyjnych jeden gwny proces o zbrodnie w KZL Majdanek czciowo mia zwizek ze spraw eksterminacji polskiej wsi. Tak wic wrd wyrokw sdw Republiki Federalnej ze zbioru IPN-GKZpNP do polskiej wsi w pewnej mierze odnosiy si tylko trzy. W pierwszym z tych postpowa Sd Krajowy w Hannowerze rozpatrywa spraw zbrodni popenionych na poligonie Dbica. Ustalono, e poligon powsta na miejscu wysiedlonych przez Niemcw polskich wsi i nalecych do tych wsi gruntach oraz e na jego terenie znajdoway si obozy pracy przymusowej. Najwczeniej utworzono obz jecw sowieckich, ktrzy wyginli (umgekommt werden), a pniej obz dla ydw i Polakw. Wyrok przyj za ustalone, e nad winiami zncano si i zabijano ich. Oskarony major SS (Sturmbannfhrer) Proschynski skazany zosta na doywotnie wizienie66. W gwnym procesie w sprawie zbrodni w KZL Majdanek Sd Krajowy w Dsseldore, obok obszernych ustale powiconych innym wydarzeniom, ktre miay miejsce w tym obozie, dokona rwnie ustale dotyczcych polskich dzieci, ktre tam przebyway. Uzasadnienie nie zajmuje si spoecznym pochodzeniem dzieci, natomiast bardzo obszernie argumentuje, e nie byy w obozie zabijane, gdy przeznaczano je do germanizacji67. Prawidowoci tej argumentacji nie mona ocenia bez zapoznania si z caoci akt procesu, w szczeglnoci ze znajdujcymi si w nich zeznaniami wiadkw i innymi dowodami. Tymczasem z licznych polskich postpowa ledczych, relacji yjcych jeszcze wiadkw i pokrzywdzonych, zgromadzonych w Polsce dokumentw, z treci polskich prac naukowych wynika jednoznacznie, e chodzio o chopskie dzieci z okolic Zamocia oraz Bigoraja i niezalenie od tego, e cz z nich rzeczywicie przeznaczono do zgermanizowania wiele byo w obozach w rny sposb zabijanych bd masowo umierao na skutek zych warunkw68. Trzeci z wyrokw wydany zosta w dniu 23.08.1973 r. przez Sd Krajowy w Berlinie. Oskarony, kolonista niemiecki spod Lwowa, tumacz gestapo, odpowiada za dokonanie szeregu zbrodni na ydach w Kronie, Ustrzykach Dolnych i innych miejscowociach. Obok tych zarzutw oskarono go take o zastrzelenie kilku wiejskich kalekich ebrakw narodowoci polskiej i ukraiskiej69.

LEDZTWA Dostpne w Polsce materiay dotyczce ledztw prokuratur Republiki Federalnej s niestety niepene, znacznie jednak obszerniejsze od materiaw, jakimi s wyroki sdw zachodnioniemieckich. Materiay te to: informacja Centrali w Ludwigsburgu70, sporzdzona dla Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, zawierajca wykaz ledztw prokuratur RFN w sprawie zbrodni na terenie okupowanej Polski, obejmujcy postpowania wszczte od 1 stycznia 1958 r. do 20 wrzenia 1967 r., pisma prokuratur RFN do GKBZH, informujce o sposobie zaatwienia zakoczonych ledztw oraz kopie postanowie o umorzeniu ledztw z uzasadnieniami, wydanych w sprawach zbrodni na terenie przyporzdkowanym Okrgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Kielcach. A. Informacja Centrali z Ludwigsburga W Informacji (wykazie) przy ledztwach, ktre w chwili jej sporzdzania byy zakoczone, umieszczono lakoniczne adnotacje o sposobie zaatwienia. Z dokumentu wynika, e do dnia 20.09.1967 r. wszczto w RFN 944 ledztwa dotyczce zbrodni hitlerowskich na ziemiach polskich, z czego 479 umorzono, w 39 podej113

rzani zostali pozostawieni poza ciganiem lub uznani za nie nadajcych si do udziau w postpowaniach, a w 16 sprawach nie doszo do skierowania sprawy do sdu z przyczyn obiektywnych przedawnienia, mierci podejrzanego itp. Informacja przedstawia spis ledztw wedug okupacyjnego podziau administracyjnego. Oddzielnie, poza tym podziaem, umieszczono dane o postpowaniach przeciw czonkom najwyszych wadz okupacyjnych i o grupie 16 ledztw w sprawie akcji Reinhardt71. Z oglnej liczby wymienionych w wykazie postpowa 590 dotyczyo zbrodni popenionych na obszarze II RP, wczonym do Rzeszy, z czego w okresie objtym wykazem 345 z tych postpowa zostao umorzonych, 4 zakoczono na skutek mierci podejrzanego, w 11 pozostawiono podejrzanych poza ciganiem (ausser Verfolgung gesetzt), w 3 sprawach uznano podejrzanych za nie nadajcych si do udziau w postpowaniu (Verfahrungunfhig), w 3 ciganie przedawnio si, w 2 wniesiono akty oskarenia (w jednej z tych spraw oskarony popeni samobjstwo)72, 5 spraw zakoczono wyrokami sdowymi przed dniem sporzdzania informacji73. Przedmiotem pozostaych 354 ledztw byy zbrodnie popenione w Generalnej Guberni (bez dystryktu Galizien). Do dnia 20 wrzenia 1967 r. 134 postpowania zostay umorzone, 5 zaatwionych wskutek mierci podejrzanych, w 5 pozostawiono podejrzanych poza ciganiem, a w 19 uznano za nie nadajcych si do udziau w postpowaniu, 4 sprawy zaatwiono w inny sposb, w 10 wniesiono albo przygotowano akty oskarenia, w 22 zapady wyroki jeszcze przed sporzdzeniem informacji. cznie zatem do dnia 20.09.1967 r. w 12 sprawach o zbrodnie dokonane na okupowanych przez Niemcy obszarach II RP (bez terenw wschodnich) przygotowano bd wniesiono do sdw akty oskarenia albo toczyo si postpowanie przed sdem, a w 27 wydano przed powysz dat wyroki. Na biegu pozostawao natomiast 371 ledztw dotyczcych zbrodni w GG i na ziemiach wcielonych. Porwnujc liczb wyrokw sdowych wydanych w RFN do 1988 r. w sprawach o zbrodnie nazistowskie popenione w Polsce z liczb 371 ledztw, naley wnioskowa, e ogromna wikszo tych postpowa przygotowawczych rwnie zostaa umorzona, bd te podejrzanych uznano za nie nadajcych si do udziau w postpowaniu albo pozostawiono ich poza ciganiem. Wrd ledztw umorzonych do dnia 20.09.1967 r. znajdoway si 4 dotyczce najwyszych rang funkcjonariuszy niemieckich w GG, w tym wyszego dowdcy SS i policji, Krgera74. Umorzone zostay postpowania w sprawie dziaalnoci Alfreda Spielkera i jego Einsatzkommando75 oraz gen. Helmuta Staedtke76 w czasie Powstania Warszawskiego. Poza ciganiem postawiono gen. Heinza Reinefartha. ledztwo dotyczyo jego dziaalnoci w czasie powstania77. Podobnie zaatwiona zostaa sprawa czonkw komendy SS i policji na dystrykt lubelski, z ktrych jednych uznano za nie nadajcych si do udziau w postpowaniu, innych pozostawiono poza ciganiem78. Niezdolni do udziau w postpowaniu okazali si take funkcjonariusze gestapo z Zamocia79 oraz specjalista od wysiedle i osiedle Hermann Krumey80. W sprawie masowych mordw Selbstschutzu na polskim Pomorzu, umorzono 4 z 5 ledztw wszcztych przed 20.09.1967 r.81 Umorzono take ledztwa m.in. w sprawie Radogoszczy82, pacykacji Rajska83 oraz dotyczce dziaalnoci wielu zwartych jednostek policyjnych84. Lakoniczne uwagi, na ktrych podstawie mona byo zorientowa si, co jest przedmiotem postpowania, umieszczone zostay przez Central w Ludwigsburgu tylko przy niektrych ledztwach. Uwagi te na og okrelay przynaleno oddziau (ogniwa organizacyjnego), ktrego postpowanie dotyczyo, ewentualnie take miejsce lub rejon dziaania. Tylko wyjtkowo wskazywano rodzaj przestpstw, bdcych przedmiotem ledztwa. W niektrych przypadkach mona byo domyli si bardzo oglnie rodzaju czynu z podanej (np. w uwadze) nazwy miejscowoci, znanej z przeprowadzonej tam pacykacji, z nazwy obozu, z dopisku getto czy z podanego nazwiska podejrzanego. Z wykazu ledztw w sprawach zbrodni popenionych w czterech dystryktach GG85 mona dowiedzie si, e 35 spord umieszczonych w wykazie spraw dotyczyo dziaalnoci Sipo, w tym wielu terenowych placwek (Aussendienststellen Adst) gestapo, komend Sipo w Krakowie, Lublinie, Radomiu86, wizie, m.in. w Krakowie i na Pawiaku87, a take zbrodni poszczeglnych gestapowcw. Liczne postpowania zajmujce si policj porzdkow88 zajmoway si dziaalnoci placwek posterunkw i Sttzpunktw (16 spraw), dziaalnoci ogniw organizacyjnych i komend wyszego szczebla (10 spraw) oraz dziaalnoci batalionw i pukw policyjnych (39 ledztw). W tych ostatnich rodzaj czynw, o jakie podejrzewano potencjalnych sprawcw, mg by bardzo rny. Zwarte oddziay policji porzdkowej puki i bataliony Truppenpolizei, wedug ustale ledztw Gwnej i Okrgowych Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, wpisanych do repertorium W, wykonyway znaczn, jeli nie wiksz, cz rozkazw realizacji zbrodni poza obozami i orodkami zagady. Byy to masowe rozstrzeliwania, jawne i ukryte, likwidacja ydowskich gett, zwaszcza w maych miasteczkach, a take zbrodnie na wsi pacykacje i akcje przeciwpartyzanckie, poczone z mordowaniem ludnoci cywilnej. 114

Czy konkretnie takie czyny byy przedmiotem tych ledztw, tego na podstawie dostpnego w Polsce materiau nie da si sprawdzi wobec umorzenia wikszoci z nich. W oglnych zarysach mona okreli rodzaj czynw badanych w 3 ledztwach, przy ktrych znajdowa si dopisek Der Warschauer Aufstand (Powstanie Warszawskie)89. W sprawie zbrodni Wehrmachtu prowadzono 10 ledztw. Do dokadnie mona domyla si przedmiotu sprawy i rodzaju czynw tylko w jednym z tych postpowa, dotyczcym obozu jecw sowieckich w Ostrowi Mazowieckiej90. atwo domyli si rodzaju czynw, jakich dopucili si podejrzani w 16 ledztwach w sprawie eksterminacji ydw w Warszawie i dystrykcie warszawskim91. 31 ledztw prowadzono w sprawie zbrodni w rnych obozach przewanie pracy przymusowej. Dziaalno administracji cywilnej bya przedmiotem 25 postpowa, 9 prowadzono w sprawie dziaalnoci SS, a 10 dotyczyo rnych innych formacji i instytucji 92. Odnonie ledztw w sprawach zbrodni administracji cywilnej i wojska mona przyj, e dotyczyy one rnorodnych czynw, przy czym zbrodnie administracji cywilnej w znacznej czci mogy polega na udziale w przeladowaniach ydw. Niektre postpowania mogy odnosi si do zbrodni na polskiej wsi, ale tak jak wobec zbrodni policji porzdkowej, na skutek ich umorzenia nie mona tego ustali na podstawie materiau znajdujcego si w Polsce. Tylko dwa spord wszystkich tych ledztw mona bez adnych wtpliwoci uzna za dotyczce zbrodni na polskiej wsi. S to: wspomniane wyej i umorzone ledztwo w sprawie pacykacji Rajska w okrgu biaostockim oraz znajdujce si w dniu 20.09.1967 r. na biegu ledztwo w sprawie pacykacji Skaki Polskiej93. B. Druga grupa materiaw pochodzcych od prokuratur RFN dotyczy ledztw w sprawie zbrodni w okrgu Okrgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Kielcach, tj. w przyblieniu obszaru pomidzy rodkow Wis a Pilic. Materiay te to 50 postanowie o umorzeniu ledztw wraz z uzasadnieniami oraz informacje o umorzeniu dalszych 49 postpowa. Dla niektrych z tych 49 spraw podano krtkie wzmianki o przyczynach umorzenia. Sytuacj Kielecczyzny mona uzna za typow dla Generalnej Guberni, w zwizku z czym uprawnione wydaje si zdanie, e tre omawianych materiaw daje pewien obraz stosunku organw cigania RFN do zbrodni z lat 19391945, popenionych na Polakach w GG oraz polityki cigania tych zbrodni. Istotne jest, jakie okolicznoci byy przyjmowane za podstaw umorze, jakie fakty uznawano za udowodnione i jaki by stosunek do ustale faktycznych polskich ledztw.

PODSTAWY UMORZE Najczciej podawan podstaw umorzenia bya trudno bd niemono ustalenia lub zidentykowania sprawcw. W wypadku zidentykowania przyczyn bywaa mier jednych i niemono ustalenia miejsca zamieszkiwania pozostaych podejrzanych94. Inn przyczyn, podawan jako podstawa umorzenia postpowania, bya szczupo materiau dowodowego. W piciu przypadkach powodem umorzenia stao si przedawnienie cigania wobec uznania czynu za zabjstwo (Totschlag), a nie mord95. W czterech sprawach jako podstaw umorzenia podano lub sugerowano jako podstaw dodatkow legalno dziaania sprawcy (sprawcw), przejawiajc si czsto w zgodnoci z prawem midzynarodowym (Vlkerrecht), czy te w dziaaniu na rozkaz. W tym ostatnim przypadku, zdaniem prokuratur Republiki Federalnej, odpowiedzialno obcia wycznie rozkazodawc. I tak za cakowicie zgodne z prawem midzynarodowym uznano publiczne rozstrzelanie zakadnikw w Skarysku-Kamiennej w lutym 1944 r.96 W tym przypadku nie odnoszcym si zreszt do wsi legalno dziaania bya drug, po niemonoci zidentykowania sprawcw, podstaw umorzenia. W postanowieniu umarzajcym ledztwo w sprawie dokonanych przez onierzy Wehrmachtu zabjstw ludnoci cywilnej w Prdocinie w dniu 9.09.1939 r., obok gwnych podstaw umorzenia, zasugerowano, e mg by wydany rozkaz strzelania do wszystkich podejrzanych. Podejrzanymi byli tym razem m i niesiona przez niego na rkach ona poonica, zastrzeleni w obecnoci 12-letniej crki, nioscej sw nowo narodzon siostrzyczk. Sprawc by niemiecki czogista, ktry w tym celu wyszed z czogu97. Obie przyczyny zgodno z prawem midzynarodowym i dziaanie na rozkaz zostay przytoczone obok niemonoci identykacji sprawcw w postanowieniu o umorzeniu ledztwa w sprawie pacykacji Gruszki, 115

Jwikowa i innych miejscowoci w dniu 29.09.1944 r. Spalenie trzech wsi ju po zakoczeniu walki z partyzantami oraz maltretowanie, wywoenie do obozw jednych i rozstrzelanie innych osb cywilnych wedug prokuratury niemieckiej byo zgodne z prawem narodw. Za sprzeczne z nim zostao uznane jedynie rozmylne wpdzenie cywilw na miny, co w omawianej decyzji potpiono ostrymi sowy, wskazujc jednoczenie, e za takie dziaanie odpowiada mgby tylko rozkazodawca, a tego nie ustalono98. Zasada niekaralnoci dziaania na rozkaz bya w istocie stosowana take w niektrych sprawach, gdzie podstaw umorzenia byo nieustalenie lub niezidentykowanie sprawcw. Tam bowiem, gdzie w tych sprawach ustalono cz niemieckich uczestnikw akcji, traktowano ich wycznie jako wiadkw99. Suszny zatem wydaje si wniosek, e takie podstawy umorzenia zgodno dziaania z prawem narodw i niekaralno dziaania na rozkaz w powizaniu z traktowaniem uczestnikw akcji nie jako sprawcw, lecz jako wiadkw zastosowano w ledztwie w sprawie pacykacji wiosennych 1940 r., tzw. hubalowskich, na Kielecczynie. Nie byo procesu o te pacykacje100, mimo e w ledztwie prokuratury Monachium II, sygn. II 114 J L-3/72, ustalono 285 yjcych uczestnikw akcji101. Pozwala to na sformuowanie wniosku, e take to postpowanie musiao zosta umorzone albo sprawcy zbrodni pozostawieni poza ciganiem, bd uznani za nie nadajcych si do udziau w sprawie. Spord ledztw nie dotyczcych wsi podobne przyczyny umorzenia podano w uzasadnieniu postanowienia o umorzeniu m.in. w sprawie ludobjstwa sowieckich jecw wojennych w Stalagu XIIC, gdzie uznano, e winnymi zbrodni s tylko komendanci, zastpcy i ocerowie wywiadu w komendzie obozu102. W jednym przypadku tre uzasadnienia postanowienia umarzajcego ledztwo wskazywaa na przyjcie przez prokuratur istnienia prawa do odwetu. Potwierdzajc bowiem w tej decyzji fakt pacykacji Naramowa103, zaraz stwierdza si, e sprowokowali j Polacy, ktrzy rzekomo bez adnego powodu napadli na niemieckich kolonistw i zamordowali 17 osb, w tym kobiety i dzieci, za co w odwecie zostaa cakiem starta take inna wie104. Wrd innych przyczyn umorze podawano te ma warto lub sprzeczno dowodw, w tym zezna wiadkw, brak materiau do identykacji105. I wreszcie przyczyn umorzenia bywao uznanie polskiego materiau dowodowego za niewiarygodny. Nie jest to na og napisane wprost, natomiast dobitnie dawane do zrozumienia. Dotyczy zwaszcza niektrych ledztw o zbrodnie Wehrmachtu w 1939 r., szczeglnie o zbrodnie 29. Dywizji Zmotoryzowanej w czasie bitwy pod I w dniach 89.09.1939 r.106, oraz o zbrodnie 3. Dywizji Lekkiej w Pilczycy w dniu 5.09.1939 r.107 i w Prdocinie koo Iy w dniu 9.09.1939 r.108

USTALENIA FAKTYCZNE Najczciej spotykanym w umorzonych ledztwach prokuratury RFN stosunkiem do faktw i do polskich ustale dotyczcych zbrodni dokonanych na Polakach jest unikanie jednoznacznych stwierdze. Fakty, wydarzenia, okolicznoci czsto okrelane s w uzasadnieniach postanowie jako takie, ktre miay mie miejsce. Bardzo uytecznym okaza si tu wieloznaczny niemiecki czasownik sollen, nieraz posugiwano si te trybem warunkowym. W niektrych uzasadnieniach nie wspomina si o stanie faktycznym, wychodzc zapewne z zaoenia, e jeli umarza si postpowanie, np. z przyczyn formalnych, to podanie go nie ma znaczenia. S te i takie decyzje umarzajce ledztwa, w ktrych nie zaprzecza si, e wydarzenia bdce przedmiotem sprawy rzeczywicie miay miejsce109, bd potwierdza si je w sposb dorozumiany110, lub w ktrych przyznanie, e fakt zdarzy si naprawd, wynika z kontekstu uzasadnienia111. O wiele mniej liczne s uzasadnienia, w ktrych fakty zbrodni s potwierdzone wprost w caoci lub w czci. W niektrych przytacza si nawet ustalone nowe okolicznoci, nie znane uprzednio stronie polskiej. Ma to miejsce w postpowaniu w sprawie: rozstrzeliwa w Karolinie w dniu 18.03.1942 r.112, dziaalnoci posterunku andarmerii w Przedborzu113 , pacykacji Skorzeszyc w dniu 13.08.1944 r.114, pacykacji Lewoszowa i Szustakw w dniu 8.04.1943 r.115 Przyznano take, jak wyej wspomniano, e Niemcy przeprowadzili wiosenne (tzw. hubalowskie) pacykacje 1940 r.116 W niektrych uzasadnieniach postanowie o umorzeniu, niezalenie od sposobu ustosunkowania si do ustale polskich ledztw, podano wiele nieznanych szczegw, mniej istotnych dla meritum sprawy, ale interesujcych dla historyka okresu okupacji i II wojny wiatowej117. S wreszcie postanowienia, w ktrych podawane okolicznoci s diametralnie sprzeczne z ustaleniami polskich ledztw lub z treci dowodw przekazanych przez stron polsk. Dotyczy to niektrych ju wspomnianych decyzji. I tak, w postanowieniu prokuratury we Freiburgu podano, e Polacy zamordowali bez adnego powodu 17 niemieckich kolonistw, w tym kobiety i dzieci. Miao to usprawiedliwi pniejsz pacykacj Naramowa i nie wymienionej z nazwy Skaki Polskiej118. Powd jednak istnia: w zwizku z dziaalnoci jed116

nego z oddziaw partyzanckich andarmeria niemiecka spacykowaa Wielk Wie, mordujc 18.02.1943 r. 27 Polakw (2 mczyzn, 10 kobiet i 15 dzieci, w wikszoci spalonych ywcem)119, a 18.04.1943 r. (w Niedziel Palmow) i 22.04.1943 r. (w Wielki Czwartek) we wsi Luta zabia cznie 30 Polakw (8 mczyzn, 10 kobiet i 12 dzieci)120. To ostatnie wydarzenie byo bezporedni przyczyn akcji odwetowej wspomnianego oddziau partyzanckiego na zamieszkan od XIX w. przez niemieckich kolonistw wie Antonielw. Kolonici obywatele polscy przyjli w czasie trwajcej wojny obywatelstwo pastwa nieprzyjacielskiego. Byli uzbrojeni i stanowili w tej okolicy silne oparcie dla wadzy okupacyjnej, co ju samo przez si mogo stanowi powd do akcji partyzanckiej. Kolonici stawili zbrojny opr partyzantom. W czasie walki zgino 18 mieszkacw Antonielowa w wikszoci kolonistw walczcych z partyzantami. Ciaa niektrych zabitych spony w trzech zagrodach spalonych w czasie walki121. Prokuratura krajowa w Kassel w uzasadnieniu postanowienia o umorzeniu postpowania w sprawie pacykacji Lewoszowa i Szustakw 8.04.1943 r.122, wymieniajc rne oddziay i jednostki niemieckiej policji, ktre bray lub mogy bra udzia w pacykacji, sugeruje rwnie moliwo obecnoci onierzy armii Wasowa123. Przesuchani w tej sprawie przez OKBZH w Kielcach naoczni i bezporedni wiadkowie jednoznacznie rozpoznali jako sprawcw niemieckich andarmw. Naley wykluczy, aby polscy chopi nie umieli odrni Niemcw od Rosjan. Poza tym jest faktem notoryjnym, e zwarte oddziay wschodnich kolaborantw w tym i armii Wasowa pojawiy si na Kielecczynie dopiero w 1944 r. W uzasadnieniu postanowienia o umorzeniu ledztwa, sygn. 115 Js 9/73, prokuratury Monachium I niejako mimochodem, powoujc si na ledztwo prokuratury Monachium II, sygn. 114 Js 1-3/72, opisuje si ustalenia dotyczce akcji niemieckiej przeciw oddziaowi mjr. Henryka Dobrzaskiego Hubala. Wedug tych ustale stracio wwczas ycie 257 Polakw, jednoczenie sugeruje si, e niektrzy z nich brali udzia w walce124. Wynika z tego, e milczco uznano za niewiarygodne ustalenia polskich ledztw, i straty polskiej ludnoci wyniosy 712 zabitych osb, z nielicznymi wyjtkami ustalonych z imienia i nazwiska, w tym 502 zabitych na miejscu, z ktrych 240 nawet nie zapytano o nazwisko, 189 uwizionych i rozstrzelanych bez sdu, 24 zabitych w obozach koncentracyjnych, 2 zmarych na skutek tortur. Do liczby oar nie wliczono polegych onierzy Hubala. Wedug polskich ustale nie byo bezporedniego udziau ludnoci w walce. Wszystkie niemieckie przeczesywania, z wyjtkiem akcji w Szaasie-Komornikach (28 oar), miay miejsce nie w czasie walki, ale przed ni (Gaki 30.03.1940 r.), a czciej po jej zakoczeniu i to nieraz po kilku dniach (Gaki 11.04.1940 r., Szaas Stary, Hucisko), take we wsiach, w ktrych oddzia Hubala nigdy nie kwaterowa (Stefankw, Skoby), a nawet nigdy przez nie nie przechodzi (Krlewiec)125. W uzasadnieniu postanowienia prokuratury Monachium I uyto wobec onierzy Hubala okrele Freischrler126 i Partisanen, z ktrych pierwsze jest mylce, a drugie moe odnosi si tylko do przyjtej przez Oddzia Wydzielony Wojsk Polskich taktyki, a nie do sytuacji prawnomidzynarodowej tej jednostki. Oddzia pod wzgldem prawnym by bowiem ostatni jednostk regularnej armii II Rzeczypospolitej Polskiej, ktra we wrzeniu 1939 r. zostaa pokonana, ale nie skapitulowaa. Tylko od decyzji dowdcy zaleao, czy kontynuowa walk, za represjonowanie polskich obywateli za pomoc udzielan regularnemu polskiemu wojsku nie miao adnych podstaw prawnych. W sprawie zbrodni niemieckiej 3. Dywizji Lekkiej w Pilczycy 5.09.1939 r.127 Gwna Komisja nie otrzymaa od prokuratury krajowej we Frankenthalu postanowienia o umorzeniu postpowania, lecz jedynie pisemn informacj, e przyczyn umorzenia bya okoliczno, i w dzienniku wojennym dywizji nie odnotowano adnych tego rodzaju wydarze i aden z byych onierzy nie przypomina ich sobie128. Nie poinformowano przy tym, na jakiej podstawie uznano za niewiarygodne dowody zebrane przez komisj. Podobnie w postanowieniu prokuratury krajowej w Aschaffenburgu129, umarzajcym ledztwo w sprawie zbrodni niemieckiej 29. Dywizji Zmotoryzowanej, popenionych 811.09.1939 r. w Lipsku, Ciepielowie i okolicy130, stwierdzono, e nie byo adnego mordu na polskich jecach, gdy niemieccy uczestnicy tych wydarze zaprzeczaj temu, a na przesanym z Polski zdjciu wida tylko 8 trupw i to w biaych koszulach. Rnice w liczbie polegych: 15 Niemcw i 250 Polakw wyjania si w uzasadnieniu tym, e taki by wynik walki131. Uzasadnienie nie ustosunkowuje si do zezna polskich wiadkw, ktrzy widzieli sto lub wicej zwok ubranych w polskie wojskowe spodnie i biae pcienne wojskowe koszule, widzieli zabijanie poddajcych si i dobijanie rannych, a co najwaniejsze, przemilcza fakty pojedyczych zabjstw we wsiach lecych na szlaku 29. Dywizji co byo podstaw do zaliczenia tej sprawy do spraw dotyczcych zbrodni na wsi. Milczy rwnie o dokonanym przez onierzy tej dywizji w miasteczku Lipsku pogromie ydw, ktrych zastrzelono bd spalono ywcem w drewnianej synagodze132. Prokuratura w Wrzburgu goosownie uznaa za niewiarygodne zeznania wiadkw, a tym samym podane przez nich fakty w ledztwie w sprawie zbrodni Wehrmachtu w Prdocinie133. 117

Odstpujc na moment od problematyki wiejskiej, mona wskaza charakterystyczny przykad przemilczania przez prokuratur RFN okolicznoci i faktw w danej sprawie najistotniejszych. We wspomnianym ju umorzonym ledztwie prokuratury krajowej we Flensburgu w sprawie zbrodni w Stalagu XIIC134 potwierdzono bez podania konkretw fakty pojedynczych rozstrzeliwa sowieckich komisarzy i politrukw. Tymczasem przedmiotem ledztw OK Kielce dotyczcych Stalagu XIIC135 bya masowa zagada przez godzenie i zimno wszystkich jecw sowieckich. Byy to fakty powszechnie znane w okupowanej Polsce i dotyczyy nie tylko Stalagu XIIC, lecz wszystkich obozw jecw sowieckich na ziemiach polskich136.

WNIOSKI Z wylicze dokonanych w poprzednich rozdziaach wynika, e: z 67 procesw przed sdami RFN o zbrodnie w Polsce, zakoczonych prawomocnie do 1970 r., 57 dotyczyo zbrodni na polskich obywatelach na okupowanym w latach 19391945 terytorium II Rzeczypospolitej; z tych 57 procesw pi toczyo si o zbrodnie na Polakach chrzecijanach, z czego jeden dotyczy zbrodni na mieszkacach polskiej wsi, kolejne dwa zabjstw zarwno Polakw, jak i obywateli polskich innych narodowoci, z czego jedno ze zdarze miao miejsce na wsi; dziewi procesw toczyo si o zabjstwa polskich bd midzy innymi polskich przymusowych robotnikw rolnych w Niemczech; z 42 procesw przed sdami Republiki Federalnej, zakoczonych prawomocnie po 1970 r., z ktrych kopie wyrokw znajduj si w zbiorach IPN GKZpNP, w 37 przedmiotem byy wydarzenia na okupowanym terytorium II Rzeczypospolitej, z czego trzy dotyczyy zbrodni popenionych wycznie lub w przewaajcej czci na Polakach chrzecijanach, a dziewi zbrodni midzy innymi na Polakach; z tych ostatnich w trzech przypadkach przedmiotem postpowania byy obok innych wydarze take zbrodnie przeciw ludnoci polskich wsi. Na podstawie tych samych wylicze ustalono, e: z 944 ledztw, wszcztych do wrzenia 1967 r. przez prokuratury RFN w sprawach zbrodni na okupowanym terytorium Polski, do sdu trao w tym okresie 39, a do 1970 r. dalszych 28 spraw, co razem daje wspomniane wyej 67 procesw; z powyszej grupy ledztw kolejnych 479 zostao umorzonych do wrzenia 1967 r., w 39 podejrzani zostali pozostawieni poza ciganiem lub uznani za nie nadajcych si do udziau w postpowaniach, 16 spraw zamknito z przyczyn obiektywnych; na koniec 1967 r. pozostao na biegu 371 ledztw; do tego doszo dalszych 2310 spraw z repertorium W Gwnej Komisji, ktrych materiay przesano do Zentrale Stelle w Ludwigsburgu w okresie po 1969 r.; dokumenty te, jeli nie w caoci, to w znacznej czci miay sta si podstaw do wszczcia dalszych ledztw, co nawet przy czeniu w kompleksowe ledztwa niemieckie daoby kilkaset nowych postpowa. Rezultatem wspomnianych 371 spraw nie zakoczonych do wrzenia 1967 r. oraz ledztw wszcztych na podstawie polskich materiaw z repertorium W byej Gwnej Komisji s wyej wskazane 42 procesy zakoczone wyrokami. Wynika z tego, e ogromna wikszo omawianych ledztw zostaa umorzona, bd te podejrzanych uznano za nie nadajcych si do udziau w postpowaniu albo pozostawiono poza ciganiem. Tak wic postpowania w ponad 90% spraw nie zakoczyy si procesami sdowymi. Przedmiotem dwu spord ledztw wymienionych w Informacji niemieckiej prokuratury byy pacykacje wsi. Jedno z tych postpowa ju w Informacji wykazano jako umorzone, drugie umorzono w okresie po jej sporzdzeniu. Co do pozostaych opisanych ledztw, jak ju wyej wspomniano, trudno jest ustali, czy i ktre dotyczyy zbrodni na polskiej wsi. Natomiast w grupie 99 ledztw dotyczcych wydarze na Kielecczynie, z ktrych postanowienia o umorzeniu, bd informacje o przyczynach umorzenia Zentrale Stelle przysaa do Polski, 43 dotyczyo wydarze, ktre rozgryway si na wsi. W tym stanie rzeczy, chcc na podstawie wyrokw sdw RFN nakreli oglny obraz losu Polakw w kraju pod okupacj niemieck lat 19391945, mona by doj do wniosku, e doszo wtedy tylko do 18 pojedyczych bd masowych zabjstw Polakw dokonanych przez Niemcw chodzi tu zarwno o wydarzenia jednorazowe, jak i rozcignite w czasie kompleksy wydarze, zarwno o zabjstwa, ktrych oarami byli wycznie Polacy chrzecijanie, jak i takie, gdzie Polacy ginli obok ludzi innych narodowoci i wyzna. Z tego tylko trzy wypadki dotyczyy wsi masowe rozstrzeliwania w powiecie tucholskim jesieni 1939 r., pojedycze zabj118

stwa w pow. kronieskim, a take jedna obawa na Lubelszczynie, bezowocna, ale zakoczona rozstrzelaniem szeciu chopw137. Ponadto czciowo do sytuacji polskiej wsi odnosz si ustalenia wyrokw w procesie w sprawie zbrodni w obozach na poligonie koo Dbicy, potwierdzajce fakt wysiedlenia i wywaszczenia miejscowych polskich wsi, oraz ustalenia w jednym z procesw w sprawie zbrodni w KZ Majdanek, ktre potwierdziy uprowadzanie i wywoenie polskich dzieci z zamojskich wsi w celu germanizacji. Natomiast nieliczne w stosunku do faktycznej liczby zabjstw procesy o zabjstwa polskich robotnikw przymusowych, zwaszcza w trybie Sonderbehandlung, niezalenie od treci orzecze o winie i karze, w uzasadnieniach wyrokw zawieraj ustalenia, z ktrych wynika, e robotnicy ze znakiem P i Ost byli traktowani jako ludzie gorszego gatunku, przy czym byo to zalegalizowane i zinstytucjonalizowane. Na przykadzie ledztw w sprawie zbrodni popenionych na terenie Kielecczyzny, zakadajc, e bya ona regionem typowym dla Generalnej Guberni, mona przyj, e w wikszoci postpowa prokuratury RFN uznaway, i brak jest dowodw potwierdzajcych fakty zbrodni, bd unikajc jednoznacznych ustale co do faktw, stwierdzay niemono ustalenia sprawcw lub ich mier. Zaznaczya si przy tym skonno do poszukiwania sprawcw wycznie wrd rozkazodawcw. W niektrych jednake ledztwach ustalano, zwaszcza gdy chodzio o mniejsze pacykacje, e miay miejsce niemieckie akcje represyjne przeciwko polskim wsiom, w czasie ktrych dokonywano zabjstw. W odniesieniu do Kielecczyzny w jednym ze ledztw stwierdzono nawet bez podania konkretw e w czasie akcji we wsi dokonywano zabjstw maych dzieci, potwierdzono jeden wypadek starcia caej wsi i jeden wypadek dokonania akcji represyjnej przeciwko polskim chopom za namow niemieckiej mniejszoci. Mona zatem uzna, przy istotnych zastrzeeniach do wielu ustale, e w niektrych postanowieniach niemieckich prokuratur koczcych postpowania znajduj si w przeciwiestwie do wyrokw sdw ustalenia potwierdzajce zbrodnie dokonane przez Niemcw na polskiej wsi. Niestety, maj one mniejsz wag od tej, jak miayby publicznie ogoszone i uprawomocnione wyroki niemieckich sdw. Na wstpie tego szkicu postawiono pytania: Czy wydarzenia na ziemiach polskich z lat 19391945, a w szczeglnoci na polskiej wsi byy przedmiotem postpowa organw wymiaru sprawiedliwoci Republiki Federalnej Niemiec? Jeli tak, to czy i w jakim stopniu odzwierciedlaj one faktyczny stan rzeczy? Na pierwsze z tych pyta naley odpowiedzie, e wydarzenia, ktre rozegray si w Polsce w czasie II wojny wiatowej, byy przedmiotem postpowa przed niemieckimi sdami w stopniu w adnej mierze nie odpowiadajcym ich rozmiarom i wadze. W szczeglnoci odnosi si to do spraw o zbrodnie na obywatelach polskich narodowoci polskiej, a sprawy o zbrodnie na polskiej wsi s niemal niedostrzegalne wrd przeprowadzonych w Niemczech procesw w sprawach zbrodni hitlerowskich138. Prokuratury w Republice Federalnej Niemiec zajmoway si takimi zbrodniami w stopniu wikszym ni sdy, ale w proporcji do ich rozmiarw rwnie za maym, zwaszcza w stosunku do wydarze, ktre miay miejsce na wsi. Ponadto prokuratury byy sitem, ktre nie dopucio na drog postpowania sdowego ogromnej wikszoci spraw. Co do drugiego pytania ustalenia dokonane w procesach sdowych i ledztwach nie odzwierciedlaj faktycznego stanu rzeczy, ani pod wzgldem liczby i skali wydarze, ani pod wzgldem tematycznym. Rnica pomidzy rzeczywistoci a ustaleniami w postpowaniach karnych w RFN najlepiej bdzie widoczna, gdy wskae si nie to, co w tych postpowaniach jest, a to, czego tam nie ma i nie byo. Na przykad nie byo adnego procesu o zbrodnie Wehrmachtu w Polsce, a w ledztwach dokonywano ustale negujcych te zbrodnie posugujc si argumentacj ogldnie mwic nieprzekonujc. Nie przeprowadzono procesw w sprawach pacykacji lub innych akcji represyjnych, ekspedycji karnych na polskiej wsi z jednym wyjtkiem dotyczcym relatywnie drobnego incydentu139. Tylko w stosunkowo nielicznych ledztwach, w uzasadnieniach postanowie umarzajcych potwierdzono, e takie akcje przeprowadzano. ledztwa te jednak z reguy dotyczyy akcji o mniejszych rozmiarach, z wyjtkiem sprawy Rajska oraz Skaki Polskiej. Nic ocjalnie w Polsce nie wiadomo, czy ledztwa w sprawach duych pacykacji byy przez prokuratury RFN prowadzone. Wzmianka o nieznanym w Polsce postpowaniu, dotyczcym pacykacji tzw. hubalowskich, umieszczona w postanowieniu o umorzeniu odpryskowego postpowania, zwizanego ze spraw tych pacykacji wskazuje, e niektre z tych ledztw mogy by prowadzone przez prokuratury RFN140. Nie byo take poza jednym wyjtkiem procesw o zbrodnie popenione w czasie Powstania Warszawskiego. Nie byo procesw dotyczcych zbrodni dokonanych w czasie wysiedlania Polakw chrzecijan oraz w obozach polskich jecw. 119

Przykady tego, co zostao w postpowaniach karnych organw Republiki Federalnej pominite, czy te raczej nie objte tymi postpowaniami, mona by mnoy, co nie zmienioby oglnego obrazu. Dociekanie przyczyn takiego stanu rzeczy wykracza poza ramy tego opracowania.
1 Martyrologia i eksploatacja wsi polskiej pod hitlerowsk okupacj. Materiay z sesji naukowej odbytej w dniach 2930 listopada 1985 roku w Borkowie, red. nauk. S. Meducki, Kielce 1989 (dalej: Martyrologia). 2 Ibidem; rwnie zbiory Muzeum Martyrologii Wsi Polskiej w Michniowie. 3 Okrgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich (dalej OK) Biaystok, sygn. S 6/66, rep. W II 633; 16.06.1942 r. niemiecka ekspedycja doszcztnie zniszczya wie i wymordowaa 149 osb Biaorusinw. 4 OK Biaystok, sygn. S 3/66, rep. W II 633; 17.07.1943 r. niemiecka andarmeria wymordowaa tam 257 Polakw, w wikszoci kobiety i dzieci. 5 OK Biaystok, sygn. S 3/66, rep. W II 648, sygn. Ds. 23/67, rep. WII 650. 6 OK Krakw, sygn. Ds. 1/68, rep. W II 272; 21.07.1943 r. Niemcy zamordowali tam 30 Polakw, w tym sotysa, ktrego ukrzyowali. 7 Gwna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich (dalej GK) 212/65, OK Kielce, sygn. Ds. 1/67 i Ds. 30/68, rep. W II 683; Martyrologia i Terror hitlerowski na wsi kieleckiej [w:] Rocznik witokrzyski 15, WarszawaKrakw 1988 (dalej Terror); w Michniowie 1213.07.1943 r. niemieccy andarmi zamordowali 203 Polakw, w tym 103 mczyzn, w wikszoci spalonych ywcem, 53 kobiety, 47 dzieci, najmodsze 9-dniowe, wie doszcztnie ograbili i spalili; obecnie w Michniowie znajduje si oglnopolskie Muzeum Martyrologii Wsi Polskiej. 8 OK Kielce, sygn. Ds. 14/67, rep. W 41, Martyrologia; Terror. 9 15.03.1943 r. niemiecka andarmeria za nielegalne prowadzenie we wsi olejarni zamordowaa na miejscu 37 osb 13 mczyzn, 12 kobiet i 13 dzieci, z czego 16 oar spalono ywcem, 35 mczyzn wywieziono do obozw, 19 zagrd spalono, OK Kielce, sygn. 36/68; Martyrologia, Terror. 10 Pacykacje 30.0311.04.1940 r. objy 21 wsi, w tym 5 cakowicie zniszczonych, zgino 712 Polakw. Byy to pierwsze w okupowanej Europie pacykacje w czasie II wojny wiatowej, OK Kielce, sygn. Ds. 34/67 i 12 dalszych ledztw, rep. W II 829; Martyrologia; Terror. 11 OK Krakw, sygn. S 63/70, rep. W II 735. 12 M.in. Sochy 1.06.1943 r. 183 oary, Aleksandrw 5 razy pacykowany 579 oar, w tym w najwikszej pacykacji 4.06.1943 r. 464 zamordowanych, Olszanka 215 oar, Kitw 11.12.1942 r. 174 oary oraz wiele innych, rep. W 459, W 1130; Martyrologia; materiay b. OKBZH w Lublinie. 13 2.02.1944 r. Borw, Karasiwka, ek, ek Chwaowski, ek Zaklikowski, Szczecyn, Wlka Szczecka; Niemcy uyli artylerii cznie zgino 1250 Polakw, najwicej w Szczecynie 368 osb (201 mczyzn, 96 kobiet, 71 dzieci); w ku Zaklikowskim wrd 191 oar byo 105 dzieci, rep. W 1181, W 1107; materiay b. OKBZH w Lublinie, Martyrologia. 14 Na ziemi dzkiej we wrzeniu 1939 r. Niemcy represjonowali 93 wsie, liczba oar wyniosa ok.1200 osb, np. Kajetanowice 56.09.1939 r. cakowicie spalone, 79 Polakw zamordowanych, Mszadla 10.09.1939 r. 30 zagrd spalonych, 66 zamordowanych, OK d, sygn. Ds. 239/67, Ds. 280/67. 15 Sttzpunkt dos. punkt oparcia, pozaetatowa (obok etatowego, jakim by posterunek) placwka obsadzona przez zbrojn formacj okupacyjn; przedmiotem postpowa Gwnej i Okrgowych Komisji byy gwnie Sttzpunkty obsadzone przez policj niemieck. 16 Byy to ledztwa m.in. z terenu waciwoci OK Kielce, dotyczce dziaalnoci okupacyjnych posterunkw w Szydowcu, sygn. Ds. 38/67, rep. W 212, Bielinach, sygn. Ds. 27/68, rep. W 222, Sttzpunktu w Chrobrzu, sygn. Ds. 18/70, W 261, z terenu waciwoci OK w Biaymstoku, dot. m.in. posterunku w Siemiatyczach, rep. W 952, W 1086, w Bielsku Podlaskim, rep. W 957, w Mokach, rep. W 977 i wiele innych. 17 Dalej Justiz; Rejestr obejmuje 616 pozycji, przy czym 2 pozycje (209 i 501) s puste. 18 Endphase dos. kocowa faza to ostatnie miesice, a zwaszcza tygodnie II wojny wiatowej, kiedy hitlerowcy drakoskimi rodkami starali si utrzyma wrd Niemcw dyscyplin i wol walki; oarami terroru padali wwczas nawet czonkowie najbardziej lojalnych formacji, jak np. SA i Hitlerjugend. 19 Eutanazja w jzyku prawnikw oznacza zabicie czowieka z litoci i na jego prob. Jest to czyn karalny, ale traktowany agodniej od innych form zabjstw. Eutanazja w znaczeniu nadanym przez hitlerowcw oznaczaa natomiast zabijanie osb uznanych za spoecznie bezuyteczne, bez ich zgody i w praktyce polegaa na mordach, nieraz masowych, psychicznie chorych, a niekiedy nieuleczalnie niepenosprawnych i dlatego sowo eutanazja w niniejszej pracy jest uyte w cudzysowie. 20 Register, s. 232251. 21 Ibidem, s. 232272. 22 Ibidem, s. 71. 23 Jak w przypisie 21. 24 Register s. 70, 71 i 79. 25 Jak w przypisie 23. 26 Ibidem, s. 6970, 7375, 7778. 27 Ibidem, s. 232370. 28 Brak obozu KZ Majdanek wrd wymienionych nie jest przeoczeniem; midzy wyrokami opublikowanymi w Justiz nie ma wyroku wydanego w procesie o zbrodnie w tym obozie. 29 Register, s. 232370; wedug kryteriw przyjtych w Polsce, szereg obozw potraktowanych przez sdy RFN a w lad za tym i przez wydawnictwo Justiz jako obozy koncentracyjne, naleaoby zaliczy do obozw innej kategorii; i tak obz w Bliynie wg ledztwa OK Kielce, sygn. Ds. 27/67 oraz wedug sownika encyklopedycznego Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 19391945, Warszawa 1979 (dalej nazywanego Obozy), s. 108109, by policyjnym obozem karnym, a od 10.02.1944 r. li KZ Majdanek, obz w Borku Wielkopolskim by obozem pracy dla ydw (Obozy, s. 114), obozy w Gliwicach i w Goleszowie k. Cieszyna liami KZ Auschwitz (Obozy, s. 176178, 183), obz w Radogoszczy (d) tzw. rozszerzonym wizieniem policyjnym (OK d, sygn. Ds. 38/67; Obozy s. 298299), w Rybniku za istniay 2 lie obozw jenieckich dla jecw sowieckich i jeden obz pracy przymusowej dla cywilw; jecy i winiowie wszystkich tych obozw pracowali w kopalniach wgla (OK Katowice, sygn. Ds. 17/69; Obozy str. 439). 30 Register, s. 6970, 72, 232370. 31 Ibidem, pozycje wykazu procesw, s. 232370, m.in. poz. 115, 149, 158, 184, 186, 204, 231, 247, 275, 289, 316, 328, 333, 396, 399, 414, 433, 444, 462, 463, 477, 485, 506, 514, 551, 558, 567, 569, 571, 586 i inne.

120

32 O rozstrzelanie onierza Volkssturmu w Oawie Sd Krajowy (Landgericht, dalej LG) Lneburg, sygn. 2 AKs 1/56; o donosy na Goerdelera. burmistrza Lipska, jednego z inspiratorw zamachu na Hitlera w dniu 20.07.1944 LG Berlin, sygn. 11 Ks 48/46 i LG Lubeck, sygn. 4 AKs 7/47; o donos na dyrektora banku w Zabrzu (Hindenburg) LG Mnchen, sygn. I 7 Ks 5/57; o mordy Niemcw i niemieckich ydw w Gdasku LG Oldenburg, sygn. 9 Ks 18/50; przeciwko feldmarszakowi Ferdynandowi Schrnerowi o rozstrzelanie niemieckiego komendanta Nysy, jego zastpcy oraz kierowcy LG Mnchen, sygn. I 3 Ks 10/57. 33 O zbrodnie na zagranicznych ydach w Krakowie LG Trier, sygn. 3 Ks 4/50 oraz na jecach brytyjskich w Trbkach Wielkich koa Pruszcza Gdaskiego LG Stuttgart, sygn. III Ks 2/57. 34 LG Berlin, sygn. 3 P Ks 2/59; sygn. 3 P Ks 2/59. 35 LG Mnchen I, sygn. 1Ks 33/49; Sd przysigych odpowiedzia przeczco na wszystkie pytania, w zwizku z czym w wyroku opublikowanym w Justiz... nie ma adnych ustale, a oskareni zostali uniewinnieni. 36 Dotyczy to niemal wszystkich wyrokw opublikowanych w Justiz.... W uzasadnieniach zazwyczaj to historyczne przedstawiano bardzo szeroko, nieraz z subiektywnego niemieckiego punktu widzenia. 37 Selbstschutz dos. samoobrona, formacja zoona wycznie z czonkw mniejszoci niemieckiej, dowodzona przez przysanych z Rzeszy SS-manw; czonkowie Selbstschutzu byli sprawcami masowych mordw, dokonanych na Polakach jesieni 1939 i w 1940 r. 38 Ludolph von Alvensleben (19011970), SS-Gruppenfhrer, pierwszy adiutant Himmlera; pochodzi z arystokratycznej rodziny, posiadajcej majtki ziemskie na polskim Pomorzu. Organizator i dowdca Selbstschutzu, fanatyczny polakoerca. Po likwidacji Selbstschutzu latem 1940 r. przydzielony do sztabu dowdcy SS i policji w GG. 39 LG Mannheim, sygn. 1 Ks 1/64 Justiz, t. XXI, s. 5 i nastpne; z czterech oskaronych dwch skazano na doywocie, jednego na 5 lat pozbawienia wolnoci, jeden zosta uniewinniony. W czci historycznej podano, e Krzyacy (Deutscher Orden) obecni byli w Westpreussen ju w XIII w., a po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. Fryderyk Wielki zacz tu masowo osiedla niemieckich chopw, przy czym wzmianka o rozbiorze bya jedyn o zwizku Pomorza z polsk pastwowoci. Wiele miejsca w uzasadnieniu powicono te zbrodniom polskiego motochu, rzekomo popenionych na Niemcach w Bydgoszczy w czasie tzw. krwawej niedzieli. 40 Za zastrzelenie 16-letniego syna sklepikarza Polaka, z ktrym sprawca niemiecki ziemianin mia przed wojn zatargi, wymierzono 5 lat pozbawienia wolnoci (LG Flensburg, sygn. 2 A Ks 5/50, Justiz... t. VII, s. 395); za rozstrzelanie nie mniej ni dziesiciu Polakw w areszcie w Aleksandrowie Kujawskim wobec sprawcy orzeczono kar 15 miesicy pozbawienia wolnoci (LG Ansbach, sygn. Ks 1/62, Justiz..., t. XVIII, s. 585); w sprawie rozstrzelania w Skarszewach i okolicy 9.11.1939 r. kilkudziesiciu Polakw, w znacznej czci miejscowej polskiej elity, zastrzelenie kilkunastu Cyganw i yda, sd przysigych uniewinni sprawcw (LG Giessen, sygn. 2 Ks 1-4/49, Justiz... t. XV, s. 692); natomiast w procesie o zbrodnie Selbstschutzu w pow. Szubin, woj. poznaskie, w okresie IXXI 1939 r., za zamordowanie czteroosobowej ydowskiej rodziny i piciorga Polakw skazano sprawcw na 15 i 10 lat pozbawienia wolnoci (LG Stuttgart, sygn. Ks 9/63, Justiz..., t. XIX, s. 645), a za zastrzelenie w rnym czasie w latach 19411942 w okolicach Biaej Podlaskiej i Lublina szeciu polskich chopw, siedmiu ydw i dwch zbiegych jecw sowieckich sprawc skazano na 13 lat pozbawienia wolnoci (LG Augsburg, sygn. 7 Ks 1/64, Justiz..., t. XX , s. 819). 41 Patrz przypisy 45, 46, 47, 48, 49. 42 Przymusowi robotnicy Polacy z ziem II RP wcielonych do Rzeszy, z GG (cznie z dystryktem Galizien) oraz z okrgu biaostockiego oznaczani byli liter P. Przymusowi robotnicy z krajw batyckich, polskich Kresw Wschodnich (bez Galizien), Biaorusi, Ukrainy i Rosji, bez wzgldu na narodowo, oznaczani znakiem Ost Wschd. Dotyczyo to take Polakw z Wileszczyzny, Polesia i Woynia. 43 Patrz przypisy 45, 46. 44 LG Munchen, sygn. I Ks 2-3/50, wyrok z 30.09.1950 r., Justiz..., t. XII, s. 605 i nastpne. 45 W wyrokach sdw RFN i w postanowieniach tamtejszych prokuratur nigdzie nie uywano okrelenia robotnik przymusowy (Zwangsarbeiter), lecz obcy robotnik (Fremdarbeiter). 46 LG Paderborn, sygn. 10 Ks 1/62, wyrok z 13.11.1962 r., Justiz..., t. XVIII, s. 1717. 47 LG Memmingen, sygn. KLs 104/48, wyrok z 1.02.1949 r., utrzymany przez wysz instancj, Justiz..., t. IV, s. 3. 48 LG Flensburg, sygn. 2a Ks 1/50, wyrok z 13.08.1950 r., Justiz..., t. VI, s. 209. 49 LG Kln, sygn. 24 Ks 3/53, wyrok z 27.06.1953 r., Justiz..., t. XI, s. 175 i nastpne. 50 LG Wuppertal, sygn. 5 Ks 1/52, Justiz..., t. X, s. 395; LG Osnabrck, sygn. 17 Ks 3/64, Justiz..., t. VI, s. 179. 51 LG Flensburg, sygn. 2a Ks 5/48, Justiz..., t. VI, s 179. 52 LG Mnchen-Gladbach, sygn. 6 Ks 1/50, Justiz..., t. VI, s. 563; LG Kassel, sygn. 3a Ks 4/50, Justiz..., t. VIII, s. 745; LG Wrzburg, sygn. Ks 4/53, Justiz... t. XIII, s. 21 i inne; wrd oar pojedynczych zabjstw byli Polacy. 53 LG Dortmund, sygn. 10 Ks 23/51, wyrok z 4.09.1952 r., Justiz..., t. IX, s. 393; 14 oskaronych skazano na kary od 6 miesicy do 10 lat wizienia, 14 uniewinniono. 54 LG Arnsberg, sygn. 3 Ks 1/57, wyrok z 12.02.1958 r., Justiz..., t. XIV, s. 563; LG Hag, sygn. 3 Ks 1/57, wyrok z 5.05.1961 r., Justiz..., t. XVII, s. 281 i z 16.03.1961 r., Justiz..., t. XVIII, s. 335; w Register poz. 458, 508, 530. Division 2 zur Vergeltung okrelona jest jako dywizja SS, jednak z treci uzasadnie wyrokw wynika, e bya to jednostka Wehrmachtu, w ktrej latem 1944 r. zmieniono dowdc, wyznaczajc generaa SS i do ktrej wcielono wwczas pewn liczb ocerw i onierzy SS. Ogromn wikszo jej skadu stanowili nadal ocerowie i onierze Wehrmachtu, zachowaa take nazw dywizji Wehrmachtu patrz Justiz..., t. XVIII, s. 335 i nastpne. 55 Najwczeniejszy z tych wyrokw wyda 14.01.1969 r. LG Hamburg w sprawie, sygn. 147 Ks 1/67 (poz. 75 zbioru), najpniejszy zapad 14.12.1988 r. w LG Norymberga w sprawie, sygn. 5 Ks 95/77 (poz. 177 zbioru). 56 Sdy w Schwerinie, Erfurcie i Poczdamie. 57 Wyrok sdu w Grazu z 28.03.1969 r., sygn. 4 Vr 1707/68, w sprawie m.in. Gerulf Mayera, ocera policji austriackiej, w czasie II wojny wiatowej kapitana andarmerii w Kielcach; prcz zbrodni na ydach Mayerowi zarzucano i przypisano kierowanie pacykacj Skaki Polskiej, m.in. na podstawie materiaw zebranych przez GK oraz OK w Kielcach; Mayer skazany zosta na 11 lat cikiego wizienia (Schwer Kerker), z postem co 3 miesice. 58 LG Stade, sygn. 9 Ks 1/70 (Buchenwald), LG Kln (Sachsenhausen). 59 LG Mnchen Gross-Rosen: LG Frankfurt, sygn. 4 Ks 1/70 i sygn. 4 Ks 2/73; LG Aschaffenburg (Auschwitz), LG Hamburg, sygn. Ks (90) 1/75 (Bliyn), LG Berlin (Paszw). 60 Rezerwowe bataliony policji 91 i 101. 61 LG Kiel, sygn. 2 Ks 1/70 (Sonnenburg Sosk); BGH (Bundesgerichthof Sd Najwyszy), sygn. 2 St R 589/72 eutanazja. 62 LG Mnchengladbach, sygn. 8 Ks 5/71. 63 LG Wiesbaden, sygn. 8 Ks 1/70, z 1.03.1973 r. (m.in. obozy w Chemie, Trawnikach i Poniatowej) i sygn. 8 Ks 1/70, z 15.12.1975 r. (m.in.

121

Majdanek); LG Mnchen, sygn. I 116 Ks 1/70, z 18.06.1970 r. (obozy Rymanw i Szebnie) i sygn. 116 Ks 1/70, z 1.12.1970 r. (obz Rymanw); LG Hamburg, sygn. Ks (90) 1/75, z 3.01.1977 r. (Bliyn); LG Berlin, sygn. Ks 2/72, z 4.06.1973 r. (Paszw); Traunstein pismo, sygn. 2 AK 127/73, z 24.03.1972 r. (obz przyzakadowy w Starachowicach). 64 Warszawa i Pozna. 65 LG Hannover, sygn. 2 Ks 1/72, LG Berlin, sygn. Ks 1/72. 66 LG Hannover, sygn. 2 Ks 1/72, wyrok z 14.11.1973 r. 67 LG Dsseldorf XVIII, sygn. 1/75; wyrok z 30.06.1981 r. 68 Fakty te zostay udokumentowane w licznych wydawnictwach, m.in. w zbiorze dokumentw pod red. Cz. Madajczyka, Zamojszczyzna Sonderlaboratorium SS, Warszawa 1977; Z. Klukowski, Zbrodnie niemieckie na Zamojszczynie, Zamo 1947, i pod redakcj tego, Wydawnictwo materiaw do dziejw Zamojszczyzny w latach wojny 19391944, Zamo 1946; Z. Murawska, Dziecko w obozie koncentracyjnym na Majdanku, Zeszyty Majdanka 1971, t. 5; D. BrzoskoMdryk, Niebo bez ptakw. Wspomnienia z Majdanka, Warszawa 1975, i wiele innych 69 LG Berlin, sygn. Ks 1/72, wyrok z 23.08.1973 r. 70 Centrala w Ludwigsburgu patrz podrozdzia Repertorium W. 71 Akcja Reinhardt kryptonim nadany operacji eksterminacji ydw; spord 16 ledztw z tej grupy 13 dotyczyo orodkw natychmiastowej zagady w GG 7 Beca, 5 Treblinki, jedno Sobiboru; 7 z tych postpowa umorzono. 72 By to Naujocks, gwny wykonawca prowokacji gliwickiej, ktra jak wiadomo staa si bezporednim pretekstem do rozpoczcia przez Niemcy II wojny wiatowej. 73 Liczby spraw, w ktrych wniesiono lub opracowywano akty oskarenia i spraw, w ktrych zapady wyroki podawano wg stanu na dzie sporzdzenia informacji; w sprawach, w ktrych wniesiono akty oskarenia, wyroki jeszcze wwczas nie zapady, a w niektrych nie rozpoczy si rozprawy. 74 SS-Obergruppenfhrer (gen. broni) Friedrich Wilhelm Krger, w latach 19391943 wyszy dowdca SS i policji w GG. W tym okresie miay miejsce pacykacje tzw. hubalowskie, ktrymi osobicie dowodzi, akcja AB (eksterminacja polskiej inteligencji), eksterminacyjne wysiedlania polskich wsi na Zamojszczynie, najkrwawsze pacykacje 1943 r. i gwny etap eksterminacji polskich ydw. 75 Landesstaatsanwaltschaf Prokuratura Krajowa dalej Ls Flensburg, sygn. 2 Js 273/65. 76 Ls Flensburg, sygn. 2 Js 557/65; szef sztabu 9. Armii Wehrmachtu, koordynowa dziaania wojska przeciw powstaniu w Warszawie. 77 Ls Flensburg, sygn. 2 Js 700/61; SS-Obergruppenfuhrer i gen. porucznik (genera dywizji) policji Heinz Reinefahrt w Kraju Warty by dowdc SS i policji; w Warszawie w czasie powstania dowodzi zgrupowaniem jednostek policyjnych, ktre na jego rozkaz wymordoway polskich mieszkacw Woli, nie wyczajc kobiet i dzieci; liczb oar szacuje si na okoo 40 tysicy. 78 Ls Wiesbaden, sygn. 8 Js 1145/60; obciaa ich m.in. wspodpowiedzialno za pacykacje i eksterminacyjne wysiedlenia na Zamojszczynie oraz za akcj Reinhardt, ktrej koordynatorem w GG by wyszy dowdca SS i policji na dystrykt lubelski Odilo Globocnik. 79 Ls Wiesbaden, sygn. 8 Js 370/60; obcia ich bezporedni udzia w pacykacjach i eksterminacyjnych wysiedleniach. 80 Ls Frankfurt, sygn. 4 Js 908/62; Krumey z ramienia hitlerowskiej Centrali Osiedleczej nadzorowa eksterminacyjne wysiedlenia na Zamojszczynie. 81 Jedyne nie umorzone spord tych ledztw to postpowanie w sprawie masowych mordw w Rudzkim Mocie. 82 Radogoszcz peryferyjna dzielnica odzi; w tamtejszym wizieniu zgino w czasie niemieckiej okupacji wiele tysicy Polakw; 18.01.1945 r. Niemcy, uciekajc przed wojskami sowieckimi, spalili ywcem wraz z tym wizieniem ostatnie 2 tysice uwizionych (Obozy, s. 298299). 83 Patrz przypis 3. 84 M.in. znany z okruciestwa I zmotoryzowany batalion andarmerii, szwadron konnej policji Lublin, bataliony policji 74, 111, 106, 303, III batalion 22 puku policji i wiele innych ledztwa prokuratur: Hannover, sygn. 2 Js 873/63 i sygn. 2 Js 375/60, Hamburg, sygn. 141 Js 96/63, Augsburg, sygn. 7 Js 293/63, Hof, sygn. 2 Js 116, 106, Kiel, sygn. 2 Js 112/65, Berlin, sygn. 3 P (K) Js 18/66. 85 Bez dystryktu Galizien (lwowskiego). 86 Ls Stuttgart, sygn. 17 Js 219/62, Ls Hamburg, sygn. 147 Js 38/65. 87 Montelupich pismo, sygn. II 206 AR Z 287/67, Pawiak Ls Hamburg, sygn. 147 Js 21/66. 88 Policja porzdkowa Ordnungspolizei (Orpo); w jej skad wchodzia Schutzpolizei (Schupo), andarmeria i tzw. Truppenpolizei, tj. policja w oddziaach zwartych, czyli pukach, batalionach i innych pododziaach wzorowanych na wojsku. 89 Ls Flensburg, sygn. 2 Js 700/61 Reinefarth, sygn. 2 Js 273/65 Spilker i sygn. 2 Js 557/65 Staedtke; zbrodni w czasie powstania dotyczya take sprawa Patza, Ls Stuttgart, sygn. 15 Js 30/65; nie wyrniona takim dopiskiem, osdzona przez LG Kln, sygn. Ks 57-10/79, wyrok z 28.02.1980 (zbir wyrokw w GKZpNP). 90 Ls Mnchen I, sygn. 116 Js 4/66. 91 Sygn. II 211AR-Z 77/66, sygn. II 211 AR-Z 78/60, sygn. II 211 AR-Z 74/60 oraz inne sprawy prowadzone niezalenie od grupy 16 ledztw w sprawie akcji Reinhardt. 92 np. Ls Frankfurt, sygn. 4 Js 564/64 zarzd kolei; Ls Wiesbaden, sygn. 2 Js 666/63 gwny park weterynaryjny SS w Warszawie; Z St. Dortmund, sygn. 45 Js 26/61 kontrola cen. 93 Skaka Polska Ls Hamburg, sygn. 141 Js 1391/63; w pniejszym czasie ledztwo umorzono, o czym mowa niej. 94 np. Ls Wrzburg, sygn. 201 Js 7759/78, w sprawie OK Kielce, sygn. Ds. 21/76 Bahnschutz Jdrzejw. 95 Ls Mnchen I, sygn. 320 Js 2257/77, w sprawie posterunku andarmerii w Biaobrzegach OK Kielce Ds. 1/68; Ls Lneburg, pismo, sygn. 10 AR 50/88, w sprawie pacykacji Skorzeszyc OK Kielce, sygn. Ds. 3/69; Ls Mnchen I, sygn. 314 Js 200255, Wilica wrzesie 1939 OK Kielce, sygn. Ds. 86/71 i 318 Js 201749/79 Kotlin, OK Kielce 139/69; Ls Wrzburg, sygn. 201 Js 3239/76 OK Kielce, sygn. Ds. 6/71 Wehrmacht 9.09.1939; w pierwszym z tych ledztw przedawnienie byo jedyn podstaw umorzenia, w pozostaych jedn z przyczyn. 96 Ls Darmstad, sygn. 2 Js 60304/83 OK Kielce, sygn. Ds. 2/79. 97 Ls Wrzburg, sygn. 201 Js 3239/76 OK Kielce, sygn. 6/71. 98 Ls Wrzburg, sygn. 201 Js 11367 OK Kielce, sygn. Ds. 14/69, nr Ko 12/88; wpdzenie na miny po bitwie pod Gruszk 29.09.1944 r. byo swego rodzaju rozminowywaniem ludmi, ktrych niemieccy andarmi zmusili do udeptywania raz koo razu cieki zaminowanej przez partyzantw. 99 M. in. Ls Wrzburg, sygn. 201 Js 113/67, Ls Mnchen, sygn. I 2 Js 57/78, Ls Flensburg, sygn. 2 Js 57/78 oraz sygn. 13 Js 5/74, Ls Kassel, sygn. 13 Js 28604/77 i inne. 100 Nie ma wyroku w sprawie o te pacykacje w Justiz..., ani w zbiorze wyrokw w GKZpNP i brak jest informacji, aby taki proces toczy si przed ktrymkolwiek z sdw w RFN.

122

101 Wzmianka o tym ledztwie, o akcji przeciwko oddziaowi Hubala, o iloci zabitych Polakw w postanowieniu o umorzeniu ledztwa Ls Mnchen, sygn. I 2 Js 57/78. 102 Ls Flensburg, sygn. 2 Js 57/78. 103 OK Kielce, sygn. Ds. 19/69. 104 Ls Flensburg, sygn. 13 Js 5/74; o okolicznociach tych wydarze jest mowa niej. 105 M.in. Ls Darmstadt, sygn. 2 Js 1537/80 posterunek Klww, OK Kielce, sygn. Ds. 16/71; Ls Stuttgart, pismo, sygn. AR (Rh) 433/88 pow. miechowski, OK Kielce, sygn. Ds 2/70; Ls Darmstadt, sygn. 2 Js 7419/81 zbrodnie w Busku i pow. buskim, OK Kielce, sygn. Ds 29/68 tutaj jako jedna z przyczyn. 106 Ls Aschaffenburg, sygn. 4 Js 575/71 umorzono bo niemieccy uczestnicy bitwy zaprzeczaj, aby fakty ustalone w ledztwie OK Kielce Ds. 15/67 miay miejsce. 107 Ls Frankenthal, sygn. 141 Js 40766/78 bo w dzienniku wojennym dywizji nie odnotowano i aden onierz 3 Dywizji Lekkiej niczego takiego nie widzia ani nie sysza (tego, co ustalono w ledztwie OK Kielce, sygn. Ds. 8/75). 108 Ls Wrzburg, sygn. 201 Js 3239/76; w uzasadnieniu okrelono zeznania gwnego wiadka ledztwa OK Kielce, sygn. Ds. 6/71, jako niedokadne a pozostaych jako sprzeczne. 109 Np. rozstrzeliwania: w Brodku koo Jdrzejowa 29.07.1944 r., OK Kielce, sygn. Ds. 20/76 Ls Kassel, sygn. 132 Js 920/79; w Zgrsku 19.02.1944 r., OK Kielce, sygn. Ds. 15/75 Ls Kassel, sygn. 132 Js 21060/79; wspomniane wyej pacykacje Naramowa, Gruszki i Jwikowa i inne. 110 Ls Koblenz, sygn. 101 Js 2257/77 posterunek andarmerii w Koniecpolu, OK Kielce, sygn. Ds. 43/69. 111 Ls Dortmund, sygn. 45 Js 28/71 rozstrzeliwania w Bichniowie 28.11.1943 r., OK Kielce, sygn. Ds. 120/69. 112 Ls Kln, sygn. 130 Js 13/78 (2) OK Kielce Ds. 57/71; opisano kulisy intryg i podegania ze strony mniejszoci niemieckiej, z podaniem niektrych nazwisk. 113 Ls Kassel, sygn. 131 AR 3/88 OK Kielce, sygn. Ds. 13/71. 114 Ls Luneburg, sygn. 10 AR 50/88 OK Kielce, sygn. Ds. 3/69. 115 Ls Kassel, sygn. 13 Js 28604/77 OK Kielce, sygn. Ds. 90/69; przyznano nawet, e w niektrych akcjach mordowane byy mae dzieci (unmundige Kinder) o czym zeznali w tamtejszym ledztwie byli niemieccy andarmi, cho nie podano w uzasadnieniu adnych konkretnych przykadw. 116 Patrz przypis 101. 117 Np. w ledztwie Ls Kassel, sygn. 13 Js 23069/78, ustalono, e w 1943 r. w Koskich Jagdzug Gelsen skada si z andarmw ze stacjonujcej tam 6. kompanii II batalionu 22. puku policji, a po niej 3. kompanii I zmotoryzowanego batalionu andarmerii; dowdc by kpt. Walter Brtling a po nim kpt. Arno Fichtner, za w Radoszycach komendantami posterunku andarmerii byli: 22.0422.08.1944 r. Wilhelm Lay, a potem po nim (po przerwie?) Feghof. W ledztwach Ls Wrzburg, sygn. 3 a Js 172/73 i Ls Kassel, sygn. 131 Js 17581/79, powoujc si na rozkaz Nr 91 niemieckiej 4. Armii Pancernej z wrzenia 1944 i jej meldunek z 28.09.1944 r. ustalono, e w walkach przeciwko polskim partyzantom w czasie akcji Burza uczestniczyy jednostki korpusw pancernych III i XXXXVIII, siy obszaru tyowego (Korck) 585, niemiecki puk Koskie, puk zabezpieczajcy (Sicherungsregiment) Ostland, druyny GFP (polowego gestapo) 704 i 739, oddziay rozpoznawcze 104, 207, 323, oddzia andarmerii polowej 551; linia zaporowa (Sperrlinie) przebiegaa na wschd od Koskich; puk Koskie walczy z Szarym (Antoni Heda z AK) i oddziaem Skaa (oddzia szturmowy krakowskiego okrgu AK). Ls Flensburg, w ledztwie, sygn. 2 Js 57/78, ustalia, e czonkami zaogi straniczej lub komendy Stalagu XIIC byli Schmitz, Honig, Meckl, Muller. Ls Aschaffenburg w sprawie, sygn. 4 Js 575/71 i Ls Wrzburg w sprawach, sygn. 201 Js 3239/76 oraz 201 Js 3238/76, ustaliy, e w bitwie pod I 8. 09.1939 r. po stronie niemieckiej uczestniczyy m.in. oprcz 29. Dywizji Zmotoryzowanej i 3. Dywizji Lekkiej take 2. Dywizja Lekka, oddzia czogw z 1 Dywizji Lekkiej i 67 oddzia czogw. W wymienionym wyej ledztwie Ls Kassel, sygn. 13 Js 230 69/78, wiadkami byli andarmi z posterunku lub powiatowego plutonu Hauptwachtmeister: Hermann Grs, Gustaw Feghof, Wilhelm Tober, Johann Osterbart, Julius Falkenberg, Franz Bauer, Johann Weber, Heinrich Litzius, Wilhelm Lay. 118 Ls Freiburg, sygn. 13 Js 5/74, pacykacja Naramowa; OK Kielce, sygn. Ds. 19/69, pacykacja Skaki Polskiej, OK Kielce sygn. Ds. 14/67. 119 OK Kielce, sygn. Ds. 148/69. 120 OK Kielce, sygn. Ds. 150/69. 121 B. Hillebrandt, Partyzantka na Kielecczynie, Warszawa 1967, s. 519; patrz take OK Kielce, sygn. Ds. 14/67, Ds. 19/69, Ds. 150/69. 122 OK Kielce, sygn. Ds. 90/69. 123 Ls Kassel, sygn. 13 Js 28604/77. 124 Ls Mnchen I, sygn. 115 Js 9/73. 125 OK Kielce, sygn. Ds. 9/67, Ds. 15/69, Ds. 16/69, Ds17/69, Ds18/69, Ds20/69, Ds. 102/69, Ds. 104/69, Ds. 129/69, Ds. 143/69, Ds. 146/69. 126 Czonek Freischar nieregularnego oddziau, powstaniec, ochotnik, partyzant. 127 OK Kielce, sygn. Ds. 8/73. 128 Ls Frankenthal, sygn. 141 Js 40766/78. 129 Ls Aschaffenburg, sygn. 4 Js 575/71. 130 OK Kielce, sygn. Ds. 15/67. 131 W uzasadnieniu twierdzi si te, e poza zdjciem nie otrzymano z Polski adnego materiau. Jednake materiay takie musiano otrzyma, na co wskazuje podana w uzasadnieniu liczba zabitych Polakw 250. Ot z pola walki zebrano i pogrzebano nie 250, lecz 300 zwok polskich onierzy. We wszystkich publikacjach opisujcych walk w lesie Dbrowa-Struga, zwan take walk pod Ciepielowem 9.09.1939 r. podaje si t liczb 300 zabitych w polskich jako liczb zamordowanych, w niemieckiej monograi Division 29 jako liczb polegych Polakw. Jedynie w ledztwie OK Kielce, sygn. Ds. 15/67, przyjto, e wrd zabitych polskich onierzy byli zarwno zamordowani, jak i polegli w walce z broni w rku. Znajc liczb 15 zabitych Niemcw oszacowano, e wobec niemieckiej przewagi ogniowej liczba polegych Polakw w walce moga by trzykrotnie wysza i ustalono j na 50 trzykrotno zaokrglona w gr. Trzykrotno, a nie siedemnastokrotno. Po odjciu 50 polegych z broni w rku od liczby 300 zwok, pozostaje 250 polskich onierzy oar niemieckich zbrodni zastrzelonych gdy si poddawali, rozstrzelanych po wziciu do niewoli, rannych dobitych lub zmarych, bo Niemcy uniemoliwili udzielenie im pomocy. Jednakowe biae koszule na zwokach widzianych na zdjciu potwierdzaj, e byli to onierze. Wojskowa bielizna w polskim wojsku przed II wojn wiatow bya wykonana z biaego lnianego ptna. Podanie zatem liczby 250 zabitych Polakw w uzasadnieniu postanowienia niemieckiej prokuratury oznacza, e znane jej byy ustalenia ledztwa OK Kielce, sygn. Ds. 15/67. Zdjcie, o ktrym mowa w uzasadnieniu niemieckiego postanowienia o umorzeniu, jest jednym

123

z kilku zdj przesanych po wojnie do Polski przez anonimowego Niemca. Wszystkie one przedstawiaj mord pod Ciepielowem. Nadawca na odwrocie zdj opisa cae wydarzenie. Jedno ze zdj przedstawia rozkazodawc zbrodni ppk Wesela, ktry zgin w 1943 r. na froncie woskim. Zastanawiajce jest, e umorzenie ledztwa uzasadniono negowaniem ustalonych przez OKBZH faktw, a nie mierci sprawcy. 132 OK Kielce, sygn. Ds. 15/67. 133 Patrz przypisy 94 i 105. 134 Ls Flensburg, sygn. 2 Js 57/78. 135 OK Kielce, sygn. Ds. 16/67, Ds. 19/67, 20/67, 22/67. 136 Kopie tzw. mikrolmw aleksandryjskich, m.in. raportu Nadkomendantury Polowej w Kielcach z 21.12.1941 r. i 1.11.1941 r. MiD, WiH 901/214. 137 LG Ausgsburg, sygn. 7 Ks 1/64, Justiz..., t. XX, s. 819. 138 Do bardzo podobnych wnioskw doszli uczestnicy wspomnianej we wstpie opracowania sesji w Krakowie 2 czerwca 1989 r. 139 LG Augsburg, sygn. 7 Ks 1/64, wyrok z 2.04.1965 r., Justiz..., t. XX, s. 819. 140 Zastanawiajce jest, e strona polska nie zostaa poinformowana o ledztwach w sprawie tych wanie pacykacji. Warto doda, e wieloletni dyrektor centrali w Ludwigsburgu, nieyjcy ju prokurator dr Adalbert Rckerl, w swojej ksice Die Strafverfolgnug von NS Verbrechen 19451978, HeidelbergKarlsruhe 1979 (przetumaczonej w Polsce w 1980 r. i wydanej w tyme roku jako druk wewntrzny GKBZH w 200 numerowanych egzemplarzach pod tytuem ciganie karne zbrodni hitlerowskich 19451978), pisze o pacykacjach niemieckich w Rosji, o do znacznej liczbie (pojedynczych) zabjstw dokonanych w Polsce przez niemieckich andarmw; wiadkw polskich okrela jako na og wiarygodnych, ale cakowicie przemilcza niemieckie pacykacje w Polsce, a przecie jako dyrektor musia zna tre materiaw o tych pacykacjach, przysyanych z Polski do centrali.

124

ORZECZNICTWO SDW POLSKICH

(OPRAC. RADOSAW IGNATIEW) 1 Art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 18.12.1998 r. o Instytucie Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Zgodnie z treci art. 2 ust. 1 powoanej wyej ustawy o IPN [] zbrodniami komunistycznymi s czyny stanowice przestpstwa wedug polskiej ustawy karnej obowizujcej w czasie ich popenienia, a wic zarwno zbrodnie, jak i wystpki i to nie w rozumieniu obecnie obowizujcych przepisw kodeksu karnego, ale przepisw obowizujcych w chwili popenienia czynu. Rezultatem takiego rozwizania ustawowego jest konieczno dokonania przez prokuratora, a pniej oczywicie take przez sd orzekajcy w sprawie, analizy takiego czynu w aspekcie zarwno jego strony podmiotowej, jak i przedmiotowej ze wszystkimi konsekwencjami przewidzianymi przez obowizujce wwczas prawo karne. Analiza ta musi rwnie uwzgldnia tre art. 4 1 k.k., bowiem stosowanie tego przepisu do czynw bdcych zbrodniami komunistycznymi jest ograniczone, ale tylko i wycznie do kwestii zwizanych z biegiem terminw przedawnienia, co wynika wprost z redakcji art. 4 powoanej wyej ustawy o IPN []. Kwestia ta jest o tyle istotna, e bez pozytywnego ustalenia, e mamy do czynienia z czynami stanowicymi przestpstwa wedug polskiej ustawy karnej obowizujcej w czasie ich popenienia nie mona mwi o istnieniu zbrodni komunistycznej, nawet wwczas gdy pozostae przesanki [] zostay spenione. Postanowienie SN z dnia 5.07.2005 r., sygn. WZ 14/05. 2 Art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 18.12.1998 r. o Instytucie Pamici Narodowej Komisji cigani Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Podjcie akcji pacykacyjnej zmierzajcej do stumienia strajku wszelkimi sposobami wobec strajkujcych [] oraz uycie wobec nich broni palnej, skutkujcej mierci [] i powstaniem cikich obrae ciaa [] stanowio wic naruszenie podstawowych praw czowieka, a mianowicie prawa do ycia i prawa do wolnoci przejawiajcej si w prawie do strajku. Dziaanie powodujce taki skutek jest zbrodni komunistyczn w rozumieniu art. 2 ust. 1 ustawy o IPN, o ile w toku procesu zostanie ustalone, e jej sprawc by funkcjonariusz pastwa komunistycznego, a czyn stanowi przestpstwo wedug polskiej ustawy karnej obowizujcej w czasie jego popenienia. Wyrok SA w Warszawie z dnia 10.02.2005 r., sygn. II AKa 440/04. 3 Art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 18.12.1998 r. o Instytucie Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Brak jest rwnie jakichkolwiek podstaw do twierdzenia, e zbrodniami komunistycznymi s tylko takie przestpstwa, ktre zostay popenione z motyww politycznych. W rzeczywistoci przy dokonywaniu oceny materialno-prawnej motywy polityczne sprawcy zbrodni komunistycznej, podobnie jak w przypadku innych przestpstw, maj znaczenie dla ustalenia stopnia winy i spoecznej szkodliwoci czynu. Uprawniona jest te teza, e zbrodnie komunistyczne, ze swej istoty, maj charakter przestpstw umylnych. Zgodnie z denicj zawart w art. 2 ust. 2 ustawy [o IPN], sprawc zbrodni komunistycznej jest osoba, ktra bya funkcjonariuszem pastwa komunistycznego, utosamiana z funkcjonariuszem publicznym, a take osoba, ktra podlegaa ochronie rwnej ochronie funkcjonariusza publicznego. Wyrok SA w Rzeszowie z dnia 21 czerwca 2007 r., sygn. II AKa 41/07. 4 Art. 1 kk W wypadku gdy wynikajcy z pobudek patriotycznych udzia oskaronego w organizacji, uznawanej w przeszoci za nielegaln, by realizacj przysugujcych kadej osobie praw czowieka albo korzystaniem z prawa do samoobrony indywidualnej czy zbiorowej wobec stosowanego przez wadz terroru czyn taki nie mg by uznany ani w dacie sdzenia, ani tym bardziej nie moe by uznany i obecnie za przestpstwo, jako nie wypeniajcy denicji okrelonej w art. 1 k.k. Wyrok SN z dnia 27 lutego 1991 r., sygn. II KRN 69/91, OSNKW 1991, z. 46, poz. 21. 125

5 Art. 240 kk z 1932 r., 246 kk z 1932 r., 286 1 kk z 1932 r. 1. Niedopuszczalno zarzutu kasacyjnego z mocy prawa powoduje niedopuszczalno kasacji w czci dotyczcej tego zarzutu. 2. Czyny funkcjonariuszy organw bezpieczestwa publicznego, popenione w okresie do 31 grudnia 1956 r., a polegajce na zncaniu si zycznym lub moralnym nad osobami pozbawionymi wolnoci (art. 246 k.k. z 1932 r.), udziale w pobiciu osb pozbawionych wolnoci (art. 240 k.k. z 1932 r.) czy naduyciu wadzy (art. 286 1 k.k. z 1932 r.), wyczerpuj znamiona zbrodni przeciwko ludzkoci, okrelone w aktach prawa karnego midzynarodowego, jedynie wwczas, gdy sprawcy dziaajcy w strukturach systemu pastwa totalitarnego o jakim mowa w art. 2 lit. a ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r. o Gwnej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytucie Pamici Narodowej, obowizujcej do wejcia w ycie ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu posugujcego si na wielk skal terrorem dla realizacji celw politycznych i spoecznych, co najmniej aprobowali taki sposb realizacji celw politycznych i spoecznych; popeniajc te czyny brali tym samym wiadomie udzia w przeladowaniach ze wzgldw politycznych. Postanowienie SN z dnia 4.12.2001 r., sygn. II KKN 175/99, OSNKW 2002, z. 56, poz. 47. 6 Art. 523 1 kpk Kodeks Wojskowy Polskich Si Zbrojnych w ZSRR z 1943 r. nie mia mocy obowizujcej prawa karnego, gdy zosta wydany przez organ nie posiadajcy legitymacji do stanowienia przepisw rangi kodeksowej oraz w czasie obowizywania Kodeksu Karnego Wojskowego z 1932 r. (Dz. U. nr 91, poz. 765, ze zm.), ktry straci moc dopiero z dniem wejcia Kodeksu Karnego Wojska Polskiego z 1944 r. (Dz. U. nr 6, poz. 27), tj. z dniem 30 wrzenia 1944 r. (por. art. I Przepisw wprowadzajcych k.k. WP Dz. U. nr 6, poz. 28). Skazanie na podstawie przepisw K.W. PSZ w ZSRR stanowio wic race naruszenie prawa i w zwizku z tym obecnie moe by podstaw kasacji (art. 523 1 k.p.k.). Wyrok Izby Wojskowej SN z dnia 19.06.2001 r., sygn. WKN 13/01, WPP 2003, nr 1, s. 134. 7 Art. 399 kpk Przedmiotem osdu jest zawsze konkretne zdarzenie faktyczne, a nie jego kwalikacja prawna, a zatem w wypadku ustalenia przez sd w sposb odmienny od proponowanego przez oskarenie, czy to istotnego fragmentu czynu, czy okolicznoci nalecej do znamion danego przestpstwa i jego oceny prawnej, sd winien dokona koniecznych zmian w opisie czynu i ustali poprawn kwalikacj prawn przypisanego oskaronemu zachowania, a nie uniewinnia oskaronego od popenienia czynu w postaci wskazanej w akcie oskarenia, jednoczenie przyjmujc, i czyn faktycznie zosta przez sprawc popeniony aczkolwiek w zmienionej postaci. Wyrok SA w Katowicach z dnia 20 kwietnia 2006 r., sygn. II AKa 115/06, OSN SA NSA i TK 2007, z. 4, poz. 31. 8 Art. 283 1 kpk z 1969 r., zd. pierwsze (obecnie art. 434 kpk, zd. pierwsze) Sd odwoawczy nie moe skaza oskaronego, co do ktrego sd pierwszej instancji umorzy postpowanie na jakiejkolwiek podstawie prawnej, a wic i na podstawie przepisw ustawy o amnestii z dnia 7 grudnia 1989 r. (Dz.U. Nr 64, poz. 390). Uchwaa SN z dnia 12 padziernika 1990 r., sygn. V KZP 23/90, OSNKW 1991, z. 46, poz. 17. 9 Art. 7 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 7.12.1989 r. o amnestii, 246 kk, 184 kk z 1969 r., 246 kk z 1932 r. Czyn wyczerpujcy obecnie znamiona przestpstwa okrelonego w art. 246 k.k., a przed dniem 1 wrzenia 1998 r. w art. 184 k.k. z 1969 r., zakwalikowany z uwagi na tre art. 4 1 k.k. na podstawie przepisu, ktry straci moc obowizujc (art. 246 k.k. z 1932 r.), podlega wyczeniu na podstawie art. 7 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 7 grudnia 1989 r. o amnestii (Dz.U. Nr 64, poz. 390) spod dziaania tej ustawy. Uchwaa Izby Karnej SN z dnia 28.09.2006 r., sygn. I KZP 17/06, OSN SA NSA i TK 2007, z. 1, poz. 10.

126

10 Art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 7.12.1989 r. o amnestii Pokrzywdzonemu przysuguje prawo do wniesienia sprzeciwu na postanowienie o umorzeniu postpowania na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 7 grudnia 1989 r. o amnestii (Dz. U. Nr 64, poz. 390), jeeli zoy jednoczenie owiadczenie na pimie, e chce dziaa w charakterze oskaryciela posikowego. Wyrok SN z dnia 11 czerwca 1990 r., sygn. V KZP 19/90, OSNKW 1991, z. 13, poz. 2. 11 Art. 10 ust. 1 dekretu z dnia 26.10.1950 r. o nalenociach wiadkw, biegych i stron w postpowaniu sdowym Wynagrodzenie biegego za wykonan prac, o ktrym stanowi art. 10 ust. 1 dekretu z dnia 26 padziernika 1950 r. o nalenociach wiadkw, biegych i stron w postpowaniu sdowym (Dz. U. z 1950 r., Nr 49, poz. 445 ze zm.), nie obejmuje zwrotu nalenoci za czas zuyty na dojazd do miejsca czynnoci sdowej. Uchwaa SN z dnia 21 wrzenia 2005 r., sygn. I KZP 27/05, OSN SA NSA i TK 2005, z. 12, poz. 11. 12 Art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 23.02.1991 r. o uznaniu za niewane orzecze wydanych wobec osb represjonowanych za dziaalno na rzecz niepodlegego bytu Pastwa Polskiego (tzw. ustawy lutowej) Uprawnienia okrelone w art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za niewane orzecze wydanych wobec osb represjonowanych za dziaalno na rzecz niepodlegego bytu Pastwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149) w brzmieniu nadanym przez ustaw z dnia 16 lipca 1998 r., zmieniajc ustaw lutow (Dz. U. Nr 97, poz. 604) nie s ograniczone adnym terminem do zgoszenia dania odszkodowania i zadouczynienia. Wyrok SA w Warszawie z dnia 18 padziernika 2000 r., sygn. II AKa 352/2000, OSN SA NSA i TK 2001, z. 7-8, poz. 24. 13 Art. 1 ust. 2 ustawy lutowej Ustawodawca, wprowadzajc w przepisie art. 1 ust. 2 ustawy lutowej wymg, by czyn zosta popeniony w celu uniknicia represji za dziaalno niepodlegociow, nie wnika w caoksztat sfery motywacyjnej czynu. Za istotne dla uniewanienia orzeczenia uznaje tylko, by tak okrelony cel (uniknicie represji) zawiera si w motywacji sprawcy w chwili popenienia czynu. Postanowienie S.A. w Warszawie z dnia 6 padziernika 1998 r., sygn. II AKa 372/98, OSN S.A. NSA i TK 1998, z. 1112, poz. 26. 14 Art. 1 ust. 1 ustawy lutowej Przedmiotem postpowania o uniewanienie orzeczenia prowadzonego na podstawie ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za niewane orzecze wydanych wobec osb represjonowanych za dziaalno na rzecz niepodlegego bytu Pastwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149) mog by take orzeczenia wczesnych kolegiw karno-administracyjnych. Uchwaa SN z dnia 24 maja 1994 r., sygn. I KZP 10/94, OSNKW 1994, z. 56, poz. 31. 15 Art. 1 ust. 1 ustawy lutowej Czynem zwizanym z dziaalnoci na rzecz niepodlegego bytu Pastwa Polskiego w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za niewane orzecze wydanych wobec osb represjonowanych za dziaalno na rzecz niepodlegego bytu Pastwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149) jest nie tylko czyn popeniony w ramach organizacji (zwizku), ktrego celem bya walka o niepodlego Kraju, lecz take i indywidualne zachowanie zmierzajce do odzyskania niepodlegoci przez Pastwo Polskie. Uchwaa SN z dnia 12 marca 1992 r., sygn. I KZP 5/92, OSNKW 1992, z. 56, poz. 36.

127

16 Ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za niewane orzecze wydanych wobec osb represjonowanych za dziaalno na rzecz niepodlegego bytu Pastwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149) nie uzalenia moliwoci uniewanienia orzeczenia od narodowoci czy te obywatelstwa innego ni polskie osoby skazanej. Istotne pozostaje jedynie kryterium, by osobie represjonowanej zarzucono lub przypisano czyn zwizany z dziaalnoci na rzecz niepodlegego bytu Pastwa Polskiego albo orzeczenie wydano z powodu takiej dziaalnoci, jak rwnie orzeczenie wydane byo za opr przeciwko kolektywizacji wsi i obowizkowym dostawom. Postanowienie SA w Warszawie z dnia 10 lutego 1994 r., sygn. II AKz 11/94, OSA 1994, z. 1112, poz. 13. 17 IV Konwencja Haska dotyczca praw i zwyczajw wojny ldowej z 1907 r. wraz z Regulaminem dotyczcym praw i zwyczajw wojny ldowej Regulamin haski obowizuje w kadej okupacji, nawet okupacji bezprawnej, jak bya okupacja niemiecka w Polsce. Z uzasadnienia: Majc na uwadze, e Konwencja Haska jest instrumentem przeznaczonym przede wszystkim do ochrony ludnoci i rzdw okupowanych, uzna naley, e doktryna quod ab initio est vitiosum, ktr Sd przytoczy jako podstaw odpowiedzialnoci oskaronych, bdnie interpretujc wyrok Trybunau Norymberskiego, nie moe by przyjta za podstaw ich odpowiedzialnoci, e natomiast okupant, ktry de facto sprawowa administracj w Polsce okupowanej, wadny by do wydawania zarzdze w ramach przewidzianych w Konwencji Haskiej, natomiast nie by wadny do naruszania jej postanowie []. Wyrok SN z dnia 11.10.1949 r., sygn. Wa.K. 1103/49, Rocznik Prawa Midzynarodowego, Warszawa 1949, s. 237240. 18 IV Konwencja Haska dotyczca praw i zwyczajw wojny ldowej z 1907 r. Zasadne jest zapatrywanie prawne [] e przepisy prawne, ktre niemieckie wadze okupacyjne wyday dla okupowanych ziem polskich z pogwaceniem praw i zwyczajw wojennych, skodykowanych w zaczniku do IV konwencji haskiej z dnia 18 padziernika 1907 roku, byy bezprawne. W szczeglnoci dotyczy to specjalnego ustawodawstwa karnego, ktrego celem byo zyczne zniszczenie ludnoci polskiej. Tote wyroki specjalnych sdw niemieckich, ktre orzeky na podstawie tych przepisw, nie mog by traktowane jako legalne orzeczenia sdowe, a branie udziau w wykonywaniu wyrokw mierci, wydanych przez te sdy, nie byo niczym innym jak udziaem w masowym mordowaniu ludnoci uciemionego kraju. Wyrok SN z dnia 2.03.1950 r., sygn. K 252/49, PiP 7/50, s. 144.

128