BIOMATERIAŁY - Biocybernetyka I Inżynieria Biomedyczna 2000 - Maciej Nałęcz

BIOMATERIAY
BIOCYBERNETYKA [ INYNIERIA BIOMEDYCZNA 2000

KOMITET REDAKCYJNY MONOGRAFII Redaktor: Z-ca redaktora: Sekretarz: Maciej Nacz Wadysaw Torbicz Ignacy Zawicki
TOMY MONOGRAFII
1. BIOSYSTEMY 2. BIOPOMIARY 3. SZTUCZNE NARZDY 4. BIOMATERIAY 5. BIOMECHANIKA I INYNIERIA REHABILITACYJNA 6. SIECI NEURONOWE 7. SYSTEMY KOMPUTEROWE I TELEINFORMATYCZNE W SUBIE ZDROWIA 8. OBRAZOWANIE MEDYCZNE 9. FIZYKA MEDYCZNA
KOMITET NAUKOWY MONOGRAFII STANOWI CZONKOWIE KOMITETU BIOCYBERNETYKI I INYNIERII BIOMEDYCZNEJ PAN
R. Bdziski, K. Cielak-Blinowska, M. Dietrich, J. Doroszewski (zastpca przewodniczcego), L. Filipczyski, I. Hausmanowa-Petrusewicz, E. Kcki, K. Kdzior, J. Kiwerski, J. L. Kulikowski, R. Maniewski, A. Morecki, M. Nacz (przewodniczcy), A. Nowakowski, T. Orowski, T. Pako, G. Pawlicki, A. Pitkowski, W. Rosiski, W. Rudowski, L. Rutkowski, R. Tadeusiewicz, R. Tarnecki, W. Torbicz, E. Waniewski, A. Weryski (zastpca przewodniczcego), H. Wierzba, I. Zawicki (sekretarz), W. Zmysowski
BIOCYBERNETYKA I INYNIERIA BIOMEDYCZNA 2000

pod redakcj MACIEJA NACZA
TOM 4
BIOMATERIAY
redaktorzy tomu STANISAW BAEWICZ, LESZEK STOCH
AKADEMICKA OFICYNA WYDAWNICZA EXIT WARSZAWA 2003
B Copyright by Stanisaw Baewicz, Leszek Stoch, 2003 B Copyright Biocybernetyka i Inynieria Biomedyczna 2000" by Komitet biocybernetyki i Inynierii Biomedycznej PAN, 2003 B Copyright by EXIT, 2003
Wydanie monografii dofinansowane przez: Ministerstwo Nauki i Informatyzacji (grant nr PBZ-KBN-082/T08/2002) Wydzia Inynierii Materiaowej i Ceramiki Akademii Grniczo-Hutniczej w Krakowie Instytut Biocybernetyki i Inynierii Biomedycznej PAN
Edytor monografii Leonard Bole Redakcja techniczna i skad komputerowy Grayna Domaska, Augustyn Powronik Projekt okadki lar osa w Sko wroski
Wszystkie nazwy produktw s zastrzeonymi nazwami handlowymi lub znacami towarowymi odpowiednich firm. Powyszej ksiki w caoci lub czci nie wolno powiela ani przekazywa w iaden sposb, nawet za pomoc nonikw mechanicznych i elektronicznych (np. iapis magnetyczny), w tym te umieszcza ani rozpowszechnia w postaci cyfrowej zarwno w Internecie, jak i w sieciach lokalnych, bez uzyskania pisemnej igody firmy EXIT.
Wydawca EXIT, tel./fax (022) sklep internetowy:
823-70-45 http://www.exit.pl
ISBN 83-87674-58-3
Posanie
Coraz czciej syszy si opinie, e biotechnologie bd dla XXI stulecia tym, czym elektrotechnika bya dla mijajcego wieku. Jest w tym zapewne wiele racji, a na pewno jeszcze wicej oczekiwa wobec osigni tych dziedzin nauki i technologii. Sdz, e szczeglnie due perspektywy stoj wanie przed biocybernetyk, zwizan z biotechnologi i informatyk, a wic tymi dwoma dziedzinami, od ktrych w duej mierze bdzie zalee rozwj naszej cywilizacji. Z t wiadomoci gratuluj Komitetowi Biocybernetyki i Inynierii Biomedycznej Polskiej Akademii Nauk, oraz Polskim Towarzystwom Naukowym, inicjatywy opracowania 9-cio tomowej Monografii dotyczcej podstawowych zagadnie inynierii biomedycznej. ycz Inicjatorom i Autorom tego dziea, by znalazo licznych Czytelnikw, by dotaro do lekarzy, biologw i technikw, wzbogacajc ich wiedz i umiejtnoci. ycz te wszystkim pacjentom, aby dzieo to przynioso efekt w postaci nowych praktyk klinicznych i nowej aparatury medycznej, aby przyczynio si do poprawy zdrowia i jakoci ycia wszystkich z utsknieniem oczekujcych na postp w tej dziedzinie nauki.
Prof. Andrzej Wiszniewski Minister Nauki Warszawa, grudzie 1999 r
Przedmowa
Mam zaszczyt i przyjemno przedstawi Pastwu 9-tomow Monografi pt. Biocybernetyka i Inynieria Biomedyczna 2000. Pierwsza Monografia Biocybernetyka i Inynieria Biomedyczna powstaa z inicjatywy Komitetu Biocybernetyki i Inynierii Biomedycznej PAN i ukazaa si w Wydawnictwach Komunikacji i cznoci w latach 19891990, obejmowaa 6 tomw i cznie 2443 strony. Cay nakad zosta wyczerpany i dzi monografia jest nieosigalna w ksigarniach. Obecna Monografia, stanowica kontynuacj poprzedniej, posiada blisko podwjn liczb stron i ma znacznie szerszy zakres tematyczny. Przez dziesi lat od czasu wydania pierwszej Monografii nastpi dalszy niezwykle dynamiczny rozwj opisywanej w niej dziedziny. wiatowy Kongres Biofizyki i Inynierii Biomedycznej w San Antonio w Teksasie w 1988 roku zgromadzi 3500 uczestnikw. Na kolejny Kongres w Chicago w lipcu 2000 roku zarejestrowao si ju 6000 uczestnikw. Lawinowo zwikszya si liczba prac w przodujcych w tej dziedzinie krajach, jak USA i Japonia. Tematyk t doceniono w programach bada naukowych Unii Europejskiej. Powoano w tym czasie now organizacj European Society for Engineering and Medicine, ktrej 4-ta Konferencja odbya si w dniach 24-28 maja 1997 roku w Warszawie. W 1998 roku powstaa Midzynarodowa Akademia Inynierii Biomedycznej, a wrd 32 czonkw zaoycieli znaleli si Prof. L. Filipczyski i Prof. M. Nacz.
Rwnie w Polsce przez ostatnie 10 lat nastpiy due zmiany w dziedzinie organizacji bada naukowych. Dawne problemy wzowe, ktre powicone byy inynierii biomedycznej, zostay zastpione przez projekty badawcze Komitetu Bada Naukowych. Podjo dziaalno w naszej dziedzinie 12 nowych Towarzystw Naukowych, ktre odgrywaj du rol w jej rozwoju. Znacznie wzmocniy si orodki naukowe w politechnikach, uniwersytetach i szkoach medycznych w kraju, gdzie obok istniejcych powstao wiele nowych, wartociowych zespow badawczych pracujcych w dziedzinie inynierii biomedycznej. Pogbia swoj dziaalno naukow i szkoleniow, najwikszy w tej dziedzinie w kraju, Instytut Biocybernetyki i Inynierii Biomedycznej PAN. Powstao Midzynarodowe Centrum Biocybernetyki PAN, ktre przez
11-letni okres swej dziaalnoci zorganizowao 54 seminaria, w ktrych uczestniczyo ponad 3200 osb z 40 krajw. Na podkrelenie zasuguj 4 seminaria z National Institutes of Health (USA) i 4 bilateralne seminaria polsko-japoskie. Spotkania seminaryjne zaowocoway umowami o wsppracy naukowej oraz powstao szereg projektw badawczych, ktre weszy do programw midzynarodowych. W czerwcu 2000 roku oddana zostanie budowa nowej sali wystawowej, ktra zamknie du inwestycj budowlan w Warszawie przeznaczon dla laboratoriw i centrum kongresowego biocybernetyki i inynierii biomedycznej (cznie 11000 m 2 ). W ostatnim dziesicioleciu Komitet Biocybernetyki i Inynierii Biomedycznej PAN, ktry powsta w 1972 r., postanowi wzmocni w swej dziaalnoci wan rol integrujc rodowisko naukowe pracujce w tej dziedzinie. Opracowa on 2-tomowe wydawnictwo pt. Biocybernetyka i Inynieria Biomedyczna. Stan bada w Polsce, 859 stron, Warszawa, listopad 1994 r. Ponadto inicjowa organizowanie krajowych konferencji, z ktrych jedenasta odbya si w Warszawie w dniach 2-4 grudnia 1999 r., tym razem we wsppracy z Towarzystwami Naukowymi. Komitet nasz przystpi do opracowania nowej wersji 9-tomowej Monografii Biocybernetyka i Inynieria Biomedyczna 2000, ktrej jednym z istotnych zamierze byo wspomniane wczeniej zintegrowanie rodowiska naukowego pracujcego w tej dziedzinie w Polsce. W poszczeglnych tomach i opracowaniach skadajcych si na Monografi Komitet postanowi realizowa nastpujce cele: przedstawienie Czytelnikowi historii, aktualnego stanu i tendencji rozwojowych inynierii biomedycznej poprzez ukazanie osigni naukowych i ich zastosowa medycznych, dostarczenie wspczesnej wiedzy wykadowcom uczelni technicznych i medycznych, opracowanie monografii w takiej formie, aby moga ona peni rol podrcznika dla studentw wyszych uczelni, uatwienie integracji lekarzy, biologw i inynierw w ich wsplnych interdyscyplinarnych badaniach, uatwienie przepywu informacji od pracownikw nauki do przemysu aparatury medycznej, co moe spowodowa nowe opracowania aparatury medycznej, a take promocj nowych rozwiza systemowych dla zastosowa klinicznych.
Monografia zostaa opracowana w ukadzie 9 tomw tematycznych: BIOCYBERNETYKA I INYNIERNIA BIOMEDYCZNA 2000 Redaktor: Maciej Nacz Zastpca Redaktora: Wadysaw Torbicz Sekretarz: Ignacy Zawicki Tom 1. Biosystemy - R. Bogacz, J. Doroszewski, R. Tarnecki, W. Zmysowski. Przy wsppracy Polskiego Towarzystwa Symulacji Komputerowej. Tom 2. Biopomiary - W. Torbicz, L. Filipczyski, R. Maniewski, M. Nacz, E. Stolarski . Przy wsppracy Polskiego Towarzystwa Techniki Sensorowej. Tom 3. Sztuczne Narzdy - M. Darowski, T. Orowski, A. Weryski, J. M. Wjcicki. Przy wsppracy Polskiego Towarzystwa Inynierii Biomedycznej. Tom 4. Biomateriay - S. Baewicz, L. Stoch. Przy wsppracy Polskiego Stowarzyszenia Biomateriaw. Tom 5. Biomechanika i Inynieria Rehabilitacyjna - R. Bdziski, K. Kdzior, J. Kiwerski, A. Morecki, K. Skalski, A. Wall. Przy wsppracy Polskiego Towarzystwa Rehabilitacji i Polskiego Towarzystwa Biomechaniki. Tom 6. Sieci Neuronowe - W. Duch, J. Korbicz, L. Rutkowski, R. Tadeusiewicz. Przy wsppracy Polskiego Towarzystwa Sieci Neuronowych. Tom 7. Systemy Komputerowe i Teleinformatyczne w subie zdrowia E. Kcki, J. L. Kulikowski, A. Nowakowski, E. Waniewski. Przy wsppracy Polskiego Towarzystwa Informatyki Medycznej. Tom 8. Obrazowanie Medyczne - L. Chmielewski, A. Pitkowski, W. Jakubowski, J. Waecki, A. Ziemiaski. Przy wsppracy Polskiego Towarzystwa Przetwarzania Obrazw i Polskiego Towarzystwa Rezonansu Magnetycznego. Tom 9. Fizyka Medyczna - G. Pawlicki, T. Pako, N. Golnik, B. Gwiazdowska, L. Krlicki. Przy wsppracy Polskiego Towarzystwa Fizyki Medycznej, Polskiego Towarzystwa Medycyny Nuklearnej, Komitetu Fizyki Medycznej i Radiobiologii PAN oraz Polskiego Komitetu Inynierii Biomedycznej SEP.
W zakoczeniu chciabym podzikowa czonkom Komitetu Biocybernetyki i Inynierii Biomedycznej PAN za wsparcie udzielone inicjatywie wydania obecnej wersji monografii, jak rwnie za zaufanie przy wyborze redaktora, zastpcy redaktora i sekretarza redakcji. Dzikuj rwnie kierownictwu poszczeglnych Towarzystw Naukowych za aktywny udzia w tworzeniu niniejszej publikacji oraz za pomoc w doborze waciwych autorw. Dzikuj redaktorom poszczeglnych tomw Monografii za ujednolicenie i przygotowanie tomu do druku, co wizao si z duym nakadem pracy i odpowiedzialnoci. Przede wszystkim jednak chciabym podzikowa samym autorom za ich wkad w opracowanie poszczeglnych rozdziaw. Na zakoczenie serdeczne podzikowania i wyrazy uznania skadam Panu Prof. Leonardowi Bolcowi, ktry podj si trudnego zadania ujednolicenia formy monografii jako caoci. Monografia nie ukazaaby si, gdyby nie wsparcie finansowe udzielone przez Ministerstwo Nauki. Wydawnictwo uzyskao rwnie dotacje finansowe od szeregu sponsorw wymienionych w poszczeglnych tomach Monografii. Za wsparcie to serdecznie dzikuj.
Warszawa, grudzie 1999 r.
Spis treci
Przedmowa 1. Wstp do Biomateriaw (Baewicz S., Stoch L.) Biomateriay metaliczne (Marciniak J.) 2.1 Kryteria doboru biomateriaw metalicznych do zastosowa funkcjonalnych 2.2 Charakterystyka wasnoci biomateriaw metalicznych . 2.3 Charakterystyka typowych biomateriaw metalicznych . 2.3.1 Stale austenityczne 2.3.2 Stopy na osnowie kobaltu 2.3.3 Tytan i jego stopy 2.3.3.1 Tytan 2.3.3.2 Stopy tytanu 2.3.3.3 Stopy na osnowie tytanu nowej generacji 2.3.4 Stopy z pamici ksztatu 2.4 Biomateriay metaliczne w zastosowaniach kompozytowych 2.5 Biotoleracja biomateriaw metalicznych 2.6 Problematyka korozji implantw metalicznych w rodowisku tkanek i pynw ustrojowych 2.6.1 rodowisko korozyjne tkanek i pynw ustrojowych 2.6.2 Waniejsze rodzaje korozji implantatw 2.6.3 Odporno korozyjna typowych stopw na implanty 2.6.4 Korozja implantw metalicznych Bibliografia Biomateriay ceramiczne (lsarczyk A., Polesiski Z., Jaegermann Z., Kara J., Stoch L., Cieciska M., czka M.) 3.1 Bioceramika oparta o fosforany wapnia
2.
5 5 11 18 18 25 32 33 34 37 49 55 62 74 74 76 81 85 88
3.
99 99
3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.1.5 3.1.6 3.1.7 3.1.8
Charakterystyka fizykochemiczna ortofosforanw wapnia Iiydroksyapatyt Hydroksyapatyt stechiometryczny i restechiometryczny Struktura hydroksyapatytu i TCP Waciwoci hydroksyapatytu Reakcje termiczne hydroksyapatytu Waciwoci T C P Otrzymywanie bioceramiki hydroksyapatytowej i whitlockitowej oraz BCP 3.1.8.1 Otrzymywanie wyjciowych proszkw . 3.1.8.2 Gsta bioceramika oparta o fosforany wapnia 3.1.8.3 Porowata bioceramika hydroksyapatytowa i whitlockitowa 3.1.8.4 Pokrycia hydroksyapatytowe 3.1.8.5 Przebieg procesu wypalania bioceramiki hydroksyapatytowej 3.1.8.6 Wymagania stawiane bioceramice hydroksyapatytowej
Reakcja tkankowa na implanty hydroksyapatytowe i TCP. czenie bioceramiki HAp z koci
100 106 110 112 115 119 121 122 123 124 128 131 132 134
135
3.1.9
3.1.10 3.1.11 3.1.12
3.1.13 Bibliografia 3.2 Ceramika tlenkowa i wglanowa 3.2.1 Wstp 3.2.2 Ceramika korundowa 3.2.3 Ceramika cyrkonowa 3.2.4 Porowata bioceramika tlenkowa 3.2.5 Ceramika wglanowa 3.2.6 Zakoczenie Bibliografia 3.3 Cementy kostne i stomatologiczne
Zastosowanie bioceramiki opartej o fosforany wapnia w medycynie Krakowska bioceramika hydroksyapatytowa . . . Badania nad zastosowaniem krakowskiej bioceramiki hydroksyapatytowej oraz preparatu HA BIOCER w medycynie Kompozyty zawierajce hydroksyapatyt lub TCP
140 143
145 149 151 157 157 157 163 165 169 172 173
179
3.3.1 3.3.2 3.3.3
3.3.4
3.3.5
Wprowadzenie Wymagania stawiane cementom kostnym Cementy akrylanowe 3.3.3.1 Chemizm i mechanizm wizania cementw akrylanowych 3.3.3.2 Waciwoci cementw akrylanowych . 3.3.3.3 Zachowanie si cementw akrylanowych w organizmie czowieka 3.3.3.4 Praktyczne zalecenia przy stosowaniu cementw akrylanowych Cementy wapniowo-fosforanowe 3.3.4.1 Chemizm i mechanizm wizania cementw wapniowo-fosforanowych 3.3.4.2 Waciwoci cementw wapniowo-fosforanowych 3.3.4.3 Ocena biologiczna in vitro i in vivo . . Cementy stomatologiczne 3.3.5.1 Wymagania stawiane cementom stomatologicznym 3.3.5.2 Chemizm i mechanizm wizania cementw stomatologicznych 3.3.5.3 Waciwoci fizyczne i zastosowanie cementw stomatologicznych
179 180 182 182 185 187 189 189 189 193 195 197 197 200 201 205 209 209 211 21S 220 220 220 223 224 225 226 228 229 230
Bibliografia 3.4 Bioaktywne szka i materiay szko - ceramiczne 3.4.1 Wprowadzenie 3.4.2 Natura szka i materiaw szko - ceramicznych . 3.4.3 Zjawisko bioaktywnoci szkie i szko-ceramiki 3.4.4 Bioaktywne szka i materiay szko-ceramiczne . 3.4.4.1 Szka bioaktywne 3.4.4.2 Apatytowe materiay szko - ceramiczne 3.4.4.3 Materiay apatytowo - wollastonitowe . 3.4.4.4 Bioaktywne tworzywa piezoelektryczne 3.4.4.5 Materiay obrabialne mechanicznie . . 3.4.5 Biocementy 3.4.6 Bioaktywne materiay porowate 3.4.6.1 Otrzymywanie materiaw porowatych metod z wypeniaczem nieorganicznym 3.4.6.2 Otrzymywanie materiaw porowatych z zastosowaniem podoa organicznego
Badanie biozgodnoci materiaw implantacyjnych (Pielka S., P a l u c h D., S t a n i s z e w s k a - K u J., Solski L., Lewandowska-Szumie M.)
425
6.1
Badania in vitro i in vivo 6.1.1 Wprowadzenie 6.1.2 Klasyfikacja wyrobw medycznych 6.1.3 Planowanie i dobr bada 6.1.4 Badania degradacji 6.1.5 Badania toksykokinetyczne 6.1.6 Badania dziaania cytotoksycznego 6.1.7 Badania dziaania dranicego i alergicznego . . . 6.1.8 Badania implantacyjne 6.1.9 Badanie efektw systemowych 6.1.10 Badania genotoksycznoci i rakotwrczoci . . . . 6.1.11 Badania zgodnoci z krwi 6.2 Badania wzajemnego oddziaywania na granicy tkanka-implant 6.3 Odpowied organizmu na wszczep 6.3.1 Odczyn wczesny 6.3.2 Odczyny pne 6.4 Regulacje prawne i aspekty etyczne w badaniach na zwierztach 6.5 Badania kliniczne 6.6 Nowe biomateriay i nowe badania Bibliografia 6.7 Metody alternatywne w badaniach biozgodnoci materiaw implantacyjnych 6.7.1 Wprowadzenie 6.7.2 Istota bada biozgodnoci metodami alternatywnymi 6.7.2.1 Forma kontaktu komrek z materiaem 6.7.2.2 Typ komrek uywanych w badaniach 6.7.2.3 Posta biomateriau uywana w testach in vitro 6.7.3 Moliwoci jakie daj metody alternatywne w porwnaniu z dowiadczaln implantacj w ocenie biozgodnoci
6.7.3.1 Efektywno
425 425 426 428 432 435 437 439 441 442 443 445 452 462 464 469 474 478 480 482 498 498 498 499 500 501
503
503
6.7.3.2
6.7.4 6.7.5 6.7.6 6.7.7 Bibliografia 7.
Nowe moliwoci oceny wpywu dynamicznych funkcji penionych przez implant na kontaktujce si z nim komrki 6.7.3.3 Lepiej sprecyzowane warunki eksperymentu naukowego => Moliwoci analizowania mechanizmw odpowiedzialnych za rodzaj kontaktu pomidzy materiaem a ustrojem biorcy, a nie tylko jego skutkw 6.7.3.4 Wiarygodno 6.7.3.5 Uniknicie rnic midzygatunkowych Ograniczenia, jakie towarzysz zastosowaniu technik alternatywnych Perspektywy Metody alternatywne a standardy okrelone normami Podsumowanie
506
509 510 510 511 512 513 515 517
Biomateriay w kardiochirurgii (Nawrat Z.) 7.1 Przegld stosowanych w kardiochirurgii urzdze i metod 7.2 Przegld materiaw stosowanych w kardiochirurgii . . . . 7.3 Metody modyfikacji tkanek biologicznych stosowanych w chirurgii 7.4 Protezy zastawek serca 7.5 Sztuczne serce i pompy krwi Bibliografia Wyroby medyczne, klasyfikacja i ocena zgodnoci (Achmatowicz T., Lasocka I.) 8.1 Wyroby medyczne w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej 8.1.1 Wstp 8.1.2 Definicje 8.1.3 Klasyfikacja wyrobw medycznych wg dyrektywy Unii Europejskiej 8.1.3.1 Nieinwazyjne wyroby medyczne . . . .
529 529 533 537 544 560 578
8.
583 583 583 583 585 585
8.1.3.2 Inwazyjne wyroby medyczne 8.1.3.3 Aktywne wyroby medyczne 8.1.4 Przykady 8.1.5 Wprowadzanie wyrobw medycznych do uytku i obrotu wg prawa europejskiego 8.2 Polska Ustawa Farmaceutyczna 8.2.1 Ustawa o wyrobach medycznych 8.2.2 Wpis do rejestru wytwrcw i wyrobw medycznych 8.2.3 Produkcja, wprowadzanie do obrotu i stosowanie wyrobw medycznych Bibliografia Nazewnictwo i definicje dotyczce problematyki biomateriaw (Baewicz S.) Bibliografia
586 588 589 590 592 593 593 594 596
597 607
Przedmowa
Mino ju ponad dziesi lat od pierwszego polskiego wydania monografii powiconej biomateriaom. Monografia ta, wydana pod redakcj profesora Henryka Kusia z Akademii Medycznej z Wrocawia ("Biomateriay", tom IV Monografii "Problemy Biocybernetyki i Inynierii Biomedycznej" pod red. Macieja Nacza, 1990, Wydawnictwa Komunikacji i cznoci), bya pierwsz prb zebrania wiedzy, dotyczcej nowej dziedziny jak wtedy byy biomateriay, prb zdefiniowania pojcia "biomateriay", jego zakresu, stanu prac badawczych, rozwojowych i technologicznych ukierunkowanych na zastosowania materiaw dla potrzeb medycznych w kraju. Mimo, e upyno od tego wydania sporo lat, kierunek bada zwizanych z biomateriaami naley cigle do niezwykle dynamicznie rozwijajcych si na wiecie. Na rynku medycznym pojawiaj si nowe generacje implantw, nowe rodzaje materiaw, coraz bardziej zoonych i coraz lepiej speniajcych swoje funkcje materiaowe, wspomagajce prac lekarzy, chirurgw i stomatologw w zakresie nowych metod leczenia i nowych technik diagnostycznych. Te ostatnie wynikaj przede wszystkim z olbrzymiego postpu wiedzy z zakresu nauk fizycznych, chemii ciaa staego, elektroniki, a take nauki o materiaach. Wyznaczane s nowe cele, pokonywane s kolejne bariery w dziedzinie bada nad biomateriaami. Rozwj klasycznych i nowych metod badawczych i instrumentalnych przyczyni si do znacznie gbszego poznania zjawisk zwizanych z oddziaywaniem rodowiska biologicznego z materi pochodzenia naturalnego jak i sztucznego. Brakuje aktualnie nowych polskich opracowa dotyczcych tej problematyki, zwaszcza, e postp wiedzy jest tak znaczcy. Odnotowa rwnie naley, e i w naszym kraju opracowano szereg materiaw, ktre przeszy pomylnie prby kliniczne, a niektre wytwarzane s na skal przemysow jak np. ceramika hydroksyapatytowa, cementy kostne czy bioszka. W niniejszym opracowaniu monograficznym przedstawione zostay, na gruncie dotychczasowej wiedzy podstawowej, osignicia w zakresie bada i rozwoju technologii zwizanych z biomateriaami na wiecie i w kraju. Monografia zostaa pomylana w taki sposb, aby zaprezentowa moliwie wszystkie grupy materiaw obecne dzisiaj na rynku medycznym, przy zachowaniu niezbdnych proporcji, bez specjalnego wyrniania tych, ktre
ii
dominuj. Jak pokazuje historia ostatnich lat, badania nad rozwojem materiaw dla medycyny zmierzaj w kierunku rozwiza coraz bardziej zoonych materiaw, zarwno na poziomie atomowym, jak i makroskopowym, bdcych wynikiem poczenia rozmaitych grup materiaowych. Przykadem mog tutaj by rnego rodzaju metale i stopy przeznaczone dla zastosowa medycznych, ktrych powierzchnie modyfikowane s pierwiastkami lub zwizkami z grupy niemetali, takimi jak powoki wglowe, hydroksyapatytowe, powoki z tlenku glinu, czy powoki teflonowe. Monografi zamyka rozdzia zawierajcy podstawowe hasa i definicje dotyczce materiaw dla medycyny. Przeznaczona jest ona dla osb zajmujcych si problematyka materiaow, inynierw pracujcych nad wytwarzaniem biomateriaw i lekarzy, ktrzy w swojej praktyce klinicznej wykorzystuj rnorodne ich postacie. Opracowanie niniejsze moe stanowi rwnie rdo wiedzy dla studentw uczelni technicznych i medycznych, na ktrych rozwijane s kierunki dydaktyczne i badawcze zwizane z materiaami w medycynie. Przygotowanie tej monografii stao si moliwe dziki zaangaowaniu i wsppracy wielu osb, reprezentujcych rne krajowe orodki badawcze i uczelniane, ktrzy zechcieli si podzieli sw wiedz i dowiadczeniem.
Krakw, grudzie 2002 r.
S. Baewicz i L. Stoch
Rozdzia 1
W S T P DO BIOMATERIAW
Stanisaw Baewicz*, Leszek Stoch*
Biomateriay stanowi specyficzn grup materiaw o rnym skadzie, budowie i waciwociach, wyrniajcych si specyficzn cech, e s akceptowane przez organizm ludzki, a niektre z nich (ceramika hydroksyapatytowa, bioszka, modyfikowane materiay wglowe) cz si trwale z ywa tkank lub bior udzia w jej regeneracji. Niektre z nich su do miejscowego wprowadzania farmaceutykw i to w duych dawkach, z dugim okresem wydzielania, bez ujemnego wpywu na organizm. Powstanie biomateriaw, stae ich udoskonalanie i opracowywanie nowych uczyniy m.in. realnym wykonanie sztucznego, cakowicie implantowalnego serca. Pod pojciem "Biomateriay", oprcz okrelenia specyficznego rodzaju "materii" mona obecnie uwaa, take dziedzin wiedzy, zajmujc si w sposb zorganizowany, badaniami nad otrzymywaniem i charakterystyk materiaw farmakologicznie obojtnych, badaniami nad waciwociami materiaowymi tkanek i organw ywych organizmw, odtwarzaniem i popraw funkcji w organizmach ywych, oraz badaniami oddziaywania pomidzy ywymi organizmami a materiaami syntetycznymi i naturalnymi. Tak zdefiniowane pojcie "biomateriaw" jest polem bada, ktre wywiera znaczcy wpyw na wiele innych dyscyplin naukowych w obszarze inynierii biomedycznej. Obszary bada i technologii takie jak inynieria tkankowa, technologie dotyczce z uwalniania lekw s bezporednio zwiAkademia Grniczo-Hutnicza w Krakowie, Wydzia Inynierii Materiaowej i Ceramiki, Al. Mickiewicza 30, 30-059 Krakw.
1. W s t p do Biomateriaw
zane z biomateriaami, a take inne jak chociaby badania w zakresie hodowli tkankowych, biosensorw, elektroniki i mikroelektroniki w medycynie. Rozwj tych dziedzin uzaleniony jest w duym stopniu od tworzenie, opracowywania i badania waciwoci materiaw i ich oddziaywania ze rodowiskiem biologicznym. Przykadem jest miniaturowy ukad elektroniczny, ktrego zadaniem jest wspomaganie pracy minia sercowego. Jego implantacja do organizmu wymaga specjalnej, biozgodnej, trwaej powoki tworzcej barier ochronn przed jego korozj w rodowisku biologicznym Konsekwencj bezprecedensowego wzrostu zainteresowania wielu laboratoriw na wiecie badaniami i rozwojem nowych technologii materiaowych dla tej dziedziny jest znaczcy napyw informacji naukowych dotyczcych wynikw bada. Wraz ze wzrostem aktywnoci w zakresie bada i ksztacenia w tej dziedzinie pojawiaj si na wiecie nowe wydania monograficzne i czasopisma powicone tej tematyce. Tworzony jest nowy porzdek prawny na wiecie w zakresie bada in vivo, ktrego wymagania musz by przestrzegane rwnie w krajowych jednostkach naukowo -badawczych i technologicznych. Polska stoi przed koniecznoci wprowadzenia zmian w przepisach dopasowujcych je do standardw europejskich i wiatowych w zakresie bada nad biomateriaami i procedur wprowadzania nowych wyrobw na rynek medyczny. Wraz z pojawieniem si nowych kierunkw badawczych, m.in. takich jak inynieria tkankowa pojawiaj si nowe terminy w literaturze wiatowej, w lad za tym pojawiaj si problemy zwizane z wprowadzaniem nowych poj i definicji, zgodnym z przyjtymi w pimiennictwie midzynarodowym, a jednoczenie odpowiadajcych duchowi jzyka. Pomocn w tym zakresie powinna by niniejsza monografia. W rozdziaach VIII i IX przedstawione zostay informacje z zakresu nowych definicji i norm prawnych zwizanych z biomateriaami. Celem tej monografii jest przekazanie aktualnej wiedzy w zakresie bada podstawowych, kryteriw doboru, rozwiza technologicznych oraz aplikacji rnych grup materiaw dla medycyny. Zawarte s one w rozdziaach powiconych gwnym typom biomateriaw metalicznych, ceramicznych, szklistych i szkopodobnych, polimerowych oraz materiaom wglowym i kompozytom z ich udziaem. Oddzielny rozdzia powiecony jest materiaom stosowanym w kardiochirurgii. Wydzielenie tej tematyki w oddzielnym rozdziale podyktowane jest znaczeniu tej dziedziny medycyny, w ktrej obserwuje si obecnie na wiecie ogromny postp, i ktra wykorzystuje wszystkie grupy materiaw dostpne w nowoczesnej inynierii materiaowej. Prace badawcze nad
opracowaniem cakowicie implantowalnego sztucznego serca s przykadem poszukiwa nowych koncepcji materiaowych, zagadnie dotyczcych nowych rozwiza konstrukcyjnych i nowych rde energii. We wszystkich tych obszarach badawczych przewija si problematyka materiaowa. Kolejny rozdzia tego tomu zawiera obszerne omwienie metod testowania biomateriaw in vitro i in vivo. Autorzy poszczeglnych rozdziaw reprezentuj wyspecjalizowane jednostki badawcze w zakresie bada biomateriaw oraz jednostki zajmujce si badaniami nad technologi materiaw, wytwarzaniem i zastosowaniem dla medycyny. Ostatni rozdzia napisany zosta przez Autorw z Instytutu Lekw w Warszawie i dotyczy zagadnie legislacyjnych nowych biomateriaw i wyrobw medycznych w wietle nowych przepisw prawnych. W Polsce z roku na rok ronie liczba zespow badawczych zajmujcych si problematyk biomateriaw, powstaj nowe kierunki uniwersyteckie, na ktrych rozwijane s przedmioty dydaktyczne o tematyce powiconej wytwarzaniu, badaniom i zastosowaniom biomateriaw. Na krajowym rynku wydawniczym istniej czasopisma, w ktrych publikowane s prace o tematyce materiaw dla medycyny. Od roku 1971 wydawane jest czasopismo "Polimery w medycynie", redagowane przez Zakad Chirurgii Eksperymentalnej i Bada Biomateriaw, przy Akademii Medycznej we Wrocawiu. Od 1998 roku wydawane jest polsko - angielskie czasopismo Engineering of Biomaterials (Inynieria biomateriaw), pod patronatem Polskiego Stowarzyszenia Biomateriaw z siedzib w Akademii Grniczo - Hutniczej w Krakowie.
Rozdzia 2
BIOMATERIAY METALICZNE
J a n Marciniak*
2.1. K r y t e r i a d o b o r u b i o m a t e r i a w metalicznych do zastosowa f u n k c j o n a l n y c h

Ogromne zapotrzebowanie na implanty wszelkiego rodzaju wynika ze znacznego postpu i rozwoju rnych dziedzin chirurgii rekonstrukcyjnej i zabiegowej oraz protetyki. Stwarza to konieczno ujcia zagadnie badawczych stymulujcych rozwj i postp oraz problemw technicznych w formy instytucjonalne i normatywne. ledzc rozwj historyczny implantw mona stwierdzi, e zasadniczy zwrot nastpi po roku 1958, kiedy to uznano interdyscyplinarno zagadnie osteosyntezy w chirurgii kostnej. W tym celu w ramach AO i AS1F powoano zespoy interdyscyplinarne prowadzce i rozwijajce badania podstawowe z inynierii biomateriaw z uwzgldnieniem biomechaniki inynierskiej i zagadnie biotolerancji implantw. Wyniki prac tych zespow stanowiy o postpie metod leczenia urazw narzdu ruchu. Kolejno te za ortopedi rozwijay si inne dziedziny chirurgii rekonstrukcyjnej, a mianowicie: kardiochirurgia, neurochirurgia, chirurgia plastyczna i laryngologia. Wyodrbniony rwnie zosta dzia zajmujcy si instrumentarium chirurgicznym. Do wytwarzania rnych postaci implantw przez wzrastajc ilo producentw na wiecie zasza pilna potrzeba opracowania okrelonych zasad projektowania, wytwarzania i kwalifikacji jakoci wyrobw medycz* Politechnika lska w Gliwicach, Wydzia Mechaniczny Technologiczny, ul. Konarskiego 18a, 44-101, Gliwice.
2. Biomateriay metaliczne
nych. Ugruntowanie zasad prawnych i normatywnych stwarzao moliwo dokonywania wymiany dowiadcze klinicznych z implantami i stanowi do dzi podstaw do weryfikacji oraz optymalizacji rozwiza konstrukcyjnych, oceny jakoci uytkowej implantw i biomateriaw oraz opracowania metodologii okrelania ich wasnoci. W sprzeniu zwrotnym sprzyja to take ustaleniu prawidowej techniki operacyjnej. Suy temu powinny rwnie systematycznie prowadzone analizy porwnawcze w odniesieniu do stosowanych biomateriaw, technik ich wytwarzania, a take lansowanych technik operacyjnych, zabiegowych i rehabilitacyjnych. Tak prowadzona dziaalno suy moe niewtpliwie ujednoliceniu merytorycznej i metodycznej wsppracy pomidzy orodkami krajowymi i zagranicznymi. W tym rozumieniu powoany zosta w r. 1962 ASTM Medyczny Komitet ds. Materiaw Chirurgicznych i Urzdze (ASTM-Committee F-4 on Medical and Surgical Materials and Devices) [1]. Jego dziaalno merytoryczna obejmowaa USA, komitety normalizacyjne wszystkich pastw Europy, Australi i Kanad. W zakresie biomateriaw dziaalno Komitetu obejmowaa: materiay polimerowe - standaryzacj wyrobw, materiay metalowe - standaryzacj wyrobw rnej generacji, metody badawcze, a w szczeglnoci dotyczce korozji (implantw i degradacji biomateriaw) w rodowisku tkanek i pynw ustrojowych, materiay ceramiczne - standaryzacj powok szklistych i bioceramicznych, standaryzacj metod oceny biotolerancji biomateriaw polimerowych, metalowych i ceramicznych, sterylizacj, przechowywanie, konserwacj i transport biomateriaw, standaryzacj wasnoci biomateriaw dla ortopedii, neurochirurgii, kardiologii i laryngologii, medyczne instrumentarium chirurgiczne - selekcj, standaryzacj i wytwarzanie, informacj o biomateriaach. Komitet powoa take podkomitety zajmujce si zagadnieniami: biotolerancji materiaw, oceny wasnoci mechanicznych i fizycznych, informowania o najnowszych osigniciach z zakresu biomateriaw i urzdze medycznych oraz ich upowszechniania w praktyce przemysowej i klinicznej. Struktura organizacyjna Komitetu jest rozlega oraz bardzo specjalistyczna.
2.1. K r y t e r i a d o b o r u biomateriaw metalicznych d o zastosowa funkcjonalnych
Kolejnym osigniciem w dziedzinie integracji osigni normatywnych z zakresu chirurgii byo utworzenie na spotkaniu w Londynie w 1972 r. Technicznego Komitetu ISO Implantw Chirurgicznych ( ISO TC 150 Implants for Surgery) z siedzib w Genewie. Organizacja ta ma na celu normowanie materiaw oraz metod oceny ich jakoci dla potrzeb ortopedii, neurologii i kardiologii. Jest to organizacja midzynarodowa o rozbudowanej strukturze i szerokiej sferze zainteresowa. Utworzenie organizacji midzynarodowych o rozlegych horyzontach dziaalnoci interdyscyplinarnej jest wyrazem postpujcej integracji techniki i medycyny oraz nauki i praktyki, jak te dowodem rangi spoecznej tej problematyki. Przy projektowaniu implantu pierwotnie okrelona jest jego posta uytkowa. Kwestia ta rozwaona jest na kanwie uwarunkowa anatomicznofizjologicznych oraz moliwej do zastosowania techniki operacyjnej lub zabiegowej. Ustalone s cechy geometryczne implantu, ktre musz uwzgldnia szersz populacj pacjentw, a wic ich cechy antropometryczne. Zazwyczaj przygotowany jest typoszereg wymiarowy implantw odnoszony do okrelonej populacji pacjentw (doroli, dzieci, mczyni, kobiety, wiek, ciar, itp). Kolejno na przesankach biomechanicznych rozpatrywane s zagadnienia obcie wybranych struktur komrkowych, ich wasnoci fizyczne (rozkady gstoci, wspczynnikw sprystoci, cech geometrycznych). Analiza stanu napre i przemieszcze w ukadzie implant-tkanki pozwala dobra optymalne wasnoci mechaniczne biomateriaw lub kompozycji biomateriaw. W kolejnych analizach rozpatrywane s zagadnienia wizi kontaktowej biomateria-tkanka-pyn ustrojowy, ktra jest uzaleniona od wasnoci fizykochemicznych materiau, a wic jego struktury chemicznej i fazowej, wasnoci mechaniczno-elektrycznych. Uwzgldniane s te problematyka spektroskopii mechanicznej systemu (modu stay, modu zaleny od czstotliwoci), a take wasnoci dynamiczne biomateriau z uwzgldnieniem struktury materiau, fraktografii powierzchni implantu, si poczenia w rnych warunkach stymulacji. Ten zakres oceny jakoci materiau odnoszony jest ju od okrelonych struktur organizmu, a wic na poziomie cytologii i histologii z procesami biochemicznymi. Tu powinny by uwzgldnione reakcje odczynowe i immunologiczne, a wic biotolerancja implantu w rodowisku tkanek i pynw ustrojowych. Trudnoci przy ustalaniu optymalnego tworzywa pod wzgldem jego reaktywnoci, ktra cile wie si z odpornoci na korozj czy te biodegradacj, jest niewiedza o biotolerancji, ktra rozwaona jest czsto jako cecha osobnicza. Stochastyka zmian warunkw, decydujcych o rozwoju korozji biomateriau lub jego degradacji czy depolimeryzacji w rodowisku
tkanek przebiega przy zmiennym stanie napre i przemieszcze oraz odczynowoci tkanek. rodowisko tkankowe posiada ponadto cechy elektrolityczne wynikajce z obecnoci prdw czynnociowych wystpujcych podczas aktywnoci biomechanicznej tkanek. Te zjawiska nawizuj do procesw zachodzcych na poziomie submolekularnym i maj rwnie podoe bioelektroniczne. I tak zjawiska korozji czy biodegradacji biomateriaw zwizane s z inicjacj i rozwojem procesw bioelektrochemicznych, odczyny zapalne rozwijajce si wskutek korozji i infiltracji jonw do tkanek o podou reakcji toksycznych i alergicznych s problemem zmiany pH pynw w wyniku przewagi donorw lub akceptorw organicznych pprzewodnikw. Alergia jest problemem odpornoci elektro-magnetycznej [2]. Okrelenie cech uytkowych biomateriau eksponowanych przez wielu autorw tylko na gruncie przesanek anatomiczno - fizjologicznym czy te reakcji odczynowych staje si nieadekwatne do aktualnie rozpoznanych w biologii struktur i procesw. Uoglniajc specyficzne waciwoci biomateriaw postrzegane przez rnych autorw, a rwnoczenie wczajc do rozwaa poziom struktur submolekularnych i procesw bioelektronicznych Marciniak [3,4) wyrni nastpujce cechy biomateriaw: zgodno bioelektroniczn (odpowiednie wasnoci pprzewodnikowe, piezoelektryczne i magnetyczne) biomateriau, ktra minimalizowa powinna niekorzystn inicjacj i rozwj procesw korozyjnych i biodegradacji, a w konsekwencji reakcji organizmu (toksykologicznych, alergicznych, pirogennych i kancerogennych), odpowiedni zesp wasnoci zapewniajcych bezpieczn i niezawodn wspprac ukadu implant - tkanka - pyn ustrojowy, w ktrym realizowany bdzie biofizyczny mechanizm przenoszenia obcie. W definiowaniu cech biomateriau uwzgldnione zostay wic czynniki biochemiczne, biomechaniczne i bioelektroniczne, ktre rzutuj bezporednio na zachodzce w organizmie procesy metaboliczne, bakteriologiczne, immunologiczne i ongogeniczne. Tak pojmowana funkcjonalna jedno ukadu implant - tkanka - pyn ustrojowy wskazuje, e wasnoci fizykochemiczne biomateriaw powinny by odmienne od przyjmowanych w dotychczasowych schematach biologicznych eksponowania wycznie chemicznych podstaw implantologii. Kwalifikacja jakoci biomateriaw oraz wytwarzanych z nich implantw czsto zbudowanych z wielu elementw konstrukcyjnych, wykonanych niekiedy z rnych biomateriaw lub biomateriaw kompozytowych, jest
2.1. K r y t e r i a d o b o r u biomateriaw metalicznych d o zastosowa funkcjonalnych
wieloetapowa i bardziej zoona metodycznie ni prowadzenie jej w odniesieniu do tradycyjnych materiaw konstrukcyjnych. Podstaw kwalifikacji biomateriau jest okrelenie jego struktury chemicznej oraz fazowej. Badania te wykonuje si wedug ustale normatywnych i obejmuj zarwno ocen jakociow, jak i ilociow (skad chemiczny i fazowy, stopie zanieczyszczenia materiau, wielko ziarna itp.). Normy przedmiotowe determinuj rodzaj i ilo analizowanych skadnikw. Stenia skadnikw utrzymywane s w zaoonych granicach tolerancji. Zalecana jest take kontrola wasnoci mechanicznych (statyczna prba: rozcigania, ciskania, zginania, skrcania, pomiary twardoci i moduw sprystoci). Wielkoci uzyskane z prb odnoszone s do zalece normatywnych, w ktrych przyjmowana jest ich odpowiednia tolerancja. Zrnicowanie cech mechanicznych biomateriaw zaley od stanu umocnienia (np. odlewany, wyarzony, obrobiony cieplnie czy przerobiony plastycznie) lub te postaci pwyrobu, a niekiedy techniki wytwarzania. Z poszczeglnych postaci pwyrobw wytwarzane s okrelone implanty. Przykadowo z prtw wytwarzane s wkrty kostne, gwodzie rdszpikowe, groty itp. Uzupeniajco prowadzi si badania wasnoci fizykochemicznych. Tu naley wymieni badania odpornoci korozyjnej biomateriaw, wasnoci elektrycznych, rozszerzalnoci itp. Wyniki wstpnie przeprowadzonych bada laboratoryjnych odnoszone s do zalece normatywnych. Badania powinny by prowadzone w laboratoriach akredytowanych dla ustalenia populacji prbek i oszacowane statystycznie. Oprcz bada jakoci biomateriaw prowadzona jest ocena jakoci implantw. W tej grupie bada stosowane s dodatkowe prby kwalifikacyjne, ktre odzwierciedlaj przydatno implantu do okrelonych zastosowa i techniki operacyjnej. Badania te dostarczaj rwnie uzupeniajcych informacji o wasnociach fizykochemicznych wyrobw. Dla kadej postaci wyrobw przewidziane zostay okrelone prby kwalifikacyjne. Przykadowo dla wkrtw - prba skrcania, dla pytek stabilizujcych - prba zginania, dla endoprotez stawowych - prba zginania i badania odpornoci na korozj zmczeniow. Badania te musz by prowadzone dla ustalonej liczebnoci prbek, zalecanej w normach przedmiotowych. Kwalifikacja jakoci biomateriau wymaga ostatecznie przeprowadzenia dodatkowych bada biologicznych w tkankach zwierzt dowiadczalnych. Badania te wykonywane s wedug algorytmw przewidzianych w przepisach normatywnych i obejmuj ocen biotolerancji wszczepw z danego biomateriau w tkankach dwch gatunkw zwierzt z zalecanej grupy (szczury, krliki, psy, barany i cielta). W badaniach tych mog by ujawnione reakcje toksykologiczne, alergiczne czy te efekty dranienia.
10
2. B i o m a t e r i a y metaliczne
Badania prowadzi si dla dwch grup zwierzt - dowiadczalnej, w tkankach ktrych bada si biomateria testowanego producenta oraz kontrolnej, ktrym wszczepia si z kolei biomateriay wzorcowe. Badania te prowadzi si w wytypowanych jednostkach dowiadczalnych, ktre posiadaj wymagane uprawnienia. Po ustalonym okresie wszczepione implanty s pobierane i ocenia si reakcje okoowszczepowe i oglne u zwierzt. Jako uzupeniajce prowadzone s badania biomateriau (ubytkw korozyjnych, zmian strukturalnych). Rodzaje bada wykonywanych na tym etapie dowiadcze zale od przewidzianego okresu implantacji danego biomateriau. W zalenoci od przewidywanego okresu kontaktu biomateriau z tkankami w przepisach prawnych zalecane s nastpujce badania: cytotoksyczne, dranienia, uczulenia, toksycznoci ostrej, toksycznoci podostrej, mutagennoci, pirogennoci, hemolizy, wpywu na krew, toksycznoci przewlekej, karcinogenrioci i biodegradacji. Do bada przewiduje si nastpujce tkanki: skra, minie, ko, bony luzowe, rany luzwki, tkanki zbowe, tkanki organw wewntrznych (wtroba, ledziona, nerki, puca i serce), krew porednio lub krca poza organizmem lub wewntrz ustrojowa. Wyniki bada musz zawiera szczegowe informacje, dotyczce toksycznoci (ostrej i przeduonej), dziaania mutagennego i karcinogennego, tolerancji biologicznej (dziaania cytotoksycznego, uczulajcego, hemolizujcego, zgodnoci z krwi, pirogennego i oglnego). Uwzgldniane te s dziaania miejscowo dranice oraz wpywu na reprodukcje czy miazg zbow. Pozytywny wynik tych bada umoliwia prowadzenie kolejnych bada klinicznych. Orodki prowadzce badania kliniczne musz mie odpowiednie uprawnienia. Do prowadzenia bada konieczna jest akceptacja Komisji Etycznej powoywanej w jednostkach suby zdrowia, najczciej akademickich. W procedurze realizacji bada klinicznych musz by jasno sprecyzowane cele bada, metodyka, kryteria wczenia i wyczenia z bada oraz ustalony musi by okres bada klinicznych. Konieczna jest te zgoda pacjentw na prowadzone badania i wyczerpujca informacja o moliwoci negatywnych skutkw prowadzonych bada. Wyniki bada klinicznych powinny zawiera szczegowe informacje o zakresie prowadzonych obserwacji, tolerancji i biodegradacji implantw cznie z podaniem opisw chorych, u ktrych wystpiy objawy niepodane oraz uwagi dotyczce klinicznych efektw praktyczno - uytkowych. Ostateczna kwalifikacja jakoci i przydatnoci klinicznej implantw z okrelonych biomateriaw, pochodzcych od danego wytwrcy moe nastpi po uzyskaniu pozytywnych opinii kilku orodkw klinicznych.
'2.2. C h a r a k t e r y s t y k a wasnoci biomateriaw metalicznych
11
Przedstawiona procedura kwalifikacji biomateriaw jest wic bardzo skomplikowana i musi by wykonywana na podstawie cile ustalonych i obowizujcych regu prawnych i normatywnych [5].
2.2. C h a r a k t e r y s t y k a wasnoci b i o m a t e r i a w metalicznych

Dokonujc przegldu historycznego rozwoju tworzyw metalicznych stosowanych na implanty stwierdzi mona, e prbowano stosowa praktycznie wikszo metali i stopw, ktre cechoway si zadowalajc odpornoci na korozj i biotolerancj oraz o odpowiednimi wasnociami fizykochemicznymi, a gwnie mechanicznymi. Wieloletnie dowiadczenia kliniczne day moliwo finalnej oceny ich przydatnoci uytkowej. Na tej podstawie wytypowano ostatecznie te metale i stopy, ktre bezpiecznie mog by stosowane w praktyce chirurgicznej. W r. 1968 Weisman okreli wasnoci, ktrymi powinny wyrnia si metale i stopy przeznaczone do implantacji ortopedycznej [6]. Mona je zestawi nastpujco: dobra odporno na korozj, odpowiednie wasnoci mechaniczne, dobra jako metalurgiczna i jednorodno, zgodno tkankowa (nietoksyczno i nie wywoywanie odczynw alergicznych), odporno na cierne zuycie, brak tendencji do tworzenia zakrzepw, odpowiednie wasnoci elektryczne, moliwe do przyjcia koszty wytwarzania. Ustalenia Weismana, aczkolwiek uzasadnione bogatym dowiadczeniem klinicznym, nie precyzuj szczegowo wymienionych cech jakociowych, ani te nie wyraaj relacji ilociowych. Podobnie sformuowane ustalenia Weismana mona spotka w jego pniejszej pracy z roku 1976, w ktrej omawia on struktur i merytoryczn dziaalno Medycznego Komitetu ASTM i Technicznego Komitetu ISO [1]. W r. 1975 ASIFi /I O opracoway normy determinujce ju precyzyjniej wymagania stawiane tworzywom metalicznym przeznaczonym na implantaty w chirurgii kostnej [7]. Stanowiy one podstaw do opracowania w latach nastpnych szeregu norm przedmiotowych, ktre byy owocem dziaalnoci odpowiednich komitetw ASIF i AO, jak te komitetw normalizacyjnych poszczeglnych krajw. Zalecenia AISIF i AO przewiduj dla
12
implantw: skad chemiczny i fazowy, may udzia dyspersyjnych wtrce niemetalicznych i drobnoziarnisto struktury, odpowiedni zesp wasnoci mechanicznych, dobr odporno na korozj, okrelon jako powierzchni implantw, dobr biotolerancj, brak tendencji do tworzenia zakrzepw, odpowiednie wasnoci elektryczne oraz magnetyczne. Marketingowo preferowany jest konkurencyjny koszt biomateriaw i implantw. Ucilenie w peni wymienionych cech i ujcie ich w jednoznaczne zwizki jakociowo-ilociowe jest niezwykle zoone z racji trudnoci w ustaleniu rzeczywistego stanu napre i przemieszcze w ukadach implant tkanka, wynikajcego z relacji biomechanicznych opartych na przesankaci anatomicznofizjologicznych. Rwnie stochastyka czynnikw bioelektronicznych zwizana z uwarunkowaniami biomechanicznymi, w tym z aktywnoci ruchow, decydujcych o inicjacji i rozwoju korozji implantw w rodowisku tkanek i pynw ustrojowych w warunkach ich uytkowania. To utrudnia dobr optymalnych cech uytkowych biomateriaw. Dlatego te ustalenia normatywne dotyczce jakoci biomateriaw metalicznych uwaa naley jako przyblione, odnoszce si do aktualnej wiedzy medycznej i technicznej, ktra zawsze musi by rozwaana w kategoriach duej rnorodnoci zastosowania, cech osobniczych pacjenta i zmieniajcej si reaktywnoci organizmu. Wymagane jest wic nowe spojrzenie na kwesti mechanizmu zrostu i transportu materii w ukadach kostno-miniowo-nerwowych. Dotychczas w biologii, jak wiadomo, faworyzowane s schematy mylowe odnoszce proces zrostu kostnego do podstaw biochemicznych obowizujcych w ukadzie anatomiczno-fizjologicznym z wykorzystaniem praw fizyki odnoszcych si do materii oywionej [8]. Uoglnienia mechanizmu zrostu jeszcze do chwili obecnej, nawet w nowych opracowaniach, bazuj na opublikowanych w latach trzydziestych spostrzeeniach Krompechera [9|. Stwierdzi on, e wszdzie tam, gdzie istnieje nacisk, niezalenie od swojej natury, powstaje ko przez chrzstk. Pniejsze prace potwierdzaj take, e powodem rnicowania si tkanek s naciski mechaniczne. Panuj rwnie pogldy, e w warunkach dobrego ukrwienia powstaje ko, redniego - ko z chrzstk i sabego-chrzstka [10,11,12], Przekonywujce s take badania eksperymentalne z zakresu biofizyki zrostu stwierdzajce korelacj pomidzy stanem napre i odksztace w kociach a wytworzonymi w wyniku zjawisk elektromechanicznych potencjaami elektrycznymi [13,14,15], jak te pobudzeniem zrostu kostnego za pomoc elektrostymulacji [14]. Niekwestionowane wyniki z zakresu bioelektroniki narzdu ruchu powinny stanowi baz do opracowania biomechanicznego modelu zespalania i odbudowy prawidowej struktury tkanek. Problem
' 2.2. C h a r a k t e r y s t y k a wasnoci biomateriaw metalicznych
13
ten wymaga jeszcze przeprowadzenia bada uzupeniajcych, ktrych dotychczasowy brak stanowi o niedoskonaoci bioelektronicznego modelu zrostu kostnego. Ju w chwili obecnej w biomechanice dociskowych zespole zrodziy si koncepcje rozwizania konstrukcji stabilizatorw, dajce moliwo wykorzystania naturalnych zjawisk elektromechanicznych w okresie zrostu. Przykadem moe by pytkowy stabilizator Zespl i Polfix, dla ktrych uzyskano ju bardzo obiecujce wyniki kliniczne [16,17). Opracowanie to stanowi przeom mylowy w dotychczas stosowanych rozwizaniach konstrukcji zespole dociskowych. Znajomo stanu napre i odksztace w ukadzie tkanka - implant, oparta na przesankach biomechaniki zrostu zarwno po zespoleniu, jak te w fazie usprawniania, moe by podstaw do ustalenia sztywnoci implantu, stosunkw geometrycznych i doboru optymalnego tworzywa metalicznego. Kolejn trudnoci przy doborze optymalnego biomateriau jest niewiedza o jego biotolerancji w rodowisku tkanek i pynw ustrojowych, ktra cile wie si z odpornoci korozyjn lub degradacj. Stochastyka zmian warunkw decydujcych o inicjacji i rozwoju korozji implantw w rodowisku tkanek ma swoj specyfik. Przebiega przy zmiennym stanie napre i odksztace oraz odczynowoci tkanek. rodowisko tkankowe posiada ponadto cechy elektrolityczne wynikajce z obecnoci prdw inicjowanych w procesach elektromechanicznych w ukadzie tkanka - implant. Inne procesy towarzyszce implantacji maj rwnie podoe bioelektroniczne. Naley dy take do miniaturyzacji konstrukcji implantw metalicznych. co zwiksza komfort usprawniania miejsca urazu oraz pomniejsza rozmiar niekorzystnego rozwoju reakcji odczynowych i oglnych ustroju. Przy doborze wasnoci biomateriaw i implantw podstawowymi problemami implantologii s niewtpliwie zagadnienia biomechaniczne. Szczeglnie s one zoone w chirurgii urazowo-ortopedycznej. Z uwagi na zoono struktur organizmu analiza napre i odksztace w strukturach anatomicznych i w ukadach implant - tkanka napotyka na znaczne trudnoci. W tych zagadnieniach stosowane jest modelowanie. Baz stanowi opracowanie najpierw modelu fizycznego, dla ktrego naley zdeterminowa cechy obiektu biologicznego. Model fizyczny powinien w miar moliwoci odzwierciedla obiekt rzeczywisty, a wic jego uoglnione wasnoci. Zagadnienie to nawet w ujciu statystycznym na tle zrnicowania cech osobniczych staje si bardzo trudne. Na kanwie modelu fizycznego moliwe jest dopiero zbudowanie modelu matematycznego z ustaleniami warunkw brzegowych dotyczcych przemieszcze, obcie, doboru adekwatnych elementw skoczonych czy brzegowych, podziau opracowanej geometrii modelu fizycznego na wybrane elementy i ostateczne wprowadzenie informacji
14
0 cechach materiaowych. Zoone funkcje, budowa czy te skomplikowany stan obcie wymuszaj konieczno weryfikacji eksperymentalnej. Wykorzystanie metod eksperymentalnych zrealizowanych z moliwie najwiksz precyzj dowiadczenia w warunkach rzeczywistych czy te na modelach, staje si niezastpionym narzdziem w identyfikacji tych obiektw. Przyj jednak naley, e w badaniach na modelach odtworzenie caej zoonoci struktury i procesw na rnych poziomach jest w peni niemoliwe. Nawet badania prowadzone na preparatach anatomicznych daj przybliony obraz zaleny od czasu, jaki upyn od stanu oywionego tkanek do chwili uycia ich do bada. Badania dowiadczalne stanowi rwnie potwierdzenie lub uzupenienie wnioskw wynikajcych z praktyki klinicznej [18,19]. Wprowadzenie implantw do ukadu tkanek powoduje zmian relacji w stanie napre i odksztace czy przemieszcze. Rozwaone musz by zarwno odksztacenia spryste, gdy trwae odksztacenia plastyczne biomateriau dyskwalifikuj implant po zabiegu operacyjnym. Istotnym elementem wizi kontaktowej ukadu implant - tkanka jest ocena koncentracji 1 rozkadu napre, ktra jest podstaw doboru optymalnych wasnoci mechanicznych biomateriau metalicznego. W ostatnich latach rozwiny si w wielu orodkach naukowych na wiecie metody bada eksperymentalnych przemieszcze i napre w ukadach anatomicznych czowieka. Dotycz one najczciej najbardziej obcionych zespow lokomocyjnych, przykadowo krgosupa, staww i koci dugich czowieka. Badania eksperymentalne wnosz wic istotne informacje, ktre mona odnie do patomechanizmu powstawania niektrych chorb czy te oceny przyjtej metody leczenia chirurgicznego. W badaniach rozwiny si gwnie najbardziej przydatne metody jak: tensometria oporowa, elastooptyka, interferometria holograficzna i fotografia plamkowa [18,19]. Do najczciej analizowanych wasnoci mechanicznych materiaw tkankowych zalicza si: WYTRZYMAO, a wic odporno na niszczce dziaanie czynnikw mechanicznych. W cisym znaczeniu okrela graniczn warto naprenia, po osigniciu ktrej nastpuje zniszczenie materiau,
TWARDO
- odporno na dziaanie skupionego nacisku na powierzchni materiau, zazwyczaj definiowana jako odporno materiau na odksztacenia trwae pod wpywem si skupionych dziaajcych na ma powierzchni,
SPRYSTO, definiowana jako wasno m a t e r i a u , polegajca n a jego odksztacaniu si p o d dziaaniem obcie, a nastpnie powraca-
15
niu do pierwotnych ksztatw i wymiarw, gdy obcienie zostanie usunite, PLASTYCZNO, ktra jest wasnoci materiau polegajca na trwaym odksztaceniu si pod dziaaniem si zewntrznych (bez pkni),
WIZKO, a wic zdolno m a t e r i a u do nieodwracalnego pochaniania mechanicznej energii odksztacenia,
KRUCHO, czyli podatno materiau na pkanie bez lub przy bardzo maych odksztaceniach. Wszelkie dysfunkcje narzdw zale od wasnoci tkanek, z ktrych s zbudowane. Mog one podlega zmianom w wyniku urazw, jak i zmian chorobowych, w wyniku ktrych powstaj struktury patologiczne o odmiennych cechach fizykochemicznych. Skad chemiczny implantw metalicznych, ustalony na podstawie kryteriw biotolerancji, powinien zapewni struktur austenityczn, paramagnetyczn, jednorodn pod wzgldem rozkadu pierwiastkw oraz ewentualnych wydziele dyspersyjnych w osnowie. Stopy ponadto powinny charakteryzowa si dobr odpornoci na korozj w rodowisku tkanek i pynw ustrojowych oraz wymaganym dla przenoszonych obcie zespoem wasnoci mechanicznych. Ograniczono poziom wtrce niemetalicznych do nr 12 wedug skali wzorcw ASTM, a wielko ziarna austenitu poniej numeru 5 skali wzorcw wedug normy ASTM. Zapewnienie wic dobrej jakoci metalurgicznej stopw przeznaczonych na implantaty wymaga stosowania odpowiedniego wsadu, doboru metod wytapiania i odtleniania, waciwej przerbki plastycznej i obrbki cieplnej. Czynniki metalurgiczne decyduj zasadniczo o strukturze i wasnociach uytkowych implantw. Skad chemiczny stopw na implanty podlega licznym korektom w konsekwencji systematycznie prowadzonych bada nad toksycznym oddziaywaniem pierwiastkw i stopw metali oraz produktw ich korozji na otaczajce tkanki oraz tkanki miszowych organw detoksykacyjnych. W ostatnim okresie ucila si go take na podstawie oceny rozwoju reakcji immunologicznych, zachodzcych w organizmach zwierzt dowiadczalnych i ludzkich [20,21], Due znaczenie, szczeglnie dla odpornoci korozyjnej, ma zrnicowanie umocnienia w rnych obszarach implantu. Jest ono zwizane z technik wytwarzania wyrobu finalnego. Ostatecznym wic kryterium pozwalajcym na uwzgldnienie wszystkich czynnikw strukturalnych powinna by odporno na korozj, wyraona okrelonymi charakterystykami. Jak wiadomo, odporno elektrochemiczna
16
wyraona ustalonymi wartociami potencjaw nie stanowi dotychczas kryterium odbiorowego dla wszystkich implantw metalicznych. Daje to pewn swobod producentom do ustalenia rygorw wasnego procesu technologicznego. Zastrzeony w normach skad chemiczny implantw metalicznych ustalony zosta! gwnie na kanwie reakcji odczynowych i oglnych wywoanych obecnoci implantu. Ograniczenia ilociowe pierwiastkw stopowych do bardzo niskich ste, jak te ograniczenia iloci wtrce niemetalicznych i pierwiastkw gazowych stwarzaj potrzeb stosowania specjalnych metod wytapiania i rafinacji stopw. Ustalone skady chemiczne gwarantuj moliwo otrzymywania struktur austenitycznych nie tylko o dobrej odpornoci korozyjnej, ale take paramagnetycznych. W celu zapewnienia paramagnetyzmu ograniczono ilo faz ferromagnetycznych w stopach, ktre mog pojawi si przy pewnych kombinacjach skadnikw stopowych, nawet przy zastrzeonych w normach tolerancjach ste pierwiastkw lub te niewaciwie przeprowadzonej przerbce plastycznej i obrbce cieplnej. Magnetotropizm skadnikw krwi w obecnoci ferromagnetyka jest czynnikiem zakrzepowym [22]. Z tego wzgldu obecno faz ferromagnetycznych w implantach metalicznych jest niedopuszczalna. Dotyczy to w szczeglnoci ferromagnetycznego ferrytu < 5 w stalach Cr-Ni-Mo, ktrego minimalna zawarto ogranicza, si do moliwego minimum. Wasnoci mechaniczne implantw z biomateriaw metalicznych naley rozpatrywa w dwch aspektach, a mianowicie jako: wasnoci mechaniczne samego tworzywa, odniesione do stanu umocnienia materiau lub postaci wytwarzania, wasnoci mechaniczne ksztatowe, odnoszce si do okrelonej postaci uytkowej implantu. Wasnoci mechaniczne tworzyw metalicznych wyznaczone s za pomoc zespou cech, ktre jakociowo i ilociowo wyraaj wytrzymao i plastyczno materiau. Dla tworzyw przeznaczonych na implanty wyznacza si je na podstawie statycznej prby rozcigania, pomiaru twardoci czy te prb zmczeniowych. Zalecenia AO i ASIF oraz norm ISO, jak te norm przedmiotowych obowizujcych w poszczeglnych krajach dla metali i stopw stosowanych na implanty okrelaj [7,23]: wytrzymao na rozciganie, granic plastycznoci,
17
wyduenie, modu sprystoci. Dodatkowo w niektrych normach podawana jest twardo i wytrzymao zmczeniowa. Wytrzymao na rozciganie, granic plastycznoci, wyduenie oraz modu sprystoci wyznacza si na podstawie statycznej prby rozcigania. Prba ta jest znormalizowana i ujta w normach przedmiotowych [23, 24,25,26,27], Rwnie pobieranie i przygotowanie prbek do bada wasnoci mechanicznych z okrelonych postaci wyrobw hutniczych jest znormalizowane [261. Pomiar twardoci wykonywany jest na podstawie standardowych metod pomiarowych. Z kolei wytrzymao zmczeniowa jest ujta przez zalecenia norm DIN/ISO [28]. Okrela si j, badajc statystyczn liczb prbek obcionych cyklem zmieniajcych si sinusoidalnie napre od ustalonej wartoci napre maksymalnych cyklu <7max i napre minimalnych cyklu (7mjn, przez umown liczb cykli, najczciej 106 do 109. Obcienia zmienne maj zalecon czstotliwo 10 Hz. Granic zmczenia materiaw na implanty ustala si zasadniczo przy wahadowym zginaniu. Metale i stopy na implanty wytwarzane s na drodze przerbki plastycznej i jako stopy odlewnicze. Dla stopw przerabianych plastycznie normy przewiduj zrnicowanie umocnienia od stanu przerobionego plastycznie na zimno do stanu wyarzonego. Poszczeglne rodzaje implantw mog by wytwarzane z okrelonych postaci pwyrobw hutniczych. Wasnoci mechaniczne ksztatowe rozpatrywane s w odniesieniu do rodzaju implantu, a wic jego cech geometrycznych, wynikajcych z przesanek anatomiczno-fizjologicznych czy te techniki operacyjnej oraz warunkw jego pracy, do ktrych zaliczy naley warto obcie, dynamik ich zmian, odksztacenie oraz oddziaywanie korozyjnych czynnikw rodowiskowych. Wymogi technologii przetwrstwa, stosowanej przy produkcji okrelonej postaci implantu, jak te koszt wytwarzania stanowi uzupenienie danych do analizy wyboru wariantu optymalnego. Wprowadzenie implantu do struktur tkankowych odcia je od przenoszenia obcie. Niedocienie tkanek, np. kostnej powoduje destrukcj jej struktury zwanej osteoliz. Konieczny jest wic dobr odpowiednich waciwoci mechanicznych takich, jak: modu sprystoci podunej E i poprzecznej G. liczba Poisona 7 oraz cech geometrycznych implantu. Kada posta funkcjonalna implantu jest wprowadzana do rodowiska tkankowego okrelon technik zabiegu, lego obcienie jest zoone i wymaga ustalenia napre redukowanych, ktre s przesank doboru was-
18
noci mechanicznych biomateriau. Wytenie materiau czy te podatno do odksztacania podczas zabiegu lub uytkowana musi wic by zweryfikowana okrelon prb technologiczn, np. zginania, skrcania itp. Wymienione prby technologiczne okrelaj rwnie plastyczno metali. Analiza stanu napre ma decydujce znaczenie przy wyborze rodzaju materiau. Ten etap procesu konstruowania nastrcza, czsto najwikszych trudnoci. Stosowane dotychczas metody konstrukcyjnych oblicze opieraj si w zasadzie na zaoeniu iniowo-sprystych wasnoci materiau. Jednak bardziej adekwatny obraz stanu napre otrzyma mona po uwzgldnieniu take odksztace plastycznych. Pamita naley, e implant musi sprosta odpowiednim obcieniom, zarwno statycznym, jak i dynamicznym. W takim wypadku ustali mona rzeczywisty rozkad napre, do ktrego wkomponowa mona wymagane umocnienie materiau. Rozkad napre regulowany moe by take - nie upoledzajc funkcji anatomiczno-fizjologicznych - zmianami cech geometrycznych implantu, natomiast umocnienie - warunkami przerbki plastycznej lub obrbki cieplnej. Waciwa i ostateczna ocena przy wyborze optymalnego biomateriau powinna by uzupeniona weryfikacj eksperymentaln gotowego implantu, po wykonaniu serii prbnej i dokadnym skontrolowaniu uzyskiwanych wasnoci w warunkach przemysowych, nierzadko odbiegajcych od warunkw prb laboratoryjnych. Tylko taka weryfikacja wasnoci uytkowych pozwala sprawdzi suszno oblicze, ktre chocia cigle udoskonalane - nie daj cakowitej pewnoci uwzgldnienia wszystkich czynnikw wpywajcych na trwao i niezawodno pracy implantu w warunkach uytkowania, w szczeglnoci dugotrwaego. Do najczciej ustalanych wasnoci tworzywa metalicznego dobieranych do stanu napre i odksztace w implantacie naley: wytrzymao na rozciganie, granica plastycznoci, cigliwo wyraona wydueniem, a czsto take przeweniem, wytrzymao zmczeniowa.
2.3. C h a r a k t e r y s t y k a t y p o w y c h b i o m a t e r i a w metalicznych
2.3.1. Stale austenityczne Austenityczne stale kwasoodporne stanowi grup tworzyw, ktre najwczeniej zostay przystosowane do implantowania w organizmie ludzkim. Systematyczne modernizowanie skadu chemicznego i fazowego stali austenity-
19
%Cr+iix%Mo (wyznaczone dla minimalnych ste) ii=3,3 =3 Cr Mo (22.0) 16,0 2.0 19,0 (23,0) (23,0) 17,0 19,0 17,0 19,0 (23,0) (23,?) 26.0 17.0 19,0 19.0 22,0 (23.75) (24,05) (24,05) (24,05) (24,5) (2M) (25,1) (26,0) (28,1) (29,1) 26,0 26,0 26,0 26,0 26,0 17,0 20,0 17,0 20,0 17,0 20,0 17.0 1.9,0 17,0 19,0 17,0 18.5 17.0 18,5 16,5 28.5 17,0 18,5 21,0 23.0 3.0 2.25 3,5 2,35 3,5 2,35 4.0 2.0 3.0 2,0 3.0 2,0 3.0
Stenie masowe % Ni C 11,0 <0,08 14,5 11,0 <0,06 14,0 12,0 <0,03 14,0 <0,08 13,0 <0,03 15.5 <0.08 8,0 11,0 13,0 <0,03 15,0 13,0 <0,03 16,0 <0,08 <0,10 2.0 4.25 <2,0 0,25 0,50 <0,10 <0,10 0,11 0,20 0,80 <2,0 <0,10 <2,0 <0,10 <2,0 Mii <2,0 N Nb
Gatunek A
Norma (SNY 056-06) (ASTMF745)
Rok 197 5 199< 1982 1982 1997 1996 1983 1987 1983 1983 1987
Ol a Je 2 Orade 1 Gra (lc 2 Orade 1 0,25 Comp D Comp D Comp. B Comp A Comp. C Comp.E
(ASTM F 5 5) (ASTM F 56) ASTM F 1 3 8 ASTM F 1 3 9 BS3531-2 ISO 5832.1 BS3531-2 BS 3531-2 ISO 5821/1
<10 <20
<2.0
13.0 <0.03 $,5 16,0 2,35 14.0 <0,03 4

1
16.0 12,0 <0,03 16,0 13.0 14,5 13,5 15.5 12,0 <0,03 25,0 14.0 <0,03 16,0 10.0 <0,03 16,0 5,5 7,5 <2,0 <2,0 0,10 0,20 CrNiMo 0.10 0,25 1.4461 DIN 17443 1986 1.4442 ONORM K2080 1983 DIN 17443 1986 <0,03 <2,0 1 4441 DIN 17443 1986 <0,03
2,5 3,5 1T 3,2 2,7 3,2 2,0 5,0 3,7 4,2 2 7 3,7
<2fi
0,14 0,22
B 1.4428
(SNY 056<06) 1975

DIN 17443 1986
<2,0 <0,10
03 5
0,50
Tab. 2.1. Skad chemiczny znormalizowanych, austenitycznych stali chromowo niklowo - molibdenowych na implanty sklasyfikowane wedug ich wspczynnika odpornoci na korozj werow wg [4].
eznych byo konsekwencj wieloletnich bada nad ich biotolerancj. Zagadnienie to zostanie szczegowo omwione w rozdziale 2.5. Stale przeznaczone na implanty maj cile ustalone skady chemiczne (tabl.2.1.), ktre zapewniaj im paramagnetyczn struktur austenityczn. Ponadto w celu uzyskania dobrej odpornoci na korozj werow w rodowisku tkanek i pynw ustrojowych wprowadzono dodatkowy warunek odnoszcy si do stenia chromu i molibdenu [29,30,31,32,33]: 3,3% mas.Mo + % mas. Cr > 26.
20
Gatunek stali znak stali Typ D Typ
Posta rednica wytwa- lub grubo norma rzania Stan dostawy mm ISO 5832/ protile Wszystkie przesycony 1-1987/E/ Wytwarzane twardy prly 0,025*0,65 i druty blachy i tamy pltwardy twardy DIN 17443 protile Wszystkie Wytwarzane przesycony 0,2+2 przesycony twardy przesycony
WyduWytrzymao Granica na rozciganie plastyczno- enie A5,/ ci Rflj.MPa Rm, MPa min. 190 40 490+690 590+800 860+1100 1000+800 1350+1850 490+690 600+800 inin.610 min.650 860+1100 600+800 490+690 590+800 850+1050 min. 285 min 690
-
40 12 30+40 40 40 35 35 12 40 40 40 35 12
Typ D i E Typ D i E Typ D i E TypD Typ E Typ D TypE Typ D i E X2CrNiMoN 18 13 3 X2CrNiMo 18 15 3 X2CrNiMoN 18 15 4 X2CrNiMnMoN 2 2 13 6 X2CrNiMoN 18 13 3 X2CrNiMoN 18 15 4 X2CrNIMnMoN 22 13 6 X2CrNiMoN 18 13 3 X2CrNiMo 18 15 3 X2CrNiMoN 18 15 4 X2CrNiMnMoN 2 2 13 6 X2CrNiMo 18 15 3 X2CrNIMoN 18 15 4 X2CrNiMnMoN 22 13 6 X2CrNiMoN 18 13 3 X2CrNiMo 18 15 3 X2CrNIMoN 18 13 3 X2CrNIN1o 18 15 3 X2CrNiMoN 18 13 3 X2CrNiMo 18 15 3 AISI316L Typ 1 Typ 2 Typ i Typ 2 Typ 1 i 2 Typ 1 i 2 Typ 1 Typ 2 Typ i Typ 2 Typ D i E Typ D i E prty, Druty < 2 PN-ISO 5 8 3 ^ 1 9 3 7 druty i tamy Prty, Tamy ASTM blachy F - 1 3 9 - 9 6 i tamy blachy i tamy CS 0,025-0,65 0,020-2,00 oruty 0,025-0,65 Sl 9
<i
min. 190 min. 300 min. 300 min. 390 min 690 min. 300 min. 190 min 285 min. 000 min. 6!X)
twardy wg zamwienia przesycony
860+1100
1000+800
30-40
pltwardy twardy
1300+1100 1350+1850
20+30
przesycony
600+800 490+650 min 650 min 61U
300 190 min 390 min 3UU min 6SW min 205 min 170 690*310
-
40 40 35 35 12 40 40 12+28 30+45 15 40 40 10 10 30+40

-
pltwardy
twardy protile Wszystkie przesycony ASTM F - 1 3 8 - 9 7 i prty Wytwarzane 1,59-44,2 pltwardy
860+1100 min.515 min.480 860-655 1000+725 860-1035 min.515 mm.485 min.860 min 860 800+1000 1350-1850 490-800 860*1100
0,127+1,57 pltwardy 0,508+1,57 <3 twardy przesycony twardy przesycony cigniony na zimno przesycony przerobiony na zimno
m m 205 m m 172 m m 6yo mm 690

-
190+285
40 12
Tab. 2.2. Wasnoci mechaniczne stali kwasoodpornych stosowanych naimplanty
wg [4|.
21
Rwnie odporno na korozj midzykrystaliczn stanowi podstawowe kryterium odbiorowe stali przeznaczonych na implanty [34,35,36,37|. Stale te wytwarzane s w postaci tam, blach, prtw i profili specjalnych, o umocnieniu zmiennym od stanu przesyconego do zimnowalcowanego, a wic o granicy wytrzymaoci na poziomie Rm - 450 do 1850 M Pa (tabl.2.2.). Wytwarza si z nich igy rdszpikowe, pytki kostne, ruby i nakrtki, groty i druty kostne, igy o rnym ksztacie, rzadziej endoprotezy lub niektre ich elementy. Wasnoci mechaniczne stali dobierane s w zalenoci od rodzaju wyrobu, a wic uwarunkowa biomechanicznych, a take stosowanej techniki operacyjnej. O strukturze stali kwasoodpornych decyduje zasadniczo stenie chromu i niklu [38]. Wprowadzenie do stali zawierajcej 18% Cr i 8% Ni dalszych dodatkw stopowych przy rwnoczesnej zmianie stenia wgla wpywa na przesunicie granic wystpowania poszczeglnych faz, a take oddziauje na stabilno struktury austenitycznej. Poniewa pierwiastki ferrytotwrcze potguj oddziaywanie chromu, a austenitotwrcze oddziaywanie niklu, przy analizie struktury stali 18% Cr 8% Ni wprowadzono pojcie tzw. rwnowanikw chromu ( C t e ) oraz niklu (Nig). Warto tych rwnowanikw ustalono empirycznie [ 39]: CrE NiE = %Cr + l,4%Mo + 0,5%Nb + 1,5%Si + 2%Ti, = %Ni + 30%C + 0, 5%Mn + 3 0 % ^ .
Do okrelenia struktury stali o bardziej zoonym skadzie chemicznym wykorzystuje si wykres Schaefflera (rys.2.1.) [38], ilustrujcy rodzaj otrzymywanej struktury w zalenoci od wartoci rwnowanikw chromu oraz niklu. Struktura stali austenitycznych Cr - Ni Mo w stanie przesyconym powinna si skada z poligonalnych ziarn austenitu z wyksztaconymi bliniakami i ewentualnie minimaln iloci wglikw, azotkw lub wglikoazotkw. Uzyskanie struktury austenitycznej jest moliwe przez stosowanie odpowiednich proporcji pomidzy pierwiastkami austenitotwrczymi i ferrytotwrczymi [39]. Ponadrwnowagowa zawarto pierwiastkw austenitotwrczych przyczynia si do wzrostu stabilnoci austenitu, ktry nawet przy wysokich temperaturach nie ulega czciowej przemianie w ferryt 6, natomiast podczas odksztacania przy niskich temperaturach trudniej przechodzi w martenzyt. Jak wiadomo, obydwie fazy s ferromagnetyczne i nie powinny wystpowa w stopach przeznaczonych na implanty. Do gwnych pierwiastkw stopowych w stalach austenitycznych zaliczy mona chrom, nikiel i molibden. W stalach tych wystpuje podwyszone stenie krzemu, manganu, a w niektrych gatunkach take azotu i nio-
22
/
28 ftust >nit
Z
-J
/ y
/
/
<
/ y> /y
24 20
16
A+!V
12
O Z g O Q C
Mar tenzy t
V
\ /
/
7A
A/,
// //
/
%
<
ST
V <
z'
Z''
M+F
Fe ryt 40
12 16 20 24 28 32 3 6 RWNOWANIK CHROMU Crg. %
Rys. 2.1. Wykres Schaefflera uwzgldniajcy rwnowanik Cte i iVi. bu (tabl.2.1.). Chrom w stalach austenitycznych jest pierwiastkiem zmieniajcym potencja elektrochemiczny stali z ujemnego ok. -0,6V na dodatni ok. +0,2V. Zmiana ta nie zachodzi stopniowo ze wzrostem stenia chromu, lecz skokowo przy ok. 13%Cr (rys.2.2.). Stopy o steniu powyej 13-414%Cr maj potencja dodatni, podobnie jak metale szlachetne i cechuj si dobr odpornoci korozyjn, gwnie w orodkach utleniajcych, gorsz natomiast w redukujcych. 0.2 0
-0.2
-0.1
-o.e
0: 2 4 . 0 8 10 12 14 16 STENIE CHROMU, % MASOWY
10
20
22
2 4
Rys. 2.2. Zalenoci potencjau korozji stali od stenia chromu. Zjawisko zmiany potencjau elektrochemicznego stali pod wpywem chromu wyjania si zmian wartociowoci elaza z F e 2 + - aktywnego na Fe3+ nieaktywne. Ponadto ju przy steniu powyej 13%Cr stal osiga zdolno pasywacji zblion do chromu, a potencja pasywacji przesuwa si do wartoci typowych dla chromu. W stanie pasywnym prd korozyjny jest ok.
23
100 razy mniejszy ni czystego elaza, co zdecydowanie poprawia odporno na korozj, gwnie przez polepszenie wasnoci pasywujcych stali. Obecno chromu w stali przyczynia si ponadto do wytworzenia na jej powierzchni warstw tlenkowych, w ktrych istotn rol odgrywaj kompleksy Cr3+,CrOl~ [39]. Nikiel jest typowym dodatkiem austenitotwrczym o nieograniczonej rozpuszczalnoci w elazie 7. Zwiksza podczas krzepnicia skonno do segregacji dendrytycznej, lecz take hamuje rozrostu ziarn austenitu. Nie tworzy wglikw w stali. Stale z niklem wykazuj wraliwo na obecno siarki zarwno w stali, jak te w otaczajcym rodowisku, co wie si z niekorzystnymi wasnociami siarczku niklu [35,36]. Ze wzrostem stenia niklu wzrasta odporno stali na korozj napreniow. Nikiel podwysza energi bdw uoenia stopw, przez co odksztacenie plastyczne wywoane dziaaniem napre rozcigajcych zachodzi w wielu systemach polizgu. Na powierzchni stopw wskutek tego tworz si niskie uskoki, ktre nie przerywaj warstwy pasywnej. Ponadto wysoka energia tworzenia chlorku niklu utrudnia penetracj jonw chloru do tlenkowej warstwy pasywnej [39]. Molibden w stalach kwasoodpornych jest pierwiastkiem o duej reaktywnoci z wglem i najczciej wystpuje w zoonych wglikach M23C6. Ze wzrostem stenia molibdenu w stalach skraca si czas wydzielania tego wglika, a take czas wydzielania faz midzymetalicznych typu x i Lavesa [40], Molibden w sposb wyrany oddziauje na ksztat krzywej polaryzacji anodowej (rys.2.3.) [39]. Podobnie jak chrom, zmniejsza gsto prdu pasywacji. W warstwie pasywnej istotn rol odgrywa jon M o 6 + . Zwiksza on take w stalach kwasoodpornych odporno na korozj werow. Z tego wzgldu ustalone zostay empiryczne zalenoci wice sum stenia molibdenu i chromu z odpornoci na korozj werow dla rnych ste Cr, Mo, Ni i Fe |41]. Istniej zrnicowane pogldy dotyczce wpywu molibdenu na skonno stali do korozji napreniowej. W badaniach laboratoryjnych stopw o duej czystoci wykazano, e wzrost stenia molibdenu od kilku tysicznych do 0,1% w rnym stopniu zalenie od pozostaego skadu chemicznego stali wpywa na skonnoci do korozji napreniowej. Ze wzrostem stenia molibdenu od 1 do 4% w stali zawierajcej 16% chromu i 15% niklu stwierdzono tendencj do pkni midzykrystalicznych kosztem pkni rdkrystalicznych [42]. W literaturze prezentowane s take wyniki wiadczce o korzystnym wpywie molibdenu, szczeglnie w zakresie stenia 2 4- 4% na wzrost odpornoci na korozj napreniow w rodowiskach zawierajcych chlorki [43,44],
24
anodowej; potencjay: Ejtor - korozyjny, E p - pasywacji, E0jt - aktywacji, E p r z - przebicia, ip - prd pasywacji, ipjt - prd pocztku pasywacji wg [41). Oddziaywanie poszczeglnych dodatkw stopowych w stalach kwasoodpornych powinno by rozpatrywane w kategoriach ich oddziaywania na ksztat krzywej polaryzacji anodowej (rys.'2.3.). Z przedstawionego schematu wynika, e atwa pasywacja chromu oraz niklu uzasadnia stosowanie tych metali jako dodatkw do stali nierdzewnych. Dodatek niklu przy rwnoczesnej obecnoci molibdenu, krzemu i miedzi obnia prd pasywacji i ogranicza jeszcze bardziej obszar aktywnoci. Stale zawierajce te pierwiastki maj wic lepsz odporno na korodujce dziaanie rodowiska nieutleniajcego oraz atwiej osigaj stan pasywny. Dla stali austenitycznych przeznaczonych na implanty wprowadzono take ograniczenia dotyczce poziomu wtrce niemetalicznych, wielkoci ziarn oraz obecnoci faz ferromagnetycznych. Normy przedmiotowe, uwzgldniajc zalecenia Medycznego Komitetu ASTM ds. Materiaw Chirurgicznych, ustalaj dopuszczalny rodzaj wtrce, ich wielko i rozmieszczenie, maksymaln wielko ziarna, a take wykluczaj obecno w strukturze ferromagnetycznego ferrytu 5 (tabl.2.3.). Wasnoci mechaniczne tych stali ksztatowa mona przez przerbk plastyczn na zimno, rnicujc za pomoc wielkoci gniotu stopie umocnienia. W wyniku odksztacenia plastycznego nastpuje deformacja ziarn oraz wzrost zdefektowania struktury. Zwikszaj si przy tym wasnoci wytrzymaociowe, a malej plastyczne. Stale kwasoodporne Cr Ni Mo maj tak dobrany skad chemiczny, aby nawet po 80% odksztaceniu piasty-
25
Normy prze dmiotowe Kryteria strukturalne Wtrcenia niemetaliczne - siarczkowe - tlenki aluminium - krzemiany - tlenki globuiarne Wielko ziarna DIN 17443 wszystkie gatunki maks nr wzorca l 1 maks nrwzorca 3.1 maks nrwzorca 6.2 maks nrwzorca 9 wg DIN 50 602 wszystkie gatunki stal maks nrwzorca4 wg DIN 50 601 niedopuszczalny ASTM F-138-97 F-139-96 typ A i B maks. nrwzorca maks. nrwzorca maks. nrwzorca maks. nrwzorca wg ASTM E45 ISO 5832/1-1987/E/ PN-ISO 5832/1-1997 5 5 5 5
typ A. B. D i E typ D i E maks. nrwzorca 1.5 maks. nrwzorca 1 3 maks. nrwzorca 1.5 1.5 maks. nr wzorca 1 maks. nrwzorca 1.5 maks. nr wzorca 1 2 1,5 maks nrwzorca 15 maks. nr wzorca 1 wg ISO 4967-1979/E/ wg PN-64/H-04510 typ A. B. i E maks. nrwzorca4.1 wg ISO 643-1983/E/ niedopuszczalny
typ A i B maks nrwzorca 5 wg ASTM E 1112 niedopuszczalny
typ D i E maks nrwzorca4 wg PN-84/H-04507.01 niedopuszczalny
Ferryt S (sprawdzony metod mikroskopow przy powikszeniu 100 x)
Tab. 2.3. Kryteria jakoci struktury stali austenitycznych Cr-Ni-Mo wg [29,30, 31,32,33]. cznym na zimno, w wyniku ktrego osiga si maksymalne stosowane umocnienie Rjn ok- 1850Af Pa, nie zasza przemiana martenzytyczna. Martenzyt, jak wiadomo, jest faz ferromagnetyczn. Wasnoci mechaniczne, podobnie jak i struktura, podlegaj ocenie przy odbiorze stali. Dla poszczeglnych gatunkw stali opracowane zostay odpowiednie kryteria ujte w normach przedmiotowych zgodnie z zaleceniami Medycznego Komitetu ASTM (tablica 2.2.). W normach tych rnicuje si stan umocnienia dla poszczeglnych postaci wyrobw, z ktrych wykonywane s rne rodzaje implantw. Uwzgldnia si take sugestie wynikajce z podstaw biomechanicznych zespalania odamw kostnych oraz stosowanej techniki operacyjnej. Ustalone zakresy zmiennoci wasnoci mechanicznych s stosunkowo due. Wytwrcy implantw podejmuj wic swobodnie i indywidualnie decyzje w zakresie wasnoci mechanicznych dla poszczeglnych wyrobw. W ofertach wytwrcw mona wic znale wyroby tego samego przeznaczenia funkcjonalnego rnicego si umocnieniem. 2.3.2. Stopy na osnowie kobaltu Stopy na osnowie kobaltu stanowi kolejn po stalach austenitycznych grup tworzyw metalicznych stosowanych na wyroby dla chirurgii rekonstrukcyjnej. O ich przydatnoci do implantowania zdecydowaa wiksza od stali chroinowo-niklowo-molibdemowych biotolerancja w rodowisku tkanek i pynw ustrojowych, jak te wiksza odporno na korozj werow i szczelinow. Cechuj si te wiksz zdolnoci do repasywacji w roztworach fizjologicznych.
26
Stopy na osnowie kobaltu zostay zaliczone do grupy materiaw o dobrej biotolerancji. 0 ich wasnociach mechanicznych oraz odpornoci korozyjnej decyduje skad chemiczny oraz struktura uzaleniona od rodzaju technologii i warunkw wytwarzania. Pod tym wzgldem stopy kobaltowe podzieli mona na odlewnicze oraz przerabiane plastycznie. Dla poszczeglnych stopw normy przewiduj skad chemiczny i wasnoci mechaniczne (tabl.2.4. i 2.5.).
Stenie masowe, % Cr 18,0 22.0 18.0 22,0 18,5 21,5 19,0 21.0 19.0 21,0 19,0 21,0 26.5 30,0 27.0 30,0 26,0 30,0 9,0 10,5 4,5 7.0 5.0 7,0 5,0 7,0 <1,0 <0.35 <1.0 <0,75 reszta CoCrMo ASTM F 799 1999 <1.0 <0.35 6,5 7,5 14,0 16,0 14,0 16,0 Mo 3,0 4,0 W 3,0 4,0 6,0 8,0 Ni 15,0 25,0 15.0 25,0 15,0 18,0 9,0 11,0 9.0 11,0 33.0 37,0 <2,5 <0,35 <1,0 <1,0 <0.75 reszta CoCrMo 0,05 0,15 <0,025 <1,0 <1,0 <1,0 reszta CoCrMo <0,15 <0,15 <0,4 1.0 2,0 <0,15 <1,0 <1.0 reszta CoCrMo ISO 5832/6 1980 <3.0 reszta CoNiCrMo <0,15 <1,0 1.0 2,0 <2,0 <3,0 <0,05 <0,50 <1.0 C <0,05 Si <0,50 Mn <1,0 Fe 4,0 6,0 5,0 15,0 reszta T, 0,5 3.5 0.5 2,5 39,0 42,0 reszta CoCrWNi ISO 5832/5 BS 3531-2 1978 1983 CoCrNiMoFe ISO 5832/7 1984 Co Gatunek Norm a ISO 5832/8 Rok 1987
reszta CoNiCrMoWFe
ASTM F 563 1995 reszta CoNiCrMoWFe SNV 056510 1975
(ASTM F 90) 1990
SNV 056509 1975 ISO 5832/4 BS 3531-2 ASTM F 75 1978 1983 1998
Tab. 2.4. Skad chemiczny znormalizowanych stopw na osnowie kobaltu przeznaczonych na implanty wg [45 4 51). Stopy na osnowie kobaltu stosowane s gwnie na endoprotezy stawowe. Ksztat endoprotezy determinuje anatomia i fizjologia okrelonego ukadu kostno-stawowego, a take technika rekonstrukcji. Z racji jednak zrnicowania rozpitoci relacji geometrycznych, wynikajcych z anatomicznych cech osobniczych, poszczeglne rodzaje endoprotez wytwarzane s w typoszeregach wymiarowych lub jako postacie anatomiczne. Wasnoci mechaniczne endoprotez z kolei uzalenione s od napre oraz uwarunkowa kinematycznych biomechanizmw okrelonych pocze stawowo-kostnych. Struktura endoprotez nawet przy porwnywalnym skadzie chemicznym zaley od techniki wytwarzania. cile jednak mwic, skad chemiczny determinuje rodzaj techniki wytwarzania, a ta z kolei wie si ze struktur i zespoem uzyskiwanych wasnoci mechanicznych (tabl.2.4 i 2.5.).
27
Wasnoci mechaniczne Rodzaje stopu wytrzymao na rozciganie Norma ISO 5832-41978/E/ Stan lany granica plastycznoci modu wydu- sprenie ystoci wytrzymao zmczeniowa
N a z w a stopu CoCrMo Proasul-2
R^min^MPa
665
R02,mm., MPa
450
min %
8
E, ÔKIlil., MPa MPa

2,0x105 250
HS-21 Yitallium
A S T M F lany 75-95 Endocast lany CoCrWNiMo ISO lany 5832-51978 HS-25 A S T M F lany 90-90 wyarzony ISO CoNiCrMo 5832-61980/E/ przerobiony Prota s u l - 1 0 plastycznie NIP 3 5 N
665 1000 860
450 600 310
8 25 10
2,0xl05 2,0x105 2,0x10

5
250 400 250
896 800
379 300
30 40
2,0xl03 2,0xl03
250 250
1000-1200
650-100
20-10 2.0x105
500
50 241-448 A S T M F wyarzony 793+1000 2 , 0 x l 0 5 250 562-95 przerobiony 1000+1200 6 5 0 - 1 0 0 0 2 0 - 1 0 2 , 0 x 1 0 5 4 0 0 - 5 0 0 plastycznie A S T M F wyarzony 600 563-95 przerobiony 1 0 0 0 - 1 5 8 6 plastycznie przerobiony 1793 plastycznie 276 50 2,0xl05 250
CoNiCrMoWFe
827-1310 18-12 2,0xl05 400-850 15S6 8 2,0xl05 600-850
CoCrMo
Prota s u l - 1 0 I S O 5832-61980 Proasul21WF Endocas
1250
1000
13
2.2x105
500
Tab. 2.5. Wasnoci mechaniczne typowych stopw na osnowie kobaltu wg [45-f51].
W opracowaniach informacyjnych wytwrcw endoprotez spotka mona nazwy handlowe stopw, ktrych skad chemiczny jest zgodny z zaleceniami aktw normatywnych, lecz poprzez zawanie tolerancji ste okrelonych pierwiastkw lub te zastosowanie odpowiednich zabiegw technologicznych uzyskano zesp optymalnych wasnoci mechanicznych, dostosowanych do potrzeb funkcjonalnych poszczeglnych biomechanizmw z uwzgldnieniem zrnicowa anatomicznych, a nawet stosowanej techniki operacyjnej (tabl.2.6.). Ze stopw na osnowie kobaltu, szczeglnie przerabianych plastycznie, wytwarza si niekiedy pytki, wkrty kostne, groty, druty i elementy ksztatowe do zespole dociskowych koci. Do gwnych pierwiastkw stopowych zalicza si chrom, ktrego st-
28
Wytrzymao WyduGranica na rozciganie plastycznoci enie As ,% Wytrzymao! zmczeniowa z Min. 30 160+250 Min. 30 145+320 40 + 65 150 + 260 12+35 240 +415 8 + 25 8+28 12 + 15 12 + 15 Min 40 Min 40 40 + 50 Min 20 10 + 17 Min 8 10+15 190 + 400 500 + 966 620 + 896 620 + 896 280+415 500 + 590 Min. 340 400 * 500 500 + 800 400 + 600 440 + 690
Osnowa Oznaczenie stopu stopu
Stan lany kuty wyarzony odksztacony na zimno lany kuty spiekany spiekany wyarzony odksztacony na zimno wyzarzony ptwardy twardy extra-twardy kuty
, MPa Ro2 MPa

180 + 250 290 + 440 170 + 370 295 + 880 445+600 855 +1200 820+ 965 820+ 965 375+485 500 +1280 240+ 300 Min 827 1000 + 1650 Min 1585 895-1080
R , MPa
275+520 +585 480+600 605+1240 650 +1000 1175 + 1600 1275+1380 1275 + 1380 900 + 1205 630 + 1440 795+800 min 1000 1200+1770 Min. 1790 850+1120
elazo
316L
Kobalt
HS-21 Vitaliium Zimaloy Isodur HS-25 Vitallium MP 35N Protasul-10 i Biotaza TiAIV Tivanium Isotan
Tytan
Tab. 2.6. Wasnoci mechaniczne stopw na implanty i endoprotezy rnych wytwrcw.
nie zmienia si w granicach od 18,0 do 30,0%, molibden od 2,5% do 9,0% oraz nikiel o steniu ograniczonym w zakresie od 15,0 do 37%. W stopach odlewanych wyrnia si takie, ktre zawieraj chrom i nikiel rwnoczenie lub te udzia jednego z nich eliminuje obecno drugiego. W stopach przerabianych plastycznie wprowadzony zosta dodatkowo wolfram w ilociach 3,0 do 8,8% lub 14,0 do 16,0%. Stopy na osnowie kobaltu zawieraj take wgiel, ktrego stenie waha si w granicach 0,05 do 0,35%, a take elazo maksymalnie do 3,0%, a w stopach CoNiCrMoWFe w zakresie 5,0 do 15,8%, a take mangan do 2,0% i krzem do 1,0%. Oprcz chromu, molibdenu i niklu, do niektrych stopw przerobionych plastycznie wprowadzono dodatkowo tytan do 1,0% (w stopach CoCrMo) lub 0,5 do 2,5% (w stopach CoNiCrMoWFe). Kobalt pod wzgldem swoich wasnoci chemicznych oraz odpornoci korozyjnej porwnywany moe by do niklu [52]. Wykazuje te znaczn skonno do pasywacji. Nie jest materiaem plastycznym. Z tego wzgldu mao rozpowszechniony jest w technice. Wiksze znaczenie maj stopy na osnowie kobaltu jako materiay odporne na korozj przy temperaturach normalnych i podwyszonych. Dodatki stopowe jak chrom i molibden zwikszaj odporno na dziaanie kwasw utleniajcych i nieutleniajcych oraz odporno na korozj szczelinow i werow w rodowiskach neutralnych i kwanych. Stopy na osnowie kobaltu cechuje rwnie wiksza odporno na korozj napreniow i zmczeniow w rodowiskach zawierajcych chlor. Wasnoci mechaniczne tych stopw zale nie tylko od
29
Rys. 2.4. Struktura odlewanego stopu Vitallium: struktura dendrytyczna, w osnowie austenitu wydzielania wglikw M23C6, mikroskop wietlny, wg [53]. skadu chemicznego lecz take stosowanej techniki wytwarzania. Ksztatowanie wasnoci wytrzymaociowych i cigliwoci dokonywane jest przez zabiegi obrbki cieplnej, jak te przerbk plastyczn. Odlewnicze stopy kobaltowe w stanie lanym posiadaj struktur niejednorodnego austenitu, ktry cechuje znaczna segregacja chemiczna. W osnowie austenitu wystpuj midzydendrytyczne i dyspersyjne wydzielania wglikw M23C6 (rys.2.4.). Najwiksza segregacja austenitu zaznacza si w obszarze dendrytw. Podstawowym pierwiastkiem, ktry ulega segregacji, jest chrom. Jego stenie zmienia si w zakresie 19 do 35%. Molibden podlega segregacji w mniejszym stopniu. Zmiana jego stenia waha si w granicach od 4% w dendrytach do 6% w strefach midzydendrytycznych [53]. Stopie porowatoci odleww osiga maksymalnie 0,3%. Stopy te w stanie lanym wykazuj wiksz odporno korozyjn, ni stale austenityczne przy porwnywalnej wytrzymaoci na rozciganie. Cigliwo i wytrzymao zmczeniowa stopw kobaltowych w stanie lanym jest maa. Z tego wzgldu stopy poddawane s przesycaniu. W stopach odlewniczych na osnowie kobaltu podczas przesycania w zalenoci od skadu chemicznego mog zachodzi zoone przemiany wglikw. Przemiana wglika M^C, na Af$C jest spowodowana wiksz stabilnoci wglika M^C w zakresie temperatur 1165 do 1230 C. Przemianie tej towarzyszy zwikszenie stenia chromu w obszarach midzydendry tycznych. Zapocztkowanie roztapiania wglikw w stopie ju przy temperaturze 1230 C przyczynia si do utworzenia eutektyki, w ktrej skad wchodz
30
MeC i grafit. Proces wydzielania wglikw w stopach na osnowie kobaltu jest zoony. W zalenoci od stenia wgla w stopie oraz rodzaju i iloci dodatkw stopowych, szczeglnie wglikotwrczych, moliwa jest reakcja eutektyczna lub te proste wydzielanie wglikw [54], Rodzaj wydziele i ich morfologia s take zwizane z rozpuszczalnoci wglikw w kobalcie. O rodzaju i miejscu powstawania wydziele w osnowie, jak te o morfologii decyduj korelacje zachodzce pomidzy granicami ziarn, dyslokacjami, wakansami i energi granicy midzyfazowej [55]. Odlewnicze stopy na osnowie kobaltu poddaje si zabiegom obrbki cieplnej. Polega ona na stosowaniu wyarzania ujednoradniajcego przy temperaturze 1170 10 C, a wic poniej temperatury eutektycznej. Podczas tego zabiegu rozpuszczaj si wgliki midzydendrytyczne, jak te osiga si wiksz jednorodno austenitu. Kolejnym zabiegiem jest przesycanie stopw z temperatury 1240 10,C w wodzie. Po zabiegu tym uzyskuje si jednorodn i jednofazow, struktur austenitu o wikszej wytrzymaoci i cigliwoci, anieli w stanie lanym [56]. W stopach na osnowie kobaltu przerabianych plastycznie w stosunku do odlewanych ograniczono stenie wgla, krzemu, chromu i manganu, a zwikszono stenie niklu z 2,5 do zakresu 33,0 4- 37,0% oraz wprowadzono tytan. Stopy te, przez modyfikacj skadu chemicznego, stay si bardziej podatne do odksztacenia plastycznego. Po odlaniu osigaj ju struktur jednofazow austenitu [56]. Posiadaj take wiksz odporno na erozj, kawitacj, korozj zmczeniow i napreniow; w odniesieniu do stopw odlewanych [57]. Podczas odksztacenia plastycznego poniej temperatury 650 C w stopach zachodzi przemiana martenzytyczna (rys.2.5.) [56]. Odksztacenie stopw Co-NiCr Mo przy temperaturach powyej 650 C umacnia jedynie austenit. Struktura pozostaje w dalszym cigu jednofazowa (rys.2.5.). Sterujc temperatur odksztacania oraz stopniem gniotu ksztatowa mona umocnienie stopu, a wic jego zesp wasnoci mechanicznych (tabl.2.7.). Dla stopw przerabianych plastycznie stosuje si nastpujce zabiegi technologiczne [56[: - przesycanie przy temperaturach 1050 10 C; zabieg ten jest stosowany jako wyjciowy, - odksztacenie plastyczne na zimno (poniej 650 C), ktre pozwala osign najwiksze umocnienie stopu, - odksztacenie plastyczne na gorco (powyej 650 C), ktre umoliwia
31
Rys. 2.5. Struktura stopu przerabianego plastycznie - Protasul-10; a) po przesycaniu z temperatury 1240 C, austenit, mikroskop wietlny; b) przerobionego plastycznie na zimno z 30% gniotem, ziarna austenitu z liniami i pasmami polizgu, mikroskop wietlny; c) przerobionego plastycznie na zimno z 50% gniotem, austenit z martenzytem, mikroskop wietlny.
32
2.
Biomateriay
metaliczne
Rodzaj stopu CoCrMo Zimaloy CoCrMo Prota sul-2 CoNiCrMo MP-35N Prota sul-10
Obrbka odlewanie i polerowanie odlewanie i rutowanie Odlewanie odlewanie + przesycanie przy 1240C odlewanie + homogenizowanie przy 1180 C przerbka plastyczna + przesycanie przerbka piasty czna na zimno, 50% gniot przerbka plastyczna na zimno, 3C/0 gniot+ wyarzanie przerbka plastyczna na gorco + wyzarzanie
W y trzymao zmczeniowa R,ir. MPa 200 260 190+280 220+280 280+350 340 435 405 400+450
Tab. 2.7. Wytrzymao zmczeniowa stopw kobaltowych po rnych zabiegach technologicznych wg [56].
porednie umocnienie. Ksztatowanie struktury poprzez zabiegi obrbki cieplnej i przerbki plastycznej decyduje o wasnociach stopw kobaltowych. Stopy przerabiane plastycznie posiadaj prawie dwukrotnie wiksz wytrzymao zmczeniow w odniesieniu do stopw odlewniczych. Wykazuj take wiksz odporno na korozj szczelinow i werow. 2.3.3. T y t a n i jego stopy Prby zastosowania tytanu oraz jego stopw w chirurgii kostnej sigaj lat czterdziestych ubiegego stulecia. 0 ich przydatnoci zdecydowaa bardzo dobra odporno korozyjna w rodowisku tkankowym. W pocztkowym okresie stosowania stopw tytanu zastrzeenia budziy zbyt niskie wasnoci mechaniczne w odniesieniu do pozostaych tworzyw metalicznych rozpowszechnianych w chirurgii. Badania metaloznawcze nad tymi stopami day podstaw do kontrolowanego i sterowanego ksztatowania ich struktury, a przez to take uzyskiwania korzystniejszego zespou wasnoci uytkowych. Na dobr jako stopw wpyw wywar rwnie postp techniczny. Wieloletnie obserwacje kliniczne stopw tytanu, w szczeglnoci w odniesieniu do ich biotolerancji, zdecydoway o umieszczeniu ich w grupie tworzyw o perspektywicznym znaczeniu dla medycyny. Zrozumiae jest wic due zainteresowanie tymi stopami. Im te powica si najwicej uwagi w prowadzonych badaniach i obserwacjach klinicznych. Podkreli dodatkowo naley, e maj one mniejszy ciar waciwy w porwnaniu ze stopami na osnowie elaza i kobaltu, co stanowi wan zalet tworzywa wykorzystywa-
33
nego w alloplastyce. May ciar endoprotezy zwiksza niewtpliwie komfort jej uytkowania. Ze stopw tytanu w gwnej mierze produkowane s endoprotezy stawowe. Wielu producentw wytwarza z nich take elementy do zespalania odamw kostnych. Tytan i jego stopy znalazy rwnie zastosowanie w protetyce stomatologicznej, kardiochirurgii i kardiologii zabiegowej. 2.3.3.1. Tytan Tytan wystpuje w dwci odmianach alotropowych a i (3. Odmiana a jest trwaa do temperatury 882 C i krystalizuje w sieci heksagonalnej A3. Odmiana fi natomiast jest trwaa od 882 C do temperatury topnienia 1668 C i krystalizuje w sieci regularnej, przestrzennie centrowanej A2. Tytan ma gsto zalen od odmiany alotropowej i czystoci, zmienn w granicach 4,3 do 4,5 g/cm 3 . W chirurgii na implanty stosowany jest gwnie tytan techniczny. Wyrnia si cztery gatunki tytanu rnice si steniem wgla, elaza, azotu, wodoru i tlenu (tabl.2.8.). Z uwagi na trudnoci dokadnego okrelenia stenia gazw tytan techniczny klasyfikuje si na podstawie wasnoci mechanicznych (tabl.2.9.). Tytan szybko si umacnia pod wpywem przerbki plastycznej na zimno. Przykadowo wytrzymao na rozciganie prtw prasowanych na zimno w stanie wyarzonym wynosi okoo 420 M Pa. Po 85% zgniocie z kolei wytrzymao na rozciganie osiga 856 MPa. Skutki zgniotu usuwa si przez wyarzanie rekrystalizujce, najczciej w zakresie temperatur 600 do 700 C, zalenie od iloci zanieczyszcze. Przerbka plastyczna na gorco tytanu technicznego moe by przeprowadzona w zakresie temperatur 750 do 1000 C. Przy doborze warunkw odksztacania plastycznego tytanu naley uwzgldni jego specyficzne wasnoci, a mianowicie: - alotropi i zwizan z ni rn podatno na odksztacenia, - wysok granic plastycznoci zblion do wytrzymaoci na rozciga-
reaktywno chemiczn z gazami atmosferycznymi ju przy temperaturze powyej 120 C. Odporno tytanu na korozj chemiczn jest bardzo dobra. Wykazuje cakowit odporno na wilgotny chlor, dwutlenek chloru, kwas podchlorawy, chlorowan solank, roztwory chlorkw: NaCl, KCl, MgCl2, BaCl2, NH4CI, CuCl'2, ZnCh, FeC/3, a take siarczki, siarczany i podchloryny sodu w szerokim zakresie ste i temperatur. Ponadto tytan jest odporny na
34
0 <0,18 <0,25 <0,35 <0,40 <0,05 <0,50 <0,50 <0,13 <0,20 <0,20 <0,20 3,5 4,5 3,5 4,5 3,5 4,5
Nb
Stenie masowe, % Fe Al C H N Ti <0,20 <0,015 <0,10 <0,03 reszta <0,30 <0,30 <0,50 <0,50 <0,20 <0,40 <0,015 <0,015 <0,015 <0,015 <0,015 <0,01 <0,10 <0,03 reszta <0,10 <0,05 <0,10 <0,05 reszta reszta
Gatunek Grade 1 Grade 2 Grade 3 Grade 4
Norma ISO 5832/2 ASTMF67 ISO 5832/2 ASTMF67 ISO 5832/2 ASTMF67 A S T M F 67
Rok 1978 1995 1978 1995 1978 1995 1995 1978 1983 1975 1984
<0,10 <0,05 reszta <0,08 <0,10 <0,03 reszta >99,2 reszta
5,5 6,5 5,5 6,75 5,5 6,75 5,5 5,5 7,5 6,5
<0,25 <0,30 <0,20 <0,25
<0,0125 <0,08 <0,05 <0,015 <0,015 <0,009
ISO 5832/2 Grade 4A, 4B Grade T1-T5 BS 3531-2 SNV 056507 Oualitst 1 Oualitat 2 ASTM F I 36
<0,08 <0,05 reszta <0,10 <0,05 reszta Grade TA 1 Casting
ISO 5832/3 1978 BS 3531-2 A S T M F I 108 1997 SNY 056512 1987
<0,08 <0,05 reszta
Tab. 2.8. Skad chemiczny znormalizowanego tytanu i jego stopw przeznaczonych na implanty wg [58 4 62].
Gatunek 1 2 3 4 a 4 b
Stan wyarzony wyarzony wyarzony wyarzony odksztacam'
Wytrzymao na rozciganie
RMmin, MPa
240 345 450 550 680
Granica plastycznoci Ro.2 mm, MPa 170 230 300 440 520
Wyduenie
Ai,%
24 20 18 15 10
Tab. 2.9. Wasnoci mechaniczne tytanu technicznego wg [58,59]. dziaanie wody morskiej, kwasu azotowego o dowolnym steniu w rnych temperaturach, roztopionej siarki, siarkowodoru, dwutlenku siarki, amoniaku, nadtlenku wodoru. Na tytan dziaaj jednak kwasy: siarkowy, solny, ortofosforowy, fluoromrwkowy, szczawiowy, trjchlorooctowy i trjfluorooctowy. Tytan jest odporny na: korozj werow, midzykrystaliczn i napreniow |22], Podobn odporno korozyjn wykazuj stopy tytanu. 2.3.3.2. Stopy tytanu Techniczne stopy tytanu prbowano pocztkowo klasyfikowa wedug skadu chemicznego, a nastpnie wedug wasnoci mechanicznych. Opracowano rwnie tzw. praktyczn klasyfikacj stopw tytanu, uwzgldniajc oba wymienione kryteria. Ostatecznie jednak klasyfikacj stopw oparto na kry-
35
terium strukturalnym w stanie rwnowagi i ta jest powszechnie stosowana. Wyrnia si trzy rodzaje struktur w zalenoci od skadu chemicznego, a mianowicie: stopy jednofazowe a, dwufazowe a + /3 i jednofazowe stopy p. W chirurgii kostnej zastosowanie znalaz gwnie stop Ti 6AI 4V [61,62] o strukturze dwufazowej a + p, znany take pod nazw, handlow Protasul 64W F. Prowadzone s take intensywne badania nad nowymi gatunkami stopw, a mianowicie Ti 6Al 7Nb, rozpowszechnianego ju pod nazw handlow Protasul R 100, Ti - 6,4/ - (4 4- 9)Nb, Ti - 6 Al - (3 -f6)Nb - (1 4 6 ) T a , [63] oraz Ti - 5 Al - 2, 5 Fe [64,65]. Stopy te zalicza si take do dwufazowych. Stopy dwufazowe poddaje si obrbce cieplnej, na ktr skadaj si zabiegi przesycania i starzenia. Przesycanie polega na nagrzaniu stopu do temperatur istnienia fazy P lub te do obszaru dwufazowego a + P, ujednorodnieniu i nastpnie szybkim chodzeniu. Po zabiegu tym otrzymuje si mieszanin faz a + P, gdy zawarto skadnikw stopowych bdzie utrzymywana w granicach obszaru dwufazowego, bd jednorodn faz /3, w przypadku gdy zawarto skadnikw stopowych bdzie w granicach obszaru dwufazowego, lecz bliej granicy P(a + (3). W obu jednak: wypadkach faza (3 jest niestabilna i przy kolejnym podgrzaniu podlega procesowi starzenia. W stopach z wanadem, niobem i tantalem przy szybkim chodzeniu, w szczeglnoci, gdy stenie tych pierwiastkw warunkuje struktur a + (3, faza (3 moe przej w faz a' drog przemiany bezdyfuzyjnej typu martenzytycznego. Faza jest mikka i cigliwa. Aby do tego nie dopuci, stenie pierwiastkw stopowych powinno by wiksze od tzw. krytycznego, tak by temperatura pocztku przemiany (3 > a' bya nisza od pokojowej. Starzenie polega na nagrzaniu przesyconego stopu do obszaru dwufazowego a + P, a wic do zakresu temperatur od 400 do 600 C [66]. Podczas starzenia zachodzi czciowa przemiana metastabilnej fazy (3. Wydzielenia umacniaj stop. Wasnoci stopu po starzeniu zale od postaci wydziele fazy oraz relacji ilociowych pomidzy faz a i (3. Wytrzymao stopw moe by zwikszona do 35%, przy rwnoczesnym zmniejszeniu ich cigliwoci. Stopy dwufazowe podlegaj take umocnieniu przez zgniot, a take wyarza si je rekrystalizujco i odprajco. Spawalno stopw a i (3 wykorzystywana jest niekiedy do czenia elementw endoprotez i zaley przede wszystkim od stenia zawartoci pierwiastkw stabilizujcych faz p. Przy cznym steniu tych pierwiastkw poniej 3% stopy o strukturze a + P s mniej wraliwe na szybko chodzenia po spawaniu, a wykonane zcza wykazuj dobre wasnoci mechaniczne. Dla wikszych ste pierwiastkw stabilizujcych faz p stopy po spawaniu musz by poddane ob-
36
rbce cieplnej. Podatno na odksztacenie plastyczne stopw na osnowie tytanu zaley od wielu czynnikw, takich jak: skad chemiczny i fazowy, temperatura i szybko odksztacania oraz sposobu odksztacania. Do efektw odksztacania plastycznego odnosz si take: anomalny przebieg tego procesu, przemiany fazowe pod dziaaniem napre wewntrznych i podatno materiau do tworzenia tekstury. Kucie tytanu i jego stopw jest najbardziej rozpowszechnionym procesem przerbki plastycznej. Nagrzewanie materiau prowadzone jest w piecach z atmosfer powietrza lub korzystniej w atmosferach obojtnych do zakresu temperatury 750-1000 C, a dla wlewkw wstpnie przekutych do 700-900 C. Za pomoc walcowania wykonuje si tamy, ksztatowniki i blachy stanowice materia wyjciowy do produkcji implantw. Powierzchnia materiaw przed walcowaniem powinna by pozbawiona zgorzeliny i warstwy nasyconej gazami. Pozostawienie ich jest najczciej przyczyn inicjacji pkni i rys na powierzchni wyrobw. Dla grubych wyrobw temperatura pocztku walcowania waha si w granicach 1050 4- 1100 C, dla cienkich natomiast nie powinna przekracza 1000 C. Prasowanie wypywowe jest szczeglnie szeroko stosowane do tytanu i jego stopw, gdy wypeniaj one dobrze matryce, dziki czemu atwo osigana jest dua gadko powierzchni i maa tolerancja wymiarw. T metod wytwarza si prty i ksztatowniki. Materiaem wyjciowym s dokadnie obrobione wlewki lub odkuwki posiadajce faz na powierzchni czoowej, ktra uatwia smarowanie matrycy, a przez to zmniejsza si sia nacisku w pocztkowym okresie wyciskania. Zakres temperatur prasowania wypywowego dla tytanu technicznego mieci si w przedziale 925 4 1035 C, a dla stopw o strukturze a + (3 w zakresie 900-^960 C. Po prasowaniu przeprowadza si wyarzanie przy temperaturach 650-^760 C z chodzeniem w powietrzu. Cignienie drutw lub prtw prowadzi si zarwno przy temperaturach otoczenia, jak te w podwyszonych 300 4 400 C. W pewnych wypadkach stosuje si rwnie cignienie na gorco w zakresie 550 - 750 C dla tytanu technicznego i 650 - 850 C dla jego stopw. Podczas cignienia przy temperaturach podwyszonych i na gorco podgrzewa si rwnie cigado do temperatur 200 4 250 C. Oglnie dla wszelkich zabiegw przerbki plastycznej powierzchnie tytanu i jego stopw musz by dokadnie oczyszczone, a czasami nawet polerowane, co jest warunkiem otrzymania wyrobw dobrej jakoci. Skad chemiczny stopu Ti QAl 4V (tabl.2.8.) oraz wasnoci me-
37
Wytrzymao na rozciganie Rm min, M Pa 860
Granica plastycznoci /?o,2 min, M Pa 780
Wyduenie A5 min, % 10
Tab. 2.10. Wasnoci mechaniczne stopu Ti 6AI 4V wg [61,62], chaniczne (tabl.2.10.) dostosowane zostay do wymaga chirurgii kostnej. Stop ten posiada struktur dwufazow a + jd. Faza (3 uzyskiwana jest przez wprowadzenie okrelonej iloci pierwiastkw stabilizujcych. Do nich zaliczy mona wanad, ktry bardzo dobrze rozpuszcza si w Tip. Aluminium w tym stopie zmniejsza jego ciar waciwy, umacnia faz a zarwno przy temperaturze pokojowej, jak i podwyszonej oraz polepsza jego obrabialno. Obnia take temperatur przemiany martenzytycznej Ms, dziki czemu w stopach dwufazowych z aluminium ze stabilizujcym faz (3 wanadem mona uzyska poprzez przechodzenie jednorodn faz /?, trwa przy temperaturze pokojowej, bez obawy inicjacji przemiany bezdyfuzyjnej a * o!. Aluminium jako dodatek stopowy rozpuszcza si w szerokim zakresie zarwno w Ta, jak i Tip. Stop Ti 6 Al 4V otrzymuje si przez wprowadzenie dodatku aluminium, umacniajcego roztwr stay oraz podwyszajcego temperatur przemiany (3 > a + /?, a nastpnie dodaje si wanadu. Skad fazowy stopu Ti 6AI 4V oraz otrzymywane struktury zale od zastosowanej obrbki cieplnej. Wanad obnia temperatur przemiany martenzytycznej (a + /?) > od [67], Dodatkowe moliwoci ksztatowania struktury i wasnoci stopu dostarcza zabieg starzenia a take przerbka plastyczna. Temperatura przerbki plastycznej i wielko gniotu decyduj o przebiegu przemian wydzieleniowych oraz ksztatowaniu struktury (rys.2.6.). Procesy wydzieleniowe w stopie mona wic czy efektywnie z innymi zabiegami dla waciwego ksztatowania struktury i wasnoci uytkowych stopw (tabl.2.11).
2.3.3.3. S t o p y n a o s n o w i e t y t a n u n o w e j g e n e r a c j i
Stop Ti - 6AI - 4V ju w latach 80-tych traktowany by jako tworzywo modelowe wykorzystywane w alloplastyce stawowej, a gwnie staww biodrowego i kolanowego. W obserwacjach klinicznych postrzegano jednak aseptyczne obluzowanie endoprotez. W wyniku tego powolnego procesu pojawiy si zaburzenia funkcjonalne zespolenia ko- endoproteza. Problematyka trwaoci zespolenia pozostaje wci nie rozwizana i mieci si w sferze zainteresowa czoowych orodkw inynierii klinicznej. Zagadnienie
38
Rys. 2.6. Struktura stopu Ti 6 Al 4V po rnych zabiegach obrbki cieplnej: a) martenzyt drobnopytkowy, b) martenzyt grubopytkowy, c) struktura ziarnista a + /?, d) struktura a + a', mikroskop wietlny.
to-jest dosy zoone i obejmuje kwestie zwizane z rozwojem zmian zapalno - degeneracyjnych, destrukcj kostn, aseptyczne obluzowanie, a przede wszystkim analiz biomechaniczn stawu. Pomimo ujawnianych trudnoci alloplastyka stawu biodrowego staa si metod powszechnie stosowan i akceptowan. Szacuje si, e rocznie na wiecie wykonuje si powyej 500 tys. zabiegw totalnej alloplastyki tego stawu [68]. W USA zabiegi rewizyjne, a wic realloplastyk wskutek aseptycznego obluzowania endoprotez mieszcz si w granicach 6% [69] do 30% [70], Zaznacza si te wzrost liczby totalnych alloplastyk stawu biodrowego rocznie o 5%, a ilo realloplastyk w 75% jest wynikiem aseptycznego obluzowania endoprotez [71,72], Rozwaanie problemu niezawodnej i trwaej alloplastyki totalnej stawu biodrowego ma du rang spoeczn i ekonomiczn. W zwizku z rozwojem komunikacji oraz presj ekologiczn niepokojco ronie liczba modych ludzi, ktrzy s biorcami endoprotez.
39
Modu sprystoci
Rodzaj struktury martenzyt oe' drobnoptytkowy
Warunki obrbki cieplnej przesycanie 1Q50C/15/H 2 0, przesycanie 800C/1h/H 2 0, starzenie 500C/h24h, przesycanie 1050C/15/H 2 0, chodzenie lC/min. do 800C przesycanie 800C/1h/H 2 0, starzenie 500C/h24h. walcowanie 800C/H20, gniot 92% przesycanie 800C/1h/H 2 0, starzenie 50QC/h24h. walcowanie 920C/H20, gniot 92% przesycanie 800C/1h/H 2 0, starzenie: 500C/h24h. walcowanie 800C/H20, gniot 92% przesycanie 955C/1h/H 2 0 + 800C/1h/H 2 0. starzenie 500C/h24h. walcowanie 920C/H20. gniot 92% przesycanie 955C/1h/H 2 0 + 800C/1h/H 2 0, starzenie 500C/24h.
WytrzymaGranica Granica o na sprysplastyczrozciganie toci noci Rm /?0,02 MPa Ro.2
MPa
MPa A^ % E GPa
5.4 121,3
Wyduenie
1142
997
10 76
martenzyt oc' grubopytkowy
985
870
94 1
2.1
119,0
ziarna
a + 0
z tekstur
1069
1007
1063
6.0
112,9
ziarna a + 0
bez tekstury
1121
1019
1083
7,2
121,1
faza
a+,8
martenzyt oe' z tekstur ziarna a + ot'
1120
1030
1081
5.6
115.1
martenzyt bez tekstury
1127
1040
1100
5.9
123,0
Tab. 2.11. Wasnoci mechaniczne stopu Ti-6A1-4V po rnych zabiegach technologicznych wg [63]. Postp w alloplastyce jest zwizany niewtpliwie z doskonaleniem [74]: - jakoci endoprotez (waciwa relacja sztywnoci endoprotezy i struktur kostnych, a wic optymalnej cechy geometrycznej i wasnoci biomateriau dostosowane do stanu fizjologicznego koci), - techniki operacyjnej (waciwe diagnozowanie struktur kostnych i ukadu lokomocyjnego z uwzgldnieniem kondycji zdrowotnej oglnej, wieku, wagi pacjenta i jego fizycznej aktywnoci oraz odpowiednie instrumentarium, a take dowiadczenie chirurga). Nie w peni rozwizane zostay zagadnienia biomechaniczne i mechanizmy powstawania defektw w alloplastyce stawu biodrowego. Pomimo ju due-
40
go bogactwa eksperymentalnego na modelach fizycznych i systematycznie prowadzonej analizy obserwacji klinicznych nie w peni ustalone zostay korelacje pomidzy utrat stabilnoci trzpieni, a wielkoci rozkadu odksztace i napre wystpujcych w koci pod wpywem obcie w odniesieniu do poszczeglnych etapw rehabilitacji operowanej koczyny i ukadu lokomocyjnego pacjenta. Szczegow analiz problematyki biomechanicznej alloplastyki stawu biodrowego przeprowadzi Bdziski [73,74]. Na podstawie analizy cech konstrukcyjnych rnych typw endoprotez stawu biodrowego wykaza, e istotn kwesti jest waciwy dobr relacji sztywnoci implantu i koci uwarunkowanej jej struktur. O walorach wytrzymaociowych konstrukcji decyduj cechy mechaniczne biomateriau jak: E (modu sprystoci podunej), v (liczba Poissona) oraz G (modu sprystoci poprzecznej), a take jej struktura geometryczna. O sukcesie ostatecznym z kolei decydowa bdzie prawidowy dobr cech mechanicznych trzpienia endoprotezy do sztywnoci struktury kostnej, z uwzgldnieniem zaoonych warunkw obcienia |74]. Naley mie na uwadze fakt, e aktualnie na rynku istnieje ponad 100 rnych rozwiza konstrukcyjnych endoprotez cementowych, jak i bezcementowych, dla ktrych nie podaje si na og sztywnoci trzpieni w stosunku do koci |74], Badania przeprowadzone na obiektach modelowych i rzeczywistych z wykorzystaniem optycznych metod dowiadczalnej analizy odksztace i napre [75] wykazay wyrany wpyw geometrii, a przez co sztywnoci trzpienia, na rozkady napre i odksztace w ukadzie trzpie - ko. Zbiorcze zestawienie porwnawcze rozkadu sztywnoci gitnej trzpieni endoprotez oraz czci bliszej koci udowej przedstawia rys.2.7. Analiza biomechaniczna ukadu trzpie-ko udowa wykazuje perspektywiczn potrzeb doboru sztywnoci trzpieni przez optymalizacj ich cech geometrycznych i mechanicznych, dostosowanych do sztywnoci gitnej koci. Mona wic uzna, e przesztywnione ukady zespolenia trzpie - ko powinny by w przyszoci eliminowane. Kwestia ta nawizuje do biofizycznych podstaw zjawisk zachodzcych w koci bazujcych na efektach elektromechanicznych, ktre decyduj o prawidowej jej strukturze i wasnociach mechanicznych, nieodzownych do przenoszenia obcie. Analizy biornechaniczne wykazuj, e optymalne wasnoci mechaniczne trzpienia s zwizane ze struktur chemiczn i fazow biomateriau metalicznego. Na tym tle zrewidowane zostay zaoenia dotyczce ksztatowania wasnoci mechanicznych biomateriaw metalicznych nowej generacji. Ich wasnoci powinny by dostosowane do wasnoci koci i uwarunkowa biomechanicznych. Na tym tle zastrzeenia budz wasnoci mechaniczne stopu Ti - 6 Al - 4V.
41
Rys. 2.7. Porwnawcze rozkady sztywnoci gitnej trzpieni endoprotez oraz czci bliszej koci udowej dla rnych wartoci moduu sprystoci podunej wg [73,74]. Jednym z podstawowych kryteriw jakociowych biomateriaw metalicznych stosowanych w alloplastyce jest wytrzymao zmczeniowa. Cecha ta powizana jest nie tylko z wytrzymaoci biomateriaw, ale rozpatrywana jest w odniesieniu do cech geometrycznych i konstrukcyjnych endoprotezy oraz techniki wytwarzania. Kunze [76] przeprowadzi ocen jakoci najczciej stosowanych endoprotez stawu biodrowego pod wzgldem odpornoci na korozj zmczeniow wedug obowizujcej normy DIN/ISO (28|. Badania wykazay, e wytrzymao zmczeniowa zaley od rodzaju biomateriau, modelu endoprotezy oraz techniki wytwarzania (rys.2.8.). Kolejne zastrzeenia w odniesieniu do stopu Ti 6AI 4V odnosz si do jego skadu chemicznego, a gwnie do udziau aluminium i wanadu. Obserwacje kliniczne dotyczce biotolerancji endoprotez z tego stopu wykazay, e wanad wywouje reakcje cytologiczne i w konsekwencji zaburzenia neurogenne, a aluminium z kolei wpywa na rozmikczenie koci, uszkadza komrki nerwowe oraz niekorzystnie oddziaywuje na aktywno i funkcje enzymw i neuroprzekanikw, a w konsekwencji wywouje schorzenia mzgu i naczy krwiononych. Z uwagi na przytoczone trudnoci podejmowane s prby modyfikowania skadu chemicznego i fazowego stopw na osnowie tytanu. Ju w latach
42
14 13
12 11 10
UJ
Sulzer Mu Sulzer Mu
Ger.125 Ger.150
CoNiCrMo CoNiCrMo
Zweymuiler
z Q UJ a U co 8 7 L zU '
Link Friedrichaft Macron Macron Sulzer Aesculap Link Aesculap Orth optant Link Sulzer Sulzer Link Jri/Downs Uni Ert Aesculap
SP Slufensch. Mu. Konus Mu. Konus Web PM Sp Na 135 SF St. Georg W e b Kotzt Mu Stand Lubinus Mu. Typ 2 Mu. Stand Na 115 Stuhm
Ti Al V T i Al V Ti Al V 1,3974 CoNiCrMo riAiv CoCrMo CoCrMo CoCrMo CoCrMo CoNiCrMo CoNiCrMo CoCrMo CoCrMo Tl Al Fe CoCrMo
P p p P P L L L L P P L L L L
>-
OT c * < o 5 4 3 2
1
2 x 10 6
2 x 1 0 7
* o
Mu Stand
316 L
P- przerabiane plastycznie. LICZBA CYKLI
L- odlewane
Rys. 2.8. Odporno na korozj zmczeniow typowych modeli endoprotez stawu biodrowego wytworzonych z rnych materiaw i wedug rnych technologii w 0,9% NaCl w temperaturze 37 1 C dla liczby cykli 2 x 106 do 2 x 10 wg [76].
80-tych Semlitsch i wsppracownicy [63) podjli dosy szczegowe badania stopw, w ktrych wyeliminowano wanad, zastpujc go niobem i tantalem. Badali stopy Ti-6Al-(3, 549, 5)./V6-(l46)Ta. Ustalili warunki wytwarzania stopw o strukturze a + (3 o porwnywalnej iloci fazy /3(10 4 12%) ze stopem Ti 6AI 4V(9412, 5%). Badane stopy wykazay znacznie korzystniejszy zesp wasnoci mechanicznych, anieli uzyskiwany jest dla stopu Ti 6 Al 4V i to zarwno wytrzymaociowych, jak i cigliwoci stopw. Badania w rodowisku chlorku sodu i chlorku elaza wykazay take dobr odporno korozyjn tych stopw. Rwnie ocena biotolerancji na zwierztach dowiadczalnych wypada korzystnie. Badania potencjodynamiczne wykazay lepsz odporno korozyjn wymienionych stopw, anieli stopu T QAl 4V (rys.2.9.). W latach 90-tych na podstawie szczegowej analizy obserwacji klinicznych sprecyzowano bardziej obiektywnie wasnoci biomateriaw metalicznych stosowanych w alloplastyce stawowej. Badania nad biotolerancj stopw wskazay na potrzeb wyeliminowania aluminium ze skadu chemi-
43
-400
-200
200
400
600
800
1000mV
POTENCJA, mV Rys. 2.9. Krzywe polaryzacyjne stopw na osnowie tytanu w 0,23M NaCl wg [64],
CoCrMo CoCrMo
500
1000
1500
2000
C A K O W I T E Z N I S Z C Z E N I E PO 10 L A T A C H in vivo, | i m Rys. 2.10. Porwnanie wielkoci zniszczenia tribologicznego dla rnych kombinacji biomateriaw gwki i panewki endoprotezy wg [77].
44
Biotolerancja 1 Reakcje z tkankami i pynami ustrojowymi 2 Stabilno wasnoci mechanicznych, fizycznych, chemicznych 3 Degradacja prowadzca do uszkodze lokalnych implantu (zmiany szkodlwe) systematyczne efekty koiozyjne (szkodliwe uszkodzenia) Wasnoci mechaniczne 1 Wytrzymao na rozciganie 2 Granica plastycznoci 3. Wytrzymao na zmczenie A Twardo 5 Odporno na cieranie 6. Sztywno 7. Cigliwo (wyduenie, przewenie) 8. Odporno na kruche pkanie
Techniki wytwarzania 1 Zapewnienie zaozonej jakoci biomateriau 2 Zapewnienie wymaganej jakoci powierzchni i implantu 3 Przydatno materiau i wyrobu do efektywnej sterylizacji 4 Minimalne koszty wytwarzania
Tab. 2.12. Kryteria jakoci biomateriaw metalicznych stosowanych w alloplastyce wg [77].
cznego stopw tytanowych i zastpienie go pierwiastkami o wikszej biotolerancji. Spowodowao to rozwj stopw o strukturze /?. Dodatkowe kwestie, ktre rozwaano na tle przesanek tribologicznych wskazyway, e w ukadzie metal - metal w endoprotezie typu Co Cr Mo zuycie materiaw jest mniejsze, ni w kombinacjach metal - bioceramika - polietylen (rys.2.10.). Na tym tle wskazano potrzeb zastosowania utwardzania powierzchni wsppracujcych w celu zwikszenia odpornoci na cieranie i zmniejszenia wspczynnika tarcia. Uwzgldniono take konieczno zmiany sztywnoci trzpieni endoprotez adekwatnie do sztywnoci gitnej koci i zapewnienia elastycznego zespolenia, ktre aktywizuje efekty elektromechaniczne, a przez to stabilizuje prawidow struktur i wasnoci koci. Zasugerowano take potrzeb zmniejszenia wartoci moduu sprystoci stopu (rys.2.11.). W tej nowej generacji znalazy si wic stopy o mniejszej wartoci moduu sprystoci, wikszej biotolerancji, a mianowicie: Ti - 12 Mo - 6 Z r 2Fe(TMZF),
Ti IbMo bZr 3AI, Ti l5Mo 3Nb 30Rr, Ti - Zr - ANb - 2Ta - 0,2 Pd, Ti - 15,Sn - ANb - 2 Ta - 0,2 Pd, Ti - 137V - 13 Zr. Najmniejszy modu sprystoci uzyskano dla stopu Ti - 35Nb - 5 Ta Zr, natomiast cakowit biotolerancj wykaza stop Ti - 13./V6 13 Zr. Wasnoci mechaniczne poszczeglnych stopw i ich struktury zestawiono w tablicy 2.13.
45
STOP Co-Cr-Mo SS 31$ L TI-5AI-2,5Fe Ti-8AI-7Nb Ti-6A1-4V cp Ti Ti-15Mo-3Nb-30 (21SRx) Ti-13Nb-13Zr Tl-15Mo-5Zr-3AI Ti-12Mo-6Zr-2Fe (TMZF) Ti-35NI>-5Ta-7Zr-0.40 (TNZTO) Ti-35Nb-5Ta-7Zr (TNZT) Ko 0 50 100 150 20CT 250
MODU SPRYSTOCI. GPa
Rys. 2.11. Wartoci moduw sprystoci dla rnych stopw stosowanych w alloplastyce wg [77|.
Wytrzymao zmczeniowa Stop Struktura R z , MPa Rp 2' MPa E, GPa Rm, MPa dla 107 cykli 430 a 105 785 692 Ti 110 a/p 330+600 850+900 960+970 Ti-A!-4V 105 1024 921 500-600 a/p Ti- 6Al-7Nb (Prota a i l - 100) 580 914 110 1033 Ti-5Al-2,5Fe a/p rnetastabilna p 74-85 1060-1100 1000-1060 560-640 Ti-12Mo-6Zr-2Fe rnetastabilna p 882-975 870+968 75 Ti- 15Mo-5Zr-3Al starzony a+p 88+113 1099-1312 1087-1284 560-640 rnetastabilna p 82 771 812 Ti 15Mo-2,8Nb-3Al starzony a+8 1215 1310 100 T i- (0+2 0)Zr - (0 +20) Sh - (4+8)Nb - ot/p 750-1200 726+990 N/A (2+4)Ta+(Pd, N, O) odlewany a7p N/A N/A 900 Ti-Zr 500 a'/p 1030 900 79 Ti-13Nb-l3Zr rnetastabilna p+ 82 490 1020 1020 Ti- 15Mo-3Nb-0,30 + Krzemiany 590 530 265 rnetastabilna p 55 Ti-35Nb-5Ta-7Zr 976 rnetastabilna p 66 1010 450 Ti-35Nb-5Ta-7Zr-0,40 tompozyt 10-40 90-140 ko WytrzymaModu o na sprystoci rozciganie Granica plastycznoci lepkosprysty
0.8 0,4+0,7 0,6+0,7 0,8 0,5 0,5
0,6 0,5 0,5 0,5
Tab. 2.13. Mikrostruktura i wasnoci mechaniczne stopw tytanowych wg [77].
46
Stopy o strukturze fi wykazuj generalnie ma wytrzymao zmczeniow w odniesieniu do stopw o strukturze a/P - o porwnywalnych granicach plastycznoci. Starzenie stopu w temperaturach poniej przemiany P zwiksza wytrzymao zmczeniow metastabilnych stopw o strukturze fazy p, ktre przemieniaj swoj struktur na a/P, np. starzenie w warunkach 530C/16h powoduje zwikszenie wytrzymaoci zmczeniowej z 390 MPa do 650M Pa. Starzenie zwiksza jednak warto E, a wic niweczy korzyci wynikajce z minimalizowania tej wielkoci poprzez udzia fazy p. Wytrzymao zmczeniow mona rwnie zwikszy poprzez wprowadzenie pierwiastkw midzywzowych 0,C, N i H [77]. Ponadto o wytrzymaoci zmczeniowej decyduje jako powierzchni implantw. Dla rnych sposobw obrbki powierzchniowej tych stopw mona uzyska due rnice zmian tej wielkoci (tabl. 2.14).
Wytrzymao zmczeniowa Rj, MPa dla 10 7 cykli 234 200 427 90 352 310 596 555
Stop Ti
Obrbka powierzchni Polerowanie mechaniczne Polerowanie elektrolityczne Polerowanie mechaniczne precyzyjne Obrbka chemiczna Obrbka chemiczna precyzyjna Szlifowanie precyzyjne Polerowanie pastami o gradacji 320-600 Szlifowanie z dogniataniem
Ti-6A1-4V
Tab. 2.14. Wpyw sposobu obrbki powierzchni implantu na wytrzymao zmczeniow stopw tytanowych wg [77|. Tytan i jego stopy nie wykazuj dobrej odpornoci na cieranie. Waciwoci tribologiczne s uzalenione od skadu chemicznego i fazowego powoki. Zuycie powierzchni implantu decyduje take o reaktywnoci produktw korozji ze rodowiskiem tkanek i pynw ustrojowych, a wic determinuje biotolerancj. Na powierzchni tytan atwo si utlenia i powstaje warstwa pasywna, ktr mona opisa formu stechiometryczn T ] + < t 0 2 . Osiga ona grubo okoo 5 nm po samorzutnej pasywacji tytanu w powietrzu. Warstwa ta posiada cechy pprzewodnika typu n. Szybko rozpuszczania tego tlenku w pynach fizjologicznych przy pH = 7,4 osiga 0,043 nm-cT 1 [78]. Warstwa ta posiada budow amorficzn. Poprzez obrbk elektrochemiczn wytworzy mona faz krystaliczn TiO2 , ktr z kolei przez redukcj mona przeksztaci na szereg niestechiometrycznych tlenkw tytanu o szczeglnym wzorze T i n 0 2 n - i - Tlenek ten w zalenoci od pH pynw ustrojowych podlega dalszej hydrolizie. Mog powsta rne zwizki o odmiennych was-

Orubo warstwy
47
Proces
Przykadowa technika gazowe, plazmowe laserowe, wizk elektronow azotowanie, obrbka w kaoielach solnych. CVD, HTTl hartowanie indukcyjne ( < l | i m ) , utlenianie twardy chrom napylanie, rozpylanie kodowe, implantacja jonowa
1 mm wtapianie 100 (im napylenie powierzchni 3-70 lim obrbka cieplnocherriiczna
10 pm platerowanie (napawanie) 1 pm P V D 100 mu
implinitacjii jonowa, utlenianie implantowanie joriw C, N anodowe, trawienie
Tab. 2.15. Skad fazowy tlenkw na stopach tytanowych wg [79|. nociach fizykochemicznych [79). Wprowadzenie pierwiastkw do stopw tytanowych zmienia skad fazowy warstwy tlenkowej (tabl.2.15.). Wyniki bada nad biotolerancj prowadzone w ostatnich latach wskazuj na potrzeb wyeliminowania Al, V i Mo ze struktury chemicznej stopw tytanowych w celu minimalizowania powika odczynowych. Wprowadzenie w ich miejsce Nb i Zr, a wic pierwiastkw dobrze tolerowanych, przyczynia si ponadto do zwikszenia odpornoci na korozj stopw. Warstwy pasywne z udziaem tych pierwiastkw s trwae, posiadaj dobr adhezj do metalicznego podoa i cechuj si ma szybkoci rozpuszczania w pynach fizjologicznych i tkankach. Ostateczna ocena biotolerancji stopw nowej generacji wymaga jednak dugoletnich obserwacji i wyjanienia szeregu kwestii zwizanych z procesami immunologicznymi. Jednym ze sposobw ograniczenia iloci produktw korozji, a w szczeglnoci ciernej jest utwardzenie powierzchni implantw stosowanych w alloplastyce. Opracowano szereg metod obrbki powierzchniowej, ktre umoliwiaj utwardzenie powierzchni na rn gboko, uzyskujc warstwy o rnych cechach tribologicznych (tabl.2.16). W podsumowaniu dotychczasowych efektw modyfikacji struktury powierzchni celem poprawy wasnoci tribologicznych mona stwierdzi, e dominujce znaczenie maj warstwy z udziaem tlenu i azotu. Nie utwardzona powierzchnia tytanu z niestabiln, samorzutnie wytworzon warstw tlenkw zawierajcych Ti02, TiO i T 2 0 3 na gbokoci 1,5 4 5nm osiga twardo okoo 350HV. Poprzez dyfuzyjne utlenianie uzyskuje si warstw wzbogacon w tlen o gruboci ok. 50 pm o twardoci 900//V. Dyfundujcy tlen stabilizuje heksagonaln faz a i redukuje take ilo fazy (3. Utwardzenie powierzchni przez utlenianie zmniejsza wspczynnik tarcia w kontakcie z panewk z polietylenu oraz zwiksza odporno na cieranie powierzchni tytanowego stopu nawet w kontakcie z cementem kostnym zawierajcym 10% fazy ZrO-2. Nie zmienia si przy tym odporno powierzchni stopu na korozj werow przez zmniejszenie potencjau przebicia (ok. 2Q00mV). Nie stwierdzono take
48
2. B i o m a t e r i a y m e t a l i c z n e
Osnowa
Faza umacniajca
Typ 1. Prawie obojtne kompozyty Poli sulfon Polietylen Polimetakrylanm etylu Wgiel Wgiel ywica epoksydowa Wkna wglowe Wkna wglowe Wkna wglowe Wkna wglowe SiC A j O j i stal austenityczna
Typ 2. Porowata ceramika obojtna Koral HA (hydroksyapatyt) [ Poli L - l a k t y d
Typ 3. Kompozyty bioaktywne Bioszko Bioszldo Kolagen Polietylen Polimetakrylanm etylu Polimer HA/kolagen AW/szklo ceramiczne Wkna ze stali austenitycznej Wkna tytanowe HA HA F o s f o r a n o w o - krzemianowe szka apatytowe Szko fosforanowe elatyna - resocynowo - farmadehydowa Hartowane szko Z r O ,
Typ 4. Kompozyty resorbowalne PLA/PGA Pol thy droks ybutur at PLA/PGA PLA/PGA wkna HA HA
Tab. 2.16. Sposoby modyfikacji powierzchni implantw z tytanu i stopw tytanowych wg [80]. negatywnego oddziaywania warstwy dyfuzyjnej na wytrzymao zmczeniow, korozj napreniow oraz zmczeniow [80]. Badania tribologiczne prowadzon.e dla stopu Ti - 6 Al - 7 Nb wykazay, e zuycie cierne w kontakcie z powierzchni panewki polietylenowej jest mniejsze ( U H M W P E wg ISO 5834) i wystpuje dla pary z udziaem stopu Co '28Cr 6Mo. Dla tej pary uzyskano najkorzystniejsze rezultaty tribologiczne. Wynik oceny biotolerancji utwardzonej dyfuzyjnie tlenem powierzchni stopu Ti - 6 Al - 7 Nb po 10-letniej obserwacji by take dobry. Utwardzanie azotem powierzchni stopu Ti 6AI 7Nb moliwe jest w procesie PVD lub te przez implantowanie go energi 35 do 160 keV i dawk 8 x 1016 do 3, 5 x 10 17JV +/cm 2 . Metoda PVD umoliwia uzyskanie utwardzonych warstw o gruboci ok. 3/.im i twardoci okoo 2200/7 V. Zastosowanie metody implantacji jonowej pozwala na uzyskanie warstw o gruboci okoo 500 tira oraz twardoci okoo 6807/ V. T metod moliwe jest uzyskanie warstw o gruboci 1 / rm [80],
49
Implantacja jonami N+ daje jednak niekorzystne tribologicznie rezultaty w kontakcie z polietylenem (UHMWPE) z powodu malej gruboci i wysokiej koncentracji azotu w warstwie. Warstwy azotowane, jak wykazano w prbach cierania, zabezpieczaj krtkotrwale powierzchni stopu. Duy wspczynnik tarcia warstw naazotowanych we wsppracy z polietylenem jest przyczyn jego wczeniejszego zuycia. Podobne rezultaty dla warstw utlenianych i azotowanych uzyskano dla stopw Ti-6Al-4V |81). Ponadto niektrzy autorzy wrcz wykazuj, e nie stwierdzono rnic w biotolerancji pomidzy powierzchni bez i z warstw. Badania przeprowadzono zarwno na implantach z tytanu, jak i ze stopu Ti QAl 4V [82]. wiadczy to moe o porwnywalnych wasnociach fizykochemicznych powierzchni implantw zrnicowanych udziaem azotu. Mona wic wnioskowa, e obecno warstwy naazotowanej nie wywiera decydujcego wpywu na odporno korozyjn stopw tytanowych. Prowadzono take ocen odpornoci korozyjnej warstw zawierajcych azotki (Ti, Al, V)N i TiN. Wykazano, e warstwa (Ti,Al,V)N ma wiksz twardo i adhezj oraz mona j wytworzy w niszej temperaturze procesu implantacji jonowej, co wpywa znaczco na wzrost wasnoci tribologicznych [83]. Naley te podkreli, e do tej pory nie w peni udokumentowane i zakoczone zostay badania biotolerancji stopw tytanowych z udziaem utwardzonej warstwy azotkw na powierzchni. Jest to konieczne dla wprowadzenia ich do bezpiecznego uytkowania. Oglnie wic utwardzanie stopw tytanowych przez dyfuzyjne utlenianie jest korzystniejsze dla jakoci finalnej implantw ze stopw tytanowych, ni stosowanie warstw naazotowanych. Proces utleniania umoliwia wytwarzanie powierzchni na osnowie podoa, a nie osadzenie jej na podou, jak to ma miejsce w przypadku implantacji jonowej azotu. Szczeglnie korzystna jest warstwa o gruboci okoo 0 , 2 f i m zoona z tlenkw TiO2, TiO i ZrO<2 przy gruboci warstwy dyfuzyjnej, utwardzonej okoo 2 do 3 p m . Obecno Zr02 w strukturze warstwy poprawia zdecydowanie jej wasnoci tribologiczne i odporno korozyjn, a wic i biotolerancj. Utwardzona powierzchnia implantu i cigliwy jego rdze s implantami perspektywicznymi w alloplastyce stawowej [TT]. 2.3.4. Stopy z pamici ksztatu Ostatnio prowadzi si badania nad zastosowaniem na implanty stopw z pamici ksztatu. Ich szczeglne wasnoci zwizane s z odwrotn przemian martenzytyczn. Do tej grupy materiaw zalicza si stop NiTi, zwany Nitinolo steniu 53 do 57% masowo niklu, a take stop
50
W stopach z pamici ksztatu podczas przemiany martenzytycznej nastpuje znaczna deformacja plastyczna w odniesieniu do sztywnoci i wytrzymaoci fazy macierzystej, tak e wzajemne dopasowanie struktur obu faz wywouje odksztacenie plastyczne osnowy. W nastpstwie odwracalne przemieszczenie granicy rozdziau faz jest niemoliwe. Cz energii odksztacenia zostaje rozproszona. Jeeli odksztacenie postaciowe jest akornodowane sprycie, wwczas moliwe jest odwracalne przemieszczenie granicy rozdziau faz, a wic zachodzi przemiana odwracalna. Wielko energii wprowadzonej podczas odksztacenia ma istotne znaczenie podczas nagrzewania. Decyduje bowiem o odzysku ksztatu, jak te podczas ponownego odksztacenia wpywa na proces przemieszczania granicy rozdziau i w sposb cigy rwnoway malejc si napdow przemiany. Rwnowano energii swobodnej i sprystej w przemianie okrela si termosprystoci. Warunkiem koniecznym i wystarczajcym do realizacji przemiany termosprystej jest niska warto odksztacenia plastycznego w akomodacji odksztace wystpujcych podczas przemiany. Korzystny wpyw wywiera wic duy opr odksztacenia plastycznego, maa warto staych sprystoci, niewielka sia napdowa dla zarodkowania oraz odwracalny mechanizm uwalniania napre. Charakterystyczn cech martenzytu termosprystego jest zbliniaczenie wystpujce w pojedynczych pytkach. Istotn cech przemiany jest dziedziczenie przez martenzyt cech struktury fazy macierzystej, w tym uporzdkowania atomowego [84], Zjawisko pamici ksztatu w stopach zwizane moe by z jednokierunkowym efektem pamici, pseudosprystoci lub te dwukierunkowym efektem pamici. Jednokierunkowy efekt pamici ksztatu moe by zwizany z dwoma stanami wyjciowymi: - element o zaprogramowanym ksztacie i okrelonej fazie macierzystej zmienia przez odksztacenie swoj posta geometryczn, a przez to struktura przemienia si w martenzytyczn. Nagrzanie elementu do temperatury charakterystycznej powoduje przemian martenzytu ponownie w faz macierzyst, a element odzyskuje swj pierwotny ksztat; - element o ustalonym ksztacie wyjciowym po zahartowaniu otrzymuje struktur martenzytyczn. Kolejne odksztacenie zmienia struktur martenzytyczn. Zmiana struktury martenzytu zachodzi dopiero po ogrzaniu. Odwrotna przemiana martenzytyczna, a w wyniku niej wytworzenie fazy macierzystej i powrt do pierwotnego ksztatu nastpuje podczas dalszego ogrzewania elementu (rys.2.12).
51
Rys. 2.12. Schemat przebiegu jednokierunkowego efektu pamici ksztatu: AB spryste odksztacenie fazy macierzystej, BC - przemiana martenzytyczna lub reorientacja martenzytu powstaego podczas hartowania, CD - spryste odksztacenie martenzytu, DE - zanik odksztacenia sprystego martenzytu, AE - zanik pozostaego odksztacenia podczas odwrotnej przemiany martenzytycznej lub jego reorientacji, FG - zmiana odksztacenia podczas odwrotnej przemiany martenzytycznej, GH- nieodwracalne odksztacenie plastyczne, As - temperatura pocztku tworzenia fazy macierzystej, Aj - temperatura koca przemiany w faz macierzyst, r - odksztacenie maksymalne. Wielko napre w punkcie B, ktry odpowiada pocztkowi przemiany fazy macierzystej w martenzyt, jest funkcj temperatury. Naprenie wzrasta ze wzrostem temperatury. Natomiast dla martenzytu otrzymanego drog hartowania, wielko napre w tym punkcie okrelona jest napreniem potrzebnym do przemieszczania granicy pytki martenzytu lub bliniaka. Temperaturowa zaleno tego naprenia okrelona jest zmian staych sprystoci martenzytu [84]. Wykorzystujc jednokierunkowy efekt pamici ksztatu, naley mie na uwadze dodatkowe efekty praktyczne, a mianowicie fakt, e odzysk ksztatu nie jest w peni idealny. Wielko odzyskiwanego ksztatu uzaleniona
52
jest od wielkoci zadawanego odksztacenia. Istnieje graniczna warto odksztacenia, ktrej przekroczenie powoduje znaczny spadek odzyskiwanego ksztatu, co wynika z faktu, e odksztacenie martenzytu nie moe przekroczy jego granicy sprystoci. Ponadto po odksztaceniu martenzytu zachodzi dodatkowa przemiana szcztkowej fazy macierzystej w martenzyt, co powoduje wzrost stabilnoci fazy martenzytycznej i temperatur MF, MS,
A
S
Rys. 2.13. Schemat przebiegu zjawiska pseudosprystoci dla monokrysztau wg [84). Kolejne zjawisko pseudosprystoci jest zwizane z odwracaln przemian wywoan napreniem zewntrznym. Utworzenie martenzytu przy temperaturach powyej Af wie si ze sprystym odksztaceniem o wielkoci od kilku do kilkunastu procent, ktre cakowicie zanika podczas odcienia (rys.2.13.). Odcinek AB przedstawia spryste odksztacenie fazy macierzystej. W punkcie B zaczyna tworzy si przy napreniu AP~M martenzyt, a w punkcie C przemiana jest w peni zakoczona. Pochylenie odcinka BC jest miar oporu przebiegu przemiany. Spryste odksztacenie martenzytu realizuje si na odcinku CC'. W punkcie D osignita jest granica plastycznoci a^ 1 martenzytu. Dalsze jego odksztacenie realizuje si z udziaem mechanizmu dyslokacyjnego. Odcinek C'F odpowiada sprystemu odcieniu martenzytu. Po osigniciu w punkcie F naprenia AM~P zaczyna si odwracalna przemiana martenzytu, ktrego ilo maleje a do cakowitej przemiany w faz macierzyst (purikt G). Odksztacenie zanika cakowicie. Naprenie crM~p jest liniow funkcj, rosnc wraz z temperatur, a z kolei granica plastycznoci fazy macierzystej maleje ze wzrostem
'2.2. C h a r a k t e r y s t y k a
wasnoci
biomateriaw metalicznych
53
temperatury. Przecicie krzywej a p ~ M z osi temperatury wyznacza temperatur Ms'Gdy temperatura, w ktrej nastpuje odcienie, jest zbyt niska, odcienie nie inicjuje odwrotnej przemiany martenzytycznej i zanika zjawisko pseudosprystoci. Powrt do fazy macierzystej jest moliwy dopiero po nagrzaniu i bazuje na jednokierunkowym efekcie pamici ksztatu. Zjawisko pseudosprystoci i jednokierunkowy efekt pamici ksztatu wzajemnie uzupeniaj si. W dwukierunkowym efekcie pamici ksztatu stop "pamita" zarwno ksztat wysokotemperaturowej fazy macierzystej, jak i niskotemperaturowej fazy martenzytycznej. Efekt jest wic zwizany z cyklicznym przebiegiem przemian w zakresie temperatur MF i AF, ktre wywouj zmiany odwracalne ksztatu elementu bez udziau zewntrznego naprenia (rysunek 2.14.).
UJ
TEMPERATURA
Rys. 2.14. Schemat przebiegu zjawiska dwukierunkowego efektu pamici ksztatu. W chirurgii kostnej dwukierunkowy efekt pamici ksztatu wydaje si by interesujcy. Barier analizowan w pierwszej kolejnoci bya biotolerancja stopu NiTi. Jak wiadomo, nikiel podobnie jak wanad w stopach tytanu naley do pierwiastkw o maej tolerancji w organizmie. Problematyce tej wiele uwagi powicili Castelman i wsppracownicy [85]. W badaniach dowiadczalnych na zwierztach oraz w testach korozyjnych przeprowadzonych w roztworach fizjologicznych wykazano, e odporno korozyjna stopu, oraz jego biotolerancja w rodowisku tkankowym, jest zbliona do stali chromowo-niklowo-molibdenowej typu Al SI 316L. Stop ten moe by zatem lansowany na implanty krtkotrwae (rys.2.15). Dalsze badania prowadzone przez Baumgarta i wsppracownikw [86] koncentruj si na ocenie zmian struktury i wasnoci elementw ze stopw
54
2. B i o m a t e r i a y m e t a l i c z n e
POTENCJA,
mV
Rys. 2.15. Cykliczne krzywe polaryzacyjne stopu NiTi oraz stali AISI-316L w roztworze 0,9% NaCl przy temperaturze 40 C otrzymane przy cigej zmianie potencjau 500mV/h, E p - potencja pasywacji, Eprz - potencja przebicia wg [85]. z pamici ksztatu pod wpywem przemian zachodzcych po ich zastosowaniu w chirurgii kostnej. Badania te prowadzone byy gwnie przez Instytut Techniki Medycznej firmy Krupp. Rozwaano i badano przydatno stopu NiTi na: pytki zespole dociskowych [87], pytki do zespole dociskowych dla chirurgii twarzowo-szczkowej [88], stabilizator Harringtona do leczenia skolioz [89], igy rdszpikwe [90,91], klamry do osteosyntezy oraz tulejki dystansowe do krgosupa [92], Zakres temperatur przemian fazowych stopu NiTi powinien si mieci pomidzy -50 do +170 C i jest warunkiem jego przydatnoci w zastosowaniach na implanty ortopedyczne. Jedynie w tym zakresie istnieje praktycz-
2.4. Biomateriay metaliczne w zastosowaniach kompozytowych
55
na moliwo regulowania dopywu ciepai sterowanie procesem odzysku ksztatu podczas operacji. Zasadniczym problemem stosowania implantatw ze stopw z pamici ksztatu jest sposb nagrzewania warunkujcy realizacj okrelonych zjawisk strukturalnych. Skad chemiczny stopu NiTi mona tak dobra, aby przemiany realizoway si w zakresie temperatur zblionych do temperatury ciaa pacjenta, nie naraajc tkanek na efekty niekorzystnych zmian termicznych. Do sposobw regulacji temperatury implantu zaliczy mona nagrzewanie go poprzez bezporednie doprowadzenie ciepa za pomoc sondy kontaktowej nagrzewanej oporowo prdem elektrycznym. Sposb ten okaza si szczeglnie przydatny do nagrzewania klamer [92], Inn metod jest nagrzewanie implantu poprzez wykorzystanie ciepa przepywajcej wody, doprowadzonej ssawkami lub przy uyciu diatermii. Druty ukowe wykonane ze stopu NiTi s coraz bardziej popularne w ortodoncji w celu korekcji wadliwego zgryzu. Druty w stanie martenzytycznym s spaszczone przez walcowanie, osigajc 30% zgniot, przy ktrym zapewnia si te stan pseudosprystoci. Po odksztaceniu o kt 90 druty powracaj cakowicie do pierwotnej postaci, w przeciwiestwie do drutw ze stali chromowo-nikowo-molibdenowej, ktre pozostaj zgite o kt 55 [84]. Nowe moliwoci aplikacji medycznych stopw z pamici ksztatu na kanwie dowiadcze klinicznych z ostatnich lat zostay syntetycznie omwione przez Morawca [93]. Implantaty ze stopu NiTi musz by nieco odmiennie sterylizowane. Dla nich optymalna okazaa si sterylizacja promieniami radioaktywnymi lub za pomoc specjalnego gazu albo te pary wodnej.
2.4. B i o m a t e r i a y metaliczne w zastosowaniach k o m p o z y t o wych

Biomateriay funkcjonalne w szczeglnoci przeznaczone do dugotrwaego uytkowania wytwarzane s ostatnio w ukadach kompozytowych - tab.2.17. Najczciej trzon nony implantu wykonany jest z biomateriau metalicznego lub polimerowego i przenosi obcienia mechaniczne, natomiast powierzchnia pokrywana jest warstw bioceramiki. Tego typu implanty stosowane s w chirurgii kostnej, protetyce stomatologicznej i kardiochirurgii. W tablicy 2.18. przedstawiono kompozyty bioceramiczne nanoszone na podoe biomateriaw metalicznych. Na powierzchnie implantw metalicznych nanoszone s rwnie proszkowe powoki metaliczne o rnej postaci ziarn, najczciej przez napylanie plazmowe (rys.2.16), ktre pozwala na otrzymanie zrnicowanej fraktogra-
56
Osnowa
Polisulfon Polietylen Polimetakrylanmetylu Wgiel Wgiel ywica epoksydowa
Faza u m a c n i a j c a
Wkna wglowe Wkna wglowe Wkna wglowe Wkna wglowe SiC AI2O3 i stal austenityczna
Typ 1. Prawie obojtne kompozyty
Typ 2. Porowata ceramika obojtna Koral HA (hydroksyapatyt) Poli L - laktyd
Typ 3. Kompozyty bioaktywne Bioszklo Bioszko Kolagen Polietylen Polimetakrylanmetylu Polimer HA/kolagen AW/szklo ceramiczne Wkna ze stali austenitycznej Wkna tytanowe HA HA Fosforanowo - krzemianowe szka apatytowe Szko fosforanowe elatyna - resocynowo - farmadehydowa Hartowane szko Zr02
i
Typ 4. Kompozyty resorbowalne PLA/PGA Polihydroksybuturat PLA/PGA PLA/PGA wkna HA HA
Tab. 2.17. Kompozyty bioceramiczne.
2.4.
Biomateriay metaliczne w zastosowaniach kompozytowych
57
Podoe
Powoka Wegiel piroityczny 45S5 Bioszko aAl203 - HA - TiN HA 45S5 Bioszko 45S5 Bioszko 52S4.6 Bioszko HA 45S5 Bioszko IlA/ Szka borowo krzemianowe HA TCP
AI2O3
Stal 316L
Stopy Co - Cr - Mo
Stopy Ti - 6A - 4V
Ti02 - HA HA - TRP, TCP Tab. 2.18. Powoki biocerarniczne na podou implantu metalicznego.
Rys. 2. L6. Przykady porowatych powok metalicznych na powierzchni implantw metalicznych wg [95|.
58
fii. Jako powierzchni dostosowana jest czsto do postaci i funkcji uytkowej implantu. Wielko porw powok metalicznych mieci si w granicach 200 do 500 /im. Wytrzymao na cinanie tkanki kostnej wrastajcej zaley od gbokoci wrastania do warstwy porowatej - rys.2.17.
Rys. 2.17. Wytrzymao na cinanie tkanki kostnej wrastajcej do metalicznej warstwy porowatej o rnej wielkoci por wg [95). Istnieje take dua grupa biomateriaw metalicznych, ktre znalazy zastosowanie w protetyce stomatologicznej, a take w mniejszym stopniu uywane s jeszcze w stomatologii zachowawczej do wytwarzania amalgamatowych wypenie zbw. Dla celw protetyki stomatologicznej biomateriay oglnie musz spenia nastpujce wymagania: brak inicjacji niekorzystnych reakcji w tkankach okoowszczepowych, dobra biotolerancja w tkankach i pynach narzdu stomatologicznego, okrelony zesp wasnoci mechanicznych (wytrzymao na ciskanie, rozciganie, cinanie, zginanie, cigliwo, twardo i odporno na cieranie), odpowiednie wasnoci fizykochemiczne powierzchni implantu finalnego, moliwo dokonywania protetycznych uzupenie w braku uzbienia, okrelone i trwae cechy estetyczne, okrelone wasnoci organoleptyczne (smakowe i zapachowe).
2.4. Biomateriay metaliczne w zastosowaniach kompozytowych
59
Rodzaj biomateriau metalicznego i stan jego powierzchni decyduj o aktywnoci biologicznej tkanki okoowszczepowej. Przykadowo, wok wszczepw ze stali Cr Ni Mo i stopw tytanu formuje si tkanka czna, ktra jest podatna na proces infekcyjny. Moliwa jest te wskutek tego resorpcja koci, prowadzca w kocu do utraty wszczepu. Stopy tytanu nowej generacji z tantalem i niobem stosowane na wszczepy filarowe pokryte warstw A1 2 0 3 o gadkiej powierzchni, cechuj si wiksz biotolerancj i zapewniaj lepsz wi kontaktow z koci. Te same materiay o powierzchni porowatej wytworzonej specjalnie daj moliwo uzyskania osadze sztywnych. W porowat powierzchni wrasta tkanka, dajc poczenie mechaniczne. Rwnie osadzenie sztywne jest moliwe przez zastosowanie warstw wierzchnich z hydroksyapatytw, bioszkie czy wgla szklistego. W usztywnieniu poczenia uczestnicz take reakcje chemiczne. Przykadowe biomateriay stosowane na rne konstrukcje wszczepw przedstawia tab.2.19. Protezy stosowane s do leczenia ubytkw zbowych, mog by o konstrukcji penego uzupenienia zbw lub czciowego. Protezy czciowe wykonywane s z czci metalowej, stanowicej trzon protezy oraz siode wykonanych z tworzywa sztucznego, w ktrym osadzone s zby. Do wykonania czci metalowej protezy uywa si zota, platyny, stali austenitycznej, tytanu i jego stopw, stopw chrornowo-kobaltowo-molibdenowych i palladowo-srebrnych. Pozostaa konstrukcja protezy wykonana jest z tworzyw sztucznych i ceramicznych. Biomateriay stosowane w protetyce stomatologicznej maj specyficzny zesp wasnoci, zdeterminowany warunkami anatorniczno-fizjologicznymi oraz potrzebami stosowanej techniki wytwarzania i uytkowania poszczeglnych postaci protez czy wszczepw stomatologicznych. W literaturze podane s dosy szczegowe informacje dotyczce ich wasnoci [96,97|. Biomateriay wykorzystywane w protetyce stomatologicznej podlegaj systematycznemu doskonaleniu. Podstaw czynionych zmian jakociowych jest postp technologiczny oraz dowiadczenia uzyskiwane z praktyki klinicznej. Ogromn rol w rozwoju tych materiaw odgrywaj badania podstawowe nad dokadnym rozpoznaniem struktur i waciwoci tkanek kostnych i zbowych oraz zjawiska na granicy zb - tkanka mikka. Problematyk t zajmuje si aktualnie wiele orodkw stomatologicznych na wiecie. Du rol odgrywa ju osignity postp metodyczny i instrumentalny, ktry pozwala rejestrowa zjawiska jakociowo i ilociowo. Zaznaczy si take duy postp w rozwoju biomechaniki stomatologicznej dziki czemu moliwy jest lepszy dobr wasnoci fizykochemicznych biomateriaw stomatologicznych i ich biotolerancji. W grupie podstawowych biomateriaw stomatologicznych wystpuj zarwno tworzywa metaliczne, jak i niemetaliczne.
78 2. Biomateriay metaliczne
R o d z a j wyrobu
Wszczep p o d o k o s t n o w y
Rodzaj biomateriau
stopy na bazie Co Cr Mo,
Co-
Cr -W
- Ni - Mo, Co - Ni -Cr-
Mo
z ceramik o b o j t n lub wglem Wszczep rdkostny pytkowy (yletkowy) stal Cr Ni Mo z ceramik o b o j t n i resorbujc si w tkankach, stel Cr Ni Mo z ceramik o kontrolowanej resorpcji, stal Cr Ni Mo z wglem Wszczep endodontyczny (zbowo-korzeniowy) stopy na osnowie kobaltu Co Ni Cr Mo, Co Cr W Ni Mo, stop na bazie tytanu Ti - Al - V , stal Cr - Ni z ceramik o b o j t n i resorbujc si w tkankach Wszczep rdkostny brdkowo-gaziowy Wszczep doluzwkowy stal Cr Ni Mo z ceramik o kontrolowanej resorpcji, stal Cr Ni Mo z wglem stal Cr Ni Mo, stop na bazie kobaltu Co - Ni - Cr Mo, Mo
Co-Cr-W
M o c n o osadzone korony z b o w e
- Ni-
Mo
zoto, stal Cr Ni Mo, take w kompozycji z ceramik, akrylem lub tworzywem sztucznym
Mosty
stal Cr Ni Mo, stopy na bazie t y t a n u Ti Al V take w kompozycji z ceramik o b o j t n lub akrylem
Protezy (cakowite, czciowe, natychmiastowe, szkieletowe)
stal Cr Ni Mo w kompozycji z ceramik o b o j t n i tworzywami sztucznymi, stopy na bazie kobaltu Co Ni Cr Mo, Co Cr W Ni Mo w kompozycji z ceramik o b o j t n i tworzywami sztucznymi, stopy na osnowie tytanu Ti Al V,
Aparaty ortodontyczne
stal Cr Ni Mo w kompozycji z tworzywami sztucznymi, stopy z pamici ksztatu Ni Ti
Tab. 2.19. Biomateriay stosowane na wyroby protetyczne.
2.4. B i o m a t e r i a y m e t a l i c z n e w z a s t o s o w a n i a c h k o m p o z y t o w y c h
61
Grupa tworzyw
Rodzaj biomateriau stopy z metali szlachetnych na osnowie zota palladu srebra stopy z metali nieszlachetnych na osnowie: - piklu ( z dodatkiem Cr. Mo, Nb) - kobaltu (z dodatkiem Cr, Mo) - tytanu (czysty Ti. stopy z dodatkami Al, V , N b , Ta) - elaza (z dodatkami Cr. Ni, Mo) polimetakrylanmetylu (PMMA) mieszaniny polimerw (PMMA/chlorek winyl u/winyl oacetat) kompozyty B1S-C1MA z pirogennym S i 0 2 skale potasowy bez kaolinu ceramika szklano-krystaliczna ceramika szklista rdzeniowa ceramika glinowa ceramika leucytowa, konwencjonalna
Metale i stopy
Tworzywa sztuczne
Ceramika mineralna
Tab. 2.20. Podstawowe biomateriay kliniczne stosowane w protetyce stomatologicznej. Do tworzyw niemetalicznych zaliczy mona materiay akrylowe, elastyczne polimery oraz bioceramik. Z kolei do biomateriaw metalicznych zaliczamy metale szlachetne, jak zoto, platyna i srebro oraz ich stopy. Pozostae tworzywa na osnowie niklu, kobaltu i elaza w kompozycji z innymi tworzywami zestawiono w tabl.2.20. Stopy na osnowie metali szlachetnych: na osnowie zota, platyny i srebra stosowane w stomatologii uwaane s jako materiay uniwersalne. Mona z nich wytwarza wszystkie rodzaje protez staych oraz niektre elementy protez ruchomych. Cechuje je dobra lejno i may skurcz odlewniczy oraz dobra odksztacalno plastyczna konieczna przy formowaniu protezy. Wykazuj take dobr biotolerancj w rodowisku jamy ustnej. W skad stopw na osnowie zota wchodz takie metale, jak platyna, pallad, iryd i rod oraz w mniejszej iloci srebro, mied i nikiel. W stomatologii obowizuje zasada, e ich udzia masowy w stopie nie moe przekracza 25%, co gwarantuje moliwo uzyskania stopu zota o prbie 750, tzn. 18 karatw. Pierwiastki stopowe w stopach zota korzystnie zwikszaj wasnoci mechaniczne i obniaj temperatur topnienia. Do typowych stopw dentystycznych na osnowie zota zaliczamy: AulOPd, AuSOPt, Au4Cv,6Ag, AullAg9Cu4Pd2PtlZn, Au{S + 10 )Pt. Stopy mikkie to takie, w ktrych stenie dodatkw stopowych nie przekracza 10%. Wytrzymao na roz-
ciganie tych materiaw wynosi Rmr = 2 5 0 M P a . Stopy o koncentracji powyej 10% uwaane s za twarde a ich wytrzymao na rozciganie ma warto ok. /?. = 7 8 0 M P a . Do stopw na osnowie platyny zaliczamy PtbAu i PtlOAu oraz Ptblr, PtlOIr, Pt'20Ir, a take Pt5Rh, Pt7Rh, PtlORh i Pt'2QRh. Ich wasnoci mechaniczne s zblione do stopw na ostowie zota-mikkich i twardych, a ich wytrzymao na rozciganie zmienia si w zakresie Rm = 246 4- 7 8 5 M P a . Stopy palladowo-srebrne peni rol zastpcz stopw na osnowie zota i uwagi na nisz cen, lecz maj porwnywalne wasnoci fizykochemiczne biotolerancj. Do podstawowych stopw tej grupy zaliczamy ry(l 5430), Pd(0 4 25), A u ( 0 4 l 0 ) , C m ( 0 4 5 ) , Pt{ 0 4 1). Stopy te wykazuj odporno korozyjn i biotolerancj porwnywaln ze stopem zota prby 750. Do stopw stomatologicznych z metali nieszlachetnych stosowanych w compozycji z bioceramik nale stopy na osnowie niklu i kobaltu. Do stogw na osnowie niklu zaliczamy iV(20424), C r ( 6 4 9 ) , Mo(l + 3)SiQ, 5Ce, natomiast do stopu na osnowie kobaltu Co26Cr5Mo5WlSiO, 5Ce. Stopy ;e m a j wiksz wytrzymao na rozciganie w granicach Rm = 780 4 120 MPa i cigliwo A$ = 5 4 12%. S stosowane na odlewnicze elementy netalowe protez czciowych i caoci protez szkieletowych. Wymienione biomateriay metaliczne stosowane w stomatologii posiaiaj skad chemiczny i wasnoci mechaniczne zgodne z zaleceniami norm )rzedmiotowych ISO. Najczciej jednak rni producenci wytwarzaj stopy o skadzie chemicznym i fazowym oraz wasnociach fizykochemicznych mieszczcych si w ograniczonym zakresie tolerancji przewidzianej w normach przedmiotowych, czsto posiadaj okrelone nazwy handlowe, zastrzeone prawami wytwrcy. W tab. 2.21 zestawiono typowe stopy stomatoogiczne przeznaczone na wyroby protetyczne, natomiast w tab.2.22. stopy landlowe z metali szlachetnych stosowane pod warstwy ceramiki dentystycznej.
2.5. B i o t o l e r a c j a b i o m a t e r i a w metalicznych
f\vorzywo implantowane do tkanek i pynw ustrojowych musi cechowa si zgodnoci bioeektroniczn, a wic posiada odpowiednie wasnoci elektryczne (pprzewodnikowe i piezoelektryczne) oraz magnetyczne, zblione io wasnoci otaczajcej materii oywionej najczciej o cechach dielektrycznych. Ponadto dobrany w sposb kontrolowany na kanwie analizy biome'hanicznej zesp wasnoci mechanicznych tworzywa powinien zapewnia ;ake dobr wspprac w ukadzie implant - tkanki - pyny ustrojowe, ktre s nieodzowne do urzeczywistnienia biofizycznej wsppracy i elastycznego
'2.5. Biotoleracja biomateriaw metalicznych
63
St Lenie masowe pierwiastkw, % ?

Rodzaj stopu Typ Nazwy handlowe stopu Jelenko 0 Stopy na zota RxCG Cameo Ceramco Whitc 87 53 51 7 5 27 31 1 16 15 4 3 Degudent Au 88 78 Pt 5 10 Pd A g Cr 6 9 1 1 2 Ni
Tempera tura top Co inne nienia C 1260 1400
Twardo HV 182 200
Granica plastycznoci,
R
0,2 MPA 450 470
Wyduenie A5, % 5 7(S) 84,100(H)
Gsto, g/cm3 19,2 18,0
1260 1315 1400
165 220 130(S) 220(H) 200(F)
276 550 210 425
5 10 35(S) 10(H) 16,7 14,5
RxWCG Stopy pallad srebro Jelstar Degustar
52
30
14
4 12 10
1315 1370 1400
220 189 200(S) 250(H) 220(F)
550 462 390 560
10 20 25(S) 10(H)
13,8 10,7 11.2
60 28 52 38
RxPalladent B Stopy zoto pallad Olympia DevaM 52 47
60 28 39 45
12 9 8
1370 1343 1400
165 220 185(S) 275(H) 260(F)
550 272 370 650
10 20 31(S) 10(E)
10,5 13,5 14,4
Sk45 Stop nikielchrom Stop kobaltowy Stopy palladu Wiron
45
45 20 69
10 11
1400 1370
250 240
550 510
10 9-12
13.5 7,8
Wirobond Legacy Deguplus2 2 1 1 85 80 1
26
61
13 12 18
1427 1343
350 270 260(F) 260(S) 260(H)
420 658 575 575
9 20 30(S) 30(H)
8,8 11,0 11,5
Aspen
1 i 75 7
11
250
21
11,0
Tab. 2.21. Skiad chemiczny i wasnoci fizyczne typowych stopw stosowanych na wyroby protetyczne.
64
Nazwa handlowa stopu Stenie pierwiastkw. % wagowy Pt Pd Ag! Cu In Sn Zn Ga Re
g/cm 3 Ir Fe Ru I Twardo HV w a G/b
Stan
ZastosoAu wanie
.Stopy o duej zawartoci 2ota pod bioceramik Biorplid Keramik K99 Twardy 1,2 92,5 2.9 3.5 1 0.1 -
13,3
85
150 155
Biorplid Twardy Keramik K
1,2
86 12,5 -
1,5 1 -
19,2 0,5 19.1
90 90
170 150 175 175
Orplid Twardy 1.2,4 87,5 11 Keramik 2 Bardzo 1,2,3,4,5 84 8.2 4.7 Orplid Keramik 3 twardy Bardzo 1,2,3,4,5 74,5 10,2 10 Orplid Keramik 4 twardy Stop o zmniejszonej zawartoci Cehadentor Bardzo 1,2,3,4,5 51,5 Keramik twardy SF3 38,4
0.1 0,1
0.5 0.1 2.4 1,7 0,1 2,9
18,1 110 240 190 17,8 150 260 200
0,5
8,5
i 1.5
0,1 14,4 220 290
225
Stop palladu pod bioceramik Pangold Bardzo 1,2,3,4,5 15 0,1 52,3 20 Keramik. twardy N2 Orplid Gk. Bardzo 1,2.3,4,5 twardy 74 4.4
5,5
|1
0,1
12,1 240 310
265
Stop o duej zawartoci ztota pod niskotopliw bioceramik 9

9,2
i
2 | -
1,3
0 ,1
- ! -
16
150
230
195
Stop o malej zawartoci zota pod niikotopliwa bioceiamik Cehadentor Twardy 1,2,4 59 4 9,9 25 2 CF2
i -
0.1
- 1 -
14,4 140
200
180
A Zastosowanie 1 - wypenienia odlewnicze, 2 - korony i mosty do 2 rzdw odlegoci midzy zbami podpoiow/mi. 3 - korony i mosty o dowolnej rozpitoci. 4 - protezy frezowane. 5 - protezy szkieletowe B. Stan: w - wyzarzony, a - utwardzony, g / b - odlany lub po wygrzaniu ceramiki
Tab. 2.22. Stopy z metali stosowane pod powoki ceramiki dentystycznej.
przenoszenia obcie. Tak dobrany zesp wasnoci fizykochemicznych implantowanego tworzywa zabezpiecza bdzie przed niekorzystnym procesem jego niszczenia, a w konsekwencji minimalizowane bd reakcje odczynowe i oglne lub dranienie tkanek. Miniaturyzacja metalicznych konstrukcji zespalajcych nie tylko zwiksza komfort usprawniania miejsca urazu, lecz pomniejsza rozmiar powstajcych odczynw i reakcji oglnych powstaych w wyniku korozji biomateriau, a w konsekwencji rozwoju metalozy. Reakcje biologiczne rodowiska tkankowego, do ktrego wprowadzony zosta implant metaliczny, s do zoone i przebiegaj na rnych poziomach struktur i procesw organizmu. Zagadnieniu biotolerancji implantw w organizmach zwierzt dowiadczalnych i ludzkich powica si w ostatnim okresie wiele uwagi. Bogaty materia obserwacyjny i znaczna ilo nagromadzonych faktw wymaga opracowania systemowego. Podejmowane s liczne prby uoglnie najczciej z uproszczeniami, sprowadzajcymi opracowany model do schematu biochemicznego, wyraajcego gwnie procesy syntezy i katabolizmu w oderwaniu od skadowych procesw bioelektronicznych. Prby statystyczne s problematyczne, gdy zatracaj niekiedy bardzo istotne in-
65
formacje o indywidualnych reakcjach osobniczych, wynikajcych ze stanu zdrowia i fazy rytmu biologicznego. Do trudnoci prawidowego opisu biotolerancji implantu w organizmie przyczynia si dodatkowo degradacja chemiczna i elektromagnetyczna rodowiska, ksztatujca wzrost populacji o wikszej wraliwoci na coraz nisze stenia toksyn i alergenw [22,98]. Obraz tolerancji wprowadzonego do organizmu implantu moe si zmienia pod wpywem stosowanej przez uytkownika diety lub specyfiki rodowiska, z ktrych do organizmu przedostawa si mog rne biopierwiastki. Ich dziaanie wraz z jonami metali pochodzcymi z korozji implantu ksztatuj zoony obraz reakcji synergicznych, a niekiedy antagonistycznych [99]. W zachodzcych reakcjach organizmu na implant gwn rol odgrywaj czynniki biochemiczne, biomechaniczne i bioelektroniczne, ktre tak bardzo trudno rozdzieli od siebie. Wedug najnowszych pogldw biologiczne reakcje na wszczep metaliczny rozpatrywane s w odniesieniu do procesw metabolicznych, bakteriologicznych, immunologicznych i onkogenicznych [100].
. BIOCHEMICZNE BIOMECHANICZNE BIOELEKTRONICZNE PROCESY
METABOLICZNE BAKTERIOLOGICZNE IMMUNOLOGICZNE ONKOLOGICZNE
Przyczyny powika pooperacyjnych s bardzo zoone i uwzgldnia powinny bardzo specyficzne elementy skadowe. Do nich zaliczy mona: jako biomechaniczna implantu, jako biomateriau, jako techniki operacyjnej i septyki, jako usprawniania rekonstruowanych tkanek, czynniki osobnicze, czynniki stochastyczne.
66
Biologiczna aktywno metali wprowadzonych do organizmu wraz z implantem podlegajcym korozji, wyraa si dziaaniem pobudzajcym lub hamujcym czynno biaek enzymatycznych, decydujcych o procesach metabolicznych i immunologicznych. W zalenoci od jakoci i iloci pierwiastkw metalicznych mog pojawi si rwnie zmiany patomorfologiczne w rnych tkankach lub narzdach. Dostrzeganie na kanwie toksykologii jedynie biochemicznych procesw ze skutkami elektrofizjologicznymi byoby zbyt wielkim uproszczeniem zoonoci procesw yciowych materii biologicznej. Dlatego te rozwaa naley take korelacj pomidzy zespoem wasnoci fizykochemicznych implantu, a rodowiskiem biologicznym ze wszystkimi skutkami typowymi dla procesw bioelektronicznych. Obecny stan wiedzy na temat roli, jak peni metale w strukturach tkanek i pynw ustrojowych, pozwala na ustalenie ich biologicznej aktywnoci w zalenoci od ich jakoci i iloci. Stenie biopierwiastkw w rodowisku wewntrznym i zewntrznym komrek organizmu wyraa si niekiedy zaledwie w milionowych czciach grama, ale stwierdzono, e ladowe ich iloci s bezwzgldnie potrzebne. Rola biopierwiastkw polega na dziaaniu pobudzajcym lub hamujcym czynno biaek enzymatycznych decydujcych o wielu podstawowych procesach yciowych. Aktywno biopierwiastkw decyduje o zachodzcych reakcjach. Zbyt mae stenie wywouje zjawiska niedoboru, zbyt due za moe spowodowa zatrucie. Wielko stenia i jego zakres jest rny dla poszczeglnych biopierwiastkw, jak te dla poszczeglnych organizmw. Stenia biopierwiastkw w rnych organach czy tkankach organizmu s zrnicowane i zmienne, gdy - jak wiadomo - midzy bogactwem skadnikw zawartych w artykuach spoywczych, a iloci biopierwiastkw w organizmie istnieje cisy zwizek. Obecno materiau implantowanego do organizmu, jego korozja, a w konsekwencji metaloza mog sta si take rdem biopierwiastkw i przyczynia si do rozwoju niekorzystnych reakcji. Przykadowo elazo zawarte w hemoglobinie decyduje o jej aktywnoci w przenoszeniu tlenu z puc do caego organizmu. Niedobr elaza zaburza odczyny immunologiczne uzalenione od komrek limfocytu T. Jego nadmiar, powstay wskutek korozji implantu, gromadzi si gwnie w tkankach znajdujcych si w bezporednim ssiedztwie [101], a take w komrkach ledziony i innych tkankach ledzionowego systemu rutykulo - rdbonkowo - komrkowego [99]. Synergiczne oddziaywanie jonw metali znajdujcych si w produktach korozji, a szczeglnie elaza, moe utrudnia dyfuzj enzymw przez bony komrkowe oraz niszczy lizosomy [102|. elazo niekorzystnie katalizuje reakcje prowadzce do powstania wolnych rodnikw. W wyniku pojawia
67
si miadyca naczy, marsko wtroby, nowotwory oraz uszkodzenia DNA i RN A prowadzce do zmian mutagennych. Chrom z kolei jest gwnym pierwiastkiem stopw na osnowie elaza. Chrom pobudza proces metabolizmu wglowodanw, uatwia przyswajanie glukozy, a raczej jej przenikanie poprzez bon do wntrza komrki. Jego niedobr prowadzi do wzrostu poziomu cholesterolu i cukru we krwi [103], W nadmiarze jego dziaanie jest toksyczne, szczeglnie, gdy wystpuje w zwizkach trj - i szeciowartociowych. Chrom powoduje te uszkodzenie komrek tkanek okoowszczepowych i narzdw miszowych (wtroby, nerek). Wywouje odczyny alergiczne, szczeglnie u mczyzn. Przewleke oddziaywanie zwizkw chromu na bon luzow oskrzeli moe spowodowa inicjacj guza puc, a w nastpstwie resorpcji moe ujawni si krwotoczne zapalenie nerek [104). Jako produkt korozji chrom gromadzi si w najwikszej iloci w ledzionie i kolejno w wtrobie i nerkach [97]. Jego stenie w tkankach przylegajcych do implantu moe osign wzrost 30 do 100 razy w stosunku do tkanek normalnych, przyczyniajc si do ich zmian patomorfologicznych [105]. Niedobr niklu w organizmie prowadzi do anemii, wpywa na zahamowania wzrostu. Wzgldna nietoksyczno niklu zwizana jest z nieznaczn absorpcj tego pierwiastka przez organizm. Jego toksyczno wystpuje przy wikszych steniach, np. dla szczurw 2 g/kg [98[. Najbardziej toksyczny zwizek niklu stanowi czterokarbonylek niklu Ni(CO)4, wywoujcy uszkodzenie bon luzowych oskrzeli oraz uszkodzenie orodkowego ukadu nerwowego [106]. Wydaje si, e nikiel jest kancerogenny i wywouje odczyny alergiczne w szczeglnoci u kobiet [107| oraz wywouje stan zapalny tkanki okoowszczepowej. Jako produkt korozji implantu jony niklu gromadz si w najwikszej iloci w ledzionie, a nastpnie w pucach i nerkach ]99]. Rwnie podwyszona koncentracja niklu obserwowana jest w tkankach w pobliu implantu [108|. W stopach na bazie kobaltu podstawowym pierwiastkiem zawartym w produktach korozji jest niewtpliwie kobalt. Pierwiastek ten jest zwizany z witamin Bi 2 (zawierajc 4,5% kobaltu) i jej pochodnymi. Pobudza on z wyjtkow aktywnoci procesy krwiotwrcze, zwiksza syntez kwasw nukleinowych i pomaga w oglnej regeneracji organizmu po przebytych chorobach, a take jest konieczny w metabolizmie aminokwasw. Jego niedobr wywouje niedokrwisto zakanie toksyczn, nowotworow i towarzyszc schorzeniom nerek. Wykazuje ma toksyczno nawet przy steniach 1000krotnie wyszych od poziomu normalnego [98]. Kobalt moe wywoa take odczyny alergiczne oraz zmienia struktury kwasw nukleinowych |109]. Jony kobaltu koncentruj si jako produkty korozji implantu gwnie w ledzio-
68
nie. W tkankach przylegajcych bezporednio do implantu stenie kobaltu wzrasta 300 do 6000 razy [1 OB]. Jest on czciowo wydalany. Podwyszon zawarto kobaltu stwierdzono we wosach, krwi i moczu |109). Molibden jest zaliczany rwnie do wanych fizjologicznie mikroelementw. Jego niedobr w organizmie nasila prchnic zbw, zrzeszotnienie koci i zaburzenia w funkcjonowaniu gonad. Uczestniczy take w tworzeniu si enzymw [110]. Roli molibdenu w aspekcie oddziaywania toksycznego i zmian morfologicznych w tkankach w literaturze powicono niewiele uwagi. Uwaa si oglnie, e nadmiar molibdenu moe przyczyni si do powstawania odczynw alergicznych. Ponadto wywouje nadaktywno oksydazy ksantynowej i zwiksza ilo metabolitw w kwasie moczowym [98]. Mangan uznany zosta za mikroelement fizjologicznie niezbdny. Bierze udzia w wielu reakcjach biochemicznych oraz przemianach witaminy C, jest aktywatorem niektrych enzymw utleniajcych. Stwierdzono zwizek manganu z dziaaniem tiaminy. Jego niedobr moe powodowa zaburzenia rozwoju koci i narzdw pciowych |100]. Nadmiar manganu i jego zwizkw w organizmie prowadzi do objaww podranienia drg oddechowych i ewentualnego zapalenia puc. Po duszym, zwykle wieloletnim naraaniu dochodzi take do uszkodzenia orodkowego ukadu nerwowego [99]. Tytan stosowany jest na implanty. Jest te podstawowym skadnikiem stopw na jego osnowie. Przez pocztkowe okresy jego zastosowania uwaany by za pierwiastek obojtny biologicznie nawet po wprowadzeniu do organizmu stosunkowo duych dawek [108]. Ostatnie podsumowujce dowiadczenia kliniczne wykazuj, e moe powodowa alergi lub reakcj okoowszczepow w midzywarstwie implant - ko o czym wiadczy obecno makro fagw i limfocytw T we wknistych komrkach koci. Moe to by powodem destabilizacji endoprotez ze stopw tytanowych po duszym okresie ich uytkowania [111]. Stwierdzono take, e tytan stymuluje rnicowanie osteoklastw i dziaa na ich aktywno. Wywiera take endotoksyczne dziaanie indukujce w konsekwencji cytokliny [112]. Tym reakcjom przypisuje si rwnie proces destabilizacji endoprotez ze stopw tytanowych. Pierwiastek ten jest w maym stopniu wchaniany przez tkanki. Tytan i jego stopy wykazuj bardzo dobr biotolerancj w rodowisku tkanek. Jednak jego produkt korozji - rutyl T0 2 jest mniej tolerowany. W warstwie pasywnej tytanu i jego stopw moe pojawi si rna posta stechiornetryczna tlenkw o oglnej formule T 0 2 n _ 1 o rnej rozpuszczalnoci w tkankach zalenej od pH oraz biotolerancji [112]. Krzem jest take skadnikiem stopw przeznaczonych na implanty chirurgiczne. Zalicza si do grupy mikroelementw wanych biologicznie. Wchodzi w skad ultrastruktury tkanki cznej. Niedobr krzemu moe objawi
69
si zahamowaniem wzrostu modych osobnikw, zaburzeniami budowy i mineralizacji koca, wypadaniem wosw, amliwoci paznokci, zmniejszon odpornoci bon luzowych |109]. Jest pierwiastkiem, ktry wystpuje w najwikszej iloci w organizmie ludzkim, a przedostawanie si jego jonw z materiaw implantacyjnych do tkanek moe si przyczyni do aktywizacji zrostu kostnego. Z tego te powodu ostatnio lansuje si udzia krzemu jako skadnika powok kompozytowych, wytwarzanych na powierzchni implantw. W wyniku rozpuszczania powok w rodowisku pynw ustrojowych jego jony resorbuj si w tkankach, przyspieszajc zrost kostny [113]. Aluminium jest gwnym skadnikiem stopw na osnowie tytanu. Podobnie jak tytan, pierwiastek ten zaliczany jest do grupy nie biorcych udziau w procesach biologicznych, gdy wystpuje w postaci >11203 dobrze tolerowanej przez organizm [98]. Aluminium powoduje cechy osteomalacji glinowej powyej 100 mg/kg sm), a wic ble mini, rozmikczanie koci i zwiksza podatno koci na zamanie. Uszkadza komrki nerwowe przez oddziaywanie z DNA jdra komrki, zmniejsza wykorzystanie glukozy i wpywa na aktywno i funkcje wielu enzymw i neuroprzekanikw. W konsekwencji pojawiaj si schorzenia mzgu o charakterze dementywnym. Due stenie aluminium w cianach naczy krwiononych powoduje ich stwardnienie i usztywnienie [114]. Omwione zostay gwne biopierwiastki wystpujce w stopach przeznaczonych na implanty. Kady z nich moe przyczyni si do zaburzenia naturalnego rozkadu pierwiastkw na rnych poziomach struktur i procesw w organizmie czowieka. Obecnie wiemy, e rozpoznanych ju zostao 27 biopierwiastkw, ktre wczone w reakcje enzymatyczne warunkuj prawidowy przebieg procesw yciowych lub wywouj zmiany patomorfologiczne. Podkreli te naley, e nie w peni zostay rozpoznane reakcje synergiczne i antagonistyczne midzy biopierwiastkami [110]. Wskutek rozwoju korozji biopierwiastki przedostaj si do rodowiska tkankowego w postaci jonw metali lub produktw korozji. Mog one oddziaywa z przestrzeni midzykomrkowej na komrki lub te wnika do ich wntrza, w tym rwnie przez fagocytoz. Lokalne oddziaywanie jonw metali lub produktw korozji implantu na tkanki organizmu nazwane zostao przez Nicole'a metaloz [114]. Moe ona by rnicowana jako prosta wdrwka jonw metali, mechanicznie - pod wpywem kompresji lub wyporu otaczajcych implant tkanek, chemicznie - jako bezporednia reakcja jonw metali lub produktw korozji implantu z pynami tkankowymi i mazi stawow, fizykochemicznie - poprzez efekt elektrogenetyczny, jak te biologicznie - w wyniku uszkodzenia ywotnoci tkanek.
70
Podstawowymi jednak reakcjami, ktrym powicono w literaturze najwicej uwagi, byy reakcje toksyczne. Prace Menauxa i Odiette'a, a nastpnie Venable'a i Stucka oraz Franka i Zittera [115] pozwoliy ustali szereg toksycznoci metali. W szeregu tym kobalt, magnez i jego stopy, elazo, brzy aluminiowe uznano za toksyczne, cynk, srebro, cer, nikiel, zwizki aluminium i niektre gatunki stali okrelono jako rednio toksyczne, a z kolei zoto, aluminium, tytan, stale V2A i V4A, stop Vitallium przyporzdkowano do grupy metali nietoksycznych. Frank i Zitter [115] wydzielili take w przebiegu klinicznym korozjii metalozy trzy charakterystyczne przebiegi: cichy; cechujcy si tym, e inicjacja korozji rozpoczyna si bezporednio po implantacji, lecz rozwj korozji nie powoduje wyranych zmian patomorfologicznych w otaczajcych tkankach, ostry; szybka inicjacja korozji, a dalszy jej rozwj rozpoczyna zmiany w tkankach wykrywalne spektralnie i histologicznie, dyskretny; zmiany tkankowe ujawniaj si dopiero po usuniciu implantu. Prace Clarke'a i Hickmana [118] wykazay wspzaleno pomidzy ubytkami korozyjnymi metali i stopw i ich potencjaami anodowymi w roztworach fizjologicznych a biotolerancj. Im mniejsze ubytki korozyjne metalu lub stopu oraz wyszy potencja anodowy, tym wiksza jest jego biotolerancja w organizmie. Steinemann [117] prbuje znale zwizek pomidzy biotolerancj a odpornoci na korozj wyraon oporem polaryzacyjnym (rys.2.18). Rozrnia on trzy rodzaje tworzyw metalicznych: toksyczne, stopy bezpieczne pod warunkiem wytworzenia na ich powierzchni zaporowej warstwy pasywnej oraz witalne tzw. obojtne dla organizmu. Obserwacja produktw korozji metali i stopw w rodowisku tkanek ma uoglni spostrzeenia, e biotolerancja produktw korozji jest zwizana z ich rozpuszczalnoci w tkankach (rys.2.19). Reakcja toksyczna produktw korozji wyraa si ich krytycznym steniem, ktre - jak wiadomo - zaley od mechanizmu niszczenia implantu i nie zawsze wyraa szybko korozji elektrochemicznej. Liczne prace nad korozj implantw w rodowisku tkanek i pynw ustrojowych oraz jej biologicznymi skutkami byy podstaw do opracowania skadu chemicznego stopw. Badania niezbicie wykazay, e dobra biotolerancja wie si z dobr odpornoci korozyjn stopowi z tego wzgldu komponowanie jakociowe i ilociowe skadw stopw sprowadzone zostao do modelowania takich struktur, ktre s odporne na korozj bioelektrochemiczn ze wszystkimi uwarunkowaniami biomechanicznymi.
'2.5. B i o t o l e r a c j a b i o m a t e r i a w m e t a l i c z n y c h
71
E a io >
!
Bezpieczne okresowo (spasywowane)
Ti Zr
stopy Co p 107
li
Toksyczne
>106 <
304L
2 -to6
a:
0
I
Co
i1 I'
Mo
I316L
STa
'Nb stop/Ti
Ag
Obojetne
4 10
,Cu
Au
Fe
BIOTOLERANCJA
Rys. 2.18. Biotolerancja metali i stopw w zalenoci od odpornoci korozyjnej wg [1171.
Ni, Co, Cu i 1
10"'
10*
10 4
mol
Ti0 2 Fe(OH)2 Al203 Cr(OH)3 CaO V 2 0 3 Rys. 2.19. Granice toksycznoci produktw korozji pierwiastkw stopowych implantw wg [117].
72
Opracowane zostay trzy grupy stopw - na osnowie elaza, kobaltu, tytanu i ostatnio tantalu, ktrych przydatno do implantacji potwierdziy wieloletnie dowiadczenia kliniczne. Ich skady chemiczne po wielu modyfikacjach zostay ostatecznie ujte zaleceniami normatywnymi ISO. Ograniczenia ilociowe pierwiastkw stopowych do bardzo niskich ste. jak te ograniczenia iloci wtrce niemetalicznych i pierwiastkw gazowych stwarzaj potrzeb stosowania specjalnych metod wytapiania i rafinacji stopw. Ustalone skady chemiczne gwarantuj moliwo otrzymywania struktur austenitycznych nie tylko o dobrej odpornoci korozyjnej, ale take paramagnetycznych. W celu zapewnienia paramagnetyzmu ograniczono ilo faz ferromagnetycznych w stopach, ktre mog pojawi si przy pewnych kombinacjach skadnikw stopowych, nawet przy zastrzeonych w normach tolerancjach ste pierwiastkw lub te niewaciwie przeprowadzonej przerbce plastycznej i obrbce cieplnej. Leukocyty |117], erytrocyty (118], makrofagi (119] oraz pytki krwi (120) wykazuj magnetotropizm. Procesy magnetochemiczne, zwaszcza w stanach elektronicznych, wywoane obecnoci ferromagnetyka i jego poa maj wpyw na szybko rekombinacji rodnikw przy przejciu z dia- w paramagnetyzm w biakach surowicy ludzkiej. Magnetotropizm skadnikw krwi w obecnoci ferromagnetyka jest czynnikiem zakrzepowym (121 ]. Z tego wzgldu obecno faz ferromagnetycznych w implantach metalicznych jest niedopuszczalna. Dotyczy to w szczeglnoci ferromagnetycznego ferrytu , czy martenzytu w stalach i stopach, ktrych zawarto ogranicza si do moliwego minimum. Uzupeniajcego omwienia wymagaj problemy bakteriologiczne i onkogeniczne, zwizane z wszczepianiem implantw. Jednym z najbardziej kopotliwych zagadnie zastosowania wszczepw chirurgicznych jest wysokie ryzyko zarwno wczesnych, jak i pnych infekcji pooperacyjnych. Wprawdzie istniej obecnie nowoczesne i skuteczne metody sterylizacji, zmniejszajce ryzyko powika infekcyjnych, jednak w przypadku wczesnego zainicjowania korozji implantu pojawia si torebka cznotkankowa, ktra moe sta si siedliskiem bakterii. Rwnie stosowanie cementu do zamocowania w tkankach endoprotez i jego proces krystalizacji zachodzcy z wydzieleniem duej iloci ciepa niszczy otaczajce tkanki, w ktrych powstaj odpowiednie warunki do rozmnaania si bakterii [122|. Take nieregularny ksztat implantu zwiksza moliwo rozmnaania si bakterii w pobliu wklsoci, szczeglnie gdy zainicjowana jest na jego powierzchni korozja. Miejscowe obnienie si pH oraz stenia tlenu przyczynia si do upoledzenia funkcji otaczajcych komrek z rwnoczesnym obnieniem ich odpornoci na bakterie. Gradient potencjau elektrycznego na granicy metal-pyn midzyko-
73
mrkowy moe osabi aktywno neutrofili, makrofagw i limfocytw, a uatwi rozwj flory bakteryjnej [123). W latach siedemdziesitych nagromadzone wyniki wieloletnich obserwacji klinicznych day podstaw do bardziej wnikliwej analizy wpywu implantu na inicjowanie guzw nowotworowych [108|. Przesank do prowadzenia tego typu analizy byy sygnalizowane w literaturze guzy ujawnione u osb naraonych na dugotrwae dziaanie zwizkw niklu, chromu i berylu. Rwnie produkty zawierajce zwizki metali wykazay kancerogenne dziaanie u pewnych gatunkw zwierzt. Szczegowa analiza prac dotyczcych guzw inicjowanych produktami korozji implantw w organizmach ludzkich nie wykazaa pocztkowo wspzalenoci z kancerogennym oddziaywaniem jonw metali. Rola pierwiastkw w procesach immunologicznych jest znana od szeregu lat. Przykadowo chrom C r 3 + , C r 6 + , Co, Ni s zdolne do czenia si z proteinami i tworz kompleksy immunogenne. Badania normalnej populacji wykazay, e 10% wykazuje wraliwo na implanty metaliczne. U niektrych osb wraliwo alergiczna na wszczep metalowy wystpuje dopiero po pewnym okresie [115]. W literaturze w latach 1958-1987 pojawiy si pojedyncze publikacje ukazujce inicjowanie guzw u osb, ktrym wszczepiono implant. Po jego usuniciu patomorfologia tkankowa zanika. Fakt ten uspokoi badaczy [124,125]. W nastpnych jednak latach pojawiy si nowe doniesienia sugerujce zwizek pomidzy guzami a uytkownikami implantu metalicznego [126]. W niektrych pracach podjto nawet prb wyjanienia mechanizmu ich powstawania |127|. Na podstawie tych prac stwierdzi mona, e guzy koci i chrzstki s bardzo rzadkie. Okoo 1/4 do 1% wszystkich guzw ujawnionych w tkankach mikkich zwizana jest z dugotrwa obecnoci w nich implantu. Guzy powstaj gwnie w tkankach o najwyszej wraliwoci. U pacjentw, ktrzy uytkowali implant ponad 10 lat, stwierdzono guzy w 70% [128]. Przyj si wic pogld, e w konsekwencji systematycznej i dugotrwaej stymulacji kancerogennej i immunogennej jonw metalicznych, pochodzcych z procesu korozji implantu, w obszarze tkanek wraliwych mog pojawi si guzy. Metale maj wyduony okres kancerogennej inicjacji minimalnie 5 do 10 lat, a typowy okres wynosi 20 lat. Aktualnie obowizujc metod oceny przydatnoci biologicznej stopu do implantacji jest obserwacja reakcji, wywoanych obecnoci wszczepu opracowan przez Komitet F-4 ASTM ds. Materiaw Chirurgicznych i Urzdze. Przedstawiony w zarysie problem doboru pierwiastkw stopowych zapewniajcych paramagnetyczn struktur austenityczn tworzyw metalicznych nie zosta w peni rozwizany zarwno na kanwie faktw dowiadcza-
74
nie poznanych, lecych u podstaw korelacji biochemicznych, a ju pozosta bezradny zarwno przy wczeniu elektronicznych wasnoci metabolizmu, jak te transformacji energii, wynikajcej z wejcia mechanicznego do sfery piezoelektrykw organicznych. Zgromadzone fakty na gruncie toksykologii daj czstkowy obraz makroskopowego oddziaywania wybirczych skadnikw stopowych bez korelacji ilociowych czy te synergicznego oddziaywania. Brak te modelowego spojrzenia na kwesti transformacji jonw metali powstaych w procesach korozyjnych, wskutek urzeczywistnienia si dostatecznie poznanych mechanizmw ze skutkami w rodowisku tkankowym, w ktrym patomorfologia odzwierciedlona jest ilociowym udziaem biopierwiastkw okrelonego rodzaju i stenia.
2.6. P r o b l e m a t y k a korozji implantw metalicznych w rodowisku t k a n e k i p y n w u s t r o j o w y c h

2.6.1. rodowisko korozyjne tkanek i pynw ustrojowych Zagadnienie korozji implantu powinno by rozstrzygane w odniesieniu do korelacji pomidzy rodowiskiem, w ktrym zosta umieszczony, a zespoem jego wasnoci fizykochemicznych. rodowisko biologiczne otaczajce implant wyrniaj zachodzce w nim procesy yciowe, a wic biologiczne reakcje przemiany materii z wszystkimi skutkami typowymi dla procesw bioelektronicznych jak: przewodzenie bioprdw, rnice potencjau zwane biopotencjalami, kwantowa emisja fotonw w efektach biolaserowych, czyli wymuszona sytuacja radiacyjna, zmiana polaryzacji pprzewodnikw pod wpywem fali elektromagnetycznej i stany wzbudzone [3,22,98). Do istoty biologicznego rodowiska wczy naley pprzewodnictwo i piezoelektryczno materiau organicznego. W rodowisku tym transport masy biologicznej dokonuje si w skali molekularnej i submolekularnej w postaci ruchu elektronw, protonw, jonw, wolnych rodnikw, drobin aminokwasw czy wreszcie biaka w sposb typowy dla pprzewodnikw organicznych. Pole elektryczne i bioprdy potwierdzone na kanwie dowiadcze elektrofizjologii bazuj ponadto na efektach piezoelektrycznych i piroelektrycznych. Masa biologiczna przesuwana moe by take za pomoc fotoforezy lub magnetoelektroforezy [100]. Makroskopowy jeszcze opis transportu adunku elektrycznego w rodowisku tkankowym sprowadza si do opisu czynnoci elektrycznej kom-
2.6. P r o b l e m a t y k a korozji implantw metalicznych.
75
rek. Czynno ta decyduje o pobudliwoci komrek nerwowych i miniowych, a ta z kolei o przekazywaniu informacji. W tym te ujciu transport adunku elektrycznego uzaleniony jest od biopotencjaw, a adunek moe by przenoszony cznie z substancj, wywoujc wtrny bodziec w postaci rnicy potencjaw elektrycznych, np. elektrodowych, dyfuzyjnych, bonowych. Na tych przesankach bazuje bioelektrochemia rozwaajca zjawiska elektryczne na bonach komrkowych i ich syntetycznych modelach. U podstaw tych zagadnie jest transport adunku przez bony, elektrochemiczne utlenianie i redukcja wanych biologicznych substancji, a take ich adsorpcja na elektrodach, analiza elektrochemiczna w ukadach biologicznych ze szczeglnym uwzgldnieniem ukadw uin viv\ wreszcie otrzymywanie nowych czujnikw elektrochemicznych na zasadzie bioanalogowej. cilej jednak mwic, bioelektrochemia kadzie gwny nacisk na zagadnienia zjawisk elektrycznych na bonach, jak te na problemy sterowania procesami biologicznymi przez potencjay membranowe. Dotychczasowa interpretacja kinetyki biologicznej opiera si gwnie na potencjaach elektrycznych i poszukiwaniu ich rde na zasadach polielektrolitw pod wycznymi sugestiami przemian mechanochemicznych bez uwzgldnienia piezoelektrycznych wasnoci masy biologicznej. Stany strykcyjne jak wiadomo, s nieodcznym nastpstwem zmiennych pl elektrycznych w piezoukadach. Pulsuj nie tylko miofibryle i przewodzce nerwy, ale rwnie wszelkie bony biologiczne, synapsy i mitochondria. Rwnie pracujcych enzymw, a zwaszcza centrw aktywnych w czsteczkach biaka prostetycznego nie mona wyeliminowa ze zmian elektromechanicznych. Na caym pionie kinetyki biologicznej, od pulsujcych mitochondriw poprzez ruch cytoplazmatyczny, synaptyczny przekaz, kurczliwo komrek miniowych do pulsacji muskulatury odbywajcej si z czstotliwoci 10 Hz, wystpuje ta sama nierozerwalna wi procesw chemicznych, mechanicznych i elektrolitycznych [22,98]. W makroskopowym ujciu czynnikw korozyjnego rodowiska tkankowego dostrzegany jest odczyn kwasowoci w zakresie pH = 7,4 (normalny) do 5 (przy zastoju). Stan infekcji moe zmieni odczyn kwasowoci do pH = 9 [22]. Stochastyka zmian wielkoci prdw inicjowanych w procesach strykcyjnych, ich czstotliwo zmian wynikajca z anatomiczno-fizjologicznych przesanek narzdu ruchu oraz aktywnoci ruchowej, jak te nierwnowagowy charakter elektrochemicznych zjawisk membranowych stanowi o trudnociach zbudowania prawidowego modelu bioelektrochemicznego rodowiska tkankowego. Dodatkowo jak wiadomo, proces niszczenia korozyjnego implantw w rodowisku tkanek przebiega przy zmiennym stanie napre i odksztace oraz odczynowoci tkanek, ktrych dynamika nie
76
zostaa dotychczas okrelona. W tym kontekcie zrozumiay jest w dotychczasowej literaturze brak jednoznacznych pogldw na kwesti niszczenia korozyjnego implantw. Stochastyka zmian warunkw decydujcych o inicjacji i rozwoju korozji implantw w rodowiskach tkanek i pynw ustrojowych ma wic swoj specyfik, a obraz uszkodze jest czsto odmienny od uzyskiwanego w symulowanych warunkach laboratoryjnych. 2.6.2. Waniejsze rodzaje korozji implantatw W problematyce korozji biomateriaw metalicznych wydzieli mona zagadnienia korozji samego biomateriau oraz kwesti odpornoci korozyjnej okrelonych postaci implantw w rodowisku tkanek i pynw ustrojowych. Odporno korozyjn biomateriaw metalicznych okrela si najczciej w badaniach porwnawczych, ktre prowadzi si przyjtymi metodami badawczymi w warunkach laboratoryjnych, imitujcych w przyblieniu rzeczywiste rodowisko biologiczne. Badania tego typu pozwalaj ujawni mechanizmy lub rodzaje niszczenia korozyjnego. Daj one moliwo porwnania ze sob rnych stopw w odniesieniu do zmieniajcego si ich jakociowego i ilociowego skadu chemicznego i fazowego, a nieraz stanu powierzchni, wyraajcego si zmiennoci chropowatoci w zaoonym przedziale, bez - lub z udziaem warstwy pasywnej o okrelonej strukturze i gruboci. Czsto jednak badanie odpornoci korozyjnej prowadzone jest na obiekcie rzeczywistym, a wic. implancie o zoonej geometrii, ustalonej na kanwie przesanek anatomiczno-fizjologicznych czy techniki operacyjnej. Do laboratoryjnej symulacji rzeczywistych warunkw rodowiskowych wprowadza si take czynniki fizyczne, np. obcienie i odksztacenie implantu ze zmiennoci wynika-jc z uwarunkowa bioniki. Im waciwszy bdzie dobr cech modelowanego obiektu w odniesieniu do czynnikw determinujcych rzeczywiste zjawiska, tym bardziej obiektywna bdzie ocena podstawowych mechanizmw korozji implantu. Budowanie podobiestwa na prawach analogii pomidzy materi martw obiektu modelowanego, a oywion obiektu rzeczywistego sprawia due problemy. Uproszczenia modelowe wynikajce ze schematw biochemicznych i cybernetycznych materii martwej riie s adekwatne do biomasy. Trudnoci wynikaj wic z transformacji fizycznych modeli analityczno-opisowych, stosowanych do materii martwej na oywion materi biologiczn. Odporno korozyjna tworzyw metalicznych przeznaczonych na implanty jest podstawowym kryterium ich uytecznoci bardzo cile zwizanym z biotolerancj. W dotychczasowej literaturze z zakresu korozji implantw
77
zgromadzono ju znaczn ilo informacji, ktre ostatecznie nie doczekay si usystematyzowania modelowego. W wielu publikacjach o charakterze podsumowujcym podejmowane s prby uoglnienia faktw eksperymentalnych w odniesieniu do niszczenia korozyjnego implantw okrelonego typu czy te stopu. Zaznaczaj si jednak rnice w interpretacji wynikw ich niszczenia korozyjnego. Wymienione rodzaje korozji sklasyfikowane na podstawie wynikw obserwacji makro- i mikroskopowych po rnych okresach przebywania implantw w rodowisku organizmw oywionych nie zostay usystematyzowane w odniesieniu do czynnikw korozyjnych rodowiska czy te samych mechanizmw korozji. S to w oglnym przypadku jedynie prby rekonstruowania mechanizmw i procesw na kanwie czasowych zmian struktury powierzchni i rdzenia implantu, niekiedy nawet z duym ryzykiem nieprawdopodobiestwa i szerokim marginesem dowolnoci z racji trudnoci uwzgldnienia wszystkich czynnikw korozyjnych. Trudnoci wynikaj nie tylko z moliwoci poprawnego ustalenia zmiennoci stanu napre i odksztace implantu, lecz rwnie z faktu, e rodowisko tkankowe jawi si jako pene "ycia", napi i oddziaywa. Jest ono bogatsze od rodowiska chemicznego, ktre jest do odtworzenia w warunkach laboratoryjnych. rodowisko tkankowe przejawia cechy elektromagnetyczne, a jego dynamika zmiennoci jest nieporwnywalna z wariacjami chemicznymi. Std te wyniki obserwacji niszczenia korozyjnego implantw w elektromagnetycznym rodowisku tkanek i pynw ustrojowych nie pokrywaj si z wynikami otrzymanymi w prbach laboratoryjnych, nawet przy przedsiwziciach stosowania adekwatnej symulacji chemicznej rodowiska. Odmienno wyraona stochastyk procesw elektromechanicznych zachodzcych w ukadzie ko - implant - misie nerw jest wyrana. Na niej wanie ciy pitno przesanek anatomiczno fizjologicznych, decydujcych o Teologicznym stanie napre i odksztace ukadu, ktre reprezentuj take zesp cech biomechanicznych. W rezultacie wic urozmaicony wze sytuacji wzajemnie si nakadajcych o charakterze pulsujcym, wzajemnie indukujcym czynniki rodowiska elektrofizjologicznego, utrudnia niewtpliwie opracowanie modeli niszczenia korozyjnego rnych postaci uytkowych implantw. Dodatkowo jeszcze wyrazisto zjawisk i procesw przesaniaj niekiedy zrnicowane techniki operacyjne, zmieniajce w szczeglnoci stadium inicjacji niszczenia korozyjnego imlantw. Wiadomo, e implanty z obecnie stosowanych biomateriaw metalicznych na bazie stali chromowo - niklowo - molibdenowych, kobaltu czy tytanu mog by stosowane jako wszczepy pod warunkiem wytworzenia na ich powierzchni warstwy pasywnej, skutecznie zabezpieczajcej przed korozj.
78
Rys. 2.20. Uszkodzenia mechaniczne powierzchni implantu ze stali 316L narzdziem chirurgicznym, mikroskop skaningowy.
Warstwa pasywna wytwarzana jest w kocowym etapie ich polerowania, a niekiedy jako oddzielny zabieg pasywacji. Po tym zabiegu na powierzchni implantu mog powsta drobne wery, ktre s wynikiem ekstrakcji wtrce niemetalicznych lub faz midzymetalicznych. Relacje ilociowe i jakociowe zalee bd od skadu fazowego stopu, a wic stosowanych warunkw technologii metalurgicznych. Warstwa pasywna implantu ju podczas zabiegu moe by uszkodzona mechanicznie (rys.2.20.). Naruszenie spjnoci i przyczepnoci warstwy pasywnej nastpuje rwnie podczas przedoperacyjnego modelowania implantu (prebendingu), szczeglnie wtedy, gdy prowadzone jest w stopniu wikszym, anieli przewiduj zalecenia producenta. W konsekwencji obszary odksztacane implantu s bardziej naraone na korozj (rys.2.21.).
Rys. 2.21. Powierzchnia implantu ze stali 316L w strefach odksztaconych podczas zabiegu po rnych okresach przebywania w rodowisku tkankowym: a ) po 6 miesicach, b) po 14 miesicach, mikroskop wietlny wg [22].
Rys. 2.22. Powierzchnia implantu ze stali 316L w strefach nieodksztaconych podczas zabiegu po 14 miesicach przebywania w rodowisku tkankowym, mikroskop wietlny wg (22).
Zaznaczaj si istotne rnice w przebiegu korozji, gdy lokalne uszkodzenia warstwy pasywnej oraz zrnicowanie umocnienia pomidzy strefami odksztaconymi i nieodksztalconymi prowadz do utworzenia ogniw aktywno - pasywnych. Std te w strefach nieodksztaconych na powierzchni irnplantatw wyrni mona liczne wery, powstajce w miejscach wystpowania wydziele wglikw lub wtrce niemetalicznych (rys.2.22.). Natomiast strefy odksztacane koroduj w sposb charakterystyczny dla korozji miejscowej - rwnomiernie i na caej powierzchni odksztaconej (rys.2.21.). Wielko ubytkw korozyjnych jest uzaleniona od skadu chemicznego i fazowego oraz czasu przebywania implantu w rodowisku tkankowym. Badania histopatologiczne wykazay niezbicie, e w wyniku rozwoju korozji i metalozy w tkankach mikkich zaobserwowa mona odczyn fagocytarny, ktry pocztkowo przyjmuje si jako reakcj na obecno wszczepu metalicznego. W pniejszych etapach wytwarza si bliznowata torebka cznotkankowa zawierajca komrki fagocytarne, a w kocowym okresie wyrni mona take w tkankach produkty korozji (rys.2.23.). Reakcja tkanki na implant polega na miejscowym jaowym odczynie zapalnym i rozplemie tkanki cznej prowadzcym do utworzenia torebki oddzielajcej wszczep od otoczenia. Dynamika tej reakcji zaley od ruchliwoci wszczepu w rodowisku tkankowym i wraliwoci organizmu [22], Implanty metaliczne ulegaj korozji. Rodzaj korozji oraz intensywno jej przebiegu zale od skadu chemicznego i fazowego metalicznego tworzywa, rodzaju obcienia, cech geometrycznych implantu i techniki operacyjnej. Niszczenie implantu moe by mechaniczne jako przedoperacyjne albo
80
Rys. 2.23. Struktura mini w pobliu implantu po 60 dniach od wszczepienia: bliznowata torebka cznotkankowa z produktami korozji, mikroskop wietlny wg [22]. przecieniowe, dla uytkowego wyrniono korozj werow, szczelinow, napreniow, zmczeniow i ciern p a t r z rys.2.24. Sygnalizowane s czsto rnice w przebiegu korozji w poszczeglnych strefach tego samego implantu. O d y n a m i c e korozji d e c y d u j ostatecznie skad chemiczny i fazowy oraz jednorodno s t r u k t u r y materiau, lokalny stan umocnienia lub napre. Bez wstpnej analizy fizykochemicznej powierzchni implantu i oceny stanu napre oraz odksztacenia wprowadzonego podczas zabiegu operacyjnego lub uytkowania, u t r u d n i o n a jest ocena przebiegu korozji [3j.
Rys. 2.24. Schematyczny podzia niszczenia implantw metalicznych. Przy ocenie odpornoci m a t e r i a u n a korozj napreniow lub zmczeniow konieczna jest z n a j o m o wartoci obcie i ich zmiennoci, wynikajca z analizy rzeczywistego stanu napre, k t r opracowa mona na kanwie b a d a biomechanicznych.
2.6. P r o b l e m a t y k a korozji implantw metalicznych. +2
81
0
-2
Zlacze spawane
stopu Protasul - 1 0
+2
0
-2
Protasul - 2
+2
0
-2
^ ^
0
Protasul -10
+2
/
0 400
I
AISI 316 800 1200
-2
-400
POTENCJA. mV
Rys. 2.25. Krzywe polaryzacji anodowej stopw na implanty w 10% roztworze kwasu solnego.
2.6.3. Odporno korozyjna typowych stopw na implanty Do najczciej stosowanych stopw na osnowie elaza naley stal AISI 316L(AISI316LVM). Do grupy stopw na osnowie kobaltu z kolei naley Protasul-2 i Protasul-10. Na osnowie tytanu najwiksz popularno zyska! stop Protasul-64WF. Zrnicowany skad chemiczny i fazowy stopw znajduje take odzwierciedlenie w ich odpornoci korozyjnej. Stal Al SI 316L stosowana jest do produkcji elementw zespalajcych koci, w protetyce stomatologicznej i kardiologii zabiegowej, a wic na implanty krtkotrwae. Jest to najtaszy materia metaliczny, lecz przy tym cechuje go najmniejsza odporno korozyjna. Praktyka kliniczna wykazaa, e ponad 90% implantw z tej stali po usuniciu z ciaa wykazuje ubytki korozyjne [129]. Porwnawcze badania laboratoryjne wykazay, e stal AJ SI 316L cechuje odmienna w odniesieniu do innych stopw krzywa polaryzacyjna (rys.2.25.). Za silnie rozbudowanym obszarem aktywnym o duej gstoci prdu zaznacza si obszar pasywny. Podczas polaryzacji zwrotnej w danych warunkach stal ta nie wykazuje tendencji do pasywacji (znaczna histereza). Taki ksztat krzywej jest odzwierciedleniem skonnoci stali do korozji szczelinowej i punktowej w kwanych rodowiskach aktywizujcych [134]. Skonno stali AISI 316L do korozji szczelinowej jest widoczna take w roztworach zawierajcych chlorki, w tym take w roztworach fizjo-
82
logicznych. Stal ta wykazuje take znacznie nisze potencjay repasywacyjne w stosunku do stopw na osnowie kobaltu, a wic take mniejsz zdolno do repasywacji (22). Tworzenie si ogniw w wyniku napowietrzania roztworu w obecnoci szczelin moe doprowadzi do likwidacji stanu pasywnego. Stal AISI 316L jest szczeglnie skonna do tego procesu. Maa zdolno do pasywacji stali AISI 316 L odzwierciedla si take w niskich potencjaach tworzenia werw. Skonno stali chromowo - niklowo - molibdenowych do korozji napreniowej bya przedmiotem bada Jonesa i Winga [130]. Badania korozji napreniowej stali wykonane zostay ze sta szybkoci rozcigania w roztworze Tyrode'a w temperaturze 37 C. Stwierdzono, e stal AISI 316L wykazuje dobr odporno na korozj napreniow w tym roztworze. Przebieg zjawiska na powierzchni prbek w warunkach powolnego rozcigania w powietrzu i roztworze Tyrode'a by podobny. Wskazywaoby to na brak systematycznych wspzalenoci pomidzy szybkoci rozcigania, a wasnociami wytrzymaociowymi i plastycznymi dla rnych ksztatw karbw wykonanych na prbkach. Fakt ten wskazuje na dobr odporno tej stali na korozj napreniow. Asphahani z kolei badajc stal 316L w stanie wyarzonym oraz po 20 i 50% gniotach stwierdzi rnice w jej skonnoci do korozji napreniowej w rodowiskach: 10% FeCIS, 5% NaCI + 0,1% CH3COOH nasycanym H2S oraz 18 %BaCl 2 + 9 %CaCl 2 nasycanym C02 lub C02 + H2S, jak te 5% NaCI nasycanym 9 9 % C 0 2 i 1% H2S [131]. Spostrzeenia Asphahaniego o skonnoci stali do korozji napreniowej zalenie od stopnia umocnienia potwierdzone zostay take przez Cloada i wsppracownikw [132]. W ich badaniach wykazano skonno stali 316L do korozji napreniowej ze wzrostem stopnia gniotu oraz wzrastajc iloci martenzytu w strukturze. Badania skonnoci do korozji napreniowej autorzy prowadzili w roztworze MgCl2. Bielanik [ 133] wykaza z kolei, e skonno stali 316L do korozji napreniowej, oceniana we wrzcym roztworze MgCl2, w najwikszym stopniu uzaleniona jest od stenia wgla w austenicie. Najmniejsz odporno na korozj napreniow stal ta wykazuje w stanie przesyconym. Proces wydzieleniowy wglikw M 2 3 C e , w wyniku ktrego zmniejsza si stenie wgla w roztworze, zwiksza odporno stali na korozj napreniow. Naley jednak by ostronym w transformowaniu wynikw uzyskanych w prbach laboratoryjnych na implanty chirurgiczne. Czsto obserwuje si, e skonno stopw w rodowiskach wodnych do korozji napreniowej wyraa si jedynie zmian zakresu potencjau elektrochemicznego. W prbach du-
83
gotrwaych w roztworze Tyrode'a zauwaono, e potencjay korozji stali 316L przesuway si do wikszych wartoci. W czasie pierwszych trzech tygodni przesuway si przecitnie o 0, 2 4- 0, 3 V. Skonno ta nie ujawnia si natomiast w okresie do 2 dni przy maych szybkociach odksztacenia. Implanty wprowadzone do rodowiska tkankowego poddawane s niskocyklicznym obcieniom zmiennym, ktre - jak wiadomo - przebiegaj w rodowisku aktywnym elektrochemicznie. Warunki takie s dostateczne do rozwoju korozji zmczeniowej implantw [134]. Stale 316 s wraliwe na korozj zmczeniow, zarwno w rodowisku chlorku elazowego, jak i kwasu solnego. Stopie uwraliwienia stali na korozj zmczeniow zaley od potencjau elektrochemicznego. Wskanikiem skonnoci stali do korozji napreniowej moe by wspczynnik trwaoci zmczeniowej, okrelajcy stosunek trwaoci zmczeniowej w roztworze soli do ustalonej trwaoci zmczeniowej w orodku obojtnym przy tym samym sposobie obcienia prbki. Wskanik ten dla stali AISI 316 L przy potencjaach +50mV wzrasta. Fakt ten naley odnie do zwikszania si promieni zaokrglenia pkni na skutek powstawania werw. Ksztat krzywych polaryzacyjnych oraz niskie wartoci prdw polaryzacji, jakie rejestruje si podczas prb zmczeniowych sugeruj, e przy potencjale +50 mV zachodzi depasywacja i tworz si wery w miejscach tworzenia si pkni. Odporno stali AISI 316L na korozj zmczeniow wystpuje w zakresie potencjaw pasywacji -100 i 200 mV. Stal ta po zgniocie na zimno jest wraliwa na dziaanie korozji zmczeniowej w roztworze Tyrode'a. Oglnie mona stwierdzi, e odporno stali 316L na niszczenie korozyjne jest uzaleniona gwnie od struktury i gruboci warstwy pasywnej. Jej skad fazowy i grubo determinowane s warunkami elektrochemicznymi pasywacji, dla ktrych uzyska mona czsto odmienne charakterystyki potencjostatyczne. Problem ten dotyczy take innych stopw. W wielu pracach problem odpornoci warstwy pasywnej w odniesieniu do jej skadu fazowego i gruboci jest pomijany. Fakt ten decydowa moe o przebiegu korozji implantu w sposb odmienny, nawet w odniesieniu do porwnywalnych warunkw rodowiska korozyjnego, dajc tym samym odmienn dynamik procesu [22]. Stopy na bazie kobaltu w odniesieniu do stali AISI-316L cechuje wiksza odporno na korozj werow i szczelinow. Posiadaj wiksz zdolno do repasywacji. Skonno stopw na bazie kobaltu do korozji szczelinowej jest dziesiciokrotnie mniejsza ni stali AISI-316L. Badania przeprowadzone przez Sury'ego [134] wykazay, e stopy na osnowie kobaltu wykazuj dobr odporno na korozj punktow i szczelinow w roztworach chlorkw i fizjologicznych. Zaznaczaj si jednak rnice wynikajce ze struktury
84
uksztatowanej w procesie technologicznym. Stop przerabiany plastycznie - Protasul-10, w porwnaniu ze stopem odlewniczym Protasul-2 wykazuje wiksz odporno na korozj punktow oraz szczelinow w roztworach chlorkw. Homogeniczna i drobnoziarnista struktura stopw przerabianych plastycznie w porwnaniu z odlewanymi wyjania rnic odpornoci korozyjnej. Ponadto stwierdzono, e w rodowisku chlorkowym, stopy na osnowie kobaltu przerabiane plastycznie, po odksztaceniu w zakresie sprystym i plastycznym, wykazuj cakowit odporno na korozj napreniow [22], Odporno korozyjna odlewniczych stopw na bazie kobaltu jest mniejsza ni stopw przerabianych plastycznie, lecz z kolei wiksza ni stali AISI316L, gdy wykazuj one wiksz zdolno do pasywacji. Poczenia spawane stopw na osnowie kobaltu, wystpujce w niektrych konstrukcjach endoprotez staww, w ktrych kute trzpienie mocujce ze stopu Protasul-10 poczone s odpornymi na cieranie elementami ze stopu Protasul-2 drog spawania elektronowego lub elektrod wolframow w atmosferze gazw obojtnych, zachowuj dobre wasnoci antykorozyjne, zblione do materiaw rodzimych. Efektw galwanicznych nie zarejestrowano, poniewa elementy odlewane, jak i kute wykazuj trway stan pasywny [134], Wytrzymao zmczeniowa przerabianych plastycznie stopw na bazie kobaltu (Protasul-10) jest prawie dwukrotnie wiksza ni odlewanych (Protasul-2). Skonno do repasywacji stopu przerabianego plastycznie jest mniejsza. W porwnaniu z odlewanymi stopami przerabiane plastycznie, wykazuj wiksz odporno na korozj punktow i szczelinow oraz nie s podatne do inicjowania pkni zmczeniowych a wic maj te dobr odporno na korozj zmczeniow. Stopy na osnowie tytanu wyrniaj si od pozostaych najwysz odpornoci korozyjn. Dua zdolno do tworzenia trwaej warstwy pasywnej, due potencjay aktywacji i przebicia gwarantuj im dobr odporno na korozj wern i szczelinow. S take odporne na korozj napreniow w rodowiskach fizjologicznych i pod tym wzgldem mona je przyrwna do stopw na bazie kobaltu przerabianych plastycznie [135]. Na szczegln uwag zasuguje ich dobra odporno na korozj zmczeniow, ktra przewysza odporno pozostaych stopw uywanych na implanty. W badaniach odpornoci korozyjnej w roztworze fizjologicznym Hanksa, przy napreniu wynoszcym 7 9 8 M P a w prbie cinania, stop Ti - 6AI - 4 K w stanie obrobionym cieplnie wykazywa prawie dwukrotnie wiksz odporno w porwnaniu ze stal AISI 316L i ponad dziesiciokrotnie wiksz ni odlewany stop na osnowie kobaltu Protasul-2.
85
Wiadomo, e zmiana poziomu napre w czasie obcienia zmiennego pociga za sob zmian prdkoci pkania, zwizan ze zmian staej materiaowej. Pojedyncze cykle przecieniowe lub bloki tych cykli mog opni lub zatrzyma pknicie. Ten korzystny efekt zaley od stosunku wartoci napre przeciajcych do wartoci napre cyklu podstawowego i od ich wczania do widma po rnych cyklach, a take sposobu wczania. Pojawi si mog warunki przyczyniajce si do opniania lub nawet zatrzymania si pkni, gwnie przez oddziaywanie na prdko pkania zmczeniowego. Ilociowy opis opnienia pkania przeprowadzony zosta przez Habibiego [136]. Zjawisko opniania pkania potwierdzono na stopie T6AIA. W pracach nad opnianiem pkania zmczeniowego wykazano, e przecienie 20% nie wykazuje adnych zmian w przebiegu, 50% - powoduje opnienie pkania, a 70 i 100% - zatrzymanie pknicia. Specyficzna odporno na pkanie zmczeniowe stopu Ti 6AI 4V decyduje wic o jego przydatnoci na implanty i wyrnia go spord pozostaych stopw. W stopach na osnowie tytanu zaznacza si wyranie wpyw czstoci obcienia w sposb zaleny od zakresu prdkoci pkania lub wartoci zakresu zmian wspczynnika intensywnoci napre. 2.6.4. Korozja implantw metalicznych Korozja implantw metalicznych jest bardzo zoona i trudna do uoglnie systemowych. Utrudnienia przy opracowaniu modelu korozji implantw wynikaj z zastosowania rnych pod wzgldem skadu chemicznego i fazowego materiaw, z ktrych wytwarza si okrelone postacie geometryczne implantw. Zrnicowany jest take stan warstwy powierzchniowej, a wic struktury i gruboci warstwy pasywnej, noszcej cechy indywidualnych, stosowanych przez producenta warunkw polerowania i pasywacji. Dochodz do tego niekiedy specyficzne relacje geometryczne czy chropowato powierzchni implantu wprowadzona przez wytwrc. Obraz stanu wyjciowego powierzchni moe ulec zmianom ju podczas zabiegu technologicznego w wyniku lokalnego uszkodzenia warstwy pasywnej implantu lub te nieustalonego modelowania warunkw rodowiska korozyjnego, przykadowo: wielkoci szczelin pomidzy implantem a koci, czy te pomidzy poszczeglnymi elementami implantu. Stan rodowiska elektrofizjologicznego moe wnosi w rozwj procesu korozji take indywidualne cechy, wynikajce z biotolerancji osobniczej. Wieloletnie dowiadczenia badawcze nagromadziy ju znaczn ilo faktw i wynikw, ktre wymagaj usystematyzowania. Prby ujcia syntetycznego problematyki korozji implantw przeprowadzone zostay przez wie-
H(i
MioiimlrriaIy metalii / n c
kach do zespole dociskowych po rnych okresach przebywania w rodowisku tkankowym: a) stan wyjciowy, b) po 14 miesicach, c) po 20 miesicach. lu autorw [22, 129]. W opracowaniach tych zaznacza si jednak tendencj do odtwarzania mechanizmw mszczenia implantw na podstawie wynikw obserwacji uszkodze przy upraszczajcym nieraz zaoeniu porwnywalno< i odpornoci korozyjnej wyjciowej. Brak odniesienia do stanu napre i odksztace istniejcych w konstrukcji implantatu po rnych fazach uytkowaniu poszerza zakres dowolnoci interpretacji. Analiz uszkodze korozyjnych implantw ze stali chromowo-niklowomolibdenowych przeprowadzili Zitter i Schaschl-Outschar [129]. Autorzy ci oceniali ruby, pytki kostne, igy rnego typu i endoprotezy stawowe. Na implantach wyrniono korozj elektrochemiczn, rdkrystaliczn, werowa,, szczelinow, napreniow i zmczeniow. Wykazali oni, e rodzaj obserwowanej korozji jest funkcj skadu chemicznego stali, ktry waha si w okrelonym zakresie przyjtym przez producenta stopu. W strefach nie obcianych implantu dominujcym niszczeniem jest korozja werowa. Jak wykazano w przeprowadzonej analizie, potencjay korozji i przebicia badanej 1'i upy stopw s cile zwizane z sum stenia chromu i molibdenu w stali |22|. W zalenoci od czasu przebywania implantw w rodowisku tkankowym obok werw korozyjnych zaobserwowano charakterystyczne uszkodzenia, typowe dla korozji ciernej i szczelinowej, szczeglnie na powierzchniach styku wsppracujcych elementw (rys.2.26.). Na, implantach poddanych riiskocykliczriym obcieniom wyrniono uszkodzenia charakterystyczne dla korozji napreniowej i zmczeniowej (rys 2.27. i rys.2.28.). Ilociowy udzia rnych typw korozji zaley jak wy-
2.(i.
1 roblematyka, koro/j i implantw metalicznych...
HV
Uys. 2.28. Zamanie zmczeniowe gwodzia pytkowego zespalajcego szyjk udowej: a) widok zamania, l>) widok przeomu zmczeniowego, c) przeom zmczeniowy, mikroskop skaningowy.
koci
HK
lijoiiinliTiiily iiict.alif/iic
kazano, od skadu chemicznego. W danej grupie stopw, < U 'terminowanej skadem chemicznym, niszczenie implant,al,w wskutek rozwoju korozji napreniowej uzaleniono ponadto od wadliwoci konstrukcji, wad ksztatu powstaych w procesie technologicznym, jakoci warstwy pasywnej i niedostatecznej wytrzymaoci materiau. Wydaje si, e prba statystycznego usystematyzowania niszczenia implantw i wyrnienia odmiennych typw korozji w odniesieniu do postaci uytkowej oraz rodzaju zastosowanego biomateriau a gwnie jego skadu chemicznego, moe budzi kontrowersje i zastrzeenia. Z obserwacji klinicznych wynika, e czsto zaznaczaj si rnice w przebiegu korozji na powierzchniach wsppracujcych elementw zespalajcych, nawet gdy wykonano je z tego samego gatunku materiau, lecz pochodzcego z rnych wytopw. O dynamice korozji i jej rozmiarach decyduje jako metalurgiczna, lokalny stan umocnienia i stan powierzchni. Bez wstpnej analizy jakoci elektrochemicznej powierzchni implantu, oceny stanu naprenia i odksztacenia zamodelowanego podczas zabiegu operacyjnego, prawidowo oceny przebiegu korozji jest problematyczna. Uszkodzenia korozyjne powierzchni pytek i wkrtw stosowanych do ze..poleii odamw kostnych maj cisy zwizek z ich stanem napre i odlc zlalcen wprowadzonym podczas zabiegu operacyjnego. Skuteczno al ""/pieczeniu korozyjnego warstwy pasywnej jest uzaleniona od jej wasno-.ri elektrochemicznych oraz stopnia jej uszkodzenia, ktre moe powsta w 11 akcie zabiegu lub cierania si powierzchni wsppracujcych w czasie u .piMwuiania miejsca urazu.
Bibliografia 111 Weisman S.: Surgical Implant Materials. ASTM Standardization News
|'.!| Ziobro 10.: Zjawiska elektromagnetyczne i kwantowe w badaniach diagnostycznych i w terapii bioinfoim.acyjnej, w: Maciejewski B. (red.): Systemowa terapia bioinformacyjna. Symbionics, Warszawa 1997, ss. 24 - ;). |.'i| Marciniak .1.: Biotolemncja. implantw metalicznych w rodowiska tkanek i pynw ustrojowych. Materiay II Symp. Inynieria Ortopedyczna i Protetyczna-IOI"99, Biaystok 2-1 - 20 czerwca 1999, ss. 213
219.
Hiblioi;ni.lin
MII
|1| Marciniak .).: Pcrspectwes of lli.r. mct.allic biomateriau iii the recon sLrucl/ion surgery. I')ng. Biornat. 1997, 1, ss. 12- 19. [5] Ku II. (red.): Biomateriay, w: Nacz M. (red.): Problemy biocybcriw tyki i inynierii biomedycznej. Wydawnictwo Komunikacji i cznoci, Warszawa 1990, 4, ss. 1 6 - 4 1 . [6] Weisman S.: Metals for irnplantation in the Haman Body. Ann. N.Y. Sci. 1968, 1, pp. 80 -101. |7| PohlerO., Straumarm F.: Characteristic oj the Stainless Steel AISP/AO lmplants. Buli. Oficial Publication of the Swiss ASI F 1975. [8] Daab J.: Zaburzenia zrostu kostnego, w: Tylmari I)., Dziak A. (red.) Traumatologia nazrzdu ruchu. PZWL, Warszawa 198.r), I, . Xi I 415. [9] Krompecher S.: Die Knochenbildung., Fischer, .Jena 1937. 10] Ham A. W., Harris W. R.: Repair and Transplantation of BUM Acn demie Press Inc., New York 1956. 11] Mueller M. E.: Biorn.echa.nische Fehlleistungen. Langenbecks Arcli., Langenbecks 1971. 12] Schenk R. K.: Unfallkeilkunde 1978, 81, 4, ss. 219- 224. 13] Hastings G.W., Mahud F.A.: The elektrornechanical propertics ofjutd - saturated bone a new dirnension. J.Mat. Materials in Medicine 1991, 2, pp. 118 - 124. 14] .Johnson M.W., Katz J.L.: Elektrornechanical ejjects in bone, ni Skalnk R., Chien S. (ed.): Handbook of Bioengineering., McCiraw llill, New York 1987. 15] Glazkov V. 1.: Medicinskaja Biomechanika, Medicina, Riga I9M6, : 466 - 480. 16] Ramotowski W.: Stabilizatory pyl.kowe. Zespl i Poljic. Agencja Wy dawnicza Zebra, Krakw 1998. 17| Ramotowski W.: POLPIX. System stabilizacyjno Wydawnictwo DiCl, Warszawa 1994. mampultwypig
IS| Bdziski U.: Biomechanika inynierska. Oficyna Wydawnicza Pol Wrocawskiej, Wrocaw 1997.
!()
Hioiiwilcnaly mci alu / n c
l!)| Bdziski R., Willi A.: Metody ekspert ymcidairie w hadamach struktur kostnych i implantw. Materiay i Syiiip. Inynieria Ortopedyczna i Protetyczna -IOP'97, Biaystok 23 - 25 czerwca 1997, ss.43 - 53.
21) Mears D.C.: Metals in Medicine and Surgery. Review 218, Internatio-
nal Metals, June 1977, pp. 119 - 130. Ungerithun, Winkler - Gniewek: Tozikologie der Metalle und Biokompalihililal rnetallischer Im.plantwerkstoJJe. Z. Orthop. 1984, 122, ss. 99 - 125. Marciniak ,1.: Biomateriay. wice 2002. Wydawnictwo Politechniki lskiej, Gli-
23 Norma: ISO/TC 150 (1972, ISO). Norma: ISO R 147 (1982, ISO). Norma: ISO R 286 (1984, USA). Normy: ISO R 377 (1985, ISO), PN-ISO 377-1 (1994, PN-ISO). Norma: ISO 6892 (1984, ISO). Norma: DIN/ISO 7206-3 (1995, DIN/ISO). Norma: ISO 5832/1 (1987/E). Norma: DIN 17 443 (1986, Niemcy). Norma: ASTM F-138-97 (1997, USA) Norma: ASTM F-139-96 (1996, USA). Norma: PN-ISO 5832/1 (1997, Polska). Norma: DIN 50 914 (1982, Niemcy). Norma: ASTM A 262-84 (1984, USA). Norma: ISO 3651/2-1976 (E) (1976, ISO). Norma: PN-60/11-01630 (1900, Polska). Swatm P. I{., Ernbury' .1. D.: Iligh Strcngth Materials. John Wiley Sous, New York 1905.
Uihlio^ralia
|39| Vc.rc.tn Dcul.sc.hcr /'/i.sc.uhiitt.cnlcut.c: Wcrkstojjkwndc - Slahl, Springer - Verlang, Berlin - Heidelberg -New York - Tokyo, 1985, 2, ss. 385 435. |40| Friend W. Z.: Corrosion for nickcl and nickcl-base alloys. John Wiley Sons. New York 1980. | ll| Wallis lv: Einjluss des Molybdangehalt.es auf dic Lochkorrosionas bestandigkeit hochlegi.ert.er nichtros tender Stahle mul Ni-Cr-Fc hgierungen mit unterschidlichen Cefugenzustiind.cn unter liciiicksi chtigung der Wirksum.menrclati.on Masse-%Cr t 3,3 Massc %Mo. I )is sertation, Clausthal 1988. |12| Charbonier J. C.: La corrosion sous contrainte des a.cicrs rno.i gihihlcs dansles milieux chlorures. Circ. Inf. Techn. 36, 10, 1979, 3(>, 10, pp 1189 - 1194. 113J Kiigler A.: Einjluss der Gefugeausbildung auf das Korrosion Dcrliallcn von hoch molybddnhaltigen austenitischcn Cr-Ni-Slahl.cn. DisserOi tion, Aachen 1976. | M| Bungardt K., Laddach 1., Lennartz G: Uber die Ldslichkcit non Stek stoffin Chrom - Nickiel - Stdhlen. DEW - Tech. Ber. 1972, 12, ss. 13 I - 154. 145] Norma: ISO 5832/4-1978(E) (1978, ISO). |16] Norma: ISO 5832/5-1978(E) (1978, ISO). 117| Norma: ISO 5832/6-1980(E) (1980, ISO). |48| Norma: ASTM F 75-98 (1998, USA). |49| Norma: ASTM V 90-97 (1997, USA). |50| Norma: ASTM F 562-95 (1995, USA). |511 Norma: ASTM I'1 563-95 (1995, USA). |52| Lomber P., Jiitt.er K.: Zum Aklw - Fassiu-Ubcrgang eon Mclall.cn Wcrkst,. Korros. 1983, 31, 6, ss. 290 - 296. |53| Paszenda Z.: Wpyw struktury podoa odlrnmiczcgo stopu. Co Cr Mo na toasnoc.i Jizykocht-inicznc. warstwy wglowej. Praca doktorska, Pol lska , (lliwicc 1996.
Iloiimlcriiily mct.alir/iic
|51| Sinis O. 'I'., Ilagel W. O.: The SupendJ.oys Jolin Wiley Sons, New York- London- Sydney- Tokyo 1972. |r>r>| Russel K. c.: Phase Transformation ASM. Metals Park 1970. |T01 Lorenz M., Semlitsch M., Panic 13., Weber 11., Willert II. G.: Dauerschiii.gfestigkeit von Kobalthasislegierungen hoher Korrosionsbestandigki-il Jur kiinstliche Huftgelenke. Biotech. Umschau 1978, 1, 2, ss. 9-15. |'7| Tisone T. (.'.: Concentration and Temperatura Dependence of the Stackrng Fauli Energy in Face - centered Gubi CoFe and CoNi Alloys. Acta Met. 1973, 21, pp. 229 - 235. |5K| Norma: ISO 5832/2 - 1978 (!978, ISO). |59| Norma: ASTM F 67 (1995, USA). |60| McQuillan M. K.: Phase 7ransform.ati.ons in Titanium and its Alloys. Met. Rev. 1963, 8, pp. 41 - 104. |(il| Norma: ISO 5832/3-1978(E) (1978, ISO). |(;:!| Norma: ASTM F136-98 (1998, USA). |0.'| Semlitsch M., Staub F., Weber H.: Developm.ent of a uital highstrcngth Ti-Al-Nb alloy for surgical implants, in: Christer P., Meunier A., Lee A..1.0. (ed.): Performance of Biomaterials, Elsevier Scvience PuNihers, Amsterdam 1986, pp. 69 - 74, |(> l| Simpson J. P.: The elektrochernical behawiour of titanium. and titanium. alloys with respect to their use as surgical implant materia, in: Christer P., Meunier A., Lee A.J.C. (ed.): Performance of Biomaterials, Elsevier Scvience Publihers. Amsterdam 1986, pp. 6 3 - 68. |(i.r)| Zwicker U.: Metallkundliche Untersuchungen an der Implantatlegierungc.n TiA1.5Fe2,5, Z. Metallkunde 1986, 77, ss. 714 - 720. |(i(i| IMiodes C. G., Williams J. C.: Obseruations of an Interface Phase in l.hc <v/fi Boundaii.es in Titanium Alloys. Met. Trans. 6A, 1975, 6A, |>|). 1670 -1671. |67| Gollings EW.: Titanium 1984, pp. 89 - 113. Alloys. ASTM, Metals Park, 011 44073, arthroplasty.
|(><s| Amstut.z II. (!., Grigoris P.: Metal on bcarings in kip ('lin. Orthop. 1996, 329S, pp II 3 1.
I i i t > ] it tu I i ii
i.l
|09| Pak J. II., Paprosky W. (i., Jablonsky W. S., LawrenceJ. M.: Fcnwnil stru allografl.s in ceinenl.lcss n.msion I otul. liip arthroplasty. ('lin. ()i thop. 1993, 295, |)|>. 172 - I7K. |TOJ Ilealy W.L.: Fcononne consideratioiis in total hip arlh.roplu.sty mul implant staiidarization, Clin. Orthop. 1995, 31 I, pp. 102 - 108. |711 Dowd .1. I']., Schwendemari L .)., Macaulay W., Doylc .). S., Shaiibhag A. S., Wilson S., Herdon J.M., Rubash II. 10.: Aseptic looscning iii uncemented total hip arthoplasty in a canine model. Cliii. Ort.liop. 1995, 319, s. 106 - 121. |72| Kusz D.: Rys historyczny i. uwarunkowania. rozwoju, cndopwlc o plus tyk stawu biodrowego. Inynieria Mater. 1998, 2, ss. 30 -39 [73] Bdziski R.: An attem.pt al determining the. stresses of lin haman /< mur with endprosthesis, Recent Advances in I0xperiniriit.nl Mediami Ed. Silva Gomes et al.; Balkema, Roterdam 1994, pp. 1309 13/1 |7-1| L^dziski R., Bernakiewicz M.: Analiza stanu napreniu koei nn plantowanym trzpieniem endoprotezy stawu biodrowego, i Symp. In ynieria Ortopedyczna i Protetyczna - IOP '97, 23 - 25 czerwca I997, ss. 267 - 273. |75| Bernakiewicz M., Bdziski R., Dragon Sz., Wall A.: Zastosowanie interferometrii holograficznej w dowiadczalnej analizie mikrorachw trzpieni endprotez bezcernentowych. Zesz. Nauk. AWF, Krakw I995, ss. 7-15. [76] Kunze E.: Fatigue and. corrosion fatigue testing of hip joint cndopms theses in air and. in NaCl - solution. Werkst. u n d Korros. MISS, I'.', pp. 757 - 762. |77| Long Marc, Rack U. ,).: Titanium alloys in tol.al joinl rcplacenn nl a materials science perspectwc. Biomater. 1998, 19, pp. 1021 1039 |78| Schmidt M.: Spezifische Adsorption organischcr Molckiih auj o.ndn rtem Titan. Osteologie 1992, 1, ss. 222 - 235. |79| Schroder ,F: Surfacc. trealrne.nl of Pigmentu, Prog. Org. (!oat . 1988, 10, pp. 3 -17. |80| Streicher R. M., Weber II., Schon R., Smelitsch M.: New surfacc ino dific.ati.on for Ti0AI7NI> alloy: o.cygcn diffusion hardening. liiomatci I !l!) 1, 12, pp. 125 129.
HuHnalnialy nicl nlii / n c
(ligada A., Gabrini M., Pedelem I' Incrensing oj Ilic corrosion rcsis tance oj the Ti(>A14V alloy by high Ihickncss anotiic oridation.. J. Muter. Sci. 1992, 3, pp. 108 - 412. Johansson ('. B., Lausmaa J., Rstlund, Thomsen F.: Commerciall.y pure I.itaniurn and Ti6A14V implants with and uthout nitroge i on implantation: surface characterization and quantitative studies in rabini cortical bone. J. Mater. Sci. 1993, 4, pp. 132 - 141. Grant, I). M., Lo W. ,]., Parker K. G., Parker T. L.: Biocompatibile and mcchanical properti.es Jo Iow temperaturze deposited ualernary ('ii, Al, V)N coatings on Ti6A14V titanium. alloy substrates. J. Mater. Sci. 1996, 7, pp. 579 - 584. Bojarski Z., Morawiec II.: Metale z pamici kszat/u. PWN, Warszawa 1989. (Jasteinan I,. S., Motzkin S. M., Alicandri F. P., Banavit V. L., Johnson A. A.: Itioarnipatibilily oj Nitinol alloy as an implant materia. ,J. Bioiucd. Mat. Res. 1976, 10, pp. 695 - 731. Baningar! I'., Jorde .)., Reiss 11. G.: Memory - Legierungen - Eigenschaft.cn phiinomcnoogische Theorie und Anwendungen. Tech. Mitt. Krupp 1'orsdi.- Ikr. 1976, 34, ss. 1 - 16. Bauingarl I '., Bensinann G., Ilartwig J.: Mechanische Probeme bei da Nul u.ng des Memory - Efjektes fur Osteosyntheseplalten. Techn. Mit t. Krupp Forsch.- Ber. 1977, 35, ss. 157 - 161. Schettler I)., Baumgart F., Bensmann G., Haasters J.: Methode der nlnedarcn zuggurtung bei Unterkieferfrakturen durch eine neue Endol.hi senjorm ans Memory - Legierungen. Dt. Z. Mund,-Kiefer- u. (icsichtschir. 1978, 2, ss. 44 - 48. Baumgart F., Bensmann G., Haasters J., Nalkcr A., Schlegel K. F.: 7,nr Skolio s c rurpc ra t i o n mittels Drahten aus Memory - Legierungen. Arcli. Ortliop. 'lYaurnatic Surg. 1978, 91, ss. 67-71. Bensmann G., Baumgart F., Ilartwig J., Haasters J.: Unlersuchungen iler Memory - Legierungen Nickc.k - Tilanund Uberlcgungen zu ihrer Anwcndung im Hereich der Mc.di rn. Techn. Mitt. Krupp. Forsch. Ber. 1979, 37, ss. 21 33.
Iibliu^riilin
MM
Bensmann G., Baumgart F., Haasters .1.: Anwciulung den Memory Pffektes in der Medizm. Metali 1981, 35, ss. 312 -318. Bensmann (i., Baumgart F. Haasters J.: Propc.il.ies ofl.he meiuory ni loy Ni Ti and considerations onits application for implanl.s. Int. Bio materials Sympos. April 1982, Orlando, Florida, pp. 24 - 27.
|93 Morawiec IF: Medical applications of shape mernory alloys. J.Mcdic. Inf. Techn. 2000, 5, pp. 3 -14. Galante J., Rostoker W., Lueck R., Ray R.D.: Si.nie.red. fiber metal composites as a basis for attachment of impants to bone. ,1. Bone .li Surgery 1971, 53-A, 1, PP. 101 -114. Aeseulap, Wissenschaftliche Informaionen, 1989, 22, ss. 3 '.!'.'
|96 Majewski S.: Propedeutyka klinicznej i laboratoryjnej protetyki domu tologicznej. Wydawnictwo Medyczne ANMFDICA, Warszawa I * li I V |97 Kellner G.: llegeln und Ausnahmen in der enossalen odontostomnlo logischen Implantologie. Quintessenz 1978, 2, ss. 11 -Ki. [98 Marciniak ,1.: Zagroenie naturalnego rodowiska nego. Wydawnictwo Pol. lskiej, Gliwice 20Q0. elekLromaynelyc
|99 Lutton P.P., Ben - Nisan B.: The status of biomaterials for orthopedic and dental applications. Mat. Tech. 1997, pp. 59 - G3.
100 Marciniak ,!.: Problemy stosowania biomateriaw me talie -.ny eh w cln
rurgi urazowo -ortopedycznej. Kwart. Ortop. 2001, I, ss. S Homsy GA.: Biocompatibility BOCA Raton, Florida 1981.
102
15. Florida
of clinical implant materials.
Williams D.F.: Fundarncntal aspects of biocompatibility. ('!{(' Pu Boc.a Raton, Florida 1981.
103 Schroeder II. A.: Serum cholesterol and glacosc leves in ral.s fed rejined and less sugars and. chromium. ,J. Nutr. 1969, 97, pp. 327. Valentin II. i inni: Medycyna pracy. PZWL, Warszawa 1985, s. 277.
105
Mc Kenzie A. W., Aitken C. V. 10., Ridcdill-Smith R.: IJrlicaria afln insertron, of Yitaium. British Med. J. 1907, 4, pp. 30 -40. Yalentin II. i inni: Medycyna pracy. PZWL, Warszaw 1985, s. 552.
)(>
'.' Hioiiintriiiily mctalii /nc Barranco V. I'., Soloinan II. lii cinnlas <l< rinalilis Jrom nikiel. JAMA 1072, 29, pp. 124-126.
1()<S| Geschwend N. i inni: Allergologische. Probleme in der Orlhopadie. Ort.hop. 1977, 6, ss. 193 - 196. Il)!)| Schnegg A., Kirchgessners M.: Allergologische Probleme in der Orihopadie. Z. Tierphysiol. Thireinahi Futremittelkd. 36, 1970,s. 63. Aleksandrowicz ,)., Duda IJ.: U progu medycyny jutra. PZWL, Warszawa 1988, s. 136. Bulcata et all: T1IP - 1 Cells as a Transfectable Mode for Titanium inducet Cytokine Ralease. ASBMR 1997. S : 360. I2| Yarnning Bi et all: The role of adherent endotoxi.n instimulation of osteoblast differentiation by orthopaedic wear particles. ASBMR 1998, T: 017. I I3| Orgaz F., Rincon J., Campel F.: Materiales bioceramicos y bi.ovi.dros. Biol. Soe. Esp. Cerarn. Vidr. 16,1, 1887, pp. 13 - 19. I I 1| Nicole R.: Melalischer diguno bei. Osteosythesen. Helv. Chir. Acta. Suppl. 3, 1947, ss. 1-20. Frank E , Zitter II.: Metallische Implantate in der Springer Verlag, Wien - New York 1977. Knochenchirurgie.
(Ilarke lv G. C., Hickman J.: An investi.gati.on into the correlation betwccn the electcal potentials of rnetals and. their behauior in biological Jluids. J. Bone Jt. Surg. 1953, 35-A pp. 467 -471. Steiriernann S.: Corrosion of surgical i.m.plants - in vivo in vitro test, in Aduanccs in Biomaterials. Wintenet al. John Viley Sons, Chirchester 1980. I I8| Barnothy .1. M., Barnothy M. F., Boszormenyi-Nagy I.: Influence of a magnclic field upon the leucocytes of the mouse. Nat. 1956, 177, pp. 577 - 581. I I9| Murayarna M.: Orientation of sicled erythrocyti.es in a magnelic field. Nat. 1965, 206, pp. 420 - 425. 120| Valentinuzzi M., herraresi R.W., Vazquc-z F.: Cult/ure of rnacrophages un.dcr homogenous stalie, magnelic field. Experientia 1966, 22, [>]). 312 315.
Hllillu|',l.illa
11211 Barnothy M. I-'., Barnothy J. M.: Magnelic Jie.lds and the. numbcr of blood platclets. Nat. 1969, 221, pp. 270 - 276. |122| Doorn PF., Mirra J..M., Campbell P.A. Amstutz M.C.: Tissuc. rear l.i on to metal on metal total hip prostheses. Clin. Orthop. 1996, suppl. 329, pp. 187 - 205. |123] Syrett (.'.. Acharya A. (red.): Corrosion and, degradation of implant materials. Philadelphia, STP 684, PA ASTM 1979, s. 128. 1124] Delgado E.R.: Sacroma following a surgical freated fraclmcd lilna; a case report. Clin. Orthop. 1958, 12, pp. 315 - 318. [125] Dodion P., Putz P., Aminri - lamraski M.H., Efira A. lv, dc Mm I r lare E. Heimami R.: Immunoblastic lymphorna al Ihc of an mfcclci vi.talli.um bone plate. flisopatology 1982, 6, pp. 808 - 811). [126] Ward Thornbury J.J., Lemons D.D., Dunham W.K.: Metal, mdnecml sacroma: case report and. literatur rewiev. Clin. Orthop. 1988, 8, pp. 124 - 126. [127] Ryn R.K.N., Bovill E.C., Skiner 11.B., Murray W.R.: Soft tissuc sacro ma associated with aluminium oxi.de cerarnic total hip rcplacemcnl: a case report. Clin. Orthop. 1987, 216, pp. 207 - 210. [128] Gillespie W.I., Frampton C.M.A., Henderson R.I., Ryan P.M.: 7'In incidente of cancer following total hip replacement. J.Bone ,lt Surgery (Br.) 1988, 70 - B, pp. 539 -541. [129] Zitter IJ., Schasehl - Outschar D.: Schadensfdllen an rJiirnrgischcn Implantaten und dere Ursachen. Werkst. Korros. 1981, 32, 321 330. [130] Jones R.L., Wing S.S.: Stress corrosion cracking and corrosion fahgiii of sorne surgical implant materials in physiological salin cnmronmc ii i. Corros. 1978, 34, pp. 226 - 231. [1311 Asphahani A.L.: Evoluation oh highy alloyed stainlcss materials fot C02/H2S cmnronrnents. Corros. 1981, 37, (i, pp. 327 - 333. |132| Cigad M., Mazza B., Pedeferri I'., Salvado C., Sinigila 1)., Zanini C Stress corrosion cracking of cold. - worked austenit,ic stainlcss. ( ! o i t o . h . Sci. 1982, 22, (i, pp. 559 56 I.
Ith>iiinli rialy mciiiln /lic
Hielaiiik ,).: Wpyw procesw wyd rieleniowyek Jn r midzynie.l.tdicznye.h rui skonno do korozji, napreniowej stali typu I7-I-12. I'raca doktorska Pol. lskiej, Gliwice 1987. Sendriks A..: Hole of sulphide indusions in pitting and crevi.ce corrosion oj stainless steels. J.Int. Metals Rev. 1983, 28, 5, pp. 295 - 301. lniani M.A., Praker A.C., Gilmori C.M.: Corrosion jatiue of 316L stainless, Co-Cr-Mo alloy and ELI Ti-6al.-4 V, in: Syrett C., Acharya (cd.): Corrosion and degradation of implant materials. STP 684, PA, ASTM, Philadelphia 1979, pp. 128 140. Ilabibie li..).: Creck propagation in elasto - plastic materia. Z. Flugwissenschaft 1974, 4, ss. 120 - 131.
Rozdzia 3
BIOMATERIAY CERAMICZNE
A n n a Slsarczyk*
.1.1. liioccramika o p a r t a o fosforany w a p n i a

YYsrd nowoczesnych materiaw implantacyjnych szczeglne miejsce zaj imijij tworzywa oparte o fosforany wapnia, a zwaszcza bioceramika hydro ksyapatytowa HAp-Caio(P04)6(OH)2 oraz whitlockitowa - tworzywo liT< 'I' i./ tricaleium phosphate)-/3Ca3(PO,i)2 Stosowane s rwnie ceramiczne dwufazowe materiay implantacyjne BCP (biphasic calcium phosphates) zawierajce w swym skadzie HAp i TCP oraz otrzymywane w niskich icmperat,nracli (poniej 100 C) tzw. resorbowalnc biomateriay oparte o fosforany wapnia, w skad ktrych wchodzi hydroksyapatyt, z niedoininnm wapnia oraz TCP. biomateriay oparte o fosforany wapnia mog by pochodzeniu \ ni< tycznego lub wywodzi si ze rde naturalnych. Do pierwszej Krupy imlr/ij implanty wytwarzane z syntetycznego HAp, TCP oraz tworzywa dwufazowe IH ;p. I iiocerainika hydroksyapatytowa z uwagi na swe chemiczne i mineraowi rzn podobiestwo do substancji nieorganicznej koci i zbw, nic wykazuje po zainiplantowariiu adnych efektw cytotoksycznyci, ani rakotwrczych. (odznacza si natomiast du biozgodnoci, zarwno w stosunku do tkanek t wardych jak i mikkich. Dziki swej bioaktywrioci implanty hydroksynpa tyowe mog czy si bezporednio z koci. Tworzywo hydroksyapatytowe
* Akademia (!rnic/.i> Hutnicza, Wydzia Inynierii Materiaowej i O r a m i k i , Al Mir klewie/,a :il), ,'it) ().%!! Krakw
t I liitiiiiilcriii.lv crnuiiic/iic jest materiaem osteokoriduktywnym. Wiele bada klinicznych, popartych badaniami histologicznymi, potwierdza pen biotolerancj i korzystne dziaanie hydroksyapatytu w procesie gojenia i odbudowy koci oraz jego du zdolno do osteogenezy. Zaletami ceramiki hydroksyapatytowej s ponadto: wysoka czysto chemiczna, niezmienno w czasie sterylizacji, dobra adaptacja w organizmie, jak rwnie moliwo uzyskiwania implantw o rnym stopniu porowatoci. Wadami tego tworzywa s niezadowalajce parametry wytrzymaociowe i niska niezawodno wykonanych z niego implantw, co ogranicza zakres zastosowa HAp do miejsc nie przenoszcych znacznych obcie mechanicznych |1], Drugim, obok hydroksyapatytu, stosowanym w medycynie biomateriaem opartym o fosforany wapnia jest ceramika T C P zwana whitlockitow. Tworzywo TCP wykazuje, podobnie jak hydroksyapatytowe, wysok biozgodno. Rni si od niego wiksz rozpuszczalnoci w warunkach in rntro i wynikajc std skonnoci do resorpcji i biodegradacji w rodowisku ywego organizmu [2,3]. I) < > wywodzcych si ze rde naturalnych materiaw implantacyjnych zawierajcych fosforany wapnia naley liofilizowana (odwapniona lub nieodwapniona) jak rwnie preparowana termicznie naturalna ko ludzka pochodzca z bankw koci, jest nim take poddana odpowiedniej obrbce chemicznej lub termicznej zwierzca ko woowa. W ostatnich latach z uwa)',i na niebezpieczestwo przenoszenia pewnych chorb (AIDS, choroba Creut.zleldl.M .lakoba, taczka) znaczenie tego typu materiaw zastpujcych tkank kostn nieco spado. Pochodzenia naturalnego jest te hydroksyapatylowy materia implantacyjny uzyskiwany z morskich bezkrgowcw, na przykad poprzez obrbk hydrotermiczn korali lub alg. W rozdziale 3.1.10. podano przykady dostpnych na rynku materiaw implantacyjnych opartych o fosforany wapnia. 3.1.1. Charakterystyka fizykochemiczna ortofosforanw wapnia
Zarwno hydroksyapatyt jak i T C P s ortofosforanami czyli solami trjzasadowego kwasu ortofosforowego - H 3 P O 4 . W ukadzie CaO-lÔ (rys.3.1., 3.2.) wystpuje (i zdefiniowanych fosforanw wapnia o rnym stosunku molowym Ca/P. Spord nich cztery, a zwaszcza T C P s przedmiotem zainteresowania inynierii biomateriaw (tab.3.1). Na rysunkach 3.3. i 3.4. przedstawiono wycinki ukadw CaO-lÔr,IIjO w suchym powietrzu oraz w atmosferze pary wodnej pod cinieniem parcjalnym 5()hPa. W tym ostatnim wystpuje faza hydroksyapatytowa. ( Izesto omawiajc takie ukady jak CaO-PaO.i-HaO traktuje si je jako u ka-
Iioi e r a m i ku opnrlii o loslorany wapnia
50 10CaO'3P2O5
lOCaOOPjCyHjO
Rys. 3.1. Ukad C a O - P 2 0 5 uzupeniony o oksyapatyt i hydroksyapatyt.
|{ys. .V2. Wycinek ukadu CaO 1'jOr, w otoczeniu TCI>.
II)'.!
t. Iioiimlrrinly ceru
i 1 7 0 C
-
otCjP + Liq
w y /
1600 o" o 2 1500 Z J < D CL 1400

CaO + C4P
\/l570c
<*C3P+C4P
-
V. \
1475
V
-
aC3P + C4P aC3P+Liq
1300
1200
-ii
65 **
C4P
1 J i
60
Id
55
C3P
50
% mas. CaO
Rys. 3.3. Wycinek ukadu C a 0 - P 2 0 5 w suchym powietrzu
% mas
)()
CaO
Hys. 3.1. Wycinek CaO . II ,<) y i i i i ' K ukadu lIMiWII V U ; I'>() ' , , ) i , ,wni,.i,i,,,,, , I ..,..,, !W l ) ( , a 'lnieniem czstkowym pary wod j >!) lira.
,'i I
11 i (> i ciiiiiill.ii < i} 11111 i i. < > fosforany wapu
ll).'t
Oznaczenie skrtowe CP* C2P* c3p*oa TCP C4P* Tetra C P TTCP
Nazwa zwizku dwu(metafosforan(V)) wapnia, (Ca-metaphosphate) pirofosforan(V) wapnia (Di-Ca-phosphate) dwu(ortofosforan(V)) trjwapnia, ortofosfora,n(V) wapnia (Tri-Ca-phosphate) dziewieciotlenek dwufosforu(V) i czterowapnia. (Tetra-Ca - phosphate)
0
Nazwa mineralogiczna
-
Wzr chemiczny Ca(POs)2 Ca2P207 Ca3(P04)2
Skad tlenowy CaOP2Os 2CaOP2Os 3Ca0P205
Ca/P 0,5 1,0 1,5
whitlockit
hilgenstockit
A
Ca4(P04)20
4CaOP2Or,
2,0
prby na zwierztach
prby kliniczne
stosowany jako materia implantu f-yjny
Tab. 3.1. Zwizki ukadu CaO-PaOs o znaczeniu dla medycyny
Oznaczenie skrtowe MC PA
Nazwa zwizku dwuwodorofosforan(V) wapnia (monocalcium phosphate anhydrous) 1-hydrat dwuwodorofosforanu(V) wapnia (monocalcium phosphate monohydrate) 2-hydrat jednofosforanu(V) wapnia (dicalcium phosphate dihydrate) j edn owodoro fosforan (V) wapnia, (dicalcium phosphate anhydrous) 5-hydrat szecioortofosforanu(V) omiowapnia i dwuwodorku (octocalcium phosphate) szecioortofosforan (V) dwu wodorotlenek dziesiciowapnia, hydroksya.pa.tyt. (hydroxyapat.it e, hydroxylapatite)
Nazwa mineralogiczna
Wzr chemiczny Ca(H2P04)2
Ca/P 0,5
MCPM
C a ( H 2 P 0 4 )a f i 2 o
0,5
DCPD
brushyt
CallP04 'Jll20
1.0
DCPA
monetyt
Cal IPO4
1,0
OCP
Cag 112 ( P 0 4 ),ill-.()
1 ,;i;i:i
IIAp, OlIAp, HAa
apatyt, hydroksylowy
C a i o ( P 0 4 )e (Oll)a
1,087
Tab. 3.2. Zwizki ukadu (!a() l' >C)r, IIjO o znaczeniu dla medycyny
10!
I l i i >111.(I ( T l i l i V l I T l i I I I l i
/.Ile
dv skondensowane i uwzgldnia tylko dwa parametry, a mianowicie skad i temperatur zapominajc o roli jak peni cinienie. W ukadach takich trudno jest osign globalne stany rwnowagowe. W tab.3.2. wymieniono wszystkie interesujce z punktu widzenia medycyny zwizki w ukadzie CaO-IÔs-IW), spord ktrych do chwili obecnej jedynie hydroksyapatyt znalaz szerokie zastosowanie jako materia implantacyjny. Pozostae su gwnie jako surowce do otrzymywania hydroksyapntyl.u i T C P oraz do wytwarzania opartych o fosforany wapnia cementw kostnych |1|. Poznanie procesw wytrcania si i rozpuszczania fosforanw wapnia w lodowisku wodnym ma due znaczenie dla wyjanienia przebiegu zjawisk biomineralizacji, w wyniku ktrych tworz si koci, zby, a take powstaj zwapnienia patologiczne. Fazy, ktre wytrcaj si z roztworw w znacznym stopniu zale od osignitego przesycenia, temperatury, pil rodowiska. reakcji, a take obecnoci innych jonw (oprcz wapniowych i fosforanowych) lub innych faz staych, na ktrych moe zachodzi heterogeniczna nukleacja fosforanw wapnia. Chocia parametry termodynamiczne s siln napdow procesu wytrcania to naley pamita, e na jego przebieg i rodzaj powstaych faz, duy wpyw maj czynniki kinetyczne. W rodowisku wodnym przy pil powyej 1,2 stabiln termodynamicznie la/,;], jest hydroksyapatyt. W temperaturze 37 C, warto ta odpowiada punktowi zerozmiennemu HAp/DCPD (rys.3.5.). Rezultatem tego, e hydroksyapatyt jest najbardziej stabilnym fosforanem wapnia w rodowiskach lekko kwanych, obojtnych i zasadowych jest zachodzca w tych warunkach hydroliza innych fosforanw wapnia prowadzca do tworzenia si HAp. Zgodnie z uwarunkowaniami termodynamicznymi wytrcanie si hydroksyapatytu moe by poprzedzone wydzielaniem faz przejciowych, takich jak: TCP, OCP, DCPA, DCPD. Lokalne przesycenia i wahania pil podczas wytrcania hydroksyapatytu powoduj na og powstawanie jako metastabilnych faz przejciowych DCPD-CaHPO.4 2PJ2O oraz OCP(!all2(PC).i)(j-5H20, ktre nastpnie w procesie hydrolizy ulegaj przemianie w hydroksyapatyt. Przy wytrcaniu fosforanw wapnia fazy metastabilue mog si utrzymywa nawet przez dugie okresy czasu. ! 'rzy wysokich przesyceniach, kiedy roztwr jest metastabilny wzgldem wszystkich faz w zakresie neutralnej oraz zasadowej czci diagramu ( ' a ( ( ) l l ) 2 I I 3 P O 4 I I 2 O ( r y s . 3 . 5 . ) , najpierw wydziela si amorficzny fosf o r a n wapnia - ACP, ktry nastpnie przechodzi w lAp. Zazwyczaj odbywa si to poprzez faz przejciow OCP. Tworzenie si IJAp przy rednich przesyceniach moe zachodzi bez uprzedniego tworzenia si ACP, ale wydaje si, e wci zachodzi poprzez inne przejciowe fazy krystaliczne takie jak
3.1.
Biocrniinika opart.ii o loslorany wapnia
Rys. 3.5. Izotermy rozpuszczalnoci fosforanw wapnia w ukadzie ('ii(()ll)j H3PO4-H2O w 37 C (symbolika taka jak w tab. 3.1. i 3.2.) DCPD lub OCP. Przy bardzo niewielkich przesyceniach IIA]) moe tworzy1 si bezporednio, bez powstawania faz przejciowych. Osady fosforanw wapnia wytrcone przy pH powyej 6,3 w szerokim zakresie stosunku molowego C a / P (tzn. od 1,5 do 2.0) wykazuj w bndn niach rentgenograficznych struktur sabokrystalicznego hydroksyapatyt u z charakterystycznymi, rozmytymi pikami odpowiadajcymi najintensywniejszym refleksom HAp. Mona np. przy neutralnym pil otrzyma fosforan wapnia, ktry stechiometrycznie odpowiada T C P tzn. jego stosunek molowy Ca/P 1,5, natomiast struktura krystaliczna odpowiada hydroksyapat\ towi. Powstay w ten sposb zwizek, bdcy w zasadzie hydroksynpah Inn z niedomiarem wapnia, (Ca-def. IIAp) dopiero w wyniku ogrzewania pr/c chodzi w T C P zgodnie z reakcj:
AT
Ca 9 (HP04)2(P0.i) 4 (0II)2
>3Ca 3 (P04) 2 I 2ll a O
W praktyce dowiadczalnej nie jest moliwe uzyskanie TCP poprzez wytr canie w rodowisku wodnym, bez obecnoci dodatkw stabilizujcych, kto rymi najczciej s jony Mg 2 ' substytucyjnie podstawiajce jony wapniowe w strukturze C'a3(PO,i)2. Czysty TOP mona natomiast otrzyma poprzez reakcj w fazie staej w temperaturach powyej 800 C. Czysty fazowo /3TOP w wodzie podlega transformacji do hydroksyapatytu, co stanowi reakcj odwrotn do przedstawionej powyej. Podobnie zachowuje si ce raniika wh i I, lock i towa w warunkach m iwo. Natomiast fi 'IX JM P, a. wic T< 'P
Iii()iruilcrinly ceramiczne
z dodatkiem Mg (spiekany lub surowy) nic podlega w warunkach in mtro tej przemianie. W temperaturze (il)" (' przy pil 5 obserwuje si przemian /7T< V -> OCP. Wyt rcone w praktyce laboratoryjnej fosforany wapnia na og wykazuj charakter sabokrystaliczny lub amorficzny. Dopiero z upywem czasu, w tak zwanym procesie dojrzewania osadw, przeksztacaj si w hydroksyapalyt, na og niestechiornetryczny (patrz rozdz. 3.1.3). Czas tej transformacji w duym stopniu zaley od temperatury; w temperaturze pokojowej dla osadw wilgotnych wynosi okoo 24 godziny, znacznie szybciej przebiega w temperaturach podwyszonych. Nawet prbki wysuszone prniowo, przechowywane w temperaturze otoczenia podlegaj przemianie, w ktrej amorficzne fosforany wapnia przechodz w apatyty, aczkolwiek wwczas jest i < > proces dugotrway, trwajcy miesicami. Stopie krystalicznoci osadw w duym stopniu zaley od temperatury w jakiej zachodz procesy wytrcania i wzrasta wraz z jej wzrostem. Ortofoslorany wapnia jako sole trj zasadowego kwasu ortofosforowego stanowi zwizki, w ktrych obok jonw PO;j~, obecne s jony H2PO4 1 1 1 1 ' ( . Zwizki, w ktrych zawarte s jony II2PO J powstaj wycznie w rodowisku kwanym i dlatego nie s normalnie znajdowane w ukadach biologicznych. Natomiast jony I I P O 2 - i P O ^ - wystpuj w mineraach budujcych koci i zby oraz w rnych tkankach patologicznie zwapnionych. Ortofoslorany wapnia okrelane skrtowo CaPs (calcium phosphates) a biaymi solami, w wikszoci sabo rozpuszczalnymi w wodzie; niektre z nich sn praktycznie nierozpuszczalne. Wszystkie rozpuszczaj si w kwasach. Poszczeglne fosforany wapnia mona nastpujco uszeregowa w kierunku ich malejcej rozpuszczalnoci oraz malejcej szybkoci rozpuszczania: ACP > Tetra C P > a T C P > /3TCP > Ap > IIAp gdzie: ACP - amorficzne fosforany wapnia, Ap - niespiekany hydroksyapatyt z niedomiarem wapnia, IIAp - ceramika hydroksyapatytowa po spieczeniu w I100O. lslrany wapnia zmieniaj pi rodowiska wodnego, ktre wzrasta win/, ze wzrostem stosunku molowego Ca/P. Dla ceramiki hydroksyapatylowej 1 TOP wynosi ono okoo 8 podczas gdy dla T T CP dochodzi do 12,2 | I 8|. 3.1.2. I lydroksyapatyt Hydroksyapatyt jest ortofoslbrariem wapnia o stosunku molowym C a / P rwnym l,(>(>7 zawierajcym grupy wodorotlenowe (Oli ). Jego wzr che-
.11
I i l l l i l l i l l II i k i l
o p a l i l i
li
l i >sl> II , i n y
WHplllil
uliczny przedstawia si nastpujco:
Ca1()(l'0,)(i(0l I)2
a zatem jest to szecioortolosforan (V) dwuwodorotlenek dzicsiciow! Oznaczany jest symbolami: IIAp, 1JAP, HA lub OIJAp. W klasyfikacji eralogicznej hydroksyapatyt naley do grupy apatytw. Nazwa "apatyt" pochodzi od greckiego sowa "ho apate" co znaczy oszustwo, trik i nadana zostaa w 1790 roku przez Wernera nowo odkrytej grupie mineraw, ktre nastrczay wczesnym naukowcom szereg trudno;, ci w badaniach. Apatytom przypisywany jest oglny wzr: M 10 (ZO 4 )6X2 gdzie: M - Ca 2 +, Sr2"1", Ba 2 +, Cd 2 +, Pb 2 +, Mg 2 +, Zn 21 , Na 1 , K 1 , II 1 ild,, Z = P 5 + , V 5 + , As 5 1 , S 4 + , Si 4 +, Ge 4 + itd. oraz COf" w miejsce grup P O 4 - w tzw. apatytach wglanowych typu B X = O H - , F~, Cl", B r - , O 2 - , wakancje itd. oraz C O 2 - w fzw.apnty tach wglanowych typu A. Apatyty stanowi izomorficzn grup bezwodnych fosforanw wapnia z innym anionem, ktre odznaczaj si podobiestwem cech strukturalnych i waciwoci fizycznych. W przyrodzie wystpuje wiele rnorodnych min e r a w a p a t y t o w y c h takich jak np.
apatyt fluorowy (fluoroapatyt) apatyt chlorowy (chloroapatyt) apatyt wglanowy - podolit

dahlit frankolit hydroksyfluoroapatyt wapniowo-strontowy
Caio(PO,|),; !'.> Caio(PO.i)ti Ol > Caio(POi)i; 0() t

Ca J 0 (PO., . ( ' ( ) , ) (Oli), C a K ) ( P 0 4 . ('(>,)< (I,t > 11)j (Ca, Sr)io(PO|) t i (I ,()ll)>
Spord mineraw apatytowych najbardziej rozpowszechniony jest. apatyl fluorowy - Caio(PO,i)fi F2 i okrelenie "apatyt" jest czasem uywane jako synonim fluoroapatytu. Mineray apatytowe wystpuj w skaach magmowych, niektrych wn piennych skaach metamorficznych oraz fosforanowych skaach osadowych. Apatyty oraz pokrewne im fosforyty eksploatowane s dla potrzeb produkcji nawozw sztucznych, przemysu metalurgicznego, szklarskiego oraz cerami eznego.
I OH
.'I
UioniHl.cniily
ccniiiiic/iu
W przyrodzie oywionej wystpuj, l/w. a p a t y t y biologiczne. Stanowi one podstawowy skadnik koci i zbw oraz wchodz w skad tkanek patologicznie zwapnionych takich jak kamienie moczowe, kamie nazbny oraz zwapnione tkanki mikkie. Naley zaznaczy, e w zwapnieniach patologicznych wystpuj oprcz apatytw rwnie inne fosforany wapnia, a mianowicie: OCP Oa8H2 (P0 4 ) 6 5H 2 0 L X 'PD CaIIP0 4 2H 2 0 / TCMP - /?(Ca, Mg)3 (P0 4 ) 2 ACI' - amorficzne fosforany wapnia Koci oaz zby stanowi swoisty, naturalny materia kompozytowy zoony z substancji nieorganicznej, organicznej oraz wody (tabela 3). Rni si midzy sob iloci i rodzajem fazy organicznej, nieorganicznej, zawartoci wody, udziaem innych wystpujcych w niewielkich ilociach pierwiastkw, rozmiarem i morfologi krysztaw oraz uoeniem i orientacj tych krysztaw w organicznej matrycy [1], Apatyty kostne (bone apatites) stanowi bardzo drobne krysztay o rozmiarach poniej 20-30 nm lub, jak podaj inne rda, s to krysztay iglaste bd pytkowe o dugoci 40-60 nm, szerokoci 20 nm i gruboci I; > fi inii. Wykazuj one bardzo due rozwinicie powierzchni rzdu 100'.'011 nr' g. faza mineralna nadaje kociom sztywno i odpowiedni wytrzymao mechaniczn. Za modelowy zwizek chemiczny odpowiadajcy krystalicznej fazie nieorganicznej koci i zbw uwaany jest hydroksyapatyt niestechiometiyc/ny o stosunku molowym C a / P rnym od 1,67. Dla szkliwa i zbiny .'.losmick ten wynosi poniej 1,67, za dla koci ludzkich - powyej 1,67. Ma to swe odbicie w skadzie fazowym popiow powstaych po przepraeniu koci, szkliwa lub zbiny w 800 0 (tab.3.3.). Podwyszony stosunek molowy ('a I' koci ludzkich, pomimo sporej iloci wakancji w podsieci kationowej, jest osigany dziki podstawieniom grup PO',j~ przez C O 2 - . Bilansowanie adunku elektrycznego nastpuje gwnie poprzez protonizacj tetraedru fosforanowego, czyli obecno jonw H P O 2 - obok PO'|~. Naley pamita, e stosunek ten zaley rwnie od wieku, stanu zdrowia oraz rodzaju fragmentu ukadu szkieletowego. Dla koci rnych gatunkw jest odmienny i up. dla przepraorioj 1 godziny w 800 C koci szczura i kury Oa/P wynosi 1,63. Paza. mineralna tkanki kostnej zawiera spore iloci jonw wglanowych na skutek wbudowania si jonw CO 2 w miejsce tet raedrw PO]J~. .Jest to l/w typ I apatytu wglanowego, w odrnieniu od typu A otrzymywanego
3.1
liioirramika oparta < > fosforany wapniu
lim
Parametr Zawarto substancji nieorganicznej Zawarto substancji organicznej Zawarto wody Stosunek mol. Ca/P Rozmiar krystalitw [A| Produkty po ogrzaniu w 800 C
H
Koci zbina 70 , (69 ), (65 ) 22a, (20b), (25d) 8 a , (9b), (10d) l,70d 250 x 30d HAp+CaOd
b d
Zby Szkliwo
d
70'', (70 ) 17, (20d) 13c, (10d) l,62d 200 x 40d P.TCP+HApd
!)(>', (97d) 2<;, (l ,5d) 2C, (l,5 d ) l,(Md 1300 x 30()d {1TCV 1 IIAp'
Tab. 3.3. Skad koci i zbw \% mas.]; a-wg Osborna, b-wg Pungii, i w/ kiego; d-wg Lc Gcros
Ao
w wyniku wysokotemperaturowego (powyej 1000 C) procesu wygr/cwnuin hydroksyapatytu, podczas ktrego jony C O 2 - zastpuj grupy Oli Wiadomo, e znajdujce si w tkance kostnej jony wglanowe s rwnie/, wynikiem procesw adsorbcyjnych zachodzcych na powierzchni krysztaw apatytowych. Mniej jonw wglanowych zawiera zbina, a najmniej - szk liwo zbowe. Wbudowanie si jonw CO 2 " w miejsce jonw fosforanowych zwiksza stosunek molowy C a / P tkanki kostnej oraz powoduje skrcenie osi "a" i rozszerzenie osi "c" w strukturze apatytu. W apatytach kostnych zawarty jest rwnie: magnez (ok. 0,7 % mas.), sd 0,9% mas.), potas 0,03% mas.), chlor ( ~ 0,13% mas.), Ilu or (~ 0,03% mas.) oraz szereg pierwiastkw ladowych takich jak Sr' 1 , Pb 2 Zn 2 Cu 2 Fe2 1 i innych. Ich obecno wpywa na aktywno enzv mw zwizanych z dziaaniem komrek kostnych. Wbudowywanie sn; |onv\ Mg 2 + i C O 2 - powoduje obnienie rozmiarw krysztaw apatytowych oinz podwyszenie ich rozpuszczalnoci. Efektem niskiej krystalicznoci oraz niedoskonaoci chemicznej, pr/c jawiajcej si odstpstwami od stechiometrii oraz obecnoci licznych pod stawie izomorficznych, jest dua reaktywno apatytw kostnych majca swe odzwierciedlenie midzy innymi w procesach resorpcyjriych koci. Bardzo wan rol spenia w kociach substancja organiczna (25% mas), ktrej zawarto w zbinie jest nieco mniejsza (20%) mas.), za najmniejsza w szkliwie (1,5%) mas.). W kociach stanowi j gwnie kolagen typu I, obok ktrego obecno s, w mniejszych ilociach proteiny, polisacharydy i li pidy. Skadniki organiczne, gwnie kolagen, czyni ko pod wzgldem pa
.'1 Iiioinalcilaly > rrinnii /Ile rainctrw mechanicznych bardziej zblion do polimerw, midzy innymi obniaj jej modni Younga, czyni mniej kruch i bardziej odporn na zniszczenie pod wpywem przyoonych napre. Wsptworzenie koci przez substancj nieorganiczn i organiczn nadaje temu naturalnemu kompozytowi nieorganiczno-organicznemu odpowiednie waciwoci, nie tylko biologiczne, ale i mechaniczne. Umoliwia to penienie przez szkielet kostny roli rusztowania podtrzymujcego tkanki mikkie oraz konstrukcji umoliwiajcej poruszanie si ludzi i zwierzt. Mineralizacja koci opisywana jest jako krystalizacja hydroksyapatytu na podou biologicznym jakim s wkna biakowo-kolagenowe. Jest to ze/oglny przykad zjawiska, kiedy minera nie powstaje w odosobnieniu od wiata biologicznego, tak jak to ma miejsce w skaach. Do jego krystalizacji niezbdna jest matryca biologiczna, jak jest wanie kolagen. Do powszechny jest pogld, e w procesie powstawania apatytu kostnego rol prekursora peni OCP - C a g l ^ P O , ! 5112O, bdcy faz przejciow w procesie bioinineralizacji. lYzeei grup stanowi a p a t y t y s y n t e t y c z n e . Najwiksze znaczenie <lla medycyny ma powszechnie stosowany do wytwarzania implantw syntetyczny hydroksyapatyt. Metody jego otrzymywania zostan omwione w rozdziale 3.1.8.1 11,5,6,8]. 3.1.3. H y d r o k s y a p a t y t s t e c h i o m e t r y c z n y i n i e s t e c h i o m e t r y c z n y I 'ojeie h y d r o k s y a p a t y t s t e c h i o m e t r y c z n y " - s-OHAp oznacza zwizek o skadzie chemicznym odpowiadajcym idealnie stechiometrii zwizku 0al()(P0.1)(i(0H)2. Okrelenie " h y d r o k s y a p a t y t n i c s t e c h i o m e t r y c z n y " - ns-OHAp odnosi si do grupy zwizkw, ktrych analiza chemiczna wykazuje odejcie skadu od tego, ktry odpowiada s-OIIAp. Zwizki te mog zawiera wod 22 2sieciow, jony U F O , C a ' i/lub 2 0 I i ~ zastpione przez O . Hydroksyapatyt wyk; r/uje bardzo szeroki zakres niestechiometrii. Istnieje rwnie pojcie " a p a t y t u wglanowego" - CO;jAp, ktre od2nosi si do kadego apatytu zawierajcego w swym skadzie jony C O . Jeli j o n y ( ' ( z a s t p u j grupy O H to jest to tzw. apatyt wglanowy typu A czyli A OOaAp-, jeli natomiast podstawiaj jony P O ^ - to jest to apatyt wglanowy typu B czyli B-OO3 Ap. len ostatni wystpuje w ukadach biologicznych. Nazwa ' h y d r o k s y a p a t y t z n i e d o m i a r e m w a p n i a " - Ca-def. OIlAp odpowiada wytrconemu apatytowemu fosforanowi wapnia o stosunku molowym < ' a / l ' zawartym w zakresie 1,5-1,66, a nawet poniej tej dolnej skraj-
3.1
I iioeeraiiiika opalili o lo:.Imany wapnia

2x (OII) 2
1. Ca, r (llPO,,) 2l (l > (),|) ll
0 < ./ ~ 2 (1 < x 2 0 < x < 2y < (1 0<x < 1 0 < x <1 stosunek molowy Ca/P od 1.4 doi.5
-
2. Ca1(i ,;(HPO,).,(PO ,),i .(OfIJo x 3. Ca, x w ( H P 0 4 ) I ( P 0 4 ) 6 ,(011)2 x 2y 4. Ca 10 x (HPO ,)x (PO,) li x(OII)2
x
x/2)
5. Caio x (HP 0 4 )x (P 0 4 ) 6 x (01 ]) 2 -x (II 2 0) I 6. Cag x (IIP0 4 )i f2x(PO,t)r, 2x (OH)
7. C a 9 + z ( P 0 4 ) 5 + ! / + z ( r i P 0 4 ) i - y t ( O H ) i - s + 2 2 - x -\ 2u < 2 a (1 < u. .i-/ 8. C a 1 0 _ , + u ( P O 4 ) 6 i ( H P 0 4 ) i ( O H ) 3 . i + u Tab. 3.4. Wzory hydroksyapatytu z niedomiarom wapna nej wartoci. W tej grupie mieszcz si take zwizki mogce zawiera w ni stwy porednie zbudowane z OCP - CagH2(P0 4 )6 51J2O. Udao si ponadto otrzyma zasadowe ortofosforany wapniu o > 1 < >1111U11 molowym C a / P powyej 1,667 np. poprzez wygrzewanie s- Ol I Ap z ( 'n< '1 1 w 1000 C w czasie 10 dni w atmosferze powietrza nasyconego par wodn Zwizki te nazywane s " a p a t y t a m i z n a d m i a r e m w a p n i a " (enleiuin 1 ich apatites). Podobnie jak nie jest stechiometrycznym hydroksyapatytcm apntyl wchodzcy w skad koci i zbw, rwnie szereg hydroksyapatyt.w ol.rzy mywanych syntetycznie wykazuje wiksze lub mniejsze odstpstwa od sto chiometrii. Hydroksyapatytowi z niedomiarem wapnia Ca-def. - ONA]) przy pisywane s rne wzory chemiczne (tab.3.4.). Jeli osignite zostan wa runki rwnowagi lub pseudorwnowagi w procesie otrzymywania hydroksya patytu metod mokr, struktur wytrconych osadw najlepiej opisuje wzi (2) z tab.3.4. W praktyce laboratoryjnej, jak na to wskazuje obszerny przegld pr miennictwa, bardzo trudno jest otrzyma stechiometryczny hydroksynpnl vi Niektrzy uwaaj, e jest to wrcz niemoliwe. Ma to swoje uwarunkowaniu termodynamiczne i kinetyczne. W strukturze niestechiometrycznego hydroksyapatytu, obecne s jony H P 0 4 - . Podczas ogrzewania w zakresie temperatur 400-700 O (na o g o l powyej 600 C) w wyniku rozkadu grup I PO 2 powstaj jony pirolslrn nowe P2Oj , a nastpnie powstay pirofosforan reaguje z hydroksyapatytein tworzc TCP. C a 2 P 2 0 7 I Cai(,(P0 1 ) ( i (0II) 2 1('a ;i (PO.i)2 I IM>
Uzyskiwanie w procesach wytrcania riiesteehiomctrycznego hydroksyapa tytu ina swoje daleko posunite konsekwencje jeli chodzi o skad la/owy
.1. Iiioiiuili i liily ciTiiuiic/.nc i waciwoci biomateriaw wyprodukowanych z takich osadw. Wytworzone z nich implanty, w wyniku zachodzenia opisanych powyej przemian, stanowi w zasadzie dwufazow ceramik, w ktrej obok hydroksyapatytu jako lazy dominujcej, obecny jest rwnie TCP. Wpywa to na zachowanie si powyszych tworzyw w warunkach in vivo, a zwaszcza na przebieg ich resorpcji i biodegradacji [9-i-ll] 3.1.4. Struktura hydroksyapatytu i T C P Hydroksyapatyt stechiometryczny: s-OHAp krystalizuje w ukadzie jednokonym. Symetria jego sieci krystalicznej jest opisana grup przestrzenn l'2|b, za stae sieciowe wynosz: a 0,94214(8) nm, b = 2a, c = 0,68814(7) nm, 7 = 120". Natomiast hydroksyapatyt syntetyczny, podobnie jak i mineralogiczny oraz biologiczny, wykazuje struktur heksagonaln, grupa przestrzenna P6s/m. Wartoci parametrw sieciowych podane przez rne materiay rdowe przedstawiaj si nastpujco: a < 0,9423 nm 0,6875 nm 0,9421 0,0003 nm 0,6880 0,0003 nm 0,94176 0,00005 nm 0,68814 0,00005 nm
Ink wic skutkiem niewielkiego nawet odstpstwa od stechiometrii powinie struktura heksagonalna z ktr mamy do czynienia w praktyce, za jediioskosny hydroksyapatyt jest rzadkoci. Komrka elementarna hydroksyapatytu czyli najmniejsza jednostka budujca kryszta, zawiera dziesi odpowiednio rozmieszczonych w przestrzeni ( ' ; r 1 , sze grup POjj - oraz dwie grupy O H - . Spord dziesiciu wchodzcych w skad komrki atomw wapnia, w zalenoci od ich najbliszego otoczenia, cztery s okrelane jako Ca(I), aszejako CJa(ll) (rys.3.6.). Atomy Ca(II) s otoczone przez sze atomw tlenu nalecych do grup HO'} i Oli . Atomy te tworz trjkty, ktre usytuowane s prostopadle do osi "c" i wzajemnie wzgldem siebie przesunite o 60 . Natomiast atomy ( 'n(I) s niemal oktaedrycznie otoczone przez sze atomw tlenu. W strukturze hydroksyapatytu grupy O H - nie s pooone w paszczynie trjktw utworzonych przez wap, ale przesunite powyej lub poniej rodka tych trjktw. Z tego wanie powodu symetria stechiometrycznego HAp jest nieco obniona i nabiera cech ukadu jednoskonego, o preferencyjnej orientacji grup hydroksylowych. We fluoroapatycie, ktry jest izostrukturalny z hydrok.syapatytom, jony K usytuowane s w tej samej paszczynie co jony (!n J 1 . Apatyt, wglanowy ('a.]()(I*C).|)(; (X);j wykazuje" symetri pseudoheksagonalri. Atomy fosforu wraz z otaczajcymi je czterema atomami
.'i. I
I iioiciainika opar a u loslorany wapnia
tlenu tworz niemale regularne, nieznacznie tylko skrcone tetraedry |PO.i|. W hydroksyapatycie, podobnie jak i w innych ortoldslbranach tetniedry te nie cz si ze sob bezporednio, ale poprzez mostki -O-Ca-O-. Rnice w elektroujemnoci wapnia i fosforu (ACa 1,00, Xp 2, II) powoduj, e charakter ich wizania z tlenem jest odmienny: w przypadku fosforu przewaa charakter kowalencyjny, a w przypadku wapnia - jonowy.
@ O
Ca(l) Ca(ll)
A
O
po
<
OH
Rys. 3.6. Struktura hydroksyapatytu.
W strukturze wytrconych osadw, bdcych zazwyczaj nicstechiomctry cznym hydroksyapatytern, oprcz grup O H - tworzcych kolumny rwno lege do osi "c" i stanowicych wod konstytucyjn, mog wystpowa do datkowo czsteczki I M ) usytuowane najprawdopodobniej w kanaach rw nie wzdu osi "<". Ponadto obecne s czsto jony HPOjj i , ktre usuwane s. w procesie ogrzewania.
Hioinalrriiily i crnmic/.ni
a)
b)
A chain 8 chain
l(ys. .'i.7. Struktura krystaliczna fiTCP: budowy acuchw A i B.
a) projekcja wzdu osi c; b) schemat
Naley nadmieni, e TCP-Ca3(P04)2 wystpuje w dwch odmianach polimorlicznych: jako wysokotemperaturowa odmiana a (oraz jej forma a ' trwaa powyej temper; itury 1430 C) oraz odmiana niskotemperaturowa / H ' ( T . Informacje odnonie przemiany polirnorficznej /3TCP *-+ n T C ' zamieszczono w rozdziale 3.1.7.
.'(. I. Hioccnniiika. u|uirlii o fosforany wupniii
Wysokotemperaturowa odmiana CJa;j(F0/|)2 czyli a' I' C !P wykazuje struktu r jednoskon, grupa przestrzenna F 2 | / a . Parametry sieciowe tego zwizku wynosz: a 1,289nm, b 2,728nm, c 1,522run, 0 120,60 (120,20). Ze wzgldu na to, e odmiany a ' nie udaje si przechlodzi do tempera, tury pokojowej, w przypadku tworzyw opartych o TCP mamy do czynienia jedynie z odmian p lub a (.^(PO.-i^. Niskotemperaturowa odmiana Ca3(PO.,t)2 czyli /3TCP krystalizuje w ukadzie heksagonalnym. Symetria jego sieci krystalicznej jest opisana grup przestrzenn R3c, natomiast stae sieciowe wynosz, wg rnych rde: a =1,0350(5) nm c 3,7085(11) nm 1,032 nm 3,69 nm 1,0439(1) nm 3,7375(6) nm
W strukturze krystalicznej /?TCP mona rozrni trzy rne usytuown nia czworocianw P O 4 - (PI, P2 i P3), ktre s symetrycznie nie/uh i m i rozrnialne (rys.3.7.) [4]. 3.1.5. Waciwoci h y d r o k s y a p a t y t u Skad chemiczny hydroksyapatytu Caio(P0 4 )G(OI-I) 2 w przeliczeniu na tlen ki przedstawia si nastpujco: CaO
P2O5
55,8 % mas.,
42,4 % m a s . ,
H20
1,8 % mas.,
Stosunek molowy C a / P dla stechiometrycznego hydroksyapatytu wynosi 1,667 (1,67). Dla wytrconych osadw w praktyce laboratoryjnej waha si on w do szerokim przedziale: od 1,5 do 1,67, a nawet poza tym przedziaem. Hydroksyapatyt czysty, bez ladw domieszek, w stanie surowym ora/, po wypaleniu jest barwy biaej. Szereg syntetycznych proszkw hydmleiy apatytowych wykazuje odcie niebieski, pogbiajcy wzrokowe wrn/enii bieli, a nawet ma barw jasnoniebiesk. Wytworzone z takich proszkw pic paraty po zaformowaniu i wypaleniu posiadaj wyranie niebieskie zabiu wieiiio. Jest ono tym intensywniejsze, im bardziej spieczone jest. tworzywo, a zatem moe suy do wizualnej, przyblionej oceny stopnia spieczenia Niebieskie zabarwienie ceramiki hydroksyapatytowej zwizane jest z obec noci w niej manganu w ilociach powyej 50ppm 1111>, jak podaj inne rda, powyej 100ppm. Gsto rciitgenografiezna hydroksyapatytu wynosi 3,156 g/cm' 1 . Swie o wyprodukowane tworzywo IIAp, przy optymalnych warunkach spiekania osiga zazwyczaj maksymaln gsto 3,12 g/cm' . Podczas obrbki konni cznej 2/3, a nawet, wicej wody zawartej w IIAp zostaje usunite.
I l u m i i i t i ' 1 ' i i i I v c c r n n i i < /.no
Struktura hydroksyapatytu przyjmuje rnorodne podstawienia izomorficzne, zarwno do podsieci kationowej jak i anionowej. Zastpowanie jednych jonw innymi nie powoduje zniszczenia struktury krystalicznej komrki elementarnej IIAj). Kryteria okrelajce zakres tej wymiany obejmuj podobiestwo wymiarw i adunkw jonw podstawiajcych i podstawianych. I )rugi wymg sprawia, e w przypadku rnej wartociowoci jonw wchodzcych do struktury w stosunku do tworzcych t struktur, zachowana !>ve musi zasada elektroobojtnoci zwizku. W miejscu jonw wapniowych mog pojawi si jony dwuwartociowe: Si ~' , Mg 21 , Cd 2 +, Pb 2 +, Mn 2 +, Hg 2 +, Co 2 +, C'u 2+ , Zn 2 +, Ba 2 +, jednof 3+ 3+ 3 w n r l o c i o w e : N a , K + , Li+, ( H 3 0 ) + , lub trjwartociowe: Al , Cr , Fe +. 2233 (Irupy I 'O^ , mog by zastpione przez C O , S O , A s O , V 0 ~ . Natomiast gruj)y O H - s zastpowane jonami F - i C l - . Obecno podstawie izomorficznych w sieci HAp wpywa na zmian parametrw sieciowych, stechiometri, krystaliczno (rozmiar krysztaw, obecno w nich napre) oraz stabilno termiczn i chemiczn zwizku. Obce pierwiastki s substytucyjnie wbudowywane do struktury hydroksyapatytu w iloci niezdefiniowanej i zalenej od warunkw tworzenia si tej struktury. Szczeglnie grone dla ywego organizmu s metale cikie, ktre wbudowuj si do ukadu kostnego czowieka w ilociach zalenych od stanu rodowiska naturalnego i sposobu odywiania. Niektre z nich, np. ow i kadm czy powstajce podczas wybuchw atomowych promieniotwrczy 90 Sr i 1 111 Ha, mog powodowa patologiczne zmiany w ukadzie kostnym ludzi i zwierzt, prowadzce do cikich chorb, a nawet mierci. Podobiestwo promieni jonowych F~~, OM - i C l - (odpowiednio 0,132, lt,l 08, i 0,181 run) sprawia, e fluor i chlor mog atwo zastpowa grupy Oli w strukturze hydroksyapatytu. Zastpienie grup O H - jonami F~ zmniejsza rozpuszczalno IIAj). Uwaa si, e wbudowane w szkliwo zbowe jony lluorkowe speniaj wan rol w profilaktyce prchnicy. Wytworzona na powierzchni zbw warstwa mniej rozpuszczalnego w stosunku do IIAp lluoroapatytu podwysza odporno korozyjn zbw naraonych na szkodliwe dziaanie kwasw wytworzonych przez obecne w jamie ustnej bakterie Piekl ten wykorzystuje si przy fluoryzacji rodkw do czyszczenia zbw oraz wody pitnej. Fluor jest rwnie pierwiastkiem, ktry spenia istotn rol przy tworzeniu szkliwa zbowego. Naley jednoczenie pamita, e nadmiar lego pierwiastka jest niezwykle grony dla ywych organizmw. Hydroksyapatyt posiada wyjtkowe waciwoci sorpcyjne w stosunku do kwasw tuszczowych, liny, lipidw i szeregu innych substancji. Waciwoci te s najprawdopodobniej wynikiem istnienia w jego strukturze pustych przestrzeni, okrelanych jamami, o wielkoci dochodzcej do 5 A,
.'1.1
Hioioramika. oparta o fosforany wapnia
w ktrych z powodzeniem mieszcz si atomy, jony 1 1 1 1 > czsteczki innych substancji. Jeli przestrzenie te s zamknite, usunicie zaokludowanych w nich czstek wymaga najprawdopodobniej rozerwania sieci krystalicznej. Jeeli natomiast jamy s otwarte, tzn. cz si z powierzchni, to wwczas usunicie tych czstek odbywa si bez zniszczenia struktury. Waciwoci sorpcyjne hydroksyapatytu s wykorzystywane do rozdzielania rnych substancji organicznych np. w procesach oczyszczania olei, alkoholi i innych rodkw spoywczych. Wspczynniki zaamania wiata IIAp wynosz: l.fil n = 1,644 A = 0,07.
Twardo - 5 w skali Mohsa. Rozpuszczalno hydroksyapatytu zaley od: pH oraz rodzaju rozpun/ czalnika. HAp jest sabo rozpuszczalny w wodzie, a uzyskany rozt.wi wy lwi uje odczyn sabo alkaliczny o pil ~ 8. Warto pK s dla stechiomet.rye/ucjni hydroksyapatytu w temperaturze 25 C wynosi ^^ 57,5. Bardzo wan rok; w procesie rozpuszczania odgrywaj jony wodorowe, ktre przyleznji| si do obecnych na powierzchni krysztau grup P O 3 - tworzc joriy III '< > _ * ', , a nastpnie katalizuj wymian fosforu pomidzy powierzchni krysztau IIAp a roztworem. Jeli hydroksyapatyt poddamy dziaaniu medium o pil bliskim fizjologicznemu 7,3) to na powierzchni stosunek molowy Ca /P hydroksyapatytu ulegnie wyranemu obnieniu (nawet do 1,2). Te zmiany chemiczne oraz morfologiczne powierzchni odgrywaj decydujc rol przy tworzeniu wizania w warunkach in vivo. Z tworzywa hydroksyapatytowego pozostajcego w kontakcie z wod destylowan o temperaturze 37 C po 300 dniach uwalnia si zaledwie okoo 5 ppm wapnia. Hydroksyapatyt jest praktycznie nierozpuszczalny w /n a dach, natomiast dobrze rozpuszcza si w kwasach. W roztworach soli potu su, sodu, magnezu, baru i strontu rozpuszcza si lepiej ni w wodzie I < tylowanej zgodnie z nastpujcym uszeregowaniem, w kierunku miilcjn | rozpuszczalnoci: Sr > Ba > Mg > Na > K Na rozpuszczalno hydroksyapatytu wpywa rwnie obecno w roztworze aminokwasw, protein, enzymw i innych zwizkw organicznych. W linie rozpuszcza si sabo. Maksymaln rozpuszczalno wykazuje hydroksyapatyt w 16" O. I owy ej tej temperatury jego rozpuszczalno maleje. Rozpuszczalno bioccrainiki hydroksyapatytowoj zaley ponadto od tempo ratury jej obrbki termicznej Prbki wypalone w 900 C, z powodu wikszej
I tu nimi rimly ciTiiniie/nc
iloci delektw w sieci krystalicznej IIAp, odznaczaj si wysz rozpuszczalnoci w stosunku do spiekanych w 1200"C. Rozpuszczalno apatytw niestechiornetrycznych, o molowym stosunku (Ja/1* < 1,67 jest wysza anieli hydroksyapatytu stechiometrycznego. Podstawienia M g 2 1 , S r 2 + , C O 2 - powoduj wzrost rozpuszczalnoci natomiast zastpienie grup O l i - jonami F~ obnia rozpuszczalno hydroksyapatytu. Sabokrystaliczny 11 Ap wykazuje lepsz rozpuszczalno w stosunku do dobrze wykrystalizowanego. Najlepiej rozpuszczaj si amorficzne osady fosforanw wapnia - ACP. W rodowisku ywego organizmu hydroksyapatyt ulega jedynie bardzo sabemu rozpuszczaniu, tote uwaany jest powszechnie za biomateria praktycznie nierozpuszczalny. W testach na zwierztach wyznaczono szybko rozpuszczania si implantw hydroksyapatytowych jako rwn 0,23 mg/cm 2 powierzchni w cigu roku, co odpowiada ubytkowi do gbokoci 0,75 fj,m1,00 /tm wszczepu na rok (inne rda podaj ten ubytek na poziomie 20 firn -30 / cm rocznie). Rozpuszczalno bioceramiki IIAp w warunkach in vivo zaley w znacznym stopniu od jej krystalicznoci (stosunku fazy krystalicznej do amorficznej, rozmiaru krysztaw, stopnia zdefektowania, obecnoci w nich napre) oraz porowatoci. Implanty porowate, z uwagi na wiksz powierzchni kontaktu z otaczajcym medium rozpuszczajcym, ulegaj w wikszym stopniu rozpuszczeniu w stosunku do wszczepw gstej bioceramiki IIAp. Potencja zeta () hydroksyapatytu w roztworach wodnych jest bardzo czuy na zmiany pil roztworu oraz stenia jonw C a 2 + i PO;j~: przy plJ (i wynosi zero przy pil powyej 6 jest ujemny przy pff poniej 6 jest dodatni. Na wielko potencjau hydroksyapatytu istotny wpyw ma temperatura jego obrbki termicznej. Wraz ze wzrostem tej temperatury punkt izoelektryczriy czstek IIAp przesuwa si w kierunku adunku ujemnego. Sugeruje to, e implanty hydroksyapatytowe mog wykazywa rne zachowanie si w ywym organizmie, w zalenoci od temperatury w jakiej zostay wypalone. Z m i e n i a j c potencja powierzchni mona regulowa oddziaywanie implantw IIAp z wykazujcymi rwnie powierzchniowy adunek ujemny bakteriami, poprzez wywoanie elektrostatycznego odpychania pomidzy nimi. Ujemny adunek wykazywany przez powierzchni hydroksyapatytu obnia nie tylko przyczepno bakteryjn, ale rwnie sprzyja odkadaniu si koci na implantach IIAp.
redni liniowy wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej hydroksyapatytu w zakresie t e m p e r a t u r ()" (' I OOIl" (' mierzony w kierunku osi "o" wynosi
,'J. I
Iiioi ri a n i i k a o p a i l a o l o s l b r a n y w a p n i a
l 3 T 0 - < ) K ', za w kierunku osi "a" ~ 22-10 (> K 1. 'la anizotropia rozsze rzalnoei cieplnej moe by przyczyn powstawania mikropkrii w czasie wypalania bioceramiki IlAp. Wedug innych rde redni wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej hydroksyapatytu wynosi 11,6- 10~f> K" '. Hydroksyapatyt, jest bardzo dobrym izolatorem cieplnym [1 4- (i|. Hydroksyapatyt jest dielektrykiem. Ma to due pozytywne znaczenie uytkowe, gdy wykonane z niego implanty nie nagrzewaj si w czasie wy konywanych zabiegw fizykoterapeutycznych i nie zaburzaj przebiegajce go w organizmie za porednictwem nerww transportu sygnaw elektry cznych. 3.1.6. R e a k c j e t e r m i c z n e h y d r o k s y a p a t y t u Zachowanie si hydroksyapatytu w czasie ogrzewania w bardzo duym stop niu zaley od jego formuy chemicznej, (czy jest to zwizek stechionieli y czny, czy te wykazujcy odstpstwa od stechiometrii) oraz od cinieniu czstkowego pary wodnej. Na rozkad hydroksyapatytu wpywa tez obn no niewielkich nawet dodatkw innych fosforanw, np. Li,-; I'(),|. Stechiometryczny hydroksyapatyt (s-OHAp) jest bardziej t rway temu cznie w porwnaniu z formami niestechiometrycznymi (ns-OHAp). W czasie ogrzewania nie ulega on tak atwo rozkadowi i wykazuje stabilno termie/ na do temperatury 1130 C. Powyej tej temperatury rozkada si do r*'T( 'I' i T T C P (Ca^PaOs)). Niektrym badaczom udao si uzyska czyst fazowo ceramik hydroksyapatytow nawet w temperaturze 1450 C w atmosferze powietrza pod warunkiem, e podczas wypalania czas przetrzymywania w maksymalnej temperaturze by odpowiednio krtki. Odmienne zachowanie podczas ogrzewania wykazuj osady, ktrych sto sunek molowy C a / P jest rny od 1,67, a mianowicie podlegaj one rozku dowi ju w duo niszych temperaturach, na og poniej 101)1)" (' Jeli stosunek ten jest mniejszy ni 1,67, ale wikszy od 1,5 - w wyniku obrb ki cieplnej powstaje hydroksyapatyt i TCP, przy czym udzia obu tych In/ uzaleniony jest od wartoci stosunku Ca/P wyjciowego osadu. Osady apa tytowe o stosunku C a / P pomidzy 1,50 a 1,67, w ktrych strukturze wys tpuj jony H P O 2 - podlegaj powyej 600 C rozkadowi z utworzeniem grupy pirofosforanowej i wydzieleniem wody, zgodnie z reakcj: 2 I J P 0 2 - -> P20$~ - IJ 2 0 po ktrej natychmiast zachodzi reakcja: V-20\~ I 2011 -> 2PO;) - I IJ 2 0
W wyniku powyszych przemian powstaje Ca;t(PO/i)2 (Patrz rozdz. 3.1.3.).
UldinaliTinly ceramiczno
W rezultacie w tworzywie obok hydroksyapatytu, obecny jest 'LX ! l J u przy jednym promilu deficytu wapnia pojawia si obok hydroksyapatytu okoo 7% TCP. W prekursorach proszkowych o stosunku molowym C a / P zawartym w przedziale 1 ,(>7 -2,0 podczas wypalania tworzy si obok hydroksyapatytu I T( 'P, ktry jest faz stabiln powyej temperatury 1340 C, za poniej tej temperatury ulega rozkadowi z wydzieleniem si CaO. Obecno w prbkach ceramiki T T C P lub CaO, obok dominujcej fazy hydroksyapatytowej, zaley od temperatury spiekania oraz szybkoci studzenia. ()<l procesu rozkadu naley odrni proces dehydroksylacji hydroksyapalyl u polegajcy na utracie wody konstytucyjnej, ale z zachowaniem struktury zwizku. Wraz ze wzrostem temperatury hydroksyapatyt traci w sposb odwracalny grupy hydroksylowe O H - i przechodzi stopniowo w oksyapatyt - C a m ( P 0 4 ) 6 0 (OAp). Stwierdzono, e w temperaturze 1230 C Ol IAp moe utraci do 75% swej wody konstytucyjnej zachowujc przy tym struktur apatytow. Poniewa utrata wody konstytucyjnej przebiega stopn i o w o , rozrnia si przejciowe produkty dehydroksylacji hydroksyapatytu, ktre skrtowo okrelane s 0,01JAp. Oksyhydroksyapatyt (0,0IiAp), zawiera w swej strukturze wiele wakancji i przypisuje mu si wzr: Ca 1 0 (PO 4 ) 6 (OH) 2 _ 2 x O x [] gdzie | | oznacza wakancj. '/, uwagi na fakt, e te trzy fazy: OHAp, 0 , 0 I J A p i OAp s rentgenograicznie nicrozrnialne, w literaturze powszechnie, aczkolwiek jak wykazano nie do koca susznie, operuje si pojciem "hydroksyapatyt" czy "ceramika hydroksyapatytowa" rwnie dla okrelenia oksyapatytu jak i oksyhydroksyapatytu oraz ich spiekw. Proces dehydroksylacji hydroksyapatytu Inzebiega intensywnie w zakresie 1000-1360 C. I 'czy dalszym ogrzewaniu do 1400-1430 C oksyapatyt ulega rozkadowi do TOP i T T CP zgodnie z reakcj. Ca 1 0 (PO 4 )6O OAp 2Ca 3 (P0 4 ) 2 + C a 4 ( P 0 4 ) 2 0 aTCP TTCP
i )grz.ewajc niektre handlowe proszki hydroksyapatytowe rozkad ten zaobserwowano juz w 1360 C. Wykazano, e przed rozkadem termicznym hydroksyapatyt nie ulega cakowitemu odwodnieniu, a jedynie ilo zawartej w mm wody niezbdna do stabilizacji struktury OHAp spada poniej wartoci minimalnej okrelanej na poziomic 0,77 0 , 0 5 % . Ody zawarto wody konstytucyjnej obniy si poniej tej wartoci - rozpoczyna si rozkad hydroksyapatytu do TOP i T TCP. Poniewa powstajcy T T C P nie jest ter-
.'i. I.
Iioeerauuka opara o fosforany wapnia
Stosunek molowy C a / P 1,0 > 1 , 0 - < 1,5 1,5 > 1 , 5 - < 1,67 1,67 > 1,67<2,0
Fazy kryHlallr/ac DCP DCP 1 T C P TCP TCP hOHAp
OHAp O H A p + T T C P gdy T > 1340 C O H A p + CaO gdy T < 1340 C
2,0 gdzie: DCP - C a 2 P 2 0 7 T T C P - Ca , 4 P 2 0 9
TTCP TCP - Ca3(P04)2 OHAp - Ca10(PO4)6(OH)2
Tab. 3.5. Fazy krystaliczne powstae w wyniku ogrzewania fosforanw wn|>nin o rnym stosunku molowym Ca/P. modynamicznie trway w niskich temperaturach, w zalenoci od ./yl>U<> ci schadzania moe wystpi jego rozkad i powtrne tworzenie si OAp i CaO. Cz oksyapatytu ulega rehydratacji i przechodzi w 0 , 0 1 lAp (ok syhydroksyapatyt) oraz w OHAp (hydroksyapatyt). Temperatura tego pro cesu zaley od szybkoci studzenia oraz od atmosfery. Stechiometryczny T C P topi si kongruentnie w temperaturze 1777" O (inne rda podaj 1756 C), za powstay w wyniku rozkadu hydroksya patytu T T C P - inkongruentnie w temperaturze 1720 C dajc stop i CaO. Tak wic przy ogrzaniu hydroksyapatytu powyej 1777 0 jedyn stabiln faz krystaliczn jest CaO. W tabeli 3.5. przedstawiono rodzaj faz krystalicznych powstajcych przy ogrzewaniu osadw fosforanw wapnia o rnym stosunku molowym C a / P [2,4]. 3.1.7. Waciwoci T C P Syntetyczny /JTCP, ktrego odpowiednikiem mineralogicznym jest iiiincuil whitlockit, jest drugim co do znaczenia dla medycyny po liydroksyapnly< ie fosforanem wapnia. Jego skad chemiczny CaO P205 51,3% mas. 45,7% mas.
jest bliski hydroksyapatytowi z tym, e T C P nie zawiera wody. Stosunek molowy C a / P dla T C P wynosi 1,5. T C P jest barwy biaej. Gsto rentgenograficzna wynosi: dla odmiany niskotemperaturowej / V TCP dla odmiany wysokotemperaturowej a T C P 3,07 g/etn' 1 2,HO g/cm' 1 .
.'i
Iioiiiiitciiiily c e n i u m / . n o
l'( 'I' wykazuje wysz rozpuszczalno anieli hydroksyapatyt. Warto pKs (I In T( '11 wynosi 28,7. Odmiana wysoko temperaturowa - a T C P odznacza si lepsza rozpuszczalnoci i wiksz szybkoci rozpuszczania w stosunku do niskotemperaturowej. Znajduje to odbicie w zachowaniu si obu biomateriaw w warunkach in vivo (patrz rozdz. 3.1.1. i 3.1.9). Wodna zawiesina // I VI' wykazuje pil 8,6. Stopie rozpuszczania ceramiki whitlockitowej w mediach kwanych jest 12,3 razy, za w zasadowych 22,3 razy wyszy w porwnaniu do hydroksyapatytowej. T( 'I' wystpuje w dwch odmianach polimorficznych - jako niskotemperaturowy jflTCT oraz wysokotemperaturowy aTCP. (patrz rozdz. 3.1.4.). Niskotemperaturowa odmiana /3TCP trwaa jest to temperatury 1125 C, po czyni przechodzi w sposb odwracalny w wysokotemperaturow odmian nT( T. Niektre badania wykazuj, e temperatura tej przemiany jest nieco wysza i wynosi 1150 C-1200 C, a jej dokadna warto uzaleniona jest od zawartoci zanieczyszcze, gwnie Mg i Pe oraz szybkoci wygrzewania. o T O P przechodzi w 1430 C (lub jak podaj inne rda w 1470 C) w o'l'( 'P, ktry ulega stopieniu w 1777 C (wg innych danych literaturowych w I/.'>(>"< '). Stechiometryczny TCP topi si kongruentnie. Schemat przemian termicznych T C P przedstawia si nastpujco: p|,: P "gâTCR
1430 C(1470 C)
,q'TCP
1777 C 1756 C
<
> , stop
Pi/eiuiaiiie polimorficznej /3TCP -> a T C P towarzyszy zmiana objtoci o i 3' , V\ tworzywie zawierajcym TCP na skutek tak znacznych zmian obiel 1 1 en iwych, powstajce podczas studzenia naprenia mog doprowadzi <lo p o w s t a n i a spka, co powoduje znaczne obnienie wytrzymaoci mechanicznej implantw. Wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej dla /3TCP w zakresie od temperatury pokojowej do temperatury przemiany polimorficznej wynosi 13,1 10 '' K ', za dla a T C P mierzony w przedziale od temperatury przemiany polimorficznej do 1100 C : 60-10 -6 K" 1 . 3.1.8. Otrzymywanie bioceramiki hydroksyapatytowej i whitlockitowej oraz 15CP liiocei.unika oparta o fosforany wapnia wytwarzana jest i stosowana w me<lye\ nie w formie gstej, porowatej, granul, proszku i pokry na implantach metalicznych. Na proces jej wytwarzania skadaj si nastpujce operacje: otrzymanie wyjciowych proszkw, uformowanie ksztatek iinplantaeyjnyeh (gstych, porowatych,granul),
.'II
l i i o i r m u i i k a oparta o fosforany wapnia
123
wypalanie, obrbka kocowa (ri]). szlifowanie ostrych krawdzi, usuwanie frakcji pylastej z powierzchni wszczepw), wyjaowienie i sterylne pakowanie; implantw. W zalenoci od przeznaczenia do niektrych implantw mog by wprowadzane antybiotyki, czynniki wzrostu, hormony lut) odpowiednie komrki (noniki lekw, bioceramiczne podoa dla hodowli komrkowych).
3.1.8.1. O t r z y m y w a n i e wyjciowych proszkw
Metody otrzymywania wyjciowych proszkw hydroksy-apatytowyeh mona podzieli na trzy grupy [1-4,11-16): metody mokre; metody suche; pozostae, przy czym najczciej stosuje si dwie pierwsze. Jedn z metod mokrych jest wytrcanie osadw apatytowych w rodo wisku wodnym, z uyciem takich zwizkw jak: Ca(N0;;)2 i (NI 11)2I IPO |, C a C b i N a 2 H P 0 4 lub C a ( 0 H ) 2 i H 3 P O 4 . Przy tym sposobie otrzymywania proszkw bardzo wany jest wzajemny stosunek ilociowy reagentw, ich czysto, szybko podawania roztworw, warunki mieszania, pil i feinpe ratura wytrcania, czas i temperatura dojrzewania osadw, oraz atmosfera w jakiej przebiega synteza. Warunki wytrcania okrelaj skad prccypitafu, a take rozmiar i ksztat jego czstek. Na og s to drobno, nawet uaiiome tryczne sabokrystaliczne lub amorficzne proszki, ktrych krysztay i n a j i ) ksztat paskich pytek, igie, prtw lub s rwnoosiowe. Do grupy mokrych sposobw wytwarzania hydroksyapatytu nale take metody hydrotermalne, w ktrych surowcami wyjciowymi s: inonc tyt - CalIPO/i i bruszyt - CalIPO,1-'21120. Proces zachodzi w autoklawach w temperaturze 120-300 C i przy cinieniu pary wodnej 0,2-8,5 MPa. Tech niki hydrotermalne zwykle d a j produkt o wysokim stopniu krystalicznoci i o stosunku molowym (Ja/P bliskim wartoci stechiornetrycznego hydro ksyapatytu. Rozmiar krysztaw jc^st. rny: od nanometrw do milimetrw. Na drodze hydrotermalriej mona uzyska ponadto due monokrysztay o dugoci dochodzcej do 10 1 1 1 1 1 1 , a take whiskersy IIAp. W medycynie stosowany jest rwnie hydroksyapatyt uzyskiwany z na turalnego koralu poprzez liydroferinaln |)rzemian aragonifu (CaCO.t), z
3.
Uiomatorialy ceramiczno
ktrego /budowany jest, koral, zachodzi{c w obecnoci (N11^)2 IJPO4 w temperaturze 375 C. Hydroksyapatyt mona take otrzyma metod mokr poprzez hydroliz fosforanw wapnia takich jak monetyt, bruszyt, T C P lub OCP. Wytworzony tym sposobem II Ap jest na og wysoce niestechiometryczny (Ca/P zawarte jest, w przedziale 1,50-1,71). Krysztay o rozmiarach mikroriowych maja ksztat, paskich pytek lub igie. ('ecli proszkw otrzymywanych metodami mokrymi jest obecno w ieci krystalicznej hydroksyapatytu jonw wglanowych i/lub innych domieszek. W metodach suchych reakcje zachodz w stanie staym, w wysokiej temperaturze (powyej 1000 C) pomidzy sproszkowanymi substratami, ktrymi najczciej s: CaHP04-2H20 i CaC03 lub Ca2P2()7 i CaCO.-?. Uzyskuje si t drog stechiometryczne, dobrze wykrystalizowane proszki, ktrych wad jest niska reaktywno podczas spiekania. Wytworzone z nich implanty wymagaj relatywnie wysokich temperatur i dugich czasw wypalania. Jako alternatywne sposoby otrzymywania hydroksyapatytu znane s: technika zol-el, met,oda topnikowa, elekt rokrystalizacja, liofilizacja i inne. Jak juz, podano wczeniej czysty /TTCP nie moe by bezporednio uzyskiwany w ukadach wodnych. Mona go natomiast wytworzy poprzez reakcje w st anie staym przebiegajce w zakresie temperatur 800-1000 C, spiekajc w 800-900 C amorficzne fosforany wapnia (ACP) lub na drodze spiekania odpowiednio zsyntezowanych osadw apatytowych np. wygrzewajc amorficzny osad fosforanu wapnia o stosunku molowym C a / P 1,5. Z roztworw wodnych, w ktrych obok jonw Ca 2 + obecne s jony 1 Mi'-' mona wydzieli whitlockit z substytucyjnym podstawieniem magnezu ( / m . ' M P ) o skadzie (Ca, Mg) 3 (P0 4 )2M e t o d a Jareho |12] otrzymywania TCP polega na dodawaniu 2% roztworu siarczanu amonu do zawiesiny amorficznego osadu apatytowego, a nastpnie w\suszeniu i wypaleniu uzyskanego proszku w temperaturze 1100 C. 3.1.8.2. (lsta bioceramika oparta o fosforany wapnia (Jest ceramik opart o fosforany wapnia otrzymuje si formujc odpowiednie ksztatki, a nastpnie poddajc je swobodnemu spiekaniu lub te czc
.'I I
U i o e e r u i n i k n opnrl.n o f o s f o r a n y w a p n i u
obie te operacje w procesach: prasowania tia gonjro (III1) i 1 1 1 > te i/,ostay cznego prasowania na gorco (IIJP) |I,16,I7|. Prbki <lo swobodnego spiekania s formowane poprzez prasowanie jednoosiowe, prasowanie izostatyczne na zimno ((Jll'), odlewanie z gsi,w, formowanie wtryskowe lub wyciskanie z masy o konsystencji odpowiadajcej masie plastycznej, a nastpnie wypalanie w temperaturze powyej I()()()" ( '. Znana jest te technika tzw. ponownego spiekania (post sintering), w ktrej ksztatki wstpnie spieczone w procesie swobodnego spiekania, poddaje si ponownej obrbce cieplnej w procesie prasowania na gorco (IJIP). Stosujc technik jednoosiowego prasowania na gorco lub izosfatycz nego prasowania na gorco gste implanty II Ap mona otrzyma w niszych temperaturach. Dziki lepszemu zagszczeniu, a wic i mniejszej porowa toci oraz niszej temperaturze obrbki cieplnej chronicej tworzywo pi/od rozrostem ziaren, a sam hydroksyapatyt - przed jego ewentualnym lozkln dem, uzyskuje si biomateria o lepszych parametrach medianie/iiyrli u 'stosunku do prbek poddawanych swobodnemu spiekaniu. Gsto; < . tnkieno tworzywa bliska jest gstoci teoretycznej, niektre prbki wykn/uj bard. o wysok przewiecalno. Parametry mechaniczne gstej ceramiki HAp zale nie lylko od przyj tej techniki formowania i spiekania prbek (temperatura maksymalna, szyb ko jej wzrostu podczas podgrzewania i spadku podczas schadzania,, czas i atmosfera), ale rwnie, i to w duym stopniu, od charakterystyki wyj ciowych proszkw. Istotny jest tu stosunek molowy Ca/P, rozkad wielko ci, porowato i ksztat ziaren, trwao tworzcych si aglomeratw oraz rodzaj i ilo podstawie w strukturze hydroksyapatytu w wyjciowych pro kursorach proszkowych. Uzyskanie czystej fazowo, gstej ceramiki hydroksyapatytowej o nad zwyczaj wysokich, jak na to tworzywo, waciwociach mechanicznych p i moliwe jedynie z proszkw o stosunku molowym C a / P odpowiadajcym lub bardzo bliskim stechiometrycznemu hydroksyapatyt,owi. Wszelkie od stpstwa od stechiometrii prowadz do pojawienia si T C P lub Cal) jako faz wtrnych (patrz rozdzia 3.1.6.). Szczeglnie grona jest obecno wolnego CaO, ktry w kontakcie z. wod czy cieczami ustrojowymi przechodzi w Ca(OII) 2 , co powoduje wzrost objtoci o 97,5% i moe prowadzi do cakowitej dekohezji i rozpadu im plantu. Ponadto wj)ywa na szybko i zakres biodegradacji ceramiki IIAp TCP tworzcy si podczas wypalania w wyniku rozkadu niestecliiomet, rycznego hydroksyapatytu oddziaywuje negatywnie na przebieg zagszcza nia tworzywa, a jego obecno w gstej ceramice IlAp moe powodowa ob nienie jej wytrzymaoci mechanicznej. W tym zakresie rne s doniesienia.
I'.!li
.1 I linlllll,tcriu.lv ceramiczno
literaturowe. Faktem jest, e przez wiele lut, obecno l'( '1' w ceramice hydroksyapatytowej uznawana bya za wysoce niepodan. Obawiano si, e nn skutek zmian objtociowych towarzyszcych przemianie polimorficznej /M OI' aTCP, jak te do znacznych rnic wspczynnikw rozszerzalnoci cieplnej wsp wystpuj cych faz oraz na skutek efektu pcznienia (wzrost objtoci o 4,9%) zwizanego z przejciem niestabilnego w rodowisku wodnym T C P w hydroksyapatyt tworzywo takie bdzie atwo podlegao destrukcji i szybko postpujcym procesom starzenia si, szczeglnie widocznym w przypadku gstych implantw IIAp. Inne badania nie pot wierdzaj tych obaw. Udao si uzyska dwufazow ceramik IIAp-TCP, ktra pod wzgldem wytrzymaoci mechanicznej jest lepsza od monofazowego tworzywa IIAp. Waciwoci gstej ceramiki hydroksyapatytowej podano w tabeli 3.6. Dla porwnania przedstawiono w ta).3.7. odpowiednie parametry dla koci i zbw. Na uwag zasuguje stosunkowo wysoka wytrzymao na ciskanie gstej ceramiki IIAp, oscylujca wok wartoci 400 MPa, a w niektrych przypadkach dochodzca nawet do 900 MPa. Wtociwoc i Wytrzymao na zgmaniefMPa] Gste
tworzywo IIAp
Porowate tworzywo IIAp 2-11>
Wytrzymao na ciskanie|MPa] Wytrzymao na rozcig anie [MPa] Wytrzymao na skrcaniejMFa]

Kiytyczna warto intensywnoci napre
b 40-3001 38250 113-196' 200-1000 300-900" 120-900 ' 308 509 40-300 38-300'"
0.6-1,0
,)
2-100
t > )
Kk [MPa. m ] Eneisia pkania [J . ni ] Modu Younga [GPaJ Twaidoî
0,8 1 .c) [1.69-1,16 2.3 20 a)b) 80-120 a)
35120b> 34,5-112 b) Yickasa 3.0-7,0 5,2 6.51" [GPa] Knoppa |<.;t'a] 4.8 4,9
2.0'
"l\!ivnglioli i Krajewski, l'sucliaiiek i Yosliinuu a, 'Aolci i Akao. ' Kijima i Tsulsunii, r, laicho (i iii.), t!Wang i Cliaki. Âoki. * monokrysztay IIAp lal). '{.(). Waciwoci mechaniczne gstej ceramiki IIAp.
,'i.l. Hiocerumiku Oparta o fosforany wapnia

Waciwoci Wytrzymao na zainanie |MPa| W y t r z y m a o na rozciganie [MPa] W y t r z y m a o na c i s k a n i e |MPa] Wytrzymao na cinanie [MPa] M o d u Y o u n g a przy zginaniu [GPa] Krytyczna warto intensywnoci n a p r e Kie [MPa mlv!] H n a g i a pkania |J uf2] K o zbita I60 160-180 60 1 60J' 12-1-17-1%) 49b)(n) 170-193b> (p) 1,9 I 3 3 b ) (n) 54%) 3-301' 17-I9b) 15.8 2-12
s;b) h)
Koifc t',ll)C/ll 1.1 r-s"
/.linin 268'
tt/Miwo /yllOWC 76b) lii 70"
50-60"' 21-53b) 51,7 C>

b) 7,0" 250 350 29s' j )
tob' 10,3 370b)
300-380"' 250-550J) 95 381" 64 10 93 b ) 90'1
69-147b) 15-20" 12 b> 18.2
0,1S-0.33 C )
Ul" 82,4
390-560
a>
/ , 6000 .. (lirta szybko odksztacania)" 98 (wysoka szybko odksztacania)'"' 132 - 1 6 6 y

c
T w a r d o (wg K n o p p a )
a)
100
i <00
p - kierunek rwnolegy do osi koci; n - kierunek prostopady do osi koci; Rnvnglioli i Krajewski, Suchanek i Yosliimura, )Aoki
Tab. 3.7. Waciwoci mechaniczno koci zbitej, gbczastej, zbiny i szkliwa zho wego. Znaczny rozrzut zaprezentowanych wynikw, bdcy odzwierciedleniom duej rozbienoci podawanyci w literaturze wartoci, jest spowodowany r na procedur przygotowania prbek, bardzo silnie rzutujc na przebieg i efekty spiekania (resztkowa porowato, rozmiar ziaren, obecno zanie czyszcze) jak i zrnicowan technik i warunkami przeprowadzania sn mych pomiarw. Polerowanie powierzchni prbek (lub zaniechanie tej ob rbki), szybko przykadanego obcienia, atmosfera w jakiej pr/cchowy wane s prbki oraz wykonywane pomiary, rzutuje na uzyskiwane wyniki Stwierdzono, e wytrzymao na zginanie i ciskanie, odporno nn ki u che pkanie dla zawilgoconych spiekw hydroksyapatytowyeh stanowi jedy nie ~ 75% analogicznych parametrw wyznaczonych dla prbek suchych. Jednoczenie wilgo, podobnie jak i obecno TCP, sprzyja rozwojowi p kni podkrytycznych. Niska warto K/ (; (0,(i - l , 2 M P a . rn 1/2 ) i moduu Weibulla (5-18), zbyt, wysoki modu Younga (do 120 CPa) wraz z wysok skonnoci do powolnego rozwoju pkni (zwaszcza w warunkach wilgotnych, a takim jest, rodowisko ywego organizmu) sugeruj nisk niezawodno implantw IIAp. 'Ib zadecydowao, e pomimo wspanialej biozgodnoei i bioaktywnoci
I tuiliiiil.ci iuly
ccriiliiiczne
znalazy dotychczas zastosowanie w substytucji ubytkw kostnych w miejscach nii- przenoszcych znacznych obcie mechanicznych - za w miejscach obcionych - jedynie jako pokrycia na implantach metalicznych lub wglowych.
3.1..;{. P o r o w a t a b i o c e r a m i k a l i y d r o k s y a p a t y t o w a i wliitlockitowa
Mioceramika liydroksyapatytowa znalaza do chwili obecnej najszersze zastosowanie w substytucji koci w formie porowatych ksztatek oraz granul. Porowaty syntetyczny hydroksyapatyt silnie wie z koci, gdy obok wizania chemicznego moe rwnie doj, dziki wrastaniu tkanki ywej w pory implantu, do powstania tzw. poczenia biologicznego. Umoliwia to stabilne zamocowanie implantu w ubytku, chronic tym samym implant przed obluzowaniem. Wymg, ktry musi by speniony, aby tkanka ywa moga wrasta w pory biomateriau i zachowa sw ywotno jest odpowiednio duy rozmiar porw otwartych i stosowna ich architektura. Przyjmuje si, e minimalny rozmiar porw otwartych, umoliwiajcy wytworzenie poczenia biologicznego implantu z koci wynosi 100 /im. Jeli pory osigaj 200 /im, wwczas w obrbie wszczepu kostnego moliwy jest rozwj osteonw. Niektrzy badacze sugeruj, e jeszcze korzystniej jest, gdy pory osigaj rozmiar 250 do 300 /im. Dla dobrej integracji implantw z koci wane jest, aby w warstwie powierzchniowej istniaa sie porw poczonych, bez obecnoci przewe. Mona oczekiwa, e przy odpowiednim unieruchomieniu do takich wanie porw bdzie wrastaa unaczyniona ko. Na gboko infiltracji tworzyw bioceramicznych oraz jako t worzcej si koci wpywa zarwno architektura porw jak i rodzaj tworzywa.. Ustalono, e w ceramice CaO-AÔa o rozmiarze porw otwartych przekraczajcych 100 /im prawidowo zbudowana ko wrasta do gbokoci powyej 1000 /im. Stwierdzono, e pory o wikszych rednicach wykazuj obecno w swym wntrzu bardziej dojrzaych osteonw [18-4-21], Obok porowatoci otwartej, innym wanym parametrem charakteryzujcym bioeeramik jest porowato zamknita. W implantach hydroksyapal.y (.owych K. do Oroot [20) wyrnia dwa rodzaje porw: pory resztkowe po procesie spiekania o rozmiarach rzdu kilku mikrometrw, najczciej poniej I//111 ( V m j | u . Q ) oraz pory due, powyej 100 fim (V ma k ro ) wytwarzane celowo po to, aby umoliwi przerastanie implantu tkank yw. Niektrzy badacze przyjmuj, e mikropory s to pory o rozmiarach mniejszych od 100 //ni, za makropory - o wikszych od 100 /trn. Udzia objtociowy mik ropo rw uzaleniony jest od warunkw spiekania tworzywa i maleje wraz ze wzrostem czasu i temperatury spiekania.
.'i. I. Hioeeraiiiikaopar a o fosforany wapnia

W zalenoci od zawartoci mikro- i tnakroporw rozrOznin sn; nastpujce rodzaje tworzyw hydroksyapatytowyeh:
gste, makroporowate, mikroporowate, mikro-makroporowate
jeli jeli jeli jeli
V m i k m < 0,05 a V tIiak , u
V m i k r o < 0, 05 a V makro > o V m i k r o > 0,05 a Vrnakro 0 Vmjkro > 05 a Vmakro > 0.
W praktyce jeli Vmjk10 moe osign warto 0,5; V ma k ro dochodzi do 0,0, za w sumie V m jk ro -f- Ymakro mog osiga wartoci do 0,7. Dalszy wzrost porowatoci znacznie obnia wytrzymao implantw. Dobierajc porowato tworzywa hydroksyapatytowego do okrelonych zastosowa medycznych naley bowiem pamita, e parametr ten ma bur dzo duy wpyw na wytrzymao. Wraz ze wzrostem porowatoci cakowitej V c wytrzymao na ciskanie oc obnia si wykadniczo, zgodnie z rw naniem (Tc - 700 exp 5VC [MPa Natomiast wytrzymao na rozciganie Ot silnie zaley od objtoci mikro porw V m : o t = 220exp 20V m [MPa]. Stwierdzono, e jeli cakowita porowato tworzywa hydroksyapatytowego przekroczy 70-80% - jego wytrzymao mechaniczna ulega drastycznemu obnieniu. Na wytrzymao bioceramiki IIAp o porowatoci od 20% do 60% znaczcy wpyw ma nie tylko warto porowatoci cakowitej, ale rwnie i roz miar porw. Przy takich samych udziaach objtociowych makropory, czyli pory o rednicy powyej 100 /im silniej wpywaj na obnienie wytrzymali> ci mechanicznej anieli mikropory o rozmiarach poniej 2 /un. Stwierdzenie to jest zgodne z teori Griffitha, ktra mwi, e o wytrzymaoci innlei ialw kruchych, a d o takich niewtpliwie naley ceramika apatytowa, decyduj po ry due, odpowiadajce szczelinie Griffitha. Krytyczna warto intensywnoci napre (K/c) rwnie obnia si prawie liniowo wraz ze wzrostem porowatoci i przy porowatoci 50% osiga warto ok. 0,15 M P a . m ^ ' 2 (dla porwnania gsta ceramika IlAp wykazu je K/ c na poziomie 0,6-1,2 M P a . m 1 / 2 ) . Porowate tworzywo IIAp cli arak te ryzuje si te nisz odpornoci zmczeniow w stosunku do gstego. Dostpne na rynku porowate implanty hydroksyapatytowe wykazuj wytrzymao na zginanie od 2 do 1 I MPa, wytrzymao na ciskanie od 2 do 100 MPa oraz wytrzymao na rozciganie okoo 1 5 MPa.
I:HI
,'i I iioinalci iiily ceriiiiiii"/.lic
Podkreli naley, e parametry mechaniczne zaimplantowanego porowatego biomateriau hydroksyapatytowego ulegaj polepszeniu po przeroniciu naturaln, infiltrujc implant tkank kostn. Wykazano, e jeli pory zostan w 50-00% wypenione koci korow, wytrzymao na zginanie wzronie do 1 0-00 MPa. Parametry wytrzymaociowe porowatego hydroksyapatytu mona poprawie tworzc kompozyty zoone z hydroksyapatytowej osnowy wzmacnianej wknami lub whiskersarni, rwnie hydroksyapatytowymi. W odrnieniu od gstego, porowate tworzywo hydroksyapatytowe podlec,a powolnej, bo wynoszcej kilka procent w cigu roku, biodegradacji. I 'orowata bioceramika liydroksyapatytowa jest szeroko stosowana w medycynie do wypeniania ubytkw kostnych w stomatologii i ortopedii, jjodwyszania grzbietu wyrostka zbodoowego oraz w charakterze nonikw lekw. Najczciej s to ksztatki lub rnej wielkoci granule hydroksyapatytowe. W tej grupie implantw perspektywiczne wydaj si by hydroksyapatytowe implanty dwuwarstwowe zbudowane z porowatej warstwy powierzchniowej i gstego, bardziej wytrzymaego mechanicznie wewntrznego trzonu. Stosujc izostatyczne prasowanie na gorco w procesie ponownego spiekania uzyskano prbki dwuwarstwowe zoone z warstwy gstej, o gstocidochodzijcej do !)!),9% i cile do niej przylegajcej warstwy porowatej, o porowal.oei !,'}% i rednim rozmiarze porw 1-10 /im. Prowadzone s rwnie badania nad otrzymywaniem laminatw HAp zbudowanych z cienkich warstw apatytowych o gruboci kilkuset mikrometIOW, o kontrolowanej porowatoci. W formie porowatej mog by rwnie wytwarzane implanty T C P oraz dwufazowa ceramika IIAp + TCP. Istnieje szereg sposobw otrzymywania bioceramiki porowatej, m.in.: metoda wyjâlajcych si dodatkw, metoda sublimujcych dodatkw, metoda spczniania surowej masy przez wywizujce si gazy lub pproduktu przez gaz wydzielajcy si podczas wypalania, metoda odwzorowania tekstury gbki poliuretanowej lub odwzorowania tekstury odpowiednio spreparowanego szkieletu koralowca. Ze wzgldu na negatywny wpyw porowatoci na wytrzymao, z drugiej za sl rony jej pozytywna rola w ksztatowaniu biologicznego poczenia implantw z koci parametr ten musi pozostawa pod cis kontrol w czasie caego procesu produkcyjnego. Dobr porowatoci zaley od miejsca implant, aeji, zadali jakie ma spenia implant oraz od techniki zabiegu chirurgicznego.
.11
l i i o i Cl':
o liisliuany wapnia
i:n
3.1.8.4. P o k r y c i a h y d r o k s y a p a t y t o w e
Biozgodrio implantw metalicznych, materiaw wglowych oraz ceramiki inertnej mona znacznie podwyszy poprzez naniesienie na ich powiorzch ni cienkiej warstwy hydroksyapatytowej. Takie materiay cz w s<>l>ie niejednokrotnie wysok wytrzymao mechaniczn z bardzo dobr zgod noci biologiczn z tkankami ywego organizmu, wobec ktrych wykazuj wwczas cechy bioaktywnoci [1, 5,16 4- 21]. Gwnym, stosowanym na skal przemysow, sposobem nanoszenia powok HAp jest technika plazmowa. Do pokry plazmowych stosuje si sproszkowany hydroksyapatyt w postaci drobnych granulek (20-185//,m), ktre w wysokiej temperaturze palnika plazmowego, przy duej szybkoci strumienia plazmy osadzane s na powierzchni implantu. Granule u l e g a j c o najmniej powierzchniowemu obtopieniu i staj si tworami dwuwni l wowy mi zoonymi z powierzchniowej warstwy amorficznej oraz krystaliczne)',o, nie stopionego wntrza. Uzyskane powoki maj grubo od 50 do '.'(III /mii n nawet poniej 50 /tm (najczciej 60-80/.tm) i s niejednorodne pod wzgk dem skadu fazowego. Obok hydroksyapatytu zawieraj te inne lo.slomns wapnia takie jak aTCP, /3TCP, TTCP, faz amorficzn fosforanw wapniu ACP, niekiedy CaO, a w przypadku podoa tytanowego rwnie ('nTiO;i. Dobre powoki JIAp wykazuj si adhezji do podoa na poziomic 02 65 MPa. Wymagania normowe (Norma ISO 13779-2:2000 E) dokadnie pro cyzuj warunki przeprowadzenia badania i okrelaj wymagan sil adhezji jako rwn co najmniej 15 MPa. Odnonie pokry hydroksyapatytowycli na chirurgicznych implantach metalicznych i niemetalicznych Norma wymaga aby stosunek molowy C a / P pokrycia by zawarty w przedziale od 1,07 do 1,76, za zawarto pierwiastkw ladowych taka, jak podano w tal).3.8. liy droksyapatyt jako faza krystaliczna powinien stanowi nie mniej niz IV.'., inne fazy krystaliczne - maksimum 5%, reszt za faza amorlicznu, Pokrycia hydroksyapatytowe mog by rwnie nanoszone innymi nie todaini i wwczas ich grubo zmienia si od wartoci poniej I /un (po krycia metod zol-el), do zakresu 1 -4-40 /tm (pokrycia PVD i <'VD), a nawet moe osiga 1000 /.tm przy technice rozkadu termicznego. Moliwe jest te pokrywanie hydroksyapatytem na drodze elektroforezy oraz poprzez rozpylanie jonowe. Najczciej hydroksyapatytem pokrywane s trzpienie endoprotez sta wu biodrowego, ktrych osadzanie w koci nie wymaga wwczas stosowania cementu kostnego (tzw. endoprotezy bczcemeritowe). Mona rwnie pokry wa sztuczne korzenie zbowe (implanty zbowe) w czci, ktra przylega do koci.
I .'f.f
i Hioiiuilcriiily icrn.iiiii /iic
Ocena do tyczca pokry hydrok.syapatyt.owych n it^ zawsze jest, jednoznaczna. Obok opinii bardzo pozytywnych s te oceny bardziej wstrzemiliwe, czy nawet krytyczne. Nie wynikaj one z samej idei stosowania pokry, ale raczej z niekiedy zlej ich jakoci. W skrajnych przypadkach moe doj do ich oddzielenia si od implantu. Prawdopodobnie przyczyn tego negatywnego procesu jest rozwj bakterii w obrbie porw pokrycia, prowadzcy w elekcie do oddzielenia si warstwy hydroksyapatytowej od podoa. Zdecydowana wikszo opublikowanych rezultatw bada potwierdza jednak korzystny wpyw pokry HAp na zachowanie si implantw w rodowisku ywego organizmu, nawet jeli to korzystne oddziaywanie ogranicza si jedynie do wstpnego etapu procesu ich wgajania si. Pokrycia hydroksyapatytowe powoduj, e implanty lepiej adaptuj si w ubytkach, s bardziej biozgodne, maj wyszy potencja osteokodukcyjny, a przez to lepsze poczenie z koci. Chroni tkanki przed osteoliz, bdc nastpstwem uwalniania si jonw z implantw metalicznych. Na og wszczejjy pokrywane hydroksyapatytem s bardziej odporne na obluzowanie, a przez to czas ich ycia jest duszy. Szczeglnie porowate implanty metaliczne pokryte fosforanami wapnia wykazuj dobr stymulacj w zakresie wrastania tkanki kostnej w pory metalu we wczesnym okresie pooperacyjnym, co jest warunkiem dobrego ich zamocowania i trwaego poczenia z koci. Padania porwnawcze na zwierztach wykazay, e imj)lanty tytanowe pokryte hydroksyapatytem wykazuj w ssiedztwie granicy rozdziau implant, /ko intensywne nowotworzenie si koci bogatej w wysoce zmineralizowane beleczki kostne. Sia wizania implantw metalicznych pokrytych hydroksyapatytem z koci, mierzona si cinania jest 4-10 razy wiksza anieli sia wizania implantw pokrytych bioszkem. Szybko resorpcji pokrycia hydroksyapatytowego zaley od umiejscowienia i jest wysza tam, gdzie implant nie ma kontaktu z koci na przykad w przestrzeniach szpikowych, a j)rawie nie wystpuje w obszarach, w ktrych implant przylega do koci.
.'{.1.8.5. P r z e b i e g p r o c e s u w y p a l a n i a b i o c e r a m i k i h y d r o k s y a p a t y t o w e j
I loki kocowy wypalania bioceramiki hydroksyapatytowej zaley od temperatury, czasu i atmosfery wypalania, charakterystyki wyjciowych proszkw oraz, gstoci wyprasek w stanie surowym |<1|. Proszki zoone ze sabych mechanicznie aglomeratw dobrze si na ogl prasuj, gdy bez trudu nastpuje dokohezja kontaktw pomidzy poszczeglnymi wchodzcymi w ich skad krystalitami. Ulegaj one lepszemu zagszczeniu w stanie surowym, a
.'i. I
B i o C l T U ..mika
oparta o fosforany wapni;

100
\
900 1000 1100 1200 1300 1400 1000
5C 800
Temperatura [C]
Rys. 3.8. Wykres zalenoci gstoci wzgldnej bioceramiki hydroksyn|>iitytowj od temperatury wypalania.
po wypaleniu daj spieki o wyszej gstoci. Przedstawiona na rysunku il zaleno gstoci od temperatury wskazuje, e po okresie intensywnego zn gszczenia tworzywa IIAp osigany zostaje okres plateau przypadajmy lin zakres temperatur 1100-1300 C. Wiele proszkw 1J Ap moe by spieka nyeh bezcinieniowo, do gstoci bliskich teoretycznej w zakresie tcmperatui
1000-1200C.
Spiekanie bioceramiki hydroksyapatytowej ma przebieg do skompliko wany. W procesie tym rozwojowi mikrostruktury tworzywa towarzyszy roz poczynajca si ju w 800 C dehydroksylacja hydroksyapatytu.
Hys. 3.9. Mikrostruktura gstego tworzywa IIAp.
'tworzenie si w wyniku dehydroksylacji oksyapatytu uznawane jest, za czyn nik sprzyjajcy spiekaniu, bowiem oksyapat.yt spieka si lepiej od hydro
.'!. Iiioimii 1 crifily citiiiiik/iic
Rys. .3.10. Mikrostruktura porowatego tworzywa IIAp.
ksyapatytu pod warunkiem jednak, e nie zostanie osignity tzw. punkt krytyczny. Due iloci wody wydzielajcej si w temperaturze odpowiadajcej punktowi krytycznemu m a j negatywny wpyw na przebieg spiekania. Przekroczenie optymalnej temperatury wypalania niesie ze sob nie tylko niebezpieczestwo rozkadu hydroksyapatytu, ale rwnie generuje nadmierny rozrost ziaren, co w konsekwencji obnia wytrzymao implantw. Aby nie dopuci do niepodanych zmian w skadzie fazowym i mikrostrukturze proces wypalania bioceramiki hydroksyapatytowej naley prowadzi Itunlzo ostronie. Na przebieg procesu spiekania bioceramiki IIAp duy wpyw m a j celowo wprowadzone do niej domieszki substancji uatwiajcych spiekanie takie juk: fosforany, fluorki, chlorki, wglany, tlenki litu, sodu, potasu, magnezu, czy sproszkowane szko.
.'i. 1.8.(i. W y m a g a n i a s t a w i a n e b i o c e r a m i c e h y d r o k s y a p a t y t o w e j
Wymagania odnonie bioceramiki hydroksyapatytowej stosowanej do wytwarzania implantw chirurgicznych, zawarte w pierwszym arkuszu normy ISO 1377!) 1:2000 (E) dotycz analizy chemicznej, zawartoci pierwiastkw ludowych, iloci fazy krystalicznej oraz waciwoci mechanicznych tworzywa '/godnie z powysz norm stosunek molowy wapnia do fosforu w ceia1 1 1 iee hydroksyapatytowej powinien by zawarty w przedziale: 1,65 < < Ja/P < 1,82. Zawarto czterech podstawowych pierwiastkw uznawanych powszechnie za niebezpieczne dla ywych organizmw, a mianowicie arsenu, kadmu, rtci i oowiu powinna spenia wymagania podane w tab.3.8.
.'(. I.
liioi cruniika o p a r t a o l o s l o r u n y w a p n i a
Maksymalna zawiu to Pierwiastek Arsen (As) Kadm (Cd) Rt (Hg) Ow (Pb)
['"g/M
3 5 5 30
Tab. 3.8. Dopuszczalna zawarto ladowych zanieczyszcze w hydroksyapatyto wyrn materiale implantacyjnym
IJydroksyapatytowy chirurgiczny materia implantacyjny powinien zawiera co najmniej 95% fazy krystalicznej HAp. Pozostae 5% mog stanowi inne fazy krystaliczne oraz faza amorficzna. Wytrzymao na ciskanie tworzywa implantacyjnego po spiekiiniu po winna wynosi co najmniej 1,5 MPa i nie powinna wykazywa anizotropii Oprcz parametrw objtych norm midzynarodow ISO, producenci musz spenia rwnie wymagania zawarte w opracowanych i zatwieidzo nych normach zakadowych, takich jak np.: - wygld i barwa, zapach i smak, wielko ziaren preparatw proszkowych oraz rozmiar granul w przypadku granulatw, porowato implantw (udzia i rozmiar porw), jaowo (sposb wyjaawiania, pakowania i przechowywania). 3.1.9. R e a k c j a t k a n k o w a na i m p l a n t y hydroksyapatyt,owo i T< I'. czenie b i o c e r a m i k i H A p z koci. Rozrnia si cztery podstawowe rodzaje reakcji tkanek na zainiplanfowuny biomateria [21]: jeli materia jest toksyczny - otaczajca tkanka obumiera, jeli materia jest nietoksyczny i biologicznie nieaktywny (prawie inei tny) wok implantu powstaje otoczka rnej gruboci tkanki wk jeli materia jest nietoksyczny i biologicznie aktywny (bioaktywny) tworzy sit; wizanie na granicy implant - tkanka ywa,
I.lli
.1.
liioimit.eriH.ly c e r a m i c z n e
jeli materia jest nietoksyczny i rozpuszcza si - zostaje on zresorbowany i zastpiony przez otaczajc tkank. l {odzaj reakcji tkankowej, a take przebieg procesw resorpcyjnych zale <KI skadu chemicznego i mineralnego, stopnia krystalicznoci biomateriau hil> biomateriaw z ktrych zbudowany jest implant, od porowatoci tzn. udziau objtociowego porw, ich ksztatu, zawartoci mikro i makroporw <>ra/ od miejsca implantacji. Ten sam biomateria moe inaczej zachowywa si w kontakcie z koci, a inaczej, gdy usytuowany jest wrd tkanek mikkich. Zachowanie si tworzyw zaimplantowanych w ubytki kostne zaley rwnie od obcienia przenoszonego przez wykonane z nich implanty oraz od rozmiaru i formy implantw (due lub mae ksztatki, granule, proszek, pokrycia). W przypadku tworzenia si wok wszczepu kostnego otoczki tkanki wknistej, zwanej otoczk lub membran okooimplantow, jej grubo, jak te ciga lub nieciga budowa zale od rodzaju biomateriau oraz sposobu zamocowania wykonanego z niego implantu (implant cile dopasowany do ubytku kostnego, albo umiejscowiony luno). Bioccramika liydroksyapatytowa naley do materiaw wysoce biozgodnyeh, z minimaln skonnoci do resorpcji i bioaktywnych. Implanty hydroIc.yapatytowe odznaczaj si bardzo wysok zgodnoci biologiczn zarwno wzgldem tkanek twardych jak i mikkich. Nie powoduj dziaania rakotwrczej',o, cyt<(toksycznego, dranicego, ani alergizujcego. Po wszczepieniu nie w\ wolu j stanw zapalnych, dobrze adaptuj si w ywym organizmie. Wykazuj;) przez dugi okres czasu stabilno fizyczn i chemiczn. Dobrze znosz sterylizacj, zarwno w autoklawie jak i termiczn na sucho. Wszczepy IIAp podlegaj jedynie w minimalnym stojmiu resorpcji i biodegradacji. Bardziej podatne na przebieg tych procesw s implanty porowate, zwaszcza te o duym udziale makroporw otwartych, a mniej natomiast gste. Biodegradacja implantw obejmuje zarwno procesy fizykoc h e m i c z n e jak i biologiczne, takie jak: rozjmszczanie, wytrcanie, fagocytoza. itd. Znaczcy udzia w jej przebiegu odgrywaj wielojdrzaste komrki olbrzymie makrofagi oraz komrki kostne - osteoklasty. Szybki ie resorpcji jest w przypadku hydroksyapatytu w duym stopniu zalena od stosunku molowego C a / P wyjciowego proszku uytego do wytwarzania. implantw, gdy od niego zaley skad fazowy tworzywa po spiekaniu. O ile biocerarnika monolazowa, uzyskana ze steehiometryeznego hydroksyapatytu, jak ju podano wczeniej, podlega jedynie bardzo nieznacznej resorpcji, to pojawienie si obok dominujcej fazy hydroksyapatytowej IX !P jako fazy towarzyszcej, podnosi jej resorbowalno.
,'i.l
Hioccrainika oparta o foslrjuiy wapniu
Wyszej resorpcji sprzyja rwnie obecno luzy szklistej nu granicach mi dzyziarnowych, ktra ulegajc atwiejszemu ro/,|mszczeniu w stosunku <lo krystalicznego II A]), moe doprowadzi w rodowisku biologicznym do pro ferowanego rozpadu materiau wzdu granic midzyziarriowych. Niewielka nawet ilo domieszek Mg2'1", F~ oraz C0^~ jest czynnikiem take podwyszajcym skonno do resorpcji zaimplantowanego tworzywa hydroksyapa tytowego. Niski stopie krystalicznoci (wikszy udzia fazy amorficznej, obecno mniejszych, gorzej wyksztaconych krysztaw iJAp) rwnie sprzyja wiek szej resorpcji. Hydroksyapatyt o krystalicznoci powyej 98%, w postaci gstych spiekw uwaany jest powszechnie za materia nieresorbowalny w warunkach in vivo. Przebieg procesw prowadzcych do powstania fizykochemiczne)1,o wii) zartia pomidzy wszczepami HAp a koci nie zosta jeszcze do koca wyjnniony. Jeden z zaproponowanych modeli wskazuje na znaczcy w nich udzia zjawisk fizycznego rozpuszczania i wytrcania oraz wymiany jonowej, Zgodnie z powysz j)ropozycj na powierzchni wszczepu hydroksyapn tytowego, natychmiast po jego zaimplantowaniu, na skutek dziaalnoci ko rnrkowej i wyprodukowanych enzymw, wytwarza si rodowisko kwane Powoduje to czciowe rozpuszczenie HAp i uwolnienie jonw Ca 1 . 11 P()', i PO;,5- oraz wzrost przesycenia tymi jonami w mikrorodowisku, wok im plantu. Po czciowym rozpuszczeniu, ktremu towarzyszy zmiana charakterystyki powierzchni implantu, nastpuje ponowne wytrcanie si na tej powierzchni krysztaw apatytowych. Z otaczajcych pynw ustrojowych, wbudowywane s do sieci krystalicznej nowoutworzonej warstwy apatytowej jony C O 2 - , Mg 2 + i in. Dziki wymianie jonowej i procesom dyfuzji zachodzi przebudowa struktury warstwy granicznej. Pobudzona zostaje aktywno komrkowa. Komrki wykazuj zwikszon przyczepno do bioaktywnej powierzchni ceramiki, zachodzi ich proliferacja i rnicowanie si Twor/.\ si matryca pozakomrkowa. Przy powstawaniu wizania istotni), rol ot Igry wa absorpcja i wcielanie do nieorganicznej osnowy moleku biologicznych Wytworzone w procesie nowotworzenia koci krysztay apatyt,owe czn si z kolagenow osnow organiczn, po czym zostaj do niej wcielone. Zatem powstawanie na powierzchni implantu IIAp wicej go z koci warstwy apatytowej odbywa si kosztem tworzywa implantacyjnego. Trwao i dua sia wizania moe sugerowa, e ma ono w znacznym stopniu charakter jo nowy. Procesy rozpuszczania i wytrcania przebiegaj wolniej w przypadku gstego tworzywa hydroksyapatytowego, za szybciej dochodzi do wytwo renia wizania gdy wszczep wykonany jest, z bardziej reaktywnej, porowatej ceramiki hydroksyapatytowej.
I.'1H
.1
Itiomiitcriiily
ceramiczne
Inny model z a k a d a duy udzia epitaksjalnego wzrostu krysztaw w tworzeniu wizania bioceramiki IIAp z koci.
Hioceramika hydroksyapatytowa powszechnie uwaana jest za materia osteokoridukeyjny. Materia uznawany jest za osteokondukcyjny wwczas, gdy jego skad chemiczny i struktura umoliwiaj tworzenie nowej koci w obrbie ju istniejcej. Aby osteokondukcja, czyli proces wyzwalajcy osteogonez moga zachodzi niezbdna jest obecno w rodowisku komrek zwizanych z tworzeniem koci. Powstawanie nowej koci in situ przebiega rwnolegle z procesami resorpcyjnymi, ktre jednak w przypadku implantw z syntetycznego, wysokokrystaicznego monofazowego tworzywa HAp, jak juz podano wczeniej, s bardzo ograniczone. Natomiast sabokrystaliczny, czy wrcz amorficzny HAp bywa zaliczany do materiaw resorbowalnych. (!zas potrzebny na cakowite poczenie implantw hydroksyapatytowyeli z koci zaley od ich wielkoci oraz topografii powierzchni (obecnoci porw otwartych, rowkw, a nawet chropowatoci tej powierzchni) i wynosi od 0,5 do 1 roku. I Uwolnione z tworzywa hydroksyajmtytowego jony wapniowe uczestnicz w obszarze implantacyjnym jedynie w ograniczonym stopniu w natychmias t o w e j osteogenczie prowadzcej do powstania wizania z koci. Po zaimplanlowaniu w ubytki kostne wizanie takie moe si wytworzy pod warunkiem cisego przylegania i unieruchomienia wszczepu hydroksyapatytowego wzgldem koci. Zbyt lune osadzenie implantu utrudnia, a nawet uniemoliwili bezporednie jego poczenie z koci. Std obserwowana niekiedy wok implantw HAp otoczka tkanki wknistej. Naley pamita, e jeli 11: i wi 't ta ka otoczka okooimplaritowa si pojawi, to z uwagi na bioaktywny charakter materiau i jego wysok biozgodno, jest ona cienka i na og nieciga. Ko czy si z implantem HAp poprzez bardzo cienk warstw o gruboci 0,05-0,2 /tm. Badania TEM wykazay, e w tej strefie krystality kostne wykazuj niemale idealne epitaksjalne poczenie z krysztaami apatytowymi implantw. Nastpstwem istnienia ultracienkiej warstwy czcej jest obserwowany bardzo wysoki gradient moduu sprystoci na granicy implant I I A p ko. Jest, to zasadnicza rnica obserwowana pomidzy poczeniem r,slogo hydroksyapatytu z koci, a poczeniem wytworzonym przez bionk \ w no szka i tworzywa szko-krystaliczne. Hioceramika whitlockitowa - /7TCP zaliczana jest do materiaw biozgodnyeh, bioaktywnych, resorbowalnych. Pod wzgldem biozgodnoci dorwnuje ona, hydroksyapatytowej, wykazuje1 jednak wysz rozpuszczalno, a po wszczepieniu do ywego organizmu - wyszy stopie resorpcji. W rodowisku pynw symulujcych pyny ust,rojowe, takich jak SUK ozy roztwr
i I.
I tioccrauiikii o p a r a o f o s l o r a n y w a p n i a
Ringera, powierzchnia monofazowej ceramiki //*I"< 'I', podobni' pik i dwiiln zowej: /3TCP - hydroksyapatyt, (okrelanej w skrcie li< 'I') zo-.l.ajc pokryta stabiln w tych warunkach pH warstw hydroksyapatytow. Proces tworzenia si powierzchniowego hydroksyapatytu moe zachodzie poprzez rozpuszczanie /?Ca 3 (P0 4 )2, a nastpnie ponowne wytrcanie obecnych w roztworze jonw wapniowych i fosforanowych w postaci IlAp lub te moe si odbywa na drodze hydrolizy /?TCI. W odrnieniu od whitlockitu faza IIA]) w ceramice BCP nie ulega przy tym dostrzegalnym zmianom. Im wicej jest, w ceramice dwufazowej fazy whitlockitowej, tym gwatowniej ulega taki mae ria rozpuszczaniu w warunkach in nitro i tym wiksz wykazuje skonno do biodegradacji po zaimpantowaniu. Maksymaln aktywno osteogenetyczn i najwiksz si wizania z koci wykazuje nie czysty fazowo IIAp, ale ceramika dwufazowa BCP, w ktrej /3TCP stanowi 7%. /5TCP wszczepiony w ubytki kostne ulega resorpcji przez komrki ol brzymie i makrofagi. W warunkach korzystnych nastpuje progresywne za stpowanie go przez nowotworzc si ko. Taki wanie przebieg pion M I naprawczego potwierdziy testy na zwierztach zuyciem bioceramiki wini lockitowoj. Wykazay one szybk resorpcj i przebudow koci w miejscu zaimplantowania granul /?TCP, co umoliwio w cigu 4 miesicy zakmic/c nie procesu naprawczego ubytkw kostnych wypenionych tymi granulami. Zachowanie si granul /3TCP w warunkach ywego organizmu jest, w duym stopniu zalene od ich rozmiaru. Wykazano, e /3TCP w formie czstek 10 /nn jest materiaem biodegradowalnym, wchanialnym, ale riie wykazuje cech bioaktywnoci. W przypadku implantw resorbowalnych, do jakich zaliczana jest ceramika whitlockitowa, naley liczy si z tym, e jeli nie ma penej syncliro nizacji pomidzy szybkoci resorpcji i szybkoci odtwarzania sio nowej koci, na skutek postpujcej degradacji biomateriau moe ulec obnieniu wytrzymao i stabilno poczenia implant-ko. .Jeli resorpejn bdzie zachodzia szybciej ni przebiega tworzenie si koci, to wizanie nn granicy implant-ko nie powstanie. Na przebieg procesw resorpcyjnych i biodegradacji ceramiki T< 'P Imr dzo duy wpyw ma udzia objtociowy makro i mikroporw (tab.."$.{).). Lepsz rozpuszczalno i zarazem okoo piciokrotnie wiksz skonno do resorpcji w stosunku co /TTCP wykazuje aTCP. Niektre badania od notowuj nawet, nieco wysz zgodno biologiczn z tkankami ywego or ganizmu waciw aTCP, w porwnaniu z /iTCP. Due zainteresowanie wzbudza dwufazowa ceramika hydroksyapatyt oT( JP, ktra szybciej i mocniej wie z koci w stosunku do monofazowego tworzywa hydroksyapatytowego. Wytwarzana jest, midzy innymi w formie
III)
.'(. Biomateriay ceramiczno
I\V( rzywo 1. 3. . 11 A. | 30% obj. makroporw IIAl :{()% obj. makroporw + 40% obj. mikroporw TOl 30% obj. makroporw TCI 30% obj. makroporw + 40% obj. rnikroporw
Biodegradacja (ubytek po 3 ruies.) 0% 0% 15 6% 30 4%
l al'. 3.9. Biodegradacja ceramiki TCP i HAp (badania na krlikach) Ink zwanych materiaw o waciwociach gradientowych (FGM - functional gradient matcrials) zoonych z powierzchniowej warstewki aTCP, dwufazowi'! warstwy przejciowej HAp - a T C P oraz podstawowej warstwy hydroksyapatytowej. Wysoki stopie osteointegracji takiego materiau jest najprawdopodobniej spowodowany wysz, w stosunku do IIAp, rozpuszczalnoci aTCP. Dostarczane w ten sposb wiksze iloci jonw wapniowych i fosforanowych umoliwiaj szybkie wytworzenie wizania z koci. Poszczeglne fosforany wapnia mona nastpujco uszeregowa w kierunku ich malejcej skonnoci do biodegradacji: a TCP > 0 TCP HAp.
W przypadku bioceramiki opartej o fosforany wapnia moliwe jest takie jej zaprojektowanie, poprzez odpowiedni dobr skadu fazowego i mikrostruktury, aby szybko stopniowo postpujcej resorpcji implantw odpowiadaa /.\ bkoci z jak implant zastpowany jest poprzez nowotworzc si ko. Rozwizaniem takim jest dwufazowy materia implantacyjny: hydroksyapatytowo - whitlockitowy, w ktrym dobranym stosunkiem zawartoci obu faz. oraz porowatoci reguluje si szybko i stopie resorpcji. Niektre tworzywa oparte o fosforany wapnia w formie porowatej, po wszczepieniu rwnie do tkanek mikkich, mog indukowa tworzenie si koci, a. zatem wykazuj potencja osteoindukcyjny. Waciwoci osteoindukeyjne tych materiaw mog by spotgowane j)rzez nasycenie wykon. u iv eh z nich implantw komrkami szpiku kostnego, kolagenem, osteoind u ko \ jnymi proteinami lub poprzez stymulacj elektryczn. 3.1.10. Zastosowanie bioceramiki opartej o fosforany wapnia w medycynie Spord materiaw opartych o fosforany wapnia najszersze zastosowanie w medycynie znalaza do chwili obecnej hioceramika liydroksyapatytowa. Syntetyczny hydroksyapatyt, stosowany jest, midzy innymi | 1,27 : 30|:
3.1.
Hioceramika. oparta. o f o s f o r a n y w a p n i a
I II
w formie proszku: do leczenia biologicznego miazgi zba, w leczeniu nadwraliwoci zbiny w okolicy obnaonych szyjek zbo wych, w leczeniu ubytkw hipoplastycznych szkliwa, w leczeniu star patologicznych zbw, do leczenia sperforowanych kanaw korzeniowych, jako uszczelniacz kanaowy, jako dodatek do cementw dentystycznych, do wytwarzania pomocniczych rodkw do czyszczenia zbw, do wytwarzania pokry na implantach dentystycznych i ortopedycz nych; w formie granul: w leczeniu gbokich kieszonek kostnych, do powikszenia zanikej krawdzi koci wyrostka zbodoowego, do uzupeniania ubytkw koci po zabiegach hemisekcji, radektomii, amputacji korzenia zba lub po operacji cyst korzeniowych, w chirurgii szczkowo-twarzowej do wypenie ubytkw kostnych po usunitych torbielach i guzach lub powstaych w wyniku urazw, do wypenie ubytkw kostnych w ortopedii; w formie ksztatek porowatych:
do wypeniania poekstrakcyjnych zbodow, do wypenie ubytkw kostnych w ortopedii, jako nonik lekw, jako podoa do hodowli komrek; w formie ksztatek gstych: jako implanty kostne dna oczodou, w otolaryngologii jako implanty ucha rodkowego, jako tzw. implanty l'D (Pereutaneous Devicc) stanowice fragment np. zestawu do dializy metod otrzewnow, w inynierii tkankowej jako podoa do hodowli tkanek.
11 j n l n a l c m i i y c c r a . i n i c z n o
Preparaty hydroksyapatytowe mog I>\ < " stosowane samodzielnie lub cznie z autogcnn koci gbczast, koci liofilizowan (odwapnion lub nieodwapnion), liofilizowan chrzstk, szpikiem kostnym, krwi pacjenta, raorIbgenetycznymi biakami krwi (BMP), fibryn. Trwaj badania nad moliwoci;) impregnowania tych biomateriaw komrkami, lekami i czynnikami wzr< istii. Na rynku dostpnych jest szereg preparatw hydroksyapatytowych taK u 'li jak: Calcitite, Alveograf, OsteoGraf, Periograf, Durapatite, Osprovit, (leros 80, Iimed-lA, Allotropat 50, Aveoset, Bioapatite, Frialit IJA, Mitubislii IIA, IJA Hey, Orthomatrix HA-50, Bioroc, Apaceram, Actoceram, Algipore, Kobeceram, Perma-Ridge. Od 1994 roku dostpny jest rwnie na. rynku polski hydroksyapatytowy materia implantacyjny produkowany prze/, Ohcin-Elektromet Rzeszw o nazwie handlowej IIA-BIOCER. Preparatami opartymi o fosforany wapnia, uzyskanymi poprzez odpowiedni obrbk koci zwierzcych s: Bio Oss i Osteograf-N. Hioceramika whitlockitowa czyli /3TCP ma podobny do hydroksyapatytowej zakres zastosowa. W ostatnich latach stosowana jest na coraz wiksz skal. Preparaty handlowe TCP to: Cerasorb, Chronos, Syntograf, Augi n e u , ( ' e r o s 82, T C P Heyl, Himed-TCP. Poszerza si zakres zastosowa implantacyjny eh dwufazowej bioceramiki B( 'P. Hioceramika zawierajca obok hydroksyapatytu rwnie i /3TCP opiocz zastosowa stomatologicznych (leczenie ubytkw koci powstaych w wyniku chorb przyzbia), uywana jest rwnie w chirurgii twarzo-czaszki, u chirurgicznym leczeniu schorze krgosupa (jako materia implantacyjny <|o uzupenienia trzonw krgw po urazach i przy silnych skoliozach) oraz jako materia implantacyjny do uzupeniania ubytkw kostnych w panewce stawu biodrowego lub do usztywniania staww. Produkty handlowe BCP to: 'lYiosit, Ilimed-BCP. Handlowe preparaty: Osteogen oraz Himed-AP stanowi tzw. resorbowalne biomateriay oparte o fosforany wapnia. Zoone s z hydroksyapatytu z, niedomiarem wapnia oraz TCP. Stosowane s w leczeniu periodonl . < (logiczny ni. I 'rowadzone s rwnie prby nad stosowania w medycynie dwufazowej ceramiki IIAp I a T C P , zwaszcza w postaci materiaw gradientowych (PCM). Na skutek niskich parametrw wytrzymaociowych oraz niskiej niezaimplantw, pomimo niewtpliwych zalet wynikajcyci z wysokiej biozgodnoci, a nawet bioaktywnoei, zakres zastosowa tworzywa hydroksyapatytowego i TCP w medycynie jest, ograniczony.
wodnoci
,'i. I.
H i o c e r i i m i k a opurl.ii o loHlorany w a p n i a
Rys. 3.11. Krakowska bioceramika liydroksyapatytowa..
Kompozyty z osnow IIAp lub TCP jak dotd nie znalazy szerszego zn Losowania w substytucji koci, mimo lepszych w stosunku do mntei nilw osnowy parametrw wytrzymaociowych i lepszej stabilnoci wlneiwoi i mechanicznych w warunkach in vivo. Wynika to czciowo z ich obnizoin i biozgodnoci i/lub bioaktywnoci w stosunku do monofazowego IIAp lub T C P oraz z bardziej zoonych metod wytwarzania i zwizanych z tym wyszych kosztw produkowania kompozytw. 3.1.11. K r a k o w s k a b i o c e r a m i k a h y d r o k s y a p a t y t o w a Na Wydziale Inynierii Materiaowej i Ceramiki ACII w Krakowie oprnco wano, opatentowano i wprowadzono do produkcji przemysowej hydroksy apatytowy materia! implantacyjny speniajcy wszelkie wymogi normowe stawiane tego typu biomateriaom. Z racji miejsca powstania ten pierwszy polski preparat implantacyjny oparty o fosforany wapnia nazwano krnkow sk bioceramika hydroksyapatytow (R.ys.3.11.) Prace nad ocen biologiczn powyszego preparatu prowadzone byy przy wsppracy z biologami i lekarzami z Klinicznego Szpitala I )zieeieoMo w Krakowie Prokocimiu, lekarzami z Collegium Medicum IJJ i Pomorskiej A.M. w Szczecinie jak te innych orodkw medycznych w kraju. Badania biologiczne in vilro oraz dowiadczenia iinplantacyjne na zwie rztach potwierdziy, e otrzymana bioceramika liydroksyapatytowa nie wy kazujc adnego dziaania cytotoksycznego ani kancerogennego. I 'o zaiinplan towaniu nie stwierdzono cech odrzutu ze strony biorcw (rys.3.12.). Opra eowany materia! odznacza si wysok biozgodnoei z tkankami ywego organizmu oraz bioaktywnoci;), |37 : l()|.
1 liniinalcniiIy coriniiiczne
l(\ i . 3.12. Implant krakowskiej bioceramiki hydroksyapatytowej osadzony w utworzonej loy kostnej krlika.
Rezultaty dugoterminowych i w szerokim zakresie przeprowadzonych prb klinicznych day bardzo dobre wyniki, wiadczce o dziaaniu terapeutycznym tego materiau. Zakres moliwych zastosowa krakowskiej bioceramiki hydroksyapatytowej zosta zaprezentowany w rozdz. 3.1.12. Pomylne wyniki testw klinicznych pozwoliy na wpisanie w 1994 roku opracowanego materiau im plantacyjnego do Krajowego Rejestru rodkw I anuaccutycznych i Materiaw Medycznych. W lii inie farmaceutycznej Chemia-Elektromet w Rzeszowie, w oparciu o patenty A (dl zostaa uruchomiona na skal przemysow produkcja preparatw hydroksyapatytowych o nazwie IIA-B10CER przeznaczonych rta implanty dla stomatologii, chirurgii szczkowo-twarzowej i ortopedii. Wytwarzano s rwnie rodki pomocnicze do higieny jamy ustnej w formie proszku BI0CI1EM, elu 1IAXYL oraz profesjonalnej pasty (rys.3.13. a,b).
K vs. 3.13. a) I lydroksyapatytowy preparat implantacyjny 11A BIOCBR.
.'i. I. Iiioccramika oparta o lo.sforany wapniu
Rys. 3.13. b) Hydroksyapatytowy proszek do czyszczenia zbw BIOCIIBM, ani pulka HA BIOCER-u oraz rne formy implantw krakowskie j bio ceramiki hydroksyapatytowej. Kontynuowane s prace nad poszerzeniem zakresu zastosowali krakowskie| bioceramiki hydroksyapatytowej oraz opracowaniem nowych materiaw nn plantacyjnych zawierajcych HAp i TCP. 3.1.12. B a d a n i a n a d z a s t o s o w a n i e m krakowskiej b i o c e r a m i k i hyd r o k s y a p a t y t o w e j oraz p r e p a r a t u H A B J O C E H w m e d y cynie Zastosowanie krakowskiej bioceramiki hydroksyapatytowej jako materiau implantacyjnego oraz jej wprowadzenie do produkcji (preparat HA BK) CER) zostao poprzedzone wieloletnimi badaniami in nitro oraz iv inno nn zwierztach. Uzyskane pozytywne wyniki pozwoliy na zrealizowanie kolej nego etapu, jakim byy testy kliniczne. Pionierskie prace nad szerokim zastosowaniem syntetycznego hydroksy apatytu w stomatologii przeprowadzone zostay przez Z. Knychalsk km wan w Collegium Medicum UJ w Krakowie. W badaniach tych wskazano na rnorakie moliwoci stosowania preparatw proszkowych IIAp 1111 Sproszkowany hydroksyapatyt znalaz midzy innymi zastosowanie w leczeniu miazgi zbowej [42]. Leczenie biologiczne miazgi zbowej jest jedn z podstawowych metod utrzymania jej ywotnoci i przeciwdziaania ujemnym skutkom, ktre prowadz do jej obumarcia i zgorzeli. W badaniach Z Knychalskiej-Karwan zastosowano krajowy syntetyczny hydroksyapatyt w formie proszku do pokry porednich i bezporednich miazgi. W !)7% przy padkw pokry porednich brak byo jakichkolwiek dolegliwoci subiekty wriych, testy na ywotno miazgi byy pomylne i to przypadki uznano zn
.'(.
H i o i i i n l e r i u l y c e r a 111 icy.nc
pozytywny wynik postpowania terapeutycznego. Hydroksyapatyt okaza si czynnikiem stymulujcym odkadanie zbiny reparacyjnej. W peni zadawalajce wyniki uzyskano w CMKP w Warszawie stosujc syntetyczny IIAj) (HA BIOCER), w poczeniu z preparatem wodorotlenku wapnia (BIOPULP), do pokry porednich i bezporednich miazgi oraz w leczeniu kanaowym u pacjentw wieku rozwojowego [43]. Nie stwierdzono adnych powika, ani miejscowych, ani oglnoustrojowych (brak tokstyoznoci i alergizacji). Dobre efekty terapeutyczne dowiody, e hydroksyapatyt jest skutecznym rodkiem w leczeniu biologicznym miazgi. Proszek hydroksyapatytowy, zmieszany z roztworem soli fizjologicznej do konsystencji pasty, jest rwnie bardzo skutecznym rodkiem stosowanym do reniineralizacji i naprawy zbiny, w celu zmniejszenia jej nadwraliwoci (badania Z.Knychalskiej-Karwan i zespou) [44]. Nadwraliwo zbiny jest szczeglnie czsta u pacjentw z chorobami przyzbia. Dolegliwoci w postaci wraliwoci na bodce chemiczne, termiczne i mechaniczne powstaj w wyniku obnaenia uj kanalikw zbinowyeli jako nastpstwo przesuwania przyczepu nabonkowego, zaniku dzisa brzeriego i starcia cementu korzeniowego - sabiej zmineralizowanego od innych tkanek twardych zbw. Wcieranie pasty z HAp powoduje zaczopowanie uj kanalikw zbinowych przez ziarna hydroksyapatytu. W 75% przypadkw uzyskano znaczce zmniejszenie nadwraliwoci zbiny. Ustpienie dolegliwoci ustalono na podstawie zarwno odczu subiektywnych pacjentw, jak i bada kontrolnych przeprowadzonych przez lekarza, stosulac bodce termiczne, chemiczne i mechaniczne. Padania kliniczne przeprowadzone w CM UJ wykazay rwnie pen przydatno krakowskiej bioceramiki hydroksyapatytowej i jej odpowiednika rynkowego - preparatu HA BIOCER w leczeniu hipoplazji szkliwa [45|. I lipoplazje s do czstymi ubytkami nieprchnicowego pochodzenia, wystpujcymi u dzieci. Ma tu miejsce zaburzenie tworzenia macierzy szkliwa i nastpowe - jej mineralizacji. IJipoplazje szkliwa mog wystpowa zarwno w uzbieniu mlecznym, jak i staym, mog dotyczy jednego lub wielu zbw. Po wielokrotnym wcieraniu w zmienione chorobowo powierzchnie proszku IIAp zmieszanego z roztworem fizjologicznym soli uzyskano przejanienie zmian przebarwieniowych, czciowe wyrwnanie ubytkw hipoplastycznych, zwikszenie twardoci szkliwa. W badaniach histologicznych obserwowane byy cechy reniineralizacji. Czstki IIAp wbudowyway si w ubytki szkliwa. Korzystne efekty uzyskano przy wcieraniu preparatu hydroksyapatytowego w zamane korony zbw, w zby oszlifowane, bdce w pocztkowym stadium prchnicy lub nadmiernie starto. W wyniku patologicznego ciera-
.'i. I
l i i o r n a m i k a opara o loslbnuiy wapnia
I I V
riia zbw dochodzi do zmiany ich ksztatu, znuiiejs/.onin wysokoci korony zba, obnienia wysokoci zwarciowo-zgryzowcj, przebarwienia |)owicrzch ni starcia w przypadku obnaenia zbiny, tworzenia fadw w ktach ust, zmiany rysw twarzy i, co najwaniejsze, do zmian morfologiczne czynnociowych ukadu stomatologicznego. W przeprowadzonych pod kierunkiem Z.Knychalskiej-Karwan |46| badaniach klinicznych dowiedziono, e poprzez mechaniczne wcieranie pasty uzyskanej z drobnoziarnistego proszku hydroksyapatytowego zmieszanego z roztworem fizjologicznym soli w powierzchnie zbw, moliwe jest zahamowanie postpu procesu ich patologicznego cierania. Stwierdzono wygadzenie, wyrwnanie i rozjanienie startych |>o wierzchni. Wynik pozytywny oceniono na 82%. Badania skaningowe wykazu y mechaniczne wbudowanie si ziaren IIAp w obnaon zbin. Hydroksyapatyt wraz z T C P okaza si rwnie dobrym uszczelniaczem kanaowym przy wypenianiu ich wiekami gutaperkowymi oraz w In /emu perforacji korzeniowych [47]. Materiay powysze zalecane s take do uuin szczania w okolicy wierzchokowej jako szczelne wypenienie kanau stmui wi tam barier wierzchokow. M.Stupka z CM UJ |-18| uzyskaa po/y tywne wyniki leczenia kanaowego zbw z przewlekymi zmianami w I,kim kach okoowierzchokowych stosujc past uzyskan przez zmieszanie pro:,/, ku IIA]) i preparatu BIOPULP w stosunku 1:1 z roztworem fizjologicznym soli. Jest to rwnie dobry materia w leczeniu perforacji korzeni zbw. Hydroksyapatyt jako materia wysoce biozgodny wpywa korzystnie na waciwoci cementw dentystycznych, poprawiajc ich zgodno biologiczn wzgldem tkanek otaczajcych, o ile nie powoduje to obnienia parametrw wytrzymaociowych preparatw do wypenie. Badania w tym zakresie prowadzone byy w ACH i CM UJ w Krakowie [49|. Uycie drobnego proszku hydroksyapatytowego jako jednego ze- skad nikw pomocniczych rodkw do higienicznej pielgnacji zbw, l /n. pro:,/, kw, eli i past do zbw, dao w peni pozytywne; wyniki 150,511. Propninty takie oprcz dziaania oczyszczajcego, wykazuj rwnie dziaanie Icczni eze: ograniczaj i utrudniaj odkadanie si na zbach mikkich i zimne ralizowanych zogw nazbnych. Tym samym polepszaj stan higieny ja, my ustnej, co ma podstawowe znaczenie w profilaktyce prchnicy i chorb przyzbia. Wykazuj te wyrane dziaanie znoszce nadwraliwo zbiny u pacjentw z obnaonymi szyjkami zbw. Dostpne; na rynku krajowe- preparaty do czyszczenia zbw zawierajce IIAp to proszek BIOCIIKM oraz el 1IAXYL. Badania przeprowaelzone- w CM U.J w Krakowie pe>el kierunkiem Z. Kny chalskiej-Karwan oraz .). Stypnlkowskiej, w Pomorskiej Akademii Me-dye-z nej w Szczecinie pod kierunkiem Z. Jaczuka i .1, lianach, w lskiej Akn
.'i, I Jiouuitcriiily icriutiii ziK demii Medycznej w Zabrzu pod kierunkiem 15. I'ogorzelskiej-Stronczak oraz T. (Jielika, w Akademii Medycznej w Warszawie; pod kierunkiem A. Kult wy i I,. Wysieskiego, w Wojewdzkim Szpitalu Zespolonym w Toruniu pod kierunkiem J. Jakubiaka i P. Raginii oraz w Wojewdzkim Szpitalu w Rzeszowie przez 15. Lewandowskiego day pozytywne wyniki w zakresie stosowania granul i ksztatek krakowskiej bioceramiki hydroksyapatytowej a take handlowego HA BIOCER-u w zakresie chirurgii stomatologicznej i chirurgii twarzo-czaszki. Wieloletnie badania wykazay pen przydatno porowatych granul hydroksy apatytowych w leczeniu gbokich kieszonek kostnych [52 4 57]. Pozwala I,o pacjentom z pionowymi ubytkami koci powstaymi w wyniku jungi esywnej choroby przyzbia na spycenie kieszonek przyzbnych, zmniejszenie ruchomoci zbw, ich lepsz stabilizacj w zbodole, popraw i wikszy komfort funkcji ucia. Zby z wszczepionymi w gbokie kieszonki przyzbiu- granulami HAp pozostaj duej w jamie ustnej ni te, przy ktrych wykonano tylko zabieg kiretau otwartego. Potwierdzone zostao dziaanie osteotropowe hydroksyapatytu polegajce na inicjacji i wspieraniu procesw odbudowy kostnej. Dobre rezultaty, jak wykazay badania Z. Jaczuka, daje czne stosowanie bioceramiki IIAp z bonami zaporowymi czyli regeneracyjnymi takimi Iak (iorc Tex, Bio-Guide. Bony te stwarzaj przeszkod biologiczn przed wczesnym wrastaniem nabonka dzisa do ubytku i wytworzeniem si tak zwanego "dugiego przyczepu nabonkowego", jeszcze przed wypenieniem l ubytku tkank czn i kostn. Pozytywne wyniki terapeutyczne uzyskano stosujc granule HAp do wypenie zbodow j)o hemisekcji zbw lub radektomii, w zabiegach resekcji szczytu korzenia zba oraz w wypenieniu ubytkw kostnych szczki i uchwy, j)o wyuszczeniu torbieli lub guzw (np. po usuniciu kostniaka, ziarniniaka olbrzymiokomrkowego lub naczyniaka). Ksztatek porowatych IIAp uyto jako substytutu koci w zakresie chirurgii twarzo-czaszki. Badania powysze przeprowadziy zespoy: J. Stypukowskiej, J. Jakubiaka, 1 5 Lewandowskiego, A. Kukwy i L. Wysieskiego [58]. Krakowska bioceramika hydroksyapatytowa bya rwnie klinicznie stosowana w chirurgiczrioprotetycznej rehabilitacji ukadu stomatologicznego (badania 15. Sawickiego CM UJ). Wprowadzenie porowatych okruchw HAp do wypenie poekstrakcyjnych zbodow zapobiega czciowo powstawaniu niekorzystnego zjawiska jakim jest zanik koci wyrostka zbodoowego w miejscach po usunitych zbach. Gst bioceramika hydroksyapatytow zrekonstruowano ubytki oczodou dna powstae w wyniku zama jarztnowo-oezodolowyeh (prace J. Jakubiaka i P. Raginii).
r
U. I. H i o c e r a m i k a oparta. o f o s f o r a n y w a p n i a M!l
Trwaj badania in vil.ro i in vivo nad wykorzystaniem krakowskiej l>io ceramiki hydroksyapatytowej jako nonika lekw do koei. Miejscowe podawanie leku do koci za porednictwem odpowiednio skonstruowanych co do ksztatu i mikrostruktury bioceramicznych nonikw, pozwala zmniejszy dawk leku w stosunku do wymaganej przy podaniu konwencjonalnym. Unika si w ten sposb zbdnego obciania caego organizmu oraz chroni go przed niebezpieczestwem wystpienia oglnoustrojowych elektw toksycznych, co ma szczeglnie miejsce przy stosowaniu lekw o niskim indeksie terapeutycznym (prace ,). Szymury-Oleksiak, CM UJ) [59]. Krakowsk bioceramik hydroksyapatytow zastosowano rwnie przy uzupenianiu ubytkw kostnych w panewce stawu biodrowego i przy usz tywnianiu staww nadgarstkowych (prace zespou P. Madyka, z Kliniki Reumoortopedii Instytutu Reumatologicznego w Warszawie). 3.1.13. K o m p o z y t y z a w i e r a j c e h y d r o k s y a p a t y t l u b T C P Podstawowymi ograniczeniami w szerokim zastosowaniu klinicznym bioee ramiki opartej o fosforany wapnia s jej zbyt niskie parametry wytrzymao ciowe i wynikajcy std ograniczony czas ycia implantw. Due szanse na popraw w tym zakresie stwarzaj materiay kom pozy towe, w ktrych obok hydroksyapatytu lub TCP obecne s irme fazy. Materiay takie cz w sobie wysok biozgodno, a niekiedy i bioaktywno gwarantowan przez fosforany wapnia, z lepszymi w stosunku do monola zowego tworzywa HAp lub TCP waciwociami mechanicznymi i wysz niezawodnoci. W kompozytach zwykle faza nieciga jest mocniejsza i zwana jest laz wzmacniajc, natomiast faza ciga, czyli osnowa, jest sabsza. Wlneiwo ci kompozytu zale od rodzaju, iloci i geometrii tworzcych je luz, sposobu ich rozkadu oraz wzajemnego midzy nimi oddziaywania. Materiay kompozytowe dla medycyny mog by wytwarzane jako kom poyty ziarniste, wzmacniane wknami oraz biocerarniczne pokrycia nn un plantach metalicznych (patrz rozdz.3.1.8.4.). W kompozytach z osnow IIAp (rzadziej stosuje si TCP) faza wzmacniajca moe mie form czstek, w tym rwnie o rozmiarach nanometrycznych, pytek, rnej dugoci wkien polikrystalicznych, a nawet whiskersw (kompozyt i osnowa hydroksyapa tytowa wzmacniane whiskersami IIAp). Poprzez odpowiedni dobr skadu i techniki wytwarzania kompozyty dla medycyny mog wykazywa wysz wytrzymao na zginanie, ciskanie, skrcanie, rozciganie, wysz odporno na kruche pkanie, niszy i bar dziej przez to zbliony do koci modu Younga, wiksz odporno na zuy
IM)
.'1.
Minniiit.ennly c c r u u i i c z n o
eie w stosunku do mono lny, owego tworzywu I IA|> luh TCP. Zachowuj przez to duszy czas ycia i wiksz niezawodno w warunkach zarwno in nitro jak i in owo. Odpowiednio projektujc implanty kompozytowe mona sterowa ich waciwociami biologicznymi takimi jak szybko i stopie resorpcji oraz biodegradacji. Hydroksyapatyt oraz T C P w kompozytach dla medycyny mona czy z azami nieorganicznymi takimi jak Zr02, SiC, Si3N4, AI2O3 wknami metalicznymi lub wglowymi oraz bioszkami. Waciwoci kompozytu IIAp Z1O2 ksztatowane s poprzez dobr ilociowy obu faz, form stosowanego Z1O2 (ilo i rodzaj dodatkw stabilizujcych PSZ, uziarnianie) oraz warunki spiekania. Kompozyty HAp-bioszko mog by otrzymywane czterema sposobami: poprzez zmieszanie w odpowiedniej proporcji proszku IIAp ze sproszkowanym bioszkem i ich spiekanie, poprzez krystalizacj IIAp i/lub innych faz krystalicznych np. wolastonitu z osnowy szklanej w odpowiednio prowadzonym procesie obrbki cieplnej, dodajc mae iloci bios/,kia do ceramiki HAp w celu poprawy przebiegu procesu jej spiekania lub wprowadzajc fosforany wapnia w formie wkien do osnowy szklanej. Kompozyty HAp-bioszko znalazy ograniczone zastosowanie w chirurgii ucha rodkowego, w chirurgii krgosupa oraz jako urzdzenia podskrne PI). Rwnie dwufazowa ceramika HAp-TCP stanowi pewien rodzaj kompozytu ( HOP), ktry jest ju stosowany w medycynie. lun odmian s kompozyty, w ktrych HAp lut) TCP zostay poczone z polimerami takimi jak np. polietylen. Kompozyt ten znalaz zastosowanie do wytwarzania implantw dna oczodou. Jego zalet jest bliski koci modu Youiiga (1-8 GPa) oraz bardzo dobra w stosunku do koci korowej odporno na kruche pkanie. Wad natomiast jest brak moliwoci biodegradacji i zastpienia przez naturaln ko. Obecno inertnego polietylenu obnia skonn o lego materiau do wizania z koci. Due nadzieje wie si z kompozytem HAp-poli (L-laktyd) ktry jest bioaktywny i biodegradowalny cho nie brak i doniesie o toksycznoci produktw jego biodegradacji. I lydroksyapatyt moe by czony z kolagenem dajc kompozyt o skadzie zblionym do koci lecz o odmiennej mikrostrukturze. Materia taki mona uzyska poprzez wytrcanie hydroksyapatytu na wknach kolagenowych lub poprzez zmieszanie HAp z kolagenem i odpowiedni obrbk teriniezno-cinicriiow. Biomateriay tego typu maj sab wytrzymao mechaniczn, ale jednoczenie wykazuj lepsze wasnoci osteokondukcyjne w stosunku do IIAp lub kolagenu uytych oddzielnie. Inn ich wan cech jest moliwo kontroli przebiegu biodegradacji.
liihliogralia
Do chwili obecnej, poza nielicznymi wyjtkami, kompozyty nie znalazy jeszcze szerokiego zastosowania w medycynie w charakterze materiaw im plantacyjnych. Wprowadzenie; do hydroksyapatytu lul> T C P innej fazy mi neralnej obnia biozgodno takiego materiau w stosunku do czystej fazowo ceramiki IIAp. Moe te powodowa rozkad hydroksyapatytu, co ul rud nia przebieg spiekania. Ponadto koszty wytwarzania implantw kompozytowych podnosz, i to niejednokrotnie znacznie, cen implantw. Niemniej jednak badania nad nowymi materiaami implantacyjnymi i nadzieje z tym zwizane koncentruj si wanie wok kompozytw |16,17,21 ,(i()|.
Bibliografia |1| 11. Aoki: Medical Applications of Hydroxyapatite, Ishiyaku EuroAinn ica, Inc., Tokyo, St. Louis 1994. |2] G. Bauer: Biokeramik ais ImplantatwerkstoJJ Jur die Erlangen, 1988. lluiniiiiiiiediin,
[3] R.Z. Le Geros: Calcium phosphates in oral biology and median, Mo nographs in Oral Science Vol. 15, ed. H. Myers, San 1'Yanciseo, 1991. [4] A. lsarczyk: Bioceramika hydroksy apatytowa, Prace Komisji Nauk Ceramicznych PAN, Ceramika 51, Polski Biuletyn Ceramiczny nr 13, Krakw 1997. [5] R.Z. Le Geros, J.P. Le Geros, G. Daculsi, R. Kijkowska: Calcium phos phate biornaterials: preparalion, properties and biodegrad.nl ion, Puey elopedie Ilandbook of Biornaterials and Bioengineering, Part A Ma terials, Vol. 2, M. Dekker, Inc., New York, Basel, Hong Kong, 1995 [6] J.O. Nriagu, P.B. Moore: Phosphate Minerals, Springer lin, Heidelberg, New York, Tokyo, 1984. Verlng, Pei
|7| R. Kijkowska: Implant materiaIs, Polish Journal of Chemical Techno logy, 1, 1999, 19-2.5. |8| R.Kijkowska: Fosforany wapnia w organizmie czowieka. Praco Nau kowe Akademii Ekonomicznej we Wrocawiu, 792, 1988, 42-54. |9| U. A. Young: Large ejje.cts froni smali stru tural differciiccs in apal.rl'es, 2nd International Corigress on Phosphorus Oompounds Proceedings, Boston Mass., 1980, 73-80.
.'i
Hiomiitci iiily i c r a m u z n e
J.L. Meyer, B.O. Fowler: Lat.li.ee dc.fciis in non-stoichiomeic fi, y droTij apa I. i I es, Inorg. Cliem. 21, 1982, 3029-3035.
calcium
(Ml. Nancollas: The preeipitation of calcium phosphates. Thermodynamic and kinetics considerations, 2nd International Corigress on I 'hosphorus Compounds Proceedings, Boston Mass., 1980, 11-23. .1. Jarcho, C.H. Bolen, M.B. Thomas, J. Bobick, J.F. Kay, R. Doremus: llydro.i.yapatite synthesis and characterization in dense poy ery stalline form, J. Mator. Sci. 11 (1976) 2027 L. Yubao, C.P.A.T. Klein, .1. de Vijn, S. van de Meer, K. de Groot: Skpe change and phase transition of needle-like non-stoichiornetric apatite cryslals, J. Mater. Sci. Mat. in Med. 5, 1994, 263-265 11. Monma, T. Kamiya: Preparation of hydroxyapatite by the hydrolysis of brushite, J. Mater. Sci. 22, 1987, 4247-4250. K. de Croot, C.P.A.T. Klein, J.G.C. Wolke, J. de Blieck-Hogervorst: ('hemistry of calcium phosphate biocerarnics, llandbook on Bioactive Ceramics, CRC Press, Boca Raton, FL, Vol. U, Ch. 1. W. Suchanek, M. Yoshirnura: Processing andproperties of hydrozyapatite based biornaterials for use as hard tissue replacem.ent. J. Mater. Rcs., Vol. 13, No 1, 1998, 94-117. A.Ravaglioli, A.Krajewski: Biocerarnics, ed.Chapman and Hall, 1992. L.L. llench: Biocerarnics: from concept to clinic, Am. Ceram. Soc. linii., Vol. 72, No 4, 1993, 93-98. W. ('ao, L.L. llench: Bioa.ctive materials, Ceramics International, 22, 1996, 493-507. k .de Croot: llydroxyla.pal.ite as coating for implants, Interceram, 4, 1987, 38-41 li. I). Ratner: Biornaterials Science. An Introduction to Materials in Medieine, ed. li. D. Ratner, A. S. I loflrnan, F. .1. Schoen, .1. F. Lernons, Academic Press, 1996.
Uiblio^ralia
1,1
[221 1*. Ducheyne, Q. Qiu: Ihoaelioe ceramics lin <jjccl of snrfaa- reneh vity on bona celi furietion, Biomaforuils 21), 1999, 2287-2303. [23| J. 1'. Ouhayouna (tumacz.): Wszczepy kostne / biomateriay, Periodontologia - Implanty, suplement co Quintessoricc dla lekarzy stoma tologw, 2001, 30-35. [24] II. Oonishi, L. L. llench, J. Wilson, F. Sugihara, E. Tsuji, S. Kushitaiii, I. Iwaki: Comparatme bone growth behamour in granules of bioccramic rnaterials of narious sizes, J. Biomed. Mater. Res. Vol. 44 no 1, 1999, 31-43. [25] M. Kon, K. Ishikawa, Y. Miyamoto, K. Asaoka: Dcnelopim nl of enI dum phosphate based functional gradient biocerarnics, hiomnonnls, Vol. 16 No 9, 1995. 709-713. [26] M. Kohri, K. Miki, D.E. Waite, IJ. Nakajima, T. Okahe In vtlw In bility of biphasic calcium, phosphate ceramics, Biomateriau, Vol II No 4, 1993, 299-304. [27] M. Rocca, M. Firii, T. Greggi, P. Parisini, A. Carpi, R. Giardino Kio rnaterials in spina fimtion. An experimental animal siady to improv< the performance, The Inter. ,J. of Artificial Organs, Vol. 23, No 12, 2000, 824-830. [28] G. Loupasis, I.D. Hyde, E.W. Morris: The Furlong hydroxyapalil< coated femoral prosthesis, Arch. Orthop. TYauma Surg. 1 17, 1998, 132 135. [29] A. Lopez-Sastre, J.M. Gonzalo-Order, J.A.R. Altnaga, .1 U A11<. naga, M.A. Orden: Coating titanium implanLs willi. bioylass mul willi. hydroxyapatite, Int. Orthop. (SICOT) 22,1998, 380-383. [30] I. Oonisii: Orthopa.edic applications of hydrorgapal.ilc, Hioniali rinl Vol 12, 1991, 171-178. [311 L. llench: Biocerarnics: from concept to clinic, American (leramic S< city Bullctin, Vol. 72, No 4, 1993, 93-98. [321 K. de Croot: Clinical applications of calcium phosphate biomalerial.s - a rewi.cw, Ceramics International 19, 1993, 363-366. |33| Z. Knyclialska-Karwan, A. Slsarczyk: Ilydroksyapaiyl, w stomatolog/r, Wyd. Krakmeclia, Krakw, 1996.
ii. Biomateriay < < Tli l u li /.nr A. Slsarczyk: Hioceramika, Ceramika. Materiay Ogniotrwae, I, 2000, 127-130. Z. Knychalska-Karwan: Przyczynek do bada nad Magazyn Stomatologiczny 10, 1997, 19-24. hydroksyapatytem,
A. Slsarczyk: Znaczenie rnych form bioceramiki hydroksyapatytowej illa medycyny, Stomatologia Wspczesna Vol. 4, Nr 5, 1997, 342-316. ,1. Grochowski, A. Slsarczyk, W. Mieyski, D. Stankiewicz, A. Marszalek, A. Obrunik: Ocena biologiczna implantw bio ceramiczny eh, wszczepionych w koci krlikw, Polski Przegld Chirurgiczny, 60, 11, 1988, 919-926. .1. Grochowski, S. Szklarczyk, W. Mieyski, D. Stankiewicz, A. Obrunik, A. Slsarczyk, E. Stobierska, Z. Paszkiewicz: Wyniki operacyjnego leczenia ubytkw koci ramiennych owiec zmodyfikowanymi wszczepami IIAp, Prace Komisji Nauk Ceramicznych PAN, Polski Biuletyn Ceramiczny Nr 8, Ceramika 46, Krakw 1994, 53-58. li Krzykwa, J. Grochowski, D. Stankiewicz, A. Obrunik, A. lsarezyk, K. Stobierska, Z. Paszkiewicz: Ocena wpywu hydroksyapatytu juko materiau implantacyjnego na przebieg hodowli fibroblastw in miro, Stomatologia Kliniczna T. XVI, 1995, 63-70.6 I Cielik, B. Pogorzelska-Stronczak, Z. Szczurek, R. Koszowski, D. Sabat, W. Zajcki: Ocena gojenia ran kostnych uchwy wypenionych krakowsk bioceramika hydroksyapalytow (HA- BI OCHR) u winek morskich, Czasopismo Stomatologiczne L 7, 1997, 483-487. Z. Knychalska-Karwan: Zastosowanie syntetycznego hydroksyapatytu w stomatologii, Magazyn Stomatologiczny 5, 1994, 6-9. Z. Knychalska-Karwan, D. Fija, B. Gawrzewska, H. Kwapiska, A. Slsarczyk, Stobierska, Z. Paszkiewicz, M. Kordek: Wstpne obserwacje nad stosowaniem hydroksy apatytw do leczenia biologicznego miazgi zbowej, Stomatologia Kliniczna T. XIII, 1992, 73-77. W. Sdrowiez, D. Olczak-Kowalczyk, K. Dobies: Kliniczne zastosowanie syntetycznego hydroksyapatytu. w leczeniu chorb miazgi, (Dowiadczenia wasne), Przegld Stomatologii Wieku Rozwojowego, Nr 2/3, 1998, 13-18.
I {ibliogralin
]44| Z. Knychalska-Karwan, li,. Pawlicki, A Slsarczyk, lv Stobierska, Z. Paszkiewicz, A. Kaczmarczyk Sl.achowska, K. Prosluk-Kosowska, M. Jaworska: Stosowania hydroksy apatyt a. w hczcniu nadwraliwoci zbiny, Czasopismo Stomatologiczne XLVII, I, 1091, 7-10. [45| Z. Knychalska-Karwan, R. Pawlicki, D. Pija, II. Kwapiriska, A. Slsarczyk, 10. Stobierska, Z. Paszkiewicz: Zastosowanie krakowskiej bioceramiki hydroksyapatytowej w leczeniu hipoplazji szkliwa, Maga zyn Stomatologiczny 5, 1995, 21-23. [46j R. Pawlicki, Z. Knychalska-Karwan, A. Slsarczyk, K. Stobierska, Z. Paszkiewicz: Starcie patologiczne zbw i prby jego abamoitianin stosowaniem hydroksyapatytu, Magazyn Stomatologiczny .'i, IKitli, |H 51. [47] K. Dobies, D. Olczak-Kowalczyk, J. Gsiorowski: Zastosowanie III/ d.roksy apatytu w leczeniu perforacji i jej powika, Gazeta Stoinnlo logiczna, Nr 4 (11) 1998, 17-19. [48] W. Stupka: Wodorotlenek wapnia i hydroksyapatyt w lec :emu. endodon tycznym, VII Kongres Stomatologw Polskich, Warszawa 1995. [49] Z. Knychalska-Karwan, A. Slsarczyk, E. Stobierska, Z. Paszkiewicz, M. Jaworska, T. Goda: Ocena wpywu proszku hydroksya.palylowc go na waciwoci dentystycznych cementw fosforanowych i krzemo wyeh, Czasopismo Stomatologiczne XLVII, 2, 1994, 94-98. [50] A. Slsarczyk: Hydroxya.pa.tite toothpaste, Interceram, Vol. 10, No ii, 1991, 148-151. [51] Z. Knychalska-Karwan, A. Slsarczyk, K. Stobierska, li Pawlicki It Zimo, B. Gawrzewska, A. Kaczmarczyk-Stachowska, M Peloowa K. Prostak-Kosowska, Z. Paszkiewicz: Proszek z hydroksyapati/h in ilo czyszczenia zbw, Czasopismo Stomatologiczne XLVI, 10, 199.3, 031 635. [52] Z. Knychalska-Karwan, A. Kaczmarczyk-Stachowska, A. Slsarczyk, 10. Stobierska, Z. Paszkiewicz: (Czteroletnie obserwacje stosowaniu krn kowskiej bioceramiki hydroksyapatytowej w gbokich kieszonkach pr // zbnych, lYriodoritologia Wspczesna, Wybrane zagadnienia. Mato riay z Sympozjum Midzynarodowej Akademii Pcriodontologii, pod red. Z. Jaezuka, W.yd. Med. Tour Press, Warszawa, 1996, 53-62.
.'i
liiomatcrialy ceramiczne
|53| Z. Knychalska-Karwan, A. Kaczmarczyk-Stachowska, A. Slsarczyk, 10. Stobierska, Z. Paszkiewicz: Loiig-terrn results ojhydrozy apatite applieation in the treatrnenl of periodontal osseous defects, Frontiers Med. l3iol. Engng., Vol. 8, No 4, 1998, 239-252. |5I| .). Popiech: Wspczesne pogldy na stosowanie ceramiki hydroksyapatytowej UJ stomatologii, Poznaska Stomatologia 1991, 127-129. |55| T. Konopka, M. Zitek, M. Radwan-Oczko, J. Potoczek: Ocena hydroksyapatytu jako alloplastycznego wszczepu w leczeniu zapale przyi hm. Wrocawska Stomatologia, 1994, 175-180. |50| Z. .lanezuk, M. Gra: Hydroksyapatyt HA BIOCER wleczeniu ubytkw kostnych przyzbia, Prace Komisji Nauk Ceramicznych PAN, Polski Biuletyn Ceramiczny Nr 8, Ceramika 46, Krakw 1991, 47-51. |57| .1. Banach, E. Dembowska: Zastosowanie hydroksyapatytu HA-BIOCI'Jll w leczeniu, ubytkw kostnych u pacjentw z progresywnym, zapalen ten i. przyzbia, Czasopismo Stomatologiczne LII, 10, 1999, 645-652. |58| .1 Jakubiak, P. Raginia, A. Slsarczyk, E. Stobierska, Z. Paszkiewicz: Zastosowanie bioceramiki. hydroksyapatytowej w chirurgii szczkowotwarzowej, Magazyn Stomatologiczny 8, 1997, 29-34. |59| J.Szymura-Oleksiak, A.Slsarczyk, A.Cios, B.Mycek, Z.Paszkiewicz, S.Szklarczyk, D.Stankiewicz: Ceramics International, 27, 2001, 767772. |<i()| C.Verheyen, C.Klein, J.de Blieck-Hogervorst, J.Wolke, C.van Bitterswijn. K.de Croot: Eualuation of hydroxylapatite/poly(L-lactide) cornposil.es: physico-chemical properties, J.Mater.Sci.Mat.in Med., 4, 1993, 58-65.
.'1.2. < 'era.iiuka tlenkowa i wglanowa 3.2. C e r a m i k a t l e n k o w a i w g l a n o w a Zbigniew Jacgermann1 | 3.2.1. W s t p Terminem "ceramika tlenkowa" okrelane s na ogl rnonofazowe, polikrys taliezne tworzywa ceramiczne zbudowane z tlenkw metali. Cwriymi ich przedstawicielami s: AI2O3, Z1O2, MgO, BeO, TiC^Rozdzia ten powicony jest ceramice korundowej i cyrkonowej. S to materiay biologicznie inertne o bardzo dobrych waciwociach medianie/ nych i wysokiej trwaoci chemicznej. Z pord biomateriaw ceramicznych, nale do najczciej stosowanych w chirurgii implaritaeyjnej, szczeglnie pi ko elementy protez stawowych oraz implantw dentystycznych. Nietic 1 len kowe materiay porowate, suce gwnie do leczenia ubytkw tkanki kosi nej zapewniaj mocne zespolenie materiau z koci. Takie polc/cme po woduje korzystne rozoenie napre na granicy materia ko 1 znpewnui dobr wspzaleno biomechaniczn porowatych implantw w ukhul/n kostnym. Jako odrbne zagadnienie omwione zostan resorbowalne bioinatci 1 1 1 y oparte na wglanie wapnia (ceramika wglanowa), bardzo przydatne w chirurgii koci, szczeglnie jako materiay do wypeniania ubytkw kostnych. Zrwnanie szybkoci resorpcji materiau syntetycznego z szybkoci tworze nia nowej koci umoliwia sukcesywne przejmowanie funkcji wszczepionego biomateriau przez nowo powstajc tkank kostn. Takie materiay niogi) rwnie peni funkcj lecznicz wydzielajc miejscowo w dugim okresie czasu wprowadzone do nich rodki farmakologiczne. 3.2.2. C e r a m i k a k o r u n d o w a Ceramika korundowa (powyej 99,5% AI2O3) jest stosowalni piko iunP rial implantacyjny ju od pocztku lat 70-tych. W latach 71) tych 1 Nil ly li prowadzone byo najwicej prac badawczych i technologicznych mul uzysku niern ceramiki korundowej przydatnej szczeglnie w chirurgii staww 1 koci W latach 90-tych udoskonalano metody wytwarzania tworzyw korundowych natomiast wysiek badawczy zosta skierowany raczej na materiay bioak tywne i kompozytowe. Ze wzgldu na swoj doskonal biozgodrio |l| oraz dobre waciwoci mechaniczno (szczeglnie parametry tarcia i zuycia) ceramika korundowa stosowana jest, gwnie jako materia do wyrobu elementw protez stawo
" i n s t y t u t S z k l i ( ' m i m i k i w W a r s z a w i e , ul. P o s t p u !), 1)2 (>7(i W a r s z a w a
|ZI>igniew
1'olesiski,
.'i.
B i o m a t e r i a y ciTiuiiic/.nc
Rozmiar ziarna
[pm]
Uys. 3.1 I. Zaleno wytrzymaoci na ciskanie od wielkoci ziaren ceramiki korundowej. wyeli i korzeni zbowych. Poniewa ma znacznie nisz wytrzymao na zginanie ni na ciskanie ogranicza to jej zastosowanie do elementw poddawanych napreniom ciskajcym. Wikszo tworzyw korundowych stosowanych do wytwarzania implantw ma struktur drobnokrystaliczn, du czysto'' chemiczn i wysok gsto pozorn. Zastosowanie, gwnie w implantologii stomatologicznej, maj take sztucznie wytwarzane monokrysztay korundu - szafiry |'2|. Otrzymuje si je przez stopienie drobnego proszku korundowego w uku elektrycznym lub pomieniu wodorotlenowym. Zarwno ceramika korundowa jak i cyrkonowa nale do grupy materiaw obojtnych biologicznie (inertnych) tzn. takich, ktre praktycznie nie wydzielaj do rodowiska biologicznego adnych skadnikw, nie wpywaj biochemicznie na ssiadujce tkanki i nie wywouj ich niekorzystnych reakcji. Jednake ju wkrtce po wszczepieniu na powierzchni materiau ceramicznego tworzy si cienka, na ogl nie przekraczajca kilku mikrometrw gruboci warstwa substancji organicznych, ktrych czciowo spolaryzowane czsteczki s przycigane przez nie obojtn elektrycznie powierzchni ceramiki. Zjawisko to powoduje, e w krtkim czasie implant ceramiczny oi a cza cienka bona tkanki wknistej, ktra zapobiega rozpoznaniu implantu |ako ciao obce przez organizm biorcy. Korund (a A I 2 O 3 ) ma budow krystaliczn w postaci romboedrycznej (parametry komrki elementarnej: a 0,4758 nm, c 1,299 nm) i naley do grupy przestrzennej D!j [3|. Podobnie jak dla wielu materiaw kruchych waciwoci mechaniczne polikrystalicznej ceramiki korundowej zale w duym stopniu od rozmiarw i rozkadu wielkoci ziaren ora/, od porowatoci materiau. Zaleno
.'i.'1. ( ' e n u n i k a t lenkowa i wglanowa
wytrzymaoci na ciskanie od wielkoci ziaren przedstawia rys.3.14. 14|, z ktrej wynika, e wytrzymao spada wykadniczo ze wzrosem wielkoci ziaren. Rozmiar ziaren mona ograniczy dodajc 0,1 l),.ri% Mg() do skadu ceramiki. W tabeli 3.10. zebrano wymagania midzynarodowe i waciwoci niektrych produkcyjny eh materiaw korundowych stosowanych do wyt warzania elementw protez stawowych [5,12,31|.
Wymagania ISO 6174 1.02.1994
Jednostka
1 S S- 5S50 BtO\ ~ 0 H
0 0 1 1 PQ
1-1
S i
0Q
i-J t :
typ A typ B >3,90 >99,5 <0,1 11.11 u 11 <7 23 4000 >400

-
Gsto pozorna Zawarto AI2O3 Zawarto Si02 +Na 2 0 +K 2 0 Zawarto MaO
g/cni3
>3,94 >3.90 > 99,5 11.11.
%wae. %wag. %wag.
,9(i > 99,9 99,0 < 0,0* 0,02

> 3.98
-
<0.3
<0,1 < 4,5 11.11. <7 11.11
0,2
u,2
wag. Zawarto C' a O+S1O2 +Na j O+KiO J.U11 rednia wielko ziania GPa Mikrotwardo IIV 0.2 MPa Wytrzymao na ciskanie MPa Wytrzymao na zginanie3 Wytrzymao MPa na zginanie11 GPa Modu Younga cm Odporno na MPa uderzenie Odporno na cieranie nnn.li Odporno na korozj nig/iri
na
2
< 2.5
<3,2
5000 500
P8
23
4000 > 4 <0
11.11
-
1 1 1 1
-
<80
> 250
> 150 1111 11.11
380
>40
1111 11.11
380
>40
3K0
<0
- 0,001 0,001
<0,01 < o.oof 1111
0,001
<0,1
1 1 . 1 1
1 1 . 1 1
< 0,1
dzie
test 3-punktowy, b) test dwuosiowy, "stosuje si, dla ceramiczno-ceramicznych stawowych elementw ciernych, n n ) nie normuj' 1 a-;
Tab. 3.10. Wymagania i waciwoci ceramiki korundowej.
Twardo korundu wynosi 20-25 (ii'a (!) w skali Mohsa) i dlatego przy od powiedriiej obrbce powierzchni mona uzyska bardzo nisk warto cieralnoci i wspczynnika tarcia, co jest wielk zalet, ceramiki korundowej jako materiau zastpujcego powierzchnie cierne staww. Wyniku to nie
Kil)
I iii > i nu tcriii ly c c r n i i i i c / n t
tylko z twardoci, ale tak/c ze zdolnoci powierzchni korundu do selektywnej adsorpcji i tworzenia mocno zwizanej warstwy pynu synowialnego oddzielajcego wsppracujce ze sob powierzchnie ceramiki lub ceramiki i polietylenu |(i|. Wspczynnik tarcia pomidzy zwilonymi powierzchniami korundowymi, jak te pomidzy ceramik a polietylenem (UHMWPE) wynosz odpowiednio 0,05 i 0,09 |7|. Ze wzgldu na szybkie starzenie i degradacj polietylenu w protezach korundowo-polietylenowych w warunkach lizjologicznych, w ostatnich latach wysiki koncentruj si na doskonaleniu met,od wytwarzania ceramiki, tak aby uzyska najlepsze waciwoci protez koi 1 1 tu 1 < iwo-ko rundowych. Najwiksz trudno sprawia konieczno niezwykle precyzyjnego przygotowania ksztatu i gadkoci powierzchni ceramiki. Waciwoci cierne ceramiki korundowej po dugotrwaych testach s jeszcze bardziej korzystne i znacznie lepsze ni dla innych materiaw, gdy wspczynnik tarcia, stopie zuycia i chropowato powierzchni obniaj si w czasie uytkowania [5j. W zastosowaniach do protez dugookresowych niezwykle istotne s waciwoci zmczeniowe, a co za tym idzie trwao uytkowa biomateriaw. Zaobserwowano, e powyej naprenia krytycznego wytrzymao zmczeniowa ceramiki korundowej w obecnoci wody moe obnia si z powodu opnionego rozprzestrzeniania si pkni podkrytycznych [8|. Chen i K u ap p |!)| zastosowali teori prawdopodobiestwa do wyjanienia statyc z n e g o i dynamicznego zmczenia polikrystalicznej ceramiki korundowej. Hadania pokazay, e korozja napreniowa spowodowana par wodn z atmosfery ma duy wpyw na trwao uytkow ceramiki. Dodatkowo stwierdzili, e odporno ceramiki korundowej na obcienia cykliczne jest nisza ni na obcienia statyczne, co moe mie znaczenie przy opracowywaniu implantw konstrukcyjnych. Inne badania wykazay, e obnienie wytrzymaoci nastpuje, gdy czsteczki wody przenikaj do materiau [10]. Ritt.er ze wsppracownikami |11| przewidywali trwao ceramiki korundowej na podstawie teorii mechaniki spka, ktra opiera si na zaoeniu, e zmczenie zaley od wolnego rozprzestrzeniania si spka wad nieujawnionych. Wyniki bada wskazuj, e aby przyj minimaln trwao .">() lat, w warunkach staego naprenia 68,95 MPa w roztworze buforowym 1'lilS, ceramika korundowa musi przej pomylnie test prbny przy '2,3 raz\ wyszym napreniu tj. 158,6 MPa. Natomiast Drre ze wsppracownikami |12] badajc zmczenie statyczne ceramiki korundowej HI GLON (tabela 3.10.) wykazali stabilno waciwoci mechanicznych po badaniach starzenia. Doszli oni do wniosku, e wynika to gwnie z czystoci chemicznej badanego materiau, a zwaszcza z minimalnej zawartoci SiO'2, NagO i (!aO.
.'1.2. C'r j ii 1 1 i k; i tlenkowa i wglanowa
MII
Ceramik korundow stosuje si gwnie w cndoprotezoplnstyce staww, szczeglnie biodrowego i kolanowego. Do tej pory w wiecie zostao wszeze pionych ju okoo miliona protez z elementami korundowymi i liczba ta ronie rednio o ok. 100 tys. rocznie. Jest bardzo duo doniesie klinicznych w zakresie zarwno ocen pacjentw, jak te niezawodnoci i zuycia wszeze pionych endoprotez. Jako przykad mona poda 10-letnie wyniki obserwacji SedePa [13] cementowych protez ceramiczno-cerarnicznych stawu biodrowe go u 187 pacjentw. Gwnym problemem klinicznym byo aseptycznc poluzowanie elementw panewki (15 przypadkw). Zamanie panewki lid) gowy endoprotezy nastpio w 5 przypadkach, przy czym wszystkie dotyczyy cle rnentw wyprodukowanych przed 1979 rokiem. Tworzywa korundowe, ktre speniay lub przekroczyy wymagania norm midzynarodowych obowizujcych w tym czasie (ISO 6474) podlegay uszkodzeniom mechanicznym nic zwykle rzadko, a w przypadku doniesie SedePa nie ulegy w ogle takim uszkodzeniom. Trwao protez po 10 latach od wszczepienia oceniono nn 82,6%. Jest to wysoka trwao w stosunku do chociaby bada Mat 11 ,a 11 l| ktry oceni t trwao na 42% dla protez metalowo-polietyleriowycli Niezwykle wanym czynnikiem przy rozpatrywaniu trwaoci protez je i wiek pacjentw. Kolejne badania SedePa nad protezami korundowe> konin dowymi (116 pacjentw w wieku poniej 50 lat) w latach 1977-1989 wykazu y 10-letni trwao protez - 98,5% [15]. Rnice w trwaoci protez wynikaj ze znacznie szybszego zuycia po lietylenu w protezach korundowo-polietylenowych rij). 98 /tm rocznie |10|, 25 /tm rocznie [17], 8/tm rocznie [18], w stosunku do zuycia ceramiki korundowej w protezach korundowo-korundowych rtj). 1981 - 5-9/tm rocznie |I9|, 1986 - poniej 1 /tm rocznie [20], 1988 - 0,025 /tm rocznie |21 ]. Na przykadzie norm midzynarodowych a take tworzywa Biolox (tab. 3. 10.) wyranie wida jak doskonalono jako ceramiki korundowej na przestrzeni lal 70 tych do 90-tyeh |22]. Porwnawcze darte dotyczce stopnia zuyciu podaji take tabela 3.11. |23].
Materiay Stop Co-Cr- M o / U HM W P E Ceramika k o r u n d o w a / U IIM W P K Ceramika korundowa/ceramika korundowa B I O L O X f o r t e / B I O L O X forte Stopie zuycia [/nn roi-/.uit 200 20 130 < 5 < 1
lab. 3.1 P rednie roczne zuycie powierzchni ciernych w cakowitej protezie sta wu biodrowego. Warunkiem uzyskania wysokich parametrw trybologicznych kadego sztu cznego stawu, szczeglnie koruiidowo-korundowego jest doskonale gadkie
'1
Hiouiiitcniily ceru,uiic/n<
przygotowanie powierzchni (R poniej (1,01 y/m) oraz idealne dopasowanie wsppracujcych ze sob czci (odchylenie od kulistoei 0,1-1,0/tm). korundowa gowa i panewka powinny by szlifowane i polerowane razem ze sob i uyte jako nierozczna para. Oprcz protez stawu biodrowego ceramik korundow stosuje si take z powodzeniem w innych protezach stawowych. Pierwsze ceramiczne protezy stawu kolanowego, w ktrych cz udow wykonano z A I 2 O 3 , a piszczelow z polietylenu opracowa i sprawdzi klinicznie Oonishi [24]. Badania kliniczne podobnych protez u 52 pacjentw przeprowadzi Inoue [25]. W okresie badawczym 1982-88 adna z protez nie wymagaa reoperacji ani wymiany. Testy kliniczne przeprowadzono rwnie z ceramicznymi protezami staww: skokowego [26], okciowego |27|, barkowego [28], nadgarstka [29] i palcw |30|. We wszystkich wypadkach uzyskano rezultaty na og lepsze ni przy uyciu innych materiaw. Ju od 1964 roku prowadzono prby klinicznego zastosowania korundu do wytwarzania protez korzeni zbowych. Do najszerzej stosowanych naleay implanty typu "Tiibingen", wytwarzane od 1975 roku z polikrystalicznego tworzywa korundowego o handlowej nazwie FRIALIT (tab.3.10.). Padania z roku 1990 potwierdziy 10-letni trwao protez na poziomie 92,5% |31|. W tym samym czasie powstay pierwsze protezy korzeni wykonane /. monokrysztau korundu - szafiru. Ich zalet nie tylko bya trzy razy wysza w stosunku do ceramiki polikrystalicznej wytrzymao mechaniczI I M na zginanie [3[, ale rwnie wysza trwao 10-letnia, ktra wyniosa 90,2% |32|. Obecnie jednak ceramiczne protezy korzeni powszechnie zastpowane s protezami ze stopw tytanowych. (Jeramika korundowa znalaza take zastosowanie w otologii midzy innymi jako materia do wytwarzania protez kosteczek suchowych [33], a 12 letnie dowiadczenia kliniczne pokazay wysz niezawodno protez korundowych w stosunku do polimerowych [34], W niektrych chorobach lub uszkodzeniach mechanicznych wymagajcych resekcji tkanek konstrukcyjnych tchawicy zastosowane zostay, podtrzymujce drono tchawicy piercienie korundowe. Implanty korundowe stosuje si w wielu rnych operacjach neurologicznych, takich jak plastyka czaszki w rejonie podpo ty licznym, przy rekonstrukcji koci nosa i oczodow [35j, a take jako elementy dystansowe w stabilizacji krgw krgosupa. Stosowane s take protezy gaki ocznej zoone z optycznej czci szafirowej i korundowego piercienia mocujccgo |36|. Wszystkie wymienione powyej zastosowania dotycz zwartej, nieporowatej ceramiki korundowej. W medycynie stosuje si take ceramik porowat, co zostanie omwione w dalszej czci rozdziau.
.'i.2.
( ' m i m i k i ! I k likowa i wglanowa
3.2.3. Ceramika cyrkonowa Ceramika korundowa ma znakomit biozgoelno i odporno na cieranie jednak wykazuje umiarkowan jak na nowoczesny, ceramiczny materia! konstrukcyjny wytrzymao mechaniczn na zginanie i odporno na p kanie. Z tego powodu rednice wikszoci korundowych gw endoprotez stawu biodrowego s ograniczone do 32 mm. Tlenek cyrkonu jest, rwnic trway w rodowisku fizjologicznym |37| i ma w porwnaniu z ceramik ko rundow wysz odporno na kruche pkanie i wytrzymao mechaniczn na zginanie oraz niszy modu Young'a. Ceramika cyrkonowa znana jest ju od kilku dziesicioleci. Jej gwne zastosowania to wysokotemperaturowe materiay ogniotrwae i ogniwa paliwowe [38]. W odrnieniu od korundu, ktry jest trway od temperatury pokojowej a do wysokich temperatur, w tlenku cyrkonu w zalenoci od temperatury zachodz rne przemiany fazowe. W temperaturze pokojowej trwaa jest odmiana jednoskona. W temperaturze 1175 C przechodzi oun w odmian tetragonaln, co wie si ze zmian gstoci z 5,85 g/e-ni'1 do 6,01 g/cm 3 , a w okoo 2100C nastpuje przemiana w idealn posta regularn [39|. Ta cecha tlenku cyrkonu w wielu zastosowaniach technicznych wymaga jego stabilizacji. Od dawna znana jest regularna, cakowicie stabilna posta tlenku e-yr konu. Ze wzgldu na sab odporno na zuycie zastosowanie tego typu materiau w warunkach tarcia i cierania jest ograniczone. I'rzdom rozpo cz si na pocztku lat siedemdziesitych wraz z opracowaniom czciowo stabilizowanego tlenku cyrkonu i osign moment kulminacyjny, gely w n> ku 1975 Garvie [40] odkry, e polepszenie waciwoci materiau ma zwii| zek z tetragonalnymi wytrceniami w obszarze odmiany re-gulnrrioj tlenku cyrkonu, ktre podlegaj przemianie martenzytyczne-j. Matei mly opinie nn postaci regularnej tlenku cyrkonu zawierajce tetrageuinlne- wyl ri)ernin nn wano ceramik PSZ (partially stabilized zirconia). Nastpnym krokiem byo opracowanie specjalnej odmiany ceramiki PSZ - polikrystalicznej odininuy tetragonalnej TZP (tetragonal zirconia polycrystal). Odmiana t.n slnlnlizo wana jest poprzez utworzenie roztworu staego z tlenkiem itru (Y TZP) | 111 W odrnieniu e)d ceramiki PSZ, gdzie wystpuj ziarna, ktrych wiejlkeiedochodzi nawet do 50-70/tm, w ceramice Y-TZP wielko ziarn nie- prze-kra e-za 1 /tm, a na ogl je-st, nisza ni 0,5/im, co je-st, podyktowane stabilnei e-i odmiany tetragonalnej. Tak drobnokrystaliczn struktur mona osi gna jedynie- z proszkw e) bardzo duej ezystoe-i chemicznej i aktywnoe-i podczas spiekania, oraz rwnomiernym rozoeniem tlenku stabilizujcego w proszku. Znane- s elwie metody wprowadzania tlenku itru elo proszku
III-I
,'i. Iiioniatcrialy c e r a m i c z n e
Wymagania ISO 13356 Jednostka Gsto pozorna Skad chemiczny: ZrO-2 ZrO-2 | Hf02 + Y 2 0 3
-
1997 a > 6,00
Y-TZP 6,05 97,0

-
Mg-PSZ 5,72 96,5

-
g/cm3
> 99,0
4,5 - 5,4 < 5 < 0,5 <0,5
Y2O3 iirao AI2O3

inne tlenki rednia wielko ziarna Wytrzymao na zginanie Wytrzymao na ciskanie Modu Young'a Twardo HV 2.0 Odporno na pkanie K / c Radioaktywno
3 mol
3,4 wag. MgO
fjm
MPa MPa GPa GPa MN/M3/2 Bq/kg
<0,6 > 800

-
0,2-0,4 1000 2000 150 12 7

-
0,42 800 1850 208 11,2 8

-
200
wymagania dotycz ceramiki Y - T Z P
Tab. .3.12. Waciwoci ceramiki cyrkonowej
cyrkonowego. W najbardziej rozpowszechnionej metodzie wspstrcania stabilizujca ilo itru dodawana jest do roztworu soli cyrkonowych, takich jak: ZrOCl2, ZrCU, Zr0S04, Zr(OR).i w postaci soli itrowych. Poprzez w pol.strcanie i wypalanie otrzymuje si bardzo rwnomierne rozmieszczenie tlenku itru w proszku cyrkonowym. W drugiej, nowszej metodzie spiec z o n e wczeniej ziarna tlenku cyrkonu pokrywa si tlenkiem itru a roztwr stay uzyskuje si w wyniku kolejnego procesu wypalania [42], Zawarto tlenku itru w proszku cyrkonowym powstaym metod wspstrcania wynosi na og 5,0-5,4%wag., natomiast w proszku pokrywanym, zawarto tlenku itru jest nisza i wynosi 4,5-5,0%wag. (43). Do celw medycznych najlepiej nadaj si dwa rodzaje ceramiki cyrkonowej: Y-TZP i Mg-PSZ, stosowane jako powierzchnie none w protezach stawowych (wymagania i niektre waciwoci podano w tab.3.12.). Maj one jednak trzy powane wady. Jedn z nich jest spadek wytrzymaoci mechanicznej w czasie przebywania w rodowisku fizjologicznym, drug - niska odporno ceramiki cyrkonowej na cieranie, a trzeci - prawie nieuniknione zanieczyszczenia radioaktywne tlenku cyrkonu. Spadek wytrzymaoci mechanicznej w czasie starzenia zwizany jest z przemian martenzytyczn postaci tetragonalnej w regularn |44|. Badania starzenia w pynach fizjologicznych, a take testy na zwierztach dowiad-
.'(.2. Ceramiku tlenkowa i wglanowa
ezalnych wykazay niewielki spadek parametrw mechanicznych ceramiki cyrkonowej. Wytrzymao inechariiczna cyrkonu badana po dwch latach starzenia jest jednak znacznie wysza ni ceramiki korundowej badanej w podobnych warunkach [45]. Badania waciwoci trybologicznych ceramiki korundowej, cyrkonowej i stopw Co-Cr-Mo w poczeniu z polietylenem UHMWPO wykazay naj mniejsze zuycie dla ceramiki korundowej a zdecydowanie najwiksze zuycie i tarcie dla ceramiki cyrkonowej [46]. Badania odpornoci ria cieranie w testach ceramika-ceramika [47j wykazay 5000 razy wysze zuycie ceramiki cyrkonowej ni korundowej, co eliminuje t pierwsz jako materia na elementy protez staww biodrowych, w ktrych ceramiczna gowa wsp pracuje z ceramiczn panewk. Przyczyny takiego zachowania cyrkonu nie s do koca wyjanione, gdy oba rodzaje ceramiki maj podobno wlm.ei woci powierzchni i zdolnoci zwilania. Jedyna wyrana rnicn to znm . nu wysza twardo ceramiki korundowej w stosunku do ceramiki cyrkonowci Tlenek cyrkonu zawiera czsto pierwiastki radioaktywne o bardzo (Ilu gim okresie poowicznego rozpadu, takie jak tor czy uran (zauwaono, ze ich zawarto jest niemal proporcjonalna do zawartoci hafnu w tlenku cyr konu), ktrych usuwanie jest bardzo trudne i kosztowne. W materiaach implantacyjnych wystpuj dwa rodzaje promieniowania radioaktywnego: gamma i alfa. Zbadano, e warto promieniowania gamma jest najnisza dla ceramiki korundowej, a wysza dla ceramiki cyrkonowej i stopw CoCr, ale nie przekracza wartoci naturalnej radioaktywnoci na terenie Pranej i [48]. Jednake w ceramice cyrkonowej przeznaczonej do zastosowa me dycznych zaobserwowano take aktywno promieni alfa |49|. Ze wzgldu nn swoj wysok zdolno do jonizacji promienie te niszcz zarwno komrki tkanek mikkich jak i koci. Ze wzgldu na ma zawarto zanicczy: zezeii radioaktywnych - ok. 0,5 ppm aktywno promieniowania alfa nie |e i w\ o ka, ale nie do koca znany jest dugotrway wpyw promieniowaniu nlln ceramiki cyrkonowej na fizjologi organizmw ywych.
3.2.4. P o r o w a t a b i o c e r a m i k a t l e n k o w a W poprzednich rozdziaach opisano waciwoci i zastosowanie zwartej cera miki tlenkowej. Inn grup materiaw stosowanych w medycynie, zwaszcza przy leczeniu chorb koci, jest tlenkowa ceramika porowata. Wanym problemem w nowoczesnej chirurgii jest moliwo dobrego zespolenia wszczepu z koci. Wedug wielu badaczy odpowiedni ksztat implantu, uwzgldniajcy rozkad napre na granicy kontaktu implant tkanka kostna, zapewniajcy sztywne osadzenie wszczepu w koci przez cay
,'!. Iiiomatcriuly ccianiic/.ne
okres jego przebywaniu w organizmie, pozwala na stworzenie takich warunkw wgajania wszczepw jakie towarzysz normalnemu procesowi gojenia zamanej koci [50|. Poci ktem zastosowa medycznych przebadanych zostao wiele tlenkowych materiaw porowatych, takich jak: A I 2 O 3 , Z r O 2 , Ti02, MgO AÔa, Cn.O AÔ.j, C a 0 ' Z r 0 2 [51]. Ich najwiksz zalet jest to, i przerastajc Ikank kostn tworz z ni wizanie biologiczne, osigajc przy tym modu Yoiingn zbliony do koci zbitej, co korzystnie wpywa na wspdziaanie biomeelianiczne implantu z koci. Porowato znacznie obnia wytrzymao mechaniczn materiau, co ogranicza jego zastosowanie do miejsc, w ktrych nit1 dziaaj adne naprenia lub tylko niewielkie naprenia ciskajce. Aby polepszy zdolno materiaw porowatych do przerastania tkank kostn czsto stosuje si niewielkie dodatki np. CaO - co obnia inertno materiau, ale wydzielanie jonw Ca 2 + z implantu znacznie przyspiesza proces przerastania i mineralizacji nowej tkanki kostnej w porach. Wrastanie tkanki kostnej w pory implantw zaley w duym stopniu od rozmiarw porw. Wedug Niesz i Tennery'ego [52] optymalna porowato implantu powinna naladowa system Haversa i rednice porw powinny mieci si w przedziale 50-250 /tm. Hulbert [50] stwierdzi, e porowaty korund przerasta tkank kostn tylko do gbokoci 1000 /tm. Badania przerastania prowadzi take Pradecki [53], ktry stwierdzi, e wrastanie tkanki k < istnej w tworzywo korundowe o porach o rednicy ok. 9 5 / t m byo minimalne. Wiksze pory j)ozwalay na wrastanie tkanki do gbokoci 2000 /tm w cigu I tygodni, ale pory o rednicach powyej 500 /tm tylko czciowo wypenione byy tkank kostn. Badania Klawittera [54] sugeruj, e rednice porw powinny wynosi 1 0 0 - 1 3 5 / t m . Aktualnie przyjmuje si, e oj>tyinalno przerastanie tkank kostn wykazuj materiay o wielkociach porw
100-500/tm.
Porowat struktur materiaw ceramicznych mona otrzyma rnymi metodami. Najstarsze z nich to metody dodatkw, ktre w j>rocesie wypalania., wypukiwania lub sublirnacji usunite zostaj z masy ceramicznej, pozostawiajc okrelon porowato. Obecnie w tej metodzie stosuje MI; granulaty organiczne njx z woskw syntetycznych, wytwarzane w rnych rozmiarach umoliwiajcych uzyskanie cile okrelonych struktur porowatych. Metoda pianowa polega na mieszaniu proszku ceramicznego ze /.tucznie wytworzon pian, natomiast metody spieniania generalnie polegaj na wytworzeniu gazu spieniajcego bd gstw w czasie formowania, bd tworzywo w trakcie wypalania. Metody te nie daj jednak moliwoci cisej kontroli powstajcej struktury porowatej. Inaczej jest, w wypadku metody matrycy organicznej, w ktrej gbki polimerowe o okrelonej struk-
.'i.2. ( ' c n i i n i k a tlenkowa i wglanowa
turze nasczane s gstw ceramiczn, w wynikli czego powstaje porowaty materia o cile odwzorowanej strukturze porowatoci. Jednym z przykadw syntetycznego materiau porowatego do zastosowa medycznych s wytwarzane w Instytucie Szkl i Ceramiki w Warszawie - porowate implanty korundowe. Materia ten zosta na pocztku lat 80tych opracowany i wytworzony w skali laboratoryjnej w Politechnice Wrocawskiej przez zesp pracujcy pod kierunkiem prof. Zbigniewa wieckiego, zbadany rta zwierztach w Katedrze Chirurgii Wydziau Weterynaryjnego AR we Wrocawiu przez zesp prof. Ryszarda Badury, a wprowadzony do praktyki klinicznej w Akademii Medycznej we Wrocawiu przez prof. Jana Bieka. Technologia otrzymywania porowatych implantw korundowych polega na odlewaniu ksztatek z masy zawierajcej drobnoziarnisty tlenek glinu, roztwr wodny politlenochlorku glinu, tlenek magnezu i wglan wapnia Kwany roztwr politlenochlorku glinu neutralizowany tlenkiem magnezu i wglanem wapnia przechodzi w el sklejajcy ziarna tlenku glinu; j e d n o czenie rozkad wglanu wapnia tworzy porowat mikrostruktur surowych ksztatek. Klinicznie sprawdzone tworzywo skada si z: AI2O3 97,0%wag , MgO - 2,5%wag., CaO 0,5%wag. Wstpne wypalenie ksztatek w teinpe raturze P200 C pozwala na przejcie politlenochlorku glinu w a AIjO.i, a wypa zasadniczy w temperaturze 1730 C zapewnia mocne spieczenie cianek materiau porowatego [55]. Z wstpnie przygotowanych ksztatek narzdziami diamentowymi mona wycina implanty o rnych ksztatach i rozmiarach, zalenie od miejsca i funkcji jak bd peni po wszczepieniu [56]. Otrzymane w ten sposb implanty charakteryzuj si porowatoeii) ot wart okoo 65-75%, (80% porw zawiera si pomidzy 100-1500//iii ). Za rwno porowato jak i wielko porw tworz system analogiczny choc nn identyczny - do struktury mineralnej koci gbczastej. Pory ceramiki ina|i| wyranie sferyczny ksztat (rysunek 3.15.), a jej ciany zbudowane ;u| z, doli rze uksztatowanych krysztaw korundu. Kanay czce poty iiinteiialn maj redni rednic ok. 150/tm. Wytrzymao mechaniczna tworzywa, w zalenoci od wielkoci porowatoci, wynosi: 10-16 MPa (na zginanie) i 20-30 MPa (na ciskanie), co zapewnia swobod manipulacyjn w trakcie operacji. Po przeroniciu koci, jak to wykazay prby na zwierztach dowiadczalnych, utworzony kompozyt podwysza znacznie swoj wytrzymao mechaniczn (o ok. 70%), a jego modu sprystoci (ok. 30 GPa) zrwnuje si z moduem czci zbitej koci zapewniajc waciw wspzaleno biomeehaniczn pomidzy koci a wszczepem |57|.
.'(
I {ioiiiaterialy ecniiiiiczae
Rys. 3.15. Struktura porowatych implantw korundowych. Badania biologiczne "in vwov biomateriau porowatego, prowadzone pocztkowo na krlikach, a nastpnie na owcach wykazay, e niezmineralizowane substancje organiczne pojawiaj si ju po 3 dniach przebywania implantu w organizmie w jego zewntrznych, kontaktujcych si z tkank kostn porach. I'o 6 tygodniach stopie wypenienia porw przekracza 80%, po 16 tygodniach przeronicie porw i mineralizacja koci s zakoczone. W wypeniajcej pory tkance kostnej widoczne s kanay Ilaversa i jamki kostne. Wykazano rwnie, e w pory materiau wrasta ten typ koci, z ktrym wszczep si kontaktuje, co daje moliwo kontroli typu koci wrastajcego w pory biomateriau [58]. Badania w mikroskopie elektronowym wykazay i i .le przywarcie wrastajcej tkanki kostnej do powierzchni porw ceramiki. Badania histochemiczne i histopatologiczne jednoznacznie wskazay na prawidowy rozwj kostniriy i normalny proces gojenia ran [58]. Badania kliniczne porowatej ceramiki korundowej zostay przeprowadzone midzy innymi: w Oddziale Ortopedii Szpitala im. L. Rydygiera we Wrocawiu [60| i w Stoecznym Zespole Rehabilitacji w Konstancinie [61|. Obecnie ju kilkanacie orodkw ortopedycznych w Polsce stosuje polowali' implanty korundowe w swojej codziennej praktyce chirurgicznej. Oglnn liczba wprowadzonych implantw siga kilku tysicy, przy czasie obserwacji niektrych przypadkw dochodzcym do 20 lat. Z informacji od lekarzy wynika, e rany pooperacyjne goj si przez rychozrost, a wszczepy ceramiczne ulegaj prawidowemu wgajaniu. Zauwaono take, e po prawidowo przeprowadzonych zabiegach mona zmniejszy o 1/3 - w stosunku do przeszczepw kostnych - okres unieruchomienia koczyn po zabiegach. Zmniejsza to szkody ponoszone przez organizm pacjenta i pozwala na wczeniejsze podjcie intensywnego leczenia usprawniajcego |02|. Porowate
.'i.2. (Warniku, tlenkowa, i wglanowa
implanty korundowe stosowane s w ortopedii i traumnl.ologii midzy inny mi: do wypeniania ubytkw kostnych powstaych w nastpstwie usunie ci a torbieli, przy wypenianiu ubytkw kostnych pooperacyjnych (osteoto niia), jako wszczepy po urazowych lub chorobowych uszkodzeniach trzonw krgw, jako wypenienia ubytkw ognisk nowotworowych, do korekcji osi koczyn itp. Prowadzono rwnie z powodzeniem prby kliniczne leczeniu ubytkw koci w chirurgii szczkowo-twarzowej [63| i otolaryngologii. Porowate implanty korundowe - oprcz funkcji wypeniajcej mog rwnoczenie peni rol nonika rodkw farmakologicznych w terapiach miej scowych. Interdyscyplinarny zesp badaczy Instytutu Szka i (leramiki, Wojskowego Instytutu Higieny i Epidemiologii w Warszawie oraz Akademii Rolniczej i Akademii Medycznej we Wrocawiu, w ramach projektu bada wezego finansowanego przez Komitet Bada Naukowych opracowa meto d otrzymywania, oraz przeprowadzi badania kinetyki uwalnianiu i skul czrtoci przeciwbakteryjnej porowatych implantw korundowych zawiei n |/| eych antybiotyki [64], Opracowanym materiaem zainteresowane jesi s.-eio kie grono lekarzy. Pierwsze pozytywne jjrby zastosowania tych implantw miay miejsce w Klinice Chirurgii Eksperymentalnej Akademii Medycznej we Wrocawiu, w odniesieniu do przewlekego zapalenia koci podudziu
3.2.5. C e r a m i k a wglanowa Jedyn form wglanu wapnia stosowan obecnie w chirurgii koci s szkielety koralowcw rnadreporowych. Podejmuje si take prby otrzymania syntetycznych materiaw wglanowych do zastosowa iniplanfacyjtiyeh. Wglany wapnia licznie wystpuj w przyrodzie, aletnoga te byc o trzy mywane sztucznie. Wglan wapnia wystpuje w formach |(>5| bezwodnych (kalcyt, aragonit, wateryt), uwodnionych (CaCO^fil I jO, CuOO ; ,ll >0) om. jako bezpostaciowy. Trwae s bezwodne formy krystaliczne, ii w z . < < gl noci kalcyt i aragonit. Ich trygonalne postaci krystaliczne s zbudowniu z naprzemiennie wystpujcych warstw jonw wapniowych i wglanowy' li Warstwy jonowe w aragonicie s gciej uoono, co powoduje e je:,l on bardziej wytrzymay mechanicznie i twardszy. W przyrodzie aragonit je l rzadki i tworzy formy skalne o mniejszych krysztaach ni kalcyt. Zoone z drobnych krysztaw kalcytu wapienie nale do pospolitych skal i tworz wiele pasm grskich. Wystpowanie aragonitu na ldzie jest rzadkie. Wy tri) ca si z gorcych rde. Aragonit pochodzenia organicznego wystpuje w ciepych morzach i oceanach. Najwikszym nagromadzeniem naturalnego aragonitu s. raly koralowe i produkt ich wietrzenia w postaci piasku koralowego. Koralowce - to zwie
III)
IHI ,'i. Uiomateriay ceramiczne
r/eta nalece do gromady jamochonw typu parzydekowcw, wystpujce w postaci rurkowatych polipw. Korale szeeiopromienne stanowi podgrotuad jamochonw w gromadzie; koralowcw. Korale szeeiopromienne stanowi ok. 75% wszystkich koralowcw. Korale madreporowe, zaliczane do korali rafowych, wchodz w skad korali szeciopromiennych. W skadzie chemicznym szkieletw koralowcw madreporowych przewaa wglan wapniowy w postaci aragonitu (97-99%). Pozostaymi skadnikami wanymi ze wzgldu na zastosowania medyczne s: stront, magnez i potas (0,5%), fosforany (0,05%) i woda (0,5%) [66]. Koralowce z gatunku Porites maj pory o rednicy zblionej do '200/nn, a Goniopora od 250 do 600/im. Ich porowato dochodzi dla Porites do 65%, a dla Goniopora do 75%. Pory te tworz zespoy poczonych ze sob rurek. Cechy te powoduj, e szkielety koralowcw przerastaj penowartociow fizjologicznie tkank kostn |67|. Bardzo istotn ich waciwoci jest te to, e pod wpywem enzymu - anhydrazy wglanowej, aktywnej w naturalnym procesie przebudowy koci ulegaj resorpcji i s zastpowane tkank kostn. Szybko resorpcji dobrze dopasowuje si do dynamiki przebudowy koci, co powoduje cakowit przemian implantu w now tkank zastpujc ubytek. 1 'ierwszc prby zastosowania szkieletu koralowcw madreporowych jako biows/ezepy przeprowadzi Guillemin [68]. Te wstpne badania wykazay dola.) tolerancj tkankow koralowca zarwno w miniach jak i w tkance kostne] Dalszo prace prowadzone byy na zwierztach dowiadczalnych (psy) z uyciem czterech gatunkw koralowcw: Porites, Goniopora, Lobophyllia i l''avrlt s. Wykazay one, e stopie resorpcji szkieletu koralowca jest w za. idzie niezaleny od jego gatunku, natomiast zaley od porowatoci, gstoci waciwej i od miejsca jego wszczepienia. Badania powysze wykazay, e szkielety koralowcw mog by uytecznym biomateriaem do uzupeniania ubytktw tkanki kostnej [69]. Kolejne badania tego autora [70], prowadzone na winiach i owcach, dotyczyy wyboru gatunku koralowca do zastosowa klinicznych. Stwierdzono, e korzystnie jest dobiera struktur szkieletu koi alowca do struktury koci, ktr si chce wypenia. W tym dowiadczeniu wszczepy z gatunku Porites resorboway si szybciej i szybciej zastpowane byy now tkank kostn ni wszczepy Acropora. Badania potwierdziy te wczeniejsze przypuszczenia o tym, e szkielety koralowca s materiaem pobudzajcym procesy kociotworzenia. Badania porwnawcze na winkach morskich prowadzone przez Ouhayoun'a |71| potwierdziy, e w odrnieniu od wszczepw z hydroksyapatytu szkielety koralowcw s biomateriaem o dziaaniu osteogenicznyin. Dalsze badania nad mechanizmem tworzenia na granicy wszczepw koralowych i porowatych wszczepw hydroksyapatytowyeli prowadzi na szczurach Ohgushi |72|. Potwierdzi on bioaktywno
.'i.2. ('rnuriikn tlenkowi! i wc.lfinowii
wszczepw z wglanu wapnia. Podobne badania prowadzili take Irigaray |73| i Voigt, |74|. Natomiast Fricain |75| bada i c s o i pi ji; i tworzenie nowej tkanki kostnej po wszczepieniu szkieletu koralowca oraz kalcytu powstaego przez obrbk termiczn koralowca. Fksperytnent ten wykaza, e zarwno koralowiec jak i kalcyt z niego powstay, wszczepione do koci udowej krli ka s stopniowo resorbowarie i zastpowane koci, a zjawisko to jest. nieznacznie wolniejsze dla kalcytu. Bardzo interesujce badania przeprowadzi Shahgaldi [76), ktry wykaza, e koralowiec wszczepiony w okolice chrzstki ulega resorpcji, a na jego miejsce powstaje tkanka chrzstna anatomicznie bardzo podobna do chrzstki macierzystej. .Jedynym dostpnym obecnie na rynku materiaem do wypeniania ubytkw koci wytwarzanym ze szkieletw koralowcw jest BK)('()l( Al,30 (IN() TEB, St.-Gonnery, Francja) [67]. Rosnce zapotrzebowanie na syntetyczne materiay resorbownlnc <lo zastosowania w chirurgii koci skoniy badaczy Zakadu Badawczo Pio dukcyjnego Bioceramiki Instytutu Szka i Ceramiki w Warszawie to prai nad otrzymaniem syntetycznego wglanu wapnia o jakoci medycznej |VV| W pierwszym etapie prowadzono badania nad niskotemperaturowym spiekaniem wglanu wapnia. Okazao si, e najlepsze rezultaty uzyskuje si stosujc strcany aragonit jako materia wyjciowy. Jego dua reaktywno i zastosowane dodatki z gruj)y gwnie soli litowych pozwoliy na uzyskanie tworzywa o redniej gstoci pozornej do 2,47 g/cm' 1 (co stanowi po nad 92% gstoci teoretycznej) i wytrzymaoci mechanicznej na ciskanie do 170 MPa. Materia formowano klasyczn metod prasowania osiowego i wypalano w atmosferze powietrza w temp. do 550 O. W podobny sposb otrzymano syntetyczny biomateria wglanowo los foranowy, gdzie dodatek fosforanu trjwapniowego polepsza zdolnoci ma teriau do pobudzania tworzenia nowej tkanki kostnej. Tworzywo takie cliu rakteryzuje si nieco nisz gstoci pozorn (2,29 g/cm ) i co za tym idzu take nisz wytrzymaoci na ciskanie (ok. 100 MPa). Jest to zupenie wystarczajce do uycia go jako materiau naprawczego koci w miejscach o dziaaniu nawet znacznych si ciskajcych (np. osteotomie korekcyjne, stabilizacja krgw, wzmocnienia stropu panewki stawu biodrowego itp.). Opracowano take metod otrzymywania opartych na wglanie wap nia materiaw porowatych. Do uzyskania porowatej struktury zastosowano metod matryc organicznych w postaci gbek poliuretanowych, kto ra umoliwia uzyskanie materiaw o porowatoci powyej 70% i kontro lowanej wielkoci porw w zakresie 100-2000/im (rys.3.1 (>.). Wytrzymao mechaniczna na ciskanie takich materiaw w ogromnym stopniu zaley o<| porowatoci otwartej i wynosi od kilku do kilkunastu MPa.
.1
Mioiiuilciiuly icra111 ii ziic
Rys. 3.16. Struktura porowatego biomateriau wglanowego. Porowate biomateriay wglanowe s doskonaym materiaem do uzupeniania ubytkw koci, a ich stay proces resorpcji jest dostarczycielem jonw wapniowych Ca 2 + , niezbdnych w procesie tworzenia nowej tkanki kostnej. Prowadzi si take prace nad wykorzystaniem porowatych biomateriaw wglanowych jako nonikw lekw w miejscowych terapiach farmakologiczCaa grupa materiaw opartych na wglanie wapnia jest przedmiotem zgoszenia patentowego. Poddawana jest take dalszym badaniom eksperymentalnym |78|. Wstpne testy zgodnoci biologicznej biomateriaw wglaiii >wych pozwalaj mie nadziej, e stan si one w rkach lekarzy kolejnym, wanym materiaem do leczenia chorb koci. 3.2.(i. Zakoczenie Rosnce coraz bardziej wymagania wobec wszelkiego rodzaju protez stymuluj intensywne badania nad polepszeniem waciwoci i moliwoci zastosowania ceramicznych materiaw implantacyjnych. Wysiki te skupiaj si na opracowaniu nowych metod wytwarzania, zapewniajcych coraz wiksz niezawodno elementw ceramicznych. Prowadzi si prby modyfikacji skadw chemicznych, fazowych i strukturalnych tworzyw tlenkowych, tak aby uzyska odpowiedni jako powierzchni i du precyzj ksztatu ceramicznych elementw protez stawowych. Siga si take do nowych, nieznanych dotd materiaw - gwnie tlenkw mieszanych, wykorzystujc ich niekiedy unikalne waciwoci. Innym zagadnieniem s prby polepszenia zgodnoci biologicznej ceramiki tlenkowej, a take modyfikacji mechanizmw ich czenia si z tkankami organizmu. W tym przypadku najwiksze nadzieje pokada si w kontrolowanych zmianach waciwoci powierzchni, gwnie poprzez nakadanie
I
Uibliogriifin warstw materiaw zapewnia.jeych dolne poczenie iinplantii z tkankami. Szczegln rol odgrywaj tu szkl bioaktywno i grupa materiaw opartych na fosforanie wapnia. Natomiast, techniki utwardzania powierzchni implau tw przyczyniaj si do obnienia szybkoci zuycia elementw trcych, a take polepszenia ich waciwoci trybologicznyeh. Wszystkie te dziaania prowadz do otrzymania protez coraz lepiej odtwarzajcych naturalne funkcje fizjologiczne, co rna ogromne znaczenie dla wszystkich pacjentw, u ktrych zastpuje si elementy naturalne sztucz nymi.
Bibliografia
[1] Hulbert S.F., Klawitter J.J.: Ceramics as a naw approaeh In lin na pronernent of artificial joints, w: Advances in Artifieial Ibp and Kuc Joint Technology, Engineering in Medicine vol. 2, Springn, llcilin 1976, 287-293 [2] Kawahara 11. i inni: Single crystal alurnina for denl.nl nnplmih, mul bone screws. J. Biomed. Mater. Res. 1980, 14, 597-606 [3] Gitzen W.1:1. (red.) Alurnina as a Ceramic Materia. American ('era mic Society, Columbus, OH [4] Drre E., Dawihl W.: Ceramic hip endoprosthesis, w: llastings and Williams 1980, 113-127 [5] Willmarm G.: Norrnen fur keramische Implantal.e, Keratnische '/cii schrift 1996, 48, 4, 306-313 [6| Dawihl W., Drre E.: Evaluation of biomaleritds, John Wilrv X on Ltd., Chichester (1980) 239-245 [7| Semlitsch M. i inni: Neru prospeets Jor a prolonged fiim iioind li/t pan of artificial hip joints by using the materia comlnnaiiini gidi/rlliy lene/aluminium oxi.de ceramic/metal, J. Biomed. Matei . Mes 1977 11, 537-552 [8| Frakes J.T i inni: Delayed failure and agi.ng of porous alurnina III walri and physiologieal media. Am. Cer. Soc. Buli. 1974 , 53, 183-187 |9| Chen C.F., l<nap]> W.J.: l'\il,igue Jracturc of an alurnina ceramics al s cv eral tempera tu res, w: 1'Yacturc Mechanics ol Ceramics vol. 2. I 'Ir rium, New York, 197 I, 091-707
.'(
Biomateriay icratiiirznc
|lll| Krainess K. 10., Knapp W.J.: Strcnglh of alurnina ceramic afler ageing "in vil.ro", ,J. Biomed. Mater. Ile. 1978, 12, 241-246 11 11 Iiittor J.E.jr. i inni: Use of fracture mechanics theory in lifetime prediction for alurnina and bioglass-coated alurnina, J. Biomed. Mater. R es. 1979, 13, 551-563 |I2| Drre Iv i inni: Do ceramic components of hip joints rnaintain their sircngth in hurnan bodies? w: Ceramics in Surgery, Elsevier, Amsterdam 1983, 61-72 |13| Sedel L. i inni: Ten year suruinorship of cemented ceramic-ceramic to Lal hip replacernent. w: Biocerarnics vol. 4, Butterworth-Heinemenn Ltd 1991, 27-37 |l l| Mulroy R.D.Jr., Harris W.H.: Imprwed cemented teehnics: Efject on fcrnoral and. socket firation al 11 years. Transactions of the Society for Biornaterials, 1990, 13, 147 |15| Sedel L. i inni: Alurnina/bone interface - ezperimental and clinical dala. w: Materia3y z lst International Symposiurn ort Ceramics in Medicirte, Ishiyaku EuroAmerica Inc. 1988, 262-271 |U>| Oonishi II. i inni: Comparison of wear of UlIMWpolyelhylene sliding aga/list metal and alurnina in tolal hip prosthesis. j.w., 271-277 |I7| Oliashi T. i inni: The clinical wear rat of acetabular component accompanied ruilh alurnina ceramic head. j.w., 278-283 |I8| Okumura T. i inni: Socket wear in lotal hip prosthesis with alurnina ceramic head. j.w., 284-289 |19| Bontin I'., Blanuaert D., Rev. Chir. Ortho. 1981, 67, 279-287 |2l)| Dorlol .I.M. i inni, w: Biological and Biomechartical Performances of Biornaterials, Elsevier, 1986, 495-500 |'.'l | I )orlot .I.M. i inni: Alurnina hip prosthesis: Long term behaiour. w: Materiay z lst International Symposiurn on Ceramics in Medicine, Ishiyaku EuroAmerica Inc. 1988, 286-301 |22| Willman (!.: Ornie ceramics for articalaUng components of TIIPs c< rainic/p(>ly< lh.yl(iie, eerainie ceramic. Biocerarnics vol. 8, 205-208
Uililio|;riilia
|23| Drre- lv: Problemu conccrning lin nuhinlrinl pindnehon of alurnina ceramic components for hip joint prosili esc. Hioccramics and tlie Ilu inari Body, Elsevier Applied Seienee l!)!)l, 151-Kil) |24] 28.0oni.shi II. i inni: Cernenlless alurnina ceramic l.otal hriec pmsthesis. Orthopaedic Ceramic Implant,s 1982, 1, 157-160 [25] Inoue II. i inni: Follow-up study of alurnina ceramic (KO-1 type) re placemerits. w: Materiay z lst International Symposiurn on Ceramics in Medicine, Ishiyaku EuroAmerica Inc. 1988, 301-307 [26| Ukon Y. i inni: Clinical ezperience of KOM type cenienil.ess aluniina ceramic artificial ankle joint. Orthopaedic Ceramic Implant:, li, I98(i, 125-129 [27| Murasawa A. i inni: Indication and its limit of ceramic prosthesis ftn rheurnatoid elbows. Orthopaedic Ceramic Implants 1985, 5, 13 19 [28] Yoshikawa H. i inni: To tal shoulder replacement willi cc ram te pros theses following the Tikhoff-Linberg procedure. Orthopaedic Ceramic Implants 1983, 1, 113-116 [29] Moritani M. i inni: Ceramics-to-HDP total wrist joint prosthesis. Or thopaedic Ceramic Implants 1982, 2, 147-150 [30] Soi K. i inni: Ezpem.ental and Clinical studies of aluminn ceramic finger implants. Orthopedic, 2 [31 j Yarnagami A.: Single-ery stal alurnina derital implant l:> yeai folio wing-ups and stalislical ezaminalion. w: Materiay /. l st Internat in nal Symposiurn on Ceramics in Medicine, Ishiyaku KurnAiiu-ncn lin 1988, 332-337 |32] Schulte W.: The FRJALIT Tubingen Implant System, w ():.:.<< Integrated Implants vol. II, Implants in Oral and 10NT Singery, ( 11 ' Press, Boca Raton, Florida 1990, 12-32 133] Jahnke K.: Otologie surgery with aluminium oxi.de. ceramic impla.nls. w: Biornaterials in Otology, Martinus NijhoH, 1984, 205-209 |31| .Jahnke K. i inni: Osseo-inlegrated implants in olhorinolaryn.gology. w Osseo-lnt.egrated Implants vol. II, Implants in Oral and PN I'Surgery, CrC Press, Boca Halon, Plorida 1990, 287
.'i. I iionml ni a I v icniliiiiziK' |35| Okudcra II. i inni: Ncnrosnrtfiml appliaitions oj alurnina ceramic implanta. w: Materiay z lst, International Symposiurn on Ceramics in Medicine, Ishiyaku Kuro America Inc. 1988, 320-325 |36] Polack F.M., Heimke G.: Ceramic keratoprostheses. 1980, 87,693 Ophthalmology,
|37| Car vi R.C. i inni: Biocompatibility of magnesium partially stabilised rconia (Mg-PSZ ceramics). J. Mat Sci. 1984, 19, 3224 |38| lleimke C., Clastechn. Ber., 52, 1979, 63 |39| Carvie R.C. w: Iligh Temperaturze Ozides, czeoa 11 red. A.M. Alper (Academic Press, 1979) 117 |40| Carvic R.C. i inni, Natur, 258, 1975, 703 | II j Burger W. i Willman C., w: Biocerarnics vol. 6 red. P. Ducheyne i D. Christiansen (Butterworth-IIeinemann Ltd. 1993), 299 |42| I )ransfield CLP. i inni: The superior ageing properties of a plasma sgnthesised, ytria coated ceramics. 7-th CIMTEC, Montecatini, 1990 |43| l.awson S. i inni: Ageing studi.es of novel Y-TZPs. (/'eramics vol. 1993, 3, 507-512 Third Euro-
| I l| Suto 1'.. Shimada M.: Transformation of ytria-dopped zirconia. polycrystals by annealing in water. ,J. Am. Cer. Soc. 68, 1985, 356-359 | I5| Drurnmond J.L.: Ageing struy of magnesia stabilised zirconia. w: Biocerarnics, vol.3, red. llulbcrt J.E. i Hulbert S.F. (Rose-Ilulman Institute of Technology, Terre Ilaute, IN, 1992) | Ki| St reicher R.M. i inni: Articulation of ceramic surfaces against polyethylcne. w: Biocerarnics and the Huma Body, red. A. Ravaglioli i A. Krajewski (Klsevier Applied Sciences 1991), 118-123 | l/| Sudanese A. i inni: Aluminium vs. zirconiurn oxi.de: A cornparative wear test. Materiay i Sympozjum: Ceramika w Medycynie (Ishiyaku Kuro A mer inc. 1988) 237-240 | 18| Cal es li. i Peille C.N.: lladioa.ctwc properties of ceramic hip joint hcads. Materiay i Sympozjum: Ceramika w Medycynie (Ishiyaku KuroAmer inc. P)88) 152-155
Hililiognilia |49| Cicur S. i inni: Iadioaclimly of fnnoral head oj licowa ccramtcs. Biocerarnics, vol.3, red. I I I I I I K T I . J . K . I 111111 > <* i t SI (Rosc I lulmari Institute of Technology, Terre llautc, IN, 1992) 3(7-.*i71 [501 Swicki Z., Rosiek (!., Bieniek .).: Porowata ceramika korundowa w Biomateriay i biomineralizacja pod red. A. Szymaskiego. PWN, Warszawa 1991, 209-220. [511 Ilulbert S.F. i inni: Tissue reaction to three ceramics of porous and non-porous strucLures. ,1. Biomed. Mater. Res. 1972, (i, 347-374 [52] Niesz D.E., Tennery V.J.: Ceramics for prosthetic application or thopedic, dental and cardiomscular. Mat. and Cerarn. Inlbrni. (!entei MCfC - 74 - 21, 1974 [53] Pradecki P. i inni: Kinetics of bone growth into cylindrical chanin / III aluminium, oxi.de and litaniurn. J. Biomed. Mater. Res., 197'.!, li, 37.' [54] Klawitter J.J., ilulbert S.F.: Application of porous ceramics fot lin attachrnent of load bearing inlernal orthopedic applications. Biomed Mater. Res. Symp., 1971, 2, 161-229 [55] Bieniek J., Rosiek G., Swicki Z.: Sposb otrzymywania, porowatego ceramicznego materiau ortopedycznego - Patent Nr 107161. [56] Katalog wyrobw Porowate implanty korundowe - materiay informacyjne Zakadu Badawczo-Produkcyjnego Bioceramiki Instytutu Szkl i Ceramiki, 2001 [57] Swicki Z.: Bioceramika dla ortopedii - IPPT PAN. Warszawa 1993 |58] Rosiek G, Miksiewicz C., Bieniek J.: Behamour of a eormidnm poroa materia in a Iruing organism - Part 1 - Szko i ('eramikn (Aeln < < ' rarnica), 1984, 2, 41-44 |59] Swicki Z. i inni: Interaction between ceramic materia and bone li.ssai - Szko i Ceramika, 6, 1993, 11-17 |60] Miksiewicz C., Rosiek G., Bieniek ,P: Moliwo zastosowania porowa tego materiau korundowego w chirurgii naprawczej koci - i Koiiloren cja "Mineralogia a medycyna", ACII Krakw, 1983, 17-1!). [611 Ki wers ki .).: Zamania .miadeniowe krgw szyjnych - Chir. Nar/.. Ruchu Ortop. Pol. 1992, HVII, 1,5,6, 301-305
I7H
.'!. HioinatiTiuly icrainii /iic
|(>2| Bieniek ,)., O lesz kie w icz L.: Forowaa ceramika korundowa w zastosowaniu klinicznym- Chir. Nur/. Ruchu Ortop. Pol. 5, 1985 |63| Polesiski Z. i inni: Porowate implanty korundowe jako noniki lekw. Materiay z Jl Sympozjum JOP 2001, Biaystok 2001, 193-202 |(il| Pogorzelska-Stronczak B.: Zastosowanie porowatej ceramiki korundowej do wypeniania po torbielowych ubytkw w kociach szczk Ozas. Stornat., 1994, XLVII, 9 |(i,'i| Weiner S., Addadi L.: Design strategies in mineralised biological matcrials, J. Mat. Chem., 7, 1997, G89 - 702 |(i(i| Soost D. i inni: Naturliches korallines Kalciumkarbonat ais alternatwcr 1'Jrsatz bei knochernen Dejakten des Schiidels, Mund-, Kiefer- und Ocsichtschirurgie 1998, 2, 2, 96-99 |f>7*| Loty B. et al.: Utilisation du corail en chirurgie osseuse. Resultats apres 4 ans d'utilisation, Int. Orthop. ICOT,, 14, 1990, 255 - 259 |(>8| Ouillernin G.: Contribution a 1'etude du deuenir d'un fragment do suelette de corail rnadreporaire implante dans la diaphyse des os longs chez le chien, 1981, Tiesis, Paris |fi')| Ouillernin G. i inni: The use of coral as a bone graft substitute, Biomed. Mat. Res. 1987, 21, 557-567 J.
|7l)| Ouillernin G. i inni: Comparison of coral resorption and bone apposition with Iwo natural corals of different porositi.es, J. Biomed. Mat. Res. 1989, 23, 765-779 |7I| Ouhayoun J.P. i inni: Histological eualualion of natural coral skeletori as a grafting materia in miniatur swine mandible, J. Mat. Sci. Mat. Med. 1992, 3, 222-228 |72| Oghushi II. i inni: Bone form.at.ion process in porous calcium carbonate and hydrozyapatite, J. Biomed. Mat. Res. 1992, 26, 885-895 |73| Irigaray J.L. i inni: Comparison of the ossification kinetics after implanlation of a radioactwated coral and natural coral, J. Mat. Sci. Mat. Med. 1995, 6, 230-234 |7 l| Voigt, ('. i inni: Substitution of natural coral by cortical bone and bone marrow in the rat femur (Part I), ,!. Mat. Sci. Mat. Med. 1994, 5, (588-691
.'i..'i. ('eiriciily kostne i s t o m a t o l o g i c z n e
1751 1'Yieairi J.C. i inni: ('(yinparison. oj rcsorplton and luno condnciion oj iwo ('a C0:\ honcsuhsl.iial.es, Biocerarnics vol. II) ed. L. Sedel, ('. lioy, 1997 |7G| Shahgaldi B.F.: Coral gra.fl restoration of ost.eochond.ral dcfecls, lim materias 1998, 19, 205-213 (77) Jaegermann Z. i inni: Wstpne badania nad wytworzeniem, implantw z wglanu wapnia, Sprawozdanie z dziaalnoci statutowej Instytutu Szka i Ceramiki, Warszawa, 1998 |78| Wyniki bada projektu badawczego pt: Wytwarzanie, implantw opar tych na zwizkach wapnia, sucych do wypeniania ubytkw tkanki kostnej" nr 7T08D 053 99C/4458 finansowanego przez KUN, 201)1 (n iepublikowane)
3.3. C e m e n t y kostne i stomatologiczne [Zbigniew INdesiriski, J o a n n a Kara] 2 )

3.3.1. W p r o w a d z e n i e Wspczesna chirurgia kostna i stomatologia korzystaj w codziennej praktyce z biomateriaw okrelanych jako cementy. Kun keje, jakie speniaj te biomateriay w tak rnych zastosowaniach s zblione. Cementy kostne stosowane w ortopedii su do mocowania endoprotez staww, niektre za cementy stosowane w stomatologii su do mocowania staych uzupenie protetycznych. Podobnie cementy kostne s stosowane w ortopedii, kraiiio plastyce, a take w chirurgii szczkowo-twarzowej do wypenie ubytkw kostnych. Generalnie wszystkie cementy maj jedn wspln c e c h :, pmdul, t.ami dwuskadnikowymi, z ktrych po wymieszaniu powstaje mi< anilin umieszczana nastpnie w miejscu przeznaczenia. Proces ich wizania a chodzi wic in situ. Rni si jedynie mechanizmem ich wizania < 'eiucnty akrylanowe stosowane w chirurgii kostnej utwardzane s, w wyniku reakcji polimeryzacji, za cementy stosowane w stomatologii, jak szko jotioinerowe, cynkowo-fosforanowe czy krzemianowe twardniej w wyniku reakcji kwn.so w( (-zasadowej. Z racji rnego ich przeznaczenia cementy powinny spenia rne wy nlogi i posiada odpowiednie waciwoci fizykochemiczne, co przedstawia si poniej. Mnstytul S/.kln i Ceramiki w Wars/awic, ul. Postpu !), Oti (i7(i Warszawa
IM O
.'i
Hioniiilcrialy ceramiczne
.'{..'{.2. W y m a g a n i a s t a w i a n e c e m e n t o m k o s t n y m Uol cementw w chirurgii kostnej mona sprowadzi do dwu zasadniczych zastosowa: zespalanie metali lub innych materiaw z koci lub ze sob, co ma miejsce przy mocowaniu endoprotez staww, cisego wypeniania przestrzeni ubytkw kostnych w chirurgii rekonstrukcyjnej i plastycznej. Uby.ki kostne powstaj zarwno w wyniku urazw mechanicznych jak i chorb ukadu kostnego, takich jak reumatyzm i osteoporoza oraz z powodu I wm zonia si cyst i nowotworw. W przypadkach zama patologicznych cementem kostnym mona uzupenia ubytki tkanki kostnej i wzmocni stabilizacj wewntrzn. Stwarza to choremu szans szybkiego usprawnienia. Powysze zastosowania cementw stwarzaj nieidentyczne wymagania i dlatego wysiki w celu opracowania odpowiednich cementw kostnych prowadzone s w dwu kierunkach. Nie mona jednak wykluczy, e zostanie opracowany w przyszoci cement nadajcy si dobrze do obu zastosowa. Wszystkie zastosowania czy jeden wsplny wymg, a mianowicie biozgodno. 'Pa cecha jest decydujca dla pomylnego stosowania zarwno cementu do mocowania endoprotez jak i odbudowy koci. Obecnie zainteresowania cementami do wypeniania ubytkw kostnych koncentruj si nie tylko na tyrli, ktre s biozgodne, ale i bioaktywne. I 'odstawowym zastosowaniem cementw kostnych jest mocowanie endoprotez. wiatowe statystyki medyczne informuj, e najczciej mocowane .) endoprotezy stawu biodrowego w iloci do 700 tysicy rocznie. Stawy kolanowe po uszkodzeniach reumatycznych s czciowo zastpowane protezami, chocia wyranie mniej licznie ni stawy biodrowe. Inne stawy jak barkowy i okciowy rzadko zastpowane s endoprotezami. Staw biodrowy i kolanowy przenosz u kadego czowieka najwiksze cyklicznie obcienia i dlatego najatwiej ulegaj uszkodzeniom. Cement kostny spenia bardzo wan rol w stabilizowaniu endoprotezy. Cement wypenia woln przestrze midzy protez, a koci. Nieregularno powierzchni koci oraz penetracja cementu do przestrzeni gbczastej koci umoliwiaj dobr stabilizacj endoprotezy bezporednio po wszczepieniu. Dla dugotrwaej stabilnoci endoprotezy istotna jest ponadto zdolno cementu do przenoszenia znacznych obcie. < 'enient, stanowi bowiem warstw poredni midzy metalow protez o wysokiej sztywnoci, a koci charakteryzujc si mniejsz sztywnoci. ( 'ement przenosi z protezy na ko obcienia zwizane z poruszaniem si. '/. tego powodu wane jest, badanie mechanicznych waciwoci cementw w warunkach zarwno statycznych jak i dynamicznych.
Ji.,'t- C\'lnc-lIt.y kostne i Kloliliiloloîcznc
IHI
Obecnie zarwno do mocowania metalowych protez w ortopedii jak i w innych zastosowaniach chirurgicznych stosuje si cement, akrylanowy. Jest to materia! obojtny, ktry nie tworzy wizania chemicznego z koci. Poczenie midzy cementem i koci oraz midzy cementem i protez jest tylko mechaniczne. Pomimo wielu dobrych rezultatw zwizanych z samym przebiegiem operacyjnym i dobrymi pocztkowymi rezultatami zwizanymi z mocowaniem protezy spotyka si wiele problemw zwizanych ze zym mechanicznym zachowaniem si cementu. W takich sytuacjach wystpuje potrzeba powtrnej operacji. W roku 1979 zostaa ustanowiona norma ISO 5833 u Implants for sun/cry - Acrylic resin cements". Z bada wasnoci mechanicznych cementw ta edycja normy obejmowaa jedynie badanie wytrzymaoci na ciskanie. I >o kolejnego wydania tej normy z 1992r. wprowadzono rwnie badanie ws i i zy maoci na zginanie i oznaczanie moduu zginania [1|. Wg normy IN< ) 5N33 czas trwania plastycznoci powinien wynosi max. 5 min, a czas utwardzaniu od 3 do 15 min. W przypadku dozowania ze strzykawek czas utwn.idz.unln cementu powinien mieci si w zakresie 6,5 - 15 min. Dla chirurgu istotny jest szczeglnie czas trwania plastycznoci cementu wskazujcy, w ktrym momencie od poczenia jego skadnikw chirurg powinien umieci cenieni w miejscu przeznaczenia i umocowa endoprotez. Jeeli czas trwania stanu plastycznego jest zbyt krtki, a lepko zbyt du, wwczas mog wystpi komplikacje podczas operacji. Maksymalna temperatura polimeryzacji nie powinna przekroczy 90 C. Cement do mocowania endoprotez wg normy ISO 5833 powinien spenia nastpujce wymagania: wytrzymao na ciskanie min. 70 MPa, wytrzymao na zginanie min. 50 MPa, modu zginania min. 1800 MPa. Biomateriay, w tym cementy wszczepiane; do koci w celu jej odbudowy lub jako wypenienia ubytkw, powinny wykazywa dziaanie osteokoiulukiyw ne, osteoindukcyjne oraz osteogenne. Praktyka kliniczna okrela nastpujce wymagania dla cementw do ubytkw kostnych |2|: pocztkowy czas wizania powinien by duszy ni, 3 min, a krtszy ni 8 min, cement powinien zwiza w czasie krtszym ni 15 min, czas kohezji, czyli czas po upywie ktrego nie zachodzi rozpad pod czas kontaktu z pynem lizjologicznym, powinien by co najmniej I minut krtszy od pocztkowego czasu wizania, gdy przynajmniej I
.'i. B i o m a t e r i a y c e r a m i c z n e
miimt.ii potrzebna jest, do naoenia i uformowania materiau podczas zabiegu operacyjnego, minimalna wytrzymao na ciskanie jak powinien wykazywa zwizany cement okrelona jest na poziomie 30 MPa. Z wymienionych waciwoci wynika jasno, e cement powinien by aplikowany w miejsce przeznaczenia po upywie czasu kohezji, ale przed upywem pocztkowego czasu wizania. Praktyka kliniczna wskazuje, e czas wizania nie powinien by duszy ni 15 min. Wymg odnonie wytrzymaoci na ciskanie cementw do wypeniania ubytkw kostnych zosta ustalony na poziomie co najmniej 30 MPa. Cement jest bowiem umieszczany w koci gbczastej, ktra posiada wytrzymao na ciskanie na takim poziomie. 3.3.3. C e m e n t y a k r y l a n o w e 3.3.3.1. Cliemizm i mechanizm wizania cementw akrylanowych Od wielu lat powszechnie wytwarzane i stosowane w wiecie cementy kostne, w liczbie kilkudziesiciu, s polimerami metakrylanu metylu. Aby je zastosowa, mieszanina jest przygotowywana z proszku i pynu, co zwykle wykonuje zesp operacyjny. Gdy mieszanina posiada stosunkowo ma lepko jest, ona. umieszczana w miejscu przeznaczenia, gdzie polimeryzacja powinna i zakoczy. Jednake nie mona wytwarza cementw akrylanowych tylko w oparciu o monomer MMA. Wwczas polimeryzacja trwaaby zbyt dugo, /a:, skurcz | >ol i i neryzacyjny byby bardzo duy - nawet do '21%. Ponadto temperatura cementu mogaby wzrosn nawet do 100 C. Z tych wzgldw cementy s oferowane jako dwuskadnikowe produkty skadajce si z odpowiedniego proszku i pynu. Pozwala to na znaczne ograniczenie niedogodnoci ich stosowania, tabela 3.13. przedstawia zasadniczy skad chemiczny rnych komercyjnie dostpnych cementw kostnych [3]. I 'roszek uywany do cementu kostnego zawiera polimer w postaci drobnych kulek o rednicy od 1 do 125/im, ktre atwo rozpuszczaj si w monomerze MMA. Tworzy si w ten sposb prepolimer, stosowanie ktrego znaczco obnia zarwno skurcz polirneryzacyjny jak i temperatur reakcji. Na podstawie szczegowej analizy skadu chemicznego rnych cementw kosi nych dostpnych w handlu mona sformuowa nastpujce wnioski: polimerowe komponenty cementw kostnych zwykle zawieraj poli(met.akrylan metylu) i/lub kopolimery (metakrylanu metylu i styrenu) lub kopolimery (metakrylanu metylu i akrylanu metylu). Rzadko spotyka si cementy zawierajce w proszku kopolimer (metakrylanu metylu i met,akrylanu etyloheksylu). Wytwarza si te sporadycznie cemcri-
.'i..'i.
( ' e i r i c i i l y kostne i s t o m a t o l o g i c z n e
5 Nazwa produktu
%
r U tg a u
1
(A
-i
| 8-
8 V -a Merck
fi
40 15,0 73,5 1,5 10,0
fl C M g i * 1 f'^ -6
Producent II Misa !%! Oh C S poli(metakrylan metylu) S Sp o \ k o p o l i m e r (styrenu i metakrylanu metylu) -3 tyj 2 n a d t l e n e k benzoilu o. o siarczan b a r o w y ca dwutlenek cyrkonu 3 co b a r w n i k M a s a / g / lub objto /ml/ metakryla metylu N,N- d i m e t y l o - p - t o l u i d y n a hydrochinon alkohol etylowy kwas a s k o r b i n o w y barwnik
Dc Puy -10 88,8?

-
SlIiciiiio
lIowincdiLii Zuinnci 40 89,25

"
Plougli -10
-
83,55 0.5-1,6
-
2,0 9,10
-
0,75 10.0
IS^g
98,215 [% wag.] 0.816 [% wag.) 15-20 Ippni] 0,945 | % wag.] 0,022 ]% wag.]
15,0 chlorofil 20 ml &>$> [% obj.] 2.02 | % obj.| kale danych
20 nil 97,1 | % obj ] 2,62 [% obj.] 75410 |ppm|
20 nil 07 2*
i % ;.I,J i
1 o.
t3 5/1
2.7* I" 751 10 |ppm|
clilorofd 0.002 [% wag.|
Tab. 3.13. Skad chemiczny czterech handlowych cementw kostnych. ty zawierajce w proszku kopolimer (metakrylanu metylu i nietakty anu n-butylu), proszki wszystkich cementw kostnych zawieraj ponadto nadtlenek benzoilu jako inicjator polimeryzacji rodnikowej, .lego zawai Iom w proszkach wynosi od 0,75 do 2,7% wag., proszki zawieraj dajce kontrast radiologiczny rodki w postaci sial czarni baru lub dwutlenku cyrkonu w iloci 8-15% wag., a przecitnie ok. 10% wag., pyny zawieraj monomer metakrylanu metylu (MMA). Jeden z nich ponadto zawiera monomer w postaci metakrylanu n-butylu (liuMA), wszystkie pyny - poza jednym wyjtkiem, zawieraj jako aktywaloi trzeciorzdow amin N,N-diinetylo-p-toluidyri (DmpT). Jej zawai to w pynach wynosi od 0,74 do 2,70% wag.,
IHI
,'i.
Uiomateriay ceramiczne
pyny zawieraj ponadto stabilizatory procesu polimeryzacji jak np. hydrochinon i kwas askorbinowy, we wszystkich cementach proszek jest mieszany z pynem w proporcji wagowej 2:1 lub rnicej si od niej nieznacznie, cementy nielicznych producentw po zwizaniu s zabarwione na kolor zielony z powodu dodatku chlorofilu do proszku i/lub pynu, niektre cementy zawieraj w swoim skadzie antybiotyki. A kry anowe cementy kostne s utwardzane po zmieszaniu obydwu skadnikw w wyniku polimeryzacji rodnikowej. Nadtlenek benzoilu dodawany do proszku i N,N-dimetylo-p-toluidyna dodawana do pynu tworz system i n i c j a c j i procesu rodnikowej polimeryzacji przez wytworzenie wolnych rodnikw. Reakcji polimeryzacji towarzyszy, oprcz wzrostu lepkoci rwnie wzrost temperatury cementu. Zwizane jest to z egzotermicznoci reakcji, w ktrej z 1 mola MMA uwalniana jest energia 52 kJ (13 kcal). Jak wspomniano cementy kostne zawieraj rodki wprowadzajce kontrast. radiologiczny, takie jak siarczan baru i dwutlenek cyrkonu w iloci 8- 15%wag., co powoduje niewielki spadek wytrzymaoci mechanicznej cementu. Jednake kompromis powinien by osignity pomidzy uzyskaniem dost atecznego kontrastowania cementu w kontrolnych badaniach radiologie/.nyeh a moliwym obnieniem jego mechanicznej wytrzymaoci. Najlepsze o11'kl \ kontrastowania daje wprowadzanie dwutlenku cyrkonu. W rezultacie cementy o niszej zawartoci ZrC>2 daj lepszy kontrast radiologiczny ni cementy o wyszej zawartoci siarczanu baru. Ponadto do niektrych cementw wprowadza si antybiotyki dla proI i lak ty ki lub terapii powika infekcyjnych po operacjach wszczepienia endoprotez. Uwalnianie antybiotykw nastpuje w drodze dyfuzji, ktra jest cile zwizana z penetracj pynw do cementu, jego porowatoci i gadkoci;; powierzchni [4]. Z bada kinetyki uwalniania gentamycyny z szeciu cementw wynika, e pocztkowa ilo uwolnionej gentamycyny zaley od gadkoci powierzchni cementu za cakowita od porowatoci. W celu przeduenia albo ograniczenia uwalniania gentamycyny z cementw PMMA naley zmieni skad polimeru i sposb mieszania, gdy wpywa to na porowato. O wyborze odpowiednich antybiotykw do cementw PMMA decyduje ich termiczna i chemiczna stabilno w stosunku do monomerw. Podczas polimeryzacji przebiegajcej z tak wysokim wzrostem temperatury antybiotyk nic moe ulec arii dezaktywacji ani zniszczeniu. Z powyszych wzgldw prawie wszystkie dostpne na rynku cementy zawieraj gentamycyri w rnych steniach. Jeden z, nich ponadto zawiera oprcz gentamycyny take klindarnycyn. Wyjtkiem jest, cement zawierajcy kolistym; i ery-
.'(..'i.
C e m e n t y kost ne i s t o m a t o l o g i c z n e
im:
tromycyn, ktre jednake nie pokrywaj)) szerokiego spektrum aktywnoci przeciwbakteryjnej gentamycyny. Antybiotyki te dziaaj baki eriostatyez nie, a nie bakteriobjczo. Efektywno erytromycyny jest generalnie ograni czorta do bakterii grarn-dodatnich, ktre odgrywaj mat rol w zakaeniach zwizanych z endoprotezoplastyk stawu biodrowego [5|. Koncepcja skute czriego leczenia gbokich zakae koci przez stosowanie cementu Palacos H z gentamycyn zostaa rozwinita w inn form cementu PMMA. Do lecze nia przewlekego zapalenia koci i zakae tkanek mikkich stosuje sic; poje dyncze kulki lub acuch zoony z wielu kulek o skadzie cementu PMMA zawierajcego gentarnycyn poczonych drutem stalowym, o nazwie Sep topal. W ortopedii stosuje si ponadto gbki gentamycynowe. Ten sposb umoliwia wyeliminowanie zagroe wynikajcych ze stosowania gen tamy cyny, gdy jest to najbardziej nefro- i ototoksyczny amirtoglikozyd. 3.3.3.2. Waciwoci cementw akrylanowych Handlowe cementy kostne s podzielone pod wzgldem lepkoci nn hzv grupy: o niskiej, redniej i wysokiej lepkoci. W pocztkowej lazie wsz.ysi kie cementy s stosunkowo pynne. Homogeniczna masa powstaje atwo. Pniej nastpuje faza o niskiej lepkoci okrelana jako czas trwania stanu plastycznoci. Po upywie tego czasu lepko cementu gwatownie ronie, staje si on elastyczny, a w kocu utwardzony. Z tego powodu czas na utnie szczenie cementu i umocowanie endoprotezy jest krtki i wynosi tyle ile trwa plastyczno cementu. Na waciwoci cementw akrylanowych maj wpyw nastpujce czynniki: skad chemiczny (rodzaj polimeru, jego masa czsteczkowa, rodza j monomeru, iloci inicjatora, aktywatora i stabilizatora), skad ziarnowy proszku, czynniki zewntrzne (temperatura i wilgotno wzgldna otoczenia) W przypadku stosowania cementu charakteryzowanego przez produc< ni a jako cement o niskiej lepkoci, dochodzi czsto w praktyce klinicznej do nieprawidowoci przy jego stosowaniu. Zdarza si, e cement jest. umieszczany zbyt wczenie lub zbyt pno. Wwczas to w pierwszym przypadku lepko cementu jest zbyt niska, aby zapobiec rozmywaniu przez krew ply nc pod duym cinieniem. W drugim za przypadku mog by kopoty z, umocowaniem endoprotezy. Optymalny czas moe wic zosta przeoczony, bo cement wie zbyt szybko. Uwaa si, e z powodu tej niedogodnoci ce men ty kostne o niskiej lepkoci powinny by stosowane tylko wwczas, gdy zespl jest. dobrze przygotowany do pracy z tym cementem.
.'(.
I iiomatcrialy
ceramiczne
Niektre eeinerity maj czas I,rwania plastycznoci duszy ni 3 minuty, ale lepko w tej lazie jest tak wysoka, e wprowadzenie cementu i umieszczenie endoprotezy wcale nie jest atwe. Wiele produktw handlowych ma czas krtszy ni 3 minuty, std ich stosowanie nie jest atwe. Na podstawie przeprowadzonych bada okrelono maksymaln temperatur polimeryzacji dziewiciu rnych cementw na poziomie od 66 C do 82,5 (' [6|. Inne badania rwnie potwierdziy due zrnicowanie maksymalnej temperatury polimeryzacji od 55 C do powyej 80 C. Cementy akrylanowe speniaj jednak normowy wymg temperatury polimeryzacji okrelony jako < 90 C. ('ementy wykazuj due zrnicowanie masy czsteczkowej od poniej 300.000 Da do powyej 600.000 Da. Z kolei dla niektrych cementw wytrzymao mechaniczna na ciskanie wynosi powyej 100 MPa, a tylko niektre w niewielkim stopniu przekraczaj 70 MPa, co stanowi wymg normy ISO 5833. Saby mechanicznie cement otrzymuje si, gdy zastosuje si niezgodn z instrukcjami producenta technik mieszania, gdy cement zostanie zanieczyszczony krwi i innymi ciaami obcymi lub gdy chirurg spni si z wprowadzeniem cementu do koci. Na waciwoci mechaniczne cementw oprcz w/w czynnikw ma wpyw rwnie zdolno monomeru do zwilania polimeru. Jako cementu zaley od osignicia jego hornogenicznoci w cigu 10-15 s od pocztku mieszania Jak ju wspomniano wprowadzane do proszku dodatki, jak antybiotyki i rodki kontrastujce radiologicznie mog powodowa niehomogeniczno szaniny i obnia wytrzymao cementu. Odporno na pkanie cementu PMMA, wyraona jako wspczynnik K/r wynosi zaledwie 1,2 0, 1 MPa m 1 ' 2 . Dla porwnania ko zbita wykazuje warto K/o w granicach 2 12 MPa m 1 ' 2 , a wic jest wielokrotnie odporniejsza na pkanie ni cement akrylanowy. Z punktu widzenia zachowania si cementu wszczepionego do organizmu, wydaje si, e wytrzymao zmczeniowa jest bardziej istotna ni wykazywana przez badania statyczne |7|. Dlatego celowe byoby wczenie badan wytrzymaoci zmczeniowej cementw do normy ISO 5833, jako krytei unii ich oceny. Zastosowana metoda sterylizacji cementu ma istotny wpyw na wac i w o c i cementu PMMA |8|. Proszki handlowych cementw PMMA s sterylizowane radiacyjnie lub tlenkiem etylenu, natomiast pyny przez ultrafiltrnej. Sterylizacja radiacyjna redukuje mas czsteczkow polimeru o poow, podczas gdy sterylizacja tlenkiem etylenu nic powoduje jej zmiany. Ma to znaczcy wpyw na spadek wytrzymaoci mechanicznej cementw. Pomimo tego lak tu wikszo cementw kostnych pozostajcych w
C e m e n t y kostne i stomatologie/,nc
obrocie handlowym jest. sterylizowana radineyjiiie Metodn ta umoliwia prowadzenie sterylizacji w opakowaniach linnlnyeh ze wzgldu na wysoki) gboko penetracji dawki promieniowania. Pewna grupa cementw jest sterylizowana tlenkiem etylenu, co pozwala unikn negatywnego wpywu na mas czsteczkow. Wykluczona jest sterylizacja cieplna z uwagi na roz kad nadtlenku benzoilu zawartego w proszku, w efekcie czego cement, nie zostanie utwardzony. 3.3.3.3. Zachowanie si cementw akrylanowych w organizmie czowieka Stosowane obecnie cementy PMMA uwaane s za biozgodno pomimo tok sycznoci skadnikw i ciepa uwalnianego podczas egzotermicznej reakcji ich wizania. Jednake cementy akrylanowe po wszczepieniu wykazuj din ania zapalne [9], Podczas reakcji polimeryzacji cementu pocztkowo tcmperal III n lo uu wolno, a nastpnie nastpuje jej szybki gwatowny wzrost. W e l e k c i e l e m peratura na obszarze kontaktu cement-ko wzrasta nawet do l(i,ti"( 1 |lll| Uwaa si, e krtkotrway, lecz znaczcy wzrost temperatury wystpujcy w fazie wizania cementu przyczynia si do nekrozy komrek i jest gw nym powodem obluzowania endoprotez [11]. Dlatego te dla ograniczenia uszkodze podoa chodzi si mas cementu przez polewanie pynem lizjolo gicznym. Skurcz polimeryzacyjny i skurcz cieplny po obnieniu temperatury wywoanej procesem egzotermicznym prowadz do wystpowania szczeliny na granicy faz cement-endoproteza bezporednio po zabiegu operacyjnym. Po upywie okrelonego czasu szczelina zarasta elastyczn tkank wknist. Nie pozwala to jednak uzyska sztywnego poczenia endoprotezy z koci co zmniejszyoby niebezpieczestwo pkania cementu przy wystpowaniu duego momentu zginajcego. Czsto dochodzi wic do koniecznoci wymiany endoprotez na skutek jej obluzowania i pkania cementu [12|. Tworzce si okruchy cement u o ws miarach mniejszych ni 5/im mog powodowa osteoliz koci jak rwni* zuycie panewek polietylenowych. Osteoliz moe wywoa ponadto inicznn baru zawarty w cemencie jako rodek kontrastujcy radiologicznie | I3| Wa d innego rodka kontrastujcego - dwutlenku cyrkonu jest jego wysoka twardo, co w przypadku obluzowania endoprotezy i dostania si drobin cementu pomidzy powierzchnie cierne stawu moe prowadzi do jego kn tastrofiezriego zuycia. Innym problemem jest, powszechnie znana toksyczno monomeru me takrylanu metylu. W utwardzonym cemencie pozostaje 4-7% nieprzercngo wanycli monomerw. Powodem tego jest, wzrastajca nieruchomo czste czek monomeru podczas polimeryzacji. Ze wzrostem lepkoci wzrost, lancii
cha polimeru .sabnie. Monomer metakrylanu n-butylu wykazuje mniejsz rozpuszczalno w wodzie ni metakrylanu metylu, std z powodu jego bardziej hydrofobowej natury jest uwalniany wolniej. Nie znaleziono zalenoci midzy zawartoci i kinetyk uwalniania resztkowych monomerw, a lepkoci cementw. Dla cementw o niskiej lepkoci i dugim okresie jej trwania nie notuje si obnienia zawartoci monomerw resztkowych. Dla wszystkich typw, od niskiej do wysokiej lepkoci, zawarto resztkowych monomerw obnia si po duszym czasie. Wikszo monomerw przechodzi do krwi i tam jest szybko metabolizowana [14]. Jedynie 10-20% pocztkowej iloci resztkowych monomerw pozostaje w polimerze. Natomiast w procesie polimeryzacji wykorzystywana jest cakowicie wyjciowa ilo nadtlenku benzoilu. Inaczej wyglda sprawa z aktywatorem, ktrego jest pewien nadmiar. Powszechnie uwaa si N,N-dimetylo-p-toluidyn za toksyczn z uwagi na to, e jest szkodliwa dla chromosomw i hamuje syntez protein [15]. Jednake jej toksyczny wpyw zaley w duym stopniu od jej iloci. Podczas polimeryzacji wykorzystana jest znikoma cz wyjciowej iloci zawartej w cemencie. Pozostaa ilo pozostaje w cemencie przez lata bez uwalniania. To znaczy, e ryzyko niszczenia komrek przez ten stosowany aktywator moe by pominite [16]. Podczas operacji endoprotezoplastyki stawu biodrowego z zastosowaniem cementw akrylanowych sporadycznie dochodzi do mierci pacjenta. Wedug najnowszych bada przypuszcza si, e te nieszczliwe zdarzenia nastpuj, w elekcie zatorw puc wywoujcych zaburzenia ukadu krenia. Podobne komplikacje mog wystju rwnie przy zakadaniu protezy bezccmcntowcj |17|. Uwaa si, e endoprotezy mocowane przy zastosowaniu cementw o malej lepkoci czciej podlegaj reoperacji ni z zastosowaniem cementw o duej lepkoci. Wiele czynnikw, takich jak zastosowanie odpowiednich technik operacyjnych oraz warunki fizyczne pacjenta: waga, aktywno i stan koci, mog w ist ot ny s p o s b przyczyni si do osignicia dugoletniego powodzenia w nzyt kowaniu endoprotezy. I 'i zeprowadzona operacja endoprotezoplastyki stawu osabia odporno immunologiczn organizmu pacjenta |18[. Jak wspomniano jedn z metod zapobiegania powstawania zakae i sposobw ich likwidacji w endoprotez,oplastyce staww jest stosowanie cementw z antybiotykami dla wytworzenia duych lokalnych ich ste. Zalet cementw uwalniajcych antybiotyki miejscowo jest, e powanie ograniczaj ryzyko ich toksycznych dziaa ubocznych i uszkodzenia takich narzdw jak nerki, wtroba i ucho rodkowe. Ta forma profilaktyki i leczenia zakae w chirurgii okazaa si
.'i .i.
C e m e n t y kostne i stomatologiczne
I Ml t
bardzo skuteczna. Uzyskuje si wysokie lokalne stenie antybiotyku, za w surowicy jest ono znikome. Okoo !)()% praktykujcych chirurgw w USA stosuje profilaktycznie w operacjach endoprotezoplastyki stawu biodrowego cementy z antybiotykami. 3.3.3.4. Praktyczne zalecenia przy stosowaniu cementw akryliuiowycli Dziaanie majce na celu obnienie temperatury poprzez znaczne ozibienie protezy prowadz do powstania skurczu cieplnego i w efekcie szczeliny na styku cement-endoproteza, co bdzie znaczco zwiksza ryzyko wczesnego obluzowania endoprotezy. Z kolei znaczce ogrzanie endoprotezy do tein peratury powyej 50 C moe wpyn na atwe powstawanie defektw nn styku cement-ko, co bdzie owocowa rwnie jej obluzowaniem Najlep szynt rozwizaniem jest. ogrzanie protezy do temperatury ciaa ludzkiego, o pozwala unikn tworzenia szczeliny [19). Poniewa zachowanie si c e i u e i i tw w trakcie stosowania jest wane dla uytkownika naley ziuu czynniki majce na to istotny wpyw. Nale do nich: wzgldna wilgotno powietrza. Obnienie powoduje wyduenie czusii trwania plastycznoci za jej wzrost skrcenie tego czasu. Zarabianie cementu przy wilgotnoci poniej 40% wydua czas o 1-3 minut, obnienie temperatury proszku i pynu. Obnienie ich z 23 O do 2 6 C wydua czas utwardzania z 6-7 minut do 12-14 minut, wstpne podgrzanie naczynia, w ktrym miesza si cement przyspiesza utwardzanie, za ozibienie wydua jego wizanie, resterylizacja cieplna skadnikw cementu powoduje rozkad nndtlen ku benzoilu i cement nie wie, resterylizacj a radiacyjna powoduje zmian
waciwoci
cementu.
resterylizacj a tlenkiem etylenu nie zmienia waciwoci cementu (ko nieczna desorpcja tlenku etylenu z proszku). 3.3.4. C e m e n t y wapniowo-fosforanowe 3.3.4.1. Cliomizm i mechanizm wizania cementw wapniowo-losloi a nowych W ostatnich latach wiele uwagi powica si rozwojowi cementw wapniowo fosforanowych, ktre z racji wysokiej biozgodrioci stwarzaj moliwoci ich rnorodnych zastosowa klinicznych. Taki cement, zawiera pyn i proszek, ktre po wymieszaniu w odpowiednich proporcjach t worz mieszanin plas tyczn, ktra w temperaturze pokojowej lub temperaturze ciaa wie przez
H>() Cll/P osiinck 0,5 0,5 1 1 i ,.!:i 1,5 1,5 1,67 2,0 Wzr clicirrilczriy Ca(H2P04)2II20 Ca(H2P04)2 CaHP04-2H20 CaHP04 Ca8H2(P04)6-5H20 a-Ca3(P04)2 /?-Ca3(P04)2 Cai0(PO4)6(OH)2 Ca 4 ( P 0 4 ) 2 0
.1
Biomateriay ccramicznc
Nazwa jednowapniowy fosforan uwodniony ( M C P M ) jednowapniowy fosforan bezwodny (MCPA) dwuwapniowy fosforan dwuwodny (DCPD) dwuwapniowy fosforan (DCP) omiowapniowy fosforan (OCP) <i - trjwapniowy fosforan ( a - T C P ) fi - trjwapniowy fosforan {J3-TCP) hydroksyapatyt (HA) c/.t erowapniowy fosforan ( T T C P )
- log (K p ) w 25 C 1,14 1,14 6,59 6,90 96,6 25,5 28,9 58,4 38 - 44
- log ( K s p ) w 37 C
6,63 7,02 95,9 25,5 29,5 58,6 42,4
l irli. .'i. I I. Stao rozpuszczalnoci dla waniejszych fosforanw wapnia w 25 C i 37 C. i i.-lennie jednego lub wicej fosforanw wapnia. Wizanie w cementach zachodzi wic za porednictwem rozpuszczania jednych fosforanw i strcania innych Tabela 3.14. przedstawia stae rozpuszczalnoci dla wanych foslorunw wapnia w 25 C i 37 C [20]. Wzrostowi stosunku C a / P towarzyszy w /in i zasadowoci tych soli. Tabela 3.15. przedstawia fosforany wapnia I a I ul III- w ukadzie fazowym C a 0 - P 2 0 5 - H 2 0 w temperaturze pokojowej i temperaturze organizmu ludzkiego [21]. Tabela 3.10. przedstawia podstawowe biozgodne fosforany wapnia, ktre s strcane z wodnych roztworw w temperaturze pokojowej lub temperaturze organizmu czowieka [22[. Pierwsze cementy wapniowofosforanowe uzyskano z proszku zawierajcego mieszanin rwnomolow C a ^ P O ^ O (TTCP) i C a H P 0 4 (DCP) luli i 'a111'() i-21 f j O (DCPD). Po zmieszaniu z wod powsta hydroksyapnty I i 11A), jako jedyny produkt kocowy [23]. W niskiej temperaturze moe pi iw stae stechiometryczny lub zuboony w wap hydroksyapatyt, o skadzie ( 'aki r (IIPO,|)(PO,|)(j-x(OII) 2 -x gdzie x zmienia si od 0 do 1: stoehioinctryezny x w polni zuboony x 0 I
.'i..'i.
('eiriciily
kostne i stomatologiczne
Ca/P 0,5 1
Wzr chemiczny Ca(H2P04)2 H20 C a H P 0 4 2I1 2 0
Skrt n a/, wy MCPM DCPD
Uwagi stabilny przy pil poniej 2 stabilny w zakresie pil od 2 do 4, przy pH > 6,5 moe nastpi gwal towna krystalizacja gwatowne powstawanie zarodkw i krystalizacja w zakresie; pil 6,5 do 8, bardziej stabilny ni DCPI) i ACP w w/w zakresie powstaje jako pierwsza faza pod czas strcania przy wysokich Mli; eniach i pil w zakresie 1 do S. uli zachodzi szybka przemiana w < > > T, DCPD, lub CDJIA. JeAll zawlrni stabilizujce jony Mg, slaji- NII; bardziej stabilny ni CDII A hydroksyapatyt. zuboony w wiiprt Nie strca si spontanicznie w leni peraturze pokojowej lub tempera turze organizmu, ale ma prekurso ry w postaci DCPD i O C P hydroksyapatyt. strcany najtrwalszy przy pH > 4. Bezporednio strca sic; tylko przy pH >8. Przy niszym pil powstawanie zarodkw moe by<'' i ni cjowane przez fluorki.
1,33
Ca8H2(P04)6 . 5H20
OCP
1,5
Ca3(P04)2
XH20
ACP
1,5
Ca9(riP0,i)(P04)5 Oli
CDII A
1,67
Cai0(PO4)6(OH)2
PHA
Lab. 3.15. Fosforany wapnia stabilne w ukadzie fazowym CaO P2( )5 11.0 w le peraturze pokojowej i temperaturze organizmu l u d z k i e g o .
Ca/P 1,0 1,33 1,5 1,67 2,0
Wzr chemiczny Cali PO,i . 211 2 0 CaH>(PO,i)fi 5 H 2 0 C a 9 ( I I P 0 4 ) ( P 0 4 ) 5 OH Ca10(PO4)6(OH)2
Skrt nazwy DCPD OCP CDHA Pil A
Nazwa dwuwapniowy fosforan dwuwoilny omiowapniowy fosforan liydroksyapatyt zuboony w wap (zdefektowany) hydroksyapatyt. strcany lyd roksya | mtyl wgl anowy
Cacj ( P 0 4 ) . r, (CO3 ) 1.5 (0 1 1 ) 1.5 HCMIA
l ab. 3. Ki. Biozgodno fosforany wapnia, strcano z wodnych roztworw w l.oinpt a turzo pokojowej luli temperaturze organizmu czowieka.
.'i.
Hiouilil.enuly e c r i i n n c z n c
Reakcjo wizania cementw mog prowadzi wic do wytworzenia stechiometryczricgo HA lub zuboonego w wap. Zaley to od stosunku molowego zastosowanych fosforanw, co obrazuj ponisze reakcje midzy T T P C i innymi fosforanami: MCPM, DCP lud DCPD 1241.
7Ca 4 (P0 4 ) 2 0(TIPQ + 2Ca(H 2 P0 4 ) 2 .H 2 0(MCPM) '., J (P0 4 ) 2 0(TTPC) + CaCH 2 P0 4 ) 2 -H 2 0 (MCPM) 3Ca 4 (P0 4 ) 2 0(TTPC) + 6CaHP0 4 (DCP) . 1 'a 4 (P0 4 ) 2 O(TTPC) + 2CaHP0 4 2 H 2 0 (DCPD) 3Ca4(P04)20(rTPC)+6CaHP04-2H20(DCPD)
H2
> 3Ca10 (P0 4 ) 6 (OH)2 + 3H 2 0 > 3Ca 9 (HP0 4 )(P0 4 )jOH + 2 H 2 0 3Ca10 (P0 4 ) 6 ( 0 H ) 2 + H 2 0 > 3Ca 10 (PO 4 ) 6 (OH)2 I 4 H 2 0 > 2Ca9(H?04)(P04)30H+13H20
H/U
HO
H2
H2
Jak wykazay ostatnio przeprowadzone badania, przebieg reakcji T T C P i I)(,'!' zaley nie tylko od stosunku molowego skadnikw proszku, ale i od pil rodowiska reakcji. Przy pH 8 DCP i T T C P rozpuszczay si w takim samym stopniu, za przy pi 10 szybciej rozpuszczany by DCP ni TTCP. Jednak zarwno przy pH 8 jak i 10 tworzy si tylko HA. Natomiast przy pil (i tworzy si zarwno HA jak i fosforan omiowapniowy [25]. Jest take moliwe powstanie HA jako produktu kocowego przez wprowadzenie mieszaniny fosforanw wapnia o niszym stosunku C a / P ni w IJA, stosujc jednoczenie dodatkowe rdo jonw wapnia. Taki ukad tworzy mieszanina li T< T | DCPD + C a C 0 3 lub 0-TCP + MCPM H CaS0 4 1 / 2 H 2 0 . Cementy zwizane zawieray DCPD i HA [26). Proszek o skadzie MCPM T 0 l'CP ('aCO;i zosta uyty do wytworzenia cementu zawierajcego hyilroksyapatyt wglanowy [27]. Fernandez [28] do cementu zarabianego wod zastosowa proszek o skadzie (a-TCP + DCI5 + CaCO.j). Za proszek o skadzie: MCPM + /3-TCP f T T C P zastosowa do innego wytworzonego cementu. Istnieje pogld, e MCPM reaguje w pierwszej kolejnoci z /3-TCP i powstaje l ) ( T D , ktry nastpnie reaguje z T T C P i strca si IJA podobnie jak w cemencie opracowanym przez Brown'a [23]. Niektre cementy zawie1 a ja a - C a ; i ( P a i ) 2 lub (a-TCP) i inne fosforany [30]. W zalenoci od pil w wyniku hydrolizy a - T C P mona otrzyma rne produkty. Zuboony w wapu hydroksyapatyt tworzy si przy pH > 7,5. Inne badania wykazay moliwo skrcenia czasu wizania cementw wapniowolslranowych przez dodatek zarodkw krystalizacji w postaci HA |3I|, albo przez kontrol skadu ziarnowego skadnikw proszku [32]. Rezultaty tych bada wskazuj na moliwo skrcenia czasu wizania, ale jeszcze nie w stopniu znaczcym. Lepsze efekty osiga si przez zastosowanie jako pynw wicych roztworw losloranw. Ten sposb pozwoli efektywnie
.'(..'i.
(Vmciil\
kostne i s l o n i n l o l o g i c / n c
skrci c/as wizania i przyspieszy twor/enie 11A w rnych cementach wapniowofosforanowyci. Zastosowanie roztworu fosforanu sodu < > steniu od 0,25 do 1 mol/l znacznie przyspieszyo tworzenie HA, a czas wizania skraca si z 25 minut do 5 minut |32|. Zastosowanie jako pynw rozt,worw fosforanw Nal^PO,i 2HjO lub NalPPO.i, rwnie skraca czas wizania cementu zawierajcego w proszku a - T C P i 11A. T prawidowo rwnie stwierdzono dla cementw zawierajcych a - T C P lub a - T C P i DCP |33|. 3.3.4.2. Waciwoci cementw wapniowo-fosforaiiowycb Cementy wapniowo-fosforanowe s materiaami, ktrych zastosowanie poz wala usun niedogodnoci wystpujce przy stosowaniu przez chirurgw wszczepw hydroksyapatytowych o okrelonych standardowych wymiotach, lub granul z HA, ktre czsto przemieszczaj si z miejscu przc/niu/< nia [34]. Cementy wapniowofosforanowe opracowane w pierwszych linila niach nad ich syntez nie byy odpowiednie z racji dugiego cza u wi, . III in i maej wytrzymaoci mechanicznej. Przez dobr odpowiednich skadnikw proszku, optymalizacj ich zawartoci, a szczeglnie ich skadu ziarnowego a nastpnie skadu chemicznego pynu i optymalizacj proporcji pyrill do proszku uzyskano cementy o odpowiednim czasie wizania i wytrzymaoci mechanicznej. Aktualnie przedmiotem obrotu handlowego jest kilka cementw |35|. 4 a bela 3.17. przedstawia skady proszkw oraz zwizanych cementw, a take ich zasadnicze cechy fizyczne. Spord przedstawionych cementw szczeglnie wyrnia si Pioccincnt D, ktry posiada najwiksz wytrzymao na ciskanie przekraczajc up rzednio wspomnian graniczn warto 30 MPa. Charakteryzuje M rwnic/ du podatnoci na wytaczanie ze strzykawki. Notuje si wwc/ic. |edynic (i% wag. strat. Produktem wizania cementu Norian SiS ji-.i .Inbokry t.aliCzny hydroksyapatyt wglanowy podobny do naturalnej ko . i '/, dnnyi li literaturowych wynika, e jeszcze jeden cement produkcji Sl iykei llownn dl ca Osteonick jest produktem handlowym |36j. Cement ten zawiera proszek o skadzie T T C P i DCP. Proszek zmieszany z wod wie si z wytworze niein wglanowego hydroksyapatytu. Producent podkrela, e w cigu I < > li strcanie IJA jest w peni zakoczone i po tym czasie materia nie jest rozpuszczalny w wodzie. Wg producenta jego wytrzymao na ciskanie wynosi G O MPa. Ten cement, zalecany jest, przez producenta do stosowania w chirurgii szczkowo-t warzowej i neurochirurgii. Uytkownicy wszystkich cementw wapiiiowo-foslornnowych zwracaj uwag na ich rozmywanie przez pyny fizjologiczne. Czsto producenci pod
.1 I iii u i tu I erilll v ceramiczni r it o i) u

Norian SUS I 'roduccnl Skad proszku, % wa g. Norian Corporation (USA) a T P C 81,73 C a C 0 3 12,34 M C P M 3,29 roztwr fosforanu sodu
K T Cc entek Biocement D Merck (Niemcy) aTCP DCP C.aC0 3 HA 58 25 8,5 8,5
Teknimed S.A. (Francja) TTCP aTCP
I 'I VII
brak danych
wodny rozt wr l%wag. Na2HPO/i HA, DCP, CaCOs 0,30 94
Skad fazowy cincnlu

Stosunek pyn/proszek Podatno na wytaczanie ze st rzykawki* Pocztkowy czas wizania w 20 n C Poczt kowy czas wizania w 37 C Kocowy czas wizania w 20 0 Kocowy czas wizania w 37 1 O Wyl i /.y ina( > nil Ai iskanie
Hydroksyapatyt. wglanowy Ca S .82(HPO4)0.73(CO 3 )0.63(OIl)l,27 0,46 83
HA 0,43 81
22 min 6,5 min 37 8,5 min 33 MPa
36 9,5 64 17
9,5
21
19 7,5 48
' b a d a n i e okrela % wag. masy cementu wytaczanego ze strzykawki
luli. .'(.17. Skady chemiczne i zasadnicze cechy fizyczne cementw wapniowo-fosforanowych krelaj konieczno zabezpieczenia suchego pola operacyjnego, co niestety nie zawsze jest moliwe. Dlatego podejmowane s dalsze wysiki dla poprawy kohezji cementw wapniowofosforanowych poprzez stosowanie rnych dodatkw do proszkw. Opracowano nawet metod okrelania kohezji poprzez wytaczanie cementu ze strzykawki do wody i oznaczanie po jakim c/a ie od momentu wymieszania proszkw z pynami mona wprowadzi cement do wody bez zniszczenia jego integralnoci. Prowadzi si rwnie badania nad moliwoci otrzymywania na bazie fosforanw wapnia cementw bdcych kompozytami organiczno-nieorganicznymi. W badaniach przeprowadzonych w Instytucie Szka i Ceramiki wykorzystano do tego celu komponenty proszkowe bdce mieszanin fos-
,'i..'S. C e m e n t y k o s t n e i s t o m a t o l o g i e / , n o
loranw ora/ wodno roztwory: kwnsu cytrynowego i |rgo .uli, buis/tynianu sodu i pol i (kwasw akrylowych). Najlepsze wyniki uzyskano w przy pad ku cementw zarabianych wodnym roztworem bursztyn innu sodu. Po opty malizacji proporcji proszku do plyriu uzyskano materia! o bardzo dobrych waciwociach plastycznych, ktrego wytrzymao na ciskanie przekrac/n 50 MPa, a czas wizania mieci si w wymaganym zakresie. Natomiast cementy zarabiane wodnym roztworem kwasu cytrynowego o steniu 5% wag. wykazay czas wizania duszy ni 30 min, a ich wytrzymao na ciskanie bya niska. Po zastosowaniu pynw wicych bdcych wodnymi roztworami poli(kwasw akrylowych) o zrnicowanej masie czsteczkowej i rnym steniu uzyskano cementy, ktre bardzo szybko wizay i wykazay niski) wytrzymao na ciskanie. W Instytucie Szka i Ceramiki pozytywne wyniki uzyskano rwnie dln cementu wytworzonego w oparciu o komponent proszkowy ze szkl nalczi) cego do ukadu CaO - Si02 - P2O5 - CaF 2 i pynu bdcego wodnym t'o/1 worem fosforanw amonowych. Po upywie 1 h od wymieszania skadnikw cement zawiera uwodniony fosforan amonowo-wapniowy jako gwn In/ krystaliczn. Natomiast w cemencie przetrzymywanym przez 24 h w syn 1 1 1 lowanym pynie fizjologicznym nie stwierdza si ju fosforanu anionowego, a jedynie hydroksyapatyt. Otrzymany cement apatytowy charakteryzuje si wysok wytrzymaoci na ciskanie, gdy po 24 h wynosi 58 MPa a po 72 li przetrzymywania w SBF wzrasta do 70 MPa. Dla zbadania moliwoci podwyszenia wytrzymaoci tego cementu, zastosowano dodatki materiaw wknistych w iloci 1-5%wag. Zastosowano wkna: szklane, wglowe, aramidowe i polipropylenowe. Zanotowano wwczas wzrost wytrzymaoci na zginanie i stwierdzono, e pkanie eeineii tw z wknami nie przebiega w sposb katastroficzny |37|. Badania biologiczne in vivo na zwierztach przeprowadzone w K u t e i l t . Chirurgii Zwierzt Akademii Rolniczej we Wrocawiu, wykazay tu/u Ino godno cementu apatytowego oraz jego dobre zespolenie z ko:,cup < 'eiiienl ten ulega powolnej resorpcji i jest zastpowany riow tkank koslni) Iw nie biozgodno s cementy z dodatkiem wkien wglowych i nraini<lowych Natomiast cement wzmacniany wknami szklanymi wykaza brak b i o z g o dnoci |38|. 3.3.4.3. Ocena biologiczna in vil.ro i in vivo Udoskonalono cementy wapniowolosloranowe wi szybko in silu. S bioz godne z koci. Mog by dostarczane jako materia do iniekcji, dziki czemu istnieje moliwo szczelnego wypeniania ubytku. Nie wykazuj adnego
.'(. I iiomatcrialy c e r a m i c z n e
skurczu nn i ekspansji pcxk"/H,s wizaniu. Nic notuje si ani wzrostu, ani obnienia temperatury podczas wizania. W warunkach fizjologicznych cementy wi z wytworzeniem hydroksyapatytu o niskiej krystalicznoci, podobnego do apatytu biologicznego. W duszym okresie czasu zachodzi powolna. resorpcja, podczas ktrej cementy zastpowane s przez now tkank kostn. To kontrastuje z materiaami HA, ktre s niercsorbowalne lub /?T( '1', ktre ulegaj resorpcji. ale nie zawsze w peni s zastpowane przez now ko. Z drugiej strony waciwoci obecnie dostpnych cementw nie s. w peni dostosowane do wszystkich ich spodziewanych zastosowa. Problem tkwi szczeglnie w niedostatecznej wytrzymaoci mechanicznej cementw stosowanych w miejscach naraonych na znaczne naprenia. W dalszym cigu powinny by doskonalone techniki ich aplikacji. Wci w wiecie prowadzi si badania in vivo resorpcji cementw, poprawy ich zachowania teologicznego oraz badania wpywu kontaktu z krwi na ich wizanie i ostcointegracj. Podejmuje si wysiki dla poprawienia ich waciwoci mechanicznych poprzez dodatek polimerowego leku poli(4-HMA) [39|. Postp w rozwoju cementw wapniowofosforanowych polega na osigniciu rwnowagi pomidzy resorpcj cemantu i odbudow koci przy zachowaniu odpowiednich waciwoci mechanicznych cementu. iMateria o wysokich waciwociach mechanicznych bdzie prawdopodobnie wykazywa niedostateczn resorpcj i odwrotnie. Rwnie wczenie do cementw wk i e n hiodegradalnych moe poprawi ich waciwoci. Z racji tej, e cementy wapiowofosforanowe wi izotermicznie przy neutralnym pil, powinny spenia dobrze funkcj nonikw lekw umoliw i a j c y c h i c h uwalnianie dla celw profilaktycznych i terapeutycznych. W zwizku z tym, e zakaenia s ogromnym problemem w ortopedii, w badaniach cementw wapniowofosforanowych szczeglny nacisk kadzie si obecnie na ocen moliwoci wprowadzania do nich antybiotykw. Ta potrzeba wynika z faktu, e przy parenteralnym podawaniu lekw, domin i o w o lub doylnie, z racji ograniczonego krenia krwi w tkankach kostnych o s a b i o n y jest znacznie ich terapeutyczny efekt. W zwizku z powyszym osigano wysokie ich lokalne stenie w okrelonym miejscu pozwolioby usun w/w niedogodnoci. W Japonii prowadzono badania in nitro uwalniania wankornycyny z cenieni,u IT( T DCPD [40]. Ponadto prowadzono badania uwalniania innego antybiotyku (lornoksefu z cementu TTCP-DCP [41]. Antybiotyk ten naley <lo III d e j generacji ecfalosporyn i jest dostpny jedynie w Japonii. W pierwszym przypadku stwierdzono, e dziki wolnemu uwalnianiu wankornycyny cement TTCP-DCPD moe by stosowany do leczenia zapalenia szpiku powodowanego przez gronkowcu zocistego. Rwnie w drugim przypadku
'i..'t. ( V i u e n l y k o s l n e i Nl.oiriuloloj>iczne
uzyskano wyniki rokujce nadziej na wykorzystaniu ych cementw jako nonikw lekw. lOfekty tych bada powinny by potwierdzone w badaniach in vivo. W ostatnim okresie w Instytucie Szkl i Ceramiki przeprowadzono ba dania biologiczne in nitro i in vivo cementu apatytowego z antybiotykami. Do cementu omwionego w rozdziale 3.4.4.2 wprowadzono antybiotyki: cefazolin, wankomycyn i gentamycyn. W Wojskowym Instytucie lligie ny i Epidemiologii przeprowadzono badania kinetyki ich uwalniania oraz okrelono metod dyfuzyjn aktywno bakteriobjcz. Bya ona '/rnico wana w zalenoci od rodzaju antybiotyku. Cement z wankomycyri wykaza najlepsz zdolno bakteriobjcz. Badania in vivo wykazay ponadto, e cement apatytowy z wnnkoniy cyn wprowadzony w obrb uprzednio eksperymentalnie wywoanej',o zn kaenia szczepem Staphylococcus aureus powstrzymywa objawy aka * it i doprowadza do dobrego efektu terapeutycznego. Rwnie obiecujce w\ III ki uzyskano, gdy cement wprowadzono w obrb koci, ktr jednocz- uli eksperymentalnie zakaono w/w szczepem. Wankornycyna uwalniana z i< mentu hamowaa rozwj drobnoustrojw, dziki czemu nie wystpio za kaenie, co potwierdza moliwoci profilaktycznego oddziaywania cementu z wankomycyn [42],
3.3.5. C e m e n t y s t o m a t o l o g i c z n e 3.3.5.1. Wymagania stawiane cementom stomatologicznym Cementy w stomatologii s stosowane do rekonstrukcji i odbudowy twardych tkanek zba jako wypenienia czasowe lub ostateczne ich ubytkw I 'od wy penienia ubytkw paskich korzystne jest pooenie ponadto wy:.< iela< zu cementu dla poprawy szczelnoci wypenienia ubytku materiaem zoonym Natomiast w ubytkach gbokich istnieje bezwzgldna konie zi li rony miazgi podranionej lub zniszczonej przez prchnic. Naley w t\ iii lu naoy na miazg pokrycie z preparatu wodorotJenkowowapniowe.ro luli wycieacza z cementu tlenkowocynkowo-eugenolowego, a nastpnie pod kadu z innego cementu. Podkad z cementu zakadany pod wypenienia amalgamatowe i z materiaw zoonych powinien przeciwdziaa mikro przeciekowi bakteryjnemu do miazgi czyli faktycznie powinien on chroni miazg. W protetyce z kolei uywa si cementw do osadzania staych uzu penie protetycznych, za w ortodoncji do czenia elementw aparatw ortodontycznych lub szyny ze szkliwem zbw.
MIM
Hioinut.criiily c r r i i i n i c / i i o
Wymagali i u stawiam- cementom stosowanym jako materiay wypeniajce ubytki tkanek twardych s nastpujce. Powinny |43|: by niedranice dla miazgi i luzwki jamy ustnej, I >y kariostatyczne, 1 >y r i i s ko tok syczn e, posiada zdolno czenia si ze szkliwem i zbina oraz nie wykazywa mikroprzeciekw, nie rozpuszcza si lub nie korodowa w linie i spoywczych pynach, tylko w niewielkim stopniu absorbowa wod, posiada odpowiednie mechaniczne waciwoci, by odporne na cieranie zwaszcza w przypadku materiaw stosowanych w zbach tylnych, by estetyczne zwaszcza w zbach przednich (imitowa zb pod wzgldem koloru, przezroczystoci, wspczynnika zaamania wiatla), posiada wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej zbliony do szkliwa i zbiny, wykazywa minimalny skurcz w czasie twardnienia, umoliwia uzyskanie gadkiej powierzchni w wyniku polerowania, niektro powinny dawa kontrast radiologiczny. < 'oinenl.y podkadowe i wycieacze powinny: by nietoksyczne, niedranice dla miazgi i innych tkanek, podkad cementowy pod duym wypenieniem metalowym powinien dziaa jak izolator cieplny, cement powinien zapobiega przenikaniu szkodliwych substancji z materiaw zoonych do miazgi, cement stosowany pod wypenienia metalowe powinien ogranicza dranienie miazgi prdami galwanicznymi, wykazywa waciwoci antybakteryjne, zapewni wystpowanie adhezji midzy cementem, a materiaem wypeniajcym, by nierozpuszczalne w linie i spoywczych pynach, szybko uzyskiwa du wytrzymao, aby stanowi dobry fundament dla materiau wypeniajcego,
.'i..'i.
C e m e n t y kostne i s l i i u i i i l o l o g i e / n e
! 'i i H i Cl C O
6' n 'l V v i SL M
I ? El
a
fi l! 3 t?* K r,
i1,; V "
l i1 y II n i u i
l 3 fT
i,
$ ij
. M )!' N
I
25 25 25
-
t ti 0
[pm] min max [MPa) |mm/h) mm. max 1 mg/kg] |mg/kg| Cynkowo-fosforanowe Cynkowo-pohkartoksylanowe Szko-j cnomerow e Cynkowo-fosforanowe Cynkowo-polikarboksvlanowe Szki o-j cnomerow e Krzom Linowe Krzemianowo-fosfcranowe Szko-] cnomerow e Osadzanie uzupenie protetycznych Osadzanie uzupenie protetycznych Osadzanie uzupenie protetycznych Wycieacze i podkady Wycieacze i ti :dkadv Wycieacze i podkady Wypenienia Wypenienia Wypenienia 2,5 2,5 2,5 2 2
-
8 8 8 6 6 6 6 6 6
70 70 70 70 70 70 170 170 130
1,0 2,0 0,05 1,0 2,0 0,05 0,05 0,05 0,05
100 100 100 100
n 2 2
'
100 100 100 100 100
2 2 2 2
0,Ci 0,5'i 0,35 0,90 0,45 0,90
Tab. 3.18. Wymagania normy ISO 9917:1994(15) stawiane cementom cznym. wykazywa ma rozszerzalno ciepln, mie odpowiedni czas trwania plastycznoci, - niektre powinny dawa kontrast radiologiczny.
< >iiimI'Itt^t
Wymagania stawiane cementom stosowanym do osadzania uzupenie pro tetycznych i w ortodoncji. Powinny: by nietoksyczne, niedranice dla miazgi i innych tkanek, mie zdol no czenia si ze szkliwem i zbina, porcelan i stopami inetnli, Tabela 3.18. przedstawia wymagania stawiane cementom stomatologie/, nym wedug normy JSO 9917:1994(E) DenLal wal,er- hast d cenieni | I l| Nn obejmuje ona cementw tlenkowocynkowo/eugenolowych i I lenkowoes nko wo/bezeugenolowych, gdy dotyczy ich norma ISO '.!3II)V I9!H(P) Ihnlal zinc oxide/eugenol cements and zinc noncugcnol. cenienls | P>| Wedug I) normy czas wizania dla cementw tlenkowocynkowo/engenolowyc li i tlen kowocynkowo/bezeugenolowych do tymczasowego cementowania wynosi od I do 10 min, wytrzymao na ciskanie max. 35 MPa, erozja po 21 li max. 2,5%(rn/rn), grubo warstwy max. 25 /tm, zawarto arsenu rozpuszczonego w kwasie max. 2 mg/kg. Dla cementw tlenkowocynkowo/eiigenolowycli i tlerikowocyrikowo/bez-eugenolowyeh do staego cementowania czas wizu nia wynosi od 4 do 10 min, wytrzymao na ciskanie min. 35 MPa, crozjn po 24 h max. l ,5%(m/m), grubo warstwy max. 25//iii, zawarto arsenu rozpuszczonego w kwasie max. 2 mg/kg.
.'i. Uioinfilcriii.lv c e r a m i c z n e
V\ przypadku cementw tlenkowocynkowo/eugeriolowych i tenkowocyrikowo bez-eugenolowych <lo tymczasowych wypenie i grubowarstwowych podkadw czas wizania wynosi od 3 do II) min, wytrzymao na ciskanie min. 25 MPa, erozja po 24 h max. l,5%(rn/rn), zawarto arsenu rozpuszczonego w kwasie max. 2 mg/kg ( ernenty tlenkowocynkowo/eugenolowe i tenkowo-cynkowo/bezeugen o l o w c stosowane jako wycieacze ubytku powinny wykazywa czas wizania I do II) min, wytrzymao na ciskanie min. 5 MPa, erozj po 24 i max. I ,'i (m/m), zawarto arsenu rozpuszczonego w kwasie max. 2 mg/kg. ,'..'{..r>.'2. Chemizm i mechanizm wizania cementw stomatologicznych ( Jemen ty s dostarczane jako produkty dwuskadnikowe: proszek i pyn. Tabela 3. P). przedstawia charakterystyk chemiczn poszczeglnych cementw .
Rodzaj cementu ( y nkowofosforanowe Skad proszku Tlenek cynku Tlenek cynku Tlenek cynku Skad pynu Wodny roztwr fosforanw glinu Eugenol Wodny roztwr polikwasu lub kopolimeru kwasw alkenowych Wodny roztwr fosforanw glinu Wodny roztwr fosforanw glinu Wodny roztwr homolub kopolimeru kwasw alkenowych Wodny roztwr hoinolub kopolimeru kwasw alkenowych Wodny roztwr polikwasu alkenowego + ywice rnetakrylanowe | fotoinicjator Pasta zawierajca ester alkoholu wielowodorotlenowego z kwasem salicylowym lub jego est.rem 1 wypeniacz
1'leil k < iwo rynkowo CUgctiolowe

I'(>1 i karboksyanowe
K tzriiiifinowe K r/.emianowof< >sl< irimowo S/.klo-jonomerowe
Szko fluorowapniowoginokrzemianowe Szko fiuorowapniowoglinokrzemianowe i - tlenek cynku Szko fhiorowapniowoglinokrzem ianowe Szko fluorowapniowoginokrzemianowe + proszki metali Ag i Au Szko fiuorowapniowogl i n okrzemi an owe Pasta zawierajca wodorotlenek wapnia lub tlenek wapnia. 4- plastyfikator
Szklo-jonomerowe mody likowane metalem S / k l o jouomerowe modyfikowane ywic VVo( lorol.lenkowowapiiiowe
1 ab. .'i. P). Charakterystyka chemiczna poszczeglnych cementw | l(i|.
.'i..'i. C e m e n t y k o s t n e i s t o m a t o l o g i e / , n c
201
Chocia do powszechnie dla materiaw zawierajcych wodorotlenek wap nia przyjmuje si okrelenie cementy wodorotlenkowo wapniowe;, to jednak z racji ich ehemizmu bardziej waciwe jest nazywanie ich preparatami wodorotlenkowo-wapniowymi. Stosuje si je w formie mleczka stanowicego zawiesin Ca(OH )2 w wodzie, ktre bezporednio aplikuje si w miejsce przez naczenia. Ponadto preparaty wodorotlenkowe wystpuj w postaci dwch past, z ktrych jedna zawiera wodorotlenek wapnia lub tlenek wapnia, dni ga za ester alkoholu wielowodorotlenowego z kwasem salicylowym lub jogo estrem. Preparaty te z kolei wi w wyniku reakcji kompleksowariia. Rwnie nieco odmienny od innych jest mechanizm wizania cementw szko-jonomerowych modyfikowanych ywicami. Wspomniane cementy wi w wyniku reakcji kwasowo-zasadowej oraz reakcji polimeryzacji iniejowa nej wiatem. Posiadaj wic podwjny system utwardzania o b o j i n u | e \ reakcj kwasowo-zasadow polianionw z jonami uwalnianymi ze -/kia om reakcj polimeryzacji monomerw metakrylanowych. Jednake szybko pi biegajca polimeryzacja inicjowana wiatem blokuje czciowo wolno pi.. biegajc reakcj kwasowo-zasadow. Wszystkie pozostae cementy wi w wyniku reakcji kwasowo zasado wej. Pyny zwykle m a j charakter kwasowy, za proszki - zasadowy. Wiele z tych cementw ma rnorodne zastosowania. Std ich zasadniczy skad jest w pewnym stopniu modyfikowany przez pewne dodatki, aby przysto sowa cementy do speniania specyficznych wymaga wynikajcych z tych zastosowa. 3.3.5.3. Waciwoci fizyczno i zastosowanie cementw stomatologie/, nych Tabela 3.'20. przedstawia, na podstawie dotychczasowej praktyki klinicznc| zakres zastosowa poszczeglnych cementw. Z przedstawionych w tablicy 3.20. zastosowa wynika, ze ograiin nin jest zastosowanie cementw do wypenie ubytkw twardych tknnek oba Stosowane s w tym celu jedynie cementy szko-joriomerowe, s/klo jonoiue rowe modyfikowane metalem, szko-jonomerowe modyfikowane ywic oraz cementy krzemianowe i krzemianowofosforartowe. Do wypenie tymc/aso wych ubytkw stosuje si cementy tlenkowocynkowo/ougenolowe. Cementy krzemianowe przez wiele lat byy dominujcymi materiaami do estetycznych wypenie w zbach przednich. Jednake obecnie ich stoso wanie jest, ograniczone z powodu dostpnoci innych, lepszych materiaw. Cementy krzemianowe; s kruche, wykazuj brak przyczepnoci do tkanek zba oraz du wraliwo na wilgo. Zasadnicz ich zalet jest, wolne uwal nianie fluoru hamujce rozwj prchnicy. Jednake dugoletnie utrzyma
Ml'.1
.1 Rodzaj cel i lei 1 1u (. 'ynkowofosforanowe Zasadnicze zasil wowania Osadzanie uzupeniei'i protetycznych oraz czenie elementw aparatw ortodontycznych lub szyny Tymczasowe wypenienia; osadzanie uzupenie protetycznych; wycieacze Osadzanie uzupenie protetycznych; podkady i wycieacze Wypenienia w zbach przednich Wypenienia w zbach mlecznych; wypenienia tymczasowe Wypenienia w zbach przednich; osadzanie uzupenie protetycznych; wycieacze Wypenienia w zbach tylnych; tworzenie t.zw. rdzenia Wycieacze; podkady Pokrycie miazgi
B i o m a t e r i a y c e r a m u /.ae
1 )i Klatkowe
zastosowania. Podkady
' 1 lenkowocynkowo/ eugeuolowe
Opatrunki dla przyzbia; do wypenie kanaw Mocowanie aparatw ortodontycznych lub szyny
1 'ol i lui rboksyla nowe
K rzemianowe Krzemianowofosforanowe Szk lo-jonomerowe
Podkady; uszczelniacze bruzd i szczelin midzyguzkowych
S/.klo jouornerowe mody likowane inel ulem S / k o jolumierowe Illodylikiwane ywic Wi M li III > 1 lenkowownpniowc
Wypenienia ubytkw
l al). 3.20. Zasadnicze i dodatkowe zastosowania cementw. nie lyeli wypenie jest utrudnione z powodu ich duej rozpuszczalnoci i utraty anatomicznego ksztatu. Rwnie cementy krzemianowofosloranowe s coraz rzadziej stosowane z tej racji, e daj wysoki odsetek prchnii \ wtrnej. Pozostae cementy stosowane obecnie do wypeniania ubytkw a pozbawione niedogodnoci wynikajcych ze stosowania cementw krzemianowych i krzemiariowofosforanowych. Wikszo ubytkw w twardych tkankach zba wypenia si obecnie przy uyciu cementw szko-jonomerow veh konwencjonalnych, modyfikowanych metalami oraz polimerami. Cement a te maj gorsz wytrzymao mechaniczn ni amalgamaty czy mat.eriay zoone, ale posiadaj wiele innych zalet decydujcych o ich stosowaniu. Tabela 3.21. przedstawia waciwoci cementw do wypenie ubytkw podane przez Amerykaskie Towarzystwo Stomatologiczne.
.'i..'!, ('emelily kosi.nr i slolmiloloejc/.ue S/,k oj o m lltHTI i w e
.'I i:t
Szkic v j< >ii< ni len iwe mody likowaiK ywic 105
Krzemianowe Wytrzymao na ciskanie /MPa/ rednicowa wytrzymao na rozciganie /MPa./ Twardo wg Knoppa Wpyw na wraliwo miazgi Przeciwdziaanie prchnicy 180
Szldojonoinerowe 150
modyfikowane metalami 150
3,5
6,6
(i,7
20
70 silny
48 agodny
39 agodny
10 agodny
tak
tak
tak
lak ubytkw.
Tab. 3.21. Cechy fizyczne cementw do wypenie
Gwn przyczyn powstawania prchnicy uzbienia s mutacje pmiorko wcw. Obecnoci tych bakterii nie stwierdza si na wypenieniach n n u i l g n matowych prawdopodobnie na skutek obecnoci rtci i innych metali ha mujcych ich wzrost. Natomiast na wypenieniach z materiaw zoonych rozwijaj si w sposb niczym nie ograniczony. Za na wypenieniach z cementw szko-jonomerowych mona spotka niewielk ilo tych bakterii. Prawdopodobnie w wyniku cigego uwalniania fluoru z cementw szko jo nomerowych proces wzrostu paciorkowcw jest hamowany. Cementy szklo-jonomerowe posiadaj zdolno do uwalnianiu lluorii w niewielkim steniu w sposb rwnomierny i w dugim okresie r/nsu I Iwnl niane jony fluorkowe reaguj z hydroksyapatytem szkliwa t,worzi|c Ilu np atyt, co obnia te zdolno adhezji pytki bakteryjnej d o szkliwu Z d o l n o - . do uwalniania fluoru jest bardzo wan cech z punktu widzeniu I r w n l o M I wypenie i hamowania rozwoju prchnicy. Dlatego te wypenieniu z i\ h cementw powinny by stosowane u ludzi o duej podatnoci n n p r c h n i c e W stosunku do amalgamatw i materiaw zoonych cementy s/klo jonornerowe wykazuj przewag w zakresie posiadanego wspczynniku roz szerzalnoci cieplnej oraz zdolnoci do chemicznego wizania z tkankami zba |17|. W przypadku stosowania wypenie z amalgamatw i kom pozy tw konieczne jest stosowanie podkadw z cementw dla izolacji cieplnej, elektrycznej i chemicznej miazgi od tych materiaw. Najbardziej uniwersalnym materiaem do podkadw w ubytkach glb szych oraz wycielania w ubytkach pyt,kich s cementy szklo-jonoiucrowe
'Dl
.'i.
liioinul.criii.ly c e r u m i c z n e
Zastosowanie1 tego eerneuitu w uby karli gbszych jest, bardzo korzystne; i celowe z tej racji, e ogranicza si mas materiau zoonego czy amalgamatu. I'o drugie cement, szko-jonomerowy czc si chemicznie z tkankami zba wzmacnia je. Z racji tej, e jest materiaem wytrzymaym mechanicznie stanowi mocn podpor mechaniczn pod wypenienie. Zastosowanie cementu szko-jonomerowego zapewnia szczelne poczenie chemiczne z t kankaini zba, co przeciwdziaa przeciekowi bakteryjnemu do miazgi. Cementy te s nieszkodliwe dla miazgi, dla tkanek zbia i przyzbia. Jednak w I u zy | >;uIku wystpowania bardzo gbokich ubytkw i chorobowo zmienionej czy podranionej miazgi konieczne jest pokrycie miazgi najpierw cementami o dziaaniu leczniczym. Na miazg obnaon preferowane s pokrycia z wodorotlenku wapnia, a na miazg wraliw lub bolesn tlenkowocynkowo/eugenolowe. Wodorotlenek wapnia dziaajc silnie alkalizujco agodzi odczyny zapalne oraz pobudza aktywno fosfatazy zasadowej do wytwarzania. zbiny wtrnej. Z kolei cementy tlenkowoc.ynkowo/eugenolowe dziaaj umierzajco na miazg. Materiay te jednak s bardzo sabe mechanicznie. szczeglnie preparaty wodorotlenkowowapniowe w postaci mleczka. Z kolei niewskazane jest pooenie na cement tlenkowocynkowo/eugenolowy wypenienia zoonego, gdy zakcioby to prawidowy przebieg proce.u polimeryzacji. Dlatego te po pokryciu miazgi materiaem zawierajcym ( 'a.(()ll)^ lub cementem tlenkowocynkowo/eugenolowym konieczne jest pooenie nastpnej warstwy z cementu podkadowego szko-jonomerowe" . < 1 lub polikarboksylanowego. Cementy jiolikarboksylanowe podobnie jak /.kio jonornerowe s niedranice dla miazgi. Analogicznie jak szko-jonoi i i e i o w e wi chemicznie z tkankami zba. Mog by stosowane na podkady 1 do wycieania ubytku, ale z racji zej transparencji nie mog by stosowane do wypenie. Na podkady stosuje si rwnie cementy cynkowolosranowe. Jednake obecnie s wypierane z rynku przez cementy szklo-jonoinerowe i polikarboksylanowe z tej racji, e ich skurcz w czasie wizania dochodzi do 2%. Z tego powodu ich szczelno brzena nie jest dolna 1 moliwa jest penetracja pynw i drobnoustrojw przez szczelin midzy cian ubytku, a wypenieniem. Do mocowania aparatw w ortodoncji oraz do osadzania staych uzuprotetycznych stosowane s cementy cynkowofosforanowe oraz polikarboksylanowe; i szko-jonomerowe. Jednake cementy szko-jonomerowe najlepiej nadaj si elo tych zastosowa z racji uwalniania jonw fluoru, oddziaywania, na bakterie, niewielkiej rozpuszczalnoci, exipe)wieelniej wytrzymaoci oraz adhezji ele> szkliwa, zbiny i wie:lu stopeiw metali.
penie
Porwnuje' korzyci wynikajce ze stosowania modyfikowanych cementw szko-jononicrowych w stosunku do koriwenejemalnye-h stwierdzi naley,
Bibliogrulia
e modyfikacja cementu ywic zmniejsza wraliwo cenieni u na zawilgoc nie w trakcie zabiegu. Jednoczenie znacznemu ograniczeniu ulega uwalnia nie fluoru, a tym samym znacznie osabia si przeciw prchnicowe dziaanie tego materiau. Modyfikowane1 cementy maj wiksz wytrzymao na zgi nanie, ale nie s zbyt stabilne i czsto ulegaj przebarwieniu, dlatego te stosowane s gwnie jako podkady ['18]. Odporniejsze na cieranie i zginanie s cementy szko-jonomerowe tno dyfikowane metalami, zwane cermetami. Dlatego te s stosowane do wy peniania ubytkw w zbach tylnych oraz do odbudowy rdzenia zba pod koron. Cementy szko-jonomerowe s stosowane do uszczelniania bruzd i szcze lin midzyguzkowych. Szczeglnie skuteczne s w hamowaniu prchnicy po cztkowej u osb z wysok podatnoci na jej wystpowanie. W ostatnim okresie w Instytucie Szkl i Ceramiki we wsplprnc\ . W\ dziaem Chemii Politechniki Warszawskiej opracowano technologu; wy lwa rzania cementw szko-jonomerowych: a) do wypenie ubytkw, b) podkadowych z kontrastem radiologicznym, c) do osadzania staych uzupenie protetycznych. Instytut Szka i Ceramiki podj ich produkcj, za dystrybucj i konfekcjo nowaniem zajmuje si SP Chcma-Elektromet. Podczas X Srodkowoeuropcj skiej Wystawy Produktw Stomatologicznych w odzi we wrzeniu 201)0 r. cementy te otrzymay nagrod GRAND PRIX CEDR 2000.
Bibliografia
[1] Norma Midzynarodowa ISO 5833:1992(10) Implants loi singel v Acrylic resin cements. [2] Khairoun I. i inni: Limited compliance of soinc apalilie en,lennu /// > phnte bone cementu uth clinical requirem.cnta. ,J. of M a i S c i M a l e i i.d in Medicine 1998, 9, 667-671 |3| Demian U., McDermott K.: Regulatory perspec l,ive on charaeleri uhon and tesling of orthopedic Jurne cements. Biornaterials 1998, 19, 1007 1018 |1| Van de' Pelt i inni: Surfa.cc rou.ghne.ss, porosiy and uietl.abilrl.y oj gen tamicin - loadcd bone cements and their antibiotic rehasc. Hioiunteri ais 2000, 21, 1981-87
5 t0 2
<
A
00
5 co
a > = iS 4-: 5 = 3 3 &
E
tzn
1 a a ^ S
^ > < 5 fi a a
-5 i
"5 S 3 -n li 5 J I "a, r-i S sC "i O c o I

;
.5
fc
' ;
o "a ~ 5
a c
fi i "o _fi
u 'I : .53
$
s g S J o a, jj o rs E Q lO
ifi -a
I .s
\ S o o. fi O H n H a' c O a 1 a / c d fi a- co m ai
r"i O
a "a O
C S ; .
~ o C a-, m 5c
a 5
a, a -a 5 y s ^ -I 3 c5 o
a
'Z co
fi a
8 fi CLi
fi a
C O _L -o
fi
= -a
fi
s o
3 r
-S oc~
Xl cT
E s z ^ o C n i
5 a: O 3 C N ri
cc al
ai
e O i- a fi S !S fi a J3 a o ai
o' c u C Q a a a 3 rar
E S E cc a; r ; a a;
-2 ^ C; V 5i c
"5 " a g ? a "a a S r s
oj oc
-i a ' C N ^ cb 1 ar io 2 ' s .oC a-j C ; a 's M J s
2
o
a a S-a -a^ a a a H O
^
2 -Sr t, 3, O "a-
Ji O S rn 5 a C a < , co O C T i ~C M
-fi ^ I
Ss
e .5
g s
C O ' ^ : ^ S I S: -a o rg
C o
S 3
1 & -a a vi ^ X . ffe S r-i. ? cS a O 1 -S ; "a 1 C S -o a .. i "2 I 5 i 5
C N C M -a
1 S
^
as -e
a C T i o C so M fi C O 1 S ci g ^ 1 'i I PQ co -i-: a C I a . i <
'r-
I I a j^ O
i o -a w a .a, -a < d a O fi C^ -1 C fi c
a a i a S a
fi
i
r-i
a fa 5 fi o co u -a a. - o aa f C C ? C v j
2 a 5 a
i J .1
1
5" TI
-i
-1
j
a. s s a a a
I 1 a f~
<
II
ai c J ri sX 1 a -a j^ " Ol -a '5
C o
-
-C;
jz "a
W )
s s;
T.
fi S" i o in O
" - N
C ^ l 1o S
|
0
-u; >5 ,-SJ d g X c G J a Tc 2 E
5"
ct
| " O
ce
>
I
'j. ic
3
=
3; s 13 Q "5 m
^ S*
|
1 O 2 -S
3 a
a cn
9 a g5 ss = "3 3
a o
s 0 I ? c dO c d S C tj 1 O S o i fi s I s o c d _ -a c ii ce
S
c d g X 3 3
V ; -g
3 a
>.
X ul
O- ii
-fi
-J r ;
' f i
c d
uJ
Ti'
i Z O c 2: ^ 7 O ZL _ _ _ _
Q
V X O > J c d 4 c c: < s
-
a a e a >
ot r-i'
o c o N fi O u A
XXI
e
O o > a O j 3 fi a s e o _ r JB _r S
C G
5 > S N fi 5 0 > N ^ X C T r "I 1 x z: X c -* e? - :> E c .? u 5 J = ii e , C 3 -z. N 0 fi 0 fcb '1 2 >: s 4-; J .^-s c d - O f c d_ '57 fi o u ffi < .fi J > 15 >, cd s> 5 i s X e ^ ss 0 "x c d S fi i? i C fi 1 S 1 X sSc = i c d H 'S S Sb X c J. 0 '57 fid 3 X i 3 fi c d [0 c a aJ ^ i 3 cd X S -a z E Xa O > > fi 5 - M - 5P s fi O 1 i c d I -0 E? >5 T7 >, iS 2 SI 1/ 0 s: ii N < P ^ S C/2 < "S fi a i = 'C X 3 N X
'fi fi
l-S c S 1
i'A
Si
1 I a I | .5 -s f o
=
LO LO
1 ri
5 cn
5 C
I fi
o) S
0
l i .
s 0 8 r/ g 2 S 1 s fi c q a
g s
o ^ 1
.'(.
liioiriitcriiily ccramiczne
S / k l o 15S5
'15% Si0 2 , 5% P 2 0 5 , 24.5% CaO, 24.5% N a 2 0 Materiay szko - ceramiczne Materiay apatytowo - whitlockitowe (CaO - P2O5) Skadniki gwne: Ca5[(0,F)|(P04)3] - apatyt Ca 3 [P0 4 ] 2 -whitlockit Dodatki modyfikujce: Na 2 0, MgO, Si0 2 , B 2 0 3 , F Materiay apatytowo - wollastonitowe (CaO - P2O5 - (SiOi > 30%)) Skadniki gwne: Ca 5 [(0,F)|(P0 4 ) 3 ] - apatyt Dodatki modyfikujce: CaSi03 - wollastonite MgO, Na 2 0, I< 2 0, B 2 0 3 , A1 2 0 3 , F
Piezoelektryczna szko - ceramika (CaO - A1 2 0 3 - Si0 2 - P 2 0 5 ) Skadniki gwne: AIPO4 - berinit Ca 5 [(0,F)|(P0 4 ) 3 ] - apatyt Si0 2 - osnowa szklista Mechanicznie obrabialna szko - ceramika (CaO - P 2 0 5 , I< 2 0 - MgO - A I 2 O 3 - Si0 2 - F) Skadniki gwne: l<CMg3[AlSi3()io|F - flogopit fluorowy AlMg0 4 - spinel Ca 5 [(0,F)|(P0 4 ) 3 | - apatyt Szko dla radioterapii
(V,.0 ; ! - A l 2 ) , - S i 0 2 , ( S m , D y ) 2 ) 3 - A l 2 ) 3 - S i 0 2 )
Fenomaynetyczna szko - ceramika dla hipertermi l'e 2 0 3 Li02-Al203-Si02-P205) LiFesOs - ferryt litowy Fe 2 0 3 - hematyt (Al20r, Si()2 P 2 0f,) - osnowa szklista Tal). 3.22. Tab.3.22. Bioaktywno szka i materiay szko-cerarniczne Skadniki gwne:
3/1. liioH.kt.ywiK* szkli i i na 11 *ria} y s / k l o 0
i craillli /.m
otwartych porach, jak porowata <,oraniika korundowa ( p a l i / 3.'.!. I). O p r a cowane zostay rwriio porowate tworzywa s/klo-eerainiezne o podobnej waciwoci. Szka resorbowane wykorzystywane mog by rwnie jako noniki le kw suce spowolnionemu, wyduonemu w czasie ich dozowaniu. Czynionc s prby czenia z sob rnych materiaw i wytwarzania bioaktywnych kompozytw z udziaem szkie, miedzy innymi jako skadnikw mas spajajcych. Dy si t droga do uzyskania materiaw o zwikszonych parametrach wytrzymaociowych. Pierwsze bioaktywne szka zostay opracowane w 1970r. przez LLIIeucha |1], Naleay one do ukadu Na20-Ca0-Si02-P20r> Pniej pojawiy sn; szka fosforanowe o skadzie odpowiadajcym mineraom: apatytowi lluoro wemu Ca,5[(0,F)|(PO/Oaj, whitockitowi Ca3(P()4)2, apatytowi i wollastoiil towi CaSiOa lub apatytowi i berinitowi A I P O 4 oraz apatytowi 1 l l o g o p i t o w i fluorowemu KMga[Si3A10io]F2, po przekrystaizowaniu zawierajc fi 1 1 1 1 neray jako skadniki gwne. Materiay szko-krystalicznc o skadzie lingo pitu fluorowego, ktry ma struktur warstwow, poddaj si atwo o b r b e i mechanicznej (tworzywa obrabiane mechanicznie). Aktywno biologiczna szkie i materiaw szko-ceramicznych jest re zultatem ich skadu chemicznego, a ponadto wynika ze specyficznej natury substancji szklistej jak zawieraj. Przykady bioaktywnych szkie i ma.tr riaw szko ceramicznych przedstawia tablica.3.22. 3.4.2. N a t u r a s z k a i m a t e r i a w szko - c e r a m i c z n y c h Ciaa stae mog istnie, w dwch rnych postaciach krystalicznej 1 bez. postaciowej (amorficznej). T drug reprezentuj ele, smoy ora/, ./kin nieorganiczne i szkliste polimery organiczne. 'lYwao postaci zewnl 1 zucj 1 waciwoci mechaniczne upodobniaj szka do cia krystalicznych Iraf symetrii oraz uporzdkowania dalekiego zasigu w rozmieszczeniu Mmliii kw tworzcych struktur wewntrzn szkie i wynikajca s t d r/o|.topin waciwoci czyni je zblionymi pod wzgldem budowy do cieczy o l i n i d / o duej lepkoci (> 1023 dPas). Szka odrniaj si od substancji krystalicznych o podobnym skadzie chemicznym tym, c* ich waciwoci nic zmieniaj si w obrbie poszezegl nych ziaren w sposb kierunkowy, lecz s jednakowe (izotropia waciwoci). Ogrzewane przechodz stopniowo z postaci ciaa kruchego do wysokolep kiego i ciekego, czemu towarzyszy odbywajca sic; w sposb cigy zmiana odpowiednich waciwoci; proces ten jest, odwracalny. Przejcie eial krys talicznych w ciecz i odwrotnie odbywa sic w cise okrelonej temperaturze
.'(.
Ulouiilci lay c c r i m i i c z a o
Rys. 3.17. punkty G i G' na krzywej. (temperatura topnienia i krystalizacji), a towarzyszy temu skokowa zmiana w 1 ae i woci (rys .3.17.). Natomiast na krzywej studzenia lub ogrzewania szkie wystpuje charakterystyczny punkt, w ktrym nastpuje jedynie zmiana nachylenia krzywej zalenoci objtoci lub innej waciwoci szka od temperatury. Jest to moment., kiedy lepko szka przekroczy warto 1()13 dPas i staje si ono ciulem kruchym. Temperatura odpowiadajca ternu momentowi nosi nazw temperatury transformacji Tg lub zeszklenia (witryfikacji). Sl ruktura szka jest w zasadzie zamroon wysokotemperaturow struktura cieczy, zaley zatem od sposobu studzenia lub oglnie, termicznej historii szkl. Wpywa to rwnie na waciwoci szkl, ktre mog zmieni si w pewnych granicach w zalenoci od tej historii. Przykadem jest objto waciwa szka W normalnej temperaturze dla substancji staej waciwa jest struktura krystaliczna, a zatem szko jako zamroony stan wysokotemperaturowy ma nadmiar energii swobodnej w porwnaniu ze stanem krystalicznym. Wynika stad reaktywno chemiczna, wana cecha biomateriaw. Szko dy te bodzie do osignicia stanu rwnowagowego, odpowiadajcego minimum eneiru swobodnej wykazujc skonno do krystalizacji. W niskich temperaturach hamowana jest ona skutecznie przez bardzo du lepko, lecz w temperaturach wyszych, zwaszcza powyej temperatury /'<,, proces ten moe przebiega szybko. Struktura szkie jest przedmiotem intensywnych bada od wielu lat, obok skadu chemicznego ma ona bowiem decydujcy wpyw na waciwoci i praktyczne zastosowanie materiaw szklistych. Mimo to wspczesna kon-
.'{/I.
l i i o a k t y w n e s z k l i m a t e r i a y s/.klo
ceramiczne
.'1.1
H.ys. 3.18. Schematyczny dwuwymiarowy obraz struktury Si() >: a) krystalicznej, b) - w postaci szka.
.hu i
cepcja struktury szkie nie zostaa do koca uksztatowana. Najistotniejsza jest dzi koncepcja nieuporzdkowanej wiby przestrzennej jako pod:.tu wowej cechy struktury szkie stanowicej istot stanu szklistego. Skonno do polimeryzacji i tworzenia przez dan substancj trjwymiarowej wiby przestrzennej przyjmuje si za kryterium jej zdolnoci do tworzenia szka. Substancje takie okrela si tradycyjnie jako szkotwrcze. Ich przykadem s SiO'2; B2O3, P2O5 tworzce spolirneryzowane aniony zbudowane z czworocianw koordynacyjnych utworzonych przez atomy tlenu w naroach 1 od powidnie kationy Si 1 ' , B 3 1 lub P5|~ w centrum. Poczone s;| one naro arni, ktre obsadzaj wsplne im atomy tlenu (tzw. tleny mostkowe) I wo rc trjwymiarow wib przestrzenn podobn do charn.ktorystyo/,ne| dla polimerw, std szka bywaj te okrelane jako nieorganiczne pohmc ry (rys.3.18.). Wizanie czworocianw wiby poprzez tleny nio.tkowt cechuje si znaczn elastycznoci, ktra daje moliwo zmiany ktw midzy czworocianami i sprawia, e ich rozmieszczenie moe l>v< pozbu wion geometrycznej prawidowoci (rys.3.19.), charakterystycznej dla suI> stancji krystalicznej. Plastyczno struktury sprawia, e w strukturze szkl mog wspwystpowa rnorodne skadniki chemiczne. Szko moe tez przyjmowa wtrcenia gazowe lub krystaliczne. W szkach o zoonym skadzie chemicznym obok skadnika wibo twrczego wystpuj skadniki okrelane mianem modyfikatorw (alkalia, metale ziem alkalicznych). Wi si one z anionem (tlen) zrywajc wizu, nia pomidzy czworocianami tworzcymi wiez.be i powodujc jej czciow
V qO n"o*o
O
o*
9o
pS
o ^ , Oo
5
Q
, 0 ,
0
o o 02" O v
ooA o p-O 9 6
Rys. 3.19. Struktura szkl krzemianowego sodowego. depolimeryzacjc. W szkach krzemianowych, do ktrych naley wikszo szkie uytkowych konsekwencj depolimeryzacji i osabienie wiby, jest obnienie temperatury miknicia szka, zmniejszanie jego lepkoci, odpornoci termicznej oraz zmiana szeregu innych waciwoci. Wpyw modyfikatoiw zniczy jednak od siy wiza pomidzy modyfikatorem a czworocianami wi/by Zustupienie sodu przez wap zwiksza odporno chemiczna szkie i temperatur ich miknicia. Jest to szczeglnie widoczne w przypadku I> n ink ty w u yeli szkie fosforanowych. Szka fosforanowe sodowe s w wodzie rozpuszczalne i niskotopliwe, za gdy zawieraj wap staj si trudno rozpuszczalne, wytrzymuj wysokie temperatury ale wykazuj skonno do krystalizacji. ('zeiowa depolimeryzacja i osabienie wiby przez modyfikatory czyni struktur szka bardziej elastyczn co zwykle rozszerza dozwolony zakres zmiennoci skadu chemicznego w jakim szko moe si tworzy (tak zwany obszar szko twrczy). Umoliwia te wprowadzenie do jego skadu nowych skadnikw, wczeniej przez struktur szka nieakceptowalnych. Warunkiem powstania szklistej postaci substancji nieorganicznej jest struktury w stopniu pozwalajcym aby tworzce j elementy kadowo (wieloeiany koordynacyjne, atomy) mogy przyjmowa rne po o e n i a wzgldem siebie, wolne od uporzdkowania dalekiego zasigu jak w strukturach krystalicznych, nic- wywoujc rwnoczenie napre powodujcych jej rozerwanie i krystalizacj. Konieczne jest rwnie dziaanie w strukturze szka czynnikw stabilizujcych stan niouporzdkowania struktury i zapobiegajcych jej reorganizacji, pod wpywem czynnikw zewntrznych,
cl.E lyoz.IIO
!}.'!.
H i o j i k l y w n c s/l<la i miilci iiily s/.klo
rrnniiii / n r
w struktur uporzdkowan, krystaliczn. Spenia t mi 'polimeryzowana wiba, jeeli wizania chemiczne w niej s dostatecznie mocne nic i elasty czne a niekiedy rwnie rnego rodzaju domieszki |2|. Szko zatem jest to ciao stale, o elastycznej strukturze wewntrznej i stabilizowanym jej nieuporzdkowaniu (model struktury riicuporzdkowa nej, gitkiej) [3]. Wiba szka moe by utworzona nie tylko przez jeden skadnik, lecz rwnie przez zespoy wibotwrcze, w tym zawierajce substancje, ktre same; nie s zdolne do jej tworzenia ( A I 2 O 3 wraz z N a 2 0 i SiOj, Al PO/) i Si02, lu) daj si wprowadzi w skad wiby jedynie wraz z drugim skadnikiem w odpowiednich proporcjach pomidzy nimi (CaO i A1 2 0;t, Te( ). i PbO). W tworzeniu wiby wieloskadnikowej uczestnicz chtnie sub stancje strukturalnie izotypowe tj. o podobnej geometrii struktury kry:.tuli cznej: krystobalit (Si0 2 )-berinit (AIPO4 ), krystobalit (Si0 2 ) HPO.i Szkln krzemianowe, w ktrych zawarto Si02 jest mniejsza ni .r)0% mol., nic mn j trjwymiarowej wiby krzemionkowej. Ich struktur tworz niowiolkn zespoy czworocianw Si04 poczonych kationami metali, spelninj< \ 1 1 w klasycznych szkach rol modyfikatorw. Podobn struktur mnji) ' /.kin fosforanowe o zawartoci P2O5 mniejszej ni 50% mol., 111.in. niektre bioak tywne szka apatytowe. W tych szkach, nazwanych szkami odwrconymi (invert glasses), rnica pomidzy skadnikami szkotwrczymi a mody li katorami zaciera si i wsplnie tworz wib przestrzenn speniajc funkcj wibotwrcz. W odniesieniu do wiby wieloskadnikowej moliwe s dwa przypadki: 1) dodatkowy skadnik wibotwrczy w sposb statystyczny wbudowu je si w wib podstawow na zasadzie podstawie i z o n i o r l i e z u y e h (Al 3 + w szkach krzemianowych) - wiba ciga jednorodna, 2) w strukturze szka wystpuj niezalene elementy wiby obu nul/n jw - wiba niejednorodna nieciga, lub te fragmenty to poh)ozoui s w jeden szkielet - wiba niejednorodna ciga. Bioaktywno szkl fosforanowe i fosforanowo-krzemianowe s odpowiednim przykadem wiby niejednorodnej cigej. Specyfik szkie jest, to e w ich strukturze mona poczy substancje ktre nie tworz razem zwizkw chemicznych, lub zwizki takie s mao trwale. Przykadem moe by Si<);. i P2Or>. .Jest, to moliwe wwczas, gdy w strukturze szkl znajduje si skad nik ktry jest, zdolny tworzy zwizki o duej trwaoci z obydwoma tymi substancjami jak m.in. Al, ktry z Si() 2 tworzy liczne krzemiany a z P 2 0", tworzy bardzo trway AIPO.|. Spenia on rol cznika pomidzy obydwotnn
.'i.
IJioiriHlriiiily ccrinniczne
1 I - o - S i - 0 - Si - 0 - Na i i ^Na 0 i~0 O 1 i i i - O - Si - O - A L - O - P - O - N a > i i i i i i l i -O-AL - O - S i - O - A l - O - P - 0 1 i i i i 0 0 1 0 O 1 I I I I -0-Si - 0-Si- O-Si- 0 - A l - Oi i I i i

N a INa 0 0
i i AL-0i o I P - O i
0
1 I I I I I Uys. 3.20. Klastery krzemianowe i fosforanowe w strukturze szkl z ukadu AbOy-iwSiOa. omawianymi skadnikami, a wiba szka skada si z klasterw krzemianowych i fosforanowych (rys.3.20.). Podobn rol moe peni Ca, co ma miejsce w krzemianowo fosforanowych materiaach bioaktywnych. Skadniki pozawibowe struktury ktre same nic uczestnicz w tworzeniu .polimeryzowanej wieby szka speniaj rnorodne role: I) osabiaj wib zrywajc mostki pomidzy jej elementarni - rnodylikatory, '.!) lokuj si w lukach wiby wysycajc jej lokalne niedobory adunku, 3) zajmuj przestrzenie interstycjalne i oddziaywaj na aniony wiby, wpywajc na si wiza z pierwiastkami wibotwrczymi, a tym samym na ich zdolnoci wibotwrcze i trwao samej wiby, I) tworz kompleksy m. in. dajce efekty barwne, I) W postaci obojtnych drobin a nawet czstek koloidalnych lokuj si w pustych przestrzeniach wiby. Wiele materiaw bioaktywnych otrzymuje si poprzez przekrystalizowanie /.kin jako substancji wyjciowej. Otrzymuje si wwczas materiay szkokiysluliczno inaczej dewitryfikaty, w literaturze wiatowej okrelane jako szko - ceramika. Rodzaj powstajcych w szkle substancji krystalicznych oraz kolejno ich tworzenia nie zawsze odpowiada tej, jaka powinna wynika ze ste poszczeglnych skadnikw w nim wystpujcych.
3/1.
l i i o a k t . y w n c S /.kli i m i i t e i i a l y : . / k l o
rcrairiiiVIK
Procesy krystalizacji szkie wieloskadnikowych poniej temperatury miknicia przebiegaj zwykle w sposb wieloetapowy, zgodnie z nastpu jcymi zasadami |4|: Z a s a d a lokalnego nasycenia. Powstanie krystalitw nowego zwizku lub fazy jest moliwe, gdy koncentracja skadnikw chemicznych osignie lokalne stenie nasycenia w obszarze wikszym ni wymiar krytyczny jej zarodka, pomimo malej redniej zawartoci ktregokolwiek z nich w caej objtoci szka. Z a s a d a s y n c h r o n i z o w a n y c h przemieszcze. Powstanie pocze krystalicznych w obrbie struktury szka odbywa si przez przemieszczanie si kationw pozawibowyeh i wzajemne dopasowanie si ich pozycji oraz elementw wiby odpowiadajcych anionom nowych zwizkw. Wystpu je tendencja; e pierwsze krystalizuj poczenia zoone gwnie z pin wiastkw najsabiej zwizanych z wiba (skadniki pozawibowe). a ink najblisze strukturze szkl, z ktrego powstaj, lub najatwiej dajcym u oddzieli fragmentom ich wiby. Powyej temperatury miknicia, gdy lepko szka jest, dosta,I,ci zim maa (< 10 - 4 dPas), jego krystalizacja podobnie jak w cieczy przebiega przez powstawanie wolnych zarodkw wytrcajcych si zwizkw oraz ich rozrost. Biomateriay szko- ceramiczne powinny by drobnokrystaliezne, gdy warunkuje to du ich wytrzymao mechaniczn i ma krucho. Aby to osign, mona prowadzi tak obrbk termiczn szka, aby najpierw wykrystalizoway w formie drobnoziarnistej skadniki pozawibowe. Spel niaj one rol zarodkw, na ktrych nastpuje spontaniczna krystaiznc ja gwnych skadnikw mineralnych w caej objtoci szka (ki ystalizncjn heterogeniczna). W niektrych szkach mona wywoa czciowy rn/pnd pierwotnej wiby szka i rozdzielenie si jej na dwie fazy szkliste o rnym skadzie (likwacja). Drobne krople odmieszanego szka rozsiane w obrbii gwnej fazy szklistej jako matrycy speniaj rwnie rol za rod ko w ki\ talizacji. Krystalizacja rozpoczyna si atwo od powierzchni ziaren d In lego niektre biomateriay wytwarza si z proszkw szklanych przez ich sprn sowanie i spieczenie. W materiaach szklo-eerarnieznyeh wykrystalizowane skadniki tkwi w szklistej osnowie, zwykle wzbogaconej w S1O2. Dziki elastycznoci struktu ry szkl spjno takiego przekrystalizowanego materiau nie tylko zostaje zachowana, lecz nawet jego waciwoci mechaniczne s lepsze ni wyj eiowego szkl. Ma to miejsce szczeglnie wwczas, gdy powstajce krysztay maj rozmiary rianoinetryeziie (nano-inateriay).
.! IH
.'i.
Iiioiinit.cria.ly c e r a m i c z n e
.'{.<1.3. Zjawisko bioaktywnoci szkie i szko-ceramiki Zdolno wizania si szkie bioaktywnych i implantw szko-ceramieznych z t kanka kostn w organizmie stanowi przedmiot licznych bada polegajcych in.in. na ledzeniu in vitro zmian na powierzchni materiau pod wpywem rozt worw, symulujcych ludzk plazm krwi (SBF) o skadzie: 142,0 Na' , 5,0 K 1 , 2,5 Ca 2 +, 1,5 Mg 2 +, 130,0 Cl", 27,0 H C 0 | _ , 1,0 1 J P 0 2 _ , 0,5 SO, m.M a take dowiadcze in vivo. Stwierdzono, e tak w przypadku tworzyw typu Bioglass, Ceravital, jak i materiaw szko-ceramieznych apatytowo-wollastonitowych Cerabone, wizanie z yw materi kostn rozpoczyna si od powstania powierzchniowej warstwy wzbogaconej w wap i los lor. Tworzy j hydroksyapatyt zawierajcy czsteczk wglanow o zdefektowanej strukturze, tj. bardzo bliski apatytowi kostnemu. Na kontakcie tkanki kostnej i implantu tworzy si warstwa reakcyjna. Jej szeroko zaley od waciwoci materiau. Niekiedy jest ona wska i po o k r e s i e 1-1 miesicy od operacji ma grubo 20/.tm, lecz dalej nie poszerza si. Na kontakcie tworzyw szko-krystalicznych apatytowo-wollastonitowych uzyskuje- ona szeroko dochodzc do 150 um i w zwizku z rozwojem kom r e k kostnych zwiksza si w cigu kilku lat od ich wszczepienia. Mechanizm tych procesw jest zoony [5,6,7], Najnowsze badania udowodniy, e jest on oparty na zjawisku rozpuszczania inkongrunetnego [8,9], Rozpuszczanie takie odrnia si od prostego rozpuszczania cia staych lyiu, ze do rozpuszczajcego roztworu skadniki substancji rozpuszczanej przechodz w innych proporcjach ni w tej substancji wystpuj. Na granii v substancji rozpuszczanej i roztworu nastpuje bowiem wytrcanie si nowych zwizkw tworzcych si na skutek reakcji pomidzy skadnikami przechodzcymi do roztworu i skadnikami roztworu. Pod wpywem dziaania pynu fizjologicznego (SBF) na szka bioaktywno i materiay szko - ceramiczne (pil SBF wynosi okoo 7,0) nastpuje stopniowa destrukcja struktury szka pod wpywem dziaania jonw Cl- z tego pynu na jony Ca 2 ' w strukturze szka, za jony N a + ulegaj wymianie na jony wodorowe w nim zawarte, co zrywa mostki tlenowe wiby krzemianowej i lub fosforanowej szka. Nastpuje depolirneryzacja wiby i stopniowe niszczenie struktury szka, ktrej skadniki s nastpnie wymywane w formie jonw Ca 2 1 i P O 3 - , za krzemionka przechodzi przypuszczalnie w lorni atwo rozpuszczalnego kwasu ortokrzemowego H,|Si(),-i. Na granicy materiau i pynu fizjologicznego nastpuje hydroliza kwasu ortokrzemowego i wytracanie si uwodnionych krzemianw wapniowych CaO - SiOy - IlaO l.ypu tobormorytu, zwizku powstajcego w czasie hydratacji i wizania cementu portlandzkiego, ktry skada si z krzemianw wapnia. Gdy materia
3.4.
Bioaktywno s/kta i inalehaly s/klo
ceramic/li<
zawiera sd powstaj le sodowo - wapniowe krzemiany uwodnione typu .\Ta<20 - CaO - S1O2 II2O. Uwodnione krzemiany formuj elowa waist w na powierzchni rozpuszczanego materiau. Na niej krystalizuje warstwa hydroksyapatytu, ktra rozrastajc si czy si z ywa tkank kostn spa jaje j z implantem. Rozpuszczanie materiau implantu jest tym szybsze im wicej zawiera on fosforu, wapnia, oraz alkaliw. Szybciej nastpuje tez narastanie warstwy hydroksyapatytu. W materiaach apatytowo - wollas tonitowych szybko obu tych procesw jest tym wiksza im wikszy j e s l udzia szklistej osnowy. Szko cechuje si bowiem wiksz reaktywnoci chemiczn w porwnaniu z substancja krystaliczn o podobnym skadzie. Utworzenie si granicznej warstwy produktw spowalnia zwykle d a l / c rozpuszczanie materiau i dopyw jego skadnikw do roztworu Pod wpl\ wem roztworu nastpuj rwnie zmiany w skadzie warstwy elowej (wv mywanie Na i Ca) i jej stopniowe rozpuszczanie. el krzemionkowy je .1 bo wiem rwnie rozpuszczalny aczkolwiek w sposb bardziej powolny Wami wa amorficznego elu krzemionkowego uatwia krystalizacj apatytu koi 1 nego. Grupy silanolowe Si-OU na powierzchni elu sprzyjaj tworzeniu n tego zwizku [10]. Kostny apatyt powstaj rwnie na powierzchni metali cznego tytanu i tantalu, jeeli pokrywa je amorficzna warst wa tytanianu lub tantalanu sodu wytworzona dziaaniem NaOH na te metale. Jest to e l e k t tworzenia si grup Ti-OII i Ta - OH w tych warstwach oraz obecnoci jonw sodu (Na+) [11,12 ]. Tworzenie si pod wpywem pynw ustrojowych, na powierzchni szkl 0 duej aktywnoci biologicznej (45S5 Bioglass), warstwy elu krzemionko wego a na niej podwjnej warstwy apatytu kostnego zachodzi szybko, w cigu 24 godz. Umoliwia ona rozpoczcie si procesw mikrobiologicznych, mao jednak dotd poznanych. Naley do nich dziaanie makro fagw 10 ied lanie si osteoblastw, komrek wzrostu koci. Kolonizacja powicizi lun warstwy apatytu przez komrki generujce rozrost koci trwa prze/ I god 1 towarzyszy jej wytwarzanie substancji stymulujcych m i t o z 1 pud ml komrek a take tworzenie si poza komrkowej osnowy proteinowej M i n c ralizacja osnowy i powstanie kompozytu apatytowo - kolagenowego, jakim jest ko jest efektem tych procesw. Trwaj one (i - 12 dni a maj na nie wpyw skadniki rozpuszczalne wprowadzane przez szko. Du roli; odgry wa te wiek oraz naturalne predyspozycje organizmu pacjenta, uwaruriko wane genetycznie [13]. W przypadku implantw z materiaw o mniejszej aktywnoci binlogi eznej (szko - ceramika wollas torii towo - apatytowa), procesy te przebiegaj, wolniej. Zatem na zjawisko bioaktywnoci skadaj si nastpujce procesy czstkc >we:
!l)
.'1. Uioiriiitoriiily e c i i i i n i c z n e
stopniowa destrukcja struktury wrwn<;i rznoj materiau pod wpywem eliemie/.riie aktywnych skadnikw roztworw tworzenie si na powierzchni materiau warstwy substancji stanowicych produkt hydrolizy niektrych z wymytych skadnikw oraz/lub produkty reakcji pomidzy skadnikami pochodzcymi z materiau i z o tac-zaj eego roztworu. stopniowe, selektywne wymywanie skadnikw warstwy powierzchniowej i narastanie na niej substancji biologicznie zgodnej zdolnej do zrastania si z yw tkank (hydroksyapatyt). przyczanie si osteoblastw i procesy komrkowe prowadzce do t worzenia si kolagenu inineralizowanego apatytem kostnym. Szybko tych procesw czstkowych musi by odpowiednio zharmonizowana.. Zbyt szybkie rozpuszczanie nie pozwala na wyksztacenie si warstwy hydroksyapatytu, gdy jest zbyt wolne, tworzy si ona zbyt dugo i nie nastpuje poczenie implantu z koci. Zalet bioaktywnych szkie jak i materiaw szko ceramicznych jest, e mona wpywa na szybko tych procesw przez zmian zawartoci skadnikw gwnych oraz wprowadza dodatki zwikszajce aktywno chemiczn (alkalia, fosfor) lub zmniejszajce (bor). Moliwe jest. take wprowadzenie t drog ziem rzadkich [15]. 3 1.1. I bioaktywno szka i m a t e r i a y s z k o - c e r a m i c z n c I 1 1.1. Szka bioaktywne '/, po rd opracowanych przez llencha szkie bioaktywnych nalecych do ukadu \ a j ( ) - ( :a0-Si() 2 -P 2 0 5 (rys. 3.21.) o nazwie handlowej Bioglass najlepiej dotd zbadane pod wzgldem waciwoci biologicznych jest szko 15S5 o skadzie 45% Si0 2 , 24,5% CaO, 24,5% N a 2 0 i 5% P 2 0 5 [1]. Cechuje si ono wytrzymaoci na rozciganie 42 MPa i moduem Younga 35 GPa. Stosowane jest, m.in. do wypeniania ubytkw kostnych, oraz w protetyce ucha rodkowego i jako implanty koci szczkowych. Jego aktywno biologiczna zmienia si w szerokim zakresie w zalenoci od zawartoci CaO i \'.i ,(). Pr/,y okoo 50% zwartoci Si() 2 , 20% lub wikszym udziale N a 2 0 '.kio staje sic; rozpuszczalne w rodowisku biologicznym co wyklucza jego uycie jako implantu. II. I. 1.2. Apatytowo materiay szko - ceramiczno Czynnymi skadnikami bioaktywnych szkie i materiaw szko - ceramicznych s gownie lslorany wapnia. Zwikszenie ich udziau w skadzie szkie
.1.1
B i o a k t y w n o .-,/kln i m a t e r i a y s / k l o
i i rainii VIII
Sl0 2
/ A \
Rys. 3.21. Skad chemiczny szkie bioaktywnych o rnej zdolnu' i tworzeniu wiza z komi (wg [14|); poza trzema skadnikami zuziim .niivml na trjkcie szka zawieraj 1-10% P2O5; A wizanie |>i> :tll ilunr li lub krtszym czasie, B - brak wizania, reaktywno /byt muu t brak wizania, reaktywno zbyt dua, D - brak wizaniu, -/U" u. nil tworzy. wywouje siln tendencje do krystalizacji. Z tej przyczyny moliwe je 1 otrzymywanie materiaw szko ceramicznych o duej zawartoci fosforanw wapniowych zblionych swym skadem chemicznym do ceramiki hydroksyapatytowej . Ich gwnymi skadnikami s: Ca3(P04) 2 - fosforan trjwapniowy (or tofosforan) (3- whitlockit, apatyt fluorowy Ca-,|F(PO.-i);i| oraz mctalslran C a 2 P 2 0 7 . Jednak fosforan trjwapniowy i apatyty w ich czystej postaci nale do substancji o wysokiej temperaturze topnienia 161 f>-1022 ('. W u ka dzie dwuskadnikowym C a 0 - P 2 0 5 krystalizacja Ca,i(PO.|) 2 jako gw nego skadnika zachodzi, gdy stosunek CaO do P 2 0r, jest, wikszy 111/ 1,11. ( H1 z\ many stop natychmiast przekrystalizowuje, a uzyskany materia wykit/nji du krucho. Z dowiadcze nad otrzymywaniem tych materiaw wyniku, /< ws sol .1 teni])eratura topnienia i zwizane z tym due straty lsloru na .kul' I oi noci oraz niekorzystna grubokrystaliczna struktura, losloraniw piawiaj e nie s one interesujce w swej czystej postaci dla technologii wytwarzaniu biomateriaw. Ukady o skadzie zblionym do C a 2 P 2 0 7 , l o p i o n c w o k o o 1100 C pozwalaj uzyska dobrze wyklarowane szkl. Ogrzewane ulegaj krystalizacji. Najpierw powstaje metafosforan wapnia (720 (I C), a nustp nie C a 2 P 2 0 y . W celu obnienia temperatury topnienia i poprawy struktury przekrystalizowanego materiau do skadw odpowiadajcych lslraiiowi trjwapniowemu i apatytowi dodaje si inne skadniki, a mianowicie: Si(),, A 1 2 0 ; I , MgO, K 2 0 , N a 2 0 , F .
HioiliHtrriftly eermnicziK
Wprowadzanie tych dodatkw w ronych proporcjach pozwolio stwierdzi, e w takich wieloskadnikowych szkach o rodzaju krystalizujcego fosforanu decyduje przede wszystkim stosunek zawartoci CaO i P 2 O 5 . Jeeli jest on wikszy od 1,0 nastpuje krystalizacja apatytu i fosforanu trjwapniowego jako skadnikw gwnych. Wprowadzenie 10-20% S1O2 kosztem P2O5 przy odpowiednio wysokiej zawartoci CaO sprawia, e temperatura topnienia szkl sic obnia, a gwnymi zwizkami powstajcymi w czasie krystalizacji nadal s apatyt i fosforan trjwapniowy. Obecno A I 2 O 3 oraz MgO w iloci powyej .">% utrudnia topienie i krystalizacj. Obecno fluoru obnia temperatur topienia, lecz sprzyja niekorzystnej gruboziarnistej krystalizacji. Jako najbardziej korzystny mona uzna nastpujcy skad szka: 20,0% PjOs, 15% CaO, 30,0% Si0 2 , 5,0%, MgO i 1,0% CaP 2 - Szko takie otrzymuje si w temperaturze 1430-1450 C. Krystalizuje w temperaturze 835 C (gwna krystalizacja) do 1100 C, z wytworzeniem apatytu i fosforanu trjwapniowego oraz niewielkiej iloci CaSiOs (rys.3.22, szko 45) [15].
Il\s :',:.':.'. Krzywe DTA krystalizacji szkie z ukadu Mg-AIaOa-CaO-SiOar.-Or,; T,t temp. transformacji, 7'y - temp. miknicia, '/' - temp. nnkleacji; teruj), krystalizac ji: !).n apatytu, I\Wi whitlockitu, - I\wo wollastonitu, l\ v f pirofosforanu wapnia, l),i, herliiiitu (AlPOj).
3.4.
B i o a k t y w n o s z k u i iiiiiloriuly s / k l o
ceramiczno
.'.'.l
Handlow Ibnn szklo-ccramiki apat.yl.owoj reprezentuje ( 'KR A VITAb|l(>| zawierajcy w swym skadzie m.in.: 5 - 10 NiijO. O,.1) 3,0 KjO, 2,5 - 5,0 MgO, 30 - 35 CaO, 40 - 50 Si() 2 , 10 - 50 P2Or, (%wag). Zbudowany jest z apatytu w szklistej osnowie. Dziki obecnoci znacznej iloci alkaliw, ktre wi SiO'2, powstaje znaczna ilo szka krzemianowego, tworzcego osnow a w niej krystalizuj krzemiany wapnia i magnezu. Szklista osnown poprawia waciwoci mechaniczne materiau wpywa rwnie korzystnie rui jego bioaktywno. Wykazuje on wytrzymao na ciskanie 500 Ml'a, a na zginanie 100 - 150 MPa. Stosowany by na protezy elementw ucha rod kowego. Materiay drobnokrystaliczne o dobrych wasnociach mechanicznych, wytworzy mona przez sproszkowanie wytopionego szka (ziarnu rzdu kilku mikrometrw), wysokocinieniowe prasowanie i nastpnie ich s p u r / e nie. Przez spiekanie szka o podanym poprzednio skadzie w tempiTul ui 1 1150 C otrzymuje si drobnokrystalic.zny materia zoony z apatytu i wini lockitu /3-Ca 3 (P0 4 ) 2 o twardoci okoo 700 k G / r n n r zawierajcy rwnic, niewielk domieszk wollastonitu. Poczone w ten sposb techniki szklarska i ceramiczna pozwalaj uz\ ka tworzywa znacznie bardziej jednorodne o lepszych wasnociach mechanicznych w porwnaniu z typowymi materiaami ceramicznymi. 3.4.4.3. Materiay apatytowo - wollastonitowo Materiay szko-ceramiczne zawierajce jako podstawowe substancje a pa tyt i fosforan trjwapniowy wykazuj du krucho. Zmniejsza j nieco obecno wollastonitu. Jego wyduone krysztay zapobiegaj bowiem roz przestrzenianiu si pkni. Aby uzyska tworzywa szko ceramiczni' o no wych waciwociach, modyfikuje si skady tak, aby oprcz apatytu gy powstawa rwnie inne fazy krystaliczne. Wollastonil ('aSiOi popia wia waciwoci mechaniczne apatytowych materiaw szko e n ny< li diopsyd CaMg(Si0 3 )2 oraz anortyt Ca(Al2Si20,s) zwikszaj ich odporno chemiczn i twardo. Najbardziej znane s obecnie tworzywa apatytowo wollastonitowe ze wzgldu na du wytrzymao na zginanie i dobre z ras tanie si z komi, potwierdzone eksperymentami ria zwierztach i praktyk kliniczn. Jeden z twrcw tych materiaw, Kokubo podaje na przykadzie mat riau o skadzie: MgO 4,0, CaO 4-1,9, Si0 2 43,2, P2Or, 1(5,3, CaP 2 0,3%wag., e tworzywo to otrzymane przez prasowanie proszku w postaci szklistej ma wytrzymao na zginanie (mierzon w atmosferze N-j) - 120 MPa, a materia otrzymany z proszku przetrzymywanego w 870 (' w celu wywoa
.'1
I t i o m a l c i i.il y rci iiiiiiiv.nc
ma krystalizacji - I II Y1l'a. Materia ogi/cwany w temperaturze 1050C ora/, 1200 C w celu krystalizacji wollastonitu jako dodatkowego skadnika i polnego przekrystalizowania /, pojawieniem si whitlockitu zwikszy wytrzymao ria zginanie tworzywa odpowiednio do 193 i 243 MPa. Dodatek sodu w iloci do 5% wag. N a 2 0 zmniejsza lepko szka i uatwia formowanie z niego wyrobw, zwiksza te zakres temperaturowy i skadw chemicznych, z ktrych mona otrzyma szko. Obnieniu ulega temperatura, krystalizacji apatytu (810-880 C) i wollastonitu (900-960 C) w przypadku szkl o skadzie: P 2 0 5 11,2, CaO 31,9, Si02 44,3, MgO 2,8, K 2 0 0,2, Niw O 1,0, CaP 2 5,0% wag. Prby z wprowadzeniem do szka A l 2 0 3 lub Zr0 2 wykazay, e tlenki te maj negatywny wpyw na przebieg krystalizacji, a ponadto hamuj zrastanie si tworzyw z yw tkank kostn. Podczas krystalizacji glin, a take magnez wraz z krzemionk i czci wapnia tworz resztkow faz szklist wyranie wzbogacon w te tlenki. Dua zawarto glinu czyni to s/klo chemicznie odporne i mniej bioaktywno. Materia CERABONK o skadzie podobnym do podanego powyej, skadajcy si z apatytu Caio (PO^g (0,F) oraz /?-wollastonitu CaSiOg spojonych szklist osnow posiada wytrzymao na ciskanie 1060 MPa, na zginanie 215 MPa, modu Yunga 118 GPa, wytrzymao na kruche pkania (Wic) 2.0 MPa.rn 1 / 2 |17], Ostatnio opracowano materia szko-cerarniczny, w ktrym wollastonit a.iapiono bezglinowym kan asy tein fluorowym (1<2 N'a,t Cag Si 12 )3 0F,(, ktry c c c l n i j e si du wytrzymaoci na zginanie (300 MPa)[18j. Stanowi on .yntetyczny analog strukturalny minerau nalecego do krzemianw grupowych (Na,K) 5 Ca.. 1 [(OH,P)3(Siio0 25 )|. 3.4.'1.4. Bioaktywno tworzywa piezoelektryczne Wspczesna medycyna do przyspieszenia gojenia si zama koci stosuje mikroprdy elektryczne. Nasuno to myl opracowania tworzywa zawieralacego skadniki mineralne o wasnociach piezoelektrycznych ktre pod wpywem naciskw mechanicznych w trakcie ruchu koczyn generuj adunki elektryczne. Takie waciwoci piezoelektryczne ma niskotemperaturowa odmiana Al PO,- berlinit. Szko o skadzie: N a 2 0 24,1-26,1, CaO 21,7A 12( );j 11,0-12,2, P 2 0 5 31,6-33,6, F 6,1-10,9% przekrystalizowujc da |e tworzywo zoone z fluoroapatytu i berlinit,u. Krystalizacja przebiega lepiej, gdy szko zawiera 1-6% tlenkw elaza. Powstaj wwczas fosforany elaza speniajce rol nukloatorw krystalizacji apatytu i berlinit,u. 'lYudno stanowi otrzymanie AIPO.,| w formie berlinit,u, gd.y w wyszych
VI.
HioH.kl.ywm> s/.kla i materiay s / k l o
ceramiczne
temperaturach przechodzi on w odmiany o strukturze trydymitu a n n s t p nic> krystobalitu, ktre nie s pieozocektryczne |l!)|. Waciwoci piezoelek tryezne wykazuje te kompozyt apatyt-kolagen o odpowiedniej teksturze. 3.4.4.5. Materiay obrabialno niechaiiicziiie Niektre materiay szklo-ceramiezne maj unikaln waciwo: ntona im nadawa ksztaty metodami stosowanymi w obrbce mechanicznej metali. Wykazuj one rwnoczenie du wytrzymao i odporno na pkanie. Cechy te zawdziczaj drobnym pytkom miki, ktra stanowi gwny skad nik krystaliczny tych materiaw [20]. Jest to mika typu flogopitu fluorowego KMg 3 [AlSi0 3 OiolF2. Opracowane zostay rwnie tworzywa zawierajce obok flogopitu, kordieryt Mg"2A131A1Si5O]s] i spinel AlMgO.i, co zwik za ich wytrzymao. Aby materia by obrabialny, pytki miki musz m i e o d p o w i e d n i e w \ miary, styka si ze sob i stanowi okoo 2/3 cakowitej objtoci tworzywa Znane s tworzywa szko - ceramiczne obrabialno mechanicznie, ktre wyrniaj si szczeglnym ksztatem blaszek miki. Pytki flogopitu s za krzywione i tworz sferyczne agregaty przypominajce w przekro ju przecite gowy kapusty. Ich wymiary dochodz do 100/tm. Wygicie pytek flogopitu nastpuje wskutek napre wewntrznych w jego strukturze. Wywouje si je przez zmian skadu chemicznego i wprowadzenie glinu w pozycje zajmowane przez magnez. Obok agregatw flogopitu tworzywo to zawiera kor dieryt. Wyrnia si znacznie lepsz podatnoci na obrbk i wysok wy trzymaoci. Jest dobrze tolerowane przez organizm czowieka 1 znalazo zastosowanie w chirurgii. Opracowano te materia obrabialny bioaktywny PI()VI\I(I I '" |l'i|, Za wicra on pytki flogopitu oraz apatyt, ktry nadaje mu aktywno biolo giczri. Krystalizacj obu zwizkw poprzedza zjawisko odmie ,zanin .to pw (likwacja). Jest to w tym przypadku proces zoony. Powsta bowiem powinny dwa typy odrnieszanych cieczy obok siebie. Krople jednej z nn li 1 wzbogacane w Mg, Al, K i Na i przechodz w szko krzemianowe, z ktngo krystalizuje flogopit. Krople drugiej maj charakter wapniowo osiom,nowy i krystalizuje z nich apatyt fluorowy. Kroplo obu szkie rozproszone s w szklistej matrycy bogatej w krzemionk. Materia ten cechuje wytrzymao na ciskanie 500 Ml'a a na zginanie ")()() MPa, jego odporno na kruche pkania wyraona wartoci K/< wynosi 0,5 - 1,0 MPa. m1/'2. Otrzymywanie' tworzyw llogopitowo-apatytowyeh polega na uiiiiejt nym wywoywaniu od mieszania, takiego, aby powstay trzy rne chtni
.'(.
liioiiiiitcniily c e r a m i c z n e
eznie fazy: apatytowa, llogopitowa oraz matryca szklista, a nastpnie przeprowadzeniu krystalizacji przez odpowiedni obrbk termiczn w zakresie 610-1050 C. Konicx:zne jest cise utrzymywanie odpowiednich proporcji pomidzy zawartoci Mg, Al i alkaliw oraz zawartoci Ca i P w szkle wyjciowym. BIOVERIT znalaz zastosowanie w chirurgii kostnej do sporzdzania implantw, wkrtw oraz pytek czcych, w chirurgii ucha rodkowego do sporzdzania protez fragmentw tego organu, w stomatologii do wytwarzania protez korzeni zbw i inn. Jego zalet jest to, e ostateczny ksztat protezy lub implantu jest nadawany przez chirurga. 3.4.5. l i i o c e m e n t y Bioccmerity i cementy kostne, ze wzgldu na waciwoci s atrakcyjnym materiaem dla chirurgw i dentystw. Su one do wypeniania ubytkw kostnych w ktre mona je wprowadza drog iniekcji. Waciwoci plastyczno cementw pozwalaj dowolnie ksztatowa je in situ stosownie do potrzeb i uzyska dokadne wypenienie miejsca implantacji. Dobre cementy powinny posiada cechy takie jak: bioaktywno, wac i w o c i mechaniczne zapewniajce wytrzymao na due i zmienne obcienia, krtki czas wizania (zwyke 5 - 7 min.) oraz atwo przygotowania (pal rz 3.3). Opracowane dotd cementy, jeszcze w maym stopniu speniaj te wymaganiu, niemniej stosuje si je w dentystyce jak i ortopedii. W dentystyce uywane s jako wypeniacz ubytkw kostnych oraz miazgi zbowej i w leczeniu paradentozy. W chirurgii uywa si je do mocowania endoprotez, stawu biodrowego, kolanowego i in. a take do uzupeniania ubytkw koci zarwno pourazowych jak i pooperacyjnych. ('einonty mog by nasycane antybiotykami, ktre s stopniowo uwalniane, zapobiegajc powstawaniu stanw zapalnych. Najszerzej jako cementy stosowane s samo polimeryzujce si masy akrylowe, (cementy PMMA). Skadaj si orie z fazy staej w formie proszku, ktrym jest polimetaakrylan metylu oraz fazy ciekej to jest monomerowego met akrylanu metylu (MMA). Polimeryzacja nastpuje j)o zmieszaniu obu kladnikw i ma charakter egzotermiczny. Cement twardnieje po 15 min. Interesujce waciwoci posiadaj cementy ywiczne, jak 4 - MIOTA- MMA I PP, gdzie TBB to tri-n-butyl borane. Pozwalaj one uzyskiwa zcza ko metal o wytrzymaoci 7.0 MPa. cz si one z ceramik tkenkow i hydroksyapatytem lub fluoroapatytern, z bioszklami i materiaami szkocerainicznymi, uzyskujc wytrzymao 15 MPa. Wprowadzenie biologicznie
.1.1.
B i o a k t y w n o sy.khi i inat.orin.ly s z k o
oorainio/.no
aktywnego napeniacza jakim hydroksyapatyt |)o|>rawia waciwoci ino ohanioy.no cementu, przyspieszajc zrastanie si koci. Oba rodzaje1 cementw wywouj jednak szereg ubocznych skutkw, zwizanych rn.in. z ich kurczeniem si w czasie wizania i pkaniem oraz spowodowanym tym przedostawaniem si czstek cementu do krwioobiegu. I'odjto wic prby wytwarzania cementw opartych o fosforany wapnia, w tym otrzymane przez krystalizacj szka. Pierwszy cement fosforanowy oparty byl na Ca4(P04)20 i Cali PO, i lub jego dwuwodnej postaci. Twardnia on jednak dopiero po 30 minutach. Skrcenie czasu twardnienia byo moliwe przez dodanie obojtnego roz tworu fosforanw. Fosforan czterowapniowy pod wpywem dwuwodorowego fosforanu wapniowego twardnieje po 2 min. Dodanie do wicego rozt woru fosforanu dwuwapniowego, lignatu sodu lub chitosanu uat wia tworzenie n. hydroksyapatytu pod wpywem SPF. Zjawisko wizania wystpuje t< gd\ na fosforan czterowapniowy dziaa si roztworem kwasu fosforowego Szka z ukadu Ca0-Si02 - P 2 O 5 - Cap2 twardniej ju w cigu I nim po zadaniu roztworem CaNIi^PO^.H2O. Przetrzymywanie w symulowanym pynie fizjologicznym (SPF) wywoywao tworzenie si hydroksyapal.yl.11 wzdu granicy ziarn i wzrost wytrzymaoci ju po 3 dniach. Cementy opai te s na tych szkach lub na materiale szko - ceramicznym z ukadu < '11O P 2 0,5 - Si02 oraz ywicy PIS - C.MA (bisphenol-x-glicidyl-niethacrylato). Dodatek fosforanu amonowego korzystnie wpywa na waciwoci incolia 1 liczne cementw. Okazay si one porwnywalne lub lepsze niz. cementw PMMA, przy czym cechuj si du bioaktywnoci. Z dotychczasowych danych wynika, e na waciwoci cementw bioaktywnych istotny wpyw wywieraj reakcje pomidzy fosforanem wapniu lul> szkem fosforanowym wzgldnie fosforanowe - krzemianowym a rozl wornmi odpowiednich soli. Badania wizania cementw opartych o szka lslranowo w a p n i o w e M skadzie bliskim whitlockitowi, przy zastosowa i u dwu rodzajw rozl wmw wicych, a mianowicie 3M roztworu wodnego ll.tPO,|, oraz .7 1 roztworu wodnego (N11,1)2IIPO,1 z 1% dodatkiem IJ3PO4 pozwolio zaobserwowa 00 nastpuje. Oba te roztwory wchodziy w reakcje ze szkami. W rezultacie po za koczonym wizaniu j)ast zoonych ze szka i roztworu pojawiy sic; nowo fazy krystaliczne. Jak wykazay badania XRD ich rodzaj zaleny byl od skadu chemicznego roztworu, w mniejszym stopniu od skadu chemicznego szka. Oglnie naley stwierdzi, e w wyniku dziaania roztworu kwasu tworzyy si zwizki lepiej wykrystalizowane ni gdy uyto roztworu fos lorami amonowego. Pod wpywom dziaania roztworu kwasu losorowego
,'i.
HioiNiiIeniity
ceramiczne
krystalizoway kwane fosforany brushyt ('al l|l 'O.i| 2112C), uwodniony losloran wapnia, uwodniony dwuwodoroldsldran wapnia, dwuwodorofosforan wa|>nia i monetyt CJi-iII[]|. Wobec fosforanu amonowego tworzy si hydroksyapatyt, fosforan dwuwapniowy, whitockit. Gdy szka zawieray krzemionk tworzy si hillebrandyt C | S i O 4 ] H2O i kilaait Ca,3 Sia O7. 41i2O a w cementach z wysokosodowych szkie powstawa rwnie NaP03. (lomcnty bioaktywne wzmacniane wknami wglowymi lub hydroksyapatytern tworz bioaktywne kompozyty o zwikszonej wytrzymaoci raochaniczriej |22|. 3.1.6. Bioaktywne materiay porowate Poszukiwania implantw moliwie jak najbardziej zblionych wasnociami do substancji pochodzenia naturalnego skieroway uwag na tworzywa porowate o porowatoci takiej, jak maj elementy kostne organizmw ywych. W chirurgii naprawczej koci wanym problemem jest, uzyskanie trwaego i stabilnego zespolenia wszczepu lub wypenienia z yw tkank kostn przez wronicie jej w pory materiau. Odpowiedni rozmiar porw i pocze midzy porami decyduje o przenikaniu i mineralizacji tkanki, dajc dobre 1 trwale poczenie implantu z koci (patrz 3.2.4). Mona je otrzyma przez spiekanie proszkw szkie fosforanowych o odpowiedniej zdolnoci krystalizacyjnej z substancjami rozkadajcymi si w temperaturach ich spiekania z wydzieleniem skadnikw gazowych, ktre dziaaj spieniajce. Stosowane jest te spienianie z wymywalnym wypeniaczem nieorganicznym, z wykorzystaniem podoa organicznego oraz inne techniki stosowane w produkcji porowatej ceramiki [23]. Materiay takie otrzymano na bazie szkie metafosforanowych z niewielk iloci dodatkw korygujcych ( P 2 O 5 65,3, CaO 25,4, SiOa 3,6, A I 2 O 3 1,3, MgO 2,7, l< 2 0 0,9, N a 2 0 0,04% wag.). Szko odpowiednio rozdrobnione miesza si z 3% dodatkiem wglanu wapnia, prasuje i poddaje obrbce termicznej jedno- lub dwustopniowej, w wyniku czego powstaje tworzywo porowate dobrze przekrystalizowane. Podobnym sposobem otrzymano szko o porowatoci okoo 60% z proku szklanego o skadzie Ca(POa)2 (gwny skadnik) i A1[P04]. rednica porw wynosia ok. 100/im. Zaley ona od uziarnienia proszku CaCO.j [15]. Tworzywo szko-krystaliczne porowate wytworzono rwnie ze szka metalo,soninowego ( P 2 0 5 64-69, CaO 21-26, A1 2 0 3 2-4, MgO 0-2, N a 2 0 2-3, Ti() 2 l-2%wag.), a jako czynnik spieniajcy uyto CallPO/i (10-20%wag.). (,'echuje si ono porowatoci otwart 30- 10%.
:M.
I i o a k l y w n o szkl i m a t e r i a y szko
crraiiiiczhc
'.!'."
Wszczepy kostne z tych tworzyw atwo zrastaj Mi z tkank kostn. Warstwa przejciowa midzy obu materiaami ma szeroko 250/mi. Naj lepszym rozwizaniem s kompozyty z porowat warstw na powierzchni i zwartym wysokowytrzymaym rdzeniem szklo-ceramicznyin.
3.4.G.I. Otrzymywanie materiaw porowatych metod z wypeniaczem nieorganicznym
liys. .3.23. Schemat technologiczny otrzymywania szklistych materiaw tych z zastosowaniem wypeniacza nieorganicznego.
wa
Jednym ze sposobw otrzymywania materiau porowatego jest zastosowanie nieorganicznego wypeniacza (rys.3.23.). Polega on na spiekaniu mieszaniny nieorganicznej soli oraz sproszkowanego szka. W celu uzyskania materi au o odpowiedniej porowatoci, ziarna soli (Na 2 SO,|) o uziarnieniu poniej 0,0 mm miesza si z proszkiem szklanym oraz prasuje a nastpnie spieka. Uzyskany w ten sposb materia! poddaje si dziaaniu wody destylowani',! w temperaturze 30-100 O celem wymycia soli |2-1|.
'.MO
.'(
Mioiiinterinly c e r a m i c z n o
.'{.4.6.2. O t r z y m y w a n i e ? m a t e r i a w p o r o w a t y c h z, z a s t o s o w a n i e m p o d o a organicznego
Rys.
2>1. Schemat otrzymywania tworzyw porowatych metod osadzania masy lejnej na podou z gbki poliuretanowej.
Wytwarzanie szklistego materiau porowatego polega na osadzaniu proszku szklanego z mas lejnych na powierzchni gbki polimerowej (rys. 3.24.). Rozkad podoa poliuretanowego nastpuje do temperatury 635 C. Gbk polimerow zanurza si w masie przygotowanej z roztworu zoonego z jednej czci IJ3PO4 i dwch czci wody oraz mieszanki szkie fosforanowych (w stosunku 1:1). Jest to cement bioaktywny o krtkim czasie wizania (5 minut). Zastosowanie jego pozwala na uzyskanie trwaego produktu w temperaturze pokojowej, a ogrzewanie pozwala na wypalenie si gbki w temperaturze 550 ( 1 i swobodne prowadzenie procesu spiekania w temperaturze 800 (' |25|.
'(. I.
Hioakl y w i i c s/.kla i tnal.<i 4 ialy s z k o
reinnuc/nt
::tl
Uzyskane szkliste materiay porowate w zaleznoci od zastosowanej me tody otrzymywania charakteryzoway si rn tekstur i porowatoci kt. ra moe si zmienia w zalenoci od preparatyki i o dobrych parametrach wytrzymaociowych. 3.4.7. Szka dla radioterapii i hipertermii Szka z ukadu Y2O3- Al20 3 -Si02 s stosowane od ponad 10-ciu lat w le czeniu raka wtroby drog lokalnego napromieniowywania guzw nowotworowych. Mikrokuki o rednicy '20-40/.tm z takiego szka s aktywowane za pomoc strumienia neutronw powodujcego przejcie Y-89 zawar ej',o w szkle w radioaktywny izotop Y-90, ktry jest emiterem promieniowania o krtkim pokresie trwania (64,1 godz.). Kulki wprowadza si przez ll nu < . wtrobow a strumie krwi niesie je do wntrza wtroby, gdzie ze wzgldu na swe wymiary zatrzymywane s w kapilarach guza nowotworowego Dua odporno chemiczna szka glinokrzemianowego sprawia, ze a warty w nim Y nie rozprzestrzenia si po organizmie. Napromieniowanie rna charakter miejscowy i nie niszczy innych tkanek, mimo duej jego inten sywnoci. Dziki krtkiej trwaoci izotopu Y - 90 zmniejsza si ono szybko do bezpiecznego poziomu [26,27]. Itr zastpuje si te niektrymi pierwiastkami ziem rzadkich (Sin, I >y, Ho) co pozwala otrzyma szkl o zrnicowanej aktywnoci radiologicznej. Szka z radioaktywnym itrem i dysprozem lub samarem mog te znale za stosowanie w radiofarmaceutycznym leczeniu artretyzmu reumatoidalne)',o [28,29]. Mikrokuki mona wytwarza przez obtapianie proszku szklanego w pin mieniu palnika tlenowo-acetyenowego. Komrki rakowe obumieraj w temperaturze przekracza |ee| 13" ( ' Lokalne przegrzanie miejsc zaatakowanych przez, nowotwoi ( h i p e i I c i m l a 1 stanowi jedn z perspektywicznych metod terapii nowotworowej |)o w \ l warzania lokalnych rde ciepa w obszarze; zmian nowotworowych mog by uyte wszczepy z materiaw szko-ccraniicznych o waciwociach lei romagnetycznych. Nagrzewaj si one w zmiennym polu magnetycznym, dziaajcym z zewntrz, wytwarzajc potrzebn temperatur. Intensywno tego nagrzewania maleje w pobliu ich punktu Curie, wynoszcym okoo 50 C. S to materiay szko ceramiczne zawierajce ferryt litu w osnowie ze szkl z ukadu A U O 3 - Si0 2 - P2O5 a take materiay zawierajce magnetyt (K03O4, 40% mas.) w osnowie (60% mas.) z wollastonitu (Ca0.Si0 2 ) 1 Inz.y szklistej. Modyfikacja skhtdu tych ostatnich, przez wprowadzenie kilku pro
,'1. Iijoiiialcrinly c e r a m i c z n e
crut: UoOa i P2Or, powoduje, e I,worz.y si apatyt, i nabieraj one waciwoci bioaktywnych |30|. Mog by szczeglnie uyteczne w leczeniu raka koci. 3.4.8. Szka i szko - ceramika w d e n t y s t y c e 3.4.8.1. Cementy szko - joiiomerowe Od pocztku lat 70-tych w dentystyce szerokie zastosowanie znalazy cementy szklo-jonomerowe (ang. glass- ionorner cements) (patrz rozdzia 3.3). leli podstawowymi skadnikami s szka glinokrzemianowe zawierajce fluor oraz polimer (jonomer) ulegajcy w roztworze dysocjacji, jonowej, std nazwa. ( 'emcrity szko-jonomerowe zastosowali po raz pierwszy w 1965 r. Wilson i Kent |31j. Skad stosowanych w nich szkie opiera si o ukad Si()2 AKO.-i - CaP 2 i mieci si w zakresie: Si0 2 40 - 60, A1 2 0 3 '20 - 30, CaF 2 2.5 35 (% mas.). CaF 2 jako rdo fluoru jest czciowo zastpowany przez NaF i Na.jAlFn (kryolit,) z uwagi na wiksz rozpuszczalno i atwiejsze uwalnianie fluoru do roztworw gdy wystpuje on wraz z sodem. Glin wprowadza si te czciowo jako A I F 3 . Szkl do cementw jonomerowych zawieraj ponadto AlPO.i a take tlenki Ba i Sr ktre zmniejszaj przepuszczalno promieni rentgenowskich co czyni wypenione nimi ubytki wykrywalnymi rentgenologicznie. Si0 2 i A120;; nadaj szkom odpowiednie waciwoci mechaniczne. Skad chemiczny takiego szka przykadowo, moe przedstawia i nastpujco: Si() 2 29,0; A1 2 0 3 16,6; CaF 2 34,3; Na 3 AlF 6 5,0; A1F3 5,3; AlPO.i <),<) (% mas.). Wikszo cementw szko-jonomerowych skada si z proszku i pynu. Proszkiem jest opisane szko glinokrzemianowe z fluorem (do '23% mas). Skadnikami pynu s najczciej kwas polialkeinowy i poliakrylowy. Skadnikiem aktywujcym wizanie jest woda, bd wodny roztwr kwasu tartarowego. Oprcz wymienionych skadnikw gwnych do cementw wprowadza si komponenty wpywajce na kolor, szybko wizania i inne ich waciwoci. Wizanie cementw szko-jonomerowych ma charakter reakcji chemicznej, kwasowo-zasadowej. Kwas polikarboksylowy lub inne kwasy zawarte w pynnym skadniku cementu ulegaj dysocjacji elektrolitycznej i uwalniaj;) jony wodorowe (11 1 ). Pod ich wpywem nastpuje wymycie ze szka kationw Na 1 , Ca 2 1 , Al3"1". Kationy te cz si z anionowymi grupami kwasw, powodujc, ich czenie si. W rezultacie powstaje mao stabilny el. W nastpnym etapie, dostarczane przez szko kationy A1F.J , A1P 2 ', AT1' cz krzyowymi wizaniami czstki polimerowe i nastpuje twardnienie cementu. Powstaje przestrzennie usicciowana osnowa polimerowa o
3.1.
I tioilkty Wlie s/klll I materiay .s/.k li)
rei amn /lic
.'.1.1
duej zawartoci glinu i wapnia, ktra spaja ziarna szkl S/klo jest wzboga cone w S i 0 2 , na skutek wymycia czci pozostaych skadnikw co poprawia jego waciwoci mechaniczne a zarazem waciwoci cementu. Procesy tisie ciowienia polimerw przyspiesza si przez nawietlanie strumieniem wiata widzialnego (cementy wiato utwardzalrie). Fluor zawarty w cemencie jest stopniowo uwalniany i dyfuridujo powoli do zbiny oraz szkliwa poprawiajc ich waciwoci. Fluor bowiem zastpu je grupy OH w strukturze apatytu z szkliwa co wydatnie podnosi jego odporno na rozpuszczanie w rodowisku jamy ustnej. Obnia te adhezj do szkliwa pytki bakteryjnej. Jest to istotna zaleta cementw szko-jono morowych [32]. Przewaga cementw szko-jonomerowych nad tradycyjny mi polega I </. na ich lepszej przyczepnoci do zbiny i szkliwa m.in. dziki wizaniom wo dorowym oraz za pomoc jonw Ca2'", pomidzy polimerem a apatytem Gorsze natomiast s a n a og ich waciwoci mechaniczne, ('cleni uli po prawy w skad proszku wprowadza si ziarna materiaw o duej twa ido-., i Wzmacnia si je midzy innymi kulistymi ziarnami stopw srebru lub umai gamatu [33]. Opracowano cementy zawierajce ziarna spiekw metali ze szkem (cementy szko cermetowe). Jako skadnik cementw proponuje n te stosowa przekrystalizowanie szko zawierajce kanasyt fluorowy (( 'a-, i Na4_ x Sii2 O30 F,t 0 < x < 1) [35]. Dua twardo i maa cieralno cechuje materiay zawierajce tytan. 3.4.8.2. Szko-ceramiczrie z a m i e n n i k i porcelany Stomatologia estetyczna poszukuje materiaw, ktre poza dobrymi winciwociami mechanicznymi wykazuj cechy optyczne bliskie po jadanym przez naturalne zby. W szczeglnoci maj one cechowa.' si opale.< ri |i) i przewiecalnoci, przy czym powinny by one zrnicowane I ,n Owi. i ma i i by dobrze przewiecalne, za od koron wymaga si mniejszej pi/. wie. al noci i silnej opalescencji. Materiay dentystyczne o takich waciwociach mona otrzyma, przez kierowan krystalizacj szkie (materiay szko - ceramiczne). Dobieraj, warunki nukleacji i krystalizacji osiga si potrzebny stopie przewieca noci i opalescencji, nawet stosownie do indywidualnych wymaga. Jeden ze sposobw ich wytwarzania polega na spiekaniu proszku szka z ukadu Sit ) , > - A120;{ - Ko O - CaO- P2O5 - F. Spiekanie |)olczone jest z krystalizacj leucytu (I<2[AljSiaOo|), nukleowana przez powierzchni proszku. W wyszej ternperat,urze ma miejsce objtociowa krystalizacja apatytu. Inny materia szklo-ceramiczuy o podobnych waciwociach otrzymuje si przez k rys lali
.'1 Iioiimlerialy eorairiic/ao
zucjt; szkie z ukadu Si()_> - bM ) Zr( I '.>().<,. W czasie spiekania proszku takiego szka powstaj nanokrysztaly ZrO2 < > wielkoci 100 run oraz fosforan litu |30|.
Bibliografia 111 I Icnch L.L., Splinter R.J., Allen W.C., Greelee T.K.: Bonding mechanizm al. the. interfa.ee of eerarnic prosthetic rnaterials, J.Biomed. Mater. Hcs. 2, 1971, 117-41. |'.!| Stoch I,.: Szka o mieszanej wibie, Ceramika, Polski Biuletyn Ceramiczny, Prace Komisji Nauk Ceramicznych PAN, Oddz. W Krakowie, 10, 1992, 5-25. |3| Stoch L.: Flexibility of structure as a criterion of glass formation sta.bili.ty, Optiea Applicata, 30, 2000, 647-55. | l| Stoch I/.: Structural I 18, 1989, 149-64. therrnochemistry and
of solids, Thermochim. Acta,
|5| Yamamuro T., llench L.L., Wilson J.: Ilandbook of Bioaetme Ceramics, CRC Press, Boston 1990, V.I. Bioactive Glasses and Glass-Ceramics. |(i| Anderson 0.11., Karlson K.II.: On the bioacitwity I.Non-Cryst. Solids, 129, 1991, 145-51. of silicate glass,
|7| Ohtsuki Ch., Kokubo T., Yamamuro T.: Mechanism of apatite formahon on ('a, O - St O2-P2 O5 glasses in simulated body fluid, J.Non-Cryst. Solids, I 13, 1992, 84-92. |8| Cieciska M., Stoch L.: Mechanism of the bioaetme of S1O2-P2O5('aO-Na.2 O glasses and simulated body fluid interaction, Ceramics, Polish Ceramic Buli., Papers of the Commission on Ceramic Science, 1'olish Acaderny of Science, Krakw Div., 53, 1997, 16J1-76. |'| ( 'ieciiiska M., Stoch L., Duda A.: Surface nucleated crystallisation of wolla.stonite and wollastonite apatite glasses, Ceramics, Polish Ceramic Puli., Papers of the Commission on Ceramic Science, Polish Acaderny of Science, Krakw Div., 49, 1996, 109-23. |I0| Ohtsuki ('., Kokubo r l\, Yamamuro T.: Mechanism of apatite formation 011 ('a O-Si O2 -1 '2 Or> glasses in a. simulated body Jluid, J.Non(Iryst. Solids, 143, 1992, 8 I 02.
15iblio|',lalia
| l l | Kim II.VI., Miyaji I ., Kokubo I'., Niikiunurn I Hond.mg strcnglli oj bonelike apatite layer l.o 'l'i metal suhsl.ru h\ J.Hiomcd. Matei'. Mes. Appl. Biomatcr. 38, 1997, 121-27. |12| Miyazaki II.M., Kim I-., Miyaji F., Kokubo T., Nakamura'1'.: Apatile formation on chemically treated tanta.lu.rn metal in body ernrironmcnt. Biocerarnics, vol. 9, 317-20. Ed. Kokubo T., Nakarnura T., Miyaji F, Elsevier, Oxford 1996. [13| Xynos I., Hukkanen M.V., Batten J.J., Buteryl.D., Hench L.L., Folak J.M.: Bioglass 5S5 stimulates osteoblast. Calcif. Tiss. lut,. 67, 2000, 321-9. |14] Hench L.L., Ethridge E.: Biornaterials. An inlerfacial. approuch A < < demie Press. New York 1975. [15] Stoch L., witek A., Stgowski M.: Otrzymywanie Inouktywnych mu terialiu szkokrysla licznych drog spiekania proszkw s klaiiyeh. ('mi mika, Polski Biuletyn Ceramiczny, Prace Komisji Nauk ( Icmiiueznyi li PAN, Oddz. W Krakowie, 40, 1992, 47-64. [16] Brmer H., Deutscher K., Blenke B.: Properties of the bioaetine nn plant "Ceravital", Sci. Cerarn., 69, 1977, 219-25. |17| Kokubo T.: Novel bioaetme rnaterials derwed frorn glass, Pol. Soc. Esp. Ceram. Vid. (Proc. XVI Int. Cong. on Glass, Madrid, v. I, 31 Cl, 1992, 119-37). |18| Miller C.A., Reaney I.M., James P.F., Hatton P.V Kokubo I' O lass ceramics for bone tissue repair, Proc. Int. Corigr. on (lin: ., I dni bourgh, Scotland 2001, v.'2, 601-2. |19| Vogel W., Holland W.: The developrnenl of bioglass ccmnm fm no dical applications, Angew. Chem (Int.. cd. Fnglisli) 2(i, I9H7, '7 I I [20] Vogel W.: Claschernie, Leipzig 1983, str. 310-22. ['211 Stoch L., Cieciska M., roda M., Buka R.: Tli proccss of glass powders binding in bioaetme cements and eornposil.es, ('erarriies, I 'olisli Ceramic Puli., Papers of the Commission on Ceramic Science, Polish Acaderny of Science, Krakw Div., 57, 1998, 231-13. |22| ('icciska M., Stoch I..: lhoaclivc (Hass-('eramic (Uimposites, Proc Int. Congr. Glass, lOdinbourgh, Scotland 2002, v. 2, 878-7!).
.'i.
Uioiiintcrialy ccrainiczne
|23| Michaowski S., Jacgenuun '/., Kara .).: Forrnowariic pianek korundowych do zastosowali medycznych, Szko i Ceramika, 53, 2002, 2-8. |2 l| Vogel ) .: Porous glasses by a sali - sintering process, Ceramics, Polish (leramie Puli., Papers of the Commission on Ceramic Science, Polish Academy of Science, Krakw Div., 57, 1998, 105-11. |25| (lieciska M.: Bioaktywne porowate materiay szko-ceramiczne, Ceramika, Polski Biuletyn Ceramiczny, Prace Komisji Nauk Ceramicznych PAN, Oddz. W Krakowie. 40, 2001, 878-88. |'.!(>| Krhardt. C.J., Day D.E.: Therapeutic use of Yttrium-90 microspheres, Nuci. Med. Biol. Intl. J. Radiat. Appl. Instr. Part. B, 14. 1987, 233-42. |27| Shepard K.A., Rotstein L., Houle S. et al: .4 pha.se and dose escalation Irial of Yttrium-90 microspheres in the treatment of primary hcpatocellular carcinorna, Cancer, 70, 1992, 2250-54. |28| Bridgeman J.F., Bruchner F., Eisen V. et al.: Irradiation of the synonimu in the l.reatment of rheumatoid art.hri.tw. Quart. J. Med. 42, 1973, 357-67. |'"i| Krbc K.M., Day D.E.: Properties of Sm? 0;s - AI2O3 glasses for in vivo applications, J. Am. Cerarn. Soc. 73, 1990, 2708-13. |30| ()hura K., Ikenga M., NakamuraT., Yamamuro T, Ebisowa I., Kokubo I IIcal gcnerating ceramics for hypertermia, J. Appl. Biomatcr. 2, 1091, 153-59. |3I| Wilson A.D., Mc Lean J.W.: Glass-Ionom.er Piiblishing Co. Chicago, 1988, str. 21-40. Cement, Quintessence
|32| Jodkowska Ii.: Uwalnianie fluoru z rnych typw cementw glass-iou om n owych na podstawie pimiennictwa, Magazyn Stomatologiczny, 2, 1992, 24-7. |33| ('hung K.II.: The properties of metal-reinforced glass ionomer rials, .1. of Oral Rehabilitation, 20, 1993, 79-87. rnate-
|3 l| Mc Kean J.W., Casser O.: Glass cermel cements. Quintessence Jur. Itnat 16, 1985, 333. 1351 Stou s ('li.W., Russel ,1.11., R.ic van Noort: Fluorocanasite i/lassccramics. Proc. Int,. (Jongr. (Hass, Kdiribourgh Scotland 2001, v. '2, 59! >-(i()0.
,'i..r). M a t e r i a y b i o a k t y w n e p o c h o d z e n i u elowego
IV
|36| Holland W., hYank IJ., Sehweiger M., IUiciiib<Tg< I V Mteroslrnchur, optical and macham cal propcrhes of denlal glass ceramics, 1'roc. I7th Int. Congr. on Glass, Hcijing China 1995, v. 5, 133 8.
3.5. M a t e r i a y b i o a k t y w n o p o c h o d z e n i a e l o w e g o [ M a r i a .jczka 4 ^] 3.5.1. W p r o w a d z e n i e Na przestrzeni ostatnich 30-tu lat ponad 40-ci rnych materiaw cerami cznych, metalicznych i polimerw znalazo kliniczne zastosowanie w leczeniu i zastpowaniu uszkodzonych czci organizmu ludzkiego. Dobr tych mnie riaw dokonywany jest cigle w oparciu o zaoenie, e jako najlepszy l tak tuje si taki materia, ktry jest najbardziej obojtny dla organizmu i vii generuje zminimalizowan odpowied tkankow. W przypadku biool>o|l nyc.li materiaw istnieje jednak problem zamocowania ich w tkance ywi i zwizana z tym bezporednio przeywalno implantu. Dla zamocowania implantw stosuje si rnego rodzaju cementy, z ktrych bardzo populaine s cementy polimetylometakrylowe (PMMA). Problem sztucznego nioco wania implantw mona w niektrych przypadkach omin, wytwarzajc bioinertne materiay porowate, ktrych przykadem s porowate materia y ceramiczne wytworzone z tlenku glinu. W przypadku tych materiaw wystpuje tzw. zamocowanie biologiczne ("bioogical fixation"), polegajce na przerastaniu struktury porowatej tkank yw i tworzeniu wewntrz poi stabilnych obszarw przejciowych ("interface") |1.2|. Niektre kliniczne ob serwacje wskazuj jednak, e przeywalno takich biologicznie zamoeown nych protez jest porwnywalna z przeywalnoci implantw umocowanych przy pomocy cementw PMMA |3|. Pewn alternatyw dla biolneitriycli materiaw mocowanych biologicznie, jest tzw. "bioaktywne' inocowuiie Im plantw, polegajce na tworzeniu si wyjtkowo stabilnego obszaru pi < p ciowego pomidzy implantem i tkank yw w postaci warstwy hydroksyli patytu HAp, powstajcej na powierzchni implantu w wyniku kontakt u z ply nami ustrojowymi,. Poprzez warstw HAp implant trwale czy si z tkank macierzyst, ktr stanowi zazwyczaj tkanka kostna, tworzc wizanie o bardzo duej wytrzymaoci. Zjawisko to zostao po raz pierwszy odkryte w 1969 roku przez L.L.Ilencha, wynalazcy bioszka 15S5 o skadzie chemi cznym (% wagowy): 24,5Na 2 Q; 24,5CaO; 45Si() 2 ; 6P 2 O r) .
"Akademia Crniczo Iulnie/a. Wydzia Inynierii Materiaowej i (Warniki. Al. Miel, iewic/.a 31), 30 050 Krakw
.1
Uiomiilcrialy ceramic/,ne
Ol)ol< bioszkie do bioaktywnycli mai,ci ialw ceramicznych, dostpnych nn rynkach wiatowych do uytku klinie/nogo, zalicza si m.in.: bioaktywn szko-cerarnik apatytowo - wollastonitow (A/W); gsty, syntetyczny hydroksyapatyt HA, bioaktywne kompozyty (np. HA + polietylen). Wszystkie w/w materiay tworz wizanie z przylegajc tkank kostna, jednake czas potrzebny na utworzenie takiego wizania, wytrzymao wizania, jego mechanizm oraz szeroko strefy wicej znacznie rni si dla poszczeglnych materiaw z w/w grup. (leraniiczne materiay bioaktywne wytwarzane s w postaci litych implantw z przeznaczeniem jako substytuty uszkodzonych czci koci, oraz w postaci proszkw i granul jako wypenienia ubytkw kostnych w celu przyspieszenia regeneracji tkanki kostnej. Z przeprowadzonych bada i obserwacji klinicznych wynika bowiem, e niektre materiay bioaktywne nie tylko umoliwiaj wzrost na ich powierzchni odbudowanej tkanki kostnej, ale rwnie stymuluj proliferacj tkanki kostnej poprzez aktywizacj genetycznie kontrolowanego procesu, ktry prowadzi do wytworzenia czynnikw wzrost u | l|. Wystpuje wic w tym przyj)adku, w odrnieniu od materiaw bioinertiiych, ostoogenne dziaanie biomateriaw. Hioszko lencha 45S5 znalazo kliniczne zastosowanie jako implanty ucha rodkowego, charakteryzujce si dusz przeywalnoci ni imj>lanty wykonane z materiaw bioobojtnych. Z bioszkie wykonuje si rwnie implanty korzeni zbowych po ekstrakcji zbw, pozwalajce zachowa waciwy ksztat szczki przy leczeniu protetycznym (mosty, protezy ruchome). Zastosowanie bioszkie jako substytutw tkanki kostnej jest jednak dosy ograniczone ze wzgldu na ich sabe parametry mechaniczne. Jednake, mog one stanowi potencjalny skadnik kompozytw w ktrych drugim, obok bioszkla skadnikiem, jest np. metal lub stop. Bioszkla w postaci proszkw i granul znalazy zastosowanie jako wypenienia patologicznych i pourazowych ubytkw kostnych w dentystyce, ortopedii koci biodrowych i kolanowych, w chirurgii krgosupa. W chirurgii k orosili pa, jako protezy krgw i wkadek miedzy-krgowych, stosowana je i rwnie z powodzeniem od 1983 roku ceramika A/W. 3.5.2. Nowa generacja b i o a k t y w n y c h m a t e r i a w ceramicznych Materiay bioaktywne ze wzgldu na ich zachowanie si w organizmie dzieli si na dwie klasy |3|:
,'J..r>. M a t e r i a y h i n a k l y w n c |><>cliod/cnia /.elnwcg<
klasa A\ materiay nalece do t.ej grupy charakteryzuj si zdolnoci reagowania na poziomic komrkowym w organizmie ywym; wywou j one proliferacj koci, a proces ten okrelany jest. jako osteogenny (osteoprodukcja); do materiaw klasy A zalicza si szereg bioszkie o okrelonych skadach chemicznych; klasa li\ materiay te umoliwiaj tylko wzrost tkanki kostnej ria powierzchni implantu bez stymulacji proliferacji koci; klasycznym ma teriaem z tej grupy jest syntetyczny hydroksyapatyt. Na pocztku at 90-tych sformuowano tez e wyduenie przeywa no ci kostnych implantw jest moliwe tylko wtedy, gdy zastosowany materia bdzie stymulowa regeneracj tkanek naturalnych. Materiay o takich win nociach nazwano "regenerative rnaterials" [3]. Ten typ materiaw powinien wywoywa kontrolowane na poziomie molekularnym reakcje kouiikowi w stopniu jeszcze wikszym, ni to ma miejsce w przypadku mulet ialw klasy A. Od takich materiaw wymaga si, aby ich chemiczna rozpu /< al rio oraz szybko adsorpcji/desorpcji biaek byy dostosowane do szybkoci metabolizmu komrek. Zasugerowano, e warunki takie mogyby spclnim bioaktywne materiay resorbowalne lub resorbowalne czciowo, ale w stop niu wikszym ni to ma miejsce w przypadku klasycznych bioszkie i szko ceramiki. Bioszkla i bioaktywna szko-cerarnika apatytowo-wollastonitown ba /u j na podstawowym ukadzie tlenkowym CaO-lÔs-SiOa- Klasyczne mat riay tego typu wytwarza si na drodze procesw ogniowych, polegajcych ria stopieniu mieszanki odpowiednich surowcw chemicznych i mineralnych i p rzch lodzeniu stopu. Temperatury topienia s zwykle rzdu llH" <' lub nawet wysze. Otrzymany materia moe by poddany obrbce tcrinic/ncj w wyniku ktrej zachodzi proces krystalizacji odpowiednich faz Matei ia|\ tego typu charakteryzuj si ograniczon rozpuszczalnoci w pynach u t roj owych. Jednake przy okrelonych skadach chemicznych nn pown i .-< li ni biomateriaw krystalizuje, w wyniku kontaktu z pynami ustrojowymi hydroksyapatyt, stanowicy obszar przejciowy ("iutcrface") pomidzy im plantem i koci. Krystalizacja hydroksyapatytu rozpoczyna si, wg. Koku bo |4j od tzw. centrw aktywnych, ktrymi s grupy Si-OI, powstajce w wyniku hydratacji krzemionki w warstwach powierzchniowych biomateria lu. Materiay wykazuj wic cechy bioaktywne, a niektre z nich rwnie osteogenne. Waciwoci bioaktywne i osteogerme uwarunkowane s elieiui cznym i fazowym skadem biomateriau. W wyniku rozwijajcych si bada nad materiaami bioaktywnyini wy sunito tez, e nie tylko skad chemiczny i fazowy decyduje o cechach Ino
II)
.1
Iiioiiiiiloriiily e e n n i i i i z n e
aktywnych materiau. Bardzo istotna bowiem moe okaza si tu rwnie metoda produkcji biomateriau. W latach 80-tych obok klasycznej metody topienia szkie rozwina si chemiczna metoda otrzymywania materiaw amorficznych z roztworw, okrelana jako metoda zol-el [5]. Najbardziej popularnym sposobem syntezy zol-el, odpowiednim do otrzymywania szkie, okazaa si przy tym metoda alkoholanowa. W metodzie tej podstawowe skadniki szka wprowadza si w postaci organicznych zwizkw odpowiednich pierwiastkw t najczciej alkoholanw i estrw). Niektre skadniki mog by dodawane rwnie/ w postaci rozpuszczonych w wodzie soli nieorganicznych (azotany, chlorki). Podstawowe skadniki stanowice materiay wyjciowe do syntezy zol el rozpuszcza si w alkoholu, dodajc do roztworu wod w kontrolowanych ilociach oraz tzw. katalizator reakcji w postaci odpowiedniego kwasu lub zasady. Podstawowymi reakcjami w syntezie zol-el jest hydroliza alkoholanw ilub estrw oraz polikondensacja. W przypadku zastosowania, jako materiau wyjciowego zwizku Si(OC2lls)4, bdcego gwnym substratem w synt e z i e szkie krzemianowych, przebieg procesw chemicznych mona opisa rwnaniami: Si-OR i II 2 0 Si Oli | HO-Si- Si-Oll + ROM (hydroliza); -Si-O-Si- (polikondensacja)
Przemiany fizyczne, towarzyszce syntezie zol-el s nastpujce: 25 25 do 500 Roztwr > Zol Zel Tlenkowy materia amorficzny porowaty 800 - 1000 > zagszczone szko Poszukujc nowych materiaw bioaktywnych o podwyszonej bioaktywnoci zaczto interesowa si syntez zol-el, jako potencjaln metod wytwarzania tego typu materiaw. Wynikao to z nastpujcych przesanek: materia wytworzony metod zol-el jest materiaem wysoce porowatym (liano- i mikropory) o wysokim stopniu rozwinicia powierzchni; umoliwia to penetracj materiau przez rnego rodzaju czsteczki biologiczne1 i organiczne; wysoki stopie rozwinicia powierzchni sprzyja ponadto reakcjom powierzchniowym; dziki niskiej, nie przekraczajcej z reguy 1000 O temperaturze syntezy, na powierzchni zostaje zachowana cz grup 011 poczonych z
IV
atomami krzemu; istniej ju zatem w materiale |)(ieho(lzeiiia elowego powierzchniowe grupy Si-OII od ktrych rozpoczyna su; krystalizacja hydroksyapatytu; materiay pochodzenia elowego charakteryzuj si wiksz rozpuszczalnoci chemiczn ni odpowiednie materiay topione; powinny za tern zachowywa si w kontakcie z pynami ustrojowymi jako materiay resorbowalne i czciowo resorbowalne. Pozwalao to przypuszcza, e bioszka pochodzenia elowego powinny spol nia wymagania stawiane nowej generacji materiaw bioaktywnych o pod wyszonej bioaktywnoci, a ich rozpuszczalno i zachodzce na powierzchni procesy bd dostosowane do szybkoci metabolizmu komrek w ywych 01 ganizmach. Pionierami prac w zakresie zastosowania metody zol-el do wyI wai .mim biomateriaw byli m.in.: P.Li i wspautorzy [6|, R.Li i wsplautoi z\ || oraz M.M.Pereira i wspautorzy [8,9]. Badania nad otrzymywaniem lego typu materiaw prowadzone byy rwnolegle w Katedrze Szkl i Kinalu AGH |10,11,12,13,14]. Bioaktywne materiay ceramiczne nowej generacji mog by produkowane jako: lite implanty (substytuty koci); otrzymuje si je na drodze spiekaniu proszkw pochodzenia elowego; proszki i granule (dziaanie lecznicze - regeneracja tkanki kostnej); otrzymywane s bezporednio z eli po ich rozdrobnieniu, bd tez j)oprzez formowanie granul o wymaganych rozmiarach z proszkw po eh odzen i a elowego; cienkie warstwy ria rnych podoach (nadawanie materiaom Inoi nertnym cech bioaktywnych); otrzymuje si je zazwyczaj metod . .i nurzeniow, wykorzystujc wyjciowe roztwory, sporzdzone do .\ u tezy zol-el. 3.5.3. S p o s b o t r z y m y w a n i a b i o m a t e r i a w p o c h o d z e n i a elowego i ich charakterystyka w wietle dotychczasowych bada in vitro i in vivo Pierwsze doniesienia w literaturze wiatowej, dotyczce bioaktywnoci ma teriaw pochodzenia elowego, pojawiy si w latach 1992-1993 |0,7|. P.Li, T.Kokubo, K.Nakanislii oraz K. de Croot N. |(i| wykazali, ze na powierzchni aiuorliczncj krzemionki SiOa, otrzymanej metod zol-el ino
,'t.
Miomat.crialy c e r a m i c z n e
e, w wyniku kontaktu z symulowanym osoczom, tworzy si warstwa hydroksyapatytu. Warstwa ta tworzy sit; jednake tylko wwczas, gdy el krzemionkowy wygrzewany jest w temperaturach nie wyszych ni 900 C. W przypadku elu wygrzewanego w wyszych temperaturach, jak rwnie w przypadku szklistej krzemionki otrzymanej w wyniku reakcji w fazie gazowej powierzchniowa warstwa hydroksyapatytu nie tworzy si. Na podstawie swych bada Autorzy wnioskuj, e krystalizacja hydroksyapatytu na powierzchni materiau jest moliwa jedynie wwczas gdy w powierzchn i o w e j warstwie obecne s grupy Si-OIJ; to z kolei moliwe jest w przypadkach, gdy temperatura obrbki termicznej materiau nie przekracza 900 C. Pierwsze proszki pochodzenia elowego z ukadu tlenkowego S i 0 2 I '.>()-, CaO, amorficzne i z zapocztkowan krystalizacj hydroksyapatytu otrzymali P.Li, A.E.Clark, L.L.Iench [7]. Skady chemiczne tych proszkw byy nastpujce: P 2 0 5 : 4-5%; S i 0 2 : 50-95%; CaO: 1-46%. Do syntezy proszkw stosowano j)rekursory poszczeglnych tlenkw w postaci zwizkw: OP(OC 2 H 5 ) 3 , Si(OC 2 H 5 ) 4 , CJa(N0 3 ) 2 4 H 2 0 . ele wygrzewano do temperatur 600-700 C, a nastpnie proszkowano do frakcji ziarnowej 100-700/tm. Z kolei, celem oceny bioaktywnoci proszkw, umieszczano je w roztworze buforowym Tris, a nastpnie oceniano zmiany powierzchniowe metodami spektroskopowymi i dyfrakcyjnymi. Stwierdzono, e cechy bioaktywne wykazuj proszki elowe o zawartoci S i 0 2 do 90% molowych, podrzas gdy w przypadku szkie topionych zawarto S i 0 2 nie moe przekracza
(>()' I m o l o w y c h .
M.M.Pereira, A.E.Clark oraz L.L.llench [8,9| otrzymali monolityczne, amorficzne ele z ukadu Si0 2 -P 2 0 .5 -C'a0 o wysokiej bioaktywnoci uywajc, w miejsce nieorganicznych soli, jako prekursorw CaO, alkoholanw wapnia. Autorzy prac [10,11,12,13,14] rwnie otrzymali szkliste i szko-krystaliczne proszki pochodzenia elowego z ukadu Si02-P 2 0.5-Ca0 o skadach chemicznych, podanych w tabeli 3.23. Schematy otrzymywania roztworw do syntezy tych materiaw oraz produktw finalnych w postaci proszkw i materiaw spiekanych przedstawiaj rys.3.25. i 3.26. Skady fazowe otrzymanych proszkw podano w tab. 3.24. Wytworzone proszki pochodzenia elowego posuyy jako materia wyjciowy, mogcy znale rnorakie kliniczne zastosowanie w postaci: proszkw i granul, skadnikw kompozytw lub jako samodzielne wypenienie kostnych ubytkw; gstych spiekw z przeznaczeniom ria kostne implanty.
,'i..r). M a t e r i a y b i o a k t y w n e p o c h o d z e n i u elowego IV
JlI
Symbol materiau A2 T2 S2
CaO 54 36 16
'-Or, (i 4 4
SiOj 40 60 80
Lab. 3.23. Skady chemiczne w % molowych biomateriaw pochodzenia elowego [10,11|
Hys. 3.25. Schemat przygotowania roztworw wyjciowych do syntezy bioinaleii aw A2, T2, S2.
Symbol materiau A2 T2 S2
Zidentyfikowane lazy krystaliczne hydroksyapatyt wglanowy, wollastonit (pocztki krystalizacji) hydroksyapatyt wglanowy (pocztki krystalizacji) wycznie faza amorficzna
Tab. 3.21. Skady fazowe bioaktywnych proszkw pochodzenia elowego |l(),l l|
.'(. Uiomiilcriiily cerniiiiczno
Spieczone ksztatki z przeznaczeniem na kostne implanty
l<v 'i .'li. Schemat otrzymywania proszkw i materiaw spiekanych pochodzenia elowego. I'robieni wytwarzania litych implantw z proszkw elowych zosta podjty tu po raz pierwszy |11|. Gwnym zaoeniem tych bada byo otrzymanie gstych ksztatek, charakteryzujcych si z jednej strony moliwie korzystnymi parametrami mechanicznymi, ale jednoczenie zachowujcych wysok I >ioa .kty wno, uwarunkowan obecnoci na powierzchni materiaw grup Si-OII l determinowao nisk, nie przekraczajc 900 C temperatur wytwarzania tego typu materiaw. Do spiekania uyto proszkw, w ktrych przewaaa frakcja ziarnowa okoo 2/tm. Rozdrobnienie takie uzyskano poprzez mielenie eli wygrzanych do 800 C w mynie wibracyjnym przy uyciu mielnikw wykonanych z ZrO^. Czas mielenia wynosi od 2 do 1 godzin. ()t.i zyniarie proszki spiekano na dwa rne sposoby. Byo to: spiekanie swobodne; jednoosiowe prasowanie na gorco.
3.5.
Materiay bioaktywno pochodzeniu
elowego
30 25
900 800 700 ^ 600 500 lu 400 n Cinienie 19 16

14 b
0 5
J 300 200 j
100; j
<'"
8 6
4
2 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 C*as [min )
00
Rys. .3.27. Przebieg procesu prasowania na gorco proszkw pochodzenia zelo wego A2. W wyniku spiekania swobodnego w temperaturach 1150-1200" (' oti zyinnnu czciowo zagszczone spieki o gstoci okoo 78% gstoci teoretyczni',!, w temperaturach powyej 1220 C otrzymano spieki porowate. Jednoosiowi prasowanie na gorco w temperaturze 800 C pozwolio uzyska z proszku A2 gsty spiek o gstoci 96%) gstoci teoretycznej. Schemat przebiegu pro cesu spiekania proszku elowego A2 podano na rys.3.27. W przypadku proszkw T2 i S2 poprzez prasowanie na gorco uzyskano tylko czciowe zagszczenie materiau (odpowiednio 70% i 82% gstoci teoretycznej) i to dopiero w temperaturach powyej 1000 C. Dla wszystkich otrzymanych spiekw przeprowadzono test na bioakty wno z uyciem symulowanego osocza [11]. Badania wykazay, e w przy padku materiaw spiekanych w temperaturach powyej I000"(' krystuli zaeja powierzchniowa hydroksyapatytu zachodzi bardzo powoli, po cznsnch inkubacji duszych ni 14 dni W przypadku gstego spieku A'.' hydloksyn patyt krystalizowa ju po upywie 24 godzin, a po 10 dniach euhi powici/ h nia spieku pokryta bya warstewk hydroksyapatytu. Potwicidznlo to o e temperatura otrzymania materiau ma wpyw na waciwoci InonklA wne z uwagi na obecno na powierzchni grup Si-Oll, sprzyjajcych k r y s talizacji hydroksyapatytu. Zatem, materiay pochodzenia elowego, nawet w postaci gstych spiekw, winny charakteryzowa si wiksz bioaktywnoci ni odpowiednie materiay topione. Biomateriay pochodzenia elowego testowane byy in miro na liniach komrkowych makroagw, fibroblastw i komrek kostnych (15-18). Bada nia na linii makroagw miay na celu ocen biozgodrioci materiaw w odniesieniu do niektrych czynnikw warunkujcych ten parametr, a min riowicic:
I ,'t B i o m a t e r i a y c e r a m i c / , n o
pobudzeniu tnakrofagw, wiadczcego o wywoaniu stanu zapalnego, czyli tzw. reakcji "ostrej fazy" , pobudzenia makroagw do wydzielenia 11-6, PGE2, TNFa, ywotnoci makroagw. Padania na linii fibroblastw dotyczyy ywotnoci fibroblastw i stenia wy proc lakowanego przez nie kolagenu. W przypadku hodowli osteoblastw stymulowanych materiaami pochodzenia elowego badano: aktywno alkalicznej fosfatazy ALP; ekspresj m P N A biaek GOL I, OPN, BSP i ALP; proces mineralizacji. W oparciu o przeprowadzone badania stwierdzono, e otrzymane biomateriay pochodzenia elowego nie wywieraj ujemnego, w sensie biozgodnoci, wpywu na zastosowane do bada linie komrkowe. Szczeglnie interesujce wydaj si tu by wyniki dotyczce tkankowych odpowiedzi komrek kostnych |17|, w ktrych uyto pierwotnych hodowli komrek podcieliska szpikowego szczura. Komrki hodowane byy na powierzchni wypolerowanyeh spiekw A2, T2, S2, a po upywie 10 i 14 dni hodowli analizowano na powierzchni biae guzki mineralizacyjne, traktowane jako mineralizacja "odkomrkowa". Stwierdzono przy tym, wystpowanie istotnych rnic w procesie "odkomrkowej" mineralizacji na powierzchni badanych materiaw. Mineralizacja nie wystpia na spiekach T2 ani po 10-ciu, ani te po I I dniach, natomiast bardzo intensywnie wystpowaa na spiekach S2 i A2. Padania spektroskopowe FTIR (rys.3.28) wykazay, e guzki mineralizacyjne stanowi hydroksyapatyt wglanowy. Wskazywao to, e zachodzca na powierzchni spiekw, w wyniku stymulacji komrkami kostnymi, mineralizacja. jest pod wzgldem chemicznym i mineralogicznym procesem podobnym do powierzchniowej krystalizacji hydroksyapatytu w symulowanym osoczu, zachodzcym bez udziau komrek. ()bok prb in vitro dla materiaw pochodzenia elowego wykonano te pierwsze badania in vivo z zastosowaniem zarwno proszkw jak i litych spiekw ot rzymariyci z proszkw pochodzenia elowego. Wheeler i wspautorzy (PI) badali zachowanie elowych szkie 58S i 77S (zawierajcych odpowiednio oiS i 77%wag. SiOa) w formie proszkw, stanowicych wypenienie 6 mm defektu w koci krlika. Stwierdzono, e wok czsteczek bioszka zachodzia intensywna mineralizacja obejmujca stopniowo cay defekt. Wypenienie dclcktii tkank kostn byo przy lviii zdecydowanie wiksze w porwnaniu
IV
(cm-1)
Rys. 3.28. Widmo w podczerwieni FTIR guzkw mineralizucyjnyeh, ul woi/ony h na powierzchni spieku A2 w wyniku kontaktu z komrkami koninyml in nitro |17] (widmo typowe dla hydroksyapatytu wglanowego) z defektem kontrolnym do ktrego nie wszczepiono bioszkla Porwnuji)' zachowanie si bioszkie elowych z zachowaniem tradycyjnych bioi/knl topionych stwierdzono, e resorpcja szkie elowych jest szybsza, co jednak jest zauwaalne dopiero po 12 tygodniach od momentu wszczepienia bio materiau. Zaobserwowano, ze w przypadku wypenienia defektu bios/kiom topionym wzrost tkanki kostnej w pierwszych tygodniach po iinplantneji jest szybszy ni przy wypenieniu szkem elowym. Jednake, ju pod koniec I'.! tygodnia ilo utworzonej tkanki kostnej staje si porwnywalna w obyd wu przypadkach. Poniewa po upywie 12 tygodni obserwuje si wyranie szybsz resorpcje czsteczek szka elowego, stosunek odbudowanej t kanki kostnej do iloci bioszka pozostajcego w ubytku jest. zdecydowanie w\ z z\ w przypadku defektu, wypenionego szkem pochodzenia elowego Uczul taty bada in vivo wskazuj, zdaniem Autorw prac (19,20), ze bloakty wne szka pochodzenia elowego stwarzaj wiksze moliwoci kontroli na poziomie molekularnym szybkoci wydalania rozpuszczalnych, eheiuh z 1 1 \ li substancji, a tym samym - wikszej kontroli resorpcji in urno w porwnaniu z autogermymi przeszczepami kostnymi. Badania porwnawcze in vi.no z uyciem autogennych przeszczepw ko stnych i bioszka pochodzenia elowego S2 (tab.3.23.) prowadzili Autorzy prac [21,22]. Materia S2 mia posta granulek o wymiarach 100 HOO//.111 Granulki wszczepiano do koci podudzia krlika, w ktrej wykonano ope racyjnie defekt o wymiarach: dugo 40 mm, szeroko 5 mm i gboko 5 mm. Ocen wypenienia ubytku przeprowadzano po upywie 3, (i i 12 tygodni. Z oceny radiologicznej wynikao, e ju po 3 tygodniach od daty implantacji w wikszoci przypadkw nastpuje odbudowa tkanki kostnej,
18
.'(
Miomiitcriuly c e r a m i c z n e
a pena przebudowa defektu zachodzia u wikszoci osobnikw po G-ciu tygodniach. Badania mikroskopowe SKM oraz analiza EDAX potwierdzay ocen radiologiczn. Ju po 3 tygodniach nastpowaa przebudowa ubytku z wyran mineralizacj (krystalizacja fosforanw wapnia), zapocztkowan na ziarnach bioszka S'2 i obejmujc cay defekt (rys.3.29.-3.32). Najwicej informacji odnonie przebudowy defektw kostnych dostarczyy badania histopatologiczne, ktre dotyczyy preparatw z rnych grup czasowych krlikw z defektami wypenionymi zarwno bioszkem S2 jak i autogennym przeszczepem kostnym. Z bada tych wynikao, e: w powstajcej wok ziaren bioszka S2 tkance wknistej zachodzi intensywna metaplazja kostna i kostnienie na podou cznotkankowej; ziarna bioszka ulegaj rozpadowi na mniejsze fragmenty i w znacznej czci s resorbowalne; procesy wytwarzania kostniny i formowania si koci w przypadku wypenienia defektu bioszkem S2 wyprzedzaj w czasie podobne zjawiska obserwowane przy zastosowaniu, jako wypenienia, autogennego Iuzeszczepu kostnego. Obok bada in vivo z wykorzystaniem bioszkie elowych w postaci proszkw przeprowadzono pierwsze prby in vivo z uyciem litych implantw, wy k<ulanych z proszkw pochodzenia elowego A2 (tab.3.23.). Materiay do badan miay posta beleczek o wymiarach okoo 10 mm dugoci i 3-5mm iei lnicy. Wszczepiono je do koci udowej krlikw [23]. Czasy implantacji wy nosiy od 30-tu do 180 dni. Wszystkie krliki poddane byy obserwacjom kii 1 1i < y, 1 1 y m. Ponadto, po upywie okrelonego czasu, dokonywano eutanazji krlikw, pobierano ko z wszczepionym materiaem i przeprowadzono ocen poczenia implantu z tkank macierzyst stosujc jako metod mikroskopi scaningow SEM, rentgenowsk analiz fluorescencyjn EDAX oraz spektroskopi w podczerwieni FTIR. Ze wstpnej analizy rezultatw obserwacji i bada wynikao: stan wszystkich zwierzt po dokonaniu operacji by zadowalajcy; rany goiy si bardzo dobrze, nie zaobserwowano reakcji w postaci stanw zapalnych; ocena poczenia implantw z tkank kostn (rys.3.33.-3.36.) wskazywaa wyranie na tworzenie si przejciowego obszaru pomidzy implantem i tkank kostn, zidentyfikowanego metodami spektroskopii w podczerwieni (rys.3.35.) jako hydroksyapatyt wglanowy. Wszystkie implanty zostay trwale zamocowane w tkance macierzystej.
:t..r>. Materiay bioaktywne |>nehoi|/eiiia zclowei
Rys. 3.29. Mikrostruktura ubytku wypenionego materiaem pochodzeniu /co wego S2 po 3 tygodniach od daty wszczepienia. Wyrana przebudowa ubytku - mikrostruktura wypenienia podobna do mikrostruktury le wci
|21,22],
SE, 3715536
CaKa, 103
v
wypenienie
!y
1 ^w K i i i
ko
Rys. 3.30.
Rozkad pierwiastkw na linii ko ( p k l . I)
wypenienie (pkl 2)
> 1 )
Biomateriay
ceramiczno
1000-=
Ca
800
600
400
200 Ca
o
.
* 6 6 10 Energia (KeV) Kys. 3.3 1. Wynik analizy EDAX w punkcie 1 - ko (rys.3.30.).
(.rusi W,
1000-
Ca
800
600 -3
400
200 Ca
/
T"
10 Energia (KeV)
Kys. 3.32. Wynik analizy I0DAX w punkcie 2 wypenienie (rys.3.30.)
Rys. 3.33. Mikrostruktura powierzchni biomateriau pochodzeniu elowego A '.' pu 30 dniach od daty wszczepienia do koci udowej krlika.
Hys. 3.34. Mikrostruktura zcza biomateriau A2 z tkank kostna (przekrj poprzeczny koci z wszczepionym biomateriaem) po 30 dniach od daty wszczepienia do koci udowej krlika; wyranie widoczny jasny obszui przejciowy pomidzy biomateriaem i tkank kostn.
i.
Hiomatcrialy ceramiczne
cps
Ca
400
300 i
]C
200 i
100 0
Ca
> >0 V.
.
t
4 8 10 Energia (KeV)
Rvs. :i.:!.r). Wynik analizy rentgenowskiej KDAX w obszarze bezporedniego kontaktu z tkank kostn. Analiza wskazuje na obecno w tym obszarze substancji mineralnych (fosforany wapnia).
K\
(cm-1) -i.'!(!. Widmo w podczerwieni FTIR materiau wytworzonego w organizmie krlika, stanowicego obszar przejciowy pomidzy wszczepionym biomateriaem A2 i tkank kostn. Widmo typowe dla hydroksyapatytu wglanowego.
Bibliografia
W wietle dotychczasowych bada, biomateriay pochodzenia elowego wy daj si by interesujcym materiaem do zastosowa w medycynie jako materia stymulujcy odbudow tkanki kostnej (wypenienia pourazowych i patologicznych ubytkw kostnych), jak rwnie - zastpujcy t tkank w miejscach nit- naraonych, ze wzgldu na krucho biomateriaw, nadziaa nie duych obcie mechanicznych. Bioszka pochodzenia elowego winny by rwnie rozwaane jako skadnik biokompozytw z materiaami o dob rych parametrach mechanicznych (metale, stopy). Bibliografia [1] Hench L.L.: Biocerarnics, A Clinical Success, Amor. Ceram. Soe Buli (July 1988) 67-74. |2| llench L.L.: Biocerarnics: From Concept to Glinie, ). Aniei. ( 'eiam Soc., 74(7)(1991) 1487-510. |3] Hench L.L.: Bioaetme rnaterials: The potential for tissnc regent i ul nm Pounders Award, Society for Biornaterials 24 th Annual Meetiu)', San Diego, CA, Aprril 22-26, 1998, 512-518. [4] Kokubo T.T.: Surfaee chern.isiry of bioaetme glass-cerarni.cs. J. NonCryst. Sol. 120 (1990) 290-296. [5] Mackenzie J.D.: Unusual non-crystalline Non-Cryst. Sol. 73 (1985) 631-637. solids from gels in 21104. .1
[6| Li P., Kokubo T., Nakanishi K., Soga N., de Croot K.: Indnchon and rnorphology of hydroxyapatite, precipitated from. tnalnslahlc snnidaled body Jiuids, on sol-gel prepared. siliea. Biornaterials, /./, (1 !>!>.)') Uh i 968. /?/ Li II., Clark A.E., llench L.L.: EJJect of slrnrlure and m nfaei non on bioaetme powders made by sol-gel proccss In ('hcniical 1'ino uup of Advanced Materials, L.L.Hench, J.K.West, (eds) Wile.y, New York 1992, 627-633. [8] Pereira M.M., Clark A.Iv, llench L.L.: llornogeniiy oflnoacirne sol. gel glasses in the system (>a O - Or, - Sr 0-2 J . Mater. Synth. P r o c c s s 2 (1991) 189-196. |9| Pereira M.M., Clark A.10., llench L.L.: ('(deram phosphah formahon on sol-gel d.erroed. bioaetme glasses in nitro. ,J. Biomed. Mater. Iles., IH (1994) 693-698.
,'t
B i o m a t e r i a y ceramic/,no
|ll)| czka M., Cholewa K., Mozgawa W.: Glass cryst alinc rnaterials oj ('a O-P'2 Or> - Si 02 system obtained by sol-gel method. J. Mater. Scie. Lett. 14 (1995) 1417-1420. [I l| czka M., Cholewa K., czka-Osyczka A.: Gel-derived powders of CaO-P2 0?>-Si()2 system as a starting rnaterials to produetion of bioaetme ceramics. J. Ali. and Comp. 148 (1997) 42-51. |l'.'| l.aczka M., Cholewa K.: Surface phenomena of gel-derived glasses and glass-ceramic rnaterials of Ca0-P20$-SiO2 system. Chem. Papers, 51(Ga) (1997) 348-356. 113| czka M.: Materiay ceramiczne w medycynie. riaw (1999) 348-356. Inynieria biomate-
1 1 l| Laczka M., Cholewa-Kowalska K., czka-Osyczka A., Tworzydlo M., Turyna P.: Gel-derived bioaetme ceramics of CaO-P2 0~>-Si0'2 system, modified by boron, sodium, magnesium, aluminium and fluorine compourids. ,J. Biomed. Mater. Res. 52/4 (2000) 601-612. |I5| Turyna B., Mile J., czka A., Cholewa K., czka M.: BioeompatiInl.ity of Glass-Grystalline Materials Obtained by the Sol-Gel Method: l'/'IJeel. on Macrophage Funetion, Biornaterials, 17(1996) 1379-1386. | l(l| Le/ka-Osyczka A., l\iryna B., Dubin A., czka M.: Comparison of Hi(iconi.patibility of Gel-Derived Bioaetme Ceramics in Macrophage Culture Conditions, Biornaterials, 18(1997) 1243-1250. |I7| czka-Osyczka A., czka M., Kasugai S., Ohya K.: Behauior of Bone Marrow Cells on Three Different Coatings of Gel-Derived Bioactroc Class-Ceramics at Early Stages of Celi Differentiation, ,J. Biomed. Mat,. Res., 42(1998) 433-444. |I8| Kucharski .).: Raport z realizacji projektu badawczego Nr 1 T08D ():!l 14 "Materiay ceramiczne do klinicznego wykorzystania w stomatologu", Krakw, grudzie 2000. |l'i| Wheelcr D.I., Stokes K.E.: In vivo eualuation of sol-gel Bioglass: Part / lltsl.ological Jindings, in Transaction of 23rd Annual Meeting of the Society for Biornaterials, New Orleans, L.A. 1997. |20| I loeltrich C., Chambcrland D.I., Stokes K.E., McLoughlin S.W., Wheelcr D.I.: In vivo eaal.ualion of sol-gel Bioglass, Part II: Mochanical compressiou st rengtli al 3 weeks , in lYansaetion of the 23rd
Hililingralui
Aniiual Moeting of the Socioty lor Bioiimtciinl:,, New ()rleiuis, I A , 1997. [211 Niedzielski K., Synder M., Laczka M.: Tlic application of nem bioac Iwe ceramics (S2) as a substitule for bone-expeiirnental siady, fith Corigress of the European Federation of National Association of Or thopaedics and lYaurnatology, June 3-7, 2001 EFORT, Rhodes Grece. |22] Niedzielski K., Laczka M., Cholewa-Kowalska K, Synder M.: (lei derined biocerarnics as a substitute of bone; in vivo cxaminalions. SICOT/SIROT Annual Internationale Conference, Paris August, '."l - September 1, 2001. [23] czka M., Kasprzak I, Sosnowski S., Felsrnann M,, ('liolcwn Kowalska K., czka-Osyczka A.: Bioszka i szko-ccrannka binaklnui na jako perspektywiczne materiay w ortopedii, Neurochirurgii!, 'linii
Rozdzia 4
BIOMATERIAY POLIMEROWE
Sylwester Gogolewski*
4.1.
Wprowadzenie
Biomateriay polimerowe od ponad 50 lat s stosowane w sposb kontrolowany w medycynie do wytwarzania produktw jednorazowego uytku oraz do wyrobu implantw. Ich znaczenie cigle wzrasta w miar pojawiania sit; nowych polimerw o unikatowych wasnociach fizyko-chemicznych i biologicznych, rozumianych szeroko jako zgodno komrkowa i zgodno z kom ponentarni ywego organizmu. Polimery stosowane pocztkowo do wytwa rzania produktw jednorazowego uytku lub nieskomplikowanych clcmcn tw implantw metalowych, s obecnie wykorzystywane do produkcji sumo istnych implantw podtrzymujcych funkcje ustroju, sztucznych organw wewntrznych, implantowalnych struktur trjwymiarowych dla inzyuinu tkankowej oraz substancji farmakologicznie czynnych |1-5(i|. 4.1.1. P o l i m e r y dla celw m e d y c z n y c h , w y m a g a n i a i kryteria doboru Polimery do zastosowa medycznych zwane czsto polimerami biomedyez nyrni musz odpowiada wymogom, od ktrych spenienia zaley zarwno skuteczno dziaania wyrobw jak i zdrowie pacjenta. Wymogi te odnosz si nie tylko do produkcji polimerw i ich przetwarzania na wyroby kocowe,
* Poy mer Rcscarch, AO/ASIK Keseardi Institutc Clavadclcratr, (/'II 7271) I)avOH, Swit/erlaiul ,
l i i o m a t e n . d y polimerowe'
alt* lak/,o do zachowania si takich wyrobw w rodowisku biologicznie aktywnym. Polimery biomedyczne musz by otrzymywane w sposb powtarzalny z monomerw o wysokiej czystoci. Struktury chemiczna i molekularna polimeru nie powinny podlega zmianom w wyniku przetwarzania na wyroby kocowe oraz sterylizacji. Wasnoci chemiczne, fizyczne i mechaniczne polimeru winny by adekwatne do funkcji, jak maj wypenia wykonane z niego wyroby. Optymalny modu sprystoci podunej (modu Younga), wysoka wy1 1 zymao na rozciganie i zginanie, odporno zmczeniowa, odporno na zuycie i cieranie oraz wysoka udarno decyduj o zastosowaniu implantw polimerowych w ortopedii i chirurgii urazowej. Wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej, przewodnictwo cieplne, odporno na cieranie oraz wytrzymao na zginanie i cinanie wpywaj na waciwe funkcjonowanie materiaw dentystycznych. Powodzenie implantw polimerowych stosowanych w rekonstrukcji tkanek mikkich oraz chirurgii sercowo-naczyniowej zaley w znacznej mierze od ich odpornoci zmczeniowej oraz odpornoci na rozdzieranie i pkanie. Polimery biomedyczne, a szczeglnie te stosowane do wytwarzania implantw, nie powinny oddziaywa negatywnie na biorc implantu, prowadzi- do uczule, reakcji alergicznych lub toksycznych, wywoywa stanu zapalnego lub odczynu na ciao obce, powodowa zmian nowotworowych, mutagennych lub teratogennych. Implanty polimerowe w kontakcie z krwi nie powinny wywoywa zmian w skadnikach krwi, aktywowa systemu dopeniacza., wywoywa trombozy, wpywa na prawidowe tworzenie si bony wewnt rznej i mechanizmu zakrzepiania, zmienia konfiguracji, morfologii i trwaoci komrek, powodowa ich starzenia lub kruchoci. rodowisko biologicznie czynne nie powinno wpywa na wasnoci fizyczne, chemiczne i mechaniczne implantw polimerowych chyba, e zostay one celowo wyprodukowane z materiaw bioresorbowalnych lub biodegradowalnych [34-39]. ('lio w chwili obecnej aden z dostpnych polimerw biomedycznych nie spenia wszystkich wymienionych tu warunkw, implanty polimerowe s skul.ee/nie stosowane w medycynie, a ich zastosowanie stale ronie. 1.1.2. Itodzajc p o l i m e r w stosowanych w m e d y c y n i e I 'oliniery biomedyczne mona podzieli na dwie podstawowe grupy, obejmujce polimery pochodzenia naturalnego (biopolimery) oraz polimery syntetyczne |2-f>11. Warto wspomnie, e wiele polimerw identycznych do naturalnych, mona take otrzyma na drodze syntezy chemicznej. Zastosowanie
1.1
Wprowadzenie
obu tych grup polimerw w medycynie jest z gry okrelone przez indywi dualne waciwoci kadej z grup oraz moliwoci ich przetwarzania na produkty kocowe. 4.1.2.1. P o l i m e r y p o c h o d z e n i a n a t u r a l n e g o Polimery pochodzenia naturalnego do powszechnie stosowane w medycy nie to proteiny (biaka) oraz polisacharydy (wielocukry) [9,1 d-26]. Biaka Biaka stanowice jeden z podstawowych skadnikw budowy ywych or ganizmw s z chemicznego punktu widzenia poliamidami, '/budowane nij z acuchw peptydowych, tzn. rnej liczby reszt aminokwasowych l.yeh .a mych dwudziestu podstawowych a-aminokwasw powizanych ze ob to walentnymi wizaniami amidowymi, zwanymi te wizaniami peptydowy mi Wizania peptydowe tworz si w wyniku przereagowania grup aminowych z grupami karboksylowymi. Umownie, polimery tej grupy o masach czsie czkowych do 10 kD (kilodaltonw) nazywa si polipeptydami, a. o masach czsteczkowych w przedziale od 10 do 1000 kD, proteinami. Aminokwasy wchodzce w skad acucha protein to alanina, arginina, asparagina, kwas asparaginowy (aminobursztynowy), cysteina, fenyloalani na, kwas glutaminowy, glutamina, glicyna, histydyna, izoleucyna, leucyna, lizyna, metionina, prolina, seryna, treonina, tryptofan, tyrozyna i waliua. W ukadach biologicznych, a gwnie w rolinach wystpuje jeszcze ponad sto mniej znanych aminokwasw. Biaka mona podzieli na dwie grupy: biaka fibrylarnc, nicrozpusz czalne w wodzie oraz biaka globularne, rozpuszczalne w wodzie i w wodnych roztworach kwasw, zasad i soli. Przynaleno biaek do jednej z wytnie nionych grup i zwizana z tym rozpuszczalno, decyduj o sposobie ich przetwarzania na produkt kocowy. Specyficzne wasnoci chemiczne i funkcje biologiczne protein si| zair/, ne od ich struktury. Podstawow struktur protein j e s t slnikt mu /mim szorzdowa, okrelajca sposb, w jaki liniowe sekwencje poszczeglnych aminokwasw w acuchu polimeru s ze sob poczone. Obecno wiza wodorowych, mostkw dwusiarczkowych, przyciganie midzy adunkami dodatnimi a ujemnymi, oraz oddziaywanie midzy hydrofobowymi 1 liy drofilowymi aminokwasami powoduje, e acuchy biaek ulegaj skrceniu lub sfaldowaniu tworzc struktur, dnigorzdow. Przykadami s rubowa budowa acucha, zwana o-helis oraz struktura fadowa lub struktura // (ang. /i-shect). Tak wic struktura drugorzdowa okrela uporzdkowanie
Biomateriay
polimerowe
przestrzenne acuchw polinic jest, na rysunku A. I. 0

H-,N CH R
dowa acucha biaek przedstawiona 0
N|_H
CH C R
NJn H
CH
R
COOH
Rys. 4.1. Schematyczna budowa acucha biaek. Jeli oddziaywania midzyczsteczkowe powoduj jeszcze wiksze zagszczenie acuchw polimeru w przestrzeni, jak np. w proteinach globularnych, mwi si wwczas o strukturze trzeciorzdowej. Jeli biaka zbudowane s z wikszej liczby acuchw polipeptydowych jak np. w hemoglobinie lub niektrych enzymach, mamy do czynienia ze struktur czwartorzdow. W grupie biaek, najwiksze zastosowanie w medycynie znalaz kolagen. W mniejszym stopniu stosowane s fibrynogen, fibryna, fibronektyna, elastyna oraz elatyna. Od niedawna, zainteresowanie budzi soja, proteina pochodzenia rolinnego. Kolagen Kolagen bdcy skadnikiem tkanki cznej naley do grupy protein fibrylnrnych. Wystpuje on w dziewiciu odmianach. Typ 1, [ad (1)20:2(1)], (ko, skra, cigna, wizada, rogwka, organy wewntrzne). Stanowi on okoo !M)% caego kolagenu obecnego w ciele. Typ II, [ctl(II)J3J, (chrzstka. krek midzy krgowy, struna grzbietowa, ciecz szklista oka). Typ III. I (111) 13 J, (skra, naczynia krwionone, organy wewntrzne). Typ IV, |ttl(IV) 2 2(IV)], (bony podstawowe). Typ V, [al(V)] 2 a2(V)|, (ko, skra, cigna, wizada, rogwka, organy wewntrzne). Typ VII, [a:l(VII)]3], (poniej warstw uskowatych epiteium). Typ IX, |al(IX)o:2(IX)a:3(IX)|, (chrzstka). Typ XI. [al(XI)a2(XI)a3(XI)], (chrzstka, krek midzykrgowy, struna grzbietowa, ciecz szklista oka). Typ XII, (wizada, cigna, niektre inne tkanki). Makroczsteczka kolagenu to prawoskrtna spirala, w ktrej trzy lewi (skrtne acuchy polipetydowe powizane s ze sob wizaniami chemicznymi. Kolagen jest polimerem bioresorbowalnym, nierozpuszczalnym w wodzie. Ulega denaturyzacji pod dziaaniem podwyszonych temperatur, detergentw, roztworw soli, rozpuszczalnikw organicznych, ultradwikw, stonych kwasw i zasad. W jej wyniku, spirala ulega rozdzieleniu na trzy proste acuchy polipeptydowe, ktre mog by wwczas poddane hydrolizie dla uzyskania materiau o podanej masie czsteczkowej,
II.
Wprowadzenie
rozpuszczalnego w wodzie lub innych rozpuszczalnikach organicznych. Pol i peptydy syntetyczne o wysokiej czystoci, skadujce si z ponad stu aminokwasw otrzymuje si take laboratoryjnie. Kolagen w rnych postaciach jest stosowany co wyrobu klejw, porowatych struktur do inynierii tkankowej, jako wypeniacz ubytkw kostnych i ubytkw tkanki mikkiej, do celw kosmetycznych oraz w kompozytowych substytutach koci w poczeniu z hydroksyapatytem lub trojfosforanem wapnia. Soja Miaka sojowe w czystej postaci s uzyskiwane z nasion soi strczkowi j I )o j rzae nasiona zawieraj okoo 42% protein, 33% wglowodanw, 2()V! oleju i 5% substancji uskowatej. Podstawowymi skadnikami biologiczni) akl\ wnymi soi s dwa izoflawony z grupy polifenoli: 4',5,7-trihydroksyizo!lnwon (genistein) oraz 4',7-dihydroksyisoflawon (daidzein). Izoflawony soi wydam si odgrywa znaczc rol w zapobieganiu i leczeniu rnych chorb cluoiil cznych, w tym niektrych form nowotworw (piersi, prostaty), osteoporozy, chorb serca a take w agodzeniu objaww menopauzy.
(A) HO (B) HO ,0,..
S l I
OH ~ OH
Ifys. 4.2. (A) Struktura chemiczna 4',5,7-trihydroksyizoflawonu; (B) A\7 dihy droksyizoflawonu. Genistein moe take hamowa przemian testosteronu w dwu hydro testos teron. Izoflawony soi maj struktur chemiczn podobn do syntetycznego 7-izopropoksyizoflawonu (ipriffaworiu), ktry zwiksza mas ko.itn u In biet przechodzcych menopauz. Sugeruje si te, e soja moe odgrywa" znaczn rol w zapobieganiu wystpowania osteoporozy i ryzyka damati koci. Konsumpcja soi nie powoduje przechodzenia wapnia do i |a wiska typowego dla protein pochodzenia zwierzcego. Izollawony oi polni dzaj tworzenie si koci, hamuj jej resorpcj, zwikszaj zawarto i g t.o wapnia w koci. Oprcz zastosowania w przemyle spoywczym i lai maceutycznym, pochodne soi mog by te stosowane jako monomery do syntezy polimerw biodegradowalriych, np. poliuretanw. Polisacharydy Polisacharydy s eyklieznoliniowytni polieterami utworzonymi w wyniku te akcji kondensacji czsteczek cukrw prostych z odszczopienicni wody.
B i o m a t e r i a y p o l i morowe;
Ich podstawowe funkcje biologiczne polegaj na dostarczeniu energii dla reakcji komrkowych (polisacharydy energetyczne) oraz zapewnieniu sztywnoci i wytrzymaoci mechanicznej cianom komrek (polisacharydy strukturalne). Polisacharydy s mieszanin czsteczek o rnych masach czsteczkowych od 50 kD do kilku milionw. acuchy polisacharydw skadaj si z wielu jednostek monosacharydw poczonych wizaniami glikozydowymi.
OH
Ifys. <1.3. a) a-D-glukoza (a-D-glukopiranoza); b) /3-D-glukoza (/3-D-glukopiralioza).
Dwie najczciej wystpujce w polisacharydach jednostki monosacharydw, ktre pokazano na rysunku 4.3. to izomeryczne cykliczne formy glukozy znane jako a-D-glukoza (albo a-D-glukopiranoza) oraz /3-D-glukoza (albo (5I )-glukopiranoza). Przykadami polisacharydw stosowanych w medycynie s celuloza i jej pochodne, kwas alginowy i jego sole, hialuronian, heparyna, ehityria i chitozan.
(leli doza ( Irin oza jest gwnym skadnikiem strukturalnym bony komrkowej rolin. Liniowy acuch tego homopolisacharydu jest zbudowany tylko z jednego rodzaju monosacharydu, a-D-glukozy. Masy czsteczkowe celulozy mieszcz si w przedziale od 50 kD do 1000 kD, a czsto s nawet wysze. W stanie staym, acuchy celulozy s zgrupowane w wizki i zwizane ze sob wizaniami wodorowymi utworzonymi midzy ssiednimi grupami hydroksylowymi. Wystpowanie silnych powiza midzyczsteczkowych a take regularna struktura acucha powoduj, e celuloza ma bardzo wysoki stopie krystalicznoci, temperatur topnienia przewyszajc temperatur rozkadu i bardzo niewielk rozpuszczalno.
Rys. I I acuch <:elulozy.
II.
Wpruwiul/.rllir
Kwas alginowy, alginiany Alginiany s biorcsorbowalnymi polisacharydami otrzymywanymi przemys Iowo z brzowych alg morskich. Rodzaj uytych alg zaley od pooenia geo graficznego miejsc, w ktrych s zbierane. Algi wykorzystywane w Norwegii to Laminaria hyperborea oraz Ascophyllum nodosurn, algi wykorzystywane w USA to gwnie Macrocystis pyrifera. Skad chemiczny alginianw moe si nieznacznie rni w zalenoci od gatunku uytych alg. Kwas alginowy jest liniowym blokowym kopolimerem kwasu /?-D-manuronowego (M) i ct-L-guluronowego (G) poczonych wizaniami glikozydo wymi. Poszczeglne acuchy polimeru mog zawiera'- segmenty typu MM, GG, oraz MG i s powizane ze sob wizaniami wodorowymi. Alginiany maj zdolno tworzenia trwaych eli w wyniku renk< |i / < > larni wapnia. elowanie alginianw jest wynikiem grupowania sn; Momentw kwasu poliguluronowego w agregaty, w ktrych jony wapnia :ii| ozinie / czone w przestrzeniach midzyacuchowych ("egg-box model"), Zdolno^ alginianw do elowania jest wykorzystywana m.in. w ich przetwr.Uvlc im wyroby medyczne. Alginiany traktuje si jako polimery biodcgrndowiilne Alginian sodu jest rozpuszczalny w wodzie, alginian wapnia jest, nicrozpii szczalny w wodzie. Przez dobr odpowiednich proporcji midzy algiriianein sodu i wapnia mona kontrolowa ich rozpuszczalno i degradacj m vivo. Alginiany sodu i wapnia w postaci wknin, tkanin, dzianin oraz lian dy s stosowane do pokrywania ran skry. Pokrycia takie nie przylegaj)) do wysikajcych ran, a poniewa s silnie hydrofilowe, absorbuj wysik, utrzymuj wilgo i przyspieszaj gojenie ran skry. Wkna aginianu so du mog by atwo wymyte z ran przez dziaanie roztworem chlorku sodu. Alginiany znalazy te zastosowanie jako noniki do kontrolowanego uwal niania lekw, w inynierii tkankowej oraz w konstrukcji sztucznej I I / I I .ilu (powoki ochronne dla komrek Langerhansa).
a) COOH b)
OH
OH
Y/FCOM^
u oy
Rys. -1.5. a) Kwas /3-D-manurowy (M); b) K w a s u L guluronowy ((I).
I(ys. I.(i. S t r u k t u r a M .VI M M kwasu alginowego.
I. Iin)inali'i'ialy polimerowe
0
' COOH \ | \
O. !(
COOH
0
OH
ho/
o. (
,,
COOH
) "0
H \ 0O H
T-f
H O / HC
Rys. 4.7. Struktura G-G-G-G kwasu alginowego.

COOH
Rys. 4.8. Struktura M-G-M-G kwasu alginowego. ( Miityna ('liityna jest polisacharydem, drugim po celulozie najpowszechniej wystpujcym polimerem naturalnym. Stanowi skadnik powoki skorupiakw, insektw, mikrofauny, planktonu oraz bony komrkowej komrek grzybowych. Chemicznie chityna jest polimerem utworzonym z powtarzalnych jednostek (1 (1-4) 2-acetamido-2-deoksy-D-glukozy (lub N-acetylo-D-glukozaminy). Struktura chityny przypomina celuloz z tym wyjtkiem, e grupy hydroksylowe; w pozycji 2 zostay zastpione przez grupy aeetyloaminowe. Wikszo chityn tworzy struktur krystaliczn alfa, w ktrej acuchy podobnie jak w strukturze alfa poliamidw s uoone anty rwno lege, chocia chityna z kaamarnic krystalizuje w formie beta, w ktrej acuchy polimeru s uoone rwnolegle. Ta forma chityny jest mniej krystaliczna od formy alfa, atwo tworzy dyspersje w wodzie i jest atwiej degradowana przez lizozym i ehitinaz ni forma alfa.
COCH 3
A A A A M A !O
Rys. 4.9. Struktura chityny. /,a 1 1 ( 'hitozan jest pochodn chityny otrzymywan przez jej deacetylacj (hydroliz grup N-acetyloarninowych). Jednostk podstawow acucha polimeru jest, fi (1-1) 2-arnino-2-deoksy-D-glukoza (lub D-glukozamina). W wikszoci przypadkw doacefylaeja obejmuje ok. 80% grup N-acetyloaminowych, pozostae 20% nie ulegaj zmianie. Zarwno chityna jak
1.1
Wprowiulzonii
Rys. 4.10. Struktura chitozanu. i chitozan s nierozpuszczalne w wodzie, cho niektre rodzaje tych polinie rw rozpuszczaj si w 1% wodnym roztworze kwasu octowego. Waciwo ta zostaa wykorzystana do ich przetwarzania np. na wkna. Zarwno chityna jak i chitozan s polimerami biodegradowalnymi. Chityna i chitozan znalazy zastosowanie przy wyrobie rnych produktw medycznych. I'rzy kadem mog by gbki do tamowania krwi, protezy naczyniowe, membrany do plazmaforezy, folie do pokrywania ran powstaych w wyniku oparze skry, sztuczna skra, bandae, ciecz wodnista oka, pokrycia soczewek ko u taktowych, struktury porowate w inynierii tkankowej, implanty do konlmli cholesterolu we krwi oraz implanty mogce spowolnia rozwoj niektoiych nowotworw i przyspiesza gojenie koci. Kwas hialuronowy Kwas hialuronowy jest liniowym nierozgazionym polisacharydem z grupy proteoglikanw. Jest on zbudowany z powtarzajcych si jednostek dwu sacharydu kwasu D-glukuronowego i N-acetylo glukozaniiny, powizanych przemiennie wizaniami glikozydowymi w pozycji /3-1-3 i /3-1-4.
COO"
H Y Y
OH a)
NHCOCH
Rys. 4.11. Struktura kwasu hialuronowego; a) Kwas I) glukiirouowy; 1>) N ncely loglukozamina). Kwas hialuronowy jest skadnikiem matrycy zewntrzkomrkowej tkanki bienej. Wystpuje w cieczach szklistej i wodnistej oka, pynie maziwko wym, skrze i ppowinie. Kwas hialuronowy posiada unikatowe wasnoci wizania i zatrzymywania wody. Wynika to ze zdolnoci tworzenia wiza wodorowych midzy grupami karboksylowyn i N-acetyowyini kwasu hialuronowego a czsteczkami wody. Zdolno wizania wody jest wprosi pro
Biomateriay polimerowe*
porcjonalna do masy czsteczkowej polimeru. Wasnoci wiskoelastyczne roztworw kwasu hialuronowego, ktre w znacznej mierze okrelaj jego zastosowanie jako biomateriau, s zalene od stenia polimeru w roztworze i jego masy czsteczkowej. Masy czsteczkowe po li dyspersyjnego polimeru pochodzcego z rnych rde mieszcz si w przedziale od 10'1 do 107 dal tonw. Innymi wanymi polisacharydami stosowanymi w medycynie jest glukoza III i na i /?-1-3/1-6 glukan. Glukozamina syntetyzowana w organizmie z glukozy i glutaminy jest niezbdna w procesach gojenia chrzstki, pobudza syntez kolagenu i jest stosowana w leczeniu zapalenia koci i staww. Meta I ,'J/ l~(> glukan aktywuje i wzmacnia ukad odpornociowy organizmu, wzmacnia skuteczno dziaania antybiotykw oraz lekw bakteriobjczych, przyspiesza gojenie i regeneracj tkanek, zabezpiecza przed promieniowaniem jonizujcym, jest silnym przeciwutleniaczem, neutralizuje wolne rodniki i moe zmniejsza ryzyko tworzenia si nowotworw. Modu Younga (GPa) 0.2-1.2 0.5-2.0 0.2-1.0 Wytrzymao na zerwanie (MPa) 10-32 17-70 0.8-20
Polimer Kolagen ( Vluloza i pochodne ('hit.yna, chitozan
l ali 1.1. Wasnoci mechaniczne wybranych polimerw naturalnych.
1.1.2.12. P o l i m e r y s y n t e t y c z n e , m e t o d y o t r z y m y w a n i a i w a s n o c i
Polimery syntetyczne, ktre znalazy zastosowanie w medycynie nale do dwch grup. S to polimery niedegradowalne oraz polimery bioresorbowalne i biodcgradowalne (2-13,27-51].
1.1 .2.2 .1. P o l i m e r y n i e d e g r a d o w a l n e
Za polimery niedegradowalne uwaa si takie, ktre wykazuj du odporno > aa dziaanie rodowiska biologicznie czynnego. Naley w tym miejscu podkreli, e aden z polimerw niedegradowalnych dostpnych obecnie, nie |est. cakowicie odporny na dziaanie rodowiska biologicznie czynnego, a implanty z tych polimerw w mniejszym lub wikszym stopniu ulegaj degradacji w kontakcie z tkankami. Podatno implantu na degradacj jest, zalena zarwno od rodzaju polimeru z jakiego go wykonano, jak i miejsca implant,acji oraz obcie mechanicznych jakim jest on poddawany.
II
Wprowadzenie
Naj powszechniej stosowanymi nicdcgrndowahiymi polimerami bionie dycznymi s polietylen, polipropylen, polifetralluoroctylen, llnorowarie po lietylen i polipropylen, poliamidy, poliuretany, elastomery silikonowe, po li wglany, polietcroketony i policteroetcroketony, politereltalari etylenowy, politereftalan butylen owy, ywice akrylowe oraz polichlorek winylu. Inric stosunkowo nowe polimery niedegradowalne, ktre potencjalnie mogyby znale zastosowanie do wyrobu produktw medycznych, nie maj jak dotd atestw organizacji zatwierdzajcych ich uycie i s stosowane na skal eksperymentaln.
Polietylen, polipropylen Polietylen mona otrzyma metod polimeryzacji wysokocinieniowej, Katod Zieglera lub Philipsa. We wszystkich przypadkach nionoinen iu | > l et\ len otrzymywany w procesie przetwarzania ropy naftowej. Polietylen czciowo rozgaziony, o niskiej gstoci i stosunkowo nr kich masach czsteczkowych, otrzymuje si w procesie polimeryzacji wy no kocinieniowej. Reakcj prowadzi si w temperaturach 30-80 (' pod cinie niem 1-3 kilobarw. Mas czsteczkow, polidyspersyjno oraz stopie roz galzienia polimeru kontroluje si zmieniajc temperatur, cinienie i ro dzaj inicjatora. Polimer o redniej gstoci uzyskuje si w procesie Ziegleta, zwanym czsto polimeryzacj koordynacyjn. Etylen pod niskim cinieniem jest wprowadzany do reaktora wypenionego ciekymi wglowodorami z do datkiem katalizatora. Wglowodory speniaj funkcj rozcieczalnika. He akcj przeprowadza si w temperaturach nie przekraczajcych 100 (! w ro dowisku bezwodnym i beztlenowym. Polimer wytrca sic; z roztworu w po . taci proszku. Liniowy polietylen o wysokiej gstoci otrzymuje i w proce sic Phillipsa. Etylen rozpuszcza si w ciekych wglowodorach z, dodnlkieiu tlenkw metali jako katalizatorw. Polimeryzacj prowadzi si w temperaturach 130 l(>0 (! pod cinieniem I > 3.5 MPa. Po zakoczeniu procesu, obnia si temperatur, czemu lownt/.\ szy wytrcenie si polimeru z roztworu. Masy czsteczkowe liniowych poli etylenw mieszcz si w przedziale 1 x 105 5 x 10 '. Polietyleny do specjalnych zastosowa maj masy czsteczkowe w przedziale 3 x II)1' (i \ ID1' S to materiay o tzw. ultra wysokich masach czsteczkowych. Dodatkowo wasnoci polietylenu mona modyfikowa przez sieciowanie chemiczne i rn diacyjne oraz chlorosulfoliowanie. Niektre z tych procesw stosuje sic; przy wyrobie implantw z polietylenu. W stanie krystalicznym acuchy polimei u przyjmuj form paskiego zygzaka i powizane s ze sob wizaniami van der Waalsa.
Biomateriay polimerowe*
W temperaturze pokojowej polietylen jest, odporny na dziaanie rozpuszczalnikw. W podwyszonych temperaturach bliskich temperatury topnienia (I 10-1 ,'Wi" C), rozpuszcza si midzy innymi w takich rozpuszczalnikach jak benzen, toluen i ksylen. Umoliwia to jego przetwarzanie z roztworu. a)
MAAAAAA*H H
b)
-AAAAAAAAA-AAAAAAAAA-
P U I 1
H
1 l U 1
H
I
c
-WMMM-
I
H
CH,
Uys. 4.12. Struktura: a) polietylenu; b) polipropylenu. I 'ol i propylen uzyskuje si z propylenu stosujc podobne warunki syntezy jak dla polietylenu, wykorzystujc katalizatory typu Zieglera-Natty lub Phillipsa. W zalenoci od warunkw syntezy i zastosowanych katalizatorw mona otrzyma trzy odmiany polipropylenu, a mianowicie isotaktyczny o wysokim stopniu krystalicznoci (grupy metylenowe po jednej stronie acucha), syndiotaktyczny czciowo krystaliczny (grupy metylenowe rozmieszczone na przemian, raz po jednej i raz po drugiej stronie acucha) i ataktyczny, bezpostaciowy (grupy metylenowe rozmieszczone przypadkowo po obu stronach acucha). Najwiksze zastosowanie znalaz liniowy polipropylen izotakty< zny. acuchy polimeru w stanie krystalicznym przyjmuj konformacj : pirali, w ktrej trzy jednostki strukturalne przypadaj na jeden obrt spii ali I 'olimor wykazuje du odporno na dziaanie czynnikw chemicznych i wilgoci, cho jest mniej odporny od polietylenu na dziaanie podwyszonych temperatur, wiata i tlenu. I'olitetrafluoroetylen ( P T F E ) Monomer do produkcji politetrafluoroetylenu jest otrzymywany w procesie dwustopniowym. W pierwszej fazie fluorowania chloroformu uzyskuje si ('I l< a nastpnie w wyniku jego pirolizy z odszczepieniem HC1 (700 C w obecnoci platyny), otrzymuje si tetrafluoroetylen.
( ' I I C I 3 4 2 H F - > CHCJIF2 + 2HC1
CIICIF2 - CF 2 : CF 2 + 2HC1 I 'locesy polimeryzacji tetrafluoroetylenu na skal przemysow s chronione patentami. Zwykle jednak prowadzi si polimeryzacj monomeru w roztworach wodnych soli metali ziem alkalicznych, przy 7>11 przewyszajcym 9, w temperaturach w przedziale 80-90 C, stosujc reaktory z powok z metali szlachetnych. Masy czsteczkowe polimeru zawieraj si w przedziale
II
Wprowadzenie
F A A A A A A A W . 1 C F C
F n
' \ A A A A A A A A
Rys. 4.13. Struktura politetraduoroetylenu. 4 x 105 do 9 x 10b Da. Stopie krystalicznoci przekracza 90%. W stanie krystalicznym, acuchy polimeru tworz skrcony zygzak, z atomami fluoru upakowanymi spiralnie wok szkieletu wgiel-wgiel. Trwale wizaniu w giel - fluor i wgiel - wgiel s przyczyn zwikszonej odpornoci polimeru na dziaanie wysokich temperatur. Politetrafuoroetylen jest odporny nn dziaanie rozpuszczalnikw w temperaturze pokojowej. W teiiipernluini li bliskich temperatury topnienia (327 C), polimer rozpuszcza si we lluoio wanej nafcie. Wyrniajc cech polimeru oprcz wyjt kowej od pomoru i chemicznej, dobrego przewodnictwa cieplnego, wytrzymaoci ineohnul< /1 u | i odpornoci na cieranie jest wysoka biozgodno. Poliamidy Poliamidy (nylony) s polimerami zawierajcymi wizanie -CO-NII w Inn cuchu gwnym. W zalenoci od rodzaju monomerw uytych w syntezie, mona je podzieli na alifatyczne, cykloalifatyczne i aromatyczne. Przykadem poliamidw alifatycznych jest liniowy polikaproarnid (nylon (i), a po liarnidw aromatycznych (aramidw) zawierajcych piercienie aromatyczne w acuchu gwnym Kevlar i Nomex. Typowe struktury obu typw polia rnidw przedstawiono na rysunkach 4.Id i 4.15. Poliamidy otrzymuje i. gwnie w reakcjach polikondensacji lub polimeryzacji laktamw, kwa .ow dikarboksylowych, diamin, poliarnin, mono- i diizocjanianw oraz dmilisli Reakcje syntezy polimerw na skal przemysow prowadzi MC prawu wy cznie w stjcie, w tempe raturach 220-280 ( I <tro si). wy I Ienipi III tury topnienia monomerw, w atmosferze- gazu obojtnego lub pod prni Poliamidy alifatyczne charakteryzuj si wysokim stopniem krystalicznoci Ich temperatury topnienia mieszcz si w przedziale 150-300 ('.
Itys.
I II
S t r u k t u r a poliamidu alifatycznego
B i o m a t e r i a y polimerowe*
'\AAAAAAAA-
'1AAAAAAM-
I (\;
1.1 ;>. Struktura handlowych poliamidw aromatycznych, a) Kcvlar (piercienie aromatyczne w acuchu gwnym s poczone przez podstawniki w pozycji 1 i 4 (para), b) Nomex (piercienie aromatyczne w acuchu gwnym s poczone przez podstawniki w pozycji 1 i 3 (meta).
Rozpuszczalnikami dla wikszoci poliamidw s stone kwasy: siarkowy, mrwkowy, trjchlorooctowy, a take fluorowane alkohole oraz fenole. Wspomniane wasnoci powoduj, e s one przetwarzane na wyroby gotowe prawic wycznie ze stopu. Poliuretany Poliuretany s zwizkami wielkoczsteczkowymi zawierajcymi charaktei \tyczni* wizanie -NH-CO-O w acuchu gwnym. Otrzymywane s w reiiIm'|i polioli z diizocjanianami i diolami lub diaminami, ktre speniaj rol u \ (llu/aeza acucha. .luko poliole stosuje si zwykle oligomeryczne poliestry (oligoestrole), polielrry (oligoeterole), poiestroetery lub polidimetyosioksany o masach czsteczkowych w przedziale od 500 do 5000 daltonw, zakoczone co najmniej dwoma grupami hydroksylowymi. W syntezie stosuje si diizocyjaniany aromatyczne lub alifatyczne, ktrych typowymi przykadami s 4,4'-diizocyjaniari difenylenu oraz diizocyjanian heksametyenu.
W /.ile/noci od rodzaju uytych tnorioincrw jak i warunkw syntezy otrzymuje si materiay elastomeryczne lub sztywne, liniowe lub usieciowane. Zastosowanie monomerw dwulunkcyjnych o wysokiej czystoci pozwala na uzyskanie polimerw liniowych. Uycie monomerw wielofunkcyjnych prowadzi do powstawania materiaw rozgazionych i usicciowanych.
1.1
Wprowadzenie
I I
-MAMAW R - 0 - C N R" MAAMAA Rys. 1.17. Budowa acuchu poliuretanu.
Poliuretany mona otrzymywa w stopie; lub w roztworze, w procesie jednostopniowyrn lub dwustopniowym. W procesie jednostopriiowym po zinie szaniu odczynnikw i podgrzaniu mieszaniny do danej temperatury, pro wadzi si reakcj a do momentu uzyskania polimeru o wymaganej musie czsteczkowej.
2 O C .VII .N C O + HO-(R ')-OIJ -
Diizocyjanian
Poliol C O l Diol
0=C=N-R-NH-C0-0-(R') n -0-0C-HN-R-N Makrodiizocyjanian
lioifoil
-[-0-R"-0-0C-HN-R-NH-C0-0-(R')-0-0C-HN-R-NU C:O O l( () I, Poliuretan Poliuretany otrzymywane w tym procesie posiadaj jednostki monomeru rozmieszczone przypadkowo w acuchu polimeru. Poliuretany przemienne i blokowe otrzymuje si zwykle w procesie dwustopniowym. W pierwszym etapie w wyniku reakcji poiolu z diizocyjanianem otrzymuje si makrodii zocyjanian, a w etapie drugim wydua acuch polimeru przez dodanie do makrodiizocyjanianu diolu lub diaminy. Termoplastyczne elastomery poliuretanowe s liniowymi kopolimerami blokowymi o strukturze segmentowej typu -(AB)ri-, utworzonej z przemieli nie rozmieszczonych segmentw "gitkich" (A) i "sztywnych" (B). Segmenty gitkie utworzone s z polioli, a segmenty sztywne z diizocjnniatiw i dio li lub diamin. W stanie staym, ssiednie acuchy polimeru poli |c/oin i wizaniami wodorowymi.
A B A B A B A B A B A B A H A
Mimi\
iiwWiir^liyAW.M
l i W i r t i m
/ V |W M I
pvwvvf" i [ M M A ! ^
(
J W W W f " " ^ Iwwwil ^ " " " I w w w l ' I M I M M I ' |wrtwp-;-Hvwwr7' IWMl w.wd
) A W W
iwywT ' ytuuJ >ww[ " ' Rys. 4.18. Struktura segmentowa poliuretanw.
Typowym zjawiskiem w poliuretanach segmentowych jest, grupowanie si segmentw w domeny zawierajce wycznie segmenty sztywne lub gitkie.
I.
Biomateriay
polimerowe
0 1
>
c O I N II
uretan-eter
R i i o 1 R
0 1 i c =O 1 N H (
>
uretan-ester
R I 0 1 o = c I R
I 0{
c= O 1 N~H H -N I 0 =C I O
)
0 1 c= o I N H
(
uretan-mocznik
H O= H-
uretan-uretan
N II I C =O N H <
mocznik-eter
i R 1 1 O
|
N - II 1 C=O I N- H
R O o= c R N H I C =O N~ H
)
\
/
II - N I o= c I H-N ) s
mocznik-ester
mocznik-mocznik
Rys. 4.19. Rodzaje wiza wodorowych w poliuretanach. Segmenty sztywne charakteryzujce si silnym oddziaywaniem midzy dipolami i obecnoci wiza wodorowych, dziaaj jak sieciowanie fizyczne dla elastycznej matrycy zoonej z segmentw gitkich. Poliuretany otrzymane /. polioli, ktre nie tworz wiza wodorowych, a take otrzymane z d i izocyjanianw aromatycznych wykazuj wyszy stopie rozdziau faz tu z poliuretany z diizocyjanianw alifatycznych oraz polioli posiadajcych zdolno tworzenia wiza wodorowych. I )w u fazowa struktura domen w poliuretanach jest podstawowym czynnikiem decydujcym o ich unikatowych wasnociach. Niska temperatura /.e zklenia Tff poliuretanw oraz wysokie wyduenia przy zerwaniu s zalene od skadu chemicznego segmentw gitkich, ich masy czsteczkowej oraz stopnia rozdziau faz. Modu sprystoci, wytrzymao na zerwanie oraz temperatura miknicia zale od zawartoci objtociowej oraz symetrii segmentw sztywnych Zwikszenie; dugoci segmentw gitkich przy staej dugoci segmentw sztywnych powoduje obnienie moduu sprystoci i wytrzymaoci na ze iwanie oraz zwikszenie wyduenia do zerwania. Zwikszenie zawartoci -.cementw sztywnych przy zachowaniu staej dugoci segmentw gitkich powoduje wzrost T, ; . krystalicznoci, temperatury topnienia krystalicznych segmentw sztywnych, moduu sprystoci, wytrzymaoci na zerwanie oraz zmniejszenie wyduenia do zerwania. Poliuretany segmentowe s polimerami bezpostaciowymi. Polimery liniowe rozpuszczaj si w takich rozpuszczalnikach jak dwumetyloformamid, dwumetyloaeetamid, dwuinet ylosulloksyd i chloroform. Ich rozpuszczalno
II.
Wprowadzenie
w danym rozpuszczalniku zaley od budowy clicinic/nej poliuretanu, Prze twarzanie na wyroby gotowe odbywa si gwnie z masy stopionej, a w mniej licznych przypadkach z roztworu. P o l i m e r y k r z e m o o r g a n i c z n c (silikony)
CH3 CH3 CH 3
I
Cl Si Cl + H 2 0 >
I
HO Si OH * -MAAW
I
Si O
MAAAA
I
CH;j
I
CH 3
I
CH.
Rys. 4.20. Synteza silikonw. Silikony s polimerami posiadajcymi charakterystyczne wi/anie dni. n nowe -Si-O-Si-w acuchu gwnym, w ktrym do atomw krzemu doli n ne s podstawniki organiczne takie jak grupy metylowe czy |'riiylow< 1'nll mery krzemoorganicznc otrzymuje si w wyniku reakcji ehloroMinnw wn d prowadzcej do utworzenia silanoli (zwizkw z dwoma j m upainl hydro ksylowymi) i ich dalszej kondensacji. Uycie silanoli o rnej funkcyjno' i pozwala na uzyskanie materiaw o podanej budowie chemicznej i win nociach (oleje, elastomery). Silikony s polimerami bezpostaciowymi, zachowujcymi praktycznie niezmienione wasnoci w obszernym przedziale temperatur od -">()"(' do I250 C. Elastomery silikonowe posiadaj te wysok zdolno przepusz czania powietrza, ktra jest 10 do 20 razy wiksza od przepuszczalnoci III riych elastomerw organicznych. Waciwo ta zostaa wykorzystana prak tycznie w niektrych wyrobach medycznych np. foliach opatrunkowych do pokrywania oparze skry. Poliwglany Poliwglany z charakterystycznym wizaniem ()('()() w acuchu c.lw riyrn s liniowymi poliestrami diwodorotleriowych fenoli (In leimli) i dilunk eyjnego kwasu wglowego. Poliwglany otrzymuje si w reakcji In lenolu A /, fosgenein lub przez wymian estrow midzy bislenoleni A i es trem kwasu wglowego (wglanem fenylu) lub w reakcji bislenoli z chloromrowczanaini bisferioli. Obecno sztywnych piercieni benzenowych w acuchu polimeru oj1, ranicza jego elastyczno i jest przyczyn tego, e poliwglany z bisfenoln A maj wysokie temperatury zeszklenia (1 15" (') i topnienia (225-251)" ('). Po liwglany charakteryzuj si(; ma absorpcj wody, odpornoci na dziaanie
114
I. Iiomiil.criily polimerowe
promieniowania jonizujcego, dobrymi wasnociami mechanicznymi i obojtnoci fizjologiczn. Polimery rozpuszczaj si atwo w chlorowanych rozpuszczalnikach, s odporne na dziaanie rozcieczonych kwasw i wzgldnie odporne na dziaanie pynw ustrojowych. Przetwarzanie poliwglanw na wyroby kocowe odbywa si metod wtrysku, a take z roztworu.
ho : (
) V c -/?
CH,
ch3
CH,
OH + Cl - C - Cl
ch3
I j y.. O - C -rA'AWr
Uys. 4.21. Synteza poliwglanw z bisfenolu A i fosgenu. Politereftalan e t y l e n u Poliestrem liniowym powszechnie stosowanym w medycynie jest politere1'talan etylenu. Otrzymuje si go w dwustopniowej reakcji wymiany estrowej midzy tereftalanem metylu i 1,2-etanodiolem (glikolem etylenowym). Reakcj prowadzi si w temperaturach 280-290 C w atmosferze azotu. Katalizatorami s zwykle metale oraz ich sole np. octan oowiu lub cynku. Nietoksyczne sole cynku s szczeglnie uyteczne w syntezie polimerw dla celw medycznych.
Rys. 4.22. Synteza politereftalanu etylenu. 1'olitcrdtalan etylenu jest polimerem krystalicznym, ma dobre wasnoci mechaniczne, wykazuje niewielk absorpcj wody i stosunkowo wysok odporno na dziaanie czynnikw chemicznych. Jest przetwarzany z masy stopionej przez wtrysk i wytaczanie. W przypadku produkcji wkien, wytaczanie polimeru jest poczone z rozciganiem wkna na gorco dla uzyskania podwyszonych wasnoci mechanicznych.
1.1.
Wprowadzenie
Polisulfony, polictcry a r o m a t y c z n e (poliel.ei okolony, polietoroetorokotony) Polisulfony do celw konstrukcyjnych (polisulfony, polieterosulfony, poli fcnylosulfony) otrzymuje si gwnie przez polikortdensacj chlorkw sullonyhi, natomiast polieteroketony w wyniku pol i kondensacji chlorofenolanw. I 'olifenylosulfony oraz polieterosulfony s polimerami bezpostaciowymi a polieteroeteroketony krystalicznymi. Obie grupy polimerw wyrniaj si wysok odpornoci na dziaanie podwyszonych temperatur, co pozwala na ich stosowanie w wyrobach pracujcych w temperaturach przekraczajcych IGO0 C. Polimery te maj dobre wasnoci mechaniczne, s odporne na dzia lanie agresywnych czynnikw chemicznych, wczajc agresywne rodowisko biologicznie czynne oraz na promieniowanie o wysokiej energii. Ta wlnei wo jest szczeglnie uyteczna w przypadku sterylizacji.
Uys. 4.23. Synteza polieterosulfonu (PES) z chlorku sulfonylu tlenku dwuleny 1 owego.
Rys. 4.24. Struktura polieteroeteroketonu (PKKK). Polisulfony i polieteroketony mona przetwarza z masy stopionej w tein peraturach 320-389 C przy zastosowaniu typowych technik pr/cl,wn \<li takich jak wtrysk, wytaczanie i formowanie pod cinieniem. Polimery akrylowe Polimery akrylowe s pochodnymi kwasu akrylowego. Otrzymuje! si je w wyniku polimeryzacji w masie lub w zawiesinie w temperaturach nie przekraczajcych 100 C. Pierwsza z metod jest wykorzystywana gwnie do produkcji polimeru w postaci pyt, druga za do otrzymywania materiau w postaci proszku przerabianego na wyroby kocowe metod wtrysku lub wytaczania. Masy czsteczkowe polimerw przemysowych mieszcz si w przedziale od kilkudziesiciu tysicy do miliona daltonw.
IJiomateriiily p o l i m e r o w e
Polimer Polietylen Polietylen orientowany Polipropylen Politetrafluoroetylen Poliamidy Poliuretany Silikony Poliwglany Polit.ereftalan etylenu Polisulfon P( > l ieteroeteroketon Polimetakrylan metylu Poliacetal ywice epoksydowe
Modli) Yonnga (GPa) 0.2-1.2 80-120 1.0-1.5 1.0-1.2 2.2-2.8 0.02-0.6 0.1-0.5 2.4-3.0 2.0-3.0 2.1-2.6 3.2-3.8 2.8-5.0 2.5-2.8 2.7-3.0
Wytrzymao na zerwanie (MPa) 10-32 2100-4000 30-33 0.8-10 50-70 20-80 5.0-30 65-70 70-175 70-90 3.5-3.8 70-80 65-70 50-90
'lab. 1.2. Wasnoci mechaniczne syntetycznych polimerw niedegradowalnych. ch 3

100T
n C H
2
ch 3
- c -AIWMiW > MAMMAA C H i n COOCH3 COOCH-J Uys. 4.25. Synteza polimetakrylanu metylu.
C
V\ grupie polimerw akrylowych najszersze zastosowanie dla celw medycznych znalazy m.iri.: metakrylan metylu (cementy w ortopedii), polimetakrylan metylu (kocwki cewnikw, elementy filtrw infuzyjnych itp.) oraz polimetakrylan 2-hydroksyetylu - polylEMA (mikkie soczewki kontaktowe). (,'yjanoakrylany w postaci monomeru stosuje si jako kleje. Polimetakrylany s materiaami bezpostaciowymi, zawierajcymi zwykle 54% frakcji syndiotaktycznej, 37% ataktycznej i 9% izotaktycznej. S to twarde, przezroczyste materiay rozpuszczalne m in. w chloroformie, trichloroetylenie i octanie etylu.
I.I.2.2.2. Polimery bioresorbowalne i biodegrado walne
Polimery hiorcsorbowalne s materiaami, ktre winny degradowa si w rodowisku biologicznie czynnym do nieszkodliwych produktw ubocznych. I 'rodukty takie wystpuj naturalnie w organizmie jako produkty przemiany materii i nastpnie s z organizmu wydalane (kwas mlekowy w cyklu Krebsa) lub s skadnikami tkanek takimi jak np. hydroksyapatyt. Ten ostatni stosowany czsto w substytutach koci zawierajcych polimer bioresorbowalny i ceramik, ulega wbudowaniu w nowo utworzon tkank |37|.
I I
Wprowadzenie
Warto wspomnie. e obok polimerw bioresoi bownlnyeh .losuje sie i,nl</<' polimery biodcjpadowaluc. W przypadku ych ostatnich, tworzce si produ kty degradacji niekoniecznie wystpuj naturalnie w organizmie, jednak tak jak i w przypadku polimerw bioresorbowalnych, winny by dla organizmu nieszkodliwe [34-39|. O tym czy dany polimer resorbowalny moe by stosowany do wyrobu produktw medycznych decyduj zarwno aspekty techniczne jak i waciwoci biologiczne tego materiau [37,39]. Polimer winien by produkowany w sposb powtarzalny na skal przemysow i odznacza si wysok ez.ys toci. Rnice jakociowe midzy partiami polimeru wpywaj na warunki jego przetwarzania, wasnoci kocowe wyrobu a take na reakcj t kankow. Implanty z polimerw resorbowalnych wirmy mie udokumentowan zgo| tto tkankow i znany czas cakowitej resorpcji, dostosowany do liiiikejt, lak spenia dany implant.
Fosforan hnkr.o.*y
ATP
ADP
Fosforan trio/y
Rys. 4.26. Cykl Krebsa. I )egradaeja implantw winna przebiega w sposb kont rolowany. Zbyt, szyb ka degradacja moe powodowa nie tylko przedwczesn utrat wasnoci me ehanicznych, lecz take uwalnianie w krtkim czasie znacznej iloci produkt u degradacji, przekraczajc zdolno organizmu do jego wydalania. Ilezpo red ni m tego skutkiem jest, wwczas przeduajcy si stan zapalny. Ma to szczeglne znaczenie w przypadku polimerw, ktrych przejciowe produ kl.y degradacji maj odczyn kwasowy. Z drugiej jednak strony, degradacja
I. Iioiiiiit.oriiLly polimerowe materiau nic powinna by /byt, powolna. W warunkach optymalnych, implant, polimerowy winien ulega stopniowej resorpcji, przebiegajcej zgodnie z postpujcym procesem gojenia tkanek. Polimery bioresorbowalne stosowane w medycynie, ktre produkowane s na skal przemysow to gwnie: poliglikolid, polilaktydy, kopolimery glikoliclu z laktydami, kopolimery glikolidu lub laktydw z kaprolaktonem, kopolimery glikolidu lub laktydw z wglanem trjmetylenu, poliortoestry, pol i bezwodniki, poliestroamidy oraz poliparadioksanon. Polihydroksymalan i jego kopolimer z walerianianem, produkowane przemysowo na du skal, s jak dotd stosowane w medycynie wycznie eksperymentalnie. Inne bioresorbowalne polimery, wczajc poliuretany oraz materiay oparte na wglanie tyrozyny, znajduj si wci w fazie eksperymentalnej [40-51]. Poliglikolid Poliglikolid o wysokich masach czsteczkowych nadajcy si do wyrobu implantw o dobrych wasnociach mechanicznych, jest otrzymywany w wyniku polimeryzacji a-glikolidu z otwarciem piercienia, prowadzonej w temperaturach 170-220 C. Kwasy Lewisa takie jak chlorek cynku, chlorek elazowy oraz sole cyny s stosowane jako katalizatory. Handlowy poliglikolid jest polimerym semikrystalicznym o temperaturze topnienia 220-230 C i stopniu krystalicznoci w przedziale 40-60%. Poliinci rozpuszcza si wycznie w rozpuszczalnikach fluorowanych i jest przetwarzany rta wyroby gotowe z masy stopionej. o n H./ V H'\ \.H V /H u H-(O- CH2-C - O - CH2 - C)-OH
* O 6 Rys. 4.27. Synteza poliglikolidu z a-glikolidu.
Pol i kwasy mlekowe, polilaktydy Pol i kwasy mlekowe o masach czsteczkowych nie przekraczajcych 20000 30000 daltonw, otrzymuje si w wyniku polikondensacji kwasu mlekowego (o hydroksypropionowego) w obecnoci soli cynowych jako katalizatorw. Kwas mlekowy wystpuje w dwch optycznych odmianach izomerycznych jako lewoskrtna odmiana L i prawoskrtna odmiana D. Kwas mlekowy otrzymywany w wyniku fermentacji glukozy zawiera 9f).5% izomeru L i 0.5%
4.1.
Wprowadzenie
izomeru D. Syntetyczny kwas DL-mlekowy jest odmian raeciniczn, nie czynn optycznie i zawiera rwne iloci jednostek I > i I - Polimery takie mog by stosowane do wyrobu nonikw lekw. Polilaktydy o wysokich masach czsteczkowych powyej .r>00()()() dal to nw, nadajce si do wyrobu implantw o podwyszonych wasnociach me chanicznych, s otrzymywane z cyklicznych dwulaktydw w polimeryzacji kationowej z otwarciem piercienia. Dwulaktydy s otrzymywane w wyniku oddestylowania wody z kwasu mlekowego w temperaturach nie przekracza jcych 230C pod zmniejszonym cinieniem. Jako katalizatory stosuje si tlenek cynku lub tlerik elaza (II). Dwulaktydy wystpuj w trzech optycznie czynnych odmianach izomerycznych jako L-laktyd, D-laktyd i nu o- L/D laktyd (zawierajcy jedn jednostk L i jedn D) oraz optycznie nieczynny, racemiczny DL-laktyd, bdcy mieszanin tych trzech izomerw. Pnlime ryzacj prowadzi si w temperaturach nie przekraczajcych 200" ( ' (, w\ kl< 100-120 C), stosujc sole cyny lub cynku jako katalizatory, letnpei al III V topnienia i stopie krystalicznoci homoplimerw polilaktydowycli ora/ u li kopolimerw typu L/D i L/DL mieszcz si w zalenoci od skadu cheini cznego i masy czsteczkowej materiau odpowiednio w przedziaach od Uli 185 C i 20-70%.
o
HNC
o
O
CH3
->
H (O
CH
CH
C) N OH
CH,
CH,
O Rys. 4.28. Synteza poli(L-laktydu) z L lakt i
Inne p o l i m e r y bioresorbowalne Znaczce zastosowanie w medycynie obok hornopoliinerw glikolidu i lal tydw znalaz te poliparadioksanon, gwnie na nici chirurgiczne, ,i ink.-i ich kopolimery z rnymi monomerami. Monomery te to gwnie kapio lakton oraz wglan trjmetylu. Praktycznie jak dotd nie znalazy przemy sowego zastosowania w medycynie polihydroksymalan i jego kopolimer z walcrianianern. Przyczyn tego s niekorzystne wasnoci mechanicziie wyrobw otrzymywanych przez przetwarzanie z masy stopionej, a take dlii gie czasy cakowitej rosorpeji w organizmie. Wystpujce naturalnie poli hydroksymalan oraz jego kopolimer z walcrianianern s polimerami opty cznie czynnymi, otrzymywanymi na skal przemysow przez fermentacj bakteryjn melasy lub mki kukurydzianej. Polimer o wysokiej czystoci
.'XII
Uioiiuilcnaly puliiiit
t o w c
0
)
H (O CH CH3
0
I I
O CH, C) OH
0
b)
H -
I I
C
r
O (CH2)RJ > -
||
C1 -
J1 1
OH
C)
H (O CH2 -
0 I I o || C) OH o I I
0 I I
0 I I
CH2 - CH2 O C 0 CH2 C O CH2 C ) OH
(I) H (O CH
CH3
e)
CH2
0 || H-(0-CH-CH2-C)n-0H I
CH2
f)
H (O C H
2
CH
OH
- C H
O -
CH2 -
c ) -
Uys. 1.29. Inne polimery bioresorbowalne: a) Kopolimer laktydu z glikolidern; b) Poli(-kaprolakton); c) Kopolimer glikolidu z wglanem trjmetylenu; d) Polihydroksymalan; e) Polihydroksywalerianian; f) Polidioksanon. jesl izolowany z przcfermentowanego materiau poprzez ekstrakcj rozpuszczalnikami. Polimery te mog by te otrzymywane syntetycznie z racemicznego /i-butyrolaktonu i /3-walerolaktonu. Katalizatorem jest oligomeryi/.ny aluinoksan. Stopie krystalicznoci polihydroksymalan u wynosi 50(il)Vi:, a temperatura topnienia 180 C. Polimery oparte na wglanie tyrozyny i fumaranie propylenu s wci w liizic wprowadzania na rynek. Inn grup polimerw, ktrych znaczenie lale wzrasta, s elastomery poliuretanowe oparte ria monomerach o duej ' r o d n o c i biologicznej. Cho w literaturze naukowej pojawia si coraz wicej informacji na ich temat, polimery te s cigle jeszcze w fazie eksperymentalnej 110-511.
In
HO
/ (
\ N\
) ')
CH
-CH
C-NH
V t
/X
/ \
CH
CH 2
"
))
OH
c= o I 0 I
R
'
Uys. I..'!(). g) Polibezwodnik; h) Uiol oparty na tyrozynie, stosowany w syntezie poliwglanw tyrozyny.
1.2. Mcl.oily przetwarzaniu polimerw na wyroby llirilyi /iii Modu
Yuiiny.a
Polimer Poli(L-laktyd) (z wtrysku) Poli(L-laktyd) (orientowany) Poli(L-laktyd) (zbrojony resorbowalnym szkem - kompozyt) Poliglikolid (z wtrysku) Poliglikolid (orientowany) Polihydroksymalan
(G Pa) 3.0 6.0 6.0 14.0
Wyti/yinalnc nn /.ci wiuiic (M1 *ft) 40 70 300 1200
8.0 - 30 2.0 3.0 5.0 6.0 3.0 4.0
200 10 150 500 - 800 30 - 50
Tab. 4.3. Wasnoci mechaniczne syntetycznych polimerw bioresorbowulnv< li
4.1.2.3.
Kompozyty
Obok polimerw resorbowalriyeh zastosowanie w medueunie /unln/lv b materiay kompozytowe oparte na tych polimerach i trifoslornnie wapnia oraz hydroksyapatycie. Kompozyty takie stosuje si z rnym skul kiciu j a k o substytuty koci gbczastej do wypeniania ubytkw kostnych, ktre nie go j si samorzutnie, a rozmiary ich przekraczaj wymiary krytyczne. Kom poyty stosuje si te w implantach do zespolenia zama kostnych. Jednym z istotnych problemw zwizanych z takimi kompozytami jest oddzielanie si polimeru od frakcji nieorganicznej w rodowisku wodnym, a wic take w obecnoci pynw ustrojowych. Dlatego te coraz wicej uwagi powica si nanokompozytom opartym na polimerach bioresorbowalriych i ceramice, w ktrej rozmiary krysztaw nie przekraczaj 200 nanometrw. Siif.eni je si, e przy uyciu krysztaw o takich rozmiarach, moliwym bdzie uzyskanie implantw o podwyszonych wasnociach mechanicznych o IM / uniknicie procesu rozwarstwiania na granicy faz midzy orr.anii .-ni) mu tryc polimerow, a zbrojc j faz mineraln.
4 . 2 . M e t o d y p r z e t w a r z a n i a p o l i m e r w na w y r u h y
medyczne
Wyroby polimerowe oglnego zastosowania otrzymuje si w wyniku prze t.warzania polimerw z masy stopionej lub z roztworu |2,30,31,32,33|. Wy roby medyczne uzyskuje si przy wykorzystaniu technik stosowanych do wyrobu produktw polimerowych oglnego uycia. Podstawowe metody przetwarzania z masy stopionej obejmuj wytaczanie, wtrysk, formowanie pod cinieniem, walcowanie, wydmuchiwanie, odlewanie, powlekanie, nawi janie wkien, laminowanie, formowanie obrotowi', przeciganie poczone
I5iomiit,oria.ly polimerowe
ze zbrojenierri polimeru innym rinil.fi mieni i nat rysk mas stopion. Wyroby polimerowe uzyskuje si te przez polimeryzacj monomerw w odpowiednich formach, ktre maj ksztat produktu kocowego. Przetwarzanie z roztworu obejmuje wylewanie roztworu polimeru do formy o odpowiednim ksztacie, pokrywanie formy przez zanurzanie w roztworze polimeru o odpowiednim steniu, malowanie lub natrysk. 11'ullaczamc (eztrusion)
Wyt.l arzanie jest procesem cigym, stosowanym gwnie do produkcji wkien, folii, rur i innych profili, nieraz o bardzo skomplikowanych ksztatach. W metodzie tej polimer w postaci granulatu jest wprowadzany do ogrzewanej1,o cylindra wytaczarki limakowej, w ktrym ulega stopieniu. Obracajcy si limak wytacza stop polimeru przez odpowiedni tocznik (dysz) o okrelonym profilu, przyjmujc po ochodzeniu dany ksztat. Wtrysk (injectiori-moulding)
Przetwarzanie polimerw metod wtrysku jest procesem niecigym, pozwalajcym na masow produkcj wyrobw o skomplikowanych ksztatach. Wyroby kocowe otrzymuje si etapowo podczas indywidualnego wtrysku. W met,odzie tej polimer jest wprowadzony do ogrzanego cylindra wtryskarki limakowej, w ktrym ulega stopieniu. Obrt limaka powoduje wzrost cinienia w cylindrze i przesuwanie stopionej masy w kierunku dyszy wylotowej. Stopiony polimer po przejciu przez system kanaw czcych dysz Ibrni wypeniaj pod cinieniem. Po schodzeniu i otwarciu formy otrzymuje si gotowe wyroby. Metoda wtrysku pozwala na uzyskanie wyrobw 0 dobrym odwzorowaniu powierzchni formy. lun litowanie pod cinieniem. (compression-moulding)
Met alowe formy o odpowiednim ksztacie s wypeniane odmierzon iloci polimeru w postaci proszku lub granulatu. Nastpnie forma z polimerem jest umieszczana midzy podgrzanymi pytami prasy hydraulicznej, sprasowana pod danym cinieniem i utrzymywana w zadanej temperaturze przez ustalony okres czasu. Po tym okresie chodzi si form, redukuje cinienie 1 wydobywa polimerow ksztatk. Formowanie pod cinieniem stosuje si do ot rymywania stosunkowo prostych elementw, ktre przetwarza si nastpnie na bardziej skomplikowane wyroby kocowe przez obrbk skrawaniem, wycinanie lub wiercenie. I Valcowani(: (caleridcrig) (Iranulat, polimerowy wprowadza si midzy ogrzane cylindry metalowe, gdzie ulega stopieniu. Nastpnie stopiony polimer przemieszcza si midzy
1.2. Metody przelwin/iinia polimerw na wyroliy im >I,v /ih
seri chodzonych cylindrw o dokadnie ustalony 1 1 1 przewicie. I'(>d<'/as tego procesu ulega on zestaleniu, tworzc pyt ub lulu; u okrelonej gruboci. Technik walcowania stosuje si take do uzyskiwania, pproduktw o pod wyszonych wasnociach mechanicznych (orientacja acuchw polimeru podczas walcowania). Wydmuchiwanie (blow-rnoulding)
Wytoczona ksztatka polimerowa w ksztacie baki jest umieszczona midzy dwoma powkami rozkadanej formy. Nastpnie wprowadza si do pod grzanej ksztatki sprone powietrze, co powoduje jej rozdmuchanie poczone z odwzorowaniem ksztatu formy. Po otwarciu formy wydobywa si produkt kocowy Metoda ta pozwala na produkowanie wyrobw dmucha nych o skomplikowanych ksztatach. Odlewanie, polimeryzacja w formie (casting, casl-polymcrr-alwn)
Form o podanym ksztacie pokryt materiaem zapobiegajcym ndhc/|i napenia si okrelon iloci ciekego lub zestalonego monomeru /uwiciu jcego katalizator. Nastpnie form ogrzewa si do podanej lempciului v dla zainicjowania polimeryzacji. Po upywie okrelonego czasu oi m ul win a si, a utworzony polimer odwzorowuje jej ksztat przyjmujc ksztat, ruto wego wyrobu. Powleka/nie (coating)
W metodzie tej polimer w stanie stopionym nakada si na podoe stosujc waki metalowe, ostrza metalowe, zanurzanie lub natrysk. Nawijanie wkien (filament winding)
Cige wkna nasycone stopionym polimerem, roztworem polimeru lub mu nomerern s nawijane maszynowo na prty lub rury metalowi Po . t nleniu polimeru prt jest usuwany. Metod t otrzymywane s elementy o |>* 1 kroju kolistym, zwykle rury o podwyszonych wasnociach niechanu uyi li Laminowanie (la.minaLi.ng)
Technik t wykorzystuje si do otrzymywania wyrobw zbrojonych, < > pod wyszonych wasnociach mechanicznych. Tkanin lub wknin suc do wzmocnienia wyrobu polimerowego nasyca si lub pokrywa polimerem i umieszcza w formie o podanym ksztacie. Zest alenie polimeru pod cinie nicin pozwala na uzyskanie wyrobu kocowego odwzorowujcego ksztat formy. Technika ta pozwala na produkcj wyrobw o nieskomplikowanych ksztatach, zbrojonych pyt, prtw i rur.
IioniiiteriHly polimerowe!
Form.owa.nie obrotowe (rol-alAonal moulding) Cieky lub sproszkowany polimer umieszcza si w formie, ktra po zamkniciu jest ogrzewana. Forma wprowadzana jest w ruch wirujcy, w celu dobrego rozprowadzenia stopionego materiau na jej wewntrznych ciankach. Po wystudzeniu formy wyjmuje si produkt kocowy odznaczajcy si znaczn izotropowoci. Formowanie na gorco (therriioforming)
Pyty lub folie polimerowe umieszcza si na matrycy lub patrycy dwuczciowej formy metalowej. Nastpnie forma jest ogrzewana przy zastosowaniu prni co powoduje, e element polimerowy przyjmuje jej ksztat. Technik stosuje si do produkcji nieskomplikowanych wyrobw o prostych ksztatach. I'rzeriganie (pulLrusion)
Technik przecigania stosuje si do otrzymywania materiaw kompozytowych w procesie cigym. Wkno suce do zbrojenia polimeru jest przecigane przez zbiornik, w ktrym znajduje si monomer z katalizatorem albo polimer w stanie stopionym lub w roztworze. Nastpnie jest ono kierowane do ogrzewanych komr, w ktrych zachodz procesy poczenia zbrojenia z polimerem. W zalenoci od rodzaju wyjciowego polimeru moe zachodzie polimeryzacja monomeru albo zestalenie stopionego polimeru lub odparowanie rozpuszczalnika prowadzce do utwardzania polimeru. Technika j e s t stosowana do otrzymywania prostych ksztatw, np. prtw, rur i ktownikw. Materiaem zbrojcym s czsto wkna wglowe. Nal.rysk masy stopionej (m.elL-blowing)
I 'oliiner zostaje wprowadzony do cylindra wytaczarki limakowej i stopiony. limak podaje stopion mas do pompy zbatej, z ktrej zostaje ona przemieszczona do dyszy poczonej z kompresorem. Polimer jest wyrzucany z dyszy w postaci mikrowlkienek i zbierany w postaci wkniny na chodzonym obracajcym si cylindrze (nawijarce). / V i Iwar ainc polimerw z roztworu Wiele wyrobw polimerowych otrzymuje si przez przetwarzanie roztworw polimerw, co wymaga ich rozpuszczenia w odpowiednich rozpuszczalnikach Roztwr wylewa si nastpnie do odpowiednich form, w ktrych nastpuje odparowanie rozpuszczalnika i zestalenie si polimeru poczone z odtworzeniem ksztatu formy. Wyroby gotowe mona te uzyska przez wielokrotne natryskiwanie formy roztworem polimeru, zanurzanie formy w roztworze, malowanie i wylewanie. O jakoci uytkowej danego roztworu decy-
4.2. Met.ody prwt.wir/.nni U poliInerw MII wyroby nicilyi M duj nic" tylko waciwoci samego polimeru, lec/ tnk/e rod/aj uytego roz puszczariika i stenie polimeru w roztworze. Otrzymywanie struktur porowatych
W wielu przypadkach wymagane jest, aby produkty do zastosowa inedycz nyeh posiaday struktur porowat. Dotyczy to zarwno pre>eluktw stoso wanych pozaustrojowo jak i implantw. Struktury porowate; w polimernel mona wytworzy stosujc przetwarzanie z masy stopionej lub z roztworu. Przetwarzanie z masy stopionej obejmuje: otrzymywanie wkniny, eekompozye'j soli (np. kwanego wglanu wapnia) elodnnyeli <lo poli meru, ktremu towarzyszy uwalnianie gazw i tworzenie porw wykorzystanie reakcji zobojtniania se>li poey.oue z uwalnianiem " .< zw (np. reakcja wglanu sodu z kwasem cytrynowym), krystalizacj eutektyczn soli organicznych w polimerze, a iuv>lepiili ich wypukanie, wytaczanie lub wtrysk poliineni zawierajcege) krysztay soli nieorp.a nicznych lub organicznych, ktre nastpnie poddaje si wypukaniu, wytaczanie lub wtrysk polimeru przeznaczonego na wyrb porowai w obecnoci dodatkw innych polimerw. Dodatki to wypukuje' si nastpnie z zestalonej mieszaniny, stosujc rozpuszczalniki nie powei dujce rozpuszczanie waciwego polimeru. rozpuszczanie polimeru w gazowym dwutlenku wgla. Podczas przetwarzania polimerw z roztworu stosuje si e/e u* ul l.u< henn jako czynnik pe)rotwrczy. Sl dodaje si do roztworu polinieiu, i po udp ' rowaniu rozpuszczalnika wypukuje z zestalemego malei lalu np pi o rzewanic w wodzie. Cakowite usunicie de>elat,kw i rozpiis/c/alnikow < stalonego polimeru jest konieczne dla utrzymania je-go bioz.roelno: ci SI ruk tury porowate mona te uzyska w tzw. procesie "odwracania, la/." (plui se-inverse proce>ss), polegajcym na usuwaniu rozpuszczalnika z ro/.twoi polimeru zawieraj cege) nierozpuszczalnik. Usuwanie rozpuszcza nika ino/ nastpowa w wyniku odparowania lub wytrcania polimeru z roztwr przy uyciu nierozpuszezalnikw. a take; podczas natryskiwania roztworom polimerw na e)dpowiednie pe>elle:>e'. W tym ostatnim przypadku porowai struktura utworzona, jest gwnie- z inikrowkieriek. Struktura porowai moe bv rwnie/ wytworzona przez wprowadzenie do orgnnizinu stonej)
I.
IJiomat.crialy
polimerowe
rozt-woru polimeru (pseudocl-putty) bazujcego na rozpuszczalnikach dopuszczonych do kontaktu z yw tkank. Nastpuje wwczas wytrcenie polimeru zawierajcego pory. Uzyskiwanie materiaw chanicznych polimerowych o podwyszonych wasnociach me-
Wyroby polimerowe majce szczeglne zastosowanie w medycynie, takie jak mci chirurgiczne oraz implanty resorbowalne do zespolenia zama kostnych, winny odznacza si podwyszonymi wasnociami mechanicznymi. Metodami prowadzcymi do uzyskania takich materiaw jest midzy innymi orientowanie acuchw polimeru. Orientacj makroczsteczek uzyskuje si tn.in. przez rozciganie obiektu polimerowego, walcowanie, rozdmuchiwanie, wytaczanie przy wysokich prdkociach i kontrolowan krystalizacji; z roztworw rozcieczonych. Rozciganie, walcowanie i rozdmuchiwanie przeprowadza si w przedziale temperatur pomidzy temperatur zeszklenia i temperatur topnienia, na zimno lub na gorco (cold-drawing, hot-drawing, rah-ndning). Procesowi orientacji makroczsteczek towarzyszy przemiana wyjciowej s lenili tycznej struktury w struktur fibrylarn [57]. Typowe rozciganie na zimno lub na gorco stosuje si zwykle przy wyiobie elementw o niewielkich przekrojach, np. wkien lub folii. Do orientai p acuchw w wyrobach polimerowych o duych przekrojach, stosowanych na przykad do zespolenia zama kostnych poddawanych obcieniom, stouje MI; tzw. wytaczanie hydrostatyczne lub przeciganie obiektu w stanie tals ni przez dysz o rozmiarach mniejszych ni wyjciowe rozmiary obiektu (nim ixlru.si.on, solid-state eztrusion) [58-66]. Inne metody uzyskiwania wyrobw polimerowych o podwyszonych wasnociach mechanicznych oparte s na wytaczaniu polimerw zdolnych tworzy stan ciekokrystaliczny |58|, wytaczaniu eli lub pseudoeli polimerowych, wytaczaniu roztworw polimerw zawierajcych domieszki polimerw ciekokrystalicznych, sieciowaniu, wygrzewaniu strefowemu, przdzeniu z nietypowych rozpuszczalnikw |63|, oraz "spawaniu" zorientowanych wkien polimerowych przy pomocy rozpuszczalnikw [67|. SI i-i i/h nr/u wyrobw polimerowych
I 'roi I ukty medyczne sterylizuje si stosujc przegrzan par wodn, gotowanie w wodzie, ogrzewanie w temperaturach przewyszajcych 180 C, dziaajc promieniami gamma lub beta, a take poddajc dziaaniu gazowego tlenku etylenu. Wybr techniki sterylizacji zaley od materiau, z jakiego wykonano dany wyrb |68-7I |. Niektre wyroby polimerowe poddane dziaaniu przegrzanej pary wodnej, gorcej wody lub wysokich temperatur ulegaj
4.2.
M e t o d y p r / . c t w a r z i i h i . i p o l i m e r w mi w y r o l i y
medy./,lh
deformacji, degradacji termicznej i oksydacyjne|, a w wielu przypadkach hydrolizie. Poniewa nic mog by sterylizowane przy pomocy lycli metod, sterylizuje si je radiacyjnie lub przy uyciu gazowego tlenku etylenu (101 'C)). Sterylizacj radiacyjn przeprowadza si stosujc dawki promieniowania w przedziale 15-20 kGy, co powoduje w wielu przypadkach dramatyczny spadek masy czsteczkowej oraz obnienie wasnoci mechanicznych polimerw. Dla zmniejszenia oksydacyjnej degradacji materiau, czsto stosuje si at mosfer beztlenow. Naley take liczy si z tym. e sterylizacja radiacy j na prowadzi czsto do usieciowania polimeru. Cho niekiedy moe to mie skutek pozytywny, np. w przypadku wysokoczsteczkowcgo polietylenu stosowanego na panewki stawowe, to w wielu przypadkach jest to elekt niepo dany. Sterylizacj tlenkiem etylenu prowadzi si w przedziale tempciatui' 'I 70 C, przy utrzymaniu wilgotnoci wzgldnej w przedziale .'10 tit)'1; Klk tywne stenie gazu wynosi 400-1600 mg/dm . Czsto zamiast czysliyo tlen ku etylenu stosuje si jego mieszaniny z freonem lub dwutlenkiem weln w stosunku 12-88% lub 20-80. ETO nie wpywa praktycznie na W I I I N I I O M i molekularne i mechaniczne polimerw. Polimer Poliamidy Polietylen Polipropylen Polichlorek winylu Polistyren Politetrafl uoroety len Polisulfony Poliacetal Poliuretany (stabilne) Poli uretany (biodegradowane) Polimetakrylan metylu Silikony Skutek napromieniowania Odporne na jednokrotn sterylizacj Odporny na wielokrotn sterylizacj Nieodporny, kruszy si Odporny na jednokrotn sterylizacj Odporny na jednokrotn stcryli/,a< j Nieodporny, kruszy si Odporne na jednokrotn ..lei yli/m j Nieodporny, kruszy si, /.mieniu k o l o i Odporne na wielokrotn stn yli/m j Nieodporne, degradacja Nieodporny, kruszy si-, / m i e n i u k o l o i Odporne na jednokrot n steryli/.m j
Lab. 4.4. Odporno polimerw biomedycznych na napromieniowanie '.'!> k(!y Od niedawna dostpna jest przemysowa technika sterylizacji niektrych wy robw polimerowych przy uyciu niskotemperaturowej plazmy z nadtlenku wodoru (technika STKR.RAD firmy Johnson & Johnson) |70|. Kksperymen talnic stosowano te z dobrym skutkiem do sterylizacji polimerw biorc sorbowalriyeh riiskot.euipcrnt lirow plazm tlenow, dwutlenku wgla, azot u i argonu |711.
I. IJ iomat .c ria l y p o l i m e r o w e
1 ..'i. P r z y k a d y z a s t o s o w a n i a p o l i m e r w w m e d y c y n i e Zastosowanie polimerw w medycynie jest bardzo szerokie szczeglnie, jeli uwzgldni si zastosowania eksperymentalne. W tym rozdziale skupiono si jednak gwnie na wyrobach medycznych produkowanych na skal przemysow,, ktre uzyskay odpowiednie atesty, dopuszczajce je do stosowania w k1 1 u i lu ich. Warto wspomnie, e niektre produkty medyczne stosowane przed hity zostay wycofane z produkcji i zastpione innymi, wytworzonymi /, nowych, lepszych materiaw [1-8,11,12,72-90]. I. Kardiochirurgia, chirurgia naczyniowa, hemodializa Implanty polimerowe s stosowane w chirurgii naczyniowej i kardiochirurgii od pocztkw dwudziestego wieku. Prymitywne pocztkowo implanty z niezbyt dobrze scharakteryzowanych i oczyszczonych polimerw zostay zastpione przez wyroby o najwyszej jakoci. Typowymi przykadami takich wyrobw s: sztuczne naczynia krwionone, zastawki serca, elementy konstrukcyjne sztucznego serca i im plan to walnych pomp wspomagajcych prac serca (LVAD), sul >s ty tu ty osierdzia, przewody i elementy pomp do przetaczania krwi, biliony i stenty do plastyki naczyniowej, izolacje przewodw do rozrusznikw serca, cewniki naczyniowe i zbiorniki do przechowywania krwi, materiay do zakrzepiania wewntrznaczyniowego, substytuty krwi oraz rnego rodzaju membrany pprzepuszczalne stosowane w hemodializie, nasycaniu krwi tlenem i plazmaferezie. Polimery stosowane do wyrobu tych produktw to gwnie politercftalan etylenu, politercftalan butylenu, poliuretany, polisulfony, pochodne celulozy i innych polisacharydw oraz w mniejszym stopniu silikony. Istotnym problemem zwizanym z konstrukcj i uyciem implantw polimerowych stosowanych w kardiochirurgii oraz w chirurgii naczyniowej, jest, ich zachowanie si w kontakcie z krwi, ktre z kolei zaley od charakterystyki stanu powierzchni implantu. O jakoci powierzchni decyduje jej
r r / y k l i u l y / a . s l o H o w i i i i i i i |>i>liiniTw w i n c i l y ymi
napicie powierzchniowe, energia swot)o<lna, tekal lim, ULU CIKIM- porw, z a nieczyszczeri i defektw oraz obecno grup chemicznych, od ktrych z kolei zale wasnoci elektryczne i hydrol i lowoc. W przypadku, gdy wasnoci powierzchni implantu w kontakcie z przepywajc krwi s, dalekie od op tymalnych, moe nastpowa jej krzepnicie i blokowanie naczynia. Przy wyborze materiau na implanty przeznaczone do kontaktu z krwi, moe by pomocna znajomo ich krytycznego napicia powierzchniowego y, : cos 9 1 + fr(7c 7 l )
gdzie: 7 c - krytyczne napicie powierzchniowe ciaa staego, 7/, -energia swobodna powierzchni cieczy, 0 - kt zwilania (0 < O < 7t/'2). Sugeruje si, e materiay, ktrych krytyczne napicie powici i hnwiin mieci si w przedziale '20 do 30 mN/rn, znajduj si w l-zw. "strelie bioz godnoci" i winny w stopniu minimalnym wyzwala proces krzepnicia | l| Stosuje si rne sposoby modyfikowania powierzchni implantw dla po prawienia ich zgodnoci z krwi. Wrd nich naley wymieni powiekami powierzchni warstw z polimerw hydrofilowych i hydroeli, uzyskiwanie n.i powierzchni adunku ujemnego w wyniku tworzenia elektretw, doczepia, nia anionw oraz zwikszania przewodnictwa elektrycznego przez mieszanie polimeru z sadz ("polimery bioelektryczne"). Inne metody polegaj na powlekaniu powierzchni albuminami, doczepianie heparyny lub prostaglaridyny, dziaaniu niskotemperaturow plazm oraz pokrywaniu w niskich tempo raturach izotropowym wglem. Jak dotd jednak, adna z zastosowanych technik modyfikacji powierzchni protez naczyniowych nie doprowadzia do uzyskania implantu o optymalnych wasnociach. Jest, to szczeglnie w ido czne w przypadku protez o rednicach poniej 3 min, ktro mogyby by stosowane jako poczenia omijajce (tzw. "by-passy") w chirurgu nnczyu wiecowych [4], 4.3.2. Chirurgia szczkowo-twarzowa Materiay polimerowe s stosowane w chirurgii szczkowo-t warzowej do wy peniania ubytkw kostnych uchwy i szczki grnej, rekonstrukcji koci cza szki i twarzy, koci jarzmowej, oczodou i korekcji kosmetycznych, ii|>. nosa i podbrdka. Polimery s te stosowane do regeneracji koci w zbodolach, zabezpieczenia implantw dentystycznych przed wrastaniem tkanki mik kiej i jako elastyczne wkadki dentystyczne, zmniejszajce nacisk na dzisa wywierany przez protezy Polimery niedegradowalne stosowane w ciirur gii szczkowo-twarzowej to gwnie polietylen, najczciej w postaci poro watyeh pyt lub blokw, polimetakrylan metylu, silikony 1 poliuretany |l,
-fi)
I liomiilcriay
polimerowe
2,3,(>,7,72,73|. Coraz wiksze zastosowanie znajduj te wyroby z polimerw rcsorbowalnych. Typowym przykadem s folie i membrany mikroporowate do t.zw. "kierowanej regeneracji tkanek" (guided tissue regeneration) oraz ruby, nity i pytki do mocowania zama kostnych [37]. Uycie implantw rcsorbowalnych zamiast metalowych pozwala na uniknicie drugiej operacji zwizanej z ich usuwaniem, obnia koszt hospitalizacji, a w przypadku zabiegw chirurgicznych u dzieci, zapobiega ograniczeniom rozwoju koci czaszki. Z grupy polimerw bioresorbowalnych w chirurgii twarzowo,szczkowej wykorzystuje si polihydroksykwasy, gwnie polilaktydy oraz ich kopolimery z glikolidern.
Uys. 1.31. Przykady handlowych implantw z polimerw bioresorbowalnych.
1.3.3. Chirurgia urazowa i o r t o p e d i a Zastosowanie polimerw w chirurgii urazowej i ortopedii jest stosunkowo ograniczone, cho w do powszechnym uyciu s np. panewki stawu biodrowego, elementy protez kolana i stawu okciowego, implanty staww palcowych i nadgarstka oraz cementy do mocowania protez stawu biodrowego w koci. Polimery s te stosowane do wyrobu protez cigien i wizade, gwodzi wewntrzkanaowych krtkiego uycia, kompozytowych pytek i rub do zespolenia zama kostnych oraz elementw, tzw. klatek do zespolenia krgw krgosupa. Polimery niedcgnulowalne stosowane w tej
!..'}.
I ' r / y k l a c l y zfuil.osowania p o l i m e r w w incilyi y n i e
dziedzinie medycyny to polietylen o ultra, wysokiej masie czsteczkowej, polipropylen, polimetakrylan metylu, ywice epoksydowe gwnie w formie kompozytw z wknami wglowymi, politercftalan etylenu, silikony i ywice acetalowi;. Podobnie jak w przypadku chirurgii szczkowo-twarzowej, wzrasta te zastosowanie implantw do zespole kostnych i kostno-chrzstnyeh wykonanych z polimerw bioresorbowalnych. Polimery s take stosowane jako wypeniacze ubytkw kostnych, najczciej po zmieszaniu z autogennym przeszczepem kostnym. Pozwala to na znaczne zmniejszenie iloci pobieranego przeszczepu. Polimery stosowane do tego celu mog by pochodzenia naturalnego lub syntetycznego. Obserwowano, e uycie kolagenu jako wy pelniacza ubytkw kostnych moe powodowa agodn reakcj ii molo giezn, w wyniku ktrej nastpuje ograniczenie regeneracji koci '/nnto O wanie substytutw koci z polimerw syntetycznych ma charaktei c l. ,pe i y mentalny i jak dotd brak jest produktw handlowych.
1.3.4. Chirurgia p l a s t y c z n a Polimery w chirurgii plastycznej stosuje si gwnie w dwch przypadkach. W pierwszym, su one prawie wycznie do korekcji wygldu estetycznego pacjenta, na przykad dla zmniejszenia widocznoci zmarszczek skry twarzy oraz korekcji ksztatu warg, podbrdka i nosa. W drugim przypadku, polimery mog dodatkowo spenia funkcje fizjologiczne zastpujc uszko dzone tkanki. Ma to na przykad miejsce, gdy s one stosowane w postaci struktur porowatych do wypeniania ubytkw tkanek lub jako plprzepu szczane membrany mikroporowate do pokrywania ran skry powstaych w wyniku oparze. Do powszechnie stosuje si te kleje <|o czenia na ci na skrze [72,73,83,84,88]. Polimery naturalne i syntetyczne w po.im i eli wstrzykiwanych podskrnie wykorzystywane s w zabiegach kou kc|l kosmetycznych. Przykadami takich polimerw s min. kolagen, hmliiio nia.n, poliakryloamidy, oraz mikrokuleezki z poietyloakrylanw lub polim< l.akrylanw zawieszone w elu kolagenowym. Stosowanie eli opartych un mieszaninie naturalnych polimerw biodegradowalriych i dodatkw polime rw niedegradowalnych przedua pozytywny elekt, zabiegu kosmetycznego. Oprcz wymienionych na wstpie rozdziau podstawowych wymogw sta winnych materiaom przeznaczonym na implanty jest take podane, aby zele po wstrzykniciu pod skr nie przemieszczay si z miejsca wstrzyknicia. Implanty polimerowe wypeniajce zarwno funkcje strukturalne jak i fizjologiczne maj zwykle struktur porowat. Rozmiary porw zale od
I.
UioniHterinly
polimerowi.'
|irzeznaczenia implantu i mieszcz. si zwykle w przedziale od 0.5/im (sztuczna skra) do 300/tni (wypenianie ubytkw tkanek). Polimery stosowane do produkcji takich implantw to gwnie silikony, poliuretany, polietylen i politetrafluoroetylen. 1.3.5. czenie tkanek mikkich I )o czenia tkanek mikkich stosuje si dwie podstawowe metody. Pierwsza z nu li najbardziej powszechna wykorzystuje nici chirurgiczne i rnego rodzaju zszywki, druga kleje. Nici stosowane do czenia tkanek mog by wykonane z polimerw lub metali, te ostatnie jednak nie mieszcz si w ramach niniejszego rozdziau i nie bd tu omawiane. 4.3.5.1. Nici chirurgiczne Przyjmuje si, e dobre nici chirurgiczne maj charakter uniwersalny. Oznacza to, e winny by wykonane z materiaw pozwalajcych na stosowanie nici do zabiegw chirurgicznych. Nici powinny posiada wysok wytrzymao na rozciganie, stae wymiary oraz struktur powierzchni powodujc minimalne uszkodzenie tkanek podczas szycia oraz minimaln reakcj tkankow. Nici winny by wystarczajco elastyczne, aby ich stosowanie byo atwe. Wizanie wza chirurgicznego nie powinno powodowa znacznego obnienia wasnoci mechanicznych nici. Zawizany wze powinien by mocny i t rway. Nici winny by odporne na infekcj, wykazywa optymaln absorpcj pynw ustrojowych, minimalny efekt kapilarny i utrzymywa oryginalne wymiary i ksztat w kontakcie z tkank |74-76,84-86|. Nici chirurgiczne mog by produkowane z przdzy wielowkienkowej, ktr skrca si lub splata, a take z wkien pojedynczych. Oba rodzaje nici posiadaj zalety i wady. Nici z przdzy wielowkienkowej s mniej sztywne ni nici z wkien pojedynczych, posiadaj wysz odporno na rozciganie i s atwiejsze w uyciu. Z drugiej jednak strony, posiadaj wyszy wspczynnik tarcia, co powoduje wiksze uszkodzenie tkanek podczas zszywania oraz wykazuj zwikszon absorpcj cieczy, co czyni je bardziej podatnymi na iniekcj i zakaenia. Nici z wkien pojedynczych s stosunkowo odporne na infekcj i atwiej przechodz przez tkanki ni nici z przdzy wielowkienkowej. Z drugiej jednak strony, mog ulega wikszej deformacji i osabieniu przy wizaniu, a. utworzony wze jest bardziej podatny na rozwizanie. Numeracja nici chirurgicznych jest. oparta na systemie klasyfikacji podanym po raz pierwszy w Farmakopei PSA (11SI *) w 1937 roku, z, uwzgld-
I .'i.
I ' r / . y k a d y /.tml.OHOwania p o l i m e r w w inedyi ynii
1:1
Rozmiar 0 2-0 3-0 4-0 5-0 6-0 7-0 8-0
rednica minimalna |mm| 0.350 0.300 0.200 0.150 0.100 0.070 0.050 0.040
rednica maksymalna |inrn| 0.399 0.339 0.249 0.199 0.149 0.099 0.069 0.049
Wy 1 1 zyiuali im na zerwanie w wle chirurgicznym |kC| 2.16 1.44 0.96 0.60 0.40 0.20 0.14 0.06
Wedug: "CJuidance for Surgical Suture 510(k)", U.S. Department of Health and Huma Services, Food and Drug Administration, Center for Devices and Radiological Health, Rockville, USA, 10.08.2000. Tab. 4.5. Rozmiary nici chirurgicznych (USI'). nicniem kolejnych modyfikacji. Typowy przykad takiej numeracji jest po dany w tabeli 4.5. Do wyrobu nici chirurgicznych stosuje si polimery pochodzenia natn ralnego i syntetycznego, nieresorbowalne oraz bioresorbowalne. Syntetyczne polimery nieresorbowalne stosowane do wyrobu nici ehirui gicznych to politercftalan etylenu, politercftalan butylenu, kopolimer t.eref t.alanu etylenu i tereftalanu butylenu, polipropylen, polietylen, poliamidy (i i 6.6, politetralluoroetylen (PTFE). Naturalne polimery niere sorbowalne stosowane do wyrobu nici chirurgicznych to biaka i polisacharydy (|ed wab, bawena). Naturalne polimery bioresorbowalne stosowane do produkc|i nici chirurgicznych to kolagen, a bioresorbowalne polimery syiitet yi , IM to gwnie polihydroksykwasy. Nici chirurgiczne produkuje si przez wytaczanie polimeru z roztworu lub ze stopu, po czym nastpuje ich rozciganie na zimno lub na gorco dla uzyskania zadawalajcych wasnoci mechanicznych. Nastpnie, w za lenoci od rodzaju nici, splata si wkna tworzc plecionk lub uywa jako wkno pojedyncze. Wkno tnie si na odcinki o okrelonej dugoci, doczepia igy chirurgiczne, pakuje w odpowiednie opakowania i poddaje sterylizacji. Aby zapobiec oddziaywaniu wilgoci na polimer, pakuje si wysteryli zowane nici dodatkowo w trzecie opakowanie, skadajce si zwykle z Innu nowariej polimerem folii aluminiowej.
I.
IJiomat.crialy
polimerowe
Nazwa handlowa Prolene Premilene Dafilon Ethilon Nurolon Supramid Miralene Kl.hibond Mersilene Dagrolil Synthofil Perina-Hand Sil kam Linatrix
Rodzaj polimeru Polipropylen Poliamid 6
Struktura wkna Wkno pojedyncze Wkno pojedyncze Plecionka Wkno pojedyncze Wkno pojedyncze Plecionka
Zastosowanie Zszywanie skry, kardiochirurgia, chirurgia naczyniowa i plastyczna Chirurgia plastyczna, oftalmologia, mikrochirurgia, zszywanie skry Zszywanie skry Zszywanie skry Ortopedia, minie
Poliamid 6.6 Politereftalan etylenu Politereftalan etylenu Politereftalan etylenu Proteiny jedwab Len
Plecionka Skrcona plecionka Skrcone wkna pojedyncze
Chirurgia naczyniowa, kardiochirurgia, zszywanie skry Oftalmologia, stomatologia, nerwy, chirurgia plastyczna odek, przewd pokarmowy
lab. 4.6. Przykady handlowych nieresorbowalnych nici chirurgicznych.
Nazwa liatltllowa PIW r n s II
Rodzaj polimeru
Polidioksanon
Struktura wkna Wkno pojedyncze Wkno pojedyncze
Zastosowanie Chirurgia twarzowo-szczkowa, chirurgia dziecica, chirurgia plastyczna odek, jelita, ginekologia, chirurgia dziecica, chirurgia plastyczna, urologia Minie, chirurgia dziecica, ginekologia Minie, skra chirurgia dziecica, ginekologia, odontologia, oftalmologia, odek, jelita, urologia Chirurgia dziecica, minie, ginekologia Oftalmologia, minie, ginekologia
Maxon Mouosyn Monomend MT Monocryl Salil, Quick Snlil1"', Dexon, I )exOU S,
Kopolimer 2:1 glikolidu i wglanu trjmetylenu (znany te jako "polyglyconate") Kopolimer glikolidu z e-kaprolaktonem Poliglikolid
Wkno pojedyncze Plecionka
I )('XOII II
I 'olynlnel iue 910 Vlery 1 Softeat plain Kopolimer 9:1 laktydu z glikolidem Kolagen Plecionka Wkno pojedyncze
Tal>. 4.7. Przykady handlowyc i rcsorbowalnych nici chirurgicznych.
1.3. I'r/ykltuly/.ii.sl.().sowii,niii polimerw w medycynie
4.3.5.2. Kleje Kleje do celw medycznych winny spenia wszystkie warunki stawiane ma terialom implantowalnym, ktre wyszczeglnione zostay na wstpne rozdziau, a dodatkowi) by skuteczne w uyciu. Oznacza to, e kleje powinny przylega i tworzy mocne wizania z mokrymi tkankami oraz posiada zdolno wzmagania procesu tworzenia skrzepw, gojenia ran i regeneracji tkanek. Kleje winny by atwe w uyciu, utrzymywa wasnoci klejce w czasie niezbdnym do przeprowadzenia zabiegu, a nastpnie ulega szybkiemu zestaleniu i wiza tkanki. Mimo olbrzymiego zapotrzebowania na, kleje w rnych dziedzinach medycyny, ich wybr jest niewielki [73,77-!M)|. Kleje dostpne na rynku oparte s gwnie na polimerach naturalnych. Mimo znacznego postpu nauki w dziedzinie syntezy polimerw, znledwii kilka klejw opartych jest na polimerach syntetycznych. < J I < w 1 1 > j pi yi \ n>i wydaje si by fakt, e dobre wasnoci klejce maj polimery ot rymy w mu z silnie toksycznych i potencjalnie rakotwrczych monomerw. Do klejw pochodzenia naturalnego zalicza si klej opary na libry nogi nie. Typowy zestaw oferowany na rynku zawiera liofilizowany libryuogeu pochodzenia ludzkiego oraz trombin. Po zmieszaniu obu skadnikw na:.t puje przemiana rozpuszczalnego fibrynogenu w nierozpuszczaln fibryn. Klej ten stosowany jest midzy innymi w zabiegach pulmonologicznych, operacjach na'otwartym sercu, oparzeniach i przeszczepach skry, w neii rochirurgii i operacjach piersi. Ma on rwnie zdolno zatrzymywania lo kalnego krwawienia i uwalniania czynnikw wzrostu w operacjach chtzsl, ki stawowej. Stosowanie autogennych klejw fibrynowych jest do pow szechne i obcione niewielkim ryzykiem komplikacji. Uycie klejw III nego pochodzenia zwizane jest z ryzykiem infekcji IIIV i zapalenia wi|lio by (hepatitis). W niektrych przypadkach kleje pochodzenia zwierzcego powodoway obnienie cinienia krwi i tworzenie nietypowych antyi ml < ,-\II nika V, mogcych wywoywa koagulopati oraz tworzenie skrzepw w mu i scach odlegych od miejsca uycia kleju. Innym klejem pochodzenia nul u ralnego jest tzw. klej GRF. Jest on oparty na elatynie, rezorcynie i wodzie Wizanie kleju nastpuje w obecnoci formaldehydu, aldehydu gluta,rowego lub pod dziaaniem podwyszonej temperatury. Klej ten gwnie stosowany jest w kardiochirurgii. Dopuszczalne przez PDA do uycia klinicznego kleje syntetyczne, opar te s prawie wycznie na cyjanoakrylanach |81-90|. Polimeryzuj one szyb ko w obecnoci wilgoci tworzc mocne wizania z tkankami. Stosowane s gwnie w neurochirurgii oraz do czenia ran citych skry. Twierdzi si, e uycie kleju zamiast, nici daje lepsze wyniki kosmetyczne. Jedn z ujem
I. IJiomat.crialy polimerowe
nych cech klejw cyjanoakry anowych jest, uwalnianie formaldehydu oraz cyjanku zachodzce podczas procesu polimeryzacji. Sugeruje si te, e klej moe powodowa nekroz tkanek i podwyszon cytotoksyczno, ktra bya bardziej intensywna w przypadku klejw o niszej masie czsteczkowej. Niedawno firma BTG w USA poinformowaa, e wprowadza do sprzeday dwa nowe kleje o nazwach handlowych ADAL 1 i ADAL 2, ktrych budowy chemicznej nie ujawniono. Kleje te posiadaj wysz kohezj ni kleje fibrynowe oraz nisze ciepo polimeryzacji ni obecnie dostpne kleje cyjanoakrylanowe. Po zagojeniu rany kleje ulegaj biodegradacji. Cho pocztkowo przeznaczone byy do zastosowa oftalmologicznych, mog by te stosowane w chirurgii oglnej.
Rodzaj implantw Implanty tymczasowe Opatrunki chirurgiczne, nici chirurgiczne, kleje, gwodzie i kompozytowe pytki do mocowania zama kostnych, balony do plastyki naczyniowej, cewniki, resorbowalne struktury porowate dla inynierii tkankowej, implantowalne membrany do gojenia ubytkw metod GTR., polimery farmakologicznie czynne Implanty o duszym okresie stasowania cigna, siatki mocujce, sztuczne zastawki serca, zestawy do rekonstrukcji staww (panewki, cementy), rurki i st.enty przewodw moczowych i ciowych, Ickw materiay do rekonstrukcji tkanek mikkich i do zabiegw kosmetycznych, noniki Urzdzenia symulujce procesy fizjologiczne Sztuczne nerki, urzdzenia do dializy, sztuczne puca, urzdzenia do natleniania krwi, sztuczna trzustka, sztuczne serce Wyroby stosowane pozaustrojowo i ewniki, worki na krew, opakowania lekw, przewody, strzykawki
'Lab. 4.8. Przykady zastosowa polimerw w medycynie.
d.3.6. Naprawa i regeneracja tkanek oraz narzdw w e w n t r z n y c h Urazy, iniekcje oraz zmiany nowotworowe s typowymi przykadami sytuktre mog prowadzi do uszkodzenia lub utraty tkanek i narzdw wewntrznych. Drobne uszkodzenia mog wygoi si samoczynnie lub w wyniku przeprowadzenia niewielkiego zabiegu chirurgicznego. Due ubytki tkanek lub narzdw wymagaj ich naprawy przy uyciu protez. Sytuacj idealn byoby zregenerowanie funkcjonalnych tkanek i narzdw. Oglnie przyjmuje si, e naprawa prowadzi do odtworzenia brakujcego lub uszkodzonego fragmentu tkanki, ktra cho spenia swe funkcje, jest jednak odmienna od tkanki oryginalnej. Ihynicracja natomiast, powoduje odtworzenie tkanki lub narzdu, ktre s identyczne z oryginalnymi.
acji,
!.,'(. Przykady /.aslosowiuiiii | >1 ii I ICIIIW w medycynie
."I
i , . I)
Uys. 4.32. wini wacej 35 kg wycito odcinek ttnicy gwnej o dugoci 7 i III i zastpiono protez z biodegradowalncgo poliuretanu. Postpujce | degradacji protezy towarzyszyo odtworzenie funkcjonalnego im< . \ ulu W rok po impantacji waga wini wynosia 1(50 kg, u /nrcnciow nuy odcinek aorty mia dugo 13 cm. a) Proteza; b) Komrka miniowa wypeniona glikogcucin, c) '/,n generowany odcinek aorty; d) Sie wkien elastycznych; ci K O I I I M I I odtworzonego rdbonka [91-94]. Regeneracja moe potencjalnie nastpi, gdy uszkodzone lub brakujce tka nki i narzdy zastpuje si implantami, ktrych wasnoci biologiczne, che miezne, strukturalne i mechaniczne s podobne do wasnoci tyche tkanek. .Jest oczywiste, e w takim przypadku rodzaj implantu bdzie zalea od rodzaju tkanek przeznaczonych do regeneracji. Inne charakterystyki bd wic miay implanty do regeneracji skry lub naczy krwiononych, a inne implanty do regeneracji koci. W kadym jednak przypadku wasnoci li zyczne i chemiczne powierzchni implantu powinny umoliwia przyc/cpln nie si i proliferacj komrek uczestniczcych w procesie regenci m |i dmicj tkanki. Struktura implantu natomiast winna umoliwia wia .tunH nai -su krwiononych i nowo utworzonej tkanki. Regeneracja tkanek i nm dow przy zastosowaniu implantw wykonanych z materiaw bum .oibow duyi h zmniejsza ryzyko wystpowania dugotrwaych stanw zapalny h om In lekcji. Przyjmuje si, e implant stosowany w procesie regeneracji speni swoj funkcj, jeeli narastajce komrki zachowuj morfologi i fenotyp, a zre generowana tkanka lub narzd posiadaj wasnoci biologiczne, biochemi czrie oraz mechaniczne takie same, a co najmniej zblione do wasnoci zdrowych tkanek i narzdw. W latach osiemdziesitych w dowiadczeniach na zwierztach do zastpienia wycitych segmentw naczy krwiononych, osierdzia oraz skry uyto porowatych implantw strukturalnych wykona nych z biodegradowalnych poliuretanw. Implanty te nie byy inodylikowa
Iii<>iriH.t.criji.y p o l i m e r o w e
Rys. 4.33. Regeneracja koci gbczastej w ubytkach dwukorowych miednicy owiec z niedoborem estrogenu [97]. a) Ubytek dwukorowy w miednicy; b) Struktura porowata substytutu koci gbczastej z biodegradowalnego poliuretanu; c) Ubytek kontrolny, nie wypeniony poliuretanem; d) Ubytek wypeniony substytutem koci gbczastej z poliuretanu. u>' ani za pomoc czynnikw wzrostu, ani przez posiewanie komrek. Mimo I-ego, w kadym z wymienionych przypadkw nastpowao zregenerowanie nowych, funkcjonalnych tkanek i narzdw [91-95]. W eksperymentach przeprowadzonych na owcach, w ubytki monokorowe miednicy zdrowych zwierzt wprowadzone zostay porowate substytuty koci gbczastej wytworzone z biodegradowalnych poliuretanw. Zaobserwowano, e ju po 6 miesicach nastpowaa regeneracja ubytkw i odtwarzanie nowej koci gbczastej. Co ciekawe, struktura nowej koci bya bardziej zwarta, a pory mniejsze ni w koci zdrowej. Gsto i struktura nowej koci byy w znacznym stopniu zalene od struktury i wielkoci porw w uytym substytucie [96[. Substytuty koci gbczastej z biodegradowalnych poliuretanw, umoliwiay te regeneracj koci w ubytkach dwukorowych miednicy owiec z niedoborem estrogenu. W tym jednak przypadku struktura zregenerowanej koci gbczastej bya podobna do koci zdrowej, tzn. bardzo luna, przypominajca ko osteoporotyczn |97|. Warto podkreli, e w warunkach klinicznych ubytki monokorowe miednicy nie przykryte wycit uprzednio koci korow, ubytki dwukorowe i trj korowe, ttie ulegaj regeneracji przez okres ycia pacjenta. Wypenienie takich ubytkw materiaami ceramicznymi, kolagenem i polisaciaryda-
I.li.
P r z y k a d y zaitoHOWiniia p o l i m e r w w medycynie
mi nie powodowao ich odbudowy. Mo/e l.o wskazywa, e I rj wy miarowe struktury poliuretanowe uyte w badaniach, posiaday wasnoci biologiczne i fizykochemiczne bliskie optymalnym, cho nie modyfikowane dodatkowo syntetycznymi czynnikami wzrostu. W innych badaniach do wypenienia ubytkw segmentowych koci dugich o wymiarach krytycznych uyto bioresorbowalnych trjwymiarowych struktur porowatych z polilaktydw zaimpregnowanych szpikiem kostnym, zamiast przeszczepu koci gbczastej. We wszystkich przypadkach, implanty inicjoway regeneracj koci w ubytkach. Proces ten nie rni si od regene racji takich samych ubytkw zaimplantowanych autogennymi przeszczepami koci gbczastej [98]. Osteoinduktywne dziaanie szpiku kostnego jest od dawna wykorzystywane w praktyce klinicznej [99-102], natomiast, zaatoso wanie odpowiedniej biodegradowalnej struktury nonej dla szpiku nio/< to dziaanie potgowa. Warto te wspomnie, e regenerowanie koci w uby kach o rozmiarach krytycznych moliwe byo po przykryciu uh imlooporo watymi membranami z polilaktydw [103-108]. Implanty polimerowe, zwykle w ksztacie rurek stosowane s lak/c do naprawy i regeneracji uszkodzonych lub wycitych odcinkw nerww Im planty takie speniaj rol bariery uniemoliwiajcej wrastanie tkanki nnk kiej do ubytku, ukierunkowuj wzrost aksonw, zapobiegaj ich przenika niu do tkanek poza obszarem ubytku oraz zatrzymuj w obszarze otoczo nym implantem wytworzone czynniki wzrostu intensyfikujce proces goje nia. Polimery stosowane do produkcji implantw stosowanych w chirurgii nerww to kolagen, elatyna, fibryna, polisacharydy (agar, alginiany) oraz, rne polihydroksykwasy (polilaktydy i ich kopolimery, polihydroksymalan oraz polidioksanon) [109,110].
4.3.7. P o l i m e r y w inynierii tkankowej i g e n e t y c z n e j ( t e r a p i i n' nowej) W wielu sytuacjach uycie samego implantu, a nawet implant,u w polip /.< niu z czynnikami wzrostu moe okaza si niewystarczajce do /regenci o wania uszkodzonych tkanek i narzdw. Ma to na przykad miejsce w le czeniu uszkodze chrzstki stawowej. Nawet stosowana od niedawna proce dura kliniczna, polegajca na umieszczeniu w ubytku chrzstki autogen nych chondrocytw namnoonych in mtro, a nastpnie przykryciu ubytku przeszczepem z okostnej riie ma charakteru uniwersalnego 1 1 I 1). W wielu przypadkach sukces zabiegu jest ograniczony, zaleny zarwno od kwali fikacji chirurga jak i stanu pacjenta, lak wic przyszo zabiegw chirurgi ezriych zmierzajcych do regeneracji funkcjonalnej chrzstki hialuronowj,
U i o i n u t c r i a l y polimerowe-
wydaje si by zwizana z uyciem implantw drugiej generacji. Implanty takie bd si najprawdopodobniej skaday z matrycy polimerowej, zmodyfikowanej przy wykorzystaniu inynierii tkankowej lub genetycznej. W niektrych przypadkach implanty mog dodatkowo zawiera czynniki wzrostu. Rozwaana jest. te moliwo poczenia matrycy polimerowej dla chondroeytw z porowat czci ceramiczn, uatwiajc wrastanie koci w element ceramiczny i zamocowanie struktury w miejscu implantacji. Istniej rne definicje dotyczce inynierii tkankowej, cho wedug wikszoci z nich: " Inynieria tkankowa polega na wykorzystaniu podstaw i metod inynierii, biotechnologii oraz medycyny klinicznej, w celu regeneracji uszkodzonych lub usunitych tkanek: i narzdw wewntrznych, oraz wytworzenia nowych tkanek. Czynniki odgrywajce gwn rol w inynierii tkankowej to komrki biologiczne, matryca strukturalna dla komrek oraz czynniki wzrostu (morfogeny)". Komrki stosowane w inynierii tkankowej to zwykle macierzyste komrki mezerichyrnalne (prekursorowe), majce praktycznie nieograniczon zdolno'' odnawiania si i rnicowania w rozmaite tkanki (chrzstk, ko, cigna). I 'odstawowym rdem komrek jest szpik kostny, pobierany zwykle z, miednicy. Warto pamita, e zaledwie jedna na dwadziecia tysicy komor'k w szpiku kostnym jest prawdziw kontrk prekursorow. Matryca wykonana z biomateriaw pochodzenia organicznego lub nieorganicznego ma zapewni struktur non dla komrek, umoliwiajc ich przyczepianie si i wzrost. (Charakterystyka fizykochemiczna i struktura przestrzenna mati\cy wykonanej np. z polimerw lub ceramiki decyelujo powodzeniu proee u wzrost,u komrek [112126]. Czynniki wzrostu to proteiny produkowane przez mne ketmrki organizmu. Posiadaj one zdolno przyczepiania si do ivevptorw na powierzchni komrek, czego wynikiem jest pobudzenie ich pmlileracji i rnicowania. Wiele czynnikw wzrostu ma dziaanie uniwersalne', tzn. pobudzaj one aktywno rnych komrek. Inne eieldziaywuj selektywnie tylko na komrki danego rodzaju. W oelrnie-niu oel inynierii tkankowej, inynieria genetyczna stosuje wektory genetyczne pozwalajce na wprowadzenie elo komrki kodu DNA. Wynikiem takiego zabiegu je;st produkcja przez komrki podanego czynniku wzrost u. Wektorami genetycznymi s zwykle wirusy, a kod DNA wprowadza. si do komrek przez ich transfekcj. Komrki po transfekcji s posiowane na odpowiedniej matrycy, ktra jest nastpnie im plantowana w miejsce uszkodzonej lub wycitej tkanki lub narzdu. W warunkach optymalnych zmodyfikowana genetycznie- matryca winna inicjowa regeneracj funkcjonalnej tkanki. W okresie ostatnich kilkunastu lat, matryce* z rnych polimeTw badane byy pod ktem ich przydatnoci do regeneracji ehrz-
IA. \Vplvw r o d o w i s k u biologii / nic iikty
W I H - ^ O
(ivVIIM<|',O)
1111
lin pi < t < \ pi illlnci. iw>
U11
stki. Stwierdzono na przykad, e liczba chondrocytw krowich posianych w elu z kolagenu (typ 1) wzrastaa wraz z czasem posiewania. Komrki te zamieniay si jednak wkrtce w fibroblasty. Z drugiej jednak strony, chondrocyty rnych zwierzt utrzymyway fenotyp i aktywno metaboliczni) w elu z algiriianw oraz w elu z kolagenu typu I. Wzrost chondrocytw )y bardziej intensywny na matrycach z kolagenu typu II, ni na matrycach z kolagenu typu I. Podobnie zachowyway si ehondrocyty zwierzce na matrycach z rnych polihydroksykwasw [ 112-126]. Naley podkreli, e mimo szerokich bada wzrostu chondrocytw na matrycach z rnych materiaw w warunkach in nitro, a take obiecujcych wynikw dowiadcze na zwierztach z uyciem matryc posianych chondrocytami, cigle brak jest optymalnej matrycy polimerowej, zapewniajcej poadany wzrost anion u nych chondrocytw ludzkich. Nie ulega wtpliwoci, e dostpno-.. takie| matrycy jest warunkiem koniecznym dla klinicznego stosowania implantw chrzstki zmodyfikowanych metodami inynierii tkankowej 4.3.8. Polimery jako leki Polimery s do powszechnie stosowane jako noniki lekw. Aktywno fm rnakologiczna takiego nonika jest wynikiem uwolnienia doczonego do nie go leku. Odrbn grup stanowi polimery, ktrych aktywno faimakologi cznajest wynikiem ich budowy chemicznej. Warto wspomnie, e monomery uyte do syntezy polimerw farmakologicznie czynnych nie posiadaj l akich waciwoci, jak otrzymany gotowy polimer [127|. Przykadem jest szeroko badany kopolimer eteru diwinylowego i bezwodnika maleinowego (l)IVK MA). Stwierdzono, e polimer ten ma dziaanie przcciwrakowe, pr/cci wwi rusowe, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybiczric oraz indukuje wytwarzanie interferonu. Prowadzone s te intensywne badania nad uzyskaniem nowych lekw polimerowych o dziaaniu przeci wrakowym, ktre oilziuiczj/| .u, nu nimalnymi dziaaniami ubocznymi.
4.4.
W p y w rodowiska biologicznie a k t y w n e g o na implanty polimerowe
(czynnego)
Oddziaywania chemiczne, mechaniczne i elektryczne midzy biologicznie czynnym rodowiskiem ywego organizmu i zaimplantowariyni materiaem, prowadz do nieodwracalnych zmian w materiale, spowodowanych korozji) lub degradacj. W przypadku implantw polimerowych, degradacji towai zy szy obnienie masy czsteczkowej materiau, drastyczny spadek wasnoci mechanicznych i w konsekwencji, utrata funkcjonalnoci.
I.
Biomateriay
polimerowe
Degradacja w organizmie implantw polimerowych pochodzenia naturalnego ma charakter enzymatyczny. Degradacja implantw z polimerw syntetycznych jest gwnie wynikiem hydrolizy oraz w mniejszym stopniu, depolitneryzacji. Sugeruje si jednak, e dziaanie enzymw, obecno ladowych iloci jonw metali, lipidw oraz aktywno makrofagw i komrek olbrzymw, moe odgrywa istotn rol w procesie degradacji.
P o d s t a w o w y p r o c e s degradacji
Metale (korozja) 1
1 1
Ceramika (rozpuszczanie) 1
Polimery (Hydroliza)
Enzymy
Jony i Nadtlenki
l(\
1..1I. Podstawowe procesy degradacji materiaw implantowanych w organizmie ywym [128].
Nieodcznym zjawiskiem towarzyszcym degradacji jest powstawanie produktw ubocznych. Produkty te mog ulega wydzielaniu z organizmu lub by w nim zatrzymywane. Produkty degradacji mog gromadzi si w tkankach otaczajcych implant powodujc lokalne odczyny tkankowe, ale mog te przemieszcza si pasywnie przez tkanki i ukad krenia lub by przenoszone aktywnie przez makrofagi i gromadzi si z dala od miejsca implant acji. W takim przypadku moliwym jest wystpienie reakcji oglnoiistrojowych. Produktami degradacji polimerw s oligomery, monomery, oraz. wszelkiego rodzaju dodatki, stosowane podczas syntezy i przetwarzania polimeru, a wic ladowe iloci katalizatorw, stabilizatory termiczne, pigmenty oraz antyutleniacze. I . l . l . P o d a t n o na degradacj, m e c h a n i z m y degradacji oraz czynniki w p y w a j c e na proces degradacji p o l i m e r w Odporno polimerw na dziaanie rodowiska biologicznego jest zalena w gwnej mierze od ich budowy chemicznej. Obecno w acuchu polimeru
I I . W p y w r o d o w i s k u biologie/, nic o k t y w n o g o (c/,ymu K") " " Implmil \ p>>llnii'ii>w-
.'MCI
wiza estrowych - C 0 - 0 - , amidowych -CO-NII i metanowych Nil ( ' ( ) ( ) , zwiksza ich podatno na degradacj. Mechanizm degradacji polimerw w warunkach III VIVO nic jest, w peni wyjaniony. Sugeruje si, e degradacja polimerw syntetycznych w rodowisku biologicznym moe przebiega w caej objtoci materiau (degradacja w masie) lub tylko na jego powierzchni. Uwaa si, e oba procesy maj nastpujcy przebieg: Degradacja w masie ciecz adsorbowana jest na powierzchni materiau, a nastpnie dyluii duje w caej jego objtoci. Oba procesy powoduj zrywanie wiza van der Waalsa, a take wiza wodorowych, jeeli wystpuj)) one w polimerze; niestabilne wizania kowalencyjne w acuchu polimeru ulega jt| i\ waniu, co spowodowane jest reakcj chemiczn midzy plynnuu u l io jowyrni a materiaem. Objawia si to spadkiem masy czstce/kow< i obnieniem wasnoci mechanicznych materiau i jego liagmentneji), produkty degradacji dyfunduj do powierzchni materiau; produkty degradacji ulegaj rozpuszczeniu na powierzchni materiau, a mae jego fragmenty s fagocytowane. Na tym etapie, zwiksza si te prawdopodobiestwo oddziaywania enzymw z maoczstecz kowymi produktami degradacji. Degradacja na powierzchni ciecz adsorbowana jest na powierzchni materiau; ciecz dyfunduje w obrbie cienkiej warstwy powierzchniowej, powodu jc zrywanie wiza drugiego rzdu; niestabilne wizania kowalencyjni; w acuchu polimeru uh-p.o )f( i\ waniu w wyniku reakcji chemicznej midzy pynami ustrojowymi i mn teriaern; produkty degradacji dyfunduj do powierzchni materiau; produkty degradacji rozpuszczaj si na powierzchni materiau, a mae jego fragmenty s fagocytowane. Szybko degradacji zachodzcej na powierzchni polimeru mona opisa rwnaniem |I29|: dn/dl, S\ l\ "
X (<;)" X
(CrnlY/'A
liioimit.iTin.ly p o l i m e r o w e
gdzie: K" - staa szybkoci; //.-liczba zerwanych, niestabilnych wiza w acuchu polimeru; (C m ) A - stenie powierzchniowe niestabilnych wiza polimeru; (Ccal )'s - stenie powierzemiowe czynnika katalizujcego degradacj; Z-wielko zalena od typu degradacji, upakowania acuchw oraz energii kohezji produktw degradacji w danym medium; S - powierzchnia implantu.
Analizujc przedstawiony schemat degradacji polimerw w warunkach iri rini mona wycign wniosek, e podatno materiau na degradacj zale\ w znacznym stopniu od szybkoci adsorpcji i dyfuzji pynw ustrojowych w matet i.de. O postpie procesu degradacji decyduje natomiast okres, przez laki materia przebywa w rodowisku biologicznym. W przypadku polimerw naturalnych degradacja enzymatyczna przebiega. dwuetapowo. W fazie pierwszej tworzy si kompleks enzym-materia, a w fazie drugiej nastpuje rozkad tego kompleksu, poczony z odtworzeniem aktywnego enzymu. W badaniach in nitro zaobserwowano, e w przypadku, gdy stenie substratu jest znacznie wysze od stenia enzymu, ten ostatni ulega niemal cakowitemu kompleksowaniu. Wwczas szybko degradacji jest proporcjonalna do stenia kompleksu i niezalena od st e n i a substratu. Natomiast przy wystarczajco niskim steniu substratu, szybko degradacji proporcjonalna jest do jego stenia. Warto podkreli, e enzymy zbudowane z rnych sekwencji aminokwasw z grupami funkcyjnymi typu - 0 0 0 1 1 , -OH oraz -NII2, posiadaj silnie polarny i hydrofilowy charakter. Std te, udzia takich enzymw w proc e s i e degradacji niektrych nierozpuszczalnych w wodzie polimerw hydrolobowyeh jest. praktycznie bez znaczenia, zwaszcza na, pocztku procesu.
I I
W p y w r o d o w i s k a I >iologic/.l i ie uk l.y w I li '|'< > ( c / y lin.y,.))
IIII
i m p l a n t y pul lnu o>w.
II)."i
Uys. 4.36. Otwory nawiercone w koci piszczelowej owcy, zainiplantowanc s/pilka mi z poli(L-laktydu). Stan po czterech latach od moment u implant,n< |i Polimer zdegradowa, a nowa ko wypenia przestrze po n/pllkm li Tylko w nielicznych miejscach mona rozpozna oligoinctyc/nr po zostaloci po implancie. Nie obserwowano ropienia ani icnoip. |l ko i, ktre mogy by spowodowane uwalnianiem kwasu mlekowego |l ttt| lak wspomniano uprzednio, aktywno enzymw moe wzrasta w kocowej lazie degradacji, gdy w miejscu implantacji znajduj si zwizki muloezs toczkowe. 1.4.2. Reakcja tkankowa 11mieszczenie jakiegokolwiek materiau w organizmie ywym, wywouje lokaln reakcj tkankow. W przypadku implantw polimerowych na intern ywrio takiej reakcji oraz aktywno makrolagw wpywaj midzy in i i v i ni: biozgodno samego polimeru i produktw jego degradacji, masa czsteczkowa polimeru, szybko degradacji, masa, ksztat, i struktura nu plantu oraz obecno zanieczyszcze. Nie bez znaczenia s take ob< l/cuin i naprenia jakim poddawany jest implant. Implanty o ostrych kanim h, wykonane z szybko degradujcych polimerw o duej masie a ink/, po.l dawane obcieniom, wywouj intensywniejszy stan znpnlu\ tuz iiuplnu t\ z wolno degradujcych polimerw, o obych ksztatach, nic p o d d a w a n e dziaaniu obcie. Reakcja tkankowa na implanty z niektrych polimerw bioresorbowalnych, np. poliglikolidu lub kopolimeru glikolidu z. Inktydcin, |est bardziej intensywna ni z polimerw riiedegradowalriych. W przypadku poliglikolidu, we wczesnym okresie implantacji wok nu plantw tworzy si zwykle torebka wknista, zawierajca komrki jednojd rzaste, leukocyty wiclojdrzastc, limfocyty, niakrolagi, a czsto te nieliczne komrki olbrzymie. W miar upywu czasu, pojawiaj si libroblasty i histio cyt.y, natomiast, zmniejsza si liczba leukocytw wielojdrzastyeh oraz liinfo
I. I J i o m a t . c r i a l y p o l i m e r o w e
cyt,w. .Jeli implant ulega, fragmentHCJi, to na fragmentach narastaj histiocyty i komrki olbrzymie. W kocowym etapie procesu, gdy implant ulegnie cakowitej resorpcji, w miejscu implantacji obserwuje si zwykle nieliczne makro fagi i komrki tuszczowe. W przypadku implantw z kopolimeru glikolidu z laktydem, kapsua wkien kolagenowych zawiera makrofagi wraz z lizosornami fagocytujcymi oraz wielojdrowe komrki olbrzymie. Reakcja t kankowa wok implantw z kopolimeru glikolidu z wglanem trjmetylenu przejawia si obecnoci unaczynionej kapsuy z tkanki cznej, zawierajcej jednojdrzaste makrofagi, a w okresie pniejszym take wielojdrzaste komrki olbrzymie. Postpujcej degradacji materiau towarzyszy te zwikszajca, si ilo wkien kolagenowych. Podobn reakcj tkankow obserwuje si dla polidioksanoriu, cho w tym przypadku w kapsule kolagenowej obok fibroblastw i makrofagw obecne s take leukocyty. Implanty z polilaktydw s dobrze tolerowane przez tkanki. Torebka otaczajca implanty jest zwykle dobrze unaczyniona i zawiera fibroblasty, histiocyty, nieliczne limfocyty i jednojdrzaste komrki olbrzymie. Wraz z postpem degradacji mog pojawi si komrki j)lazmatyczne, a w niektrych przypadkach, take wielojdrzaste komrki olbrzymie. Rnice w reakcji tkankowej na polilaktydy opisywane w rnych publikacjach mog wynika z rnic w czystoci polimeru uytego do produkcji implantw, a take zawartoci oligomeru w polimerze [37,39]. W niektrych publikacjach jiodawano, e implanty z poliglikolidu oraz kopolimerw glikolidu z. laktydami umieszczone w koci powodoway intensywn reakcj wok ciaa obcego. Reakcji tej towarzyszyo ropienie, a nawet lokalna resorpcja koci wok implantu. Sugerowano, e jedn z moliwych przyczyn takiej reakcji moga by zbyt szybka degradacja polimeru, ktrej towarzyszyo wydzielanie znacznej iloci kwasowego produktu degradacji w relatywnie krtkim czasie, ilo ta przewyszaa aktualn zdolno organizmu do jego metabolizowania. W niektrych przypadkach obserwowano obrzki podskrne. To z kolei tumaczono wzrostem stopnia krystalicznoci implantw polimerowych wraz z postpem procesu degradacji oraz tworzeniem si termodynamicznie stabilnych struktur krystalicznych (sferolitw o duych rozmiarach), ktre pobudzaj odczyny tkankowe. Sugerowano te moliwo powstawania odczynw toksycznych spowodowanych lokalnym obnieniem pil w tkance otaczajcej implant. Cho komentarze te spowodoway wiele zamieszania, przypadki opisane powyej wystpuj bardzo rzadko, a w niektrych sytuacjach mogy by spowodowane bdami techniki chirurgicznej. W badaniach wasnych autora na zwierztach, z uyciem implantw z rcsorbowalnych polihydroksykwasw o ponad dwudziestu rnych kompozycjach, nie-obserwowano przypadkw opisanych powyej |130|.
I..r>.
Podstawowe t o d m i k i i l i a r a k t i T y z o w a i i i u pnliiiiciAw
1.5. I ' o d s t a w o w e t c c l m i k i c h a r a k t e r y z o w a n i a
polimerw
Polimery przeznaczone na wyroby medyczne powinny by dokadnie scharakteryzowane. Producent polimeru musi okreli budow oraz skad chemiczny materiau, mas czsteczkow i polidyspersyjno, temperat ury topnienia i rozkadu, zawarto nieprzereagowanego monomeru oraz katalizato ra. Uzyskane wyniki przedstawia si waciwej agencji rzdowej, dla uzyskania odpowiedniego powiadczenia ("master Jile"). W USA jest to Agencja Kontroli ywnoci i Lekw (FDA). Producent gotowych wyrobw polimerowych ma prawo do skorzyst ania z tych informacji przy zakupie surowca. Testy, ktre z kolei on musi przepro wadzi, odbywaj si z uyciem kocowego wyrobu ("rcady foi nar tlrtnn ") i obejmuj znacznie szerszy zakres bada. Testy, jakim winny zosta podane surowce i wyroby gotowe, i| w\ I li okrelane przez odpowiednie agencje rzdowe kraju, w ktrym wypiodu kowano dany wyrb. Naley jednak podkreli, e eksport takich wyrobw do krajw trzecich moe wymaga przeprowadzenia dodatkowych l e s i w Przykady testw zalecane przez Amerykaski Pastwowy Instytut, Zdrowiu (NI 11) zostay wyszczeglnione w tabeli 4.9. Odporno na rozpuszczalniki, uwalnianie zanieczyszcze podczas ckslmkrp
W pierwszej fazie polimer poddaje si dziaaniu rnych cieczy dla okresie nia, ktre z nich s rozpuszczalnikami. Testy przeprowadza si pocztkowo w temperaturze pokojowej, nastpnie za w temperaturach podwyszonych, nie przekraczajcych jednak temperatury wrzenia rozpuszczalnika. Nastp nie ekstrahuje si polimer w wodzie lub w cieczach, ktre nie rozpuszczaj i nie niszcz materiau. W wyniku ekstrakcji, zanieczyszczenia wpmwndzo ne do materiau w procesie syntezy, podczas pakowania lub skadowania przechodz do fazy ciekej. Po odparowaniu cieczy ideulylikuje si /auli czyszczenia metodami analitycznymi. /dentyfikacja polimeru
Identyfikacj polimeru rozpoczyna si od zastosowania transmisyjnej s p e k troskopii w podczerwieni. Folie do pomiarw przygotowuje si przez roz puszczenie polimeru w odpowiednim rozpuszczalniku dla uzyskania roztwo ru o odpowiednim steniu, ktry po przefiltrowaniu, wylewa si na podoe. Podoem moe by tafla szklana lub rt. Stenie polimeru w roztworze winno by tak dobrane, aby grubo uzyskanej folii nie tumia nadmiernie przechodzcego promieniowania. Uzyskane widma pozwalaj na stwierdz nie obecnoci w polimerze oczekiwanych grup funkcyjnych.
MioiruLt.crifi.ly p o l i m e r o w e
Rodzaj pomiaru
Wasnoci polimeru Identyfikacja materiau, spektroskopia w podczerwieni (IR), magnetyczny rezonans jdrowy (NMR), twardo, gsto, wasnoci mechaniczne Rozpuszczalno, skad elementarny, produkty ekstrakcji, masa czsteczkowa, polidyspersyjno, charakterystyka termiczna, szerokoktowa analiza rentgenowska, dwjomno optyczna, morfologia (SEM), przewodnictwo elektryczne, skurcz, relaksacja napre
(Iharakterystyka powierzchni Profilometria, IR, kt. zwilania
Reakcja biologiczna Analiza w hodowli komrkowej, analiza ekstraktu w hodowli komrkowej, zahamowanie wzrostu komrek, irytacja skry, sterylno, endotoksyny Wzrost komrek na powierzchni materiau, zachowanie komrek w obecnoci ekstraktu, hemoliza, implantacja w miniach, amliwo krwinek czerwonych, test w izolowanym sercu krlikfi, toksyczno oglnoustrojowa (mysz), test Amesa - obecno czynnikw powodujcych reakcj mutagenn
Wstpny
Rozszerzony
Morfologia (SEM), kt. zwilania, charakterystyka chemiczna powierzchni (XPS, S1MS), adsorpcja biaek
(t S. Department of Health and Huma Services, Public Health Service, National liisl.il.iil.es I > R Health, Bethesda, Maryland 20892, NIH Publication No. 80-2186, Sep tei liber 1980). lali. I.f).
Zalecane testy do fizykochemicznego i biologicznego charakteryzowania materiaw.
W nastpnym etapie po rozpuszczeniu materiau w odpowiednich rozpuszczalnikach deutcrowanych analizuje si polimer wykorzystujc spektrometri jdrowego rezonansu magnetycznego (NMR). Okrelenie masy czsteczkowej i polidyspersyjnoci
Mas czsteczkow polimeru ocenia si najprociej z pomiarw wiskozymetrycznych (131-133]. Do pomiarw lepkoci uywa si zwykle wiskozymetry kapilarne typu LJbbelohde, w ktrych mierzy si czasy przepywu rozpuszczalnika i roztworw polimeru o znanym steniu. Wiskozymetr winien by tak dobrany, aby czas przepywu rozpuszczalnika przez kapilar mini si w przedziale od 90 do 120 sekund. Powszechnie stosowane stenia polimeru w rozpuszczalniku mieszcz si w przedziale 0.05 do 0.5 g/dl. Zmierzone wartoci s zwykle wyraane jako lepkoci: wzgldna, waciwa, zredukowana, wewntrzna oraz istotna. W oparciu o zmierzone wartoci lc]>koei mona obliczy wiskozymetryeznie-redni mas czsteczkow prbek, stosujc rwnanie Marka-!louwinka: r/| K x M"
I 5.
I ' o d s t a w o w e Iccliniki c l i a r a k t i T y / o w a i u a
pollinriw
Nazwa
Nazwa IU PAC'
1 >c!iui< ja
Lepko wzgldna Iloraz lepkoci V, ///'Ai t/fo T Lepko waciwa Tlxp lr 1 Lej )ko zred 1 1 kowana Liczba lepkociowa Vmt Vs,,/c Lepko wewntrzna Logarytmiczna liczba V in h (lni)r)/c lepkociowa Lepko istotna Graniczna liczba [v\ (Tlsp/c) lepkociowa dla c 0 gdzie: to i t oznaczaj czas przepywu rozpuszczalnika i roztworu polimeru, c-oznacza stenie polimeru w roztworze, a [r/j jest wyraone w dl/g. Tal).4.10. Nomenklatura i definicje lepkoci. gdzie: K oraz a s staymi obliczonymi dla okrelonego polimeru, i" pu czalnika i temperatury pomiaru. Wartoci te dla rnych poluneiOw ino/mi znale w rnych publikacjach i monografiach. Polidyspersyjno prbek polimerowych, liczbowo-rcdnu) mas cz/pte czkow i wagowo-redni mas czsteczkow okrela si z pomiarw w\ kor lanych metod chromatografii elowej (GPC, SEC), stosujc roztwory polimerw w odpowiednim rozpuszczalniku. Rozpuszczalnik jest najczciej taki sam jak uyty do pomiarw lepkoci. Temperatura, w jakiej prowadzi si pomiary zaley od rodzaju polimeru i mieci si zazwyczaj w przedziale od 2.5 do 70 C. Przefiltrowany roztwr polimeru o okrelonym steniu prze puszcza si przez dwie lub trzy kolumny analityczne, wypenione porowaty mi mikrokuleczkami z usieciowanego polistyrenu o okrelonym rozmiarze porw. Kalibracj kolumn przeprowadza si stosujc standardy pohstyre nowe o dokadnie okrelonej masie czsteczkowej i wskim rozkadzie ma: czsteczkowych. Mas czsteczkow prbek okrela si z krzywi knlibin eyjnej, z uwzgldnieniem tzw. staej Q. charakterystycznej dla dnium po lirneru. Charakteryzowanie wasnoci termicznych
Wasnoci termiczne polimerw w temperaturach do (jOI)" <', okrela u; sto sujc dostpne kalorymetry rnicowe. Przemiany cieplne obserwowane rui termogramaci wszystkich polimerw to temperatura zeszklenia I i prze dzia temperatur, w ktrych nastpuje rozkad termiczny materiau. Dla polimerw zdolnych do krystalizacji obserwuje si dodatkowo przedzia tein peratur, w ktrym nastpuje topnienie polimeru. Pomiary prowadzi si przy szybkoci ogrzewania w przedziale od 5 do 20 /min, w celu zmniejszenia wpywu tak zwanego "efektu przegrzaniu.
III)
Iiouiii.terialy p o l i m e r o w e
prbki" (ang.: "superhcnliiig c licet") im rejestrowan temperatur topnienia. Zjawisko to wystpuje; zwykle wwczas, gdy badane prbki posiadaj wysoki stopie orientacji acuchw. Zastosowanie atmosfery gazu obojtnego pozwala na uniknicie degradacji oksydacyjnej. Masa uytych prbek winna si mieci si w przedziale od 5 do 20 mg i zaley od zdolnoci polimeru do krystalizacji. Mniejsze prbki stosuje si dla polimerw krystalicznych, a prbki wiksze dla polimerw bezpostaciowych [134-136].
E
>
c CL < 1 > O
LU
Temperatura (C)
Uys. 1.37. Typowy termogram polimeru krystalicznego z zaznaczonymi przemianami cieplnymi. W literaturze jako temperatur topnienia, podaje si zwykle maksymalna temperatur oznaczon z endotermy topnienia. Z tej samej endotermy okrela si te ciepo (entalpi) topnienia A H m . Znajc teoretyczne wartoci ciepa topnienia polimeru, ktry wykrystalizowa w 100% oraz polimeru cakowicie bezpostaciowego, mona wyliczy stopie krystalicznoci materiau w chwili pomiaru:
X = AH
m(x)-AHrn{g)
x m %
A# m (l00%) - A// m ( a ) gdzie: \ - stopie krystalicznoci w procentach, AH rn ( x ) - ciepo topnienia badanej prbki; Affm(ioo%) - ciepo topnienia polimeru, ktry wykrystalizowa w 100%, AH m f a \ - ciepo topnienia polimeru cakowicie bezpostaciowego.
Wartoci A//m(ioo%) i ^Hrn(a) dla wikszoci powszechnie stosowanych polimerw mona znale w monografiach dotyczcych polimerw [137]. ('harakl.i ryzowanie powierzchni 'polimeru
Wasnoci powierzchni implantw decyduj w znacznym stopniu o charakterze oddziaywania z biakami pynw ustrojowych, a w konsekwencji z ko-
1.5.
P o d s t a w o w e t e c h n i k i tli n .l 'u ktory/. OW hiliii |)oliliUTi'>w
Uys. 4.38. Przykad pomiarw profilometrycznych powierzchni niikroporowatcj membrany pol ii nero wej. morkami i tkankami. Wpywaj wic na ogln biozgodno dumy,o nintcii i lu. Ma to take miejsce w przypadku implantw polimerowych. Windom,ym jest, e zarwno tekstura powierzchni jak i budowa chemiczna wplywnpi na reakcj komrkow, cho jak do tej pory nie rozstrzygnito zndawnla|i|co ktry z tych czynnikw ma znaczenie decydujce. Tak wic oczywistym jest, e dla zrozumienia mechanizmw oddziaywania komrek z implati tarni konieczne jest dokadne scharakteryzowanie ich powierzchni. 7 ekstura powierzchni
Cechy topograficzne powierzchni, takie1 jak chropowato, falisto, wyso ko i szeroko elementw strukturalnych, promie i krzywizna wgbie, okrela si przy pomocy profilometrii. Stosuje si powszechnie dwa, rodz je pomiarw profilometrycznych, a mianowicie pomiar igowy (kontaktowy) oraz pomiar optyczny (bezkontaktowy). W pierwszym z nich iga meta,Iowa lub diamentowa o znanym nacisku (zwykle w granicach I do .r>() mg), prze suwa si w sposb kontrolowany po powierzchni materiau Ruch igy reje strowany jest komputerowo. W drugiej metodzie wykorzystuje H, odbim wizki promieniowania widzialnego lub laserowego od powierzchni mali riau. Instrumenty stosowane do tego celu to proliloinetry, clioi potulni \ prowadzi si take przy pomocy mikroskopu sil atomowych APM (Atomu Korce Microscope). Z pomiarw profilometrycznych okrela si tzw. redni szorstko po wierzchni R.a (jako redni arytmetyczn z pomiarw wysokoci powicr/eh ni), warto, skuteczn /?,,,, (jako odchylenie standardowe rozkadu wysoko ci) oraz maksymaln wysoko profilu lit (jako rnic midzy najwyszym i najniszym punktem na powierzchni). Wartoci te dla powierzchni glad kich s zwykle wyraane; w nanometrach, za dla powierzchni o znacznej szorstkoci, np. powierzchni struktur porowatych w mikrometrach. Przykln
Uioiiialorialy polimerowe
dowo, dla gadkich folii polilaktydowyeh //, 1 i li/ wynosiy odpowiednio: 8.9 nra, 11.1 nrn i 83.8 run, a dla membran porowatych o redniej wielkoci porw w przedziale od 30 do 50/un, odpowiednio 18.1 /tm, 19.7/un i natenie prdu 73.2 /im. Dodatkowych informacji o topografii powierzchni wyrobw polimerowych dostarcza zastosowanie elektronowej mikroskopii skaningowej (SEM). Prbki napyla si pod prni cienk warstw metali szlachetnych lub wgla o gruboci 5-10 nrn, a po umieszczeniu w mikroskopie oglda pod ktami od 10 do 45 do kierunku sondy elektronowej. Do napylania prbek stosuje si najczciej zoto i platyn, a wic metale o duej liczbie porzdkowej. W niektrych przypadkach stosuje si mieszanin obu metali dla zwikszenia kontrastu obrazu. Dla uniknicia wyadowa na powierzchni prbek, przy ich ogldaniu stosuje si zwykle napicie 2-5 kV i natenie 10/iA. Zwilalno i kt zwilania Zwilalno jest cech charakterystyczn powierzchni danego materiau. Mona j okreli z pomiarw kta zwilania, z ktrych mona te obliczy napicie powierzchniowe materiau. Kt zwilania () okrela si jako kt utworzony midzy powierzchni ciaa staego, a lini styczn do promienia kropli w punkcie kontaktu kropli z powierzchni [139].
(-) > 90
0 > 90
0 < 90
Odpychani*
Zwilanie
Rozpywanie
.
Wr.ru.sl li v i i i u l i l o w o s r i
Kys. 4.40. Zachowanie si kropli cieczy na rnych powierzchniach.
1.5. I'odstawowe techniki charakteryzowania. polimerw Napicie powierzchniowe |mN/m| 44 r > 37 39 43 18 24 - 34 25 29 31 33 37 39 41 42 35 - 43 44 36 - 40 46 l\|l zwilania |nl,opnie] 100 105
ll.l
Polimer ('cl 1 1 oza Amylopektyna Amyloza Skrobia Kazeina Pol i t el raf 1 uoroet.yl en Silikony Pol ieteroure tany Polifluorek winylidenn Polipropylen Polietylen Polistyren Polialkohol winylowy Polichlorek winylu Polisulfony Poliwglany Politereftalan etylenu Poliakrylonitryl Polimetakrylan metylu Nylon 6.6 Polilaktydy
110 81 - 110 75 - 80 105 115 115 120 06 (19 42 73 62 98 100 110 80 - 110
Tab.4.11. Napicie powierzchniowe i kt zwilania wybranych polimerw w koli takcie z wod. Zaleno pomidzy ktem zwilania i napiciem powierzchniowym jest opi sana rwnaniem Yonnga:
7 S V - 7SL =' 1LV COS
gdzie: 7 - jest midzyfazow energi swobodn (napiciem powierzchnio wym), a O jest ktem zwilania. Charakteryzowanie wasnoci chemicznych pouner chnt
Waciwoci chemiczne powierzchni okrela si stosujc rone leehmki inku jak spektroskopia w podczerwieni w wietle odbitym (IKS) spektroskopia fotoelektronw indukowanych promieniowaniem rentgenowskim (XI'S, KS CA) oraz dynamiczna spektroskopia masowa jonw wtrnych (SI MS). Spek troskopia w wietle odbitym (1 RS) jest szczeglnie uyteczna, dla okrelenia obecnoci zanieczyszcze na powierzchni implantu. Mog nimi by czynniki uatwiajce wyjmowanie implantw z formy, rodki powierzchniowo czynne oraz aritystatyki. Pozwala ona te na stwierdzenie, czy wskutek przetwa rzariia polimeru nastpio utlenienie powierzchni. KSCA umoliwia plilo eiow analiz elementarn powierzchni tuatcrialu na gboko do 10 nm,
I.
UioiiDi.l,erialy
polimerowe
lxv. powodowania jogo degradacji. W pierwszym etapie prbki winny by badane przy niszej rozdzielczoci, zwykle w przedziale od 0 do 1000 eV. Pozwala to na zidentyfikowanie zanieczyszcze obecnych na powierzchni, ktrych iloci s zbyt mae, aby mogy by zauwaone przy pomiarze metod IKS. Nastpnie, po upewnieniu si e powierzchnia nie zawiera niepodanych zanieczyszcze, prbki bada si z wykorzystaniem wysokiej rozdzielczoci ukadu. Pozwala to ria ustalenie obecnoci wgla, tlenu i azotu na powierzchni. Analiza spektrum zwizanego z obecnoci wgla, pozwala na uslalenie stosunku atomw wgla obecnych w grupach hydrofobowych (alkilowe, aromatyczne) oraz hydro fi Iowy ch (polarne, elektroujemne i elektrododatnie). lak wic, w wyniku analizy uzyskuje si dokadne proporcje midzy grupami hydrofobowymi i hydrofilowymi obecnymi na powierzchni. I )odatkowe informacje o wasnociach chemicznych powierzchni uzyskuje si z analizy SIMS. Poddanie prbki dziaaniu jonw o energii 1 - 30 keV, powoduje uwalnianie jonw wtrnych charakterystycznych dla danego materiau z powierzchni prbki, z gbokoci od 1 do 2 nm. Nowa generacja przyrzdw pozwala na identyfikacj aminokwasw, biaek, alkoholi i substancji farmakologicznie czynnych zaadsorbowanych na powierzchni implantu polimerowego |138|. 11'Itisnosci mechaniczne
Rodzaje testw, jakie naley przeprowadzi dla okrelenia wasnoci mechanicznych polimerowych wyrobw medycznych zalee bd od przyszego zastosowania produktu. Nici chirurgiczne, folie medyczne oraz pokrycia ran skry poddaje si testom na zerwanie. Baloniki stosowane w plastyce naczyniowej podaje si testom na rozrywanie pod dziaaniem spronego powietrza. Implanty do mocowania zama kostnych poddaje si testom na zginanie, cinanie i skrcanie. Sposb przeprowadzenia tych testw podany jest w literaturze normatywnej [140-144], W niektrych przypadkach przeprowadza si take testy twardoci materiau. Podczas testu mierzy si sil niezbdn do utworzenia wgbienia o okrelonym ksztacie w prbce staej o objtoci nie przekraczajcej 1 cm'!. Wyniki wyraa si w stopniach twardoci Shore'a A lub D. Skal A stosuje si do elastomerw, a skal I i do polimerw o wyszej twardoci [145]. Testy dostarczaj informacji 0 wasnociach uytkowych materiau i mog by powizane z obecnoci plastyfikatorw w materiale. 1 htuijlomno optyczna
Dwjlorrino optyczna materiau jest miar jego anizotropii strukturalnej. Pomiar dwjomnoci wykorzystuje si do oceny orientacji makroczsteczek
1.5.
P o d s t a w o w e l.c< h a i k i c h a r a k t e r y z o w a n i a polillici w
II
w polimerze spowodowanej wytwarzaniem, a take w eelu stwierdzenia obe enoei w materiale struktur krystalicznych. Pomiary takie stosuje si czsto do ledzenia postpu degradacji bioresorbowalnych implantw politnero wych i jakociowego okrelania czasu ich cakowitej resorpcji. W tym przy padku, skrawki histologiczne eksplantowanych tkanek oglda si w mikro skopie polaryzacyjnym. Obecno elementw strukturalnych powodujcych skrcenie paszczyzny polaryzacji jest wskanikiem, e materia! nie zresor bowa si cakowicie. Obecno struktur dwjomnych w ronych tkankach w przypadku implantacji polimerw niedegradowalnych wiadczy o tym, e materia uleg niezamierzonej degradacji. Moe te wskazywa, e dodatki produkcyjne (np. tlenek tytanu obecny w protezach naczyniowych z wl kien z politereftalanu etylenu) wydostay si z materiau i przemieciy do tkanek. Oznaczanie absorpcji wody Zdolno polimerw do absorbowania wody jest wskanikiem ich hydioH lowoci. Ze wzrostem hydrofilowoci materiau wzrasta ilo zaabsoi bowaiie| wody (stopie spcznienia). Pomiary absorpcji wody pozwalaj na przybli on ocen podatnoci danego polimeru na degradacj hydrol i tyczn. I )o po miarw spcznienia stosuje si zwykle prbki o masie 0.2 do 1 g, utrzymujc stosunek midzy mas prbki i mas wody jak 1 do 30. Pomiary prowadzi si w temperaturze 37 C, a stopie spcznienia wyraony w procentach okrela si z porwnania masy prbki po czasie /,, z mas prbki wyjciowej Am = (nit mo)/mo x 100
gdzie: mo oraz nit oznaczaj odpowiednio mas prbki wyjciowej oraz mas j)rbki po spcznieniu. Pomiary spcznienia prbek prowadzi si a do momentu calkowibyn wysycenia materiau wod. Naley pamita, e w przypadku pol w. ktre atwo ulegaj hydrolizie, wzrostowi masy prbki spowodowanej abioi pcj wody, towarzyszy jej zmniejszenie wywoane rozpuszczaniem w wodzie frakcji o niskiej masie czsteczkowej. W takim przypadku pomiar moe by< obciony pewnym bdem. Badanie degradacji, in vil.ro Ocen degradacji w warunkach in miro prowadzi si zwykle dwuetapowo. W pierwszej lazie stosuje si test. przyspieszony, a nastpnie w zalenoci od uzyskanych wynikw, test, realny. Test, ten, daleki jest wprawdzie od warun kw panujcych w ywym organizmie, pozwala jednak przewidzie z pcw
.51 (i
I. Hionialcrinly polimerowe
nyni przyblieniem, jaka jest. odporno materiau na dziaanie rodowiska wodnego. Schematyczny przebieg testu przedstawiono na rys. 4.41.
Przeprowdtlzi badania biologiczne
Koniec t e s t u
1 1 vs 1. 11. Schemat oglny ilustrujcy badanie degradacji polimerw przeznaczonych do zastosowa biomedycznych w warunkach in vitro [128]. Ir.sl przyspieszony - degradacja w podwyszonej temperaturze
Prbki polimeru suszy si do staej masy. Temperatura, w jakiej suszy si prbki nie powinna przekracza temperatury, w ktrej materia topi si lub degraduje. Prbki umieszcza si w oddzielnych naczyniach (3 prbki z kadego materiau), a nastpnie zalewa roztworem buforu zawierajcym sole fosforanw sodu i potasu (0.5 mola - 68.08 g/dm 3 KH2PO4 oraz 0.5 mola 80.07 g/dm' ! N a H 2 P 0 4 ) w 0.9% roztworze NaCl w sterylnej dwukrotnie destylowanej wodzie. Sole winny by wysuszone do staej masy przed uyc i e m . Stosunek objtoci roztworu soli do masy prbki winien by wikszy 111/. 30:1. Czsto do roztworu soli fosforanw dodaje si azydek sodu (0.03 0.05%) dla przeciwdziaania rozwojowi bakterii. Degradacj prowadzi si w temperaturze 7 0 0 . 1 C przez okrelony czas. Zwykle wymagane s dwa pomiary, jeden po 24 godzinach i drugi po 2 tygodniach. Po tym okresie wyjmuje si prbki z roztworu buforu, suszy do staej masy i poddaje dalszej analizie. Naley podkreli, e test przyspieszony suy jedynie do okrel-
I.(i. Wnioski kocowe
nia w krtkim czasie odpornoci materiau na degradacj. lesl. ten nie mn natomiast przeoenia na zachowanie si materiau w warunkach /// mvu. Test. realny - degradacja, w temperaturze jizjologiczn<;j Prbki polimeru suszy si do staej masy, stosujc zalecenia wymienione przy opisie testu przyspieszonego. Nastpnie prbki umieszcza si w oddziel nyeh naczyniach, dodaje wczeniej opisany roztwr buforu i prowadzi degradacj w temperaturze 37 0.1 C przez ustalony czas, ktry zaley od rodzaju materiau. Okres ten wynosi zwykle 4, 26 i 104 tygodnie. Po tym czasie prbki wyjmuje si z roztworu buforu, suszy do staej masy i poddaje dalszej analizie. Oznaczanie zmian masy prbek w procesie degradacji Masa prbek polimerowych poddanych testom degradacji moe uliyai mm nom. Dotyczy to zarwno polimerw bioresorbowalnych i bioihy indownl nyeh jak i niedegradowalnych. Zmiany te monitoruje si porwnuj' m.< > . prbek po okrelonym czasie degradacji, z mas prbek wyjciowych II" ul ca odpowiada iloci materiau, jaka ulega rozpuszczeniu w medium I 'odob nie jak i w innych badaniach, take i w tym przypadku prbki przed pomi rem winny by wysuszone do staej masy w temperaturze nie powodujcej nieodwracalnych zmian w polimerze.
4.6. W n i o s k i k o c o w e Polimery biomedyczne nale do tej grupy biomateriaw, ktrej znacz nie w medycynie stale wzrasta. Elastyczne warunki syntezy, juk i szeroki wybr monomerw o duej biozgodnoci, pozwalaj na otrzymywanie po li merw, ktrych wasnoci mog by dostosowywane w zalezuosci od uh kocowego przeznaczenia. Polimery o stosunkowo wysokiej odpoiuo c! im dziaanie rodowiska biologicznie czynnego, wykorzystywane s do wym bu implantw zastpujcych lub wspomagajcych funkcje us /kod/onych lub utraconych tkanek i narzdw wewntrznych. Polimery bioresorbow/ilin i degradowane stosowane s do wyrobu trjwymiarowych struktur nonych (matryc) dla komrek oraz implantw umoliwiajcych regeneracj lunk cjonalnych tkanek i narzdw wewntrznych. Polimery te s te stosowa ne do wyrobu implantw do mocowania zama kostnych. Pozwala to na uniknicie powtrnej operacji, ktr przeprowadza si dla usunicia protez metalowych. Aktualne trendy badan w dziedzinie polimerw biomedycznych obij n III ja. nastpujce dziedziny:
Hioinulcrialy
polimerowe
syntez nowych polimerw biostabilnych o podwyszonej odpornoci na dziaanie rodowiska biologicznego; syntez nowych polimerw bioresorbowalnych o podwyszonej biozgodrioei i optymalnych czasach degradacji; otrzymywanie struktur polimerowych o wasnociach zblionych do wasnoci tkanek biologicznych (biornimetic materials); produkcj trjwymiarowych porowatych struktur nonych dla uwalniania lekw, inynierii tkankowej i terapii genowej; uzyskiwanie elementw strukturalnych o rozmiarach w przedziale od kilku do kilkudziesiciu nanometrw, ktre mog by wykorzystywane jako noniki komrek oraz materiay o unikalnych wasnociach biologicznych i mechanicznych. Bibliografia l| Lynch W.: Im.pla.nts, Reconstructing the llumari Body, Van Nostrand, New York, N.Y. 1982. Szych er M.: (ed.) . Biocom.pati.ble Polymers, Teemornic Publ., Lancaster, Penn. 1983. 3| Boret.os .1. W., Eden M.: Contemporary Park Ridge, N. ,J. 1984. I| Lei al i VI. D., Cooper S.L.: Polyurethanes PL: CRC Press, 1986. "| Park J.B., Lakes R.S.: Biomateals. 1992. Metals, and Composites,
Biom.ateria.ls, Noyes Publ., in Med.ici.ne, Boca Raton,
Plenum Press, New York, N.Y. of Polymeric
6| Tsuruta'l 1 ., Hayashi T.: (eds.) Biornedical Applications Materials, CRC Press, Bocca Raton, FI, 1993.
7| Szycier M., Robinson W.J.: (eds.) Synthetic Biornedical Polymers: ('oncept.s and Applications. Technomic Publishing, Westport, Corm., 1993. <s| lloirman A.S.: Intelligent polymers in medialne and biotechnology. Art i lici al Organs. 19, 1995, s. 458-466. 9| Yalpani M.: (ed.) Biornedical iunctions and Biotechnology of Natural and. Artificial Polymers (hYontiers in Biornedicine fr, Biotechnology). Vol. 3. ATL Press, Science Publishers, Shrewsbury, Ma., 1996.
I illilli IJ',1 iill.c [10| von Recum A.: (ed.) llarulbook of IHoinnli i nd.s lyiniliiation: Scieiil.ilic, Technieal, and Clinical Testirig of Implant, Mal.ci iuls. Taylor l'Van cis, Philadelphia, 1999. |11] Ratner 13.: Ihornaterials ciance: Introduction cine. Academic Press, San Diego, Cal., 2001. to Materials m Mali
[12] Lyrnan D.J.: Biornedical Polymers, Rev. Macrornol. Chorn. 1, 1966, s. 355-391. [13] Gogolewski S.: Selected topics in biornedical polyurethaius. Colloid & Polymer Sci. 2G7, 1989, s. 757-785. [14] Ramachandran G.N., Reddi A.II.: (eds.) lhoch.cnnstry Plenum Press, New York, 1976. |15] Branden C., Tooze J.: Introduction New York, 1991. A iwicw
of ( 'ollayin
to Protein Slrncliur
i im I nni
[16] McGrath K., Kapan D.: (eds.) Protein-Based lag, Berlin, 1997. [17] Nakijama A.: Polyaminoacids 7, 1989, s. 193-201. [18| Aspinall G.O.: Polysaccharides. [19] Stryer L.: Biochemistry.
Materials. Spritiyn \Vi
as biornaterials. Chincse ,1. Polyin. Sci
Pergamon Press, New York, 1970.
Freeman Sc Co, New York, 1988.
[20] El Khadem U.S.: Carbohydrate Chemistry. Academic Press, San l)ir go, Cal., 1988. [21] Sand ford P.A., Cottrel, I.W., Pettitt D.J.: Miendnal polysnohnndi New products and their comm.erci.al applicalions. Pmc X Appl < 'In m 56, 1984, s. 879-892. |22| Kobayashi K.: Biologieal functions ofsynt.he.lir. jtolysncehtiridcs rornol. Symp. 99, 1995, s. 157-167. Mm
[23) Franz G., Alban S., Kraus J.: Novel pharrnaceulicid appheal'ions <>J polysaccharides, Macrornol. Symp. 99, 1995, s.187-200. |21| Kurita K.: ('hitin and chitosan derivalives. Y V monografii: I )-sk lid ererice of Finetional Polymers, Syntlieses and Applicact.ions, Arslnwly R.: (ed.) American Cliemical Society Publ., Washington, DC, I990, s. 239-259.
lijolhilenaly polimerowe
|25| Domard A., Jeuniau* Cli., Muzzarelli H., lioberts Ci.: (eds.) Advances in Chilin Science. Andre Publ., Toulse, 1996. |26| Krhan S.: Development of novel rnaterials from. proteins. W monografii: Desk Reference of Pimctional Polymers, Syntheses and Applicactions, Arshady R.: (ed.) American Chemical Society Publ., Washington, DC, 1996, s. 261-269. |'*'('| (logolewski S.: Biom.ed.ical polyurethanes. W monografii: Desk Reference of Punctional Polymers, Syntheses and Applicactions, Arshady U.: (ed.) American Chemical Society Publ., Washington, DC, 1996, s. 677-695. |28| Montheard J.P., Kahovec J., Chappard D.: Hom.opolymers and copolyrners of 2-hy droy ethyl methacrylate for biomedical applications. W monografii: Desk Reference of Punctional Polymers, Syntheses and Applicactions, Arshady R.: (ed.) American Chemical Society Publ., Washington, DC, 1996, s. 699-714. |29| Antoriucci J.M., Stansbury J.W.: Molecularly designed dental polymers. W monografii: Desk Reference of Punctional Polymers, Syntheses and Applicactions, Arshady R.: (ed.) American Chemical Society Publ., Washington, DC, 1996, s. 719-735. |:i()| Byrdson J.A.: Plastic Materials. Butterworth, London, 1982. |3I| Milmayer P.W., Jr.: Texlbook of Polymer Science. Wiley, New York, 1981. |32| Allcock ILR., Lampe P.W.: Contemporary Polymer Chemistry. tice-llall, Rnglewood Cliffs, NJ, 1981. Prcn-
|33| Seymour R.B., Carraher Ch.E., Jr.: Polymer Chemistry. Dekker, New York, 1992. |31| Leung K.S., Ilung L.K., Leung P.Ch.: (ed.) Biodegradable Implants in Fracture Fization. World Scientific Publ., Hong Kong, 1994, s. 249258. |35| llolinger J.O.: Biomedical Applications of Synthetic lymers. CRC Press, Bocca Raton, PL, 1995. Biodegradable Po-
|3(i| A tal a D., Mooney D.J., Arbor A.: (ais.) Synthel.ic lhodr.grada.hlv, Polymer Scaffolds. Springer Vcrlng, Berlin, 1997.
Bibliografia
321
|37| Gogolewski S.: liesorbabla mtUnials in. orlhopnln cinycry. III I )i> Pili, teri-osteosynthese U I K I ilire KoriokiiiTenzvorfn.li ren, Wolier I)., Ziminer W.: (od.) Springer-Verlag, Berlin, 1991, s. 310-319. [38] Gogolewski S.: Bioresorbable intern al Jmilion demces - Mcchanical properties and futur trendu in production technologies. W monografii: Biodegradable Implants in Fracture Fixation, Leung K.S., llung L.K., Leung PCh.: (ed.) World Scientific Publ, Hong Kong, 1994, s. 21!) 258. 139] Perren S.M., Gogolewski S.: Clinical requi.rem.ents for Inorisorhahh implants in internat fization in: Biodegradable Implants in l'Yiir!.ure Fbcation, Leung K.S., Hung L.K., Leung P.Ch., (eds.) World Scirnl ill< Publ., Hong Kong, 1994, s. 35-44. [40] Lipatova T.E., Pkhakadze G.A., Vsilchenko D.V., Voronn V.V , Slillo* V.V.: Structural peculiarities of bock copolyurel.hanes wilh /i'lt<l< li.nks as rigid bock extenders. Biomaterials 4, 1983, s. 201 '.!l)l |41] Mori A., Imanishi Y., Ito T., Sakaoku K.: Effect ofthenn.al. hrnlnirnl on the structure and the biomedical properties of polyurethaiu Jilni containing dipeptides of L-serine. Biomaterials 6, 1985, s. 325-337. 112] Storey R.F., Wiggins J.S., Mauritz K.A., Puckettt A.D.: Bioabsorbablc composites. II. Nontoxie, L-lysine-based poly(ester-urethane) mat,rix composites, Polym. Compos. 14, 1993, s. 17-25. [43] Ilashimoto K., Wilbullucksanakul S., Okada M.: rolyiuldilurn of sar charic dilactones with hezamethylene diisocyanalc. Makromtil < 'licm. Rapid Commun. 14, 1993, 591-595. |44] Wilbullucksanakul S., Ilashimoto K., Okada M.: ,S't/ulln oj /(/;/ urethanes from saccharide-derived diols and drisocyniuilrs muI lin II hydrolyzability. Macromol. Chem. Phys. 197, 1990, s. 135 I Hi. |45| Saad B., Mirt, T.D., Welti M., Uhlschmid G.K., Nenenscliwnndei I'., Suter U. W.: Developrnent of dcgradablc polyesterurclhancs Jur mrdical applications: In vit.ro and. in vivo evaluaiions. ,). Biomed. Mai,er. Ues 30, 1997, s. 05-74. 1101 I Iiltunen K., rL\iominen ,)., Sep|)iil!i J.V.: Ilydrolysis oj lac.tic aerd hasnl poy(eslcr-urt tkane)s. Polym. Int. 47, 1998, s. 180-192.
IJiomat.enaly
polimerowe
| 17| S karja Ci.A., Woodhouse K.A.: S'ynl.hesis and characterization of degradable polyuretharu: clastorners containing an aminu acid-based chain eztender. J. Biomat. Sci., Polym. Ed. 9, 1998, s. 271-295. | I8| Grna K., Gogolewski S.: Novel biodegradable polyurethanes for medical applications. W monografii: Synthctic bioresorbable polymers for iinplants, ed. Agrawal C.M., Parr J.E., Lin S.T., West Conshohocken, PA, ASTM STP 1396, 2000, s. 39-57. | I9| Grna K., Gogolewski S.: In vitro degradation of novel medical biodegradable aliphatie polyurethanes based on e-caprolactone and Pluronics with various hydrophilicities. Polymer Degradation k. Stabi1 i ty, 75, 2001, s. 113-122. |50| Grna K., Polowinski S, Gogolewski S.: Syntheses and Characterization of Biodegradable Poy (e-caprolactone urethanes). I. The EfTect of the Polyol Molecular Weight, the Catalyst and the Chain Extender ori Molecular and Physical Characteristics, ,J. Polym. Sci., A: Polym. Chern. 40, 2002, s. 15G-170. |.r)l| Grna K., Gogolewski S.: Biodegradable polyurethanes for irnplarits. II. III vitro degradation and calcification of materials from poly(ecaprolactone) - poly(ethylene oxide) diols and various chain extenders, .1 Uiomed. Mater. Res. 60, 2002, s. 592-606. |.7.!| niack .).: Biological Performance York, N.Y. 1992. [53| Williams D.F.: Biocornpatibility Press, Boca Raton, FL, 1995. of Materials. Marcel Dekker, New
of Clinical Implant Materials. CRG
|5'1| Silver F.H.: Biomaterials. Medical Devices and Tissue Engineering: An lntcgrated Approach. Chapman &; Hall, London, 1994. |.ri.r(| Patrick C.II.W., Mikos A.G., Mclntire.: (eds.) Frontiers in Tissue Eni/run ring. Pergamon Press, Oxford, 1998. |5(i| Goldberg V.M., Lane J., Coutts R., Buckwalter J.: Tissue engineering: a contemporary treatment strategy for rnusculoskeletal tissue loss. I 'rogram and abstracts of the American Academy of Orthopacdic Snrgeons 68tli Armual Meetirig; Syrri])osiurn Marc'h 2, 2001; San 1'Yancisco, (Jalilorriia.
Iibliogrulia |.r)7| Peterlin A.: Oryslalline 1965, s. 61-89. c.haractci ni poli/nnis
.T.!.'l J, Polytn. Soi., (' 9,
|58| Ciferi A., Ward I.M.: (eds.) Ultra-High Moduu.s 1 'olymers. Science Publ., London, 1979, s. 1-117, 279-320, 321-355.
Applied
|59] Zachariades A.E., Mead W.T., Porter R.S.: Recent developments III ultraorientation of polyethylene by solid-state extrusion. Choin. Rev., 80, 1980, s. 351-364. [60] Coates P.D.. Ward I.M.: Drawing of polymers Ihrough a eonical <h< Polymer, 20, 1997, s. 1553-1560. |(i l] Coates P.D. Ward I.M.: Iiydrostatic eztrusion of polyoi yinclhylrin Polym. Sci., Polyrn. Phys. Edn.,16, 2031-2017 (I978). |62| Mitchell D.J. Porter R.S.: Characterization of polyfclhi/lriir drawn by solid-stale extrusion. Macrornoloculcs, 18, I9K5,
1221.
.1
m uh 1 II.".
|63] Gogolewski S.: The ejject of hydrogen bondirig on solid-st.alc r.rli ii.iiini of nylons: Polycaproamide and polyundecaneamide. Tochn. I{.cp., < * i 4: 1-27 (1979). |61) Weiler W., Gogolewski S.: Enhancem.ent of Lhe mechanical propcrl/n s of polylactides by solid-state eztrusion. I. Poly(D-lactide), Piomatc rials, 17, 1996, s. 529-535. |65| Ferguson S., Wahl D., Gogolewski S.: Enhancemcnl of lin iiu i liiiiiu iil properties of polylactides by solid-state e.zlrusion. II l 'oly(l, Imlido), poly(L/D-lactide), and poly(L/DL-lactide), .1 Uioincd. Mnli i lir 30, 1996, s. 543-551. |(i6| Gogolewski S., Pennings A.J.: High-modulus Jibn s of nylon h \m i>imil by dry-spinning method. Polymer 26, 1985, s. I3!M-I ll)l) |(>7| Gogolewski S., Tepic S.: lligh-strenglh, high-modidus, conipound li lament or compound-film implant and method for ]>ro<l.urin.g ii. IIS Patent 5.728.336, 1998, s. 1-9. |(>8| Hut,ula W.A.: (ed.) Disinfeetion, Slcrtlizahon and Antiscpsis m Ih ullh Care. Polyscioricc Publ., Chainplain, N.Y., 1998. |li!)| Wiliam Aridrew Inc.: The liffecl. ofSlc.rilizal.ion Mcthods on 1'lastics and 1'Jlaslomcrs. 1'ln.st.ic D<'sig Librnry, Morris, N.Y. 199-1.
>11).B i o m a t e r i a y
polimerowe
|70| Advaneed Sterilization Products (,) Process, Brochure, 1999.
J), STERRAD Sterilization
|71| Gogolewski S., Mainil-Varlet P., Dillori J.G.: Sterility, mechanical properties, and molecular stability of polylactide internal fization deices Ireated uiith low-temperature plasmas. J. Biomed. Mater. Res. 32, 1996, s. 227-235. |72| Lovice D.B., Mingrone M.D., Toriurni D.M.: Grafts and implants in rhirioplasty and nasal reconstruclion. Otolaryngol. Glin. Nort.h Am. 32, 1999, s.113-141. |73| Ellis D.A., Shaikli A.: The idea tissue adhesive in facial plastic and reconstructwe surgery. J. Otolaryngol. 19, 1990, s. 68-72. |74] Thacker J.G., Rodenheaver G., Kurtz L., Edgerton M.T., Edlich R.F.: Mechanical performance of sutures in surgery. Am. J. Surg. 133, 1977, s. 713-715. |75| Thacker J.F., Rodeheaver G.T., Moore J.W., Kauzlarich J.J., Kurtz L., Edgerton M.T., Edlich R.F.: Mechanical perfoi~m.ance of surgical sutures, Am. J. Surg. 130, 1975, s. 374-380. |70| Rodenheaver G.T., Borzelleca, D.C., Tacker J.G., Edlich R.F.: Uniue performance characteristics of Novafif. Surg. Gynecol. Obstet. 164, 1987, s. 230-236. |TT| (Jagle Ch.: Adhesive Bonding. McGraw-llill, New York 1968. |78) Satas D.: Handbook of Pressure-Sensitwe Adheswe Nostrand Reinhold Company, New York 1982. Technology. Van
|79| Sierra D.H., Saltz R.: (eds.) Surgical Adhesines and Sealants. Current Technology and Applications, Technomic Publ., Lancaster, 1996. |80| Pocius A.V.: Adhesion and Adheswe nich, 1997. Technology. Hanser Publ., Mu-
|K1| (!oover U.N., Joyner F.B., Sheerer N.U.: Chemistry and perform.ance of cyanoacrylate adheswe. In: Special Technical Papers. Vol 5. 1959:413-417. |82| Galii K.A., Schofield I.D., Wright G.Z.: Efject of n-buiyl-2-cyanoacrylat.e, (hisloacryl blue) on l.li.c healing of skin wouruls. .1. (Jan. Dent. Assoc. 50, 1981, s. 565-569
I {ibliogriiliii
|83| Kosko. IM.: IJpper lid blepharoplasty: skin closun urlnrncd wit-h buli/1 2-cyanoacrylate. Ophthalrnic Surg KWI Jun; 12(6): '121 5. ]84| Maw J.L., Quirin ,J.V., Wells Cl. A.: A prospective comparison of octyl cyanoacrylate tissue adheswe and suture for the closure of head and neck incisions. ,1. Otolaryngol. 26, 1997, s. 26-30. |85] Osmond M.H., Klassen T.P., Quinn ,J.V.: Economic comparison of a tissue adheswe and suturing in t.he repair of pediatrie facial lacern tions. ,). Pediatr. 126, 1995, s. 892-895. [86] Quinn J., Maw ,J., Ramotar K.: Octylcyanoacrylate hssne adhesim versus suture wourul repair in a contaminated wound modi l S 1 1 1 J .*' V 122, 1997, s. 69-72. [87] Ronis M.L., Harwick J.D., Fung R..: Reiew of cyauoaa i/lnh Irrun glues with emphasis on their otorhinolaryngologiad. appluulion ( I u ryngoscope 94, 1984, s. 210-213. |88] Toriumi D.M., 0'Grady K., Desai D.: Use of octyl-2-cymioacrylalr foi skin closure in facial plastic surgery. Piast. Reconstr. Surg. 102, l!l!IH, s. 2209-19. [89] Toriumi D.M., Raslan W.F., Friedman M.: Histotoricily of cyanoacry late tissue adhesives. A comparative study, Arch. Otolaryngol. Ilead Neck Surg. 116, 1990, s. 546-50. [90] Vinters II. V., Galii K.A., Lundie M.J.: The histotoricily of rynnonrry lates. A selective review. Neuroradiology 27, 1985, s. 279 91, [91] Gogolewski S., Pennings A.J., Lommen 10., Nicuweriliuis I' , Wil<l<-vutii Gh.R.H.: Growth of a neo-artery induced by a IniKltyradiiblr poli/im i u uascular prosthesis. Makromol. Ghern., Rapid C>mmun I, I9H3 s. 213-219. [92] Gogolewski S., Pennings A.J.: An artificial skin based. on biodcyradahh mixtures of polyla.ctid.es and poyurethanes for fuli thiebu ss wound co 'oering. Makromol. Chem., Rapid Commun. 4, 1983, 675-680. [93] Gogolewski S., Galletti Ci.: Degradable uascular prosthesis Jroni seg mented polyurethanes. Golloid k Polyrner Sci. 264, 1986, s. 851 858. |94| Gogolewski S., Galletti (i., UssiaG.: 1'olyurcthane uascular in pigs. Colloid Ki. Polym. Sci. 265, 1987, 771-778. prosthesis
polimerowe
|!).r)| Gogolewski S., Wal pot li U., Rlieiner I'.: Polyurethne microporous rnembranes as pericardial subslitutes. Colloid & Polymer Sci. 265, 1987, s. 971-977. |96| Gogolewski S., Grna K., Rahn B., Wieling R.: Biodegradable polyurethne cancellous bone grafl substitute prom.otes bone regeneration in the iliac crest defects. 27th Society for Bionmterials Annual Meeting, Saint Paul, MN, USA, Transactions 24, 2001, s. 573. |97| Gogolewski S., Grna K., Turner A.S.: Regeneration oj bicortical defects in the iliac crest of estrogen deficient sheep using new biodegradable polyurethne cancellous bone graft substitutes. A pilot study, 48th Annual Meeting, Orthopaedic Research Society, Dallas, TX, USA, Abst.racts, 0740, 2002. [98| Gogolewski S., Rahn B., Wieling R.: Bone regeneration in critical-size segmental diaphyseal defects implanted with bioresorbable polylacti.de bone substitute. 27th Society for Biomaterials Annual Meeting, Saint Paul, MN, USA, Transactions 24, 2001, s. 572. |!)!t| Gonnolly j., Guse R., Tiedeman J., Dhene.: Autologous marrow i.njeetion as a substitute for operatwe grafting of tibial nonunions. Glin. Ort,hop., 266, 1991, s. 259-270. I0()| (Joimolly ,J.: Clinical use of rnarrow osteoprogenitor cells to stimulate osteogenesis. Glin Orthop. 313, 1995, s. 8-18. 1011 Lane J.M., Tomin E., Brostrom M.P.G.: Biosynthetic Glin Orthop. 1999;367S: 107-117. bone grafting.
102] Muschler G.F., Boehm C., Easley K.: Aspiration to obtain osteoblastic proge.7ii.lor cells from. hum.an bone m.arrow: the influence of aspiration uolume. .1. Bone Joint Surg. 79A, 1997, s. 1699-1709. Il).'l| Meinig R., Rahn B., Perren S.M., Gogolewski S.: Diaphyseal bone defeel regeneration using resorbable polylacti.de rnembranes. J. Orthop. 'lYaunia, 10, 1996, s. 178-190. 1.1)11 Pirieda L.M., Biising G.M., Meinig R.P., Gogolewski S.: Bone regeneration with resorbable polymeiie membmnes. III. EfTeet of poly(Llactide) rnenihrane poro size on t.lio bone hoalirig process in largo defects. .1. Bioniod. Muter. H<'s. iii, 1996, s. 385-394.
Iil)lii)grnfin
|105| Meinig Fi.I'., Biising C.M., Uelin .)., (ionnlew.sk i S.. Itri/eneration oj diaphyseal bone defects using resorbable poy (I, l>L ad ule) and. po ly(l)-lactide) rnembranes in the Yucatan pig model. ,1 Orthop 'LYmnna 1997;11:551-558. |106] Gugala Z., Gogolewski S.: Regeneration of segmental. diaphyseal de fects in sheep tibiae using resorbable polymeric rnembranes. A preli minary study. J. Orthop. Trauma, 13, 1999, s. 187-195. 1107] Gogolewski S., Pineda L., Biising C.M.: Bone regeneration in segmen tal defects with resorbable polymeric rnembranes. IV. Does the poy mer chemical composition affect the healing process? hionmln ml 21, 2000, s. 2513-2520. j 108] Ip W.Y., Gogolewski S.: Bone regeneration with resor bubli pulylin Itth membrane and sponge in an unstable fracture model iii rubbil rndnn Transactions, 6th World Biomaterials Gongress, Kamiiclu, llitwm, USA, May 15-20, 3, 2000; s.1317. 1109] Seckel B.R., Ghiu T.H., Nyilas, Sidman R.L.: Nerue regc.namt.um lino ugh bi.odegrad.able nerue guides: regulation by the target organ. Plant. Reconstr. Surg. 74, 1984, s. 173-181. 1110] Henry E.W., Chiu T.H., Nyilas E., Brushart T.M., Dikkes l\, Sidinan R.L.: Nerue regeneration through biodegradable poy as Lar Lubcs. Kx|>. Neurol. 90, 1985, s. 652-676. 1111] Peterson L., Minas T., Brittberg M.: Two- to 9-year outeome aftri au tologous chondrocyte Lransplantation of the hiee. (!lin < )i l ln>|> , il7 I 2000, s. 212-234. |I12| Gugala Z., Gogolewski S.: In uitro growt.h aral aelnnly oj pnnouy chondrocytes on a resorbable polylacli.de three drinnisumul < <1H0I<I .1 Biomed. Mater. Res., 49, 2000, s. 183-191. 1113] Stone K.R., Steadman J.E., Rodkey W.G.: Regeneration of mcm scal cartilage with use of a collagen scaJJold: analysis of proliminary data. .1, Bone Joint Surg., 79, 1997, s. 1770-1777. |1 1 1| Kitnura T., Yasui N., Ohsawa S., Ono K.: Chondrocytes ambedded. in collagen gels maintain cartilage phanol.ype d.urrny long-lenn enltnres. ('lin. Orthop. Rei. Res., 186, 1981, s. 231-23!).
polimerowe
[]15| llauselmarin U.J., Aydelotte M.B., Schuinacher Li.L., Kuettner K.E., Ciitrlis S.IJ.. Thonar 10..).: Synthesis and turnover of proteoglycans by hurnan and bovine adult articular chondrocytes cultured in alginate beads. Matrix, 12, 1992, s. 116-126. |l 16| van Susante J.L.C., Butna P., van Osch G.J.V.M., Versleyen D., vari der Kraan P.M., van den Berg W.B., Homminga G.N.: Cull.ure of chondrocytes in alginate and collagen carrier gels. Acta Orthop. Scand., 66, 1995, s. 549-556. |l I7| Loty S., Sautier J.M., Loty C., Boulekbache H., Kokubo T., Forest N.: Cartilage formation by fetal rat chondrocytes cultured in alginate beads: A proposed model for investi.gati.ng tissue-biomaterial interactions. J. Biomed. Mater. Res., 42, 1998, s. 213-222. [118| Prenkel S.R., Pachence J.M., Alexander II.: Optim.izali.on of a cellseeded collagen implant for cartilage repair. Trans. Orthop. Res. Soc., 18, 1993, 730-735. |l 19| Wikatani S., Goto T., Pineda S.J., Young R.G., Mansour J.M., Caplan A.J., Goldberg V.M.: Mesenchym.al cell-based repair of large, fu.ll-lhickness defects of articular cartilage. J. Bone Joint Surg., 76A, 1994, s.579-592. |r.'0| St,anton J.S., Salih V., Bentley G., Downes S.: The grouith of chondrocytes using Gelfoam as a biodegradable scafjold. J. Mater. Sci., Mater. Med., 6, 1995, s. 739-744. |121] von Schroeder H.P., Kwan M., Amiel D., Goutts R.: The use of polylaetic acid matx and periosteal grafts for the reconstruction of rabbit knee articular defects. J. Biomed. Mater. Res., 25, 1991, s. 329-339. |I22| Vacant,i GA., Langer R., Schloo B., Vacanti J.P.: Synthetic polym.ers sceded with chondrocytes provi.de a template for a new cartilage formation. Piast. Reconstr. Surg., 88, 1991, s. 753-759. |l''3| 1'Yeed L.E., Marquis J.C., Noharia A., lOmmanual J., Mikos A.G., Langer R.: Neocartilage form.ation in nitro and in vivo using cells cultured on synthetic biodegradable polym.ers. ,1. Biomed. Mater. Res., 27 I 1-23 (1993). |124| Ghu G.R., Goutts R.D., Yoshioka M., Ilarwood F.L., Monosov A.Z., Amiel I).: Articular carlilaye repair using allogenic perichondroeyte-
Uibliogralia
seedcd. biodegradablt; porous polylaelic and. A I . I N M I C enjijnoei iiig study, ,1. Biomed. Mater. Res., 29, 1995, s. I I 17-1 151. 11251 Fujisato I'., Ikada Y.: New cartilage formalion in urno using ch.oii.dn) cytes seeded on poly(L-lactidc). Macromol. Symp., 103, 1990, s. 73-83. 1126] Gugala Z., Gogolewski S.: The in tiro growth a.nd aclnly of prima ry chondrocytes on a resorbable polylactide three-dim.ensional. scajjohl. Transactions Orthop. Res. Soc., 2, 1997, 540. 1127| Ottenbrite R.M., Kim S.W.: (eds.) Polymeric Denys and Dni,/ Dcli very Systems. Technomic, Lancaster, Penn. 2001. 1128] Gogolewski S.: Degradation of implantable polymns fairs 4, 1992, s. 75-86. |{t )';ul(vloi \ Al
|129] Moiseev Yu.V., Daurova T.T., Voronkova O.S., Guinaij',nli<\ n K Z Provalova L.G.: The specificity of polym.er degradation III LLIE HVNN) body. .1 Polym Sci, Polym Symp. 66, 1979, s. 269-276. 1130] Gogolewski S., Wieling R: Long-term bone reaction to rulc.rna.l. Ji.ra tion deiees from vari.ouspolylacti.des. 24th Annual Meeting of Society for Biomaterials, San Diego, California, USA, Transactions 21, 1998, s. 462. [131] ISO International Standard, Poly(L-lactide) re.sins and fabricaled Jorms for surgical implants - In nitro degradation leshng, ISO 13781, 1997 (E), s. 1-10. 1132] ISO 1628-1:1984, Guidelines for the slandari-alion oj mclhod: l<; th, determination of uiscosity number and liinitrug mscosily iiiunln i oj polym.ers in dilute solulions - Part 1: General conditions 11331 ISO 1628-1:1998, Plasties - Determination of the mscosily oj poy mers in dilute solution using capillary viscomel.c:rs Part I: (Jenera principles. 11341 ISO 11357-1:1997, Plasties DiJJerentml scanning cal.ori.mel.ry (DSC) Part 1: General principles. 1135] ISO/DIS 11357-2, riaslics DiJJnrnlial scanning mloriniclry Part 2: Determinal ioti of glass transition temperatur. (DSC)
>11)
Biomateriay
polimerowe
36| ISO'DIS 1 1357-3, Plasties 1 HJJeieniial scanning calometry (DSC) Part 3: Determination of ternperature and enthalpy of melting and erystallization. 37| Vari Krevelen D.W.: Properties 1097. of Polymers. Elsevier, Amsterdam,
38| Adamson A.W.: Physical Chemistr^y of Surfaces. Wiley-Interscienee, New York, 1976. 391 IIS Standard, D5946-96 Standard test melhod for corona-treated polyme.r Jilms using water contact angle measurements. 10| ISO 178:1993, Plasties - Determination Il| ISO 527-1:1993, Plasties - Determination 1: General principles. of flexular properties. of tensileproperti.esPart
12| ISO 527-2:1993, Plasties - Determination of tensile properties - Part 2: Test, eonditions for moulding and extrusion plasties. I3| ISO 527-3:1993, Plasties - Determination II: Test eonditions for filrns and sheets. I l| ISO 604:1993, Plasties - Determination of tensile properties - Part
of com.pressive
properties. indentation
I5| ISO 868:1985, Plasties and ebonite - Determination of ha.rdrie.ss by means of a durometer (Shore hardness).
Rozdzia 5
BIOMATERIAY WGLOWE i KOMPOZYTOWE

Stanisaw Baewicz* J a n Chopek*, M a r t a I ll .iewir/, 4 Elbieta Pamua*
5.1. W p r o w a d z e n i e
Pozycja wgla jako biomateriau jest jeszcze dzisiaj mniej znaczca ni na przykad materiaw metalicznych i stopw, materiaw organicznych, czy nawet materiaw ceramicznych, mimo e rne postaci tego pierwiastka stosowane byy przez czowieka ju od wiekw, rn.in. sadza jako barwnik do wykonywania tatuay, czy wgiel specjalnie obrabiany chemicznie, o duym rozwiniciu powierzchnia znany pod nazw wgla aktywnego, stosowany pi ko sorbent i jako lek w dolegliwociach ukadu pokarmowego |l '| Wgiel jest pierwiastkiem, ktry moe wystpowa w wielu ndnuuiim li alotropowych. W naturze wgiel wystpuje w postaci grafitu luli un< 'iiir rzadziej w postaci diamentu. Ponadto jest atwo otrzymywany nn diod < pirolizy gazowych i staych wglowodorw. Odkrycia ostatnich lat ujawniy odmiany alotropowe wgla takie jak Cgo czyli fulleren, ktry jest aktualnie przedmiotem intensywnych bada, podobnie jak nanorurki czyli t/w. nn.no struktury wgla. Wgiel jest materiaem, ktry wystpowa moe w rnych postaciach i formach obdarzonych zrnicowanymi waciwociami. Ma, unikatow, w porwnaniu z innymi pierwiastkami, zdolno wystpowania w postaciach
* A k a d e m i a Grnic/,o I lutnicza w Krakowie, Wydzia rairiiki, Al M i c k i e w i c z a HO, HO 05!) K r a k w Inynierii Materiaowej i ( V
Biomateriay w o l o w e i koiripozyto
rnicych si budow na poziomie struktury (grafit i diament, fulleren, nanorurka), mikrostruktury (szko-podobny, amorficzny, krystaliczny) oraz mikrostruktury (warstwa, granulka, wkno) [3-6]. Jednake wgiel to nie tylko te wymienione fazy, ale cay szereg innych tzw. struktur przejciowych (wgiel turbostratyczny, wgiel aktywny, sadza), pomidzy ktrymi rnice we waciwociach, tumaczy mona w oparciu o budow makroczsteczek (model koloidalny, model polimerowy). Istot materiaw wglowych otrzymywanych na drodze pirolizy jest to, zr ich cechy fizyczne i chemiczne mog by zmienianie poprzez parametry procesu technologicznego bez wprowadzania dodatkw modyfikujcych, w odrnieniu od innych materiaw metalicznych czy ceramicznych. Waciwoci wgla, istotne z punktu widzenia medycyny, zwizane s; z budow fizyczn i chemiczn jego powierzchni, z porowatoci w objtoci oraz wielkoci i ksztatem porw. Wgiel aktywny posiada niezwykle rozbudowan sie porw o zoonej architekturze, natomiast np. wgiel pirol i tyczny praktycznie nie posiada porw na powierzchni. Sprawia to, e z wgla otrzymywane s materiay o bardzo bogatym wachlarzu waciwoci chemicznych i fizycznych. Materiay wglowe weszy na stale do wielu dziedzin medycyny i jak si wydaje posiadaj due moliwoci potencjalne dla nowych zastosowa [7,8]. Jedn z postaci wgla szczeglnie przydatn dla celw medycznych jest wgiel aktywny. Wgle aktywne stosowane s w medycynie ze wzgldu na woje waciwoci sorpcyjne, zwaszcza do detoksykacji organizmu. Natoinuist. wgiel chemicznie obojtny tzw. wgiel inertny znajduje zastosowanie w postaci biozgodnych i odpornych na cieranie warstw i pokry, ktre nanoszone s na powierzchnie implantw metalicznych i polimerowych w celu poprawy ich waciwoci biologicznych. Pirowglowe warstwy nale do materiaw o wyjtkowo dobrej biozgodnoci z krwi. Rwnie wgiel szklisty jest przedmiotem zainteresowania medycyny i cieszy si opini materiau o wysokiej biozgodnoci [9,10]. Wkna wglowe w mniejszym zakresie ni dwie powyej wymienione formy wgla stosowane s w medycynie. Ich zastosowanie wynikajce z wysokich parametrw mechanicznych do produkcji kompozytw wglowo- polimerowych sprawio, e stanowi atrakcyjny material dla zastosowa jako czniki, pytki i ruby w osteosyntezie. Wkna. w postaci plecionek stosowane s w niewielkim zakresie jako protezy wizade lub cigien. Jednake, jak si wydaje, przyszo wgla medycznego zwizana jest z rozwojem nowej dziedziny jak jest nanomedycyna. Wgiel posiada zdolno tworzenia nanostruktur, ktre zaczto wykorzystywa'- do konstrukcji nanomaszyn lub nariorobotw. Aktualnie wiele orodkw badawczych pracuje nad wyt worzeniem, w oparciu o nanostruktury w-
5.2.
Wgiel
aktywny
glowe, sztucznych komrek, ktre wprowadzone w krwioobieg pacjenta mog zastpowa chore komrki transportujc tlen lul> niszczc komrki nowot worowe czy usuwajc zogi miadycowe. Nanomedycyna jest dziedzin, ktra moe zrewolucjonizowa aktualne metody leczenia najgroniejszych chorb i jak wynika z literatury, wgiel moe tu odegra czoow rol | l l | .
5.2. Wgiel a k t y w n y
Wgiel aktywny otrzymuje si na drodze obrbki termicznej organicznych prekursorw w temperaturze 600 C-IOOO0 C. Jako substr aty stosuje si sul> stancje organiczne takie jak sacharoza, celuloza, polimery organiczne. l'o procesie karbonizacji wgiel poddawany jest obrbce chemicznej w mediach ciekych lub gazowych w zalenoci od rodzaju zastosowa Wgiel nkl.yw ny posiada na ogl budow sabokrystaliczn o wielkoci kry I uhl Aw nu przekraczajcych 50nm. Struktura bogata jest w liczne hctcroatoiu\ klon w rny sposb zwizane by mog ze szkieletem wglowym. Najwi< e| hele roatornw wie si z peryferyjnymi atomami wgla w naroach i un kiawi, dziach krystalitw. Cz heteroatomw wizanych jest w przestrzeni mi dzykrystalitowej. Pozostae heteroatomy grupuj si na powierzchni wgla aktywnego. Wolne przestrzenie w szkielecie wglowym, czyli pory charakteryzuj si du powierzchni rozwinicia, ktra przecitnie osiga warto 500-2000 m 2 / g . Ksztat i wielko porw s bardzo zrnicowane; mog mie posta kanalikw otwartych z jednej lub z dwch stron, o rnych przekrojach. Pory wystpujce w wglu aktywnym mona klasyfikowa przyjmujc rne kryteria, najczciej jest nim wielko porw. Przy zaoeniu modelu cylindrycznego makropory maj promie efektywny wikszy od 100 '.iOO/tm, mezopory to takie, ktrych promie zawarty jest od ok. 1,5-200/un Mikro pory to takie, w ktrych promie jest mniejszy ni 1,5/tn. Wgiel aktywny znajduje zastosowanie przede wszystkim |ako maleiinl sorpcyjny tradycyjnie wykorzystywany do oczyszczania cieczy, '/im |<1111- t tern zastosowanie w ochronie rodowiska. W medycynie wgiel aktywny |< i materiaem, ktry suy do detoksykacji krwi. Kolumny sorpcy jne zawiei a jce wgiel aktywny wprowadzane s w obieg krwi w kreniu pozausti ojo wym. Stosowane s przy silnych zatruciach i przedawkowariiach lekw. Do datkowe opaszczanie granulek wglowych przez membrany organiczne, za pobiega absorpcji morfotycznych elementw krwi. Sorjjcyjne waciwoci wgla znalazy zastosowanie w produkcji opn trunkw. Przykadem takiego opatrunku jest ACTISOR.M lirrny Johnson & Johnson, o ktrym producent, pisze, e jest, on poczeniem aktywnego wgla ze srebrem. Nanoszenia srebra na powierzchnie wgla nadaje mu wln
.1.11
lliomnl.cria.ly wglowi' i k o m p o z y t o w e
ciwoci bakteriobjcze. Poczenie w jeden opatrunek wgla o duych waciwociach sorpcyjnych z wglem bakteriobjczym tworzy wysokiej jakoci opatrunek. W tym wypadku w materiale opatrunkowym wykorzystano, nie tylko jego waciwoci sorpcyjne, ale rwnie moliwoci wgla zwizane z wymian jonow na powierzchni. Utlenienie wgla, a nastpnie jego deprotoriacja tworzy doskonae warunki do wymiany jonowej. Wprowadzenie na powierzchni wgla srebra w miejsce protonw, a nastpnie wygrzanie go w .il mosferze redukcyjnej sprawia, e pokrywa si ona metalicznym srebrem o waciwociach bakteriobjczych [12,13]. Waciwoci wgla aktywnego sprawiy, e z powodzeniem wykorzystywany by moe jako nonik leku. Zdolnoci do sorpcji, a nastpnie do desorpcji w warunkach okrelonego pil substancji organicznych, przy rwnoczesnym braku szkodliwego wpywu na organizm samego wgla sprawiy, e obok polimerw resorbowalnych jest wykorzystywany do uwalniania niektrych lekw. Waciwoci powierzchni wgla aktywnego sprawiaj, e moe on posuy do konstrukcji magnetycznych nonikw leku wykorzystywanych w chemioterapii. Magnetyczne noniki lekw stanowi grup, ktr mona w polu magnetycznym przenosi w obrb chorej tkanki. Wglowe czsteczki stosunkowo atwo integruj si z czstkami metalu (elaza) na skutek silnych oddziaywa elektrostatycznych. Takie wglowo - metaliczne kompozyty cz w sobie zarwno moliwoci uwalniania lekw, jak rwnie maja zdolno przemieszczania si w polu magnetycznym, a zatem docierania do chorobowo zmienionych tkanek [14],
5..3. Wgiel wknisty

Wkna wglowe s materiaem, ktry od kilkudziesiciu lat obecny jest w wielu dziedzinach techniki. Materia ten posiada szereg unikatowych waciwoci co sprawia, e liczba dziedzin w jakich jest stosowany stale wzrasta. Wkna wglowe, dla zastosowa technicznych charakteryzuj si nisk waga jednostkow, wysok wytrzymaoci i sztywnoci, bardzo niskim wspczynnikiem rozszerzalnoci termicznej, stosunkowo duym przewodnictwem elektrycznym i du odpornoci chemiczn. Te waciwoci sprawiy, e stanowi one strategiczny materia w technice lotniczej i kosmicznej i coraz powszechniej stosowane s w rnych dziedzinach przemysowych i w przemyle sportowym, w budownictwie, w przemyle motoryzacyjnym, energetyce i przemyle metalurgicznym. Materia ten, jak wspomniano wczeniej, stanowi rwnie przedmiot zainteresowa medycyny [15,16]. Wkno wglowe, podobnie jak wikszo form wgla syntetycznego naley do faz, ktrych waciwoci modyfikowa mona w szerokim zakresie.
.')..'(.
Wgiel wknisty
Odpowiedni dobr parametrw procesu technologicznego oraz obrbki che iniczncj wgla, wpywa na waciwoci finalnego wyrobu. Wkna wglowe s cigle materiaem, ktrego potencjalne moliwoci zastosowa nie zostay jeszcze do koca wyczerpane. Tak dzieje si nie tylko w przypadku zastosowa w wielu dziedzinach techniki, ale rwnie w przypadku zastosowa wkien wglowych w medycynie. Wkna wglowe ju od wielu lat stanowi przedmiot zainteresowa wie lii dziedzin medycyny. Pod pojciem "wkna wglowe" kryj si materiay o bardzo zrnicowanych waciwociach chemicznych i fizycznych. Jedynie niektre z nich mog by przydatne w medycynie. Piozgodno niatei iaw implantacyjnych zwizana jest z ich waciwociami fizycznymi i che ulicznymi. Jak wiadomo, w zalenoci od rodzaju prekursora i l.cinpci al iti \ karbonizacji, wkna wglowe rni si mog stopniem uprzijdkowKiim struktury, iloci i charakterem heteroatomw obecnych w wglu om Im dow powierzchni. Mog by otrzymywane jako wysokoiiiodulowy iiinlciinl o niewielkiej iloci heteroatomw i hydrofobowej powierzchni nic nmun w zalenoci od parametrw procesu technologicznego, stanowi tllog be postaciow faz bogat w tlen, o wysokiej aktywnoci i hydroli owy III cha rakterze powierzchni. Po raz pierwszy wkna wglowe zastosowano w kocu lat siedemdzie sitych, zesp ortopedw pod kierunkiem Jenkinsa [17,18,l!)|, ktry wyko rzysta je z powodzeniem do rekonstrukcji cigien owiec. Bardzo obiecujce wyniki bada dowiadczalnych sprawiy, e materia ten stosunkowo szybko wszed do praktyki klinicznej [20,21]. Parametry mechaniczne protez wg lowych wykonanych w postaci plecionek znacznie przekraczay parametry mechaniczne naturalnych wizade i cigien. Niestety jednak nastpne luta przyniosy szereg niepokojcych doniesie, z ktrych wynikao, ze wloktm wglowe wykorzystywane w leczeniu wizade i cigien byy przyczyn regu niebezpiecznych zjawisk nastpujcych w wyniku oddziaywania wi kien wglowych z ywym organizmem. Przyczyn niepowodze byy, m. okazao, nie tyle same wkna, co ich niewielkie fragmenty <|n:.l.aji)v .u, w przestrzenie stawowe lub do tkanek mikkich |22 - 2(>|. Negatywne wyniki zastosowa klinicznych protez wizade dotyczyy gwnie rekonstrukcji wizade krzyowych kolana, przy stosunkowo korzy stnych ocenach rekonstrukcji wizade pobocznych. Rwnolegle, wiele prac z zakresu bada mechanizmu oddziaywania wkien wglowych z otocz niem tkankowym prezentowao sprzeczne dane eksperymentalne. Kotil.ro wersje dotyczyy zachowania si wkien w rodowisku tkankowym. Wedug jednych autorw wkna wglowe w tkance mikkiej sprzyjay wzrostowi wkien kolagenowych, zgodnie z kierunkiem uoenia samych wkien w
I iioi II;I I c n a l y wglowe I kum pozy t.owe
glowych, w wyniku czego z czasem nastpowaa odbudowa wizada, o cecliaci wizada naturalnego. Badania iistopatoinorfologiczne wykazay, e odtworzone wizado zawierao drot)iny wgla w przestrzeniach midzy koni" owych, natomiast samo wizado (neowizado) skadao si z wku : kolagenowych o uprzywilejowanej orientacji i nieco mniejszej gstoci ni/, pierwotne wizado naturalne. Wedug czci autorw nie obserwowano transportu drobin wgla do wzw chonnych, czy innych organw wewntrznych. Wedug innych natomiast, otoczenie tkankowe protez wglowych po okresie obserwacji jednego roku wykazywao wzrost tkanki ziariimowej i reakcj silna reakcj ciaa obcego. Jednoczenie pojawiy si doniesienia o obecnoci drobin wgla w przestrzeniach midzystawowych, zrywanie protez wglowych i transport fragmentw wkien poprzez rnakrolagi do najbliszych wzw chonnych. Te informacje przyczyniy si do tego, e po okresie entuzjazmu zaczto si wycofywa z zastosowania wkien wglowych do leczenia wizade i cigien. Wikszo prac dotyczcych wkien wglowych w medycynie nie zawiera jednak szczegowej informacji dotyczcej rodzaju wkien uytych w dowiadczeniu tzn. struktury, zawartoci heteroatomw, budowy powierzchni, stanu chemicznego powierzchni i wntrza. Rwnoczenie, wikszo autorw wykorzystujcych w swoich badaniach wkna wglowe pisze o nich jako o fazie; obojtnej, o waciwociach zblionych do inertnych postaci wgla |22-26|. Mona zatem przypuszcza, e w dowiadczeniach wykorzystywano wkna wysoko-krystaliczne, ktre charakteryzuj si odpornoci na dziaanie chemiczne i du kruchoci. Wydaje si, e negatywne dziaanie wkien wglowych na rodowisko tkankowe wynika ze stosowania nieodpowiedniej formy wgla. Leczenie tkanek poddawanych napreniom przy zastosowaniu kruchego, odpornego chemicznie wgla w postaci cienkich wkien powoduje podobne reakcje do tych jakie obserwuje si w przypadku innego rodzaju wkien, o rozmiarach zblionych do wielkoci wkien wglowych i podobnie jak one odpornych chemicznie. W kocu lat osiemdziesitych zaczy ukazywa si doniesienia, z ktrych wynika, e wgiel w postaci wknistej jest materiaem, ktry z powoil/eniem moe by wykorzystywany do leczenia ubytkw tkanki chrzstnej. Mmns i wspaut. ju w roku 1979 opublikowali prace o leczeniu ubytkw tkanki chrzstnej u krlikw [27]. Dalsze obiecujce dowiadczenia przeprowadzone przez tych autorw sprawiy, e materia ten zosta przebadany klinicznie w aspekcie leczenia tkanki chrzstnej. Na ogl jest on polecany do leczenia niewielkich ubytkw tkanki chrzstnej znajdujcych si na bocznej powierzchni stawu. Nowsze prace na temat, stosowania wknistego wgla do leczenia ubytkw chrzst ki s znacznie bardziej optymistyczne. Podobnie
Y.t.
W<,'j',ii'l w k n i s t y
:i.iv
jak w przypadku leczenia przy pomocy wkien wglowych wizade i ci gieri tak i w tym wypadku uwag zwracaj rne zdania autorw prac co do intensywnoci stanu zapalnego i reakcji komrek na rozproszone w tkance fragmenty wkien wglowych. Negatywne doniesienia dotyczce rekonstrukcji wizade kolana za pomoc wkien wglowych stay si przyczyn spadku zainteresowania wknistymi formami wgla dla medycyny w latach 80 tych. Z rynku ameryka skiego zostay wycofane niektre wyroby implantacyjrie zawierajce wkna wglowe (PROPLAST- teflon wzmacniany wknem wglowym). Niepowo dzenia, jak si wydaje, wynikajce z niewaciwego dobrania Ibrmy materia In do leczonych tkanek nie przekreliy jednake wkien wglowych w zaslo sowaniach medycznych |'27,28j. W ostatnich latach pojawiy si doui<'sieni o nowej generacji wkien wglowych dla celw medycznych. N a j c z e i e | w\ mieniane s one jako doskonay materia zbrojcy dla kompozytw wyko rzystywanych w ortopedii, pozwalajcy na znaczne ograniczenie wlelkont i implantw stosowanych w osteosyntezie oraz pozwalajcy na nie u I I W M I I H implantu po okresie zrostu. Rwnoczenie wkna wglowe coraz < /.<;. iej postrzegane s jako materia, ktry dziki waciwociom powierzchniowym wykorzystywany by moe jako podoa hodowlane dla komrek i materiay do leczenia ubytkw tkanek. Analiza literaturowa tej tematyki wskazuje na dwie zasadnicze przy czyny niepowodzenia praktycznego wykorzystania wkien wglowych. Pici wsza dotyczy dziedziny medycyny, ktra pierwsza prbowaa wykorzysta wkno wglowe - ortopedia, dla ktrej wkno wglowe mogo stanowi interesujcy substytut wizada lub cigna. Wydaje si, e wkno w glowe z natury jako materia kruchy i zupenie nieodporny na cieranie nie byo odpowiednim materiaem na tego rodzaju wyrb medyczny. Z te)',o wzgldu wkno wglowe poddane zostao najtrudniejszej prbie |ego up likacji. Zasadniczym przeznaczeniem wkna wglowego jest wzmocnieni! osnowy wykonanej z innego materiau np. polimeru. W takim /.a-.losowi niu zadaniem wkna jest przenoszenie najwikszych obcie przypada jcych na polimer, ktrego z kolei zadaniem jest ochrona samego wkna przed wycieraniem si i wykruszaniem. Z literatury przedmiotu wynika, ze adne laboratorium na wiecie zajmujce si t tematyk nie przeprowad ilo bada mechanicznych takich protez w warunkach pracy dynamicznej, celem okrelenia tzw. wytrzymaoci zmczeniowej przed podjciem prb klinicznych. Drug przyczyn niepowodze, powaniejsz, byo przeniesienie wok na wglowego z rynku technicznego na rynek medyczny, bez wczeniejszej prby jego modyfikacji. Konsekwencj tego by zupeny chaos literaturo
:t:i8
B i o m a t e r i a y wglowe i k o m p o z y t o w e
wy w zakresie opisu charakterystyki samych wkien zastosowanych w badaniach naukowych i eksperymentach na zwierztach. Najczciej charakterystyka wkien wglowych uytych do bada zawona bya do podania terminu "wkna wglowe", a jedynie sporadycznie podawano nazw handlow wkien, z ktrej wynikao, e stanowi one produkt przeznaczony na rynek techniczny. Z perspektywy ponad trzydziestu lat, ktre miny od pierwszych nieudanych zastosowa wkien wglowych w medycynie mona stwierdzi, e niejednoznaczne i czsto kontrowersyjne rezultaty bada s konsekwencj braku informacji dotyczcej charakterystyki lizy ko- chemicznej wkien wglowych. Wkna wglowe traktowane byy najczciej jako jeden rodzaj biomateriau, o cile okrelonych waciwociach, ktre wynikaj z samej nazwy "wkno wglowe". Jak wiadomo pojcie "wkno wglowe" odnosi si do szerokiej gamy dostpnych na rynku handlowym wkien o silnie zrnicowanych waciwociach, w zalenoci od technologii ich wytwarzania i przeznaczenia.
5.3.1. W g i e l w k n i s t y A G H W Polsce badania nad wknami wglowymi rozpoczto na pocztku lat 80 tych w Katedrze Ceramiki Specjalnej Wydziau Inynierii Materiaowej Akademii Grniczo-Hutniczej w Krakowie przy wsppracy Akademii Medycznej w Warszawie. Wkna wglowe otrzymane w KCS AGH stay si przedmiotem bada biologicznych poczwszy od 1982 roku. Prace badawcze prowadzone przez Knsia i wsppracownikw rozpoczto od oceny toksycznoci i kancerogennoci wkien wglowych [29]. Testy toksycznoci przeprowadzone na linii PZ-32 ludzkich komrek diploidalnych wykazay brak jakichkolwiek zmian w hodowlach z wknami wglowymi, ktre mogyby wiadczy o cytotoksycznoci badanego materiau. Natomiast kontrol mutagennej (potencjalnie kancerogennej) aktywnoci wkien wglowych przeprowadzono przy uyciu testu Amesa. Wykonane w Akademii Medycznej w Warszawie testy nic ujawniy mutagennego dziaania wkien wglowych dla bakterii, a zatem kancerogennego dla organizmw ywych. Padania dowiadczalne rozpoczto od odtwarzania przedniego wizada krzyowego u krlikw, a nastpnie rekonstrukcji wizade pobocznych kolana. i zszywania uszkodzonej kotki kolana u krlikw [29]. Rwnoczenie w innych orodkach medycznych, a take weterynaryjnych podjto badania nad stosowaniem plecionek wglowych do zszywania przerwanego cigna Achillesa oraz zszywania tkanek mikkich u zwierzt przy zastosowaniu nici wglowej |29 -39].
5.3.
W g i e l w k n i s t y .141
Rys. 5.1. Operacja chirurgiczna z zastosowaniem wkien wglowych At ill, pi/i prowadzona w Akademii Medycznej w Warszawie. Wyniki bada dowiadczalnych z wknami KCS- AOII wykazay, /< ma teria ten moe by stosowany do rekonstrukcji okoostawowych, do /yeln tkanek mikkich oraz uszkodze cigna Achillesa. Natomiast nie je:.| /a lecany do rekonstrukcji rdstawowych. Z innych zastosowali klinicznych naley wymieni stosowanie ici w leczeniu ubytkw pooperacyjnych tkanki kostnej [37], w zespoleniach uchwy, w ktrych wkna stosowano w postaci wknin wglowych. Rwnoczenie prowadzono na szerok skal badaniu nad moliwoci zastosowania wkien wglowych w weterynarii. Wkna wglowe po wielu seriach bada dowiadczalnych stay si przedmiotem bada klinicznych, w ramach tych bada s aktualnie stosowane w kilku szpitalach i klinikach w Polsce.
Uys. 5.2. ()l>rnz histologiczny wizada psu, leczonego wknami wgle iwy mi A< ) 11, I miesice od opornej i. Barwienie ll&.K. Powikszenie l'.!()x |3!)|.
.'MO
Miomat.erinly wglowe i k o m p o z y t o w e
Na pocztku lat dziewidziesitych badania dowiadczalne objy oprcz plecionek wglowych, take rnej gruboci wkniny wglowe;. T form wgla zastosowano z powodzeniem do leczenia ubytkw tkanki chrzstnej i tkanki kostnej. Materiay wglowe otrzymywane w AGH przeszy wszystkie etapy bada jakim poddaje si tworzywa implantacyjne i ju od wielu lat stosowane s w badaniach klinicznych. Riozgodno w k i e n wglowych ()dpowied tkankowa na wgiel wknisty bya przedmiotem wielu prac badawczych, jednake do dnia dzisiejszego opinie dotyczce jego biozgodnoci s podzielone. Wgiel wknisty postrzegany jest najczciej jako materia odporny chemicznie, charakteryzujcy si toksycznymi produktami biodegradacji. Inne, mniej liczne prace, zwracaj uwag na unikatowe zdolnoci wkien wglowych, jako materiau stymulujcego proces naprawczy tkanek. Ocena biozgodnoci wkien wglowych jest zagadnieniem skomplikowanym i wymagajcym szczegowych bada, zwaszcza w zakresie procesw ich biodegradacji. Wynika to, zarwno z natury samego wgla, waciwoci wkien wglowych i ich formy. Wgiel charakteryzujcy si duym powinowactwem do tlenu, tworzcy niekiedy otwart sie porw, dodatkowo obdarzony adunkiem, ulega w ywym organizmie powolnym zmianom chemicznym, ktre wpyn na odpowied tkankow. Wkna wglowe s materiaem o strukturze zblionej do grafitu, ktra ksztatuje si w wyniku karbonizacji prekursorw organicznych. Zasadnicza rnica pomidzy struktur grafitu a wknami wglowymi polega na stopniu uporzdkowania atomw, ktre w przypadku wkien wystpuje jedy-
5.3.
Wgiel w k n i s t y
.141
nie w paszczynie warstwy. Waciwoci fizyczne i chemiczne wkien w glowych ksztatowane s przez ich struktur. Wyidealizowany proces stop niowego porzdkowania struktury wkien wglowy*'li, w wyniku dziaania temperatury pokazuje rysunek 5.3. Jak wynika z pokazanego schematu, wzrost temperatury obrbki sprzyja przestrzennemu porzdkowaniu si struktury wkien wglowych. Wici ko obszarw krystalicznych we wknie mona okreli poprzez pomiar wielkoci krystalitw, w odpowiednich kierunkach krystalograficznych. Roz miar koherentnego krystalitu, w strukturze wkien wglowych opisywany jest tzw. szerokoci krystalitu {La-kierunek wzdu warstw podstawowych grafitu) i wysokoci krystalitu (L c -kierunek prostopady do warstw pod stawowych). Te parametry charakteryzuj mikrostruktur polikrystaliczne go wkna wglowego, podczas gdy odlego midzy podstawowymi pin ,, czyznami struktury grafitu doo2 odpowiada parametrowi strukturalnemu wkien, mierzonemu w kierunku [002] heksagonalnej komrki grafit,u Analiza odpowiedzi tkanek na wkniste wszczepy wglowe, w polip < riiu z analiz odpowiedzi biomateriau na rodowisko biologiczne wskazuje, e rnice si mikrostruktur wkna wglowe indukuj rn odpowiedz komrkow [41,42,43]. Wkna nisko-karbonizowane (1100 C) indukuj odpowied, ktra cha rakterystyczna jest dla materiaw biozgodnych, natomiast wkna wysoko karbonizowane (2700 C) wywouj reakcje w organizmie, ktrych przebieg wiadczy o braku ich zgodnoci z tkankami podskrnymi krlika. Obie grupy wkien (biozgodne i niebiozgodne) rni si parametru mi struktury i mikrostruktury (porwnaj tab. 5.1); wkna biozgodne cha rakteryzuj si sabo uporzdkowan struktur i okrelane by mog piko wgiel amorficzny, natomiast wkna niebiozgodne s materiaem o struk turze posiadajcej uporzdkowanie dalekiego zasigu i s tzw. wglem gm fitowym [44]. Wyniki bada wskazuj zatem, ze stopie uporzdkowania struktury wglowej jest parametrem decydujcym o charakleize mlpowu d i tkankowej na wkna wglowe.
Temperatura otrzymywania 1 c i 1100 1400 2700 Powierzchnia waciwa, [m2/sl 1.3 0.1 1.1 0.1 0.4 1 0.03 Odksztacenie do zerwania [%1 3.8 3.2 1.8 Parametry mikroHtriikl ury 1 <l legi o midzy plan/,czy/,i u >wn, Lc, A 10.6 0.4 11,4 0.8 50,2 2,8 La, A it()l)J, A 3.59 3.55 3.37
127 8.9
Tab. 5.1. Waciwoci fizyczno i strukturalne wknistych implantw wglowych. Wkna wglowe wysoko karbonizowane s materiaem, ktrego parametry chemiczne i fizyczne nie ulegaj zmianie w wyniku oddziaywania ze rodo
MU
B i o m a t e r i a y wglowi' i k o m p o z y t o w e
wiskiem biologicznym. Wkna te jedynie ulegaj fragmentacji, w wyniku ktrej do rodowiska tkankowego dostaj si fragmenty wkien o rnej wielkoci. Drobniejsze czstki, ktrych na og jest niewiele, dostaj si do wntrza komrek fagocytujcych i wdruj poza obszar implantacji, najprawdopodobniej do miejscowych wzw chonnych. Wiksze fragmenty wkien pozostaj w miejscu wszczepu jednake, s jak wykazano w badaniach biologicznych, sabo zwizane z tkankami i wydaje si moliwe ich przemieszczanie si w ywym organizmie w kracowych przypadkach, poprzez naczynia krwionone lub limfatyczne. Jest zatem oczywiste, e wkna te nie nadaj si do leczenia tkanek mikkich [41,4'2,43|. Inaczej ma si sytuacja w przypadku wkien nisko-karbonizowanych. Wiele dowiadcze opisywanych w literaturze i bada wasnych potwierdza przypuszczenia, e wkna wglowe lub ich fragmenty mog stanowi podoe do kierunkowego narastania tkanki cznej [45]. Z t teori pozostaj w zgodzie wyniki bada parametrw mechanicznych wkien odzyskanych z tkanek zwierzcych, ktrych wytrzymao wzrasta kilkakrotnie w porwnaniu z wyjciowym wknem, a wraz z ni wzrasta odksztacenie zniszczenia czyli elastyczno wkna. Badania wskazuj, e o biozgodnoci wkien wglowych nisko-karbonizowanych decyduje oddziaywanie wkien ze rodowiskiem biologicznym na poziomie atomowym. Procesy takie jak utlenianie wkna zaczynajce si od jego wntrza, w wyniku ktrego ulega ono fragmentacji tworzc drobiny ulega pice si trawieniu wewntrzkomrkowemu i stajc si rwnoczenie coraz bardziej dostpne dla pynw ustrojowych sprawiaj, e wkno integruje si atwo z otaczajcymi tkankami i jest z nimi biozgodne. Inaczej przedstawia si sytuacja w przypadku wkien wysoko-krystalicznych. Dobrze zorganizowana struktura grafitowa jest mniej podatna na dziaanie pynw ustrojowych ni wkna nisko-karbonizowane, w zwizku z czym materia taki nie wchodzi w reakcje z otaczajcym rodowiskiem, natomiast wystpujce w tkankach naprenia powoduj jego fragmentacje wzdu osi wkna. Bruku biozgodnoci z wknami wysoko-karbonizowanymi naley si doszukiwa w oddziaywaniach fizycznych jakie maj miejsce pomidzy krystalicznymi, odpornymi chemicznie wknami i rodowiskiem biologicznym. W literaturze opisywane s przypadki tzw. kancerogennoci ciaa obcego, wynikajcej nie z jego waciwoci chemicznych lecz fizycznych [46,47] takich jak ksztat, wielko, adunek powierzchniowy i inne. Kancerogenna reakcja na ciao obce obserwowana bya w przypadku materiaw posiadajcych biozgodno powierzchnie. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku wysoko-karbonizowanych wkien wglowych. Powierzchnia wkien
,'(.
Wgiel w k n i s t y
wysoko-karboriizowanych jest z punktu wid/,cnm, chemicznego bardzo zblio na do powierzchni biozgodrtych wysoko-zorientowanych warstw wglowych, .lest to zapewne przyczyn bardzo zrnicowanej odpowiedzi tkankowej, w ktrej obok zjawisk wiadczcych o biozgodnoci materiau (zmniejszania si gruboci torebki czno-tkankowej) obserwuje si zjawiska wiadczce o jego toksycznoci. Wyniki bada wkien wglowych, o modyfikowanych powierzchniach, w warunkach in vitro oraz in vivo wykazay, e odpowied komrkowa zaley od chemicznej budowy ich powierzchni. Utlenienie powierzchni wkien wglowych w ciekym utleniaczu zmienia charakter powierzchni wgla na ali latyezny. Na powierzchni wystpuj ugrupowania chemiczne, takie jak gi n py karboksylowe lub fenolowe i trudniejsze do zidentyfikowania ukady, w ktrych wgiel tworzy z tlenem podwjne lub pojedyncze wizania ' )bei no grup tlenowych na powierzchni wkien wglowych indukuje w tkali kaeh yw odpowied komrkow wyraajc si intensywn lagocylo,,) i szybkim procesem naprawczym [41,43]. Na rysunku 5.4. przedstawiono porwnanie intensywnoci fagoeyto/s obu rodzajw wkien. Intensywno fagoeytozy (obliczona w oparciu o ann liz preparatw histologicznych) wyraona jest w iloci makrolagw, czyli komrek fagocytujcych, zawierajcych w cytoplazmie materia wglowy, znajdujcych si w otoczeniu wszczepw.
Rys. 5.4. Porwnanie intensywnoci fagoeytozy (wyraonej, w iloci inakrofii gw/innr), w zalenoci od czasu iniplantaeji, wkien wglowych wyjs ciowych (nut) i wkien wglowych utlenianych (ut) [43|. Wok obu rodzajw wszczepw tworzya si torebka z tkanki cznej, od i zolowujca miejsce iniplantaeji wkien wglowych od pozostaych tkanek
15ioirm1ciin.lv wglowe i k o m p o z y t o w e
Otoczka z tkanki cznej tworzca si wok implantw uwana bywa za miar biozgodnoci materiaw, grubo tej otoczki jest odwrotnie proporcjonalna do biozgodnoci materiau. Otoczki z tkanki cznej obserwowano w przypadku obu grup wkien. Natomiaist torebki wok wkien utlenianych, w trakcie dowiadczenia wyranie zmniejszay swoj grubo a do cakowitego ich zaniku. W przypadku tych ostatnich obserwowano w kocowej czci dowiadczenia, bezporednie stykanie si tkanki miniowej z fragmentami wkien wglowych. Grubsze torebki odnotowano w przypadku wkien nie utlenianych, utrzymyway si one do koca dowiadczenia w niezmienionej postaci. Szybsza zabudowa, pojawianie si ziarniny, a nastpnie tkanki cznej, wknistej wystpowaa w przypadku prbki utlenianej, w prbce nie poddanej utlenianiu odnowa bya wyranie wolniejsza. Szybko procesu naprawczego, zilustrowano w oparciu o ilo fibroblastw pojawiajcych si w okolicy wszczepw wglowych. Na rys. 5.5. przedstawiono przecitn liczebno fibroblastw (komrki tkanki cznej), obserwowan w preparatach histologicznych zawierajcych wkna wglowe.
6 5 4 3
2
1
7 dni
30dni
90dni
150dni
210 dni
Hys. 5.5. Porwnanie iloci fibroblastw (1000/mnT2), w otoczeniu wkien wglowych wyjciowych, karbonizo-wanych w 1200 C (nut) i wkien utlenianych, po karbonizacji (ut). Ihulania biologiczne wkien wglowych wykazay, e odpowied tkankowa na wszczepy wkniste zaley od chemicznej budowy powierzchni [41-43j. Wkna utleniane posiadaj na swej powierzchni ugrupowania chemiczne, ktre mog wpywa na intensywno fagoeytozy. Rwnoczenie powierzchnia wkien wglowych, poddana obrbce utleniajcej, staje porowata i nierwna, co z pewnoci rwnie sprzyja intensywnoci tego procesu. Obrbka utleniajca zmienia mikrostruktur i powierzchni rozwinicia, w zwizku z czym w rodowisku biologicznym powierzchniowe warstwy
5..J.
Wgiel wknisty
wkien ulegaj destrukcji uwalniajc drobne fragmenty, wielkociiuni odpowiadajce komrkom fagocytujcym. Kagocytoza przebiegu tak dugo jak dugo materia! ulega rozpadowi ria drobne fragmenty. Natomiast, te czci wkna, ktre nie ulegaj fragmentacji stanowi podoe dla odbudowujcej si tkanki. Indukowana przez tlenowe grupy funkcyjne wysoka aktywno komr kowa wyranie wpywa na szybko procesu naprawczego. W nastpstwie nasilonej fagoeytozy w miejsce wszczepu napywaj komrki tkanki cznej - fibroblasty. Makrofagi fagocytujce materia wglowy wydzielaj czynnik wzrostu fibroblastw, w ten sposb intensywno fagoeytozy moe porednio wpywa na szybko odbudowy uszkodzonej tkanki |43|. Do tej pory wkniste formy wgla uznawane byy za materia meliny, z punktu widzenia reakcji komrek. Dlatego te stosowany by gwnie Inni, gdzie podana jest trwao i brak reakcji komrkowych, czyli np w ma teriaach dla kontaktu z krwi. Wknista forma wgla jest materiaem implaritacyjiiyin, o du/\i li po tencjanych moliwociach. Wynikaj one z natury powierzchni wgla, kto r modyfikowa mona w szerokim zakresie. Waciwoci wgla stwarzaj moliwoci nanoszenia na powierzchnie nie tylko ugrupowali tlcnowo hy droksylowych (tosamych z wystpujcymi w biaku), ale rwnie mody fikacji drog wymiany jonowej i wprowadzania na nie kationw lub anionw atrakcyjnych dla zastosowa medycznych. Wkna wglowe w postaci izo tropowego, trjwymiarowego tworu zwanego potocznie wknin wglow, wydaj si by najbardziej przyszociow form wgla wknistego z punk tu widzenia zastosowa medycznych.
Hys. f).(>. Mikroskopowy obni wkniny wglowej, produkcji K('S A(ill
l'ow.
lioiii;iterin.|y wglowe i k o m p o z y t o w e
Zr wzgldu na budow przestrzenn materiay te z powodzeniem stosowane by mog do leczenia ubytkw tkanek. Wkniny wglowe tworz ukad otwartych porw, ktre umoliwiaj penetracje komrek w gb materiau i odtwarzanie tkanki w caej objtoci implantu wglowego. Otwarta architektura przestrzenna, w powizaniu z specyficznymi waciwociami powierzchniowymi, czyni t form implantu wglowego przydatn do leczenia nic tylko ubytkw tkanek, ale i narzdw. Wkniny wglowe opracowane w l\< 'S A(i 1 1 s z powodzeniem wykorzystywane do leczenia tkanki chrzstnej, mikkiej i kostnej. Ich waciwoci sprawiy, e materiay te coraz czciej brane s pod uwag jako nie resorbowalne podoa tkankowe do hodowli komrkowych in vitro lub leczenia ubytkw tkanek, czyli tworzenia podoy tkankowych stosowanych w warunkach in vivo [48,49,50,51].
Hys. 5.7. Mikroskopowy obraz tkanki kostnej regenerujcej si na podou z wkniny wglowej, 6 tygodni po iniplantaeji. Pow. 200x. Podoami tkankowymi nazywa si biomateriay, ktre stanowi przedmiot zainteresowania interdyscyplinarnej dziedziny jakjest inynieria tkankowa. I )ziedzina ta znana od przeszo 10 lat zajmuje si odtwarzaniem tkanek w oparciu o podoa z tworzyw sztucznych. Rozwj inynierii materiaowej sprawi, e w ostatnich latach pojawiy i liczne doniesienia o stosowaniu podoy ze sztucznych tworzyw zawiernpjeyeh hodowl komrkow (celi- biomateria construct), do leczenia nie tylko ubytkw tkanek, ale rwnie narzdw i naczy krwiononych [50,51]. Wydaje si zatem, e w dobie licznych ogranicze z jakim styka si dzi transplantologia, jak rwnie wielu niedostatkw, jakimi obarczone s sztuczne tworzywa implantacyjne, przyszo nalee bdzie do implantw stanowicych kompozyty; sztuczne tworzywo - naturalna tkanka, odtwarzajca si w oparciu o komrki pacjenta.
Hibliogralia
MV
Bibliografia
|1] Bansal R.Ch., Don net J.B. Stoeokli I '.: Acl.wc ('arbon, Marcel Dekker, Inc. New York, 1988 |'21 Ryu S.K.: Actwated Carbon Jibers, por structure and properties. Mx ten. Abs. Symp. Tokyo,116, 1998 [3] Kroto H.W.: C60 Buckminsterfullerene. Natur, 318, 162-163, 1985 Cliem
[4] Kroto W., Allaf A.W., Balm S.P.: C60 Buchminslerfullen-nr. Rev. 1991, 91, 1213-1235.
[5] Dresselhaus M.S., Dresselhaus G., Eklund P.G.: Science of hillriem and Carbon nanotubes. Academic Press, San Diego, (!a, 199(1 [6] Donnet J.B., Wang T.K., Johnson M., Moigne C.L: IMlen nc, Cm fum and Diamond. Exten. Abs. Symp., Tokyo,116, 1998 [7] Benson J.: Elemental carbon as a biomateria. J. Biomed. Matei l(< Symp. 1971 2, 41-47. [8] Bokros J.C., Atkins R.J., Shim II.S., Haubold A.D., Agarwal N.K. Carbon in prosthetic devices, in Petroleum Derived Carbons. ed. M.l, Deviney, American Chemical Society, Washington, D.C., 1976. [9] Cowland F.C., Lewis J.C.: Vitreous carbon - A new form of carbon, J.Mater.Sci.2 , 507-512,1967. [10] Jakubiak J., Rozploch F.: Zastosowanie materiaw willowych it> me dycynie ze szczeglnym uwzgldnieniem wga szkopodidrneyo Pionii neralizacja i Biomateriay. PWN, Warszawa 1991. |11] Freitas R.A. Jr.: Ezploratory design in medical nanolecluiology a me chanical artificial red celi. Artificial Cells, Blood Substitute;., and Im mobil. Biotech. 1998, 26, 411 - 430. (12) Wang Y.L., wan Y.Z., Dong X.H., Cheng G.X., Tao II.M., Wen I V . Preparation and cha.racterizaii.on of antybacterial wiscosc - hased aeli vated carbon Jiber supporting siluer. Carbon , 19! 18, 36, 1567 - 1571 113] Li ('li.Y., Wari Y.Z., Wang Y.L., Wang J., Jiang X.Q., lian L.M. Antibacl.eri.al pilch hased actwated Jiber supporting siloer. Carbon, 1998, 36, 61 65.
118
.'i
Biomateriay wglowe i koitipozytowe
114| lludge S.lt., Kurz T.L., Vessely CML, (Jatterali L.G.; Wiliamsori D.L.: Preparation, characterization, and performance ofmagnetic iron - carbon composite microparLicles for chemotherapy. Biomaterials, '2000, 21, 1411-1420. 15] L?okros J.C.: Carbon biomedical denices. Carbon, 1977, 15,355-371. lii] Don net J.B.: Bansal R.Ch. Carbon fibr. 1990, Marcel Dekker, INC. New York, Basel. 17| Jerikins D.H.R.: The repair of cruciate ligam.ents with flezible carbon fibr, J.Bone Jt.Surg.60-B, 520- 522, 1978, I8| Jerikins D.H.R., Parkington R. Proc.71 BES Sc. Meeting, Keele, University, UK, 1978 )| Jerikins D.H.H.: Ligament Induction Cli. Orthop. 1985, 197, 86 - 90. by Filarnentous Carbon Fibr.
201 Mendes D.G. Roffman M. Soundry M.P.: Composite ligament made of carbon fiber braids, Biomaterials and clinical applications. Elsevier Publishing BV, Amsterdam, 241-246, 1987. '.!l| Shea J.J.: Alloplastic materials for otologic reconstruction, Transact.ion, 4th, Annual Meeting of the Society for Biomaterials, San Antonio, 123,1978. Neugehauer R., Burri C.: Carbon Fiber ligam.ent Replacement in Chrome Knee Instability, Clin.Orthop., 196, 118-123,1985.' 231 Mendes D., Iusirn M., Angel D., Rotem A., Mordehovich D., Roffman M., Lieberson S., Boss J.: Ligament and tendom. substitution with composite fiber strands. J. Biomed. Mater. Res. 1986, 20, 699. 241 Mendes D., Soudry M., Anngel D., Grishkan A., Roffman M.: Carbon nconstruction in the arterior cruciate deficient knee. Orthopedics, 1985, 8, 1244 -1249. 251 Strower A.10., Firer P.: The use of carbon fibr implants in arterior cruciate reconstruction of the knee. Clin Orthop. 1985, 196, 88 - 98. |26| Becker II.P., Rosenbaum D., Zeithammel C., Gnann R., Bauer G., Gerngross II., CJhics L.: Tenodesis uersus carbon fibers for repair of ankle l/igarnents; a. clinical comparison. Clin Orthop., 325, 194-202, 1996.
Hibliognilin,
|27| Miruis R.J., Munclc D.S.: Mechanical and hisloloyicnl nspousc oj fur bon Jibres padu implant,ad in the rabini patcla. nioiniiterials, 10,273 276.1979 |28| Brittberrg M., Faxeri E., Peterson L.: Carbon Jiber scaffolds in lin Lreatment of eary knee osleoarthritis. A prospective - year follow up of 37 patients, Glin.Orthop., 307, 155-64, 1994. |29| Ku W.: Badania dowiadczalne nad zastosowaniem wkien wgo wych w operacjach odtwrczych narzdu ruchu. Praca habilitacyjna, Akademia Medyczna, Warszawa, 1986 [30] Grecki A., Ku W., Baewicz S., Chopek .1., Powronik A Moliwoci zastosowania materiaw wglowych w chirurgu mu ifiliiin i n chu. Chir. Narz. Ruchu, 0rtop.l990, 55, 131-138. [31] Grecki A., Ku W.: Przydatno wkien wglowych w ;i<ul-ilawn wych rekonstrukcjach przedniego wizada krzyowego slnwu kidmio wego. Akademia Medyczna, Warszawa, 1983 (32| Ku W., Grecki W., Powronik A.: Zastosowanie, materiaw wcyo wych w medycynie. Red. R. Pampuch, Wkna Wglowe, A(i11. Kra kw, 1986 [33] Ku W.: Biom.ateriay wglowe w medycynie. Agencja Poligraficzna Wydawnicza, Karniowice, 1995 |34] Grecki A., Ku W.: Wasnoci wkien wgowych w badaniach dir. wiadczalnych i praktyce klinicznej. Mat.IV Midz. Symp ()biaz<n Sportowych kolana, Zakopane, 12-16, 1983. |35] Pampuch R., Baewicz S., Chojjek .)., Grecki A., KII W Nowt materiay wglowe w technice i medycynie. PWN, Wais/awa, I9HH |36] Grecki A., Ku W., Baewicz S., Chopek .1., Powronik A , Pykao R.: Wglowa proteza wizada krzyowego przedniego w badaniach dowiadczalnych, Kolano 1991, 1, 90-94. |37| Cielik '1'., Pogorzelska-St.ronczak B., Szczurek Z., Sabat I).: Obscrwa cje nad wpywem wkniny wglowej na gojenie tkanki kostnej w ubyt. kuch pooperacyjnych wyrostkw zbodoowych szczk. III Koni. Pioina teriay Wglowe, Rytro, 23-28, 1992
:i.r)0
Mioiiialcrialy w o l o w e i kompozytowe
|38| Cielik 'I'., Pogorzelska-Stronczak H., Szczurek Z., Roszkowska R., Sabat, D.: Ocena gojenia ubytkw kostnych uchwy wypenionych 'wknin wglow nasycon hydroksyapatytem u krlikw, Inynieria Materiaowa, nr.2, 16, 1998 |39| Silrnanowicz P.: Badania nad przydatnoci materiaw wglowych w praktyce chirurgicznej, Praca habilitacyjna, Akademia Rolnicza, 229, Lublin, 1999 | l(l| Pokros J.C., Lagrange L.D., Schoen F.: Control of structure carbon for use in bioengineering, Chernistry and Physics of Carbon, vol 9 Marcel Dekker , New York, 1972 . [111 Zamorska L., onierek M., Nowak B., Menaszek E., Baewicz M., Pamua E.: Odpowied tkankowa na wszczepy wglowe w miniu szkieletowym szczurw, Padania histoenzymatyczne i morfologiczne, I Konferencja Biomateriay w Ochronie Zdrowia i rodowiska, Krakw, AGH, 1994. | 121 < Czajkowska B., Baewicz M.: Phagocytosis of chemically modified carbon materials, Biomaterials, 1997.18, 69 - 74. | I3| Zamorska L., Baewicz M, Papie M., onierek M., Nowak B.: The regeneration and tissue response to carbon implants in rat skeeta mus cle, Molecular and Physiological Aspects of Regulatory Process of the Organism, Materials of 7th International Symposium of Polish Network of Molecular and Cellular Biology UNESCO/PAS, ed. by II.Lach, Cracow, Poland, 134,1998. | I l| Terminologia zalecana dla opisu wgla jako ciaa staego. Polskie Towarzystwo Grafitowe, Toru - Bachotek 1999. 115| Ku W.M., Grecki A., Strzelczyk P., Swider P.: Carbon fiber scaffolds in the surgical treatrnent of cartilage lesions Ann. Transplant 1999, 1, 102 - 102 | l(i| Pischoir F., Bryson G.: Carcinogenesis through solid stale Prog. Exp. Timor Res. 1964, 5, 85 - 133. | I7| Pat.es R.R., Klein M.: Imporl.ance of srnooth surface in by pastir Jim. J.N.C.I. I!)66, 37. 145 - 151. surfaces.
carcinogenesis
5.'l
P o w o k i wglowi' w m e d y c y n i e
| 18| Cielik T., I'ogorzels ka-S t, ronczak li.: Iilkidclmn oceno ubytkw ko.4c.i wyrostkw zbodolowych szczk, w obecnoci wlokuniy wglowe/. Kin materiay wglowe i ceramiczne. Mat. Koni. ACI1, Krakw, 1995, 35 - 37. [49| Ueda Minoru, Surni Yukio, Mizuno llirokazu, Honda Masaki: '1'ISSII.I engineering for maxillofacial surgery, Mat. Sci. Eng. 2000, 1 -2, 7- 14. |50] Kim Byung- Soo, Mooney David J.: Deueloprnent ob. Bioconipalible synthetic eztracellulcir matrices for tissue. Trends Biotech. 1998, 5, 224 - 230. [51] Sundararajan M., Howard M.W.T.: Porous chitosnn scufjold foi lis.-.ni engineering. 1999, 12, 1133 - 1142.
5.4. P o w o k i w g l o w e w m e d y c y n i e Powoki wglowe stosowane s w medycynie ju od wielu lat, u ieli zainteie sowanie i znaczenie dla medycyny wyranie wzroso wraz z opanowaniem te chnik wytwarzania powok o strukturze diamentu. Wgiel w postaci powok, warstw i cienkich hlmw wytwarzany jest metodami fizycznymi i chemiczny mi, w rnych postaciach krystalicznych, takich jak grafit, diament, wgiel szkopodobny, wgiel amorficzny, wgiel turbostratyczny. W zalenoci od struktury wgla naniesionego w postaci warstwy, jak i sposobu jego wyt warzania ma on swoje wasne nazwy oznaczenia w pimiennictwie. Spord wgli stosowanych w medycynie mona wymieni t.j. wgiel pirolityezny ty pu LTIC (Iow- temperature isotropic carbon, niskotemperaturowy piiolily czny wgiel izotropowy), wgiel ULT1C (ultra low-temperal.iire isnl topu < ' (plis u nl vapor - deposited carbon, wgiel otrzymany metod li yczmy,o od parowu nia) oraz wgiel DLC (diamond - like carbon, wgiel diamentopodobny l Ich waciwoci i sposoby wytwarzania przedstawione zostan w dalszej czci rozdziau. Sposb wytwarzania wgla w postaci powoki ma zasad niezy wpyw na jego waciwoci uytkowe. Wglem pokrywa si prali ty cznie wszystkie grupy materiaowe (metale, stopy, ceramika, materiay oi gariicznc), a w odniesieniu do zastosowa medycznych szczeglne znaczenie maj rne formy implantw do zastosowa kardiochirurgicznych, ktrych powierzchnia pokryta wglem pirolitycznym charakteryzuje si nictroiubo gennoci. Wrd chorb serca znaczce miejsce zajmuj wmly zastawek,
MU
B i o m a t e r i a y wglow i' i k o m p o z y t o w e
polegajce1 na zweniu ujcia lub niedomykalnoci zastawki. Misie sercowy w tego typu wadach serca musi pracowa znacznie intensywniej, co z czasem prowadzi moe do niewydolnoci krenia, a w ostatecznym rezultacie do koniecznoci wymiany chorej zastawki. Pierwsz mechaniczn zastawk wszczepiono w 1959 roku i od tego momentu notuje si stay wzrost iloci wszczepianych zastawek. Aktualnie koszty implantowanych zastawek na rynku wiatowym przekroczyy w jednym tylko 1999 roku 428 min USD. W Europie firma Sultzer Carbomedics od 1969 roku opracowaa 17 typw zastawek serca, w ktrych gwny ici element pokrywany jest wglem pirolitycznym [lj. Pirolityczne formy wgla zostay opracowane w poowie ubiegego stulecia i stosowane s do dzisiaj na pokrycia rnego rodzaju implantw. Warstwy te oznaczaj si wyjtkow biozgodnoci z krwi i dlatego zastosowanie ich w medycynie rozpoczo si od pokry nanoszonych na sztuczne zastawki serca. Od roku 1969 wprowadzono do praktyki klinicznej zastawki serca z pokryciami wglowymi typu LTIC. Mimo, e ten rodzaj pokry charakteryzuje si dokonaa zgodnoci z krwi (tromborezystancj), natura oddziaywa midzy powierzchni wgla pirolitycznego, a krwi nie jest do dzisiaj w peni wyjaniona. Energia powierzchniowa wgla pirolitycznego przewysza warto 50 ergw/cm 2 , jest wyjtkowo dua jak na materia! atronibogenny [2].
Hys. 5.8. Mechaniczna zastawka .serca, patki zastawki i wewntrzna cz piercienia pokryte s pirowglern. Piozgodno z krwi i atrombogermo wgla pirolitycznego wynika z jego waciwoci powierzchniowych, a mianowicie tworzenia statycznego adunku powierzchniowego, wysokiej gadkoci powierzchni oraz faktu, e adsorbuje si tylko jedno z biaek krwi - albumina, ktra jest inhibitorem procesu zakrzepowego. W tabeli 5.2. podano wyniki bada porwnawczych rnych rodzajw materiaw uytych dla opracowania sztucznych naczy krwiononych, w tym materiaw wglowych typu I.TIG [3|.
5.'l
P o w o k i wglowi' w m e d y c y n i e
Rodzaj materiau Silastic Dacron Poliuretan Wgiel LTI
Przepyw l/min. 0,78 0,92 0,56 0,51
150 min. 95 95 100 100
60 min. 40 70 100 100
120 min. 0 40 100 100
5 tygoi 0 0 100
Tal). 5.2. Porwnanie przepuszczalnoci sztucznych naczy krwiononych, wszeze pionych do organizmw zwierzcych po rnych czasach od iniplantaeji - wyraone w %. Z tabeli tej wynika, e wgiel typu LTIC prezentuje si najkorzystniej do proponowanego zastosowania, w porwnaniu innych badanych ninterialw Wgiel pi roli tyczny charakteryzuje si nie tylko wysok I roinboiez\ .1 mu IM wynikajc z budowy jego powierzchni, ale rwnie dni) od poi u mi cieranie i stabilnoci waciwoci w rodowisku biologicznym. Dziki moliwoci plastycznej deformacji warstw pirolitycznego wglu podczas eksploatacji nie wystpuj w tym materiale zapocztkowania ki u chych pkni, ktre zwykle prowadz do niszczenia konstrukcji. To wszynl ko sprawia, e pokryte wglem pirolitycznym zastawki, wszczepione do 01 ganizmu czowieka pozostaj w niezmienionej formie przez wiele lat, gwa rautujc pomylny efekt leczenia. Te waciwoci wykorzystano rwnie do wytwarzania powok z wgla LTI na implantach przezskrriych sucych do pocze z urzdzeniami do hemodializy. Wgiel pirolityczny jest nie tylko niezastpionym tworzywem dla im plantw kardiochirurgicznych, ale rwnie z powodzeniem stosowany jesl od dwudziestu lat na pokrycia metalicznych lub ceramicznych elementw endoprotez staww maych i duych. Zastosowanie powok na powierzchni implantw metalicznych lub ceramicznych ma do spenienia nn lpii|i|i i zadanie: popraw wasnoci tribologicznyeh, zmniejszenie zuycia pi/< cli ranie, redukcj moduu Younga i zwikszenie powierzchni kontaktu pi > powstanie mikkiej drugiej fazy, obnienie tarcia powierzchni Jizgowyi li, popraw biozgodnoci. Warstwy pirolitycznego wgla podobnie jak inne rodzaje syntetycznego wgla mona otrzymywa w rnych modyfikacjach, co sprawia e wachlarz ich zastosowa w medycynie jest otwarty, a implanty modyfikowane wglem w coraz wikszym stopniu speniaj wymagania stawiane przez nowoczeni) medycyn. Wgle pirolityczne otrzymywane s drog rozkadu termicznego sub stancji wglorionych, najczciej wglowodorw. Metody wytwarzania tej grupy wgli mona zaliczy do metod chemicznego osadzania za lazy gazowej
i'>"1
.'i
z uwagi na to, e substratem, z ktrego uwalniany jest wgiel najczciej jest jaki zwizek chemiczny. Zakres otrzymywania wgla LTIC, w zalenoci od rodzaju prekursora wglowego, wynosi od 800-1500 C. Technika wytwarzania, jak i warunki wpywaj silnie na struktur i mikrostruktur wytworzonych wgli typu LTIC. Mikrostruktura wikszoci wgli pirolitycznych charakteryzuje si laminarn budow, zblion do grafitu, jednake wielko obszaru uporzdkowania (krystalitw) zaley silnie od warunkw wytwarzania takich wgli, a przede wszystkim od temperatury. Wikszo wgli pirolitycznych charakteryzuje si tak zwan struktur turbostratyczn [4|. W przypadku dobrze wyksztaconej struktury grafitowej warstwy wglowe uoone s wzgldem siebie rwnolegle, wedug okrelonej sekwencji typu ABAB, natomiast w strukturze wgla turbostratycznego taka sekwencja nie wystpuje. Proces organizacji struktury i mikrostruktury zachodzi gwnie w wyniku ogrzewania w podwyszonej temperaturze. Uproszczony diagram zmian mikrostrukturalnych towarzyszcych obrbce termicznej takich wgli pokazany jest rui rys. 5.9.
s l a np o c ; l k o w y iLy^
1000
1500
2000
2500
2900 C
i LT
Hys. 5.!). Zmiany rnikrostrukturalne towarzyszce obrbce termicznej wgla pirolitycznego. Rysunek ten przedstawia stadia stopniowej organizacji mikrostruktury wglowej, ktra w zakresie temperatur powyej '2300 C jest silnie anizotropowa. W temperaturze 1000 C i niej osad pirowgla zbudowany jest z niewielkich krystalitw, w obrbie ktrych wystpuj uporzdkowanie bliskiego zasigu odpowiadajce w przyblieniu strukturze grafitu. Pomidzy maymi krystalitami wystpuj obszary silnie zdefektowane, okrelane jako granice rnidzykrystalitowe i pory. Wielko obszarw uporzdkowanych wzrasta wraz
5.'l
P o w o k i wglowi ' w m e d y c y n i e
/.< wzrostem temperatury, eo demonstruje diagram. W grupie wgli pi roi i ty eznyeh wyjtkiem jest wanie wgiel typu LTIC, ktrego mikrostruktura w ;lal>ym stopniu ulega porzdkowaniu pod wpywem temperatury i nawet po obrbce wysokotemperaturowej krystality s wzgldem siebie zorientowane w sposb przypadkowy (izotropowo), std pochodzi nazwa tej formy wgla, niskotemperaturowy wgiel izotropowy. Nazwa ta jest niefortunna, z uwagi na to, e temperatura jego wytwarzania nie jest maa (800-1500 C), jed uake z uwagi na odrnienie od grafitw pirolitycznych, ktre wytwarzane :;n. w zakresie temperatury powyej 2000 C, jest ona powszechnie uywana. Sposb uoenia krystalitw grafitowych w warstwie jest silnie nicupor/d kowany, dziki czemu wgiel taki charakteryzuje si jest dodatkowo wysoki) twardoci i maa cieralnoci, co jest niezwykle wane w kon l . r u k e | a e l i zastawek serca. Na diagramie tym nie zaznaczono zmian parauiel mw 11 ul turalnych, odpowiadajcych odlegoci midzypaszczyznowej w i i i i k l n i wgla podczas obrbki termicznej. Parametr ten ulega z m n i e j s z e n i u , w top n i u zalenymi o wielkoci temperatury i warunkw nanoszeniu powoki \\> glowej. Wrd sposobw wytwarzania wgli pirolitycznych mona wyrni 11 /\ sposoby; pierwszy polega na wytwarzaniu warstw na odpowiednio przygoto wanyeh podoach, drugi polega na krystalizacji wgla w zou lluidalnyin, natomiast sposb trzeci polega na krystalizacji wgla w porowatej matrycy zbudowanej z materiau wglowego lub z innego materiau |5|. Wszystkie wymienione sposoby wykorzystuje si do wytwarzania wgli pirolitycznych dla celw medycznych. W ostatnich latach szczeglne znaczenie ma trzeci wariant, ktry jest stosowany w technologii wytwarzania kompozytw typu wgiel-wgiel. Sposb drugi stosowany jest rn.in. do pokrywaniu elementw sztucznych zastawek serca. Istnieje wiele odmian konstrukcji urzdze i ten ktorw do nanoszenia powok z wgla pirolitycznego, zarwno im podo/u wglowym jak i na innych materiaach. Powoki z wgla pirolityi nego mu na wytwarza drog rozkadu gazowych zwizkw zawierajcych w M . C I. w warunkach izotermicznych, w gradiencie temperatury lub w warunkach gin dieritu cinienia [5]. Rozkad termiczny wglowodorw w warunkach izotermicznych polega na utrzymywaniu podoa w staej temperaturze, w reaktorze pieca, o kon t,rolowanej atmosferze. Do reaktora wprowadza si mieszanin gazow (wglowodr rozcieczony gazem obojtnym), przy cinieniu od kilku milibarw do cinienia atmosferycznego. W przypadku metody z wytworzeniem gradientu temperatury podoe jest, ogrzewane bezporednio (np. za pomoc cewki indukcyjnej), a wew ntrzria ciana reaktora jest, zimna. Wytwarza si w ten sposb stay gra.
l5iomn.terin.ly wglowi 1 i k o m p o z y t o w e
dient temperatury, ktry wywouje dyfuzj gazu wglowodorowego do podoa, na ktrym nastpuje rozkad czsteczek i osadzanie wgla. Zrnicowane pole temperatury wytwarza si rwnie w specjalnym piecu strefowym, dziki czemu warto rnicy temperatur midzy dwoma powierzchniami w reaktorze moe by w sposb precyzyjnie kontrolowana.
GAZ
GAZ
GAZ
Uys. 5.10. Schemat konstrukcji reaktorw do prowadzenia procesu pirolizy wglowodorw. Metody pirolizy wglowodorw gradientowe stosowane s gwnie do dogszczania porowatych materiaw wglowych, m.in. kompozytw typu wgiel - wgiel. W przypadku prowadzenia procesu w warunkach izotermicznych mona wyrni trzy zasadnicze typy mikrostruktury osadu wglowego: mikrostruktura laminarna o gadkiej powierzchni warstwy, charakteryzujca si sab anizotropi krystalitw budujcych warstw (wg) mikrostruktura laminarna o chropowatej powierzchni, charakteryzujca si siln anizotropi (ws) mikrostruktura izotropowa, charakteryzujca si brakiem anizotropii krystalitw (wi). len ostatni rodzaj wgla jest najczciej wykorzystywany do budowy i pokrywania materiaw kontaktujcych si z krwi. Na diagramie rys. 5.11 pokazany jest rwnie obszar tworzenie si sadzy, jako produktu krystalizacji homogenicznej wgla w fazie gazowej. Tabela 5.3 przedstawia podstawowe parametry mikrostruktury i struktury pirowgli. Dane zebrano na podstawie literatury [6]. Mikrostruktura pirowgla o powierzchni chropowatej i pirowgla lamimirnego charakteryzuje si wysoka gstoci, zblion do grafitu naturalnego, natomiast wielko krystalitw, charakteryzowana poprzez parametr /,, znacznie wzrasta po dodatkowej obrbce wysokotemperaturowej. Wyjtkiem jest wgiel izotropowy, majcy stosunkowo nisk gsto.
.'iA.
P o w o k i wglowe w m e d y c y n i e
temperatura, C
Hys. 5.11. Diagram wsplwystpowania rnych form wgla pirolityi /nego, w . n lenoci od warunkw pirolizy metanu, rozcieczonego azotem wg warstwy gadkie, ws - warstwy chropowate (szorstkie), wg warstwy granularne, wi - warstwy izotropowe [6|.
Typ mikrostruktury Chropowata Laminarna Izotropowa
Gsto, g/cm
3
Po krystalizacji Lc, A 75 42 50 doo2i A 3.43 .3.44 3.42
Po obrbce w 2500" C Lc, A 310 100 120 doo2, A 3.37 3.42 3,40
1.95-2.05 1.85-1.95 1.45-1.55
Tab. 5.3. Podstawowe parametry mikrostruktury i struktury plinwgll, |li| W metodzie P V D wgiel osadzany jest drog sublitiiaeji litego ub linlu wglowego, z n a j d u j c e g o si w t e m p e r a t u r z e od 200 t ' <lo (il)l)" (', pi/,y cg, rtieniu rzdu 10~ 4 do 1 0 _ 1 milibarw. Warstwy wgla Ul,Tl otrzymywane s nawet w t e m p e r a t u r a c h bliskich pokojowej. Cech charakterystyczn te go r o d z a j u wgla jest stosunkowo d u a odksztalcalno, sigajca nawet 5%, co pozwala ria stosowanie go jako pokrycia n a materiaach poliinero wych. O t r z y m u j e si go czsto z plazmy wglowodorowej w polu elektrycznym o czstoci mikrofalowej. W tym przypadku morta mwi o metodzie chemicznej, gdy rdem wgla jest zwizek chemiczny (np. m e t a n , pro pan). O d m i a n m e t o d y P V D jest, naniesienie wgla za pomoc wizki ciek-
118
.'i
B i o m a t e r i a y wglowe i koitipozytowe
tronw o wysokiej energii. Wgiel subimuje ze rda w postaci elektrody grafitowej poprzez b o m b a r d o w a n i e jej wysokoenergetyczn wizk elektronw kierowan do strefy, w ktrej z n a j d u j e si s u b s t r a t w t e m p e r a t u r z e bliskiej pokojowej. Techniki C V D umoliwiaj otrzymanie warstwy wglowej z rnych zwizkw chemicznych. Tradycyjnie mona je podzieli na zwyke (CVD) oraz a k t y w n e (activated CVD). W zalenoci od rda energii potrzebnej do dysocjacji zwizku chemicznego, w zwykej metodzie t energi jest energia cieplna. W metodach aktywowanych energia moe pochodzie z wyadowania ukowego (tworzenie plazmy), pola elektrycznego o ronej czstoci lub promieniowania o okrelonej dugoci fali. W p r z y p a d k u nanoszenia warstw na elementy sztucznych zastawek serca, do mieszaniny wglowodorowej wprowadzany jest rwnie krzem, w postaci zwizku chemicznego. Proces osadzania o d b y w a si w zou fluidalnym poniej t e m p e r a t u r y 1500 C. Powlok zawierajca krzem o t u r b o s t r a t y c z nej s t r u k t u r z e wglowej znacznie poprawia swoj odporno n a cieranie i twardo. Typowe waciwoci powok wglowych otrzymywanych rnymi technikami p o d a n e s w tabeli 5.4. [1], Waciwo Wytrzymao na zginanie, MPa Modni Younga, GPa (>dksztaleenie przy zniszczeniu, % Wytrzymao zmczeniowa / wytrzymao statyczna li<>/niiar krystalitw, nm Mikrotwardo Yickersa, MPa Wgiel PVD 350 - 700 15 - 21 2- 5 1 0.8-1.5 150 - 250 Wgiel LTI 280 - 600 20 - 30 1.6 - 2.1 1 0.3-0.4 150 - 250 LTI + Si 420 - 650 30 - 50 2.0 1 0.3-0.4 230 - 370
l ab. 5.4. Porwnanie waciwoci wgli wytwarzanych w postaci warstwy, [1], M i k r o s t r u k t u r a pirowgla o powierzchni chropowatej i pirowgla larninarnego c h a r a k t e r y z u j e si wysoka gstoci, zblion do grafitu naturalnego, natomiast. wielko krystalitw, charakteryzowana poprzez p a r a m e t r Lc znacznie wzrasta po dodatkowej obrbce wysokotemperaturowej. W y j t k i e m p'sl wgiel izotropowy, m a j c y stosunkowo nisk gsto. Na uwag z a s u g u j bardzo dobre waciwoci zmczeniowe wgli pirolitycznych, ktre jak wida z powyszej tabeli, nie u l e g a j zmianie w wyniku dziaania obcie dynamicznych i s takie same, j a k wytrzymao oznaczona w warunkach statycznych. Od niedawna coraz czciej do zastosowa medycznych wykorzystuje si techniki pozwalajce otrzymywa powoki zbudowane z atomw wgla
!)/l.
P o w o k i wglowo w i n e d y e y n i o
o hybrydyzacji sp . Ten t y p hybrydyzacji o d p o w i a d a s t r u k t u r z e diaineii tu. Nazwa wgiel d i a m e n t o p o d o b n y wynika z faktu, e s t r u k t u r a jest silnie zdefektowana. Dziki obojtnoci chemicznej oraz nieprzepuszczalnoci dla cieczy warstwy d i a m e n t o p o d o b n e mog stanowi zabezpieczenie korozyj ne implantw tworzc tzw. barier dyfuzyjn. Podobnie j a k w przypadku wczeniej omawianych warstw pirowglowych, rwnie warstwy d i a m e n t o podobne p r b u j e si zastosowa do pokrywania implantw dla kardiochirurgii i ortopedii. Stosowane s jako pokrycia elementw metalowych takich implantw j a k np.: tytanowe, sztuczne zastawki serca, protezy staww |7,N|. Warstwy d i a m e n t o p o d o b n e mog by stosowane zarwno do pokrywa nia materiaw metalicznych jak i organicznych, takich jak poliuretany, po li wglany, czy polietyleny. Biozgodno z krwi, czyli hemozgodno powok diainentopodobnyeh jest zagadnieniem nie do koca poznanym. Wiadomo, e obok win i iwnfu I chemicznych powierzchni, p a r a m e t r a m i wpywajcymi na odpowied.' ko rnrek jest energia powierzchniowa oraz waciwoci elektryczne powici /< li rii, jej gadko i m i k r o s t r u k t u r a . Wszystkie z wymienionych pan imw mona w p r z y p a d k u powok diamentopodobnyeh modyfikowa w szerokim zakresie, co pozwala na uzyskania pokry odpowiadajcych na zapol rzebo wanie kardiochirurgii. Prace badawcze n a d tymi zagadnieniami s intensyw nie prowadzone w wielu orodkach n a wiecie, a take w Polsce |9, 10,11,12\. Wgiel t y p u D L C jest m e t a t r w a s t u k t u r amorficzn, zawieraj w swojej s t r u k t u r z e zwykle wodr. W literaturze znany jest jako a-C-I I (amor phous carbon - containing hydrogen), wgiel amorficzny zawierajcy wodr, oraz jako wgiel amorficzny (a-C). Pierwszy t y p wgla zawiera od 10% do 00% wodoru, a ilo wodoru w tej s t r u k t u r z e m a zasadniczy wpyw na jego waciwoci. Drugi t y p s t r u k t u r y zawiera mniej ni 1% wodoru. Waistwy DLC m o g by rwnie modyfikowane innymi pierwiastkami, znehowuii przy t y m swoj macierzyst struktur. W zalenoci od rodzaju pici wnnl I a wprowadzonego do s t r u k t u r y macierzystej przypisuje su; takim wm Iwmu rne oznaczenia. Warstwy typu N D L C lub CN X zawieraj w wej link t u r z e azot, warstwy t y p u SiDLC krzem, F D L C fluor, a warst wy Mci >L< ' okrelony metal. Wprowadzenie innego pierwiastka do macierzystej struk t ury wgla (azot, krzem, metale) m a na celu obnienie stosunkowo wysokich napre wewntrznych lub zredukowanie energii powierzchniowej, w celu dalszego obnienia wspczynnika tarcia. Ten ostatni aspekt realizowany jest poprzez wprowadzenie do s t r u k t u r y fluoru, bd pocze typu Si O. Diament, i grafit, stanowi t r w a termodynamicznie form wgla, o d o b rze zdefiniowanej s t r u k t u r z e krystalograficznej. Diament n a t u r a l n y jest, materiaem krystalicznym, natomiast, warstwy diament,owe o t r z y m a n e drog
118
.'i
B i o m a t e r i a y wglowe i k o i t i p o z y t o w e
CVI), oznaczono w literaturze jako Dl1' (diarnond films) s k a d a j si mili rok rys ta,litw diamentowych sigajcych wymiarami do dziesitek mikrometrw. Diament krystaliczny zbudowany jest z wgla o koordynacji t e t r a cdrycznej poczonego wizaniami sp"!, natomiast w zaburzonej sieci krystalicznej moe wystpowa rwnie wgiel o koordynacji sp 1 i sp 2 . Udzia wgla o rnej koordynacji zaley od warunkw krystalizacji, a w warstwach uwodornionego wgla DCL zaley rwnie od zawartoci wodoru w s t r u k t u r z e d i a m e n t o p o d o b n e j . W s t r u k t u r z e wgla DLC b r a k u j e uporzdkowania, dalekiego zasigu i okrelany jest on raczej jako wgiel o rednim uporzdkowaniu. Waciwoci filmw DLC s okrelone s t a n e m hybrydyzacji wizania atomw wgla, wzgldn koncentracj rnych wiza sp 3 , s p 2 , s p ' , jak rwnie rozkadem atomw wodoru wrd innych typw wiza. Wodr moe wystpowa w postaci atomowej w wizaniach, jak rwnie w postaci czsteczkowej w przestrzeniach tworzonych przez atomy wgla w rnych koordynacjach. Stopie wypenienia tych przestrzeni m a wpyw n a twardo i gsto powok DLC [13,14], Cienkie filmy z wgla d i a m e n t o p o d o b n e g o zostay po raz pierwszy wytworzone przez Aisenberga i C h a b o t a w 1971 r. [15]. Wytworzono je z wizki jonw C skierowanej polem elektrycznym do ujemnie naadowanego podoa. Atrakcyjne waciwoci takich powok spowodoway lawinowy wzrost bada nad ich wytwarzaniem, badaniem waciwoci i poszukiwaniem rnych moliwych zastosowa. Od czasu pierwszych dowiadcze nad otrzymywaniem powok z wgla I >L( ' opracowano szereg nowych metod ich wytwarzania. Zaliczy do nich ino/,na m e t o d z wykorzystaniem pojedynczej wizki jonw wgla o niskiej energii, wizki jonowej p o d w j n e j wglowo- argonowej, implantowania jonw, rozpraszania (napylania) z zastosowaniem pola elektrycznego o czstotliwoci radiowej ( r f ) , napylania jonw z s u b s t r a t u grafitowo - wglowego, m e t o d y prniowe z zastosowaniem wyadowania w luku elektrycznym lub m e t o d y ablacji laserowej. Szczegowy opis poszczeglnych m e t o d podany jest, w literaturze [16,17]. Niektre z wymienionych m e t o d stosowane s gwnie do wytwarzania warstw typu taC (tetrahedral carbon) tzn. nie zawierajcych wodoru, n a t o m i a s t podstawowe techniki osadzania warstw DLC wykorzystuj chemiczne osadzanie z fazy gazowej ze wspomaganiem plainowyin (ITX!VD- plasma - enhanced chemical vapor deposition) i m e t o d ii apy I a n i a iii agn et ro n owego. W metodzie P K C Y D powoki DLC p o w s t a j ze wzbudzonej plazmy wgla, w zmiennym polu elektrycznym o czstotliwoci radiowej ( r F - radio frcquency). Stosowane s rwnie techniki wzbudzania plazmy w luku elektrycznym, w staym polu elektrycznym (dc - direct, current) |14016|
5.4.
P o w o k i wglowe? w m c d y c ;
Uli
Hys. 5.12. Schemat ukadu do nanoszenia powok DLC I; (oznaczeniu tui rysunku -1,3 -elektrody, 2-podoe, 4 - dopyw gazu, rf gencnitoi polu elel trycznego o czstotliwoci radiowej). lub za p o m o c mikrofal [17]. Do innym technik mona zaliczy wytwni a nie czystych powok D L C i powok o s t r u k t u r z e mody li kowanej popi wzbudzanie plazmy o wysokiej gstoci (HDP- high- den sity plasina) Ni In m a t prostego u k a d u do wytwarzania powok D L C jest pokazany nu rysim ku 5.12. Ze wzgldu n a moliwe konstrukcje reaktory paskie p o z w a l a j na osa dzania warstwy na duej powierzchni. Jako rdo wgla moe by u/y ty dowolny wglowodr. Niekiedy do r e a k t o r a zawierajcego wglowodr wprowadzane s d o d a t k i w postaci wodoru lub argonu, chocia wpyw tych dodatkw nie jest w literaturze jednoznacznie okrelony. Szybko wzros t u warstwy DLC m o n a regulowa poprzez rozcieczenie prekursora wgla wodorem. W kilku pracach autorzy donosz o poprawie niektrych win eiwoci warstwy DLC poprzez dodanie argonu [25, 2(i|. Warunki osadzaniu warstw D L C m o g by w szerokim zakresie modyfikowane, a. wic ino/hwn stosowania rnych prekursorw wgla pozwala na uzyskiwanie lo/.uoiod nych waciwoci powok wglowych. Warstwy DLC krystalizuj w wyniku kondensacji rodnikw wglowy" h obecnych w plazmie. Poniewa stenie jonw w plazmie |esi lulka rzdw nisze ni rodnikw, i s t o t n y m czynnikiem w p y w a j c y m na wzrost warstw DLC jest bombardowanie jonowe. Prowadzi ono do wzrostu dysocjacji wg lowodorowych czsteczek, zbliajcych si do powierzchni i do wzrostu kon centracji rodnikw o mniejszej liczbie atomw wodoru, co z kolei prowadzi do wzrostu wspczynnika zderze z powierzchni. M e t o d y jonowe IPSD (on Beam Sputter Deposition) i I P A I ) (lon Heain Assist.ed Deposition) pozwalaj n a formowanie powok o bardzo dobrej ad hezji do podoa.
:i!ioiI i o i i i n t c r i a l y wglowe I k o m p o z y t o w e
Modyfikowane warstwy DLC wytwarzam* s drog wprowadzenia azotu do prekursora wgla w mieszaninie gazowej, natomiast modyfikacja krzemem polega na wprowadzeniu do u k a d u dodatkowo SiCli. W p r z y p a d k u m o d y fikacji metalami ich r d e m jest metalowy s u b s t r a t wykonany z odpowiedniego wglika [33,34]. Warstwy DLC o t r z y m a n e technik P E C V D c h a r a k t e r y z u j si jednorodn i cig s t r u k t u r o gruboci rzdu 50 nm i maej chropowatoci. W zwizku z tym, e s t r u k t u r a DLC moe przybiera rne formy w zalenoci od zawartoci wodoru, ich waciwoci elektryczne z m i e n i a j si od pol metalu do izolatora o duej przerwie energetycznej. Cienkie bonki DLC s przepuszczalne dla podczerwieni, z w y j t k i e m pasm absorpcyjnych wywoanych obecnoci wiza CII. Sabo a b s o r b u j w zakresie widzialnym i ich a b s o r p c j a ronie ze zmniejszeniem si dugoci fali w zakresie UV. Krytycznym p a r a m e t r e m d e c y d u j c y m o waciwociach optycznych jest zawarto wodoru. W t e m p e r a t u r z e pokojowej warstwa DLC jest chemicznie o b o j t n a wobec praktycznie wszystkich rozpuszczalnikw i nie ulega degradacji w wyniku oddziaywania z silnymi kwasami, alkaliami i organicznymi rozpuszczalnikami. Warstwy DCL c h a r a k t e r y z u j si twardoci w granicach od 10 do 30 C l ' a |(i8|. Tak wysoka twardo zwizana jest z wystpowaniem wewntrznych napre ciskajcych w granicach od 0.5 do 7 G P a [9,10,13]. Z uwagi na wysok twardo, warstwy D L C s stosowane na pokrycia czci trcych o gruboci pokrycia poniej 50 nm. Wspczynnik tarcia jest wielkoci silnie zalen od s t r u k t u r y warstwy. Niski wspczynnik tarcia i maa. cieralno s atrakcyjnymi p a r a m e t r a m i w zastosowaniach zwizanych z waciwociami ciernymi. Bony typu DLC wykazuj p o d o b n e parametry t.ribologiczne jak diamentowe w warunkach wysokiej prni, n a t o miast odmiennie zachowuj si w warunkach wilgoci. Wspczynnik tarcia bon typu DLC z wodorem jest niski w atmosferze wilgoci zawierajcej azot lub tlen, ekstremalnie niski w suchym azocie i ultrawysokiej prni, n a t o miast bardzo d u y w suchym tlenie. Obnienie zawartoci wodoru podczas wyarzania powoduje znaczcy wzrost wspczynnika tarcia w prni, nalomiast nie wzrasta on w warunkach wilgotnych. Zarwno wielko wspczynnika tarcia jak i wielko cierania s uzalenione od tak zwanej "warstwy transferowej", k t r a tworzy si w czasie pracy dwch powierzchni t r cych. Plony z wgla D L C o s i g a j twardo (II), typow dla materiaw ceramicznych, n a t o m i a s t m o d u Younga (E) jest znaczco niski i odpowiad a materiaom organicznym. W zwizku z tym odpowiedni stosunek IJ/K jest stosunkowo wysoki, wyszy ni dla wikszoci innych g r u p materiaowych. Podobnie, energia powierzchniowa (S) s t r u k t u r y DLC jest, blisza
Bibliogriiliii.
t(i:i
polimerom, ni metalom, czy ceramice. Kombinacja wysokiej wartoci sto s u n k u 11/10 z niskim S /11 tumaczy m a adhezji; innych materiaw do wgla DLC, niski wspczynnik tarcia i niska cieralno |31|. Doskonale waciwoci tribologiezne takich materiaw wynikaj zatem z kombinacji s p r z y j a j c y c h waciwoci zblionych, z jednej strony do materiaw cc ramicznych (wysoka twardo), oraz waciwoci zblionych do polimerw z drugiej (wysoka odksztacalno, niska energia powierzchniowa). Zasad niczym czynnikiem d e c y d u j c y m o waciwociach tribologicznych warstw DLC jest f a k t , e we wszystkich otoczeniach zachowanie* tribologiezne warst wy DLC kontrolowane jest poprzez tak zwan midzyfazow warstw t r a n s ferow tworzc si w czasie cierania. Warstwa t a k a p o w s t a j e w wyniku cierana wierzchniej warstwy bony DLC i tworzenia fazy materiaowej o niskiej wytrzymaoci n a cinanie. Taka t r a n s f o r m a c j a moe bye wywoana cieraniem p o w o d u j c y m efekty cieplne i odksztaceniowe podczas li nia. Wyznaczone wartoci wspczynnika tarcia warstwy DL< ' wyno i il 0.007 do 0.4 w prni poniej 1 0 - 4 P a , natomiast w warunkach powieli n o wilgotnoci wzgldnej w zakresie 20%- 60% wspczynnik ten walm u, od 0.05 do 1.00. T y p o w e wartoci wspczynnika wynosz w warunkach prni 0.007, a w warunkach powietrza okoo 0.1. W s p o m n i a n a warstwa transferowa s p r z y j a dodatkowemu "smarowaniu", a jej efektywno mona zwikszy poprzez zwikszenie zawartoci wodoru, pod warunkiem pracy w atmosferze pozbawionej wilgoci lub tlenu. Ten ostatni efekt wywoany jest tym, e w obecnoci czsteczek wody lub tlenu wzrasta oddziaywanie przez tworzenie wizania wodorowego z czsteczkami wody. Z kolei wodi m a zdolno wysycania tzw. wiza wiszcych (dangling bonds), co spra wia, e maleje sia oddziaywania z m a t e r i a e m warstwy drugiej, lizgajcej si po warstwie DLC. M a a warto wspczynnika tarcia i korzystne inne cechy fizyczne i chemiczne warstw typu DLC s atrakcyjnymi paraiiietin mi w aspekcie moliwych nowych rozwiza materiaowych dla s z t u c z n y li staww.
Bibliografia
|1| Sultzcr Medica Journal, 01.02.2000 [2] Bokros J.C.: Carbon madiaal devices, Carbon, vol.l2, p.355-371, 1077 |3| S h a r p W.V., Tegue I'.('., Scott D.L.: Throhiiiore.sisl.anca of carbon yrafl.s. Trans. Am. Arl.il'. Organs, 24, 1078,223-228 pyndyhc
'I
.')
B i o m a t e r i a y wglowe i kompozytowe."
11| Oberliri A., Gonia J., Rouzaud .J.N.: Tcchniue d'etudes des slructures et teztures des matemauz carbones, ,J. Chern. Phys., vol. 81, n. 11/12,1984 |5| Kotkensky W.V.: Chemistry New York, 1974 |(>| Lajzerowicz P.: Modelisation dootorat, Grenoble, 1987 and Physics oj carbon, vol. 7., ed. Walker,
de Uelaboration de composites,
These de
|7| Murphy H., M c N a m a r a B.P.: Orthopaedic biomaterials coated with Diamond - like Carbon - a com.parison, 12th Conference of the Europeari Society of Biomechanics, Dubin, 2000 [8| Evans A.C.: Diamond - like Carbon applied to Bioengineering rials, Medical technology 5, pp.26-29,1991 Mate-
|9| Haubold A.D., Shirn H.S., Bokros J.C.: Carbon cardiovascular devices, in Assisted Circuation, ed. F.Unger, Academic Press, New York 1979,520-532 I0| Paehrnann P.K., Leers D., Wiechert D.U.: Diamond from the uapour pha.se; status and options. Exten. Abs. Symp. Tokyo,5,1998 l ! | Rajchel B., Otwinowski J., Czajkowska B.,Jaworska L., Watuch lv, Petelenz B., Burakowski T.: Powoki, Inynieria Materiaowa 14, IV, 2001 12| Mitura S., Mitura A., Niedzielski P., Couvrat P.: Nanocrystalline Diamond Coatings, Chaos, Solitons and Pi-actals vol.l0, no,12,pp. 21652176,1999 I3| Dresselhaus M.S., drsselhaus G., Eklund P.C.: Science of and carbon nanolubes, Academic Press, san Diego, 1996 Fullerenes
I l| Dorinet J.B., Wang T.K., Johnsonn M., Moigne C.L.: Fullerene, bon, and. Diamond, ext Abs. Symp. Tokyo, 116,1998 I5| Aiseriberg S., C h a b o t R.: J. Appl. Phys., 42,1971, 2953
Car-
I6| Grill A., Meyerson B.: Synthetic Diamond; Ernerging CVI) Science and Technology, K.E. Spear and Disrnukes , ed. John Wiley and Sons. Inc.New York, 1994 I7| Grill A., Patel V.: Diamond and related rnat.2, 1993, 1519
.r).,r).
W g i e l szklisty
II
5.5. Wgiel szklisty

"Wgiel szklisty", lub poprawniej "wgiel szklopodobny" znany jest na rynku handlowym od wielu lat. W literaturze obcojzycznej okrelany jest jako "glass-like carbon", "glassy carbon", lub "vitreous carbon". Mimo, e jego budowa s t r u k t u r a l n a rni si od typowej s t r u k t u r y substancji bezpostacio wych, szklistych, jednake niektre jego cechy takie j a k krucho, czy brak porowatoci otwartej, wystpowanie rnikroporw zamknitych, nieprzepusz czalno dla gazw s p o d o b n e j a k dla substancji szklistych | l | . Z punktu widzenia s t r u k t u r wglowych t form wgla zalicza si do wgli o s t r u k t u r z e grafitu, z uwagi na r o d z a j hybrydyzacji atomw wgla o d p o w i a d a j c e j liy brydyzacji sp 2 . S t r u k t u r a jest silnie zaburzona, a uporzdkowanie b b kiego zasigu, w y s t p u j e jedynie w paszczyznach podstawowych. I W y o w u-I kuciach subrnikroskopowych o b n i a j gsto tej formy wgla, kiom wyuoni l / 5 g / c m 3 (warto teoretyczna dla grafitu wynosi 2.2(ig/em' 1 ) Obrobi i termiczna w wysokich t e m p e r a t u r a c h (powyej 2500 (!) nie prowad i do znaczcej zmiany jego p a r a m e t r w strukturalnych i mikrostruktiiralnych Na przeszkodzie s t o j wizania poprzeczne, sieciujce, zaburzone wai .lwy grafitowe, u t r u d n i a j c e typowe mechanizmy rekrystalizacyjne wystpujce w procesie grafityzacji substancji wglowych. Ten r o d z a j wgla otrzyniu je si drog karbonizacji i dodatkowej obrbki termicznej materiaw 01 ganicznych, charakteryzujcych si wystpowaniem wiza poprzecznych, s p r z y j a j c y c h powstawaniu produktw skoksowania o silnie zaburzonej s t r u k t u r z e . Z uwagi n a powstawanie napre cieplnych w trakcie pirolizy proces prowadzony jest przy bardzo wolnym postpie temperatury. 1'roees wytwarzania polega na powolnym ogrzewaniu niektrych polimerw, takich jak ywica furfurylowa, ywica fenolowa, ywica rezolowa oraz poliehloiek winylu, w atmosferze o b o j t n e j . Wyroby jakie mona wytwa.rz.ai wgla szkopodobnego m a j grubo ograniczon do kilku lniliniel rw Wynika lo z ogranicze zwizanych z koniecznoci odprowadzenie produklw razu wych podczas rozkadu prekursora, z jego wntrza do powierzchni, a lal e z wielkoci napre cieplnych zwizanych z duym skurczem i .1 m l \ m a s y sigaj 50%wag.) towarzyszcym procesowi pirolizy i karbonizacji nb stratw. S t r u k t u r a wgla szkopodobnego bya przedmiotem bada wielu autorw [2,3,4,5,6]. Model budowy takiego wgla przedstawiony jest na ry s u n k u 5.13. Wgiel taki tworzy u k a d wstg, ktre cz si z sob za p o m o c silnych wiza, podobnie jak w warstwie grafitowej lub p r z e p l a t a j sic; nawzajem. Wybrane waciwoci wgla szkopodobnego otrzymanego w tempera turach 1000 ( ' i 2500" < ' zestawione s w tabeli 5.5. | l | .
:t7(il i i o m a t c r i a ywglowe i k o m p o z y t o w e
Typowe mocne przeplatanie
Slatie przeplatanie
It.ys. 5.13. Model mikrostruktury i struktury wgla szkopodobnego.
Wasno Gsto Porowato otwarta Mikrotwardo Yickersa Anizotropia Zawarto popiou Wytrzymao na ciskanie na zginanie Modu Younga Wielko krystlitw, Lc
Jednostka
g/cni
3
1000 C 1.50
0
2500C 1.55
0
MPa
200-230 brak
0.02
180-210
brak 0.005 150-200 60-80

22
%
MPa MPa GPa
300 100 28.5 1.0-1.3
1.5-3.0
Tab. 5.5. Wybrane waciwoci wgla szkopodobnego.
liil>liograli;i
Zachowanie si wgla szkopodobnego w rodowisku biologicznym (l.kan ka mikka) byo przedmiotem wieloletnich bada |7,8,9|. Materia ten nie wywouje odpowiedzi zapalnej w tkance przylegej do implantu, ani reakcji ciaa okooobcego. C h a r a k t e r y z u j e si doskona biozgodrioci, jest o d p r ny chemicznie, o d p o r n y n a cieranie i w rodowisku biologicznym zachowuje; si obojtnie. J e d n z wczeniejszych prb wykorzystania tego wgla w medycynie by la stomatologia. Pierwsze prby dotyczyy sztucznych korzeni zba 110,1 11. W t y m zastosowaniu wgiel szkopodobny zosta! wykorzystany jako kiesze dla zamocowania zasadniczej czci rdzenia wykonanego ze stali. Niski modu Younga wgla szklistego w otoczeniu kostnym obnia niedopasowanie mechaniczne jakie mogoby powstawa w bezporednim kontakcie z melnlo wyra rdzeniem. Elementy wykonane z wgla szklistego stosowane byy iw nie rn.in. w ortopedii, kardiochirurgii i okulistyce. Prowadzone byy do wiadczenia n a d zastosowaniem tej formy wgla jako zastawek eicn, do w\ I worzenia elementw elektrodowych rozrusznika serca, elementy konlaklujn cc si z krwi, a take jako s u b s t y t u t y tkanki kostnej |12| Pudaniniiil nad otrzymywaniem wgla szkopodobnego i wyrobw z tego materiau dla /a tosowa medycznych w Polsce zajmowa si I n s t y t u t Fizyki UMK w Toru niu. Prowadzone byy prby m.in. zastosowania tej formy wgla w zabiegach rekonstrukcyjnych twarzoczaszki [13]
Bibliografia
|1] Le C a r b o n e - Lorraine: Carbon vitreux,, Application de laboratoire et industrielles- informacje katalogowe |2] Jenkins G.M., K a w a m u r a A327,501,1972 K., Ban L.L., Proc. I( Soc I London, .. I9li'l
[3] N o d a T., Inagaki M., Y a m a d a S., Jour. Non ( 'rysi. Solid [4] Ergun S., Schehl R.R.: Carbon 11,127,1974 |5] Wigna G.D., Pings C.J.: Carbon, 12,51,1974 |6] Kolar F., Pott P., Balik K.: Modeling the preparation glassy carbon, Acta M o n t a n a ser. B, nr 3, 1994 |7] llornsy C.A., J . M a t . , Res., 4,341,1970
eonditions
oj
|8| Mooney V., I l a r t m a n D.B., Mat. Proc. enginer. 16,268,1973 [9] Stal an I R.K., ECeneidy A.K.: Oral implant, | I 0 | Grenoble D.E.: (bal Implant, 5(1),1974 6, (2), 79, 1975
118
.'i
| l l | CIrenoble D.K., Voss R.: Oral. implant, | I 2 | liiomineralizacja 1991 I i biomateriay,
6(4), 1974
red. A.Szymaski, P W N , Warszawa,
113| J a k u b i a k ,J., Rozpoch F.: Zastosowanie materiaw wgowych w medycynie ze szczeglnym, uwzgldnieniem, wgla szkopodobnego, w Bioinirteralizaeji i biomateriaach P W N , Warszawa , 221-232, 1991
r>.(. K o m p o z y t y w z m a c n i a n e w k n a m i
wglowymi
5.6.1. Przydatno materiaw k o m p o z y t o w y c h w m e d y c y n i e Wkniste materiay kompozytowe nale do grupy materiaw, ktre ze wzgldu rta podobiestwo budowy i waciwoci do niektrych ywych tkanek mog spenia rol implantw zdolnych do ich zespalania, wypeniania lub zastpowania. Szczeglnie istotna moe by przydatno tych materiaw w inynierii tkankowej do sterowanej regeneracji tkanek lub w chirurgii kostnej dla spenienia funkcji biomechanicznych. W pierwszym p r z y p a d k u istotna jest moliwo o t r z y m a n i a przestrzennych, wielokierunkowych podo/. y. I )ruga funkcja wie si z ich dobrymi waciwociami mechanicznymi, dziki ezemu m o g pracowa jako implanty przenoszce naprenia.
ko
tkanka mikka
wkna
tys. 5.14. Kompozytowa budowa tkanki kostnej i tkanki mikkiej. Iysunek 5. I I przedstawia budow tkanki miniowej, kostnej oraz sztucznego materiau kompozytowego o jednokierunkowym uoeniu wkien. W takim materiale odpowiedzialne za przenoszenie napre s bardziej wytrzymae i sztywne wkna, a osnowa spenia rol spoiwa przekazujc naprenia do wkien.
!).(>. K o m p o z y t y w z m a c n i a n e w k n a m i w g l o w y m i 37f>
Wan cech materiaw kompozytowych jest moliwo1 modelowania, sl.ru ktur jedno- i wielokierunkowych, decydujcych nie tylko o kierunkach przenoszenia napre, ale take o sposobie pkania, rozkadzie porw i oddziaywaniu ze rodowiskiem biologicznym [1,2|. Analizujc moliwo speni nia przez kompozyt funkcji biomechanicznej uwzgldni trzeba czynniki odpowiedzialne z j e d n e j strony za waciwoci mechaniczne, z drugiej za zachowanie biologiczne. Do pierwszej grupy zaliczy m o n a czynniki zwizane z waciwociami samych wkien, ich udziaem objtociowym, orientacji! oraz a d h e z j n a granicy faz wkno - osnowa. D r u g grup stanowi czynniki chemiczne i s t r u k t u r a l n e opisujce materia wkna i osnowy (rys. 5.15).
udzia i r o d z a j wkien I a d h e z j a na g r a n i c y faz V orientacja wkien [
waciwci mechaniczne materiau
materia osnowy m a t e r i a wkna adhezja
l f
zachowanie biologiczne
K.ys. 5.15. Czynniki decydujce o waciwociach mechanicznych i biologicznych kompozytw. Zesp tych czynnikw jest odpowiedzialny za biofunkcyjno i biozgodno materiau. I s t o t n zalet tych materiaw jest moliwo projektowania ich waciwoci w szerokich granicach poprzez zmian udziau objtociowego i a r c h i t e k t u r y przestrzennego uoenia wkien. W przypadku kompozytw jednokierunkowych, p o s u g u j c si modelem rwnolegym mona w prosty sposb oblicza m o d u Younga i wytrzymao kompozytu korzystajc z n a s t p u j c y c h rwna:
Ec ac
= =
Ej
Vf
+ Em vrn
aj Vj + am vm
gdzie: EC) Ej, Em - m o d u y Younga odpowiednio: kompozyt u, wkna I o nowy, ( r c , a j , a T n - wytrzymaoci odpowiednio: kompozytu, wkna i os nowy, vj,vm - udziay wkien i osnowy w kompozycie. W p r z y p a d k u zoonych stanw napre dziaajcych na implant, ist nieje moliwo o t r z y m y w a n i a wielokierunkowych kompozytw, w ktrych wkna uoone s zgodnie z, kierunkiem dziaania napre. Tak lunkcjo n a l n budow obserwuje sit; w tkance kostnej, gdzie krysztay hydroksyapa tytu uoone s zgodnie z t r a j e k t o r i dziaajcych napre. Rysunek 5. Ki
'I .') B i o m a t e r i a y wglowe i k o m p o z y t o w e . "
b)
Hys. 5.16. Sposoby uoenia wkien w kompozycie: a) struktury kierunkowe, b) rozkad napre w koci udowej. p r z e d s t a w i a s p o s o b y u o e n i a wkien w kompozycie o r a z r o z k a d n a p r e w t k a n c e kostnej. Modele b u d o w y k o m p o z y t w wielokierunkowych s bardziej zoone, co czsto w y m a g a z a s t o s o w a n i a m e t o d symulacji k o m p u t e r o w y c h d o obliczania wielkoci n a p r e o r a z optymalizacji b u d o w y i k s z t a t u . D o s t p n e prog r a m y k o m p u t e r o w e , o p a r t e o m e t o d y elementw skoczonych ( M E S ) i elementw brzegowych ( M E B ) o t w i e r a j moliwoci p r o j e k t o w a n i a m a t e r i a w izo- i a n i z o t r o p o w y c h , z a w i e r a j c y c h rwnie warstwowe s t r u k t u r y g r a d i e n towe [1,2]. O r i e n t a c j a wkien w kompozycie j e s t j e d n y m z gwnych czynnikw dec y d u j c y c h o waciwociach sprystych m a t e r i a u .
ID
50-300 GPa
2D
20-30 GPa
3D
10-20 GPa
MD
1-10 GPa
Hys. 5.17. Modu Younga komj>ozytw o rnej orientacji wkien wglowych. J a k wynika z r y s u n k u 5.17. k o m p o z y t y z w k n a m i wglowymi m o g wykazywa m o d u Younga z m i e n i a j c y si w granicach od kilku d o kilkuset (3Pa.
Wielko t a dla tkanki kostnej zbitej wynosi ok, '.!() GPn. Tylko materiay kompozytowe s w stanie speni wymogi dla implantw do zespole kosi. nych zapewniajc dobr kombinacj waciwoci mechanicznych tj. wysok wytrzymao, dobr odporno na pkanie i niski, zbliony do koci modni Younga. Wielko obcienia przenoszonego przez ko i przez implant jest bezporednio zwizana z ich moduami sprystoci. Dopasowanie sztywnoci implantu do sztywnoci koci ograniczajce zjawisko "przesztywriiariia ko ci", s t a j e si podstawowym wymogiem biornechanicznyrn stosowanych implantw. Nie s go w stanie speni materiay konwencjonalne, szczeglnie metale i tworzywa ceramiczne, natomiast kompozyty, przy odpowied za projektowaniu ich mikrostruktury, mog wykazywa rwnoczenie wysoki) wytrzymao oraz nisk sprysto [1,2]. Cecha ta, przy dobre| wyli \ maoci zmczeniowej stanowi podstaw wykorzystania tego typu mnlcim lw w chirurgii koci. Podstawowym problemem przy projektowaniu materiau kompozytowi go dla celw medycznych jest waciwy dobr wkien i osnowy (rys 5 |h i Analiza biozgodnoci rnych materiaw stosowanych w charakterze nu plantw wskazuje, e p o d tym wzgldem wyrniaj si tworzywa cerami czne na bazie hydroksyapatytu, fosforanw wapnia, bioszkie, ceramika inci tria, inertne i resorbowalne polimery oraz materiay wglowe [1,2,3|. Wszysf kie te materiay charakteryzuj si niekorzystnymi waciwociami ineclia nicznymi.
HAP TCP bioszka ceramika inertna polimery resorbowalne . polimery inertne materiay wglowe fazy wzmacniajce Biofunkcyjno (funkcja biomechaniczna) ceramiczne (HAP, whiskersy A l 2 0 3 ZrOi whiskersy i wikii.i (HAP, wcjluwu, polilaktydowe
Biozgodno
Rys. 5.18. Biozgodne materiay na osnowy i wkna w kompozycie. Jak wynika z tab. 5.6. w przypadku materiaw ceramicznych i wglowych podstawowym problemem jest niska warto krytycznego wspczynnika intensywnoci napre (K/c)> w przypadku polimerw niska warto wy trzy maoci. J e d n z gwnych drg poprawy tych niekorzystnych waciwoci jest, wprowadzenie wkien wzmacniajcych. Mog one znacznie podwysza/' zarwno odporno na pkanie jak i inne waciwoci mechaniczne.
118.'i
Waciwoci Materia! stal 316L tytan AI2O3 liydroksyapatyt polisulfon (PSU) polilaktyd (PLA) 1 >l ieteroeteroketon (PliEK) pirowgiel ko zbita wytrzymao': lia rozciganie [MPa| 480 680 250 117 72.8 32.5 150 50 130 modni Younga [GPaj 200 105 407 34.5 2.1 1.9 1.8 12 18 [MPam 1 / 2 ) 95 80 4.5 1.1 2-5 1-3 2-5 1.5 3-10
Kie
gsto [g/cm 3 | 7.8 4.5 3.94 3.16 1.24 1.22 1.31 1.55 1.5
Tttl>. 5.6. Waciwoci mechaniczne niektrych materiaw z grupy metali, polimerw i tworzyw ceramicznych stosowanych w medycynie. Duy problem p o j a w i a si j e d n a k z doborem biozgodnyeh wkien. Dobr biozgodno wykazuj tylko wkna wglowe o t r z y m a n e w okrelonych warunkach, wkna z polimerw resorbowalnych oraz whiskersy o t r z y m a n e z IIAl' [4,5,6]. Stwarza to niewielkie moliwoci kombinacji wkien i osnowy w celu o t r z y m a n i a kompozytw o waciwociach przydatnych dla d a n e j funkcji biologicznej. .lak stwierdzono w wielu pracach dotyczcych materiaw kompozytowych, wkna wglowe szczeglnie dobrze mog wsppracowa z osnowami polimerowymi i wglowymi. Wie si to z d o b r stabilnoci t e r m o d y n a miczn tych ukadw oraz d o b r adhezj wkien do tych osnw. W k n a wglowe mog by stosowane w rnych postaciach geometrycznych takich jak: rowing, tkaniny, maty, w postaci citej (wkna krtkie) oraz ukadw hybrydowych z innymi t y p a m i wkien, co uatwia obrbk i formowanie kompozytw o kontrolowanej mikrostrukturze i zadanych waciwociach. Wan i znaczc zalet kompozytw o osnowach polimerowych i wglowych wzmacnianych wknami wglowymi jest take przezroczysto dla promieni rentgenowskich |7,8|. Ma to istotne znaczenie w obserwacji procesu zrostu kostnego oraz w leczeniu z a m a u pacjentw z nowotworami. .lak wynika z rysunku 5.19., przezroczysto dla promieni rentgenowkicli kompozytw z osnowami polimerowymi ( C F R P - c a r b o n fibers reinforccd polymer) i wglowymi ( C F R C - carbon fibers reinforced c a r b o n ) wzmacnianymi wknami wglowymi k s z t a t u j e si n a poziomie tkanek mikkich. W p r z y p a d k u typowych zama pozwala to obserwowa proces zrostu kostnego na caym obszarze zamania, take pod implantem. J e s t to zasadnicza zaleta w stosunku do osteosyntezy metalowej. Powizanie dobrej przepusz-
18000
X
>
ni 'c
ra
1500
ro i; 500 JS g 300.
O a. c C L ) O. O w 100' 0> -100-200-300 -500' -700
-1000 200"
6 c <0 p k T 1000 Si n -5 700 C
O a: a O
Hys. 5.19. Stopie pochaniania promieniowania rentgenowskiego przez niektir tkanki i materiay implantacyjne. czalnoci dla promieniowania X z doskonal wytrzymaoci waciw (wy trzymalo odniesiona do gstoci materiau) pozwala stosowa tego typu kompozyty do konstrukcji stabilizatorw zewntrznych oraz rnego rodz ju sprztu ortopedycznego. 5.6.2. K o m p o z y t y wgiel - wgiel 5.0.2.1. O t r z y m y w a n i e i waciwoci Kompozyty wgiel-wgiel nale do grupy materiaw wglowych, klon stosunku do t r a d y c y j n y c h materiaw grafitowych chat akl ci yzii|i| n. pod wyszon wytrzymaoci i odpornoci na pkanie. Przewyz:./.ii,h | lak . pod wzgldem odpornoci n a wstrzs cieplny i waciwoci inechanicznyt li w podwyszonych t e m p e r a t u r a c h [9,10]. O t r z y m u j e si je drog obrbki cieplnej wstpnie uformowanych kompozytw wkno wglowe osnowa or ganiczna (prekursor osnowy wglowej). W wyniku tego procesu n a s t p u j e t r a n s f o r m a c j a osnowy organicznej w wglow, a o t r z y m a n y porowaty pro d u k t p o d d a j e si procesowi zagszczania syeiwami organicznymi lub pirow glem o t r z y m a n y m z fazy gazowej. O b e j m u j e on od kilku do kilkunastu cykli impregnacja - rckarbonizacju, a do osignicia zwianej gstoci lub wla ciwoci mechanicznych 11 1,12,1 .'i|.
I iioniiitiMialy wglowe i k o m p o z y t o w e
wtukiiu wglowe iisiiiiwa ui âim /.n;i wlnknn wglowe porowata osnowa wglowa zwglanie 1000C ubytki masy skurcz naprenia wewntrzne kompozyt wyjciowy wkno wglowe organiczny prekursor osnowy spkaniu na granicy faz
i i j.. X T kompozyt wgiel-wgiel
Hys. 5.20. Mechanizm transformacji prekursora organicznego w osnow wglow. Gwnym k r y t e r i u m w y b o r u prekursora osnowy wglowej jest pozostao wgla po procesie karbonizacji. Z tego p u n k t u widzenia, j a k wynika z tabeli 5.7. do gwnych prekursorw zaliczy mona ywice fenolowo-formaldehydowe oraz paki, bdce p r o d u k t e m po przerbce wgla kamiennego lub ropy naftowej. Rodzaj polimeru ywica fenolowo-formadehydowa ywica na bazie alkoholu furfurylowego Poliakrylonitryl ywica epoksydowa ywica j>oliestrowa na bazie styrenu Paki wglowe Pozostao po zwgleniu [%] 52-60 50 44.3 10.1 0.9 55-75 Tab. 5.7. Prekursory osnw wglowych. G w n m e t o d otrzymywania kompozytw w t y m p r z y p a d k u jest cieka impregnacja. Oglny schemat tego procesu przedstawia rys. 5.21. Inn m e t o d czciej uywan do dosycania kompozytu jest chemiczne osadzanie z fazy gazowej (CVD) lub chemiczna impregnacja z fazy gazowej (('VI) |M,15). W t y m p r z y p a d k u wykorzystuje si rozkad termiczny wglononych gazw takich jak: m e t a n , propan, propylen. Efektem kocowym jesl wielofazowy ukad wkno wglowe - osnowa wglowa - pory. Osnowa wglowa moe stanowi take u k a d wielofazowy zoony z fazy wglowej o t r z y m a n e j z rozkadu termicznego prekursora organicznego oraz warstwy pirowgla naniesionej z fazy gazowej. W kompozycie tym kada z faz sj)enia okrelon funkcj. W p r z y p a d k u tego k o m p o z y t u istnieje kilka czynuikw, ktre mog decydowa o kocowych waciwociach fizyko-chemicznych i biologicznych. Nale do nich r o d z a j wkien wglowych, ich n a n o s t r u k t u r a , stan powierzchni, orientacja przestrzenna i udzia objtocio-
!).(>.
Kompozyty wzmacniane wknami
wglowymi
37f>
Wkno wglowe
-A
1'iekursoi osnowy (paki, >ywiic I I)

A
Nasycanie
Laminowanie (prepregi)
I
Prasowanie Grafityzacja (prekursor z pakw) Zwglanie
Impregnacja
i '
Rekarboui/ai ja
Kompozyt C-C (krystaliczny)
Kompozyt C-C (amorficzny)
Hys. 5.21. Schemat otrzymywania kompozytw wgiel-wgiel metod icklej lin pregnacji. wy, r o d z a j prekursora osnowy wglowej, adhezja n a granicy faz, warunki otrzymywania. Wszystko to sprawia, e dla zastosowa medycznych musz by cile okrelone p a r a m e t r y m i k r o s t r u k t u r y i waciwoci. Zasadniczym problemem jest dobr wzmacniajcych wkien wglowych, ktre z jednej strony powinny charakteryzowa si d o b r biozgodnoci, z drugiej wla ci wie wsppracowa z osnow wglow. Ich gwna rola sprowadza si do przenoszenia napre, co w duej mierze zaley od adhezji na granicy lii/ i relacji pomidzy m o d u a m i Younga wkien i osnowy. J a k wynika z t n i j wymiarowej zalenoci wytrzymao kompozytu odksztacenie znis/i /< nia wkien - wytrzymao na midzy warstwowe cinanie | lfi| najlep w y t r z y m a o wykazuj kompozyty wzmacniane wknami wglowymi w \ sokomoduowymi przy zachowaniu poredniej wizi na granicy faz wkno - osnowa. Przedstawione warunki potrzebne dla o t r z y m a n i a innkss innliiei wartoci wytrzymaoci nie id w parze z wymogami biologiczny nu. Dol.y czy to przede wszystkim wkien wysoko moduowych o niskiej wartoci od ksztacenia zniszczenia, ktrych niekorzystne zachowanie biologiczne zostao potwierdzone w badaniach in miro i in vivo |-1,17,18|. W k n a te po pro cesie czciowej degradacji w rodowisku biologicznym mog wywoywa stany zapalne. Zwizane jest, to gwnie z wielkoci krystalitw grafitowych wystpujcych w s t r u k t u r z e tych wkien. Wymg biozgodnoci najlepiej s p e n i a j wkna iiiskoinodiilowe o maej wielkoci krystalitw grafitowych
:t7(i
l i i o m a t c r i a y wglowe i k o m p o z y t o w e
(kilka run), z kilkuprocentow zawartoci tlenu i z obecnoci powierzchniowych g r u p funkcyjnych o charakterze zasadowym. G r u p y te korzystnie w p y w a j na reakcj komrkow. W kompozytach n a t o m i a s t istotniejsze s grupy o charakterze kwasowym, j a k karboksylowe i fenolowe, ktre o d p o wiedzialne s za tworzenie wizi o charakterze chemicznym, najczciej z osnowami organicznymi. Biozgodno jest j e d n a k czynnikiem najwaniejszym, co powoduje, e dla celw medycznych czsto o t r z y m u j e si kompozyty z wknami wglowymi o waciwociach dalekich od optymalnych. Podobnej sytuacji m o n a oczekiwa w p r z y p a d k u osnw wglowych. W p r a c y |l l| prowadzono b a d a n i a stosujc takie prekursory organiczne jak: ywice Icuolowoformaldehydowe oraz paki, ktre zapewniay uzyskanie osnw wglowych o zrnicowanej mikrostrukturze, w tym: wielkoci krystalitw i porowatoci.
Waciwo wytrzymao na . rnidzywarstwowe cinanie ILSS [MPa] 19.1 23.6
Rodzaj osnowy CFRC-I (ywica feno1 c >wo- formaldehydowa) 0KRO-II pak
wytrzymao na zginanie Lc azg [MPa] [nm] 3 25 370 600
gsto p [g/cm 3 ] 1.3 1.8
porowato otwarta
[%}
10.3 5.6
I uh. 5.8. Waciwoci fizyczne kompozytw CFRC otrzymanych z rnych prekursorw. W tabeli 5.8. j)rzedstawiono waciwoci fizyczne poszczeglnych faz wglowych Materiay te wykazuj zrnicowane zachowanie w sztucznym rodowisku biologicznym.
H P rzet '
| | po 10 t y g o d n i a c h
23.6 19 19.1
10
PAK Materia
ywica f-f
Hys. 5.22. Zmiany wytrzymaoci na rnidzywarstwowe cinanie kompozytw otrzymanych z rnych prekursorw j>o przetrzymywaniu 10 tygodni w pynie izotonicznyin.
!).(>. K o m p o z y t y w z m a c n i a n e w k n a m i w g l o w y m i
37f>
E L I""" 1
| pa lii tygodniach
2500
q_
(0 2000 1630 15D0 1570
. im 1600
><
>
O. o 1000 T/t o 500 o. 0

PAK ywica f f i
ca
Materia
Hys. 5.2.3. Zmiany prdkoci fali ultradwikowej podunej prostopadej do kir runku uoenia wkien w kompozytach otrzymanych z rnych pic kursorw po przetrzymywaniu przez 10 tygodni w pynie i/o.nuic/.uytn Na rysunkach 5.22 i 5.23. przedstawiono zmiany niektrych w l i en i w o m i i i h chanicznych tych kompozytw po przetrzymywaniu w pynach li/Jolugii nych. Dotyczy to wytrzymaoci na rnidzywarstwowe cinanie, wielko i | opisujcej adhezj na granicy faz wkno - osnowa oraz prdkoci ro/chod, 1 nia si fali ultradwikowej w kierunku prostopadym do kierunku ulozentn wkien. T a d r u g a wielko powizana jest z m i k r o s t r u k t u r materiau i w d u y m stopniu zaley od budowy osnowy wglowej. Uzyskane wyniki b a d a wskazuj, e osnowa wglowa o t r z y m a n a z y wicy fcnolowo-formaldehydowej jest bardziej p o d a t n a rta dziaanie rodo wiska biologicznego, czego efektem jest jej stopniowa degradacja.. Proces ten moe by inicjowany na powierzchni kompozytu, co ilustruj obrazy mikroskopowe (rys. 5.24.) lub na granicy faz wkno - osnowa.
Hys. 5.24. Powierzchnia boczna kompozytu wgiel wgiel otrzymanego z ywicy fenolowo formaldehydowej (pow. 1000x) a) stan wyjciowy l>) po prze I rymy wuiilu w pynie fizjologicznym.
:!7H
Hioinat.oriay w o l o w e i k o m p o z y t o w e
( 'zciowa d e g r a d a c j a z o s t a a potwierdzona rwnie w badaniach in vivo. Moe by ona wynikiem erozji materiau wglowego w pynach ustrojowych, jak i oddziaywania chemicznego. ,lak wykazay b a d a n i a ultradwikowe oraz badania w podczerwieni, n a s t p u j e przebudowa warstw powierzchniowych kompozytw. Jest ona szczeglnie widoczna w kompozytach zawierajcych faz wglow o t r z y m a n z ywicy fenolowo-formaldehydowej. W t y m przypadku obserwuje si tworzenie pocze typu C = O kosztem silnych wiza typu C C , co s p r z y j a procesowi degradacji. Obserwacje histopatologiczne wykazay rwnie, e materia wglowy u lei1,a w dalszym etapie procesowi resorpcji, a z jego pochanianiem zwizany jest mechanizm fagoeytozy. Liczba makrofagw w y s t p u j c a wok implanl u, jak i stopie pochaniania drobin wgla zaley od r o d z a j u faz wglowych stanowicych osnow k o m p o z y t u . W badaniach prowadzonych przez Szumie! 119,20] wszczepiano dootrzewnowo zawiesin proszku wglowego o stru kturze krystalicznej o t r z y m a n e j z paku oraz o s t r u k t u r z e amorficznej otrzymanej z ywicy fenolowo-formaldehydowej. W kamerze Burkera oznaczano liczb wszystkich makrofagw zawierajcych drobiny wgla. Obliczono odsetek komrek ernych z depozytami wgla w stosunku do oglnej liczby makrofagw. Uzyskane wyniki przedstawiono na rys. 5.25.
f~l - faza wglowa otrzymana z paku (krystaliczna) - faza wglowa otrzymana z ywicy fenolowoformaldehydowej (amorficzna)
A
lO O
o U) ro
i ro _Q 1N O
ro
IK:
.'>.25. Porwnanie liczby makrofagw zawierajcych czstki wglowe otrzymane z rnych prekursorw. I - cakowita liczba makrofagw, II liczba makrofagw zawierajcych czstki wgla.
I .iczba makrofagw otrzewnowych ogem jest, wysza w grupie zawierajcej proszek wglowy otrzymany z gralityzowanego paku. Wiksza, liczba makro-
fagw b d c a odpowiedzi tkanek biorcy na wprowadzony materia wiad czy o gorszej biotoleraricji proszku otrzymanego z paku, od otrzymanego z ywicy fenolowo-formaldehydowej. Liczl)a makrofagw zawierajcych dro biny wgla jest znacznie wiksza w przypadku lazy wglowej amorficznej o t r z y m a n e j z ywicy fenolowo-formaldehydowej. wiadczy to o intensyw rtiejszym oddziaywaniu i atwiejszej fagocytozie drobin wgla powstaych z biodegradacji amorficznej fazy wglowej. Poniewa b a d a n i a te dotyczyy proszkw wglowych otrzymanych z ywicy fenolowo-formaldehydowej oraz paku, m o n a oglnie stwierdzi, e n a proces p o c h a n i a drobin wglowych przez komrki erne istotny wpyw wywiera stopie krystalicznoci lazy wglowej. Na proces degradacji wpyw m a rwnie miejsce iinplantac|i Slnpicn degradacji m a t e r i a u wglowego w koci gbczastej jest, zdecydowanie wik szy ni w koci zbitej. Rnice te mona wyjani budow tych dwch i1 uf tur kostnych. T k a n k a g b c z a s t a koci jest lepiej ukrwiona, a p i innu ] w n i n s t r u k t u r a umoliwia intensywniejsz cyrkulacj pynw ustrojowyi li I 'owo d u j e to zwikszenie powierzchni k o n t a k t u tkanek i pynw z wprownd 'oiiyiu implantem, a tym s a m y m jego szybsz degradacj, .lak wykazay badania w podczerwieni, nie obserwuje si w t y m p r z y p a d k u zmian chemicznych, co wiadczy o tym, e d e g r a d a c j a m a charakter mechaniczny. Oddziaywanie tkanek biorcy z wszczepami wglowymi jest, problemem zoonym, w y m a g a j c y m uwzgldnienia kilku czynnikw zwizanych z taki mi cechami m a t e r i a u jak: wielko krystalitw grafitowych i stopie krysta licznoci, stan powierzchni, wielko drobin wglowych. Wielofazowy ukad kompozytowy wymaga analizy biozgodnoci wszystkich skadnikw, a wic wkien wglowych, osnw wglowych i ewentualnie pokry z pirowpja Analiza ywotnoci komrek o b e j m u j c a hodowle fibroblastw, irikiihuci makrofagw otrzewnowych, komrek rdblonka na rnych innleriaach wglowych potwierdzia biozgodno tych materiaw. W pracy B r a n d w o o d a i innych |21| stwierdzono, e fagocytozie uhyn j czstki o rednicy poniej 20/.im, za wiksze z o s t a j otoczone tkank czn. Moe to mie powane implikacje podczas uwalniania si czstek w warunkach in vivo. Mniejsze czstki p o d l e g a j transportowi za pored nictwem naczy limfatycznych i krwiononych, wiksze natomiast uiiiijs c a w i a j si w pobliu powierzchni implantu. Zdaniem niektrych autorw mniejsze czstki m o g gromadzi si w regionalnych wzach chonnych oraz innych narzdach miszowych |22,23|. Obserwowano take o s t r reakcj tkankow typu "okoo ciaa obcego" oraz obecno licznych komrek ol brzymici. lego typu zachowanie wizano gwnie z dranicym dziaaniem ostrych krawdzi uwalnianych czstek wglowych |1K|.
:ihi>
I ii< m i n t c r i i i y wglowo i k o m p o z y t o w e
Praco prowadzone przez Szuiniet, Cielika |l!),2'l| na zwierztach dowiadczalnych nie wykazay obecnoci czstek w regionalnych wzach chonnych ani ledzionie. Rwnie b a d a n i a przeprowadzane na drobinach wgla z izotopem C H potwierdziy tylko obecno czstek pochodzcych z iniplantaeji w torebce o t a c z a j c e j wszczep [2.5]. Uwalnianie czstek wgla zostao potwierdzone rwnie w kontakcie z tkank kostn. .Jednak prace Christela, Adamsa, Bajora, Szczurka i Szurnie! '.!(>,27,28,29] wskazuj, e czstki wgla uwolnione z kompozytw wgielwp.iel o osnowie wglowej, o t r z y m a n e j z ywicy fenolowo-formaldehydowej im- wykazuj efektu dranicego tkanki ani zaburze w histopatologicznym obrazie tkanki kostnej w kontakcie z implantem wglowym. We wszystkich badanych przypadkach nie stwierdzono obecnoci reakcji zapalnych. I Jwalnianie si n a d m i a r u czstek wgla, szczeglnie w pierwszym etapie iniplantaeji, moe wywoa niekorzystne zjawiska zwizane ze zmniejszeniem aktywnoci makrofagw oraz osabieniem przebudowy otaczajcej tkanki kostnej. Ograniczenie tego niekorzystnego zjawiska wymaga z jednej strony spowolnienia procesu degradacji materiau wglowego, z drugiej wprowadzenia czstek o rozmiarach sprzyjajcych procesom fagoeytozy. Narzuca to konieczno zastosowania zabiegw technologicznych ograniczajcych proces degradacji i m p l a n t u oraz wykorzystania faz wglowych (wkien i osnowy) o maej wielkoci krystalitw, a wic s t r u k t u r z e zblionej do amorficznej Tak rol z powodzeniem mog spenia warstwy z pirowgla otrzymane z fazy gazowej o duej szczelnoci, h a m u j c e proces oddziaywania implantu ze rodowiskiem biologicznym [30]. Obecno pirowgla s p r z y j a take poprawie adhezji na granicy faz wkno - osnowa. I l u s t r u j to zmiany II.SS kompozytw otrzymanych z rnych prekursorw pokrytych pirowglem i przetrzymywanych w pynach fizjologicznych (rys. 5.26.). S one znacznie ograniczone w s t o s u n k u do tych samych kompozytw bez warstwy pirowgla. J e d n z najwaniejszych cech warunkujcyci prawidowe funkcjonowanie implantu w rodowisku biologicznym jest zdolno do czenia si z o t a czajc tkank kostn. Kompozyt wgiel - wgiel nie wykazuje cech bioaktywuych, std moliwe s d w a mechanizmy fiksacji [11,31,32], Jeden, czysto mechaniczny, wykorzystujcy chropowato i due rozwinicie powierzchni. I h ugi, cile zaleny od rozkadu i wielkoci porw, zwizany z przerastaniem tkank kostn. Najczciej do b a d a n i a wytrzymaoci zcza ko - implant stosuje si m e t o d push-out. W tabeli 5.9. przedstawiono niektre p a r a m e t r y mikros t r u k t u r y kompozytw oraz wartoci wytrzymaoci na cinanie zcza ko implant.
!).(>.
K o m p o z y t y w z m a c n i a n e w k n a m i w g l o w y m i 37f>
O > E
c ra o c -</i 'o
(0 E &
o ~U)
%
A B
lu/ylAw K.ys. 5.26. Zmiany wytrzymaoci na rnidzywarstwowe otrzymanych z rnych prekursorw, pokrywanych pliowec lem po przetrzymywaniu w pynie izotonicznym (A pak, li ywii n i
Rodzaj kompozytu ID 2D 3D
porowato otwarta [%] 18.5 24.5 19.0
porowato zamknita [%] 10.7 16.4 24.7
Waciwoci redni rozmiar porw |/im] 60.4 62.9 117.2
wytrzymao /h)</.n ko-impant |MI'n| (i 5 12
Tab. 5.9. Wytrzymao zcza ko-impant oznaczona w prbie pusli out w kom pozytach o rnych parametrach mikrostruktury. Obserwacje mikroskopowe wykazay, e tworzcy si na granicy k<>< nu plant kontakt m a c h a r a k t e r przylegania bez tworzenia wlkni;ite| tncmliinny Zdolno do przerastania tkank kostn wykazuj kompozyty M ' u l i|f n runkowym uoeniu wkien, co jest wynikiem wielowarstwowego I mmli kowego u k a d u makroporw. Moliwo przerastania tkanki). ko tn wsi > u j take kompozyty I D bez sieci makroporw, w warunkach, gdy p i o o p r z e r a s t a n i a poprzedzony jest czciow degradacj materiau ( i v >'.''! ). Potwierdzeniem tego s b a d a n i a histopatologiczne, radiologiczne oraz >adania w podczerwieni. W widmach pochodzcych z wntrza kompozytu obserwuje si p a s m a pochodzce od g r u p P 0 , | (500-000, 1000-1 150 cm '), co wiadczy o procesie przerastania (rys.5.28.). O b a te mechanizmy m a j miejsce w warunkach, gdzie wielko porw, zdolnych do przerastania tkank kostn jest mniejsza od wielkoci delektw krytycznych w tych materiaach, liozwj defektw pod kry tycznych iaino wany jest, poprzez ulegajc mineralizacji tkank kostn, ktra wypenia pil
Hioiriaf.enaly wglowe i k o m p o z y t o w e
*> & 16 e - 15-i
Kana Hav*rsa v i
60
70
80
30
100
110
120
Rozmiar makroporw [ p m ]
Hys. 5.27. Typy zcz ko-implant w kompozytach wgiel-wgiel.
~i
500
1
1000
1
1500
1
3000
2000 2500 Liczba falowa
3500
H.vs. 5.28. Widma w podczerwieni kompozytu wgiel-wgiel przed implantacj i 14 miesicy od iniplantaeji: a) przed implantacj, b) po iniplantaeji (rodek implantu), c) warstwa porednia, d) powierzchnia, e) tkanka kostna. sic przestrzenie w implancie. Skutkiem tego jest wzrost wytrzymaoci implantu. Rezultatem oddziaywania z tkank mikk jest tworzenie si wok implantu wglowego cienkiej otoczki cznotkankowej. Wbudowanie torebki Inc/notkankowj w s t r u k t u r implantu cile zaley od jego porowatoci, a najmocniejsze przyleganie torebki do implantu m a miejsce w materiale o najwikszej porowatoci o cigym systemie porw. Przeprowadzona analiza waciwoci mechanicznych oraz biologicznych wskazuje na konieczno modyfikacji klasycznej technologii o t r z y m y w a n i a kompozytw wgiel-wgiel. (lelem kocowym nie jest uzyskanie m a t e r i a u o najwyszych parametrach wytrzymaociowych, tylko m a t e r i a u wiclofun-
keyjncgo z punktu widzenia medycyny. ' l a wieloliinkcyjnoe sprowadza sic; do zapewnienia cccii biozgodnoci, dopasowania m i k r o s t r u k t u r y i wlaciwo ci do otaczajcych tkanek oraz wytworzenia z nimi naturalnego poczeniu. Biorc p o d uwag opisane wczeniej ograniczenia w biozgodnoci kom pozytw wgiel-wgiel oraz czynniki decydujce o ich biofunkcyjnoci, t.ceh nologia otrzymywania tych kompozytw dla celw medycznych powinna skada si z etapw przedstawionych na rys.5.29.
ywica fenolowoformaldehydowa
Niskomoduowe wkna wglowe
Cieka impregnacja
4
Zwglanie Dosycanie ywic f-f Zwglanie (1000C)
i 4
n cykli
Pokrywanie pirowglem (950 C)
Biozgodny kompozyt C-C
Hys. 5.29. Schemat otrzymywania kompozytw wgiel wnel o koni i"lowitiii'| mikrostrukturze dla celw medycznych. Zastosowanie takiej technologii umoliwia otrzymanie caej gamy koinp > zytw o wytrzymaoci zmieniajcej si w granicach llll) Nl)l) MPa, module Younga 10-100 G P a i porowatoci od kilku do kilkudziesiciu procent. Prace n a d wykorzystaniem implantw z kompozytu wgiel-wgiel pro wadzone s w Katedrze Ceramiki Specjalnej AGII od prawie dwudziestu lal Dotycz one wielu dziedzin medycyny: od ortopedii, przez chirurgi szczkowa, laryngologi, urologi a do okulistyki. O b e j m u j zarwno implanty pracujce w zoonych stanach napre w postaci rub i pytek do zespala nia koci, protezy kosmetyczne, elementy wypeniajce ubytki tchawicy czy
b i o m a t e r i a y wglowe i k o m p o z y t o w e
elementy none keratoprotcz. Badania in vil.ro, w pynach fizjologicznych i hodowle komrkowe, oraz b a d a n i a dowiadczalne i kliniczne wykazay dobr tolerancj tego m a t e r i a u przez tkanki biorcy, brak lub niewielkie odczyny zapalne, stopniow degradacj m a t e r i a u oraz wystpowanie fagoeytozy drobin wglowych.
Protezy jder
Pytki zespalajce, prepregi na ubytki tchawicy, keratoprotezy
ruby i gwodzie zespalajce
Trzpienie endoprotez stawu biodrowego
Hys. 5.30. funkcje biomedyczne implantw z kompozytw wgiel-wgiel o rnej orientacji wkien wglowych. Wybr r o d z a j u m a t e r i a u , a szczeglnie sposb jego wzmocnienia uzaleniony jest od funkcji, j a k materia spenia w organizmie ywym. W warunkach gdy wprowadzony implant spenia rol kosmetyczn lub p o d o a dla n a r a s t a j c e j tkanki cznej, istotna jest funkcja biologiczna przy spenieniu minimalnych wymogw mechanicznych. Natomiast t a m , gdzie materia spenia. rol implantu konstrukcyjnego, przenoszcego due naprenia, konieczni' jest uzyskanie m a t e r i a u o duej wytrzymaoci. Dotyczy t o gwnie r u b zespalajcych W p r z y p a d k u pytek zespalajcych najistotniejszym p a r a m e trem mechanicznym jest sprysto materiau, ktra, dla zapewnienia korzystnego procesu zrostu kostnego, musi by zbliona do sprystoci koci Realizacja tak zrnicowanych funkcji mechanicznych moliwa jest w przypadku kompozytw wgiel-wgiel drog miedzy innymi zastosowania rne-
go sposobu wzmacniania, od jednokierunkowego uoenia wkien (kompo zyt 1D) do wielokierunkowych s t r u k t u r wzmacniajcych (MIJ). Waciwoci mechaniczne tych kompozytw oraz ici medyczne przeznaczenie pokazano n a rys. 5.30.
5.G.2.2. Przykady zastosowa kompozytw wgiel-wgiel w medycynie Podoa dla regeneracji tkanki cznej (laryngologia, urologia)
J e d n z moliwych reakcji organizmu ywego ria wprowadzany implant jesl tworzenie wknistej tkanki cznej o t a r b i a j c e j implant. G r u b o tej otocz ki wg Forstera moe by miernikiem biotolerancji. Najczciej wok nu p l a n t u o m a e j biozgodnoci tworzy si g r u b a tkanka czna, ktra za my ka toksyczny wszczep z towarzyszc martwic i ziarninowaniem. Moliwi jest rwnie wystpowanie wknienia obojtnego z cienk otoczki), al< In martwicy. W t a k i m p r z y p a d k u w okolicy wszczepu mog pojawia >n, nm krofagi lub komrki dookoa ciaa obcego. Klinicznie taka sytuacja |i i ilo zaakceptowania, gdy p o j a w i a j c a si reakcja miejscowa najezeie| u li, p u j e z czasem. Efektem miejscowego oddziaywania moe by wchanianie otorbienie, oddzielenie lub wbudowanie implantu w o t a c z a j c e tkanki.
Wytrzymao na zginanie a [MPa] 201 dt 11 34 5 45 6 Modu sprystoci E [GPa] 68 + 8 12.7 4 15 dh 6 Udzia objtociowy porw V P [%| 25.2 33.6 makropory 6.4 25.6 Gsto pozorna P |g/cm 3 | 1.25 0,85 1.05
Sreilni w y m i a r porw
Nr I II III
P |nm| 1249 .M50 1800
I - jednokierunkowe uoenie wkien, po zwgleniu bez dosycania; ii - wzmocnienie wknami krtkimi o przypadkowej orientacji, po zwgleniu lxv tlonycnnln III - wzmocnienie wknami krtkimi o przypadkowej orientacji po /wry,leniu i jol nok roi nym dosycaniu.
Tab. 5.10. Charakterystyka kompozytw wgiel wgiel stosowanych w I > m In 1 1 1 m li dowiadczalnych. J a k wykazay b a d a n i a in vivo przeprowadzone przez Galzi | l | kom pozy I wgiel-wgiel zaliczy m o n a d o materiau biozgodnego tworzcego cienko cierm torebk cznotkankow, ktrej sposb poczenia z powierzchiii i m p l a n t u zaley od porowatoci materiau. Potwierdzeniem tego s b a d a nia przeprowadzone na krlikach, ktrym w okolicach przykrgoslupa pud skr wszczepiono rne typy implantw wykonanych z kompozytw wgiel wgiel. C h a r a k t e r y s t y k tych materiaw przedstawiono w tabeli 5.10. Im planty wykonane z kompozytw wgiel-wgiel nie d z i a a j dranico w s t o sunku do otaczajcych je tkanek, nie wywouj miejscowego odczynu zapal
nogo, ani nie p o w o d u j zalmrzeii gojenia ran po ieh wszczepieniu. Miejscowa reakcja tkanek p o wszczepieniu protez polega n a wytworzeniu cienkiej torebki leznotkankowej wnikajcej w szczeliny m a t e r i a u wglowego. Powoduje to stopniowe zanikanie ostrej granicy miedzy protez i o t a c z a j c y m i tkankami, z m n i e j s z a j c twardo protezy, u p o d a b n i a j c wszczep pod wzgldem sprystoci do prawidowej tkanki mikkiej. Tworzenie torebki leznotkankowej n a s t p u j e ju w d w a tygodnie od iniplantaeji. Po tym okresie obserwuje si wystpowanie wkien kolagenowych, poprzedzone obecnoci fibroblastw. Uporzdkowanie ich jest pocztkowo nieregularne, p r z y p o m i n a j c e lun sie. Po 24 tygodniach wystpujce w obrbie torebki leznotkankowej liczne wkna kolagenowe tworz ju uporzdkowan sie rwnolegle uoonych wkien. Proces wbudowywania protez jest cile zaleny od wielkoci i rozmieszczenia porw w materiale. Najlepiej wbudowane s protezy z k o m p o z y t u wgiel-wgiel wzmacnianego przypadkowo zorientowanymi krtkimi wknami (rys. 5.31).
Hys. 5.31. Obraz protezy wglowej wzmacnianej wknami krtkimi, otoczonej torebk lcznotkankow wnikajca w szczeliny i pory materiau (nie dajc si oddzieli od j>rotezy). Materia ten c h a r a k t e r y z u j e si najwikszym udziaem i rednim rozmiarem poro w, a co najwaniejsze wystpujce w nim pory tworz system cigych knnnlw. Plat.wia to p e n e t r a c j pynw ustrojowych i powoduje, e tkanka czna organizuje si od strony wntrza protezy (rys. 5.32.). Protezy z jednokierunkowym uoeniem wkien zawieraj pory o ksztacie eliptycznym uoone dusz osi rwnolegle do osi wkien bez cigego systemu porw. Mlek tern takiej m i k r o s t r u k t u r y jest powstanie torebki leznotkankowej bez cech wbudowania (rys. 5.33.). Uzyskane wyniki stanowiy podstaw do opracowania materiaw dla urologii, w szczeglnoci protez jder |2,3|. Schemat otrzymywania wglo-
! ) . ( > . K o m p o z y t y w z m a c n i a n e w k n a m i w g l o w y m i 37f>
Hys. 5.32. Obraz histopatologiczny preparatu z protez wglow. ()d strony pi o tezy tworzy si torebka z luno uoonych elementw tkanki lip/ncJ
Hys. 5.33. Obraz protezy wglowej wykonanej z kompozytu wzmacnianego wk nami jednokierunkowo. Torebka lcznotkankowa po przeciciu odwal stwia si od protezy (brak procesu przerastania). wych protez j d e r przedstawia rys. 5.3-1. Usunicie jdei jc.l jednym sposobw leczenia raka gruczou krokowego. I < ' > takim zabiegu pow i J konieczno wprowadzenia protez, ktrych gwnym celem jesl pr/.s wtcenn prawidowego wygldu moszny. Zabieg ten m a wic eharaktei kosmetyczny, s t d dla prawidowego funkcjonowania protezy istotny jest proces otoiluu nia i przerastania i m p l a n t u tkank czn. Nie s tu istotne waciwoci mechaniczne. Wszystko to sprawia, e funkcje protez jdra dobrze s p e n i a j kompozyty wgiel-wgiel wzmacniane wknami krtkimi, rozmieszczonymi przypadkowo w osnowie. Przeprowadzenie kilkunastu zabiegw klinicznych z wynikiem pozytywnym stawia tego typu protezy w grupie takich m a t riaw jak silikony, polietylen, gbka kolagenowa w peni przydatnych do tego typu zabiegw w urologii.
:t7(i
l i i o m a t c r i a y wglowe i k o m p o z y t o w e
YWICA F E N O L O W O FORMALDEHYDOWA
W K N A WGLOWE CITE Z P REPARACJ
CIEKA ; I M P R E G N A C J A :"'""
PRASOWANIA UTWARDZANIE i
OBRBKA MECHANICZNA
ZWGLANIE
Hys. 5.34. Schemat otrzymywania protez wglowych dla urologii. Podobne efekty przerastania implantu wglowego tkank czn uzyskano w p r z y p a d k u zabiegw odtwarzania grnego odcinka tchawicy. Jest to jeden z czciej stosowanych zabiegw rekonstrukcyjnych w laryngologii. Wykonuje si go kilkoma m e t o d a m i , polegajcymi rn.in. na zespoleniu tchawicy "koniec do koca" po jej odcinkowym wyciciu, uzupenieniu ubytkw tchawicy za p o m o c wasnych tkanek pacjenta (rekonstrukcja a u t o g e n n a ) , uzupenieniu ubytkw tkanki osobnika tego samego g a t u n k u (przeszczepy allogenne - homo-przeszczepy), przeszczepy alloplastyczne - wypenianie ubytkw tchawicy m a t e r i a a m i implantacyjnymi. Najlepsze wyniki odtworzeniu cigoci po jej odcinkowej resekcji d a j e zespolenie kikutkw tchawicy "koniec do koca". Zapewnia ono cigo nabonka oddechowego i d o b r e rusztowanie u t r z y m u j c e wiato tchawicy [4], W sytuacjach, w ktrych zabieg zespolenia "koniec do koca" koczy si niepowodzeniem ze wzgldu na m a elastyczno tchawicy oraz konieczno wycicia odcinka wikszego ni (> cm, p r z y d a t n e m o g okaza si m a t e r i a y alloplastyczne. Podstawowe wymogi, jakie musi spenia w tego typu zabiegach materia alloplastyczny to: elastyczno i niezapadalno, brak reakcji nowotwoi zenia, nieprzepuszczalno dla powietrza, uatwienie n a p e z a n i a nabonka oddechowego na caej powierzchni i cakowite wbudowanie w tkanki biorcy z minimaln reakcj zapaln. Jak wykazao wielu autorw [5,6] cakowite wbudowanie implantu tchawicy w tkanki biorcy z a p e w n i a j tylko odpowiednio porowate materiay. Obecno porw pozwala n a bardzo szybki wzrost tkanki cznej, p o w o d u j c tzw. bioinkorporacj wszczepu. T k a n ka. czna uszczelnia protez, zapobiegajc inwazji b a k t e r y j n e j od strony wiat a tchawicy, wpywa na umocowanie wszczepu oraz stanowi podoe* dla napezania nabonka oddechowego. Napezanie prawidowego n a b o n k a
.'>.(>.
K o m p o z y t y w / , m m iiiiinc w l k m n i i i
wglowymi
oddechowego (walcowatego z rzskami), jest. jednym z warunkw |>omyl ncj rekonstrukcji tchawicy. Niemono pokrycia sn; nabonkiem, prakty c/nie dyskwalifikuje materia alloplastyczny w odtwarzaniu cian tchawicy. Obecno n a b o n k a jest midzy innymi konieczna dla prawidowej funkcji tchawicy w przenoszeniu luzu z drzewa oskrzelowego, chroni przed infekcji), i s t a n e m zapalnym, zapobiega ziarninowaniu, a take zapaleniu puc i oskrzeli oraz reakcjom nowo tworzeni a. Wrd wielu stosowanych implantw, o b e j m u j c y c h metale, polimery i ceramik, tylko niektre m a j zdolno pokrywania si n a b o n k i e m rzskowym. Nale do nich midzy innymi p o lietylen i dacron. Istnieje pogld, e powstawanie nabonka uzalenione jest od stopnia nasilenia s t a n u zapalnego i dopki jest on obecny, dopty nie ma komrek walcowatych z rzskami [7j. Biorc p o d uwag wymagania stawiane materiaom alloplastyczny ni stosowanym w rekonstrukcji cian tchawicy oraz na podstawie prb w .lp nych wykonano w K a t e d r z e Ceramiki Specjalnej ACII cienkocienny, ' In tyczny kompozyt wgiel-wgiel wzmacniany t k a n i n wglowi) o gminni III 270 g / m 2 . Jako prekursor osnowy wglowej zastosowano ywice leiiolowo formaldehydow. Przygotowano jednowarstwowe laminaty, ktre nnslpnie p o d d a w a n o procesowi obrbki cieplnej w atmosferze o b o j t n e j , w teinpe r a t u r z e do 1000 C z szybkoci ogrzewania 200 C / h . W celu wzmocnienia mechanicznego l a m i n a t u pokrywano go pirowglern. Schemat otrzymywania tych protez przedstawiono na rys. 5.35. Taki sposb otrzymywania materiau elastycznego o dobrej w y t r z y m a loci umoliwia wszywanie go w tkanki implantu. Krzyowy ukad wkien w tkaninie determinowa natomiast m i k r o s t r u k t u r protezy (rysunek 5.30.). C h a r a k t e r y z o w a a si ona obecnoci pojedynczych, rwnolegle uoonych wkien w wizkach, ktre nastpnie tworzyy splot krzyowy, laki ukad wizek wkien zapewnia wystpowanie midzy nimi pustych przestrzeni o wymiarach rzdu setnych czci milimetra. Pomidzy pojedynczymi wk nami w wizce wystpoway natomiast pory o wielkoci rzdu kilku l\ ii \ nm. Obecno pustych przestrzeni midzy wizkami wkien oinz n n d / \ pojedynczymi wknami w wizce s p r z y j a a szybkiemu przerastaniu prze/ tkank czn elastycznego, kompozytowego implantu wglowego. B a d a n i a dowiadczalne z uyciem tego materiau zostay przcprowadzo ne n a 30 krlikach rasy nowozelandzkiej przez Roszkowsk w Klinice (Hola ryngologicznej C e n t r u m Medycznego Ksztacenia Podyplomowego w War szawie |8,9|. Stosowano d w a typy zabiegw, ktrych schematy przedstawiono na rys. 5.37a,b. Pierwszej grupie badanych wycito podluzwkowo rusztowanie cirz stne tchawicy wielkoci 2 x 0, 5 c m . Pozostawion, balotujc wraz z rucha
:i!io
Iioiiintcrialy
wglowe
kompozytowe
YWICA FENOLOWO FOKMAL DEHYDOWA N O W O L A K I
1KAN1NA WGLOWA JOUU/ .1110(1 BEZ 1'REP AKACJI
CIEKA IMPREGNACJA OTRZYMYWANIE , ' PREPREPW
SUSZENIE LAMINOWANIE
P RA S O WANI NA GORCO, UTWARDZANIE
(liczba p r a s o w a n y c h w a r s t w z a l e y od g r u b o c i p y t k i : laryngologia 8 warstw) chirurgia szczk o w a - 2 warstwy, ortopedia -
ZWGLANIE
DOSYCANIE CIEKA IMPREGNACJA I i YWICA FENOLOWO- T \ FORMALDEHYDOW
(laryngologia, chirurgia szczkowa dosycanie: l x )
DOSYCANIE PIROWGLEM Z FAZY GAZOWEJ
U\:
:>.:(!>. Schemat otrzymywania kompozytw wglowych do rekonstrukcji ubytkw tchawicy (laryngologia) oraz do zespalania koci w chirurgii szczkowej i ortopedii.
Rys. 5.37. Sposb uzupeniania ubytku tchawicy a) resekcja podluzwkown, b) resekcja pelnocienna [9]. mi o d d e c h o w y m i b o n luzow p r z y t w i e r d z o n p o j e d y n c z y m i szwami d o wszczepu wglowego. W g r u p i e tej oceniano p r z y d a t n o b a d a n e g o i n a t e r i a u j a k o r u s z t o w a n i a u t r z y m u j c e g o t r w a l e w i a t o tchawicy. O b s e r w a c j e te u z u p e n i o n o b a d a n i a m i m a k r o - i m i k r o s k o p o w y m i , p r z e p r o w a d z a n y m i w o k r e s a c h 6, 16, 24 t y g o d n i . P o r w n y w a n o w i a t o tchawicy ria poziomie wszczepu z o d c i n k a m i nie operowanymi. W g r u p i e drugiej wycinano peno cienne u b y t k i wielkoci 1 x 0 , 5 c m , k t r e n a s t p n i e z a m y k a n o i m p l a n t e m wglowym. W g r u p i e t e j z a s a d n i c z y m celem byo z b a d a n i e powslawnuui p r a w i d o w e g o n a b o n k a oddechowego. W o b u grupach wszczepy b \ l \ d o b rze w g o j o n e , bez przemieszcze w miejscach wszycia. O t o c z o n e byy . icnk t o r e b k c z n o t k a n k o w , o d s t r o n y w i a t a powierzchnia, bya gadka. W ha d a n y m okresie wszczepy p o z o s t a w a y m a k r o s k o p o w o niezmienione. O b r a zy m i k r o s k o p o w e p r e p a r a t w z o b u g r u p wykazay we wszystkich okresach obserwacji d o b r t o l e r a n c j m a t e r i a u z k o m p o z y t u wgiel-wgiel. Midzy p a s m a wkien w r a s t a a t k a n k a czna, tworzc n a t u r a l n e mostki m o c u j ce wszczepy d o p o d o a , u n i e m o l i w i a j c ich e w e n t u a l n e przemieszczenie. W g r u p i e d r u g i e j p o t w i e r d z o n o histologicznie n a p e l z a n i e od s t r o n y wiata tchawicy n a b o n k a oddechowego z rzskami na wszczepie wglowym (rysu nek 5.38.).
:i<)2
H i o i n a t c r i i i l y wglowe i k o m p o z y t o w e
l<\ :..
Obraz histopatologiczny nowopowstaego nabonka oddechowego wraz /, rzskami na powierzchni implantu wglowego [9].
Nu podstawie uzyskanych wynikw mona stwierdzi, e cienkocienne laminaty s dobrze tolerowane we wszczepach u z u p e n i a j c y c h fragmenty ciany tchawicy u krlikw. W okresie procznej obserwacji alloplastyczny m a t e r ia wglowy speni rol dugoterminowego rusztowania u t r z y m u j c e g o wiato tchawicy oraz zachowa prawidow jej funkcj t r a n s p o r t u wydzieliny, dziki n a p e z a n i u na wszczep prawidowego n a b o n k a oddechowego. Pomylne wyniki dowiadczalne stanowi podstaw do rekonstrukcji f r a g m e n t w ciany tchawicy i krtani w wybranych przypadkach klinicznych. Prowadzi rwnie mog d o opracowania penej, okrnej protezy tchawicy z m a t e r i a u wglowe -go.
Kompozyty w osteosyntczie (ortopedia, chirurgia szczkowotwarzowa)

W osteosyntezie najczciej stosowane s materiay w postaci pytek, r u b i gwodzi zespalajcych. Istnieje caa g a m a cznikw, rnicych si swoj konstrukcj i zwizanym z ni mechanizmem zespolenia. W r d pytek wyrnia si pytki u s t a l a j c e i samodociskowe, ruby dzieli si na ruby do istoty korowej i gbczastej, w t y m ruby kostkowe, oraz stosuje si gwodzie rdszpikowe. Coraz wikszego znaczenia n a b i e r a j stabilizatory zewntrzne, takie jak: stabilizator typu Zespl, Polfix czy a p a r a t Ilizarowa. Praco nad kompozytowymi rubami wglowymi rozpoczte przez Kusia w kocu lat 80-tych kontynuowane byy w latach pniejszych take przez innych badaczy. Uzyskane wyniki s efektem wsppracy K a t e d r y Ceramiki Specjalnej ACII i Kliniki Ortopedycznej AM w Warszawie [10,11,12] Hola implantu konstrukcyjnego, pracujcego w zoonych stanach napre wymaga, przy duej kruchoci kompozytu wgiel-wgiel zaprojektowania takiej mikrostruktury, ksztatu i wymiarw ruby, ktre by minimalizoway wpyw takich niekorzystnych efektw jak: efekt karbu czy obecno defektw mogcych spenia rol defektu krytycznego. Uniknicie lokalnych
5.(i.
Kompozyty w/mucniane wknami
wglowymi
koncentracji napre powinno gwarantowa odpowiednia wy I rzynialoe, w p r z y p a d k u r u b szczeglnie na zginanie i eiiinnie. W pracach nad ot,rymy wartiem kompozytowych r u b wglowych wykorzystano techniki stosowane przy o t r z y m y w a n i u kompozytu wgiel-wgiel.
45
Ilys. 5.39. Orientacja wkien w kompozytowych rubach wglowych. Prowadzono je pocztkowo w dwch kierunkach, stosujc j a k o ruatei tul wyj ciowy prt kompozytowy z jednokierunkowym, rwnolegym do OM ulo/ rtiern wkien oraz prt otrzymywany m e t o d dwustopniowi),. W tym di ugim j)rzypadku j)rt skada si z rdzenia z jednokierunkowy tu uoeniem w h > 1 M M I i warstwy zewntrznej z wknami o orientacji o d p o w i a d a j c e j mu h \ I m i u zwojw gwintu. Schemat uoenia wkien w tych kompozytach iluslrujt rys. 5.39. W kadej z tych m e t o d koniecznym e t a p e m bya obrbka nieelia rticzna n a d a j c a waciwy ksztat i wymiary ruby. Typ 1 Sia niszczca gwint na dugoci 6 mm [N| Liczba zwojw gwintu Powierzchnia cinana [mm | Sia niszczca dla jednego zwoju [N| Krytyczne naprenie cinajce |MPa|
2
Typ 11
120 I ')
343 20 3.4 38 280 17 25.3
3 .4 38
!>H I 12 12,5
Tab. 5.11. Waciwoci mechaniczne kompozytowych rub wglowyi li Obrbk t przeprowadzono na szlifierce do wakw z tarcz elekt rokoi nudo w. Wstpne b a d a n i a wykazay, e w rubach otrzymywanych dwu topnio wo, s k a d a j c y c h si z dwch czci o rnej orientacji wkien wystpuj bardzo liczne rozwarstwienia n a granicy rdze ruby - zwoje gwintu spowo dowane duymi napreniami cieplnymi. Powoduje to odrywanie gwintu od rdzenia ruby i wpywa n a zmniejszanie wytrzymaoci rta cinanie gwintu (tab. 5.11.). W dalszych pracach skoncentrowano si na pierwszym sposobie o trzy mywania kompozytowych rub wglowych, ktrych schemat, otrzymywaniu przed s I, a w i a. rys.5.-10.
I iionint.erialy wglowe i k o m p o z y t o w e
a)
DOSYCANIE PRNIOWE ywic fenolo-formaldehydo (prnia 10" 2 Tr, czas 1h)
i KI. Schemat otrzymywania kompozytowych rub wglowych. a) otrzymywanie jednokierunkowego prta: 1 - rama natykowa, 2 grzebie, 3 - nasyealnik, 4 - dysze formujce, 5 - suszarka do wstpnej polimeryzacji, (i - ukad piecw do polimeryzacji, 7 - cigarka, 8 - urzdzenie tnce, !) - prt kompozytowy 1 I), b) technologia otrzymywania kompozytowych rub.
.j.().
K o m p o z y t y wzimicniunc w k n a m i wglowy i ni
W kadym p r z y p a d k u przed i po naciciu gwintu prbki dosycnno pirow glern. Warstwa pirowgla suy z jednej strony podniesieniu wytrzymaoci kompozytu, w t y m wytrzymao na cinanie, a z drugiej, zgodnie z wynikami b a d a w pynach fizjologicznych, osabieniu intensywnoci oddziaywa nia k o m p o z y t u ze rodowiskiem biologicznym. Opracowanie kompozytowych rub o korzystnych waciwociach mechanicznych w y m a g a analizy dwch wielkoci: wytrzymaoci ria zginanie ruby oraz wytrzymaoci n a cinanie gwintu ruby. Pierwsza wielko, za k t r odpowiedzialny jest ukad rdzenia ruby, wynika z samych waciwoci kompozytu wzmacnianego wknami. Najwysz wytrzymaoci na zgina nie c h a r a k t e r y z u j si kompozyty wzmacniane wknami uoonymi rwno legie w j e d n y m kierunku ( I D ) . Wytrzymao n a cinanie jest natomiast n a j s a b s z y m ogniwem w grupie waciwoci mechanicznych kompozytu w giel-wgiel. Osiga ona kilka procent wytrzymaoci n a rozciganie pod* a gdy dla typowych metali i polimerw m a ona wielko rzdu 50 H I ) ' w vi i \ maoci na rozciganie. Z analizy tej wynika, e zasadniczym problemem jest opracowanie odpowiedniego ksztatu i wymiarw gwintu, zapewniaj cego moliwie m a k s y m a l n e poczenie kostne. W badaniach porwnawi zycli stosowano stalowe ruby "Osteo" do istoty korowej. Prbom wytrzymao ciowym p o d d a n o trzy o d m i a n y rub: metaliczne i wglowe o wymiarach r u b ''Osteo" do istoty korowej oraz ruby wglowe o zmodyfikowanym gwincie. Za k r y t e r i u m wytrzymaoci przyjto nono i wytrzymao ria cinanie gwintw w warunkach wycigania ruby z poczenia. Takie obcienia, r u b d o m i n u j w zespoleniach koci podczas ich obciania. W tab. 5.12. przed stawiono wyniki b a d a wytrzymaoci zcza ko - ruba. Profil gwintu Rodzaj materiau Liczba zwojw gwintu, n Powierzchnia cinania [mnrl Sia niszczca gwint na dlg. 7 mm, FKG, |N] Krytyczne naprenie cinajce gwint w koci, [MPa] Osteo stal 4.00 79.2 762 23 Osteo
CPRC
zmodyfikowany
<:piu '
4.00 79.2 307-J 16
3.50 86.1
395 I IK
9.63
3.88
1.56
Tab. 5.12. Nono i wytrzymao gwintu kompozytowych rub wglowych, wki eonych w ludzk ko udow. Sia niszczca gwint, w p r z y p a d k u ruby wglowej stanowi okoo 10% siy niszczcej ten gwint dla ruby stalowej "Osteo". Wynika to z maych wat toci naprenia cinajcego zwoje gwintu w otworze koci dla r u b wglo
I i i n i i i a t c r i u l y wglowo I k o m p o z y t o w e
wych. Wie si t o midzy innymi z obserwowanym wykruszaniem i niszczeniem wierzchokw gwintu. W ten sposb poczenie p r a c u j e przy mniejszej rednicy ruby i obnionej powierzchni gwintu podlegajcego cinaniu. N a j wiksz warto siy niszczcej gwint w koci wykazuj kompozytowe ruby wglowe o zmodyfikowanym gwincie. Wie si to z popraw rwnomiernoci rozkadu obcie midzy gwintem ruby i koci w wyniku zwikszenia pochylenia cianek gwintu. W wyniku przeprowadzonych b a d a nad konstrukc j i kompozytowych r u b wglowych uzyskano nono poczenia z koci i u by wglowej ze zmodyfikowanym gwintem (395 N) p r z e k r a c z a j 50% nonoci poczenia z koci ruby stalowej "Osteo" (762 N). Wskazuje to n a moliwo stosowania kompozytowych rub wglowych w niektrych zabiegach zespalania koci. Dotyczy to zespalania neutralizujcego z wykorzystaniem m e t o d y "Zespl" oraz z a m a awulsyjnych. Sposoby zespalania takich zama p r z e d s t a w i a j rys. 5.41. i 5.42.
kompozycja ruba wglowa
l(s:
5. 11. Zespolenie neutralizujce z wykorzystaniem kompozytowej ruby wglowej.
Hys. 5.42. Zespolenie kostki przy pomocy ruby wglowej.
5.(i.
K o m p o z y t y wziiiiiriiianc w k n a m i
wglowymi
Uzyskane wyniki bada wytrzymaociowych ni) z kompozytu wgiel wgiel byy p o d s t a w do rozpoczcia prac dowiadczalnych. W badaniach pro wadzonych przez Staszkowa |13,4] zespalano odcity dowiadczalnie kykie przyrodkowy koci udowej krlika. Do zespalania wykorzystano kom pozytowe ruby wglowe o t r z y m a n e z prekursora pakowego oraz prekursora fenolowo-formaldehydowego. Po zabiegu operowana koczyna bya unieruc h a m i a n a w szynie gipsowej na dwa tygodnie. Zwierzta w oznaczonym czasie 4,6,8,10 i 12 tygodni umiercano. Nie stwierdzono powikszenia wzw chonnych pachwinowych strony operowanej koczyny. Nastpnie wykonano sekcj stawu kolanowego. W miejscu wkrcenia ruby widoczne byo czarne zabarwienie powizi. W kadym p r z y p a d k u stwierdzono zrost kostny. Na powierzchni chrzstnej zronitych kykci widoczny by przeom za m a n i a w postaci ciemnej, zaczernionej linii. Zaczernienie to byo wik ... u zwierzt p o krtszym czasie przebywania ruby w koci (4 li tygodni) i mniejsze po 3 miesicach. W obserwacji przebiegu gojenia zama w> ko rzystano technik rentgenowsk. Analiza zdj rentgenowskich wykonywn nych w odstpach dwutygodniowych pozwolia ledzi proces zrosi u kosi nego w funkcji czasu. Wypenianie si kanau w miejscu wprowadzone| si uby uwapnion tkank najlepiej m o n a byo oceni obserwujc zarastanie ot woru widocznego w projekcji bocznej. Zrost kostny z a m a n i a obserwowany by rednio p o 6 tygodniach od operacji. Wypenienie kanau, wyraajcego si zanikiem w obrazie rentgenowskim otworu koci nastpowao w okresie 8 tygodni. B a d a n i a histopatologiczne wykazay czciow degradacj ba danych rub. Obserwacje w funkcji czasu pozwoliy stwierdzi, e proces biodegradacji zaczyna si od 4 tygodnia przebywania materiau wglowego w organizmie. Fazy wglowe dobrze w g a j a j si w blizn kostn i w koci, nic obserwuje si reakcji komrkowej typu okoo "ciaa obcego". I bobiny wglu z n a j d o w a y si n a obrzeach kanau kostnego a do prawie cakowitego ich pochonicia j)rzez komrki erne. Inne warunki biomechaniczne w y s t p u j w przypadku stosowaniu o teosyntezy rubowej w zamaniach uchwy. Wzajemny ukad misni zwn< \ mini d n a j a m y ustnej i mini nadgnykowych powoduje, ze w wikszosi i przypadkw siy ich pocigania wzajemnie si rwnowa. Skutkiem tego, w zamaniach uchwy nie obserwuje si duych napre pomidzy o d l a n i a mi kostnymi. Powoduje to, e do chwili obecnej oprcz metalowych pytek i r u b czsto stosuje si ligatur stalow oraz nici chirurgiczne o duej wy trzymaoci i wyduonym czasie rozkadu. Zasadniczym celem w tym przy padku, po a n a t o m i c z n y m nastawieniu odamw kostnych jest stabilizacji) zespolenia. Odrnia to osteosyritez stosowan w ortopedii, gdzie ruby zapewniaj docisk odamw a wic s p e n i a j funkcj cignc, IJwzgld
niajc lc rnice opracowano kompozytowe ruby wglowe oraz pytki z kompozytu wgiel-wgiel do zespalania zamanego trzonu uchwy, ktrych waciwoci przedstawiono w t a b . 5.13.
Porowato otwarta redni promie porw [nm] Sia zrywajca gwint IM) Wytrzymao na zginanie [MPa] Modu sprystoci [GPa]
Iinplanl.
Gsto Ig/cm 3 ] /Iowa Lelowa, 2.5 mm Iowa ^glowa, mm
[%]
4,6
1,5
2740
240
1,45
5,6
1480
220
24
lab. 5.13. Waciwoci kompozytowych rub wglowych i pytek stosowanych w chirurgii szczkowej. Sposb zespalania przy wykorzystaniu tego t y p u cznikw przedstawiono na rysunku 5.43. Badania prowadzone przez Cielika w Klinice Szczkowo' Twarzowej l. AiM w Zabrzu wykazay peny zrost kostny w okresie 6-8 tygodni, oraz
W O
Uys. 5.43. Sposb zespalania zamanej koci uchwy. Badania histopatologiczne potwierdziy inny przebieg zrostu kostnego ni w p r z y p a d k u osteosyntezy metalowej. Tej drugiej towarzyszy proces zapalny w postaci martwicy i naciekw drobnokomrkowych zoonych z granuloeyl.w, komrek plazmatyeznych i fibroblastw. Wok i m p l a n t u tworzya u tkanka czna wknista i tkanka ziarninowa z krwinkami biaymi kwasoehlonnymi. P o w s t a j c a tkanka kostna zbudowana bya z cienkich beleczek kostnych. W p r z y p a d k u wszczepu wglowego obserwowano pocztkowo nieregularn otoczk cznotkankow z niewielkim odczynem fagocytarnym i nielicznymi naciekami limfocytarnymi. W n a s t p n y m okresie n a s t p o w a a o d b u d o w a beleczek kostnych, ktre stopniowo o d t w a r z a y w peni d o j r z a ko. bnice w zachowaniu si tych dwch typw cznikw autorzy pu-
415.(i. K o m p o z y t y w z i i i i i r i i i a n c w k n a m i w g l o w y m i
blikacji |17| p r b u j wyjani nic tylko obecnoci stanw zapalnych, nic take zmianami w przej)lywie bioprdw, / d e c y d o w a n i e wysze przewd nietwo elektryczne implantw metalicznych od ywych tkanek powoduje, e bioprdy p y n gwnie przez metal. Wpywa to na zaburzenia w me tabolizmie wapnia i fosforu, co moe prowadzi do zaburzenia zrostu kosi, nego [18]. Tego t y p u a r g u m e n t a c j mona przyj, gdy amorficzne kom poyty wgiel-wgiel wzmacniane wknami redniomoduowyrni wykazuj przewodnictwo elektryczne zblione do pprzewodnikw. Takie waciwo ci wykazuj take skadniki koci t j . kolagen i hydroksyapatyt,. W y d a j e si, e taki u k a d powinien zapewni waciwy przepyw bioprdw. Zasadnicze rnice w y s t p u j take w sprystoci stosowanych pytek zespalajcych Kompozytowe pytki wglowe, charakteryzujce si sprystoci zblion do sprystoci koci odpowiedzialne s za realizacj zespolenia pf.zl.y wnego. M a to wpyw na mikroruchy odamw kostnych, prowadzc do , \ b szego zrostu przez wytworzenie kostniny zewntrznej. W czasie p o l i / p u j cego zrostu kostnego obserwowano take stopniow degradacj iiinlei iniu wglowego. Badania mikroskopowe wykazay, e ogniskowe ubytki ninlci nilu wglowego m a j miejsce n a powierzchni i s spowodowane oddziaywaniem mechanicznym o t a c z a j c y c h tkanek. W badaniach Pykao, Szczurka I III nych autorw 119,20] nie stwierdzono nigdy cakowitej degradacji materiau wglowego ani obecnoci drobin wglowych w odlegych tkankach. Drobiny s uwalniane przez komrki erne i t r a n s p o r t o w a n e naczyniami limfaty cznymi do regionalnych wzw chonnych. Potwierdziy to b a d a n i a wzw chonnych poduchwowych, gdzie ju od drugiego tygodnia po iniplantaeji obserwowano obecno drobin wgla. Stopniowo ulegay one dalszemu roz drobnieniu i zanikay. Nie obserwowano take zmian patologicznych wtro by i nerek. wiadczy to o b r a k u ujemnych odczynw oglrioustrojowyci, co jest, te cech m a t e r i a u biozgodnego. Zasadnicze korzyci stosowania im plantw wglowych w chirurgii szczkowej wi si jednak z unikui< i n n powtrnej operacji usunicia i m p l a n t u , jak t o ma miejsce w przypadku l cznikw metalowych, oraz z moliwoci radiologicznej obserwacji . ., lm\ z a m a n i a n a caej jej dugoci. P o n a d t o d u zalet tego typu zespoleniu |< i moliwo rdoperacyjnego dopasowania ksztatu pytki i rozmieszczenia otworw. Zapewnia to p r o s t a obrbka mechaniczna pytki polegajca na jej docinaniu i nawiercaniu otworw. Wedug opracowanej technologii wykona, no take stokowe gwodzie do mocowania wkniny wglowej w leczeniu ubytkw tkanki chrzstnej oraz ruby jako elementy zaczepw wizade s t a wowycli. Rezultatem pozytywnych wynikw bada dowiadczalnych byy zabiegi kliniczne przeprowadzane z wykorzystaniem ost.eosynfezy wglowej (tabela 5. II.).
11)1)
H i o m a t e r i a l y wglowe i k o m p o z y t o w e
Dziedzina medycyny Ortopedia
Rodzaj zat>iegu Zespolenie kostek goleni Zespolenie koci udowej Zaczepy wizade Mocowanie wkniny wglowej (ubytki tk. chrzstnej)
Liczba zabiegw 5 3 10 100 24
Zrost kostny Prawidowy
t hirurgia szczkowa
Zespolenie uchwy
Prawidowy
lali. T). I I. Liczba zabiegw klinicznych zespalania koci przy pomocy kompozytowych rub wglowych.
A k t u a l n i e t r w a j p r a c e n a d m o d y f i k a c j k o m p o z y t u wgiel-wgiel h y d r o k s y a p a t y t e m w celu n a d a n i a m u cech b i o a k t y w n y c h . Moe t o rozszerzy moliwoci w y k o r z y s t a n i a tego t y p u i m p l a n t w o s t o m a t o l o g i oraz do u z u p e n i a nia u b y t k w kostnych p r a c u j c y c h w w a r u n k a c h p o d w y s z o n y c h n a p r e .
Bibliografia
l| S . R a m a k r i s h n a , J . M a y e r , E . W i n t e r m a n t e l , K.W.Leong: FJiomedical applicalions of polymer-composite based materials: a review, Cornposites Science a n d Technology 61, 1189-1224, 2001 2| .1.Chopek, S.Baewicz, E . P a m u a , M.Baewicz, C . W a j l e r , E . S t a s z kw: Carbon and polymer composites in bone surgery. M a t e r i a l s for Medical Engieering E u r o m a t 2, 103-109, 1999 3| E d i t e d by J . M i d d l e t o n , G . N . P a n d , K . R . W i l l i a m s : Recent aduances in: Computer m.eihods in biomechanies and biornedical engineering, Books J o u r n a l s I n t e r n a t i o n a l 1992 l| Suresh S.: Craded materials for biornedical applications, Proc. Tenth Int. C o n f e r e n c e on Biornedical Engineering, Singapore, 6-9 D e c e m b e r 2000 r>| S.L.Evans, P.J.Gregson: Composite technology in load-bearing thopaedic implants, B i o m a t e r i a l s 19, 1329-1342, 1998 or-
|(i| K . I I . K r a m e r : lni.pla.nts For Surgery - A Suruey on Metallic Materials, M a t e r i a l s for Medical Krigirieoririg Pd J R O M A T 99 Vol. 2, 9-29, 1999
I iibliograliu
|7| L.L.IJench: Bioceramies: 74(7), 1487-1510, 2000
l')vm
conccpl
to cli mc
J. Ain.( 'crum.Soc.
|8| M.Vert, S.M.Li, G.Spcrilehauer, P.Cuorin: Biirresorbabiliiy
and Ino
compability
of alyphatic polyetslers. .1.Mat.Sci. Materials III Mcdicinc
3, 432-446, 1992 |9] M.Baewicz, S.Baewicz, J.Chopek, E.Staszkw: Struci,urc and
properties
of carbon materials for medical applicalions.
Ceramics in
Substitutive and Reconstructive Surgery. Elsevier, Arnsterdarn l!)!)l
[10] M.Baewicz: Carbon materials in the treatmeril of soft and kard tissue
injuries, E u r o p e a n Cells and Materials 2, 21-29, 2001 \l>
|11] A . M a j o l a , S.Vainionpaa, P.Rokkanen, H.-M.Mikkola, I I < ' rn ni lii
sorbable self-reiforced polylaetide (SR-PLA) composite roils foi Inn ture fication: slrength and strenglh retention in Ihe bom mul uibcii taneous tissue of rabbits. J.Mat.Sci.: Materials In Medieirie 3, 13 IV 2000
[12] W.Suchanek, M.Yashima, M.Kakihana, M.Yoshimura: Processing mul
mechanical properties of hydrozyapatite

whiskers.
reinforced with. hydro.ryapulile
Biomaterials 17, 1715-1723, 1996
[13] witkowski J., Chmielewski W., Grecki A., Ku W.M., Chopek .).,
Baewicz S., Powronik A.: Inynieria, Materiaowa
5, 150, 1993
[14] J.witkowski, ,J.Godzik, S.Szwed: Wkna wgowe w radiologii, red

W.M.Kusia: Biomateriay wglowe w medycynie, Karniowice l!l'll
[15] E.Fitzer, A.Gkogkidis, M.Heine: Carbon fibres and Iherr ennipn il<
C a r b o n 84, I C C , Bordeaux, 4 July 1984 [16] G.Savage: Carbon-carbon com.posi.tes, C h a p m a n & llall, London, 1903
[17| J.Chopek: Kompozyty

medycynie,
wgiel-wgiel. Otrzymywanie
i astosowanic w
Polski Biuletyn Ceramiczny Ceramika 52, Krakw 1997 .l.Bocki, .1.Chopek, .1.Godlewski, ,J. Michaowski,
[18| S.Baewicz,
K.Pakotiski, ,).l'iekarezyk, M.Stodulski: Tli/in C/C composite shells for high c.ncryy physics: manufacturc and properties, Carbon, Vol, 34,
No. I 1, 1393 1390, 1900
10'.!
.')
H i o i i i a t o r i a l y wglowe i k o m p o z y t o w e
|10| Fit.zcr 10., Huttner W., Manocha L.M.: Influence of process parameters on the mechanical prope.rl.ies of carbon/carbon - composites with pilch, as matrix precursors, Carbon 18, 1980, 291-295 |20| Lanaye J., Prado G.: Ghemistry and physics of carbon, vol. 14, Walker
Pd, New York, 1981
|2I| Dacie B., Marinkovic S.: High temp. - high pres. 13, 185, 1981
|22| .1. Chopek: Kompozyty

waciwoci,
wgiel - wgiel - zasady projektowania
ich
K a r b o 4-5, 117-119, 2000 Polski Biuletyn Ceramiczny
|'.!3| M.Baewicz: Wgiel jako biomateria, PAN Ceramika vol. 63, Krakw 2001 [24| A.Sudanese, G.Ciapetti, N.Baldini,
S.Stea,
D.Ciaroni,
D.Dallari,
A.Toni, A.Giunti: An evaluation of the in vivo and. in vitro biological reaction and mechanical features of carbon fibr composites, Chir
Organi Mov. LXXV, 171-176, 1990 |25| Lewandowska-Szumie M., Klein J., ladowski D., Pukao R.,
Komender J.: Reakcja tkanek na implantacj rnych materiaw wgowych po krtkiej obserwacji, Inynieria Materiaowa 5, 130-131,
1993 |'.!l>| Jabloriska-Klein J., Lewandowska-Szumie M.: Mat. Konf. Biomate-
riay wglowe, Rytro'92, 37, 1992

|27| Brandwood A., Nobel K.R., Sehinhelm K.: Phagocytosis of carbon
partieles by macrophages
in nitro, Biomaterials 13 (9), 646-648, 1992
|28| Christel P., Claes L., Brown S.A.: Carbon-reinforced composites in orlhopedic surgery. High performance biomaterials. A comprehensive guide to medical and pharmaeeutical applications, 499-518, 1991 |29| Forster I.W., Ralis Z.A., Mckibbin Z., J e m n k i n s D.H.R.: carbon-induced, 1078 Biological
rcacliori to carbon fibr implants: The form.ati.on and structure of a

Neotendon, Clin O r t h o p Related Res 131, 299-307,
|30| Cielik T , Pogorzelska-Stronczak B., Szczurek Z., Skulski S., S a b a t
I).: Kliniczna i histopatologiczna ocena, zespole zamanej uchwy przy pomocy pytek i. rub wykonanych z kompozytu C-C, Inynieria Materiaowa 5 (76), 140-142, 1993
Hiblioj;ni.lia
n i;i
[31] More N., Baquey C., Hart,lic X., Rouais F
Rivel ,1 , 'IYin<|iiecoste
M., Marchand A.: Ihoeompatibilily oj" c.arbon carbon mahrials: III vivo siudy oj thei.r erosion using carbon labclcil. sampl.cs, Biomaterials
9, 328-334, 1988
[32] Adams D., Williams D.F., llill J.: Carbon Jiber-reinforced

a potential implant 12, 35-42, 1978 materia,
carbon. as
Journal Biornedical Materials Research
[33] Bajor G., Szczurek Z., Sabat, D.: Ocena waciwoci,
biologicznych kompozytw wglowych oraz wgiel-ywica epoksydowa w oparem o badania dowiadczalne na krlikach, Inynieria Biomateriaw 5 (i, 35,
1999
[34] G. B a j o r , M. Blazewicz, J. Bohosiewicz, J.Chopek, A. Stoch, Hiiilniin
powierzchni
implantacji,
kompozytw
wglowych pokrytych hydroksynpalylciii
po
Inynieria Biomateriaw 3, 21, 1998 be
[35] Lewandowska-Szumie M., Klein J., Komender J.: 1 on erchanyc International Conference Biointeractions'93, 7(i, 1993
tween carbon implants and bone after short in vivo obsernalton, liii
[36] Chopek J., Baewicz M.: Manufa.ctu.ring and properties of (' (' hased
implant materials, Intr. Symposium on Carbon, Science and 1'ec hnol ogy for New C a r b o n s , Tokyo, Tanso, 254, 1998 [37] Kiefer II., Claes L., Burri C., Kuglmeier K.: Ihological Ji.ration of nar
ious titanium and carbon implants in cancellous bone: Inomcchiniicul and histomorphological eualuation, iri: Biological and Bioincchanieul
P e r f o r m a n c e of Biomaterials, P.Christel, A.Meunier, A..I ( ' eds 476, 1986 171
[38] Lewandowska-Szumie M., Komender ,1., Grecki A., Kowalski M
Fi.xati.on of carbon fibre-reinforced carboricompositt bone, J. Mat Sci Mat in Med 8, 485-488, 1997
iniplanhil
mlo
[39] Gazia M.: Ocena, przydatnoci protez jdra zbudowanych malen aw wglowych polskiej produkcji, praca doktorska Akademia Mcdy
czna w Warszawie, Warszawa 1991
|40] Gazia M., ('ilopek J
l'rotczy jadra zbudowane
z materiaw
we
glowych, Materiay Konferencji Naukowej "Biomateriay Rytro, Padziernik 1991
Wglowe",
101
H i o m a t c r i n l y wglowe i k o m p o z y t o w e
| l l | Gazia M., Chopek .).: Wglowa proteza jdra - wstpne

bada klinicznych, Materiay Konferencji Naukowej Wgowe", R y t r o , Padziernik 1992 |42| Grillo I.: J. T h o r a c . Cardiovasc. Surg. 91, 322, 1986 113| Godberg L., W h i t e R. at al: Surg. Forum 33, 40, 1982
wyniki
"Biomateriay
| I l| Nelson R., G o l d b e r g L., W h i t e R., Shors E.: Thorac. Cardiovasc. Surg. 86, 800, 1983 | l.r>| Perelmann M., Wiriukow J., Korolewa N.: Kardiochirurgia 1979 66, 45,
|16] Roszkowska M.: Eksperymentalne zastosowanie materiau wglowego w rekonstrukcji ubytkw ciany tchawicy, Materiay Konferencyjne:
Biomateriay wglowe C a r b o n , R y t r o 1990, wyd. AGH, str. 24, Krakw 1990 | I7| Roszkowska M.: P r a c a doktorska C M K P , Warszawa 1992
| lS| (,'hlopek J.: New materials for orthopaedic screws, Acta Montana, 10
(115), 1-11, 2000
119| Baewicz S., Chopek J., Litak A., Wajler C., Staszkw E.: Biomaterials, 18, 437-439, 1997 |50| Staszkw E., Ku W.M., Chopek J., Wajler C.: A Study of
Exper-
rmcn.t.al study on mechanical properties of composite carbon screw,
Compos-
ite Carbon Screw in the Treatment of Bone Fractures in the Rabbit.

C o m p u t e r M e t h o d s in Biomechanics & Biornedical Eng. ed. by Middleton, G.N. Pand, K. R. Williams, Books & Journals International LTD Swansea 1992 |51| Staszkw E., C h o p e k J., Litak A., Ku W.M.: Badania nad mo-
dyfikacj kompozytowych rub wglowych przydatnych w chirurgiiortopcdii - dalsze obserwacje kliniczne. Inynieria Materiaowa, 5, 135,
1993
|52] Staszkw E , Chopek .)., Litak A.: Kompozytowe ruby ruglowe dalsze prace nad. popraw parametrw wytrzymaociowych, pierwsze
obserwacje kliniczne, Materiay Konferencji Naukowej "Biomateriay Wglowe", Rytro, Padziernik 1992
K o m p o z y t y w/iiiiuniiiiii' wlkiiiiini wglowymi
lit:,
|53| Cielik T., Pogorzelska-Stronezak li., Szczurek '/., Skul .ki S., < 'lilopek J., S a b a t D.: Zastosowanie pytek I rub kompo YLu wgiel wgiel III zespoleniu odamw uchwy u krlikom. Iiiyniei I H Materiaowa, 5, I3H, 1993 [54] Cielik T., Pogorzelska-Stronezak 13., Szczurek Z., S a b a t I)., Chopek J., Skulski S.: Kliniczna i his opatologiczna ocena zespole zamanej uchwy przy pomocy pytek i rub wykonanych z kompozytu wgiel wgie. Inynieria Materiaowa, 5,1993,140 |55] Cielik T., Pogorzelska-Stronczak B., Szczurek Z., S a b a t I). Stornat. 6, 130, 1996 [56] Marciniak ,J.: Biomateriay 1992 w chirurgii kostnej, Czas
Wyd, PSI. Cliwlci
[57] Staszkw E., Szczurek Z., Sabat D., Chopek .).: Mat. Koni teriay wglowe w medycynie, str. 5, R y t r o 1995
Ihonni
[58] P y k a o R.: Obrazy mikroskopowe wgajania implantw wgowych. Bioamteriay wglowe w medycynie, pod red. W.M.Kusia, KO, Kat rtiowice 1994. [59] Chopek J., Baewicz M., Szaraniec B.: Kompozyty bioaktywno, of Bioegineering a n d Biomechanics vol. 3, s u p p . l , 39-16, 2001. Acta
5.6.3. K o m p o z y t y w k n o wglowe - polimer J e d n z n a j b a r d z i e j perspektywicznych g r u p materiaw mogcych znale szerokie zastosowanie w medycynie s kompozyty polimerowe 11,2,3|, Wyka u j one zrnicowan budow i waciwoci, co sprawia, e niektre z nich w rodowisku biologicznym s biostabilne, a inne ulegaj resorpcji. Stosowane na osnowy kompozytw polimery mog by termoplastyczne i terinoutwar dzalne. Pozwala t o n a wykorzystanie do otrzymywania kompozytw r nych technik, typowych dla tych dwch g r u p polimerw. Biorc pod uwag fakt, e optymalne; biozachowanie materiau wymaga spenienia jednocze nie warunku biozgodnoci i biofunkcyjnoei, to zrnicowanie waciwoci moe by bardzo korzystne dla spenienia okrelonej funkcji w ywym or ganizmie. W przypadku polimerw zasadniczy problem sprowadza si do
poprawy ich waciwoci mechanicznych, a w szczeglnoci uzyskania moliwoci sterowania ich waciwociami mechanicznymi w granicach odpowiad a j c y m waciwociom leczonych tkanek. Porwnawcze zestawienie waciwoci mechanicznych niektrych tkanek i biozgodnych polimerw przedstawia t a b e l a 5.15.
Modu Younga E [GPa] 17.7 12.8 0.4 84.3 0.16 0.88 0.5 2.55 2.85 8.3 2.65 1.9 1.5 5.0 Wytrzymao na rozciganie (Tr [MPa] 133 52 7.4 10 10.4 35 27.5 59 61 139 75 32.5 21.4 50.0
Materia! Ko zbita (w kierunku rwnolegym) Ko zbita (w kierunku prostopadym) Ko gbczasta Szkliwo Chrzstka wknista Polietylen (PE) Poli(tet.rafluoroetylen) (PTFE) Polimetakrylan metylu (PMMA) Politereftalan etylenu (PET) Pol i et.eroeteroketon (PEEK) Polisulfon (PS) Polilaktyd (PLA) Poli(lakt.yd/glikol) (P(GLA/PLA)) ywica epoksydowa (Epoxy)
liii'.5.15. Waciwoci mechaniczne niektrych tkanek i polimerw [1,2,3]. Wikszo polimerw wykazuje bardzo niskie wartoci m o d u u Younga i wytrzymaoci. Czyste polimery nie s w stanie sprosta wymaganiom narzuconym przy zespalaniu tkanki kostnej. W tym p r z y p a d k u implant powinien wykazywa zbliony do tkanki kostnej m o d u Younga oraz 2 -3 razy wysz wytrzymao. I n n a s y t u a c j a wystpuje w p r z y p a d k u tkanek mikkich, gdzie gwne kryterium sprowadza si do uzyskania zblionej do tkanki elastycznoci (odksztacalnoci). Stosowane do regeneracji tkanek polimerowe p o d oa, powinny wyrnia si wielowymiarow, przestrzenn budow, d o b r pocztkow wytrzymaoci oraz zdolnoci do resorpcji [4,5]. Przedstawione wymogi wskazuj, e osignicie tak zrnicowanych celw moe zapewnie stosowanie wknistych kompozytw o osnowach polimerowych. Biozgodne wkna wglowe s t w a r z a j najwiksze moliwoci wzmacniania polimerw. Wie si t o przede wszystkim z d o b r przyczepnoci tych wkien do polimerw. Wytrzymao n a rnidzywarstwowe cinanie moe dla tego typu kompozytw osiga wartoci nawet do 100 M P a . W zalenoci od orientacji wkien i ich udziau objtociowego w kompozycie oraz rodzaju stosowanej osnowy polimerowej mona zasadniczo zmienia zarwno
Kompozyty wzmacniane wknami
wglowymi
lll'i
ich waciwoci mechaniczno, jak i biologiczne, Zestawienie lyeli waciwoci przedstawia t a b e l a 5.16.
Rodzaj kompozytu CF/PS CF/PSU CF/PLA CF/P(GLA/PLA) CF/Epoxy CF/PEEK CF/PEEK Wytrzymao na rozciganie a r , |MPa| 94.2 497 80 75 500 - 1500 1940 200 - 400 Modu Yoimgn E |CPa| 2.5 48.1 2.3 2.8 100 125 10 - 50 Orientacja wkien MO II) MD MD ID ID MD Zachowanie biologiczne bios! abilne hiostahilnc czciowo resorbownlm czciowo resorbownlm hioKl abilne bioNl llblllle bi< wil nlilliii'
Tab. 5.16. Waciwoci mechaniczne biozgodnych kompozytw polimcrowy< li wzmacnianych wknami wglowymi. Kompozyty o osnowach z polimerw termoutwardzalnych (np yw ii epok sydowych) wytwarza si najczciej m e t o d ciekej impregnacji wkn u w glowych w postaci: rowirtgw, mat, tkanin oraz wknin. Pozwala to na uz\ kanie laminatw (prepregw), ktre nastpnie czy si ze sob i sprnsowup' w odpowiednich formach. Formy mog odzwierciedla ostateczny ksztall wyrobu lub te do n a d a n i a ostatecznej formy s t o s u j e si dodatkow, kom o w obrbk mechaniczn. Uzyskuje si w ten sposb kompozyty wzmocnio ne jednokierunkowo ( I D ) , w dwch kierunkach (2D) lub o anizotropowym uoeniu wkien (MD). Kompozyty z polimerw termoplastycznych mona wytwarza rwnie m e t o d ciekej impregnacji, j e d n a k wtedy polimer musi by rozpuszczony w odpowiednim rozpuszczalniku i znajdowa si w ciekej postaci Innym rozwizaniem jest prowadzenie procesu infiltracji w podwyszonych l n u p e r a t u r a c h , w ktrych polimer ulega upynnieniu. Po uzyskaniu luminalw dalsze postpowanie jest analogiczne jak w przypadku polimerw Icnuoiii wardzalnych, czyli sprasowanie odpowiedniej liczby laminatw w Ibnnach o p o d a n y m ksztacie, ktre moe by jeszcze uzupenione obrbk tiicehn niczn w celu n a d a n i a wyrobowi ostatecznych waciwoci. J e d n a k e n a j czciej wykorzystywan m e t o d otrzymywania kompozytw z polimerw termoplastycznych jest m e t o d a wtrysku. Umoliwia ona otrzymanie mu terialw kompozytowych tylko o anizotropowym uoeniu wkien (MD). Niestety, w tym p r z y p a d k u stosuje si tylko wkna krtkie (do kilku m m ) , a uzyskiwane udziay objtociowe wkien s duo nisze (max. kilkanacie % obj.) ni w metodach ciekej impregnacji. Z tego wzgldu kompozyty otrzy m a n e m e t o d a m i wtrysku m a j nisze parametry wytrzymaociowe, ale za
108
B i o i i i i i l c r i u l y wglowe i k o m p o z y t o w e
to wyroby to cechuje bardzo d o b r a powtarzalno wynikw wytrzymaoci czy m o d u u Younga. W p r z y p a d k u kompozytw o osnowach z polimerw termoplastycznych moliwe jest stosowanie tzw. m e t o d y proszkowej. Polega ona n a nanoszeniu elektrostatycznym drobnych czstek polimeru (o rozmiarach do 5 0 / t m ) n a wkna wglowe, ktre nastpnie s p o d d a w a n e obrbce termicznej w celu wytworzenia laminatw i gotowych wyrobw. Zalet tej m e t o d y jest to, e umoliwia ona uzyskanie stosunkowo duych udziaw objtociowych wkien w kompozycie w postaci wzmocnienia j e d n o lub dwukierunkowego ( I I ) lub 2 D ) . P o n a d t o w metodzie tej nie stosuje si toksycznych rozpuszczalnikw, ktrych cakowite usunicie z ostatecznych wyro bo w wymaga nieraz dodatkowych zabiegw technologicznych i nie zawsze jest moliwe do wykonania. Niestety, jak d o t d m e t o d a t a nie znalaza szerszego zastosowania w produkcji kompozytw dla zastosowa medycznych. Obecno wkien wglowych zasadniczo zmienia waciwoci mechaniczne polimerw, a co bardzo istotne, w zalenoci od orientacji wkien pozwala sterowa tymi waciwociami. Stwarza t o moliwo o t r z y m a n i a implantw o dobrej wytrzymaoci statycznej i zmczeniowej, podwyszonej odpornoci na pezanie i niskim module Younga. W p r z y p a d k u polimerw resorbowalnych wprowadzenie do polimeru wkien moe zmieni rwnie jego zachowanie biologiczne, przede wszystkim czas resorpcji oraz sposb oddziaywania. Obecno granic midzyfazowych wkno - osnowa moe i a,nowie dodatkowe miejsca k o n t a k t u z p y n a m i ustrojowymi i t y m s a m y m przyspiesza proces resorpcji. Wpyw ten jest pokazany na rys. 5.44.
2000 4
0
..
,
14
T
21 28
,,,
35 42
,......,....
56
49
63
Czas
implantacji [dni]
Hys. ,r>. 11. Zmiany prdkoci fali ultradwikowej po przetrzymywaniu w pynach ustrojowych dla czystego POLA i PC LA f C F . Pozostajce po procesie resorpcji wkna, stanowice przestrzenne podoe mog sprzyja procesowi n a r a s t a n i a tkanki kostnej. Jak wynika z rysim-
K o m p o z y t y wzmacniane w k n a m i wglowymi
lll'i
ku 5.45. po pocztkowym spadku wytrzymaoci nu cinanie gianicy ko implant zwizanym z rozkadom polimeru obserwuje si wzrost wytrzyma oci granicy.
C z a s implantacji [tygodnie]
Rys. 5.45. Zmiany wytrzymaoci na cinanie granicy faz ko czasu implantacji w ko udow krlika.
implan! w 1'iiuki j|
Jest to spowodowane przerastaniem wysokoporowatcgo podoa wglowego t k a n k kostn. W y d a j e si, e w tego t y p u zastosowaniach d u rol mog odegra wkna z ceramicznych materiaw bioaktywnych, ktre powinny stymulowa wzrost tkanki kostnej. Biorc pod uwag waciwoci mechaniczne i biologiczne kompozytw polimerowych wzmacnianych wknami wglowymi o t w i e r a j si trzy gw ne pola ich zastosowa w medycynie: 1. P o d o a dla regeneracji tkanek 2. I m p l a n t y zespalajce w chirurgii kostnej. A. ruby zespalajce Elementy endoprotez stawu biodrowego. II
3. Elementy k o n s t r u k c y j n e stabilizatorw zewntrznych i j u / i u o i l o p c dycznego. Niektre przykady zastosowa pokazano w tab.5.17. 5.6.4. I m p l a n t y z e s p a l a j c e w chirurgii k o s t n e j 5.0.4.1. r u b y z e s p a l a j c e Zastosowanie kompozytw jako rub do zespalania koci wie si ze spel nienietn przez te materiay zarwno funkcji mechanicznej, jak i biologie/, riej. W wikszoci przypadkw ruby zespalajce naraone s na dziaanie
H i i i m i i l o r i a l y wglowe I k o m p o z y t o w e
i Rodzaj implantu )ruby > zespalajce
^ Materia kompozytowy \ | j |
'////'''/////////sss/s/s///sssy//?s/y///ysy///s/s/ys/ss/yss/s///s/s/f//ssssss///s/s7/ss/ssss/syss/fsss/ssyss//sy//f//sssss/ys////7sss//ssssys^
CF-/PEEK, CF/PLLA, I CF/PS^ CF/LCP, CF/Epoxy, C F / P M M ^ CF/PLA, F / P ( G L A / P L A ) j j ^
'y77/sss7//s//sy//s/////////s//'/;s/j//s/ff/s/ss>/s/////s/s///y//
l'lyll i .'e'.paajce
\ CF/PEEK, CF/Epoxy, | CF/PMM CF/P I CF/PLA CF/PLLA, | CF/PEEK, | CF/Epoxy, I CF/PS
11 nenie endoprotez . .1 JWU biodrowego
Panewki
| CF/PTFE, I CF/PE. I CF/UMHWPE f j \ I | \ C g f O j
stabilizatory zewntrzne i .1) Aparat Ihzarowa b) i. j i b o e l a s t o f i x 1. il u l r . i f o r wielopytkowy
f"""i4'""f
f CF/Epoxy
a 1 l.niiry .'h .paajce
b l CF/P C F / E p o x y
" 0
j ' 'Przt ortopedyczny
o
I CF/Epoxy
J
Pudlua do regeneracji rt anek Plprzepuszczalna membrana
I CF/PLA, | CF/P (GL A / P LA), | CF/P S C F/P L A
.....'. ^////y//yy/yyyy/yyyyy/yyyyy/y/y/yyy/yyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyy/yyyy/yyyyyyyyyyyyyyyyy/yyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyy/y/yyyyyyyyy///yyy/y/y/y/yyyy//yyyyy/y/yyyy///y///yyyy//y///y/////y/y/y///yy^/////y^
K o m p o z y t o w y m a t e r i a wknisty
' i 11I1011 liber (wkna wglowe)
I al). ;>. 17. Przykady zastosowa kompozytw polimerowych wzmacnianych wknami wglowymi w medycynie.
K o m p o z y t y w z m a c n i a n e w k n a m i w g l o w y m i lll'i
zoonego s t a n u napre w rodowisku ywych tkanek oraz pynw us trojowych |(i,7|. Stosowane materiay musz charakteryzowa si wic doi) rym i waciwociami mechanicznymi w zestawieniu z d o l n biozgod iloci. W pracy (8| p o d j t o analiz waciwoci mechanicznych biozgodnych poli merw o rnym zachowaniu biologicznym wzmacnianych wknami wg lowymi. Okrelono wpyw kierunku wzmocnienia (orientacji wkien) oraz techniki o t r z y m y w a n i a n a kocowe waciwoci implantu [9|. W badaniach in vitro oceniono n a t o m i a s t biozachowanie otrzymanych materiaw | ll)|. W p r z y p a d k u r u b zespalajcych stosowano m e t o d obrbki mechanicznej polegajcej n a nacinaniu gwintu na prtach o jednokierunkowym uoeniu wkien, m e t o d formowania plastycznego z takich samych prtw popi zez plastyczne odwzorowanie gwintu oraz m e t o d wtrysku z wykorzystaniem wkien krtkich o przypadkowej orientacji. Sposoby uoenia fazy wzmacniajcej w rubach kompozytowych pi. < d stawia rys. 5.46. W badaniach uyto polisulfonu prod. Aldrich, polilaktydu Putm poli (laktydu/glikolydu) (50:50) prod. Centrum Chemii Polimerw PAiN w Zabrzu oraz wkien wglowych krtkich i cigych |l 1,I2,1.'I|.
" w w - Y y i ruba wykonana metodwtr/sku (I) z polimeru niewzmacmanego
''u. ' ' %1
_V~\i/~\-T\ZT
" "' . ..
ruda wykonana metod wtrysku (I) z polimeru wzmacnianego wknem o orientacji przypadkowej (MD) ruba wykonana metod obrfibki mecnanicznej (M) z polimeru wzmacnianeco wknem cigym (ID) o or entacji jednokierunkowe]
\'C .->-..- .
ruaa Wytonara metod lnniiirw.ini i plastycznego (P) z poluneiu w / n i ii ninr i;i wknem rinlyrn (lH) n nrionlnr |i |i'iliinl,irimil i
Rys. 5.46. Sposb uoenia wkien w rubach. P a d a n i a wytrzymaoci na rozciganie przeprowadzono na wiose kac li wy kortanych z kompozytw, w przypadku rub b a d a n o siy niszczce gwinty w poczeniach rubowych. W badaniach in vitro okrelano zmiany pil ply nu Ringera oraz przewodnictwa elektrycznego wody destylowanej w czasie I >rze t, rzy n iy wai i i a i mpl an tw. Zestawienie wynikw bada mechanicznych przedstawia tab, 5.10 M e t o d a obrbki mechanicznej pozwala uzyskiwa materiay irnplanlucyj
B i o m a t e r i a y wglowi' i k o m p o z y t o w e WioHckn Typ mal.eria.lu PS OK/PS CK/PS CK/PS PI,A CF/PLA I'(CIjA/PLA) < T I'((Il,A/ PLA Wytrzymao na rozciganie (7,-, [MPa| 72.8 94.2 497.0
-
ruby Modu Younga K |GPa| 2.1 2.5 48.1

-
Wielko siy niszczcej gwinty FS 625.9 1229.0 1503.0 2247.0 353.5 591.0 411.8 646.5
Orientacja wkien
-
Metoda otrzymywania I I M P I 1 I I
MD ID ID
-
32.5 80.2 21.4 75.0
1.9 2.3 1.5 2.8
MD
-
MD
M obrbka mechaniczna, I- metoda wtrysku, P - formowanie plastyczne
Tuli. ,r>.18. Zestawienie waciwoci mechanicznych implantw wykonanych rnymi metodami ne o korzystnych waciwociach mechanicznych, zdolne do przenoszenia napre w niektrych sposobach zespalania. Ich w a d jest j e d n a k wysoki koszt wytwarzania, skomplikowana obrbka oraz ograniczona moliwo uzyskiwania powtarzalnych wynikw. Jest to midzy innymi spowodowane uszkadzaniem wkien podczas nacinania gwintu oraz d e s t r u k c j m a t e r i a u osnowy. Dla uniknicia tych niekorzystnych efektw do otrzymywania r u b z polimerw termoplastycznych wykorzystano m e t o d y plastycznego formowania gwintu oraz m e t o d wtrysku. Pierwsza m e t o d a pozwala otrzymywa ruhy z kompozytw jednokierunkowych (1D) poprzez odwzorowanie gwintu. Umoliwia to uoenie wkien zgodnie z kierunkiem gwintu bez efektu Itizecinariia wkien.
2500 2000 Z 1500 P 0 1 1 0 (O 1 000 0 "7 i
!
.
2
2.100
2000 1000
N . /
/i
/
/
/
j
ii
S 1200 CD
\\ j/ -
800
i i i
2
- f
\J
400 0
Odksztacenie [mm]
4 6 0 Odksztacenie [mm]
Hys. 5. 17. Zaleno sia - odksztacenie dla rub polisulfon - wkno wglowe otrzymanych rnymi metodami a). Wykres rozcigania poczenia gwintowego dla ruby wytworzonej metod formowania plastycznego l>). Wykres rozcigania poczenia gwintowego dla ruby z gwintem wytworzonym metod obrbki mechanicznej. Na rysunku 5.47. przedstawiono zalenoci sia - odksztacenie dla r u b wytworzonych m e t o d a m i formowania plastycznego i obrbki mechanicznej. Dla ruby wytworzonej m e t o d formowania plastycznego gwintu (rys. 5 . 4 7 a ) ,
K o m p o z y t y w z m a c n i a n e w k n a m i w g l o w y m i lll'i
obcienia przenoszone s przez kolejne zwoje nz do cakowitego wycignie cia ruby z otworu. M e t o d a ta nie ingeruje w eiglo.se wkien, gwinty s rwnomierne a uzyskany wykres rni sit; od wykresw dla r u b wytworzonych m e t o d obrbki mechanicznej gwintu (5.171)). Dla r u b wzmacnianych wknami krtkimi otrzymanych m e t o d wtrysku proces zniszczenia n a s t p u j e w sposb zbliony do zachowania rub wykonanych z polisulfonu m e t o d formowania plastycznego gwintu i polega n a rwnomierny III cinaniu kolejnych zwojw gwintu. Rysunek 5.48. przedstawia odpowiednio zaleno pil pynu K.ingcra oraz przewodnictwa wody destylowanej z zanurzonymi w nich materiaami kompozytowymi od czasu inkubacji
PSU PLA PM L PI A
- 7.51 > 7.0 ! Re 60 i.

55
I100
> 30
60
120
' i, 5.0 4 5. 4.0 . 0 0
u -3
c
O
20
u
10 12
tirne [days] b)
- f f 10 12 llINH [li. IV' |
Hys. 5.48. Zalenoci pH pynu Ringera oraz przewodnictwa wody destylowanej z zanurzonymi prbkami kompozytw polisulfonowych i polilakty dowych od czasu inkubacji; a). pH pynu Hingera b). przewodnictwo elektryczne wody destylowanej. W tabeli 5.19. zestawiono dane dotyczce zachowania biologicznego bada nych rub. Wyniki wskazuj, e kompozyty o osnowie polisiilonowej nic wy w o u j zmian pH pynu, jak rwnie mierzonego przewodnictwa wody de tylowanej w caym b a d a n y m okresie czasu.
T y p materiau PS CP/PS PLA CF/PLA P(GLA/PLA) CF/P(GLA/PLA) Zachowanie biologiczne biostabilne biostabilne resorbowalne czciowo resorbowalne resorbowalne czciowo resorbowalne
Tal). 5.19. Zachowanie biologiczne rub zespalajcych wiadczy to o stabilnoci chemicznej tego materiau w warunkach III miro U rak stabilnoci o d n o t o w u j e si natomiast w przypadku materiaw polilaktydowych, dla ktrych widoczne s wyrane zmiany pil oraz przewodnictwu
l i i o i i i a t . c r i a l y wglowi; i k o m p o z y t o w e
badanych roztworw. Silny wzrost, przewodnictwa, poczony z spadkiem pil jest- przejawem biodegradacji tego polimeru w warunkach in vitro. Biorc pod uwag uzyskane waciwoci mechaniczne badanych m a t e riaw m o n a okreli moliwoci ich potencjalnych zastosowa w chirurgii kostnej. W warunkach wysokich napre przenoszonych przez implant (stabilizatory, zespolenia pytkowe) najkorzystniejsze w y d a j si by kompozyty ol rzyinarie m e t o d formowania plastycznego z polisulfonu wzmacnianego jednokierunkowo (1 D) cigymi wknami wglowymi. W p r z y p a d k u zespole neutralizujcych, awulsyjnych a take niektrych zespole pytkowo-rubowyeli szczeglnie w chirurgii szczkowo - twarzowej mog by wykorzystane implanty wykonane m e t o d wtrysku z polilaktydu i polisulfonu wzmacnianych wknami wglowymi. Z p u n k t u widzenia analizy zachowania biologicznego poszczeglnych implantw kompozytowych m o n a stwierdzi, e ruby polimerowe i kompozytowe wykonane na bazie polisulfonu s m a t e r i a a m i biostabilnymi speniajcy w sposb dugookresowy swoj funkcj biomechaniczn. N a t o m i a s t ruby wykonane w oparciu o polimery resorbowalne, takie j a k polilaktyd czy poli (laktyd/glikolyd) s p e n i a j funkcj biomechaniczn czasowo, a czas ten determinowany jest przez r o d z a j uytego tworzywa oraz r o d z a j i ilo fazy wzmacniajcej. P r o b l e m e m jest t u t a j dobranie odpowiednio dugiego czasu rozkadu r u b resor bo walnych, ktry nastpowaby dopiero po spenieniu okrelonej przez zastosowanie funkcji.
,r.(l. l.2. Klemoiity e n d o p r o t e z s t a w u b i o d r o w e g o Ze wzgldu na powszechno zmian chorobowych oraz urazw stawu biodrowego. a take wanoci tego stawu dla mechaniki chodu, zagadnienia alloplastyki biodra nale do gwnych problemw wspczesnej ortopedii oraz traumatologii medycznej i weterynaryjnej. Z endoprotezoplastyk zwizana, jest moliwo odtworzenia uszkodzonych s t r u k t u r w ukadzie kostnostawowym i przywrcenia im utraconych funkcji. Rozwj techniki implantae\ jnej przynosi coraz pomylniejsze wyniki czynnociowe w leczeniu t metoda. Osiga si je dziki nowym konstrukcjom endoprotez, w ktrych dy si do anatomicznego odtworzenia ksztatu zapewniajcego ruch, a take nowytn materiaom o korzystnych waciwociach fizycznych i mechanicznych, zgodnych biologicznie z tkankami ywymi |M,15|. Z p u n k t u widzenia medycyny i weterynarii waciwa konstrukcja endoprotezy powinna zapewni odpowiedni zakres ruchu w stawie, przenoszenie obcie, odporno na przecienia, tumienie drga, stymulacj masy kostnej, odporno na cieranie, a take moliwo prostego zabiegu operacyjnego. Na
K o m p o z y t y w z m a c n i a n e w k n a m i wglowymi lll'i
spenienie tych wymogw ma wpyw geometria endoprotezy, juk i i od / a j stosowanego m a t e r i a u implantacyjriego. O waciwym rozkadzie n a p r e pomidzy koci i implantem d e c y d u j r e l a c j e pomidzy ich waei wociami sprystymi. Wytrzymao statyczna i zmczeniowa wpywa na wielko przenoszonych napre i odporno na przecienia, natomiast stan powierzchni oraz jej cechy fizyczne i chemiczne d e c y d u j o naturze i sile wizi na granicy faz ko - implant |l(j,17|. W p r z y p a d k u pary gwka panewka n a j b a r d z i e j istotne s waciwoci trybologicznc. Waciwe wsp dziaanie tych dwch elementw zaley od wspczynnika tarcia i odpornoci na cieranie. Rozwizanie problemu materiaowego trzpienia endoprotezy wymaga analizy waciwoci materiaw stosowanych na implanty, pod wzgldem ich zachowania w rodowisku biologicznym (biozgodnoci), jak tez ich ci eli fizyko-chemicznych, pozwalajcych dopasowa waciwoci e n d o p r o l i . \ d o otaczajcych tkanek (biofunkcyjno). Powoduje to, e najlepszym rozwizaniem w implantologii stawu Ido drowego j)owinno by indywidualne dopasowanie geometrii endoproli v do koci udowej, z a p e w n i a j c e zblione do fizjologicznego funkcjonowanie la wu biodrowego. Uzyskanie takiego efektu w y m a g a jednak rwnie dopn sowania materiaowego. Powinno ono uwzgldni dopasowanie sprystoci trzpienia do koci, oraz dopasowanie gstoci i wytrzymaoci, jak i uwzgld nienie warunkw fizyko-chemicznych ria granicy faz ko - implant. Tego t y p u wymogw nie s p e n i a j powszechnie stosowane w medycynie m a t e r i a y konwencjonalne. Szczeglnie t r u d n y jest do realizacji wymg doi) rej wytrzymaoci i niskiej sprystoci. Takie moliwoci posiadaj inntei ialy kompozytowe wzmacniane wknami. .Jest to wynikiem odpowiedniego d o b o r u a r c h i t e k t u r y przestrzennej kompozytu oraz r o d z a j u i iloci wpro wadzonych wkien wzmacniajcych. Wanym p a r a m e t r e m dla kocowych waciwoci k o m p o z y t u jest adhezja na granicy faz wkno osnowa < )dpo wiada o n a za przenoszenie napre z osnowy do hardziej wytrzymaych wkien oraz za sposb pkania materiau kompozytowego. Na p o d s t a w i e oceny biozgodnoci oraz waciwoci mechanicznych do konstrukcji trzpienia endoprotez stawu biodrowego zastosowano kompozyty o osnowach z polisulfonu, ywicy ej>oksydowej oraz PKPK wzmacnianych wknami wglowymi [18,19|. W przypadku kompozytu PKPK | < 'K do uzys kiwania trzpienia zastosowano m e t o d wtrysku p o z w a l a j c otrzyma m a t rial o waciwociach mechanicznych zblionych do koci. W dwch pozosla tych przypadkach formowano trzpienie wykorzystujc technik prasowaniu laminatw o rnej orientacji wkien. Schemat, otrzymywania trzpieni tego lypu przedstawia rysunek <>. l()
Biomateriay wglowe i kompozytowe
Hys. 5.19. Schemat otrzymywania trzpieni kompozytowych wkno wglowe - ywica epoksydowa. Waciwoci mechaniczne kompozytw o jednokierunkowym wzmocnieniu wknami przedstawia t a b e l a 5.20.
Rodzaj kompozytu (lsto |g/cm 3 ) Wyt rzymao na zginanie |MPa| CF/PS 1.5 180 CF/Epoxy 1.4 950 CF/Epoxy/HAP 1.45 840 ko 1.15 80 20
Modu Younga |GPa] 40 G O 62 11) kompozyt wzmacniany jednokierunkowo Udzia objtociowy wkien w tych kompozytach wynosi 50%.
la). 5.20. Waciwoci mechaniczne kompozytw ID wzmacnianych wknami wglowymi. O t r z y m a n e kompozyty znacznie przewyszaj wytrzymao koci i wykazuj zblione do koci m o d u y Younga. Wykonane z tych materiaw trzpienie endoprotez (o wymiarach dopasowanych do koci psa) obciono n a stanowisku do badania statycznej wytrzymaoci endoprorezy (rys.5.50.). .lak wynika z tabeli 5.21. korzystniejsze waciwoci w y k a z u j trzpienie wykonane z kompozytw wkno wglowe - ywica epoksydowa. rednia warto siy niszczcej [NJ 3194 2 7 2773 35
Rodzaj kompozytu CF/Epoxy CF/PS

T u b . 5.21.
W a r t o c i sil niszczcych t r z p i e n i e e n d o p r o t e z .
K o m p o z y t y w z m a c n i a n e w k n a m i wglowymi lll'i
muniLumm
Rys. 5.50. Schemat stanowiska do badania statycznej wytrzymaoci cndoprorczy. Proces pkania m a charakter zoony, ktremu towarzyszy wiele czstko wych procesw zwizanych z pochanianiem nagromadzonej energii spryn tej. D o m i n u j t u mechanizmy zwizane z tworzeniem nowych powierzchni rozdziau, rozszczepianiem ostrych krawdzi szczelin i zmian kierunku roz przestrzeniajcych si mikroszczelin. Nie obserwuje si elektu wyciganiu wkien (puli out) co moe wiadczy o dobrej adhezji wkien wglowy < h do ywicy epoksydowej. Wyranie nisza warto siy niszczcej trzpienie k o m p o z y t u C F / P S , cho take na moliwym do przyjcia poziomie, wym ka z o d m i e n n e j techniki otrzymywania. Stosowana t u t a j techniku przy go towywania jednokierunkowych laminatw - prepregw powoduje, ze wk na w trzpieniu zachowuj rwnoleg orientacj do duszej osi trzpienia W pobliu konierza trzpienia, gdzie wystpuje zakrzywienie powierzchni wkna riie s uoone zgodnie z kierunkiem dziaania napre. Zniszcz nie trzpienia m a miejsce na powierzchni granicznej trzpie - konierz N a s t p u j e ono w wyniku przekroczenia wytrzymaoci materiau na ci nanie, a jedynym obserwowanym mechanizmem pkania jest odrywanie wkien od osnowy. I'oprawy wytrzymaoci trzpienia z tego kompozytu
I l,S
liiorriiiterinly wglowe i k o m p o z y t o w e
mona spodziewa si wraz ze zmian orientacji wkien w pobliu konierza endoprotezy, j a k i ze zwikszeniem przyczepnoci wkien do tej osnowy. Uzyskane rezultaty b a d a wytrzymaociowych trzpieni z kompozytw wglowo - polimerowych wiadcz o bezpiecznej pracy tych materiaw w warunkach obcie przenoszonych przez staw biodrowy psa. Spenia to tylko jeden z wymogw biomechanicznych. 0 wiele istotniejszym w y d a j e si by rozkad napre, jaki p o w s t a j e w wyniku implantacji. Zaley on gwnie od relacji moduw Younga koci i m a t e r i a u implantowanego oraz od sil v wizi na granicy faz ko - implant. Zastosowanie zbyt sztywnego m a teriau ii u plantacyjnego powoduje, e wikszo obcie przenosi implant, czego elektem jest powstanie w pobliu implantu tkanki kostnej odwapnionej o cechach koci osteoporotycznej. Makroskopowym przejawem tego procesu jest czsto obserwowane obluzowanie endoprotezy. Silna wi n a granicy ko - implant niezbdna jest do przekazywania napre pomidzy koci i implantem. W tabeli 5.22. zestawiono wyniki b a d a sztywnoci trzpieni kompozytowych i metalowych. Sztywno t okrelano jako si p o t r z e b n do przemieszczenia gowy endoprotezy o 1 m m . Materia trzpienia CF/Epoxy CF/PS Metal Sia obciajca [NJ 750 820 7800 Przemieszczenie [mm] 1 1
1
lab. 5.22. Porwnanie sztywnoci trzpieni kompozytowych i metalowych. Porwnanie wynikw wskazuje, e trzpienie endoprotez z kompozytw polimerowych s ok. 10-krotnie mniej sztywne ni metalowe. Jest to jeden z gwnych a r g u m e n t w przemawiajcych na korzy materiaw kompozytowych w endoprotezoplastyce. Kolejn prb dopasowania waciwoci i m p l a n t u do tkanki kostnej jest moliwo zmiany waciwoci sprystych na dugoci trzpienia. Trzpie styka si zarwno z koci zbit jak i gbczast, ktre wykazuj zasadnicze n iz i lice w swojej budowie i waciwociach. P o n a d t o na dugoci trzpienia w y . i p u j e zrnicowany stan napre, wynikajcy miedzy innymi z ksztatu samego trzpienia. Przeprowadzono porwnawcze b a d a n i a tensometryczne dla trzpienia z kompozytu ( ' K / K p o x y i dla trzpienia metalowego. Wiksze odksztacenia obserwuje si w czci proksymalnej trzpienia. Wie si to z sarn b u d o w trzpienia, ktra w tym miejscu zoona jest, z kompozytu I I) i 21) (rys. 5.51). Sprawia to, e w tym miejscu materia ma niszy m o d u Younga ni w cz-
K o m p o z y t y w/.uiaciuanc w k n a m i
wglowymi
ci dystalnej, zbudowanej wycznie z kompozytu I / ' . u win u wikszym module Younga.
1P 20
Rys. 5.51. Budowa trzpienia endoprotezy stawu biodrowego. Pomimo, e cze dystalna jest stref najwikszego wytenia materiau, trzpienie kompozytowe pkaj w czci proksyrnalnej. Takie zachowanie trzpienia kompozytowego stanowi istotn informacj do dalszej jego opty malizacji. Sprzyja ternu niejednorodna struktura materiau kompozytowej',o Pozwala ona rnicowa waciwoci spryste na dugoci l t zpienia popi zez zmian udziau i orientacji wkien wglowych w kompozycie, lakie zizui cowanie konieczne jest rwnie na przekroju trzpienia endoprotezy i, pik wynika z bada Huiskesa [20| najkorzystniejszy rozkad riaptzen powsinjt wtedy, gdy rdze trzpienia zbudowany jest z materiau sztywnej',o, a wat stwy powierzchniowe wykazuj modu Younga zbliony do ko.sei Wyniki bada tensometrycznyci wskazuj ria konieczno podwyszenia moduu Younga w czci proksyrnalnej i obnieniu w czci dystaliiej. Takich inozli woci nie posiadaj trzpienie metalowe. Jednorodno ich budowy zapewnia stao waciwoci na dugoci trzpienia i powoduje, e pkaj w miejscach najwikszego wytenia, a wic w czci dystaliiej. Bardzo wanym czynnikiem, niejednokrotnie decydujcym o powodzeniu caego zabiegu operacyjnego protczowania stawu biodrowego jest wla ciwa fiksacja trzpienia do koci udowej. Moe ona mie charakter nieclia niczriy, polegajcy na zastosowaniu metody presh-lil z wykorzystaniem cc
I i i o i i i a l c i i i i l y wglowi- i k o m p o z y t o w e
ment.w kostnych lub moe by bczcementowa. W tej drugiej wykorzystuje si najczciej porowate warstwy ceramiczne lub metaliczne naniesione na metalowy trzpie, zdolne do przerastania tkank kostn. Warstwy ceramiczne zbudowane gwnie z bioszkiel i hydroksyapatytu wykazuj dodatkowo cechy materiau bioaktywnego |21|. Umoliwia to powstanie naturalnej wizi pomidzy koci i implantem. W przypadku materiaw kompozytowych istnieje jeszcze inna moliwo, pozwalajca otrzyma wytrzymay trzpie z porowat powierzchni. Taki efekt obserwuje si dla kompozytw wgiel - wgiel, zbudowanych z ukadu warstw o rnej orientacji wkien wglowych. Powierzchni czci proksyrnalnej trzpienia stanowi warstwy o tr j kierunkowej orientacji wkien wglowych poczone porowat osnow. wglow. Takie moliwoci ograniczone s w przypadku kompozytw polimerowych, ktre charakteryzuj si bardzo nisk porowatoci. Jednym z rozwiza wydaje si by nanoszenie na powierzchni trzpienia polimerowego ceramicznych, bioaktywnych warstw. W badaniach in vivo okrelono wpyw naniesionej elektroforetycznie warstwy z hydroksyapatytu na poczenie ko-impant. W tabeli 5.23. przedstawiono wartoci wytrzymaoci na cinanie granicy ko - implant. Rodzaj kompozytu CF/PS CF/Epoxy CF/Epoxy/HAP rednia wytrzymao granicy [MPa] 5.0 2 4.2 1.5 7.3 2
Ial>. 5.23. Wytrzymao na cinanie granicy ko - implant oznaczona metoda push-out. Wyniki testu push-out wykazay, e wprowadzenie warstwy z hydroksyapatytu znacznie podwyszyo wytrzymao na cinanie granicy ko - implant. Jak wynika z obserwacji na mikroskopie skaningowym, implant na caym swoim obwodzie tworzy bezporedni kontakt z tkank kostn. Z widma charakterystycznego promieniowania rentgenowskiego wzdu linii na przekroju poprzecznym ko - implant wynika, e pierwiastki kociotwrcze: wap i fosfor znajduj si na granicy faz oraz czciowo w powierzchniowych warstwach implantu (rys. 5.52). Jakiego efektu nie obserwuje si w kompozytach bez warstwy z hydroksyapatytu. Jak wynika z rys. 5.52 i 5.53 w rozkadzie liniowym wapnia i fosforu wystpuje ostra granica na styku implant - ko. Badania kliniczne prowadzone przez Degrsk |22| na psach wykazay, e tego typu kompozyty dobrze speniaj kryterium mechaniczne i biologiczne, gwny problem
I iibliograliu
Hys. 5.52. Mikrofotografia przekroju poprzecznego kompozytu C !l''/Kpoxy z ota czajc koci (SEM, pow.) i rozkad pierwiastkw wzdu znzna<zmir| linii na mikrofilmie.
Uys. 5.53. Mikrofotografia przekroju poprzecznego kompozytu ()/\I Ap/!'!poxy z otaczajc koci (SEM, pow.) i rozkad pierwiastkw wzdu zazna czonej linii na mikrofilmie. zwizany jest jednak ze sab fixacj trzpienia k o m p o z y t o w e g o z llwiuk kostn. Materiay kompozytowe prbowano take zastosowa do oltzyinywn nia panewek endoprotez panewek stawu biodrowego, w tym < < lu polietylen wzmacniano wknami wglowymi. Mimo uzyskania poprawy niektrych waciwoci mechanicznych, nie uzyskano wzrostu odpornoci na cieranie.
Bibliografia
| l | S.ftamakrishna, J.Mayer, 10.Winterinantel, Kam W.Leong: lhomcdiral applicalions of polymcr composite materials: a rcuic.w, Cotnp. Scien. and Techri. 01 ( 2001 ), I INO - 1224
|2| S.L.I0vans, P.J.Grcgson: ('ompositc. tcchnology in load - bearing orthopaedic implant.*, Biomaterials 19 ( 1998 ), 1329 - 1342 |3| ,J.Chopek, G.Kmita: Non-metallic composite materials for bone surgery, Engineering TYansaction, Rozprawy Inynierskie, 2002 11| YI.Kellomiiki, H.Niiranen, K.Puurnanen, N.Ashamrnakhi, T.Waris, P. Tarmala: Bioabsorbable scajjolds for guided bone regeneration and gcneration, Biomaterials 21 ( 2000 ), 2495 - 2505 |5| L.M.Pineda, M.Busing, R.P.Meining, S.Gogolewski: Bone regeneration with resorbable polymeric rnembranes. III. Effect of poly(L - lactide) membrane pore size on the healing process in large defects. J. Biomed. Mater. Res. 31 ( 1996 ), 385 - 394 |6| Y.II.An, S.K.Woolf, R.J.Friedman: Pre-clinical in vivo eualuation of orthopaedic bioabsorbable devic.es, Biomaterials 21, 2635-2652, 2000 |7| P.Tuompo, E.K.Partio, K., Jukkala-Partio, T.Pohjonen, P.Helevirta, P.Rokkanen: Cornparison of polylacti.de screw and ezpansion boli in bioabsorbable fixation (...), Knee Surg, Sports Traumatol, Arthrosc 7, 296-302, 1999 |8| A.N.Netravali, R.B.Henstenburg, S.L.Phoenix, P.Schwartz: Ultimate streuglh properties of fiber reinforced composites, Reliability Eng. and System Safety 56, 225-235, 1997 |9| W.Bonfield, M.Wang, K.E.Tanner: Interfaees in analogue biomaterials, Acta Mater. 46(7), 2509-2518, 1998 l()| M.L.Mehan, L.S.Schadler: Micrornechanical beha.vi.or of short-fiber polymer composites, Composites Science and Technology 60, 10131026, 2000 I 11 J.( 'hopek: New materials for orthopaedic screws, Acta Montana, 10 (115), 1-11, 2000 12| P.Pamua, J.Chopek, M.Baewicz, K.Makinen, P.Dobrzyski, J.Kasperczyk, M.Bero: Materiay kompozytowe z nowego biodegradowalnego kopolimeru glikolyd-laktyd dla. celw medycznych, Inynieria Biomateriaw 12, 23-28, 2000
Hibliogrnli.i
[13| 1'-Dobrzyski, J.Kasperczyk, M.Hero; Synl.< a i wlu.ciwoci kopolrme rw biodegradowalnych (l'(iLA, l'(!CA, l'L('A) oh yiiianych w obu noci. nowego nisko toksycznego inicjaom, Inynieria Biomateriaw 17-19, 72-74, 2001 114) A.Halin: Mechaniczne i materiaowe uwarunkowania stabilnoci i trwaoci endoprotezy stawu biodrowego - studium zagadnieniu., Iny nieria materiaowa, 1, 1997 |15] J.Kubacki, T.Gadzik: Endoprotezo plastyka biodra - wybrane ayail. nienia, Inynieria Biomateriaw, 2, 1998 [IG] A.M.Gatti, D.Zaffe: Bioactiue glasses and chcmical hond Hioninlci inb - Ilard and tissue repair and replacement, N-ll, 1992 |17| J.F.Osborn: The reaction of bone tissue to hydro.ryapalile ccnnim coalings, Biomaterials- Hard and tissue repair and re|ln<emeni < 1 II 1992 |18| J.Chopek: Kompozyty wgiel - wgie. Otrzymywanie i nslosowanir w medycynie., Ceramika 52, Polski Biuletyn Ceramiczny III 11, Krakw 1997 [19] J.Chopek: New materials for orthopaedic screws, Acta Montana, H, 10 (115), 2000, 1-11 [20] R.Huiskes, R.Boeklagen: Malhem.ati.cal shape ophmisal.ion of lup pros thesis design, J.Biomech 1989, 22 (8-9), 793 - 804 [21] W.Cao, L.L.Hench: Bioactiue materials, Cer. Intern., 22, 1900, 103 507. B.Degrska, Praca Doktorska, SGGW, Warszawa, 200'.! [22] B. Degrska: Praca doktorska, SGGW, Warszawa, 200'.!
Rozdzia 6
B A D A N I A BIOZGODNOCI MATERIAW IMPLANTACYJN YCII

S t a n i s a w Pielka* D a n u t a Paluch*, J o l a n t a S t a n i s z e w s k a - K u * , L e s z e k Solski*, M a g o r z a t a Lewandowska-Szumie 1
6.1. B a d a n i a in v i t r o i in v i v o 6.1.1. Wprowadzenie W placwkach naukowych i rnych orodkach badawczych panowaa j<-,/ cze do niedawna do dua dowolno w planowaniu i prowadzeniu badan, ktrych celem bya biologiczna ocerLa materiaw, przeznaczonych do za:. Losowania w medycynie jak i w weterynarii. Dotyczyo to przede wszyslkiin materiaw przeznaczonych do implantacji, dla ktrych kryteria oceny Ityly szczeglnie restrykcyjne. Jednoczenie, ze wzgldu na charakt.ei za:.tosowa nia, tj. umieszczenie wewntrz ywego organizmu, musiay obejmowa wie le bada stosowanych w odpowiedniej kolejnoci. Czsto zdarzao si, ze przy orodkach rozwojowo-wdroeniowych poszczeglnych gazi przemy:, u, pracujcych na potrzeby medycyny, istniay samodzielne placwki bada wcze, w ktrych wyroby przeznaczone dla medycyny byy oceniane wedug norm zakadowych lub branowych. Tylko dla nielicznych typw wyrobw
* Akademia Medyczna we Wrocawiu Zakad badania Biomateriaw (ni towskiego 2, 50-323 Wrocaw). 1'onia
' Akademia Medyczna w Warszawie, Zakad Biofizyki i fizjologii Czowieka Zakliu! Transplantologii i Centralny Bank Tkanek,
li
I t i i i l i i i i i n !)in/|;ilin)i i i n i i t c r i a l w
iiiiplantacyjnycli
stosowano wymagania farmakopcalric, ktro dotyczyy wycznie bada podstawowych. Przykadem takiej sytuacji s prowadzone w latach osiemdziesitych badania implantacyjne protez naczyniowych. W zalenoci od orodka, badania wykonywano na psach, winiach lub krlikach, wszczepiajc protezy w ubytek aorty piersiowej lub brzusznej ria okres od 1 do '24 miesicy. Uzyskane wyniki, choby jak najbardziej prawidowe, nie pozwalay jednak na dokonanie oceny porwnawczej. W ostatnich latach sytuacja ulega zasadniczej zmianie. W ramach Pol.kiego Komitetu Normalizacji pracuje Normalizacyjna Komisja Problemowa III '.! 17, zajmujca si tumaczeniem i przygotowywaniem polskich wersji norm ISO, dotyczcych wyrobw medycznych. Jedn z norm o bardzo szerokim zakresie jest kilkunastoczciowa norma ISO 10993 pod oglnym tytuem "Biologiczna ocena wyrobw medycznych". Norma ISO 10993, niezalenie od stopnia przydatnoci poszczeglnych jej arkuszy, pozwala na ujednolicenie procedur badawczych, co umoliwia porwnywanie oraz waciw interpretacj wynikw bada, prowadzonych w rnych orodkach badawczych, zajmujcych si biologiczn ocen wyrobw i materiaw medycznych 11 I8|. (i. 1.2. Klasyfikacja wyrobw medycznych Norma ISO 10993-1 wprowadza nastpujc klasyfikacj wyrobw medycznych: 1 wedug rodzaju kontakt,u z organizmem, na: wyroby kontaktujce si z powierzchni (skra, bony luzowe, powierzchnie uszkodzone); wyroby kontaktujce si zewntrznie (krew, zbina, tkanki mikkie); wyroby implantowane czyli wszczepy (krew, tkanki mikkie, ko). I! wedug czasu trwania kontaktu ria: wyroby o ekspozycji ograniczonej, tj. jednorazowy kontakt nie duszy ni '24 godz.; wyroby o przeduonej ekspozycji, ktrych uycie wymaga kontaktu staego duszego ni 24godz., lecz krtszego ni 30 dni; wyroby o staym kontakcie, duszym ni 30 dni. I 'rzedstawiona klasyfikacja wyrobw medycznych na pewno nie jest idealna, niemniej wydaje si do prosta i wyst arcza jca w wyborze i projektowaniu badaii biologicznej oceny wyrobw medycznych. Wszczepy bdce w tym
(i. I.
Hmlnnin III vii ri> i in vivo
i.1
rozdziale przedmiotem omwienia, ze wzgldu un c/w. kontaktu obejmuj dwie ostatnie kategorie, tj. zarwno grup o e k . p o z y p pizcdliioncj |ak i staej. Wedug podziau zaproponowanego przez Kusia, rozszerzonego o nowsze zastosowania, wszczepy dzielimy na: biostatyczne, ktre stanowi rusztowanie dla odnowy brakujcych cz ci tkanek lub organw oraz je uzupeniaj, np. sztuczne wizada, powizi, elementy pokrywy czaszki, siatki przepuklinowe, metalowe i ceramiczne, elementy do zespalania koci cementowe lub polimerowe wyroby do uzupeniania ubytkw koci; bioestetyczne, jak np. protezy sutka czy jder; biomechaniczne, czyli ceramiczne lub metalowe protezy staww; - wszczepy przeznaczone do kontaktu z krwi; zaliczamy tu dziane i i l i ne protezy naczyniowe, metalowe, ceramiczne lub polimerowe lenly naczyniowe, a take elementy wikszych urzdze, jak np za la w kl serca lub sztuczne serce; materiay do zespalania tkanek, czyli nici chirurgiczne rnych typw, staplery, materiay do zespalania koci, a ostatnio take biodegnulo walne piercienie do zespalania jelit; - wszczepy jako noniki lekw, ktre mog stanowi poczenie wszczepw zastpujcych tkanki lub ich ubytki, a take mog by s t o s o w a n e samodzielnie w celu wolnego, kontrolowanego uwalniania danego specyfiku [64]. Ze wzgldu na pochodzenie materiau z jakiego wszczepy zosta y wy twoi zo ne, dzielimy je na: naturalne, pochodzenia ludzkiego lub zwierzcego, ktie .lanowi gwnie zdewitalizowane i poddane rnej prcparacp tkanki, polimery naturalne, takie jak kolagen, jedwab czy librynogen oraz chi tyna i celuloza; polimery syntetyczne, jak poliamidy, poliestry, pochodne kwasu po liglikoowego, polimetakrylan metylu, polietylen, ywice epoksydowe, poliuretany i wiele innych; metale i ich stopy, od powszechnie znanych z niereaktywnoei metali szlachetnych (zoto, platyna) po najnowsze stopy; wszczepy ceramiczne, ktre czsto deliniowane s jako materia, ktry nie jest ani metalem ani tworzywem organicznym;
li
liniliiiilii I lin/isnl I II ici m i l l e n n i w im|>lilil.iLcyjnyeli
materiay wglowe; materiay kompozytowe, np. wiatoutwardzalnc, stosowane gwnie w stomatologii. <>. 1.3. P l a n o w a n i e i d o b r b a d a Wyroby i materiay, ktre w procesie diagnozowania lub leczenia kontaktuj;; si z organizmem czowieka musz charakteryzowa si odpowiednimi waciwociami biologicznymi. Wymagania stawiane materiaom i wyrobom medycznym stwarzaj potrzeb prowadzenia szerokich bada fizykochemicznych. mechanicznych, biologicznych in nitro i in vivo oraz bada klinicznych. W planowaniu bada wyrobw przeznaczonych do implantacji naley wzi pod uwag ich przydatno do zamierzonego zastosowania, waciwoci chemiczne, fizyczne, elektryczne, morfologiczne, mechaniczne i toksykologiczne. Potencjalne niebezpieczestwo zwizane z zastosowaniem implantw moe obejmowa objawy krtkotrwae - ostra toksyczno, dziaanie dranice, uczulajce, hemolityczne i trombogenne oraz objawy odlege dziaanie toksyczne przewleke lub subchroniczne, uczulajce, genotoksycz.no, rakotwrcze, teratogenne. Przy planowaniu bada biologicznych naley przeanalizowa dostpne wyniki bada jak i proponowane zastosowania nowego wyrobu. Moe si bowiem okaza, e teoretycznie nowy wyrb ma ju udokumentowane wyniki bada, ktre mog by przeniesione z innych wynikw bada wyrobw o zblionym charakterze zastosowania i podobnej budowie. W przypadku podjcia decyzji o przystpieniu do oceny biologicznej nowego wyrobu, w projektowaniu bada i testw naley wzi pod uwag rodzaj kontaktu z organizmem czowieka i czas jego trwania. Oczywiste jest, e przy ogromnej rnorodnoci wyrobw medycznych, nie wszystkie badania, nawet w ramach jednej kategorii, bd potrzebne lub moliwe do wykonania dla danego wyrobu. Wane jest rozwaenie cech wasnych wyrobu, co moe nawet prowadzi do koniecznoci wykonania bada dodatkowych, ponad badania obowizkowe. Niebezpieczne moe okaza si zastosowanie sztywnego schematu bada i oceny materiaw i wyrobw medycznych, opartych o w\ kludiii tak-nie | dobre-ze, ktre moe doprowadzi do faszywych wynikw przejawiajcych si niepotrzebnymi restrykcjami w zastosowaniu, lub tez faszywym poczuciu cakowitego bezpieczestwa w ich uyciu. Prawidowa. ocena wyrobw irnplantacyjnych wymaga zatem abilnego doboru metod badan, zwizanych z ich charakterem i zastosowaniem |118,157|. Dlatego te charakterystyka materiaw z jakich wykonany jest wyrb medyczny, pozostaje zdecydowanie jednym z pierwszych krokw, jakie naley podj
(i. I.
I ( l u l a n i a in vit.ro i in vi v<>
w caociowej ocenie wyrobu i powinna ona uwzjddnini sposb wytwarzania materiau; zastosowane dodatki oraz zanieczyszczeniu powstae w procesie wyt warzania ; - substancje wyrnywalne; produkty degradacji; inne komponenty i ich ewentualne interakcje w gotowym wyrobie; waciwoci gotowego wyrobu. Przeprowadzenie analizy materiaw pozwala ria wybranie materiau od niesienia, cile powizanego z materiaem badanym, oraz okrelenie ilo< t i charakteru ekstrahowanych substancji chemicznych (wczajc w to za nieczyszczenia, pozostaoci oraz substancje wyrnywalne z samej',o wyiobii), ktre mog mie kontakt z ciaem ludzkim. Biozgodno'- materiau o dn/i | zawartoci substancji ekstrahowalnych, powinna by zakwestionowana ilu czasu, a zostanie potwierdzone, e nie wywouj orte negatywnej',o dziaania biologicznego [113,157]. Zakres w jakim powinien by scharakteryzowany dany inuterinl zniczy od rodzaju samego materiau, jego zastosowania oraz funkcji danej',o mu teriau w wyrobie medycznym. Im bardziej zasadnicza jest jego rola, tym waniejsze s waciwoci tego materiau dla caoci dziaania wyrobu i na ley przeprowadzi bardziej szczegowy program charakterystyki tego nut teriau. Charakterystyka materiaowa stanowi podstaw dla oceny ryzyku zwizanego z uytkowaniem wyrobu. Identyfikacj materiaw przeprowa dza si najczciej z uyciem spektrofotometrw, metod, cliromutoj>,ialii gazowej, odwrconej chromatografii gazowej, a take cliroinntoj-,talii eien ko warstwowej. Badania jakie powinny by wzite pod uwuj', we wstpui| ocenie biologicznej dla wszystkich kategorii wyrobw medycznych i < za m\v trwania kontaktu przedstawia Norma ISO 10993-1 w przeji zs slc| lot mu tabelarycznej (tab.6.1). Jak wynika z tabeli, najwiksze wymagania, jeli chodzi o dobi badan, stawiane s wyrobom wprowadzanym do organizmu na stale czyli wszeze pom. Zasady bada biozgodnoci zawarte w ISO 10993-1, stanowi przewo dnik bada zwizany z bezpieczestwem stosowania wyrobw medycznych W niniejszym rozdziale przedstawiono badania biozgodnoci implari tw zalecane przez Normy ISO, ktre s niezbdne dla rejestracji nowych wyrobw, a take metody bada przedstawione w pimiennictwie pozwala jce na pogbienie wiedzy na temat waciwoci biologicznych materiaw medycznych.
1.')()
li
Klasyfikacja wyrobw medycznych ze wzgldu u ci
I Imliiiiin l>it>/,|',oilu<>i i materiaw i i upla.) it.ruryj i >ycli
Dziaanie biologiczne Toksyczno oglonustrojowa (ostra) Toksyczny wpyw na rozrd i rozwj
Czas tiwruua kontaku A ograniczony ( < 24 godz.) B przeduony (24 godz do 30 dni) C - stay (powyej 30 dni)' A B C A B C A B C A B C A B C A B C A B C A B C Daalanie uczulajce Rodzaj kontaktu z organizmem s -O u wTg !:s
a
Zgodno z krwi
Rakotwrczo
-o o a o J2 o
" F O
Kategoria
Kontakt Skra Bony luzowe Przerwane lub uszkodzone powierzchnie System krwionony pordni
a Q
X X X X X X X X
11
-o 8 o o 1 0 (0 s n o o* n >> J2 o 1 ts o O J 1 H o
" s.
Toksyczno przewleka
S 3 jf P o
IV
o J o"1 t? (0 & C 5 O c5
O J
S-S
X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X
X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X
O,
II 1 s
a 'U is
'1>' L > N T "
> % P, s
V
X X X X X X
X X X
n" f i R! U.
OJ
Tkanka mikka/ko/ zbina Krca krew Tkanka mikka iko Krew
X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X
X X X X X X X X
Si
.:>'
X X X X X X X X X X X X
l ab. (i. 1. Oglne zalecenia dotyczce wyboru bada w ocenie wstpnej proponowane w normie ISO 10993-1. 1'rzygotowanic p r b k o n t r o l n y c h i m a t e r i a w o d n i e s i e n i a W ocenie nowych biomateriaw podstawowym zagadnieniem jest ustalenie punktw odniesienia - wzorcw negatywnych i pozytywnych. Materiaw kont.rolnych uywa si w celu potwierdzenia przydatnoci zastosowanej procedury, do wywoania lub braku okrelonych reakcji w danym ukadzie badawczym, oraz kontroli prawidowoci prowadzonych bada. W zalenoci od rodzaju badania, naley uywa negatywnych materiaw kontrolnych (materiay charakteryzujce si brakiem aktywnoci w danym ukadzie badawczym) i pozytywnych materiaw kontrolnych (materiay wykazujce odpowiedni reakcj pozytywn w danym ukadzie badawczym) oraz prb
li I
I {udaniu I I I vii ro i I I I vi vi >
III
lepych (ukad badawczy bez kontaktu z inatcriiileiii) I )o rnych proce dur badawczych Norma ISO 10993-8 zaleca rone materiay kontrolne. Do bada im plantacyjnych jako materiay kontrolne negatywne zalecane s: polietylen o wysokiej i niskiej gstoci, polidimetylosiloksan nie zawieraj, cy krzemionki i stal nierdzewn, a jako materiay pozytywne polichlorek winylu plastyfikowany lub zawierajcy dodatki cyrioorgariicznc. Do badan dziaania cytotoksycznego zalecanym materiaem negatywnym jest poli etylen wysokiej gstoci, a materiaem pozytywnym polichlorek winylu z dodatkiem zwizkw cynoorganicznych. Rwnie przydatne w ocenie nowych materiaw jest uycie do bada porwnawczych materiaw, ktre zostay zarejestrowane do zastosowa klinicznych, a reakcje przez nie wywoywane s znane i opisane. Powinny one by wykonane z materiau tej suincj klasy co materia badany, tj. polimer, materia ceramiczny, metal itp 11.>V| Niektre badania wymagaj przygotowania ekstraktw z badanych lim teriaw. Celem ekstrakcji jest uzyskanie odpowiedniej prbki do hmlm celu okrelenia reaktywnoci biologicznej substancji wymywalnych w ukla dzie biologicznym i wykazanie potencjalnych zagroe, zwizanych z |eji,o uytkowaniem klinicznym. Warunki ekstrakcji powinny odzwiercieillae rze czywiste warunki w jakich wyrb bdzie w przyszoci uywany. Na ekstrakcj m a j wpyw takie czynniki jak: temperatura, czas eksl ra kej i, stosunek powierzchni prb do objtoci pynu ekstrakcyjnego, rodek zastosowany do ekstrakcji oraz rwnowaga fazowa materiau. Najbardziej optymalne warunki ekstrakcji dla bada biologicznych to 37 (' przez 72h. Jeeli materia ma by poddany sterylizacji w autoklawie parowym, to eks trakcja powinna by prowadzona w temp.121 C przez Ih |91,92,9 I, I .ri7|. Stosunek masy lub powierzchni prbki do objtoci rodka eksliukeyj nego, ma decydujce znaczenie dla uzyskania wynikw ilociowej oceny nu gracji zwizkw chemicznych i ich dziaania toksycznego Podstawowe pio porcje dla wyrobw medycznych to 600 e u r cakowitej powierzchni nialei iau na 100 ml rodka ekstrakcyjnego. Gdy dokadne obliczenie powici . hm jest niemoliwe, za rwnowane uwaa si 10-20 g materiau un lllll nil rodka ekstrakcyjnego. Norma ISO 10993 uzalenia proporcje od gruboi i materiau. W celu przygotowania wycigu z materiaw o duej chonnoci naley zastosowa najmniejsz ilo rodka ekstrakcyjnego, ktra, przykryje materia o powierzchni 600 cm 2 lub o masie 10-20 g |9d-90|. Do najczciej stosowanych rodkw ekstrakcyjnych nale rozpuszcza niki polarne, takie jak: woda, sl fizjologiczna lub cieka poywka bez suro wiey. S orie bardzo wygodne w badaniach biologicznych i chemicznych, ale nie odzwierciedlaj w peni rzeczywistych warunkw rodowiska, w ktrych bdzie przebywa biomateria (soki odkowe, , enzymy t rawienne i in.)
ii
Itniliiiiiii I l i i i / g i H J i l o c i m a t e r i a w
iiiiplantacyjnycli
Dlatego drug grup stanowi rozpuszczalniki rtiepolarne, jak np. wieo rafinowany olej rolinny, alkohol etylowy, glikol polietylenowy, dwurnetylosulfotlenek, cieka poywka z surowic [91,92,94,125,157]. 6.1.4. Badania degradacji W celu oceny ryzyka klinicznego zastosowania implantw, niezbdne jest przeanalizowanie moliwoci ich rozkadu i mechanizmw degradacji. Degradacja materiaw zaley od ich wasnoci, lokalnego rodowiska i umiejcowicnia anatomicznego. Przeprowadzenie bada degradacji niezbdne jest w przypadku, gdy implant jest bioresorbowalny, a jego kontakt z tkankami bdzie duszy ni 30 dni lub gdy istnieje podejrzenie, e podczas kontaktu z organizmem mog by uwolniane zwizki toksyczne [157]. Powstanie produktw degradacji zwizane jest ze zmian masy materiau, uwalnianiem zwizkw z powierzchni, pkaniem konstrukcji i odwarstwieniern si oraz migracj skadnikw z jednego materiau do drugiego w wyrobach wieloskadnikowych. Zmiany w masie materiau mog powsta podczas produkcji, sterylizacji, po implantacji, wskutek zamierzonej resorpcji, zmian w stanie fizycznym, a take podczas przechowywania. Zwizki z powierzchni mog by uwalniane na skutek reakcji chemicznych, wymywania, migracji i depolimeryzacji. Identyfikacja i ocena ilociowa produktw degradacji materiaw polimerowych I Yodukty degradacji materiaw polimerowych powstaj gwnie w wyniku rozerwania wiza chemicznych w procesach hydrolitycznych, lub utleniania w rodowisku wodnym. Na stopie i rodzaj degradacji polimerw mog mie rwnie wpyw takie czynniki biologiczne, jak enzymy i inne biaka oraz aktywno komrkowa. Przy badaniu degradacji materiaw polimerowych naley wzi pod uwag rednie masy czsteczkowe, gsto usieeiowania, zakres punktw topnienia, lepko w stanie stopionym, stabilno termiczn, rozkad mus czsteczkowych, pozostao monomerw, zwizkw dodatkowych, zawarto katalizatorw i metali cikich [42,70,72,142,157]. W zalenoci od planowanego zastosowania implantu i rodzaju degrad a c j i (hydroliza, degradacja przez utlenianie), badania przeprowadza si w rnych roztworach i buforach, o pil od 1,0 do 10,5. Mog to by: zdejonizowana woda destylowana, bufor fosforowy (PB), nadtlenek wodoru, odczynnik Peritoria. Stosunek masy prbki do objtoci roztworu powinien wynosi co najmniej 1:10 118,42,137,157|.
IL I
KMIIIIIIIU
III VII I I I I III
VIVO
i;i:i
Do przeprowadzenia bada potencjalnych produktw degradacji poli merw Norma ISO 10993-13 zaleca dwie metody badawcze; metod przy pieszon i metod prowadzon w czasie rzeczywistym. Jeeli w przyspiesz,o nyeh badaniach nie stwierdzi si produktw degradacji lub uzyskane inlr maeje pozwalaj na ocen analizy ryzyka, to riie ma potrzeby prowadzenia bada degradacji w czasie rzeczywistym. Degradacj polimerw w czasie przypieszonym prowadzi si w tempera,turze powyej 37 C, a poniej temperatury miknicia lub topnieniu poli rneru. Jeeli planowany czas kontaktu implantu z tkankami rna by krtszy ni 30 dni, to ocen degradacji naley przeprowadzi po 2 i 7 dniach, jeeli powyej 30 dni, to ocen degradacji naley przeprowadzi po 2 i 00 dniach 118,42,157). Ocen degradacji polimerw w czasie rzeczywistym prowadzi sn; w tein peraturze 37 C. Dla implantw, ktrych planowany czas koni aki u z I knnkn mi jest krtszy ni 30 dni, naley badania przeprowadzi w I l e i li III cznie z 30 dniami. Dla implantw, ktrych planowany kontakt z tkankami ma by duszy ni 30 dni, ocen degradacji przeprowadza si po 1,3,01 I ' miesicach. W przypadku implantw polimerowych ulegajcych i r s o i p i p badania degradacji prowadzi si do czasu utraty integralno wyrobu |'.M), 72,137,157]. Ocen degradacji przeprowadza si metodami analitycznymi z zastoso waniem m.in.: wiskozymetrii, reologii, chromatografii gazowej lub cieczo wej, kolorymetrii skaningowej, furierowskiej spektroskopii w podczerwieni |42,70,157],
I I I I I I I H VN
Identyfikacja i occna ilociowa produktw degradacji materiaw ceramicznych Identyfikacji i ocenie ilociowej s poddawane przede wszystkim te produ kty degradacji materiaw ceramicznych, ktre powstaj un drodze m puszczenia w rodowisku wodnym. Oczywicie doceniany jest lakt, ze tuku biologiczne czynniki jak enzymy lub inne biaka mog przyspiesza i degradacji, niemniej ich znaczenie w bezporedniej ocenie moe by pomi nite. Jednoczenie warto te pamita, e wyroby z materiaw ceramicy, nych mog zawiera pewne skadowe elementy chemiczne w ekstremalnie maych ilociach, ktre nie bywaj ujmowane w towarzyszcej oryginalnej specyfikacji skadu |54,86,157|. Zalecane s dwie metody postpowania w identyfikacji i ocenie ilocio wej produktw degradacji ceramiki. Oba testy odnosz si do degradacji ceramiki w rodowisku wodnym "in. miro" i nie obejmuj degradacji, ktra
I:H
li
Iliiiliinin Ini>/.)',<><ltu) i m a t e r i a w
ini|>la.ntacyjnycli
moe byt- spowodowana uszkodzeniami mechanicznymi lub przez ekstremalnie wysok energi (prd, temperatura). Testy te nie odnosz si te do ewentualnej biologicznej aktywnoci tych wyrobw medycznych [58,80,157]. Pierwszy z testw, okrelany jako test w roztworze ekstremalnym, przeprowadzany jest w niskim pH i stanowi metod przesiewow dla wszystkich typw ceramiki. Test drugi symuluje warunki najczciej spotykanego odczynu w rodowisku " in viv". Oba testy maj zastosowanie do ceramiki w caej masie, do ceramiki w postaci granulatw, a take do powok ceramicznych. Test roztworu ekstremalnego wykonywany jest w niskim pH zbuforowanego roztworu kwasu cytrynowego. Przyjto, e warto pH rwna 3,0 stanowi najnisz warto moliw w warunkach rodowiska fizjologicznego. Dla wyrobw, ktrych uycie bdzie przebiegao w wartociach pil poniej 3,0, moliwe jest zastosowanie odpowiednich roztworw. Badane prbki, przygotowane szczegowo wedug zalece normatywnych, oceniane s w tym ekstremalnym rodowisku przez 120 godzin w temperaturze 37 ('. Test symulacyjny oparty jest na zbuforowanym roztworze o wartoci pil 7, 4(0, 1), ktra odpowiada fizjologicznemu poziomowi pH u czowieka. Tak jak w poprzednim tecie, prbki przygotowane szczegowo wedug zalece normatywnych, oceniane s przez 120 godzin w temp. 37 C. Jeli badane prbki ulegn cakowitemu rozpuszczeniu przed upywem 120 godzin, test uznaje si za zakoczony [80,157]. Padania degradacji materiaw ceramicznych mona rwnie prowadzi na hodowlach komrek szpiku kostnego i po implantacji w tkanki mikkie i kostne. Ocen degradacji przeprowadza si poprzez pomiar aktywnoci fosfatazy kwanej, poziom osteocalcyny i osteopontyny i liczby aktywnych osteoklastw, a zmiany w strukturze materiau - w mikroskopie skaningowym i radiograficznie [1,32,152,153]. Identyfikacja i ocena ilociowa produktw degradacji materiaw /, metali i ich stopw ywego organizmu zawiera zazwyczaj kationy sodu, potasu i wapnia oraz aniony chloru, dwutlenku wgla, fosforu i kwasw organicznych, k1 1 irych koncentracja moe waha si od 2 x 10~'! do 150 x 10 mol. W jeszcze wikszym zakresie moe si waha stenie organicznych czsteczek biaek, enzymw i lipoprotein. Wpyw wyej wymienionych jonw nieorganicznych na metale i ich stopy by uznawany za oczywisty, natomiast wczeniejsze badania zakaday, e ewentualny wpyw czstek organicznych ria degradacj implant,w metalowych jest bez znaczenia. Jednak najnowsze badania
rodowisko
li
K I K LIII
li u. iii vit.ro i in viv<>
wskazuj, e szczeglna uwaga musi by zwrcona nu Interakcj pomidzy metalem a biakami. W tych rozwaaniach znaczenie ma rwnie |>l I w ba danym rodowisku. W biologicznie kompleksowym otoczeniu wszczepione metale lub ich stopy mog ulega biodegradacji, a produkty tego procesu mog okaza si systemowo szkodliwe. Dlatego te identyfikacja i oznacza nie ilociowe tych produktw degradacji, ma zasadnicze znaczenie w biolo gicznej ocenie wyrobw medycznych przeznaczonych do implantowania (07, 70,71,73,84,106,109,116,1511. Do identyfikacji i oceny ilociowej produktw degradacji metali i stopw zastosowanych w wyrobach medycznych, stosowane s dwa podstawowe te ty lub ich kombinacja. Wybr testu zaleny jest od funkcji spenianej przez badany wyrb. Test pierwszy stanowi poczenie testu potencjo-dynamicznego z t e s t e m potencjo-statycznym. Test ten stosowany jest do oceny oglnego deki roi In micznego zachowania si badanego materiau, oraz w celu okrelenia pi w t i y c h specyficznych punktw (oznaczanych jako l'Ja i /'/',,) na krzywej gsiu : n iwn ny jest do chemicznej degradacji badanego materiau w celu uzyskania pm duktw degradacji, ktre nastpnie poddawane s analizie. Przebieg zachodzenia elektrochemicznych reakcji degradacji jest bardzo czuy na wszelkie zmiany warunkw przeprowadzania analiz, uywanych na rzdzi, sposobw pobierania prbek i ich przygotowywanie. Padania te nioz na wic przeprowadza jedynie w odpowiednio wyposaonych laboratoriach przez wysoko wykwalifikowany personel, ze szczeglnym zwrceniem uwn;'.i na waciw kalibracj przyborw do testw. Badania degradacji metali i ich stopw prowadzone z uyciem hodowli komrek szpiku kostnego, przeprowadza si poprzez ocen proliferacji i rz nicowania si osteoklastw oraz identyfikacj produktw rozpadu, /lniany w materiale oceniane s metodami z zastosowaniem spektrometrii emisyjnej i absorpcyjnej [22,84,106|. 6.1.5. Badania toksykokinctyczne Badania degradacji implantw s cile zwizane z badaniami toksykokine tycznymi. Zastosowaniu wikszoci wyrobw medycznych towarzyszy ryzy ko toksycznego dziaania produktw jego degradacji oraz obecno substan cji lugowalnych, ktre migrujc z materiau mog wywoywa niekorzystne efekty w organizmie. Padania toksykokinctyczne wyjaniaj procesy wehla niania, dystrybucji, metabolizmu i wydalania w okrelonym czasie obcych zwizkw z organizmu po implantacji |70,88|.
li
1 liulniiiii Iim>/,}',(xliiijci i i i i i t c r i u l w
iinpln.ntiu:yjnycli
Badania naley przeprowadzi w przypadku, gdy wyrb jest bioresorbowalny lub gdy jest przeznaczony do staego kontaktu i moe ulec biodegradacji albo korozji, ktrej skutkiem moe by migracja potencjalnie toksycznych substancji lugowalnych. Jeeli ilo uwalnianych produktw degradacji i substancji lugowalnych uznana zostaa w innych udokumentowanych badaniach klinicznych za bezpieczn, wwczas nie ma potrzeby prowadzenia bada toksykokinetycznych. Ilo substancji lugowalnych i produktw degradacji metali i ich stopw oraz ceramiki jest zazwyczaj tak niska, e nie ma potrzeby prowadzenia bada toksykokinetycznych [157]. I hulania te powinny by przeprowadzone na zwierztach odpowiedniej pici i gatunku, ktrym podaje si najczciej radioznakowane za pomoc 1 ' ( ' lub !11 badane substancje. Y V celu przeledzenia wchaniania, drogi dystrybucji i ewentualnej kumulacji badanych substancji w organizmie przeprowadza si ich oznaczanie: w tkankach, krwi, moczu, kale oraz wydychanym powietrzu. Terminy pobierania prbek powinny by waciwe dla typu przeprowadzanego badania i mog by prowadzone w czasie obejmujcym minuty, godziny, dni, tygodnie lub nawet miesice. Wchanianie danej substancji zaley od sposobu jej podania, postaci fizykochemicznej i rodzaju zastosowanego nonika. Badanie przeprowadza si poprzez oznaczenie poziomu badanej substancji w krwi, osoczu, wydalinach lub tkankach. Wybr waciwego typu bada zaley od dostpnoci radioznakowanego materiau i metod analitycznych. Badania dystrybucji wymagaj zastosowania radioznakowania skadnika. Badania obejmuj ocen ilociow - okrelajc ich poziom w sekcjonowanych tkankach, jakociow - z zastosowaniem autoradiografii caego ciaa (WBA) i pilociow - z zastosowaniem stopniowanych standardw badania WBA. Badania dystrybucji powinny by przeprowadzone w czasie 24 i 168 godzin lub duszym, w zalenoci od szybkoci eliminacji badanej substancji z organizmu [141,157]. Metabolizm i drog wydalania badanej substancji przeprowadza si poprzez badanie kau i moczu. Dla bada krtkoterminowych mocz i ka powinny by poddawane badaniu co 24 godziny przez okres 14 dni. Prbki mot',n by pobierane przed upywem 24 godzin, jeeli istnieje prawdopodobie Iwo, e testowana substancja lub jej metabolity bd szybko wydalone. W badaniach dugoterminowych, pobieranie prbek w okresie pocztkowym powinno si odbywa analogicznie jak w badaniach krtkoterminowych, a nastpnie w cigych 24-godzinnych okresach na kady oceniany termin. Konieczno izolacji metabolitw wie si z licznymi procedurami ekstrakcyjnymi i chromatograficznymi (np. pynna chromatografia wysokocinieniowa, chromatografia cienkowarstwowa, chromatografia gazowo-pynna), a
ii I
l i i i i l i i n i n ni vil.ro i in viv<>
1.17
otrzymany materia powinien by poddany analizie metodami chemiczny nu i rnymi technikami chcrii fizycznej (np. spektrometria limitowa, nuklearno-inagnetyczny rezonans spektroskopowy, mikroskopia skaningowa)
1211,80,106,157].
(i. 1.6. Badania dziaania cytotoksyczncgo I'odstawowymi badaniami dziaania toksycznego materiaw medycznych u testy z zastosowaniem ywych komrek. Opracowano rne modele bio logiczne z uyciem hodowli komrkowych, plemnikw i pierwotniakw, ktre pozwalaj na wstpne, przesiewowe badanie biologiczne pod ktem ewentu ilnego dziaania toksycznego substancji wymywalnyeh. Ihulania te SIJ szyl> Kuni, czuymi i niedrogimi metodami. Wysoka czuo tych testw j e s l wy nikiern izolacji kultur komrkowych, a zatem braku mechanizmw o c h r o n uyeh, ktre towarzysz komrkom wewntrz organizmu |6>'VH , I'w |, Badanie cytotoksycznoci jest pierwszym krokiem w kierunku upewni uia si co do biozgodnoci badanego wyrobu medycznego. Wynik negatywny wskazuje, e materia jest wolny od szkodliwych substancji okstruhowaluyeh lub te zawiera ich niewystarczajc ilo potrzebn do wywoania ostrej te akcji. Brak oddziaywania toksycznego na komrki riie jest jednak wystai czajcym dowodem do uznania materiau za w peni biozgodriy; stanowi to wycznie pierwszy etap bada. Pozytywne wyniki bada s wczesnym os trzeeniem, e zawarto szkodliwych substancji ekstrahowanych w bada nym materiale jest ponad dopuszczalne poziomy kliniczne. W takich przy padkach niezbdne s dalsze badania w celu wykazania przydatnoci danego wyrobu medycznego do zastosowa klinicznych 11,12,22, lMlBadania dziaania cytotoksycznego mona prowadzi z zastosowaniem wycigw, w kontakcie bezporednim lub porednim z hodowli) komrkowi) Wybr rodzaju badania zaley od waciwoci materiau, m i e j s c a | e g o pi \ szej implantacji. W zalenoci od zastosowanego rodzaju badania, wymaga ne jest odpowiednie przygotowanie prbki, hodowanych komrek i s p o s o b u , w jaki komrki poddawane s dziaaniu wycigu lub prbek. Badanie dziaania cytotoksyczncgo z zastosowaniem wycigu, wymaga jego odpowiedniego przygotowania. Jako rodka ekstrakcyjnego najczciej uywa si poywki hodowlanej z surowic, poywki hodowlanej bez surowi ey lub fizjologicznego roztworu chlorku sodowego. Wycigi naley przygoto wa z zachowaniem technik ascptycznych. Ozas i temperatura ekstrakcji zale od wasnoci materiau oraz od uytego rodka ekstrakcyjnego. Wa runki ekstrakcji powinny symulowa warunki, w ktrych ten materia bdzie uytkowany. Dlatego najbardziej zalecane s warunki przygotowania wyei
ii
I Im I II I lin biozgodnoci m a t e r i a w
implantacyjnycli
gw w temperatura! 37" (' prze/, eo najmniej 24h. Stosunek pola powierzchni do objtoci rodka ekstrakcyjnego powinien by nie wikszy ni 6 crn 2 /ml i nie niniejszy ni 0,5 cm /ml. Jeeli powierzchnia jest niemoliwa do okrelenia, naley zastosowa od 0,1 g do 0,2 g prbki na ml pynu ekstrakcyjnego |157|. I 'rbki przeznaczone do badania w bezporednim kontakcie z hodowlami komrek mog mie rny ksztat. Zaleca si jedynie, aby jedna z jej powierzchni bya paska. Prbka powinna przykry 10% powierzchni warstwy komrek. Padania dziaania cytotoksycznego naley prowadzi na ustalonych limach komrkowych, otrzymanych z renomowanych orodkw lub komrkach otrzymanych bezporednio z ywych tkanek. Komrki powinny by przechowywane i hodowane w standardowych warunkach zalecanych dla danej linii hodowlanej. Do najczciej stosowanych linii komrkowych nale: NCTC klon 929, CCL 163 Balb/373 klon 431, CCI 171 MRC-5, CCL 75 W-38, CCL 81 Vero i V-79 399 A [17,22,83,129,157], YVj)yw dziaania cytotoksycznego materiau na hodowle komrek obejmuje ocen ilociow i jakociow. W ocenie jakociowej naley wzi pod uwag wakuolizacj, oddzielanie od podoa, liz komrek i bon komrkow y c h . W ocenie ilociowej naley okreli liczb komrek martwych, stopie zahamowania wzrostu komrek, zdolno do namnaania i formowania kolonii, ilo biaek i wydzielanie si enzymw [12,92], Coraz czciej oprcz wymienionych parametrw dziaania cytotoksycznego, prowadzi si badania wzrostu lub spadku poziomu wybranych cytokin w hodowlach komrkowych po kontakcie z biomateriaami, w porwnaniu do hodowli kontrolnych bez kontaktu z materiaem. Cytokiny mog indukowa produkcj biaek ostrej fazy, dlatego s wanym czynnikiem w ocenie biozgodnoci materiaw medycznych. Badania poziomu cytokin przeprowadza si na jednojdrzastych komrkach krwi obwodowej lub makrofagach. Badania te s bardzo istotni' przy ocenie materiaw przeznaczonych do kontaktu z krwi, ulegajcych degradacji lub korozji. Przykadem s ugowalne cementy stosowane do umocowania protez stawu biodrowego, ktre indukuj uwalnianie cytokin, ktre uruchamiaj proces resorpcji koci i w nastpstwie powoduj obluzowanie protezy stawu. Stwierdzono, e na poziom cytokin w hodowlach komrek maj wpyw takie czynniki, jak wielko i objto czstek materiau oraz jego stosunek do iloci komrek w hodowli. Najczciej ocenianymi eytokinami w hodowlach komrkowych po kontakcie z materiaami s ILl, TNI-tt i IL-6 |36,37,45,46,76,81,l 10,131,154|. Badania dziaania cytotoksycznego na hodowlach komrkowych s zalecane prze Norm ISO 10993, natomiast badania z uyciem plemnikw i picr-
i> I
I im laniu in vit.ro i in vivo
wotniakw mog by bardzo przydatne do wstpnej eliminacji materiaw toksycznych. S to badania tasze i nie wymagajce h o d o w l i komrek pro wadzortych z zachowaniem surowych rygorw i drogich odczynnikw. Mada nic dziaania toksycznego prowadzone na plemnikach buhaja, polega na po ntiarze czasu przeycia plemnikw po ich inkubacji w izotonieznym wycigu z materiau, w temperaturze 39 C przez 60 minut, w porwnaniu do czasu przeycia plemnikw w prbie lepej [91]. Badania toksycznoci z zastosowaniem pierwotniaka Blepharisma undu lans, polega na bezporednim kontakcie materiau z hodowl pierwotniakw przez okres 5 dni. Ocenie podlega liczebno hodowli oraz zmiany paranie trw morfodynamicznych, w porwnaniu do hodowli kontrolnej bez mat riau [120], (i.1.7. Badania dziaania dranicego i alergicznego Dla wszystkich typw implantw wymagane s nie tylko badania e y t . o l o k sycznoci, ktre zostay ju omwione powyej, lecz take badania wpywu uczulajcego i dranicego. Zwizki chemiczne uwalniane z wyrobu medycznego bdcego w koni ak cii' z organizmem mog powodowa podranienia skry, bon luzowych lub spojwki oka. W ujciu oglnym taki efekt dranienia nie jest niczym innytn, jak miejscow reakcj zapaln tkanki, ktra charakteryzuje si wystpieniem rumieni, obrzku, uszczenia, pcherzykw, a w przypadku silnego pod ra nienia naderek lub martwicy. Pod wzgldem histopatologicznym zmiany zapalne charakteryzuj si niejednakow barwliwoci komrek, piknoz i der komrkowych, obecnoci wodniczek w naskrku poniej warstwy togo wej, obecnoci licznych granulocytw obojtnochlormych oraz. naciekiem komrek wielojdrzastych w skrze waciwej |157|. W odrnieniu od substancji odznaczajcych si w a c i w o e n nlcif.i cznymi, substancje dranice powoduj wystpienie objaww zapalny i li |ii po pierwszym kontakcie na skutek ich wasnoci cytotoksycznyeh Pt zetwa nie kontaktu z substancj powoduje szybkie gojenie zmienionych zapalnic tkanek. Odczyny zapalne zale od skadu chemicznego i pil substancji, jej stenia i czasu kontaktu. Substancje, ktrych pl I jest poniej 2 lub powyej 11,5 uwaa si za dranice. W celu stwierdzenia potencjalnego dziaania dranicego implantw, w stosunku do skry, spojwki oka i bon luzowych czowieka, Norma ISO 10993-10 zaleca prowadzenie bada na zwierztach. Badania dziaania dranicego substancji na skr przeprowadza si nu krlikach albinosach, myszach i winkach morskich, a dranienia bon luzowych jamy ustnej na chomikach. Substancje do badania dziaania dranicego
ii
11.III.MII.I liio/|',()<liioi'i rrint.criti.l6w i m p l u i i l i i c y j n y c l i
mog by w postaci pynu, pros/ku, wycigu lub prbek przygotowanych z ocenianego materiau. Kontaktuje si jo z tkankami przez co najmniej 4 godziny. Ocen zmian skrnych przeprowadza si po upywie 1, '24, 48 i 72 godzinach od momentu ich usunicia. Odczyny skrne w postaci rumieni i obrzku klasyfikuje si oddzielnie dla kadego miejsca i czasu badania. Na podstawie uzyskanych wynikw oblicza si Wskanik Pierwotnego Podranienia [50,62,92,125]. I )o uczulenia dochodzi w nastpstwie wielokrotnych ekspozycji substancji na skrze. Po zwizaniu obcej substancji z biakami staje si ona antygenem wychwytywanym przez takie komrki jak: makrofagi, monocyty, komrki rdbonka i komrki Langerhansa, ktre przekazuj antygen swoistym dla nich limfocytom B. Po zwizaniu antygenu, limfocyty B rnicuj si w kierunku komrek uwalniajcych swoiste przeciwciaa. Cz limfocytw T wspomaga rnicowanie si i nanmaanie limfocytw B. Ze wzgldu na to, e pomoc limfocytw T jest konieczna do wystpienia penej odpowiedzi immunologicznej na niektre antygeny nazywamy je antygenami 'I-zalenymi. Niektre antygeny jak np. polisacharydy i skadniki bon bakteryjnych, nie wymagaj reakcji limfocytw T. Odpowied na takie antygeny ograniczona jest zazwyczaj do wytworzenia przeciwcia klasy IgM, a uzyskane poziomy przeciwcia s nisze [21,71,103]. Heakeje uczuleniowe zazwyczaj pojawiaj si jako wynik powtarzanego lub przeduajcego si kontaktu z rnymi substancjami chemicznymi, ktre wchodz w reakcj z systemem immunologicznym. Zdecydowana wikszo biomateriaw i wyrobw medycznych wyzwala reakcje immunologiczne komrek skrnych, a nie kompleksow odpowied humoraln lub reakcje typu antygen - przeciwciao. Dlatego te w wikszoci przypadkw, badania dziaania uczulajcego prowadzone s najczciej na skrze biaych winek morskich [157]. Istnieje kilka metod badania dziaania alergicznego. Na wybr testii mii wpyw chemiczna i fizyczna charakterystyka materiau. Do najczciej stosowanych naley test maksymalizacji Magnussona i Kligmana oraz test "zamknitego patka" Buchlera. Test maksymalizacji uwaa si za najbard z i e j czuy, dlatego stanowi metod z wyboru i jest szczeglnie przydatny w badaniu wycigw. Test maksymalizacji wymaga wstrzykni rdskrnych, i c z e l t jest to jednak niemoliwe, wybiera si test zamknitego patka. Wanym kryterium przy ocenie dziaania alergicznego jest stenie badanej substancji na skrze oraz odpowiednio dugi czas kontaktu. Podstawowe znaczenie dla wskazania dodatnich odczynw alergicznych ma porwnanie zwierzt prowokowanych ze zwierztami kontrolnymi. Dodatni wynik testu niekoniecznie musi eliminowa substancj lub wyrb z uytku, po-
li. I.
Mailiuiiii I I I vii.ni i in vivo
nicwa dawka substancji zastosowanej w tecie m o e | n z e w y z s z a lc, k t r a bdzie stosowana docelowo w normalnych warunkach uytkowania. Wynik dodatni wskazuje na potrzeb przeprowadzenia badan z zastosowaniem innych metod, na dodatkowej liczbie zwierzt, pozwalajcych na ocen ryzyka przy zastosowaniu substancji u ludzi [157|. Badania dziaania alergicznego obejmuj cztery etapy: badania wstp ne, faz wzbudzenia, faz prowokacji naskrnej i faz sprawdzania. W badaniach wstpnych okrela si stenia substancji, ktre bd zastosowane w badaniu gwnym. Do bada w fazie wzbudzenia naley wybra najwysze stenie substancji wywoujce jedynie lekki rumie, ale nie wywoujce innych zmian, a do badania w fazie prowokacji naskrnej i sprawdzania wy biera si najwysze stenie substancji nie wywoujce rumieni I 'uriktowi) ocen zmian skrnych w fazie sprawdzania przeprowadza si po upywie 11, 18 i 72 godzin, po usuniciu substancji ze skry. Nasilenie rumienia i obi ku klasyfikuje si osobno dla kadego miejsca i czasu obserwacji |l ' i,l '| (5.1.8. Badania implantacyjne inplantacja badanego wyrobu w organizm zwierzt laboratoryjnych, je-.t najbardziej bezporednim sposobem oceny potencjalnego wpywu materia w na otaczajce go ywe tkanki. Odpowied tkankowa dotyczy tylko i wy cznie tkanek majcych bezporedni kontakt z wszczepem, a zatem oceny reakcji miejscowej po implantacji wyrobu. Metoda nie obejmuje ewentual nych wpyww systemowych materiau na cay organizm. Niekiedy badania implantacyjne mog si sta jedn z drg wyboru przy ocenie wpywu systemowego, chocia te ostatnie wymagaj cakowicie odmiennego podejcia. Odczyn miejscowy oceniany jest poprzez porwnanie reakcji tkankowej wywoanej przez badany materia, z reakcj tkankow wywoan pi ze/, ma teriay kontrolne. Zastosowane materiay kontrolne, jeeli to moliwe, po winny mie powierzchni jak najbardziej zblion do powierzchni badanego implantu. Przy wyborze materiaw kontrolnych naley wzi pod uwagi, leli zastosowanie kliniczne, ktre powinno by jak najbardziej zblione do pin nowanych zastosowa badanych materiaw. Im plantacja prbek badanych i prbek kontrolnych powinna by przeprowadzona w tych samych waruti kach, u zwierzt tego samego gatunku, tej samej pci, wieku i w odpowiadajcych sobie miejscach anatomicznych |/13,/1/1,53,92,!)5|. Wpyw na reakcj tkanek po implantacji maj takie cechy fizyczne ma teriau jak: ksztat, gsto, twardo, sposb wykoczenia powierzchni. Im plantowana prbka musi by wytworzona, wykoczona, oczyszczona i wys terylizowa.ua metodami przewidzianymi dla gotowego wyrobu.
li
liii)/|'o(liiiii'i materiaw iiriplantacyjnyeh
Wybr zwierzt do badania odczynu tkanek zaley od czasu badania, wielkoci prbek oraz rodzaju tkanek, w ktre prbki bd implantowane. Zdarza si, e te same materiay wywouj rn reakcj tych samych tkanek w zalenoci od gatunku zwierzt. Dlatego przy wyborze zwierzt do bada naley wzi pod uwag zrnicowane reakcje w zalenoci od gatunku. Do bada krtkoterminowych w tkankach podskrnej i miniowej najczciej uywa si myszy, szczurw, winek morskich i krlikw. Do bada odlegych w tkankach podskrnej, miniowej i kostnej odpowiednie s takie zwierzta jak: szczury, winki morskie, krliki, psy, owce, kozy, winie i inne gatunki o odpowiednio dugim okresie ycia [43,44,53,61]. Przy okreleniu czasu badania naley wzi pod uwag przewidywany czas, w ktrym odpowied biologiczna tkanek osignie stan staej reakcji. Reakcja tkanek wok implantu zmienia si wraz z upywem czasu. W pierwszym tygodniu obserwacji stwierdza si wysok aktywno komrkow, po ktrej nastpuje okres przejciowy. W tkance miniowej i tkance podskrnej, w zalenoci od gatunku zwierzt, stabilno reakcji wystpuje w okresie od 9 do 12 tygodni, a w tkankach kostnych od 6 do 12 miesicy [44, 92,91,95,100]. Padania miejscowej reakcji po implantacji obejmuj dwa poziomy: makroskopowy i mikroskopowy. Na poziomie makroskopowym naley oceni rodzaj, charakter i rozlego zaobserwowanych zmian zarwno w implantowanym materiale jak i w otaczajcych go tkankach. ()cena mikroskopowa powinna zawiera dane dotyczce: wielkoci torebki wknistej i rozlegoci stanu zapalnego, zmian w strukturze tkanek otaczajcych, liczb i rozmieszczenie komrek stanu zapalnego, obecno zmian martwiczych, obecno drobin materiau, a w przypadku implantw o porowatej powierzchni jako i ilo tkanek wypeniajcych pory. W przypadku tkanki kostnej naley oceni stref kontaktu implantu z tkank, ilo nowotworzonej koci wok implantu, obecno tkanek nieuwapnionych, a take jeeli wystpuje - obecno resorpcji koci [61,100,125].
(i. 1.9. IJadanie efektw systemowych Padania efektw systemowych dotycz wpywu substancji chemicznych migrujcych z implantu do organizmu czowieka oraz wywoywanych przez nie niekorzystnych efektw. Zakres tych bada obejmuje ocen wszelkich niekorzystnych wpyww na organy wewntrzne i tkanki oddalone od miejsca wszczepienia implantu (nj). wtrob, serce, mzg, nerki), a take na oglny stan zdrowia.
(i. 1
U a i l a n i i i I I I vit,ro i M v i v o
Standardowe metody bada toksycznoci systemowej dla biomateriaw, SJJ. modyfikacj, typowych bada przeprowadzanych dla lekw i innych chtni czriych substancji rozpuszczalnych i dostpne s w zaleceniach Organizacji Wsppracy Ekonomicznej i Rozwoju (OIOCD), a take jako zalecenia larmakopealne. Najczciej dla oceny toksycznoci systemowej wystarczajce s badania wycigw wodnych przygotowanych z materiaw, z ktrych wy konany jest dany wyrb medyczny, a w niektrych przypadkach konieczne jest jednak wykonanie bada implantacyjnych. Badania toksycznoci systemowej mog obejmowa rne sposoby poda rtia: skrn, dootrzewnow, inhalacyjn, doyln i doustn. Zalenie od cza su pojawienia si niekorzystnych efektw, wyrnia si ich cztery kategorie ostr, podostr, subchroniczn i chroniczn. Toksyczno ostra, to objawy j)ojawiajce si pomidzy 14 a 24 godzin od podania, nafomiasl p o d o s t i a - to efekty wystpujce, od 14 do 28 dnia. Za toksyczno sttbcl uwaane s niekorzystne efekty pojawiajce si w terminach Imtd/iej < > < Ib gych, tj. do 90 dnia po podaniu lub czasie stanowicym Hf i c/a-.u \< IM danego gatunku zwierzcia. Niekorzystne efekty chroniczne to l a k i e , k i n u utrzymuj si powyej 90 dnia od implantacji lub trwaj dluzej III/, Ml', czasu ycia zwierzcia [157]. Do grupy testw oceniajcych wpywy systemowe zaliczane s badania na pyrogenno. Niektre skadniki pochodzce z ekstraktw chemicznych lub rde bakteryjnych, jeli s obecne w wystarczajcej iloci, wywouj, w organizmie ywym podwyszon temperatur. Substancje takie nazywamy pyrogenami. Najprostszym sposobem wykrycia tych skadnikw pozostaje test pyrogennoci wykonywany na krlikach. Odpowiednio przygotowany wycig wodny z badanego materiau podawany jest, krlikowi doy iw cigu kilku nastpnych godzin monitorowana jest temperatura ciaa zwie rzcia. Najczciej w wyrobach medycznych znajdowane s substancje pyto genne, bdce endotoksynami produkowanymi przez bakterie grani ujemne Mona zaoy, e najczstszym rdem tych zanieczyszcze je-.i woda u. y wana w produkcji wyrobu medycznego. Pojawiajce si r e a k c j e na cudo toksyny, nie mog stanowi problemu braku biozgodnoci danego wyrobu z tkankami. Jest to raczej problem zwizany z kontrol warunkw produkcji,
I H Y I H I
6.1.10. Badania genotoksycznoci i rakotwrczoci Obecnie redni czas przebywania implantu w organizmie ludzkim nie prze kraeza 10 lat. Jest to okres na tyle krtki, e niektrzy autorzy s zdania, ze wykonywanie bada rakotwrczoci i genotoksyczrioei nie jest konieczne Niemniej dla wielu typw biomateriaw, szczeglnie za tych o maksyma!
II
I I I I I I I I I I I H
I I I I I / J M X L I I I I S N
MIIIcrin.lw
IM|)lnntacyjnych
nic dugim okresie przebywaniu w organizmie czowieka, przeprowadzenie takich l>adari jest niezbdne. W przyszoci, kiedy zapewne redni czas przebywania implantu w organizmie czowieka wyduy si o dalsze 10 czy nawet 21) lat, badania takie stan si koniecznoci. Oba typy bada s bardzo kosztowne, pracochonne i dugotrwae. Wczenie ich do kompleksowej oceny biologicznej powinno by szczeglnie dobrze przemylane i uzasadnione. W kadym ywym organizmie najmniejsz jednostk zdoln do samod z i e l n e g o istnienia jest komrka. To jak jest ona zbudowana i jakie funkcje mii spenia pozostaje zakodowane w genach, czyli w chromosomach skadalaeyeli si ze spirali podwjnych nici DNA. Jakakolwiek zmiana w ustalonej li uk! urze DNA okrelana jest mianem mutacji, natomiast czynnik, kry j powoduje nazywany jest genotoksyn lub czynnikiem genotoksycznym. Istniej trzy zasadnicze typy wpywu genotoksycznego: mutacje genowe, aberracje cirornosomalne oraz wpyw na DNA. aden z testw in vitro nie jest, w stanie wykry jednoczenie wszystkich typw genotoksycznoci. Dlatego te konieczne jest wykonanie caej gamy bada in nitro, ktre mog by przeprowadzone w wikszoci na mikroorganizmach lub kulturach komrkowych. Mimo, e zalecenia normatywne wskazuj, e badania in vivo wymagane s jedynie w przypadku otrzymania pozytywnych wynikw badan III miro, to jednak i one powinny by ujte w planie bada [140,157]. Szczegowe opisy wymaganych testw zawarte s w zaleceniach Organizacji Wsppracy Ekonomicznej i Rozwoju (OECD). Co prawda zaprojcktowanc one byy gwnie dla substancji rozpuszczalnych, wic ich zastoowanic do nierozpuszczalnych w wikszoci biomateriaw wymaga modyfikacji w kierunku prowadzenia testw z pynnymi ekstraktami. Niektre lypy bada ujte s te jako wymagania farmakopealne. Najpowszechniej stosowane metody to testy mutacji genetycznych przeprowadzane na bakteriach z rodzaju Salmonella lub Escherichia, test chloniakw u myszy, testy na kulturach komrek jajnika chomika, lub testy na mysich komrkach szpiku kostnego. ( b o cao bada genotoksycznych jest niezwykle pracochonna i kosztowna to jednak warto je przeprowadzi choby dlatego, e ich negatywny wynik (czyli brak toksycznoci genowej) moe zwolni od koniecznoci wykonywania rwnie mudnych i kosztownych bada rakotwrczoci. Rakotwrczo jest to potencjalna zdolno danego materiau, caego wyrobu, bdcego w kontakcie z ywym organizmem, lub jego produktw ekstrakcji albo degradacji, do inicjacji oraz indukowania wzrostu komrek zmienionych nowotworowo. Testy takie powinny by wykonywane w przypadku implantw wszczepianych na stale, czyli dla kontaktu powyej 30 dni. 1'omimo, e wikszo badaczy j es I zgodna, codo koniecznoci prowadzenia
(I.
Utulaniu
III
VII I I I
I III
VIVniyhn> i < > do s p o s o b u ich prze prowadzania. Po raz kolejny norma IS() I l)99.' odwouje si do dokumentw wydartych przez Organizacj Wsppracy i Rozwoju (OIOCD), szczeglnie za w tym przypadku do protokou nr 451 (Padtutia rakotwrczoci) oraz 15,'i (Poczonych badaniach chronicznej toksycznoci i rakotwrczoci). Podane tani zalecenia odnosz si bezporednio do zwizkw chemicznych, ktre mog trafi do organizmu innymi drogami ni poprzez implaritacj, jednak s jak najbardziej przydatne rwnie do oceny tych wyrobw |80,157|. Dokument opublikowany w 1992roku przez American Society ofTesting and Materials (ASTM) podaje zalecenia dotyczce bada rakotwrczoci, ktrego podstawowe zaoenia warto tu przytoczy, gdy uwidaczniaj one techniczn skal problemu. Do przeprowadzenia testw zaleca si uycie gt \ zorti [)o minimum 60 osobnikw kadej pci, z ustanowieniem trzech j/iup badawczych: grupy z badanym materiaem, grupy z materiaem odni< a oraz grupy kontrolnej. W rezultacie naley przebada 180 zwierzl dla oi i n\ jednej prbki testowanego materiau. Badania musz trwa minimum l miesicy u myszy i 24 miesice u szczurw. W celu uzyskania kontplek owi i oceny dziaania rakotwrczego do bada patomorfologicznych naley polu minimum 40 prbek tkanek [157]. Przed podjciem decyzji o rozpoczciu tak kosztownych i praeoeltloii nych bada, naley wykona wszystkie badania w ocenie wstpnej i szezeg Iowo przeanalizowa ich wyniki. Podstawowe znaczenie w ocenie rakotwr czoci m a j informacje dotyczce wchaniania, dystrybucji, metabolizmu i wydalania chemikaliw pochodzcych z wyrobu lub bdcych produktami jego degradacji. W wikszoci przypadkw szczegowe dane dotyczce tych substancji s dostpne w literaturze; technicznej i naukowej, co pozwala na uniknicie wykonywania kosztownych bada na tak wielkiej liczbie zwierzt
6.1.11. Badania zgodnoci z krwi W ywym organizmie krew jest najbardziej kompleksowym bioclu-mu zitym ukadem, ktrego poszczeglne elementy skadowe zapewniaj spenianie podstawowych funkcji yciowych, takich jak transport l lenn, usuwanie czyn rtikw patogen nych czy naprawa uszkodzonych tkanek. Dlatego to wszysl kie wyroby medyczne kontaktujce si z krwi porednio lub bezporednio, musz si charakteryzowa biozgodnoci z krwi. Krew jest, pynn tkank zoon z wielu rodzajw komrek, od prostych w budowie erytrocytw przenoszcych tlen, po limfocyty posiadajce skotn plikowane struktury enzymatyczne. Speniane przez nie zadania maj nad rzdne znaczenie dla funkcji yciowych, dlatego jakiekolwiek cytotoksyczne
ii
Itiiilniiiii liio/)',i>iliio.i'i m a t e r i a w
implant,myjnycli
dziaanie na elementy inorfotyczne krwi powoduje powane zaburzenia w prawidowym funkcjonowaniu caego organizmu. Krew zawiera te rozpuszczalne komponenty biakowe, ktre rwnie speniaj podstawowe funkcje. Na przykad ukad dopeniacza jest odpowiedzialny za reakcje zapalne i usuwanie patogenw, a ukad krzepnicia krwi ma za zadanie ochron organizmu przed utrat pynu i regeneracj uszkodzonych tkanek. Najwikszym problemem zwizanym z implantami kontaktujcymi si z krwi, jest. powstawanie na ich powierzchni zakrzepw. Implanty zawsze w lakini stopniu ulegaj interakcji z pytkami krwi, oddziaywuj na czynniki ukadu krzepnicia i fibrynolizy. Wynikiem tego dziaania jest tworzenie zakrzepw, ktre mog doprowadzi w przypadku protez naczyniowych do zamknicia ich wiata lub by rdem powika zakrzepowo-zatorowych. Pierwsze minuty kontaktu krwi ze sztuczn powierzchni powoduj powstanie warstwy granicznej zwizanej z odkadaniem, desorpcj i przemieszczaniem biaek krwi, zwanej efektem Vromana. Czas ten pokrywa si z rozpoczciem tzw. fazy kontaktu. Reakcja fazy kontaktu trwa okoo 100 sek. do momentu osignicia staej wartoci. Warto ta zaley od reaktywnoci powierzchni oraz stopnia i wielkoci przepywu krwi. W procesie tym wystpuje odkadanie biaek: albumin, globulin, fibrynogenu, fibronektyny, czynnika XII, Xl i wielkoczsteczkowego kininogenu (HWMK) [6,8,9, I 1,25,30,39,41,55,111]. W dalszej kolejnoci do zaadsorbowanych na powierzchni biaek nastpnie adhezja pytek, leukocytw i erytrocytw. Powierzchnia uczynnionych pytek staje si miejscem adsorpcji i aktywacji protroinbiny i innych osoezowych czynnikw krzepnicia. W wyniku zaburzenia stosunku skadnikw aktywujcych, proces krzepnicia i fibrynolizy prowadzi w konsekwencji do wytworzenia wknika [8,19,26,30,34,51,101]. Interakcje, ktre mog zachodzi pomidzy wszczepem a krwi, sklasyfikowano w Normie ISO 10993-4 w nastpujcych kategoriach: I. Interakcje, ktre wywieraj wpyw na wszczep i mog lecz nie musz by zwizane z niekorzystnym oddziaywaniem na pacjenta: adsorpcja biaek osocza, lipidw, wapnia lub innych zwizkw z krwi przez wyrb lub jego powierzchni; adhezja pytek, leukocytw i erytrocytw na powierzchni lub adsorpcja ich skadnikw przez wyrb; tworzenie pseudointyrny lub torebki tkankowej na powierzchni wyrobu; zmiana mechanicznych lub innych waciwoci wyrobu.
iii
I J a d a n i u in vi In > i in vi VII
2. Interakcje, ktre maj potencjalnie niepodany wpyw na pacjenta: aktywacja pytek, leukocytw lul> innych komrek; aktywacja ukadu krzepnicia, fibrynolizy, systemu dopeniacza lub innych drg przemian, w tym irnnumotoksyeznoci, itnmuno stymulacji i iinmunomodulacji; zatory naczy powodowane zakrzepami lub irmymi materiaami przenoszonymi z wewntrznej powierzchni kanau przepywowe go wyrobu do innych miejsc krwioobiegu; uszkodzenie krcych komrek krwi prowadzce do anemii, lic molizy, leukopenii, maopytkowoci lub modyfikacji funkcji ko mrek; uszkodzenie komrek lub tkanek przylegajcych do wszczepu rozrost intymy lub nagromadzenie si innej tkanki lin wyiobh lub w jego pobliu, prowadzce do zmniejszenia przepywu ul Im wpywajce na inne funkcje wyrobu; adhezja i wzrost bakterii albo innych czynnikw zakany! li im wyrobie lub w jego pobliu. Ihulania hemozgodnoci implantw naley prowadzi na modelu, ktry b dzie symulowa czas kontaktu, temperatur, warunki jaowoci i warunki przepywu krwi. Zaleca si aby wyroby przewidziane do stosowania ex vivo bada na modelu ex vivo, a wyroby przeznaczone do implantacji bada ru vi vo. Badania in nitro zgodnoci implantw z krwi przydatne s jedynie juko badania przesiewowe, poniewa mog niedokadnie prognozowa interakcj krew/wyrb w warunkach klinicznych. Norma ISO 10993-4 proponuje prowadzenie bada zgodnoci materia w z krwi w piciu kategoriach obejmujcych ewentualny wpyw wyrobu na: powstanie zakrzepicy, krzepnicie, pytki i funkcje pytek, parunieliy hematologiczne i ukad immunologiczny organizmu. Zarwno badania in vitro jak i in vivo zgodnoci z krwi inoj', by pro wadzono na dwch poziomach bada. Poziom I - obowizkowy obejmuje proste testy przesiewowe. Po przeprowadzeniu bada poziomu I, naley roz way potrzeb przeprowadzenia bada na poziomic 2, ktry zawiera testy bardziej skomplikowane, wymagajce od prowadzcego badania specjalisty cznej wiedzy i umiejtnoci interpretacji wynikw. Naley je przeprowadzi w sytuacji, w ktrej wyniki bada prowadzonych na poziomic I wskazuj., ze wyrb ma wpyw ria konkretny skadnik krwi. Testy poziomu 2 pozwalaj na zrozumienie i ocen zachodzcego procesu. Propozycj bada zgodnoci z krwi dla materiaw irnplantacyjnyeli na poziomic I i 2, zalecanych przez norm ISO 10003-4 przedstawiono w tabeli 0.2.
M K
l > I iiiliiiiin lilu/goilnoM I I nu 1 1 'ii nlw i i II |)ln.i it.uyj ny cl i
Metoda Kategoria badania Zakrzepica Poziom 1 obowizkowy Procentowy stopie niedronoci Zmniejszenie przepywu. Badania makro - i mikroskopowe wszczepu po implantacji Badania makro -1 mikroskopowe narzdw dystalnych Czas czciowej trornboplastyny (PTT), czas prolrombinowy (PT), czas trombinowy (TT) Fibrynogen w osoczu, produkty degradacji wknik/fibrynogen (FDP) Poziom 2 nieobowizkowy Elektronowa mikroskopia skaningowa. Angiografia.
Krzepnicie
Analiza specyficznych czynnikw krzepnicia Fibrynopeptyd A(FPA), specyficzne produkty degradacji wknika (D-dimer), fragmenty 1+2 aktywacji protromblny (Fi+2), przeciwciao monoklonalne, ktre rozpoznaje uaktywnion form pyttowej powierzchniowej glikoproteiny lib/llla (PAC-1), kompleks trombiria-antytromnina (TAT).
111
Pytki
Liczenie pytek. Agregacja pytek.
Przeywalno pytek znakowanych ln PF-4, tromboksan B2 Gamma autoradiografia pytek znakowanych radioizotopami.
Hematologia
Liczenie i rnicowanie leukocytw. Hemoglobina w osoczu (hemoliza) Aktywacja dopeniacza: C3a, C5a, kocowy kompleks dopeniacza (TCC), produkt alternatywnej drogi dopeniacza (Bb), C3b, C4d, produkt kocowy drg aktywacji dopeniacza SC5b-9.
Liczenie retikulocyw Aktywacja swoistych produktw reakcji uwalniania komrek z krwi obwodowej. Cytokiny: 11-1 Wykrywanie informacyjnego RNA specyficznego dla cytokin.
Immunologia
l ali. (i.2. Badania zgodnoci z krwi wyrobw przeznaczonych do implantacji.
Przy planowaniu bada zgodnoci z krwi in nitro naley uwzgldni nastpujce czynniki: hematokryt, antykoagulanty, sposb pobierania prbek krwi do bada, czas jej przechowywania, napowietrzanie, pil, temperatur, stosunek powierzchni materiau do objtoci oraz zastosowane w badaniach warunki hydrodynamiczne. Badania naley przeprowadza w cigu 4 godz. od pobrania krwi, poniewa niektre jej parametry ulegaj szybkim zmianom po pobraniu. Z powodu rnic w reaktywnoci krwi, do bada powinno uywa si krwi ludzkiej. Wszystkie badania in nitro mona prowadzi w ukadzie statycznym lub dynamicznym. I 'o zaplanowanym czasie kontaktu z badanym implantem, mog by wykonywane badania powierzchni materiau jak i krwi. Zaleca si, aby badania uwzgldniay takie warunki jak: czas kontaktu duszy ni 15 min., temperatura bada 37 C, przepyw krwi symulujcy przysze zastosowanie wyrobu, rozpoczcie bada w cigu 15 min. od momentu zakoczenia kontaktu materiau z krwi [133,134,157|. Podstawowym badaniem in miro zgodnoci materiau z krwi jest badanie dziaania bemoli tycznego na erytrocyty. Istniej dwie podstawowe
II. I
Hailunin I I I vii ni i I I I viv<i
metody badania, dziaania hoinolitycznego: metoda polednia z znstosown iiieni wycigw i metoda bezporedniego wpywu materiau na erytrocyty. Metoda porednia polega na 24 godzinnej inkubacji erytrocytw z wyciga mi. 1'o mi ar spektrofotornctryczny al>sorl>ancji znad osadu erytrocytw suy do obliczenia odsetka iemolizy. Badania dziaania icmolitycznego metod I>ezporedriiego kontaktu, przeprowadza si na krwi cytrynianowej o steniu hemoglobiny nie wikszym ni 2,5 g/dl. Materia inkubuje si z krwi, przez co najmniej 4 h. Obecno wolnej hemoglobiny oznacza si w supernataricie metod cyjanomethemoglobiny - Drabkina. W kadej z metod naley zastosowa lep prb i prb ze 100% hemoliz |41,91,94,95,159|. Badania in i.tro adhezji biaek dotycz gwnie albumin, globulin, libry nogetiu, fi bronek ty ny i hemoglobiny. Prowadzi si je z zastosowaniem nie tody analizy widma w podczerwieni, chromatograhi elowej, spektroskopii elektronowej i metod znakowania biaek izotopem uf, .l |(>,3N,39,.VJ|, Badania pytek in itro naley przeprowadza na penej krwi.omc II Im gatopytkowym lub wyizolowanych pytkach. Ocen liczby pytek pi/epro wadza si standardowymi metodami poprzez manualne lub autoiuu! ye/iu liczenie w mikroskopie wietlnym lub skaningowym, t Jzsto do badan stosuje si znakowanie pytek 01 Cr lub 111 In. W przypadku stwierdzenia zmian w liczbie pytek naley wykona badania adhezji, agregacji, badania reakcji uwalniania substancji wewntrzpytkowych (/3-troinbuglobulina, czynnik pytkowy 4, vWF) i analizy glikoprotein receptorw pytkowych. Padania aktywacji pytek przeprowadza si z uyciem agregometru i metod e.yto metrii przepywowej. Zastosowanie agregometru pozwala na wykrycie pre paratw pytkowych o zmniejszonej reaktywnoci, lecz nic wykrywa pytek nad reaktywnych. Pytki mog sta si riadreaktywne pod wpywem wie lu czynnikw, rn.in. na skutek niewaciwego pobrania krwi. Dla ustalenia nadreaktywnoci pytek wywoanych przez kontakt z materiaem, badania agregacji naley prowadzi na osoczu ubogopytkowym o zredukowanej lic. bie pytek [13,19,34,112,119,130, 130|. Badania krzepnicia przeprowadza si z uyciem wieej krwi bez koagu lantw, penej krwi z antykoagulantem, osocza bogato- i ubogoplytkowego poprzez standardowe testy krzepnicia stosowane w laboratoriach klinie/, nych. W celu oceny przypieszonego krzepnicia spowodowanego przez ma teria, zastosowane testy i modele dowiadczalne naley odpowiednio zmo dyfikowa, a badania prowadzi w odniesieniu do prb lepych bez kontaktu z materiaem. Podstawowe badania przesiewowe obejmuj testy: czas krzep nicia penej krwi, czas kaolinowy, czas koalinowo-kefalinowy, czas protroin biriowy, stenie fibrynogenu i czas lizy penej krwi. Zmiany stwierdzone w wyej przedstawionych parametrach wymagaj poszerzenia diagnostyki o
450
li Iliiilmiin bio/goclnofici iiial.iTin.l6w implaritacyjnych
dalsze badania z zastosowaniem metod koagulornetrycznych, immunologicznych i z uyciem substratw ehromgennych |9,74,75,97|. Z powodu rnic gatunkowych w reaktywnoci oraz zmiennych reakcji na rne wyroby, zaleca si ostronie interpretowa dane uzyskane z bada prowadzonych na zwierztach. Najbardziej przydatnym gatunkiem zwierzt do badania implantw przeznaczonych do kontaktu z krwi s naczelne nie bdce ludmi. Ze wzgldu na koszt i obowizujcy w krajach UE zakaz prowadzenia bada hemozgodnoci na naczelnych, badania implantw przeznaczonych do kontaktu z krwi prowadzone s najczciej na psach i winiach, li psw istnieje skonno do znacznie atwiejszego ni u ludzi wystpowania zakrzepicy spowodowanej implantacj wyrobu. winia jest uwaana za przydatny model zwierzcy z powodu hematologicznych i sereowo-naczyniowycli podobiestw do czowieka. Badania in vivo wi si z wszczepieniem materiau lub gotowego wyrobu zwierztom. Przy planowaniu bada in vivo naley wzi pod uwag gatunek zwierzt, przysze zastosowanie kliniczne wyrobu i zwizany z tym wybr odpowiedniej techniki implantacji. Wybr modelu zwierzcego moe by ograniczony wymaganiami dotyczcymi wielkoci wyrobu, dostpnoci okrelonego gatunku zwierzt i kosztem. Istotnym czynnikiem, ktry ogranicza interpretacj wynikw jest odmienno pomidzy czowiekiem, a wybranym gatunkiem zwierzt. Dotyczy to zwaszcza bada krzepnicia, funkcji pytek i fibrynolizy, a zwaszcza reakcji organizmu na rodki znieczulajce, przceiwzakrzepowe, rozpuszczajce skrzeplin i przeciwpytkowe. Na szczegln uwag zasuguje model do oceny biozgodnoci protez naczyniowych opracowany w Zakadzie Chirurgii Eksperymentalnej i Badania Biomateriaw AM we Wrocawiu. Badania prowadzone s na warchlakach o wadze ok. 25 kg. Jest to model zwierzcia rosncego. Wyniki uzyskane u tych zwierzt po 6 miesicach odpowiadaj wynikom uzyskanym po 4 latach bada prowadzonych na psach {122]. Wszczepienie wyrobu w ukad sercowo-naczyniowy zgodnie z jego zastosowaniem klinicznym, umoliwia przeledzenie wczesnych i odlegych skutkw implantacji, funkcjonowania wyrobu, powstawania i przemieszczania si skrzepw oraz zmian w krcej krwi. Modele zwierzce umoliwiaj monitorowanie w sposb cigy wyrobu i systematyczne kontrolowanie istotnych zmian w organizmie [28,29,30,47,114,115,156j. Badania zakrzepicy spowodowanej implantacj wyrobu obejmuj: ocen stopnia niedronoci, pomiar przepywu krwi, pomiar masy skrzepu, ocen makro- i mikroskopow wszczepu po implantacji oraz autopsj narzdw dystalnych. Drono w przypadku protez naczyniowych zwiksza si w miar zwikszania rednicy i zmniejszania dugoci. W prawidowym modelu za-
ii I
ltachmm in vitr<> i III vivo
IM
lec si aby dugo implantowarioj protezy naczyniowi'! przekraczaa ilzic iciokrotnie jej rednic, np. dla protezy o rednicy llliiiin jej dugo po winna wynosi 100 nim. Procentowy .stopie niedronoci i mas skrzepu oznacza si po eksplantacji wyrobu. Drono protezy mona wykaza rw nie przyyciowo badaniami palpacyjnymi pulsu w miejscach dystalnych, luli z zastosowaniem angiografii. Drono implantu nie wiadczy o nie wy stpowaniu procesu zakrzepowego, poniewa przed wykonaniem pomiaru krzepy mogy spowodowa zator lub ulec przemieszczeniu. Skonno do tworzenia zatorw naczy przez skrzepy powstajce w obrbie wyrobu, w narzdach pooonych obwodowo w stosunku do implantu, ocenia si bada niarni makro- i mikroskopowymi |66,68,93|. Niedrono moe by spowodowana nie tylko przez zakrzep, ale l.nkze przez nadmierny rozrost intymy, szczeglnie w miejscu zespoleniu W celu okrelenia rodzaju niedronoci, niezbdne jest przeprowadzenie bada im kroskopowych wszczepu. Gsto komrek, agregatw komrkowych i wio knika przylegajcych do implantu, ocenia si w okresie wczesnym w mik roskopii wietlnej lub skaningowej. W miar wgajania implantu n n s l p u | i stopniowe zastpowanie elementw morfotycznyeli krwi i skadnikw o s o e z o wych, odoonych w wietle wszczepu przez powstajc warstw wcwntiz n, ktr stopniowo pokrywa rdbonek. Budowa histologiczna wytworzo u ej intymy, rodzaj i rozmieszczenie w niej kolagenu, wystpowanie speeyli e/.nych enzymw np. ketapsyny D oraz stopie uwapnienia wszczepw, s podstawowymi kryteriami przy ocenie biozgodnoci protez naczyniowych [23,28,29,30]. Ze wzgldu na kluczow rol czynnikw krzepnicia i fibrynolizy w oce nie aktywnoci hemostatycznej wyrobu, niezbdne jest monitorowanie tych parametrw w funkcji czasu po implantacji. Skrcenie czasu czciowej trom boplastyny wiadczy o aktywacji fazy kontaktowej krzepnicia, n a t o m i a s i jego wyduenie sugeruje niedobr niektrych osoczowyeh czynnikw ki 1 pnicia (np. V , V I I I , X , X I , X I I ) . Wyduenie czasu t r o i i i b i n o w i y o w s l u i / u j t na niedobr protrombiny, fibrynogenu lub czynnikw V, VII, X. Wpyw im plantw na czynniki krzepnicia badany jest z uyciem powszechnie lo- tp nych testw. List bada ukadu krzepnicia obowizkowych 1 dodatkowych, przedstawiono w tabeli 6.2 [15,28,97,112). Pytki krwi odgrywaj du rol w utrzymywaniu rwnowagi zakrzepu wo-krwotoeznej. Zmniejszenie liczby pytek moe by spowodowany ich ad hezjdo powierzchni materiau, agregacj, sekwest,racj lub wykrzepianieiu, przyspieszonym niszczeniem lub ich usuwaniem z krwiobiegu. Badania zna kowanych pytek s uznane za najlepszy test do oceny ich adhezji, lecz nie wyjaniaj mechanizmw zachodzcych zmian. Mala adhezja pytek do po
(i
Ilihl.iiiin lijii/goiliiori materiaw iiriplantucyjnych
wierzchni nic musi by zwizana z obnion aktywacj, a moe by spowodowana adhezj fibryny, inhibicj czynnikw tkankowych lub inhibicj dopeniacza. Dlatego badania pytek naley prowadzi rwnolegle do bada parametrw krzepnicia, parametrw hematologicznych i immunologicznych |25,28,30,34,74,75,112,136]. Stosowanie niektrych wyrobw moe powodowa aktywacj, agregacj i usuwanie leukocytw z krwioobiegu. Badania ze znakowanymi " T c leukocytami wykazy ich aktywny udzia w fibrynolizie przyciennej skrzepliny, pokrywajcej wewntrzn powierzchni protezy, oraz wspdziaanie z miolibroblastami w formowaniu neointymy. Aktywacja leukocytw staje si rdem staego stenia elastazy w surowicy, oraz powoduje spadek aktywnoci liemolitycznej dopeniacza [15,47,51,114,115]. Podwyszony poziom niektrych cytokin zaobserwowano po uprzednim kontakcie materiaw z krwi lub tkankami. Wykazano, e kontakt krwi z niektrymi materiaami prowadzi do wzmoonego wzrostu lub spadku interleukiny-1, interleukiny- 2, interleukiny-6 oraz czynnika martwicy nowotworw -TNFa. Cytokiny te mog indukowa produkcj biaek ostrej fazy, w tym biaka C-reaktywnego CRP. Ocen zmian w poziomie interleukin po implantacji w krwioobieg przeprowadza si w surowicy krwi, natomiast po implantacji do jamy otrzewnowej - w pynie surowiczym pobranym z miejsca implantacji. Badania przeprowadza si z uyciem oglnie dostpnych testw |25, 81, I35|. W badaniach in vivo ocenie podlegaj nie tylko poszczeglne parametry bada, ale cay kompleks aktywacji krwi. Pomimo tego nie kady nowy wyrb czy modyfikacja materiau wymaga bada in vivo, ktrych wyniki bardzo czsto s zbyt oglne. Dlatego te badania in itro naley przeprowadzi w taki sposb, by wytypowa do bada in vivo tylko materiay o dobrej heinozgodnoci |111].
0.2. B a d a n i a w z a j e m n e g o oddziaywania na granicy tkankaimplant

Materia przeznaczony do implantacji w tkanki ywego organizmu powinien spenia'' podstawowe wymogi biozgodnoci i biofunkcjonalnoci. Wanym aspektem biozgodnoci jest okrelenie stopnia nasilenia miejscowej reakcji tkanek na wszczepiony implant. Badania implantacyjne umoliwiaj przeledzenie w okrelonym czasie procesu wgajania si wszczepu na poziomie komrkowym (badania mikroskopowe), oraz przeledzenie ewentualnych zmian zachodzcych w samym implancie (badania w mikroskopie skaningowym, badania, fizykochemiczne implantu po przebywaniu w tkankach). Do
(i1.!
Utulaniu wzajemnego oddziaywaniu nu granicy Ikiiiikn iui|>liini
I.YI
b.ula im plantacyjnych naley uy wyrobw lub prbek materiaw, przy c.otowanych w identyczny sposb jak wyrb kocowy, bienie z doborem metody sterylizacji.
Wybr metod bada biologicznych zaley przede wszystkim od przez n.iezenia implantu i jego cech fizykochemicznych (resorpcja, powolna bio degradacja, biostabilno). Wymogi dotyczce zakresu bada zgodnie z od powiednirni normami, omwiono szczegowo w rozdziale 6.1. Przy planowaniu bada naley wzi; pod uwag: dobr zwierzt dowiadczalnych w zalenoci od wielkoci i ksztatu prbek oraz wymaga jakie stawia si badanym materiaom; dobr techniki operacyjnej w zalenoci od funkcji i prze/mu zenia biomateriau oraz miejsca implantacji (tkanki mikkie, ko > , ukad krwionony); dobr bada pooperacyjnych umoliwiajcych o c e n ogln*'| i mu | cowej reakcji organizmu na wszczepiony materia i o c e n /.mian materiale; dobr odpowiednich bada patomorfologicznych, ktre pozwoli) okre li biozgodno i biofunkcjonalno implantu; obserwacje rdoperacyjne umoliwiajce okrelenie cech uytkowych badanego implantu |65,122,124,13'2j. Padania miejscowej odpowiedzi tkankowej na implant,owany materia prze prowadzane s w oparciu o tzw. badania wczesne, obejmujce okres do 12 tygodni po implantacji oraz badania odlege, tj. powyej 12 tygodni, Nor ma ISO 10993-6 podaje zalecenia zarwno dotyczce rodzaju tkanek jak i doboru zwierzt dowiadczalnych, dla oceny wczesnego i odlege)',o <o wego odczynu tkankowego po implantacji (tab.0.3. i li. I ) |l IM,I'.! I|. Ihulania miejscowego odczynu tkankowego opieraj si gwnie na badaniach pulo morfologicznych, ktre obejmuj: badania sekcyjne, w mikro,kopie nptyi nyrri, w mikroskopie skaningowym, radiologiczne, fizykochemiczne
C z a s badania w tyKodnint l> U 4 12 1 3
X X X X X X X X X X X X
Gatunki Myszy Szczury winki morskie Krliki
'Lab. 6.3. Padaniu iniplantacyjnc w okresie wczesnym w tkance poilskncj i mi niowej (Norma ISO 10!)!)3 6).
li
I Im I J 111 ui lini/)Miilnoii materiaw u u | ilanlaryi i lyrli
Gatunki Szczury winki morskie Krliki Psy Owce Kozy winie
l /.HN badania w tygodniach 52 104 12 20 78

X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X
liili. (i. I. Badania implantacyjne w okresie odlegym w tkance podskrnej, miniowej i kostnej (Norma ISO 10993-6). Badania sekcyjne maj na celu przeledzenie wgajania si wszczepw w okresie wczesnym i odlegym. Obserwacje makroskopowe pozwalaj na ocen wygldu tkanek i wystpujcych w nich zmian w postaci przekrwienia, obrzku, wysiku w bezporednim ssiedztwie implantu, a take pozwalaj na obserwacje zmian zachodzcych w samym implancie Badania mikroskopowe maj podstawowe znaczenie w ocenie biozgodnoci badanych materiaw. W tym celu wykonuje si preparaty histologiczne z implantw i otaczajcych tkanek. Na podstawie preparatw histologicznych mona przy uyciu mikroskopu biologicznego, szczegowo oceni odczyn tkanek i przeledzi zmiany w tkankach przylegajcych i przerastajc y c h wszczep. Odczyn tkanek ocenia si na podstawie iloci nagromadzonych komrek zapalnych (granulocyty, limfocyty), komrek ernych - makrofagw (komrki plazmatyczne, histiocyty, komrki olbrzymie typu ciaa obcego, a w przypadku koci - osteoklasty), a take na podstawie iloci i szybkoci pojawiania si elementw cznotkankowych (fibroblasty, fibrocyty, wkna klejorodne a w przypadku koci - osteocytw, osteoblastw i chondrocytw), odpowiadajcych za proces bliznowacenia. Nasilenie odczynu okrela si take na podstawie wystpowania zmian wstecznych (martwica, szkliwienie, wapnicnie). Ocena histologiczna wymaga stosowania wybranych indywidualnie metod barwienia preparatw histologicznych, w zalenoci od przeznaczenia i funkcji wszczepu. Przy ocenie preparatw z protez naczyniowych, siatek i sztucznych cigien naley zastosowa co najmniej cztery metody barwienia: hcmatoksyliri i eozyn (1IE), van Gieson, Weigerta i Kossa. W przypadku oceny nici chirurgicznych stosuje si metody: IIP i van Gieson, a przy ocenie histologicznej klejw do tkanek metody: IJIO, van Gieson i Weigerta, a take metod barwienia z uyciem czerwieni olejowej "O". Przy ocenie bioz-
li 2. IJmlania wzajemnego oddziaywania na grnuicy Ikniika lin|>la|il
godnoci materiaw przeznaczonych do uzupeniania tkanki kostnej (mnie riay wglowe, ceramika, cenieni,y, polimery oigame/ue i nietakt), wskazane lx,'da nastpujce metody; 1110, van (Jieson i Scliinorla Hzczeglnie przyda! na w rozrnieniu struktur zniincralizowariyeh. Uzupenieniem bada liii kroskopowych moe by zastosowanie filtrw Bernauerra - w wietle spola ryzowanym i filtru ultrafioletowego. Za pomoc tyci metod mona udo kumentowa biodegradacje niektrych implantw i obecno ich drobnych fragmentw w tkankach oraz w komrkach olbrzymich typu ciaa obcego. Zastosowane metody badania histologicznego ujawniaj rnice w nasil iiin odczynu tkankowego. Nie daj natomiast podstaw do wnikliwej oceny stanu czynnociowego tkanek, a przede wszystkim komrek wystpujcych w pobliu implantu. Ocen tak mog da badania histocheinicznc I I/upel nieniem oceny reakcji tkankowej na implant, mog by badania iininuiioey tochemiczne lokalizujce czynniki prozapalne na zasadzie reakcji antygen przeciwciao [3,60,99,101,154]. Badania w mikroskopie skaningowym pozwalaj na /rnicowi komrek odkadajcych si na powierzchni implantu, w pierwszych godzi nach lub dniach po implantacji. Badania te maj due znaczenie w ocenie biozgodnoci implantw przeznaczonych do kontaktu z krwi (protezy na czyniowe, zastawki, atki naczyniowe). Ponadto wykonane w okresie od leg lym mog da informacje o zmianach zachodzcych w strukturze powierzch ni implantu, w zalenoci od czasu przebywania w tkankach |26,28,3I|. Badania radiologiczne czsto s przeprowadzane przyyciowo, informuj 0 prawidowym usytuowaniu implantw w tkankach i o stopniu uwapnicnia na granicy tkanka-implant. Badania fizykomechanicznc i chemiczne implantw po okrelonym < a sie przebywania w tkankach, pozwalaj ria okrelenie wpywu tkanek i plv nw ustrojowych na waciwoci fizyczne implantu. Informacje Iporuo ci na biokorozj badanego materiau uzupeniaj ocen patoinorlologiezn, midzy innymi implantw metalowych i ich stopw |5,40,12.r>|. Badanie odczynu miejscowego na wszczep Odpowied miejscowa or ganizmu nadany wszczep jest uwarunkowana wyborem miejsca implant,acji: tkanki mikkie, ko, krew. Stosujc implanty naley si liczy z wielorakimi postaciami wzajemnego oddziaywania w ukadzie iniplant-tkanka. Implant wszczepiony rdtkankowo jest, ciaem obcym w stosunku do organizmu 1 danej tkanki, dlatego podlega on podstawowym prawom patofizjologii cial obcych.
l >
MHIIIIIIIII
I>io/||0iInoi i iniLtcrialw implaiilncyjnych
Ocena b i o z g o d n o c i w tkankach mikkich (tkanka podskrna, tkanka miniowa) Organizm moe zareagowa na implant rnymi typami reakcji miejscowej. Do najbardziej znanych nale: wchanianie, wydalanie i otorbienie |105, 131 j. Proces wgajania si wszczepw zaley od ich ksztatu i struktury. Implanty dziane, gbczaste i porowate wgajaj si przez przerastanie ich wrastajc tkank czn, niezalenie czy s one nieresorbowalne czy resorbowalne (rys.6.1.). Implanty lite wgajaj si przez cakowite lub czciowe otorbienie tkank czn.
I(VN (i. I. Obraz mikroskopowy 12 tygodni po wszczepieniu implantu dzianego w minie grzbietu szczura. Poszczeglne wkna przerasta tkanka czna. Barw.HE. Pow. ok. 230x. W bezporednim ssiedztwie implantu mog znajdowa si komrki erne, jednake ich ilo uzaleniona jest od dziaania dranicego wszczepu i obecnoci drobin wszczepionego materiau. Dotyczy to rwnie gruboci wytworzonej torebki leznotkankowej wok implantu. Im bardziej implant pod wzgldem swoich waciwoci fizykochemicznych jest obojtny, tym mniejsza jest, reakcja miejscowa organizmu, a proces wgajania przebiega prawie bez odczynu zapalnego. Charakteryzuje si on krtk i mao nasilon faz wysikow, ktra szybko przechodzi w faz proliferacyjn, prowadzc do wytworzenia si cienkiej wknistej torebki leznotkankowej (rys. 6.2.) |M'.!,!l.r>,!)6,1 11,145]. Mona wtedy stwierdzi, e implant charakteryzuje si wysokim stopniem biozgodnoci [126,145,148]. Padanie biozgodnoci implantw wymaga dugici i mudnych opisw preparatw histologicznych, ktrych analiza jest trudna i czsto prowadzi do subiektywnych wnioskw. W celu maksymalnego zobiektywizowania bada preparatw histologicznych, w Zakadzie Chirurgii Eksperymentalnej
(i.2. U,ul.1111,1 w/ujemnego oiMzinly waniii lin f.ritntt'y l i m i t u 1 1 1 1 I < 1 1 1 1
Hys. 6.2. Obraz mikroskopowy 6 miesicy po implantacji ceramiki lil.ej silimown nej w minie grzbietu szczura. U gry widoczna przesil/.ei'i po usunie tym implancie ograniczona cienkim, wknistym pasmem kaniu li|< znej Barw.met.van Gieson. Pow.ok. 140x. i Padania Biomateriaw AM we Wrocawiu, opracowano metod punklowc| oceny preparatw histologicznych. Opracowana przez nas punktowa melodii oceny reakcji tkanek na implantowane nici chirurgiczne, zarwno syntetyez ne i naturalne, jednowkienkowe i wielowkienkowe, moe by zastosowana do wszystkich implantw wykonanych z materiaw wknotwrczych.
U.ys. 6.3. Obraz mikroskopowy 14 dni po implantacji nici chirurgicznej wielowl kienkowej w minie grzbietu szczura. Barw. IIP. Pow. ok. MO*.
Obserwacja pola widzenia w mikroskopie biologicznym obejmuje przekrj poprzeczny iniplantowariej nici wraz z otaczajcymi tkankami (rys.(i.3.). Ocena preparatw histologicznych w powikszeniu 15 krotnym, pozwala na ocen ilociow nagromadzonych komrek zapalnych w tkankach, w porw naniu ze rednic wszczepionej nici. Obserwacje w powikszeniu 120 kroi
li ilniliiniii liiozgodnoci materiaw iiriplantacyjiiych
nyin pozwalaj na zrnicowanie komrek, wchodzcych w skad nieswoistego procesu zapalnego, to jest granulocytw wielopatowych obojtnochonnych, limfocytw, fibroblastw, fibrocytw oraz komrek olbrzymich typu ciaa obcego. Obliczenie punktw odbywa si na podstawie tabel 6.5-6.8. Szeroko procesu zapalnego wok wszczepionej nici nr 3/0 1 /8 rednicy wszczepionej nici 1 /4 rednicy wszczepionej nici 1 /2 rednicy wszczepionej nici rednica wszczepionej nici Powyej rednicy wszczepionej nici
Ocena punktowa 0 1 2 3 4
Tab. 6.5. Obserwacje mikroskopowe reakcji tkankowej (pow. 45x).
Liczba komrek w polu widzenia 1-20 21- 50 51-100 powyej 100 liili. 6 . 6 .
Koncentracja komrek Mala rednia Dua Bardzo dua, gste nieprzerwane nagromadzenie komrek
Ocena punktowa 1
2
3 4
Obserwacje mikroskopowe reakcji tkankowej (pow. 45x).
Punkty przedstawione w tabelach 6.5. i 6.6. su do klasyfikacji odczynu I kankowego, wystpujcego wok wszczepionych nici. Liczb punktw uzyskanych wg. tabel 6.5 i 6.6. sumuje si a nastpnie mnoy przez punkty podane w tabeli 6.7., charakterystyczne dla danego preparatu. Klasyfikacj odczynu tkankowego i stopie nasilenia odczytujemy z tabeli 6.8. Rodzaje komrek wystpujcych wok transplantowanej nici nr 3/10 (!sto usiane komrki obojtnochonne ze strefami martwicy (iliszar odczynu tkankowego skadajcy si gwnie / jednojdrzastych komrek typu limfocyta oraz pojedynczych komrek obojtnochonnych i fibroblastw Przewaga fibroblastw i fibrocytw. Ponadto mog wystpowa nieliczne komrki typu limfocyta i komrki olbreymie typu ciaa obcego Ocena punktowa 8
l ab. 6.7. Obserwac je mikroskopowe reakcji tkankowej (pow. 120x).
(i.2.
l i a i l a m a w z a j e m n e g o o d d z i a y w a n i a . na g r a n i c y t k a n k a
IIII|I|IIIII
lat)
Oglna suma punktw 0-15 16-30 31-45 powyej 46
Stopie odczynu tkankowego 0 1 2 3
Klasyfikacja odc/ynu tkankowego minimalny lekki nasilony bardzo nasilony
Tab. 6.8. Stopie oraz klasyfikacja odczynu tkankowego po imlantacji wcldaniul nych i niewchlanialnych nici chirurgicznych w tkankach. Przedstawiona punktowa metoda klasyfikacji odczynu t k a n k o w e g o , uiuo liwia obiektywn ocen badanych preparatw histologicznych w opun III O jednolite kryteria. Ocena biozgodnoci w tkance kostnej Ocena biologiczna implantw przeznaczonych do uzupenianiu koci |t i bardziej skomplikowana z racji specyficznej budowy i waciwoci lizykonie chanicznych tkanki kostnej [82,102,121,125,153j. Substancja inidzykoini kowa zwana "substancj podstawow", jest zbudowana z uwapriionych wl kien klejorodnych, ktre tworz blaszki kostne, a te z kolei ukadaj si w ka nay Haversa i Volkrnana. Ponadto ko charakteryzuje si rnymi paranie trami mechanicznymi (elastyczno, gitko, sprysto, gsto, twardo i potencja elektrokinetyczny). Dlatego przed implantami przeznaczonymi do uzupeniania tkanki kostnej, stawia si specjalne wymagania dotyczce biozgodnoci. W chirurgii koci jako wszczepy najczciej stosuje si metale, eeinmik polimery organiczne. Metale i ich stopy ulegaj korozji w kontakcie /, ko ei, a wolne jony metali mog by wizane przez biaka oraz jako komplek s biakowe wywoywa reakcje immunologiczne. Korozja moe by chemiczna, elektrochemiczna, werowa lub napreniowa. Organizm ywy frnktuji me tal jako ciao obce, od ktrego oddziela si tkank czn wknist, doclio dzc nawet do kilku milimetrw gruboci. Wytworzona, wok metalu tka ka czna, nie zawsze i nie w peni podlega procesom uwapnienia, std cz.s te obluzowanie implantu. Mechaniczne dranienie powoduje wystpowanie przewlekego, nieswoistego procesu zapalnego w pobliu wszczepu. Implanty z polimerw organicznych mog by toksyczne z uwagi na swo j depolirneryzacj p o d wpywem enzymw. Zjawisko to p o w o d u j e pojawi nic si w tkance kostnej w pobliu wszczepu do obfitej, dugo trwajcej lazy wysikowej. Pojawiaj si komrki zapalne (limfocyty, granulocyty),
ii
IIIIIIIIIIIII
l)ii>/,gi>(IIIOI i materiaw implant,acyjnych
oraz komrki erne (makro lag i, komrki olbrzymio typu ciaa obcego), a take osteoklasty powodujce liz koci. W rezultacie implant zostaje otoczony tkank czn co nie jest zjawiskiem korzystnym. Wytworzona tkanka czna moe jednak ulega uwapnieniu, co pozwala na trwalsze poczenie implantu z koci. Niektre cementy, takie jak polimetakrylan metylu, mog rwnie wpywa prozapalnie z uwagi na wysok temperatur polimeryzacji uszkadzajc ko, z ktr si kontaktuj. Rwnie i w tym przypadku reakcja miejscowa I kanki kostnej bdzie przebiegaa z faz zapaln wysikow, a nastpnie wytworzeniem si torebki leznotkankowej. Wrd materiaw ceramicznych i kompozytowych wyrni mona implanty obojtne (korund, wgiel i jego pochodne, cementy fosforanowe) oraz aktywne (bioszko, hydroksyapatyty) w stosunku do tkanki kostnej. Implanty wykonane z tych materiaw wywouj umiarkowany lub may odczyn tkankowy. Najbardziej miarodajnym okreleniem biozgodnoci tych materiaw jest, obraz histologiczny na granicy implant/ko. Wprawdzie w okresie wczesnym pojawiaj si komrki zapalne typu limfocyta i komrki mezenchymalne, ale rwnoczenie obserwuje si wystpowanie fibrocytw, fibroblastw oraz osteoblastw i osteocytw, ktre nastpnie przeksztacaj si w t kank kostn i cile przylegajc do wszczepu. Takie implanty nazywamy ostcoindukcyjnymi (rys. 6.4.).
HYS (i. I. Obraz mikroskopowy 6 miesicy po implantacji hydroksyapatytu do koci udowej krlika. U gry widoczna przestrze po implancie ograniczona tkank kostn. Barw. U10. Pow. ok. 140 x. Jedn z metod polepszenia waciwoci implantw moe by wykorzystanie zjawiska elekt,rokinetycznego. Metoda ta polega ria wprowadzeniu na po-
(i.2. Iadania wzajemnego oddziaywania na griiulcy ll.iiiil > In l ml
wierzch rii implantu odpowiedniego d l a dniu | Iknnl.i potencjau elektro kinetycznego, zwanego potencjaem zettn Ztuodyhkownny w len sposl> ma teria charakteryzuje si znacznie lepszymi waciwociami adsorpeyjnymi. Zjawisko to moe mie podstawowy wpyw na rodzaj oraz ilo komrek, ad sorbowanych na powierzchni wszczepu w pierwszym okresie po implantacji |127,148]. Ocena biozgodnoci w ukadzie krenia Pogbienie wiedzy o procesie wgajania si protez naczyniowych, dotyczyo gwnie przyczyn tworzenia si zakrzepw na powierzchniach stykajcych si z przepywajc krwi i metod zapobiegania. Badano udzia biaek nk tywnych w procesie krzepnicia i fibrynolizy, oraz ich wpyw na tworzenie si tkanki cznej wok protezy naczyniowej. Rwnoczenie oceniano zja wiska zwizane z odpowiedzi immunologiczn i fazami reakcji zapalne) po wszczepieniu implantw, oraz jego wpywu na powstawanie zmian wnie< . nych [11,27,66,68], Implanty przeznaczone do kontaktu z krwi powinny cechowa M C wbv eiwociami atrombogennymi, a p o wszczepieniu w ukad krwionony iei po wierzchnia powinna jak najszybciej pokry si rdbonkiem, co zapobiegli tworzeniu si zakrzepw. Szybko i jako powstajcego rd bon ka jcsl zalena od rodzaju materiau i struktury implantw naczyniowych. Trwale zastosowanie w wytwarzaniu wszczepw naczyniowych znalazy politerelta lany etylenu i politetrafluoroetyleny [49,60,89,93,114,123]. W okresie wczesnym po wczeniu implantu w obieg krwi, dochodzi do powstania maych ognisk przyciennych zakrzepw. W obrazie mikro kopo wyra widoczne s na powierzchni implantu skupiska pytek krwi, erylioe\ tw, leukocytw oraz nieliczne nitki wknika. Implant, z zewntrz otoczony jest warstw skrzepej krwi 111,27,66,68]. W miar upywu czasu nastpuje eliminacja elementw moiTotye/nyi li krwi wok wszczepu. Pojawiaj si niezrnicowanc komrki inezenehy inni ne i makrofagi. Warstw zewntrzn zaczyna tworzy l>ogato uiiaczyniona tkanka ziarninowa [78,89,107,115,15f>|. Nastpny okres to przerastanie pro tezy naczyniowej tkank czn. Warstwa wewntrzna wygadza si i poj wiaj si nieregularne wkna klejorodne oraz owalne komrki z eliptycz riynii jdrami i waeczkami Weibel-Pallada. S. to cechy charakterystyczne dla komrek rdblonka. Poszczeglne wkna tworzywa przerasta tkanka ziarninowa. Warstw zewntrzn protezy stanowi tkanka czna, z du i o ci hisl.oeytow, hbrocytw i fibroblastw oraz komrek niezcnchymalnych i wkien klejorodnych
li
Mniliiui.i l>i<>/,godnoci materiaw iniplantacyjnyeli
W okresie 4 tygo<lni po wszczepieniu, powierzchni wewntrzn protezy pokrywaj nieregularnie uoone komrki rdbonka. Wiksze ich skupiska wystpuj w okolicy zespole. W czci rodkowej s luno porozrzucane. Pod nimi znajduj si rwnolegle uoone liczne komrki miniowe oraz wkna kolagenowe. Tkanka ziarninowa oplatajca wkna protezy jest bogata w liczne wkna klejorodne i naczynia krwionone. Wzrasta grubo warstwy zewntrznej, zbudowanej z bogatokomrkowej tkanki cznej. Po 12 tygodniach dochodzi do przeronicia implantu tkank czn i wytworzenia si warstwy wewntrznej, rodkowej i zewntrznej (rys. 6.5.). Rwnoczenie w cianie protezy oraz w tkance wycielajcej protez od strony wewntrznej, powstaj zmiany wsteczne (szkliwienie, wapnienie). Std w obrazie mikroskopowym czsto obserwujemy nadmierny rozrost tkanki wycielajcej protez od strony wiata. Zjawisko to sprzyja nastpujcym powikaniom: zweniu wiata protezowanego odcinka naczynia, odkadaniu si zakrzepw, pkniciom i powstawaniu ttniakw zespoleniowych. Dlatego trwaj nieustanne wysiki, idce w kierunku cigego doskonalenia implantw naczyniowych, przeznaczonych do kontaktu z krwi.
Itys. (i.r>. Obraz mikroskopowy 6 miesicy po implantacji protezy poliestrowej w operacyjny ubytek aorty piersiowej u wini. Widoczne przeronicie implantu tkank czn. Barw. I1E. Pow. ok. 140 x.
(..'{. O d p o w i e d o r g a n i z m u na w s z c z e p Wykorzystanie materiaw implantacyjnych w medycynie przyczynio si do rozszerzenia moliwoci leczenia urazw, wad wrodzonych lub nabytych i budowy urzdze mogcych zastpi czynno narzdw. Materiay naturalne, pochodzenia zwierzcego lub rolinnego, do wczenie okazay si mao przydatne ze wzgldu na niejednorodno surowca, zawarto niepo-
()..'!. Od powiedz, organizmu na wszczep
danych substancji, trudnoci w konserwacji i wyjaawianiu, szybko postpu jcych zmian ich pierwotnych cccii w rodowisku ywego organizmu i w zwizku z tym nasilone odczyny tkanek biorcy. Postp w naukach technicznych, zwaszcza w metalurgii i chemii przy nis nowe, sztuczne materiay, ktre s. znacznie lepiej tolerowane przez ywy organizm w porwnaniu do naturalnych, a take stao si moliwe mod lowanie wybranego materiau implantacyjnego wedug potrzeb klinicznych, a nawet indywidualnego pacjenta. Dowiadczenia kliniczne wykazay jednake, e niektre z tych mater iaw byy le tolerowane przez organizm w duszym przedziale czasowym Opracowano wic odpowiednie normy jakim powinny odpowiada materiay przeznaczone do kontaktu z ywymi tkankami, kolejno i zakres niczbd nych bada wstpnych oraz dopuszczalny odczyn ze strony tkanek ma.pyych bezporedni kontakt z wszczepem lub caego organizmu po iniplantiiep lin dania in vitro, gwnie toksycznoci i badania dowiadczalne na zwn i v tach, maj na celu wyjani, czy materia ulega wgojeniu w tkankach i w jaki sposb, czy wywouje odczyny ze strony otaczajcych go tkanek lub caego organizmu i czy on sam w ywym rodowisku ulega zmianom7 Su temu badania wybranych parametrw, ktre s reprezentatywne dla. reakcji caego organizmu. Reakcja miejscowa organizmu na wszczep, atwiejsza do przeledzenia i szybciej wystpujca, stanowi podstaw bada oceniajcych warto mae riau z jakiego wszczep zosta! wykonany i stanowi podstaw wprowadzenia go do kliniki. Interpretacja uzyskiwanych wynikw okazaa si trudniejsza ni mona byo sdzi. Zwierzta laboratoryjne yj wielokrotnie krcej od czowieka s biologicznie mode i nie obcione chorobami, a take nie podlega I IZ norodnym czynnikom zewntrznym z jakimi ma styczno czowiek II ezlo wieka moe mie miejsce wrodzona skonno do wikszej wraliwoci na toksyczne dziaanie zwizkw chemicznych. 'Toksyczno wszczepw ino < by modyfikowana przez rne czynniki i mechanizmy, do ktrych mona za liczy interakcje, idiosynkrazj, dziaanie paradoksalne i tolerancje |.ril)|, ()p| sywane s na przykad przypadki "mieszanej choroby tkanki cznej", ktra wystpuje u ludzi majcych kontakt z polichlorkiem winylu, ale dopiero po podaniu niektrych lekw, jak np.: nicsterydowych lekw przeciwzapalnych lub lekw przeciwblowych [98,150|. S to najczciej odkrycia przypadko we, wynikajce z wieloletniej obserwacji. Obecnie wiemy rwnie, ze nk ad odpornociowy i centralny ukad nerwowy u czowieka wspdziaaj ze sob ria zasadzie obustronnych pocze. Potwierdzono istnienie bezpored nich pocze nerwowych u < zowieka, przez ktro immunologiczne sygnay
li
I liiiliiiiiii l>iu/,gi><lnoi i iiuil.ci iftliiw iiii|iliinl luyjnycli
kierowane s bezporednio do mzgu i zwrotnie mog by korelowane |77|. Nie jest, w peni wyjanione, dlaczego u pewnych osobnikw odczyny immunologiczne s bardziej nasilone. Patogen, ktrym moe by wszczep, wywouje? szereg reakcji takich, jak: produkcj specyficznych biaek enzymatycznych, wzrost liczby leukocytw obojtnochlonnych, wahania poziomu hormonw, zmienione zachowanie i inne. Zjawiska te, okrelane jako "zesp ostrej fazy", s rwnie sterowane przez mzg. Teoretycznie reakcje oglne mog rozwin si take w przypadku dobrej pierwotnej tolerancji miejscowej, na skutek powolnej depolimeryzacji, fragmentacji materiau lub te przemian chemicznych wszczepu j)od wpywem pynw ustrojowych. Wpyw wszczepionego materiau do organizmu na ukad immunologiczny, krwionony lub czynno okrelonych narzdw czowieka, moe ujawni si po wielu latach, albo w stanie zmniejszonej odpornoci lub zaburze czynnoci jakiego ukadu. Wiedza ta najczciej wynika z przypadkowych obserwacji, poniewa nie prowadzi si systematycznych bada pod tym ktem. Jedna z definicji biomateriau okrela midzy innymi, e powinien on by dla ywego organizmu obojtny chemicznie i immunologicznie [67]. Wicej wierny o moliwym wpywie wszczepw na procesy chemiczne ywego organizmu ni na immunologiczne i odpowiednio wicej o wszczepach metali, ni innych materiaw, ktrych cechy fizyczne i chemiczne mog si zmienia w cigu duszego czasu w organizmie, mog zawiera ladowe zanieczyszczenia wynikajce z procesw technologicznych lub ulega zmianom podczas sterylizacji termicznej lub radiacyjnej. Polietylen o wysokiej g s t o c i , jest materiaem wysoce biologicznie zgodnym, lecz pod wpywem pynw ustrojowych moe zmienia swoj struktur krystaliczn i ulega fragmentacji [7,90]. Najwysz biozgodno maj tworzywa ceramiczne na bazie A L 2 O 3 , hydroksyapatyty, bioszka i rne postacie wgla. Badania kliniczne wykazay, e ywice epoksydowe i polisulfony w postaci polimerw s dobrze tolerowane przez tkanki, lecz w niektrych warunkach mog ulega depolimeryzacji i wywoywa odczyn zapalny miejscowy pny.
()..'{. I. Odczyn wczesny Reakcja miejscowa na wszczep jest odczynem zapalnym tkanek, w ktre zosta n n plantowany. Zapalenie jest zespoem reakcji wywoywanym przez uraz mechaniczny, termiczny, reakcje immunologiczne, dziaanie toksyczne na tkanki lub przez, towarzyszce zakaenie drobnoustrojami. Kady wszczep, lub jego skadniki, jest ciaem obcym. Patogenem s te martwe komrki i biaka, pochodzce z uszkodzonych w czasie operacji tkanek biorcy.
(i.,i. Odpowiedz organizmu nu wszczep
li
Celem biologicznym zapalenia jest, lokalizacja, i na i . I * > * *1 eluninnpi toksycznego lub uszkadzajcego w inny sposb tkanki patogenu poprzez imieczyn nienie, resorpcj, izolowanie go tkank czn lub w najgorszym razie usu nicie go z organizmu, a nastpnie regeneracja uszkodzonych tkanek. Pro ces zapalny jest wic konieczny do zainicjowania procesw regeneracji tka nek i przywrcenia im prawidowej funkcji. Uraz operacyjny, towarzyszcy wszczepieniu implantu, jest krtkotrwaym, ale silnym bodcem zapale nia. Obecno w ranie operacyjnej ciaa majcego dziaanie toksyczne na komrki, zakaenia lub substancji uaktywniajcych procesy odpornociowe pobudza mechanizmy zapalne i wydua czas ich trwania. Od rwnowagi pomidzy stopniem jednorazowego lub przewlekego uszkadzania komrek, a procesami regeneracyjnymi lub reparacyjnymi zaley przebieg tych z loo nych procesw i los implantu. Reakcja zapalna jest procesem odbywajcym si w dwch fazach I Vi wszy okres - faza ostra - zapalenia, trwajcy od kilku do dziesicin godzin, przechodzi w sposb pynny w drugi okres - faz przewlek mogc 11 wm z rnym nasileniem tygodnie lub miesice. Szczeglnie silnym czynnikiem wyzwalajcym reakcje zapaln jest uraz mechaniczny powodujcy uszkodz nie tkanek, martwic komrek i lokalne uszkodzenie inikrokrzenia. Proces zapalny rozwija si wwczas w cigu kilku minut. Na nasilenie reakcji w luzie ostrej wpywa wic przede wszystkim rozlego operacji wszczepienia, tran matyczna technika operacyjna, dodatkowe uszkodzenia tkanek, np. termie/, ne podczas nawiercania koci lub rozleg koagulacj naczy krwiononych, obecno w polu operacyjnym substancji majcych dziaanie toksyczne na komrki albo zakaenie. Przykadem wspistnienia kilku czynnikw wywoujcych procesy za palne mechanicznego (operacyjnego), termicznego i toksycznego, ze by< wszczepienie polimetakrylanu metylu w formie sarnopolmieryzujcego sn, cementu kostnego, stosowanego od ponad trzydziestu lat do endoprotez w koci lub uzupenienia niewielkich ubytkw kostnych Malei ud ten jest ceniony ze wzgldu na atwo przygotowania masy p o l i n i e i yzujt e| w czasie operacji i mocne wizanie innego rodzaju wszczepw z koci. (Id wielu lat spostrzegano jego niekorzyst ny wpyw miejscowy i oglny. P r o c e s samopolirncryzacji jest egzotermiczny i materia polimeryzujcy ulega roz grzaniu do temperatury 80-901 C. Prepolimcr ma te niewielkie m i e j s c o w e waciwoci toksyczne na tkanki, z ktrymi ma kontakt, |-I8|. Nie do koca jest, wyjaniona oglna reakcja organizmu na ten polimer. U czci puejen tw, w krtkim czasie po wprowadzeniu cementu do tkanek, obserwuje si zesp objaww ("zesp wszczepienia cementu kostnego"), charakteryzuj eyeli si gwatownym obnieniem cinienia ttniczego krwi, zmniejszeniem
(I
lt.nl.uiia liiozgodnoci materiaw implantacyjnych
wysycenia krwi tlenem i zaburzeniami rytmu serca do zatrzymania akcji serca wcznie, prowadzcych do mierci u 0,6%-l% operowanych [69|. Sdzono, e jest to dziaanie termiczne lub toksyczne monomeru przedostajcego si do krwi albo wczesna reakcja immunologiczna. Przemawiao za t hipotez zmniejszenie intensywnoci objaww zespou wszczepienia cementu kostnego u chorych, ktrym przed operacj podawano preparaty blokujce receptory histaminowe. Postpowanie to jednak nie eliminowao cakowicie wyej wymienionych objaww. Inni autorzy sdz, e s to raczej skutki podwyszonego cinienia w jamie szpikowej koci po wprowadzeniu cementu i endoprotezy pod cinieniem, wywoujce mikrozatory tuszczowe i gazowe w naczyniach puc. Jednake inne obserwacje wykazay, e wprowadzanie cementu do koci bez cinienia (przez nawiercanie boczne koci lub drena odbarczeniowy) nie wyeliminowao cakowicie tych niebezpiecznych objaww [69,128|. ledzc proces zapalny po wprowadzeniu dowolnego implantu mona dostrzec, e ju kilka minut po urazie operacyjnym zostaj uaktywnione pytki krwi i ukad krzepnicia, aktywacja ukadu dopeniacza na drodze alternatywnej oraz kirtinogeneza. Ukad dopeniacza wzbudza produkcj przez granulocyty i makrofagi licznych mediatorw zapalenia o silnym dziaaniu rozszerzajcym naczynia krwionone. Wskutek rozszerzenia naczy krwiononych i wzrostu ich przepuszczalnoci, w tkankach gromadzi si woda, sole mineralne i biaka. Mediatory zapalenia, a take czynniki chemotaktyc z t i c , pobudzaj komrki ostrej fazy, jakimi s neutrofile, ktre gromadz si oblicie w przestrzeni pozakomrkowej ogniska zapalnego. Neutrofile s gwnymi komrkami w ognisku zapalnym, najwczeniej i najliczniej wystpujcymi we wczesnej fazie zapalenia, chocia ju w pierwszej dobie do ogniska zapalnego docieraj take monocyty i limfocyty. Swoistymi substancjami uczynniajc.ymi je jest biako TNF-a (czynnik martwicy guza) i prawdopodobnie niektre cytokiny, ktre zostaj uwolnione w ognisku zapalnym. Aktywne neutrofile maj zdolno fagoeytozy, t.zn. pochaniania obcych czsteczek lub komrek, a take produkuj szereg substancji pobudzajcych zapalenie, ukad krzepnicia, enzymy proteolityc z n e , ktre midzy innymi wywouj degradacj rdbonka naczy, przez ktry mog dziki ternu przenika do tkanek komrki erne. Przyspieszone procesy krzepnicia wywouj zakrzepy w lokalnych naczyniach krwiononych, co zwiksza obszar niedokrwienia i martwic komrek. Pobudzone komrki rdbonka naczy krwiononych wytwarzaj wolne aktywne metabolity tlenu, ktre na poziomie czynnikw transkrypcyjnych rwnie wyzwalaj syntez cytokin zapalnych, a wic rwnie pobudzaj reakcje zapalne.
(i..'). Odpowiedz, organizmu na wszc zep
(lytokiny stymuluj produkcj tlenku azotu w ginniiloeylaeh oraz mak rola gach |155|. Pod wpywem cytokin uwalnia si z tkanek aktywator plfi/inino genu, ktry inicjuje tworzenie plazm iny odpowiedzialnej za procesy fibryno lizy, a take pobudza neutrofile do dalszej produkcji mediatorw zapalenia, jak TNF-a, czynnik aktywujcy pytki i inne. Pod wpywem bodcw chemotak tycznych napywaj makro fagi do og niska zapalnego. Komrki te, oprcz zdolnoci do produkowania cytokin pro /ajjalnych (1L-1, 1L-8, TNF-a), rozpoznaj czsteczki pozakomrkowe i po internalizacji poddaj je wewntrzkomrkowym zmianom metabolicznym. Obecno drobin zewntrzpochodnych w strefie mechanicznie uszkodzonych tkanek, a zwaszcza toksycznych lub dranicych, nasila te procesy. Pobudzenie neutrofilw i makrofagw wzmaga metabolizm tych koni rek, zwiksza ilo produkowanych przez nie cytokin nasilajcych procesy zapalne, a take uwalnia enzymy, jak: kolagenazy, elastazy i protenzy Te enzymy rwnie pobudzaj kininogenez, stymuluj ukad krzepni in i po woduj rozpad substancji midzykomrkowej rdbonka miozyn I is/kodze nie tkanki cznej w ognisku zapalnym nastpuje; w wyniku dziaania etizy mw proteolitycznych uwalnianych z komrek odczynu zapalnego. Kininy uczynniaj w neutrofilach, makrofagaci i limfocytach T czynniki I raski yp cyjne, majce wpyw na przejcie zapalenia w faz przewlek. Pod wpy wem kinin ub te innych substancji uwalnianych w ognisku zapalnym z komrek tucznych, uwalniana jest histamina, wywoujca midzy innymi rozszerzenie naczy krwiononych. W ostatnich latach due znaczenie dla przebiegu procesw zapalnych przypisuje si substancji zwanej czynnikiem martwicy guza (TNP o), wyl warzanego przez pobudzone czynnikami zapalnymi rnakrolagi, limfocyty I i limfocyty B, granulocyty, komrki Kupffera, komrki inikrogloju i astro cyty. TNF-a bardzo aktywnie pobudza uwalnianie przez komrki idblon ka naczy i limfocyty interleukin IL-1, czynnik pytkowy (PI Mil ) om, czynnik aktywujcy pytki krwi (PAF), prostaglandyny i inne siibstane jo odpowiedzialne midzy innymi za procesy krzepnicia. PAP wywouje pobudzenie i agregacj pytek w naczyniach. 11-1 wytwarzana w inoriocy tach, makrofagaci, limfocytach T, komrkach rdbonka, w komrkach Langerhansa, i prawdopodobnie take w innych, wzbudza wytwarzanie kolo jnych cytokin, jak: IL-'2, IL-4, 11,-5, IL-G, ktro maj zdolno pobudzania limfocytw P do tworzenia i wydzielania immunoglobulin |I38|. Intorleuki na 6 jest uwaana za jeden z gwnych czynnikw prozapalriyeh, zwaszcza w fazie przewlekej. Uwaa sic;, e ilo togo biaka w organizmie moe by czuym wskanikiem stopnia nasilenia przewlekego procesu zapalnego, jaki moe towarzyszy obecnoci wszczepu |81|.
M M I
ii
Hnilniiin IMH/C.OIIIIDI I materiaw implantaeyjnycli
W procesach zapalnych nastpuje wspzaleno pomidzy zapaleniem a czynnoci orodkowego ukadu nerwowego i ukadem wewntrzwydzielniezyrn. Wyzwolenie specyficznej aktywnoci tych ukadw nastpuje prawdopodobnie wskutek blu, ale rwnie cytokiny i limfokiny posiadaj zdolno bezporedniego pobudzania centralnego ukadu nerwowego. Pobudzone orodki podwzgrzowe uwalniaj hormony tropowe przysadki, ktre wyzwalaj. acuch reakcji. Uaktywniony ukad przysadkowo-nadnerczowy wzmaga. wydzielanie ACTH i endogennych endorfiny oraz enkefaliny, dziaajcych przeciwzapalnie i przeciwblowo. Pobudzenie ukadu hormonalnego prowadzi do uwalniania glikogenu, glukozy, aminokwasw oraz trjglicerydow [ l|. Pobudzenie ukadu nerwowego wywouje rwnie pobudzenie ukadu pytkowego i wzmoon agregacj, a take pobudzenie komrek tucznych do uwalniania biaek - mediatorw zapalenia. Stopie nasilenia procesu zapalnego, rozlego ogniska zapalnego oraz rozmiar uszkodze mechanicznych, ma zasadniczy wpyw na obszar martwicy tkanek. Liczba i rozlego nagromadzenia komrek zapalnych wok wszczepu jest proporcjonalny do stopnia nasilenia miejscowego procesu zapalnego. Okoo 10 godzin po zadziaaniu czynnika uszkadzajcego tkanki, rozpoczyna si w wtrobie produkcja tzw. biaek ostrej fazy, ktre aktywuj fagocytoz komrek ernych, odpowiedzialnych za usuwanie martwych tkanek z ogniska zapalnego i toksycznych metabolitw tlenu, jak rwnie pobudzaj, wydzielanie cytokin przeciwzapalnych, enzymw proteolitycznych i hamuj aktywno niektrych proteaz. Tym samym biaka ostrej fazy ograniczaj zakres uszkadzania tkanek i przyspieszaj usuwanie produktw rozpadu biaek i komrek. Obecno w tkankach substancji toksycznych lub przeduone mechaniczne ich uszkadzanie podtrzymuje procesy zapalne omwione wyej, prowadzc do dalszej destrukcji komrek [4,138|. Po fazie ostrej nastpuje stan, w ktrym procesy zapalenia ulegaj powolnemu zahamowaniu i rozpoczynaj si procesy regeneracji uszkodzonych tkanek, czyli odbudowania ich do pierwotnego stanu lub zastpowania ich tkank czn, zwane procesem reparacji. Nie wszystkie tkanki maj zdolno*' do regeneracji. Wykazano, e midzy innymi komrki cigien (tenocyt.y) i mini nie maj zdolnoci regeneracji i wszelkie ubytki zastpowane s tkank czn. Take zbyt rozlege mechaniczne lub zapalne zniszczenie t kanki zdolnej do regeneracji, moe nie ulec regeneracji i zostanie ona zastpiona tkank czn bliznowat. W cigu kilku dni po urazie liczba grauulocytw i limfocytw w ognisku zapalnym systematycznie zmniejsza si, a zwiksza si liczba monocytw i fibroblastw. Zmniejszenie dynamiki wykrzepiania w drobnych naczyniach powoduje, e procesy fibrynolizy i arigiogenezy maj przewag. Powstae zakrzepy w naczyniach wosowatych ule-
Ii..'(.
O d p o w i e d z orgii,lii/,lliu tu w s z c z e p
II,'I
gaj rozpuszczeniu. Tworz si n o w e naczynia k r w i o n o n e , k l n i e zaczynaj 1> y < widoczno ju w czwarty III dniu po urazie Nowe naczynia umoliwiaj migracj fibroblastw, ktro po osadzeniu si podlegaj rnicowaniu niorlo logicznemu i czynnociowemu, a take r e g e n e r a c j komrek waciwych d l a danej tkanki. Procesy regeneracji tkanek otaczajcych wszczep i ich reakcja bd si rni zalenie od rodzaju tkanki i materiau wszczepionego. Szy bko przebiegu tych procesw zaley od stopnia uriaczynicnia i szybkoci regeneracji charakterystycznej dla danej tkanki. Do tej pory nie jest cakowicie wyjanione zagadnienie mechanizmu uszkadzania tkanek przez sam proces zapalny, bez udziau innych czynnikw. Toksyny, enzymy proteolityczne uwalniane z napywajcych do ognisk za palnych komrek, aktywne zwizki tlenu powstajce w ognisku zapalnym, niektre cytokiny i metabolity rozpadu biaek s z pewnoci w czci od powiedzialne za destrukcj tkanek objtych zapaleniem. Istotnym warunkiem prawidowego wgajania si wszczepu jesl |ego lu poredni kontakt z tkankami biorczymi. Brak bezporedniego kontaktu po wierzchni wszczepu z tkank przez niedopasowanie jogo wielkoci i kszlal tu do ubytku tkanek, lub zbyt rozlege zniszczenie tkanki w ssiedztwie wszczepu przez nasilony proces zapalny spowoduje, e utworzy si "pusta" przestrze pomidzy wszczepem i tkankami. Przestrze t wypeni tkau ka ziarninowa, w ktr szybciej bd wrasta fibroblasty i tworzy tkank czn, ni komrki swoiste dla tkanki waciwej. Wytworzy si wwczas rodzaj torebki cznotkankowej otaczajcej wszczep, izolujcej i czcej obydwie struktury w sposb elastyczny. Gruba warstwa tkanki cznej otn czajcej wszczep ma szczeglnie niekorzystno znaczenie dla wszczepw kosi nych, dla ktrych istotne znaczenie czynnociowe ma bezporednie i mocni poczenie z koci. Badania in nitro dotyczce przylegania komrek osteoblastw do po wierzchni wszczepu, w hodowli komrkowej, wskazuj na stopie biozgod noci materiau jak te na trwao pocenia wszczepu z koci I 'owici /< li nie polerowane s mniej korzystne. Przyleganie komrek osteoblastw do wszczepw mona zwikszy jjrzez obecno biaek na powierzchni iinplan tw. Wgiel, bdcy chemicznie obojtny, nie wywouje pnego odczynu zapalnego, ale stopie przylegania komrek do jego powierzchni jest rwnie niski jak do powierzchni wszczepw polerowanych |59,87|. 6.3.2. Odczyny pno Od 4 do (i dnia trwania procesu zapalnego, wywoanego urazem cliirurgi cznym, bez pobudzania go czynnikami toksycznymi lub reakcjami ininiu
171)
l>
llail .uilii liji)/|;i)(lni)fti i materiaw implantiicyjnych
nologicznymi, rozpoczyna si okres anaboliczny. W tym okresie zmniejsza si w ognisku zapalnym liczba neutrofili, a zwiksza si liczba limfocytw T i monocytw, nastpuje intensywny rozwj sieci naczy wosowatych i namnaanie fibroblastw [76|. Jeeli w tym czasie nie nastpi wyeliminowanie wszystkich czynnikw zapalenia, faza ostra zapalenia przechodzi w przewlek. Od rwnowagi midzy dalszym napywem komrek biorcych udzia w zapaleniu i postpuj c e j destrukcji tkanek, a usuwaniem przez makrofagi obumarych komrek bdzie zalee, czy proces zapalny bdzie wygasa, nasili si, czy przejdzie w stan przewleky. Inaczej ujmujc, przeduone dziaanie czynnikw toksycznych lub innych, np. reakcji alergicznych, bdzie podtrzymywa proces zapalny. Stwierdzono, e zbyt dua ilo obcych czsteczek, nawet "obojtnych" dla tkanki, powoduje pochanianie przez granulocyty nadmiernej ich liczby i zjawisko tzw. "zwracania w trakcie spoywania" (regurgitation during feeding) zwizane z uwalnianiem enzymw proteolitycznych i dalsz destrukcj tkanek. Podobne zjawisko wystpuje, kiedy neutrofile odnajduj zbyt due czsteczki aby je pochon. Nastpuje wwczas zjawisko "daremnej fagoeytozy" (frustratet phagocytosis), w ktrym dochodzi do uwalniania enzymw proteolitycznych i toksycznych substancji poza komrk. Uwolnione enzymy proteolityczne niszcz zewntrzkomrkow macierz tkanek, a przede wszystkim elastyn, proteoglikany, kolagen i glikoproteiny [156]. laki stan ma rwnie miejsce wwczas, kiedy nastpuje mechaniczne ciemni si powierzchni wszczepw w sztucznych stawach. Obecno drobnych czstek wszczepu w tkankach wok wszczepu uaktywnia makrofagi tkankowe i wyzwala ca kaskad zjawisk przewlekego procesu zapalnego, prowadzcego do resorpcji koci, obluzowania protezy lub nawet do odrzucenia wszczepu. Pierwsi zwrcili uwag na ten mechanizm osteolizy i obluzowania protez Willert i Semlitsch w 1977 roku [147]. Dla wywoania tej reakcji ma znaczenie rodzaj materiau, wielko i ksztat czstek. Uaktywnienie makrofagw moe wywoa rwnie reakcje systemowe. Makrofagi, jak wyej omwiono, maj zdolno produkcji wielu rnych cytokin i mediatorw zapalenia. I Iwalniana przez te komrki cytokina 1L-1 okrelana jest jako "czynnik aktywujcy osteoklasty" i inne czynniki (TNF-a, T G F i IL-6) mog wprost uaktywnia enzymy resorbujce ko lub bezporednio degradowa tkank kostn (kolagenaza, proteinaza) [2,33,46,85,139,141], W badaniach eksperymentalnych wykazano, e cechy chemiczne czstek maj wiksze znaczenie dla stopnia resorpcji koci ni ich wielko. Stwierdzono na przykad, e makrofagi w kontakcie z czstkami polimetylmetakrylatu produkuj TNF<v, ale nie uwalniaj 1L-1 i P(!lv-2, co moe wiadczy o koniecznym wsp-
(i.,'}. Odpowied organizmu nu wszczep
IVI
dziaaniu ich z innymi komrkami w procesie degindiu |l koci W bada niach dowiadczalnych na zwierztach, w ktrych zastosowano trzy rodzaje wielkoci czstek wykazano, e makrofagi fagoeytuj i transportuj czstki polimetylmetakrylanu o rednicy 1,4 //. i (i, I //. do ledziony, a take odmij dowano je w wtrobie i w trzustce. Czstki wielkoci 12,5/t w wikszoci odnajdywano w tkankach otaczajcych wszczep, gdzie wywoyway silniej szy odczyn miejscowy w porwnaniu do czstek mniejszych |33,85|. Interesujce s wyniki bada morfologicznych tkanek pacjentw reope rowanych z powodu obluzowania si panewek polietylenowych stawu biodro wego, w okresie 3-7 lat po wszczepieniu. Zarwno w koci jak i w tkankach mikkich wok panewki, znajdowano liczne czstki polietylenu wielkoci 0,5/zm 2 - 237/im 2 , nacieki komrek zapalnych i stwierdzono osteoliz. (!/, stki rzdu 0,5/im 2 - 43/im 2 znajdowano wewntrz makrofagw, a wiksze w przestrzeni midzykomrkowej. Tylko nieliczne due czsteczki odlinj dowano w wielojdrzastych komrkach typu "ciaa obcego". Nie prowa dzono bada w kierunku obecnoci czstek polietylenu w tkankach odle ych od miejsca implantacji lub narzdach czowieka (50|. Obeenoc diohin obcego materiau w tkankach wywouje stan zapalny, prowadzimy do od dzielenia wszczepu od tkanek, a mae czstki przenoszone przez komrki do ledziony i innych tkanek limfatycznych mog wywoa oglrioustrojow odpowied immunologiczn [57]. Badania histochemiezne tkanek, niajijcycli kontakt z panewk polietylenow, wykazay obecno w nich wielojdrzas tych komrek olbrzymich, zawierajcych drobiny polietylenu, due nagro uradzenie proteinaz i cytokin stymulujcych osteoklasty do resorpcji ko ci [104,151]. Wydaje si, e rwnie wysoce biozgodne materiay, jak wglowe lub polikwas glikolowy, mog wywoywa' odczyn zapalny przez obecno w tkankach drobin tych materiaw. Kwas glikolowy jest, zwizkiem wystpu jcym w ludzkim organimie i teoretycznie powinien by w peni obojtny W badaniach eksperymentalnych wykazano, e polikwas glikolowy wyzwala aktywacj i migracj komrek zapalnych, zwaszcza limfocytw i pobud.a syntez interleukiny IL-2 [108]. Metale s materiaami, ktre najwczeniej wykorzystano do produkcji rnego rodzaju wszczepw. rodowisko ywych tkanek jest. silnie korozyjne Obecno wysokiego stenia jonw Na, Cl , IlCOa i innych sprzyja wyrnia nom jonw pomidzy wszczepem a tkankami oraz tworzeniu si rozmaitych zwizkw chemicznych i kompleksw metali z biakami. Stopie biot,oleum cji metali jest nadal mao zadowalajcy. Tworzenie na powierzchni implau tw powierzchni pasywnych, bd pokrywanie ich powierzchni materiaami odpornymi na korozj, np. wglem, znacznie zwikszyo biotoleranej me tali, ale riie wyeliminowao cakowicie procesw elektrochemicznych. Wursl,
172
li
Hmlniiiii I >i( /j(i X11 u JI i iiiiitiTinIw iinplantiicyjnyeli
wy ochronne ulegaj uszkodzeniu mechanicznemu podczas wszczepiania lub czynnoci wszczepu albo w wyniku reakeji chemicznych. Wikszo wszczepw metalowych wytwarzana jest ze stopw zawierajcych nikiel, chrom, molibden, kobalt. Niektre stopy wytwarzane do produkcji wszczepw, zawieraj rwnie niewielkie iloci aluminium i wanadu. Rwnie tytan czciej stosowany jest obecnie w postaci stopw zawierajcych niewielkie iloci aluminium, elaza albo wanadu. W wyniku korozji, zwaszcza ciernej, w tkankach otaczajcych wszczep metalowy gromadz si tlenki metali, rnego rodzaju poczenia metali z biakami, a take poczenia z grupami m.in. karboksylowymi, fosforanowymi i sulfhydrylowymi. Oprcz dziaania miejscowego w postaci uszkadzania bon komrkowych, dezaktywacji enzymw, aktywacji mediatorw zapalenia,, kompleksy jonw metali z biakami mog rwnie wyzwala reakcje immunologiczne. Wiadomym jest, e chrom trjwartociowy jest niezbdny w organizmie czowieka do prawidowego metabolizmu glukozy, a take niektrych biaek i lipidw. Natomiast zwizki chromu szeciowartociowego stanowi jedn z czstszych przyczyn alergii kontaktowej. Nikiel wywouje zaburzenie syntezy DNA. Zwizki wanadu, a zwaszcza jego tlenki, s wysoce toksyczne dla ywych tkanek. Powodujc uszkodzenie makrofagw zmniejszaj ogln odporno organizmu. Wanad jest take inhibitorem wielu procesw enzymatycznych. Niewielkie iloci wanadu zawarte s w niektrych stopach wykorzystywanych do produkcji endoprotez. Zjawisko uwalniania jonw metali /, wszczepw metalicznych jest znane, ale ich wpyw na organizm jest mao wyjaniony. Niektre badania kliniczne wykazuj, e w przypadkach wszczepw zawierajcych tytan, wanad i aluminium poziom tych metali we krwi nie wzrasta nawet w okresie kilku lat po wszczepieniu [116]. Inne badania chorych, ktrym dokonywano wymiany protezy stawu biodrowego z powodu obluzowania, wykazyway podwyszenie poziomu jonw chromu i kobaltu w surowicy krwi oraz obnienie liczby leukocytw i limfocytw w krwi obwodowej 1109|. Ilo atomw metali uwalnianych z wszczepu jest na og zbyt maa aby wywoa dostrzegalny wpyw toksyczny na odlege narzdy, ale nawet ladowa ilo moe wywoa reakcje alergiczne [71]. Zwikszona zachorowalno na nowotwory u pracownikw majcych kontakt z rud lub zwizkami chemicznymi, zawierajcymi chrom lub nikiel, wynika z duej eks p o z y c j i na to metale. Nie potwierdzono jednak czstszego rozwoju nowotworw u pacjentw z wszczepami zawierajcymi te pierwiastki |16,64|. Spord metali nikiel, chrom i kobalt s najczstsz przyczyn alergii. Ocenia si, e alergia na zwizki niklu wystpuje u 15-20% populacji, na zwizki kobaltu do 13%, a na zwizki chromu okoo 5%. Naley podkre-
()..'(. Odpowiedz organizmu nu wszczep
lir, e jest, to przede wszystkim alergio kontaktowa, zaliczana do reakcji komrkowych, tzw. typ IV alergii [103|. Gwne znaczenia w wywoywaniu jej ma bezporedni kontakt skry lub bon luzowych z tymi metalami w postaci ozdb, narzdzi lub podczas obrbki mechanicznej 110,711. Skra bdca narzdem ochronnym dla caego organizmu, ma szczeglnie repre zentowany ukad immunologiczny. Atomy lub zwizki metali po wnikniciu do skry i poczeniu si z biakiem nonikowym tworz peen alergen, ktry wywouje ogl rioust roj owe reakcje immunologiczne. Nie obserwuje sic; tak czstej alergizacji po kontakcie metali z innymi tkankami lub narzdami. Nieliczne badania wskazuj jednak na moliwo rozwinicia sic; alergii na tytan, kobalt, chrom lub nikiel u ludzi po wszczepieniu sztucznych sta ww z tytanu lub stopw metali, ktrzy wczeniej nie byli uczuleni. W cigu roku po wszczepieniu endoprotez u 37% pacjentw rozwijaa su; p o t w i e r d / o na testami nadwraliwo na co najmniej jeden metal obecny w t o p i e nic tylko u 5% ujawniaa si objawami klinicznymi |79|. Na uwag zasuguj badania testw alergicznych na m t n i e u puc |cn tw majcych wszczepy metalowe zespalajce koci, n ktrych p r / c l i d / o no proces gojenia si zama. Nie wykazano rnicy w gojeniu si zimna nia koci midzy grup z dodatnimi i grup z ujemnymi skrnymi testami alergicznymi. Nie stwierdzono te narastania wielkoci odczynw skrnych testw patkowych, u chorych z potwierdzon alergi na metale w czasie obecnoci wszczepu. Tylko w jednym przypadku obserwowano wtrn alei gizacj po implantacji wszczepu metalowego ze stopu Vitalium. U tego chorego, pomimo dodatnich testw alergicznych na nikiel, zrost odamw kostnych przebieg prawidowo |71|. Autorzy doniesienia konkluduj na pod stawie wasnych bada, e ryzyko wtrnej alergizacji na wszczepy metalowe do koci jest minimalne, a take mae jest ryzyko powikali zrostu koci zwizane z nadwraliwoci typu pnego na metale. Nie maj wic u/n sadnienia badania w kierunku alergii na metale osb, przed planowanym wszczepieniem implantu metalowego. Wydaje si rwnie/., ze wsplc/e ne biomateriay metalowe rzadziej wywouj alergi |2-1,7I |. Obserwowano chor z alergi kontaktow na metale. Przypadek doy czy czternastoletniej dziewczynki, ktrej pomimo trwajcej',o od wielu lal uczulenia na nikiel i chrom zespolono odamy koci ramiourioj pyt < )STP() Z wywiadu wynikao, e dziecko jest, uczulone na metal i z tego powodu nie moe nosi zegarka ani ozdb metalowych. Podczas usuwania wszczepu z powodu traku zrostu okazao si, e w miejscu kontaktu pyty metalowej z koci, poowa o b w o d u koci rarnienriej, na dugoci pyty, ulega resorpcji. Testy alergiczne patkowe z solami metali niklu, chromu i kobaltu wykazay wybitnie doda ni reakcj na nikiel i chrom (badania wasne).
17-1
ii
IIniliiiiiit I>in/|;o<liio6ri materiaw iuiplantacyjnycli
Tworzywa polimerowe znajduj szerokie zastosowanie jako wszczepy czasowe lub trwale, ze wzgldu na atwo formowania i ma reaktywno chemiczn |149|. Z toksykologicznego punktu widzenia najwiksze znaczenie maj monomery, substancje wyjciowe i substancje pomocnicze stosowane do ich wyrobu, jak: napeniacze, plastyfikatory, stabilizatory, rozpuszczalniki i antystatyki. Nawet resztkowe pozostaoci tych substancji mog by toksyczne. W takim przypadku, badaniem cytotoksycznoci i miejscowej odezynowoci, eliminuje si materia przed wprowadzeniem ich do praktyki klinicznej. Rzadziej wykonuje si u ludzi badanie reakcji na wszczep po duszym okresie, po implantacji. Metakrylan metylu, tworzywo stosowane od dawna i jedno z lepiej poznanych pod wzgldem biozgodnoci, jak ju wyej wspomniano, moe wywoywa u czowieka miejscowe i oglne odczyny. Podany dootrzewnowo szczurom w dawce 100 mg wykaza dziaanie embriotoksyczne i teratogenne. U pracownikw naraonych na pary metakrylanu metylu obserwowano nadmiern pobudliwo nerwow, zmczenie, senno, obnienie cinienia ttniczego krwi, brak aknienia i zaburzenia czynnociowe wtroby [50,62). W ostatnich latach wiele dyskusji i bada naukowych dotyczyo wpywu wszczepw silikonowych piersi, na odczyn miejscowy tkanek i zaburzenie w odlegych narzdach. Stwierdzono, e obecno wszczepw silikonowych piersi, wywouje u niektrych kobiet zaburzenia czynnoci ukadu nerwowego, choroby alergiczne drg oddechowych, zaostrzenie choroby reumatyc z n e j i bolesny przerost tkanki cznej wok wszczepu. U tych pacjentek twierdzono we krwi obecno swoistych przeciwcia przeciw silikonowi. Na podstawie wielu wykonanych bada i obserwacji klinicznych autorzy dochodz zgodnie do wniosku, e zarwno pne miejscowe odczyny w postaci "stwardnienia" tkanek wok wszczepu silikonowego, jak rwnie zaburzenia oglnoustrojowe s wynikiem reakcji immunologicznych [21, 35, 146]. Reakcje ukadu krwiononego na wszczepy majce bezporedni kontakt z krwi omwiono w rozdziale 6.1. 0.1. R e g u l a c j e p r a w n e i a s p e k t y e t y c z n e w b a d a n i a c h na z w i e r z t a c h W o c e n i e biozgodnoci wyrobw medycznych, szczeglnie biomateriaw implanlowalnych, przeprowadzanie kolejnych etapw tej oceny w przypadku uzyskiwania pozytywnych rezultatw, doprowadza w kocowym etapie do koniecznoci wykonania dowiadcze lub testw z wykorzystaniem ywych zwierzt.
Ii-l. Kegiilacje prawili: i aspekty etyczne w
IMUIIIIIIIK
Inni . li t > li
11 krajw europejskich, wchodzcych w skad Unii, podpisao w sierpniu 1986 r., w Sztrashurgu konwencje ds. ochrony zwierzt krgowych, uywa nych w dowiadczeniu lub innych poczynaniach naukowych. 'Tekst tej kon wencji z pewnymi zmianami przyjty zosta przez Iad Ku ropy w listopadzie tego samego roku, jako obowizujca dyrektywa nr 80/906/EEC, rogu lujca szczegowo uywanie ywych zwierzt do eksperymentw i testw, Niektre z zapisw tej dyrektywy zostay te wprowadzono do wymaga normatywnych. Wspominana tu ju wielokrotnie norma ISO 10993 zawiera arkusz nr 2: Animal Welfare Reuirernents - wymagania dotyczce dobro stanu zwierzt. W Polsce obowizuje ustawa o ochronie zwierzt uchwalona 21 sierpniu 1997r., znowelizowana w czerwcu 2002r. Rozdzia 9 tej ustawy: "Procedury dowiadczalne z uyciem zwierzt", zawiera 5 artykuw (numery od 28 do 32 wcznie). W zgodzie z zapisami tej ustawy, w oparciu o r e k o n i e u d a o | e Komitetu Bada Naukowych, wydane zostao rozporzdzenie Pady Mini strw z dnia 17 listopada 1999r., w sprawie wykazu placwek, w ktiych dopuszcza si przeprowadzanie eksperymentw i testw na ywych z w i e r z e tach. Lista ta obejmuje 85 rnego rodzaju placwek, w tym uczelnie wyzszc i instytuty podlegajce PAN, a take resortowo jednostki badawcze. Na podstawie zapisw tej samej ustawy, wydane zostao rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 21 kwietnia 1999 roku, w sprawie Krajowej Komisji Etycznej do Spraw Dowiadcze na Zwierztach, oraz lokalnych komisji ety cznych do spraw dowiadcze na zwierztach. Korzystajc z zapisw l.ego rozporzdzenia przewodniczcy KBN powoa 15-osobow Krajow Komisji; Etyczn do Spraw Dowiadcze na Zwierztach, ktra rozpocza praco we wrzeniu 1999r. W czerwcu 2000 roku, Komisja Krajowa ustalia skady os obowe i zasigi dziaania 17 komisji lokalnych na terenie caego kraju We wrzeniu 2000 roku Komisja Krajowa zatwierdzia formularze dwch pod stawowych wnioskw, jakie naley wypeni zwracajc si o opini wykona nia bada czy eksperymentw na zwierztach. Ustalono tez zostay pod la wowe zasady rozpatrywania tych wnioskw i wydawania o p i n i i o dopus/ezal noci wykonywania testw oraz bada na zwierztach lub ich wykorzystania do celw dydaktycznych. .Jak na razie, wyej wymieniono akty p o z o s t a j jo dynymi regulacjami prawnymi, obowizujcymi w zakresie szeroko pojtych bada dowiadczalnych na zwierztach. . Komisja Krajowa wyranie rozrnia dwa pojcia: "test" i "dowiad ozonie". Przez tost naley rozumie poddanie zwierzcia dziaaniu czynni ka wycznie dla celw praktycznych, jak to okrelono, "pozanaukowych" 'Ib zalicza si wic wszystkie badania gotowych produktw kosmetycznych I)owiadezonio zdefiniowano jest. jako dziaanie podejmowano w celach nuu
ii
l l i n l i i n i i i liiii/.|',i)(|iii)> i i i i i i l i T i n l w i m p l a n t a e y j n y c l i
kowyclt. W oparciu o ten podzia przygotowane zostay dwa wzory formularzy przy ubieganiu si o zgod na wykonywanie dowiadcze lub testw. Komisja Krajowa wprowadzia te zdecydowany podzia testw i dowiadczeni wykonywanych na zwierztach, na 5 grup procedur o rnych stopniach inwazyjnoci. Najwyszy stopie inwazyjnoci okrelony zosta jako "X" i obejmuje ort procedury niedopuszczalne, takie na przykad jak unieruchamianie zwierzt bez znieczulenia czy te doprowadzanie do mierci przez godzenie lub podawanie trucizn. Szczeglnie trzeba te zwrci uwag na laki., e umiercenie zwierzcia dopuszczalnymi sposobami zaliczone zostao do procedur mniej inwazyjnych o stopniu 2, podczas gdy drobne zabiegi chirurgiczne, przeprowadzane w znieczuleniu uznano za procedury o 3 stopniu inwazyjnoci. Ma to swoje uzasadnienie w szczeglnoci do zwierzt o wyszym poziome organizacji centralnego systemu nerwowego (ssaki, ptaki). Jednoczenie podkreli trzeba, e humanitarne umiercenie zwierzcia jest, jednym z warunkw dopuszczalnoci przeprowadzenia wielu dowiadcze. Majce zasadnicze znaczenie dla oceny wielu biomateriaw badania implantacyjne, jako wymagajce przeprowadzenia rnego typu zabiegw chirurgicznych, zaliczy trzeba oczywicie do procedur o 3 stopniu inwazyjnoci. Artyku 32 Ustawy o ochronie zwierzt przewiduje, e Rada Ministrw w drodze rozporzdzenia ma okreli: warunki oraz tryb wydawania i cofania uprawnie do wykonywania dowiadcze na zwierztach oraz kwalifikacje osb kierujcych dowiadczeniami; szczegowe warunki przeprowadzania dowiadcze na zwierztach oraz sposb i tryb ich kontrolowania, warunki bytowe w hodowlach zwierzt laboratoryjnych i zwierztarniach. Praco nad przygotowaniem projektw tych rozporzdze prowadzone s w Komisji Kra jowej i zostan wkrtce zakoczone. Jakiekolwiek s i bd oficj a l n e regulacje prawne, nie zwalnia to badaczy i naukowcw od obowizku etycznego prowadzenia bada, w szczeglnoci etycznego postpowania ze zwierztami. Etycznego postpowania ze zwierztami, ktre poddawane s dowiadczeniom i tostom, rtie da si zadekretowa adnym przepisem czy innym choby najsroszym paragrafem. Kady badacz, wykonujcy eksperyment na ywym zwierzciu jest moralnie odpowiedzialny za cao takiego dowiadczenia. Odpowiedzialno ta rozpoczyna si jeszcze przed samym przystpieniem do wykonania zaplanowanych procedur i rozciga si nawet
lii.
li.cgulwji' prawiic i a.sprkly etyczne w liiulaiilai lina /wh i linii
na warunki bytowe zwierzt w ich pomieszczeniach, na waciwe przeszkol nie personelu obsugi i nadzr nad czynnociami jakie przy zwierztach per soriel ten wykonuje. Odpowiedzialno badacza dotyczy w tym samy stopniu rwnie okresu po wykonaniu eksperymentu, gdy nie wszystkie badania musz si koczy mierci zwierzcia. Na szersz skal losem zwierzt dowiadczalnych zainteresowali si dwaj brytyjscy badacze: zoolog W.M.Russell i mikrobiolog R.L.Burch dopiero w drugiej polowie lat pidziesitych. W wydanej w 1959 roku ksice The Principles of Huma Experimental Techniues wyoyli oni, znan dzi powszechnie zasad 3R. Odnosi si ona do planowania bada na zwierz tach ze szczeglnym uwzgldnieniem: zastpowania metodami rn miro (n plaeement), zmniejszaniu liczby zwierzt poddawanych eksperymentowi (! duction) oraz doskonaleniu metod badawczych na takie, ktre powodu j mniejsze cierpienia zwierzt (refinement). Najatwiejsza do wpiownd/e nia w ycie staa si zasada "redukcji". Nastpio to dziki pow: i i lnn uiu wprowadzeniu komputerw i wielu nowych metod statystycznych W di iii'ie| kolejnoci zaakceptowano zasad "zastpowania" (replacenicul), co le/ wi zane byo z postpem technicznym i nowymi moliwociami badawczymi ktre w ogle pozwalay na wykluczenie z metodyki badawczej ywych zwie rzt. Najtrudniejsza do wdroenia okazaa si zasada trzecia, okrelana z, angielska jako "refinement", a sprowadzajca si do solidnego, wstpnego zaplanowania bada, tak aby maksymalnie zredukowa cierpienie i stres u zwierzt dowiadczalnych. W 1999 roku J.A.Davis zaproponowa podejcie do bada na, zwierz tach w zastosowaniem zasady 3A. Dzieli on badania na dwie zasadnicze lazy: planowania i wykonania. W fazie pierwszej za najwaniejsze uzunji odpowiednie podejcie (ang. Aj)proach) do problemu. < )dpowieilnio wy brane podejcie skutkuje w fazie drugiej - wykonawczej, gdzie jest sukce y wuic nn niane (ang. Assess) i dostosowywane (ang. Adjust) do bada bdcych juz w toku. Autor kadzie szczeglny nacisk na prawidowe i bardzo szczegowi prowadzenie dokumentacji z przeprowadzanych eksperymentw i wykony wanie etapowych raportw. Nie mona, zdaniem autora zasad 3A. prze. enn tej z pozoru mudnej i uciliwej pracy dokumentacyjnej, gdy z to w a n i e analiza tych danych pozwala nie tylko na zmniejszenie iloci zwierzt w cle perymencie, ale take na ograniczenie procedur powodujcych bl lub duy dyskomfort. Zasada 311 staa si podstaw do poszukiwania innych sposobw bada, ktre dzi powszechnie znane s jako metody alternatywne. Od pierwszego ogoszenia zasady Russella i Ihircia upyno ju ponad 10 lat i pomimo to nie udao si cakowicie wyeliminowa wykorzystywania zwierzt w bada
17H
ii
Iiiulimiii liio/giHliuii i materiaw implantacyjnycli
niach biomedycznych. Cho w wielu wypadkach stosowanie zasady 3R doprowadzio do efektywnego zmniejszenia uycia zwierzt w eksperymentach, to jednak nadal pozostaj takie dziedziny, w ktrych bez przeprowadzenia bada ria zwierztach obej si nie mona. Takie badania obejmuje wanie biologiczna ocena wyrobw medycznych, a w szczeglnoci w zakresie dotyczcym oceny wyrobw przeznaczonych do wprowadzenia na stae do wntrza organizmu ludzkiego. Ocena taka wymaga przeprowadzenia bada implantacyjnych, ktre mog jedynie by wykonane na yjcych zwierztach. W l ej dziedzinie bada - jak na razie - metody alternatywne nie istniej. Jednak zasad 3R oraz 3A nie naley absolutnie odrzuca ani te bagatelizowa. Maj one za zadanie zwrci uwag eksperymentatorw i badaczy na sta konieczno takiego podejcia do bada, najchtniej ju w fazie planowania, ktre eliminowaoby dyskomfort i bl zadawany zwierztom w takim stopniu, jak to jest tylko aktualnie moliwe (117). 0.5. B a d a n i a k l i n i c z n e wiatowe Stowarzyszenie Medyczne (World Medical Association) przyjo "Deklaracj Helsisk" w czerwcu 1964r. Zawarto w niej zalecenia w odniesieniu do bada biomedycznych obejmujcych ludzi. Pocztkowa wersja Deklaracji zostaa uzupeniona w latach: 1975 (Tokio), 1983 (Wenecja), 1989 (llong Kong) i 1996 (RPA). (.'cleni bada biomedycznych obejmujcych ludzi jest ulepszenie procedur diagnostycznych, terapeutycznych i profilaktycznych, a take zrozumienie etiologii i patogenezy chorb. Nawet obecnie wikszo tych procedur zawiera w sobie elementy ryzyka. I 'rzed przystpieniem do bada biomedycznych, naley wzi pod uwag rnice pomidzy badaniami medycznymi, ktre maj znaczenie diagnostyczne lub terapeutyczne dla pacjenta, a badaniami medycznymi, ktrych elekt pozostaje jedynie naukowym osigniciem, bez wpywu na postpowanie diagnostyczne czy terapeutyczne w stosunku do pacjenta, ktry byl obiektem takich bada. Padania biomedyczne, obejmujce ludzi, musz by przeprowadzane zgodnte z Deklaracj Praw Pacjenta, przyjt przez wiatowe Stowarzyszenie M e d y c z n e w 1981 roku na spotkaniu w Lizbonie. Dotycz one: prawa do opieki medycznej; prawa do wolnego wyboru szpitala i lekarza; prawa do podejmowania ostatecznych decyzji dotyczcych wasnej osoby;
(i.5.
Utulaniu klinicznc
171)
[)<)8 tpo wari i;i z pacjentem nieprzytomnym; postpowania z pacjentem ubezwasnowolnionym lul> chorym psych i cznie; prawo do informacji; prawo do prywatnoci. Planowanie bada klinicznych wyrobw medycznych powinno by poprzedzone przegldem literatury, ktrego celem jest: ocena, czy dane kliniczne dostpne w literaturze s wystarczajce aby wykaza bezpieczestwo stosowania i prawidowo dziaania badane go wyrobu medycznego, bez koniecznoci podjcia specjalnie zapln.no wanych bada klinicznych; wykonanie projektu Planu Bada Klinicznych, umoliwiajcego u. \ skanie danych, ktre w poczeniu z danymi z literatury doi.lnu i informacji o bezpieczestwie klinicznego stosowania wyrobu i n e d y i nego. Warunkiem rozpoczcia bada klinicznych jest uzyskania zgody komisji bio etycznej lub innego waciwego organu, oraz spenienia innych warunkw wymaganych p>rzepisarni prawa. Badania kliniczne powinny by tak projektowane, aby mona byo oce ni czy wyrb nadaje si do wskazanych celw, w sposb zapewniajcy u/y skanie wynikw o znaczcej wartoci klinicznej i naukowej, potwierdzajcy zaoenia planu bada klinicznych. Plan Bada Klinicznych - dokument, bez ktrego riie mona przystpi do bada, powinien zawiera: tytu i dane identyfikacyjne; dane o osobach prowadzcych badania i orodku badajcym; dane o sponsorze (osobie - firmie zlecajcej); - zgod osb poddanych badaniu; sposb zadouczynienia finansowego w razie powstania skutkw nie podanych; szczegowy opis i dane identyfikacyjne wyrobu medycznego, ktry bdzie oceniany; uzasadnienie podjcia bada klinicznych ze szczeglnym uwzgldni nicm przegldu literatury, bada iii vit.ro i bada przedklinicznych na zwierztach;
180
ii
lim III I nu liiozgoilnosci liuiliTiulw iinpliiiit.iu yjiiyi.il
colo jakie maj by osignite przez badanie; projekt bada klinicznych; rozwaania statystyczne; Badania kliniczne powinny zosta zakoczone sprawozdaniem. Dokument ten musi spenia wszystkie zaoenia przedstawione w planie bada klinicznych, czyli sprawozdanie z przeprowadzenia badania klinicznego jednego wyrobu medycznego na kadej osobie oddzielnie [158]. 6.6. N o w e b i o m a t e r i a y i n o w e b a d a n i a Bardzo due wymagania stawiane wszczepom, stwarzaj potrzeb staego pogbiania wiedzy o ich waciwociach. Naley jednak podkreli, e dopiero w praktyce klinicznej mona w peni oceni dany materia lub wyrb, nierzadko dopiero po kilkunastu, a nawet kilkudziesiciu latach. Wedug obecnie przyjtych standardw, materiay przeznaczone na wszczepy powinny charakteryzowa si szeregiem nastpujcych waciwoci: stabilnoci fizyczn, czystoci chemiczn, okrelonym skadem fazowym, stabilnoci chemiczn w rodowisku ywego organizmu lub brakiem toksycznoci ewentualnych produktw degradacji, dobr adaptacj w organizmie, brakiem oytotoksycznoei, brakiem alergizacji, brakiem dziaania dranicego i uszkadzajcego tkanki, atrombogennoci, brakiem dziaania rakotwrc z e g o , a take odpowiednimi parametrami mechanicznymi, odpowiedni porowatoci, odpornoci na sterylizacj oraz atwoci stosowania klinicznego. Znalezienie materiau, ktry speniaby te yvszystkie wymagania, jest praktycznie niemoliwe. Niemniej poszukiwania i badania cigle trwaj [52]. Obecnie, w wielu orodkach badawczych, najwiksze nadzieje wizane s z tak zwanymi materiaami bioaktywnymi. Dotychczasowe kierunki bada i poszukiwa opieray si na podstawowym zaoeniu, e najlepszym materiaem nadajcym si na wszczepy jest taki, ktry w rodowisku organizmu ywego pozostaje jak najbardziej obojtny, co w praktycznej ocenie oznacza, e wywouje on minimaln reakcj tkanek. Pomimo, e takie podejcie nie zostao absolutnie jeszcze uznane za bdne, to coraz czciej zakada si, e nic musi ono stanowi jedynej drogi poszukiwa. Dzisiaj nie dy si tylko do tego, by zastosowane biomateriay w najwikszym stopniu przypominay swoim skadem i budow oraz swoimi waciwociami tkanki ludzkie, lecz sugeruje si wrcz, e doskonay materia powinien stymulowa naturalne procesy wytwrcze i to w taki sposb, by organizm uzupeni lub zastpi brakujce tkanki. Czyli wcale nie musi on by biologicznie obojtny. Takie materiay okrelane s mianem "bioaktywriyeh", a badania nad
(>.().
Nowe biomateriay i nowe badania
IHI
nimi trwaj ju od blisko 15 lat. Istniej juz bioaklywin ./Mn, bioaktyw na ceramika oraz bioaktywne materiay kompozytowe Z dotychczasowych bada wynika, e sukces ich stosowania zwizany jest z wytwarzaniem stabilnej, mechanicznie trwalej i odpornej warstwy na styku implantu, zarwno z tkankami mikkimi jak i tkank kostn |125,I27|. Materiay bioaktywne dziaaj w organizmie na poziomie komrkowym, co wykazano na przykadzie bada materiaw implantowanych w tkank kostn. Materiay bioaktywne klasy A indukuj proliferacj komrek kosi nych okrelan mianem "osteoprodukeji". Materiay bioaktywne klasy U, powoduj wzrost koci wycznie na styku implant-ko, co okrelane jest mianem "osteokondukcji". Jednak nie s to jeszcze materiay, ktre w peni pobudzayby organizm do regeneracji anatomicznie prawidowych, was nych tkanek. Regeneracyjne materiay bioaktywne nowej generacji wymu gaj gbszej kontroli reakcji przebiegajcych na styku implant tkanka, ni materiay bioaktywne zaliczone do klasy A. Zakada si, e w takich bada uiach stopie kontroli musi obejmowa: kontrol genow na poziomic nil tozy, kontrol produkcji i aktywacji enzymw i czynnikw wzrostu, a take prowadzenie kontrolowanego wchaniania i wydalania biologicznie aktyw nych moleku bez utraty ich struktury i biologicznej funkcji. W praktyce badawczej oznacza to umiejtno prowadzenia staej, powtarzalnej koni roli na poziomie metabolizmu komrkowego, co wymaga opracowania nowych metod badawczych Reasumujc, kierunki rozwoju bada nad materiaami przeznaczony mi do implantacji nie koncentruj si jedynie ria poszukiwaniu nowych, doskonalszych typw. Zmieniaj si te same procesy i techniki badawcze, stanowice podstaw w biologicznej ocenie wyrobw medycznych. J e s z c z e nie tak dawno w niektrych orodkach podstaw oceny biozgodnoci danego implantu bya rutynowa ocena histologiczna, przeprowadzana w stundardo wyrn mikroskopie wietlnym, polegajca na ocenie ilociowej i jakos< iowe| elementw komrkowych stanu zapalnego. Dzi ju nawet mikroskopia c i e k tronowa czy skaningowa, nie wyczerpuj moliwoci biologicznej oceny bio materiaw. Przy odpowiednim wyposaeniu potrafimy ju siga d o p o z i o mu struktur komrkowych, czy to cytoplazmatyczriyeh czy mitochoiulrial nych, a take prowadzi badania histochemiezne. Zapewne ju niedugo za rutynowe uznawane bd badania na poziomach molekularnym i gcnetycz riym, ktre niewtpliwie pozwol na jeszcze gbsze wniknicie w procesy dziejce si na styku implant tkanka.
(i
llmliinin liiu/goiliioci m a t e r i a w
implant.ucyjnych
bibliografia |l| Ahmad M., McCartliy B., Cronowicz G.: An in vitro model for rnineralization of human osteoblasL-like cells on implant materials. Biomaterials, 1999, 20, 3, 211-220. |2] Algan S.M., Purdon M.A.: Role of tumor necrosis fazctor alpha in parliculate-induced bone resorption. J Ortop Res. 1966, 14, 30-35. |3| Alishia L., Siemiski A.L., Keith J.G.: Biomateria - microvasculature mtcractions. Biomaterials 2000, 21, 2233-2241. 11| Andrzejewska E.: Miejscowa odpowied komrkowa w ranach oparzeniowyeh u dzieci. Rozprawa na stopie dr hab. nauk med. AM d., 1998. |5] Bajor G., Paszenda Z., Bohosiewicz J., Marciniak ,J.: Badania kompozytu wglowego w mikroskopie skaningowym po wszczepieniu do tkanki kostnej zwierzt. Inyniera Biomateriaw, 1999, II, 7, 8, 37-43. |6| Balasubramanian V., Grusin N. K., Bucher R. W., Turitto V. T., Slack S. M.: Residence-time dependent changes in fibrinogen adsorbed lo polymeric biom.aterials. J Biomed Mater Res, 1999, 44, 253-260. |7| Balcerowiak W., Otwinowski J., Pawelec A.: Analiza przyczyn przedwczesnego zuycia polietylenowych panewek endoprotez stawu biodrowego. Inynieria Biomateriaw, 2000, 9, 14-17. |8| Basmadijan D., Sefton M. V., Baldwin S. A.: Goagulation on biomaterials in flowing blood: some theoretical considerations. Biomaterials, 1997, 18, 1511-1522. |9| Bernacca G. M., Gulbransen M. J., Wilkinson R., Wheatley D. J.: in miro blood compatibility of surface-modified polyurethne's. Biomaterials, 1998, 19, (13), 1151-1165. I0| Bloek G/l'., Yeung M.: Asthma induced by nickel. JAMA, 1988, 247. I 11 (!arlos T.M., Harlan J.M.: Leukocyte - endothelial adhesion molecules. Blood 1994, 84, 2068-2101. 12| Gatelas I., Petit A., Zukor D., Marchand R., Yahia L., Huk O. L.: Indu.cti.on of macrophage apoptosis by ceramie and polyethylene particles in nitro. Biomaterials, P)99, 20, (7), 625-630.
Bililiogrulii
[13] Cenni E., Cranchi D., Verri E., Ciwodagnn l (mnltcriiii G (Ul li"}, throboxane If2 and. bata-Ifiromboylolmhn. A comparismi lx-hmvn dij jere.nl markera of platelcl achnahon afler conlacl. willi Inomatciials. .1 Biomed Mater Res, 1997, 30, 2, 289 291. |I4| Chanda J., Kondoh K., Ijitna K., Matsukawa M., Kuribayashi U..: In nitro and in uiuo calcijication of uascular bioprosthesis. Biomaterials, 1998, 19, (18), 1651-1656. [15| Chang C. Rosenson-Schloss R. N., Bhoj T. D., Moghe 1'. V.: Leukocyt, ehernosensory migration on uascular prosthetic biomateria is media ted by an integrin 2 receptor cham. Biomaterials, 2000, 21 2305-2313 [16] Chmielnicka ,1.: Metale i metaloidy. W: Sericzuk W. Toksykologia Wyd. III. PZWL. Warszawa, 1999. |17] Chou L., Marek B., Wagner W.: Effects of hydro.rylapahlc coaliin/ ci i/ stallinity on biosolbility, celi attaehment efjicicncy and proiifcnilwii III nitro. Biomaterials, 1999, 20, (10), 977-985. [18] Cordewener F. W., Dijkgraaf L. C., Ong ,1. L., Agrawal C. M., Zai deneta G., Milam S. B., Schmitz ,1. P.: Particulate rcl.nenal of hydro lytically degraded poly(lactide-co-glycolide) polym.ers. .) Biomed Matei Res, 2000, 50, 59-66. [19] Dadsetan M., Mirzadeh II., Sharifi-Sanjani N., Salehian I'.: In miro studi.es of platelet adhesion on laser-treated polyclhylinc Icmphlhuhilt surface. J Biomed Mater Res, 2001, 54, 4, 540-546. [20] Durmen W. F., Robinson P. H., van Wess(>l R., Pennings A .1 , Li < uwen M. B., Schakenraad .). M.: Long-lcrm cuaiiialion of drtfriulnluin and foreign-body reaction of subculancously rmjd.anlcd poly(l)l loch de-(-caprolactone). .J Biomed Mater Res, 1997, 30, 337 340 [21] Ellis T.M., Hardt N.S., Campbell L., Piacentini D.A., Atkinson M A Cellular immune reactiui.ti.es in women with silicon brcast implants: a prelimiriary inuestigalion. Armals of' Allergy, Ast,lima lininnnology 1997, 79, 2, 151-154. [22] Fini M., Cigada A., Hondelli (I., (!hiesa R., Giardino R., (!iavaresi (!., Aldini N., 'Ibrrieelli 1\, Vieerit,ini P.: In miro and. iii inno bchaviour of Ga- and /'-cnrichcd anoilizcd htanium. Biomaterials, 1999, 20, (17), 1587-1594.
IH-1
(i
I udania l)ii>/|;o(lnoi:i materiaw im|>lantaeyjnycli
|23| Eujisawa N., Poole-Warren I,. A., Woodard J. C., Bertram C. D., Schidhelm K.: A riovel textured surface for blood-contact. Biomaterials, 1999, 20, (10), 955-962. |24| Gawkrodger D.J.: Nickel sensi.vi.ty and the implantation of orthopaedic prostheses. Contact Dermatitis, 1993, 28, 257. |25| Gemmel C. H.: A flow cytometric immunoassay to uantify adsorption of complement activation products (iC3b, C3d, SC5b-9) On artificial surface. J Biomed Mater Res, 37, 1997, 474-480. |2G| (liedroj J.: Interakcja monocytw z pytkami krwi w uszkodzeniu ciany naczy krwiononych. Post. Hig. Medyc. Dowiadcz., 50, 1996, 265276. |27| Gowiski S.: Kierunki bada i rozwoju protez naczyniowych z tworzyw sztucznych, Polimery w Medycynie, 1988, 18, 4, 221-237. [28| Gowiski S., Worowski K., Kondracki S., Worowska A., Raczyski K., Gowiski J.: Zmiany aktywnoci skadnikw ukadu krzepnicia i fibrynolizy w warstwach przeszczepw Dallon - dwustronny welur w rnym czasie po wszczepieniu do aorty. Polimery w Medycynie, 1992, 22, 4, 31-42. |29| Gowiski S., Worowski K., Raczyski K.: Porwnanie aktywnoci kalcpsyny D przeszczepw Dallon-standard i Dallon-dwustronny welur wszczepionych w aort brzuszn. Polimery w Medycynie, XXII, 4, 1992, 63-68. |30| Gowiski S., Worowski K., Worowska A., Raczyski K., Gowiski ,)., Kondracki S.: Wpyw tworzyw rnych typw protez naczyniowych na pytki krwi, ukad krzepnicia i fibrynoliz. Polimery w Medycynie XXII, 1992, 4, 17-29. |311 Golden M.A., Au Y.P.T., Kenagy R.D., Clowes A.W.: Growth faclor gene ezpression by intimal cells in healing polytetrafluoroethylene grafts. ,J.Vasc. Surg. 1990, 11, 580-585. |32| Gomi K., Lowenberg B., Shapiro G., Davies J. E.: Resorption of sintered synthetic hydroxyapatite by osteoclasts in uitro. Biomaterials, 1993, 14, (2), 91-96. |33| Gonzales O., Smith R.L., Goodman S.B.: Effect of size, coneetration, surface area and uolumc of polyrncthylmelhacrylateparticles on human rnac.rophages in vil.ro. .1 Biomed Mater Res, 1996, 30, 4611-473 .
I iihlingrafia
IM.',
|34| Goodman S. L. Sheep, pig, and huinun plnlelel mulcrial mlcraclions with model cardi.ovasc.ular biomaleruds .1 Itiomed Mnici Hcs, 1 .**, I999, 240-250. [35] Granchi D., Cavedagna D., Ciapetti (i., St.ea S., Schiavori I'., Ciuani R., Pizzofcrrato A.: Silicon brr.ast implants: the rol.c of immuno system on capsular contracture formation. J. Biomed. Mat. Res. 1995, 29, 2, 197-202. 136] Granchi D., Ciapetti G., Filippni F., Stea S., Cenni lv, Pizzoferrato A., Toni A.: In vitro cytokine production by mononuclear cells c.rposcd to bone cement extracts. Biomaterials 2000, 21 (17), 1789-1795. [37] Green T. R., Fisher j., Stone M., Wrblewski B. M., Inghmnn I Polyethylene particles of a "critical size" are necessary for Ilu indue tion of cytokines by macrophages in vitro. Biomaterials, I99K, 10 i 'I) 2297-2302. [38] Grurnkemeir J. M.: Hemocompatibility of treated polysiyrcn, mbstra les: Contact activation, platelet adhesion, and procoagulant achnily oj adherent platelets. j Biomed Mater Res, 1998, 41, 057-070. [39] Grurnkemeir J. M., Tsai W. B., McFarland C. D., Horbet.t T. A. 77o effect of adsorbed fibrinogen, Jibroneetin, von Willebrand factor and vi tronectin on the procoagulant state of adherent platelets. Bioinalcrials, 2000, 21, 2243-2252. [40] Hallab N., Jacobs J., Black J.: Hyperse.risitivily to mchdlic biomale rials: a review of leukocyte migration inhibition assays. Hionialcrlaln 2000, 21, 1301-1311. [41] Ilamand M. F., Briuet l'\: In vil.ro cornparatrnc coaluahou tuulei static eonditions of the hemocompatibility of four iypes of lubmy foi cardiopulmonary bypass. Biomaterials, 1999, 20, (17), 1501 1571. [42] Holy C. E., Dang S. M., Davies ,1. 1^., Shoichet, M. S.: in miro dc,pa dation of a nouel poly(lacii.de-co-glycolide) 75/25 foam. Biomaterials, 1999, 20, (13), 1177-1 185. [43| Munt, ,1. A., Meijs (!., Williams D. F.: Ilydrophilicrty of polymcrs and soji tissue rcspoiisc: A tpianlahvc analysis. .1 Biomed Mai,er Mes, 1997, 30, 542-549.
II
Kiiiliinln lk)/|;o(lnoi i m a t e r i a w
im|>lanl.acyjnych
111| ll>ini S. M., Uhrich K. li., Bronson II., Kl-Amin S. F., Langer R. S., Laurencin C. 'L'.: Poly(anhydride-co-imides): in vivo biocompatibility in a rat model. Biomaterials, 1998, 19 (10), 941-951. |45| Ingham E., Green T. R., Stone M. H., Kowalski R., Watkiris R., Fisher ).: Production of TNF-a and bone resorbing actwity by m.acrophages in response to different types of bone cement particles. Biomaterials, 2000, 21, (10), 1005-1013. | I0| Ishimi Y., Miyaura C., Jin CH., Akatsu T., Abe E., Nakamura Y., Yamaguehi A., Yoshiki S., Matsuda T., Hirano T., Kishimoto T., Suda '1'.: IL-6 is produced, by osteoblast and induces bone resorption. J. Immunol., 1990, 145, 3297-3303. |47] Jaczak D., Skra J., Chudoba P., Jele M., Polak w., Kurta K.: Porwnanie zachowania si otrzewnej ciennej oraz protezy naczyniowej w iukadzie ttniczym, monitorowane badaniami izotopowymi, oraz badaniami odpowiedzi humoralnej i komrkowej organizmu. Polimery w Medycynie, XVIII, 1-2, 1998, 25-31. |48| .Jarosz-Cichulska H.: Polimery syntetyczne. W: Nacz M.: Problemy biocybernetyki i inynierii biomedycznej. T.4, Ku Ib: Biomateriay. Wydawnictwo Komunikacji i cznoci. Warszawa 1990. 119| Jaworski Z.: Badania laboratoryjne i biologiczne rnych rodzajw protez naczyniowych. Polimery w Medycynie, 7, 1, 1977, 57-67. |50| Jodynis-Liebert J., Seczuk W.: Toksykometria. Toksykologia. PZWL, Warszawa 1999. W: Seczuk W.:
|511 Kao W. .).: Eualuation of leukocyte adhesion on polyurethanes: the cffects of shear stress and blood proteins. Biomaterials 2000, 21, 22952303. |52| Kai.z .).: Deuelopments in medical polymers for biomaterials applicalions. Biomaterials. 2001, 1-8. |53| Khouw I. M., van Wachern P. B., Molema G., Plantinga J. A., de Leij I,. F., van Luyn M. ,J.: The foreign body reaction to a biodegradable Inomatcrial di.fjers between rats and. mice. ,1 Biomed Mater Res, 2000, 52, 3, 439-446.
Bibliografia
IH7
|54| Klein C. I*., Driesseri A. A., deGroot K, Hclaltonship In-Immi. Ikr degradation bchawi.our calcium phosphalc ceramies mul Iherr physical chernical characteristic. and. u.l.l ras I rui i mul yeomelry. Biomaterials, 198-4, 5, 157-160. |55] Klomp A. J., Engbers G. II., Mol .)., Terlingen .1. G., Feijon ,).: Adsorp lion of proteins from plasma al, polyester non-wovens. biomateriau, 1999, 20, (13), 1203-1211. [56] Knoch M., Buchhorn G., von Knoch F., Koster G., Willert II. G.: In tracellular measurement of polyethylene partcles. A histomorphoinetrie study. Areh Ortop Trauma Surg., 2001, 121, 399-402. [57] Kobayashi A., Freeman M.A.R., Bonfield W., Kadoya V., Yuinne I , Al-SafFar N., Scott G., Revell P.A.: Number of polyethylene /uiilic les and osteolysis in total joint replacements. .).Bone.Joint Surg Mi , 1997, 79, 844-848 . |58] Kohri M., Miki K., Waite D. E., Nakajima II., Okabe I In miro stability of biphasie calcium phosphate cerami.es. Biomaterinls, 1993, 14, (4) 299-304. [59] Kornu R., Maloney W.J., Kelly M.A., Smith R.L.: Osteobla.it adhesion to orthopaedic implant alloys: effects of eell adhesion mol.ccul.es mul diamond-like carbon coating. J. Orthop. Res., 1996, (i, 871 877. [60] Kowalewski R., Gowiski S., Gowiski J., Poski A.: Ocena ckspre sji aktywatora plazminogenu i jego inhibitora w tworzcej sn; wm siwie wewntrznej przeszczepw poliestrowych. Ghir. Pol. 2, Supl. 2, 2000, 124. [61] Kraft C. N., Hansis M., Arens S., Menger M.D., Vollmar P Slnuled muscle microuaseular response to silocr implants: A eonepaiut%ve III vi.vo study with titanium and sta.rnl.ess stcel. ,1 Biomed Matei !(< , 2000, 49, 192-199. [62] Krechniak J., Jodynis-Liebert J.: Toksyczno tworzyw s luc nych. W Seczuk W.: Toksykologia. PZWL, Warszawa, 1999. [63] Kudelska-Mazur I)., Lewandowska-Szumie M., Komender .1., Benke G.: Poczenie dwch metod testowania biomateriaw in miro (('om bination of Iwo mcthods Jor biomateria tcsii.ng in miro). Inynieria Biomateriaw, 3, 9, 2000, 20-29.
li
lliulmiin liio/godnofo i i n u l e i i a l w
implantacyjnycli
[641 Ku II.: Wprowadzenie. W: Nacz M.: Problemy biocybernetyki i inynierii biomedycznej. T.4, Ku II.: Biomateriay. Wydawnictwo Komunikacji i cznoci. Warszawa 1990. [65] Ku 11., Gra G.: Materiay i wyroby biomedyczne. Polimery w Medycynie 1979, 1, 19-30. [66] Ku H., Jaworski Z., Staniszewska J., Borzemska M., Knasiak D., Zbieranowski Z., ukowska B.: Basic studies of autogenized. and lyophilized :uascular prostheses. Polimery w Medycynie, 1978, 18, 3, 23133. |67| Ku H., Rczka K.: Metale i ich stopy. W: Nacz M.: Problemy biocybernetyki i inynierii biomedycznej. T.4, Ku H.: Biomateriay. Wydawnictwo Komunikacji i cznoci. Warszawa 1990. [68] Ku H., Staniszewska-Ku J., Paluch D., Rutowski R., Wojda J., Okrojek C.: Biological and surgical eualuation of woven uascular grafts. Polimery w Medycynie, 1981, 11, 3-4, 151-162. |69| Lamade W.R., Friedl W., Schmid B., Meeder P.J.: Bone cement implantation syndrome. A prospectiue randomised trial for use of antihista.rn.ine blockade. Arch. Orthop.Trauma Surg., 1995, 114(6), 335-339. |70| Lemmonuchi Y., Schacht E., Kageruka P., De Deken R., Diarra B., Diali O., Geerts S.: Biodegradable poy ester for controlled release of trypanocidal drugs in vitro and in vivo studies. Biomaterials, 1998, 19, 20, 1827-1833. |7I | Liebhard J., Ku H., Martosz M., Rutowski R., Maolepszy J., Obojski A., Mdrala W.: Alergia na nikiel, chrom. i kobalt po zespoleniu koci za. pomoc cznikw metalowych. Pol. Merk. Lek. 2000, 8, 47, 316. |72| Lu L., Peter S. J., Lyman M. D., Lai II., Leite S. M., Tamada J. A., Vacanti J. P., Langer R., Mikos A.: In vitro degradation of porous pol.y(Llactic aeid) foams. Biomaterials, 2000, 21, (15), 1595-1605. |73| Lundeen G. A., Shea I<. G., Sanderson C., Bachus K. n., Bloebaum R. I).: Techniue for identification of submicron metal particulate from. implants in histological specimens. J Biomed Mater Res, 1998, 43, (2), 168-174. |71| owkis B., Szymonowicz M.: An assessment of athrombogenic properties of electret polyethylene film. Polimery w Medycynie, XXVIII, 1-2, 1998, 5-13.
Bibliografia
IM! I
|75] Lowkis 15., Szyrnonowicz M.: Wpyw ludwiku elcklryciiapi nu wyniki bada tivmboelastograficznych krwi lud ku / Polimery w Medycynie, 11, 3-4, 1981, 191-202. [76] Majewska E.: Czsteczki adhezyjnc w zapaleniu.. W: Tchrzewski II Zapalenie. Patofizjologia i klinika. Medpress. Warszawa 1998. [77] Mariak Z.: ow the immune system eom.munic.ates with l.he bramy Neurol Neurochir Pol., 1999, 33, 665-676, |78] Mc Neil P.L., Muthukrishnen L., Warder E., D Arnore P.A.: Crowtli. factors are released by mechanieally injured endothelial cells. ,). (VII Biol., 1989, 109, 811-822. |79] Merrit K., Rodrigo J.J.: Immune response to synthclic mai, / mis Sen sitization of patients receiuing orthopedic implants. ('lin < )i l hop IM Res., 1996, 326, 71-79. [80] Milleding P., Wennenberg A., Aleddin S., Karlsson S., Simon I Sm face corrosion of denta ceram.ics in nitro. Biomateria:., 1999, 211, (H) 733-746. [81] Misterka iska J.: plantacji Polimery S., Paluch D., ywicka B., Staniszewska-Ku ,1., Pobiedz Zmiany w poziomie Interleukiny-1 i inle.rleuki.7iy li po nu wybijanych m.ateii.aw medycznych. Doniesienie wstpne w Medycynie, XXVIII, 1-2, 1998, 15-24.
[82] Miyamoto Y., Ishikawa K., Takechi M., Toh 'I'., Ynasa T , Nagaya ma M., Suzuki K.: Histological and com.posi.ti.onal. enidualions oj lim, types of caciurn phosphate cements wh.cn implantcil m suhcutancous tissue immediately after mi.xi.ng. ,1 Biomed Mater Res, 1999, IK, I 36-42. [83] Montanaro L., Arciola C. R., Cenni 10., Ciapetl.i C., Savioli I I illp pini F., Barsanti L. A.: Cytotoxi.city, blood. compal.ibi.hly anlimicridnal actiuity of two cyanoacrylate glues for surgical usc. Biomateria:., Vol 22 (1), 2000, 59-66. [84] Morais S., Sousa J. P., Iêrnandes M. II., Carvalho C. S., Bruijn .1. I)., van Blitterswijk ('. A.: lifjects of AISI 316L corrosion products III III nitro bone formation.. Biomaterials, 1998, 19, (11-12), 999-1007. |85| Murray I).W., Pnshfon M.: Macrophagcs sii.mu.latc bone rcsorphou whe.n Ihcy phagocytosc parhcl.cs. .1 Bone Joint. Surg, 1999, 72B, 9KH 992.
M N
ii
l l n i l n i i l n h i o / j f o d n o i i imil.crialw
iniplant.acyjnych
|86| Nakamura 'I'., Shimizu Y., Takimoto Y., Tsuda T., Li Y., Kiyotaini T., Terainachi M., IJyon S., Ikada Y., Nishiya K.: Biodegradation and lum.origenicity of implanted plates made frorn a copolymer of (caprolactone and L-lactide in rat. ,J Biomed Mater Res, 1998, 42, 475484. |87| Ohtsu A., Kusakari H., Maeda T., Takano Y.: A histological inuestigation on tissue responses to titanium. implants in cortical bone of the rat femur. J Periodontology., 1997, 3, 270-283. |N8| Olino N., Turnay ,J.,Herrera J., Gavilanes J. G., Lizarbe M. A.: Kineties of in vivo degradation of sepiolite-collagen com.plexes: Effect of glutaraldehyde treatm.ent. J Biomed Mater Res, 1996, 30, 1, 77-84. |89| Olofsson P., Rabahie G.N., Masumoto K., Ehrenfeld W.K., Terrel L.D., Goldstone J., Reilly L.M., Stoney R.J.: Histopathological charactemstics of explanted human prosthetie arterial grafts: implications for the prevention and mangement of graft infection. Eur. j . Vasc. Euvasc. Surg., 1995, 9, 143-151. |90| Otwinowski J., Rudzki Z., Pawelec A., Fraczuk B.: Niepowodzenia w alloplastyce stawu biodrowego zwizane z polietylenem. Inynieria Biomateriaw, 2000, 9, 14-17. |9I| Paluch D.: Badania porwnawcze in vitro dziaania toksycznego wycigw wodnych z tworzyw sztucznych w testach biologicznych na ywych komrkach. Polimery w Medycynie, XII, 1982, 3-4, 79-118. |92| Paluch D., Pielka S., Szosland L., Staniszewska-Ku J., Szyrnonowicz M., Solski L., ywicka B.: Wkna z regenerowanej chityny. Badania biologiczne (Biological inuestigation of the regenerated chitin fibres). Inynieria Biomateriaw, 2000, 3, 12, 17-22. |93| Paluch I)., Staniszewska-Ku J., Rutowski R., Szyrnonowicz M., Solski I,.: Prby modyfikacji poliestrowych protez naczyniowych. Polimery w Medycynie, 1992, 22, 4, 77-86. |94| Paluch D., Staniszewska-Ku ,1., Solski L., Szyrnonowicz M., Usakiewicz B.: Badania dowiadczalne opatrunkw hydroelowych Po Ig cl opartych na bazie syntetycznych monomerw. Polimery w Medycynie, XXIII, 3-4, 3-15.
Bililiogralia
ni
|95] Paluch D., Szosland L., Koodziej .)., Staniszewska Ku .1 . Szymonw iez JV1., Solski L., Zywicka U.: Utulania !ivil<i<ii< m winku u ihbulyry lochityny. Inyniera Biomateriaw, II, , 1999, 7, N, 52 (il). [96] Paluch D., Szosland L., Staniszewska Ku .)., Solski L., Gbarowska E.: Ocena biologiczna wkien ch.il.ynowyc.li.. Polimery w Medycynie, XXX, 2000, 3-4, 3-31. [97] Paluch D., Szyrnonowicz M, Pielka S., Majda ,1.: Wpyw materiaw o rnym stopniu zwilalnoci powierzchni na wybrane parametry ukadu krzepnicia. Polimery w medycynie, XXXI, 2001, 1-2, 27-32. [98] Panaszek B., Maolepszy ,J., Wrzyszcz M., .Intel M., Machaj Z Mieszana choroba tkanki cznej u mczyzn naraonego na />/ cwlckh dziaanie rodkw toksycznych. Pol. Tyg. Lek., 1993, IN, 130 13'.' [99] Petruzzelli L., Takarni M., Humes U.D.: Structure and funchon oj ccii adhesion m.olecules. Am J. Med. 1999, 106, 467-476. [100] Piatteli A., Scarano A., Coraggio F.,Matarasso S.: Kary Irssuc rew lions to polyactic resorbable rnembranes: a hisl.oloyical and hisl.ochcin ical study in rabbit. Biomaterials, 1998, 19 (10), 889-890. [101] Pitsch R.J., Minion D.J., Gomen M.L., van Aalst, J.A., Pox P.L., Gra ham L.M.: Platelet - deriued growth faetor produclton by cells [min Dacron grafts implanted in a canine model. ,J.Vase. Surg. 1997, '.'<> I, 70-78. [102] Puleo D.A., Nanci A.: Understanding and controlling llic bmw niipluul interface. Biomaterials 1999, 20, 2311-2321. [103] Rassner: Dei^matoogia. Urban & Partner Wrocaw 1994. [104] Revell P.A., Weightman B., Freeman M.A., Roberts B.W.: The pro duction and biology of plolyethylene wear debris. Arcg. Ortop. 'liauni. Surg., 1978, 91, 167-181. [105] Rudnicki .1., Staniszewska-Ku .1., Kielar W., Solski L., Paluch 1)., Skalski A.: Ocena porwnawcza procesu gojenia sic zespole jelitowych w zalenoci od iislosowanych materiaw. Badania Dowiadczalne. Polimery w Medycy , XXX, 2000, 3-4, 33-56
lp
I l i i i l i u i i a biozgodnoci m a t e r i a w
implanUicyjnych
(10(i| Ryhenen .1., Kalioinen M., Serio W., PerDmDki R, Junila .J., Niemela lv, Tuukkanen ,).: Bone healing and rnineralization, implant corrosion, and trac metals after nickel-titanium shape memory metal intrarnedullary. J Biomed Mater Res, 1999, 47, 472-480. |I07| Sackman J.E., Freeman M.B., Petersen M.G., Allebban Z., Niemeyer C.P., Lothrop C.D. Jr.: Synthetic uascular grafts seeded with genctically modified endotheliurn in the dog: eualuation of the effeet of sceding techniue and retrouiral uector on celi persistence in vivo. Celi Transpl., 1995, 4, 2, 219-235 1108| Santavirta S., Kottinen Y.T., Saito T., Gronblad M., Partio E., Keppirien P., Rokkanen P.: Immune response to polyglyeolic acid implants. J. Bone J. Surg., 1990, 72, 597-600. 1109] Savarino L., Granchi D., Ciapetti G., Stea S., Donati M.E., Zinghi G., Eontanesi G., Rotini R., Montanaro L.: Effeets of metal ions on white blood cells of patients with failed to lal joint arthroplasties. J Biomed. Mater. Res., 1999, 47, 543-550. 11 101 Schmalz G., Schuster U., Schweiki II.: Influence metals on IL-6 release in vit.ro. Biomaterials, Vol. 19, (18), 1998, 1689-1694. | l l l | Selton M. V.: Perspectiue on hemocompatibility Mater Res, 2001, 55, 445-446. testing. J Biomed
|l 12| Selton M. V., Sawyer A., Gorbet M., Black J. P., Cheng E., Gemmel C., Pottinger-Cooper E.: Does surface chemistry affect thrombogenicity of surface modified polymers. J Biomed Mater Res, 2001, 55, 147-459. |i 13| Shikinami Y., Okuno M.: Bioresorbale deuices made of forged composites of hydrozyapatite (HA) particles and poy-L-lactide (PLLA): Part I. Basic charactestics. Biomaterials, 1999, 20, (9), 859-877. |1 1 l| Skra ,J.: Udzia leukocytw w procesie wgajania si syntetycznej proIczy naczyniowej. Rozprawa na stopie doktora habilitowanego. Wyd. Akademii Medycznej we Wrocawiu 2000. |l I5| Skra .)., Jaczak D., Jele M., Polak W., Pawowski S., Korta K., (Jhudoba P.: Wczesna odpowied komrkowa i humoralna po wszczepieniu protezy naczyniowe/ w ukad ttnicy. Polimery w Medycynie, 1997, 27, 3-4, 27-31.
liibliogralia
l!U
|ll(j| Smith D.C., ugowski S., Mchugli A., Ueportei I)., Wutson P.A., Chipman M.: Systemie metal ton leucls III dndal implants pntic.nts. Int. .). Oral Maxillofacial Implants., I!)!)7, 12, 828-834. |117] Solski L.: Regulacje prawne i aspekty etyczne w badaniach dowiail czalnych na zwierztach ('The lega re.gulal.ions and ethical problcms coneerning the use of experim.ental anirnals in biornedical rcscarch). Inynieria Biomateriaw, ,2000, 3, 12, 8-12. 1118] Solski L., Paluch D. Krzywosiski L.: Krajowe procedury normalizacyjne dotyczce biomateriaw na przykadzie Normy ISO-101)9."/"Bi ologiczna ocena wyrobw medycznych" (Polish standarisal.ion proce dures related to biomaterials on the practicular example o! IS( > 10003 "Biological evaluation of medical devices"). Inynieria BioinnOrialow, 1999, 2, 7-8 60-65. |119] Sorensen E. N., Burgreen G. W., Wagner W. R , Antaki .1 P < 'om putational simulation of platelet deposition and actiualioii Moilcl di uelopment and properties. Ann Biomed Eng, , 1999, 27, I, 130 I I M 1120] Spausta G., Kucias J., Giarkowska ,1., Grzybek A.: Anuli-a wpywu wybranych polimerw na cechy morfod.ynami.cznc komrki picrwotniu ka Blepharisma undulans. Polimery w Medycynie, XXVII, 1997, I 2, 61-67. [121] Springer T.A.: Adhesion receptors of the immune 1990, 346, 425-434 system. Natur,
[122] Staniszewska-Ku J.: Badania in vivo, l.. Biomateriay pod red. Ilen ryka Kusia. Wyd. Kom. i czn., Warszawa, 1000, t 4, 16 29 |123] Staniszewska-Ku ,J.: Badania kliniczne protez (lor lei Praca poglu dowa. Polimery w Medycynie, 1985, 15, 3-4, 79-N8. |124| Staniszewska-Ku J., Paluch D.: Dobr metod, badan dla oceny Ino materiaw przeznaczonych do implantacji. Zastosowanie polimerw w nowoczesnych technikach medycznych, Stow. Pol. Wynalazcw i Racjonalizatorw, Materiay Sympozjum, Ustro 1997, 65 78. [125] Staniszewska-Ku .1., Paluch I)., Pielka S., Slsarczyk A., Garearek .1.: Zastosowanie dwufazowe;/ ceramiki hydroksyapatytowej i whillocki lowe/ jako materiau oslcoindiikcyjncgo. Badania dowiadczalne. Act a of Bioengineritig and Biomcchnnics, .3, Supplement I, 2001, 221 230.
i>
II IH I IIIIIII lnu/,^ OI I IIOCI m a t e r i a w
implantacyjnycli
1126| Staniszewska-Ku .)., Rutowski R., Paluch D.: lindanie odczynu tkanek na nici chirurgiczne z zastosowaniem wasnej metody punktowej. Polimery w Medycynie, XXVII, 1997, 1-2, 3-15. |P27| Staniszewska-Ku J., Zborornirska-Wnukiewicz 13., Lewandowski R., Solski L., Wnukiewicz ,J., ywicka B.: Wczesny odczyn tkankowy po iniplantaeji ceramiki niskoporowatej o modyfikowanej powierzchni. Badania dowiadczalne. Inynieria Biomateriaw, 111, 2000, 12, 12-10. 112K| Stpiski W., Kozowski B., Kaczorowski K., Bednarek A.: Ocena srilopemcyjnych zaburze w ukadzie krenia podczas stosowania, cementu akrylowego. Materiay XXI Zjazdu PTOiTr. Gdask 1976, 214215. 1129] Suggs L. J., Shive M. S., Garcia A., Anderson J. M., A. G. Mikos.: In nitro cytotoxicity and in vivo biocompatibility of poly(propylene fumarate-eo-ethylene glycol) hydrogels. J Biomed Mater Res, 1999, 46, 22-32. 1130] Suggs L. .1., West J. L., Mikos A. G.: Platelet adhesion on a biabsorbale poly(propylene furnarate-co-ethylene glycol) copolymer. Biomaterials,
Voi. 1999, 2 0 , ( 7 ) , 6 8 3 - 6 9 0 .
|I3I| Swartbol P., rlVuedsson L., PDrsson H., Norgren L.: Tumor necrosis far tor ( and interleukin-6 release from white blood cells induced by difjerent graft materials in nitro are affected by pentoxifylline and iloprost. .1 Biomed. Mater. Res. 1997, 36, 400-406. 1132| Szulc .).: Tworzywa sztuczne w zetkniciu z organizmem i z tkankami. Tworzywa Sztuczne w Medycynie, WNP, 1970, 157-186. |I33| Szyrnonowicz M., owkis B.: In nitro testing rnethod of polymers candidate destined for contact with blood. Polimery w Medycynie, 20, 1-4, 1990, 43-54. |I34| Szyrnonowicz M., Kratochwil J., Koodziej J., Rutowski R., Staniszewska-Ku J., Paluch D., Solski L., ywicka B.: Badania wpywu materiaw hemo statyczny eh ria parametry ukadu krzepnicia i fibrynoliz (Evaluation of the inflence of topical haemostatic materials on coagulation and fibrirtolysys parameters). Inynieria Biomateriaw, 1999, 2, 7-8, 45-51. |I35| Szymonowie/. M., Paluch I)., MisterkaS., Staniszewka-Ku ,L, Majda .1 : Zmiany w poziomie wybranych parametrw laboratoryjnych krwi. po
I lililiogralii
implantacji wkien chitozanowych. Polimery w Medycynie, XXVII, 1997, 1-2, 17-37. 113(i| Tar nok A., Malinko A., Muller M., Zotz R. .1.: Ilapid iii miro biocom patibility assay oj endonascalar stents by JIow cytometry using platclcl actwation and plalelet-leukoeyte aggmgation. Cytometry, I!)!)!), 15, 38, 30-39. 11.371 Taylor M. S., Daniels A. U., Andriano K. P., Heller .1.: Su: absorbalc polym.ers: in nitro acute loxi.ci.ty oj accumulated degradation pwdncts. .J Appl Biomater, 1994, 5, (2), 151-157. 11381 Tchorzewski H.: Zapalenie. Patofizjologia i klinika. Mcdpres.s Wars/u wa 1998. 11391 Thompson B.M., Mundy G.R., Chambcrs T.J.: Tumor u cci mmi Im l.ors alpha and bela induce osteoblastic cells lo shmulalt o .h < la .In bone resorplion. ,J. Immunol., , 1987-138, 775-779 |l l()| Tice R. R., Agurel E., Anderson D., Burlinson B., Ilartniunn A , Kobayashi II., Miyamae Y., Rojas E., Sasaki Y. I'\: Single cdi gclomcl assay: Guidelines Jor in nitro and in nino geneii.c to.r.ieoloyy Icslniy Environ Mol Mutagen, 2000, 35, 206-221. |l ll| Tornazic-,lezie V.J., Merrit K., Umbreit T.H.: Signijicancc oj lin lypi and size oj biomateria particles on phagocytosis and tissue drsli ibu tum. J Biomat Mater Res 2001, 55, 523-529. |T12| Tomihata K., Suzuki M., Ikada Y.: The pil dependcncc of nionojila menl sutures on hydrolytic degradation. .1 Biomed Mnlei Ile,, '.'lllll, 58, 511-518. |M3| 'Isuiohija T., Ikarashi Y., Mata 11., Ibyoda K., Pchinin I Inunl i N., Sasaki T., Nakarnura A.: Com.parali.ve studies oj lin lont iii/ o/ standard referenee materials in uarious cylol.o.ricily lesls mul III mvo im.plantati.on tests. ,J Appl Biomater, 1993, 4, 2153-156. |144| IJlatowska-Jara A., Podbielska II., Szyrnonowicz M., Staniszewska Ku .1., Paluch D.: Biological examination oj sol-gcl biomatcrtals. Polimery w Medycynie, XXX, 2000, 1-2, 45-54. |I45| Urban .1., Rutowski R., Staniszewska-Ku .).: Badania dowiadczalni nad. przydatnoci prol.c poliestrowych Dallos w operacjach rckoiisli II keyjnych wizade sl.awu kolanowego. Polimery w Medycynie, XXX, 2000, 1-2, 3-9.
I!l(
li
II III I ILII I II liio/j;i)(lnoi:i n u i l c r i a l w
implant,acyjnych
|M(j| Voj(larti A., Brautbar N., Campbell A.W.: Anlibody to silicone and native macromolecules in wornen with silicon breast implants. Irarnunopharrnacology & Immunotoxycology. 1994, 16, 4, 497-523. [ 117| Willert H.G., Semlitsch M.: Reactions of the particular capsule to wear products of artificial joint prostheses. J. Biomed. Mater. Res., 1977, 11, 157-164. |I48| Wriukiewicz J., Kara J., Wnukiewicz B., Ziemski R: Zastosowanie nieorganicznego cementu ortopedycznego w chirurgii szczkowo-twarzowej. Doniesienie wstpne. Czas. Stomat., 1998, LI, 7, 458-462. |I49| Yarnamuro T., Matsusue Y., Uchida A., Shimada K., Shimozaki E., Kitaoka K.: Bioabsorbable osteosynthetic implants of ultra high strengh poly-L-lactide. A clinical study. Int. Orthop., 1994, 6, 332-340. |150] Yasuda Y., Akiguchi I., Kameyarna M.: Sulindac induced aseptic meningitis in m.ixed connectiue tissue disease. Clin. Neurol. Neurosurg., 1989, 91, 257-260. [1511 Yokoharna Y., Matsumoto T., Kuroki Y., Imai K., Okada Y.: Production of m.atri.x metalloproteinases at the bone-im.plant interface in l.oose total hip replacements. Laboratory Investigation., 1995, 6, 899911. |I52| Yuasa T., Miyamoto Y., Ishikawa K., Takechi M., Nagayama M., Suzuki K.: In vitro resorption of three apatite cements with osteoclasts. .1 Biomed Mater Res, 2001, 54, 344-350. [153| Yuehuei II.A., Shane K., Woolf, Friedman R.J.: Pre-clinical in vivo eualuation of orthopedic bioabsorbable deuices. Biomaterials 2000, 21, 2635-2652. |I54| Zabel M. Wprowadzenie do metod irnm.unocytochemicznych. Immunocytoehemia. pod redakcj M. Zabla. PWN. Warszawa 1999, 13-17. |I55| Zeinart K.: Udzia komrek ernych w procesach uszkodzenia tkanek. W: Tchorzewski H.: Zapalenia. Patofizjologia i klinika. Medpress. Warszawa 1998. |I56| Zimnoch L., Gowiski S., Andrzejewska A., Raczyski K., Kondrecki S., (Gowiski .J.: Porwnanie procesw wgajania si protez naczyniowych Dallon-standard i Dallon-dwustronny welur. Polimery w Medycynie, 1992, 22, 4, 43-59.
l i i b l i o g r a l i a l!U
I57| ISO 10993 : Biological evaluation * I mcdical 1* \ t a. Part 1: Evaluation and testing; b. Part 2: Animal wclfarc reuircnicnts; c. Part 3: Tests for geriot,oxicty, careinogenicity and r<'|)roduc:tive toxicity; d. Part 4: Selection of tests for intcraction with blood; Anncx I) Evaluation haemolytic properties of medical devices; e. Part 5: Tests for in nitro cytotoxieity; f. Part 6: Tests for local elTects after implantation; g. Part 7: Ethylene oxide sterilization residuals; h. Part 8: Selection and ualification of reference materials Ibi l>m logical tests; i. Part 9: Framework for identification and qualification of pol,ml lal degradation products; j. Part 10: Tests for irritation and delayed-typc hypcrseusitivil.y; k. Part 11: Tests for systemie toxicity; 1. Part 12: Sample preparation and relerenee materials; m. Part 13: Identification and uantification of degradation prod ucts polymeric medical devices; n. Part 14: Identification and uantification of degradation prod ucts frorn ceramics; o. Part 15: Identification and uantification of degradation prod ucts from metals and alloys; p. Part 16: Toxicokinetic study design for degradation prodnet and leachables; q. Part 17: Establishment of allowable lirnits for leaeliahle .ul> stances using health-based risk assessment; r. Part 18: Chemical characterization of materials. [158] ISOCD 14155-1.2: Clinical investigation of medical deviees for subjeets. a.) Part I: General recpiirements; b.) Part 2: Clinical invcs tigation plans. 1159] ASTM P 756-03: Standard practiee for assessment of licmolytic prop erties of materials.
L>
11 I I L .I I I I J I iii I / J M K ) I K ici i n i i t c r i i i l w
inipliintacyjnycli
(i.7. M e t o d y a l t e r n a t y w n e w badaniach biozgodnoci m a t e riaw i m p l a n t a c y j n y c h |M.Lewandowska-Szumie]

6.7.1. Wprowadzenie Termin "metody alternatywne" w badaniach biologicznych ma zwizek z rozwojem toksykologii in vitro i oznacza alternatyw w stosunku do eksperymentw przeprowadzanych z uyciem zwierzt dowiadczalnych. W kontekcie badania biozgodnoci materiaw implantacyjnych, rozumiany jest jako alternatywa dla eksperymentalnej implantacji testowanych biomateriaw do tkanek zwierzt laboratoryjnych na etapie przedklinicznej oceny biozgodnoci. Podobnie jak sam termin, take istota alternatywnych bada biozgodnoci bierze pocztek od toksykologii in nitro. Ta stosunkowo moda dyscyplina powstaa w odpowiedzi na zapotrzebowanie przemysu farmaceutycznego oraz kosmetycznego na szybkie, wiarygodne i powtarzalne testy toksycznoci substancji uywanych do produkcji lekw i kosmetykw. IJ podoa rozwoju technik alternatywnych le wzgldy etyczne, zwizane z ochron zwierzt laboratoryjnych, przy czym szans dla ich dynamicznego rozwoju stworzya przede wszystkim opacalno stosowania bada prowadzonych poza ustrojem. Zainteresowanie przemysu badawczymi technikami in nitro i wynikajce std znaczne nakady finansowe, przyczyniy si do ogromnego rozwoju metodologii hodowli komrek i tkanek in nitro. W chwili o b e c n e j s one wanym narzdziem w badaniach podstawowych we wszystkich kluczowych dziedzinach medycyny. Take w ocenie biozgodnoci materiaw implantacyjnych ronie zainteresowanie pozaustrojowymi metodami bada, czego uproszczon ilustracj moe by liczba artykuw cytowanych w bazie MPDLINE pod hasem: "biocompatibility" skojarzonym z hasem: "vitro" (Rys.6.6.). 6.7.2. Istota bada biozgodnoci metodami alternatywnymi Zgodnie z propozycj jak sformuowano w 1987 roku na konferencji European Society for Biomaterials powiconej mianownictwu stosowanemu w dziedzinie biomateriaw biomateria uznaje si za biozgodny jeli jest zdolny peni przewidzian dla funkcj, wywoujc podan reakcj ze strony tkanek gospodarza. W definicji tej zawiera si zarwno tolerancja tkanek wzgldem biomateriau, jak i tzw. biofunkcjonalno wszczepu. Ma to znaczenie zwaszcza w przypadku wszczepw, ktre oprcz wypenienia ubytkw w tkance biorcy peni funkcje mechaniczne, jak na przykad obcione elementy endoprotez stosowanych w chirurgii narzdu ruchu, czy te endoprotezy naczyniowe. W wietle tej definicji istot oceny biozgodno-
(i 7
M r t o < | y alf o r n a t y w n c w b m l a n i u l i b i o z ^ o d i i o & l Iimh i IMIhw
600
M./
500
400
300
200
163
100 ...-1968 i 19B9-1979 1980-1990 1991-2001
l(ys. 6.6. Liczba artykuw cytowanych w bazie pimiennictwu Y1PI)I,INP pod hasem: biocomapatibility and vitro.
ci materiau jest umiejtno przewidywania zaciowania si materiau w kontakcie z ustrojem biorcy w warunkach klinicznych. Badania biozgod noci metodami alternatywnymi polegaj na wykorzystaniu w tym celu rnych technik eksperymentalnych z pominiciem, lub co najmniej, zna cznym ograniczeniem dowiadczalnej implantacji testowanego biomateriau do tkanek zwierzt laboratoryjnych. Najbardziej adekwatn alternatyw dla bada biozgodnoci in vivo s obserwacje wpywu biomateriau na komi ki w hodowli in vi.tro. Poniej przedyskutowano krtko wybrane a-.pekl \ eksperymentw tego typu. (>.7.2.1. Forma kontaktu komrek /. iiiatcriaom Ekspozycja komrek na obecno biomateriau moe by zrealizowana al bo poprzez bezporedni kontakt komrek z materiaem, albo poprzez ho dowl komrek w obecnoci pynnych wycigw z materiau sporzdzonych przez ekstrakcj. Oglne zasady sporzdzania wycigw z biomateriaw s okrelone norm ISO 10903-5:1992. Badania hodowli komrkowych w obecnoci wycigw maj ograniczone zastosowanie. S. bardzo odlegle od rzeczywistych warunkw w jakich biomateria kont,akt.uje sic; z tkankami
ii
IImI.mm liin/gotlnosci millenniw implant.ucyjiiycli
biorcy w zastosowaniu klinicznym i su waciwie wycznie ocenie cytotoksycznoci materiau. Tymczasem jest, to tylko jeden z elementw wzajemnego oddziaywania impantowanego materiau i organizmu biorcy. Daleko wiksze moliwoci daje analiza komrek w hodowli w bezporednim kontakcie z biomateriaem, gdzie istotn rol odgrywa przyleganie i rozpaszczanie komrek, jeli hodowla prowadzona jest na paskim podou wykonanym z testowanego materiau, czy te wzajemne oddziaywanie komrek i drobin materiau, jeli komrki kontaktuj si z czstkami biomateriau o wielkoci wybranej przez eksperymentatora. (i.7.2.2. Typ komrek uywanych w badaniach Norma okrelajca zasady bada cytotoksycznoci in vitro zaleca stosowanie ustalonych linii komrkowych pochodzcych z renomowanych rde. Zapewnia to czysto populacji oraz stabilno fenotypu komrek w kolejnych pasaach. Zwykle te hodowla komrek pochodzcych z linii komrkowych jest stosunkowo prosta, bowiem wymagania komrek okrelonego typu s dobrze scharakteryzowane. Istotna jest te moliwo odnoszenia uzyskanych wynikw do doniesie innych autorw opartych na dowiadczeniach z uyciem tej samej linii komrkowej. .Icsli jednak celem badania jest nie tylko okrelenie cytotoksycznoci, lecz, przeprowadzenie moliwie wielu obserwacji, tak aby byy one podstaw dla wnioskowania o interakcji materiau z tkankami biorcy w warunkach implantaeji klinicznej, wartociowym wydaje si stosowanie komrek wyizolowanych z ludzkich tkanek. Daje to moliwo testowania materiaw przeznaczonych do stosowania u czowieka w kontakcie z prawidowymi komrkami ludzkimi. To z kolei pozwala na uniknicie rnic midzygatunkowych, jakie towarzysz obserwacjom z uyciem zwierzt dowiadczalnych, co stanowi jeden z koronnych argumentw na rzecz stosowania alternatywnych technik badania biozgodnoci. Take niektre linie ustalone zostay wyprowadzone z tkanek ludzkich, jednak s to komrki stransformowane, zatem eksperymenty z ich uyciem s dalszym przyblieniem sytuacji jaka wystpuje po iniplantaeji materiau do tkanek ludzkich. Ponadto, znane s przypadki rnic w odpowiedzi komrek pochodzcych z odmiennych linii komrkowych na te sarn bodce w hodowli [25,64,74,86,106|. Taka sytuacja moe prowadzi do formuowania mylnych uoglnie dotyczcych wpywu biomateriau na komrki biorcy. Aby tego unikn, mona porwnywa badania przeprowadzone na rnych liniach komrkowych, albo posuy si komrkami pochodzcymi z hodowli pierwotnej, wyizolowanymi z odpowiednich tkanek.
(I V
M e t o d y iLlternatywiK* w b a d a n i a c h t>i>>'/.)',<MIn<>A<11 iiiiii'|liilm>
W przypadku uycia komrek izolowanych naley H U ; liczy z mniejsz powtarzalnoci wynikw, wynikajc zarwno z rnic osobniczych, jakie mog charakteryzowa materia uzyskiwany od rnych pacjentw, jak 1 ze posobu izolowania materiau. Z jednej strony jesi to ograniczenie, z drugie.) |cdnak, stanowi zblienie warunkw eksperyment,u do sytuacji klinicznej, pozwala bowiem uwzgldni rnice osobnicze, jakie naley bra pod uwag w klinicznym zastosowaniu biomateriau. W dowiadczeniach z uyciem zwierzt, laboratoryjnych, gdzie zwykli; stosuje si wszczepy wsobne, lub w badaniach in nitro z uyciem linii komrkowych, wyprowadzonych z t,kartek zwierzcych, nie jest to moliwe. Kolejnym elementem wymagajcym uwzgldnienia przy wyborze typu hodowli komrkowej uytej w alternatywnych badaniach biozgodnoci jest czysto populacji komrek. W przypadku komrek izolowanych dla pol t zeb dowiadczenia z tkanki ludzkiej, uzyskujemy na ogl mieszan populacj komrek. Na przykad w przypadku komrek izolowanych z ludzkic| Iknnki kostnej (HBDC - od ang.: human bone derived cells) w hodowli pici wolnej uzyskujemy mieszanin komrek o rnym stopniu zrnicowania Z dwch powodw uycie takiej wanie hodowli wydaje si korzystne, po pierwsze jest, blisze sytuacji, jaka wystpuje podczas klinicznego zastosowania bto materiau, po drugie pozwala analizowa wpyw testowanego materiau na rnicowanie komrek osteogennych. W niektrych pracach stosowane s zarwno linie komrkowe, jak i lud/, kie komrki izolowane z tkanek [23,27,45,72,73,103|. Prowadzone s te dowiadczenia, z wykorzystaniem hodowli miesza nych rnych typw komrek (ang.: coculturc) |9,16|. Na przykad w pracy Attawii i wspautorw zastosowano hodowl osteoblastw i makrofagw w obecnoci testowanego materiau, przy czym komrki byy rozdzielone lii trem miliporowym, Okazao si, e poziom PGE2 (prost,aglandyny P2), sub stancji stymulujcej in vivo resorpcj koci, mierzony w takim ukadzie |e .1 znamiennie wyszy ni stwierdzony w ukadzie, w ktrym komrki s kon taktowane z materiaem niezalenie, a waciwa obserwacja jest, prowadzona w hodowli osteoblastw w medium pobranym z hodowli makrofagw. ( 'cem konstruowania takich ukadw dowiadczalnych jest. zblienie warunkw eksperymentw in nitro do sytuacji, jaka wystpuje klinicznie.
(>.7.2.3. P o s t a b i o m a t e r i a u u y w a n a w t e s t a c h in vil.ro
Forma prbek uytych do testw zaley od postaci, w jakiej materia bdzie si kontaktowa z tkankami biorcy w klinicznym zastosowaniu, oraz od to dzaju oddziaywania biomateriau z komrkami jakie jest przedmiotem ba
ii
H u l a n i a l i i o / g o d n o S i i niat.crin.l6w
iiiiplantacyjnycli
dania. W szczeglnoci, czstym przedmiotem zainteresowania jest przyleganie i rozpaszczanie si komrek na podou biomateriau [26,28,51-53,82, 101|, uwaa si bowiem, ze ma ono wpyw na funkcje komrek w kontakcie z materiaem. Wwczas komrki wysiewane s na og na powierzchnie materiau, przy czym, w przypadku testw ilociowych dobrze jest, jeli wszystkie komrki w hodowli kontaktuj si z tym samym podoem, co determinuje ksztat prbek biomateriau. Czsto przedmiotem analizy s skutki kontaktu komrek z drobinami materiau |17,21,75,84,98,99|, poniewa implantacji klinicznej praktycznie zawsze towarzyszy obecno drobnych czstek materiau w tkankach otaczajcych wszczep. S to albo produkty korozji, jak to ma miejsce w przypadku wszczepw metalowych, albo czstki powstae w wyniku degradacji elementw wykonanych z tworzyw sztucznych, bd drobiny pojawiajce si ju w momencie osadzania wszczepu w tkankach, czy te wskutek trybologicznego zuycia kruchych elementw ceramicznych. Zgodnie z oficjalnym stanowiskiem National lnstitute of Health (NIH) to wanie wpyw drobin wszczepionych materiaw na tkanki biorcy jest najistotniejsz przyczyn obluzowywania si endoprotez stawowych [1|. Dotyczy to co prawda gwnie produktw degradacji polietylenu o ultrawysokiej masie czsteczkowej (UHMWPE), z ktrego wykonuje si panewki w endoprotezach stawu biodrowego. Wiadomo jednak, e obecno drobnych czstek metalowych i ceramicznych w miejscu implantacji rwnie prowadzi do niepodanych efektw [32,37,40,43,47,89,97). Uzasadnia to potrzeb bada komrek w kontakcie z drobnymi czstkami testowanego materiau. W dowiadczeniach wasnych analizowano na przykad skutki obecnoci drobin bioceramicznych o rednicy ok. 2 /.tm w hodowli komrek in vitro. Obserwacjom poddano 3 rodzaje proszkw ceramicznych, tj.: hydroksyapatyt, lub tlenek glinu, oraz trjfosforan wapnia w odmianie krystalograficznej a, w hodowli ustalonej linii fibroblastw mysich 3T3, a take w hodowli makrofagw otrzewnowych mysich. Posugujc si mikrosond elektronow stwierdzono, e drobiny ceramiczne o wielkoci uytej w dowiadczeniu ulegaj fagocytozie w hodowli obu typw komrek. Przy czym drobiny hydroksyapatytu oraz fosforanu wapnia ulegaj rozpuszczaniu we wntrzu zarwno makrofagw, jak i fibroblastw a powstae w wyniku tego zjawiska jony wapnia i fosforu s usuwane z komrek. Natomiast adne z uytych w dowiadczeniu komrek nie rozpuszczaj sfagocytowanych drobin tlenku glinu, po zastosowanym czasie obserwacji (jedna i dwie doby). Naley podkreli, e wnioski te s zgodne z wiedz o analizowanych materiaach bioceramicznych opart zarwno na badaniach ria zwierztach jak i na dowiadczeniach klinicznych, ktre wskazuj, i gsty spiek tlenku glinu w odmianie krystalograficznej o jesi materiaem obojtnym, za hydroksy-
(i.7.
M e t o d y a l t e r n a t y w n e w b a d a n i a c h hio/.gocliinAci tnnl i tul<>w
>0.'
apatyt i tr j fosforan wapnia, materiaami elteniK /nic aktywnymi w kon tak cie z tkankami biorcy. Przeprowadzone In dowiadczeniu wskazuj na to, i aktywno tych ostatnich manifestuje sic; juz na poziomie oddziaywania z komrkami. Zgodno uzyskanych wynikw z dowiadczeniem klinicznym zachca do zastosowania przedstawionego modelu, jako elementu bada bio materiaw na etapie przedkliriicznyiu. Dobrym przykadom przydatnoci tego typu bada mogaby by ocena drobin glasjonomerw lub cementw kostnych zawierajcych glin. Znane s doniesienia, w ktrych opisano przy padki encefalopatii, ktrej towarzyszy podwyszony poziom glinu w tkankach u pacjentw, u ktrych dokonano rekonstrukcji tkanki kostnej za pomoc materiaw zawierajcych glin [36,41,78,79]. Doniesienia te stay sic; powodem wycofania tych materiaw z uycia. Wydaje si, e testy przepro wadzone w opisanym tu modelu pozwoliyby ria wykrycie niebezpieczestwu uwalniania si glinu z tych materiaw ju na etapie bada b i o z g o d n o ci m mtro. (i.7.3. Moliwoci jakie daj metody alternatywne w porwnaniu z dowiadczaln implantacj w ocenie biozgodnoci (i.7.3.1. Efektywno Zagadnieniem, na ktre warto zwrci uwag postulujc, wikszy udzia ba da in mtro w przedklinicznej ocenie biozgodnoci jest efektywno zastoso wartych procedur. Wobec stale rosncych technologicznych moliwoci mo dyfikacji materiaw implantacyjnych, dowiadczalna weryfikacja przyda noci wszystkich, teoretycznie obiecujcych rozwiza, na drodze iniplan t.aeji do tkanek prowadziaby do koniecznoci zaangaowania absurdalnie wielkiej liczby zwierzt dowiadczalnych. Przetestowanie jednego tylko tnn teriau o rnej porowatoci, krystaliczrioci, poddanego modylikncjoin ma jcyrn poprawi jego biozgodno, wymaga wyodrbnienia kilku grup do wiadezalnych. Take uwzgldnienie rnych okresw obserwacji, sto iiwne| liczby prbek, oraz wicej ni jednego typu analizy, wpywa na znaczny wzrost liczby eksperymentalnych implantacji. Zilustrowano to sclieinatycz nie na rys.6.7. Wiadomo, e takie cechy jak gadko powierzchni, porowato, krysta liczrio struktury, wielko ziarna w przypadku materiaw polikrystalicz nych, implantacja jonw pierwiastkw do warstw powierzchniowych, powlo ki nanoszone na powierzchnie wszczepw wedug rnych technologii maj wpyw na reakcj tkanek biorcy w stosunku co biomateriau 110,20,33,39,66, 7 6 , 1 0 0 , 1 0 8 ] . Istnieje zatem potrzeba, efektywnej weryfikacji wpywu mody fikaeji waciwoci materiau ttn |ego biozgodno. Wiele dowiadcze ni w/7
MM
li
Mmliiiiin biozgodnoci i i i u t c r i a l w
iiiiplniitacyjnycli
MOMAIKUIAL
waciwoci w kontakcie z tkankami biorcy wpywaj na liczb eksperymentalnych implantacji do tkanek zwierzt dowiadczalnych w testach biozgodnoci in vivo. ro wskazuje na to, i wpyw wymienionych cech materiau na ustrj biorcy manifestuje si ju na poziomie komrkowym i przynosi mierzalne efekty w obserwacjach komrek w hodowli [2,4-6,14,22,24,34,54,67,77,107], Jest to o tyle warte wykorzystania, e eksperymenty in vitro s krtkotrwale, zatem pozwalaj na szybkie uzyskanie pierwszych wynikw pokazujcych skutki ewentualnych modyfikacji materiau. Dla zilustrowania wysokiej efektywnoci bada pozaustrojowych przytoczono poniej dwa przykady bada wasnych. I 'ierwszy przykad dotyczy przesiewowej analizy tytanu o trzech rnych modyfikacjach powierzchni [60]. Przed miotem badania bya obserwacja komrek izolowanych z ludzkiej tkanki kostnej w bezporednim kontakcie z kadym z testowanych materiaw, z tytanem niemodyfikowanym, oraz ze standardowym podoem hodowlanym (pytka 96-studzienkowa). W szczeglnoci oceniano morfologi komrek rozpaszczonych na analizowanych powierzchniach, ywotno komrek, oraz ich rnicowanie (aktywno fosfatazy alkalicznej, oraz poziom osteokalcyny w hodowli). W dowiadczeniach uyto po 20 prbek kadego z analizowanych mali iia Iow, oraz tytanu niemodyfikowancgo, w tym po 18 prbek do testw ilociowych i po dwie do oceny morfologicznej. Przeprowadzono ponadto badania dalszych 6 dodatkowo modyfikowanych prbek z kadej z badanych grup i porwnano je z prbkami wyjciowymi w tym samym dowiadczeniu, co podnosi wiarygodno uzyskanych wynikw. W sumie poddano obserwa-
(i.7.
M e t o d y a l t e r n a t y w n e ! w I m d a n i a e l i l i i o / g o d n o c l i n n t e i liilw
ej i w bezporednim kontakcie z osteoblastaini ludzkimi HM prbki testo warie i kontrolne (tytan nicmodyfi kowany) materiaw, stosujc dwa okresy obserwacji i komrki pochodzce od trzech dawcw. Analiza takiej liczby prbek odpowiadaaby stu czterem implaritacjoni do tkanek zwierzt trzech szczepw wsobnych. Abstrahujc od uzyskanych wynikw, naley podkro li wysok efektywno zastosowanych metod. Efekty dowiadcze m miro, skorelowane z badaniami przeprowadzonymi w laboratorium materiaowym, day podstaw do wstpnego wyonienia materiaw wartych dalszej analizy, eliminujc konieczno licznych dowiadczalnych implantacji prbek do tkanek zwierzt laboratoryjnych na wstpnym etapie oceny zastosowanych modyfikacji. Drugi z przykadw ilustruje moliwo znacznego skrcenia czasu pol rzebnego do wycignicia pierwszych wnioskw o zachowaniu si badanej",o materiau w kontakcie ze rodowiskiem biologicznym dziki zastosowaniu obserwacji pozaustroj owych. Porwnano wyniki wasnych badali nad bio godnoci kompozytw wglowych skonstruowanych w formie wkien wi, glowych przebiegajcych rwnolegle w osnowie wglowej, prowadzonych w warunkach in vivo i w hodowlach komrkowych. Do oceny skutkw implnn tacji prbek kompozytw do koci zbitej szczurw na okres I i I.S tygodni, oraz krlikw na okres 12 tygodni zastosowano nastpujce metody: obserwacj histologiczn tkanek w kontakcie z wszczepem, ocen morfologiczn wszczepw usunitych z tkanek przeprowadzon przy pomocy skaningowego mikroskopu elektronowego, mikroanaliz rentgenowsk przeprowadzon celem oceny rozkadu wa pnia i wgla na granicy pomidzy wszczepem a tkank, a take we win; trzu wszczepu, test wypychania implantu z okreleniem wytrzymaoci zcza tum ka-wszczep na cinanie (w porwnaniu z kontrol pozytywn w po ,in ci analogicznego testu przeprowadzonego z uyciem liydioksyapalytu i kontrol negatywn z wykorzystaniem wszczepw wykonanych ze stali chirurgicznej 31 (>L), okrelenie wytrzymaoci na ciskanie testowanych wszczepw po IISII niciu z tkanek zwierzt w porwnaniu ze stanem wyjciowym |(l,(i'.!| Uzyskane wyniki pozwoliy na wycignicie nastpujcych wnioskw doy czcych wzajemnego oddziaywania wszczepw wglowych i tkanek bior cy: nie stwierdza si negatywnych skutkw iniplantaeji, wszczepy podlegaj przebudowie, przy czym struktura wkien wglowych pozostaje nieziuieiiio
li
I i i i h i i i u i Iii<>/.(',<>(!iloci m a t e r i a w
implantacyjnycli
na, za osnowa wglowa ulega degradacji; tkanka wnika pomidzy wkna, organizujc si w tkank kostn nawet, gboko we wntrzu wszczepu. Daje to rodzaj zamocowania wszczepu w tkankach, za towarzyszy ternu znaczny spadek wytrzymaoci kompozytu na ciskanie. W badaniach in nitro, w bezporednim kontakcie prbek analogicznych wszczepw z fibroblastarni mysimi 3T3, lub makrofagarni izolowanymi z otrzewnej myszy, stwierdzono, e badany materia! nie wywouje efektu toksyc z n e g o , co potwierdzono w tecie M T T ; nie powoduje aktywacji makrofagw, ktrej przyjt miar by poziom tlenku azotu w hodowli; nie zakloea aktywacji makrofagw innymi czynnikami (zastosowano interferon 7). Komrki obydwu typw podejmuj fagocytoz sproszkowanej osnowy kompozyt,u, za po trzech dniach hodowli makrofagw na podou litych prbek kompozytowych obserwuje si ubytki materiau w postaci otworw, na cianach ktrych obserwuje si w skaningowym mikroskopie elektronowym rozpaszczone komrki [63]. Przytoczony tu przykad porwnania wynikw bada in vivo i in nitro ilustruje sytuacj, w ktrej badania przeprowadzone w hodowlach komrkowych pozwoliy na wycignicie podobnych wnioskw co do interakcji badanego materiau ze rodowiskiem fizjologicznym jak wyniki implantacji do tkanek zwierzt. Przy tym wszystkie dowiadczenia in nitro przeprowadzono w przecigu tygodnia, podczas gdy dowiadczenia in uino trway rok. Wyszo obserwacji in uino nad badaniami in nitro w opisywanym modelu polega na tym, i badania w hodowlach komrkowych nie day podstaw do przewidywania zdolnoci tkanki kostnej do odtwarzania si w bezporednim kontakcie z badanym materiaem. Natomiast w wyniku implantacji do tkanek zwierzt potwierdzono, e dochodzi do osteointegracji implantw. Jednak rozbudowanie modelu in nitro poprzez obserwacje w hodowli osteoblastw, daoby podstawy do oceny potencjau osteogennego komrek w kontakcie z badanym materiaem. Przy czym, naley podkreli, e obserwacja odtwarzania si tkanki kostnej przy wszczepach implantowanych w ukadzie statycznym, jak to miao miejsce w przytoczonym przykadzie, take dostarcza raczej informacji o tolerancji ze strony tkanki kostnej w stosunku do materiau, nie dajc podstaw do przewidywania, czy dojdzie do osteogeriezy w kontakcie z wszczepem obcionym. (>.7.3.2. Nowe moliwoci oceny wpywu dynamicznych funkcji penionych przez; implant na kontaktujce si z nim komrki W niektrych zastosowaniach biomateriaw, pozytywny efekt implantacji zaley nie tylko od tolerancji tkanek wzgldem wszczepu w warunkach statycznych, ale take od skutkw wsppracy mechanicznej pomidzy itnplan-
(i.7.
M e t o d y a l t e r n a t y w n e w b a d a n i a c h hinzgndliorii i n i i i l i t I n l w
ill'i
tern a tkankami biorcy. Sytuacja taka ma miejsce w przypadku rekonslruk cji niektrych element,w ukadu krenia, oraz w h kon Irukcjacli ukadu kostno-stawowego. Stanowi to powany problem w przedklinicznej ocenie biozgodnoci. Podczas eksperymentalnej implantacji u zwierzt wszczepy umieszczane s zwykle w tkankach w innym ukadzie ni ten, jaki wystpo wa ma w klinicznym zastosowaniu testowanego materiau. Dowiadczeniu tego typu pozwalaj jedynie na uzyskanie oglnej oceny tolerancji materiau przez tkanki zwierzt. Na przykad rdkostnej implantacji biomateriaw w ukadzie statycznym, jaki zwykle wystpuje w warunkach dowiadcza nych, towarzyszy na og odtwarzanie si tkanki kostnej biorcy w hc/.porcd nim kontakcie z implantem. Nie oznacza to jednake, e wszczep obciony, wykonany z analizowanego materiau zostanie otoczony tkank kost n bez porednictwa tkanki cznej zbitej w zastosowaniu klinicznym. O tym, e ruch wzgldny pomidzy implantem a tkankami bion y ino/e mie decydujcy wpyw na zdolno odtwarzania si tkanki kostnej biorcy w bezporednim kontakcie z wszczepem wiadcz zarwno wyniki pnu ek perymentalnych, jak i dowiadczenie kliniczne |7,8,30,31 ,33, 11,93 9'>,I0.'>| Symulacja oddziaywa pomidzy materiaem a tkank biorcy jakie lo warzysz mechanicznym funkcjom implantw nic jest atwa w warunkach eksperymentalnej implantacji dowiadczalnej u zwierzt. W zakresie do wiadcze w obrbie tkanki kostnej naley wspomnie o pracach Albrekts .o na, Aspenberga, Soballe, czy te Van der Visa, s one jednak dalekim przy blieniem sytuacji klinicznej i wymagaj przeprowadzenia obciajcych za biegw chirurgicznych na zwierztach [7,93,9/l,105|. Tymczasem powstao ju wiele ukadw dowiadczalnych do testowania biomateriaw in vitro, znacznie wyprzedzajcych procedury okrelone uoi mami, w ktrych kontaktowi komrek z biomateriaem towarzyszy ukad lin pre [15]. Spord znanych z pimiennictwa ukadw dowiadczalnych III vil.ro, w ktrych wystpuj naprenia, najblisze sytuacji wystpujcej w kontakcie wszczepu z tkankami wydaj si modele, w ktrych komrki poddawane :. ekspozycji na przepyw cieczy. Zainteresowanie zastosowaniem przepywu w hodowlach komrkowych zapocztkowaa ch przyblienia in mim r/e czywistych warunkw, w jakich funkcjonuj w ustroju komrki krwi oraz komrki rdbonka w zwizku z przepywem krwi w naczyniach krwiono nych. Pierwsze pozaust.ro jowe modele tego rodzaju realizowano przy uyciu adaptowanych do takiego zastosowania wiskozymetrw (lepkociomierzy) |11,29,05,70]. W 1992 roku Ookawa |71|, a 199-1 roku Klein 11| opracowali specjalny system do realizacji przepywu cieczy przez komor, w ktrej ho dowane s komrki (ang "parallcl plate llow ehainliei system") i w takim
li
l,n I u II i II liio/.goillioSei m i l l e n n i w I m p l a n l ,'ieyjnyeli
lul) podobnych systemach przeprowadzono wiele dowiadcze nad komrkami rnych typw [42,69,70,85,88,101,102|. Badania te dotyczyy gwnie oceny sposobu, w jaki komrki adaptuj si do warunkw przepywu cieczy. IHekt odrywania komrek od podoa wywoany ruchem cieczy analizowano natomiast, metod, w ktrej komrki atakowane s pionowo skierowanym silnym strumieniem cieczy (ang.: jet impingement method). W 1993 moliwo uycia tej metody do porwnania przylegania komrek do powierzchni rnych biomateriaw relacjonowa 0'Connor i wspprac. [68], jednak Richard i wspprac, wykazali, e w tej metodzie dochodzi do zniszczenia komrek, bowiem siy kohezji, czyli wytrzymao komrek na rozerwanie s mniejsze, ni siy adhezji, zatem metoda ta nie pozwala na ilociow oceni; przylegania komrek do podoa [80]. Cae urzdzenie mikroskopowe, w ktrym moliwy jest bardzo precyzyjny pomiar siy cinajcej przyoonej do pojedynczej komrki w kierunku rwnolegym do podoa skonstruowa Yamarnoto |109|. Niestety w modelu tym okrelenie siy dekohezji wymaga kontroli zjawiska odrywania si komrki za pomoc kamery video i z tej racji mona t metod zastosowa jedynie do podoy przeziernych, gdy tymczasem wikszo biomateriaw nie przepuszcza wiata widzialnego. Znane s ponadto ukady dowiadczalne, w ktrych komrki w hodowli poddawane s dziaaniu cinienia hydrostatycznego [49,50,110], bd te hodowane s na podou poddanym odksztaceniu. W tych ostatnich komrki wysiewane s na og na podoa wykonane z polimerw poddawanych nastpnie dziaaniu podcinienia, ktre, zastosowane cyklicznie, powoduje odksztacanie podoa realizowane z zadan czstotliwoci [11,18,46,87, 90,9I,90| Komercyjnie dostpne urzdzenie tego typu, tzw Flexercell Strain I Init, (Flexcell International Co.) opracowane zostao przez Banesa i wspprac. w 1985 roku [12]. Wydaje si, e wiele z tych ukadw dowiadczalnych mona zaadaptowa dla potrzeb badania biozgodnoci materiaw implantacyjnych in vitro. W naszym laboratorium opracowano dwa oryginalne modele dowiadczalne, w ktrych warunki in vitro stanowi przyblienie wybranych elementw wzajemnego kontaktu pomidzy materiaem endoprotezy a tkank kostn. W jednym z nich, cykliczny ruch obojtnego dla komrek hydroelu symuluje mikroruchy pomidzy wszczepem a tkank biorcy, i pozwala na ocen wpywu tego efektu na komrki kostne w hodowli W drugim obserwuje si skutki cyklicznego odksztacenia metalowego podoa stosowanego w produkcji endoprotez, zastosowanego jako podoe dla komrek kostnych in nitro [60,92]. Wyniki uzyskane w tego typu dowiadczeniach wskazuj, e efekty oddziaywania mechanicznego pomidzy wszczepem a elementami rodowiska fizjologicznego wystpuj na poziomie oddziaywania biomateriau z komr-
li.7.
M e t o d y a l t e r n a t y w n e w badlililiuli bio/godIIIici m u l i f l l i l w
kami w hodowli, eksperymenty tego typu mogi| zatem '.tmiowic 1 1 1 1 .7.3.3. Lepiej sprecyzowano warunki eksperymentu naukowego Moliwoci analizowania mechanizmw odpowiedzialnych za rodzaj kontaktu pomidzy materiaem a ustrojem biorcy, a nie tylko jego skutkw Badanie miejscowej reakcji po implantacji testowanego materiau do tkanek zwierzt dowiadczalnych jest najbardziej bezporednim sposobem oceny wpywu materiau na tkanki biorcy metodami standardowymi (patrz: roz dzia 6). Przedmiotem obserwacji s skutki kontaktowania si tkanek z ba danym materiaem, natomiast trudno jest na podstawie tego typu badan wycign wnioski dotyczce mechanizmw odpowiedzialnych za ob.et wo wany efekt. Wynika to z jednej strony ze zoonoci ukadu III MVU, / drugi''! za, z niemonoci prowadzenia obserwacji w sposb cigy, a gdynle po ,a danych z gry, zwykle dwch, okresach obserwacji. Tymczasem, woln i co raz bogatszej oferty moliwych modyfikacji materiaw wszczepialnych, pol rzebna jest umiejtno wskazywania, w jaki sposb rne cechy m a t e r i a owe implantu wpywaj na poszczeglne elementy odpowiedzi biologie/ nej. Daje to podstaw do wiadomej modyfikacji biomateriaw, co ma og romne znaczenie zwaszcza wobec rosncego zapotrzebowania na implanty wykazujce si aktywnoci w kontakcie z tkankami biorcy. W pocztkowym okresie stosowania sztucznych materiaw implanta cyjnych dono do uzyskiwania wszczepw jak najbardziej obojtnych (ang, inert) w kontakcie z tkankami, uwaajc chemiczn trwao za standard biozgodnoci. Obecnie za od nowoczesnych biomateriaw czsto oczekuje si reaktywnoci w rodowisku fizjologicznym, prowa<lcej, w /ale/,itocl od funkcji wszczepu do stopniowej resorpcji implaritowancgo materiau, bigi te aktywnoci powierzchniowej. Na przykad, w przypadku materiaw do rekonstrukcji tkanki ku im i podana jest zdolno materiau do tworzenia bezporedniego, l. iwa lego poczenia z tkank kostn biorcy, tak, aeby uzyska jak najlepsz wsp prac mechaniczn pomidzy wszczepem i koci |13,39,f)7|. Z tego punktu widzenia istotna jest moliwo ustalenia wpywu testowanego materiau na poszczeglne elementy procesu odtwarzania si tkanki kostnej w miej sen interwencji chirurgicznej i pniejszej przebudowy koci. Obserwacje w hodowlach komrkowych, gdzie eksperymentator ma wpyw na liczb i to dzaj zmiennych wystpujcych w ukadzie dowiadczalnym, daj moliwoci analizowania rozdzielnie poszczeglnych elementw wzajemnego oddziay wauia materiau i rodowiska fizjologicznego.
r>11)
li
Hiu l a n i a hiozgoilnoci m a t e r i a w
implantacyjnych
Lepiej sprecyzowane warunki eksperymentu naukowego daj moliwo analizowania mechanizmw odpowiadajcych za rodzaj kontaktu pomidzy biomateriaem a komrkami oraz tkankami biorcy a nie tylko jego skutkw. Dla przykadu, w dowiadczeniach Algana i wspaut. poszukiwano mechanizmu szkodliwego wpywu na tkank kostn biorcy czstek polimetakrylanu metylu (PM.MA) stosowanego jako podstawowy skadnik tak zwanych cementw kostnych uywanych w alloplastyce stawowej [3|. W tym celu hodowano makrofagi w obecnoci czstek PMMA i okrelono poziom wybranych cytokin, tj.: prostaglandyny PGE2, interleukin: IL-la i IL-1/3, oraz czynnika martwicy nowotworw T N F a w takiej hodowli. Stwierdzono znaczcy wzrost stenia T N F a . Nastpnie inkubowano czaszk szczura z medium p o chodzcym z takiej hodowli i zaobserwowano znaczcy wzrost poziomu wapnia, oraz prostaglandyny PGE2. Kiedy do ukadu dodawano przeciwciao przeciw TNEa, efekt idega zahamowaniu. Na podstawie tej obserwacji autorzy zasugerowali, e moliwym mechanizmem odpowiedzialnym za resorpcj koci wywoan obecnoci czstek PMMA jest produkcja PGE2 przez komrki kostne w odpowiedzi na T N F a uwalniany przez makrofagi w obecnoci drobin PMMA. Zacytowana praca jest jednym z bardzo wielu doniesie dotyczcych prby wyjanienia poszczeglnych elementw wpywu biomateriaw na organizm biorcy na poziomie komrkowym i suy tu jedynie za przykad moliwoci jakie daj obserwacje prowadzone poza ustrojem. Pojawia si w pimiennictwie coraz wicej prac stanowicych oryginalne propozycje modeli do oceny biomateriaw w kontakcie z komrkami in miro. Niektre doniesienia tego typu zacytowano w pracach pogldowych |23,35,59], wiele z nich zebrano w specjalnym numerze czasopisma Biomaterials, ktry ukaza si w grudniu 1999 roku pod tytuem "Current Challenges m ('cli-Biomateria Interactions". vol 20, No 23/24. Stale pojawiaj si nowe doniesienia tego typu. (i.7.3.4. Wiarygodno Nie bez znaczenia dla naukowej wartoci obserwacji wzajemnego oddziaywania materiau wszezepialnego z ustrojem biorcy jest fakt, i w dowiadc z e n i a c h in miro mona przeanalizowa znacznie wiksz liczb prbek, oraz dokonywa licznych powtrze poczynionych obserwacji, co znacznie podnosi wiarygodno wynikw. (i.7.3.5. Uniknicie rnic inidzygatunkowych Najgoniejszym bodaj przypadkiem tragicznych skutkw klinicznego zastosowania leku, ktry zosta dopuszczony do stosowania na podstawie po-
Ii.7. Metody alternatywne w badaniach biuzj-odntjnci iintlei tulu
zytywriych prb z uyciem zwierzt dowiadczalnych byo zastosowanie ta lidomidu, ktry okaza si silnym leratogcneiu u czowieka, jako jednego z nielicznych ssakw. W badaniach nad biomateriaami znane s doniesienia na temat od ntierinych skutkw implantacji tego samego materiau do tkanek rnych zwierzt, zwaszcza tam, gdzie biomateria suy jako podoe dla substancji biologicznie czynnych. Na przykad w pracy Lepperta pokazano, e dostp no substancji czynnych podawanych podskrnie ria podou siatki stalowej bya zupenie inna w przypadku szczurw i psw rti zastosowana u owiec i krw [58]. Chafke zaobserwowa znaczne spowolnienie degradacji abunti rty uytej do uszczelniania sztucznych naczy krwiononych po iniplantaeji do tkanek ludzkich w porwnaniu z wynikami analogicznych iniplantaeji do tkanek zwierzt [19]. Rippamonti relacjonowa osteoindukcyjne waciwoci hydroksyapatytu implantowanego podskrnie u map czekoksztatnych przy czym nie udao si powtrzy tego efektu u innych gntunkw |M| Mona sdzi, e badania nad przyleganiem komrek, czynnikiem I do triym dla biozgodnoci materiau, take mog by zalene od gatunku 1 jn kiego pochodz komrki. Wie si to chociaby z rn wielkoci komrek izolowanych od czowieka i od zwierzt, co moe si przekada na odmie na wraliwo komrek na takie cechy powierzchni badanego materiau jak np. tekstura, czy wielko ziarna. W alternatywnych badaniach biozgodnoci w hodowlach komrkowych in nitro, istnieje moliwo obserwacji badanych biomateriaw w kontakcie z komrkami i tkankami ludzkimi. Jest to znaczca przewaga nad badaniami materiaw w kontakcie z tkankami zwierzt dowiadczalnych, majca istot rte znaczenie dla przewidywania zachowania si materiaw wszezepialnycli w tkankach ludzkich w zastosowaniach klinicznych. 6.7.4. Ograniczenia, jakie towarzysz zastosowaniu technik allei natywnych Oczywistym ograniczeniem metod in nitro jesi niemono odtworzenia \ tuacji, w ktrej wystpowayby jednoczenie wszystkie elementy obecne w ukadzie in vivo. Obserwacje hodowli komrkowych lub tkankowych w bezporednim kontakcie z biomateriaem mog dostarczy szczegowy cli iuloi rnacji o sposobie, w jaki materia wpywa na poszczeglne funkcje komrek, jednake znaczenie tak uzyskanych wynikw dla jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o biozgodno badanego materiau jest przyczynkowe. l-akt, ze obserwacji- prowadzone s w ukadzie zamknitym, jakim jesi hodowla komrek III mtro, z jednej strony uatwia wyciganie wnioskw z
li
Mniliiiiiii. Niezgodnoci iniil.crialw i u i p l a n t a c y j n y c l i
uzyskanych wynikw, z drugiej strony moe prowadzi do powanych bdw na etapie uoglnienia zaobserwowanych zjawisk do sytuacji in vivo. Najprostszym przykadem mog tu by zmiany kwasowoci ukadu, zalene od badanego biomateriau, podlegajce zupenie innej regulacji w warunkach in nitro ni ma to miejsce w ustroju biorcy. Z tego powodu wnioski dotyczce nawet tak elementarnej cechy materiau jak toksyczno musz by interpretowane wiadomie. W szczeglnoci materia, ktry wywouje efekt cytotoksyezny in nitro nie musi powodowa martwicy po implantacji. Z drugiej strony uwidocznienie w hodowli komrkowej efektu cytotoksycznego, ktry nie zostaby dostrzeony podczas eksperymentalnej implantacji, moe by wskazwk do udoskonalenia badanego materiau. Umiejtno interpretacji wynikw poszczeglnych obserwacji in nitro ma krytyczne znaczenie dla roli technik alternatywnych w badaniu biozgodnoci. (i.7.5. Perspektywy Wydaje si, e perspektywy rozwoju alternatywnych technik w ocenie biozgodnoci biomateriaw s nierozerwalnie zwizane z rozwojem nowej dyscypliny nauk medycznych jaka jest inynieria tkankowa. Jest to, cytujc za Langerem i Vacantim, interdyscyplinarna dziedzina angaujca wiedz z zakresu nauk przyrodniczych oraz inyniersk metodologi w celu uzyskania biologicznych substytutw sucych odtworzeniu, podtrzymaniu lub ulepszeniu funkcji tkanek [56]. Rozwj inynierii tkankowej otworzy nowe pole zastosowa biomateriaw. Hench pisze o nowej, trzeciej generacji biomateriaw |38), dla ktrej wyrnikiem jest ju nie tylko aktywno, czy te resorbowalno materiau (druga generacja), lecz cel implantacji, jakim jest pobudzenie wasnych tkanek biorcy do podjcia funkcji naprawczej. Nie jest przedmiotem niniejszego rozdziau szersze omawianie tego niezwykle aktualnego zagadnienia. Jednak dla pokazania zwizkw pomidzy alternatywnymi technikami badania biozgodnoci a perspektyw, jak dla biomateriaw staa si inynieria tkankowa, warto wyrni trzy obszary zastosowa bioinateriaw w tej dziedzinie, a mianowicie: 1. 1 'odo dla substancji czynnych odgrywajcych rol w regeneracji tkanek biorcy (np. czynniki wzrostu); '.!. Narzdzie w inynierii komrek in nitro - podoe dla komrek hodowanych in nitro w celu transplantacji; 3. Nonik dla komrek (tkanek) przeznaczonych do implantacji. Wzbogacanie biomateriaw czynnikami wzrostu stosuje si albo dla poprawienia integracji wszczepu z tkankami biorcy, albo celem uzyskania lokal-
li.7.
M e t o d y a l t e r n a t y w n e w b a d a n i a c h bii>zj',i>dni>Acl i i i n l i m d i ' * "
nogo rda czynnika wzrostu i> kontrolowanej k i n e t y c e uwalniania go <lo tkanek i poprzez to utrzymujcego si przez podany < /n czynnika wply wajcego na rnicowanie komrek in situ. 1'okrewnym, a chronologicznie wczeniejszym zastosowaniem )iomaterialw w podobnym ukadzie jest tak zwany system miejscowego podawania leku, gdzie dziki umiejtnoci kon trolowania uwalniania si leku z biomateriau uzyskuje si znacznie lepszy elekt ni metodami tradycyjnymi. Ilustracj rosncego zainteresowania takimi systemami niech bdzie fakt, i roczna sprzeda produktw farmaceutycznych tego typu w Stanach Zjednoczonych zblia si obecnie do 20 mi liardw dolarw [55]. Biomateriay mog by stosowane jako podoa dla komrek liodowa nych i modyfikowanych in vitro w celach transplantacyjnych, dziki temu, ze mog one wpywa na przyleganie i funkcje komrek w zalenoci od licz nych cech materiaowych takich jak: zwilalno powierzchni, energia po wierzchniowa, krystaliczno, adunek powierzchniowy, topografia powici, eh ni, wielko i rozmieszczenie porw. Zastosowanie biomateriau jako rusztowania dla przeszczepu komoiek lub tkanek jest najbardziej spektakularnym sposobem wykorzystania Ino materiaw w inynierii tkankowej. Poszukiwanie; optymalnych nonikw dla komrek i tkanek jest bodaj najaktualniejszym zagadnieniem w inynierii materiaw medycznych. W pierwszym i trzecim spord wymienionych zastosowa biomateria jest elementem ukadu wszczepialnego, w drugim za, podoem dla hodow li komrek przeznaczonych do transplantacji. We wszystkich za wyinienio nych przypadkach, kluczowym elementem jest kontakt, biomateriau z ko morkami lub tkankami hodowanymi in vitro. Z tego punktu widzenia wszysl kie badania nad wpywem biomateriaw na komrki w hodowli, wynikajce z bada biozgodnoci metodami alternatywnymi, zyskuj nowy en . i ninj bezporednie zastosowanie w konstruowaniu produktw inynierii f k n n k o w e | in uitro. W ten sposb alternatywne techniki oceny biozgodnoci nie tylko luz do weryfikacji potencjalnych biomateriaw na etapie przcdkl ulicznym, ale staj si narzdziem do tworzenia nowych urzdze wszczepia nych przez naczonych do rekonstrukcji tkanek. 6.7.6. M e t o d y a l t e r n a t y w n e a standardy okrelone normami Szerokie omwienie bada biozgodnoci ujtych w midzynarodowych IIOI mach znajduje si w rozdziale 6. Poza ocen cytotoksycznoci, oraz nickt rych bada w ocenie ninterialiw w kontakcie z krwi, znakomita wikszo
li
l l i i i l i i i n a l i i o z g o i l n o i i inat.erialw
iuiplRiit.acyjnych
przewidzianych norm testw wymaga obserwacji w warunkach in vivo. Podejcie alternatywne dotyczy moliwoci ograniczenia lub wyeliminowania testw z uyciem zwierzt dowiadczalnych. Takie podejcie znajduje swoje; odzwierciedlenie w regulacji Unii Europejskiej 806 609/EEC, zgodnie z ktr zabronione jest uywanie zwierzt dowiadczalnych w eksperymentach medycznych wszdzie tam, gdzie istnieje alternatywa, pozwalajca na uzyskanie zaoonego efektu poznawczego bez koniecznoci przeprowadzania dowiadcze na zwierztach. W podobnym duchu skonstruowano zalecenia 70 768/EEC dotyczce produktw kosmetycznych, zabraniajce bada na zwierztach w ocenie produktw zoonych, ktrych czci skadowe przeszy ju pozytywnie testy dopuszczajce do stosowania u czowieka. Ta regulacja dotyczy, jak wspomniano, produktw kosmetycznych, jednak mona si spodziewa, e podobne zapisy powstan w niedalekiej przyszoci take w odniesieniu do tzw. wyrobw medycznych, wrd ktrych znajduj si take biomateriay. Zasadniczo jednak, poza ograniczonym zastosowaniem w ocenie biozgodnoci okrelonej normami, oraz odniesieniem do postulatw unijnych, alternatywne metody testowania biozgodnoci maj charakter oryginalnych prac poznawczych. Na obecnym etapie trudno jest je obj jednolit norm z nastpujcych powodw: 1. Zastosowanie technik badawczych in vilro daje moliwoci znacznego zindywidualizowania metody oceny biozgodnoci w cisej korelacji z przewidywanym zastosowaniem biomateriau. Na obecnym etapie nawet pojedyncze metody obserwacji in vitro sucych temu celowi w wikszoci maj charakter prac oryginalnych i nie s objte tzw. walidacj. Tym bardziej trudno jest znormalizowa kompleksowe procedury dostosowane do poszczeglnych zastosowa. 2. Alternatywne metody bada biozgodnoci pozwalaj na wykorzystanie najnowszych metod badawczych i odkry w zakresie biologii komrki. Wasno ta zyskuje na znaczeniu dziki powszechnoci stosowania techniki hodowli komrek i tkanek in vitro w wielu dziedzinach biologii i medycyny i wynikajcego std szybkiego postpu zwizanego z dostpnoci rekombinowanych biaek, nowymi technikami stosowanymi w biologii molekularnej, mikroskopii konfokalnej, fizycznymi metodami stosowanymi w hodowlach komrkowych. Znajduje to odzwierciedlenie w badaniach nad kontaktem biomateriaw z komrkami, gdzie pierwsze dowiadczenia polegay gwnie na morfologicznej obserwacji komrek w kontakcie z testowanymi materiaami, gdy obecnie stosuje si techniki ilociowe wykorzystujce najnowsze
ii i
M e t o d y a l t e r n a t y w n o w I IIU I IIIIIIH I I liioz|',oi|ll< mi I 1 1 < 11 i i i i l n u
metody badania ukadw biologicznych poza ustiojoiu Poniewa nie todologia bada alternatywnych sl.alc M I ; ro/wi|n, objecie ich jednolit norma jest, na obecnym etapie prakt,y< znie niemoliwe Zaawansowanie bada biozgodnoci metodami alternatywnymi wyprzedza z a t e m znacznie procedury legislacyjne. Dowiadczenia, w tej dziedzinie s p e niaj gwnie rol poznawcz, w sensie formalnym za odwouj si do clas tyeznoci norm, mieszczc si w granicach oglnych zalece. (i.7.7. Podsumowanie I 'odsumowujc niniejszy rozdzia mona si odnie do klasycznego juz pos tulatu "3R" Russella i Burcha |83], zgodnie z ktrym dowiad<'zenia z uy cieni zwierzt dowiadczalnych powinny by ograniczone do minimum i pro wadzone na jak najmniejszych populacjach zwierzt, (Reductiou), udosko nalone tak, aeby zminimalizowa cierpienia zwierzt, (Refineinent), oraz, o ile t,o moliwe, zastpowane metodami alternatywnymi (Icplaoenient), W wietle omwionych w niniejszym rozdziale aspektw altei nuty wnycli metod testowania biozgodnoci, postulat "3R" w odniesieniu do badania bio materiaw mona by interpretowa nastpujco: 1. "Reduction" preselekcja
Ten postulat wydaje si by w badaniach biozgodnoci szczeglnie istotny. Wynika to z licznych moliwoci modyfikacji waciwoci bio materiaw i, w konsekwencji, bardzo duej liczby materiaw wyina gajcych dowiadczalnej weryfikacji biozgodnoci. ('elowym jest wi< zastosowanie wstpnej selekcji potencjalnych biomateriaw i na tym etapie nieocenionym narzdziem s metody m miro Pozwalaj om (w krtkim czasie) zweryfikowa skuteczno poczynionej niodyllkai |i materiau, bd zachowanie si nowych materiaw w kont a k c i e z, k o morkami lub tkankami w hodowli na podstawie krtkotrwaych, wia rygodnych i powtarzalnych obserwacji i w oparciu o uzyskane wytn ki wyodrbni najlepsze spord testowanych materiaw. Ostateez nym kryterium przesdzajcym o dopuszczeniu materiau implanta cyjnego do pr>> klinicznych, jest,, zgodnie z obowizujcymi obecnie przepisami, eksperymentalna im plantacja do tkanek zwierzt, dowiad czalnyeli. Preselekcja przeznaczonych do implantacji biomateriaw w obserwacjach pozaustrojowych wpywa na ograniczenie liczby t,a,kich zabiegw.
(i
li
H III I MIIUI b i o z g o i l n o c i m a t e r i a w
implantacyjnych
2. "Refinement" W oryginalnej wersji postulatw "3R" "ulepszenie" dotyczy takiego projektowania eksperymentw aeby zapewni zwierztom dowiadczalnym moliwie najwikszy komfort podczas caej procedury. Abstrahujc od intencji Russella i Burcha, mona nada temu postulatowi nowy sens, a mianowicie podkreli te walory technik in mtro. ktre powoduj, e testy alternatywne wnosz now jako do oceny biozgodnoci. wiadome sterowanie liczb zmiennych w ukadzie dowiadczalnym, moliwo licznych powtrze dowiadczenia w krtkim czasie, badania na populacjach o duej liczebnoci prb podnosz warto naukow bada prowadzonych w hodowlach komrkowych. Ponadto, badania alternatywne daj moliwo uniknicia rnic midzygatunkowych poprzez testowanie materiaw przeznaczonych do stosowania w klinice czowieka w kontakcie z ludzkimi komrkami i tkankami in vitro.
3. "Replacement"
Cakowite wyeliminowanie bada z uyciem zwierzt dowiadczalnych nie wydaje si obecnie moliwe. Wynika to std, i obserwacje metodami alternatywnymi dotycz poszczeglnych zjawisk zwizanych ze wzajemnym oddziaywaniem biomateriau i rodowiska biologicznego, natomiast aden z pojedynczych testw nie dostarcza kompleksowej informacji o reakcji tkanek biorcy wobec badanego biomateriau. Z punktu widzenia analizy mechanizmw odpowiedzialnych za poszczeglne elementy odpowiedzi tkanek na obecno biomateriau moliwo obserwowania wpywu materiau na wybrane cechy ustroju jest podana. Jednak dopuszczenie materiau do prb klinicznych wymagaoby zastosowania caej grupy testw in vitro (ang.: battery of tets) dobranych tak, aeby zosta uwzgldniony kady typ moliwej interakcji materia-tkanki. Jak zasygnalizowano w treci rozdziau, powstaje coraz wicej ukadw dowiadczalnych in nitro, konstruowanych z myl o zblieniu warunkw eksperymentu do sytuacji waciwej dla klinicznej implantacji badanego materiau. Powstaj eksperymenty przeprowadzane w warunkach dynamicznych, symulujce oddziaywania mechaniczne pomidzy wszczepem a tkank biorcy. Prowadzone s obserwacje komrek w kontakcie z biomateriaem w rnej postaci fizycznej, w tym zarwno w formie przewidzianej do implantacji, jak i w postaci, w jakiej materia moe wystpowa w tkankach w wyniku jego zuycia lub uszkodzenia. Stosuje si rne metody uwzgldnienia wpywu obecnoci biomateriau, na rne typy komrek, na przykad
I llbliogrnliii
MV
w hodowlach mieszanych (ang.: coculturc). Roniufcn liezha dowiad eze tego typu pozwala na konstruowanie ukadw dowiadc zalnych III nitro, coraz bliszych konkretnemu klinicznemu zastosowaniu bioma teriau. Stwarza to moliwo stopniowej eliminacji eksperymentalnej implantacji, jako podstawowej metody oceny biozgodnoci. Wydaje si, e w pierwszej kolejnoci moe to dotyczy przedklinicznej oceny produktw inynierii tkankowej uzyskiwanych w oparciu o biomate riay - noniki dla komrek hodowanych in vitro w celu transplantacji. Z powodw naukowych, praktycznych i etycznych alternatywne metody badania biozgodnoci zyskuj na znaczeniu. Stanowi cenne uzupenienie stan daniowych procedur oceny biozgodnoci materiaw iinplantaeyjnyeh un etapie przedklinicznym. W przyszoci za, zwaszcza w perspektywie ruz woju nowych sposobw substytucji tkanek i narzdw metodami inzyiilein tkankowej, bd miay decydujce znaczenie dla kliniczne!1,o zastosowania biomateriaw.
Bibliografia
111 NII consensus conference: Total hip replacemenl. NIII Consensus I > velopment Panel on Total Hip Replacement. Jama 1995; 273: 1951) 1956. |2| Ahmad M, Gawroski D, Blum J, Goldberg J, Gronowie/, C.: Dif ferential response of human osteoblast-like cells to commercially purc (cp) titanium. grades 1 and . J Biomed Mater Res 1999; -16 121 131 |3| Algan S.M, Purdon M, Horowitz S.M.: Hole of tui nor nccrosis facto i alpha in particulate-induced bone resorption. .1 Orthop Ies 1996; I I 30-35. |4] Altankov G, Groth T, Krasteva N, Albrecht W, Paul l> Moipholoi/i cal euidence for a dijjerent fibronectin receptor orgam atum and fum tion during Jibroblast adhesion on hyd.rophi.lic aml hydinplioluc <//u vi substrata. J Biomater Sci Polym Ed 1997; 8: 721 741). |5] Anselme I<, Bigerelle M, Noel B, Dufresne 10, Judas I), lost A, Hardo uin P.: Qualitative and. quantitati:oe study of human ostcoblasl adhc sion on materials wil.h uarious surface rouyhncsscs. J Biomed Muler Res 2000; 49: 155-166. |6| Anselme K, binez P, Bigerelle M, Le Magucr I), be Maguer A, llardouin P, llildebrand IIP, lost A, Leroy J.M The rclatinc influence
>18
li
I I m l i i n i i i liio/jî xl iloci m a t e r i a w
iliiplmitaiyjliyili
of the topography and chcmistry of TiAl6V surfaces on osteoblastic celi behamour. Biomaterials 2000; 21: 1567-1577. [7| Aspenberg P, Goodman S, Toksvig-Larsen S, Ryd L, Albrektsson T.: Intermittent micromotion inhibits bone ingrowth. Titanium implants in rabbits. Acta Orthop Scand 1992; 63: 141-145. |K| Aspenberg P, Ilerbertsson P.: Periprosthetic bone resorptiori. Particles nersus mouement. J Bone Joint Surg Br 1996; 78: 641-646. |9| Attawia M.A, Nicholson J.J, Laurencin C.T.: Goculture system to assess biocompatibility of candidate orthopaedic materials. Clin Orthop 1999: 230-236. |10| Baier R.E, Meyer A.E, Natiella J.R, Natiella R.R, Carter J.M.: Surface properties determine bi.oadhesi.ve outeomes: rnethods and results. .J Biomed Mater Res 1984; 18: 327-355. |11| Baker P.N, Stranko C.P, Davidge S.T, Davies RS, Roberts J.M.: Mechanical stress eliminates the effects ofplasm.afrompati.ents with precel,ampsia on endothelial cells. Am ,J Obstet Gynecol 1996; 174: 730736. 112| Banes A.J, Gilbert J, Taylor D, Monbureau O.: A new uacuum-operated. stress-provi.di.ng instrument that appli.es static or uariable duration cy clic tension or compression to cells in nitro. J Celi Sci 1985; 75: 35-42. [13] Barbosa M.A. Corrosion of metallic implants. In: Hastings G (ed.) Ilandbook of Biomaterials. London: Chapman & Hall; 1998: 420-463. |I1| Boyan B.D, Hummert T.W, Dean D.D, Schwartz Z.: Role of materia surfaces in regulating bone and cartilage celi response. Biomaterials 1996; 17: 137-146. |I5| Brown T.D.: Techniues for mechanical stimulation a rewiew. Journal of Biomechanics 2000; 33: 3-14. of cells in nitro:
|I6| Canaple L, Nurdin N, Angelova N, llunkeler D, Desvergne B.: Deuelopment of a coculturc model, of cncapsulated cells. Ann N Y Aead Sci 2001; 944: 350-361.
I ililiogralia
|I7| Caropreso S, Ccrroni L, Marini S, Cooelun I), Murtinetli H, Condo S.G.: Neatssity and. nalidily oj standard model;i Joi c.rpcrnncnlal pre clinical evaluation of biomateiials. An t rampie of biologie character ization of a hydroxyapat/i.l,c-hased implant materia. Minerva Stomatol 1997; 46: 45-50. |I8| Carvalho R.S, Scott J.E, Yen 10.II.: The ejjects of mechanical sl/irn ulation on the distribution of beta 1 integrin and expression of bela 1-integri.n rnRNA in TE-85 human osteosarcorna cells. Areli Oral lii ol 1995; 40: 257-264. |19] Chafke N, Gasser B, Lindner V, Rouyer N, Rooke R, Kretz J.C, Nieol ini P, Eisenmann B.: Albumin as a sealaril for a polycslcr nasculai prosthesis: its im.pact on the healing seuencc in humans. .1 Gardo vasc Surg (Torino) 1996; 37: 431-440. 120] Chehroudi B, Gould T.R, Brunette D.M.: Titanium coalcd imeroinu chined groones of different dimensions ajject. epithclml and connri lie< tissue cells differently in vivo. J Biomed Mater Res 1990; '.'I 1203 1219. |211 Ghellat F, Tabrizian M, Dumitriu S, Chornet 10, Magny I', M.ivard G.H, Yahia L.: m nitro andin vivo biocompatibility of chitosan r.unlhun polyionic com.plex. J Biomed Mater Res 2000; 51: 107-1 16. |22] Chou L, Marek B, Wagner W.R.: Effects of hydroxylapat,ilc coaltng crystallinity on biosolubility, celi attachment efjiciency and prolifcm tion in nitro. Biomaterials 1999; 20: 977-985. [23] Ciapetti G, Stea S, Cenni 10, Sudanese A, Marra.ro I), 'Ibni A, Piz zoferrato A.: Toxici.ty of cyanoacrylates in nitro using cv!rud dilutiou assay on celi cultures. Biomaterials 1994; 15: 92-96. [24] Degasne I, Basie M.F, Dernais V, llure C, Lcsourd M, Grollenu lt, Mercier L, Chappard D.: Effects of roughncss, Jibroin clin aml miro nectin on attachment, spre.ad.ing, and. proliferal.ion oj human osteo blast-like cells (Saos-2) on titanium surfaces. Ca.lc.il Tissue lut 1999; 64: 499-507. [25[ Diascro D.D, .Ji\, Vogel R.L, Johnson P. 10, Witherup K.M, Pitzen berger S.M, Rutledge S..1, Preseott D.J, Rodan C.A, Schmidt A. Iligh fal.I.y acul conl.cnl. ni. rabini serum is rcsponsiblc for the dij/ercn lialion of ostcoblasts mto adipocytc-likc cells. ,1 Bone Miner Res I99N; 13: 96-100.
(I
I I M I I I I I I I H l)i<)/,j;o(lii()ci m a t e r i a w
iinplaiitacyjnych
|26| Du C, Su X.W, Cui F.Z, Zhu X.l).: Morphological bc.ham.our of osl.coblasts on diarnond-likc carbon, coating and amorphous C-N film. in organ culture. Biomaterials 1998; 19: 651-658. [27] Fabre T, Schappacher M, Bareille R, Dupuy B, Soum A, BertrandBarat J, Bauey C.: Study of a (trim.ethylenecarbonate-co-epsiloncaprolactone) polymer- part, 2: in nitro cytocom.patibili.ty analysis and in vi.no EDI celi response of a new nerue guide. Biomaterials 2001; 22: 2951-2958. |28| Faucheux N, Waroeuier-Clerout R, Duval J.L, Haye B, Nagel M.D.: cAMI} lenels in cells attached to AN69 and Cuprophan: cAMP dependence of celi aggregation and the influence of serum.. Biomaterials 1999; 20: 159-165. |29| Frank RP, Grafe M, Schnittler H, SeifFgc D, Mittermayer C, Drenckhahn D.: Induction of human uascular endothelial stress fibres by fluid shear stress. Natur 1984; 307: 648-649. |30| Friedman R.J, Black J, Galante J.O, Jacobs J.J, Skinner H.B.: Current concepts in orthopaedic biomaterials and implant fixation. Instr ('ourse Lect 1994; 43: 233-255. |3I| Pukuoka S, Yoshida K, Yamano Y.: Estimation of the migration of tihial components in total knee arthroplasty. A roentgen stereophoIngrarnmetric analysis. ,J Bone Joint Surg Br 2000; 82: 222-227. |32| Goodman S, Aspenberg P, Song Y, Regua D, Lidgren L.: Polyethylene and titanium. alloy particles reduce bone foimation. Dose-dependence in bone haruest chamber experiments in rabbits. Acta Orthop Scand 1996; 67: 599-605. |33| 1 lanawa T, Karniura Y, Yamamoto S, Kohgo T, Amemiya A, Ukai H, Murakami lv, Asaoka K.: Early bone formation around calcium-ionimplanted l/itanium. inserted into rat tibia. J Biomed Mater Res 1997; 36: 131-136. |34| llanein D, Geiger B, Adduli L.: Difjerential adhesion of cells to enaniiomorphous ery stal surfaces. Science 1994; 263: 1413-1416. |35| llanks G.rT, Wataha J.C, Sun Z.: In nitro rnodels of biocompatibility: A rcview. Dent, Mater 1996; 12: 186-193.
I ibliogniliii
|36| Ilantson I1, Mahieu I', Gcrsdorfr M, Sindie ('.I, Lnuwerys li. En cephalopathy with seisures aftcr nsc of (tl.unim.rmii conlarnmy bone cc mant. Lancet 1994; 344: 1647. |37| Haynes D.R, Rogers SD, IJay S, Rcarey M.J, Iowie D.W.: The difjc.r ences in toocicity and release of borie-resorbing mediators mduccd by titanium. and cobalt-chromium-alloy wear particles. ,) Bone Joint Surg Am 1993; 75: 825-834. [38) Hench L.L, Polak J.M.: Third-generation ence 2002; 295: 1014-1017. biornedical materials. Sci
|39] Hench L.L, Wilson J.: Introduction. In: Niesz D.E (ed.) An Inlrotluc tion to Bioceramics. Salem: World Scientific Publishing; 1003 [40] Hirakawa K., Bauer T.W, Stulberg B.N, Wilde A.II, Senc M ( 7 mm, terization and comparison of wear debris frorn failed total lny implant ' of different types. J Bone Joint Surg Am 1996; 78: 1235 1213 [41] Iloang-Xuan K, Perrotte P, Dubas F, Philippori .1, Poisson P.M. My oclonic encephalopathy after exposure to aluminum. Lancet 1996; 347 910-911. [42] Hung C.T, Pollack S.R, Reilly T.M, Brighton C.T.: Real-time caemu, response of cultured bone cells to fluid Jlow. Clin Orthop 1995: 250 269 [43] Jacobs J.J, Gilbert J.L, Urban R.M.: Corrosion of metal orthopaedic implants. J Bone Joint Surg Am 1998; 80: 268-282. |44] Jasty M, Bragdon C, Burk D, 0'Connor I), Lowenstcin .1, Hann W.H.: In vivo skeletal responses to porous-surfaccd implants mhjcctctl to smali induced motions. J Bone Joint Surg Ani 1997; 79 707 71 I [45] Johnson II.J, Northup S.J, Seagraves P.A, Atallah M, Garvin P.J, Lin L, Darby T.D.: BiocoTn.patibili.ty test proeedures Jor malcrials cualua tion in vil.ro. II. Objective methods of t,oxieity assessment.. .1 Biomed Mater Res 1985; 19: 489-508. |46| Kaspar D, Seidl W, Neidlinger-Wilke C, Ignatius A, ('laes L.: Dynam ic celi strct.ch.mg rnereases human osteoblast prolifc.uil.ion and ('/('I' synthesis bul dccw.ascs osteocalcin synthcsis and alkalinc phosphalasc acl.imly. .1 Biomcoh 2000; 33: 45-51.
li
I Inilaiiiii biozgoilnoci m i l l e n n i w i m p l a n t iicyjiiycli
| I7| Kim K.J, Chiba .), Rubasli I I.E.: in vivo and in vitro analysis of rnembranes frorn hip proslheses insarted wilhout cement. ,J Bone Joint Surg Ani 1994; 76: 172-180. |48| Klein CL. Otto M, Kehler H, al. e.: Adhesion of platelets and neutrophilic granulocytes on glass and FEP Teflon during exposure to shear stress in a parallel plate flow cham,ber system. Colloids Surf B Biointerfaces 1994; 3: 229-239. | I9| Klein-Nulend J, Roelofsen J, Sterck J.C, Serneins C.M, Burger E.H.: Mechanical loading stirnulates the release of trans forming growth faetor-beta acti.vi.ty by cultured mouse caluariae and periosteal cells. .J Celi Physiol 1995; 163: 115-119. |50| Kolpakov V, Rekhter M.D, Gordon D, Wang W.li, Kulik T.J.: Effect of mechanical forces on growth and matrix protein synthesis in the in nitro pulmonary artery. Analysis of the role of indiuidual celi types. Circ Res 1995; 77: 823-831. |5I| Krause A, Cowles E.A, Gronowicz G.: Integrin-rnediated signaling in ostcoblasts on titanium. implant materials. J Biomed Mater Res 2000; 52: 738-747. |52| Kudelska-Mazur D, Lewandowska-Szumie M, Komender J.: Human osl.eoblast in contact with uarious biomaterials in nitro. Ann Transplant 1999; 4: 98-100. |53| Labat B, Chamson A, Frey J.: Effects of gamma-alumina and hydroxyapatite coatmgs on the growth and metabolism of human osteoblasts. .J Biomed Mater Res 1995; 29: 1397-1401. |54| Lampin M, Waroeuier C, Legris C, Degrange M, Sigot-Luizard M.F.: (orrelalion between substratum roughness and wettability, celi adhesion, and celi migration. J Biomed Mater Res 1997; 36: 99-108. |55| Langer R.: Drug deliuery. Drugs on target. Science 2001; 293: 58-59. |50| Langer R, Vacanti J R : Tissue engineering. Science 1993; 260: 920-926. |57| licmons JE.: Cerarnics: past, pirsent, and futur. Bone 1996; 19: 121SI28S.
Mibliogriilin
|58| Leppert, P.S, Cammack L, (Jurgi II I, C o l O n m i I., C o r t r s e M, Ktigle K, Krupco (.), Fix ,I.A. Inl.crspcci<s diffcrcnccs III systemie, driig aiiuil ability following subculaneous piilsatilc adiiiinistratioii in calllc, shce.p, dogs, andrats. J Biomed Mater Res l!)!M; 28: 713-722. |59] Lewandowska-Szumie M.: Alt.ci7iaii.vc Mcl.hods for Asaessing Mocom patibility arul Function of Implant Materials. ATLA 1999; 27: 271-2HI. |60) Lewandowska-Szumie M.: Moliwoci, oceny in vit.ro biozgodnoci ma teriaw implantacyjnych stosowanych w rekonstrukcji koci. Wars/n wa: Dzia Wydawnictw Akademii Medycznej w Warszawie; 2001. |(il | Lewandowska-Szumie M, Komender J.: Aluminium rclcasc as II mm Jactor in the est.imati.on of alurnina bioceramic implants. ('lin MMO I 1990; 5: 167-175. [62] Lewandowska-Szumie M, Komender J, Chopek .1 Internet mu lu tween carbon composites and bone aft,er inlmhotic implant ut ton I Biomed Mater Res 1999; 48: 289-296. |63] Lewandowska-Szumie M, Komender J, Kudelska D, Mazm M. Kio com,patibility of carbon composites: compa.ri.son of in miro and III m vo obseruations. In: Balls M (ed.) Animal Alternatives, Wellare and Ethics. The Netherlands: Elsevier; 1997: 927-933. |64] MacPherson II, Noble B.S, Ralston S.1L: l'Jxpre.ssion and function al role of nitric oxide syritha.se isoforrns in human ostcoblasl like cells Bone 1999; 24: 179-185. [65] Maek A.M, difjerentially growth factor endothelium. Gibbons G.H, Dzau V.J, Izurno S.: Fluid ulicai st.trs.s modulal.es expression of yenes ciicodiiig basie /ilu obln d and platelet-deriued growth Jactor II chiini III en .e ulu I J Clin lnvest 1993; 92: 2013-2021.
casus ponur,
[66] Maniatopoulos C, Pilliar R.M, Smith D.C.: Tlnemled
surjaced designs for implant slabilization in bone endodouIn model. J Biomed Mater Res 1986; 20: 1309-1333.
implant
[67| Matsuzaka K, Walboomers X.F, de Ruijter .1.1'), Jansen .).A. Th< effect of poy- L-laclic acid with parallcl surface mirro yroouc. on osteoblast-like cells in mtro. Biomaterials 1999; 20: 1293 1301. |68| 0'Cormor K, Roberts O, Bundy K, MeLeod V.: Strenglh of cc I. lulai adhesion to spccijic biomateria surfaces. In: 12 Southern Bioinedieal Conferenee; 1993; New York. 257-259.
(i
Miiilniiin liio/,;;o(liK)ii m a t e r i a w implant, w y j n y c h
[69| Ohno M, Cooke J.P, Dzau V.J, Cibbons G.H.: Fluid shear stress induces endothelial transforming growth Jactor heta-1 transcription and production. Modulation by potassium channel blockade. J Clin Invest 1995; 95: 1363-1369. [7l)| Ohno M, Gibbons G.H, Dzau V.J, Cooke J.P.: Shear stress eleuates endothelial cGMP. Role oj a potassium channel and G protein coupling. Circulation 1993; 88: 193-197. |7I | Ookawa K, Sato M, Ohshima N.: Changes in the microstructure oj cultured porcine aortic endothelial cells in the early stage ajter applying a Jluid-imposed shear stress. J Biomech 1992; 25: 1321-1328. |72| Pariente J.L, Bordenave L, Bareillc R, Rouais F, Courtes C, Daude G, le Guillou M, Bauey C.: First use of cultured human urothelial cells for biocompatibility assessment: application to urinary catheters. J Biomed Mater Res 1998; 40: 31-39. |73] Pariente J.L, Bordenave L, Valli N, Bareille R, Bauey C, Le Guillou M.: An in uitro biocompatibility eualuation of double-J stents. Urology 1998; 52: 524-530. |74| Quarles L.D, Hartle J.E, 2nd, Siddhanti S.R, Guo R, Hinson T.K.: A di.stinct cation-sensing mechanisrn in MC3T3-E1 osteoblasts funclionally related to the calcium receptor. J Bone Miner Res 1997; 12: 393-402. |75| Rader C.P, Sterner T, Jakob F, Schutze N, Eulert J.: Cytokine response of human macrophage-like cells after contact with polyethylene and pure titanium. particles. J Arthroplasty 1999; 14: 840-848. |76| Ratner B.D, Johnston A.B, Lenk T.J.: Biomateria surfaces. J Biomed Mater Res 1987; 21: 59-89. |77| Redey S.A, Nardin M, Bernache-Assolant D, Rey C, Delannoy P, Sedel I,, Marie P.J.: Behauior of hum.an osteoblastic cells on stoichiometric hydro.njapatite and type A carbonate apatite: role of surface energy. J Biomed Mater Res 2000; 50: 353-364. |78| Renard J.L, Fel ten D, Beuet D.: Fost-otoneurosurgery cnccphalopathy. Lancet 1994; 344: 63-64. aluminium
|79| Reuschc 10, Rohwer J, Forth W, Helms .1, Geyer G.: Ionomeric cement and. aluminium, encephalopat.hy. Lancet 1995; 345: 1633-1634.
i Jililiogriiliii
|K0| Richards R.G, ap Cwyrm I, Rundy K .1, Malm MA Micro/cl nu pingemetil followed by scanning dcchtm microscopg u a qnalitalivc techniue to compan: cdlular adhesion lu narious Inomntciials. ('dl Biol Int 1995; 19: 1015-1024. |811 Ripamonti U.: The Ceneration of lionc III I'ri.mal.es by Honc Mor phogenetic Proteins. In: Lindholni T.S (od.) honc Morphogenetie Pro teins: Biology, Biochemistry and Reconstruct,ive Surgery. San Dicgo Academic Press; 1996: 131-145. [82] Roehlecke C, Witt M, Kasper M, Schulze E, Wolf C, llofer A, hink R.W.: Synergistic effect of titanium alloy and collagen lypc i on celi adhesion, proliferation and difjerentiation of osteoblast like cells ( 'cli:. Tissues Organs 2001; 168: 178-187. |83] Russell W.M.S, Burch R.L.: The Pnciples of llumanc lu ju i itncnhd Techniue. London: Methuen; 1959. [84] Saad B, Matter S, Ciardelli G, Uhlschmid G.K, Welt.i M, Neucri schwander P, Suter U.W.: Interactions of osteoblasts and macrophages with biodegradable and hi.ghly porous polyesteruret.hane foarn and ils degradation produets. J Biomed Mater Res 1996; 32: 355-,300. [85] Sato M, Ohshirna N, Nerem R.M.: Viscoelaslie properties of cultured porcine aortic endothelial cells c.rposed to shear stress. ,| Biomecli 1996; 29: 461-467. [86] Sawada Y, Noda M.: An adipogenic basie heli.i-loop lu lu lenciue rp per type transcription Jactor (A 1)1)1) rnllNA is c.rpirsscd and ni/u lated by retinoic acid in osteoblastie cells. Mol Kndocrinol 1990; 10 1238-1248. [87| Schaffer J.L, Rizen M, L'Italien G.J, Benbrahim A, Megennan .1, <:-1 stenfeld L.C, Gray M.L.: Demce for the applicatum oj a dynamie Ina i ially uniform and wotropie strain to a Jlc.n.blc celi. cullurc membran J Orthop Res 1994; 12: 709-719. |88| Sehinagl R.M, Kurtis M.S, lOllis K.D, Ghien S, Sali R.L.: Hfjccl oj seeding durahon on the slrength oj ehondrocyte adhesion to arliculai cartilage. .1 Orthop Res 1999; 17: 121-129. |89| Schmalzried I P, ( lallaglian J.J. Wear III total lup and knee nplace mcnls. .1 Bone Joint Surg Atu 1999; 81: I 15 136.
T. O 5 iS "2 5 A c c C a s ~ 3 8 f l
1 1
> "S
<
-v- -
"i
-S
c t-
11
cn zf
>>
1 5i
s g! !
II I
= S i Z tU ~5 t -S 5 H
- ~ "3
z
S a>
s: i3
co a3
t:
cc
-M
cn i .i: fi s ;
I g
3 3 n aj U
^
c 5
3 b C P
o ^ ~ "C
-e b '3 fi % s u C o 2
c o < ^ T 5 c d S n oi < o ~ s
O l i i C fi
i < S 3 5 5
,5
s u : ^Z - S 7. ^ -"' _ O : jr > S! -i C
.2
C a 1 5 1 e e r^ S Jw u O J oT < Cd "o aj C J C D sa > - : u O -T Su s d -c eu a < to bo J ci S s T3 8 1 < S >H 2
CX o O C u r-Cj a, O T3 s < 3 o 'I e

*
'S c C O E H1 1 < c4 < 3 5 C O % 1 c ST c 0 3C M r-
O K s J
C5 P-
>
U -3 r-
Rozdzia 7
BIOMATERIAY
KARDIOCHIRURGII
Zbigniew Nawrat*
7.1. P r z e g l d s t o s o w a n y c h w kardiochirurgii urzd/ort i metod I'ostp i rosnce wymagania w kardiochirurgii stymuluj rozwj wielu nauk technicznych, ale chyba najcilejsze s jej zwizki z inynieri materiaow Tylko dziki trwaym i biokompatybilnym materiaom mona zrealizowa miae, odwieczne marzenia czowieka o zastpowaniu uszkodzonych czci organizmu. Reprezentatywnie wybrane przykady przedstawione w niniej szyrn opracowaniu maj za zadanie umoliwienie czytelnikowi poznanie pe nego zakresu elementw i urzdze wykorzystywanych do leczenia chorb serca, z punktu widzenia materiaw biologicznych i sztucznych stosowa nych do ich wykonania. W skad ukadu krenia czowieka wchodzi serce oraz sie mu zyn IOZ prowadzajcych krew w caym organizmie. ciana naczynia ttnicy luli yy skada si z trzech warstw; bony wewntrznej naczynia, warst wy rodko wej (miniwka) oraz bony zewntrznej (tzw. przydanka naczynia) Aorta jest ttnic gwn, od ktrej odchodz wszystkie naczynia doprowadzajce krew utlenowan do caego ustroju. Patologiczne rozwarstwienie aorty, ktro postpujc blokuje przepyw krwi, moe by leczone za pomoc wszczepienia protezy naczyniowej zastpujcej zniszczony fragment naczynia. Stopie ryzyka operacji zwizany jest z lokalizacj rozwarstwienia. W niektrych * lipka Akademia Medyczna w Zabrzu, Fundacja ko/,woju Kardiochirurgii w Zuhr/.n, (ul Wolnoci ,H5a, -II MIII) Zabrze)
7.
Hioiiuilciinly w kardiochirurgii
przypadkach mona rwnie stosowa stonty naczyniowe tzn. konstrukcje podtrzymujce pene wiato naczynia. S to rurki o rednicy do kilku centymetrw z biozgodnej tkaniny rozpartej na stalowym stelau montowane w naczyniu w czasie operacji.
Zwenie jednej lub wicej ttnic wiecowych (doprowadzajcych krew do minia sercowego) jest bezporedni przyczyn powszechnie wystpujcej choroby wiecowej. Miadyca powoduje odkadanie si w cianach ttnic, zogw tuszczowych takich jak cholesterol, aminoglikanw, komrek mini gadkich, tkanki cznej i soli wapnia. Tworz one blaszk miadycow, ktra narastajc zamyka otwr naczynia i blokuje przepyw krwi. Ten wicloczynnikowy proces zwizany jest z zaburzeniami procesu przemiany materii oraz zaburzeniami hormonalnymi. Obecnie stosowanych jest kilka metod leczenia pacjentw stosujc przepyw omijajcy (tzw. by-pass), stenty naczyniowe oraz maoinwazyjne mechaniczne usuwanie zatoru naczyniowego. Coraz wiksze sukcesy odnosz rwnie metody farmakologiczne oraz biologiczne (inynieria tkankowa). Zabieg wszczepienia pomostw aortalnowieeowych (by-pass) polega na wszczepieniu przez chirurga poniej zwenia ttnicy wiecowej dodatkowego naczynia z pobranej od pacjenta z koczyny dolnej yy lub ttnicy (piersiowej wewntrznej lub promieniowej). Niestety, negatywne czynniki oddziauj rwnie na wszczepione naczynia. Indukcja kaskady koagulacji (krzepnicia) prowadzi do powstania skrzepu i w jego konsekwencji blokady segmentu naczyniowego. Podobny proces zac h o d z i dla naczy ylnych, sztucznych i, w mniejszym stopniu ttniczych. Najkrtsz ywotno maj wszczepy ylne z powodu budowy morfologicznej nie dostosowanej do wikszego obcienia naczynia. Dlatego wprowad z o n o specjalne rusztowanie boczne (typu nasunita na naczynie spryna) zmniejszajce podatno i ograniczajcego rozpychanie naczynia (naczynie hybrydowe). ('igle poszukuje si nowych materiaw do produkcji protez naczyniowych. Do koca nie wyjaniony jest proces wapnienia i zakrzepiania naczy. Okoo 350 tysicy syntetycznych wszczepw naczyniowych jest stosowanych na wiecie w cigu roku jako pomosty naczy wiecowych [33]. Wpyw hipereholcstoreinii (nadmiar cholesterolu) na tempo zamykania si naczy zauwaono najpierw na wszczepach nylonowych i z orlonu wszczepianych w aorty psw (Jordan GL). Kontynuowane s prby endotelializacji pokrycia naczy polimerowych komrkami stanowicymi naturalny sposb zatrzymani.! negatywnych zjawisk: adhezji, akumulacji trombocytw i leukocytw. Najlepszym rozwizaniem jest. wytworzenie uniwersalnych komrek dawcy z zamaskowanymi molekuami biaka powierzchniowego, by usun zagroenie komplikacji immunologicznych |33|. W 2000r. rozpoczto w kilku o-
I 'rv.'I',!|*I 8 t . o s u w a n y c h w k a r d i o c h i r u r g i i u r z i | d / c i ' i l
IIH
IIMI
.11
lodkach na wiecie prby kliniczne wstrzykiwania do obszaru martwiczego (poza waowego) minia sercowego mioblast/iw wyhodowanych z upionych komrek pobieranych z minia ezworogowcgo (udo) pacjenta. S one w s t a nie rozwin si w komrki wkien minia sercowego. Zainteresowanie rwnie budzi rozwijanie metod hodowli caych naczy. W specjalnych bio icaktorach wytwarzane s z pierwotnych komrek zarodkowych fragmenty ludzkiego ciaa ze zrbu biodegradowalnego polimeru i komrek. Angioplnstyka to zabieg wykonywany przez kardiologw polegajcy na udroni mu zwonej ttnicy wiecowej. Poprzez mae nakucie w ttnicy, najez iej udowej, wprowadza si cewnik z balonikiem. Po wprowadzeniu balonika do miejsca zwonego nastpuje wypenienie go mieszanin soli fizjologio/, nej I balonik rozprony pod wpywem cinienia rzdu kilku atnioslei I O / . S / C r/.a przewone miejsce naczynia. Skuteczno zabiegu angioplnstyki wien i owej zwiksza wprowadzenie protezy naczyniowej, zwanej stenfoin Sieni, po wprowadzeniu do naczynia peni rol podporow jako stela zapobleim l c y zamkniciu naczynia. Katetery do przezskrncj angioplnstyki nm y wiecowych wykonywane s np. z polimeru organicznego z rodziny poliainl dw (Palton, Polska). Firma Jomed (Niemcy) stosuje w balonach prowadnik o zmiennej elastycznoci; w trzonie; poliamidowy wspomagany stal, polem poliamidowy, a nastpnie, ze specjalnie modyfikowanego, podatnego polia. niidu oraz kocwk balonu - ze specjalnym hydrofilnyin pokryciem. Steni naczyniowy [10] powinien mie ksztat umoliwiajcy elastyczne i trwale dopasowanie si do naczynia. Na sten tach i kateterach prowadzcych musz by znaczniki (np. zote) umoliwiajce jego stal obserwacj podczas za biegu (kontrola rentgenograficzria). Sterit do transportu jest zaciskany lin baloniku (czasem chowany w specjalne poduszki - firmy Medtronic Ave), llydrofilne pokrycie uatwia transport kateteru z balonem (np. A(|iia SI,X linny Conlis, Johnson and Johnson). Pinna Cordis wprowiulzila rwnie/ specjalny prowadnik z rdzeniem stalowym, 3 cm platynowym zwojem i po kryciem Duraglide do wielokrotnej balonowej i steritowcj interwencji pod czas choroby wielonaczyniowcj. Do wykonania stentw wykoi/ysl uje si .lal nierdzewn (np. 316 L w BcStent2 firmy Medtronic Ave). Steni,y s wyko nane rnymi metodami z drutu lub poprzez wycinanie metodami lasem wyrni z rurek. Do wykonania niektrych typw stentw (druciany; Sinait Stent firmy Cordis, Johnsori-Jolmsori oraz rurkowy Utuli u lirmy SciMed czy te Paragon firmy Vaseular Thcrapies), wykorzystuje si stopy z pamici ksztatu. Najprostszym ksztatem takiego stent,u jest spryna nitinolown zakoczona kulkami (Coronary (lardiocoil firmy Medtronic instcut, USA) Odpowiednio s c h o d z o n e s. przesuwane do miejsca docelowego i tani dopi ro osigaj, w temperaturze fizjologicznej, swj ostateczny ksztat. Steni
IK 7.
Biomateriay
w kardiochirurgii
naczyniowy dziki zastosowaniu Nitonolu lepiej dojjasowuje si do naczyniu. Jeden z pierwszych stentw stosowanych klinicznie, Wiktor-GX stent (Medtronic Jnterventional Vascular, Holandia) to oryginalny jjrojekt Polaka, Dominika Wiktora, mieszkajcego obecnie w USA. Jest to konstrukcja uformowana z drutu o ksztacie sinusoidalnym nawinitym na cylinder. Tania, z ktrego wykonywany jest ten stent posiada szereg zalet: jest kontrastowy w obrazie radiograficznym, a jego elektroujemny adunek powierzchniowy zwiksza tromborezystywno stentu. Pierwsza implantacja kliniczna bya wykonana w 1989 roku. W celu zwikszenia biozgodnoci i by zapobiec ponownemu zamkniciu naczynia przez skrzeplin stosowane s pokrycia heparynowe stentw (np. firmy Corline Sytems AB, Szwecja). Stentowanie mona rwnie poczy z terapi genow pokrywajc je warstw polimeru, ktry uwalnia wprowadzany do ciany naczynia materia genetyczny hamujcy wzrost komrek. W Polsce, w multidiscyplinarnym zespole z Zabrza, Gliwic i odzi, prowadzone s prace nad oryginalnym stentern naczyniowym (proj. K.Wilczek) pokrywanym warstw nanokrystalicznego diamentu. Stymulator serca do pobudzania minia sercowego poprzez elektrody umieszczone na klatce piersiowej chorego zastosowano po raz pierwszy w 1952 roku. (P. Zoll). Nastpnie wdroono elektrody endokawitarne wprowadzane do prawej komory drog przezyln i opracowano nowy, ekonomiczny sposb sterowania rozrusznika. Po zmianie baterii rtciowych na jodowo-lil.owo zmniejszyy si rozmiary i masy rozrusznikw oraz ich trwao. Obecnie przecitna masa rozrusznika wynosi 25-30 g |7|. W celu obnienia ryzyka wystpienia zakce ukadu stosuje si elektrody bipolarne i specjalne me tody fiksacji elektrod do endokardium. Kocwki elektrod wykonywane s ze specjalnych stopw metali z porowat powierzchni. W obszarze serca stosowane s klasyczne narzdzia chirurgiczne, narzdzia mikrochirurgiczne, narzdzia specjalizowane do wykonywania operacji maoinwazyjnych, roboty chirurgiczne. Do produkcji narzdzi, w zalenoci od wymaganych wasnoci mechanicznych danego elementu, wykorzystuje si rne materiay: biozgodne stopy metali oraz materiay syntetyczne i ceramiczne. Wprowadzono nowe techniki cicia (noe ultradwikowe, laserowe) i zespalania tkanek (klipsownice). Kardiochirurgia maloiwazyjna (operuje si przez niewielkie otwory w ciele pacjenta) wykorzystuje specjalne narzdzia o dugich ramionach. Wymagania materiaowe laparoskopii diagnostycznej i tearpeutycznej dotycz zarwno potrzeb doskonaego przekazu obrazu, jak i wykonywania okrelonych czynnoci mechanicznych miniaturowymi narzdziami. Obecnie dwie (inny amerykaskie ntuitive Surgical (robot da Vinci) oraz Computer Motion (robot Zeus i AESOP) produkuj roboty, ktre od 1008 r. si) stosowane w kardiochirurgii. Chirurg operuj-
i'.2
I'rzegld m a t e r i a w stosowanych w kardiochirurgii
fi.TI
cy robotem manipuluje; na odlego narzdziami woonymi przez otwory w powokach ciaa pacjenta, hmdaeja Rozwoju Kardiochirurgii (PRK) w Zabrzu, prowadzi od 2000r. finansowane przez Komitet liada Naukowych p r a c e nad polskim prototypem robota kardiochirurgicznego |2U|. Specyfika obszaru dziaania robota oraz rosnca potrzeba minimalizacji zabiegu i mi niuturyzacji narzdzi (przy rozszerzaniu zakresu wykonywanych czynnoci) .twarza wysokie wymagania dla stosowanych materiaw. Osobn grup sta uowi narzdzia kardiologii inwazyjnej operujce poprzez naczynia. l)o wykonywania zabiegu wykorzystuje si tu prowadnice (rednica 2-.'5 mm), cewniki (cewnik balonowy ma rednice do 0.8 mm), balony poszerzajce (balonik o cianie rzdu 1 mm musi wytrzyma inflacj do 20 atm), sterity naczyniowe oraz urzdzenia do rozwiercenia (wierta o rednicy do min pokryte drobinami diamentu) i wycinania zmian miadycowych (tzw rota Nacja i aterektomia) w naczyniach wiecowych pod kontrol obrazowania rentgenowskiego. W chirurgii naczy i kardiochirurgii w y k o r z y s t y w a n e u) lako protezy naczyniowe wszczepy tkankowe (autogeniczne, alogeiih / n e ksenogeniczne) i naczynia syntetyczne. Tkanki, ktre maj z a c h o w a zywol no komrek przechowywane mog by w kpieli antybiotykowej, pynach odywczych (np. mleczan Ringera, roztwr Krebsa i dekstran o niskiej za wartoci potasu), w hipotermii; (przy 10 C zuycie tlenu wynosi .r>% not malnego), gbokie mroenie w ciekym azocie. Krew nie moe by s t o s o wana jako roztwr do konserwacji, bo w temperaturze pokojowej, nicnatle niona jest toksyczna. Konserwacja chemiczna stosuje podobne metody jak stosowane podczas produkcji zastawek. Pompy krwi oraz protezy zastawek serca zostan omwione w nastpnej czci.
7.2. P r z e g l d m a t e r i a w stosowanych w kardiochirurgii

W kardiochirurgii i chirurgii naczy wykorzystywane s do operacji napraw czyeh materiay syntetyczne i naturalne zastpujce zniszczone fragmenty tkanek i narzdw oraz urzdzenia wspomagajce i z a s t p u j c e s e r c e ora/ puca. Polimery naturalne. Kolagen (biako wkniste tkanki cznej) jesi podstawowym biakiem nadajcym struktur tkankom (naczynia krwiono rie i bony wewntrz ustrojowe, zastawki), wic wszystkie metody utrwala nia (garbowania), ktre maj nada tkance trwale cechy biotnechanicznc ukierunkowane s na sieciowanie kolagenu. Kolagen dziki takim zaletom jak maa antygenowo znalaz szerokie zastosowanie do produkcji nici chirur gicznych (np. weianialna ni chirurgiczna - katgut), biolizowania i uszczel
liiouui.tcriiily w k a r d i o c h i r u r g i i
niania, powierzchni syntetycznych protez i naczy (dla zmniejszenia trombogennoei z adunkiem ujemnym lub heparyn). Kolagen pozyskiwany z dwumiesicznych podw bydlcych, napylony po hodowli tkankowej na powierzchni moe zmniejszy trornbogermo sztucznego przedsionka lub naczy. Fibrynogeny s wykorzystywane do produkcji klejw fibrynowych do hamowania krwawienia z protez naczyniowych i zespole naczyniowych. Jednym ze sposobw przygotowania, uszczelniania protez tkanych jest tak zwany prcclolting, polegajcy na zamoczeniu protezy na kilka minut w krwi. Naley pamita, e operacja na sercu wykonywana jest z zastosowaniem lekw anty krzepli wych, by mona byo wczy w obieg oksygenator, wic w c z a s i e operacji krew pacjenta ma upoledzon funkcje wykrzepiania. Celuloza (bonnik) jest wykorzystywana do produkcji nici lnianych do zespalania t kanek oraz membran do urzdze dziaajcych z krwi (dziki waciwociach zakrzepoodpornych i nie uszkadzaniu krwi). Jest materiaem hemostatycznym, wic naoony (przykadowo Oxycel) na miejsce krwawice dziaa przcciwkrwotocznie stajc si sztucznym skrzepem. Chityna jest, stosowana (chitiozan) do gojenia ran i uszczelniania syntetycznych protez naczyniowych. Polimery naturalne s wykorzystane rwnie w formie natur a l n y c h lub zmodyfikowanych tkanek biologicznych. Zostan one omwione o s o b n o w dalszej czci rozdziau. Polimery syntetyczne. czenie merw w polimery zachodzi w obecno'.. i katalizatorw (np. metaloceny), ktrymi mona sterowa dugoci czsteczek polimeru oraz jego wasnociami fizykomechanicznymi (maszyny molekularne). Silikony, trwae i odporne chemicznie polimery (gwny acuch jest zbudowany z naprzemiennie uoonych atomw krzemu i tlenu, z przyczonymi do atomw krzemu grupami organicznymi) s stosowane do produkcji drenw (stosowanych np. do perfuzji). ywice silikonowe su do pokrywania nici chirurgicznych, protez naczyniowych, protezy opony twardej. Oleje silikonowe s stosowane jako ciecze robocze w ukadach elektrohydraulicznego zasilania komr wspomagania oraz sztucznego serca. Politetrafluoretylcn (PTFE, Teflon, Tarflen) jest termoplastem o najmniejszej plastycznoci, ktry posiada znakomite cechy, takie jak znaczn odporno chemiczn, doskonae wasnoci elektryczne i lizgowe, nie ulega biodegradacji nawet przy wystpieniu infekcji. Jest niestety trudny w obrbce i pynie pod obcieniem. Wykorzystany jest do produkcji nici chirurgicznych, protez naczyniowych (firma Gore-Tex). Duym problemem w chirurgii naczyniowej jest dostpno naczy o malej rednicy. Obecnie' tylko protezy z I TPK mona stosowa klinicznie poniej rednicy 8 mm. Poliuretany powstaj w wyniku reakcji diizocyjaninnw z poliestrami lub polieterami o acuchach zakoczonych grupami wodorotlenowymi. Pochodne eterowe
I'l
i r,li|il i i w i t c r i i i h i w s t o n o w a n y c h w knriliochirill')',!!
ILN I HIIH IW
( < > strukturze mikrolazowej) maj lepsze wasnoci w kontuk
i i.
k i w i , Ih> maj naprzemiennie uoone polarne, twarde segmenty u r e
luitiiui (hydrofobowe) z niepolarnymi mikkimi segmentami poliotorowyiui i', i li i ililowc). Wykorzystam; s do protezowania ubytkw tkanek (pianki), pi i idu M I |i cewnikw i halonw wewntrzaortalnych, komr sztucznego serca u o/ pmii/ naczy krwiononych. Polietylen jest odporny na biodegrada ' |i, i |i i wykorzystywany do produkcji sprztu jednorazowego uytku. I '<>llleieHalan etylenu to odporny chemicznie i biologicznie polimer termophi lyczny stosowany do produkcji protez naczyniowycli i nici chirurgio/, u . h Natomiast polimetakrylan m e t y l u (plexi), przeroczysty, odporny u.i biodegradacj polimer termoplastyczny jest wykorzystywany do prod u k i |l i leinentw obudowy urzdze, pomp i testerw protez serca Wykony niego rwnie komory sztucznego serca. Poliamidy, polipropylen,
p o l i k w a s g l i k o l o w y s wykorzystywane gwnie do produkcji
IIHI
clili
III
uli /nych. Melale i ich stopy wykorzystywane s do produkcji narzdzi chillll N nych, s t e n t w naczyniowych, obudw pomp krwi, stymulatorw M U A, plei -.i leni zastawek serca oraz jako przewody elektryczne. Szczeglne /.anto ow.uiie znalazy odporne na korozj, odkryte ju prawie sto lat temu (I ly ni i stopy kobaltowo-chromowe (Stellit) i wprowadzony w latach 1930 1'i.Ki lop llayness Stellite 21 (kobalt 65%), chrom (30%), molibden (55%) |ci'.o polskim odpowiednikiem jest Mikrorned. Obecnie podstawowe two i \ wo stanowi stal chromowo (18%) -niklowo (8%) -molibdenowa (2%). T y t a n jest stosowany w kardiochirurgii i medycynie do wytwarzaniu elementw konstrukcyjnych protez i narzdzi chirurgicznych. '/, powodu ni I iej odpornoci na cieranie (niektre skadniki stosowane do stopw tytanu l.ik wanad, dziaaj toksycznie i rakotwrczo, a nikiel alergicznie) i luinu rol< odgrywa obrbka powierzchniowa stopw tytanu, a w md nich obiob ka jarzeniowa. Wprowadzane metody obrbki zwikszaj biozgodno ,! i ml pornoe materiau na korozj. Due, cigle jeszcze w peni mewy koi \ Jam nadzieje budz stopy z pamici ksztatu (programowalna geometria w tein pciaturze docelowej). Stopy tytanowo-niklowe o skadzie chemicznym zblionym do rwnoatornowego (Nitinol) nale do metali, w ktrych wy stpuj zjawiska pamici ksztatu zwizane z odwracaln, terruospryst przemian martenzytyczn. Ze wzgldu na dobre waciwoci mechaniczno i antykorozyjne oraz tolerancj biologiczn i niotoksyezno znalazy zas losowanie w medycynie. Te biozgodne, o wiecznych wasnociach sprys tych, materiay s stosowane w prowadnikach balonw wewntrzaortalnych, do produkcji stentw naczyniowych itp.
7. H i o n i i i l e r i a l y w k a r d i o c h i r u r g i i
Specjaln rol odgrywa w produkcji implantw wgiel. .Jako podstawowy pierwiastek budulcowy organi/mu z natury rzeczy wskazany jest jako biokompatybilny. Wgiel wystpuje w wielu formach, ktre wpywaj na jego wasnoci. Znalaz zastosowanie do produkcji nici chirurgicznych, tkanin, plecionek (pokryte resorbujcym kolagenem, ktry zapobiega uszkodzeniu wkna oraz rozwknieniu si pczkw wkien podczas obcinania). Wgiel szklisty i wgiel pirolityczny jest odporny w temperaturze fizjologicznej na zasady i utlenianie i wykorzystywany jest do produkcji zastawek mechanicznych. Rurki wglowe mona wykorzysta do czenia naczy. Moz rwnie suy (niskotemperaturowa metoda otrzymywania wgla izotropowego) do pokrywania wszczepw, membran, naczy, czci oksygenatorw. Nadziej budz pokrycia nanokrystalicznym diamentem dla zwikszenia biotolerancji i odpornoci na korozj implantw ze stali Cr-NiMo (powszechnie stosowany gatunek A1SI 316L). Po pozytywnych ocenach stosowania, wg polskiej technologii (S.Mitura, P.Niedzielski), nanokrystalicznego diamentu do pokry rub i protez narzdu ruchu obecnie testowane s, w ten sj>osb piercienie zastawek oraz stentw naczyniowych. W badaniach tych uczestniczy rwnie autor tego opracowania. Na warstw pasywn nanoszona jest warstwa 300-500 nm, zbudowana z krysztakw o wielkoci kilkudziesiciu nm metod RF PCVD (radio freuency plasma chemical vapour deposition). Zminimalizowanie oddziaywania na siebie elementw krwi ze sztucznymi powierzchniami moe by zrealizowane na cztery sposoby [6]. 1. Regulacja, wyrwnanie powierzchniowej energii swobodnej. a. Zwikszenie hydrofilowoci powierzchni prowadzi do minimalnej adsorbcji (si van der Waals'a) biaek z krwi. Mona to zrobi za pomoc wszczepienia wodolubnych polimerw (np. polyfethylene oxi.de)) lub oksydacj powierzchni (za pomoc np. plazmy gazowej ). b. Wprowadzenie struktury domenowej, separowanych faz hydrofilnych i hydrofobowych. Osigana jest ona za pomoc blokowych kopolimerw zawierajcych poly(styrene), poly(hydroxyethyl methacrylate) ktrymi mona pokrywa materiay prost technik nawarstwiania (np. z powodzeniem wykorzystywana do pokrywania protez naczyniowych). 2. Wprowadzenie ujemnych adunkw powierzchniowych maskujcych. Pozytywny efekt zwizany jest z odpychaniem pomidzy ujemnym adunkiem powierzchni protezy, a ujemnym adunkiem membrany komrek czy pytek.
i Mi ludy iiioilylikiu ji t.kiuick biologii znyi h NloNtiwitnycli w ilm iUK.il
:i7
I Kombi uncja powyej wymienionych Ntrategii I i 2. N |. wprowadzenie I1111 > liy<li()filnyeh z grupami sulfonowymi. I Maskowanie; powierzchni pokryciem naturalnymi zwizkami luh ko inorkniui. Pokrywanie |)owierzclmi naturalnymi biopolimerami (kola gen, elatyna) luh warstw biaek nie aktywujcych adsorpcji pytek krwi (albumina), fosfolipidw, rdblonkiem. I u no drog jest blokowanie naturalnych, fizjologicznych reakcji za pomoc < > i /.i'piania powierzchniowego lekw czyli heparyn izaoja, stosowanie pro iM|ilnudyny, asj)iryny, streptokinazy, urokinazy lub wzmocnienie elektw i ! | Miwizanie tych dwch podej do problemu. Szczeglnie dobre wyniki <1 1 1 |c kopolimeryzacja z monomerami zawierajcymi w acuchu wolne gin p\ kationowe, by uatwi wizanie powierzchniowe; hepnryny Obliczono, / powierzchnia heparynizowana powinna uwalniae'; heparyn z prdkoci nn inlii 0.01 /ig/cin min, wic eby utrzyma riie-tmmbeigeMino. prze/ iv I KII to trzeba osaelzi 0.4 mg/cm 2 [6| heparyny. Date-gei hepmy nl/ai |N |i i stosowana z sukcesem w ezie;dzinie urzdze ste>sowanych stosunkowo k i o t , k o , t.akich jak kaniule czy oksygenatory. Komercyjnie; deistpne eibei nu I takie me;tody j>okrywania jak Durallo (Baxter i Pentley, USA) czy I 'lut tol.uik (PSI, USA) e)raz Carmeda (Szwecja).
7.11. M o t o d y modyfikacji tkanek biologicznych stosowanych w chirurgii

W kardiochirurgii wykorzystywane s materiay biologiczne jako wszczepy autogenie;zne (dawe; i biorc jest ten sarn osobnik), alogcniev.no (stosowanie tkanki e>bcej genetycznie ale zgodnej gatunkowo) lub ksemeigeniczne (sio owanie' tkanki e>elzwierze;ej). W celu zapobieenia procesom hiodrgruda< M tkanki poddawane s spee-jalnym procesom biociemicznym i biolizyc/nym Wkna kolagenowe s podstawewym elemeritemi strukturulnyin tkanek Waciwoci funkcjonalne, mechaniczne tkanek zale e>d ulozeinn wkien i rodzaju materiau wypeniajcego przestrzenie midzy wknami Powo duje t,o, e przykadowo; skra wykazuje si; ela.st,ye'zrioei, koci sztyw iloci, a cigna - wytrzymaoci na zrywanie. Dua wytrzymao na zgi nanie' tkanek mikkich zwizana jest z obecnoci "smarowania" za pomoc substarie'ji pe)dstawowej i weiely. Pre)e-e;s sieciowania, utrwalania tkanek, pole ga na tworzeniu dodatkowych wiza chemicznych (krzyowych), gwnie midzy czsteczkami kolagenu, ktro spowoduj zachowanie' pierwotnej H t . r u kt.uralncj i mechanicznej i n t e g r a l n o c i materiau oraz jogo wasnoci liink ejonnlnych. Powstae wizania (nnjczciej pomidzy grupaini funkcyjnymi
7.
I t i o i n u t r r i i i l y w kiirili()i:liiriiri;ii
uminokwasiw), midzy- i wcwntrzczsteczkowe i inidzyacuchowe, powinny by stabilne i nieodwracalne w czasie przechowywania, a nastpnie podczas przebywania w organizmie. Tkanka winna charakteryzowa si naturaln elastycznoci i innymi waciwociami mechanicznymi. Proces modyfikacji nit- powinien doprowadza do znacznego kurczenia si tkanki. Podczas utrwalania zastawek wanym jest zachowanie pierwotnego ksztatu tkanki, ktry ma znaczenie funkcjonalne. Materia! jest martwy i proces utrwalania powinien zmniejsza antygenowo tkanki. Proces utrwalania stwarza moliwo; przechowywania (bankowania) preparatw tkankowych, dostpu do bioprotez w dowolnym czasie i doboru optymalnej zastawki biologiczne! dla danego pacjenta. Skutkiem niewaciwego sposobu przygotowania wszczepu i niestabilwiza moe by uwalnianie si toksycznych substancji chemicznych z ut rwalonego materiau. Dlatego istotne jest odpowiednie przemywanie, puk a n i e zastawki oraz usuwanie resztek pynw sucych do dugoterminowego przechowywania z nasczonego piercienia zastawek. Metody sieciowania stosowane obecnie nie s doskonae, mog prowadzi do denaturacji kolagenu i utraty jego biologicznych waciwoci. Niespenionym deniem jest zachowanie rwnowagi pomidzy wytwarzaniem wiza poprzecznych w biomateriale i zachowaniem funkcji yciowych tkanki [9|. Jedn z obecnie silnie rozwijanych propozycji alternatywnych jest hodowla komrek pacjenta na specjalnie przygotowanym szkielecie zastawki powstaym po usuniciu (np enzymatycznym) czci biaek i komrek.
noci
W zalenoci od rodzaju stosowanych czynnikw procesy modyfikacji moemy podzieli na fizyczne i chemiczne. Wprowadza si rwnie eksperymentalne metody biologiczne, wykorzystujce np. odpowiednie szczepy bakterii. Na efektywno procesu sieciowania istotny wpyw ma grubo warstw tkanki kolagenowej (wyznacza rozmiar penetracji czynnika sieciujcego) stenie reagentw, czas oraz temperatura ekspozycji. Trwao tkanki jest proporcjonalna do liczby otrzymanych wiza egzogennych. Wrd metod chemicznych wprowadzono w praktyce mechanizm sieciowania, w ktrym utrwalacz jest, czci wizania sieciujcego (np. aldehyd glutarowy GA, genipuia, diizocyjanian heksymetylowy 1IMDI), lub w ktrym utrwalacz nie wchodzi bezporednio w skad wizania (np. karbodiimidy). Wykorzystywane s;j zarwno syntetyczne zwizki chemiczne (GA, HMDI, zwizki epoksydowe, diruetyloirnidosuberyriian DMS) oraz zwizki naturalne (np. genipina). Substancje chemiczne wykorzystywane do modyfikacji tkanek kolagenowych posiadaj najczciej dwie grupy funkcyjne, ktre reaguj z czsteczk kolagenu w dwch rnych miejscach. Wad metod chemicznych jest czsto ich toksyczno. Metody fizyczne wykorzystuj wpyw tempera-
M H i uI \ n i o i l y l i k i u j i l.kiuirk biologii z n y c l i HloHiiwiiliyi li w i lili iuy.ll
hn\. ' f.niciiia i promieniowania dla utrzymania waciwej struktury mul.e i lulu ( '/.<, t< proces jest wspomagany prze/, stosowanie czuych na czynniki li nr mediatorw wiza chemicznych. M e t o d y fizyczne. Metody fizyczne sieciowania tkanek |!)| kolagcuo > \eh obejmuj nastpujce procesy: Suszenie. Proces prniowej dehydratacji (DIIT) w temperaturze okoo IDO" C pozwala zachowa pofadowanie tkanki kolagenowej, prowa d/i do sieciowania kolagenu i wpywa na zwikszenie; wytrzymaoci materiau kolagenowego. Metoda DIJT1 polega na powolnym usuwaniu wody w podwyszonej temperaturze przy zachowaniu prni Wad tej metody jest znaczcy efekt denaturacji. < Jgrzewariie. Czynnik ten wpywa na denaturacji; biaek, czsto sto o witity jest jako czynnik wspomagajcy proces sieciowania Nawietlanie materiau biologicznego. Stosowano napromieniowanie mikrofalami, UV i gamma oraz wiatem w zakresie widzialnym, o czstoci dopasowanej do czuoci barwnikw biorcych udzia w pro cesie 114,18,19]. Metody fizyczne wymagaj czsto dugotrwaego oddziaywania czynnika leciujeego na materia biologiczny (ryzykodegradacji tkanki). Jedni} z me lod ominicia tego problemu jest stosowanie kombinacji metod fizycznych i elieinicznych. Przykadowo, zanim prbka zostanie poddana sieciowaniu i hemiczriemu mona zasta pocztkowo odwadniania (suszenie termiczne lub prniowe). Marny rwnie wasne dowiadczenia wykorzystujce powi /anie Ibtooksydacji z procesami chemicznymi. M e t o d a fotooksydacji w obecnoci barwnika polega na wielogodzin ns ni nawietlaniu materiau biologicznego promieniami UV lub wiatem biaym w mieszaninie reakcyjnej (buforowany roztwr Na('I zawictajc\ barwnik fotoaktywny, taki jak ziele czy bkit metylowy) w obeenos< i m. puszczonego tlenu. Barwnik ten peni rol katalizatora procesu folooksydm |i wkien kolagenowych i po zakoczonej reakcji moe zosta usunity z I kali ki. Podczas nawietlania tkanki katalizator przechodzi w stan pobudzenia i reaguje z tkank przekazujc jej elektrony. Dziki zwikszeniu efektywnoci przenoszenia elektronw moe nastpowa utlenienie substratu w obecnoci tlenu. Modyfikacja wywoana przez lotooksydacj zachodzi najprawdopo dobriicj w obrbie histydyny i nietioniny, ulegajcej utlenieniu |l l|. Polo utleniona tkanka jesi znacznie bardziej odporna na dziaanie pepsyny w porwnaniu do wieej tkanki, co potwierdza wystpowanie w niej stal ul nych wizali sieciujcych. Wiksza liczba wiza sieciujcych jest zwizana
7.
Hioniiilerialy
w kardiochirurgii
zc zmniejszeniem wydajnoci ekstrakcji biaek. Stwierdzono (rn.iu. badania wasne), e tkanka fotoutleniona bya bardziej elastyczna ni tkanka utrwalona glutaraldehydem oraz mniej kalcyfikuje in vivo (wszczepienia szczurom). Temperatura kurczenia tkanki jest zbliona do naturalnej. Temperatura denaturacji termicznej jest uwaana za wskanik stabilizacji materiaw zawierajcych kolagen utrwalanych chemicznie. Tkanki fotooksydowane nie wykazuj tak znacznego wzrostu tego wskanika jak tkanki utrwalane w CA. CIA wprowadza rozlege usieciowanie i formowanie polimerw (dodatkowych) w naturalnej macierzy tkanki, gdy fotooksydacja, jako proces katalityczny wprowadza modyfikacj i formuje krzyowe wizanie w istniejcych skadnikach macierzy powodujc ma dodatkow kompleksowo. Wykazano brak cytotoksycznoci oraz hemolitycznego lub mutagennego dziaania na organizm biorcy tkanek fotooksydowanych [14]. Metody chemiczne. W procesie utrwalania mona wykorzysta zwizki chemiczne dwu- lub wielofunkcyjne wykazujce zdolno tworzenia pocze mostkowych pomidzy ssiadujcymi acuchami polipeptydowymi kolagenu lub zwizki chemiczne majce zdolno indukcji sieciowania przez aktywacj odpowiednich grup funkcyjnych biaka. Formaldehyd jest powszechnie stosowany jako konserwant tkanek biologicznych, wic by przedmiotem bada jako potencjalny odczynnik sieciujcy. Roztwory formaldehydu o steniu od 0,5% do 10% powoduj stabilizacj tkanki kolagenowej (wzrost temperatury skurczu). Pierwsze implantacje kliniczne tak utrwalanych zastawek biologicznych day ze wyniki z powodu maej wytrzymaoci mechanicznej, wytworzone wizania byy niestabilne i odwracalne. Implant wywoywa siln odpowied immunologiczn. Obecnie formaldehyd jest stosowany jedynie do sterylizacji bioprotez po ich utrwalaniu glutaraldehydem |0|. Glutaraldehyd (aldehyd glutarowy GA, rys. 7.1) jest najczciej stosowanym odczynnikiem sieciujcym ju od 1969 r. (A.Carpentier). Jest to tani, dobrze rozpuszczalny w wodzie bifunkcyjny zwizek alifatyczny posiadajcy grupy aldehydowe na obu kocach piciowglowego acucha. Glutaraldehyd tworzy wizania kowalencyjne midzy- i wewntrzczsteczkowe oraz reaguje z grupami karboksylowymi, amidowymi i innymi. Grupy aldehydowe GA reaguj z grupami aminowymi kolagenu ( - N H 2 ) tworzc wizania poprzeczne midzy acuchami polipeptydowymi tej samej lub dwch rnych czsteczek kolagenu. (Bowers i Carter). W modyfikacji tkanek zastawek stosuje si stenia glutaraldehydu od 0,2% do 0,6%. Nisze stenia nie s efektywnym rodkiem wyjaawiajcym, szczeglnie przeciw pewnym typom Mycobacterium. Efekt utrwalania zaley od wielu czynnikw takich jak: optymalizacja warunkw fizycznych tkanki w czasie procesu (naprenia wewntrzne), stenie odczynnikw, pil, czas ekspozycji na GA, tem-
M c l o d y m o d y l i k i u j i t k a n e k b i o l o g i c z n y c h HloMowiniyeli w c h i r u r g u
l" mi,urn sieciowania. W roztworze GA zawarto wolnego aldehydu nic jest, wy kle wiksza ni 1%. Stopie polimeryzacji GA w rozl.worze wodnym jent, iHnli /iiioriy od jego stenia, pil i temperatury. Tkanki utrwalane (JA s I"iidziej rozcigliwe ni wiea tkanka, hardziej sztywne na zginanie i cha inklrryzuj si niniejsz relaksacj napre tkanki.
Hyn 7 I Schemat reakcji inononictrycznego aldehydu gluturowogo / grupami N1 Ja kolagenu (na podstawie [9]). W celu optymalizacji procesu utrwalania ze wzgldu na otrzymane win iloci mechaniczne tkanek (do produkcji zastawek biologicznych) rozwijano nanti uijce metody: a) utrwalanie dynamiczne zastawek wiskich; Utrwalanie przeprowa dzane pod niskim cinieniem (mniejszym ni -1 mm lig) i przy czsto I liwoci pulsacji 60-70 cykli/min, powoduje, e utrwalana tkanka ma waciwoci mechaniczne zblione do wieej tkanki zastawki, w tym szybko relaksacji napre, ktra zwizana jest z sposobem redukcji napre wewntrznych. Utrwalanie w czasie symulacji pracy zastawki zwiksza moliwo penetracji GA do reaktywnych miejsc w czstci /,< < kolagenu (Duncan i Boughner). Od 1993 roku jest stosowana w H'S l''H.K wasna (proj. Z.Nawrat) metoda wykorzystuji|xa orygiualin urzdzenie do utrwalania zastawek Polbio (z zastawek wiskich plui nych lub aortalnych), specjalnie wprowadzona dla produkcji zastawi k przeznaczonych do montau w sztucznym sercu 1'oltah, gdzie mog si pojawi wiksze obcienia na zastawce ni w warunkach naturalnych b) utrwalanie w podwyszonym cinieniu; Proces ten powoduje, e rnute ria tkankowy chocia jest prawie izotropowy, o zmniejszonej rozcigli woei i bardzo dobrej stabilnoci to jednak traci swoje waciwoci funkcjonalne do produkcji zastawek. c) utrwalanie bezcinieniowe (zero pn;ssun:)] Stosujc t metod, obecnie rozpowszechnion wrd zastawek komercyjnych, otrzymuje si mato ria prawie naturalnej rozcigliwoci patkw, umoliwiajc peno ich
M2
UiuiiiHt.crin.ly w k a r d i o c h i r u r g i i
otwarcie bez zaama i fadw, ktre zmniejszaj trwao zastawki (s to czsto ogniska kalcyfikacji). Zalety zastawek biologicznych utrwalonych CA to: nietrombogenno, dobra biozgodno, zmniejszenie antygen o woci biaek tkanki cznej (tym wiksze im mocniejsze sieciowanie) oraz brak potrzeby terapii antykoagulacyjnej po przeszczepie (w przeciwiestwie do mechanicznych zastawek). Wad utrwalania tkanki GA jest wapnienie kojarzone z pozostaoci niestabilnych polimerw GA w bioprotezach, ktra powoduje rwnie miejscow cytotok. \ C / M O indukujc mier komrek rdbonka [28]. W utrwalonej tkance komrki obumieraj i tworz si struktury wapniowe na skutek cytotoksycznego dziaania GA. Obecno w biomateriale toksycznego nieprzereagowanego CA oraz produktw rozpadu niestabilnych polimerw moe by przyczyn reakcji zapalnej w organizmie biorcy. Bioprotezy wykonane z materiaw usieciowanych w GA wykazuj waciwoci immunogenne, tym mniejsze, im wikszy stopie usieciowania materiau. Wapnienie zwizane jest ze struktur elastomeru, z nastpstwami procesw martwiczych i zwyrodnieniowych. W wyniku uszkodzenia rusztowania kolagenowego patki zastawki biologicznej ulegaj znieksztaceniom prowadzcym do niewydolnoci, za przyczyn jej moe by retrakcja patkw bd ich perforacja. Procesowi kalcyfikacji rwnie podlegaj zastawki poliuretanowe. W celu zminimalizowania toksycznoci GA i takich niekorzystnych zjawisk jak wapnienie modyfikuje si metody sieciowania GA wprowadzajc: inonomeryczne roztwory glutaraldehydu (GA) utrwalanie glicerolem tkanek usieciowanych GA utrwalanie aminokwasami wicymi przy pomocy stabilnych wiza chemicznych czsteczki GA, uwolnione z bioprotezy, lizyn, kwasem L-glutaminowym tkanek usieciowanych GA ])o utrwaleniu w GA poddanie tkanki dziaaniu rodowiska kwanego 0 pil mniejszym od 4.0, np. pukania kwasem solnym [ladowski D.
1 wsp. pat. PI 163828, 1989]
przemywanie etanolem. W zapocztkowaniu procesu kalcyfikacji odgrywaj rol lipidy. Stwierdzono w eksperymentach na owcach, e przemywanie etanolem zastawek przed GA zmniejsza kalcyfikacj. przemywane bkitem toluidyny [zastawka INTACT], celem zablokowania miejsc wizania wapnia (efekt nie znalaz potwierdzenia w dotychczasowych badaniach klinicznych). Wrd metod utrwalania tkanek biologicznych naley wymieni jeszcze stosowanie zwizkw epoksydowych, poliuretanu, DMS, IIMDI, Dl'PA, azydku
i t
M e t o d y uiodylikiuji t k a n e k biologicznych Ntosowultyi li w chirurgu
> tt
u vIu, grup tioowych oraz gen i piny. Zwizki epoksydowo mog I>y<- wyko rzystywane w procesie utrwalania implantw (wszczepw). Materiay uz.ys knne w wyniku sieciowania za pomoc eterw poliglicydowych s bardziej odporne na degradacj enzymatyczn ni materiay traktowane gliitnrnldc liydetn i mniej cytotoksyczrie |11|. Skuteczno sieciowania zaley od dugo ci acucha wglowego, ktra powinna odpowiada dugoci pocze most kowyct pomidzy grupami aminowymi ssiadujcych acucliw w obrbie helisy kolagenu. Kiedy reaguje wicej ni jedna grupa epoksydowa zwizku icciiijeego, to powstaje wizanie poprzeczne lub mostek pomidzy reagu leymi grupami aminowymi. Poliuretany s stosowane do sieciowania ma teriaw kolagenowych. Badania s prowadzone w celu tworzenia hybrydy materiaw biologicznych o zwikszonej wytrzymaoci mechanicznej Od dziaywanie kolagenu z elastomerycznymi oligomerami poliuretanu powodu je wzrost siy wiza sieciujcych bez utraty struktury helisy kolagenu Me loda daje moliwo kowalencyjnego zwizania czynnikw p r z e e i w d z i a l a | i | cyeh zwapnieniu, z syntetycznymi skadnikami hybryd. Jesi to obici u|< n prba uzyskania zastawek serca, czcych najlepsze cechy tkanki onienl. in i syntetycznych polimerw |12], Dimetyloimidosubcrynian (DM .) je i dwu funkcyjnym zwizkiem sieciujcym reagujcym z grupniui aminowymi kolagenu, ktry nie ulega polimeryzacji i w niewielkim stopniu zaburza sl i u ki ur kolagenu. Otrzymano materia! mniej cytotoksyczny ni materia uli walony CA i odporny na mineralizacj. Bony usieciowanc DMS zapoeztko w u j migracj fibroblastw i ich proliferacj. |5]. DMS moe by stosowany do sieciowania materiaw do produkcji bioprotez. Diizocyjaman lieksametylcnowy ( H M D I ) - jest to dwufunkcyjny zwizek posiadajcy grupy izocyjanianowe, ktre mog reagowa tworzc wizanie z grupniui Nil h zyny kolagenu. Otrzymany materia jest wytrzymay, mao cytotoksyczny i daje moliwo kowalencyjnego zwizania czynnikw przeeiwdzinlaji ycli kalcyfikacji [12]. Azydek acylu powoduje sieciowanie tkanki kolneenowei poprzez przeksztacanie grupy karboksylowej kwasu glutaminowego lub a paraginowego kolagenu w pochodn acylow. Orupa funkcyjna azydku a< \ III moe czy si z ssiednimi grupami aminowymi aminokwasiw w kdnj.< ni< tworzc wizania poprzeczne [9]. Biomateria prezentuje dobr, sl.ubilnosi i niszy od GA stopie kalcyfikacji jednak proces utrwalania jest stosunkowo dugi (ok. tygodnia). Difenylofosforylazyd ( D P P A ) reaguje z grupami karboksylowyrni reszt kwasu asparaginowego i glutaminowego, w wyniku czego powstaj azydki acylu. Otrzymany biomateria jest stabilny i nictok syczny, ale moe by bardziej podatny na atak proteolityczny i potencjalne zwapnienie;. |!)|. Grupy I iolowe mona wprowadzi w celu uzyskania stula nej struktury kolagenu ir ieciowniiego przez mostki disiarczkowc. W pierw
IK
7.
Biomateriay w kardiochirurgii
szym etapie sieciowania nastpuje przyczenie grup -Si <o kolagenu, w drugim (sieciowanie waciwe) - agodne utlenianie. Zdenaturowany, utiolowany kolagen, moe by dobrym materiaem w zastosowaniach biomedycznych [211. Gcnipina jest naturalnym, wykorzystywanym w zioolecznictwie, rodkiem sieciujcym o maej cytotoksycznoci, odporniejszym na mineralizacj od GA. Prawdopodobnie genipina tworzy rd- i midzyczsteczkowe wizania sieciujce o charakterze cyklicznym w obrbie wkien kolagenowych. Temperatura skurczu tkanek sieciowanych genipin bya porwnywalna z tkankami utrwalanymi GA i znacznie nisza od tkanek sieciowanych /wizkami epoksydowymi. Otrzymany biomateria, w porwnaniu z utrwalaniem zwizkami epoksydowymi i GA, jest bardziej wytrzymay na rozciganie, bardziej rozcigliwy i oporny na degradacj kolagenaz [29).
7.4. P r o t e z y z a s t a w e k serca
Nieprawidowe dziaanie zastawek, jako skutek wad nabytych lub wrodzonych, powoduje zmniejszenie wydajnoci hemodynamicznej pracy serca, a w jego nastpstwie, niedotlenienie narzdw (w tym rwnie minia sercowego) prowadzce do ich uszkodzenia. Implantacja protezy zastawkowej ma na celu popraw warunkw hemodynamicznych poprzez korekcj anatomiczn. Obecnie wszczepia si rocznie okoo 200 tys. protez zastawek serca dla ratowania ycia i zdrowia pacjentw na caym wiecie (w Polsce ponad 2500 rocznie). Lekarz ma dzi do dyspozycji szerok gam zastawek komercyjnych lub zastawek wytwarzanych przez niedue przyszpitalne laboratoria przygotowujce zastawki biologiczne. W dziaajcych pulsacyjnie pompach krwi montowane s, jako zawory hydrauliczne, zastawki biologiczne, mechaniczne lub syntetyczne. Protezy zastawek serca mona podzieli na dwie grupy: I. Zastawki mechaniczne (rys.7.2) - kulowe, dyskowe, dwupatkowe oraz elastyczne zastawki syntetyczne tworzone na podobiestwo zastawek naturalnych. Obecnie lekarze stosuj z wyboru zastawki mechaniczne z uchylnym jednym (od 1969 r) lub dwoma dyskami (od 1979 r). Pierwsz w historii zastawk mechaniczn wszczepi Hufnagel (1952), w 1960 r. wszczepiono zastawki; kulow Star-Edwards. Protezy mechaniczne maj trwao w testach laboratoryjnych ponad 100 lat. W zastawkach kulkowych - syntetyczna (silikonowa) kula zmienia pooenie w koszu pod wpywem cinienia zamykajc lub otwierajc otwr. Z powodzeniem zastpiy je zastawki dyskowe o mniejszym oporze i mniejszym profilu. Uchylny w jednym kierunku pojedynczy dysk (lub dwa pdyski) wykonywany jest z utwardzanego wgla (w procesie wysoko cinieniowej i pirolizy), jest materiaem ceramicznym lub syntetycznym (np. Delrin).
w
i A. Protezy zastawek serca.
il.'>
Uys. 7.2. Wybrane zastawki mechaniczne podczas testw w l'l5 ll\S I KK, a) Starr-Edwards (Silastic Bali), b) Bjork Shillcy (Hossie, c) Ijork Sini ley Monostrut, d) Duro Medics, e) Saint Judo. Oprawa wykonywana jest z wysokojakoeiowyeli stopw metali i obszyta tkanin z konierzem (np. silikonowym), ktry umoliwia wszycie cliii n i p czne zastawki w waciw pozycj w sercu. Dysk zawieszony jesi w lnego ksztatu jarzmie, ktry musi by niezawodny, wytrzymay i al roinbofenuy Zastawki syntetyczne, wykonane gwnie z poliuretanu, s obecnie s t o s o wane jedynie w pompach krwi (Abiomod, AbioOor, Medos, Berlin lleart), W Zabrzu (KMWK SAM i IBS I'H.K) opracowano prototyp komory wspo magania Polvad z zastawkami poliuretanowym wasnej konstrukcji. II. Zastawki biologiczne dzielimy na, odzwicrzcc lub alogenicziie (ze wzgldu na stosowany materia) oraz ria stent,owe lub bezsteritowe (ze wzgl du na szczegy konstrukcyjne;). St.-rit to obszyta tkanin (np. Dacron) kon strukcja w ksztacie korony / trzema wierzchokami (lub dwoma w przy pad ku zastawki mitralnej typu Religa), syntetyczna, metalowa lub mieszana.
7.
l5ioiriRt.criH.ly w k a r d i o c h i r u r g i i
Cao otacza konierz, ktry uatwia wszycie protezy w odpowiednie; miejsce w sercu. 1. Zastawki biologiczne jedriogatunkowe (allografty, homografty) a) Bezstentowe fragmenty naczynia z zastawk: zastawka aortalna. Homograft aortalny, wszyty po raz pierwszy przez Rossa w 1962 r. - zastawka pucna. Wycit zastawk pucn chorego (autograft) mona wszy w miejsce uszkodzonej zastawki aortalrtej (operacja Rossa u dzieci daje szans w perti ywej, rosncej zastawki) - zastawki mitralne. W Polsce stosowane przez prof. Z.Relig od 2000 r. (opracowane w JPS FRK w Zabrzu) b) Stentowe zastawki z tkanki ludzkiej zastawki aortalne i pucne na stencie przechowywane w stanie gbokiego mroenia opracowane w 1PS FRK w Zabrzu zastawki mitralne na stencie typu Religa przechowywane w stanie gbokiego mroenia opracowane w IPS FRK w Zabrzu (od 1995 r.) 2. Zastawki obcogatunkowe (xenografty): a) Utrwalane chemicznie zastawki biologiczne stentowe (to znaczy w sztywnej lub psztywnej oprawie). Od 1968 r (zastawka z tkanki wiskiej Carpentier-Edwards, z perikardium - M. Joneseu w 1971r) stosuje si klinicznie konserwowane chemicznie zastawki serca wykonane z tkanki uzyskanej ze zwierzt. Zastawki obcogatunkowe tworzone s z zastawek serc wini albo szyte z osierdzia (lub opony twardej), najczciej bydlcego. Sieciowano i rwnoczenie sterylizowane tkanki uzyskano za pomoc rodkw chemicznych (gwnie aldehydu glutarowego GA), co umoliwio przygotowanie i przechowywanie zastawek przez dugi okres czasu (obecnie typowy, gwarantowany okres magazynowania wynosi 5 lat) l>) Zastawki bezstentowe. Nie posiadaj sztywnej konstrukcji (chocia ciana zastawki bywa obszyta tkanin lub perikardium) co powoduje, e s trudniejsze w implantacji. S to gwnie zastawki aortalne. Wielu badaczy odnotowuje, e z powodu wystpowania mniejszych ni dla zastawek w sztywnej oprawie napre materiaowych w czasie pracy serca, proces wapnienia zastawek bezsteritowyeh jest, wolniejszy.
I 'rote/y ziistiiwck sercu
z. wymienionych protez nie jest, idealna. Stosownnc I) one " Z wyboru", zuaeza taki dobr rodzaju zastawki przez lekarza, by jej wady nie okazay u; krytyczne dla danego pacjenta. Zastawki mechaniczne wymagaj za ywauia lekw zmniejszajcych krzepliwo krwi i najczstsze komplikacje po ich wszczepieniu s zwizane z niszczeniem skadnikw morlbtyczriyeh I rwi oraz reakcj ukadu krzepnicia. Powstajce skrzepliny mog blokowa * lementy ruchome lub redukuj pole otwarcia, a oderwane fragmenty kroyeh z krwi mikroskrzeplin mog by powodem problemw neurologi cznyci. Najczstszymi przyczynami reoperacji zastawek biologicznych jest p< 'stpujca degradacja biologiczna tkanki jako zoenie procesw minera h ;icji (zastawka dziaa w rodowisku pynnym zawierajcym rozpuszczone |onv soli) oraz degradacji kolagenu bezporednio odpowiedzialnego za che t.yeznoe i trwao patka (wytwarzanego przez fibro hlas ty) I'roci y li i przyspieszane w rejonach wysokich napre mechanicznych /nm nu i > dziej wystpuje zniszczenie konstrukcji nonej - stentu zastawki Za ln ki .ilogeniczne s najlepsze pod wzgldem hemodynamicznym oraz, t r o m b o p u iloci. Niestety rwnie odnotowywane s przypadki degeneracji b i o l o g u nej tkanki (retrakcji, perforacji). Wielu autorw powiadcza metaboliczn akly w IIO komrek tkanki. Rzadko, ale w pnych okresach wystpuje tez ka.le\ likacja cian, bardzo rzadko patkw |22|. W pozycje liiitraln wszywane lylko zastawki o niskim profilu, poniewa mog one uszkodzi misie prze "lody lub minie brodawkowate, a take zasoni ujcie do zastawki nor talnoj. Na bezpieczestwo biologiczne pracy zastawek i destrukcj eleinen Iow morfotycznych krwi ma wpyw: prdko narastania cinienia toczeniu (dp/dt), naprenia cinajce, turbulentno przepywu i biozgodno mat ria u. Zastawki biologiczne pod wzgldem biofizyki przepywu tworz lin mie centralny, mechaniczne - skony, przycienny lub centralny T r w a l s z e lizycznie s zastawki mechaniczne poniewa zastawki biologiczne poddam si niszczcemu oddziaywaniu mineralizacji - patki sztywniej i pkai Natomiast gwne komplikacje po wszczepieniu zastawek ineehanic/iiy< li zwizane z reakcj ukadu krzepnicia, niszczeniem skadnikw iiioiloly eznych krwi - std potrzeba zaywania lekw zmniejszajcych krzepliwost krwi. Zastawki s rwnie zasadniczym eleinentein pulsacyjnych pomp krwi (w tym sztucznego serca) sterujcym kierunkiem przepywu.
/.IIIIIH
Problemy materiaowe i konstrukcyjne protez zastawek serca Do konstrukcji protez zastawek serca wykorzystuje si wiele materiaw w zalenoci od wymaganych wasnoci. Konierz sucy do przyszycia, zespolenia zastawek z sercem jest wyko nywany z takich materiaw jak Daeron, Tellon, Polipropylen, silikon. Wro
IK
7.
t,n, w postaci kuli lul> dysku, zamykajce otwr w zastawkach mechanicznych (ocludcr) wykonywane s z gumy silikonowej, politetrafluoroetylenu, polietylenu, Delrinu, wgla pirolitycznego, Stellitu 21, tytanu lub jego stopw. Natomiast do wykonania jarzma, w ktrych wrota s umieszczone, wykorzystywano; Dacron na tytanie lub Stellicie 21, teflon na Stellicie, Teflon na stopie tytanowym, polipropylen na Stellicie 21, stop tytanowy, Stellite 21. Sten ty zastawek biologicznych wykonywane s z materiaw w peni syntetycznych (np. Dacron na Delrinie, polipropylenie, teflonie) albo z wkadk stalow napinajc tkanin. Obserwowano zmczeniow erozj materiau wrt plastikowych w takich zastawkach jak Beall-Surgitool model 103 i 104 z. dyskiem teflonowym (w koszu), Bjork-Shiley z dyskiem uchylnym delrinowyrn i Kay-Shiley (guma silikonowa). Rwnie szereg awarii zastawek kulkowych (Starr-Edwards S-E, Smeloff-Cutter, DeBakey itp.) wymusio poszukiwania lepszych materiaw do konstrukcji kuli i kosza. Lipidy absorbowane przez silikonowe kule powodoway degeneracj materiau u ok. 1% zastawek, prowadzc nawet do mierci pacjentw z powodu wypadania kuli z kosza |24|. Stosunkowo dua hemoliza bya zwizana rwnie z tym, e kula musi osi na brzegu piercienia. Zastawki z dyskiem uwizionym w koszu zostay wycofane z powodu przedwczesnego zniszczenia dyskw (Delfin, Teflon) i w nastpstwie tego ich wypadaniu. Take obserwowano uszkodzenia drutw kosza. Zastawki z dyskiem uchylnym rwnie likwiduj inn przyczyn duej hemolizy tych zastawek. Mianowicie dysk przemieszcza si w taki sposb, ze nigdy nie opiera si bezporednio na piercieniu. Oczywicie, konstrukcyjne wymaganie przewitu pomidzy dyskiem a piercieniem powoduje, e zastawki dyskowe maj stosunkowo niewielki przeciek w czasie kiedy s zamknite. Popularna zastawka Bjork-Shilley (B-S) ma stellitowy piercie. Lillehei-Kaster (L-K) z tytanu. Rni si ksztatem mocowania dysku i ktem otwarcia dysku (60 i 80 ). Dyski s z grafitu pokrywanego w temperaturze 1300 do 1500 C pirolitycznym wglem. Jest to bardzo twarde pokrycie, ale porowate. Pory do 25/nn gbokoci musz by zcszlifowane mechanicznie. lYwao zastawki kulkowej S-E na testach przyspieszonych wynosi od 47-150 min cykli, gdy BS do 937 min, a L-K 702 min [Anderson .IM|. Zastawki mechaniczne, dyskowe, w wyniku rnych procesw (korozja napreniowa podczas cyklicznego obcienia materiau, kawitacja, wpyw cz,ynnik)w biologicznych) ulegaj takim niszczenia jak: 1. Zamanie czci utrzymujcej dysk ( strut fracture) (Lindblom) 2. Wyrwanie si caego patka zastawki dwupatkowej (Dimitri) 3. IJszczerbienic dysku z wyanianiem jego fragmentu (Sabben) Przejdmy do zastawek biologicznych.
P r o t e z y zustiiwok sercu
I'ierwsza implantacj odcinka aorty wstpu,|ee| win a .1 nwk. iurtaln (homograftu) w pozycji pod wiecowej zostaa dokonana w I0l> 'i przez Ho a |27| . Po obiecujcych wynikach wstpnych nastpia szybka degradacja materiau i zniszczenie zastawki. Pocztkowo .to owano preparaty sterylnie pobrane z cia dawcy, pniej jednak tkanki poddawano sterylizacji anty bio ykowej. Sterylizacja polegaa na umieszczaniu, na okres 7, dni tkanki w pynie Hanksa z dodatkiem antybiotykw (penicyliny, streptomycyny, kann mycyriy, amfoterycyny P) w temperaturze 4 C. Pyn llanksa zastpiono pniej roztworami odywczymi [22], Grupa prowadzona przez A.Carperit ic rn po raz pierwszy zastosowaa u czowieka zastawk wykonan z zastawki wini. Zastosowany w 1968r. biomateria by sterylizowany w organicznym roztworze soli rtciowej i utrwalany 4% formalinie. Usunity z serca wszczep by pociertiony, wskazujc na immunologiczn i zapaln reakcji; komrkow Po przestudiowaniu natury antygenowej zastawki wiskiej odkryto, ze ko lagen i elastyna s znacznie mniej immunogenne ni komrki, rozpuszczalne biaka, rnukopolisaeharydy i strukturalne glikoproteiny |2|. Wprowadzono, wic prby usuwania tych biaek za pomoc przemywania, elektrod in lizy, oksydacji i utrwalania GA, ktre odpowiednio: eliminowao komrki i roz puszczalne biaka, denaturowao glikoproteiny i stal>ilizowao kolagen I loia problemu jest wywaenie stosowanych rodkw w taki sposb, by iitizyinn lc dobre wasnoci wytrzymaoci mechanicznej zredukowa do minimum cytotoksyczno. Wikszo fabryk wykorzystuje do garbowania i stabilrza ej i materiau zastawek GA w steniu 0.2% (Hariekock Laboratories, Inc., Artaheim, California), 0.5% (Shiley Laboratories, Inc., Irviric, ealilornia), 0.025% (Edwards Lab., Inc., Santa Arta, California). Biologiczna degradac ja zastawek utrwalanych 4% formaldehydem wynosia d<> 00% w pozycji aortalnej i 100% w pozycji mitralnej w cigu 5 lat od iinplniitacji (pod koniec lat siedemdziesitych). Badania wielu autorw na zwierztach dowiody, e tkanki utrwalane CA s jednak immunogenne i mog indukowa humoraln, komrkow om/ autoiinmunogenn odpowied organizmu. Na pocztku lal. osiemdziesitych ywotno protez zastawkowych nie przekraczaa 10-12 lat u dorosych i 10 miesicy u dzieci. Dlatego wprowadzono modyfikacje polegajce na obnize niu cinienia stabilizacji tkanki i wprowadzenie nowych czynnikw lizykoelie ulicznych. Analiza wieloletnich dowiadcze implantacji zastawek wiskich wykazuje konieczno reoperacji z powodu uszkodzenia i kalcyfikacji z as tawki w 3-10%, w zalenoci od rodza ju zastawki i dowiadcze klinicznych orodka. Nie zawsze uszkodzenie zastawki biologicznej zwizane jest be/po rednio z procesem wapnietiia. Wiele badali porwnawczych |20,I0| zgodnie wskazuje na prawidowo; wiskie zastawki maj. wikszy gradient cinie
7.
liioiruilcrinly w
kiiriliocliirurgii
ni, od perikardialnych i dyskowych ale mniejsz regurgitacj. Pole otwarcia illa zast.awek perikardialnych mieci si w granicach 40-60%, podczas gdy dla zastawek wiskich tylko 25-40%. Geometria patkw zastawek, ich grubo oraz wasnoci mechaniczne materiau maj silny wpyw na trwao i funkcjonalno zastawek. Jedn z przyczyn niszczenia zastawek byy znaczne naprenia patkw w miejscu mocowania materiau biologicznego do sonku. Zastawki b e z s t e n t o w e w badaniach klinicznych s mniej podatne na uszkodzenia, cho wykazano podobiestwo pomidzy oboma rodzajami zastawek biologicznych |1| (571 zastawek biologicznych ludzkich oraz 1351 zastawek biologicznych wiskich implantowanych w cigu 10 lat) Niewaciwy sposb wszycia zastawki niesie ryzyko wystpienia niedomykalnoci zastawki zmuszajcej do ponownej operacji (kilka procent). Gwn zalet stentu jest, atwo precyzyjnego montowania zastawki (i ewentualnie jej usunicia). Stent przeciwdziaa rwnie zmianom rozmiarw, poszerzenia zastawki. Postpujce poszerzanie aorty powoduje poszerzanie te zastawek bezstentowych i pojawianie si nieszczelnoci centralnej. Wadami stentu zastawkowego s: moliwo wytarcia si patkw o materia pokrywajcy stent, oderwania aorty od stentu, unieruchomienie sinusw aorty i jej ruchw naturalnych podczas pracy aorty. Stent hamuje przepyw, zmniejsza efektywne pole otwarcia zastawki i jako obcy materia stwarza ryzyko infekcji, przecieku obok zastawki, hernolizy i trombolizy. Po czterdziestu latach dowiadcze mona stwierdzi, e zotym rodk i e m jest, homograft aortalny. Posiada on takie zalety jak: may gradient dla maych rozmiarw zastawek i mniejsze ryzyko infekcji. Opierajc si na dobrych dowiadczeniach dotyczcych homograftw naleao przewidywa, e zastawki bezstentowe s bardziej trwae od stent,o wych. Pakt ten znajduje obecnie potwierdzenie w szeregu pracach porwnawczych. Trudno stanowi jedynie implantacja. Czas implantacji jest 2,3 razy duszy od zastawek stentowych czy mechanicznych. Czas uczenia jest duszy i czas penego krenia pozaustrojowego siga do 2.5 godz. [3]. Prof. Z.Religa zaproponowa rozwizanie tego problemu w postaci mroonych stentowych zastawek opartych na materiale ludzkim. Innym sposobem jest wprowadzony przez firm St.Jude Medical eksperymentalnie bioresorbownlny polimerowy stent do zastawek "bezstentowych" [Pat.5,895,42,1999]. Wrd zastawek utrwalanych nowymi metodami utrwalania na speclalmj uwag zasuguj zastawki f o t o o k s y d o w a n e , powoli wkraczajce do zastosowa komercyjnych. Istotnym problemem jest powtarzalno procesu i nadzr jakoci utrwalania. Badania laboratoryjne i na zwierztach wykazay, e zastawki, w porwnaniu z zastawkami utrwalanymi w GA, mniej kaleylikuj. Firma CardioMedies testowaa zastawki wykonano z cielcego
1 ' r o t r z y ziisl.ii wek s c r c a
perikardium o nazwie Photol''ix TIY1 (Piniu o > i I" Ucutow a itnwki > wi skie (Westaby). W procesie utrwalania wykor/\ ,1 nno barwnik; bkit, mety lenowy w roztworze: soli fizjologicznej nawietlany winiem o odpowiedniej dugoci fali. .Jakkolwiek istota sieciowania III* jest do koca wyjaniona, wiadomo, e wpompowany w roztwi tlen w lycli warunkach prze;chodzi w aktywn form wchodzc w interakcje; z aminowymi zwizkami kolagenu co powoduje powstawanie wiza krzyowych midzy acuchami. W porwna niu, GA wchodzi aktywnie; w skad wiza, jako doelatkowy "lacuclf i tym mona tumaczy jego wikszy wpyw na temperatur skurczu biomateria w i inne testy "mierzce" skuteczno sieciowania. Siln stron bioniate riaw utrwalanych fotoksydacyjnie s ich lepsze wasnoci w organizmach ywych, zwizane rwnie z brakiem cytotoksycznoci. Jednak wymagaj one dalszych bada. W eksperymencie klinicznym zastawek Phot.oPi.s (li) wykazano przecieranie wewntrznej strony patkw o zewntrzny p i e i s e i e n zastawki, co byo przyczyn uszkodzenia zastawki. Nie; wykazano takiej nm liwoci w badaniach na testerach dugoterminowych (sprawdzonych na l c towaniu zastawek utrwalanych w GA), co wzbudza pewne wtpliwo i adc kwatnoci tego badania dla tego rodzaju zastawek |-1|. Od I907i prown dzone s w IPS FRK i SAM badania nad wprowadzeniem ltooksydaeji do produkcji zastawek. Opracowano specjalnego robota (manipulatora) do przeprowadzania fotooksydacji w niskich temperaturach (lepsza rozpusz czalno tlenu w roztworze). W ramach poszukiwania nowych tnul.erinlw dla produkcji zastawek o maych rozmiaraci przedmiotem bada j e s i za s t o sowanie zastawek ylnych z cielcej yy szyjnej gwnej (jarzmowej) u trwa lanych w GA lub w zwizkach e;poksydowych. W eksperymentach nn psach (Scavo) nie zaobserwowano wczesnej kalcyfikacji. Zastawki aiifogenic/ n e stanowi jeden ze sposobw ominie-ia problemw zwizanych z nnlygi nowoci zastawek ksenogcnicznye-h jest, wykonanie zastawki z. worka UMO dziowego (perikardium) pacjenta. Powstaje w ten sposb zastawka zgod na genowo, w zamierzeniu trwaa i nie powodujca kacylikaeji. Potny I nn jest nowy, ale cigle poddawany badaniom. W 5 min mona zrobi zastawki; trj patkow [13], w nastpne 5 min utrwali w GA. Jest trwaa wylizyma la 800 ruin cykli w badaniach iv. vil.ro. Padania przeprowadzone na owcach pokazay, e1 zastawki (po 5 miesicach) byy wolne e>el wszystkich negatyw nych objaww - nie miay te zcicnienia i skurczenia tkanek obserwowanych w eksperymentach z zastawkami wieymi. Zastawki tego typu mog mice szczegc')lnie znaczenie w przypadkach nietypowych. Naley zaznaczy, ze ma teria ten jest z, powodzeniem wykorzystywany w kardiochirurgii do rnych operacji naprawczych. Z powodu kurczenia si tkanek naturalnych naley go utrwali (GA) I loine>graffy aortalne, pucne i mitralne' s najlepsze pod
7.
Hioniiilerialy w k a r d i o c h i r u r g i i
wzgldem wasnoci hemodynamicznych i trombogcrmoci. (!o do trwaoci - to zaley ona od sposobu przygotowania zastawki oraz implantacji. Pierwsze zastawki biologiczne wszczepione zostay przez D.Rossa i B.Parrat Poys'a. Oprcz wszczepienia hornograftu aortalnego w pozycj aortaln biorcy, stosuje si te implantacj w pozycj zastawki pucnej wg operacyjnej procedury Rossa stosowanej u dzieci. W celu zachowania zdolnoci wzrostu wszczepia si wtedy w pozycj aortaln wasn zastawk pucn chorego. W przecigu tych kilkudziesiciu lat badano wiele sposobw sterylizacji i utrwalania homograftw. Wedug obecnych danych wyranie najlepsze jest zastosowanie kombinacji: antybiotyk + mroenie (w cigu 10 lat prawie bez uszkodze (badano 410 zastawek), w cigu 15 lat tylko ok. 85% uszkodze, gdy najlepsze zastawki biologiczne wiskie C-E miay tu 70%). W IPS FRK opracowano wasny zestaw kpieli antybiotykowej, a zastawki s, w sposl> nadzorowany komputerem zamraane a nastpnie przechowywane w oparach ciekego azotu (ponad - 170 C). W sztucznym sercu i innych komorach pulsacyjnych pomp krwi stosowano pocztkowo zastawki kulowe, ktre z powodzeniem zastpiono zastawkami dyskowymi oraz zastawkami biologicznymi. Wykonano te prby zastosowania, utrwalanych w 98% glicerolu, bardzo wytrzymaych na przecienia zastawek wykonanych z ludzkiej opony twardej (ponad 500 klinicznych zastosowa) w sztucznych sercach (total artificial heart TA II) irnplantowa.nych cieltom. Poprawienie ich parametrw funkcjonalnych wizano z prbami wprowadzenia mikkich stentw. W wikszoci komr TAH stosowane s zastawki P-S (w Uniwersytecie Utah i Ifeshey Medical Center w Ponrisylwanii), w polskich komorach Poltah stosowane s zastawki biologiczne Polbio lub zastawki dyskowe Sorin, w komorach wspomagania Polvad zastawki dyskowe Sorin lub zastawki poliuretanowe Polpu. Zastawki poliuretanowe, na podstawie analizy stanu obecnego bada mona stwierdzi, s w stanie zastpi naturalny materia zastawek. W badaniach porwnawczych na zwierztach podkrela si, e zastawki poliuretanowe powoduj porwnywaln z zastawkami biologicznym agregacje pytkow i trombogenno |;i'2|. W tej chwili kilka orodkw w Niemczech, Szkocji, USA i Japoni oraz I 'olski prowadzi zaawansowane prace nad zastawkami poliuretanowymi stosowanymi do pulsacyjnych pomp krwi (ju stosowane klinicznie) lub do stosowania jako protezy zastawek serca. Wielkie nadzieje naley wiza z rozwojem inynierii tkankowej. Na zrbach wykonanych z biodegradowalriego polimeru wysiano z sukcesem komrki wycielajce naczynia krwionone owcy i wyhodowano ju zastawk biologiczn (Langer, I larvard Medical Seliool). Odkryto rwnie, e stosowanie imitacji warunkw obcienia naczy, tkanek szkieletowych, czy minia
P r u t e z y za.slawek sercu.
.-ii owego w czasie hodowli sprzyja uksztnlkowanie waciwej uinlei ialu.
riiktury Ino
I >i(wiadczenia wasne w dziedzinie protez zastawek sc

i i | i[:V' zastawka (tutaj z dyskiem z Delrinu), rozmiar 29, kt otwarcia dysku 74 , wewntrz rednica 24 mm, projekt J Molla
l , | . 11
zaprojektowana specjalnie do komr wspomagania serca Polvad trjpatowa zastawka z poliuretanu, wykonana metod pokrywania warstwowego, wewntrzna rednica 24mm (wykonan przez AKapis IPS FRK, projekt FF:K) zastawka wiska wykonana specjalnie dla sztucznego serca Poltah, stent z Derlmu obszyty tkanin (Dacron) (J W::*)< l Stoek FRK, B.Stolarzewicz Plastmed), utrwalana aldehydem glutarowym za pomoc oryginalnej metody (Z Nawrat FKK) stentowa zastawka pucna zaprojektowana i wykonana z tkanki ludzkiej (dawca) przez zesp kierowany przez prof. Z.Rehgi;, zamrazana w ciekym azocie pod nadzorem komputera, stent z Delrinu obszyty tkanin (Dacron) (J.Wszoek-Stoek FRK, B.Stolarzewicz Plastmed), wykonana w kilku rozmiarach stentowa zastawka mitralna zaprojektowana i wykonana z tkanki ludzkiej (dawca) przez zesp kierowany przez prof Z.Relig, zamraana w ciekym azocie pod nadzorem komputera, stent 7. Delrinu obszyty tkanin (Dacron) (J.Wszoek-Stoek FRK, B.Stolarzewicz Plastmed), wykonana w kilku rozmiarach Po raz pierwszy zastosowana klinicznie przez prot Z Rehge w Zabrzu, w 1995 r zastawka bezstentowa mitralna zaprojektowana i wykonatni z tkanki ludzkiej (dawca) przez zesp kierowany pr/.< z. pis 'I ZRelig (IPS FRK), czciowo utrwalana roztworem GA Po raz pierwszy zastosowana klinicznie przez prof /. Religi,' w 2000 r. __ T a b . 7.1. Polskie p r o t e z y zastawek sercu.
. I I-;]' .'
i |.;| | ]
I KU GA 2
I I LIGA 3
Wyspecjalizowany zesp prowadzonej przez prof. Zbigniewa lielig Kliniki Kardiochirurgii lskiej Akademii Medycznej w Zabrzu wykonywa od roku 1980, we wsppracy z Wojewdzk Stacj Krwiodast.wa w Katowicach, ho inogralty (czyli fragmentem aorty z zastawk artaln). Nastpnie pootwui ciu, zorganizowanej i prowadzonej do dzi przez pani Jolant Stoek Wszo lek Pracowni Zastawek Biologicznych w Instytucie Protez Serca lAindacji Rozwoju Kardiochirurgii (IPS PUK) rozpoczto prace nad sieniowymi zas awkami pucnymi i initi nlnynii Zastawki sij przechowywane w stanie za
>M
Hiouuilcriuly w kardiochirurgii
mroenia w zbiornikach z ciekym azotem. ()<1 kilku lat prowadzone s rwnie prace badawczo-wdroeniowe w l!'S nac utrwalan w glutardchydzie zastawk biologiczn (z tkanki zastawki aortalnej lub pucnej pozyskiwanej z serca wi) do sztucznego serca oraz zastawkami poliuretanowymi do komr wspomagania serca. Prace podstawowe oraz projekt systemu testw zastawek by przeprowadzony w obecnej Pracowni Biocybernetyki IPS FRK w zespole kierowym przez autora.
I(\:
7..'5. Wykonanie i testy zastawki mitralnej typu Religa, a) szycie zastawki w sterylnych warunkach utrzymujc sta wilgotno tkanki, b) kwalifikacyjny - bezporednio po wykonaniu zastawki, "paszport zastawki" opra, na podstawie danych z kilkuminutowego testu kwalifikacyjnego.
P r u t e z y za.slawek sercu.
Wybrano zagadnienia /. dziedziny bada protez H O ren
Hys. 7.4. System testw in vitro zastawek w Instytucie Protez Serca w Zabrzu A. System pomiarowy skada si z odpowiednio oprogramowanego kom putera poczonego z miernikami cinienia oraz przepywomierzem ciek tromagnetycznym. B. Przygotowanie do testu kwalifikacyjnego moment wkadania zn tawki do testera odbywa si w konfiguracji pionowej co czyni ti| opci m |i prost i bezpieczn. C. Symulacja pracy odbywa si w pozycji poziomej testem (Ihin. |im cujcej zastawki jest rejestrowany przez kamen video S VII.'! uio miast cinienie oraz przepyw prze zastawk je:.1 /upr any w po im pliku w komputerze gdzie podlega dalszej obrbce D. Tester wytrzymaociowy. Wprowadzenie kadej zmiany u konni i ul cji oraz szyciu zastawki jest testowane w przyspieszonym le - ie dugo terminowym dla okrelenia wpywu na wytrzymao ziisluwki Badania symulacyjne zjawisk natury biofizycznej maj podst awowe znacz nie dla inynierii biomedycznej. Przy pomocy modeli fizycznych ukadu kr eni oraz innych stanowisk badawczych wykonywane s prace badawcze charakterze podstawowym, wspomagajce faz projektowania, a take okre lajce charakterystyki pracy systemu w rnycli warunkach oraz ich nioza wodno. Nastpnym etapem badawczym poprzedzajcym eksperymentalni zastosowania kliniczne s eksperymenty in vil.ro na zwierztach, gilzie pod
IK 7.
daje sit; ocenie prac ukadu w organizmie ywym. Zanim gotowy produkt trafi do kliniki podlega testom kwalifikacyjnym. Z punktu widzenia badania. biomateriaw, co jest treci tej ksiki, warto omwi kilka rodzajw bada i przykadowych wynikw otrzymanych w naszej (PB IPS FRK) pracowni. B a d a n i a w y k o n y w a n e w celu oceny s p o s o b u u t r w a l a n i a t k a n e k odzwierzcych. W zwizku z prowadzonymi badaniami nad nowym, skutecznym sposobem utrwalania tkanek wykonywane byy nastpujce testy: Badania wasnoci mechanicznych tkanek. Elastyczno i wytrzymao'' mechaniczna materiau jest jedn z podstawowych wielkoci warunkujcych dug i bezpieczn prac zastawki. Kalcyfikacja in itro i in vivo. Podstawowym problemem wpywajcym na niszczenie zastawki jest kalcyfikacja. Badania laboratoryjne tego zagadnienia obejmuj: prby statyczne i dynamiczne kalcyfikacji in nitro z pynem kalcyfikujcym zawierajcym KC1, KH2 PO4, CaCl2 GII2 O oraz badania tkanek wszczepianym szczurom podskrnie i dominiowo na czas od 4 do 12 tygodni. Badania histopatologiczne prbek. Konsekwentnie dokonywane s obserwacje histopatologiczne prbek poddawanych rnego rodzaju procesom fizykochemicznym, na kadym etapie przygotowania, badania i przechowywania tkanek. Badania temperatury kurczenia. Temperatura kurczenia tkanek, czyli denaturacji termicznej jest uwaana za wskanik stabilizacji materiaw (gwnie kolagenu) utrwalanych chemicznie. Badania dielektryczne. Po umieszczeniu dielektryka w kondensatorze nastpuje zwykle wzrost pojemnoci elektrycznej mierzony sta dielektryczn D lub jej odwrotnoci: podatnoci dielektryczn. Pod wpywem zmiennego pola elektrycznego nastpuje polaryzacja elektronowa i atomowa, polaryzacja orientacyjna narasta powoli (relaksacja dielektryczna), wic zmieniajc z odpowiedni czstoci pole moemy dowiedzie si o dynamice orientacji dipoli - moleku w materiale. Badania uwalniania biaek niskoczsteczkowych. Wykorzystujc rnego rodzaju enzymy dokonuje si eliminacji okrelonych czsteczek. Z tkanki usieciowanej ekstrahuje si mniej biaek. W otrzymanym roztworze dokonywane jest oznaczanie frakcji kolagenu (okrelenie zmiany dynamiki typu kolagenu i eastyny).
7.1.
P r o t e z y z a s t a w e k serca
PPH. Elektronowy rezonans p a r n u i n g n e i y i u\ wykotzystuje zjawisko absorpcji promieniowania mikro liii o w e g o przez n b I n t n j e parainag netyczne (zawierajce eo najmniej |e|en me:. parowany elektron). (Idy materia jest, umieszczony w polu magnetycznym nastpuje orientacja momentu magnetycznego, '/miernie pola powoduj przejcie na wy szy stan poziom energetyczny w warunkach rezonansu. Analiza widma E P R pozwala okreli rodzaj czsteczek w materiale i wiza pomidzy nimi. Deriwatografia - termiczna analiza rnicowa. Ocena materiau pop rzez pomiar pochaniania ciepa na przemiany fazowe biaek. Przeprowadzono badania wasnoci mechanicznych (rys. 7.5) osierdzia (/w/1 cardiurn), aorty i patkw zastawek. Przykadowo, otrzymano modni Yoitll ga dla wieego wiskiego osierdzia 0.310.18 MPa, w PPS 0.28 I 0 I MPa. w 50% alkoholu 0.19 0.08 MPa, poddanego fotooksydaeji 0.20 I 0 I MPa oraz CA 0.2%: 0.24 0 . 1 MPa. Powysze wartoci obliczono dla obcienia 100G.
"' ki** .......... iMiim-wmrrwiriiilflMftWil

Hys. 7.5. 'lest.y biomateriaw na oryginalnym urzdzeniu specjalistycznym w PU PUK i KMWK AM w /abrzu. Pokazane rne sposoby badania ling uientw, piercieni, aorty wiskiej utrwalanej metodami lizy ko clicini cznyrui.
Hiotrialerialy w kardiochirurgii
Tkanki biologiczne nie mona scharakteryzowa jednym moduem Younga poniewa maj zmienn, nieliniow, charakterystyk napreniow w czasie rozcigania. Opisuj je rwnania konstytutywne. Aorta jest interesujcym polem bada, gdy proces kalcyfikacji czsto zwizany jest z jej zym utrwalaniem. Granice fizjologicznych napre aorty mieszcz si pomidzy 100 G a 300G, wic mona badajc modu Younga dla tych napre przeledzi jak wpyw prowadzonego utrwalania i przechowywania wpywa na jej wasnoci bioinechanicznc. Analiza pola histerezy napreniowo-odksztaceniowcj otrzymanej w czasie testu pulsacyjnego pozwala na scharakteryzowanie zmian wasnoci lepkosprystych tkanek pod wpywem rnych czynnikw ut rwalajcych oraz symulacji "pracy" tkanki. W badaniach porwnawczych otrzymalimy wiksze pola i wspczynniki histerezy dla tkanek utrwalanych (dla GA mniejsze ni dla fotooksydacji) ni tkanek wieych, co zwizane jest, ze zmian rozpraszania energii w tkankach. Po okresowym obcieniu tkanki (tzw. trenowaniu) obserwujemy zmniejszenie histerezy co oznacza wzrost, sprystoci tkanki (rys.7.7). Fotooksydacja (bkit metylowy) spowodowaa wzrost, w stosunku do tkanki wieej, moduu Younga o 6.4% (dla 100 |G|) i 12.3% (dla 300 [OJ), ktry wzrs o odpowiednio 12% i 18.5% po 82 przechowywania w alkoholu 50%. Dla tkanki utrwalanej aldehydem glutarowym, GA 0.2%, otrzymalimy zmian o odpowiednio: 89% (dla 100 [G]) i 130% (dla 300 [G[) po pierwszym dniu oraz po 59 dniu 114% i 220%. Sposb utrwalania i przechowywania tkanek wpywa na wszystkie wielkoci bioinechariiczne. Rysunek 7.6. przedstawia wykres bada napre podczas
80
60
C L
U J
40
Hislereza przed trenowaniem Pole histerezy: P = 1,015 kPa Wsp histerezy H = 10,353 %
20 stereza po trenowaniu Pole histerezy: P = 0,796 kPa Wsp. histerezy: H = 7,913 %
0.9
1.0
1.1
1.2
1.3
1A
1,6
H.ys. 7.(i. Mi stercza prbki aorty poddanej utrwalaniu w GA 0.2% poddanej ronowaniu (nacig 300(1) przez KIO cykli (Opra. M.Gonsior, K.Kykala).
7.1. P r o t e z y z a s t a w e k serca
rozcigania poprzecznego patka zastawki mil rnlin i Widzimy znaczne po prawienie wytrzymaoci na zrywanie tkanki poiManij dziaaniu (IA. ('In rurdzy stosuj nawet krtkotrwale (II) mm) kpiele tkanek w (JA, eby wzmocni stosowan, np. jako lali;, t k a n k i zapobiec innym niekorzystnym zjawiskom takim jak kurczenie i biodegradacja tkanek wieych.
INI Test zastawek mitralnych w zateznoici od stenia Oa (0% , 0,7%)
Pr2
GA
-PrS
0,2%
FIMSII
IZ
s
AL
0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60 0,70 0,80 0,90 1,00 1,10 1,20 1,30 1,40 1.50 l.fin
Hys. 7.7. Badania napre podczas rozcigania poprzecznego wieego i ut i walu nego w aldehydzie glutarowym (GA 0.2%) patka zastawki initriilncj
Badane przez nas protezy naczyniowe (Bard), namoczone w krwi zwierzcej maj pole histerezy dwukrotnie wiksze od utrwalanych w (IA i lolooksy dowanych aort.
ISM Rf ( 1 )i
mmmm
wmmm
Hf
mki;
'
f
' (3)
" M iw dmm (2)
t" W..; (4)
(5)
Hys. 7.8. Badania histopatolog, prbek aort wiskich: t a po lot 11 i iksydin ji (1) utrwalana w aldehydzie glutarowym (1A (2) prbka wiea przed badaniem mechanicznego zrywania tkanki (3) oraz po zrywaniu (4) badanie cieki u kalcyfikacji m miro. Mikroskop optyczny, powikszenie l(l(lx (,l. Noyski ll'S I UK).
Badania histopatologiczne s rutynowo wykonywane (.I.Noynski) dla wszystkich prbek poddawanych eksperymentalnym metodom utrwalania.
7.
Hioiniiloniily w kiirdincliinirgii
za do '/.minimalizowania takich negatywnych zjawisk jak uszkodzenie skadnikw rnorfotycznych krwi, uoglniona reakcja zapalna, upoledzenie homeostazy ukadu krzepnicia oraz mikro- i inakrozatorowo. Pacjentw z niewydolnymi pucami i sercem leczy si przez zastosowanie ukadu zawierajcego pomp i oksygenator. Metoda czasowej oksygenacji (natleniania krwi) pozaustrojowej krwi ( E C M O - Extracorporeal Membrane Oxygenation) zostaa zastosowana po raz pierwszy w 1972 roku. przez HilPa. W skad ukadu wchodzi pompa wirnikowa, oksygenator membranowy, wymiennik ciepa oraz system kaniul do poczenia z ukadem naczyniowym pacjenta. Wnt rze wszystkich skadnikw jest heparynizowane. Pompy odrodkowe wykorzystuj efekt rozpdzenia krwi przez zmuszenie jej do chwilowego ruchu wirowego. Pompa (np. Biomcdicus) skada si z jednostki napdowej i nasadzanej, jednorazowej, gowicy akrylowej napdzanej przez magnetyczne sprzgo. Prdko wyrzutu rozpdzonej na stokowym wirniku krwi (przez prostopady do napywu wylot.) zaley od prdkoci obrotowej, obcienia na wlocie oraz wylocie pompy. Na hemoliz krwi pomp ma wpyw konstrukcja pompy oraz warunki jej pracy. Zbadano in vitro rne pompy symulujc ich zastosowanie jako komora wspomagania serca LVAD, krenie pozaustrojowe CPB i ECMO. Wykazano, e zastosowanie pompy jako LVAD powoduje najmniejsz hemoliz, a hemoliza pomp w czasie do ECMO zaley silnie od rodzaju uytego oksygenatora. Pompy ze stokowym wirnikiem powoduj wiksza hemoliz przy maych przepywach i duych cinieniach (I |. dla KOMO i wspomaganie przezskrnego wspomagania serca). Mniejsz hemoliz, niezalenie od celu zastosowania, powodoway pompy z wirnikiem paskim. Pompy hemolizoway krew najwicej gdy byy stosowane do ECMO (od 10 do 50 razy) [8|. Balon wewntrzaortalny do wspomagania krenia wiecowego serca zosta przedstawiony w pracach Maulopulosa, l opaza i Kolffa z 19G0 r. W 1968 roku Kantrowitz po raz pierwszy udowodni kliniczn skuteczno kontrpulsacji wewntrzaortalnej. W latach 70 bya to ju jako metoda klasyczna dziki wprowadzeniu pierwszej maszyny firmy Datascopc (system 80). Balon (30-40 ml) umieszczony w aorcie jest synchronicznie do pracy serca napeniany i oprniany podwyszajc cinienie rozkurczowe i perfuzj naczy wiecowych i doglowowych (wypenianie) oraz zmniejsza on prac serca w czasie oprniania, uruchamianego w czasie skurczu serca. Rzut serca zwiksza si wskutek polepszenia kurczliwoci serca. .lest to podstawowe urzdzenie na oddziaach kardiochirurgii. Balon, w postaci zwinitej na prowadniku (kateterze) jest zakadany najczciej przez ttnic wspln uda. Kantrowitz rwnie wprowadzi do kardiochirurgii (od wielu lat eksperymentalnie stosowana klinicznie) rodzaj pompy wspomagania wykorzystujc naturaln lokalizacj wobec zastawki serca, tzw. at
7 5.
S / t l l i z n r serce i p o m p y krwi
ih.l
aortaln. W rozcit aort zstpujc w.zywnin je i balon poczony po przez dren przezskrriie ze sterownikiem piicunml V< I I \ I I I Pulsacyjne wy penienie balonu powoduje odpowiedni przepyw dziki zastawce aortnlnj blokujcej napyw do komory serca. S / t o c z n e s e r c e , rozpoczyna swoj liis tori praktycznie od eksperymentu radzieekiegi > naukowca W. 1'.I)cniicliowa, ktry w 1937 r. z powodzeniem zastosowa elektromechaniczn pomp do zastpienia serca psa przez 5.5 godz. Nastpnie prace kilku zespow w USA doprowadziy, w latach 50-tych do pierwszych eksperymentw klinicznych. I . Akut.su i W.KolfF skonstruowali sztuczne serce (1957 r.) o napdzie pucu matycznym. Sztuczne serce skonstruowane przez D.Liott o tym samym nn pdzie z powodzeniem zastpio serce pacjenta w cigu 64 godzin oczek iwa nia na transplantacj serca w 1969r. W 1982 roku Wiliam de Vrics (I ISA, Utah) wszczepi (konstrukcji R.Jarvika wsppracujcego w owym czasie . W.Kolffem.) sztuczne serce - J a r v i k 7, z ktrym pacjent y przez I 12 dni Serce ,Jarvika byo komor napdzan i sterowan pneumatycznie (sl eiowni kiciu o nazwie COMDU) poprzez dren przeprowadzany przez ski W poli metanowym korpusie mocowano cztery zastawki dyskowe firmy M e d l t o n n llal. Wntrze komory byo pokryte gadk warstw poliuretanu (Hi i Pthicon Inc.). Czterowarstwowa membrana wykonana z Piomcrti oddzielaa w komorze cz pneumatyczn od czci majcej kontakt, z krwi. Komoi y byy wykonywane w dwch rozmiarach; o objtoci wyrzutu 70 ml (.larvik 7-70) i 100 ml (Jarvik-7-l 00). Od roku 1993 ten typ sztucznego serca jest nadal stosowany, niewiele zmodyfikowane komory, pod nazw (JardioWcsl (technologia transferowana z firmy Symbion do CardioWest Technologies Inc., Tuscon, AZ) m a j oznaczenia, odpowiednio ('-70, ('-100 W Kuropie szpital La Pitie w Paryu ma najwiksze; dowiadczenie w stosowaniu s/tu cznego serca. Od kwietnia 1986 do czerwca 2000 roku wykonano lii l'.'0 nu plantacji pneumatycznie sterownych komr Jarvika (Synibioii, ('mdiowe t), Sumaryczny czas implantacji wynosi ponad 3t,ys. dni (maks. 607 dni), (A Pavie). Podane w tej czci informacji; statystyczne na temat stosowania kii nicznego pomp zostay opracowane na podstawie danych prezentowanych na Konferencji w Bad Ocyrihasen w Nicmczeci, w 2000 r. Na PciisylwnYi kim Uniwersytecie Stanowym opracowano pneumatyczne sztuczne serce Pcim State, w ktrym komory wykonano rwnie z. Biomeru, ale typu workowe go, a n i e membranowego. Montowano w niej zastawki dyskowe typu Bjork Siiley. Byo znacznie rzadziej stosowane od Jarvika. Nastpnie opracowa no, sztuczne serce, PonnStato (W.Pieree) o zasilaniu elektrycznym. Silnik bezszczotkowy IX' obraca napdem rubowym, ktry powoduje zaciskanie i rozpranie mieszka wykonanego bez szwu z poliuretanu segmentowego powodujc wyrzut do 8 l/min przy mocy 10 22 W. ('zns stosowania na zwie
7.
Hioniiilerialy
w kardiochirurgii
rztach wynosi obecnie w sumie 5 lal, najduej eksperyment prowadzono ponad 5 miesicy. W poszukiwaniu materiaw biozgodnych i trwaych w I 9 6 9 r . Y.Nose wykona stalowe serce pokryte Teflonem (tzw. zielone serce), ktre implantowa baranowi na 50 godz. Prbowano rwnie wykona wntrze komory z odpowiednio wypreparowanego perikardium (osierdza). I 'ierwszy zastosowa z sukcesem (w 1966 r) membranow komor do wspomagania lewej komory serca M DeBakey, ktry jest twrc rwnie pierwszej pompy rolkowej stosowanej do perfuzji serca w czasie operacji. Przyszo pomp implantowalnych zwizana jest z napdem elektrycznym. Pierwze wdroono klinicznie pompy pulsacyjne: komor wspomagania Novacor i I IcartMate, ktre zostan opisane poniej. W pompach pulsacyjnych cz wytwarzajc energi mechaniczn oddziela od krwi biozgodna i odpowiednio wytrzymaa membrana. Komory typu membranowego posiadaj membrany przyklejone do twardego lub p-elastycznego korpusu. Dziel one komor na dwie prawie rwne czci. Natomiast w komorach typu mieszkowego (sa<:) membrana uksztatowana jest w worek j)odwieszony w sztywnej komorze. Komory sztucznego serca zasilane mog by pneumatycznie, hydrauliczne, lub mechaniczne. Prby wprowadzenia napdu jdrowego zakoczyy si niepowodzeniem. Komory wspomagania serca stosowane s w celu utrzymania, przy yciu pacjentw do transplantacji lub leczenia serca pacjenta. Po wyleczeniu i podjciu przez naturalne serce pacjenta hemodynamicznie wydajnej pracy mona operacyjnie usun kaniule czce komor z ukadem naczyniowym i przerwa wspomaganie. Sztuczne serce jest stosowane w przypadkach, kiedy jedynym ratunkiem dla pacjenta jest transplantacja serca lul> docelowo. Ostatnio jestemy wiadkami udanych wdroe klinicznych pomp rotacyjnych powodujcych cigy przepyw krwi. Jarvik '2000 i MicroMed-deBakey to obecnie stosowane implantowalne pompy (osiowe) krwi o przepywie cigym. Jarvik 2000 to maa (2,5 na 5.5 cm) pompa wirnikowa (wirnik elektromagnetyczny pokryty warstwa tytanu) montowana w komorze serca (zabezpieczany piercieniem dakronowym wzmacniany silikonem) i poczona dakronow protez naczyniow z aort piersiowa. Wirnik oyskowany jest na ceramicznych kulkach przemywanych krwi (smarowanie i odbir ciepa). Czsto obrotw 9-16 tys./min zapewnia rzut .1 li l/min przy cinieniu aortalnym 80 mrnllg i mocy 4-10 W. Pompa zasilana jest z, zewntrznych akumulatorw przezskrriie przez ukad cewek lub za pomoc przewodu elektrycznego przeprowadzanego przez zabezpieczony "korkiem" z wgla pirolitycznego otwr w czaszce. Stosowana jest eksperymentalnie w kilku klinikach: obecnie czterech pacjentw w USA i jeden w Londynie (pierwszy pacjent, na wiecie). MicroMcd-DcBakcy V A D jest pomp wirnikow (rzut do 5 l/min), osiow, poczon kablem przepro-
l' .>.
.Sztuczno HOH e I | M i| 111'\ 1,1 w I
wadzonyrn przez, skon; z, sterownikiem znajdujcym si przy pasie pacjenta. Jest iniplantowaria pomidzy koniuszek serca i aort (wstpujc lub zstpu jar). Testowana intensywnie w Kuropie od dwch lat, pierwsza implant,acjn zostaa przeprowadzona w Wiedniu. Z 58 implantacji 16 otrzymao serce w czasie transplantacji. 16 czeka na transplantacj, ok. 1/3 pacjentw zmara z powodu wielonarzdowego uszkodzenia. DeBakey NASA. Pcnn State l<ionhoart, LionHcart LVD LVAS. (Arrow International, hic, Reading, Pa) jest implantowaln pomp pulsacyjn rozwijan od 1994 r. Wyrzut pompy sterowany jest automatycznie dajc przepyw od 3 do 7 /min. Komplet, baterii zewntrznych way 3.5 kg starcza na 6 godzin pracy komr (Walter I 'ae Ir, MD). Pierwsze kliniczne zastosowanie miao miejsce w Niemczech w pa dzierniku 1999 r. Stosowana do tej pory u dziesiciu pacjent,w w FuropuI 'aejent w Londynie posiada (pod koniec 2000r.) ju ten rodzaj kouiot v po nad rok. HcartMate (Thermo CardioSystems Inc., Wolami, IV1A, PSA) to nazwa rodziny pomp. Pneumatycznie zasilana komora llearl.Mate i (w roku 1994 otrzymaa pierwszy PDA na mechaniczn komor wspomaganiu -ei ca stosowan jako pomost do transplantacji w IJSA) bya stosowana 1201) razy, elektrycznie zasilana HeartMate (PDA w 1998 r.) bya. stosowana I 150 razy. W sumie ponad 700 lat eksperymentu klinicznego. Wszystkie komory wykonano ze specjalnie chropowatej powierzchni uatwiajcej powstawanie naturalnego rdbonka. W wersji elektrycznej zamknity w korpusie tyla nowej silnik poprzez ukad krzywkowy uciska pulsacyjnie syntetyczny worek z, krwi, ktrego wejcie i wyjcie jest zamykane przez zastawki biologiczne wiskie 25 mm firmy Medtronic. Firma wprowadzia rwnie odmienne rozwizanie zapewniajce biozgodno membrany. Zamiast doprowadza do maksymalnej gadkoci poliuretanu opracowano materia z. wbudowanym ukadem wkien, ktra uatwia tworzenie naturalnego rdbonka Komo ra implantowalna jest w powoki brzuszne pomidzy koniuszek sercu n norii, wstpujc. Przezskrriie przeprowadzany jest przewd zasilajcy oiaz od powietrzajcy (ma zastosowanie te jako awaryjne, zewntrzne napdzanie pneumatyczne komory pompk rczn). Rzut, do I I l/min. Obecnie prowa dzone s tam prace nad sztucznym sercem opartym na turbinowej pompu osiowej. Univcrsity of Pittsburgh-Therino (lardiosysteins I leart mat II, to osiowa pompa rotacyjna z oyskiem kamiennym, o o b j t o c i MII ml, way 350 g i przewidziany czas stosowania okrela si na 5 7 lat. I 'rzeprown dzono 70 eksperymentw na zwierztach. Pierwsza prba iniplantaeji w Iz raeu zakoczya si porak (nie z powodu komory). Planuje si wykonanie 10 eksperymentw w Izraelu i Kuropie. Trzecia generacja, HeartMate III to bdzie pompa odrodkowa z Icwitujaeyin w polu magnetycznym wirnikiem (bez mechanicznych oysk). Hyla stosowana u 8 zwierzt przez w sumie 320
7.
Hioiiinl.crin.ly w k a r d i o c h i r u r g i i
dni. |25|. Novacor (Baxtcr Healthcare, Oakland, CA) jest to zasilana z baterii pompa wspomagania serca o napdzie elektromagnetycznym. Jest implantowalna w lewym grnym kwadracie brzucha. Krew napywa do komory z kaniuli dakronowej umieszczonej w koniuszku lewek komory serca i wyrzucana jest poprzez kaniul dakronow do bocznej ciany czci aorty wstpujcej. Pracuje synchronicznie z sercem. Zastawki biologiczne montowane s w specjalnym koszu do protez naczyniowych. Ma dopuszczenie FDA do stosowania jako pomost do transplantacji serca. Stosowana bya u ponad 1000 pacjentw w cigu ostatnich 15 lat (P. Portner). 94% pacjentw byo podd a n y c h transplantacji. redni czas stosowania 7 miesicy, najdusze 110 dni. Pinna Abiomed (ABIOMED, nc, Danvcrs, Mass. USA) wprowadzia do praktyki klinicznej najpierw pomp zewntrzn Abiomed B V S 500. Jest to zasilana i sterowana pneumatycznie pompa dwukomorowa ze swobodnie wypenianym przedsionkiem mocowana w pozycji pionowej do ka chorego. Poczona jest z ukadem krenia stosunkowo dugimi kaniulami, bardzo atwe, automatyczne sterowanie nastawione jest na peny wyrzut komory (ok. 80ml). Zastosowano w niej zastawki poliuretanowe, z Angiofexu. Angioflex jest materiaem nietoksycznym, wytrzymujcym z jjowodzeniem 100 tys. przegi dziennie. Kocwki kaniul wszywanych do przedsionka mal specjalne zbrojenie i ksztat uniemoliwiajcy zapadanie si cian przedsionka i zaniknicie wlotu do kaniuli. Kaniule ttnicze posiadaj uatwiaIace wszycie konierze z Dacronu. Firma Abiomed posiada rwnie sztuczne e i e e . Abiomed AbioCor Implantable Replaccmcnt Hcart (Abiomed, I ne. I )anvers, Mass) to w peni implantowalne sztuczne serce o napdzie elektrycznym, ktre skada si z dwch komr oddzielonych mechanizmem pompujcym. Pompa rotacyjna wprowadza w ruch ciecz ktra, za pomoc drugiego silnika kierowana jest do lewej lub do prawej komory powodujc skurcz poliuretanowych workw z zamontowanymi dwoma, poliuretanowymi zastawkami. Nie wymaga stosowania komory podatnociowej (zastosowano wewntrzny pomost hydrauliczny), normalnie pracuje 4-8 l/min, maksymalnie 10 l/min. Kierunkiem przepywu kieruj cztery, oryginalne poliur e t a n o w e zastawki (identyczne jak stosowane od wielu lat w pompie wspomagania. Abiomed BVS). Energia z baterii zewntrznej przekazywana jest bezprzewodowo ]>rzez skr. Implantowalna bateria starcza na 30-60 min. I ' o i n p a reguluje automatycznie swoj czsto pracy w zakresie 60-140 cykli min. Cena jest planowana na 75 tys. dolarw. Do jej wykonania zastosow a n o sprawdzony przez 20 lat pracy elastomer Angioflex - ultragadki, bez szwu, wic uwaa si AbioCor nie bdzie wymaga antykoagualcji. W serii e k s p e r y m e n t w na cielakach w Luisville (w 1998r. na 18 cielt 16 przeprowadzono z. sukcesem) stwierdzono, e ju po 7- 10 dniach po implantacji stan
7.5.
S/,1 liczno s o n o I |iimi|iv ItrWL
,r)(i7
organizmu si normuje (I) Lederinun). l'o przeprowadzeniu udanych ba da laboratoryjnych i implantncji nn zwierztach rozpoczto eksperyment, kliniczny. Dnia 3 lipca 20(11 i. doktorzy L.Cray i R..Dowling w Luisvillc (Kentucky, IJSA) wszczepili pierwsze w peni implantowalne, autonorniczne sztuczne serce AbioCor. W obecnym programie eksperyment u klinicznego AbioCor moe by stosowany w piciu amerykaskich klinikach dla pacjen tw starszych ni 18 lat, z niewydolnym nieodwracalnie sercem, dla ktrych przewidywany czas przeycia jest mniejszy od 30 dni i nie ma adnej innej al ternatywy leczenia. Zaoono, e jeeli wyniki pierwszych piciu implantacji w cigu 60 dni bd satysfakcjonujce, rozpocznie si faza nastpnych |.r> wszczepie. Dotychczas zmaro siedem osb. Pierwszy pacjent Itoberl Tool;, zmar po 5 miesicach (w 2001 r.), drugi z kolei - 71 letni lrri Christei on po 17 miesicach. Dwuletni eksperyment uznano za sukces, poniewa przyezy nil si do przeduenia ycia pacjentw w dobrych warunkach o pizyiiajin niej p roku. Obecnie trwa drugi etap eksperymentu, po przeanalizowaniu wynikw pierwszych pacjentw, usunito koszyk na kaniuli napywowej, liz nano, e moe by on przyczyn powstania skrzeplin tworzcych mikrazo tory naczyniowe prowadzce do wystpienia udaru mzgu. ('ciem Abiomed jest uzyskanie picioletniego, statystycznego przeycia pacjentw z za .t pionym przez sztuczny organ sercem. Stosunkowo czsto stosowana do krl kiego oraz dugiego wspomagania jest komora T h o r a t e e VAI) (Thoratei Laboratories, Inc, Pleasanton, CA). VAD zewntrzny by 1300 razy sono wany u pacjentw od 17 do 144 kg, najduej 515 dni. Nowa pompa, Implau towalna, jest opywowych ksztatw, posiada obudow z szlifowanego tytanu i zrobiony z poliuretanu, Tharalonu, worek przez ktry przepywu krew. Za silana jest pneumatyczne z przenonego, podrcznego sterownika, pocz,o nego przezskrnie przez 9 mm dren z komor wewntrz organizmu. In inaln komora o wadze 339g i objtoci zewntrznej 252 nil nadaje si rwnie do wspomagania dwukomorowego (D.Farrar). IIcartSavor VAI) (World Ih ul Corporation, Ottawa, Ontario) jest pomp pulsacyjn o napdzie hydiau licznym. (T .Mussivand). Jest prawie przygotowana do rozpoczcia ekspery mentu klinicznego. Przygotowywana jest. caa rodzina pomp: pompa osio wa przepywu cigego oraz pompy pulsacyjne: komora wspomagania serca i sztuczne serce. Wszystkie zasilane elektrohydraulicznie (wirnik). W ko morze wspomagania o objtoci zewntrzna ok. 530 ml membrana wykonana jest, z gadkiego poliuretanu i zastosowano zastawki mechaniczne Medl io nic I lali, ktre zostan zastpione w wersji klinicznej mniej t.roinbogcnny mi zastawkami biologicznymi Carpcnticr lOdwards. (Mecz robocz w ukadzie hydraulicznym .jest, olej silikonowy. Plektrohydrnulicznc sztuczne serce (.la ponia) I0HTAII, ma elipsoidalne membrany komr wykonane z nietroinbo
IK 7.
Biomateriay
w kardiochirurgii
gcnnego segmentowego poliuretanu (polieterowy poliuretan,TM, Japonia), zastawki '21 i 23 mm Bjork-Shiley (M-S) oraz grafty naczyniowe z dacronu (Medox Medical, USA). Baylor TA1J (Baylor College of Medicine, IJSA), to serce zasilane elektromechanicznie (obrt ruby powoduje wysuwanie ruby popychajcej membran). Wykonane z nastpujcych materiaw: membrana z gumy olefinowej, obudowa komory z Hysol (Dexter El. Mat., USA) lub obecnie z wkien wglowych, ktre s lejsze i mocniejsze. W laboratorium Kolffa, opracowano mae komory z pelastyczn skorup. Wykonano je z PcI.leLhane 80AE/2363 (Dow Chemical, Japonia) poprzez formowanie prniowe oraz klejenie przez spawanie dielektryczne. Zastawki zrobiono z Isoplastu, pokrytego Pellelharie i sklejono. Zastosowano heparynizacj metod ozonowego utleniania. Sprawdzono skuteczno do 3 miesicy w eksperymentach na zwierztach. Prezentowana komora spenia marzenie Kolffa atwych w produkcji, tanich komr dla kadego. W. Kolff przysa zestawy komr w celu wykonania eksperymentw do wielu orodkw na wiecie, w tym rwnie do Polski. Wykonalimy w Zabrzu z nimi m.in. badania in vitro formowania skrzeplin (patrz rys 7.12). W Kuropie, najbardziej rozwinit konstrukcj implantowalnego sztucznego serca posiada Instytut, Helmholtza w Aachen. Opracowywany od roku 1090 model sztucznego serca IIIA TAH oparty na mechanizmie elektromechanicznym. Wychylenie pyty na ktrej opiera si membrana o 2 cm pozwala na wyrzut 65 ml krwi. Bezszczotkowy silnik prdu staego obraca si w jednym tylko kierunku (podobnie jak w przypadku HeartMate, inna jest natomiast konstrukcja ukadu krzywkowego). Pompa pozwala w warunkach litologicznych na wyrzut, ponad 10 l/min (przy czstoci 140 cykli na min). Natomiast komora wspomagania Medos - HI A V A D z Aachen, jest zasilana pneumatycznie. Wykonywana jest z biozgodnego poliuretanu, z ktrego rwnie s zrobione zastawki trzypatkowe (zastawki o ksztacie sferycznym zastpiono lepszymi hemodynamicznie zastawkami stokowymi). Komory wykonywane s w penym szeregu rozmiarw, od 60 do 9 ml (komory pediatryczne). Stosowane klinicznie ponad 100 razy. Ju w badaniach z 1994 r. okrelano gwarantowany minimalny czas funkcjonowania zastawki na p roku (18 mirt cykli). Berlin Hcart to szereg zewntrznych, pneumatycznie napdzanych, komr wspomagania serca o objtoci wyrzutowej 50, 60, 80 ml wyposaonych w zastawki mechaniczne B-S albo zastawki poliuretanowe. Komory wyposaone s w wygodne kaniule silikonowe ze zbrojeniem drucianym, ktre umoliwia uformowanie odpowiednich wygi kaniuli. Byy testowane in miro do 5 lat bez uszkodze (ponad 210 min cykli). Stosowane gwnie w Berlinie. Bya kilkukrotnie im plart to wart a w Polsce przez zesp prof. Z. Iloligi. Komory Berlin I leart, zostay zastosowane w pierw-
7.'). iS/.t.lli/,nr serce i
|IIM|I\
tiwi
szyrn udanym w Polsce wspomaganiu mechanicznym jako pomost do trans ]>lantac:ji serca. Autor IvI odpowiedzialny za cz techniczn (sterowanie) podczas tego zabiegu (1901 r.) i przez niespena dwa tygodnie nadzorowa prac komr stosujc polski sterownik JSN 301 (wykonany we wsppracy z Pracowni Sztucznego Serca AM przez TEMED w Zabrzu). Opracowano w Zabrzu polskie, pneumatycznie zasilane komory Polvad, Poltai zostam) omwione w dalszej czci. W Pracowni Sztucznego Serca FRK opracowa no obiecujc konstrukcj o napdzie elektrohydraulicznym. W zamierzeniu konstrukcja ma by wykorzystana do budowy implaritowalnego (wraz z me chanizmem napdowym) sztucznego serca. Na fali sukcesw maoinwazyjni kardiologii powoli wprowadzane do stosowania w warunkaci zagroenia zy cia s miniaturowe pompy wirnikowe. Przykadowo, H c m o p n i u p , p .t lo maa pompa umieszczana drog przez naczynia (z dostpu przez ttnic udow, biodrow lub piersiow) w komorze serca. Wirnik pompy obrani jc si z du prdkoci (do 25 tys./min) zasysa krew z serca i wyrzuca j (przepyw kilka litrw na minut, w zalenoci od rozmiaru pompy), poprzez tor w prowadniku pompy do aorty. Stosowana jest gwnie do krtko trwa ego wspomagania serca. W laboratoriach opracowuje si ju nowe rodzaje urzdze, ktre w nie dalekiej przyszoci znajd zastosowanie kliniczne. Jednym z nich s pompy, ktre bd rwnie wypeniay funkcje natleniania krwi. Idea nie jest nowa, ale dziki nowym materiaom (wytrzymae; membrany p przepuszczalne si likonowe) obecnie rozwijana. Takie urzdzenie o 1 ni" powierzchni umoliwia pompowanie krwi do ok. 1 l/min wraz z jej natlenianiem w fizjologicznych granicach (Fiore). Tylko w USA rocznie ponad 700 000 amerykanw umiera z powodu niewydolnoci serca. Firma Abiomed ocenia, e beueliejeutaiui sztucznego serca w tym kraju moe by do 100 tys. pacjentw. Starsze w e i s | e pomp wspomagania byy implantowane u ponad 4000 pacjentw 11 leurt Mn te, Novacor itd.). W sumie obecnie (Konferencja Pad Oeynhascn, (leriuany, Oct. 12-14, 2000) prawie 70% pacjentw wspomaganych l,VAI) jest z suk eesem doprowadzonych do transplantacji i jednoroczne przeycie po trans plantacji jest udziaem 80%) pacjentw. Pud Prazier (Tcxas lleart luslifiitc) lubi powtarza histori jak William Hall, ktry pracowa w 100 1 r. z Do mingo Liotta nad sztucznym sercem (zmar podczas transplantacji serca w 1992 r.) zapowiada, e w 1980, 100 tys. Amerykanw bdzie miao sztuczne serce. Wydaje si, e ta wizja moe w kocu by speniona. Dowiadczenia w a s n e w dziedzinie s z t u c z n e g o serca i p o m p krwi W 1985 t\, w Zabrzu, prof. Zbigniew Religa przeprowadzi pierwsz w Polsce zakoczon sukcesem transplantacj serca. W 1987 roku powoano w ramach
">7<i7.b i o m a t e r i a y w k a r d i o c h i r u r g i i
Katedry Kardiochirurgii lskiej Akademii Medycznej Pracowni Sztucznego Serca, ktra poprowadzia prace nad polskim sztucznym sercem |15| finansowane gwnie przez Komitet Bada Naukowych. Od 1993 roku dziaa orodek badawczo- wd roen i owy FRK, obecnie noszcy nazw Instytut Protez Serca (IPS) kontynuujcy rozpoczte prace i rozszerzajcy zakres bada na waciwie wszystkie'zagadnienia badawcze dotyczce wspczesnej kardiochirurgii. Zainteresowanie zagadnieniem sztucznego serca byo konsekwencj. wprowadzenia do praktyki klinicznej transplantacji serca. Posiadanie protez serca stanowio szans utrzymania przy yciu chorych w stanie krytyeznyin niewydolnoci serca przez czas oczekiwania na serce dawcy. I 'otrzeba uzyskania szybkiego efektu klinicznego narzucia nam koncepcji; zasilania protez serca. Od 1982 roku jedynie protezy serca zasilane i sterowane pneumatycznie byy stosowane klinicznie. Polskie S z t u c z n e Serce P O L T A H (projekt R.Kustosz, Z.Nawrat SAM, FRK, technologi opracowa i wykonuje komory B.Stolarzewicz "Plastmed") jest membranow pomp krwi zasilan i sterowan pneumatycznie za pomoc specjalnego, zewntrznego sterownika. Implantowane w miejsce naturalnego serca pacjenta komory, poczone s dworna pneumatycznymi drenami przezskrriie ze sterownikiem (jednostka napdow), ktry wytwarza pulsacyjny przepyw powietrza generujc, poprzez ruch membrany, fazy toczenia i ssania krwi. Komory posiadaj zastawki, mechaniczne lub biolog i c z n e , w celu regulacji przepywu krwi, otwierajce ujcie lub zamykajce w oparciu o reakcj na zmiany gradientu cinienia. Polska K o m o r a W s p o m a g a n i a Serca P O L V A D (projekt Z.Nawrat SAM, FRK, technologi opracowa i wykonuje komory B.Stolarzewicz "Plastmed") jest rwnie membranow pomp krwi sterowan {pneumatycznie o geometrii rnicej si od sztucznego serca. Su one do wspomagania niewydolnej jednej lub dwch komr serca. Komory serca pacjenta poczone s odpowiednimi kaniulami z komorami znajdujcymi si na zewntrz pacjenta, ktre poczone s przewodem pneumatycznym z zewntrznym sterownikiem. W komorach montowane s zastawki mechaniczne (Sorin) albo oryginalne zastawki poliuretanowe. Komory Polvad stosowane s klinicznie od 1993 r. Komory wykonane s z biozgodnego poliuretanu. Metod wtryskw;; wykonywane s elementy czaszy komory (poliuretan o twardoci 55Sh w skali I)) oraz elastyczna membrana metod pokrywania warstwowego (technika. "dcc/) casting) z odparowaniem na formie kolejnych warstw poliuretanu (poliuretan o twardoci 80 Sh w skali A). Membrana sztucznego serca (majca ksztat, sferycznej czaszy) poddawana jest, podczas pracy cyklicznemu wywijaniu w cigu miesica osigaj-
7.5.
S z t u c z n o serce i p o m p y
krwi
Rys. 7.10. Zestaw kliniczny, a) sztucznego serca Poltah, b) komr wspomaganiu serca Polvad. cemu liczb 3 min przegi. Aby podnie bezpieczestwo stosuje si obecnie potrjna membran (najciesza warstwa grna jest gadko wklejona w cza sz) z odpowiedni warstw polizgow na bazie wgla. Kaniule s wykonane z PCW, zakoczone tellonowymi lub dakronowytni elementami uatwiaj cymi zespolenie z naczyniami krwiononymi. Przezskrn ochron zabe/pie czaj tunele poliamidowe. Przeprowadzono niezbdne eksperymenty rn ml ro, na fizycznych modelach ukadu krwiononego oraz. wyl izyninlo.eiowi badania krtko-i dugo-termin owe. Jako obiekt ekspei yinenl al ny obi ano cle lta ze wzgldu na podobiestwa anatomiczne i w sposobie prowadzenia do spodziewanego przebiegu klinicznego. Stosowano komory sztuczne)',o seren z zastawkami dyskowymi firmy Sorin ale rwnie przeprowadzono wstpne eksperymenty z zastawkami biologicznymi POLPIO wytwarzanymi w IPS FRK. Kontynuowana jest rwnie praca projekt,owo-badawcza nad zastaw karni poliuretanowymi do komr. Wybrane zagadnienia z bada p o m p krwi. Podstawowym problemem warunkujcym skuteczne biologicznie stosowanie pomp krwi p-sl powstawanie skrzeplin oraz hetnoliza krwi. Oprcz synuila
">7<i7.b i o m a t e r i a y w k a r d i o c h i r u r g i i
czas [ h ]
czas
[h]
Hys. 7.11. Test pompy rolkowej firmy Jostra w PB IPS FRK. Wykres u gry demonstruje liniowe narastanie hemolizy w czasie dziaania pompy pod obcieniem 100 mmHg, wykres poniej - pod obcieniem 400 mmHg. ej i komputerowych i bada przepywowych w celu weryfikacji modeli w IPS PUK wykonywalimy nastpujce badania wykorzystujc krew podczas bada symulacyjnych w laboratorium: 1. Badania wpywu dziaania pompy na skadniki morfotyczne krew poprzez pomiar uwolnionej hemoglobiny w osoczu. Jako przykad tych bada przedstawi badania wpywu oporu (cinienia wylotowego) oraz czasu dziaania pompy rolkowej na hemoliz. ()cen trombogennoci komr w celu okrelenia miejsc specjalnie naraonych na niszczenie skadnikw morfotycznych krwi powizanej z niewystarczajcym, lokalnym przemywaniem powierzchniowym. Zasada testu opiera si na wymuszeniu farmakologicznym (protamina) krzep-
7.5.
Sztuczno
serce i p o m p y
krwi
nicia wieej krwi zwierzcej (pobranej na heparyn) podi I \ IIIII lacji pracy pompy w ukadzie krenia. Przerywajc w odpowiednim momencie test otrzymujemy in formacj o lokalizacji miejsc unjbnid ic| naraonych na {powstawanie skrzeplin. Testowalimy rnego rodzaju komory oraz modele sytuacji krytycznych. Na rys.7.13. zapre/enI owa ny jest rezultat prba symulacji tworzenia skrzeplin na uszkodzonej zastawce (specjalnie rozdarty patek). Problemy materiaowe zwizane z pompami krwi Do produkcji sztucznego serca wykorzystywane s materiay biologiczne (za stawki), tytan, stal i odpowiednie stopy oraz opisany powyej Angiolhw, A\ cothane 51 (lub Cardiothane-51 - kopolimer blokowy, 90% poliuretanu cle rowego i 10% polidwumetylosiloksanu produkowany przez Aveo Pveiei| I{ search, Kontron Cardiovascular Inc. USA), Pionier (eteiowy polluicl.au lOthieon Inc i Thoratec Lab. Corp. USA), Ilexsyu (guma olellnowa < loodyi ar Tire and Rubber Comp., Cleveland C'linie Poundation, USA). In l.ytul Biocybernetyki i Inynierii Biomedycznej PAN przy wsppracy z '/.ukada mi PRONIT w Pionkach oraz (Jieniitex-Celwiskoza w Jeleniej Crze opra co wa 5 poliuretanw przeznaczonych do produkcji sztucznego serca w ra mach prac badawczo-rozwojowych zaj)ocztkowanyci w 1985 r.|23|. ('ze z nich bya wykorzystana do produkcji pierwszych polskich komr wspoina gania serca i sztucznego serca. Wymiemy najistotniejsze problemy materiaowe zwizane z pompami krwi:
7.
Uiomatciiiily w kiirdioelnrurgii
Hys. 7.12. Efekty bada wasnych sztucznego generowania wykrzepiania w komorach wspomagania serca, od lewej u gry komora amerykaska (W.Kolff), Berlin Ueart, komora z IbiB (Warszawa) i Polvad (model eksperymentalny z zastawkami poliuretanowymi, projekt Z.Nawrata). h o m b o g c n n o . Badania wikszoci substancji sztucznych pokazuj, e w obecnoci krwi biaka szybko w sekundy absorbuj na powierzchni. Potem nastpuje adhezja pytek i leukocytw do powierzchni. Powierzchnia hydrofobowa w specjalny sposb adsorbuje fibrynogen, ktry zwiksza adhezj, wychwyt pytek. Jednym ze sposobw stosowanych dla powstrzymanie tych zjawisk jest jonowe lub kowalentne wizanie na powierzchni materiau heparyny, ale efekt zazwyczaj jest krtkotrway. Na trombogenno powierzchniow ma wpyw: proces produkcji np. strona odlewu (dla folii powierzchnia ulega polaryzacji podczas odparowywania plastifikatorw, na stronie od powietrza gromadzi si wicej segmentw twardych, odpowiedzialnych za inicjowanie krzepnicia krwi), dobr skadu materiau, oczyszczanie (metanolem), hydrofilizacja powierzchniowa (szczepienie hydroeli), zmiana adunku elektrycznego (knpolirncryzucja z monomerami zawierajcymi w a-
7.5.
S z t u c z n o serce i p o m p y
krwi
cuchu wolne grupy anionowe, ujemne), kopolimeryzacja z mouomc rami zawierajcymi w acuchu wolne grupy kationowe, by uatwi wizanie powierzchniowe heparyny, pokrywanie naturalnymi hiopo limerami (kolagen, elatyna) lub warstw biaek nie aktywujcych adsorpcji pytek krwi (albumina), rodzaj powierzchni, (gadki lub porowaty). Toksyczno. Materiay mog posiada toksyczne rozpuszczalniki, plnsli fikatory materiau lub zwizki stosowane w czasie wulkanizacji (np. siliko nowych elastomerw). Mineralizacja. Depozyty wapniowe ria zastawkach i i n e u i b i m n i c h koinoi sztucznego serca mona znale ju po kilku tygodniach Knleylikm P I M M I I I bran jest podstawowym czynnikiem ograniczajcy I I I cza:, e k i p e i y i IN Przykadowo w cigu 190 dni w dwch komorach TAII z g r o m a d z i o n, U o wapnia [31]. W naszych dowiadczeniach w komorach Pol tali po I I l dni i <h implantacji rwnie zaobserwowalimy znaczce usztywnienie i bnni\ ]>oprzez kalcyfikacj, lecz nie bya ona powodem dysfunkcji koinoiy 0 l > peryment zakoczono z powodu zbyt maego rzutu dla zwierzcia kl.n uroso). Vasku zwraca uwag, e stopie kalcyfikacji zaley od modelu don wiadczalnego (u owiec by niszy ni u cielt). W zwizku z tym problemem w eksperymentach na zwierztach Frazier zauwaa artem, "e najlepszym sposobem ominicia problemu kalcyfikacji jest wszczepienie komr ludziom", gdzie ostatecznie nie obserwowano tak masywnych reakcji narastania, kaley fi katw. Trwao. Dla pomp wspomagania serca powinna by co najmniej pol io czna, a dla sztucznego serca przewidywany czas stosowania wynosi obei nu 5 lat pracy pod obcieniem zmieniajcym si w zakresie '.'Oli mml Ig pi'n wie 100 tys. razy dziennie. Przy 2 latach pracy |2 l|, pr/,y eznlotllwoM i M U cykli na min membrana musi si przegina H O min razy. Iladanla matnia lw (ASTM D430) wykazay: guma silikonowa posiada wyl i zyiualosi inns 0.8 min cykli, naturalna guma - 1 min cykli, Pionier (segmentowy poliuieliui z Kthicon, Soerville, New .Jersey) jest wytrzymay na przegicia (Jh r) przez 320 min cykli, Hexsyn (guma olefinowa z Goodyear (o., Akron, Ohio) za do 350 min. Nicdcgradowalno materiau. Szereg fizyko-chemicznych procesw de grad uje materia (temperatura, utlenianie, hydroliza, procesy biologiczne). Czsto stosowany segmentowy poliuretan jest czuy na ultrafioletowe pro micniowanie i musi by przed nim zabezpieczany.
">7<i
7.
biomateriay w kardiochirurgii
Przepuszczalno czsteczek i transmisja energii. Typowa Biomerowa warstwa to 0.508 mm, jest ona przepuszczalna dla gazw takich jak tlen, C02, azot i para wodna. W modelach sterowanych pneumatycznie transport 12 ml wody (od strony krwi) w postaci pary nie by problemem, bo w czasie- ssania nastpowaa wymiana powietrza. W komorach sterowanych elektrohydraulicznie, a tym bardziej elektromechanicznie moe to stanowi zagroenie (np. korozja). Dlatego stosuje si potrjne membrany np. Biorner 0.251 mm, stykajcy si z centraln warstw z kauczuku butylowego i wewnl rzn 0.508 mm. Innym problemem jest tarcie midzy membranami, ktre zmniejsza si stosujc warstwy polizgowe z proszku wglowego, grafitu (Polvad) itp. Guma poliolefinowa Hexsyn jest nieprzepuszczalny dla wody. Dyssypacja energii. Wielko rozpraszanej energii zaley od sposobu pracy pompy oraz wasnoci mechanicznych zastosowanych materiaw [17]. Energia rozpraszana w materiale zmniejsza jego trwao. Straty energetyczne na poruszanie membran i zastawkami maj znaczenie krytyczne dla pomp iinplantowalnych, gdzie kada nadwyka energii musi by rozproszona w postaci ciepa wewntrz organizmu. Pompy rotacyjne osiowe rozwizay czciowo ten problem w postaci cigego obmywania wirnika przez krew. Struktura powierzchni. Obowizuj tu dwie szkoy: albo materia powinien by na tyle gadki, aby zapobiec adhezji biakowej (Biomer) albo te st ink tura powinna by chropowata, tak, by spowodowaa naturalne wycielanie' powierzchni materiau rdbonkiem pacjenta. Tu specjalnie wytwarza na membranie (fokowanie, teksturowanie) macierz wkien poliestrowych, 250/nn dugoci i 25/im szerokoci, ktre s adhezyjnie chwytane do silikonowej lub poliuretanowej (lepsza adhezja) membrany za pomoc metody elektrostatycznego flokowania. Bardziej pewne s inne metody teksturowania, powie;rzchrii w ktrych kosmyki s elementem integralnym z membran np. proces Szychera pozwala na tworzenie membrany z Biomeru zwierajcego w rodku wtopione nylonowe wkna. W warstwie mikronowych wkieuek absorbuj si biaka, nastpuje aglomeracja, wytworzenie siatki fibryny (wycika zabezpieczajca). Po 2-3 miesicach fibroblasty penetruj wyeilk i zaczyna si formowa kolagen, ktry powoli zastpuje fibryn, tworzc trway pseudordbonek. Naturalnie narastajcy rdblonek w warstwie- elo 500/tm i w naturalny sposb biolizuje sztuczn powierzchni. I )o wykonania korpusu komr wykorzystywano twarde odmiany poliuretanu lub stopy tytanu, ktre nie koroduj i nie utleniaj si. Endotelializacj moe tu prowokowa porowata struktura materiau. IJiolizowanic powierzchni. .Jest te> pomys Cleveland Glinie, w ktre-j prl>owano pokrywa sztue'zne materiay sie-ciowanym kolagenem. Ile;xsyri ma
7.5.
S/,l I I C Z I U ! HCML-C 1 |)l)lll|iy
I rwl
wietne wasnoci wytrzymaociowe, ale jest trombogermy. Sieciowano (JA (0/45%, pil 7.4) osierdzie nic czy si jednak z Ilexsynern, wic pokryto go warstw weluru dakronowego, a nastpnie nasycono go CIA (elem). Niestety wkna z Dacronu ulegay zerwaniu do '20 min cykli pracy tak wykonanej membrany hybrydowej ( in vivo trwao ograniczona bya do (i rrisc.). Do biolizowania zastawek wykorzystywano np. chlorek elaza. Wasnoci reologicznc. Krew jest tkank inteligentnie reagujc zarwno na wasnoci elektrochemiczne i biochemiczne materiaw z ktrymi si sty kajak i na warunki cinieniowo-przepywowe, naprenia styczne i inne wielkoci charakteryzujce czas i obcienia w objtoci krwi oraz w rejonach przyciennych. W fazie projektowania wykonuje si szereg bada |IG| opty malizujcych geometri pompy i jej elementy. W najprostszych owni li o h o wizuje tu zasada, kryterium dobrego przemywania. < )ptymahzn< |i podlec i orientacja i rodzaj zastawki (dla pomp pulsacyjnych). Zastawki. Zastawki decyduj czsto o sposobie przepywu krwi pi komo ry |16| i trwaoci pomp pulsacyjnych. Ze wzgldu na wiksze obch|/< ulu u TAH i VAD zastawek w IPS FRK opracowano specjalny sposb utrwnlnuln pulsacyjnego zastawek Polbio przeznaczonych do sztucznego serca Oduo towano rwnie badania w komorach sztucznego serca zastawek wykonywa nych z ludzkiej opony twardej utrwalanych w 08% glicerolu. Dla lepszego rozpraszania energii dy si do wprowadzenia mikkich stentw (ahsorhn jcych energi). Wikszo komr TAH i VAD stosuje mechaniczne zastawki dyskowe B-S, lub zastawki biologiczne. Wydaje si, e trj patkowe zastaw ki poliuretanowe znajduj coraz wiksze zastosowanie (Abiomed, Abi<>( or, Medos). Rwnie opracowano polski model Polvad PU, z oryginalnymi zns tawkami poliuretanowymi. Na zakoczenie trzeba stwierdzi, e rozwijajca si kardiociii mgin po trzebuje nowych materiaw. W najbliszej przyszoci znajd tu zastosowanie polimciy pr/i wol i ce, materiay wytwarzane za pomoc nanot.eclmologii, materiay k o i u p o . v to we o sterowanych wasnociach (sztuczne minie: wkna polinkiyloiillry lowe zatopione w arkuszach z lateksu sterowane pil roztworu), membrany jonowymienne pokryte platyn (sterowane prdem elektrycznym) 'IVwnj poszukiwania materiaw hybrydowych, biologiczno-syntefycznych o spec jalnyeh wasnociach. ywe nadzieje nidz postpy inynierii tkankowej i genetycznej, ktre realizuj wizj eksperymentalnego wytwarzania III mim struktur I >iologiczriych.
V.
liioinalrriidy w kardiochirurgii
I 'odzikowania
/'rzedslawione rezultaty badawcze s wynikiem, kierowanych przez profesora Z.llelig (dyrektora IPS FRK i Kierownika KMWK SAM) pracy zespou obejmujcego pracownikw Instytutu Protez Serca Fundacji Rozwoju Kardiochirurgii (IPS FRK) w Zabrzu i lskiej Akademii Medycznej (AM) (Katedr Biofizyki, Biochemii z Sosnowca, Katedry Mechanicznego Wspomagania Serca KMWK z Zabrza) z ktrych chciabym wymieni: ,/. Wszoek (kierownik Pracowni Zastawki Biologicznej), R. Kustosz (kierownik Pracowni S Iue nego Serca), prof. B.Cwalina, A.Turek (Katedra Biofizyki SAM) oraz .1. Norgski, U.Zawisza (histopatologia), L.achecka (mikrobiologia), P.Wile ek (biolog), M.Krzykw, N.Zimin, S. Kostrzewski, K.Kisielowski (eksperymenty ria zwierztach), B. Stolarzewicz (chemik), P.Stoek (wykonawca elementw testerw). Specjalne podzikowania za wspaniaa wspprac dla moich kolegw z Pracowni Biocybernetyki IPS FRK Z.Maoty (fizyk), P. Kostka (automatyk) i technikw: M. Jakubowskiego i A.Klisowkiego oraz moich studentw wykonujcych prace dyplomowe. Wszystkim serdecznie dzikuj. Bibliografia |l| Arigell W.W., Oury J.H., Duran C.G., Infantes Alcon C.: Twentyyear comparison of human allograft and porcine zenograft. Ann Thorac Surg 1989;48(3 Suppl); pp 89-90 |'.!| Bajpai P.K.: Immunogenicity of tanned tissue valve zenografls. w Biomaterials in reconstructive surgery. Ed. Rubin L R., The CV Mosby Cornp. St. Louis, Toronto, Londyn, 1983, pp 735-752 |3| Barrat-Boyes B.G., Christie G.W., Raudkivi P.J.: The stentless bioprosthesis: surgical challenges and implication for long-terrn durability. Kur J Cardio-thorac Surg, 1992,6, Suppl l,pp 39-43 | 1| Butterfield M., Fisher J.: Fatigue analysis of clinical biooprosthelic he.art ualues manufactured using pholooxi.di.zed boine pericardium.. ,1 llcart Valvc Dis, 2000 01,9: 1, pp 161-6 |5| ('harulatha V., Rajaram A.: Crosslinking densuty and. resorption of dimethyl suberimidate-treated collagen. J Biomed Mater Res., 1997; 36; pp 178-486 |6| Peijen .1., Engbers G.H.M., Terlingen J.G.A., van Delden C.J., Poot, A.A., Vaudaux P.: Surface modification of polymeric materials for
application in artificial heart and e/.rculat.ory as.visI. dc.vi.ccs. Artificial Heart 5, ed.T. Akut.su, H.Koyanagi, Springer-Verlag 1990, pp.3-18 Kargul W.: Elekt,rostymulacja serca - aktualny stan wiedzy. Medipress Kardiologia Vol.7, No 3, 2000, ss 3-13 Kawahito K., Nose Y.: Ilemolysis in different ceriirifuyal pumps. A() 21(4) 1997: pp 323-326 Khor E.: Methods for the treatment of collagenous for biopmsl.hcscs Biomaterials, 1997, 8, pp. 95-105 Kutryk J.B., Serruys P.W.: Stents: the menu., w To pol b u b o o k o| interventional cardiology. 3 ed. 1998. pp 533 585 Lohre J.M., Baclirig L., Wickham 10.: Hualuahon of i pory ellui /ind bovine arterial grafts for mutagenie potential. ASAIO .I 1993 .W MM. -113 Loke W.K., Khor E., Wee A., Chian K.S.: llybrid hwmulri inl-< band on the interaction of polyurethne oligomeru wil.h poretne p< iicarilnuu Biomaterials, 1996; 17: pp 2163-2172 Love C.S., Love J.W.: The autologenous tissue heart valvc: c.urn nl status. .1 Card Surg, 1991 12,6:4, pp 499-507 Moore M.A.: Peri.card.ial tissue stabilized by dyc.-mc.diat.cd phol.oo.ndii tion. A review article. J.Heart Valve Disease (1997), (i: pp 521 520 Nawrat Z., R,.Kustosz, Z.Religa: Polskie Sztuczne scrcc l'ol:.ki l'i.'<r lad Chirurgiczny, (1993), 66, 9, ss 850-863 Nawrat Z, Malota Z.: Artificial llcart Flow l'isnnhsahon /V / I Com.parati.ve Study of Di-fferent. Valvcs, Vnit I i < l' (Jcoincl NR and < KII troi Parameters, Heart Replaceinent, Artificial llcart li, rd I Al ul .u H.Koyanagi, Springer-Vcrlag 1997, pp IK7 195. Nawrat Z., Z.Malota: The Analysis of Ihroing Modc lojlm ne, on l 'ut rgy Dissipation in Pneumatic Artificial llcart (hanibcrs. Artificial < )i garis A()22( 10): Oct. I998,pp 898-904 Nawrat Z., P. Kostka , Z. Malota , J. Wszoek, .1. Noy liski, I. I.achcc ka, B.Cwaliua, Z.Religa.: Ihomal.criids ded.ir.ated Jor oalnc prostheses - test mg system. WorM Cotigress on Medical Pliysics and Biomedical Kngineci ing ('liicago 2000 (publikacja w postaci pyty ('!))
7.
Hioiiuilciinly w kardiochirurgii
[19| Nawrat Zbigniew, 1'nwe! Kostka, Zbigniew Maiota, Katarzyna Rykaa: lCxperi.rnenlal mcaswremcnts and dal,a analysis of mechanical characteristics of fresh and physico-chemically fixed aort,a. The Polish Journal of Medical Physics and Engineering w druku (2001) |20| Nawrat Z., Religa Z.: Perspektywy rozwoju zastosowania robotw w kardiochirurgii. Krajowa Konferencja Robotyki. Ldek Zdrj. 2001. |2I| Nicolas F.L., Gaganieu C.H.: Denatural thiolated collagen. Biomaterials, 1997:18: pp 815 - 821 |22| Noyski J.K.: Badania rn.orfologi.czne krioprezerwowanej biologicznej zastawki pucnej wszczepionej w pozycj trjdzieln. Rozprawa habilitacyjna z Fundacji Rozwoju Kardiochirurgii. 1998. Zakl.Poligraf. "Greg", Gliwice |23| Bitkiewicz W.: Sztuczne kom.ory serca: konstrukcja, technologia, badania, biozgodno, t.3, Sztuczne narzdy. Problemy biocybernetyki i inynierii biomedycznej. Red.M.Nacz Wyd. Komunikacji i cznoci, Warszawa 1990. ss 63-69 |2 I| Pit.zele S.: Blood materials for artificial heart deuices. Biomaterials in reconstructive surgery. Ed. Rubin L R., The CV Mosby Comp. St. Louis, Toronto, London, 1983, pp 766-810 |25| Poier V.: Past, present and. futur perspectwes. Conference: Mechanical Circulatory Support. Bad Oeynhasen, Germany, Oct. 12-14, 2000 |26| Reul 11, Giersepien M., Scindehutte II., Effert S., Rau G.: Comparaliue in nitro eualuation of porcine and perieardial bioprostheses. Z.Kardiol.75, Supp;.2, (1986) pp 223-231 |27| Hoss D.N.: Ilomografl replacement of the valve. Lancet 1962:2:487 |28| Sioen P.J., Tsao J.W., Levy R.J.: Calcification of bouine pericardium nscd in eardiae valve bioprostheses. Implications for rnechanisms for bio pros t.h.ehc tissue mineralisation. Am.J.Pathol., 1986:123: pp 134145 |29| Sung II.W., lluang R.N., lluang L.L.II., Tsai Ch.: Feasibility study of a natural crossli.nki.ng reagent for biological tissue fixal,ion. ,1. Biomed. Res., 1998; 42: pp 560-567
I iihliogniliu
|30| Scavo V.A., 'hirrcritmr M.W., Aufiero T.X., Sharp T.G, Brown J.W.: Valved houiuc jugular ncn.ous conduits for ri.ght to jmlnumary artery reconstruction. ASA10 J, 1999 Sep, 45:5, pp 482-7 |31| Vasku ,J.: Changes in total artificial heart drwing diaphragms aft er long-term pumping. Artificial Heart 5, ed.T.Akutsu, IJ.Koyariagi, Spu nger-Verlag 1996, pp 53-65 |32j Wheatley D.J., Raco L., Benacca G.M., Sirn I., Belchcr IML, Bo.y<l J.S.: Polyurethane:material for the next generation of heart va.lvc pros theses?. Eur ,1 Cardiothorac Surg, 2000 04,17:4,pp 440-8 |33j Williams S.K., Jarrel B.E.: Tissue-engineercd oasadar grnfts Nuiim Med. 1996;2: pp 32-34
Rozdzia 8
W Y R O B Y MEDYCZNE, KLASYFIKACJA I OCENA ZGODNOCI

T e r e s a A c h m a t o w i c z * , I w o n a Lasocka*
8.1. W y r o b y m e d y c z n e w p a s t w a c h c z o n k o w s k i c h linii Europejskiej 8.1.1. Wstp Dyrektywy Unii Europejskiej, zgodnie z zasadami zawartymi w uchwale Ha dy Wsplnot Europejskich (Dyrektywa Rady) w sprawie nowego podejcia do harmonizacji technicznej oraz normalizacji, tak zwane dyrektywy no wego podejcia, okrelaj jakie wymagania musi spenia wyrb medyczny wprowadzany do obrotu. 8.1.2. Definicje Wyrb medyczny -"medical device" (w tumaczeniach mona spotka inne okrelenia m. in. "materia medyczny", "produkt medyczny", "urzdzenia medyczne" lub "sprzt medyczny") jest to: przyrzd, aparat, urzdzenie,
Narodowy I n s t y t u t Zdrowia I ' u h l u / i i r g o (ul. ('liolniskii .'iO/.'1'l, 01) 72!) Warszawa).
Wyruliy m e d y c z n e , kusy li kncjii i ocenii z g o d n o c i
inati-ria medyczny luli inny artyku stosowany sam lub w zestawie, w tym z oprogramowaniem niezbdnym do jego waciwego zastosowania zamierzonego przez wytwrc, przeznaczony przez tego wytwrc m. in. do: diagnozowania, zapobiegania, monitorowania lub agodzenia przebiegu choroby, diagnozowania, zapobiegania, monitorowania lub agodzenia skutkw urazw lub upoledze, prowadzenia bada, korygowania budowy anatomicznej lub procesw fizjologicznych, kontroli i regulacji pocz, ktry nic- spenia swoich zasadniczych celw poprzez oddziaywanie ze rodkami farmakologicznymi, immunologicznymi lub metabolicznymi lecz moe by przez to oddziaywanie wspomagany. Wyposaenie tak jak kady irmy wyrb, ktry nie bdc wyrobem medycznym jest przez producenta przeznaczony do okrelonego uytku cznie z wyrobem medycznym w celu umoliwienia stosowania wyrobu medycznego zgodnie z jego przeznaczeniem okrelonym przez producenta. Aktywny wyrb medyczny jest to kady sprzt medyczny, zasilany energia inn ni generowana przez organizm ludzki lub si grawitacji. Aktywny wszczepialny wyrb medyczny jest wyrobem wprowadzonym do organizmu ludzkiego w drodze interwencji chirurgicznej lub medycznej do naturalnych otworw ciaa i ktry pozostaje w organizmie do zakoczenia zabiegu. Wyrb medyczny do diagnostyki "in vilro" jest urzdzeniem lub zestawem stosowanym do bada prbek pobranych z organizmu ludzkiego w celu dostarczenia informacji o stanie zdrowia pacjenta. Wyrb medyczny na zamwienie jest to dowolne urzdzenie medyczne wykonane lub zmodyfikowane na podstawie specyfikacji lekarza przeznaczone wycznie dla okrelonego pacjenta. Wy rl) medyczny do bada klinicznych jest urzdzeniem medycznym przeznaczonym do jego oceny klinicznej, przed wprowadzeniem do obrotu. Nieinwazyjny wyrb medyczny - wyrb nie majcy kontaktu z organizmem lub stykajcy si z nieuszkodzon skr. Inwazyjny wyrb medyczny - materia, ktry w caoci lub czciowo umieszczony jest, w organizmie ludzkim poprzez naturalne otwory ciaa lub
8.1,
W y r o h y m o i l y o / n c w jiinl i wn> II < / h i n k u w s k i c h Unii I I I M > | ) : . k n |
przez jego powierzchni W przypadku eh.rrurgi.ezntc iinaari/jnei/o ntyrolni

medycznego penetracja w (irganizinie odbywa si poprzez szt ucznie wytwo rzone wejcie.
Czas kontakl/u jest to okres, w ktrym wyrb medyczny ma styczno z organizmem. Czas kontaktu moe by: chwilowy - poniej 60 minut, krtkotrway - nie duszy ni 30 dni, dugotrway lub cigy - powyej 30 dni
8.1.3.
Klasyfikacja wyrobw medycznych wg dyrcktywy ropcjskicj
linii
Ku
Zgodnie z dyrektyw 93/42/EEC Unii Europejskiej wyroby medyczne ikln syfikowane zalenie od potencjalnego zagroenia dla ycia i zdrowia pod/m ono na klasy 1, la, I Ib i III. Klasa I klasa Ha klasa llb wyroby oglnego zastosowania, bez dodatkowego zasilania, uh naruszajce powok ciaa, instrumenty diagnostyczne, pojemniki na pyny ustrojowe, pro dukty i urzdzenia inwazyjne do krtkotrwaego kontaktu, wyroby i urzdzenia inwazyjne do krtkotrwaego kontaktu, rodki antykoncepcyjne, urzdzenia do radioterapii, klasa 111 wyroby i urzdzenia kontaktujce si z centralnym ukadem nerwowym lub sercem lub wchaniane przez organizm, iniplati towane produkty lub urzdzenia do dugotrwaego kontaktu Kwalifikacja do poszczeglnych klas odbywa si wg 18 regu okre|aji)eych rodzaj i czasu kontaktu wyrobu medycznego z organizmem. 8.1.3.1. Nieinwazyjne wyroby medyczne Wyroby medyczne tiie majce kontaktu z organizmem lub stykajce l / nieuszkodzon skr, wszystkie zgodnie z regu I znajduj si w klasie I Wyroby medyczne przeznaczone co transportu lub przechowywania, mat riau w celu pniejszego jego podania, zgodnie z regu 2: nale do klasy I jeeli s stosowane do transfuzji, inliizji, obiegu poza ustrojowego, systemw anestezjologicznych oraz podawaniu tlenu,
a jeeli przeznaczone s do krwi, pynw ust,rojowych, tkanek i orga nw lub maj by podczone do sprztu aktywnego s w klasie lin
W y r o l i y m o d y i z n o , khi .sylikiujii i occtni zgodnoci
Wyroby medyczne modyfikujce biologiczny lub chemiczny skad krwi, pynw w tym pynw ustrojowych, zgodnie z regu 3: nale do klasy Iib i s to zestawy do krenia pozaustrojowego, systemy do dializ i autotransfuzji, sprzt do leczenia pynw ustrojowych poza organizmem pacjenta, ktre nie musz by wprowadzane z powrotem do organizmu, a w przypadku filtracji, odwirowywania lub wymiany gazu i ciepa nale do klasy Ila; Wyroby medyczne stykajce si z uszkodzon skr takie jak opatrunki, zgodnie z regu 4: s w klasie I, a jeeli dodatkowo speniaj funkcj lecznicz nale do klasy Iib, w przypadku, gdy s przeznaczone do kontroli mikrorodowiska rany nale do klasy Ha. 8.1.3.2. Inwazyjne wyroby medyczne Sprzt inwazyjny umieszczany w organizmie poprzez naturalne otwory ciaa sprzt diagnostyczny i terapeutyczny stosowany w oftalmologii, dentystyi i proklologii, urologii i ginekologii, zgodnie z regu 5: jest w klasie 1 lub Ila i nale tu wszystkie wyroby inwazyjne wprowadzane nie chirurgicznie do otworw organizmu (usta, uszy, nos, oczy, odbyt, cewka moczowa, pochwa) suce do chwilowej, a w niektrych przypadkach ograniczonej penetracji (np. jamy ustnej powyej garda, kanau usznego do bbenka), jeli s przeznaczone do krtkotrwaego kontaktu albo w przypadku zastosowania do dugotrwaego kontaktu w jamie ustnej, kanale usznym lub nosowym nale do klasy Ila, do klasy I Ib nale pozostae wyroby inwazyjne wprowadzane nie chirurgicznie. ( birurgiczny sprzt inwazyjny do chwilowego kontaktu: narzdzia chirurgiczne, cewniki, skalpele, piy, ssawki, zgodnie z regu G: s w klasie Ila, z wyjtkiem:
S. I.
Wyroby niedyi/in
|>nn i n m l i >/lolikou .kuli linii K u r o p c j s k i c j
narzdzi chirurgicznych wielokrotnego uytku, ktre sklasyfikowano w klasie I,
wyrobw przeznaczonych do diagnozowania, monitorowania, kontroli wad serca lub centralnego ukadu krenia, ktre nale do klasy III, wyrobw emitujcych lub generujcych promieniowanie jonizujce, wyrobw przeznaczonych do wywoywania efektw biologicznych lub sarnoaplikacji lekw w cile okrelonych dawkach, ktre nale do klasy Iib. Chirurgiczny sprzt inwazyjny do krtkotrwaego kontaktu uywany pod czas zabiegw chirurgicznych i w opiece pooperacyjnej (klamry, dreny, < ew niki, igy) zgodnie z regu 7: naley do klasy fa i s to chirurgicznie inwazyjne wyroby n u d y 111 krtkotrwaego uytku cznie z wyrobami stosowanymi w nioiunio logii, z wyjtkiem: wyrobw przeznaczonych do diagnozowania, monitorowania, kontroli i korekcji wad serca lub centralnego ukadu krenia, ktre nale do klasy III, wyrobw emitujcych lub generujcych promieniowanie jonizujce, wyrobw przeznaczonych do wywoywania efektw biologicznych lub sarno aplikacji lekw w cile okrelonych dawkach, ktre nale do kia
sy Mb,
Chirurgiczny sprzt inwazyjny do dugotrwaego kontaktu implanty lo sowane w ortopedii i oftalmiee, protezy naczyniowe, implanty -.tonowano w chirurgii plastycznej, zgodnie z regu naley do klasy Iib, z wyjtkiem: wyrobw stosowanych w stomatologii, ktre nale do klasy Ila, wyrobw przeznaczonych do bezporedniego kontaktu z sercem, cen tralnym ukadem krenia, z systemem nerwowym lub wyrobw prze znaczonych do wywoywania elektw biologicznych lub samo aplikacji lekw, ktrych dawki powinny by cile przestrzegane, nale do kia sy III.
W y r o l i y m e d y c z n e , klii.sylikiuj I O C O I I H zgodnoci
8.1.3.3. Aktywne wyroby medyczne Sprzt, przeznaczony do przekazywania lub wymiany energii - lasery, generatory chirurgiczne, sprzt specjalistyczny do terapii radiacyjnej, zgodnie z regu !): sklasyfikowany zosta w klasie Ila, z wyjtkiem sprztu do podawania lub wymiany w sposb potencjalnie niebezpieczny albo przeznaczonego do kontroli monitorowania aktywnego sprztu terapeutycznego sklasyfikowano w klasie Iib. Sprzt diagnostyczny - ultrasonografia diagnostyczna, radiologia diagnostyczna i terapeutyczna, zgodnie z regu 10: naley do klasy Ila, jeeli przeznaczony jest do dostarczania energii absorbowanej przez organizm, do obrazowania dystrybucji radiofarrnaceutykw, do diagnozowania i monitorowania wanych funkcji fizjologicznych, natomiast systemy monitorujce stosowane w intensywnej terapii, sensory biologiczne, monitory bezdechu i sprzt do radiologii interwencyjnej, terapeutycznej i diagnostycznej naley do klasy IIb. Sprzt przeznaczony do podawania i usuwania lekw oraz innych substancji do/z organizmu -wyposaenie ssce i pompy zasilajce, zgodnie z regu 11: naley do klasy Ila, a jeeli jest to sprzt niebezpieczny do klasy Iib. Iriny sprzt medyczny - sprzt przeznaczony do zewntrznej pomocy: ka, leanki, fotele ginekologiczne, wycigi, sprzt do przetwarzania i ogldania obrazw diagnostycznych zgodnie z regu 12: naley do klasy I. Wyroby medyczne zawierajce substancje lecznicze: cement kostny z antybiotykiem, prezerwatywy ze rodkiem plemnikobjczym, cewniki pokrywane heparyn zgodnie z regu 13 nale do klasy III. Wyroby medyczne stosowane w antykoncepcji oraz w zapobieganiu schorzeniom przenoszonym drog pciow, zgodnie z regu 14: s w klasie I Ib,
8.1.
W y r o b y iiie<lyr/,iie w piul iwiicli i / l o n k o w s k i c l i U n i i K u r o p e j u k i e j
z wyjtkiem sprztu wszczepia nogo lut) dugotrwale inwazyjnego, kt ry naley do klasy III. Wyroby m e d y c z n e do dezynfekcji, czyszczenia, pukania lub nawilania (z wyjtkiem wyrobw wykorzystujcych oddziaywanie fizyczne) zgodnie z regu 15: nale do klasy l l b i s to pyny przeznaczone do dezynfekcji, czysz czenia i pukania lub nawilania szkie kontaktowych, natomiast do klasy Ila nale rodki przeznaczone do dezynfekcji sprztu medycznego np. do dezynfekcji endoskopw oraz stel ylizal.oi y sprztu medycznego. W y r o b y m e d y c z n e do rentgenowskich obrazw dlagno lyi/ny< h (bony rentgenowskie i fotostymulowane pyty f o s f o r o w e ) , z g o d n i e u i>uh| 16 klasyfikuje si do klasy Ia. Wyroby m e d y c z n e wykorzystujce materia biologiczny lalo pik tkanki zwierzce lub ich pochodne pozbawione zdolnoci do zyeia (Inolo giczne zastawki serca, katgut, implanty i opatrunki wykonani' z kolagenu) nale do klasy 111 - zgodnie z regu 17. P o j e m n i k i na krew (opisane w monografii "pojemniki na krew i skadniki krwi" w Farmakopei Europejskiej, rodki przeciwzakrzepowe) zgodnie z re gu 18 nale do klasy 111). 8.1.4. P r z y k a d y W klasie I znajduj si nieinwazyjne wyroby medyczne np takie, pi U innlci iay opatrunkowe, materiay uciskowe, narzdzia chirurgiczne w i c l o k i o l m go uytku, wyroby stosowane w jamie ustnej nie dalej nrz do garda, w Kamili ucha poniej bony bbenkowej lub w jamie nosowej o ile nie podlega,(o om wchoniciu przez bon luzow. Do klasy I naley take iprzl zbieinjip \ i wydalajcy pyny ustrojowe, gips, stabilizatory zewntrzne, lozka szpital ne, nosze, szka korekcyjne, ele przewodzce, elektrody nieinwazyjne W klasie Ila znajduj si wyroby medyczne przeznaczone do transportu i przechowywania krwi, pynw ustrojowych, materiau biologicznego, prze wody przeznaczone do podczenia do pompy irifuzyjriej, o b w o d y inlialacyj ne do anestezji oraz soczewki kontaktowe, cewniki urologiczne, druty orlo don tyczne. Do grupy tej naley rwnie wszelki inwazyjny sprzt, chirurgie'/, ny np. igy chirurgiczne, igy iniekcyjne, lancety, jaowe skalpele jednorazo
W y r o b y m e d y c z n e , kliusylikaeja i o c e n a zgodnoci
we, tampony chirurgiczne, rkawice chirurgiczne; <lo klasy Ila naley take sprzt, dezynfekujcy do endoskopw i sterylizatory. W klasie llh umieszczono rn.in. wyroby, ktre modyfikuj biologiczny i chemiczny skad krwi, pynw ustrojowych itp., nale tu hernofiltry, dializatory, urzdzenia do separacji komrek. Do klasy llb nale rwnie nici wchlanialne i niewchanialne, protezy cigien, wizade, gwodzie ortopedyczne, soczewki wszczepialne, opatrunki na rozlege jtrzce si rany, na oparzenia i na odleyny oraz sprzt do powtarzalnej samoaplikacji, na przykad sprzt do podawania insuliny. W klasie tej znajduje si rwnie pyn do pic lgnacji szkie kontaktowych. Do klasy III zalicza si sprzt chirurgiczny przeznaczony zarwno do chwilowego, krtkotrwaego jak i dugotrwaego kontaktu, np. cewniki sercowo - naczyniowe, sondy do pomiaru wydolnoci serca, cewniki neurologiczne, elektrody korowe, protezy naczyniowe, stenty oraz protezy zastawek serca - rwnie biologiczne. Do klasy 111 nale take wyroby zawierajce jako integralny skadnik substancje lecznicze, a mianowicie: spoiwa kostne z antybiotykiem, prezerwatywy zawierajce rodek plemnikobjczy, cewniki pokrywane; heparyn, katgut, opatrunki wykonane z kolagenu itp. Wytwrca moe sam przeprowadzi klasyfikacj wyrobw medycznych, a w niezbdnych przypadkach we wsppracy z jednostk notyfikowan.
H. 1.5. Wprowadzanie wyrobw medycznych do uytku i obrotu wg prawa europejskiego Wprowadzenie do obrotu oznacza udostpnienie wyrobu medycznego do zastosowania w celach medycznych. Do obrotu i uywania mog by wprowadzane wyroby medyczne nie stwarzajce zagroenia dla ycia, bezpieczestwa i zdrowia pacjentw, uytkownikw oraz osb postronnych. Warunki te speniaj materiay posiadajce certyfikaty zgodnoci EC ("European Commission") i oznaczone znakiem ('f) umieszczonym w widocznym miejscu. I )la wyrobw nalecych do klasy 1 znak zgodnoci nadaje sam wytwrca. dla pozostaych wyrobw i materiaw do bada in vitrorwnie wytwrca, ale przy wspudziale jednostki notyfikowanej, z ktr zawiera odrbn umow. Wtedy na wyrobie wraz ze znakiem zgodnoci umieszczany jest riuinei identyfikacyjny jednostki notyfikowanej. Oznakowanie produktu znakiem zgodnoci CE wskazuje, e produkt spenia postanowienia wszystkich dyrektyw Unii ISuropejskicj odnoszcych si do tego wyrobu.
H. I.
W y r o b y m n l y i v i i i ' w piiiV>i W m li /lc n i IM iwskii II I ) MII
Kiiropejskiej
Certyfikat, /godnoci jest udzielimy na okres nie duszy ni 5 lat, a znak ('K powinien by umieszczany na etykietach opakowania bezporedniego, han dlowego, zbiorczego, transportowego oraz na instrukcji stosowania. l'o da cie wanoci certyfikatu system musi by poddany kontroli, a w przypadku stwierdzenia braku zgodnoci postpowanie certyfikacyjne przeprowadzone od nowa. W przypadku tworzenia zestaww rnych wyrobw posiadajcych zna ki zgodnoci a pochodzcych czsto od rnych wytwrcw, wymagane jest doczenie stosownej deklaracji i oddzielnej instrukcji stosowania. Zestawy takie nie s dodatkowo oznakowane. Wyroby wykonane na zamwienie lub przeznaczone do bada klinie/, nych nie musz mie tego oznaczenia. Zakazane jest umieszczanie znakw graficznych zblionych w y g l d e m d o zatwierdzonego znaku CE, gdy mog wprowadzi w b d o s o b y /.mnlen sowane. Wprowadzane do uytku i obrotu wyroby medyczne mus/ b y z n p i o j c ktowanc, wykonane i opakowane w sposb uniemoliwiajcy p o g o i s z e n i c u li jakoci w czasie skadowania, transportu i w okresie odpowiedzialnoci de klarowanym przez producenta. Etykieta na opakowaniu powinna zawiera takie dane jak: nazwa i adres wytwrcy, numer identyfikacyjny wyrobu, deklaracj jaowoci oraz sowo "jaowy", jeeli wyrb jest jaowy, numer serii, data przydatnoci, przed upywem ktrej produkt moe by stosowany bezpiecznie, jeeli wyrb suy do jednorazowego zastosowania oziiuc/.eiiir, ze pro dukt jest jednokrotnego uytku, warunki przechowywania, ostrzeenia i rodki ostronoci, oraz jeeli jest to niezbdne: metoda wyjaawiania, zalecenie zapoznanie si z instrukcj, zastoso wanic wyrobu jeeli dla uytkownika nie jest, ono oczywiste i jego prze znaczenie, up. "do bada klinicznych" lub "wykonany na zamwienie" Jeeli informacj mona przedstawi graficznie naley stosowa sic do ale ce normy K I M !)K() "Symbole graficzne stosowane do znakowania wyrobw medycznych" (w I'olsce obowizuje ju 1'N-KIM OKO).
Wyroliy i<-<Iycznc, kla-sylikacjii i o c e n a /.godnoci
Iristrukcje uycia nic s wymagane dla produktw nalecych do klasy I luh Ila. 8.2. Polska U s t a w a F a r m a c e u t y c z n a 11stawa Farmaceutyczna (Dziennik Ustaw), bazujca na dyrektywach europejskich, skada si z czterech dokumentw: ustawy Prawo Farmaceutyczne, ustawy o wyrobach medycznych, ustawy o Urzdzie Rejestracji Produktw I eczniczyeh, Wyrobw Medycznych i Produktw Biobjczych oraz ustawy zawierajcej przepisy wprowadzajce. Przdem Rejestracji Wyrobw Medycznych i Produktw Leczniczych kieruje prezes oraz wicej>rezesi powoani przez Ministra Zdrowia i Ministra Rolnictwa (ze wzgldu na leki weterynaryjne). Urzd jest centralnym organem administracji rzdowej w sprawach oceny jakoci, skutecznoci i bezpieczestwa produktw leczniczych i wyrobw medycznych. W zakresie wyrobw medycznych do kompetencji Urzdu naley: nadzr nad wprowadzaniem do obrotu i do uywania wyrobw medycznych, prowadzenie Rejestru Wytwrcw i Wyrobw Medycznych, prowadzenie Rejestru Incydentw Medycznych, postpowanie wyjaniajce w sprawach incydentw medycznych, nadzr nad zgodnoci prowadzonych bada laboratoryjnych i klinicznych z zasadami Dobrej Praktyki Laboratoryjnej i Dobrej Praktyki Klinicznej, prowadzenie Urzdowego Wykazu Wyrobw Medycznych wprowadzonych do obrotu na terenie Polski, dopuszczanie do uywania pojedynczych egzemplarzy wyrobw medycznych bez przeprowadzania oceny zgodnoci, rozstrzyganie sporw pomidzy wytwrcami a jednostkami notyfikownymi, opracowywanie i publikacja informacji na temat przepisw i wytycznych dot. wyrobw medycznych, wsppraca z odpowiednimi komitetami Komisji Europejskiej, zawieranie porozumienia z Prezesem Polskiego Komitetu Normalizacyjnego w sprawach opracowywania projektw Polskich Norm, wydawanie decyzji administracyjnych i wykonywanie zada zlecanych przez ministra zdrowia.
8.2.
Polsku l l s t u w i i I n n u
IKI
8.2.1. Ustawo o wyrobach m e d y c z n y c h Dokument ten zawiera uregulowania dotyczce: wymaga zasadniczych, klasyfikacji, oceny zgodnoci i bada klini cznych, wprowadzania do obrotu i uywania, nadzoru nad wytwarzaniem, wprowadzaniem do obrotu i stosowaniem oraz definiuje pojcia: autoryzowanego przedstawiciela deklaracji zgodnoci incydentu medycznego przewidzianego zastosowania wprowadzania do obrotu wprowadzania do uywania wyrobu medycznego wytwrcy znakowania znakiem zgodnoci. 8.2.2. Wpis d o rejestru wytwrcw i wyrobw m e d y c z n y c h Zgoszenie wpisu do rejestru powinno zawiera: w przypadku wyrobw medycznych nalecych do klasy I (z wypft kiem wyrobw jaowych oraz majcych funkcj pomiarow) deklinacj zgodnoci, w przypadku wyrobw medycznych, nalecych do kin y Ila, IIIM III oraz jaowych nalecych do klasy I lub majce liinU< ]<- pomiarowi' deklaracj zgodnoci z podaniem numeru identyfikacyjnego |cdno i Id notyfikowanej, dokumentacj potwierdzajc zgodno wyrobu medycznego z wyinn ganiami zasadniczymi, wiadectwo weryfikacji deklaracji zgodnoci wyrobw oznaczonych znakiem CIO produkowanych za granic. Wpis powinien zawiera nastpujce informacje: dane wytwrcy nazwa, siedziba i numer identyfikacyjny,
MM
W y r o l i y medyczne, klaaylikacja i ocena zgodnoci
nazw handlow i techniczno - medyczn wyrobu, jego przeznaczenie! i charakterystyk, klasyfikacj, ograniczenia w stosowaniu. Wyroby medyczne podlegaj obowizkowi wpisu do rejestru za wyjtkiem wyrobw przeznaczonych do bada klinicznych (wprowadzanych do uywania zgodnie z przepisami dotyczcymi oceny klinicznej), wyrobw do diagnostyki in vitro i wyrobw wykonanych na zamwienie. Rejestr Wytwrcw i Wyrobw Medycznych jest jawny. Produkcja, wprowadzanie do obrotu i stosowanie wyrobw medycznych Do obrotu i uywania mog by wprowadzane wyroby medyczne nie stwarzajce; zagroenia eila ycia, bezpieczestwa i zdrowia pacjentw, uytkownikw i osb postronnych. Wyroby te musz mie wystawion deklaracj zgodnoci lub by oznakowane znakiem zgodnoci lub znakiem zgodnoci (110. Do obrotu i do uywania mog by wprowadzane take wyroby posiaelajce; wiadectwo rejestracji, wiadectwo dopuszczenia do obrotu, wiadectwo jakoci, wiadectwo de)puszczenia do stosowania lub pozytywn opini o wyrobie' medycznym. Proces ten e>dbywa si pe>d staym nadzorem Prezesa l i rzdu wsppracujcego z organami waciwych inspekcji oraz jednostkami do zada ktrych naley wykonywanie bada bezpieczestwa wyrobu lub przeprowadzanie kontroli w tym zakresie. Prezes Urzdu zleca rwnie wykonanie bada laboratoryjnych i klinicznych. Prezes poprzez upowanione osoby przeprowadza kontrol wytwrcw wyrobw klasy I i jednostek prowadzcych badania kliniczne. Podczas postpowania kontrolnego osoba kontrolujca ma prawo: przegldu dokumentacji elot. produkcji wyrobu oraz dziaalnoci jednostki kontrolowanej, dania wyjanie, przeprowadzania obserwacji, a take testowania wyrobw oraz sposobu dokumentowania tych procesw przez kontrol wewntrzn. Z przeprowadzonej kontroli sporzdzany jest protok, bdcy podstaw kontynuacji procesu produkcyjnego. W przypadku stwierdzenia uchybie, P r e z e s Urzdu przekazuje jednostce kontrolowanej zalecenia pokontrolne. Obrt wyrobami medycznymi moe by prowadzony przez hurtownie farmaceutycznc, apteki i placwki obrotu poza aptecznego zgodnie z wykazami okrelonymi przez waciwego ministra..
M.2.
I'iilska l
.lawa I M I III
uh
lin
Warunki lc speniaj wyroby oznaczone znakiem zgodnoci lul> unijnym znakiem CIO umieszczonym w widocznym miejscu. Dla wyrobw nalecych do klasy I znak zgodnoci nadaje sam wytwrca, dla pozostaych wyrobw i materiaw do bada in uilro wytwrca przy wspudziale jednostki noty li kowanej. Wraz ze znakiem zgodnoci umieszczany jest wwczas numer iden tyfikacyjny jednostki notyfikowanej. Oznakowanie produktu znakiem zgod noci CE wskazuje, e produkt spenia postanowienia wszystkich dyrektyw Unii Europejskiej odnoszcych si do tego wyrobu. W przypadku tworzenia zestaww rnych wyrobw posiadajcych znak zgodnoci a pochodzcych czsto od rnych wytwrcw, wymagane jesi < l < > czenie stosownej deklaracji i oddzielnej instrukcji stosowaniu. Zestawy ta kie nie s dodatkowo oznakowane znakiem zgodnoci. Wyroby wykonane na zamwienie nie musz mie tego oznakowaniu I ii kiego wymogu nic stawia si rwnie w stosunku do surowcw opisanych v\ Farmakopei Polskiej lub Europejskiej. Dopuszczenie wyrobu medycznego nastpuje na okres ,r> lat i )kn-, dopu szczeni moe zosta przeduony lub, w uzasadnionych przypadkach akio eony. Minister waciwy do spraw zdrowia okrela, w d r o d z e rozporzdzenia, wymagania zasadnicze dla wyrobw medycznych, uwzgldniajc wymagania prawa Wsplnoty Europejskiej. Wyroby zgodne z Polskimi i Europejskimi Normami zharmonizowanymi z monografiami Farmakopei Europejskiej, zo tay wykonane z zachowaniem Dobrej Praktyki Wytwarzania, zbadane zgo dnie z Dobr Praktyk Laboratoryjn i Dobr Praktyk Kliniczn bd mogy by uznane za zgodne z wymaganiami. Jednostki notyfikowane mog wymaga udostpnienia dokumentni |i chnicznej oraz innych informacji niezbdnych do wydania oceny zgod i z wymaganiami zasadniczymi. Jeeli wyrb medyczny stwarza zagroenie dla ycia lub /.dro wia pacjentw, personelu medycznego i osb postronnych, wyrb Im uiozi by wycofany z obrotu, a uytkownicy poinformowani < > moliwoci pow In nia zagroenia. Prezes Urzdu wydaje decyzje wstrzymania obrotu wyrobu medycznego lub przeprowadzenia ponownej oceny zgodnoci z wymaganiu mi zasadniczymi. W skrajnym przypadku Prezes moe poleci wykrelenie wyrobu z Rejestru Wytwrcw i Wyrobw Medycznych oraz zaleci postpu wanie wyjaniajce przyczyny powstaego zagroenia. Jeeli wyrb posiada jacy znak CIO nie spenia wymaga zasadniczych i nie jest zgodny z Polski mi Normami zharmonizowanymi, normami europejskimi lub monografiami Farmakopei Europejskiej Prezes Urzdu zawiadamia o zaistniaym incydcn cie Prezesa Polskiego Komitetu Normalizacyjnego, Prezesa Polskiego ('en
W y i u b y m e d y c z n e , kln.syliku.jii i ocenn zgodnoci
trurn Akredytacji oraz dodat kowo Komisj Kuropejsk. W takim przypadku wyt wrca zobowizany jest do ponownego przeprowadzenia oceny zgodnoci z wymaganiami zasadniczymi. W ustawie wprowadzono obowizek zgaszania incydentw medycznych i umieszczania tych doniesie w Rejestrze Incydentw Medycznych. Dane z Rejestru Incydentw Medycznych mog by udostpnione jedynie osobom, ktre wyka swj interes prawny. Bibliografia |l| Dyrektywa Rady 93/42/EEC z 14 czerwca 1993 r (2| Dziennik Ustaw nr 126 z dnia 31 padziernika 2001 r., poz.1380. |3] Dziennik Ustaw nr 152 z dnia 20 sierpnia 2002 r., poz.1264.
Rozdzia 9
NAZEWNICTWO I DEFINICJE DOTYCZCE PROBLEMATYKI BIOMATERIAW

Stanisaw Baewicz*
Sownik ten zosta opracowany na podstawie aktualnych publikacji i prac monograficznych powiconych zagadnieniom biomateriaw i inynierii ma teriaowej, jak rwnie sownikw i encyklopedii medycznych. Adaptacja - stopniowe przystosowanie si organizmu, na rnym poziomic struktury i funkcji, do zmian w otoczeniu. Allograft - (patrz graft, allo). Autograft - (patrz graft, auto). Bioadhezja- Adhezja komrek i/lub tkanki wzgldem powierzchni a teriau. Bioaktywno - zdolno powierzchni implantu lub powoki na implancie, do przylegania bezporednio to tkanki mikkiej lub twardej, licz tworzenia warstwy poredniej zbudowanej ze zmodyfikowanej tkanki. Bioccramika - materia ceramiczny stosowany jako biouiatei ial.( I waga! w literaturze proponowane jest stosowanie okrelenia "biomateria ceramiczny" zamiast "bioccramika", z uwagi na brak odpowiednikw w innych grupach materiaowych, np. dla grupy metali - biomateria metaliczny (nie istnieje pojcie "biomctal") i polimerw - biomateria polimerowy.
* Akiuleiriia G r n i c z o 11 ul liii z a w K r a k o w i e , W y d z i a I n y n i e r i i M a t e r i a o w e j 1 < V raniiki, Al M i c k i e w i c z u ,'iO, ,'tl) l).VI K r a k w
!l
N n / r w i i h Iwii i ileliiiicje d o t y c z c e p r o b l e m a t y k i b i o m a t e r i a w
Biodegradacja a) rozkad materiau w wyniku dziaania rodowiska biologicznego b) stopniowy rozkad materiau w wyniku specyficznej aktywnoci systemu biologicznego. Bioczenie, (biozakotwiczcnic) - przytwierdzenie komrek i /lub tkanek do powierzchni biomateriau, wczajc przytwierdzenie mechaniczne (patrz wrastanie; narastanie). Biomateria a) materia przeznaczony do wspistnienia z biologicznymi systemami, przeznaczony do leczenia, diagnozowania, poprawiania lub zastpienia czciowego lub cakowitego tkanki, narzdu, lub speniania ich funkcji w organizmie b) materia (nieoywiony) stosowany w wyrobach, urzdzeniach lub te przyrzdach medycznych, przeznaczony do oddziaywania z biologicznymi systemami <) materia pochodzenia naturalnego lub sztucznego, uyty do wspomagania lub zastpienia funkcji ywych tkanek. Biomateria ceramiczny - patrz: bioccramika. Biomateria inertny, (obojtny) - taki, ktry wywouje ma, lub nie wywouje adnej odpowiedzi gospodarza. Biomateria interaktywny - przeznaczony do modulowania, inicjowania lub wywoywania specyficznej odpowiedzi gospodarza (jak np. adhezja do tkanki kostnej). Biomateria kompozytowy - materia kompozytowy stosowany jako biomateria. Biomateria naturalny - materia, ktry otrzymany zosta z naturalnych rde, bez jego dalszego przetwarzania. Biomateria polimerowy - polimer stosowany jako biomateria. Biomateria sztuczny - materia, ktry jest wytwarzany w zoonym procesie technologicznym z surowcw organicznych lub nieorganicznych. Biomateria wglowy - materia zbudowany cakowicie lub w znaczcej przewadze z jednej z form wgla, z przeznaczeniem do zastosowania medycznego. Biomateria, replant - stanowicy yjce rodzime komrki lub tkanki, h o d o w a n e w warunkach in vitro i pobrane z komrek otrzymanych od okr e l o n e g o osobnika. Znany rwnie jako biomateria fazy A. Biomateria (z tkanek) - taki, ktry przenika tkank gospodarza i/lub ywe komrki, zdolny do przebudowy, resorbowalny. Znany jako biomateria fazy ,'b
Biomateriay, (dziedzina wiedzy) - zorganizowane, systematyczne ba dania nad waciwociami materiaowymi tkanek i organw ywych organiz mw, badania nad otrzymywaniem i charakterystyk materiaw farmakolo gieznie obojtnych, odtwarzaniem i popraw funkcji w organizmach ywych, oraz badania oddziaywania pomidzy ywymi organizmami a materiaami syntetycznymi i naturalnymi. B i o p i c r w i a s t k i - pierwiastki niezbdne do budowy i ycia organizmw ywych. B i o p o l i m e r y - polimery wystpujce w organizmach ywych: polisachary dy, biaka, kwasy nukleinowe. B i o s o r p c j a - przyswajanie zwizkw organicznych i nieorganicznych przez organizmy ywe. B i o p r o t c z a - implantowalna proteza, ktra zbudowana jest cakowicie lub czciowo z martwej, preparowanej tkanki dawcy. B i o r e s o r b o w a l n o - zdolno biomateriau do rozkadu drogi) nklywnoi l komrkowej i w konsekwencji do czciowego lub cakowitego zaniku Biozgodno a) zdolno materiau do speniania zadania, z akceptowaln o d p o w i e dzi gospodarza, w okrelonym zastosowaniu b) spenianie funkcji biologicznych w okrelonym zastosowaniu, w sposb zgodny z przeznaczeniem. Bl ( s t a n , f a z a ) - bl lokalny, jeden z czterech sygnaw stanu zapalnego C h c l a c j a - r o d z a j oddziaywania pomidzy zwizkiem organicznym a metn lem, prowadzcy do utworzenia struktury piercieniowej. C h c m o t a k s j a - orientacja lub migracja komrek w kierunku wzrn .tnp|cego stenia czynnikw chemotaktycznych. C i e p o ( f a z a z a p a l n a ) - lokalny wzrost temperatury tkanki. |ede|i > h rech klasycznych sygnaw stanu zapalnego. C y t o k i n y - dua grupa rnorodnych czsteczek chemicznych pi ciur i cych sygnay midzy komrkami (limfocytami, fagocyt.nini oraz innymi ko morkami organizmu). Wszystkie cytokiny s biakami lub peptydnini, nie ktre s glikoproteinami. C y t o t o k s y c z n o - zabijanie komrek przez komrki, przeciwciaa i do pcniacz lub inne czynniki. C y t o t o k s y c z n y - majcy szkodliwy wpyw na komrki. C z y n n i k H a g e m a n a ( f a k t o r XII) odgrywa kluczow rok; w systemie krzepnicia krwi. Jego aktywacja zapocztkowuje kaskad reakcji krzepni eia, aktywuje system plaztniny i ukad kininowy.
lilii)
!L
Nnzrwim
wo
I IICIIIIK J C
dot.yi
problematyki
L>ie>matorialw
(Czynniki kancerogenne - przewanie nie wywouj bezporednio zmian nowotworowych, lecz indukuj powstanie endogennych czynnikw porednich (np. wolne rodniki), ktre mog uszkadza kwas dezoksyrybonukleinowy i wywoywa mutacje. Niektre spord mutacji prowadz do transfor111acj i nowotworowej. Diapedeza - polega na przyleganiu (czyli adhezji) granuocytw do komrek rdbonka naczy, a nastpnie przeciskaniu si pomidzy komrkami rdbonka i przez bon podstawn na zewntrz naczynia. Elekt O p p e n n h e i m e r a - indukowanie przezskrnych nowotworw u gryzoni drog mechanizmu ciaa okoo obcego; nazwa pochodzi od odkrywcw lv i H.S.Oppenheimerw. E k s t r u z j a - mechanizm usuwania; implant bdcy w kontakcie z tkank nabonka (skra oraz bony wycieajce naturalne, wewntrzne jamy ciaa) jest otaczany t tkank, ktra ulegajc rozciganiu wypycha go na zewntrz ciaa. Fagocytoza - proces wchaniania wikszych czsteczek przez komrk. Zaczyna si przyczeniem fagocytowanej czsteczki do powierzchni komrki, nastpnie tworzony jest fagosonr, ktry czc si wewntrz komrki z lizosotncm tworzy fagolizosorn, gdzie czsteczka ulega strawieniu. Fagocyt, sfrustrowany - w przypadku, gdy czsteczka jest zbyt dua i nie m o e zosta wchonita przez komrk nastpuje uwolnienie na zewntrz komrki enzymw lizosomalnych. Faktor XII - patrz czynnik Hagemana. (ilikokaliks - warstwa okrywajca, znajdujca si na zewntrz powierzchni prawie wszystkich komrek. Skada si z wieocukrw zwizanych z integralnymi biakami i glikolipidami bony komrkowej oraz z glikoproteinami zaadsorbowanymi na powierzchni komrek. Graft - fragment ywej tkanki lub zbir ywych komrek pobrany z miejsca dawcy do miejsca biorcy w celu rekonstrukcji miejsca biorcy. Graft, allo (allograft) - przeszczep pobrany od innego osobnika - dawcy t e g o samego gatunku. Graft, auto (autograft) - przeszczep pobrany z tego samego rda co biorca; dawca i biorca s t sama osob (patrz biomateria, replant). Graft, kseno (ksenograft) - przeszczep pobrany od osobnika gatunku innego ni biorca. Ilapt.cn - antygen maoczst.eczkowy, reagujcy swoicie z przeciwciaem!, lecz nie' indukujcy powstawania przeciwcia.
i.ll!
Hcmoliza uwalnianie hemoglobiny, spowodowane uszkodzeniem ezerwo nych komrek krwi. H e t e r o g r a f t - starsza nazwa allograftu. H o m o g r a f t - starsza nazwa autograftu. H y b r y d o w y , s z t u c z n y n a r z d - sztuczny narzd, ktry jest kombinacj ywych komrek z jednym lub wicej implantami. I m p l a n t , (wszczep) a) urzdzenie wprowadzone do czowieka lub zwierzcia drog implan tacji (patrz; implantacja) b) urzdzenie medyczne wykonane z jednego lub wicej biomateriaw, ktre jest celowo wprowadzone do organizmu, umiejscowione cako wicie lub czciowo poniej powierzchni nabonkowej. I m p l a n t , m i d z y o p e r a c y j n y - urzdzenie usuwane z organizmu w lr.n od kilku godzin do kilku dni, zgodnie z zasad postpowania lernpeiityi n ego. I m p l a n t , p r z e z s k r n y - urzdzenie, ktre po umieszczeniu w oign nizmie przechodzi przez skr i jednoczenie ma kont,akt z otoczeniem zewntrznym. I m p l a n t , przczluzwkowy - urzdzenie, ktre po umieszczeniu w orgn nizmie ma kontakt, ze luzwk. I m p l a n t a c j a - umieszczenie urzdzenia lub materiau w ciele (organizmie) zwierzcia lub czowieka, zgodnie z zasadami medycznego lub chirurgicznego postpowania, w taki sposb, e nastpuje przerwanie jednego lub wic ej warstw nabonkowych, a urzdzenie, materia lub jego skadniki pozostaj w miejscu po zakoczeniu caej procedury operacyjnej. I n t e g r a c j a - oddziaywanie dotyczce ograniczonej liczby materiaw. kich jak "bioaktywne" szka o okrelonym skadzie, niektre zwizki rem miczne i niektre metale, dla ktrych obserwuje si tworzenie wizania < In ulicznego lub bezporedniego "przylegania do tkanek". I n y n i e r i a b i o m a t e r i a w - zastosowanie zasad i praw unuki o bioiunli rialach do rozwizywania praktycznych problemw zwizanych ze zdrowiem czowieka, niepenosprawnoci i chorob. I n y n i e r i a t k a n k o w a - wytwarzanie komrek i tkanek poza ywym orgn nizmem, za pomoc metod i technik inynierii, w celu wykorzystania ich jako skadnikw zdolnych do ycia biomateriaw. J e d n o s t k a t w o r z c a koloni minimalna ilo bakterii, niezbdna do wzrostu klastera komrkowego lub kolonii na odpowiednim, staym podou hodowlanym.
!).
N n z c w i i i i I wn i ilcliliii j e tlotyi / i | < c protU-i<!Iyki b i o m i i t o r i i i l w
.Jonoforeza - uatwienie dyfuzji naadowanym czsteczkom liii) atomom drog wytworzenia gradientu elektrycznego. Kapsua, torebka (otoczka) - tkanka otaczajca implant, powstaa w wyniku lokal nej odpowiedzi gospodarza. Karcinogcn - patrz czynniki kancerogenne. Karcinogcncza - zoliwa, dziedziczna zmiana w komrkach ssaka. Karcinogencza, chemiczna - cecha implantu, karcinogeneza indukowana skadem chemicznym implantu lub produktami jego degradacji. Karcinogcncza, ciao obce - cecha implantu, karcinogeneza indukowana form fizyczn implantu, niezalenie od skadu chemicznego. Koagulacja - proces sekwencyjny we krwi, prowadzcy do tworzenia ale rzepu. Kompozyt biomedyczny - patrz: biomateria kompozytowy. Kociotwrczy (ostcogcniczny) - waciwo biomateriau, ktra stymuluje wzrost koci w miejscu, w ktrym znajduje si implant. Kscnograft - patrz graft, kseno. Ligand - czsteczka, ktra z jednej strony czy si z biakiem lub kwasem nukleinowym, a z drugiej z haptenem. bcze t rj fazowe - odnosi si do implantw przezskrnych; punkt, w ktrym stykaj si implant, tkanka i powietrze. czenie kostne (wizanie kostne) - powstanie cigego poczenia pomidzy implantem a tkanka kostn. Marsupializacja, ekstruzja - rodzaj oddziaywania tkanki z implantem, w ktrym implant w kontakcie z tkank nabonka otaczany jest ni w taki sposb, e tkanka ulegajc rozciganiu wypycha implant na zewntrz z organizmu. Materia bioaktywny a) biomateria przeznaczony do wywoywania lub modulowania (regulowania) biologicznej aktywnoci b) biomateria przeznaczony do indukowania specyficznej aktywnoci biologicznej. Materia biozgodny - majcy akceptowaln odpowied gospodarza w okn sony m zastosowaniu.
Materia kompozytowy - materia wytworzony z dwch lub wicej skadnikw (faz) rnicych si zwykle znacznie swoimi waciwociami, ktre poczone z sob tworz inny rodzaj materiau, o korzystniejszych waciw o c i a c h d l a projektowanego zastosowania.
008
Materia kontrolny (materia referencyjny) - materia, ktry w stan (Jardowym tecie zachowuje si jak materia nic dajcy odpowiedzi w ro dowisku biologicznym (gospodarza), ani sam nie ulega przemianom. Materia referencyjny - materia, ktry w standardowym tecie zosta okrelony jako materia pozwalajcy na ilociow analiz odpowiedzi gos podarza lub implantu. M u t a g e n e z a - indukowanie trwaej zmiany genetycznej (dziedziczne), pow stawanie mutacji. Narastanie - tworzenie tkanki bezporednio na powierzchni implantu (patrz; wrastanie). Nauka o biomateriaach - badania i korzystanie z nagromadzonej wiedz \ w zakresie oddziaywania pomidzy ywym a sztucznym materiaem Nowotwr (tumor) - tkanka powstaa z tkanki prawidowej nn kulek utraty zdolnoci komrek do samoregulacji podziau i wzrostu. Odczyn zapalny ostry - towarzyszy mu reakcja oglnoustrojowa i j',oi< ka, zwikszona synteza hormonw (ACTII, hydrokortyzon), stenie blnlek surowicy (biaka ostrej fazy). Miejscowemu odczynowi towarzyszy zmiana przepuszczalnoci naczy, napyw komrek ernych, a nastpnie limfocytw Gwatowny, szybko mija (do 3 tygodni). Gwnymi komrkami odpowiedzi ostrej s neutrofile i mastocyty. Odczyn zapalny chroniczny - podzia na ostry i chroniczny j e s t umowny. Przewleky nastpuje zwykle po ostrym, charakterystycznymi komrkami s makrofagi, limfocyty, plazmocyty. Nastpuje proliferacja libroblasl.w, Odpowied, zapalna- odpowied lokalna z udziaem komrek i odpowiedz regionalna skierowana na ustabilizowanie uszkodzonej tkanki, odbudowy |cj funkcji fizjologicznego statusu, usunicia nieywych i u szkodzons< 1 1 chinin tw tkanki i materiau obcego, oraz skorygowanie strukturalnych i luiik cjonalnych uszkodze spowodowanych pocztkowym uszkodzeniem Milo Wystpuj cztery klasyczne znaki starm zapalnego zaczerwienienie. obr.-l bl, podwyszona temperatura. Odpowied gospodarza, lokalna - odpowiedz terapeutyczna tkanki i 01 ganw bdcych w kontakcie z biomateriaem. Odpowied gospodarza, odlega - odpowied terapeutyczna tkanki i 01 ganw osobnika, w czasie odlegym, w kontakcie z jednym lub wicej im plantami. Odpowied gospodarza, oglnoustrojowa - rozproszona lub rozsiana odpowied inna ni zamierzona odpowiedzi terapeutyczn, tkanki i orj',n nw osobnika,, bdcych w kontakcie z jednym lub wicej implantami.
I.l! I
!).
N l i / c w i l i i l w u i ilclinli j c ilolyiv,:|>c p r o b l e m a t y k i
biomateriaw
n) odpowied lokalna, inna ni odpowied zamierzona odpowied terapeutyczna, ywych organizmw na materia; element biologicznego zachowania (oddziaywania) l>) reakcja yjcego organizmu na obecno materiau. Odpowied materiau - odpowied materiau na obecno ywych systemw; jeden z czynnikw wpywajcych na zachowanie biologiczne. Odpowied, ostra - odpowied gospodarza lub materiau w okresie krtszym ni 30 dni od momentu implantacji. (>dpowied, przewleka - odpowied gospodarza lub materiau w czasie powyej 30 dni od momentu implantacji. Odpowied immunologiczna - odpowied gospodarza zwizana z wystpowaniem specyficznego mechanizmu humoralnego lub komrkowego. Opsonizacja- uatwienie fagoeytozy mikroorganizmw oraz innych czstek przez opaszczenie ich opsoninami (skadniki dopeniacza, przeciwciaa). Ortoza (orthosis) - urzdzenie stosowane zewntrznie do ciaa, w celu poprawy stabilnoci, korygowania lub kontrolowania ruchu; moe zastpowa np. cz koczyny. Ostcoblasty - komrki tworzce ko (kociotwrcze), wystpujce w miejscach, gdzie odbywa si wzrost lub przebudowa tkanki kostnej; wytwarzaj one cz organiczn macierzy kostnej, w ktrej nastpnie odkadaj si krysztay fosforanw wapnia. ( ) s t e o c y t y - s ostateczna lorrn komrek dojrzaej koci, powstaj z przemiany osteoblastw w trakcie mineralizacji macierzy kostnej. Ostooklasty - s komrkami resorbujcyrni ko (kociogubnymi), uczestniczcymi w prawidowym procesie przebudowy tkanki kostnej. Przy nadmiernej przewadze aktywnoci osteoklastw wzgldem osteoblastw dochodzi do patologicznego procesu utraty masy kostnej. Ost.eokonduktywny - waciwo biomateriau znajdujcego si w kontakcie z odtwarzan koci, polegajca na wspomaganiu tego procesu. Osteoliza - proces niszczenia tkanki kostnej przy udziale osteoklastw i w niewielkim stopniu osteocytw; moe by take spowodowany obecnoci implantu. ()steosynteza, osteointcgracja a) stabilizacja kliniczna implantu zakotwiczonego w koci; czsto dotyczy implantw z pokryciami aktywnymi l>) opis klinicznego zachowania si urzdzenia medycznego; nie dotyczy opisu oddziaywa biomateria - ko. Ostra (faza) - czas odpowiedzi poniej 30 dni; jednake czasy zwizane z leczeniem klinicznym (wykorzystanie instrumentarium, dializowanie, w pro-
605 wadzenie implantu itd.) zwykli-okrelane s jako krtkotrwale lnl> midzy operacyjne (zol), take przewleka). Pierwiastki fizjologiczne- pierwiastki (wap, fosfor, potas, siarka, chlor, elazo) inne ni tlen, wodr, azot i wgiel niezbdne do homeostazy ssaka. Pirogcn - substancja, ktra wprowadzona do krwi wywouje podwyszenie temperatury ciaa. Produkowane przez bakterie, leukocyty, uszkodzone ko mrki. Polimer biomedyczny - patrz: biomateria polimerowy. Proteza - urzdzenie, ktre zastpuje koczyn, narzd, lub tkank ciaa (uwaga; dla odrnienia protezy zewntrzne okrela si jako ortozy). Przesztywnianie - efekt wywoujcy zmniejszenie gstoci tkanki kosi nej w wyniku niedopasowania waciwoci sprystych midzy implantem a tkank. Przewleka, (faza) - trwajcy 30 dni lub wicej stan zapalny |ako od po wied na obecno implantu (patrz take ostra). Rak (cancer) - nowotwr zoliwy, cechuje si szybkim rozrostem lllw > zyjnoci w stosunku do ssiednich tkanek oraz zdolnoci I woi/enla pi rzutw. Reakcja ciaa obcego (okooobcego) zmiana w typowym ( not nudnym) zachowaniu si tkanki, spowodowana obecnoci obcego mali nulu (patrz take odpowied gospodarza, lokalny). Resorpcja - wchanianie. Resorbowalny - zdolno biomateriau do zanikania w rodowisku btolo gicznym drog rozpuszczania si lub trawienia. Skrzep - zewntrznaczyniowe skrzepnicie krwi. Skada si z libryny, zle pionych pytek krwi, leukocytw i erytrocytw. Sztuczny organ - urzdzenie medyczne (wyrb), ktre zastpuje, cako wicie lub czciowo, funkcje jednego z organw ciaa. rodowisko, biofizjologiczno - kontrolowane chemiczne i cieplni wariin ki, w ktrych znajduj si produkty komrkowe symulujce fragment bio logicznego lub okookontrkowego rodowiska. rodowisko, biologiczne - warunki wystpujce w organizmie zwierzcia lub czowieka. Tiksotropowy - waciwo substancji smarnej; zmniejszajcy lepko ze zwikszeniem szybkoci cinania. 'lYombogenno waciwo materiau, ktry indukuje lub sprzyja Iwo reniu si skrzepu.
!l
N i r / o w n n l w u i i l i l i u i c j e <l<>tyc/,|cc p r o b l e m a t y k i
biomateriaw
' I Von il >ogenno, w rod zona ii) tworzenie si-skrzepu w wyniku kontaktu z powierzchni materiau l>) trombogenno kontrolowana reakcj na powierzchni implantu. lYombogenno, brak - cecha materiau, ktry charakteryzuje si minimaln t.rombogenicznoci. Urzdzenie, przezskrne - medyczne urzdzenie (wyrb), ktre w prowadzone ck) organizmu przechodzi przez skr, majc jednoczenie kontakt z otoczeniem zewntrznym i pozostaje w takim miejscu przez duszy czas. Urzdzenie hybrydowe - urzdzenie wykorzystujce komrki pacjenta luh dawcy hodowane in nitro w poczeniu z resorbowalnymi lub metabolizowa nymi podoami i matrycami. Urzdzenie, przezluzwkowe - urzdzenie medyczne przechodzce przez warstw luzwkow i pozostajce w tej pozycji przez duszy okres czasu. Wgiel biomedyczny - patrz : biomateria wglowy. Wrastanie - tworzenie tkanki w obrbie porowatej mikrostruktury implantu. Wyrb medyczny - instrument, aparat, przyrzd, narzdzie, maszyna, wynalazek, reagent in vitro, lub inny podobny artyku, rwnie jakikolwiek skadnik, element, cz lub zestaw, przeznaczony do uycia w diagnostyce choroby, leczeniu, opiece medycznej, agodzeniu, zapobieganiu choroby u ludzi. Podobna definicja moe by rwnowanie stosowana w medycynie weterynaryjnej. Zaczerwienienie - objaw zapalenia, lokalne zaczerwienienie tkanki, jeden z czterech znakw stanu zapalnego. Zakrzep - staa masa utworzona z czsteczkowych i komrkowych skadnikw krwi. Zachowanie si biologiczne - oddziaywanie pomidzy materiaem i yjcym systemem. Zapalenie (stan zapalny) - miejscowa, fizjologiczna reakcja obronna tkanki na inwazj czynnika zakanego lub na uszkodzenie. Towarzyszy rnu zaczerwienienie, podwyszona temperatura, obrzk, bl i upoledzenie funkcji. Ziarnina - tkanka czna powstajca z leukocytw i fibroblastw napywaj c y c h do miejsca uszkodzenia tkanki. Ulegajca przebudowie. Ziarniniak - charakterystyczne dla infekcji przewlekych miejscowe nagromadzenie si makrofagw (i powstajcych z nich komrek olbrzymich), take limfocytw i komrek plazma tycznych. Spowodowany upoledzeniem wytwarzania przez komrki erne utleniaczy o waciwociach toksycznych.
I tilili. >;i .ilia
Niedostateczna degradacja i eliminacja skadnikw bakterii sprawia, e ul rzymujc su; ich dugotrwale dziaanie chemotaktyczne na komrki erne. Migrujce do miejsca reakcji makrofagi tworz ziarniniaki.
Bibliografia
[1| Biological Performance of Materials, Furidainentals of Bioeoinpatibi lity, Marcel Dekker , Inc.we Yourk, 1999. [2] FDA 91-4246, 1991 Classification Nam.es Jar Medical Dcmc, s and In vitro Diagnostic Products, U.S. C.overninent Bronliug OHicc., Wn h ington, DC. [3] Manuet P., Furlong R.: The law of bone Itcm.oilchng, Wolf, II Springer- Verlang, Berlin.
MIM!,.
[4] Williams, D.F.(ed.): Dejinitions in Biomaterials: Brocecdings ol u Consensus Conference of the Furopcan Society for Biomaterials, ( 'lic ster, England, march 3-5, Elsevier , Amsterdam, 1986. [5] Williams, D.F., Black, ,J., and Doherty, I'.,)., in Dolierty I'.)., Williams R.L., Williams D.F., Lee A..).('.: Biomateria Tissue liiltifaccs \d uances in Biomaterials, vol.l(), Klscvier, Ainstcrdam, p .''.'.'. 199'.' [6] Somski 1'.: Sownik lekarski angielsko /miski, Ban lwowy Zakad Wydawnictw Lekarskich, Warszawa, 1991. |7| DorlamTs illustrated Medical Di.ctionarg, 28th P.dition, W.B (Company, London, 1994. [8| Encyklopedia biologiczna, ORFS, Krakw 2(11)1.
Suiindoi

BIOMATERIAŁY - Biocybernetyka I Inżynieria Biomedyczna 2000 - Maciej Nałęcz

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

BIOMATERIAŁY - Biocybernetyka I Inżynieria Biomedyczna 2000 - Maciej Nałęcz

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BIOMATERIAY

BIOCYBERNETYKA [ INYNIERIA BIOMEDYCZNA 2000

BIOCYBERNETYKA I INYNIERIA BIOMEDYCZNA 2000

AKADEMICKA OFICYNA WYDAWNICZA EXIT WARSZAWA 2003

Wydawca EXIT, tel./fax (022) sklep internetowy:

Prof. Andrzej Wiszniewski Minister Nauki Warszawa, grudzie 1999 r

Warszawa, grudzie 1999 r.

3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.1.5 3.1.6 3.1.7 3.1.8

3.1.10 3.1.11 3.1.12

3.3.1 3.3.2 3.3.3

6.7.4 6.7.5 6.7.6 6.7.7 Bibliografia 7.

509 510 510 511 512 513 515 517

529 529 533 537 544 560 578

583 583 583 583 585 585

586 588 589 590 592 593 593 594 596

Krakw, grudzie 2002 r.

2.1. K r y t e r i a d o b o r u b i o m a t e r i a w metalicznych do zastosowa f u n k c j o n a l n y c h

2.1. K r y t e r i a d o b o r u biomateriaw metalicznych d o zastosowa funkcjonalnych

2.1. K r y t e r i a d o b o r u biomateriaw metalicznych d o zastosowa funkcjonalnych

'2.2. C h a r a k t e r y s t y k a wasnoci biomateriaw metalicznych

2.2. C h a r a k t e r y s t y k a wasnoci b i o m a t e r i a w metalicznych

' 2.2. C h a r a k t e r y s t y k a wasnoci biomateriaw metalicznych

'2.2. C h a r a k t e r y s t y k a wasnoci biomateriaw metalicznych

'2.2. C h a r a k t e r y s t y k a wasnoci biomateriaw metalicznych

'2.2. C h a r a k t e r y s t y k a wasnoci biomateriaw metalicznych

Norma (SNY 056-06) (ASTMF745)

13.0 <0.03 $,5 16,0 2,35 14.0 <0,03 4

(SNY 056<06) 1975

Gatunek stali znak stali Typ D Typ

twardy wg zamwienia przesycony

600+800 490+650 min 650 min 61U

40 40 35 35 12 40 40 12+28 30+45 15 40 40 10 10 30+40

twardy protile Wszystkie przesycony ASTM F - 1 3 8 - 9 7 i prty Wytwarzane 1,59-44,2 pltwardy

m m 205 m m 172 m m 6yo mm 690

Tab. 2.2. Wasnoci mechaniczne stali kwasoodpornych stosowanych naimplanty

'2.2. C h a r a k t e r y s t y k a wasnoci biomateriaw metalicznych

12 16 20 24 28 32 3 6 RWNOWANIK CHROMU Crg. %

'2.2. C h a r a k t e r y s t y k a wasnoci biomateriaw metalicznych

'2.2. C h a r a k t e r y s t y k a wasnoci biomateriaw metalicznych

typ A i B maks nrwzorca 5 wg ASTM E 1112 niedopuszczalny

typ D i E maks nrwzorca4 wg PN-84/H-04507.01 niedopuszczalny

Ferryt S (sprawdzony metod mikroskopow przy powikszeniu 100 x)

ASTM F 563 1995 reszta CoNiCrMoWFe SNV 056510 1975

(ASTM F 90) 1990

'2.2. C h a r a k t e r y s t y k a wasnoci biomateriaw metalicznych

N a z w a stopu CoCrMo Proasul-2

E, ^OKIlil., MPa MPa

665 1000 860

450 600 310

2,0xl05 2,0x105 2,0x10

250 400 250

827-1310 18-12 2,0xl05 400-850 15S6 8 2,0xl05 600-850

Prota s u l - 1 0 I S O 5832-61980 Proasul21WF Endocas

Tab. 2.5. Wasnoci mechaniczne typowych stopw na osnowie kobaltu wg [45-f51].

Osnowa Oznaczenie stopu stopu

, MPa Ro2 MPa

Tab. 2.6. Wasnoci mechaniczne stopw na implanty i endoprotezy rnych wytwrcw.

'2.2. C h a r a k t e r y s t y k a wasnoci biomateriaw metalicznych

'2.2. C h a r a k t e r y s t y k a wasnoci biomateriaw metalicznych

'2.2. C h a r a k t e r y s t y k a wasnoci biomateriaw metalicznych

Gatunek Grade 1 Grade 2 Grade 3 Grade 4

<0,10 <0,05 reszta <0,08 <0,10 <0,03 reszta >99,2 reszta

<0,25 <0,30 <0,20 <0,25