Miosz Sosnowski

Anonimowa Passio s. Adalperti martiris (BHL 40) oraz Wiperta Historia de predicatione episcopi Brunonis (BHL 1471b) komentarz, edycja, przekad*
Przedkadajc czytelnikom now edycj krytyczn tekstw wydanych lat temu zaledwie dziesi1, naley propozycj sw dobrze uzasadni. W przypadku ostatniego z wczesnych ywotw w. Wojciecha, czyli tzw. Pasji z Tegernsee, nie jest to zadanie trudne. Rkopisy utwr przechowujce, znane przecie ju od ponad wieku, nigdy nie zostay gruntownie przebadane. Nie spenia rozbrzmiewajcych co czas jaki dezyderatw2 najnowsza edycja krytyczna, sporzdzona przez Ann Rutkowsk-Pachcisk3. Konstytucja tekstu nie zostaa dokonana przez uczon na podstawie autopsji rkopisw, lecz na podstawie mikrofilmw4, za wszelkie zawarte we wstpie do edycji informacje dotyczce wiodcego kodeksu zaczerpnto, bdnie miejscami cytujc5, z pracy Christine Eder na temat spucizny rkopimiennej

* Dzikuj Profesorom Romanowi Michaowskiemu oraz Jerzemu Strzelczykowi, recenzentom mojej dysertacji doktorskiej, ktrej obszerne fragmenty stanowi cz wstpu do niniejszej edycji. Za cenne uwagi do maszynopisu dzikuj Doktorom Jakubowi Kujawiskiemu i Grzegorzowi Pacowi, ktrych wnikliwe uwagi pomogy mi unikn wielu bdw i niezrcznoci. W tym miejscu skadam rwnie serdeczne podzikowania pracownikom oraz dyrekcji Abteilung fr Handschriften und Alte Drucke Bayerische Staatsbibliothek w Monachium za okazan mi yczliwo i cierpliwo. 1 A. Rutkowska-Pachciska, Pasje witych Wojciecha i Brunona z tzw. kodeksu z Tegernsee, Studia rdoznawcze, 40 (2002), s. 19-37. 2 Nowe krytyczne wydanie utworu postulowali m.in. Marian Plezia, Gerard Labuda i Henryk Fros. 3 Tylko temperatur dyskusji z Johannesem Friedem wytumaczy mona nazwanie przez Gerarda Labud edycji tej pieczoowicie wydan i skomentowan (W sprawie autorstwa i miejsca napisania ywotu pierwszego w. Wojciecha, Studia rdoznawcze, 42 (2004), s. 120, przyp. 24). 4 Co zrozumiae byo w latach pidziesitych i szedziesitych przy sporzdzaniu edycji utworu zachowanego w kilkudziesiciu kopiach (Vita prior), jest nie do przyjcia przy wydawaniu w XXI w. tekstu znanego z dwch kopii. 5 Zupenie zawodny jest pod tym wzgldem spis obecnej zawartoci kodeksu. Od jeszcze wikszych bdw roi si opracowanie starszego z kodeksw autorstwa Mieczysawa Markowskiego; zob. J. Wolny, Mieczysaw Markowski, Polonica w redniowiecznych rkopisach bibliotek monachijskich, Wrocaw 1969, s. 147n, gdzie kodeks okrelony jako papierowy, pochodzcy z XIV w., bdnie spisana sygnatura wasnociowa, itd.

Studia i materiay

klasztoru w Tegernsee6. Wydanie A. Rutkowskiej-Pachciskiej weszo ju niestety do obiegu naukowego, co si rzeczy prowadzi bdzie do nieporozumie. Wstp do wydania Passio s. Adalperti martiris zacz wypada zatem od przedstawienia najstarszego zawierajcego utwr kodeksu7, by przej nastpnie do problemu powstania utworu, jego autorstwa oraz miejsca wrd wczesnych Adalbertianw.

1. Kodeks Clm 18897

Przechowywany w Bayerische Staatsbibliothek8 kodeks opatrzony sygnatur Clm 188979 naley do zbioru pochodzcego z biblioteki klasztoru benedyktynw w Tegernsee10, przeniesionego do Monachium do sekularyzacji klasztoru
6 C. Eder, Die Schule des Klosters Tegernsee im frhen Mittelalter im Spiegel der Tegernseer Handschriften, (seria: Mnchener Beitrge zur Medivistik und Renaissance-Forschung, Beiheft), Arbeo-Gesellschaft, Mnchen 1972, ss. 155 (przedruk z: Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Benediktinerordens und seiner Zweige, Bd. 83, Heft 1-2 (1972), s. 5-155). 7 Poniej przedstawiam wyniki autopsji dokonanej w Bayerische Staatsbiliothek na przeomie kwietnia i maja 2008 roku. 8 W drugiej poowie XIX w. kolekcja Clm (= Codices latini monacenses) naleca do wczesnej monachijskiej Biblioteki Krlewskiej zostaa skatalogowana pod przewodnictwem jej dyrektora, filologa klasycznego Karla Felixa Halma, a po jego mierci w 1882 r. take przez kontynuatorw w wielotomowym wydawnictwie Catalogus codicum manu scriptorum Bibliothecae Regiae Monacensis. Od lat 80. XX w. wydawane s sukcesywnie nowe katalogi (Catalogus codicum manu scriptorum Bibliothecae Monacensis, series nova), powicone kadej proweniencji z osobna, ale zbir z Tegernsee nie doczeka si jeszcze ponownego skatalogowania. 9 W katalogu Halma spis treci kodeksu Clm 18897 zawiera liczne bdy (le zidentyfikowane pocztki pasji Fortunaty, Urszuli i Jedenastu Tysicy Dziewic oraz relacji Wiperta; por. niej) oraz opustki (za wyjtkiem w. Urszuli i towarzyszek brak identyfikacji osobnych tekstw w ramach wikszej caoci powiconej danemu witemu; por. niej); zob. Catalogus codicum manu scriptorum Bibliothecae Regiae Monacensis, t. IV , pars. III: codices latinos (Clm) 15121-21313 complectens, [ed.] Karl Halm, Friedrich Keinz, Georg von Laubmann, Wilhelm Meyer, Monachium 1878, poz. 1721, s. 216-217; przedruk anastatyczny: Otto Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1969. 10 Klasztor benedyktyski na wschodnim wybrzeu jeziora Tegern w Bawarii zaoony zosta w po. VII w. przez dwch braci, Adalberta i Otokara, ktry zasiedlili go mnichami sprowadzonymi z St. Gallen. Za patrona coenobium przyjty zosta w. Kwiryn, mczennik z III w., ktrego relikwie sprowadzono do Tegernsee w r. 804. Najazdy wgierskie i konflikty wewntrzbawarskie spodoway znaczny upadek opactwa. Kulminacj tych wydarze by poar w 970 r., podczas ktrego zniszczeniu ulega m.in. biblioteka klasztorna. Tegernsee odnowione zostao w 978/9 r. przez Ottona II jako opactwo cesarskie i obsadzone mnichami od w. Maksymina w Trewirze. Od tego czasu, a zwaszcza od dziaalnoci tam Fromunda z Tegernsee (1000-1012) i penienia funkcji opata przez Ellingerd (1017-1026 oraz 10311041), opactwo przeywao swj zoty wiek, ktry trwa do koca w. XII (zob. Hubert Glaser, Wissenchaft und Bildung, [w:] Handbuch der Bayerischen Geschichte, t. 1: Das Alte Bayern. Das Stammesherzogtum, [red.] M. Spindler, wyd. 2, Mnchen 1981, s. 547-548). Wpywy opactwa i podjtej w nim reformy ycia mniszego promienioway na inne klasztory

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

w 1803 r.11 W zwizku z tym, e Clm 18897 jest klockiem, w ktrym wtrnie w XV w. oprawiono sporzdzone wczeniej jednostki kodykologiczne, skupimy si przede wszystkim na czci zawierajcej pasje Wojciecha i Brunona.

Oprawa
Kodeks oprawiony zosta w deseczki obcignite jasn skr, dzi mocno zniszczon. Po obu stronach oprawy znajduj si po cztery ozdobne guzy z metalu kolorowego (na przednim lustrze zachowane: grny prawy i dolny lewy, na tylnym: grny lewy i grny prawy). Z tego samego metalu wykonana zostaa klamra, po ktrej zachoway si jedynie czci nieruchome na oprawie. Na przednim lustrze okadki (30mm od grnej krawdzi) przyklejony zosta pasek pergaminu o wymiarach 100mm na 15mm) z wytartym napisem rk z XIII w.: [...]unde virg. et alior., pierwotnie prawdopodobnie [Vita/e Kunig]unde virginis et aliorum. Pasek w, jako sygnalizujcy zawarto kodeksu12, wskazuje na to, e
w Bawarii. Mimo konfliktu midzy Aleksandrem III a Fryderykiem II Tegernsee zyskiwao dalsze przywileje. Ponowna utrata znaczenia rozpocza si od narzucenia klasztorowi Manegolda z Bergu, pniejszego biskupa Passawy, jako opata (1189-1206). Ciemny okres w historii opactwa znalaz sw kulminacj w kolejnym poarze, w r. 1410. Wkrtce potem klasztor przyj reformy wprowadzane przez pobliski Melk i sam sta si centrum, z ktrego wysyano mnichw dla obsadzenia nowych (m.in. Andechs) i podupadych klasztorw w Bawarii. Na temat historii klasztoru zob. Lotte Tabor, Die Kultur des Klosters Tegernsee im frhen Mittelalter, Bottrop 1935, ss. 122; Gottfried Zacher, Das Kloster Tegernsee um das Jahr 1000, Leipzig 1935, ss. 174; Josef Hemmerle, Die Benediktinerklster in Bayern, Mnchen 1970, s. 297-304 (seria Germania Benedictina 2); Sabine Buttinger, Das Kloster Tegernsee und sein Beziehungsgefge im 12. Jahrhundert, Mnchen 2004 (seria Studien zur altbayerischen Kirchengeschichte 12), ss. 240. Por. w kontekcie spucizny rkopimiennej opracowanie Christine Eder, Die Schule des Klosters Tegernsee im frhen Mittelalter im Spiegel der Tegernseer Handschriften, Mnchen 1972, s. 16, 19, 22-26, 52-55 oraz Hartmut Hoffmann, Buchkunst und Knigtum im ottonischen und frhsalischen Reich, t. 1: Textband, Stuttgart 1986, s. 420-441. Oglnie o produkcji rkopimiennej w Bawarii XI w. zob. Benedikt Konrad Vollmann, Das Bayern des elften Jahrhunderts im Lichte der Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek Munchen, [w:] Latin Culture in the Eleventh Century. Proceedings of the Third International Conference on Medieval Latin Studies (Cambridge, September 9-12 1998), t. 2, [seria: Publications of the Journal of medieval Latin 5], [red.] M.W . Herren, C.J. McDonough, R. G. Arthur, Turnhout 2002, s. 503-510. 11 Monachijski zbir rkopisw pochodzcych z Tegernsee liczy 1503 pozycje (Clm 18001-20212), co stanowi przeszo 8% wszystkich zgromadzonych w Bayerische Staatsbibliothek rkopisw aciskich. Kolekcja w znakomitej wikszoci zachowuje cigo, moliw do rozpoznania po kolejnoci sygnatur pierwotnych Teg. 1-2121, wrd ktrych brakuje jedynie 4 kodeksw (wedug sygnatur proweniencji sporzdzonych przez Johanna Andreasa Schmellera: Die Deutschen Handschriften der K. Hof- und Staatsbibliothek zu Mnchen nach J.A. Schmellers Krzerem Verzeichniss, Mnchen 1866, passim). Aktualna konkordancja sygnatur dzisiejszych i sygnatur waciwych dla proweniencji dostpna jest w internecie: http://www.bsb-muenchen.de/fileadmin/imageswww/pdf-dateien/abteilungen/ Handschriften/Konkordanz.pdf [dostp: 24 kwietnia 2010] 12 Okrelenie czasu przyklejenia owego paska pozostaje jednak niemoliwe. Terminus a quo to sporzdzenie oprawy w XV w.

Studia i materiay

w okresie przyklejenia go na przednie lustro oprawy, za najwaniejsz czci zbioru uwaano ywot w. Kunegundy. Ewentualny domys, i wiksz wag przykadano do take zawartego w kodeksie officium mszalnego powiconemu tej witej (o czym niej) mona ostronie odrzuci. Co prawda unde uirginis dotyczy moe obydwu tekstw, lecz et aliorum naprowadza nas gwnie na ywot, gdy w zachowanej postaci zbioru (a take w istniejcych do dzi uprzednich spisach treci, o czym za chwil) brak ladu po oficjach na cze innych witych.

Wymiary
Paginy 289-304 zawierajce Passio S. Adalperti oraz Hystoria de predicatione nierwno przycite, ok. 140mm na 100mm, za pozostae ok. 150mm na 120mm. Oprawa o wymiarach 160mm na 130mm. Grubo kodeksu ok. 55mm z opraw (ok. 45mm bez). Na kartach 289-304 zwierciado pisma o wymiarach ok. 90mm na 60mm. Tekst zapisany w jednej kolumnie, bez podziau na rozdziay. Nakuwanie pergaminu tylko na marginesach zewntrznych, liniowanie na 18 wierszy.

Ukad skadek Clm 18897 w postaci obecnej13

Skadki: 1. VIII16 (pierwsze folio podklejone nowszym papierowym spisem treci) + 2. VIII32 + 3. VIII48 (od s. 33 zmiana rki; w dolnej czci s. 48 kustosz cyframi rzymskimi III, zgodny z porzdkiem skadki) + 4. VIII64 (j.w. liczba IIII; w tym miejscu szycie pknite) + 5. VIII80 (jw. liczba V) + 6. IV88 (koniec najstarszej czci kodeksu; paginacja do s. 84, tj. 42v, tame prbki pisma; na dole s. 88 czarnym atramentem, rozlanym, pokrelone: sancte chonegundis virgnitem cuiusdam) // + 7. VI100 (przy przejciu midzy skadk 7. a 8. brak tekstu od luminaris honoratur famulatum do in suum consortium se suscepisse gaudentibus, co odpowiada BHL 2009: Vita Cunigundis, c. 3, 13-14, tekst uzupeniany rk XV-wieczn jeszcze przed nadaniem paginacji) + 8. VI112 (BHL 2009: Vita Cunigundis koczy si na stronie s. 102; nastpuje BHL 2005: Miracula, w wersji bez prologu) // + 9. IV120 (na s. 113-118 pismem XIII w. tzw. Nova Historia, inc. vesp.: O regina predicanda rymowane oficjum na cze w. Kunegundy14; strony 119-120 puste, za karta uszkodzona, brak paginacji) // + 10. XVI152 (na s. 121-148 BHL 3082, nastpnie bez przerwy na s. 148-152 BHL 3083: Fortunaty Translatio in Augiam a. 874, expl. consequi non ualuerunt. Passa est...) + 11. XVI184 (na s. 153-177 BHL 8093: Passio Theodaty; od s. 181: item rescriptum Gundrammi ad Erminrichum) + 12. VIII200 (od s. 185 zmiana rki15) + 13. XV230 (pierwotnie XVI, ale jedna obcita; tekst jedna13 Kodeks jest paginowany (cao) i foliowany (niejednolicie). 14 Niekompletne oficjum w wersji przeznaczonej dla wieckich, cho istniaa take odmiana przeznaczona dla klasztorw. Zapis bez notacji muzycznej; zob. R. Hankeln, Properization and formal changes in high medieval saints offices: the offices for Saint Henry and Kunigunde of Bamberg, Plainsong and Medieval Music, 10, 1 (2001), s. 3-32, zwaszcza s. 6-7; por. George M. Priest, Die Handschriften der Vita Heinrici und der Vita Cunegundis, Neues Archiv, 40 (1916), s. 24963. 15 Zdaniem C. Eder (op. cit., s. 117) rka wsplna Clm 18111, f. 25r i nn., Clm 18955, s. 1 nn.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

kowo cigy; okl) + 14. X250 (BHL 8426, s. 242 pismo dokumentowe, s. 250 pusta z liniowaniem) + 15. X270 (pierwsza pusta z liniowaniem, od s. 252 BHL 8428) + 16. IX288 (od s. 283 rk XII w. kompilacja BHL 8429-8430) + 17. VIII304 (bifolium doszyte do ostatniej skadki i obcite, pitka widoczna).

Historia kodeksu w wietle zachowanych spisw treci i stanu biecego

Historyczny ukad zoe kodeksu w pewnej mierze obrazuj zachowane na f. 1v i f. 1r spisy treci. Starszy z nich, uzupeniany i zmieniany na przestrzeni wiekw, prbowano razurowa i jest nie w peni czytelny. Po sporzdzeniu nowego spisu, starego uyto jako podklejki i aby nie myli uytkownikw kodeksu prbowano go wymaza. Wycigane ze spisw treci wnioski nie s oczywicie pewne, gdy nie wiemy na ile dokadne byy sporzdzajce je osoby. Dodatkow wtpliwo rodzi brak noty wasnociowej w pierwszym spisie treci, ale mimo to ostronie moemy domniemywa, e opisuje on kodeks nalecy do wsplnoty w Tegernsee. Wtrny spis treci (na fol. 1r) zawiera ju tak sygnatur.

Clm 18897 spisy treci1617 1819

f. 1v (mocno zniszczony, liczne razury, da si wyrni 6 lub 7 rk midzy X a XV w., podklejony kart papierow, zawierajc nowy spis treci [zob. obok, f. 1r]. f. 1r (w dolnej czci f. 1r widoczny tekst Decretum Gratiani16 (Pars secunda, Causa prima, Gratianus), za na podklejce widocznej spod pergaminu na karcie f. 1v widoczne Decretum Gratiani* (Distinctio C., pars 5). Ostatnia karta (nienumerowana f. 153 (s. 305-306) zawiera Decretum Gratiani (Pars secunda, Causa Prima, Quaestio I). f. 1r (1): [XIV w.] Iste lib[er] attinet venerabili monasterio sancti quirini martyris in Tegernsee17 in quo continent[ur] legende h[aec] inf[ra] Vita sancte Leobe virginis Vita sancte Konigunde virginis18 Vita sancte Fortunate virginis19

f. 1v: a Uita sanct Leob virginis [2:] iiij kl octobris c Vita sancte Fortunate uirginis[2:] ii id octobris d Passio sancte Teodat uirginis[3:] martiris [3:] b[eata?] anastasia post .

16 Corpus Iuris Canonici, vol. 1, pars prior: Decretum Magistri Gratiani, [ed.] Emil Friedberg, wyd. 2 (editio lipsiensis secunda), Akademische Druck- u. Verlagsanstalt, Graz 1959, kol. 357-358. 17 dopisek: in Tegernsee t sam rk (?) na kocu wiersza atramentem nieco janiejszym. 18 dopisek na kocu wiersza delikatniejszym pismem, janiejszym atramentem, by moe ta sama rka): inf[ra] 19 dopisek (ta sama rka?; atrament nieco wyblaky):

10

Studia i materiay

[razura] camurob [razura] iii n aug e Uita sancti Soli confessoris b [razura][4:] kunigundis e [5?:] leg [razura] uirginis f Sermo [] colo niensium uirginum [] xii [!] kal nov ubytek [6:] Passio sancti adalperti martiris [7:] [...] unde [] hymn []
20212223242526

Passio sancte Theodote martyris20 Vita sancti Soli abbatis et confessoris21 22 Sermo in natali sanctarum Coloniensium virginum Legenda seu passio undecim milium virginum23 Passio sancti Adalperti martyris24 Hystoria de predicacione in pruscia sancti Brunonis Episcopi cum suis capellanis et de martirio eorum25 26 Officium misse et hystoria antifonarum et responsorium sancte kunigunde virginis et regine

We wszystkich sekwencjach najstarsza cz kodeksu (skadki 1-6), zawierajca ywot Lioby wystpuje jako pierwsza. Pisana jest dwiema rkami (pierwsza rka: skadki 1-2, s. 3-32, druga: skadki: 3-6, s. 33-84). Autor najobszerniejszej pracy na temat poudniowo-niemieckich skryptoriw, Bernhard Bischoff, by zdania, e spisana ona zostaa w Fuldzie okoo r. 90027, za studia Hartmuta Hoffmanna przesuny nieznacznie t dat na lata 90. IX wieku28. W powiconej skryptorium w Tegernsee rozprawie, Christine Eder zgadzajc si z Bischoffem co do datowania rkopisu29, zauwaya jednak, i prawdopodobnie ju na pocztku X w. rkopis z ywotem Lioby nalea do tamtejszej biblioteki klasztornej30. O krok dalej poszed Klaus Gugel, do arbitralnie wykluczajc fuldajsk proweniencj tej czci kodeksu31.
20 dopisek (ta sama rka?; atrament nieco wyblaky): 21 dopisek (ta sama rka?; atrament nieco wyblaky): 22 dopisek na marginesie lewym, ta sama rka: uo [ew. no] oraz znak skrtu 23 dopisek (ta sama rka?; atrament nieco wyblaky): 24 dopisek (ta sama rka?): 25 dopisek (ta sama rka?): 26 dopisek na marginesie lewym, wraz z klamr obejmujc wersy 18-20: 27 B. Bischoff, Die sdostdeutschen Schreibschulen und Bibliotheken in der Karolingerzeit, t. 1: Die bayrischen Dizesen, wyd. 3, Wiesbaden 1974, s. 161. 28 H. Hoffmann, Buchkunst und Knigtum im ottonischen und frhsalischen Reich, t. 1: Textband, Stuttgart 1986, s. 166. 29 C. Eder, Die Schule des Klosters Tegernsee im frhen Mittelalter im Spiegel der Tegernseer Handschriften, Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Benediktinerordens und seiner Zweige, 83, Heft 1-2 (1972), s. 21. 30 Ibidem, s. 19-22. 31 K. Gugel, Welche erhaltenen mittelalterlichen Handschriften drfen der Bibliothek des Klosters Fulda zugerechnet werden?, Teil 1: Die Handschriften, [seria: Fuldaer Hochschulschriften 23] Knecht Verlag, Frankfurt am Main 1995, s. 78, gdzie zalicza Clm 18897 (fol. 1-88) do Handschriften, die mit Sicherheit oder mit an Sicherheit grenzenden Wahrscheinlichkeit weder zur Bibliotheca Fuldensis noch im Besitz des Klosters Fulda waren. Gugel do spostrzee poprzednikw doda take, e Otloh z Sankt Emmeram mg korzysta z tej czci kodeksu przy komponowaniu swojej wasnej wersji ywota w. Bonifacego.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

11

W pierwszej znanej nam sekwencji, jak wskazuje na to bardzo zniszczony spis treci (f. 1v), po ywocie Lioby nastpoway pisane rnymi rkoma z X w. teksty hagiograficzne powicone mczennicom z czasw przeladowa Dioklecjana, tj. Pasja w. Fortunaty i Translacja jej relikwii do Reichenau (caa skadka 10, s. 121152), Pasja Theodoty (wiksza cz skadki 11., s. 153-177). W dalszej kolejnoci, ale wci w ramach tej samej jednostki kodykologicznej (skadka 11., s. 178-184, skadka 12., skadka 13.), nastpuje zestaw tekstw dotyczcych Soli (Sualo), witego nalecego, podobnie jak Lioba, do krgu w. Bonifacego. Jednostk zamykaj wreszcie Pasje w. Urszuli i jedenastu tysicy dziewic (skadki 14.-17.). Drug jednostk konstytuuj wic ywoty czterech32 witych (w tym trzech niewiast). Jedyny mczyzna w tym zestawie, w. Sualo, podobnie jak Lioba, zwizany jest zarwno z Bonifacym, jak i z Fuld, ktremu to klasztorowi ofiarowa mia zaoony przez siebie erem Solnhofen33. Passio s. Adalperti pierwotnie nie zostaa wymieniona na f. 1v zawierajcym pierwszy, spisany w X w., spis treci. Pismem podobnym do tego jakim utrwalona zostaa Pasja, a wic jakby rk z okresu spisania interesujcego nas tekstu, dopisana zostaa jednak pozycja: passio sci adalperti martiris oraz, poniej, pojedyncza litera p34. Pierwotny ukad kodeksu nie zawiera powiconego Wojciechowi utworu. Pasja zostaa doczona pniej, nie wiadomo czy od razu po jej spisaniu. Przeciw temu ostatniemu wiadczy fakt do duego wytarcia pierwszej i ostatniej strony skadki, zwizany najprawdopodobniej z przechowywaniem i korzystaniem z tej jednostki osobno. Wskazuj na to dodatkowo widoczne lady uprzedniego skadania. Te ostatnie mog jednak by pozostaoci po podry skadki poza klasztor celem wykonania odpisu35. W stosunku do opisanego wyej stanu z f. 1v dalsz histori kodeksu obrazuje spis treci sporzdzony rk koca XIV w. na papierowej podklejce stanowicej dzi f. 1r. Do znaczne zmiany nie ograniczaj si jedynie do dodania nowych skadek, ale take do nowego uoenia skadek uprzednich. Pierwsza z nowych jednostek kodykologicznych zbudowana jest ze skadek 7. VI 8. VI, zawierajcych ywot w. Kunegundy oraz bezporednio po nim take Miracula tej witej. Jednostka ta wpita zostaa midzy skadk 1. (Lioba) a obecn skadk 10. (Fortunata). Osobn jednostk stanowi skadka 9. IV , zawierajca tzw. Nova Historia, czyli now wersj oficjum na cze w. Kunegundy. Kwaternion ten wpity zosta przed powstaniem drugiego spisu treci na koniec kodeksu, po skadce obecnej 17.
32 Pomijajc dziewice koloskie jako jedynie towarzyszki Urszuli, traktuj jej Pasj jako dotyczc jednej witej. Z podobna sytuacj mamy do czynienia w przypadku w. Fortunaty (i trzech braci) oraz w. Theodoty (i trzech synw). 33 Na temat w. Sualo, jego powiza z Bonifacym oraz tekstu Hermanryka z Ellwangen w rodowisku Fuldy. Zob. L. Coon, Historical Fact and Exegetical Fiction in the Carolingian Vita S. Sualonis, Church History, 72, 1 (2003), s. 1-24. 34 By moe sporzdzajcy spis treci chcia wcign do spisu take Hystoria de predicatione, bdc take p[assio]. 35 W ten sposb lady skadania interpretuje C. Eder, Die Schule des Klosters Tegernse, s. 129.

12

Studia i materiay

Obecny ukad tekstw ilustruje przedstawiony poniej spis treci i rni si od zawartego na f. 1r przeniesieniem oficjum Kunegundy z koca kodeksu na miejsce zaraz po ywocie i cudach tej witej. Reszta jednostek pozostaa bez zmian.

Aktualna zawarto rkopisu Clm 18897 teksty

1-2 Spisy treci 3-88 Rudolfa z Fuldy Vita Leobae [BHL 4845]; rka A: 3-32; Edycja: Waitz, MGH SS 15,1, wstp: s. 118-120, tekst: s. 121-131; rka B: 33-84 Lit. Bernhard Bischoff: Die Sddeutschen Schreibschulen und Bibliotheken in der Karolingerzeit, t. 1: Die bayerischen Dizesen, wyd. 3, Wiesbaden 1974, s. 161, Christine Eder: Die Schule des Klosters Tegernsee im frhen Mittelalter im Spiegel der Tegernseer Handschriften, Mnchen 1983, s. 21, 116n; Nr 99, s. 128, nr 132; Elisabeth Pellegrin: Manuscrits latins de la Bodmeriana. Catalogue, Fondation Martin Bodmer, ColognyGenve 1982, s. 151; Hartmut Hoffmann: Buchkunst und Knigtum im ottonischen und frhsalischen Reich, t. 1, 1986, s. 135, 166n. Podobizna: MGH SS 15,1, wkadka po s. 82 89-102 [XIII w.] Vita Kunegundis autorstwa Adalberta z Bambergu sprzed r. 1200 jako cz petitio kanonizacyjnego [BHL 2001], bez pocztkowych zda, od uirginitatem suam consecrauit. Edycje: Waitz, MGH SS IV , s. 821-824; PL CXL, kol. 205-222 Lit.: Gnter Bezzenberger: Leben und Legende der Kaiserin Kunigunde, Omega Verlag, Kassel 1982, ss. 99; Klaus Guth: Kaiserin Kunigunde. Kanonisation und hochmittelalterlicher Kult, Bericht des Historischen Vereins Bamberg, 137 (2001), s. 101-115; Carla Meyer: Die konstruierte Heilige. Kaiserin Kunigunde und ihre Darstellung in Quellen des 11. bis 16. Jahrhunderts, Bericht des Historischen Vereins Bamberg, 139 (2003), S. 39-101; Renate Klauser: Der Heinrichs- und Kunigundenkult im mittelalterlichen Bistum Bamberg, [w:] Festgabe aus Anla des Jubilums 950 Jahre Bistum Bamberg 1007-1957, [red.] W . Biebinger, O. Mayer, Bamberg 1957, s. 205nn., G. Priest: Hss. der Vita Heinrici und Vita Cunegundis, Neues Archiv, 40 (1915), s. 253 Miracula Kunegundy autorstwa Adalberta z Bambergu sprzed r. 1200 jako cz petitio kanonizacyjnego [BHL 2005], w wersji bez prologu. Poczone w jedno z poprzedzajcym tekstem. Edycja: Waitz, MGH S IV , s. 824-828 [wybr] Lit.: zob. wybr literatury dot. s. 89-102. Nova Historia Lit: Analecta Hymnica Medii Aevii, [ed.] G. M. Dreves et al., v. 1: Register, p. 2, Bern 1978, poz. 15134 oraz 27491 puste; brak numeracji, pergamin wybrakowany (brak dolnej poowy karty) jeszcze przed rozpoczciem pisania Passio (BHL 3082) Fortunaty dziewicy (303) i jej trzech braci (Karfoniusza, Ewarysta i Pryscjana) autorstwa Ariperta (X w.) Lit.: Analecta Bollandiana 85, s. 14 Translacja Fortunaty do Reichenau w r. 874 (BHL 3083) Edycja: Holder-Egger, MGH 15/1, s. 473

102-112 [XIII w.]

113-118 [XIII w.] 119-120 121-148 [XI w.] 148-152 [XI w.]

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

153-177 [XI w.]

13

Passio w. Theodoty mczennicy (+304) wraz z trzema synami [BHL 8093] Edycja: Paola Francesca Moretti: La Passio Anastasiae. Introduzione, testo critico, traduzione, Herder Verlag, Roma 2006, s. 99-198 (cykl hagiograficzny w. Anastazji) w dolnej czci s. 177 kapita: in Manu Omnitenentis orditur epistola Erminrichi diaconi ad Gundrammum diaconum de uita sancti Soli confessoris atque abbatis; nastpuje list Hermanryka z Ellwangen do Gundrama o yciu w. Soli Edycja: Holder-Egger, MGH SS 15/1, s. 153-154 List Gundramma do Hermanryka; wiersz 5 od dou, kapitalikami: Item rescriptum Gundrammi diaconi ad Erminricum diaconum Edycja: Holder-Egger, MGH SS 15/1, s. 154-155 Oratio et metrum bipedale Ermanrici ad domnum Ruodolfum Edycja: Holder-Egger, MGH 15/1, s. 155 Epistola eiusdem ad domnum Ruodolfum magistrum Edycja: Holder-Egger, MGH 15/1, s. 155-156 spis rozdziaw: incipiunt capitula subiecti sermunculi Edycja: Holder-Egger, MGH 15/1, s. 156 zajmujcy ca s. 192 inc.: Incipit sermo de uita sancti presbiteri et monachi Soli. od s. 192 Vita sancti Soli abbate (sam tytu pisany rk XV w.) autorstwa Hermanryka z Ellwangen, zgodny z BHL 7926. Edycja: Holder-Egger, MGH 15/1, s. 156-163. pismem XV w. tytu: Sermo sanct. col. uirg.; nastpuje Sermo in natali w. Urszuli mczennicy i 11000 dziewic, utwr z 1 po. X w. [BHL: 8426], inc.: Sanctarum Colonensium [sic!] uirginum agmina (inicja S); desinit: et effectum misericors praestat, qui cum ipso ...Amin [sic!].; na caej s. 242 pismo dokumentowe [XI w.] Edycja: AASS Oct. IX, 1869, s. 73-281; J. von Klinkenberg, Bonner Jahrbuch 89 (1890), s. 118-124 Lit. J. von Klinkenberg, Bonner Jahrbuch 89 (1890), s. 105-134 W . Levison: Das Werden der Ursulalegende, Bonner Jahrbuch 132 (1928), s. 1-164; Elizabeth Moulinier: Ursule et les onze mille vierges. Un cas dinvention de reliques Cologne au XIIe sicle, Mdivales 22-23 (1992), s. 173-186; Veronika Hopmann, Joseph Solzbacher: Die Legende der heiligen Ursula: Die Geschichte der Ursulaverehrung, Wienand Verlag, Kln 1964, ss. 84 karty puste, cho z przygotowanym liniowaniem Passio sanctarum virginum XI. milium w nowej, popularnej redakcji z przeomu XI i XII w. [BHL 8428], nieco przerobiony36 inc.: Regnante domino nostro ihesu christo, cum post passionem37 Edycja: AASS Oct IX, s. 157-163; J. von Klinkenberg, Bonner Jahrbuch 93 (1892), s. 154-163

177-181 [XI w.]

181-184 [XI w.] 185-186 [XI w.] 187-190 [XI w.] 190-191 [XI w.] 192-229

230-249 [XI w.]

250-251 252-283 [XI w.]

3637

36 Histori utworw hagiograficznych powiconych Urszuli krtko omwi L. Robertini, Orsola, [w:] Il grande libro dei santi. Dizionario enciclopedico, [red.] C. Leonardi, A. Riccardi, G. Zarri, Editore San Paolo 1998, vol. III, pp. 1526-1528. 37 BHL 8428 odnotowuje jednolity inc.: Regnante Domino N.I.C., cum post passionem w ponad 50 rkopisach.

14

Studia i materiay
Lit.: Wilhelm Levison: Das Werden der Ursula-Legende, Bonner Jahrbuch, 132 (1928), s. 90-107; Marcelle Thibaux: The Passion of St. Ursula and the Eleven Thousand Virgins (Regnante Domino), Vox Benedictina 6 (1989), s. 257-292; zob. te wyej w wybr literatury dot. stron 230-249 kompilowana Pasja w. Urszuli i 11000 dziewic, pocztek (s. 283-284) wedug BHL 8429 (inc. Ut etiam Colonia illa), za reszta (s. 284-288) zgodnie z BHL 8430 (des. vel novissimae sortis municipatum capiamus, praestante Domino... Amen); popularna modlitwa maryjna: Ego te deprecor; s. 288: dopisek pniejsz rk osanna interpretatur saluifica id est saluum fac. Edycja: AASS Oct IX, s. 163 nn. Lit.: zob. wyej w wybr literatury dot. stron 230-249 Passio S. Adalperti martiris [BHL 0040]: , tytu XV w. Edycja: [zob. niej] Podobizna: Europas Mitte um 1000, t. 3: Katalog., [ed.] Alfred Wieczorek, Hans-Martin Hinz, Theiss Verlag, Stuttgart 2000, s. 285 (clm 18897, pp. 288-289); Tomasz Jurek: Ad Mestris locum. Gdzie znajdowa si klasztor zaoony przez w. Wojciecha, Roczniki Historyczne, 75 (2009), midzy ss. 16 a 7 wkadka z podobiznami (clm 18897, pp. 290-21) Hystoria de predicacione Episcopi Brunonis cum suis capellanis in Pruscia et martirio eorum [BHL 1471b]; tytu XV w. Edycja: [zob. niej] Podobizna: Der Heilige Brun von Querfurt eine Reise ins Mittelalter. Begleitbuch zur Sonderaustellung... [red.] Joanna Rudolph, Martin Khnel, Querfurt 2009, s. 34 (clm 18897, p. 300)

283-288 [XII w.]

289-300 [XI w.]

300-304 [XI w.]

Pismo clm 18897 i miejsce spisania kopii

Brak odpowiednikw w zachowanej kolekcji prbek pisma szkoy z Tegernsee, jak wynika z bada Christine Eder, mogoby stanowi argument za tym, e skadka 18. zawierajca Passio S. Adalperti martiris oraz Hystoria de predicatione, spisana zostaa poza klasztorem. Z drugiej strony, autorka opracowania ostronie nie wyklucza, e teksty spisane zostay w Tegernsee38. Wbrew temu, co twierdzi Henryk Fros, nie odnajdujemy niestety adnej z trzech gwnych rk tej skadki w pozostaych zawartych w tym kodeksie rkopisach39. Przychyli mona si natomiast do poczynionego za Kolbergiem40 spostrzeenia Stanisawa Ktrzyskiego, e do czste i sporzdzone w rnym czasie oznaczenia akcentu krtkiego oraz przeduonego (tzw. cirkumfleksy) wiadczy
38 Por. C. Eder, Die Schule des Klosters Tegernsee, s. 129: est ist denkbar, da das Ganze von Tegernseer Hnden aus der zweiten H. des 11. Jahrhunderts geschrieben wurde. Cho oczywicie nie mona wykluczy, e utwr spisany zosta przez wdrownych skrybw, o ktrych dla Bawarii sugestywnie pisa Hartmut Hoffmann (Buchkunst und Knigtum im ottonischen und frhsalischen Reich, t. 1: Textband, Stuttgart 1986 s. 96 nn.) 39 H. Fros, Wczesne ywoty w. Wojciecha, s. 111. 40 A. Kolberg, Historische Bedeutung der Passio s. Adalberti, Zeitschrift fr die Geschichte und Alterthumskunde Ermlands, 12 (1899), s. 267.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

15

mog na rzecz przynajmniej okresowego uywania rkopisu Pasji jako tekstu brewiarzowego. Trudno jednak za pewne uzna, jak chciaby uczony41, e do liczne w istocie razury i poprawki pochodzce z rnych wiekw, wskazuj na dugi czas aktywnego korzystania z rkopisu. Co prawda tego ostatniego nie da si wykluczy, ale wiksza cz poprawek pochodzi z etapu spisywania, na co wskazuje jednolity w ramach rkopisu Pasji sposb oznaczania liter do wykasowania (przy czym niektre z nich zostay zarzucone). Tekst pierwotnie pisany minusku karolisk przez dwie rce (A i B), atramentem tego samego koloru, za relacja Wiperta rk jeszcze inn (C). Najmniej staranny wydaje si skryba A42. Wiksze poprawki wnoszone byy dwukrotnie. Najpierw, w zasadzie w etapie rwnoczesnym spisaniu tekstu. Cz z dopiskw i korekt wniesiona zosta wtrnie janiejszym atramentem, jednak w wielu miejscach sowa i litery zaznaczone do zamierzonego poprawienia, nie zostay wydrapane ani w ogle w aden sposb zmienione. Na wczesny czas owych poprawek wskazuj uszkodzenia w pergaminie, w postaci dziurek wyjedzonych przez larwy, a ktre powstay ju po spisaniu obydwu tekstw43 i po pracy pierwszej fazy korekty. Do tekstu wrci jednak pewien czytelnik uzbrojony w ciemniejszy, do dzi niemal czarny, atrament, ktrym wprowadza oznaczone w ten sposb w poniszym wydaniu poprawki i oprcz tego do czsto poprawia linie liter, ktre byy ju wyblake i mniej czytelne. Zmuszony omija powstae w midzyczasie uszkodzenia w pergaminie, korektor ten stylizowa stawiane przez siebie znaki na zastane, do archaiczne ju wwczas, pismo skrybw pierwotnych. Tylko charakterystyczne dostawianie przez niego kropek nad niektrymi literami i44, a take ostrzejsze czasem kty w miejsce zaokrgle (np. v zamiast u), pozwalaj wnosi, e korektor ten dziaa nie wczeniej ni u schyku XII w.45 Skpo interwencji wspomnia41 S. Ktrzyski, O zaginionym ywocie, s. 261. 42 Charakterystyczna jest pomyka przy przejciu ze s. 295 na 296, gdy A opuci kilka wierszy midzy jednym conterendo a drugim. Tekst zosta nastpnie do niedokadnie wydrapany, a pisanie przej skryba B. 43 W relacji Wiperta widoczne np. a capellanis (clm 18897, s. 303), gdzie litery la zjedzone. 44 Widoczne wyranie np. w inpoloniam regione na podobinie (clm 18897, p. 290291), zamieszczonej w artykule T. Jurka, Ad Mestris locum. Gdzie znajdowa si klasztor zaoony przez w. Wojciecha, Roczniki Historyczne, 75 (2009), po s. 16. Zob. te podobizn w tomie Europas Mitte um 1000, t. 3: Katalog., [ed.] Alfred Wieczorek, Hans-Martin Hinz, Theiss Verlag, Stuttgart 2000, s. 285 (clm 18897, pp. 288-289). 45 Na tej podstawie, zgodnie ze wskazwkami paleografw epoki (Wattenbach), datowa go Kolberg (Das Lobgedicht auf den heiligen Adalbert, Zeitschrift fr die Geschichte und Alterthumskunde Ermlands, 7 (1881), s. 498) na okres po 1350 r. Kropkowanie litery i poprzedzone byo od XII w. kreleniem nad ni cienkiej dugiej linii. Tego rodzaju diakrytyki widoczne s take w naszym rkopisie, ju to jako kropki, ju to jako akcent krtki. Wyjanieniem funkcjonalnym pojawienia si tych diakrytykw jest konieczno wyrnienia litery i, gincej w natoku minimw w minuskuach przejciowych midzy pn karolin a pismem gotyckim. Zdaniem Bernharda Bischoffa (Latin Palaegraphy. Antiquity and the Middle Ages, [prze.] D. Ganz, Cambridge 1995, s. 135) kropki w miejsce linii pojawiaj si od XIV w., jednak, na co wskazuje Alber Derolez (The Palaeography of Gothic Manuscript Books. From

16

Studia i materiay

nego wyej jasnego atramentu nie pozwala ich datowa bezwgldnie, jednak na podstawie sw, w ktrych rozpozna mona dziaalno trzech etapw pracy nad rkopisem, tj. skryby pierwotnego (2 po. XI w.) i owych dwch korektorw, wida, e poprawki janiejszym atramentem naniesione zostay wczeniej ni te inkaustem ciemniejszym46. Cho nie mona wykluczy, e pierwotnie zamierzona bya jako cz wikszej caoci kodykologicznej, to z pewnoci uprzednio w stosunku do zoenia kodeksu Clm 18897, skadka zawierajca Passio sancti Adalperti oraz Hystoria de predicatione stanowia, przynajmniej przez duszy czas, osobn jednostk kodykologiczn. Wnioskiem najwaniejszym z tego wypywajcym jest konieczno uznania, i nie wiemy, jak wyglda (o ile w ogle istnia) pierwotny jej kontekst. Jedynie z pen wiadomoci ogranicze, jakie ta konstatacja niesie, postawi mona pytanie o otoczenie kodeksowe obydwu tekstw. W przypadku drugiego rkopisu mamy do czynienia z sytuacj diametralnie odmienn, ale dla rozwizania problemw pitrzcych si wok proweniencji Passio sancti Adalperti zwarto i jedno kompozycji Clm 23846 na poziomie kodykologicznym nie ma wielkiego znaczenia. Postulowana wic przez Mariana Plezi i zaliczana do wanych dezyderatw przez Gerarda Labud oraz Henryka Frosa analiza rdoznawcza kodeksw zawierajcych Passio sancti Adalberti ze wzgldw wypywajcych z formy zachowanych rde nie moe wic, ju w punkcie wyjcia, pretendowa do tzw. twardych wnioskw.

Clm 18897 a Clm 23846

Kopia Passio w drugim z monachijskich rkopisw zaczyna si na f. 371ra47. Liczba lxvij na dole strony czerwony atramentem odpowiada numeracji zczci kalendarzowej48. Tekst zapisany w dwch kolumnach wprawn, XV-wieczn cursiva currens, zcharakterystycznymi pionowymi literami soraz f, a take kropkami nad literami i. Minuskulne c i e w niektrych poczeniach literowych identyczne. Gdzieniegdzie pierwsze litery sw zaznaczone czerwonym atramentem. Kodeks jako cao najwczeniej powsta mg w 1461 r., co ju Halm datowa na podstawie katalogu biskupw Salzburga docignitego a do abp. Burkharda zWeipriach (1461-1466)49.
the Twelfth to the Early Sixteenth Century, Cambridge, 2003 s. 56, 62, 90), ju wczeniej, od XII w. pojawia si pochylone krtkie pocignicie pira w diakrytyku minuskuy przejciowej. To ostatnie, jeeli odpowiednio krtkie, potrafi czasem wyglda jak kropka. 46 Podobnie Kolberg (Das Lobgedicht auf den Hl. Adalbert s. 498) z datowaniem na XII w. 47 Bdnie zapisane czarnym atramentem przez bibliotekarza 271, nastpnie cyfra 2 przeklelona inkaustem janiejszym i obok wpisane 3. 48 Clm 23846, f. 6r, gdzie pod liczb porzdkow lxvij zgodnie z numeracj tekstu: adalberti episcopi et martiris. 49 Zob. Catalogus codicum latinorum Bibliothecae Regiae Monacensis, t. 2/4: Catalogus codicum manu scriptorum Bibliothecae Regiae Monacensis, t. IV , pars. IV: codices latinos (Clm) 21406-27268 complectens, [ed.] K. Halm, W . Meyer, Monachium 1881, poz. 973, s. 100.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

17

Treciowo obydwie kopie nie rni si. Teskt kopiowany by z podstawy zawierajcej poprawki, ktre widzimy w clm 18897. Jedyne odmianki, nad ktrymi warto si zatrzyma dotycz przede wszystkim imion. Jednolicie zapisanych nazw wasnych napotykamy dziewi, w tym trudne nazwy sowiaskie (w tym miejscu i dalej najpierw zapis clm 18897 a nastpnie clm 23846; Willigisum Willigisum; Radim50 Radim; Buguss51 Bugusse; Bugussa Bugussa; pulslaique pulslaique; mestris52 mestris; chnazina chnazina; Pulslauvo pulslauuo; Pulslauuo pulslauuo; misico misico). Zapis przymiotnika odmiejscowego (magantiensem maguntinensem) nie nastrcza wielu problemw, gdy chodzi o miejscowo znan i kopista pniejszy zastpi wersj widzian w podstawie zapisem bliej mu znanym bd powszechniejszym53. W jednym przypadku pominita zostaa reduplikacja uu (slauuinihc slauinihc54), w dwch zostaa wprowadzona (renuens rennuens; moliens55 molliens) za w jeszcze kolejnym reduplikacja tt zamieniona zostaa by moe56 na cc (ad sobottin ad soboccin). Odwrotna zmiana, z c na t, nastpia w imieniu Astryka (aschricumque57 asthricumque) 58. Odmiennie zapisana jest take nazwa stolicy biskupiej Wojciecha (Pragra59 Praga60). Jeszcze jedna rnica w kategorii zapisu nazw wasnych dotyczy Polski (in polaniam61 regionem in polonam regionem).
50 W clm 18897 za pierwszym razem na razurze. 51 Pierwsza litera w clm 18897 majuskulna na razurze. 52 W clm 18897 przedostatnia litera i zapisana nad razur szerokoci jednej litery. 53 W sprawie modalnoci zapisu Moguncji zob. P . de Bernardo Stempel, Keltische Ortsnamen, [w:] Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, t. 16, [red.] H. Beck, D. Geuenich, H. Steuer, wyd. 2, Walter de Gruyter, Berlin New York 2000, s. 410. 54 Alternatywne odczytanie tej nazwy to slauiihc bd slauiihe obydwa ze znakiem skrtu nad iiu (tudzie wi). Take dla kopisty nagromadzenie laseczek stanowi mogo trudno. 55 Znaki deletacyjne w postaci kropek pod i nad liter nie zostay zrozumiane przez pniejszego kopist. 56 Zob. jednak wyej uwagi nt. kurrenty w clm 23846). 57 Pierwotnie zapis ascricumque, h zostao nadpisane na r. 58 W przypadku poprzedzajcych ywotw podobn labilno odnotujemy w formach zapisu imienia Oktryka, przeoonego szkoy katedralnej w Magdeburgu (m.in. Ohtricus, Ottricus, Octricus, Athericus); zob. [w:] MPH s.n. IV/1, s. 6, ale przede wszystkim odmianki rkopimienne Vita altera: MPH s.n. IV/2, s. 5, 47. 59 To ostatnie M. Toeppen, wydawca tekstu w ramach Scriptores Rerum Prussicarum (t. I, Leipzig 1861, s. 235, przyp. a) proponowa czyta jako przeprawione przez rk drug na Pragia. Jest to sd odosobniony. 60 Cho zapis w clm 23846 w pierwszej chwili wyglda na Pragia (ew. Pragra), to jednak znak midzy g i a jest zapewne cznikiem midzy tymi literami. Wskazuje na to prowadzenie duktu identyczne, jak w pobliskich regimine i dignum, gdzie dokonany zosta takowy zabieg czenia. W rkopisie wczeniejszym r opatrzone zostao znakami kasowania, ale poprawki nie wprowadzono. -) umieszczona jest na razurze. Poprzedzajcy zapis nie 61 W nazwie niemal cao (olania zachowa si, ale wnoszenie z tego, e pierwotnie znajdowao si tam sowo panonia jest bdne (zob. niej: edycja).

18

Studia i materiay

Spord pozostaych rnic62 wskaza warto na dwukrotn zmian u na f (satis uenustum satis fenustum; circumuallantes circumfallantes), zastpienie sowa dolatura odpowiednikiem w postaci dolatoria63 oraz dwie opustki (p. eiulatio [...] eiulatio; ab aquila [...] aquila). Wikszo spord podkrelonych tu zmian, a z odniesionych do przypisu wszystkie zoy mona na karb bdw pisarskich bd odmiennej gramatyki. Za wyjtkiem bdnego powtrzenia dwch sw64, pniejszy rkopis nie posiada adnych naddatkw w stosunku do wczeniejszego. Biorc pod wag wszystkie zarysowane wyej rnice, przyzna trzeba, e caociowy przekaz obydwu odpisw jest niemal identyczny. Rkopis pniejszy jest wic prawdopodobnie odpisem bezporednim lub porednim wczeniejszego65. Jako e poczenie kodeksu z Tegernsee w cao nastpio mniej wicej w okresie spisania Clm 23846, mona wyobrazi sobie, e skadki z Clm 18897 zawierajce Pasj powdroway do skryptorium spisujcego pniejszy rkopis, gdzie po przepisaniu odesane zostay do Tegernsee66. S to jednak jedynie domysy. Kodeksw naszych, oprcz Passio s. Adalperti nie czy bowiem aden utwr, nawet Hystoria de predicatione Brunonis, czyli tzw. relacja Wiperta. Nie jest to oczywicie argument przesdzajcy, gdy ukad obydwu zoe jest odmienny ze wzgldu na form i domnieman funkcj. Obiecujce spotrzeenia przynie moe jednak spojrzenie na drugi zwizany z Polsk, a przede wszystkim z Pomorzem i w. Wojciechem ywot zawarty w owym pniejszym kodeksie.

Zwizki Clm 23846 z innymi kodeksami bawarskimi

Dotychczas w polskiej historiografii pitnastowieczny kodeks monachijski o nieokrelonej proweniencji oznaczony sygn. Clm 23846 zwizany by przede wszystkim z wydanym przez Jana Wikarjaka i Kazimierza Limana Dialogiem o yciu w. Otto62 uxui exui exui; incolarum autem suorum p. eiulatio incolarum autem suorum [...] eiulatio; suscepta enimvero suscepta vero; monachico induitur habitu monachico induit habitu; cum his moratus fratribus cum hiis moratus fratribus; inibi ibi; renuens rennuens; saxonica tellure saxonico tellure; fugam moliens pruz fugam molliens pruse; satis uenustum satis fenustum; et uespertinales [...] uespertinales; creatori suoque creatori suosque; insistebat imno insistebat ymno; casucula casicula; reliquo relicto; comitatu conmitatu; radim mutato nomine radimi mutato nomine; cholinun vocatur cholinu[m] vacatur; cli et terr celo et terre; previdearis preuidiaris; circumuallantes circumfallantes; extensa dolatura extensa dolaturia; perfecere perficere; inretitus irretitus; catenam cathenam; disilire dislire; insoliti uirtute insoliti virtutem; ammrantes ammirantes; ab aquila [...] aquila; deportari fecit deportati fecit. 63 Pokrewne i zamienne znaczenie tyche okrele zob. Mittellateinisches Wrterbuch, Bd. III, Lief. 6: dissertatio-dominium, Mnchen 2003, s. 925; zob. te Mediae Latinitatis Lexicon Minus, t. 1, [ed.] J.F. Niermeyer, C. van de Kieft, Leiden 1976 s. 347. 64 exui exui exui; mitram mitram mitram 65 Tak ju S. Ktrzyski, Kilka uwag o opacie Astryku Atanazym (Polska a Dijon), Przegld Historyczny, 1 (1906), s. 46. 66 Zob. wyej na temat ladw skadania.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

19

na pira Herborda67. Jest to jeden z dwch rkopisw zachowujcych kompletny tekst utworu68. Drugim z kodeksw zawierajcych Dialog jest powstay w stuleciu XIV , przechowywany take w Bayerische Staatsbibliothek, a pochodzcy ze zbiorw klasztoru kanonikw regularnych69 w. Michaa w Neuenkirchen70 Clm 2358271. Wsplnota zainteresowa, na podstawie wsplnego patrona, z pobliskim klasztorem benedyktyskim na Michelsberg w Bambergu72 objawia si w serii szeciu ywotw zawartych w kodeksie73. Zawiera on m.in. fragmentaryczny przekaz ywotu Ottona autorstwa Ebona74 oraz Dialog Herborda w caoci75. Marcus Stumpf, wydawca Vita s. Henrici oraz jej bamberskiej przerbki pira diakona Adelberta odnosi kodeks Clm 23846 do Neuenkirchen, przy czym odnotowuje dwa rkopisy XV w. z Tegernsee76. Podobnie Matthias Tischler, ktry czyni to na podstawie rozprzestrzeniania si przerbki wczesnoredniowiecznej apparitio witego Michaa Archanioa jako dodatku do drugiej ksigi cudw w. Henryka II77. Tradycja rkopimienna tego dodatku zwizana jest przewaajco ponownie z Bambergiem i jego podlegociami a spord zachowanych rkopisw co najmniej jeden pochodzi z Tegernsee78. Clm 23582 oraz Clm 23846 cz nastpujce cykle tekstw hagiograficznych: zestaw utworw powiconych w. w. Henrykowi i Kunegundzie, cykl tek67 Herbordi Dialogus de Vita S. Ottonis Episcopi Babenbergensis, [ed.] J. Wikarjak, K. Liman, MPH SN VII/3 (1974), s. 3-212. 68 K. Liman, Wstp, [w:] MPH VII/3, s. XXV , gdzie charakterystyka zaskakujco jednobrzmica z opisem, jaki da O. Holder-Egger, Aus Mnchener Handschriften, Neues Archiv der Gesellschaft fr ltere Deutsche Geschichtskunde, 13 (1888), s. 582-583. 69 Spord tekstw wskazujcych na zainteresowania hagiograficzne charakterystyczne dla kanonikw reguy w. Augustyna wymieni mona zapisane w kodeksie jednym cigiem Vita Monicae (od p. 146) oraz Augustini Vita et Legenda (od p. 161). 70 Clm 23582, fol. 1: Iste liber est ecclesie Sancti Mychaelis Canonicorum regularium in Newenkirchen. 71 Zwizki Clm 23582 z centrami produkcji hagiograficznej, zwaszcza z Michelsbergiem, w diecezji bamberskiej omwi H. Miekisch, Das Augustinerchorherrenstift Neunkirchen am Brand. Seine Geschichte und seine Bedeutung fr die Verbreitung der Raudnitzer Reform, Bamberg 2005, s. 199-200. 72 O klasztorze w interesujcym nas okresie zob. J. Strzelczyk, Bamberg a Polska w redniowieczu, Roczniki Historyczne, 62 (1996), s. 73-88. 73 Wydanie oraz omwienie tych ywotw z przypisaniem autorstwa skrybie rezydujcemu w Michelsbergu zob. J. Petersohn, Ein bisher unverffentlichter Zyklus Bamberger Heiligendichtung des Sptmittelalters. Herausgegeben aus Clm 23582, Bericht des Historischen Vereins fr die Pflege der Geschichte des ehemaligen Frstbistums Bamberg, 102 (1966), s. 191-208. 74 K. Liman, Wstp, [w:] MPH VII/2, s. XXIII. 75 K. Liman, Wstp, [w:] MPH VII/3, s. XXIV , gdzie bdnie podana sygnatura 23852. 76 M. Stumpf, Die Rezeption der Vita Heinrici, [w:] Die Vita sancti Heinrici regis et confessoris, Hannover 1999, s. 165n. 77 M.M. Tischner, Die Christus- und Engelweihe im Mittelalter: Texte, Bilder, Studien zu einem exte, Bilder und Studien zu einem ekklesiologischen Erzhlmotiv, Berlin 2005, s. 2932, 213. 78 Ibidem, s. 30: Clm 18660, take z XV w.

20

Studia i materiay

stw zwizanych z Apostoem Pomorzan (Dialog o w. Ottonie pira Herborda, Miracula, Versus pro commemoratione)79. Clm 23846 posiada take Vita Marini et Aniani zaczerpnite z kodeksu pochodzcego z Tegernsee (Clm 18625)80. Clm 18897 i Clm 23582 czy natomiast, w ramach zainteresowa diecezji bamberskiej, cykl ywotw i katalogw cudw w. Henryka i w. Kunegundy, cho s to utwory w odmiennych redakcjach. W obydwu kodeksach jednolicie przekazane zostao natomiast rzadkie oficjum na cze w. Kungundy, tzw. Nova Historia w redakcji wieckiej81, tekst ktrej znany by take w Michelsbergu, lecz zachowa si jedynie w siedemnastowiecznym odpisie82. Z powyszego zestawienia rysuje si krg klasztorw utrzymujcych zwizki z Bambergiem, jasno zainteresowany Pomorzem (a co za tym idzie take Prusami) oraz w. Wojciechem ju od czasw misji oraz pniejszego kultu w. Ottona bamberskiego. O kulcie tego ostatniego dla Sawnikowica, take biskupa i misjonarza, wiadomo83. Postawi mona wic tez, e pniejsza kopia Passio s. Adalperti jest najprawdopodobniej wynikiem owych zainteresowa. e przepyw rkopisw midzy midzy miejscem przechowywania Clm 18897 a powyszymi klasztorami w XV w. by ywy, o tym upewniaj wymienione przykady. Czy tekst zachowany w Tegernsee przedosta si do tego krgu ju w 1 po. XII w. i nastpnie zosta wcignity do Clm 23846, czy odpis powsta bezporednio z rkopisu tegernseeskiego? Jako Clm 23846 skania raczej do opowiedzenia si za drug z moliwoci, ale oczywicie trudno tu o twarde wnioski. Na gruncie jeszcze mniej pewnym poruszamy si, chcc omawia problemy zwizane z czasem i miejscem powstania oraz zawartoci Pasji.

Opinie na temat Pasji stan bada

Odkrycie84 i opublikowanie cakowicie nowej, i od pocztku uznawanej za wczesn, Passio s. Adalperti martiris postawio krytyczn ju wwczas historiografi przed zadaniem oceny jej jako rda do rozpoznania ycia Sawnikowica. Na pierwszy rzut oka wida byo, e jest to dzieko niezalene a przynajmniej sprawiajce wraenie niezalenoci nieoparte na dwch najstarszych ywotach, przedstawiajce prusk wypraw misjonarza w sposb moe nie tyle sprzeczny, ale na pewno w wielu punktach odmienny od poprzednikw, wreszcie podajce nowe, nieznane wczeniejszym hagiografom fakty. Badacze zajli si, zgodnie
79 Zob. Catalogus codicum manu scriptorum Bibliothecae Regiae Monacensis, t. 4, p. 4, Mnchen 1881, s. 77-78, 100 oraz uzupenienie O. Holder-Egger, Aus Mnchener Handschriften, s. 582-587. 80 Dostrzeg to O. Holder-Egger (Ibidem, s. 584-585). 81 R. Hankeln, Properization and formal changes, s. 6-7. 82 Ibidem, s. 4. 83 Z. Krzymuska-Fafius, Kult w. Wojciecha w misji w. Ottona z Bambergu na Pomorzu, [w:] Tropami witego Wojciecha, [red.] Z. Kurnatowska, Pozna 1999, s. 285-292 84 Odkry Passio monachijsk August Bielowski w 1857 r., ale jeeli chodzi o wydanie to uprzedzony zosta przez Wilhelma Giesebrechta (zob. dalej, spis wyda).

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

21

z panujcymi w wczesnej historiografii tendencjami, przede wszystkim wiarygodnoci Pasji, czyli szerzej zagadnieniem informatorw ustnych i rde pisemnych spoytkowanych przez hagiografa oraz budowaniem misternych konstrukcji historiograficznych wyjaniajcych drogi przepywu wiarygodnych informacji. Omawiano przede wszystkim miejsce w szeregu Adalbertianw wzoru owej Pasji, czyli utworu, ktrego jest ona skrtem. Do szybko do rozwaa wczony zosta problem zaginionej, a przez Anonima tzw. Galla wymienianej Liber de passione martiris85. Przedstawiona poniej historia stanu bada komentowana bdzie tu na bieco celem jak najlepszego jej wyzyskania. W ten sposb zrezygnowa bdzie mona chocia z czci, i tak nieuknionych, powtrze.

Pasja jest skrtem

Jedynym znanym mi badaczem, ktry uzna chcia Pasj za utwr samoistny, tzn. niebdcy wycigiem z obszerniejszego, by Wojciech Ktrzyski. Cho najpierw, podobnie do wspczesnych sobie badaczy, dopatrywa si w niej skrtu nieznanego dzi i zaginionego dziea, to wkrtce jednak zmieni zdanie, uznajc Pasj za dzieo kompletne, nie za skrt, i napisane przez duchownego polskiego86. Sd Ktrzyskiego nie osta si. Na to, e utwr jest skrtem obszerniejszej relacji mona przedstawi szereg dowodw tekstowych. Pierwszym z nich, na co zwrci uwag ju Heinrich Gisbert Voigt87, jest zdanie o otrzymaniu przez Wojciecha tego listu (suscepta enimuero hac epistola), ktre nie nawizuje do adnego ze zda poprzednich i dzisiejszy czytelnik jedynie porednio, uzbrojony w relacje poprzednich ywotw, domyla si moe, e chodzi o list wysany przez Wiligisa mogunckiego, wzywajcy biskupa Pragi do powrotu z Rzymu na teren diecezji. Voigt upatrywa take podobnego non sequitur w zdaniu o rzymskim klasztorze w. Bonifacego, gdzie Wojciech cum his moratus fratribus. Pogld Voigta na temat tego zdania powtarzano bezkrytycznie88, jednak trudno przychyli si bez zastrzeenia do oceny badacza, gdy his fratribus akurat do wyranie nawizuje logicznie, cho mniej gramatycznie do wczeniejszego in monasterio sancti Bonifacii. Z drugiej strony trzeba zgodzi si z Voigtem, e zwrot nawizywa moe do Gaudentego i Boguszy zna ich dobrze hagiograf, gdy pojawiaj si oni ze szczegami w dalszej czci opowieci. Te niecigoci oraz rwany styl widoczne s
85 Galli Anonimi Gesta principum Polonorum, [ed.] K. Maleczyski, MPH s.n. II, Krakw 1952, s. 18: Illud quoque memorie commendandum estimamus, quod tempore ipsius Otto Rufus imperator ad sanctum Adalbertum orationis ac reconciliationis gratia simulque gloriosi Bolezlaui cognoscendi famam introivit, sicut in libro de passione martiris potest propensius inveniri. 86 W . Ktrzyski, O najdawniejszych ywotach w. Wojciecha, Rozprawy Akademii Umiejtnoci. Wydzia historyczno-filozoficzny, 37 (1899), s. 89-129. [nadb.: Najdawniejsze ywoty w. Wojciecha i ich autorowie, Wydawnictwo Akademii Umiejtnoci, Krakw 1898, ss. 41] 87 Zob. H. G. Voigt, Der Verfasser der rmischen Vita des heiligen Adalbert, s. 123. 88 Np. Reinhard Wenskus w powiconym Passio z Tegernsee ekskursie w: Studien zur historisch-politischen Gedankenwelt Bruns von Querfurt, s. 204.

22

Studia i materiay

przede wszystkim w czeci utworu opisujcej ycie Wojciecha jako biskupa i mnicha. Zgodnie z pitnastowiecznym tytuem rkopimiennym (Passio s. Adalperti), mniejsze skrty obserwujemy w czci powiconej mczestwu i nastpujcych po nim translacji oraz cudom. Cho wic za cenne uzna trzeba spostrzeenie Marian Plezi, i opowie o przeniesieniu relikwii Wojciecha do Gniezna czy Pasj z Tegernsee (i jej rdo) z pniejszymi ywotami pisanymi w Polsce, ktre uwypuklay w swoim ujciu to [...], co wizao si z Polsk89, to podobiestwa tego trudno nie obwarowa uwag, e tekst w postaci, jak posiadamy jest niezbyt oszlifowanym wycigiem z utworu wczeniejszego, w ktrym proporcje ukada mogy si inaczej. Zachowywanie w pasjonaach jedynie elementw passio, translatio i miracula, przy skrceniu i pominiciu vita, jest do czsto spotykane.

Datowanie i wiarygodno Pasji

Augustyn Kolberg90 i Raimund Kaindl91 uwaali wzr Pasji z Tegernsee za najdawniejszy ywot w. Wojciecha, przeznaczony do lektury kocielnej w ramach liturgii, na co wskazywa miaa forma zachowania utworu w rkopisie starszym opatrzonego circumfleksami i akcentami. O tych ostatnich pamita jednak naley, e pochodz z rnych wiekw i w wikszoci s wtrne. Voigt upatrujc w tekcie zapisu zbioru ustnie przekazywanych opowieci, jakie mona usysze byo o Wojciechu niedugo po jego mierci na terenie wadztwa Chrobrego take odnis spraw do czasw wkrtce po mczestwie i jako pierwszy uy okrelenia on dit92 (pogoska, plotka), do ktrego odwoywali si pniejsi badacze. Do podobnych wnioskw co wczeniej Kolberg i Kaindl, doszed Max Perlbach, ktry doda do spostrzee poprzednikw take podobiestwo fragmentw Pasji do pewnych zapisek z Kroniki Thietmara (ks. IV , rozdz. 28)93, spisanej niedugo po mczestwie Wojciecha, w kadym razie przed 1018 r. U schyku lat midzywojennych Pierre David datowa utwr do oglnikowo na przed 102594. Data 1025, mier Bolesawa Chrobrego, jako terminus ad quem, przyj si do powszechnie w pimiennictwie95 ze wzgldu na zdanie Pasji, w ktrym Mieszko I okrelony jest jako uir bone memorie, natomiast Bolesaw nie jest przedstawiony jako osoba zmara.
89 M. Plezia, Pasja z Tegernsee, [w:] redniowieczne ywoty i cuda patronw Polski, Warszawa 1987, s. 26. 90 A. Kolberg, Historische Bedeutung der Passio s. Adalberti, Zeitschrift fr die Geschichte und Alterthumskunde Ermlands, 12 (1899), s. 318-322 [zwaszcza s. 319]. 91 R.F. Kaindl, Bemerkungen zur Passio s. Adalperti martiris, Deutsche Zeitschrift fr Geschichtswissenschaft, 9 (1893), S. 103-111. 92 H.G. Voigt, Adalbert von Prag, Westend-Berlin 1898, s. 226-230; on dit: s. 229. 93 M. Perlbach, Przyczynki do krytyki najdawniejszych ywotw w. Wojciecha, Kwartalnik Historyczny, 14 (1900), s. 406, 408 [potem take w wersji niemieckiej Idem, Zu den ltesten Lebensbeschreibungen des heiligen Adalbert, Neues Archiv der Gesselschaft fr ltere deutsche Geschichtskunde, 27 (1902), s. 68-70]. 94 P . David, Les bndictins et lOrdre de Cluny dans la Pologne mdivale, Paris 1939, s. 4. 95 Stanisaw Mielczarski uwaa Pasj za dzieo spisane w Gnienie midzy rokiem 1011 a 1025 rokiem (zob. S. Mielczarski, Misja pruska witego Wojciecha, Gdask 1967, s. 12-15).

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

23

Niezbyt przekonujca wydaje si propozycja Jadwigi Karwasiskiej, ktra terminus a quo wyznaczaa na r. 1009 (mier w. Brunona-Bonifacego), twierdzc i Kwerfurtczyk z pewnoci musiaby wiedzie o tym tekcie oraz z niego korzysta. Zdaniem uczonej w zwizku z tym, e nie posiadamy adnych ladw korzystania przez Brunona z Pasji z Tegernsee uzna naley, e powstaa ona ju po jego mierci96. Wobec powyszego rozumowania wysun mona zarzuty. Po pierwsze pierwowzr tekstu znanego z monachijskiego rkopisu wcale nie musia znajdowa si wczenie w obiegu na tyle szerokim, by dotrze do rk odwiedzajcego Bolesawowe ziemie hagiografa-misjonarza. Pamitajmy, e do dzisiaj zachoway si jedynie dwa rkopisy Passio sancti Adalperti i obydwa pochodz z Bawarii. Po drugie, i co waniejsze, nawet jeeli rkopis zosta Brunonowi przedstawiony, to nie mamy adnych zniewalajcych powodw, by twierdzi, e musia on z niego skorzysta. Marian Plezia, ktry czas powstania podstawy Pasji widzia podobnie jak communis opinio, jako nieprawdopodobne odrzuci te fragmenty97, co do ktrych akurat trudno mie zastrzeenia. Opowie o tym, co wydarzyo si u wrt Cholinun, jest bowiem wbrew opinii uczonego do pogodzenia z relacjami wczeniejszych ywotw. Jeeli rozpatrujemy spraw na poziomie faktograficznym, to relacj Vita altera mona w wikszoci sprowadzi do Vita prior98. Porwnanie za ich przekazw o wyprawie pruskiej Wojciecha z tym, co gosi Pasja z Tegernsee, prowadzi do wniosku, e relacje te wcale nie musz by sprzeczne. Mog by po prostu rozczne i, dziki temu, owietla mog rne aspekty i etapy tych samych wydarze99. W tym miejscu dotykamy wanego problemu zwizkw tekstowych, czcych Pasj z innymi utworami epoki.

Podobiestwo Pasji do innych tekstw = Liber de passione martyris?

Chocia przychylam si do zdania Mariana Plezi, e analizy Heinricha Gisberta Voigta podobnie zreszt jak rozwaania Reinharda Wenkusa czy Wojciecha i Stanisawa Ktrzyskich s bardzo subtelne, lecz oparte na zupenie prawie nieuchwytnych przesankach100, to jednak nie zwalnia to od ich przeanalizowania
96 J. Karwasiska, Drzwi Gnienieskie a rozwj legendy o witym Wojciechu, [w:] wity Wojciech. Wybr pism, [red.] T. Dunin-Wsowicz, Warszawa 1996, s. 74. [pierwodruk w 1956 r.] 97 M. Plezia, Pasja z Tegernsee, [w:] redniowieczne ywoty i cuda patronw Polski, Warszawa 1987, s. 27. 98 Najdokadniej jak dotd owe zgodnoci i rozbienoci faktograficzne przeledzi G. Labuda, Dwa najstarsze ywoty w. Wojciecha we wzajemnym stosunku. Stopie wiarygodnoci, [w:] Benedyktyska Praca. Studia historyczny ofiarowane o. Pawowi Sczanieckiemu OSB, [red.] J.A. Spie OP , Z. Wielgosz, Tyniec 1997, s. 49-76. 99 Z takiego zaoeniu wyszed G. Labuda (wity Wojciech. Biskup Mczennik. Patron Polski, Czech i Wgier, Wrocaw 2000, s. 212), zwaszcza przeciw koncepcji wicej Sambi z miejscem martyrium. 100 M. Plezia, Najstarszy zabytek historiografii polskiej, [w:] Idem, Od Arystotelesa do Zotej Legendy, Warszawa 1958, s. 294, przyp. 6.

24

Studia i materiay

nikogo, kto chce zaj si pochodzeniem Pasji z Tegernsee i jej stosunkiem do pozostaych Adalbertianw. Ze wzgldu na objto tych opracowa niemoliwe pozostaje rozpatrzenie wszystkich wysuwanych przez dyskutantw argumentw, w tym miejscu ogranicz si do tych przykadw, ktre powoujcy je badacze uznali za kluczowe. Podobiestwo Pasji do tekstu zewntrznego jako pierwszy zaproponowa Max Perlbach101, wskazujc na relacj o mczestwie w. Wojciecha zawart w Kronice Thietmara. Podkreli trzeba, e nie wiemy niestety jak wygldaa dokadnie opowie o Wojciechu w drezdeskim autografie Thietmarowego dziea, gdy foliantw zawierajcych interesujcy nas fragment o czym czsto si u nas zapomina po prostu brakuje102. Zmuszeni do korzystania z pniejszej by moe jednak take autorskiej103 przerbki korwejskiej zauwamy pewne zbienoci, w tym leksykalne:
Pasja z Tegernsee, Clm 18897, p. 297- Thietmar IV, 28, cod. corv., [w:] MGH 299: SRG NS 9, s. 165: Trucidatores nefandi eleuato capite, fixere illud in altum sudem, reliquum corpus amni prope fluenti inmersere [...] Ast ubi homines nefandi uelle suum in sanctum dei perfecere, not urbis claustro sese intulere [...] Pulslauvo quoque tante sanctitatis cupidus, pecunia sua uiatori data ipsum emit caput sanctum, ac misso magni thesauri pondere nuntios suos cum discipulis sancti adalberti ad redimendum reliquum corpus direxit. Sed nefandi sceleris auctores eum iam expirasse cernentes, ad augmentum sui sceleris divineque ulcionis corpus pelago mersere beatum, caput sude conviciando figentes ac exultando redeuntes. Quod Bolizlaus, Miseconis filius comperiens, data mox pecunia martiris mercatur inclita cum capite membra.

101 M. Perlbach, Przyczynki do krytyki..., s. 406-408. Za Perlbachem do podobiestwa tego wracali pniej H.G. Voigt, Adalbert von Prag, s. 313; Idem, Der Verfasser der rmischen Vita des heiligen Adalbert. Eine Untersuchung mit Anmerkungen ber die anderen ltesten Schriften ber Adalbert, sowie einige strittige Punkte seiner Geschichte, Prag 1904, s. 96; R. Wenskus, Studien zur historisch-politisches Gedankenwelt, s. 233; zob. take L. Wolfinger, Politisches Handeln mit dem hl. Adalbert von Prag. Mittelalterliche Vorstellungen von einer civitas sancta, Mitteilungen des Instituts fr sterreichische Geschichtsforschung, 114, z. 3-4 (2006), s. 219250. 102 W podstawowym kodeksie Thietmara, tzw. drezdeskim, brak czterech stron (62a-62d wedug foliacji mss); zob. edycj R. Holtzmanna w MGH SRG NS 9, s. 164, p. a. Brak uzwgldnienia tego faktu w rozwaaniach polskich badaczy skadam na karb powoywania si w tych pracach nie na krytyczne wydanie Holtzmanna z 1935 r., lecz na hybrydowy tekst aciski, jakim opatrzy swj przekad Marian Jedlicki. Tumaczeniu towarzyszy co prawda przedruk wersji aciskiej wedug kodeksu drezdeskiego, ale w tym akurat miejscu konieczne byo signicie do rkopisu korwejskiego, o czym czytelnicy nie zostali poinformowani stosown wzmiank w aparacie krytycznym. 103 Na ten temat zob. H. Hoffmann, Thietmars zweite Version, [w:] Mnchknig und rex idiota. Studien zur Kirchenpolitik Heinrichs II. und Konrads II., (MGH Studien und Texte Bd. 8), Hannover 1993, s. 151-176.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

25

Mimo nieco odmiennej kolejnoci opowiadania wida wyranie, e jednostki narracyjne relacji Thietmara znajduj swoje odpowiedniki w Pasji104. Bardzo podobne sownictwo uyte do opisu zatopienia ciaa witego, wbicia jego gowy na pal czy wreszcie rodkw, jakie przeznaczy Bolesaw na wykupienie relikwii sugerowa mog, e istnieje zaleno tekstowa midzy obydwoma utworami. Oczywicie niemoliwie pozostaje dokadne opisanie tej zalenoci105, jednak ze wzgldu na zbienoci leksykalne domyla si mona, e podobiestwo w tym przypadku nie wynika z korzystania ze wsplnej tradycji oralnej. Zastanawia jednak, e akwen, do ktrego poganie wrzucaj ciao mczennika w tekcie jednym to rzeka (Pasja), w drugim za morze (Thietmar). Wraz z wejciem w krg pozostaych powoywanych w pimiennictwie podobiestw, pojawiaj si powane wtpliwoci. Spord wymienianych przez Gerarda Labud zbienoci midzy tekstem Pasji z Tegernsee a tzw. redakcj montekasysk Vita prior106 (dalej VP , rC), majcych wiadczy o rzekomej poredniej107 zalenoci tekstu drugiego od pierwszego, adne z nich nie jest w rzeczywistoci przekonujce. Oczywicie nie sposb wykluczy, e podobiestwa owe s ladami wsplnej lektury, ale forsowane przez uczonego prawdopodobiestwo takiego stanu rzeczy108 osabi stosunkowo atwo, gdy wskae si na to, e porednia zaleno tekstowa nie jest tu jedyn moliwoci. Ot podobiestwa owe s na tyle niespecyficzne, e sprowadzi je mona do znajomoci nieformalnie rozprzestrzeniajcych si pogosek o Wojciechu. Z czterech proponowanych przez Gerarda Labud fragmentw zbienych omwmy dwa najbardziej, zdaniem uczonego, wyraziste.

104 Dla porzdku odnotujmy nastpujce pary: 1. PT: trucidatores nefandi, homines nefandi Thiet.: sceleris auctores nefandi; 2. PT: uelle suum in sanctum dei perfecere Thiet.: eum iam expirasse cernentes; 3. PT: claustro sese intulere Thiet.: redeuntes [do owego claustrum]; 4. PT: eleuato capite, fixere illud in altum sudem Thiet.: caput sude conviciando figente; 5. PT: reliquum corpus amni prope fluenti inmersere Thiet.: corpus pelago mersere beatum; 6. PT: Pulslauvo [...] pecunia sua data ipsum emit caput sanctum [...] magni thesauri pondere ad redimendum reliquum corpus Thiet.: Bolizlaus, Miseconis filius comperiens, data mox pecunia martiris mercatur inclita cum capite membra. 105 Czy Thietmar zna tekst Pasji z Tegernsee, czy moe podobiestwo owe wynika z istnienia tekstu trzeciego, bd nawet acucha tekstw porednich? Jeeli mamy do czynienia z drug ewentualnoci, to czy chodzio o jaki wikszy utwr, czy moe o krtk zapisk? 106 G. Labuda, Reminiscencje Pasji w. Wojciecha z Tagernsee [sic!] (okoo 1025) w scenach jego ywotu na Drzwiach Gnienieskich (okoo 1180), [w:] Homines et Societas. Czasy Piastw i Jagiellonw. Studia historyczne ofiarowane Antoniemu Gsiorowskiemu w szedziesit pit rocznic urodzin, [red.] T. Jasiski, T. Jurek, J. M. Piskorski, Wydawnictwo Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk, Pozna 1997, s. 57-59. 107 Uczony zdecydowanie wyklucza tu zaleno bezporedni, z czym niewtpliwie przyjdzie si zgodzi; por. ibidem, s. 59. 108 G. Labuda, Reminiscencje Pasji, s. 58-63.

26

Studia i materiay

Pasja z Tegernsee, Clm 18897, p. 297, VP, rC [w:] MPH IV/1, s. 84 299 Trucidatores nefandi eleuato capite, fixere illud in altum sudem, reliquum corpus amni prope fluenti inmersere, inuidentes coruscantem populo lucere lucernam [..] sex dies corpus almum in flumine cui inmerserant requieuit, septimo autem die piscino more defluit ad ripam vbi inueniebatur tribus uidelicet diebus, caput in sude fixum ab aquila ne ab ullo uolucrum tangeretur custoditvm dira barbaries [...] caput martyris palo fixerunt, corpus uero dilacerandum bestiis dimiserunt; [...] corpus eius [...] in mari dimerserunt Sed ut ostenderet [...] Deus, cuius meriti esset [...] martyr et pontifex, per triginta dies iussu ab aquila corpus eius sanctissimum custoditur. Ubi nulla fera, nulla auis accedere potuit, cum diuino iudicio aquilam custodem aspexit.

W pierwszym z powoywanych przykadw niewtpliwie podobny jest motyw wbicia przez Prusw gowy Wojciecha na pal109. Zauwamy jednak zarazem, e odmienne sownictwo (sudis vs. palum; trucidatores nefandi vs. dira barbaries) nie skania, w przeciwiestwie do odpowiedniego fragmentu w Kronice Thietmara, do mwienia o zalenoci tekstowej. Warto zwrci uwag take na to, e co prawda w obydwu relacjach ciao wrzucone zostaje do wody, jednak w Pasji mowa jest o rzece a w rC ywota Pierwszego czytamy o morzu, podobnie jak wczeniej u Thietmara. Drugi fragment dotyczcy ora jest jeszcze mniej przekonujcy i dotyczy motywu do czsto w hagiografii obecnego110. Podobiestwo oznacza tutaj, e wrd krcych o Wojciechu opowieci stra, jak trzyma orze nad zwokami (czy to gow, czy ciaem witego) odgrywaa poczesne miejsce. Na to, e mamy do czynienia z zapisem niejednolitej tradycji, oralnej raczej, wskazuje odmienno czci relikwii, ktrych orze mia pilnowa (Pasja: caput, red. montekasyska: corpus) oraz dramatycznie odmienna liczba dni, podczas ktrych ptak w stra mia trzyma (Pasja: trzy; red. montekasyska: trzydzieci). Krtko mwic, jeeli podobiestwa te wyglda mog co naley dopuci na lady wsplnej lektury, to jednak o wiele lepiej tumacz si one istnieniem osnutej wok Wojciecha tradycji ustnej. By moe po jakim czasie zapisanej w tym, czy owym tekcie, jednak bez widocznej dnoci do ujednolicenia. Monte Cassino byo zainteresowane Wojciechem i podtrzymywao w jego kult na co
109 Doda do tego naley, e w obydwu tekstach wydarzenie datowane jest w odniesieniu do wita w. Jerzego mczennika, w ktrego obszernym dossier hagiograficznym (cho w tekstach pnych jedynie) napotka mona na ten hagiograficzny motyw. 110 Lista witych, ktrych cia pilnowa orze jest duga i podane poniej przykady nie s wcale wyczerpujc enumeracj: w. Prisca mczennica (III. w.; BHL 6926; AASS, Ian II, s. 187, De S. Prisca Virgine et Martyre, Acta ex ms. monasterii S. Maximini, cap. 4, 18), w. Florian (III/IV w.; BHL 3058; AASS Mai I, s. 465: De S. Floriano Principe Officii et Sociis Martyribus Laureaci, Alia Acta ex ms. Carthusiae Gamnicensis, cap. 5; cho wczeniej take w martyrologium kompilowanym na przeomie IX i X w. przez Notkera Jka, zob. PL 131, kol. 1078a), Sergiusz i Bakchus (III w., tu stranikiem by orze w towarzystwie lwa), w. Fortunat mczennik z towarzyszami Antesem i Gajuszem (III/IV w).

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

27

wskazuje nie tylko redakcja C Vita prior, ale take wczesna budowa powiconego mu otarza w kapliczce w. Stefana111, czy zachowane pniejsze fragmenty czyta na oficjum w. Wojciecha112. Heinrich Gisbert Voigt twierdzi z kolei, i w tekcie Pasji znale mona sowa verbatim zaczerpnite z tekstw ywota pierwszego oraz ywota autorstwa Brunona113. Tych przykadw szczegowo rozpatrywa nie bdziemy, bowiem Wenskusowi mimo deklarowanych przeciwnych zamiarw udao si skutecznie wykaza, e rzekome podobiestwa midzy jzykiem Pasji z Tegernsee a sownictwem wczeniejszych ywotw s na tyle niecharakterystyczne, e mona je sprowadzi do idiomu powszechnego w hagiografii na przeomie X i XI w114. Trzeba jednak zgodzi si z Wenskusem, e uycie epitetu metonimicznego urbis Romane excelsa menia ingrediente (za tzw. ywot pierwszy: dulcis Romae moenia reuisit) jest zastanawiajce i moe wiadczy o wsplnej lekturze. Dodajmy od razu jednak, e kandydata do owej wsplnej lektury upatrywa winnimy raczej w znanej hagiografowi Eneidzie Wergiliusza115, ni w procesie wzajemnego zapoyczenia ottoskich pisarzy. Wszystkie pozostae przykady sprowadzi mona do powszedniego sownictwa116 (Pasja: monachico induitur habitu, VP rC 16: monachico habitu illum induit; Pasja: Mira res et inaudibilis!117, VA rozdz. 12 i 23: mira res!; Pasja: corpus truncatum corruit in terram, VP rA, rB, rC rozdz. 30: nobile

111 Za opata Atenulfa (1022); zob. Chronica Monasterii Casinensis II.32, [wyd.] H. Hoffmann, MGH SS 34, s. 229 [tekst A]: In ecclesia porro sancti Stephani qu iuxta portam monasterii sita erat, altarium sancti Adelberti quem superius factum martyrem diximus, ab occidentali parte adiunxit, eandemque pingere inchoauit. 112 Zob. Lesungen fr das Officium S. Adalberti (aus Monte Cassino), [wyd.] A. Kolberg, Zeitschrift fr die Geschichte und Alterthumskunde Ermlands, 7 (1881), s. 518-520. 113 Zob. H.G. Voigt, Der Verfasser der Rmischen Vita des Heiligen Adalbert, Prag 1904, passim (zwaszcza s. 89, 104, 123-131). 114 Omwienie przykadw H.G. Voigta zob. R. Wenskus, Studien zur historisch-politischen Gedankenwelt Bruns von Querfurt, s. 206nn. 115 Eneida, ks. 1, w. 6-7: [] Genus unde Latinum | Albanique patres atque altae moenia Romae; cyt. za wydaniem P. Vergilii Maronis opera, [ed.] R.A.B. Mynors, Oxford 1969. 116 Przyzna to poniekd sam Wenskus w kliwej uwadze po adresem Voigta dopatrujcego si zalenoci tekstowej midzy Pasj a ywotem pierwszym na podstawie wsplnego uycia zwrotu noli contristrari (Vita prior: nolite contristrari); zob. R. Wenskus, Studien zur, s. 211: Bei dieser seltenen Wendung ist eine irgendwie geartete literarische Abhngigkeit doch wohl kaum mehr zweifenhaft. 117 Podobne sformuowania wprowadzi w Dialogach Grzegorz Wielki (Mira res, atque in exemplo dominici operis uehementer stupenda; zob. Dialogorum ks. III, rozdz. 37, 9, cyt. za wyd. Sources Chretiennes, t. 260, [ed.] A. de Vogue, s. 416, czy ibidem o w. Maurze, s. 158: Res mira et post Petrum apostolum inusitata; por. ibidem, passim: Mira res ualde et uehementer stupenda; Mira res; Mira uelde res; Res mira et post Petrum apostolum inusitata). Stamtd, nierzadko zapewne za porednictwem martyrologiw (ostatni z powyszych przykadw ze zmian mira na noua pojawia si np. w Martyrologium romanum przy omawianiu w. Maura, analogicznie jak w Dialogach; zob. MR, 15 stycznia), rozprzestrzenio si do powszechnie.

28

Studia i materiay

corpus terram occupat, VA, rozdz. 33: cadens cadaver118 matrem terram occupat)119, przypadku, tudzie wsplnego rda informacji (opowie o przywoaniu Wojciecha przez diecezjan za porednictwem arcybiskupa Moguncji), przy czym rdem informacji wcale nie musi by zapiska albo jedna konkretna osoba, ale zesp ustnych opowieci, rozpowszechnianych w krgach osb zainteresowanych nowym witym. Zanim omwimy przykady podane przez Reinharda Wenskusa przypomnie trzeba, e byy one skierowane zwaszcza przeciwko120 mniemaniu Voigta, uwaajcego, e autorem pierwowzoru Pasji (czyli, jego zdaniem, wspomnianej przez Anonima tzw. Galla Liber de passione martiris121) by Brunon z Kwerfurtu, a elementy ewidentnie niezgodne z pozostaymi tekstami Brunona i zawartym w nich ogldem wiata miay by zmianami wprowadzonymi przez edytora pniejszego, majcego odmienny wiatopogld. Voigt wysun take argument filologiczny, a dokadniej stylistyczny, za przypisywaniem autorstwa Pasji bd jej wzorca Brunonowi, wskazujc na podobiestwo stylu oraz, podobnie jak Max Perlbach, na czste uywanie ablativu gerundii zamiast participium praesentis122. Nie przekonaa ta argumentacja Reinharda Wenskusa, ktry akceptujc najwyraniej wywd filologiczny Voigta wskazywa, e jedno stylu moga nada przerabianemu tekstowi osoba wprowadzajca zmiany. Obydwie opinie zarwno Voigta, jak i Wenskusa atwo osabi. Po pierwsze jednolito stylistyczna jest jedn z pewniejszych wskazwek przy identyfikowaniu autorstwa danego dziea. Na tej podstawie atwo np. uzna autora tzw. ywota Piciu Braci oraz ywota drugiego w. Wojciecha za jedn i t sam osob. Oczywicie argumentacja z jednoci stylu ma swoje ograniczenia, ale w konkretnym przypadku Pasji z Tegernsee trudno wyobrazi sobie, eby redniowieczny edytor z jednej strony gdy wprowadza powane zmiany dba pieczoowicie o jednolito stylu, a z drugiej gdy dokony118 Tu jedynie na marginesie zauwamy jak w charakterystyczny dla siebie sposb Brunon odmieni wymow poprzednika. Nobile corpus ywota pierwszego staje si cadens cadauer, przywizanym do swej matki ziemi trupem. 119 W drugim z przypadkw Wenskus doszukiwa si (Studien zur, s. 212) wikszego podobiestwa tekstu Pasji do ywota drugiego jedynie na podstawie wsplnej obu tekstom kolejnoci wymieniania (ciao witego pada na ziemi, dusza za ulatuje do nieba), w przeciwiestwie do ywota pierwszego (dusza witego ulatuje do nieba, ciao za pada na ziemi). 120 Wenskus w zasadzie od s. 212 do s. 234 udowadnia, e Voigt myli si, gdy twierdzi, e autorem tekstu wzoru Pasji by Brunon. 121 Autorstwo Liber de passione martyris przypisywano Brunonowi (W . Ktrzyski, cyt. wyej, S. Ktrzyski, O zaginionym ywocie w. Wojciecha, H.G. Voigt, cyt. wyej., G. Labuda, Studia nad pocztkami..., s. 251). Do gosw protestu zaliczy naley M. Perlbacha (w KH 14 (1900)) i cytowanego czsto Wenskusa. Ostatnio Gerarda Labuda traktowa Liber de Passione i tzw, Pasj z Tegernsee jako dwa osobne teksty, powstae w otoczeniu Gaudentego, ale przypuszczalnie przez tego samego pisarza (Droga yciowa Radzima, s. 187; z powoaniem na prac S. Ktrzyskiego). Plezia w ogle nie wspomina o moliwoci utosamienia rda Pasji z Tegernsee z jak postaci Liber de passione martyris, uznajc argumenty za zbyt subtelne (zob. wyej). 122 Zob. R. Wenskus, Studien zur, s. 215, przyp. 73.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

29

wa skrtw wykazywa daleko idc niedbao. Po drugie, wtpliwe jest take wyprowadzanie wnioskw o autorstwie z uywania, rzekomo w sposb unikalny i podobnie jak Brunon, ablativu gerundii. Dugotrwae nieporozumienie dotyczce owej konstrukcji gramatycznej jest sprawk Franza Augusta Brandsttera, ktry niemal ptorej stulecia temu stwierdzi po prostu, e jest to uycie nieklasyczne123. Dodajmy od razu jednak, e pojawia si ono przecie take, cho nieco rzadziej, we wszystkich redakcjach ywota pierwszego124, tekstw o bezspornie zrnicowanym autorstwie. Co wicej ablativus gerundii jest bardzo pospolity od IV w. wcznie125, a wic take w czasach ottoskich126. Spotykamy go zarwno w Wulgacie, jak i w niektrych spord ksig deuterokanonicznych127 zachowanych jedynie w postaci przekadw staroaciskich (tzw. Vetus Latina)128 a czsto cytowanych przez naszych hagiografw. Liczne wiadectwa uycia tej konstrukcji widoczne s take w samym Tegernsee w latach 30. XI w., a wic niemal rwnoczenie do spisania pierwowzoru Pasji z monachijskiego rkopisu, gdy ablativus gerundii, z upodobaniem o wiele wikszym ni Brunon, stosowa anonimowy autor eposu Ruodlieb129. Biorc pod uwag ma objto tekstu Passio S. Adalperti nie sposb nie zauway, e panuje w niej relatywnie o wiele wiksze zagszczenie przykadw uycia tej konstrukcji (spotykamy j a osiem razy), ni w ywocie drugim autorstwa Brunona (dziesi w red. duszej i osiem w krtszej). Osobne sowo w przedstawieniu stanu bada naley si rozprawie Stanisawa Ktrzyskiego. Obok cytowanego studium Maxa Perlbach, jest to najobszerniejsza, jak dotd, praca na temat Pasji z Tegernsee. Rozprawa ta traktuje o Liber de passione martiris, dziele zaginionym, o ktrym wspomina Anonim zw. Gallem jako
123 F.A. Brandstter, Wo erlitt der h. Adalbert den Mrtyrertod?, Altpreussische Monatsschrift, 1 (1864), s. 337, przyp. oznaczony *. 124 W redakcji zaalpejskiej piciokrotnie, za w tzw. awentyskiej i montekasyskiej po cztery razy; zob. np. MPH IV/1, s. 4, 8, 24, 37, 53, 51, 59, 71, 78, 73. Dla porwnania red. dusza ywota drugiego zawiera dziesi przykadw uycia tej konstrukcji, red. krtsza za sze. 125 Zob. A.G. Elliott, A brief introduction to Medieval Latin Gramar, [w:] Medieval Latin. Second Edition, [red.] K.P . Harrington, J. Pucci, Chicago 1997, s. 22; por. N. Zacour, Ecclesiastical and University Administration, [w:] Medieval Latin. An Introduction and Bibliographical Guide, [red.] F.A.C. Mantello, A.G. Rigg, Washington DC 1996, s. 191. 126 Na ten temat zob. M. Hermann, Die Latinitt Widukinds von Korvei, Greifswald 1907, s. 103. 127 Por. jednak uwagi P . Burtona (The Old Latin Gospels: A Study of Their Text and Language, Oxford 2000, s. 186-187) ktry rozrniajc uycie klasyczne od pniejszego, utosamiajcego ablativus gerundii z participium praesentis zaznacza, e autorzy Vetus Latina konsekwentnie trzymali si uycia klasycznego. 128 Do ksig, ktrych przekadu nie podj si Hieronim, i ktre w zwizku z tym rozpowszechniane byy w dawniejszych tumaczenia nale: Mdro Syracha, Ksiga Mdroci, 1 oraz 2 Ksiga Machabejska, Ksiga Barucha i List Jeremiasza; zob. G. Rubio, Semitic influence in the history of Latin syntax, [w:] New Perspectives on Historical Latin Syntax, t. 1: Syntax of the Sentence, [red.] P . Baldi, P . Cuzzolin, Berlin-Hague 2009, s. 201-202. 129 G. B. Ford Jr., The Ruodlieb. Linguistic Introduction, Latin Text, And Glossary, Leiden 1966, s. 17-20, gdzie omwienie wraz z ponad setk przykadw.

30

Studia i materiay

o rdle swojej wiedzy na temat tzw. zjazdu gnienieskiego130. Zdaniem Gerarda Labudy od studium Ktrzyskiego nie wniesiono do dyskusji nic istotnego131. Na spostrzeenia Stanisawa Ktrzyskiego naley zwrci baczn uwag take dlatego, e jako nieliczne w caej historii bada nad tym tekstem, byy one oparte na studium kodeksu Clm 18897. Mimo e oparte na autopsji, ju spostrzeenia Ktrzyskiego co do kodeksu nie s pozbawione niejasnoci. Co prawda kolejno tekstw w ramach kolekcji zidentyfikowana jest poprawnie, jednak trudno zgodzi si z Henrykiem Frosem132, e jest to odnotowanie dokadne, bowiem w spisie dokonanym przez Ktrzyskiego brakuje kilku tekstw133. Bdne jest, moim zdaniem, przede wszystkim twierdzenie uczonego, e Pasja Wojciecha i relacja Wiperta pisane s jedn rk134. Pierwszy z utworw przepisywali dwaj skrybowie (por. uwagi zawarte w opisie rkopisu), za Hystoria de predicatione spisana jest przez jedn osob w tym samym czasie, co poprzedzajcy tekst, ale nie utosamiabym jej z adnym ze skrybw Pasji135. Ciekawe, ale silniejszych podstaw pozbawione jest twierdzenie Ktrzyskiego, e sprawc tego, e oba dzieka wystpuj razem jest Wipert, autor drugiego z wydawanych poniej tekstw, ktry przywie miaby z Prus dziea Brunona i podczas swoistego tourne przyczynia si do proliferacji kopii. Z tych domysw wnosi uczony, e Pasj datowa mona na lata przed 1009 (rok mierci Brunona)136. Uznaje przy tym, e rdo tzw. interpolacji C w Kronice Ademara z Chabannes wykazuje niezwyke podobiestwo do przekazu Pasji ze wzgldu na to, e zawiera, obok opowieci o Wojciechu, take informacje o Brunonie137. Argument Ktrzyskiego powanie traci na wartoci, gdy zauwaymy, e oczywicie relacja Wiperta nie ma absolutnie nic wsplnego treciowo ani formalnie z relacj Ademara138. Zgodnie z wczeniejszymi obserwacjami odnotowuje Ktrzyski skrtowo Pasji w jej pierwszej czci, cho bdnie, moim zdaniem, skrcenia dopatruje si w relacji o posudze biskupiej Wojciecha (paulisper in adventus eos demulcens),
130 Galli Anonimi Gesta principum Polonorum, [ed.] K. Maleczyski, MPH s.n. II, Krakw 1952, s. 18. 131 G. Labuda, w. Wojciech. Biskup mczennik, Wrocaw 2000, s. 38. 132 H. Fros SJ, Wczesne ywoty w. Wojciecha, [w:] rodkowoeuropejskie dziedzictwo witego Wojciecha, [red.] A. Barciak, Katowice 1998, s. 111. 133 Por. zawarty w niniejszej pracy spis zawartoci z prezentowanym przez S. Ktrzyskiego, O zaginionym ywocie, s. 259-260. 134 S. Ktrzyski, O zaginionym ywocie, s. 260, przyp. 1. 135 Podobnie po przeprowadzeniu autopsji kodeksu uwaa H. Fros SJ, Wczesne ywoty w. Wojciecha. Stan i potrzeba bada, [w:] rodkowoeuropejskie dziedzictwo w. Wojciecha, [red.] A. Barciak, Katowice 1998, s. 111. 136 S. Ktrzyski, O zaginionym ywocie, s. 260-261, gdzie uczony po prostu stwierdza, e uwaa Wiperta za tego, ktry przenis utwory na teren Niemiec; zob. te s. 286, gdzie uczony twierdzi ju, e Wipertow rol wykaza powyej. 137 S. Ktrzyski, O zaginionym ywocie, s. 286. 138 Ademari Cabannensis Chronicon III.31, [ed.] P . Bourgain-Hemeryck, R. Landes, G. Pon, [seria: Corpus Christianorum. Continuatio Mediaevalis 129], Turnhout 1999, s. 151-153.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

31

uznajc, e usunite rzekomo zostay w tym miejscu opisy pasterskich niepowodze przyszego witego139. Na gruncie edycji wczeniej postpi podobnie Kolberg, wprowadzajc w tym miejscu koniektur tyle odwan, co zbdn140. Wtpliwe metodycznie wydaje mi si takie divinatio dokonywane na rkopisach Pasji przy pomocy relacji Vita prior i Vita altera. Po pierwsze bowiem, nie wiemy, jak wygldaa pena relacja o posudze biskupiej Wojciecha we wzorze utworu. Po drugie, i to uwaam za decydujce, Pasja mimo skrtowoci konsekwentnie przedstawia Wojciecha jako penego sukcesu biskupa, za ktrym tskni diecezjanie, i ktry jedynie ze wzgldu na humilitas porzuca biskupowanie, gdy wie si ono z doczesnymi zaszczytami. Kategorycznie sprzeciwia si Ktrzyski domysom Voigta o tym, ze utwr przekazuje wiadomoci, jakie kryy ustnie w Polsce czasw po mierci Wojciecha141, jednak wbrew temu, co twierdzi uczony, argumentacja o tradycji oralnej nie opiera si jedynie na obecnych w tekcie formuach fertur, perhibetur142, ale take na tym, e podobiestwa Pasji do przekazw wczesnych (poza Thietmarem) nie s na tyle due, by mwi z przekonaniem o zalenoci tekstowej. Conajmniej podda w wtpliwo da si take kluczowe dla argumentacji Stanisawa Ktrzyskiego porwnawcze zestawienie relacji czterech tekstw (Pasja z Tegernsee, relacja Anonima tzw. Galla, Kronika Thietmara, tzw. interpolacja C w Kronice Ademara z Chabannes). Fragment Kroniki Anonima nie ma adnych stycznych z zachowan w rkopisie monachijskim Pasj. Zgodzimy si co prawda z Ktrzyskim, e Thietmar korzysta musia z jakiej opowieci o Wojciechu w okresie spisywania interesujcej nas czci Kroniki, ale twierdzenie, e wzorzec ten przynis do Saksonii Wipert okoo roku 1009, jest do daleko idcym domysem, nie posiadajcym poparcia w materiale rdowym. Jeszcze mniej przekonujc konstrukcj jest wnoszenie, e przyniesiony przez Wiperta zbir utworw zawdrowa w jakiej postaci do Akwitanii, na co wskazywa miaoby zestawienie Wojciecha i Brunona w tzw. interpolacji C Kroniki Ademara z Chabannes. Tyle jeeli idzie o zastrzeenia oglne. Powici warto jednak nieco uwagi argumentom szczegowym, wysuwanym przez Ktrzyskiego jako podstawa dla porwnania przekazw czterech tekstw. W tych szczegach wida bowiem, e owa postulowana zaleno nie jest literalna i pozostaje gwnie na poziomie wydarze opisywanych, a i to nie zawsze. Najpierw wic mamy do czynienia z wykupieniem ciaa i gowy Wojciecha przez Bolesawa (w Pasji gow przynosi do Gniezna przypadkowy podrnik), przy czym sownictwo nie uderza szczeglnym podobiestwem143. Nastpnie (tej opowieci brak w relacji Thietmara) relikwie zo139 S. Ktrzyski, O zaginionym ywocie, s. 262. 140 Z waniejszych koniektur wprowadzonych przez Kolberga odnotowa trzeba zmian glorianter na inglorianter (s. 502), ad mestres locum na ad menses tres (s. 504). 141 S. Ktrzyski, O zaginionym ywocie, s. 262. 142 Zob. zadziwiajc gimnastyk leksykaln Kolberga (s. 500-501) wok tych zwrotw oraz okrelenia viator. Badacz by przekonany, e autorem dziea byli towarzysze Wojciecha i, w zwizku z tym, nie mog zostawi tych sformuowa bez komentarza. 143 Cho Ktrzyski (O zaginionym ywocie, s. 288, przyp. 1) prbuje przekonywa, e comparauit (Anonim zw. Gallem) i comperiens (Thietmar), comperto (tzw. interpolacja C Ademara) czy podobna pisownia.

32

Studia i materiay

staj zoone w bazylice wybudowanej przez Mieszka (Pasja), w metropolii gnienieskiej (Anonim tzw. Gall), w nowym klasztorze, zbudowanym dla Wojciecha (interp. C Ademara). Tym, co Ktrzyski uznaje za najwaniejsze z podobiestw czcych przekazy, jest wrzucenie przez Prusw ciaa Wojciecha do wody (czego brak u tzw. Galla)144. Ktrzyski kadzie szczeglny nacisk na sowa inmersere (Pasja), mersere (Thietmar), demerserunt (tzw. interpolacja C Ademara), co oczywicie nie moe by nijak argumentem za wspln podstaw, gdy po pierwsze, s to jednak rne, cho pokrewne, sowa, po drugie za, trudno wyobrazi sobie w tym miejscu inne czasowniki. Jednak do wniesienia zdecydowanego sprzeciwu skaniaj rnice, nad ktrymi Ktrzyski przeszed do porzdku dziennego145. Ot przekazy te nie mwi po prostu o wodzie, lecz odpowiednio o rzece (Pasja), morzu (Thietmar), jeziorze (tzw. interpolacja C Ademara). Przekaz Pasji w tym miejscu nie jest skrcony i komentuje to wydarzenie za pomoc relewantnej aluzji do w. Jana Chrzciciela. Jeeli w postulowanej przez uczonego podstawie znajdowaa si ktra z powyszych wersji, to doprawdy trudno wyobrazi sobie sens rzekomych modyfikacji, ktrych efektem jest zachowana do dzi posta przekazw. Co wicej rnice dotycz te tego, co Prusowie zrobili z gow witego. Pasja i Thietmar mwi co prawda cho nieco odmiennymi sowami o zatkniciu gowy na pal (u Galla tego motywu nie mamy, za w interpolacji C Ademara gowa rzucona jest na polan, dzikim zwierztom na poarcie), ale to podobiestwo, ktre nie musi zakada wsplnego tekstu. Motyw ora bronicego gowy Wojciecha wystpuje jedynie w Pasji. Trzeba podkreli bowiem, i w tym miejscu Stanisaw Ktrzyski, ktry najpierw krytykowa emendacje dokonywane przez innych badaczy146, sam uciek si do tego zabiegu i dla wygody anioa z tzw. interpolacji C Ademara dowolnie zamieni na ora147. Jednak nawet poprawiony w ten sposb tekst wci mwi o chronieniu gowy (Pasja) a nie ciaa (tzw. interpolacja C Ademara). S to podobiestwa dajce si wytumaczy podatn na zmiany tradycj oraln, lecz nie wykorzystaniem wsplnego tekstu. Zupenie odmienne jest w tekstach narzdzie mordu. Pasja z Tegernsee kae Prusom uy siekiery, wzgldnie topora (extensa dolatura), podczas gdy Thietmar wyranie mwi o kolcu, wzldnie o grocie wczni (cuspide), za tzw. interpolacja C Ademara o elaznych strzaach, ewentualnie o pociskach (ferreis missilibus). Wspominam o tym, bo wydaje mi si, e narzdzie, jakim zadano mier mczennikowi nie byo chyba dowolnie i bez atwego do identyfikacji celu zmieniane. Pozostae wymieniane przez Ktrzyskiego podobiestwa polegaj na rzekomo wsplnej pisowni nazw wasnych (np. Miseco, Misico; Pruze, Prucorum; Poloniam, Pollianam), ale przekonujcy wrd
144 Ktrzyski wspomina o tym dwukrotnie i z emfaz jako o szczegach mierci do charakterystycznych (Idem, O zaginionym ywocie, s. 286) oraz podobnych, do jednej wsplnej klasy tylko dajcych si zaliczy szczegach (ibidem, s. 287). Z przypisw uszczegowiajcych dowiadujemy si jednak, e liczba mnoga jest na wyrost i chodzi o podobiestwo jedno, a mianowicie o wrzucenie przez Prusw ciaa zamordowanego Wojciecha do wody. 145 S. Ktrzyski, O zaginionym ywocie, s. 289, przyp. 1. 146 Ibidem, s. 264, 265-266, 283. 147 Ibidem, s. 289.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

33

nich jest jedynie przypadek nazwy stolicy biskupiej Wojciecha, zapisanej w Pasji i interpolacji C Ademara jako Pragra148. Przyznajmy, e to jednak za mao, by przyjmowa zaleno tekstow obydwu utworw. Nawet jeeli przyjmiemy tez Ktrzyskiego, e to Wipert zaj si mia transferem tekstw do Niemiec, to niejasne pozostaje, dlaczego oprcz tzw. ywota Piciu Braci i ywota Wojciecha, tekstw autorstwa swojego mistrza, miaby on zabiera jak wersj tekstu, wsplnego wszystkim porwnywanym relacjom. Znana nam fragmentarycznie zawarto wzoru Passio s. Adalperti, jest nonikiem pogldw ze styku teologii i polityki diametralnie odmiennych od tych, ktre ywi mistrz Wiperta. Zakada za, e cechujcy si jak chc niektrzy niskim poziomem umysowym Wipert, po prostu zabra to, co mu dano na drog trudno przyj. Musielibymy bowiem zakada, e do wanej misji propagandowej wiadomie upatrzono w otoczeniu Bolesawa czowieka niskich lotw. Czy jednak Bolesaw pragnc propagowa za pomoc Liber de passione martiris swj wizerunek jako hojnego donatora z caym opisanym w Liber de passione przepychem, wysyaby wanie Wiperta z zadaniem rozprzestrzeniania tego tekstu? Czy poruczajc to donone zadanie olepionemu prostaczkowi, zapomniaby wyposay go na drog we wszystko co niezbdn tak, by ten zmuszony by prosi dobrych chrzecijan o pomoc materialn? Mimo wszelkich pochwa kierowanych w utworach epoki pod adresem cnoty sancta simplicitas, upatrywanie w Wipercie rozsadziciela tradycji Wojciechowo-Brunonowej nie wydaje mi si przekonujce. Wrmy do przykadw zalenoci midzy Pasj, bd jej wzorem, a innymi utworami hagiograficznymi. Reinhard Wenskus poda swoje wasne przykady i przyzna trzeba, e niektre z nich s zastanawiajce. Zdaniem uczonego149 wsplne sowo okrelajce zbiegajcy si uulgus przekazu tegernseeskiego z rkopisem 145 z Monte Cassino (tumultuantis; rA ma tu inhers) wiadcz o zalenoci redakcji kasyskiej od pierwowzoru Pasji (nie na odwrt). To tylko jedno sowo, ale musimy mie je na uwadze. Nie przekonuj inne podane przez uczonego przykady na czno z VP rC. Bdnie skada Wenskus jedno z kluczowych dla jego argumentacji zda w Pasji. Zamiast poprawnego: Ille molliter ridens ab inceptis non obticuit orationibus. Subitoque in illum irruens ex illis unus extensa dolatura capitali eum martirizauit sententia daje Ille molliter ridens ab inceptis non obticuit orationibus subitoque in illum irruentes150. Prawidowe zoenie zdania odmiennie umiejscawia funkcj jak peni w nim irruens unus i ujawnia, e niekoniecznie mamy tu do czynienia z zapoyczeniem tekstowym rkopisu kasyskiego (MC 145) wzgldem Pasji i rwnie dobrze widzie moemy w tym podobiestwie niezalen konwergencj wynikajc z opisywanej materii. Na rzekomym podobiestwie fragmentu o wykupieniu zwok z relacj Anonima Galla opiera si domys, e Pasja powsta musiaa w Polsce151. Ponownie
148 149 150 151 W Pasji zapis ten jednak emendowano szybko na Praga (zob. poniej, edycja). R. Wenksus, Studien..., s. 213-214. Ibidem, s. 277. Ibidem, s. 216nn, gdzie take omwienie starszego pimiennictwa.

34

Studia i materiay

jednak zestawienie miejsc obydwu tekstw nie wskazuje na konieczn zaleno tekstow. Anonim tzw. Gall I, 6. Postea uero corpus ipsius ab ipsis Prusis Bolezlauus auri pondere comparauit et in Gnezna metropoli condigno honore collocauit. Pasja z Tegernsee Pulslauo ... misso magni thesauri pondere nuntios suos ... ad redimendum reliquum corpus direxit ... Pulslao ... obuiam iens, condigno honore suam deportari fecit in urbem ac in basilica ... reuerenter collocauit.

Do tego podobiestwa dodaje Wenskus take nieustraszenie Wojciecha (Pasja: inpauidus / Gall: intrepidus), majce by odpowiedzi na relacj Brunona, w ktrej Sawnikowic obawia si morskiego huku. Wenskus uwaa, e istnienie elementw wsplnych z ywotem pierwszym takich, co do ktrych Brunon mgby mie zastrzeenia, wiadczy na rzecz tego, e to nie Brunon by autorem pierwowzoru Pasji152, z czym oczywicie trudno si nie zgodzi.

Imiona
Poczwszy od Wilhelma von Giesebrechta, pierwszego wydawcy Passio s. Adalperti, badacze prbowali wyciga wnioski dotyczce autorstwa tekstu oraz jego pierwowzoru z zapisu imion, jakie pojawiaj si monachijskim rkopisie. Giesebrecht ze wzgldu na form zapisu imion sowiaskich w autorze Pasji widzie chcia Sowianina153. Wkrtce na amach Altpreussische Monatsschrift rozgorzaa ten temat dyskusja, w ramach ktrej alternatywn propozycj wysun Franz August Brandstter, sugerujc, e tekst skomponowa Niemiec, znajcy jednak jzyk sowiaski154. Z polskich badaczy podobn tez wysun mody Wojciech Ktrzyski155, ze swojej strony kadc nacisk na typowe dla jego zdaniem zapisw niemieckich oddanie brzmienia b za pomoc p (jak w imionach Pulslauo, Adalpertus). Po wielu latach uczony zmieni jednak zdanie i w autorze dopatrywa si polskiego duchownego156. My za zauwamy krtko, e analogie157 dla zapisu
152 Wenskus, Studien..., s. 215. 153 W . von Giesebrecht, Eine bisher unbekannte Lebensbeschreibung des heiligen Adalbert. Abdruck und kritische Einleitung, Neue Preussische Provinzial-Bltter, 3. Folge, t. 5, z. 1 (1860) , s. 58. 154 F. A. Brandstter, Wo erlitt der h. Adalbert den Mrtyrertod?, Altpreussische Monatsschrift, 1 (1864), s. 329-340. 155 W . Ktrzyski, Hat der heilige Adalbert seinen Tod im Culmerlande gefunden?, Altpreussische Monatsschrift, 6 (1869), s. 35-52. 156 W . Ktrzyski, Najdawniejsze ywoty w. Wojciecha i ich autorowie, Rozprawy Akademii Umiejtnoci. Wydzia historyczno-filozoficzny, 37 (1899), s. 125-126. 157 Zob. przykady z libri memoriales zebrane przez A. Borsta, Der karolingische Reichskalender, t. 2, Hannover 2001, s. 812, przyp. 19. Przykady zapisu b/p oraz g/ch nie dotyczce w. Wojciecha oraz Gniezna s tak liczne, e niemoliwe pozostaje wymienienie wszystkich.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

35

imienia Adalpertus przez p (podobnie jak Chnazina dla Gniezna) s przede wszystkim bawarskie158. Autor obszernej monografii o w. Wojciechu, H.G. Voigt nie doda do tych spostrzee wiele nowego i zgodnie z tezami niektrych poprzednikw stwierdza, e autor by dysponujcym znajomoci sowiaskiego Niemcem159. Jako pierwszy na konkretn osob wskaza Augustin Kolberg160. Za autora tego tekstu uzna Bogusz-Benedykta, natomiast charakterystyczny zapis (p miast b) przypisa bawarskiemu kopicie. RaimundKaindl twierdzi161 za, e pojawiajce si w skrtowej pierwszej czci imi matki Wojciecha (Adilburc) zapisa mg tylko Niemiec (Sowianin zapisaby zapewne: Strzeysawa) i spostrzeg zarazem, e imiona sowiaskie wystpuj jedynie w drugiej, mniej skrtowej czci tekstu. Wywid on nastpnie z tego, e rdo Pasji byo pisane przez Niemca, natomiast dzisiejsza posta tekstu jest dzieem Sowianina162. Ten wczeniejszy niemiecki substrat, co podkrela potem Wenskus, stanowi mgby dobre wytumaczenie zdaniem tego badacza obecnej w tekcie polemiki z ywotem drugim autorstwa Brunona z Kwerfurtu. Niemiecki pierwowzr mia zosta nastpnie amplifikowany by moe przez Sowianina za pomoc informacji zaczerpnitych z ywota pierwszego i ywota autorstwa Brunona oraz pogosek szerzcych si Polsce (std zapis o cudach). Z tak rozbudowanego tekstu, a nie z wersji pierwotnej, korzysta mia Thietmar, gdy zna on cuda majce miejsce wok Wojciecha, ale take jako jedyny podaje sowiaskie imi Gaudentego163. Wenksus wysun take alternatywne rozwizanie. Pierwotny tekst sporzdzi kto znajcy i aprobujcy terminologi renovatio, a wic zdaniem uczonego koniecznie Niemiec.

158 Tak ju H.G. Voigt, Der Verfasser der rmischen Vita, Prag 1904, s. 164-165. Bez rozpoznania cech dialektw poudniowych, ale ze wskazaniem na Niemcy zob. W . Ktrzyski, Hat der heilige Adalbert seinen Tod im Culmerlande gefunden?, Altpreussische Monatsschrift, 6 (1869), s. 47-48. Z niezrozumiaych dla mnie wzgldw nazwy okrela jako archaiczne T. Jurek, Ad mestris locum..., Roczniki Historyczne, 75 (2009), s. 13. Nie wyjania take badacz, dlaczego na rzecz proponowanej przez niego lekcji pulani regionem przemawia miaby zapis imienia Pulslauo (ibidem, s. 13, przyp. 26). 159 H.G. Voigt, Adalbert von Prag. Ein Beitrag zur Geschichte der Kirche und des Mnchtums im zehnten Jahrhundert, Westend-Berlin 1898, s. 227. 160 A. Kolberg, Das Lobgedicht auf den Hl. Adalbert, Zeitschrift fr die Geschichte und Alterthumskunde Ermlands, 7 (1881), s. 500-502; potem take Historische Bedeutung der Passio s. Adalberti, Zeitschrift fr die Geschichte und Alterthumskunde Ermlands, 12 (1899), s. 267-272. 161 R. F. Kaindl, Zur Geschichte des hl. Adalbert, Mitteilungen des sterreichischen Instituts fr Geschichtsforschung, 20 (1899), zwaszcza s. 660-661. 162 Ibidem, s. 660: die altere vom Passionschreiber bentzte Aufzeichnung von irgend einem mit der Vorleben Adalberts wohl vertrauten Deutschen herrhre; die Passio, wie sie jetzt vorliegt aber, von einem Slaven hergestellt worden sei. 163 Zob. R. Wenskus, Studien, s. 235-236, gdzie autor dyskutuje przede wszystkim z Voigtem.

36

Studia i materiay

Renovatio
Jedynym z naczelnych argumentw Reinharda Wenskusa na rzecz powyszej tezy jest operowanie przez autora rda Pasji terminologi rzymskiej renovatio164. Pomijajc chwilowo podnoszon przez badacza spraw geograficzno-politycznego pooenia ideologicznych epigonw Ottona III, zauwamy, e samo to, co Wenskus uwaa za Romterminologie jest raczej do przyjcia. Chodzi o jedno zdanie: Ottone igitur tertio imperatore urbis roman exclsa menia ingrediente, inibi sanctum uirum inueniens, ut ad saxoniam exiret multipliciter et humiliter exoratus est. Na pierwszy rzut oka miejsce to trudno uzna za wiadome operowanie terminologi renovatio. Po pierwsze o czym Wenskus nie wspomina identyczne i niemal identyczne sformuowania pojawiaj si w licznych tekstach wczeniejszych165 i pniejszych166 od naszej Pasji i to w kontekcie dalekim od postulowanego przez badacza. Z drugiej strony jednak i co uczonemu ponownie umkno podobnie jak wiele miejsc w Passio s. Adalperti sowa te s aluzj do pocztkowych fragmentw Eneidy Wergiliusza167. Zdanie o wzniosych murach Rzymu peni oczywicie rol wprowadzenia ideologicznego programu odnowy168. Czy jest to jednoczenie wiadome nawizanie do ottoskiej idei odnowienia Rzymu? Oczywicie trudno to jednoznacznie rozstrzygn. Jednak ta wsplno wergiliaskich aluzji czyni problematycznym wydzielanie w ramach caoci Pasji dwch czci o odmiennym autorstwie. W tych wydzielanych na przykad przez R. Kaindla jako pochodzcych od rnych autorw jednostkach widzimy bowiem spjno budowania opowieci za pomoc odwoa do Wergiliusza, a szczeglnie cytatw z Eneidy (zob. niej w czci dot. erudycji). Zdaniem Wenskusa, naprowadza idea renovatio ma na trop saski, gdy jedynie w Rzeszy, a nie na Sowiaszczynie, przebywali epigoni idei Ottona III. Ju w tak zarysowanym rozumowaniu widzimy powane luki. Przede wszystkim ludzi wiadomych idei renovatio wcale nie musiao brakowa na wschd od Saksonii czy Bawarii. Nie bya to przecie wiedza tajemna i podejrzewa moemy, e zaznajomiony z ni by nie tylko krytycznie wobec niej nastawiony Brunon z Kwerfurtu, ale take cz przedstawicieli kocioa w kraju Bolesawa, wplecionego w pomysy modego cesarza. Szczeglnie w tym miejscu wskaza mona na Radzima-Gaudentego, towarzyszcego od pewnego momentu swemu bratu w jego wdrwkach. Po mierci Wojciecha Radzim wystpuje w otoczeniu Ottona III i trudno wyobrazi sobie, eby terminologia odnowy nie bya mu znana.
164 R. Wenskus, Studien, s. 210, 218-219, 235-236. 165 Np. Jan Kasjan w De institutis coenobiorum (Sources chrtiennes 109, [ed.] J.-C. Guy, wyd. 2, Paris 2001, s. 208): quid enim differt utrum per excelsa moenia et ampla portarum spatia, an per angusti cunicila latibula pernitiosus hostis penetralibus civitatis inrepat? 166 Zob. proroctwa przypisywane Michaowi Szkotowi w Kronice franciszkanina Salimbene (cyt. za: [wyd.] O. Holder-Egger, [w:] MGH SS 32, s. 362): Pergami deorsum excelsa moenia cadent | Rursus et amoris ascendet stimulus arcem. 167 Eneida, ks. 1, w. 6-7: [] Genus unde Latinum | Albanique patres atque altae moenia Romae; cyt. za wydaniem P. Vergilii Maronis opera, [ed.] R.A.B. Mynors. Oxford 1969. 168 Por. J. Henderson, Lucan the world at war, [w:] Lucan, [red.] Ch. Tesoriero, F. Muecke, T. Neal, Oxford 2010, s. 470, z odniesieniami do starszego pimiennictwa.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

37

Miejsce powstania podstawy Pasji: Pannonia, Mons ferreus i latenter quasi fugam molliens
Gerard Labuda uzna169, e klasztor zaoony przez w. Wojciecha w drodze z Saksonii rzekomo musia znajdowa si na terenie Panonii, a nie jak podaje tekst rdowy Polanii. Nastpnie wywid z tego, e cay ten epizod dotyczy pobytu witego na Wgrzech. Konsekwentnie zatem, Wojciech opuszcza Wgry, gdy quasi fugam moliens wybiera si na misj do Prus. Uczony widzia co zagadkowego z tej ucieczce i cho wnosi, e musiao zaj co osobliwego, co skonio Wojciecha do nagego opuszczenia Wgier, to jednak pesymistycznie stwierdzi, e poza domysy wyj nie mona170. Na tak postawione wyzwanie odpowiedzia niedawno Ryszard Grzesik171, ktry przyjwszy argumentacj G. Labudy o Wgrzech jako miejscu zaoenia klasztoru, stara si rozwika problem. czc przekaz Pasji z tekstem legendy Tempore Illo, w ktrym mowa o zniszczeniu przez Wojciecha pogaskich bokw w stolicy Gejzy, stwierdzi, e to wanie z tego powodu wity musia opuci Wgry. Co wicej, jak pisze R. Grzesik, mona wyobrazi sobie, e prba przekonania Wgrw o nieskutecznoci demonw spowodowaa bunt poddanych przeciw Gejzie172. Tymczasem nie do, e w owym triumfalnie brzmicym fragmencie Tempore Illo nie znajdujemy informacji o opuszczeniu chykiem Wgier przez Wojciecha, nie do, e Pasja z Tegernsee wyranie mwi o wybraniu si na misj z Polski nie z Wgier do Prus, to jeszcze co naley szczeglnie zaznaczy u podstaw tej konstrukcji tkwi niezrozumienie tekstu rda: latenter quasi fugam moliens. Wojciech udaje si do Prus skrycie, w sposb niepozorny, co zgadza si z przekazem Vita prior, ktra kadzie nacisk na to, e biskup wybiera si z Gdaska173 na nauczanie z symboliczn zaledwie
169 Za H. Kapiszewskim, Droga w. Wojciecha z Saksonii do Prus..., s. 291. Emendacje litery Pasji z Tegernsee w tym miejscu oraz powizanie relacji z informacjami zawartymi w pniejszej Legenda maior s. Stephani w rozdz. VII (zob. Scriptores Rerum Hungaricarum, t. 2, s. 382-383, zob. te s. 412) proponowa ju August Bielowski w swej edycji (MPH, t. 1). 170 G. Labuda, wity Wojciech. Biskup mczennik patron Polski, Czech i Wgier, Wrocaw 2000, s. 180: Jest co zagadkowego w tej jego ucieczce Musiao wic zaj co osobliwego, co skonio Wojciecha do nagego opuszczenia Wgier. Poza domysy wyj nie mona. 171 R. Grzesik, Skd wielkopolski hagiograf w. Wojciecha wiedzia o spaleniu przez witego pogaskiego bawana na Wgrzech?, [w:] Scriptura custos memoriae, [red.] D. Zydorek, Pozna 2001, s. 485-491. Teza powtarzana take w innych pracach badacza, z ktrych najnowsza Idem, Chrzecijastwo na Wgrzech w czasach w. Wojciecha i w. Brunona z Kwerfurtu, [w:] wity Brunon. Patron lokalny czy symbol jednoci Europy i powszechnoci Kocioa, [red.] A. Kopiczko, Olsztyn 2009, s. 41 nn. 172 Ibidem, s. 487, 489-490. 173 Wczeniejsza obstawa w postaci trzydziestu wojw (Vita prior, rozdz. 27, wg ed. J. Karwasiskiej w MPH s.n. IV/1 odpowiednio red. imp. s. 40: ter deno milite; red. avent. s. 64: ter deno milite, cass. s. 82: ter denos milites) dotyczya podry z Gniezna (ew. z Krakowa; zob. P . Stryk, Jeszcze o pobycie biskupa Wojciecha na ziemiach polskich w 997 roku, [w:] Scriptura custos memoriae, Pozna 2000, s. 493-502) do Gdaska, czyli wci w ramach wadztwa Bolesawa Chrobrego. W dalszej podry, na tereny poza kontrol

38

Studia i materiay

stra174 i bez orszaku, a jedynie z dwoma towarzyszami. Przede wszystkim za w relacji Pasji z Tegernsee misjonarz uda si do Prus quasi fugam moliens, a nie fugam moliens. Kluczowe jest tutaj sowo quasi, jakby, niczym. Take i to zgadza si z relacjami poprzedzajcych ywotw. Wyprawa nie jest ucieczk z Polski, jest potajemna, bez pompy, niczym ucieczka.

Gaudenty, Astryk i klasztor w Midzyrzeczu

Trudno wyobrazi sobie, eby w pierwowzorze zachowanej Pasji imiona zapisane byystandardowo, a germanizmy o cechach poudniowo-niemieckich zostay wprowadzone dopiero na etapie dokonywania kompilacji175. O wiele oszczdniejszym wytumaczeniem rnorodnoci zapisu imion jest powstanie ywota w krgu Radzima-Gaudentego. Rozporzdza on wszystkimi informacjami, wcznie z niemieckim imieniem matki Wojciecha i sowiaskim imieniem Benedykta (Bugussa). Co wicej cho tu rzecz jasna zachowa naley ostrono polemik, jak podejmuje on w pewnych miejscach z ywotem drugim, da si wytumaczy ywym zainteresowaniem ide renovatio, ktra jego samego wyniosa na arcybiskupstwo gnienieskie, a w. Wojciecha promowaa jeko ideowego patrona nowego chrzecijaskiego wiata. Przede wszystkim podkreli naley, e w wietle anonimowej Pasji posuga Wojciecha w Pradze bya cakowitym sukcesem176 i jedynie skromno nakazaa biskupowi opuci diecezj. Hagiograf nie wspomina bowiem o wykroczeniach Czechw jako o powodzie, dla ktrego Wojciech porzuci Prag. Decyzja bohatera wypywa miaa z niechci do przepychu i doczesnej chway, z jakimi zwizane byo penienie posugi biskupiej177. W stosunku do poprzedzajcych ywotw jest to rnica dramatyczna i pomimo podejmowanych prb nie udao si badaczom sprzecznych relacji pogodzi178. By moe wymowa zachowanej w dzisiejszej postaksicia polaskiego, trzem misjonarzom towarzyszy mia jeden stranik. Na ten temat zob. np. G. Labudy, Dwa najstarsze ywoty w. Wojciecha we wzajemnym stosunku, [w:] Benedyktyska praca. Studie historyczne, Krakw Tyniec 1997, s. 66-69. 174 Vita prior rozdz. 28 (MPH s.n. IV/1) red. imp. s. 41, red. avent., s. 65, red. cass., s. 82: reuersa est nauis cum armato custode. rodek transportu wczeniej w tekcie okrelany jako carina (w red. cass.: nauis). 175 Tak proponuje np. R. Wenskus, Studien, s. 236-237. 176 Inaczej ostatnio Przemysaw Wiszewski, jakby nie zauwaajc tej uderzajcej odmiennoci w stosunku do wczeniejszych ywotw oraz przekazu Anonima tzw. Galla; zob. P . Wiszewski, Domus Bolezlai. W poszukiwaniu tradycji dynastycznej Piastw (do okoo 1138 roku), Wrocaw 2008 (Zota Seria Uniwersytetu Wrocawskiego, t. 1; Acta Universitatis Wratislaviensis, No 3067), s. 612-613. 177 Clm 18897, p. 289: Sedis quoque su cclesiam pastorali regimine ut dignum erat quinque annorum per curricula regens, intra semetipsum tam glorianter sese in populo haberi detestando, ac de hac gloria xui ambiens romam pede temptim agressus est, ultra mare concupiscens exulari sed ab apostolico retardatus est. 178 Nieprzekonujc prb podj H.G. Voigt, Der Verfasser der Rmischen Vita des Heiligen Adalbert, Prag 1904, s. 125. Por. R. Wenskus, Studien zur historisch-politischen Gedan-

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

39

ci opowieci jest przypadkowa w tym sensie, e w pierwowzorze tekstu z Tegernsee po pochwale posugi Wojciecha pojawio si wyliczenie kopotw, jakie diecezjanie sprawiali swemu pasterzowi. W wietle tego, co wiemy z pozostaych ywotw, w opowieci rkopisw monachijskich istnieje z tego wzgldu istotne non sequitur. Jednak w ramach caoci Pasji to odmienne przedstawienie przebiegu wydarze nie razi. Porzucenie biskupstwa jest prost konsekwencj Wojciechowej humilitas, egzemplifikacj siy jednej z cnt herosa. Ponownie wic naprowadza nas to potencjalnie na Gaudentego, pragncego wszelkie kontrowersje zwizane z wasnym bratem wygadzi. O wiele lepiej tumacz si w ten sposb take miejsca utworu zdajce si polemizowa z wizj witego, jak napotykamy w ywocie pira Brunona179. Brunon nie kryje strachu Wojciecha przed nagym grzmotem falujcego morza (VA rozdz. 28: uelut pauida mulier consternatus exhorruit). Natomiast w Passio Wojciech urbem, qu Cholinun uocatur, inpauidus adiit. Zgadzam si wic, wraz ze wszystkimi zarysowanymi wyej ograniczeniami, e Pasja z Tegernsee jest skrtem utworu, ktry oprcz upamitnienia witego mia take na celu zareagowanie na rozprzestrzenian przez Brunona interpretacj ycia Wojciecha oraz na gorc krytyk, jakiej Kwerfurtczyk podda ottosk ide Renovatio. Arcybiskup sancti Adalberti180 musia by ywotnie zainteresowany jak najkorzystniejszym upamitnieniem swojego brata i pomiertnego protektora. O konflikcie, jaki istnia midzy Gaudentym a biskupem poznaskim Ungerem, wiemy midzy innymi ze wspczesnej wydarzeniom kroniki dobrze zazwyczaj poinformowanego o wydarzeniach na wschd od Saksonii biskupa merseburskiego Thietmara181. Oczywiste jest, e nie by to spr osobisty, lecz strukturalny,
kenwelt Bruns von Querfurt, s. 207. Kolberg zaproponowa wrcz koniektur (zob. niej, edycja). 179 Zauwayli to ju H.G. Voigt, Der Verfasser..., s. 104; por. R. Wenskus, Studien..., s. 214nn. 180 Problemy zwizane z powoaniem, nezewnictwem, zakresem chronologicznym i terytorialnym metropolii omawia R. Michaowski, Zjazd Gnienieski. Religijne przesanki powstania arcybiskupstwa gnienieskiego, Wrocaw 2005, s. 99-114. 181 W niewytumaczalny dla mnie sposb sformuowanie ut spero legitime, dotyczce ustanowienia metropolii w Gnienie, interpretuje Gerard Labuda (Droga yciowa Radzima Gaudentego do arcybiskupstwa gnienieskiego, [w:] O rzeczach minionych, Warszawa 2006, s. 188, przyp. 33) jako jednoznacznie pozytywn aprobat Thietmara, podczas gdy w rzeczywistoci kronikarz wyraa w ten sposb wtpliwo, co do legalnoci (zob. np. J. Strzelczyk, Polen, Tschechen und Deutsche in ihren Wechselwirkungen um das Jahr 1000, [w:] Polen und Deutschland vor 1000 Jahren, Berlin 2002, s. 57). Fragment ten zreszt koresponduje z innymi miejscami w dziele biskupa-kronikarza, mwicymi o zniesieniu diecezji merseburskiej. To ostatnie wydarzenie byo postrzegane jako grzech Ottona II i Thietmar ma nadziej, e podobnego wystpku nie dopuci si mody cesarz. Zob. Thietmar IV , 45, [ed.] R. Holtzmann, s. 182 (cod. dresd.): [Otto] ab episcopo eiusdem Ungero venerabiliter succeptus aecclesiam introducitur, et ad Christi gratiam sibi inpetrandam martyris Christi intercessio profusis lacrimis invitatur. Nec mora, fecit ibi archiepiscopatum, ut spero legitime, sine consensu tamen prefati presulis, cuius diocesi omnis haec regio subiecta est; committens eundem predicti martyris fratri Radimo []. Podobnie przedstawia wydarzenia wersja zawarta w kodeksie korwejskim, precyzujc jedynie (by moe bdnie i anachronicz-

40

Studia i materiay

a wczony we, przynajmniej na pewnym etapie, by zapewne Bolesaw Chrobry. Echem tych wydarze moe by o wiele pniejsza lakoniczna i nieco skonfudowana informacja autora Gesta principum Polonorum o tym, e Gaudenty oboy kraj ksicia Bolesawa kltw182. Trudno byoby twierdzi, e Brunon o sprawach tych nie wiedzia, albo e mg pozwoli sobie na bezstronno. Jeeli przejrzymy wszystkie napisane przez Kwerfurtczyka utwory w poszukiwaniu informacji o Ungerze i Gaudentym, to dojdziemy do wniosku, e tak jak o pierwszym z nich hagiograf ma do powiedzenia wiele i wyraa si o nim w samych superlatywach, tak o arcybiskupie sancti Adalberti konsekwentnie milczy. Jeeli tekst rda Pasji z Tegernsee istotnie zwizany by z krgiem Gaudentego, to wcale nie musia dotrze do z takich czy innych wzgldw nieprzyjaznego Brunona. Korespondowaaby ta teza by moe miaa z gosami pojawiajcymi si w pracach ostatnio opublikowanych. Gerard Labuda zabra ponownie gos w sprawie pochodzenia Pasji z Tegernsee i stwierdzi niestety bez przedstawienia argumentacji183 e pierwowzr Pasji napisany zosta w otoczeniu arcybiskupa Gaudentego184. Uczony postuluje take jej niezaleno wzgldem poprzedzajcych ywotw, tj. ywota
nie przenoszc poniejszy stan prawny na okres sprzed zjazdu w roku 1000; inaczej uwaa J. Fried, Otton III i Bolesaw Chrobry, s. 178-179; a za nim G. Althoff, Otto III, s. 98), e w czasie przybycia Ottona III do Gniezna Unger by biskupem poznaskim; zob. ibidem s. 185 (cod. corb.): [Otto] ab episcopo eiusdem Posnaniensi Ungero venerabiliter susceptus et ecclesiamque introducitur et ad impetrandram sibi Christi graciam martiris sancti intercessionem profusis lacrimis invitavit. Nec mora, fecit ibit archiepiscopatum, ut spero legittime, sine consensus tamen prefati presulis, cuius dyocesi omnis hec regio subiecta erat. Commisit itaque eundem episcopatum predicti martiris fratri Radimo [] 182 Galli Anonimi Gesta principum Polonorum I, 19, s. 43: Que plaga creditur eo toti terre communiter evenisse, quia Gaudentius, sancti Adalberti frater et successor, occasione qua nescio, dicitur eam anathemate percussisse. Na temat tej kltwy na tle podobnych opowieci w Kronice zob. N. Kersken, God and the Saints in Medieval Polish Historiography, [w:] The Making of Christian Myths in the Periphery of Latin Christendom (c. 1000-1300), [red.] L. B. Mortensen, Kbenhavn 2006, s. 169nn; por. A. Plassmann, Origo gentis. Identitts- und Legitimittsstiftung in frh- und hochmittelalterlichen Herkunftserzhlungen, [seria Orbis Mediaevalis. Vorstellungswelten des Mittelalters, 7] Berlin 2006, s. 303-304. Wysoko ceni wiarygodno tej informacji G. Labuda, Droga yciowa Radzima Gaudentego, [w:] O rzeczach minionych, Warszawa 2006, s. 190. 183 G. Labuda odsya co prawda do dwch wczeniejszych prac zawierajcych uzasadnienie, ale w cytowanych przez badacza miejsach nie odnajdujemy w ogle poruszenia problemu autorstwa, a jedynie rozstrzsanie wzajemnej wiarygodnoci dwch najstarszych ywotw wzgldem Pasji z Tegernsee. Wczeniej (wity Wojciech w literaturze..., s. 94-95) uczony uzna, e autorem mgby by opat Tuni. Potem (Droga biskupa praskiego..., Zapiski Historyczne, s. 12-13, przyp. 11) e na pewno nie Sowianin, a Niemiec (a wic nie Tuni, w ktrym widzi Wocha). Wskazuje wic, bez podania argumentacji, na Ellingera, opata Tegernsee i wymienia dwa rkopisy gnienieskie, ktrych proweniencj Feliks Pohorecki (Rytmika kroniki, Roczniki Historyczne, 6, 1930, s. 15, przyp. 1) widzia w Tegernsee. 184 G. Labuda, Droga yciowa Radzima Gaudentego do arcybiskupstwa gnienieskiego, [w:] O rzeczach minionych, [red.] M. Mynarska-Kaletynowa, J. Krupp, Warszawa 2006, s. 186-187.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

41

pierwszego oraz utworu autorstwa Kwerfurtczyka. Podobnie wspomnie naley take o wysunitej niedawno przez Przemysawa Wiszewskiego koncepcji, ktra take wie powstanie Pasji z osob Radzima-Gaudentego oraz zwizanym z nim krgiem duchowiestwa185. Jednak stanowisko Gerarda Labudy i nasze rni rzecz istotna. Ot moim zdaniem autor Pasji obydwa ywoty zna, a ju na pewno gwne tezy w utworze autorstwa Brunona. Polemizuje z nim przecie mniej lub bardziej otwarcie w sprawach tak kluczowych, jak odejcie Wojciecha z biskupstwa, czy brak odwagi w obliczu mierci, ale take w sprawach doczesnych takich idea Renovatio antycznego Rzymu, ktra zdaniem Brunona nigdy nie bya dobrym pomysem. W ramach rodowiska Gaudentego wskaza mona jednak konkretniejsz propozycj. Ju pierwszy wydawca uwaa co potem jednak zarzucono186 e utwr powsta w opactwie w Midzyrzeczu187. Klasztor ten, moim zdaniem bdnie, czono przewanie z przedsiwziciem misyjnym Brunona i tzw. Piciu Braci188. Z pobienych sw wydanej niej Pasji, wynika e Wojciech saxonica tellure in breui recedens zaoy w Polsce (p<alaniam>189 regionem), w Midzyrzeczu190
185 P . Widzewski, Domus Bolezlai, s. 58-59. 186 Meandry te szeroko opisa T. Jurek, Ad Mestris locum, Roczniki Historyczne, 75 (2009), s. 8-12. 187 Wilhelm v. Giesebrecht najpierw we wstpie do edycji (Eine bisher unbekannte Lebensbeschreibung, Neue Preussische Provinzial-Bltter, 3. Folge, t. 5, z. 1 (1860), s. 59) Potem take Idem, Geschichte der Deutschen Kaiserzeit, t. 1, [wyd. 3 zmienione; w poprzednich z 1855 i 1860 oczywicie brak rozstrzsania tej kwestii], Braunschweig 1863, s. 788 oraz 852 (przyp. do ss. 737-741). 188 Zob. T. Jasiski, Zapiski kronikarskie i rocznikarskie o Piciu Braciach Mczennikach, [w:] Kult Piciu Braci Mczennikw w Kazimierzu Biskupim (materiay sympozjum historycznego zorganizowanego 13 listopada 2002 r.), Kazimierz Biskupi 2003, s.19-29 oraz M. Sosnowski, Co wiadomo o lokalizacji pustelni tzw. Piciu Braci mczennikw, Roczniki Historyczne, 2005, s. 7-30. Zob. take polemik G. Labudy (Piciu Braci Mczennikw (1003) w Midzyrzeczu czy w Kazimierzu? W zwizku z artykuem Miosza Sosnowskiego, Roczniki Historyczne, 72 (2006), s. 225-229), ktra jednak nie uwzgldnia kwestii podstawowych, jakimi s chronologia cudw w ywociu Piciu Braci oraz korelacja teje z zapisk Thietmara. 189 Tekst na razurze, zob. wydanie. 190 Znane s mi oczywicie propozycje emendacji palaniam na panoniam (Wgry) oraz mestris locum na mons ferreus (elazna Gra, Pcsvarad), wysunite przez A. Bielowskiego (zob. MPH 1, Lww 1864, s. 154), przypomniana przez H. Kapiszewskiego (Droga witego Wojciecha z Saksonii do Polski wioda przez Panoni, Nasza Przeszo, 6 (1957), s. 289-299) a podtrzymywane zwaszcza przez G. Labud (np. wity Wojciech, s. 170 nn., czy ostatnio W sprawie autorstwa i miejsca napisania ywotu pierwszego..., Studia rdoznawcze, 42, s. 120 z uwag, e dzi ju nikt nie ma wtpliwoci co do propozycji wgierskiej), ale podkreli naley, e emendacja tekstu, ktry tumaczy si dobrze w zachowanej postaci jest conajmniej wtpliwa metodycznie. Podobnie widz propozycj Tadeusza Wojciechowskiego (O rocznikach polskich X-XV w., Rozprawy Akademii Umiejtnoci, Wydzia Hist.Filoz. 4 (1880), s. 187-188) by w nazwie mestris widzie znieksztacon nazw Trzemeszna. Cho przekaz o Astryku jako opacie klasztoru w. Marcina na elaznej Grze rzeczywicie istnieje (w Legenda s. Stephani, SRH II, s. 382 nn), to jednak jest on do pny

42

Studia i materiay

(mestr<i>s191 locum) opactwo (abbaciam). Warto przyli si do obszernie uzasadnionego zdania Tomasza Jurka192, e jest to ten sam klasztor (abbacia quae Mezerici dicitur193), ktry odwiedziy wojska Henryka II wspomina o tym Thietmar podczas wojen z Bolesawem Chrobrym194. Naley zakada, e mnisi tego opactwa pozostawa powinni w cisym kontakcie z Gaudentym, bratem ich zaoyciela i arcybiskupem gnienieskim. Dowiadujemy si take z Pasji o ustanowieniu pierwszym opatem Astryka195 (Aschericus) i jego pniejszym biskupowaniu w Sobocinie [postea archiepiscopus ad sobottin], ktr to nazw miejscow by moe rozumie mona jako odwoanie do Szombathely196. Astryka czono take z klasz(lata osiemdziesite XI w.). Trudno tym samym stawia brzmienie utworu pniejszego niemal o stulecie wyej ni przekaz rda wspczesnego wydarzeniom (Pasja z Tegernsee). 191 Litera i nad razur, zob. wydanie. 192 Zaoony przez w. Wojciecha klasztor identyfikuje z Midzyrzeczem w najnowszym studium T. Jurek (Ad mestris locum. Gdzie znajdowa si klasztor zaoony przez w. Wojciecha?, Roczniki Historyczne 75 (2009), s. 7-23). 193 Thietmar VI, 27, MGH SrG ns 9, s. 306 (cod. dresd.): Profectus est inde rex et ad abbaciam, quae Mezerici dicitur, perveniens annualem ibi Thebaidae legionis festivitatem, qua maxima tunc veneracione potuit, complere studuit et, ne monasterium hoc ac absentium mansiones monachorum aliquam a suis pateretur molestiam, studuit prohibere. Kodeks korwejski (ibidem, s. 307) nieco inaczej oddaje nazw klasztoru (Metcerize) oraz wyjania za pomoc wtrcenia (fugerant enim) dlaczego mnisi byli nieobecni podczas wizyty Henryka. 194 Istnienie tego klasztoru poddawano w wtpliwo; zob. M. Sosnowski, Co wiadomo o lokalizacji, passim. 195 Na temat tosamoci pojawiajcych si w rdach w otoczeniu w. Wojciecha Astrykw (ew. Ascherykw) i moliwoci utosamienia tego duchownego (tych duchownych?) z postaciami (postaci?) o imieniu Anastazy toczy si w historiografii dugotrwaa debata. Przyblia j, podajc wasne propozycje, R. Grzesik (najpeniej w: Kronika wgiersko-polska. Z dziejw polsko-wgierskich kontaktw kulturalnych w redniowieczu, Pozna 1999, s. 127,146-152). Zestawienie przekazw rdowych da G. Labuda (Droga biskupa praskiego Wojciecha do Prus, Zapiski Historyczne, 34, 3 (1969), s. 10-18). Zob. te G. Adrinyi, Der Eintritt Ungarns in die christlich-abendlndische Vlkergemeinschaft, Ungarn-Jahrbuch, 6 (1975/1975), s. 24-37 (zwaszcza s. 31-33.) Mimo bada wci zachowuje wano zdanie, jakie wyrazi G. Gyrffy (Zu den Anfngen der ungarischen Kirchenorganisation auf Grund neuer Quellenkritischer Ergebnisse, Archivum historiae pontificiae, 7 (1969), s. 79-113, tu s. 80): Person Astriks eine der meist umstrittenen historischen Gestalten der europischen Medievistik ist. 196 Szombat (wg. sobota) i hely (wg. miejsce). Nazwa chorwacka miejscowoci to Sambotel (ew. soweska: Sombotel). Domniemane poddanie Szombathely biskupowi Gyo r (Jawaryn) ok. 1009 r. nie narusza podstaw tej tezy, bowiem przy opisach kraju Arpadw na przeomie X i XI w. tak jak w przypadku pocztkw Kocioa w Polsce zdani jestemy na informacje o wydarzeniach bierzcych, ktre ulega mogy aktualizacjom w miar rozwoju sytuacji. Ewentualne wiadectwa caociowe o ile w ogle istniay ulec mogy zniszczeniu podczas tzw. reakcji pogaskiej na Wgrzech po mierci Stefana w 1038 r.; O tym celnie L. Veszprmy, The invented 11th century of Hungary, [w:] The Neighbours of Poland in the 11th century, [red.] P . Urbaczyk, Warszawa 2002, s. 144-145 oraz Idem, Conversion in Chronicles: The Hungarian Case, [w:] Christianizing Peoples and Converting Individuals, [red.] G. Armstrong, I. N. Wood, Turnhout 2000, s. 140-141.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

43

torem w. Marcina w Pannonhalma, ale przemawiajcy za tym dokument197 Stefana z 1002 r. zosta w tej materii przekonujco zakwestionowany198. Nawet jeeli Sobottin jest znieksztacon nazw Strigonia, Ostrzyhomia (Esztergom, Gran)199 ktrego patronem od pocztku prawdopodobnie by Wojciech200 to odejcie Astryka na biskupstwo na Wgrzech tumaczy kilka spraw jednoczenie. Przede wszystkim uatwia drog przedostania si w otoczeniu byego mnicha midzyrzeckiego i nowego arcybiskupa w kraju Arpadw samej Pasji do Bawarii drog wgiersk201. Kontakty wgiersko-bawarskie s bowiem w owym czasie silnie rozwinite202 i o wiele bardziej oczywiste ni domniemane bezporednie zwizki polsko-bawarskie. Jeeli za chodzi o Tegernsee, to kontakty wgierskie opactwa s dla XI w. niele powiadczone203. O samym za Astryku ze rde epoki wiemy take, e wsppracowa z Kocioem bawarskim, gdy m.in. konsekrowa w 1012 r. otarz w Bambergu204 oraz przyjmowa mnichw od
197 Wydany ostatnio w Diplomata Hungariae antiquissima. accedunt epistolae et acta ad historiam Hungariae pertinentia, t. 1, [ed.] Gyrgy Gyrffy, Budapest 1992, nr 5, s. 39. 198 Zob. G. Gyrffy, Zu den Anfngen der ungarischen ..., Archivum historiae pontificiae 7 (1969), s. 93. Przyj t poprawk G. Labuda (wity Wojciech..., Wrocaw 2000, s. 176, przyp. 384) oraz R. Grzesik (Chrzecijastwo na Wgrzech w czasach...., [w:] wity Brunon. Patron lokalny..., s. 43). 199 Zob. np. H.G. Voigt, Der Verfasser: Der Verfasser der rmischen Vita des heiligen Adalbert..., Prag 1904, s. 89 nn. Za nim R. Wenskus, Studien zur historisch-politischen Gedankenwelt..., Mnter 1956, s. 205 (i przyp. 28); T. von Bogyay, Adalbert von Prag und die Ungarn-ein Problem der Quellen-Interpretation, Ungarn-Jahrbuch, 7 (1976), s. 18; ostatnio zob. J. Fried, St. Adalbert, Ungarn und das Imperium Ottos III., [w:] Die ungarische Staatsbildung und Ostmitteleuropa, [red.] F. Glatz, Budapest 2002, s. 129. Por. O. Krlk, Slavnkovsk interludium: K ` esko-polskm kulturnm vztahm kolem roku 1000, Ostrava 1966, s. 93 nn. 200 G. Szkely, Ungarn und Bhmen (10.-11. Jahrhundert), [w:] Die ungarische Staatsbildung und Ostmitteleuropa, [red.] F. Glatz, Budapest 2002, s. 161. 201 Marginalnie zupenie trzeba zwrci uwag na obecno rozpowszechnionej Pasji w. Urszuli (Regnante Domino) wraz utworami kompilowanymi powiconymi koloskiej mczennicy w kodeksie monachijskim clm 18897 (zob. wyej) oraz na wiadectwo zainteresowa tym tekstem w pastwie Arpadw w postaci przerbki teje passio zawartej w tzw. Kronice wgiersko-polskiej (o tym. zob. R. Grzesik, Kronika wgiersko-polska. Z dziejw..., Pozna 1999, s. 76-82). W przyszoci naleaoby porwna brzmienie rozdziau 2 Kroniki z utworami przechowanymi w clm 18897, by zapyta o ewentualn, bawarsk drog przedostania si Pasji Urszuli na Wgry. 202 O kontaktach tych zob. ostatnio L. Veszprmy, Die Ostmark (Bayern-sterreich) und Ungarn, [w:] Die ungarische Staatsbildung und Ostmitteleuropa, [red.] F. Glatz, Budapest 2002, s. 99-111. 203 Stefana wspominano w modlitwach za zmarych klasztoru w Tegernsee (Necrologium Tegernseense, s. 149, gdzie pod XVIII kal. Sept. m.in. Stephanus rex Ungarorum). O tym zob. T. Bogyay, Stephanus Rex, Budapest 1988, s. 115 oraz Nora Berend, Jzsef Laszlovszky, B. Z. Szakacs, The kindom of Hungary, [w:] Christianization and the Rise of Christian Monarchy. Scandinavia, Central Europe and Rus c. 900-1200, [red.] N. Berend, Cambridge 2007, s. 341). 204 Dedicatio Ecclesiae S. Petri Babenbergensis, [ed.] P . Jaff, [w:] MGH SS 17, Hannover 1861, s. 636, gdzie kolejno mowa o kolejnych otarzach konsekrowanych w dniu dedykacji

44

Studia i materiay

w. Emmerama z Ratyzbony205. Dodajmy te, e Astrykowi przypisuje si niekiedy autorstwo tzw. Libellus de institutione morum, poucze w. Stefana skierowanych do syna-nastpcy206. Tak czy inaczej, awans Astryka zwalnia jednoczenie stanowisko przeoonego wsplnoty w Midzyrzeczu dla znanego z innych rde epoki Tuniego. Opaci midzyrzeccy pozostawali na usugach Bolesawa i nie byli zbyt dobrze odbierani w Saksonii o czym czytamy u Thietmara propos chytrego liszki207 Tuniego. Zanurzenie czonkw opactwa w saeculum mogo by wystarczajcym powodem, dla ktrego Brunon nie widzia wsplnoty w najlepszym wietle i mg o nich po prostu nie wspomnie, podobnie jak o Gaudentym.

Czas spisania podstawy Pasji

Jak w wietle tej propozycji wyglda problem datowania Pasji? Przypomnie naley dawn tez Augustyna Kolberga, ktry domyla si, e pierwowzr utworu skomponowany zosta w Polsce w latach 1006-1025, przy czym terminus a quo wyznacza na rok mierci Gaudentego208, przyjmujc za Dugoszem rok 1006. Sdz, e data roczna zgonu arcybiskupa jest wana dla wyznaczenia skomponowania wzorca Pasji, lecz jednoczenie wydaje mi si, e utwr ten spisany zosta za ycia Gaudentego. Data mierci pierwszego arcybiskupa gnienieskiego jest sporna. Wadysaw Abraham209 najwczeniejsz dat roczn wyznacza na 1011 na podstawie wpisu w nekrologu klasztoru w. Michaa w Lneburgu, gdzie Gaudencius wpisany jest po biskupie (?) o imieniu Suuithgerus, ktrego czy uczony
przez najwaniejszych biskupw cesarstwa (otarz w. Wojciecha w towarzystwie m.in. w w. Wacawa i Emmerama konsekrowa Hartwig salzburski), a na kocu: Altare ante criptam consecrevit Aschericus Ungarorum archiepiscopus in honorem sanctorum confessorum Hylarii, Remigii, Vedasti. Reliquie autem in eodem sunt posite sanctorum Hylarii, Remigii, Germani, Vedasti, Amandi, Vindemialis, Columbani, Macharii monachi, Medardi, Bertimi, Briccii, Ragnulfi, Leudegarii, de seculchro Domini. 205 Ex Arnoldi Libris de S. Emmeramo, [ed.] Georg Waitz, MGH SS IV , Hannover 1841, s. 547 (Anastazy). 206 Jako rzekomemu opatowi klasztoru Pannonhalma. Jako pierwszy wystpi z t tez G. Gyrffy, za ktrym ju bez wtpliwoci m.in. G. Hanza, Die Gesetzgebung Stephans des Heiligen und Europa, Ungarn-Jahrbuch, 22 (1995/1996), s. 29-30; P . Engels, Die Grndung des christlichen Knigreichs, [w:] Zu den Anfngen der ungarischen.., Budapest 2002, s. 63). Przegld bada zob. E. Nemerknyi, Latin Classics in Medieval Hungary. Eleventh Century, Debrecen Budapest 2004, s. 31-71, 24-27. 207 Thietmar VII, 21, [ed.] R. Holtzmann, [w:] MGH S.N. 9, s. 422, 423 [rnice midzy kodeksami drezdenskim a korwejskim nieistotne]: Tunc ille [tj. Antoni MS], monachus habitu, sed dolosa vulpis in actu et ob hoc amatus a domino [tj. Bolesawa M.S.], rediit. 208 W niewytumaczalny dla mnie sposb, z zapiski o Gaudentym (qui postea archiepiscopus effectus) wnosi Kolberg, e tekst zosta napisany ju po mierci arcybiskupa; zob. A. Kolberg, Das Lobgedicht auf den Hl. Adalbert, Zeitschrift fr die Geschichte und Alterthumskunde Ermlands, 7 (1881), s. 500-502; potem take Historische Bedeutung der Passio s. Adalberti, Zeitschrift fr die Geschichte und Alterthumskunde Ermlands, 12 (1899), s. 267-272. 209 W . Abraham; Organizacya kocioa w Polsce do poowy wieku XII., Lww 1890, s. 80, przyp. 1.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

45

ze zmarym w 1011 r. Swidgerem, biskupem Mnster. Przechowywany w Niederschsischen Staatsarchiv w Hanowerze rkopis zawierajcy m.in. Necrologium luneburgense spon podczas II wojny wiatowej. Wiadomo jednak o nim tyle, e interesujcy nas tekst podobnie jak wikszo rkopisu by spisan i aktualizowan w XIII w. kopi. Nie zachowuje ona kolejnoci pierwotnego nekrologu210, wic wnioskowanie Abrahama na tej podstawie trudno uzna za pewne. Pisa o tej sprawie ju Johannes Fried211, proponujc jednoczenie powrt do dugoszowego roku 1006. Ostatnio take Gerard Labuda212 z jednej strony proponowa pozostanie przy tej wanie dacie, ale z drugiej sdzi, e Dugosz mg pomyli si o 10 lat, i przesuwa wydarzenie na rok 1016. Oczywicie propozycj takiej emendacji naley mie w pamici, ale pomyki tego typu zachodziy przewanie w przypadku dat zawierajcych wicej ni jedn rzymsk X. Dodam ze swej strony, e zarwno mier Gaudentego, jak i kltw przez niego rzucon, przesuwabym na pniejszy okres. Pod znakiem zapytania stoi bowiem, czy tzw. Gall Anonim lub jego informatorzy czyliby kltw wysunit okoo 20 lat przed mierci Chrobrego w przypadku zgonu arcybiskupa w r. 1006 z wydarzeniami majcymi miejsce po mierci krla. Mocniejszych argumentw za pniejsz dat mierci Gaudentego dostarcza Kronika Thietmara. Jak wiadomo, dzieo to, prowadzone do roku 1018, o mierci arcybiskupa nie wspomina213. Za przewaajce jednak uznabym nie to, e Thietmar pomija ewentualny zgon Gaudentego, lecz e nie wspomina nic o kltwie, jak ten miaby rzuci na Bolesawa. Biorc pod uwag, e biskup merseburski korzysta z kadej nadarzcej si okazji, by Chrobrego przedstawi w zym wietle, takie przemilczenie wydaje mi si wysoce nieprawdopodobne. Jeeli wic Thietmar milczy o tej sprawie do roku 1018, to wnosi z tego mona, e kltwa a wic i mier biskupa nastpia najwczeniej w tyme roku. Podstawa Pasji powsta musiaaby wic po wyniesieniu Gaudentego na arcybiskupstwo (sancti Adalberti w 999), a zapewne i po zjedzie gnienieskim (1000). T dat wyznacza nam te wzmianka o Astryku zostajcym arcybiskupem Sobbocina (o ile utosamia t miejscowo mamy z Ostrzyhomiem). Mona jednak, by nie mnoy hipotetycznych redakcji tego utworu, posun si dalej. Zauwamy, e zdania polemizujce z Vita altera powsta musiay po 1004 roku (taki czas spisania ywotu drugiego wyznacza Jadwiga Karwasiska). Jeeli utwr powsta w Midzyrzeczu, a nie w otoczeniu Astryka ju jako arcybiskupa na Wgrzech, to dat trzeba by przesun jeszcze od dwa lata, czyli do ok. roku 1006 (hipotetycznie przybycie Brunona do kraju Bolesawa). Terminus ad quem wyznacza Kronika Thietmara (rok 1017) zawierajca zapoyczony prawdopodobnie z podstawy naszego utworu passus oraz, dodatkowo, nie informujca ani o mierci Gaudentego, ani o rzuconej przez niego kltwie.
210 Zob. G. Althoff, Die Totenbcher von Merseburg, Magdeburg und Lneburg, [ed.] G. Althoff, J. Wollasch, Hannover 1983, s. XXXIV-XXXVI. 211 J. Fried, Otton III i Bolesaw Chrobry. Miniatura, przyp. 248, s. 239-240. 212 G. Labuda, Droga yciowa Radzima Gaudentego, s. 190. 213 Pierwszy zauway to w innym kontekcie ju W . Abraham, Organizacya kocioa, Lww 1890, s. s. 82

46

Studia i materiay

Erudycja hagiografa
Biorc pod uwag wyej zarysowane argumenty przemawiajce za tym, e Pasja z Tegernsee jest skrtem albo kompilacj, wypada postawi problem wyksztacenia i wiatopogldu naszego hagiografa z ca ostronoci. Nieczsto wyraane przez uczonych opinie na temat autora Pasji przewanie byy negatywne214. Jeeli chodzi o erudycj, to dotychczasowi wydawcy nie odnotowuj ani jednego nawizania do tekstw klasycznych ani do ksig Pisma witego. Kilka lat po opublikowaniu krytycznej edycji Pasji Franz August Brandstter wskazywa na fragmenty utworu, ktre jego zdaniem odbiegay stylistycznie od reszty tekstu, i sdzi, e stanowi one odniesienia klasyczne215. Czyni to jednak bez prby identyfikacji, podobnie jak autor wstpu do polskiego przekadu Pasji, Marian Plezia, ktry jedynie wskazywa na fragmenty utworu cechujce si wyszukanym, poetyckim stylem216, ktre jego zdaniem przetrway skracanie, jakiemu poddane zostao rdo Pasji217. Heinrich Gisbert Voigt prbowa natomiast, z rnym skutkiem, owietli niektre sformuowania utworu za pomoc odwoa do innych tekstw218.
214 Zob. np. wczesn prac G. Labudy, w. Wojciech w literaturze i legendzie redniowiecznej, [w:] w. Wojciech (997-1947)..., [red.] Z. Bernacki i in., Gniezno 1947, s. 97: w dzieku swym da raczej wyraz wasnej naiwnoci, kac przemawia odcitej od tuowia gowie Mczennika, oraz kac strzec jej oru przez trzy dni, by nie ucierpiaa szkody od innego ptactwa. Elaborat jego, oryginalny w formie i treci, napisany jest cakowicie w stylu epoki: peen dialogw, zwrotw retorycznych i pobonych rozmyla. Pierwszy zarzut abstrahuje od roli, jak odgryway cuda w spoeczestwie wczesnym. Jeeli chodzi za o drugi zestaw przewin, to rwnie dobrze mona spojrze na, jak na dowody kunsztu hagiograficznego. Podobnie Jan Dbrowski (Dawne dziejopisarstwo Polskie (do 1480 r.), Dawne dziejopisarstwo polskie (do roku 1480), Wrocaw 1964, s. 20) uwaa, e Pasja zamyka okres utworw o wysokiej wartoci dla rekonstrukcji wydarze historycznych, stanowic przejcie do utworw o charakterze legendarnym. 215 F.A. Brandstter, Wo erlitt der h. Adalbert den Mrtyrertod?, Altpreussische Monatsschrift, 1 (1864), s. 335-336. 216 M. Plezia zaliczy do nich nastpujce w wikszej czci pokrywajce si z chyba, nieznan uczonemu list Brandsttera sformuowania (w nawiasach kwadratowych podaj brakujce w tekcie fragmenty aciskiego oryginau): wstpi w wyniose mury miasta Rzymu [urbis roman exclsa menia ingrediente]; skoro noc zblada i wzeszo soneczne wiato [lucifero excussa nocte assurgente astro]; machina wszechwiata [machina cli et terr]; zbieg si kto yw, mczyni i kobiety, na ksztat roju rozjuszonych pszcz [more irascibilium apum quasi tumultuantis populi quicquid uirorum ac mulierum inerat concurrere]; nie tak zaciekle grad wybija zasiewy, jak... [non densior grando sata conterendo fuerit, quam]; aby janiejca lampa nie przywiecaa ludowi Boemu [inuidentes coruscantem populo lucere lucernam]; zob. M. Plezia, Pasja z Tegernsee, s. 25. 217 Ibidem, s. 25: s to zapewne pozostaoci stylu rda, z ktrego Pasja z Tegernsee jest skrtem, bo waciwy jej autor nie wysila si chyba na podobne ozdobniki, prawd mwic race w jego krtkim opracowaniu. 218 Zob. np. H.G. Voigt, Der Missionsversuch Adalberts von Prag in Preuen, Altpreussische Monatsschrift, 38 (1901), s. 370, przyp. 3, gdzie komentuje lucifero excussa nocte assurgente astro, qui tunc erat canendus, insegnis instistebat imno za pomoc pochodzcej z poowy IX w. popularnej Expositio Regulae Hildemara z Mediolanu. Problem w tym, e

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

47

Proponuj poniej identyfikacj utworw, ktre hagiograf wykorzysta budujc opowie o Wojciechu i otaczajcym go wiecie. Identyfikacje takie suy mog nie tylko fragmentarycznej rekonstrukcji listy tekstw, z ktrymi zetkn si piszcy. Wyniesiona bowiem z czasw nauki szkolnej, bd pniejszego obracania si w krgu pisma, jest to znajomo dzie nie bierna, lecz aktywna. Erudycja w takim ujciu staje si inspiracj w tworzeniu wasnej opowieci, jednak z tym oczywicie zastrzeeniem, i utwory o witych nie nale do zbioru fikcji literackich. Rozpoznanie wyposaenia kulturowego hagiografa pozwala wic take dostrzec wzorce, za pomoc ktrych komponowa on opowie o rzeczywistoci, sprowadzajc nierzadko na jeden plan wydarzenia z odlegej przeszoci i te dopiero co minione. Zakadajc biern choby znajomo niektrych spord owych tekstw u czci przynajmniej czytelnikw i suchaczy, piszcy jednoczenie wskazuje w ten sposb na wsplny zasb kulturowy swj i planowanych odbiorcw. Najnoniejszym znaczeniowo na kartach Pasji wykorzystaniem literackiej erudycji jest opis tumu mieszkacw Cholinun, ktrzy na wezwanie stranika grodu gromadnie otaczaj przyszego witego219. Hagiograf przyrwnuje ich zachowanie do roju pszcz (more irascibilium apum ... facto agmine unanimiter circumuallantes sanctum dei), co Max Manitius odnotowa220 jako aluzj do Georgik Wergiliusza. Rzeczywicie sformuowania czwartej ksigi poematu o rolnictwie brzmi bardzo podobnie221, przy czym stranik pruskiego miasta odpowiednik swj znajduje w pilnujcej ula custodii222. Identyfikacj Manitiusa uzupeni mona o opis rzucanego przez Prusw gradu kamieniu (non densior grando sata conterendo fuerit), bdcego do Georgik aluzj rwnie czyteln223.
zaleno tekstowa jest do wta, a consuetudines prbujcych rozwika problemy pitrzce si wok godzin oficjum benedyktyskiego jest wicej (choby nieco wczeniejszego Szmaragda z St-Mihiel In Regulam Sancti Benedicti czy o wiele wczeniejszego De cursu stellarum Grzegorza z Tours). Na temat monastycznej rachuby czasu we wczesnym redniowieczu zob. S. C. McCluskey, Observing the celestial order monastic timekeeping, [w:] Idem, Astronomies and Cultures in Early Medieval Europe, Cambridge 2000, s. 97-116. 219 Wicej o tym porwnaniu zob. M. Sosnowski, Prusowie a pszczoy. redniowieczna metaforyzacja organizacji spoecznej, Pruthenia, 6, 2012 [w druku]. 220 M. Manitius, Geschichte der Lateinischen Literatur des Mittelalters, 2. Bd.: Von der Mitte des 10. Jahrhunderts bis zum Ausbruch des Kampfes zwischen Kirche und Staat, Mnich 1923, s. 229, przyp.4. 221 Georgika, ks. 4, w. 165-168; cyt. za wydaniem P. Vergilii Maronis opera, [ed.] R.A.B. Mynors, Oxford 1969: Sunt quibus ad portas cecidit custodia sorti, | inque vicem speculantur aquas et nubila caeli | aut onera accipiunt venientum aut agmine facto | ignavum fucos pecus a praesepibus arcent. 222 Klasyczn analiz wergiliaskiego traktatu o pszczoach jako metaforze spoeczestwa przeprowadza H. Dahlmann, Der Bienenstaat in Vergils Georgica, Abhandlungen der Geistes- und Sozialwissenschaftlichen Klasse, 10 (1954), s. 547-562. [przedrukowane w: Virgil. Critical Assessments.., t. 2, s. 253-267]. 223 Georgika, ks. 4, w. 78-81; cyt. za wydaniem P. Vergilii Maronis opera, [ed.] R.A.B. Mynors. Oxford 1969: erumpunt portis; concurritur, aethere in alto | fit sonitus, magnum mixtae glomerantur in orbem | praecipitesque cadunt; non densior aere grando, | nec de concussa tantum pluit ilice glandis.

48

Studia i materiay

Porwnanie gronie rosncego tumu Prusw do gstniejcego roju mona uzna rwnoczenie za nawizanie do Eneidy, gdzie w sowach podobnych do sformuowa Pasji, pisa Wergiliusz o mieszkacach Tyru pracowicie niczym pszczoy budujcych Kartagin224. Poeta powtarza w tym miejscu niemal dosownie sowa, ktre wczenie skomponowa na potrzeby poematu o rolnictwie. Dla klasztornych czytelnikw i suchaczy, zaznajomionych choby w podstawowym zakresie z losami Kartaginy i jej wojnami z Rzymem, obrazy te mogy stanowi zapowied nadchodzcej klski pruskich pogan w starciu z potg ich wasnej rzymskiej religii. W tym samym, opisujcym gniew Prusw, fragmencie znajdziemy take sformuowanie limphata (w sensie: szalony, zatruty) gens. Co pobienie odnotowa ju Manitius225, to rzadkie okrelenie nawizuje do Cathemerinon226 (Ksiga pieni codziennych227) Prudencjusza. Miejsce w utworze Prudencjusza, do ktrego aluzj s sowa naszego hagiografa, opisuje rozpoznanie Zbawiciela przez pasterzy (pagana gens228) i zwierzta. Ponownie, istota aluzji wydaje si zwizana z nieuchronnoci nawrcenia ludu sprawcw mczestwa. Prudencjusz sowa swe kieruje do ydw, a anonimowy hagiograf traktuje je jako zacht dla odbiorcw swego dzieka. Zatruci pogastwem Prusowie s wyzwaniem dla chrzecijan, ktre przyjdzie podj, idc za przykadem Wojciecha229. Pewno siebie Sawnikowica, takiego jakim przedstawia go Pasja, udzieli ma si czytelnikom, bowiem gwarantem ostatecznego powodzenia przedsiwzi224 Eneida, ks. 1, w. 430-435; cyt. za wydaniem P. Vergilii Maronis opera, [ed.] R.A.B. Mynors, Oxford 1969: qualis apes aestate nova per florea rura | exercet sub sole labor, cum gentis adultos | educunt fetus, aut cum liquentia mella | stipant et dulci distendunt nectare cellas, | aut onera accipiunt venientum, aut agmine facto | ignavum fucos pecus a praesepibus arcent. 225 M. Manitius, Geschichte der Lateinischen, s. 229, przyp. 4. 226 Cathemerinon, hymn 11: Ad kalendas Ianuarias, 85-92; cyt. za Prudentius, t. 1, [seria: Loeb Classical library], [wyd. i prze.] H.J. Thomson, Harvard University Press, Cambridge (MA) 2000 (przedruk anastatyczny wydania z 1949 r.), s. 100: Sed cum fideli spiritu | concurrat ad praesepia | pagana gens, et quadrupes, | Sapiatque, quod brutum fuit: | Negat patrum prosapia, | Perosa praesentem Deum: | Credas venanis ebriam, | Furiisve lymphatam rapi 227 Wyd. polskie zob. Prudencjusz Aureliusz Klemens, Poezje (Hymny Cathemerinon, Bosko Chrystusa Apotheosis, rdo grzechu Hamartigenia, Walk Duszy Psychomachia, Przeciw Symmachowi Contra Symmachum, Wiece Mczeskie Peristephanon, Epigramy Dittochaeon), [prze. i koment.] M. Broek, Warszawa 1987. 228 W XI w. to dawne rozumienie terminu paganus byo wyparte przez sens zbliony do dzisiejszego. 229 Podobne wykorzystanie aluzji do Cathemerinon znajdziemy w datowanym na VIII/IX w., anonimowym, przypisywanym niegdy Wenancjuszowi Fortunatowi, utworze o yciu i cudach w. Amansa ( V w.), bpa Rodez (BHL 351/2; wyd. B. Krusch, MGH AA 4/2, s. 55-64), gdzie przeciw znajdujcemu si w podobnej sytuacji Amansowi zbiera si ogarnity zatrutym gniewem tum (ibidem, s. 58, w. 10: in ultionem igitur numinis sui sacrilegae plebis multitudo consurgit ac limphatico furore succensa praesens bellatori Christi minitatur exitium. Sed vir beatissimus mortem non timuit vitae amore).

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

49

cia misyjnego jest sam Bg, ktrego sawi stojcy przed bram Cholinun biskup. Nieustraszony Wojciech w sowach skierowanych do odwiernego przedstawia si jako zwiastun chway Krla (ew. Krla chway), ktrego uzd i moc wiedziona jest maszyna nieba i ziemi (machina cli et terr). Zwrot ten, w ktrym cytatu domylali si Brandstter i Plezia, znale moemy w boonarodzeniowej sekwencji Natus ante saecula230 Notkera Jkay231 (912), otwierajcego jego Liber ymnorum. Wanie hymny piewa od witu Wojciech w dzie swojego mczestwa i aluzj do wychwalajcego narodziny Chrystusa hymnu s, na kartach Pasji, jego pierwsze sowa skierowane do nawracanych. Aluzj biblijn posuy si hagiograf komponujc sowa tego spord Prusw, ktry znajc uprzednio Wojciecha - zabra u wrt Cholinun w jego sprawie gos. Mwi mia on mianowicie, e misjonarz jest tym, qui populum aquaria submersione pessumdaret (niszczy lud wodnym zanurzaniem), i przed spoecznoci Prusw pojawi si po to, by j w tene sposb wygubi232. Dana misjonarzowi przez Prusw odpowied oraz jej kontekst s odmienne w kadym z trzech pierwszych powiconych Wojciechowi utworw hagiograficznych. Nie interesuje nas w tej chwili to, czy brzmienie tego ostrzeenia w omawianej Pasji jest tylko imputacj kulturow dokonan przez hagiografa, czy moe ma ono zwizek z rzeczywistymi sowami wypowiedzianymi przez Prusa, czyli z jak jednostkow pogask interpretacj rytuau chrztu233. Projektowany przez piszcego czytelnik Pasji mg w sowach Prusa widzie take nawizanie do opowieci o zatopieniu Egipcjan w rozdz. 14 Ksigi Wyjcia. Porwnanie Wojciecha do Mojesza, sprowadzaoby wic ponownie odlege dzieje, tym razem biblijne, oraz teraniejszo na wsplny plan. Pewniejsze odniesienie znajdujemy we fragmencie dotyczcym zatopienia relikwii witego przez Prusw, ktrzy inuidentes coruscantem populo lucere lucernam. W tym fragmencie Jadwiga Karwasiska dopatrywaa si wsplnego motywu z epilogiem waciwym montekasyskiej redakcji ywota Pierwszego, gdzie w zakoczeniu mowa jest o supie wiatoci nad ciaem Wojciecha234. Jednak owo
230 Liber ymnorum, [ed.] Wolfram von den Steinen, [w:] Notker der Dichter und seine geistige Welt, t. 2, Bern 1948, s. 12: Natus ante saecula Dei filius invisibilis, interminus | Per quem fit machina coeli et terrae, maris et in his degentium . Opracowanie zob. Ibidem, t. 1, s. 266-270 i 559-560. 231 O twrczoci literackiej Notkera zob. P . Stotz, H. Haefele, Notker von. St Gallen, [w:] Die deutsche Literatur des Mittelalters Verfasserlexikon, t. VI, wyd. 2, Berlin-New York 1987, kol. 1186-1210. 232 Brzmienie caego zdania: Unus uidelicet ex eis cui antea cognitus erat, eum esse qui populum aquaria submersione pessumdaret loquebatur, nosque simili modo perdere uenerat. 233 Wojciech Ktrzyski, rozpatrujc relatywn wiarygodno rnobrzmicych w tej kwestii przekazw trzech pierwszych ywotw, zauway, e bezimienny Prus oglda mg owo zanurzanie w Gdasku, gdzie Wojciech wkrtce przed wyruszeniem na wypraw misyjn chrzci masy Pomorzan; zob. Idem, Hat der heilige Adalbert seinen Tod im Culmerlande gefunden?, Altpreussische Monatschrift, 6 (1869), s. 42-43. 234 J. Karwasiska, Drzwi Gnienieskie a rozwj legendy o witym Wojciechu, [w:] wity Wojciech. Wybr pism, [red.] T. Dunin-Wsowicz, Warszawa 1996, s. 74. W gwnym rkopisie tzw. redakcji kasyskiej (MC 145): inde uero indicio fulgide columne super corpus eius in celum usque porrecte manifestatum est corpus eius discipulis.

50

Studia i materiay

rzekome podobiestwo opieraa uczona na bdnym przekadzie sformuowania lucerna coruscans, ktre rozumiaa jako sup wiata nad zatopionymi zwokami. Tymczasem Pasja z Tegernsee wyranie opowiada o tym, e Prusowie postanowili zatopi ciao wanie po to, by nie byo ono niczym byszczca lampa235. Jak zauway ju H. G. Voigt236 jest to bezporednie odwoanie do historii Jana Chrzciciela (J 5, 35), o ktrym Jezus mwi wedle Ewangelisty: ille erat lucerna ardens et lucens vos autem voluistis exultare ad horam in luce eius. To porwnanie Wojciecha do Jana Chrzciciela, proto-misjonarza i kluczowej postaci na arenie dziejw Zbawienia, zamyka rozpoznan dla potrzeb niniejszego wydania erudycj autora Pasji z Tegernsee.

Hystoria de predicacione episcopi Brunonis

Drugi utwr w ramach tej samej skadki nie wystpuje w innych odpisach. Jest to tzw. Relacja Wiperta, jedynego ocalaego, olepionego przez pogan, uczestnika ostatniej wyprawy misyjnej Brunona. Przedstawione uprzednio informacje dotyczce kodeksu Clm 18897 oraz jego ostatniej czci, dotycz take tego tekstu, wic nie bdziemy ich tu powtarza. Na relatywnie mniejsze zainteresowanie tym utworem w Tegernsee wskazuje skromniejsza liczba razur i poprawek oraz brak znakw diakrytycznych (akcentw krtkich i cirkumfleksw). Zwizy tekst sprawia wraenienie penego powtrze (formulaiczne dominus meus sanctissimus martir Christi Brunus) i prostych konstrukcji (martirizare fecit, eruere fecit, iussit abscidi, iussit suspendi) oraz krtkich, rwanych zda. Wszystko to nadaje mu form zblion do tego, jak wyobrazi sobie mona niewygadzon ustn relacj niezbyt dobrze znajcego acin, przepenionego cnot simplicitas, kapelana. Tekst spisany zosta inn rk237 ni poprzedzajca Passio s. Adalperti, jednak w tym samym czasie. Skryba litery kreli pewnie, popeniajc jednak tu i wdzie bdy naprawiane przez pniejszych czytelnikw. Konsekwentnie uywa chrystogramu w postaci xpi z nadpisanym znakiem skrtu, take w zoeniach (np. xpianitate). Niekonsekwentnie natomiast stosuje na przemian accusativus i dativus w zoeniach, ktre wymagaj tego pierwszego (np. in igne proiecit, in ignem coram me proicite, in ignem fecit portare) i vice versa (iussit rex igne238 accendi). W wielu miejscach litery
235 Pozostajc przy tym porwnaniu warto zauway zawarty implicytnie w tej opowieci paradoks, wedle ktrego Wojciech, ktry mia w akcie chrztu zanurza pogan (submersio populi) sam zosta przez nich po mierci zatopiony (immersere). 236 H.G. Voigt, Der Verfasser der rmischen Vita des heiligen Adalbert. Eine Untersuchung mit Anmerkungen ber die anderen ltesten Schriften ber Adalbert, sowie einige strittige Punkte seiner Geschichte, Prag 1904, s. 96; za nim R. Wenskus, Studien zur historisch-politischen Gedankenwelt Bruns von Querfurt, Mnster 1956, s. 231. Nie zauway tego odniesienia M. Plezia (Pasja z Tegernsee, s. 39), ktry ograniczy si do stwierdzenia, e hagiograf ma na myli zapewne relikwie mczennika. 237 Charaktetystyczne minuskulne d, w postaci o z poziom laseczk. 238 Wychwycone przez uzbrojonego w jasny atrament czytelnika, ktry doda znak suspensji.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

51

i sowa zostay pogrubione ciemniejszym atramentem, bez jednak cech charakterystycznych. Janiejszym atramentem, rk XIV w., zapisane zostay: glosa regis oraz dwukrotnie czenia sw i kilkukrotnie znaki skrtw na kocu akusatiww. Pierwotnego tytuu relacji nie znamy, o ile takowy istnia, za obecny pisany jest rk pitnastowieczn midzy poprzedzajc Pasj Wojciecha a pierwszy wers relacji Wiperta. Zapisany zosta w trzech liniach, cho skryba zrazu wyznaczy sobie dwie i od poowy drugiej zmuszony by upycha litery. Dysponujemy take niemal identycznym tytuem utworu z ostatniego, na papierowej podklejce sporzdzonego, spisu treci (zob. wyej, f. 1r), ktry cechuje przemieszczenie okrelenie geograficznego in pruscia przed sancti Brunonis. Zwraca uwag, e nazwa kraju, na ewangelizacj ktrego uda si mczennik, zapisana jest w innej postaci (pruscia) ni w poprzedzajcej Pasji (pruz). W literaturze przedmiotu nie udao si jednoznacznie wyjani co oznacza uyte przez Wiperta sformuowanie patriam intrauimus. Widziano w tym znieksztacon nazw nieznanej krainy pogranicza batyjsko-sowiaskiego lub po prostu przekrcon nazw Prus. To ostatnie niezbyt jest przekonujce, gdy w samym tekcie chwil wczeniej nazwa ta zapisana zostaa poprawnie (pruscia). W wietle tego, co wiemy o samym Wipercie nie da si oczywicie przyj ani wykluczy, e mwi on o swojej rodzonej ojczynie. Jego imi byoby wwczas zakonne (benedyktyskie, po w. Wigbercie (747), uczniu w. Bonifacego). Nieatwo jednak wtedy wytumaczy owe nieruchomoci i ruchomoci, ktre jak twierdzi mia porzuci239, chyba e, co jeszcze trudniej zakada, wypraw poprzedzio wstpienie autora relacji do klasztoru. We wiarygodno a nawet samo istnienie Wiperta niejednokrotnie powtpiewano, jego samego uwaajc nawet za hochszptaplera240. Do zagodzenia tych opinii przyczynia si powicona Kwerfurtczykowi monumentalna monografia Heinricha Gisberta Voigta241, na gruncie polskim nieporwnanie mniejsz rol odegrao obszerne emigracyjne studium Waleriana Meysztowicza242. Imi witego w utworze to zawsze saski Bruno (Brunus), podobnie jak u Thietmara243 czy w tzw. interpolacji C Ademara z Chabannes244, nigdy za przy239 Por. RegBen 33. 240 Zwaszcza dawniejsze opracowania, zob. A. Potthast, Bibliotheca historica medii aevi, t. 2, [wyd. 2 zmienione], Berlin 1896, s. 1225 (kurzer aber lgenhafter Bericht). R. Holtzmann, Deutschlands Geschichtsquellen im Mittelalter. Die Zeit der Sachsen und Salier, [zaktual.] Franz-Josef Schmale, Berlin 1938, T. 1, H. 1-2, s. 51. E. Kucharski, Pierwszy pisarz polsko-aciski Brunon z Kwerfurtu i pocztki pimiennictwa w Polsce, Sprawozdania Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 2 (1950), s. 77-79. 241 H.G. Voigt, Brun von Querfurt, Stuttgart 1907, s. 132-134. W recenzji tej pracy Albert Poncelet na amach Analecta Bollandiana, (27 (1908), s. 114) najpierw autora skrytykowa, a potem uzna, e nad argumentacj Voigta warto si zastanowi. 242 W . Meysztowicz, Szkice o w. Brunonie-Bonifacym, Sacrum Poloniae Millenium, Roma 1958, s. 51. 243 Thietmari Chronicon, IV .94, MGH SrG sn 9, s. 386-389. 244 Ademari Cabannensis Chronicon III.31, [ed.] P . Bourgain-Hemeryck, R. Landes, G. Pon, [seria: Corpus Christianorum. Continuatio Mediaevalis 129], Turnhout 1999, s. 151-153.

52

Studia i materiay

brane imi zakonne Bonifacy, ktre w relacjach o nim wystpuje na poudnie od Alp245. Krtka zapiska Rocznikw Kwedlinburskich246, Gesta arcybiskupw Magdeburga247 oraz zachowane w rkopisie z XVI w. ywot i Pasja uywaj obu imion na przemian248. Jeeli chodzi o pozostae nazwy wasne, to imi olepionego autora wystpuje w dwch formach, rnicych si midzy innymi przegosem (Vuipertus, Uuibertus) i jest zapewne znieksztacon form germaskiego Wiberta (Wiberta, Gwiberta)249. Imiona pozostaych piciu czonkw wyprawy (Aicus, Tiemicus, Hezichus, Apichus) w wikszoci zapewne take s germaskie250 i pojawiaj si one przewanie we wschodniej czci wczesnego cesarstwa (zwaszcza Saksonia, take Minia). Warto podkreli, e za wyjtkiem samego Wiperta
245 Petri Damiani Vita Romualdi, [ed.] G. Tabacco, [seria: Fonti pe la storia dItalia 94], Roma 1957, s. 56nn. 246 Annales Quedlinburgenses s.a. 1009, [ed.] M. Giese, MGH SrG 72 (2004), s. 527. 247 Gesta Archiepiscoporum Magdeburgensium, [ed.] W . Schum, MGH SS 14 (1883), s. 383, 394-395. 248 BHL 1471b: Vita et Passio sancti Brunonis episcopi et martyris Querfordensis, [ed.] H. Kaufmann, MGH SS 30/2 (1934), s. 1360-1367. 249 Imi spotykane w tym okresie. Z bliej znanych postaci np. Wibert z Gorze, Gembloux (962), Wibert margrabia Mini (976). Najbardziej kojarzone oczywicie z anglosaskim misjonarzem Wigbertem (747), ucze w. Bonifacego. 250 Za imieniem Aicus kry moe si Hoico (imi spotykane wrd grafw saskich, zob. Thietmari Chronicon, IV .2, MGH SrG sn 9, s. 134-135 i IV .2, s. 140-141, w D.O. III 179, s. 589, zob. te Necrologium luneburgense, MGH Lib. mem. sn 2, s. 33; pod 22.09 take Hoico, polegy wraz z Wichmanem), ktre wystpuje take w modalizacji Aico/Aigo (imi biskupa minieskiego w D.O. III 174, s. 585). Imi Hezichus to przeksztacony Ezich, Ezico, Esico (w latach 30. X w. graf merseburski Asic u Widukinda, MGH SSrG 60, s. 68; w 984 r. graf merseburski Esic w stronnictwie przeciwnym Henrykowi Ktnikowi u Thietmara, MGH SrG sn 9, s. 132-133; w latach 80. X w. Ezico czwarty biskup Oldenburga w Gesta Adama z Bremy, MGH SSrG 2, s. 86; za Adamem take w Kronice Helmolda, MGH SSrG 32, s. 30 oraz 36; saski graf Ezico na spotkaniu w Licykawie w 1017 w dwunastowiecznym ywocie Meinwerka z Paderborn, rodz. 143, MGH SSrG 59, s. 75; wczeniej graf Ezich w dokumentach Lotara I, MGH DD Lo I-II, nr 70, 112; mnich Ezicho pod 1082 r. w Annales Necrologici Prumiensis, MGH SS 13, s. 222). W imieniu Tiemicus dopatrywabym si Thiemo, Tiemo, Thyemo, Timo, Diemo (w 973 graf Thiemo uzyskuje od Ottona II sowiaskie terytorium Koledizi w MGH DD II, III, nr 28, s. 37; w 978 r. comitatus Thiemmonis na ziemiach Sowian w nadaniu dla Nienburga MHG DD O II,III, nr 174, s. 198; graf Salzburga Thiemo w MGH DD H II, nr 157, s. 187; Tiemo biskup Hildesheim od 1038 w Rocznikach z Niederaltaich, MGH SrG 4, s. 22-23; Tiemo (1094) opat od w. Michaa w Bambergu). Najwicej problemw sprawia Apichus, ktry rwnie moe by nie do poznania znieksztaconym imieniem saskim. Alternatywa zwizana jest z poudniowym, italskim, pochodzeniem tego kapelana, ktrego imi mogoby brzmie Obizo/Obizzo/Opizo/Habizo (w 997 r. w dokumencie inwestytury opata Piotra z Bobbio przez Ottona III margrabia Opizo zob. MGH DD O II,III, nr 322, s. 379; po koronacji Henryka II w 1014 r. margrabia Obizo w jedenastowiecznej Liber gestorum recentium Arnulfa z Mediolanu, [ed.] C. Zey, MGH SrG 67, s. 141; w po. XI w. Opizo, ew. Opozo kanclerz na Itali Henryka III i pniejszy biskup Lodi wystpuje czsto, zob. np. MGH DD H III, s. 326, 341, 362, 395, 397, 402, 407, 414, 418 w tej drugiej roli take jako Opizo w licie Grzegorza VII z 1075 r., MGH Epp. sel. 2,1, s. 200). Za obiecujcy trop dzikuj dr. Igorowi Kraszewskiemu.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

53

nie s to raczej imiona zakonne251. Inne wspczesne przekazy, Kronika Thietmara oraz Roczniki Kwedlinburskie mwi albo o liczbie 18 zamordowanych wraz z Brunonem towarzyszy252 albo, jak nieco pniejszy Piotr Damiani, w ogle o innych uczestnikach wyprawy nie wspominaj. Zainteresowanie historykw i jzykoznawcw skupio imi wadcy Prusw253 Nethimer, okrelonego mianem krla (rex), w czym oczywicie nie powinnimy dopatrywa si znaczenia, jakie pojcie to miao w krajach chrzecijaskich. W imieniu tej postaci dopatrywano si ju to jzyka sowiaskiego254 ju to batyjskiego, a konkretniej pruskiego255 lub litewskiego256 albo nawet hybrydy prusko-skandynawskiej257.
251 Mczennik Thiemo ( ok. 1101), opat od w. Piotr w Salzburgu, a potem arcybiskup Salzburga, zabity w Anatolii podczas wyprawy krzyowej Wilhelma IX Trubadura, to przypadek pniejszy (zob. wydane przez W . Wattenbacha Pasje BHL 8132 w MGH SS 15/2, s. 1237-1238 oraz BHL 8135 w MGH SS XI, s. 27-33 oraz BHL 8133, Ibidem, s. 52-62). 252 Thietmari Chronicon, IV .94, MGH SrG sn 9, s. 388-389. Annales Quedlinburgenses s.a. 1009, [ed.] M. Giese, MGH SrG 72 (2004), s. 527. Annalista Saxo w innym miejscu podaje liczb 24. 253 Wadca, ktry skazuje biskupa na mier opatrzony zosta innym tytuem (dux), cho zdaniem Wiperta jego wadza dotyczya tej samej ziemi (illius terre). Czy chodzi tu o jednostk podrzdn wzgldem wikszej, nalecej do Nethimera, czy moe s to tereny tosame tego wiedzie na podstawie relacji Wiperta nie moemy. U Piotra Damianiego sprawca mczestwa jest bratem (alius vero frater) nawrconego wadcy (krla Russorum) i ma osobne domostwo (iam cohabitiatione divisus). W pnej Vita et Passio brat w ma na imi Zebeden. 254 J. Powierski, Stosunki polsko-pruskie ze szczeglnym uwzgldnieniem roli Pomorza Gdaskiego, Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 74/1 (1968), s. 82-84; J. Bieniak, Wyprawa misyjna Brunona a problem Selencji, Acta Baltico-Slavica, 6 (1969), s. 191. . . , : , , IX-XII ., 2001, s. 374-375. E. Kowalczyk-Heyman, Gdzie nawraca i gdzie zgin biskup Bruno z Kwerfurtu, [w:] wity Brunon. Patron lokalny czy symbol jednoci Europy i powszechnoci Kocioa, [red.] A. Kopiczko, Olsztyn 2009, s. 182. Wskazywano te na podobiestwo tego imienia do znanego z ywota Ottona z Bambergu autorstwa Ebbona (ks. II.7) bogatego wolinianina o imieniu Nedamir, ktry zosta uprzednio ochrzczony w Saksonii i jako potajemny chrzecijanin pomaga Ottonowi. Rwnie w Dialogu Herborda (ks. II.25) spotykamy go jako mieszkaca Wolina (quendam de Iulinensium civibus Nedamerum nomine), ktry wraz z synem wskazywa biskupowi Ottonowi drog do Szczecina (Nedamero duce ac filio eius Stetinam navigamus). 255 Zob. G. Biauski, Misja prusko-litewska biskupa Brunona z Kwerfurtu, Olsztyn 2010, s. 65-66, gdzie omwienie gwnych hipotez pruskich, m.in. Reinholda Trautmanma (Die altpreussischen Personennamen. Ein Beitrag zur baltischen Philologie, Gottingen 1925, s. 203) i nie znanego mi Zigmasa Zinkevi `iusa (Linguistic Sources of Martynas Mavydas Writings and Manuscript Texts Before Mavydas, [w:] Martynas Mavydas and Old Lithuania, Vilnius 1998, s. 101-123). Doda warto do tego spisu take Idem, Lietuviu poteriai. Kalbos mokslo studija, Vilnius 2000, s. 14. 256 B. Savukynas, Nomina propria in causa martyrii S. Brunonis Querfordensis, [w:] Tarp . -tove istorijos ir bu s. Studijos prof. Edvardo Gudavi` iaus 70-me `iui, [red.] A. Bumblauskas, R. Petrauskas, Vilnius 1999, s. 16-17. . . -kstantme` 257 L. Palmaitis, I mintos tu io mi sle s. ventasis Brunonas Bonifacas, senoves . . baltai ir Lietuvospasienis, Kaunas 2009, s. 91 oraz Idem, De l v. Brunono misijos iaurine s koncepcijos, Baltistica, 44/2 (2009), s. 388-389.

54

Studia i materiay

W postaci utworu dostpnej w monachijskim rkopisie nie dostrzegamy ladw skracania tekst wydaje si kompletny, nawet jeeli czasem niezbyt zborny258 i, o czym wspomniano wyej, rwany. Zalenoci midzy Hystoria de predicatione a innymi, dotyczcymi w. Brunona, zabytkami literackimi, czy to z epoki, czy pniejszym, jak dotd nie udao si wykaza259. Naprzeciw licznym podobiestwom, jakie dostrzegamy midzy najstarszymi relacjami o mierci Brunona, stoj jednak powane rnice. Wszystko to skania by raczej sprowadzi je do labilnej, wczesnej tradycji ustnej, ni do hipotetycznej, ustabilizowanej pismem Liber gestorum Brunonis, o ktrej wspominaj Gesta episcoporum Magdeburgensium.

Wydania Passio s. Adalperti martiris

Wynotowane poniej wydania oraz ich przedruki uoone s zarwno chronologicznie, jak i hierarchicznie, tj. edycje przedrukowujce tekst, nawet jeli emendowany, bez konsultacji rkopisu odnotowane s jako podpunkty wyda macierzystych. Eine bisher unbekannte Lebensbeschreibung des heiligen Adalbert. Abdruck und kritische Einleitung, [ed.] Wilhelm von Giesebrecht, Neue Preussische Provinzial-Bltter, 3. Folge, t. 5, z. 1 (1860) , s. 55-71 [wstp], s. 71-74 [edycja]. [nadbitka:] Universitts- Buch- und Steindruckerei von E. J. Dalkowski, Knigsberg 1860, s. 22. s. Adalperti martiris, [ed.] Max Toeppen, [w:] Scriptores Rerum Passio Prussicarum, t. I, [red.] Theodor Hirsch, Max Toeppen, Ernst Strehlke, Verlag von S. Hirzel, Leipzig 1861260, s. 235-237 [edycja, o czym nie informuje Toeppen, za wyd. Giesebrechta]; t. II, Leipzig 1863, s. 412 [errata i dodatkowe informacje, m.in. o braku autopsji rkopisu przy sporzdzaniu wydania w t. 1]. Mczestwo . Wojciecha, [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. 1, [ed.] August Bielowski, druk nakadem wasnym, Lww 1864 s. 151-156 [z odrysem pocztku tekstu].
258 Ostatnio G. Biauski (Misja prusko-litewska, s. 86-87) sugerowa, e nage przejcie od sukcesu w nawracaniu Nethimera do mierci mczeskiej po konnym przybyciu ducis illius terrae sprawia wraenie, e co zostao pominite. W nastpnych zdaniach jednak badacz sam obroni przekaz Wiperta. Kluczowe w opowieci okrelenie, e stao si to postea (potem), nie precyzuje o jaki przedzia czasu chodzi, a wskazuje jedynie na chronologi wzgldn opisywanych wydarze. 259 Omwienie tyche, zob. G. Biauski, Misja prusko-litewska biskupa Brunona z Kwerfurtu, Olsztyn 2010, s. 41-50. Zob. te wstp H. Kaufmanna do Vita et Passio, [w:] MGH SS 30/2, s. 1350nn; zob. te R. Prejs OFMCap, rda historyczne do ycia i mczestwa witego Brunona, [w:] wity Brunon. Patron lokalny czy symbol jednoci Europy i powszechnoci Kocioa, Olsztyn 2009, s. 291301, gdzie sugestia, e relacja Wiperta moe zawiera zapoyczenia z Vita Romualdi Piotra Damiani. 260 Dodana przez Toeppena na kocu wstpu informacja o istnieniu wydania w Monumenta Poloniae Historica (datowanego bdnie na 1856 zamiast na 1864) kae podda w wtpliwo rzeczywist dat publikacji t. 1 Scriptores Rerum Prussicarum.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

55

insignium, [red.] Josef Emler, Praha 1873, s. XIX [wstp], s. 231-234 [tekst aciski i czeski w rwnolegych kolumnach] tekst na podstawie wyda Bielowskiego oraz SS RP . Das Lobgedicht auf den heiligen Adalbert, [ed.] Augustin Kolberg, Zeitschrift fr die Geschichte und Alterthumskunde Ermlands, 7 (1879/81), s. 79-112, 372-598 [s. 502-519: tekst aciski i przekad niemiecki]. Passio Adalperti Episcopi Pragensis, [ed.] Georg Waitz, Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. 15, p. 2, Hannover 1888, s. 706-708. Pasje witych Wojciecha i Brunona z tzw. kodeksu z Tegernsee, [ed.] Anna Rutkowska-Pachciska, Studia rdoznawcze, 40 (2003), s. 19-41 [edycja: s. 37-40].

sv. Vojt `cha Mu `ednka, [prze.] Josef Truhlr ` , [w:] Fontes Re Utrpen rum Bohemicarum, t. 1: Vitae sanctorum et aliorum quorundam pietate

Wydania Hystoria de predicacione Episcopi Brunonis

Monumenta Germanie Historica Scriptores, [ed.] Georg Heinrich Pertz, t. 4 (1841), s. 579-580261 Wipert o mierci Brunona, [ed.] August Bielowski, Monumenta Poloniae Historica, t. 1 (1864), s. 229-230. Augustin Kolberg: Der hl. Bruno v. Querfurt, zweiter Apostel von Preuen, Zeitschrift fr Geschichte und Altertumskunde Ermlands, 8 (1884/86), s. 105-106. Gisbert Voigt: Brun von Querfurt. Mnch, Eremit, Erzbischof Heinrich der Heiden und Mrtyrer, Stuttgart 1907, s. 297-298 Pasje witych Wojciecha i Brunona z tzw. kodeksu z Tegernsee, [ed.] Anna Rutkowska-Pachciska, Studia rdoznawcze, 40 (2003), s. 19-41 [edycja: s. 40].

261 Napuszona poetyka pisania wstpw do MGH SS (t. 4, s. 579: insigni nostri Fringeri beneficio his inserimus) nie pozwala stwierdzi, czy Pertz skada podzikowania dyrektorowi Biblioteki Krlewskiej, Heinrichowi Konradowi Fringerowi, za przesanie kodeksu czy raczej odpisu relacji Wiperta. Biorc pod uwag, e wydanie Pasji z Tegernsee w serii MGH nastpio ponad czterdzieci lat pniej, domyla mona si, e Pertz dzikowa za odpis.

56

Studia i materiay

[p. 289a:] bPassio sancti Adalperti martyris uc -b Sanctus Adalpertuse primis sclauorum-d natalibus Slauuinihcf patre et Adilburcg matre editus, prahctic uirtuti inhrens theorcque desudns ascendendo succrescit, donec pbeda uixdum episcopale in Pragrah conscendit culmen. Sedis quoque su cclesiam pastorali regimine, ut dignum erat, quinquei annorum per curriculaj regens, ntra semetipsum tam / glorianterk sese in populo haberi detestando, ac de hac gloria xuil ambiens, Romam pede temptimm agressus est, ultra mare concupiscens exulrin sed ab apostolico retardatus est. Incolarum autem <suorum p>o eiulatio spem suam abesse condolens, Willigisum magantiensemp archiepiscopum pro reditu patris sui interpellabantq * [290:] uti auctoritate sua eum reuocaret. Suscepta enmueror hac epistolas uir domino plenus uluntati suorum remeando satis fecit. Paulisper in aduentu suo eos demulcens, item quet eo dem anno paucis secum sumptis Romam regrediens, Iohanne papa consentiente in monasterio sancti Bonifaciiu monachico induiturw habitu; tribus tantummodo annis cum his moratusx
d-

10

15

a) Karta bardzo zacona i wywiechtana w porwnaniu do nastpnych, wida, e bya niegdy wierzchni. b-b) Cod. 1: Tytu w nieudolnie sporzdzonym liniowaniu, rk z XV w., pisany poszarzaym dzi atramentem, na razurze. Pod spodem widoczne gdzieniegdzie resztki czerwonego atramentu, identycznego z majuskuln liter S, rozpoczynajc tekst waciwy. Cod. 2: Passio sancti adalberti episcopi et martyris wpisany w rubryk sporzdzon mini. Poniej rubryki, a nad tekstem waciwym, czerwonym atramentem: adalbertus episcopus. c) Cod 1: sic! d) Cod. 1: pierwszy wers, tj. do scla wcznie, stylizowan capitalis rustica. e) Cod. 2: adalbertus. f) Cod. 2: slauiihc, slauiihe, slawihc lub slawihe. Nad uui, ew. wi znak skrtu. g) Cod. 1: W imieniu adilburc litera i przekrzywiona, ciemniejszym atramentem na razurze (cho pergamin zbyt wytarty by wida byo rnic faktury); pierwotnie adalburc. Cod. 2: adalburc lub adalbure. h) Cod. 1: znak kasowania w postaci kropek nad oraz pod liter r. Cod. 2: praga, nie pragra to co zdaniem czci wydawcw wygldao na drugie r jest cznikiem midzy g a nastpn liter, podobnie jak w regimine, czy dignum (zob. niej). i) Cod. 1: nadpisane na pierwotnej cyfrze v, wychodzi na margines, dopisane ciemniejszym atramentem. j) Cod. 1: litery ic pogrubione ciemniejszym atramentem, nad i dodana kropka. k) Kolberg proponuje inglorianter. l) Cod. 2: dwukrotnie exui. m) Cod. 1: wtrnie poczone poziom lini, jakby janiejszym atramentem. Cod. 2: pedetemptim. n) Cod. 1: W sowie exulari litery ari na razurze, ciemniejszym atramentem. Pierwotne litery niewidoczne (zdaniem Kolberga byo exulare). o) Cod. 1: suorum p[ragensium/rouincialium/iorum?] nadpisane nad eiulatio. Cod. 2: suorum euilacio (sic!). Kolberg poprawia na: Incolarum autem eiulationibus spem suam abesse condolen[tes]. p) Cod 2: maguntinensem. q) Cod. 1: znak abrewiacji nad t ciemniejszym atramentem. r) Cod. 2: vero. s) Cod. 1: pierwotnie epla, ale obecnie l przecina poprzeczna laseczka. t) Cod. 1: que napisane jako q nad przestrzeni midzy item a eo. u) Cod. 1: najpierw bone facii, potem e przekrelone przez i oraz poczone w jedno sowo poziom lini. w) Cod. 2: induit. x) Tak codd. Rutkowska-Pachciska: moratur.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

57

Pasja witego Adalberta mczennika1

wity Adalbert po raz pierwszy narodzi si u Sowian, poczty z ojca Sawnika2 (Slauuinihc) i matki Adilburgi3. Przylgnwszy do cnoty praktycznej a starajc si o teoretyczn, wyrs pnc si w gr i, bdc ledwie modzieniaszkiem, wspi si na biskupi szczyt w Pradze4. Zarzdzajc przez okres piciu lat kocioem swej diecezji tak jak naleao, wewntrz nienawidzi tego, e wrd ludu cieszy si tak chwa i starajc si z tej chway ogooci, wybra si pieszo do Rzymu. Pragn uda si na wygnanie za morze5, ale zosta powstrzymany przez papiea. Lament mieszkacw [Pragi] bola nad jego chci odejcia i dla powrotu swego ojca dopraszali si u Willigisa6, arcybiskupa mogunckiego, aby przywrci [im] go na mocy swej wadzy. Otrzymawszy wic ten list m peen Pana wrci, czynic zado woli swych [diecezjan]. Uspokoiwszy ich na chwil swym przybyciem, jeszcze tego samego roku ponownie wrci do Rzymu zabierajc wraz z sob kilku towarzyszy i, za zgod papiea Jana7, przywdzia mniszy habit w klasztorze witego Bonifacego8; z brami tymi pozosta zaledwie trzy lata.

1 Tytu nadpisany w XV w. 2 Sawnik (981) ojciec w. Wojciecha, wadca ksistwa libickiego (Libice w rodkowych Czechach), zaoyciel i eponim dynastii Sawnikowicw, sprzymierzonej z Bolesawem Chrobrym i bdcej w konflikcie z praskimi Przemylidami. Zniszczenie w 995 r. grodu w Libicach oraz wprowadzenie wikszoci synw Sawnika przez konkurencyjny rd Wrszowcw doprowadzio do upadku Sawnikowicw jako liczcej si siy politycznej. 3 Adilburc (Adilburg) wydaje si by germaskim odpowiednikiem imienia Strzeysawy (987), matka w. Wojciecha, ony Sawnika, ze zwizku z ktrym urodzio si szeciu synw. 4 Praga jeden z gwnych grodw w Czechach, stolica ksistwa Przemylidw. Biskupstwo praskie zaoone zostao w 973 r. i do 1344 r. byo podlege metropolicie Moguncji. Wojciech otrzyma wadz nad diecezj jako jej drugi biskup, po zmarym w 982 r. Dytmarze. 5 Tj. chcia uda si w pielgrzymk do Ziemi witej. 6 Wiligis (1011) kanclerz Rzeszy, od 975 r. metropolita Moguncji, w ktrej to roli by zwierzchnikiem biskupw praskich. W okresie maoletnioci Ottona III, w latach 983995, sprawowa regencj wraz cesarzow Teofano i cesarzow-babk Adelajd. 7 Jan XV (996) papie od 985 r., w Italii stronnik polityki dynastii saskiej, w ktrej znajdowa wsparcie przeciw nieprzychylnej mu czci arystokracji rzymskiej. 8 Zaoony w 977 r. klasztor benedyktyski w. w. Bonifacego i Aleksego na Awentynie w Rzymie. Zwizki z mod wsplnot utrzymywa cesarz Otton III. W klasztorze tym starsza historiografia chciaa widzie raczej niesusznie swego rodzaju centrum idei misyjnej na przeomie tysicleci. Poczwszy od H. Pertza w mnichu tego klasztoru, Janie Kanapariuszu, dopatrywano si autora tzw. ywota pierwszego w. Wojciecha (BHL 37)

58

Studia i materiay

fratribus. Ottone igitur tertioa imperatore urbis roman exclsa menia1 ingrediente, nibib sanctum uirum inueniensc, ut ad Saxoniam exiret multipliciter etd humiliter exoratus est; cesaris peticionem haud renuense, uoluntatem suam impleuit. Saxnicaf tellure in breui recedens, in Planiamg regionemh cursum direxit, * [291:] eti ad Mestrisj locum diuertensk coenobiuml ibi construxitm, monachosque quamplures congregans, Aschricumquen abbatem eos ad regendum constituit, qui postea archiepiscopus ad Sobttino consecratus est; in quo loco aliquantisper moratusp est.

a) Cod. 1: nad liter i kropka ciemniejszym atramentem. b) Cod. 1: ciemniejszym atramentem dostawiony akcent nad pierwsz liter i oraz kropka nad drug. c) Cod. 1: obydwie litery i opatrzone kropkami, ciemniejszym atramentem. Cod. 2: inuenies. Kolberg proponuje: ingrediente et i. s. u. in ueniente. d) Cod. 1: &. e) Cod. 1: nad nu nadpisana a potem wydrapana litera n (zdaniem Kolberga by to akcent). Cod. 2: rennuens. f) Cod. 2: Saxonico. g) Cod. 1: litery olani na razurze (tak te Waitz, Kolberga) pismem podobnym albo udatnie stylizowanym, jednake ciemniejszym atramentem, ktrym dostawiony take znak interpunkcyjny nad i, wic raczej najwczeniej w XII w. Litery nieco mniejsze ni ssiadujce, wic napis pierwotny chyba krtszy (analogicznie do dalszego pruz regioni, by moe w gen. polone/pulone/pulan, ew. jak T. Jurek: puloni?, pulani?). Pod pierwsz liter a wida wymazane o lub u, obok l lady wysokiej litery (wic nie panonia/pannonia), reszta nieczytelna. Caoc od pocztku zapisana jako jedno sowo (inp...). Cod. 2: polonam. h) Cod. 1: ciemniejszym atramentem nad i dostawiona kropka. i) Cod. 1: et na marginesie wewntrznym. j) Cod. 1: miedzy literami r a s jest razura szerokoci jednej litery. Nad pustym miejscem nadpisana litera i, kolor atramentu jakby ten sam. Nie da si pewnie wskaza skasowanego znaku (Giesebrecht, Waitz, Rutkowska-Pachciska: mestrys; Kolberg: mestres z emendacj na menses tres; Bielowski: mestr f; Jurek: mestrrs z domysem meseris w podstawie skryby), cho raczej byo to e (ze wzgldu na zachowane, charakterystyczne czenie liter es, jak w pobliskich cesaris, plures, planities, cespite, congressoribus czy nawet w mestr[.]s), lub r (cho czasem inaczej czone, por. cursu na p. 290, podobizn daje Jurek). Wbrew czci poprzednich wydawcw trudno dopatrywa si pod razur litery y, bowiem kropka widoczna poniej jest poza razur, a to wskazuje z pewnoci na kolejn ju doln kropk kasowania, podczas gdy na grnej widnieje nadpisana litera i. Fragment od & do mestris bezceremonialnie oznaczony sporzdzon owkiem klamr. Cod. 2: mestris. k) Cod. 1: nad liter i dostawiona kropka. l) Cod. 1: nad liter i dostawiona kropka. m) Cod. 1: nad liter i dostawiona kropka. n) Cod. 1: h nadpisane nad r, byo ascricum. Cod. 2: Asthricumque o) Cod. 2: soboccin. p) Cod. 1: pierwotnie aliquanti permoratus, ale skorygowane nieco pochy liter s wpisan wtrnie midzy oba sowa. Dwie pochye linie dziel litery na nowo. Kolberg zostawia: aliquanti permoratus.

Por. Eneida, ks. 1, w. 6-7.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

59

Gdy wic imperator Otton9 trzeci wstpi w wyniose mury10 miasta Rzymu i znalaz tam witego ma, wielokrotnie i pokornie prosi go, aby uda si [z nim] do Saksonii. Nie odmawiajc bynajmniej probie cesarza, speni jego wol. Opuszczajc wkrtce Saksoni, skierowa kroki na teren Polski i udawszy si do miejsca Mestris11 zbudowa tam klasztor, gromadzc licznych mnichw, i ustanowi opatem Astryka12, by nimi rzdzi. Zosta on potem wywicony na arcybiskupa dla Otrzyhomia13 (Sobottin), w ktrym to miejscu spdzi jaki czas.

9 Otton III (980-1002) syn cesarza Ottona II z dynastii saskiej oraz bizantyskiej ksiniczki Teofano, krl niemiecki od 983 r. W 996. r. w trakcie wspomnianej w tym fragmencie wyprawy do Rzymu pierwszej z trzech Otton III uzyska koron krla Italii oraz tytu cesarza rzymskiego. 10 Wergiliusz: Eneida, ks. 1, w. 6-7. 11 Prawd. Midzyrzecz n. Obr. Zob. Thietmar, ks. VI, 27, [ed.] R. Holtzmann, MGH SRG NS 9, Berlin 1935, s. 306-307. W historiografii prbowano klasztor ten umiejscowi take w Trzemesznie, czycy oraz na Grze elaznej (Mons Ferreus) na Wgrzech. 12 Astryk, imi zak. Anastazy? ( lata trzydzieste XI w.) ucze w. Wojciecha, mnich benedyktyski, potem biskup na Wgrzech (prawd. Ostrzyhomia), z ktrym to krajem wie si lwia cz znanej jego dziaalnoci. 13 Prawdopodobnie chodzi o Ostrzyhom (wg. Esztergom, niem. Gran, ac. Strigonium) w pnocnej czci Wgrzech. Sowiasko brzmica nazwa Sobottin nic osobliwego w wieloetnicznym pastwie Arpadw nawizuje by moe do sobotnich targw, jakie odbyway si w pobliu miasta. Nazw Sobottin czono take z Szombathely (sow. Sombotel), pooonym bliej zachodnich rubiey Wgier.

60

Studia i materiay

10

Post hec uideliceta smpto baculo paucis se comitantibus, latenterb quasi fugam moliensc, Przd se intulit regionie. Urbif quoque Cholinun appropinquansg uenerath in quoddami nemus ciuitatij propinquvm satis uenustumk, in quo erat plantiesl iocunda; eodemquem die vigilia erat sancti Georgi martiris. Cespite hoc aprili cnsidens, congressoribus * [292:] suisn Radimo et Bugussp: conueniens mihiq, inquidr, uidetur, quatinus hoc gramine pulchro pernoctemuss, ett uespertinales nocturnalesque laudes rerum creatori suoque militi persoluamus, ac eo propitiante, orto sole officiis missarum peractis, ciuitatem proutu uenmus ingrediamurw. Frater autem eius Radimx mutato nomine Gaudentiusy dictus, [B:]z qui postea archiepiscopus effectus: quid nobis agendum est, aiebat, quoniamaa esuriendi inopia lasiab sumus. Obtice frater, presul infit, noli contristari, deus prouidebit suos, uoluntas tua mox saturabitur domini prouidentia.

a) Cod. 1: z ligatur uidelic&, nad i dostawiona kropka. b) Cod. 1: r pogrubione ciemniejszym atramentem. c) Cod. 1: molliens poprawione na moliens (tak te Kolberg, Waitz) poprzez podpisanie i nadpisanie pierwszej litery l kropkami. Analogiczny zabieg (na p. 296), gdzie w perstetit pod e skryba postawi kropk, natomiast nad zapisa liter i; podobnie przy obecnych mestris, pragra. Cod. 2: molliens. d) Cod. 2: pruse. e) Cod. 1: nad ostatni liter i dostawiona kropka. f) Cod. 1: nad liter i dostawiona kropka. g) Cod. 1: w trzeciej literze p dostawiona ptelka, jakby ciemniejszym atramentem. h) Cod. 1: litery ue na razurze. i) Cod. 1: pierwotnie qdoam, ale o wydrapane i nieco innym pismem wstawiona litera d. j) Cod. 1: nad dwiema pierwszymi literami i dostawione kropki. k) Cod. 1: enust na razurze, raczej ciemniejszym atramentem. Wida fragmenty poprzednich liter i doln kropk kasowania pod obecnym e. Cod. 2: fenustum. l) Cod. 1: litera l na razurze. Nad pierwsz liter i dopisany raczej akcent ni kropka, nad drug kropka. Cod. 2: planities lub planicies. m) Cod. 1: litera q[ue] nadpisana w przestrze midzy eodem a die, ale raczej ten sam atrament i rka. n) Cod. 1: drugie s nadpisane ciemniejszym atramentem po sui. o) Cod. 1: imi Radim w caoci na razurze, pisane ciemnym atramentem, wyranie inn rk (zupenie inna litera r, majuskulna, co dla imion w rkopisie tym jest rzadkie), widoczne dolne czci wytartych liter. Cod. 2: Radim. p) Cod. 1: litera B majuskulna na razurze, ciemnym atramentem. Cod. 2: Bugusse. q) Cod. 2: michi. r) Cod. 1: sic! Cod. 2: inquit. s) Cod. 1: litera s na razurze, ciemniejszym atramentem. Pierwotnie pewnie pernoctemus (tak Kolberg). t) Cod. 1: ligatura & nadpisana. u) Cod. 1: midzy prout a uenimus wydrapane dwie litery, wida, e pierwotny skryba powtrzy ut (Kolberg: item). w) Cod. 1: litera a nadpisana nad ir, za r na razurze. Wida, e ingredimus poprawione na ingrediamur. Atrament ciemniejszy tylko w przypadku r. x) Cod. 2: radimi. y) Cod. 2: gaudentius, ew. gaudencius. z) Od tego miejsca rka B, drobniejsze pismo, wicej skrtw. aa) Cod. 1: qm ze znakiem kontrakcji (Rutkowska-Pachciska: quum). Cod. 2: quoniam. ab) Cod. 2: lassi

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

61

Potem mianowicie, wziwszy pastora, wraz z nielicznymi towarzyszami, skrycie, jakby planujc ucieczk, uda si na teren Prus. Zbliajc si do miasta Cholinun14, wstpi do pewnego, pooonego w pobliu miasta, do miego gaju, w ktrym bya przyjemna polana. Tego dnia bya wigilia witego Jerzego mczennika15. Usiadszy tam na kwietniowej trawie rzek do swoich towarzyszy, Radzima16 i Boguszy17: Wydaje mi si odpowiednie, bymy przenocowali na tej adnej murawie i odprawili nieszpory i nokturn ku czci Stwrcy wiata oraz jego wojownika a z jego przychylnoci, gdy wstanie soce i po odprawieniu suby mszalnej, wejdziemy do miasta tak jak przyszlimy. Jego za brat Radzim, po zmianie imienia zwany Gaudentym i ktry potem zosta arcybiskupem, powiedzia: Co mamy robi skoro jestemy znueni godem? Zamilcz bracie zacz biskup nie smu si! Bg zaopatrzy swoje sugi. Opatrzno Pana zaspokoi wkrtce twoje pragnienie.

14 W nazwie Cholinun widziano niegdy zlatynizowane nazwy Chemna i Kolna. W historiografii pojawiaj si take inne propozycje upatrujce miejsce mierci w. Wojciecha w Pomezanii (grody na pnoc od osady Pachoy, niedaleko witego Gaju (Heiligenwalde) k. Kwietniewa) oraz na Sambii (ujcie Pregoy oraz okolice Krlewca). 15 Wigilia w. Jerzego to 22 kwietnia. 16 Radzim, imi zak. Gaudenty (1006?/ po 1017?/ przed 1025 r.) przyrodni brat w. Wojciecha i towarzysz jego wdrwek, mnich benedyktyski, od 999 r. okrelany jako arcybiskup w. Wojciecha (sancti Adalberti), za od roku 1000 arcybiskup gnienieski. 17 Bogusza, imi zak. Benedykt (?) towarzysz wyprawy misyjnej Wojciecha, zapewne mnich benedyktyski, posiada wicenia subdiakona.

62

Studia i materiay

10

15

Officioa uespertinalib finitoc, Ipse ab eis paululum recedens sil- * [293:] uaticos per campos uagando tantam attulit eis fungorum herbarumque copiam atqued dulcedinem, uti uariorum ciborum superhabundantiae se uescif qui derantg congauderent. Lucifero excussa nocte assurgente astro, qui tunc erat canendus insegnish insistebat imnoi. Prius enim quam quintam orscoposj tangeret umbram, sacrum celebrabat officium, eoque finito abstracta tantum casuculak, reliquo episcopalis uestimenti ornamento indutus, comitatul cum paruo [A:]m urbem qu Chlinun uocaturn inpauidus adiit. Erat enim ante introitum port illius profundum specuso longitudinis non paru ita tenebrosum, quod is qui foris et intus erat non uideri sed * [294:] audiri ab altero potuit. Presul uero uenerandus audacter accedens, ferulaque sua postes port, ut episcoporump mos est, pulsans: aperi, infit, ianitorq! Angelus regis glori2 intraturusr est, ipse rex dinoscitur uirtutum3 omnium, cuius freno et potestate regitur machina cli et terr4. Urbanus custos: quemquam intromitti noster mos non est, respondre fertur, sed regrediens in eminenti qui urbi preminet8s te ostende cumulo, ut quis sis previdearist, tunc demum primte iubente, intrandi licentia haud tibi denegabitur.

a) Cod. 1. o przerobione na majuskulne nieco janiejszym atramentem. b) Cod 1: litery ti nadpisane, litery na na razurze. Cod. 2: vespertinali. c) Officio uespertinali finitio brak u Giesebrechta i Teoppena. d) Cod. 1: pierwotnie atque w postaci at oraz kontrakcji que w nastpnym wierszu, potem do at dopisane q ciemniejszym atramentem, a que w nastpnym wierszu wymazane. Cod. 2: atque. e) Cod. 2: superhabundantia lub superhabundancia. f) Cod. 1: midzy se a uesci raczej wtrny znak dzielenia sw. g) Cod. 1: midzy qui a aderant raczej wtrny znak dzielenia sw. h) Cod. 1: po insegnis pusta razura na dwie litery (druga to s), . Zapewne byo insegnibus (tak te Waitz), gdzie b czciowo wytarte i przeprawione na s a us wytarte. Na obiema literami i ciemniejszym atramentem postawione kropki. Cod. 2: insegnis. i) Cod. 1: pierwotnie immo, ale przeniesione do nastpnego wiersza litery mo zostay przeprawione na no (tak te Waitz). Cod. 2: ymno. j) Cod. 1: pierwotnie oroscopas, ale a wytarte i ciemniejszym atramentem zmienione na o. Cod. 2: oroscopos. k) Kolberg emenduje na casubula. Cod. 2: casicula. l) Cod. 2: conmitatu. m) Odtd ponownie rka A. n) Cod. 1: cholinun uocatur jakby ciemniejszym atramentem, razury nie wida. Cod. 2: cholin vacatur. o) Cod. 2: spectus. p) Kolberg: episcoperum. q) Cod. 2: janitor. r) Cod. 1: turus na razurze, ciemniejszym atramentem s) Cod. 1 zapisa z ligatur: p[re]min&. t) Cod. 1: p[re] nadpisane midzy sis a videaris. Cod. 2: preuidiaris. 2 Por. Ps 23,7. 3 Por. Ps 67,13 w przekadach Vetus Latina. 4 Por. Notker Balbulus: Liber ymnorum, [ed.] Wolfram von den Steinen, [w:] Notker der Dichter und seine geistige Welt, t. 2, Bern 1948, s. 12.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

63

Po odprawieniu nieszporw, oddali si od nich nieco i kluczc przez lene polany nazbiera dla nich takie mnstwo smakowitych grzybw i zi, e [wszyscy] obecni mogli cieszy si bogactwem rnych pokarmw. Po zegnaniu nocy przez wstajc gwiazd porann18, rozpocz wawo hymnem, ktry naleao wwczas piewa. Zanim bowiem zegar wskaza cieniem godzin pit19, odmawia ju brewiarz, a gdy to skoczy, zdjwszy jedynie paszcz a pozostawiwszy ozdob biskupiego odzienia, z maym orszakiem nieustraszenie uda si do miasta, ktre zwie si Cholinun. Naprzeciw wejcia do tamtejszej bramy by gboki rw, dugoci wcale niemaej, tak mroczny, e ci, ktrzy byli na zewntrz i ci wewntrz mogli si nawzajem sysze ale nie widzie. Czcigodny kapan zbliy si odwanie i uderzajc swym pastoraem w drzwi bramy, jak to jest zwyczajem biskupw, rzek: Otwieraj, odwierny! Wej ma posaniec chway krla20. O nim samym wiadomo, e jest krlem wszystkich mocy21. Maszyna nieba i ziemi22 wiedziona jest jego uzd i potg. Donosz, e stranik miejski odpowiedzia: Nie jest naszym zwyczajem wpuszcza kadego, lecz jeeli cofniesz si i pokaesz na wysokim pagrku, ktry wyglda na miasto, abymy widzieli kim jeste, to wwczas, za zgod naczelnika, nikt ci nie odmwi pozwolenia na wejcie.

18 Gwiazda poranna, tj. Wenus, widoczna przed wschodem soca, czyli w tym przypadku midzy okoo 4:15 a 4:30 rano. 19 Czyli jeszcze przed mniej wicej 11. Ta zagszczona chronologia uwiadomi ma zapewne czytelnikowi niecierpliwo (determinacj) i nieustraszenie witego mczennika. 20 Ps 23,7. 21 Ps 67,13 w przekadach Vetus Latina. 22 Por. Notker Balbulus, Liber ymnorum, [ed.] Wolfram von den Steinen, [w:] Notker der Dichter und seine geistige Welt, t. 2, Bern 1948, s. 12.

64

Studia i materiay

10

15

Hc dicenti athletaa deib oboediens, in pr- * [295:] monstrata se uidendum presentauit altitudine. Viso sancti deic uvltud, custodum unus terribiliter mirum alto clamore vociferauit, atque moxe more irascibilium pum quasi tumultuantis populi quicquid uirorum ac mulierum inerat concurrref. Improbi quoque facto agmine5 unanimiter circumuallantesg sanctum deih, quis siuei unde esset ammirati sunt. Unus uidelicet ex eis cui anteaj cognitus erat, eum esse qui populum aquaria submersionek pessumdaret loquebatur; nosque simili modo perdere uenerat. Quid est uerbis morandum? Non densior grando6 sta conterendo * [296:] l-fueritm, quam armata lapidibus manus capvt svum penitus-l [B:] n conterendoo sviuitp; nec furori nimio ante pepercit, qquam mitramr uillosam, qua pro pilleo usus est, penitus dilacerabats -q. Circumfusus propriut undique cruore, inmobilis docendo prstititu, donec limphta gensw7 lapidandi uiribus defecerat, et martirem sanctum ultimum cladere sperabat diem.
a) Cod. 1: razura niewidoczna, ale th wyglda jakby skrybie zadraa rka i jest upchnite. Waitz: adleta. b) Cod. 1: di ze znakiem skrtu. c) Z niezrozumiaych dla mnie wzgldw Rutkowska-Pachciska ten sam skrt (di ze znakiem skrtu) raz (powyej) rozwizuje jako dei a raz (tu) jako domini. d) Cod. 1: Viso sancti dei uvltu na razurze, gdzieniegdzie pogrubione, lady poprzednich liter widoczne, lecz nieczytelne. Cod. 2: wultu. e) Cod. 1: atque mox pisane mniej starannym pismem, wychodzi na margines; pierwotnie chyba samo at. f) Cod. 1: Pierwsze re poprawione ciemnym atramentem. g) Cod. 2: circumfallantes. h) Cod. 1: w di litera i poprawiona ciemnym atramentem. i) Cod. 2: suie. j) Cod. 1: litera a poprawiona ciemnym atramentem. k) Cod. 1: pierwotnie submersiona, lecz poprawione od razu. l-l) Cod. 1: tekst od fuerit do penitus nadpisany na grnym marginesie, pierwsza rka od fuerit do penitus, druga od conterendo. m) Bielowski i Waitz emenduj: furit. n) Odtd rka B. o) Cod. 1: conterendo mniejszymi literami wpisane po penitus. p) Cod. 1: pierwotnie suit, vi nadpisane nad ui (Rutkowska-Pachciska: suit). q-q) Cod. 1. od quam do dilacerabit razura zapisana na nowo, w wielu miejscach tekst pogrubiany, potem take ciemniejszym atramentem. Wytarcie tak energiczne, e widoczne s litery z drugiej strony pergaminu. r) Cod. 2: mitram mitram. s) Cod. 1: pierwotnie dilacerabit, w razurze wci widoczna litera i natomiast a nadpisane ciemniejszym atramentem nad razur. Zdaniem Kolberga pierwotnie dilacerabitur. t) Cod. 1: sic! Cod 2: proprio. u) Cod. 1: pierwotnie perstetit, ale pod e znak kasowania, natomiast nad e nadpisana litera i. By moe miejsce przygotowane na razur, ktrej nie przeprowadzono. Analogiczne miejsce to [p. 291] korekta molliens na moliens przez kropki nad i pod liter l. w) Cod. 1: litery ns w sowie gens dopisane ciemniejszym atramentem i innym pismem na marginesie, natomiast pierwotnie zapis przez ge i w nastepnym wierszu, obecnie wymazane, n ze znakiem skrtu.

5 6 7

Por. Georgika, ks. 4, w. 165-168 oraz Eneida, ks. 1, w. 430-435. Por. Georgika, ks. 4, w. 78-81. Por. Cathemerinon, 11: Ad kalendas Ianuarias, w. 85-92.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

65

Posuchawszy mwicego te sowa, zapanik Boy stawi si na wskazanym wzniesieniu, aby go byo wida. Ujrzawszy oblicze Boego witego, jeden ze stranikw wysokim gosem straszliwie wrzasn co osobliwego i zaraz, na podobiestwo rozwcieczonych pszcz, zaczo zbiega si co na ksztat wzburzonego tumu mczyzn i kobiet. Zwarszy szyki23, niegodziwcy zgodnie otaczajc Boego witego zastawiaj si kim jest i skd. Jeden za spord nich, ktry go wczeniej pozna, mwi, e jest [on] tym, ktry przynosi nieszczcie ludziom, zanurzajc ich w wodzie i e: Nas przyby zgubi w podobny sposb. Po co zwleka gadanin? Nie gstszy by grad24 miadc zasiewy, ni szalaa uzbrojona w kamienie gromada miadc niemal jego gow. I nie ulya wpierw swemu szalestwu, zanim doszcztnie nie rozszarpaa kosmatej mitry, ktrej uywa jako czapki. Zewszd zalany wasn krwi wytrwa bez ruchu w nauczaniu, dopki zatruty lud25 nie zmczy si kamienowaniem i nie uzna, e wity mczennik wydaje ostatnie tchnienie.

23 24 25

Wergiliusz, Georgika, ks. 4, w. 165-168 oraz Eneida, ks. 1, w. 430-435. Wergiliusz, Georgika, ks. 4, w. 78-81. Prudencjusz, Cathemerinon, 11: Ad kalendas Ianuarias, w. 85-92.

66

Studia i materiay

10

15

Weihtahca almus maioris triumphib gloriam sibi esse paratam agnoscens regrediebatur, memoriamc defunctorum uigilias canendo c lebrans, orationes usque ad dicendas perunit; interdum eleuatis ad collum digitis, stolam humeris applicauit. Bugussa uero subdiaconusd suus retro respiciens, octo uiros post se properantese contemplauit, quod mox pio presuli palam fecit. Ille mollitter ridens ab inceptis non obticuit orati * [297:] onibus. Subitoquef in illum irruensg <ex illis>h unusi extensa dolaturaj capitali eum martirizauitk sententia; corpusl <vero>m truncatum corruit in terram, spiritus autem polorum intrauit gloriam. ssecl uidelicet eius in fugam conuersi, proxim latibulis se seruandi causa dedre silu. Trucidatores nefandi eleuato capite, fixre illud in altum sudem, reliquum corpus amni prope fluenti inmersre, nuidentesn coruscantem populo lucre lucernam8. Interea quoque dum hec agebantur, caput de sude oracula terno eructuabat uite. Ast ubi homines nefandi uelle suum in sanctum dei perfecrep, not urbis claustro sese intulre. Viatorisq cuiusdam, ut fertur, gressus iuxta semitam fluenti<s amnis>r, quo hec contingebant, stus erat; qui * [298:] caput fixum cernens, desdes depositum sua abdiditt inprau, Pulslaique ad ciuitatem Chnzinaw uocitatam concitato cucurrit tramte.
a) Rutkowska-Pachciska: Weihtahe. Cod. 2: Weitahe. b) Cod. 2: h na razurze. c) Cod. 2: memoria. d) Cod. 2: subdyaconus. e) Cod. 1: pierwotnie p w formie skrtu pro, ale ukona linia skrtu wymazana i zapisane cae sowo properantes. f) Cod. 1: litera s przeprawiona na majuskuln ciemniejszym atramentem. g) Cod. 1: litera s wpisana w razur szerokoci trzech liter, pierwotnie moe irruentium unus (tak Waitz, Kolberg za: irruentes), t sam rk ex illis nadpisane nad illum. h) Cod. 1: nadpisane wtrnie nad razur. i) Cod. 1: unus ciemnym atramentem, ta sama rka, co s w irruens. j) Cod. 2: dolaturia, ew. dolaturra. k) Cod. 1: litera z w razurze. l) Cod. 1: litera c przeprawiona na majuskuln jakby ciemniejszym atramentem. m) Cod. 1: wtrnie nadpisane nad pierwsz liter truncatum (v i nad ni o). n) Cod. 2: videntes. o) Cod. 1: pierwotnie eterne, ciemniejszym atramentem dodane caudae (tak te Waitz). p) Cod. 1: pierwotnie perficere, i przeprawione ciemniejszym atramentem na e. Cod. 2: perficere. q) Cod. 1: przedostatnia litera wymazana i nad razur nadpisana i. Pod spodem widoczna kropka znaku kasowania. Pierwotnie viatores (tak Kolberg, Waitz). r) od. 1: ciemniejszym atramentem litera s nadpisana po fluenti, za na marginesie dopisane amnis, z liter i opatrzon kropk i wychodzc poniej linii liter s. s) Cod. 2: de sude. t) Cod. 1: b wpisane nad a w pierwotnym adidit. Cod. 2: abdidit. u) Cod. 2: in pera. w) Cod. 1: pierwsze n na razurze i nieco rozmazane; wysokie majuskulne Z. Bez zmiany atramentu. Cod. 2: chnazina.

Por. J 5,35.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

67

Uszczliwiony Wojciech [Weihtahc] wycofywa si, czujc, e szykuje si dla chwaa jeszcze wikszego triumfu, i czczc pami o zmarych piewaniem wigilii doszed a do odmawiania modlitw a w midzyczasie, podnisszy palce do szyi, naoy stu na ramiona. Bogusza za, jego subdiakon, zerkajc za siebie, dostrzeg spieszcych za nimi omiu mczyzn, o czym natychmiast donis pobonemu biskupowi. Ten z agodnym miechem nie odrywa si od rozpocztych modw. I nagle jeden z nich rzuci si na niego z podniesionym toporem i speniajc wyrok mierci zada mu mczestwo. Okaleczone ciao upado na ziemi za duch wstpi do chway niebiaskiej. Towarzysze jego rzucili si do ucieczki a pobliskie lasy day im schronienie. Niegodziwi mordercy podnisszy gow nabili j na wysoki pal a reszt ciaa zanurzyli w pyncej opodal rzece, nie chcc by byszczca lampa26 przywiecaa ludowi. Tymczasem za, gdy wydarzenia te miay miejsce, gowa na palu wyrzucaa z siebie modlitwy ycia wiecznego. Niegodziwcy za speniwszy swoj wol na witym Boym, wrcili w obrb znanego [nam] miasta. Mwi si, e szlak jakiego wdrowca przebiega obok wybrzea rzeki, gdzie to si wydarzyo. Spostrzegszy nabit na pal gow, zdj j ze, schowa do swej sakwy i pospieszy na skrty do nalecego do Bolesawa27 miasta zwanego Gniezno28 (Chnazina).

26 Por. J 5,35. 27 Bolesaw I Chrobry (1025) wadca z dynastii piastowskiej, syn Mieszka I i ksiniczki czeskiej Dobrawy, koronowany na krla w 1025 r. Z inicjatywy Bolesawa oraz Ottona III odby si w r. 1000 u grobu w. Wojciecha tzw. zjazd gnienieski, podczas ktrego powoane zostao arcybiskupstwo w Gnienie wraz podlegymi mu biskupstwami w Krakowie, Wrocawiu i Koobrzegu. 28 Gniezno jeden z gwnych grodw piastowskich, od roku 1000 siedziba pierwszego arcybiskupstwa w pastwie Piastw.

68

Studia i materiay

10

Stansquea coram principem rem sancti martirisb omnem sicut nouerat ordinaliter exposuit, abstractoque deprac capited, inmedioe manifestauit. Quidam proculf dubio superinpositig sceleris reatu ferreo cmpede percrurah inrettusi, quij sequenti mane decollandusk erat, contemplato sancti martiris capite, catenaml de cruribus dissilrem gaudebat; quin per merita testis dei a proscripta liberatus est pna; hoc primum perhibetur esse suum signum. Hanc insoliti uirtutem signi ammranteso, inpquorum presentia beati martirisq passio peracta est * [299:] aduenre, ueroque testimonio que uiator retulit confirmaure. Pulslauuor quoque tante sanctitatiss cpidus, pecunia sua uiatori data ipsum emit caput sanctum, ac misso magni thesauri pondere nuntios suos cum discipulist sancti Adalberti ad redimendum reliquum corpus direxit. Mira res etu inaudibilis! Sex dies corpus almum in flumine cui inmerserant requieuitw, septimo autem diex piscno morey defluit adripamz, vbi inueniebatur, tribus uidelicetaa diebus caput in sude fixum abab aquilaac nead ab

a) Cod. 2: stansque stansque. Rutkowska-Pachciska: btasque z uwag, e czciowo na marginesie, co jako odizolowana uwaga sugeruje, i to sytuacja wyjtkowa. Tymczasem w tej samej kolumnie jest takich sw 7 na 37, za w ssiedniej 10/36. b) Cod. 1: m na razurze. c) Cod. 2: de pera. d) Cod. 1: e na razurze; byo o. e) Cod 2: in medio. f) Cod. 1: pierwotnie p ze znakiem skrtu, ale wymazane i przeprawione ciemniejszym atramentem na p. g) Cod. 2: superimpositi. h) Cod. 2: per crura. i) Cod. 2: irretitus. j) Cod. 1: pierwotnie qsequenti, ale dolna laska pierwszego q wymazana, a potem zapisana ponownie oraz, wci jakby tym samym atramentem, nadpisane i nad pierwsze q. k) Cod. 1: po decolla razura na 4 lub 5 liter (pierwotnie raczej decollaturus, jak Waitz, ni decollanndus, jak Kolberg), nad ni nadpisane ciemniejszym atramentem ndus. Pod razur, na caej dugoci widoczne podkrelenie, zaznaczenie tekstu do wymazania i poprawienia. Cod. 2: decollandus. l) Cod. 2: cathenam. m) Cod. 1: midzy dis a l oraz midzy l a re razury, wypenione nastpnie ciemniejszym atramentem. W pierwszej wpisane si, a w drugiej i (byo e). Cod. 2: disilire. n) nad q ze znakiem skrtu nadpisane ui (zapewne jako ujednoznacznienie). o) Cod. 2: ammirantes. p) Cod. 1: po in razura na 1 liter, by moe pierwotnie im. q) Cod. 1: pierwotnie tylko mart ze znakiem skrtu nad t, na dolnym marginesie pod sowem dopisane tiris (t do wyblake, Rutkowska-Pachciska: iris). r) Cod. 1: pierwotnie Palslau i kocwka imienia przeniesiona do nastpnego wiersza. Obecnie kocwka pierwotna wymazana (dwie litery, zapewne uo, wci widoczne ostatnie o) a na marginesie po Pulslau dopisane ciemnym atramentem vo. Tym samym atramentem pierwsze a w Palslau przeprawione na u. Cod. 2: pulslauuo. s) Cod. 1: ostatnie s wcinite midzy sanctitati a cupidus przez pierwotnego skryb. Cod. 2: sanctitatis. t) Cod. 2: discilis. u) Cod. 1: & na razurze, ciemniejszym atramentem. w) Cod. 1: quieu na razurze ciemniejszym atramentem. Cod. 2: requieuit. x) Cod. 1: die dodane na marginesie prawym, jednak pismo raczej to samo. y) Kolberg proponuje: piscinae mare. z) Cod. 2: ad ripam. aa) Cod. 1: e nadpisane nad uidlicet. ab) Cod. 2: brak ab. ac) Cod. 1: pierwotnie q ze znakiem skrtu, obecnie znak skrtu wymazany i nadpisana litera i. ad) Cod. 1: przed ne razura na jedn liter.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

69

Stojc przed obliczem wadcy wyjani po kolei ca spraw witego mczennika tak jak umia i wyjwszy gow z torby pokaza j publicznie. Pewien czowiek zakuty w elazne kajdany na nogach, bez wtpienia ze wzgldu na zarzucan mu przewin, mia zosta nastpnego ranka city. Wpatrujc si w gow witego mczennika, rozradowa si, gdy pta spady mu z ng dziki zasugom wiadka Boego zosta on uwolniony od zasdzonej kary. Przytacza si to jako pierwszy z jego cudw. Kiedy [obecni] podziwiali t moc niezwykego cudu, przybyli ci, w ktrych obecnoci dokonaa si pasja witego mczennika i potwierdzili prawdomwnym wiadectwem to, co opowiedzia wdrowiec. Bolesaw spragniony tak wielkiej witoci, wykupi za wasne dane wdrowcowi pienidze sam wit gow i skierowa swoich posacw wraz z uczniami witego Adalberta na wykup reszty ciaa, przeznaczywszy na to skarb o wielkim ciarze. Rzecz cudowna i niesychana! Szczliwe ciao przez sze dni spoczywao w rzece, w ktrej je zanurzono, sidmego za <dnia29> spyno jak ryba na brzeg, gdzie je znaleziono, a przez trzy dni orze pilnowa zatknitej na palu gowy, by nie ruszy jej aden ptak.

29

Sowo dopisane na marginesie.

70

Studia i materiay

ullo uolucrum tangeretura, custoditvmb, Pulsluuoc prefatus dum a preeuntibus sanctum cadauer uenire cognosceretd, cum infinita se comitantum frequentiae obuiam iens, condigno honore suam deportari fecit in urbem, ac in basi * [300:] lica quam Misico bone uir memorif domino fabricaueratg reuerenter collocauit, ubi deo prestante assiduis uirtutum in dies floret signish.

10

[s. 300i:] j-Hystoria de predicacione episcopi Brunonisk cum suis capellanis in Pruscia et martirio eorum-j Cognoscatl deo dilectus populus uniuersus, quod ego Vuipertus dei seruorum seruus, causa remissionis meorum peccatorum, et domini mei sanctissimi et martiris christim Brunonis episcopi iussione mea omnia que habui contempsi mobilia et immobilia, et illum secutus fui in paganorum prouincia, que nuncupatur Pruscia. Ille eciam pontifex et martir christi Brunus dimisso episcopatu una * [301:] cum grege sibi credito, cum suis capellanis ambulauit Prusciam ad conuertenda paganorum gentes in christianitate sanctissima. Quorum nomina hec sunt: in primis dominus meus Brunus episcopus, et martir christi sanctissimus, nomina capellanorum qui cum eo ad martirium uenerunt hec sunt: Tiemicus, Aicus, Hezichus, Apichus, nouissime ego Uuibertus. Quid plura? Quando patriam intrauimus, statim ante regem ducti fuimus. Episcopus uero cum suis capellanis preparatis celebrauit missam, predicando euuangelica atque apostolorumn dicta.
a) Cod. 1: re nadpisane nad tangetur. Cod. 2: tangeretur. b) Cod. 1: cu na razurze ciemniejszym atramentem, podobnie jak tv (ze znakiem skrtu). Widoczny jeszcze znak skrtu ur (by moe, jak Waitz, pierwotnie custoditur). Kolberga: custodiebatur daje lepszy sens i prostsz skadni, ale w rkopisie tego nie widz. Cod. 2: custoditum. c) Cod. 1: pierwotnie Pullauuo, ale drugie l przerobione ciemniejszym atramentem na s i nadpisane l midzy przerobione s a liter a. Cod. 2: pullslauuo, pierwsze l czciowo wydrapane. d) Cod. 1: r& dopisane ciemniejszym atramentem po cognosce na razurze. Cod. 2: cognosceret. e) Cod. 1: pierwotnie frequenta, i nadpisane midzy t a liter a ciemniejszym atramentem. Cod. 2: frequentia. f) Cod. 1: jedyna w rkopisie ligatura . g) Cod. 1: pierwotnie frabricauerat (tak te Kolberg i Waitz), ale f wymazane a r przerobione ciemniejszym atramentem na f. Cod. 2: fabricauerat. h) Cod. 2: signisque. Amenque. i) Tekst spisany jedn rk, inn ni poprzedzajca Pasja. j-j) Tytu pisany rk pitnastowieczn, w trzech liniach (wyznaczy sobie dwie i od poowy drugiej zacz upycha litery), midzy poprzedzajc Pasj Wojciecha a pierwszym wersem Wiperta. k) W przerwie midzy Brunonis a cum przekrelona litera e (zacz pisa et). l) Inicja C o wysokoci dwch wierszy. m) zapis przez xpi ze znakiem skrtu, konsekwentnie take w zoeniach (christianitate). n) Rutkowska-Pachciska wyrnia skrt aplorum jako zna, e poprawiany. W istocie jednak na samej karcie 301 takich poprawek jest trzynacie. Wszystko jednak bez razur, jakby pogrubiane litery ju istniejce.

15

20

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

71

Wspomniany Bolesaw skoro tylko dowiedzia si od idcych przodem, e przybywaj wite zwoki, wyszed im naprzeciw w towarzystwie niezliczonego tumu i kaza z naleytym szacunkiem zaprowadzi je do swego miasta i zoy z czci w bazylice, ktr wczeniej zbudowa Mieszko30, m dobrej pamici. Tam z ask Bo rozkwita z dnia na dzie nieustannymi znakami cnt. Opowie o nauczaniu biskupa Brunona i jego kapelanw w Prusach oraz o ich mczestwie31 Niech cay umiowany przez Boga lud wie, e ja Wipert, suga sug Boga, dla odpuszczenia mych grzechw i z namowy przenajwitszego mego pana i Chrystusowego mczennika, biskupa Brunona, wzgardziem caym moim mieniem, ruchomym i nieruchomym, i e podyem za nim do kraju pogan, ktry nazywa si Prusy (Pruscia). Take w kapan i mczennik chrystusowy Brunon opuciwszy biskupstwo oraz powierzon sobie trzod32, uda si wraz ze swymi kapelanami33 do Prus by nawraca pogaskie ludy na przenajwitsze chrzecijastwo. Imiona ich to: najpierw pan mj Brunon, biskup i przenajwitszy mczennik chrystusowy, [za] imiona kapelanw, ktrzy poszli z nim na mczestwo s takie: Tiemicus, Aicus, Hezichus, Apichus, wreszcie take ja, Wipert. Co jeszcze? Jak weszlimy do kraju34, natychmiast pocignito nas przed oblicze krla. Biskup za ze swymi gotowymi kapelanami odprawi msz, nauczajc sowami ewangelicznymi oraz apostolskimi wskazaniami.

30 Mieszko I (992) pierwszy znany z pimiennictwa epoki wadca piastowski, przyj chrzest w 966 r. 31 Tytu dopisany w XV w. 32 O posiadaniu przez Brunona okrelonego terytorialnie biskupstwa nic nie wiadomo. Prbowano czy t wzmiank z informacj Anonima tzw. Galla o istnieniu w Polsce czasw Bolesawa Chrobrego dwch arcybiskupw. 33 Utwr wymienia piciu kapelanw Brunona. Rozbieno wzgldem informacji Thietmara (18 towarzyszy, zob. Thietmar VI.95, s. 388-389) moe by pozorna, gdy Wipert mwi o kapelanach a Thietmar o towarzyszach. 34 ac. patriam.

10

15

20

Que * [302:] omnia ut rex Nethimer nomine audiuit, dixit: Nos deos habemus in quibus adoramusa et confidimus. Uerbis autem tuis obedire nolumus. Episcopus hoc audiens illius <regisb> adportare iussit simulacra, et illo presente in igne proiecit cum uirtute maxima. Ignis uero accepit et deuorauit illa denique simulacra. Rex autem turbatus dixit indignatione maxima: Accipite episcopum citissime et in ignem coram me proicite. Si illum ignis comburit et deuorat, cognoscite quia illius est predicatio uanissima, denique si est aliterc, in illum * [303:] deum credam<usd> uelociter. Tunce iussit rex igne<mf> accendi ualidissimum et in illum proici episcopum. Episcopus autem indutusg uestimento episcopali suam sedem in ignem fecit portare et in igne supra eandem tamdiu sedit, quousque a capellanish septem psalmi fuerunt decantatii. Rex uero hoc uidens factum mirabile, cum trecentis uiris credidit deo uelociter et accepit baptismum penitentiej9. Dux postea illius terre ad episcopum equitauit uirtute repletus diabolicak et illum episcopum cum capellanisl fecit martirizare absque ulla querimonia. Episcopi caput iussit abscidi, et capellanos omnes iussit suspendi, et meos oculos * [304m] eruere fecit. Postea uero, operante Christon, uisa sunt ibio signa sine numero et prodigia, nunc uero supra illorum corpora constructa sunt monasteriap. Ex illo tempore pro deo peregrinando circuiui plurimasq prouincias, inuocans sanctos sanctasque in christianorumr auxilia. Quid multum dicam? Omnium christianorum in karitate dei deposco auxilium quod mee uite fiat patrocinium, uestrorum peccatorum et eternum remedium. <Explicits>

a) Midzy ad i oramus dziurka w pergaminie i razura, obydwa sowa poczone dwiema poziomym liniami, podobnie jak in=dutus na s. 303 (Rutkowska-Pachciska interpretuje to jako przekrelenie, co jednak nie wydaje si prawdopodobne ze wzgldu na spenienie funkcji deletacyjnej przez razur). Dodatkowo linia grna wpisana jasnym atramentem, ktrym dopisano dwa wiersze niej na marginesie znak (zob. niej). b) Midzy illius a adportare wstawiony znak , do ktrego odniesienie na marginesie i sowo regis jasnym atramentem. c) aliter na razurze. d) pierwotnie credam, skrt us nadpisany przez jasny atrament. e) pierwotnie tunc, przeprawiona t na majuskulne T przez jasny atrament. f) Skrt nad igne dodany atramentem jasnym. g) in i dutus przeniesione do nastpnego wersu, poczone przez jasny atrament dwiema poziomym liniami (analogicznie do adoramus wyej). h) dziura w pergaminie zniszczya cz liter la. i) miedzy ta a ti razura na 1-2 litery (byo n). j) pierwotnie benitentie, b przeprawione na p grubszym atramentem; Rutkowska-Pachciska: penitencie k) diaboli czciowo na razurze, ca przeniesione do nastpnego wiersza. l) pellanis na razurze. m) Ostatnia strona skadki wygadzona i poka jak pierwsza. n) Cod: xpo. o) Dziurka w pergaminie niemal cakowicie zjada liter b. p) Nad ria w monasteria zapisano (skryba gwny) jeszcze raz, wyraniej, ria. q) Dziurka zjada cz as. r) Cod: xpianorum. s) Jako expcit rk pitnastowieczn, t sam co tytu.

Por. Mk 1,4; k 3,4; Dz 13,24.

Miosz Sosnowski Anonimowa Passio s. Adalperti...

73

Jak tylko krl o imieniu Nethimer35 tego wszystkiego wysucha, powiedzia: My mamy bogw, ktrych czcimy i ktrym ufamy, wic nie zamierzamy ulega twoim sowom. Syszc to biskup kaza przynie jego <krla36> bawany i w jego obecnoci wrzuci je do ognia z wielk si. Ogie za przyj i nastpnie poar owe bawany. Wzburzony za krl powiedzia w wielkim gniewie: Chwycie szybko biskupa i przed moim obliczem wrzucie w ogie. Jeli ogie go spali i pore, to wiedzcie, e jego nauczanie jest zwodne, jeeli natomiast okae si inaczej, to czym prdzej uwierzmy w tego boga. Nakaza wwczas krl rozpali wielki ogie i wrzuci we biskupa. Biskup za ubrany w biskupie szaty nakaza zanie swj tron do ognia i w ogniu siedzia na nim tak dugo, e kapelani zdyli odpiewa siedem psalmw. Krl za widzc cudowne zdarzenie, wraz z trzystu mczyznami czym prdzej uwierzy w Boga i przyj chrzest pokuty37. Potem przyby konno do biskupa ksi tej ziemi38, przepeniony moc diabelsk, i tego biskupa wraz z kapelanami zarzdzi umczy bez jakiejkolwiek skargi. Biskupowi kaza obci gow i kaza powiesi wszystkich kapelanw, i nakaza by wyupi mi oczy. Potem za z mocy Chrystusa widziano tam cuda bez liku i znaki, teraz za nad ich ciaami pobudowane s klasztory39. Od owego czasu obszedem liczne kraje40 w pielgrzymce dla Boga, wzywajc witych i wite na pomoc chrzecijanom. Co jeszcze powiem? W mioci Boej dopraszam si pomocy wszystkich chrzecijan, aby bya opiek dla mego ycia i wiecznym odpuszczeniem waszych grzechw <Koczy si41>.

35 Imi Nethimer prbowano w historiografii czy zarwno z jzykami sowiaskimi, jak i batyjskimi. 36 Wtrna glosa marginalna. 37 Mk 1,4; k 3,4; Dz 13,24. 38 Wedle pnoredniowiecznej Passio s. Brunonis episcopi et martyris Querfordensis (BHL 1471b, [ed.] H. Kaufmann, MGH SS 30/2, s. 1365) ksi ten by bratem nawrconego wadcy i mia na imi Zebedem (ew. Zebeden). 39 W kwestii losw relikwii Brunona i towarzyszy pozostae przekazy zawieraj sprzeczne informacje. Por. Thietmar, ks. VI, 95, [ed. R. Holtzmann], s. 388-389 (relikwie wykupuje Bolesaw); Ademar z Chabannes, Chronicon, ks. III, 31 [ed. P . Bourgain et. al.], Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis 129, s. 153 (mieszkacy Rusi wykupuj relikwie od Pincenatw i stawiaj klasztor imienia Brunona); Vita Romualdi, r. 27, [ed. G. Tabacco], Fonti per la Storia dItalia 94, Roma 1975, s. 59-60 (nad miejscem spoczynku relikwii Brunona na Rusi, gdzie prowadzi ostatni sw misj, zbudowany zostaje koci); Passio s. Brunonis episcopi et martyris Querfordensis VI, [ed.] H. Kaufmann s. 1365-1366 (zwoki Brunona wrzucone zostaj do rzeki o nazwie Alstra). 40 Jeeli zdanie to traktowa powanie, oznacza ono, e relacja Wiperta spisana zostaa nie bezporednio po jego powrocie z Prus. 41 Wtrny dopisek.

74

Studia i materiay
Summary

Miosz Sosnowski Passio s. Adalperti martiris (BHL 40) and Hystoria de predicatione episcopi Brunonis (BHL 1471) edition, translation and critical commentary. The death of Wojciech-Adalbert (997), a runaway bishop of Prague and failed missionary among the pagan tribes of the southern Baltic shores, spurred a number of histories to be composed about him within learned circles. The first one was sponsored, along with several pious foundations, by the emperor Otto III, who was not only a personal friend but also a great promoter of the veneration for the new martyr. Several rewritings of this text some substantial and the prompt composition of new ones testify to the extent to which Adalberts life and death was able to bring focus to the disputes of the time. What to make of his desertion albeit pious of his episcopacy? What was the reason for Adalberts death? How does one proceed with a missionary endeavor? Who are the pagans? How exactly does one become a martyr? Who are Christians to understand to be the main beneficiary of this sudden outpouring of Gods grace? To answer those questions was apparently not an easy task and certainly not devoid of controversy. Newly edited, annotated and translated here is the smallest and latest contribution to the early cluster of Adalberts hagiography. Passio s. Adalperti martiris (BHL 40) in its current form is a crude abridgement of the passion written originally in the 1st quarter of the 11th century, probably in circles close to Adalberts brother, then an archbishop at Gniezno. The textual tradition of this text is not considerable: only two manuscript copies, both held at the Bavarian State Library in Munich, with the later one being a direct copy of the first. The older one (Clm 18897), still rather of the 11th century, was probably written at and certainly very early on belonged to a Benedictine monastery at Tegernsee in Bavaria (hence the Polish sobriquet: Passion from Tegersee). The original provenance of the newer codex (Clm 23846) is as yet unknown, but it was certainly written in Bavaria in the 15th century. The commentary contains an oft-suggested codicological and paleographic description of the older codex with its historically changing content. What follows is a study of the authors learning (biblical, classical and patristic) and its employment for the construction of the narrative. It is also an attempt at situating the passio within the contemporary debate inside the hagiographical cluster by analyzing its authors take on some of the important issues raised by previous hagiographers. Just as the first two basic vitae were to some extent different takes on and interpretations of the same basic facts, the text edited here introduces some serious factual discrepancies. Passio s. Adalperti in the older manuscript is accompanied by a short account of preaching in Prussia by Bruno-Boniface of Querfurt (1009) and his subsequent death there. The author of this text (Hystoria de predicatione episcopi Brunonis), going by the name of Wipert, claims to be one of Brunos chaplains and the sole surviving eyewitness of the martyrdom. Because both texts form a distinct codicological unit within Clm 18897 and because Bruno himself was an author of more than one text belonging to the early hagiographical cluster of St. Adalbert, this text is also edited, translated and annotated anew.