You are on page 1of 44

POLSKIE FORUM OBYWATELSKIE

wieloletni, midzyrodowiskowy projekt obywatelski powstay wol uczestnikw I Kongresu Obywatelskiego, ktry odby si w dniu 12 listopada 2005 roku w Warszawie. Cele Polskiego Forum Obywatelskiego:

stymulowanie refleksji modernizacyjno-rozwojowej, sucej wsplnemu ksztatowaniu przyszoci Polski,

stymulowanie rozwoju wsplnotowoci Polakw i kapitau spoecznego w Polsce


Realizacji tych celw su:

oglnopolskie i regionalne Kongresy Obywatelskie jako miejsce spotka i dyskusji rnych rodowisk i pokole zarwno z Polski metropolitalnej, jak i lokalnej,

spotkania sieci dialogu: Projekt Cywilizacyjny dla Polski, publikacje ksikowe i prasowe, debaty publiczne z partnerami medialnymi (takie jak np. W poszukiwaniu portretu
Polakw z Rzeczpospolit i Wirtualn Polsk),

strona www.pfo.net.pl.
Polskie Forum Obywatelskie jest paszczyzn systematycznych spotka i dialogu rodowisk gospodarczych, naukowych i pozarzdowych rnych pokole. Metacelem tych interaktywnych spotka jest stworzenie nowego jzyka opisu teraniejszoci i przyszoci Polski. Jzyka, ktry odpowiadaby podejciu holistycznemu do rozwoju, w ktrym swoje miejsce ma zarwno szeroko rozumiana kultura, ramy instytucjonalno-prawne, jak i polityka publiczna. Polskie Forum Obywatelskie ma charakter pozapartyjny. Organizatorem Polskiego Forum Obywatelskiego jest Instytut Bada nad Gospodark Rynkow.

Portret modego pokolenia

Gdask 2009

c Copyright by Instytut Bada nad Gospodark Rynkow 80-227 Gdask, ul. Do Studzienki 63 tel. (058) 524 49 00 faks (058) 524 49 08 www.ibngr.edu.pl e-mail: ibngr@ibngr.edu.pl

Redaktor serii Jan Szomburg Redakcja naukowa Micha uczewski Redakcja Wanda Stompr Skad (TEX) ukasz Sitko

ISBN 978-83-7615-030-7

CIP - Biblioteka Narodowa Portret modego pokolenia / [red. nauk. Micha uczewski] ; Polskie Forum Obywatelskie. - Gdask : Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, 2009. (Wolno i Solidarno ; nr 13)

Wydanie I Gdask 2009

Spis treci
Micha uczewski Przeszo i przyszo modego pokolenia Krystyna Szafraniec Wartoci modego pokolenia Katarzyna Kalinowska Kultura modego pokolenia

..............................................................................

....................................................................................................

11 17 23 29 33

.......................................................................................................

Marcin Siczuch Strategie modego pokolenia Marcin Gomoa Misja modego pokolenia

....................................................................................................

..........................................................................................................

Piotr Dardziski Religijny potencja modego pokolenia

...................................................................................

dr Micha uczewski

Przeszo i przyszo modego pokolenia


W modziey zwykle upatrujemy szans na odnow Polski, na jej unowoczenienie. Starsze pokolenia, skaone zymi nawykami, tkwice w przeszych schematach, czsto bezceremonialnie przekrelamy, bo to modzie ma by nasz przyszoci. Zwaszcza w kryzysie widzimy w niej grup, ktra pokae drog wyjcia. Tymczasem dzi polska modzie nie istnieje. Jako podmiot, jako dziaajca grupa, polska modzie nie istnieje. Wbrew naszym nadziejom, nie wydaje si rwnie, by kryzys sprawi, e wreszcie powrci na dziejow scen.

Modzie zyskuje podmiotowo


Jeli porwna wspczesn modzie z poprzednimi pokoleniami modych, od razu wida jakociow rnic. Podczas gdy wczeniej stanowia ona realn si polityczn, albo przynajmniej chciaa tak si by, dzi staa si kategori wiekow. Modo po raz pierwszy zostaa nobilitowana przez romantykw. Przestaa by wtedy oznak niedojrzaoci, a staa si nadziej, ktra ruszy bry z posad wiata i wzleci nad poziomy. W czasie zaborw modzi nabrali niezwykego, historycznego znaczenia, poniewa to oni, jako narodowi radykaowie, patriociwariaci, stali za narodowymi zrywami1 . Okres do pierwszej wojny wiatowej mona okreli jako czas manifestw. Bo modzie chciaa zaznaczy sw obecno na arenie publicznej przede wszystkim poprzez manifesty. Uderzajc we wzniose tony, staraa si pokaza swoj si. Ale przez patos przezierao jednoczenie uczucie saboci. Wezwania do czynu, do odwagi rzuca si wtedy, kiedy brakuje i czynu, i odwagi. Dopiero mode pokolenie II RP mogo sta si prawdziw si, tworzc wielotysiczne ruchy spoeczne. Ruch narodowy, Organizacja Wielkiej Polski, w przededniu II wojny wiatowej liczy sobie niemal 300 000 czonkw. Rwnie potny by mody ruch ludowy, ktrego liczebno zbliaa si do 300 000. Jego stan i aspiracje opisa Jzef Chaasiski w dziele, Mode pokolenie chopw. Modzie skupiaa si take w niezwykle prnym Katolickim Stowarzyszeniu Modziey, ktre tak jak poprzednie liczyo niemal 300 000 czonkw. Do tego naleaoby doda korporacje akademickie, harcerstwo, chry, kluby

Uniwersytet Warszawski, Instytut Socjologii

Dziaacze narodowi byli z reguy modymi mczyznami, dnymi mocnych wrae. Zob. Nikodem Bocza-Tomaszewski, rda narodowoci, Wrocaw 2006. O romantycznych patriotach-wariatach zob. Maria Janion, Wobec za, Warszawa 1990.

dr Micha uczewski

sportowe i paramilitarne, grupy religijne, modzieowe ruchy zwizane z sanacj, jak np. Legion Modych, o ktrym Ludwik Krzywicki, wybitny polski socjalista wypowiada si krtko: Nie wszyscy czonkowie Legionu Modych s winiami, ale wszystkie winie akademickie wlazy do Legionu2 . W II Rzeczpospolitej modzie stanowia si zorganizowan w bardzo sprawne ruchy, ktre wywieray coraz wikszy wpyw na polityk. Jej znaczenie wzmogo si zwaszcza podczas II wojny wiatowej, czego wyrazem byo powstanie warszawskie, powstanie (modego) pokolenia Kolumbw.

Modzie traci podmiotowo


Kres tego typu masowym ruchom spoecznym przynis dopiero PRL, ktry albo je represjonowa, albo uzalenia. Modzi, ktrzy chcieli osiga jak pozycj w systemie spoecznym, musieli mwi jego jzykiem. Nawet tak spontaniczny ruch, jak Polski Padziernik musia si wyraa w jzyku oficjalnym. Sytuacja zacza si zmienia wraz z rozwojem ruchu opozycyjnego od roku 1968, w ktrym poczesne miejsce zajli modzi, przede wszystkim studenci. Kolejne antykomunistyczne zrywy i antysystemowe demonstracje, w tym Solidarno, byy ich dzieem. Jednak wraz z upadkiem komunizmu modzie z antysystemowej staa si si prosystemow. Porwnujc z pokoleniem modych sprzed 1918 roku, wida dzisiaj cakowity brak manifestw, a nawet szerzej retoryki pokoleniowej. Zestawienie sytuacji obecnej z II RP wskazuje dalej na absolutn nieobecno masowych ruchw spoecznych. Po roku 1989 roku modzie konsekwentnie nie angauje si w ycie spoeczne. Wicej nawet, ona nie chce si w to ycie angaowa. W ostatnich dwch dekadach jedynie 1% modych wyraao ch wpywania na sytuacj ekonomiczn i polityczn kraju3 . Nie wida nie tylko ruchw spoecznych, lecz rwnie rodowisk modzieowych i subkultur, pokolenia za jawi si przede wszystkim jako twory medialne4 . Nawet najbardziej autentycznemu z nich, Pokoleniu JP2, do ktrego przynaleno deklaruje ok. poowy modych, z trudem przychodzi przejcie od sfery wirtualnej do realnej, od bycia pust nazw do bycia aktywn grup5 . Dlaczego dzi modzie nie mwi wasnym jzykiem? Dlaczego nie istnieje? Dzisiejszy system politycznogospodarczy sprawnie zagospodarowuje modych (wzgldnie sprawnie ich wypycha)6 . Wida to dobrze przez porwnanie z poprzednimi pokoleniami. I tak,

2 3 4

Ludwik Krzywicki, Wspomnienia. t. 3, Warszawa 1959, s. 287. Modzie 2008. Raport CBOS, Warszawa 2009.

Zob. w tym tomie na temat rozmycia granic: Katarzyna Kalinowska, Kultura modego pokolenia, oraz Marcin Siczuch, Strategie modego pokolenia.

Zob. Krzysztof Kosea, W poszukiwaniu pokolenia JP2, w: Tadeusz Szawiel (red.), Pokolenie JP2. Przeszo i przyszo zjawiska religijnego, Warszawa 2008, s. 108. a take w tym tomie: Piotr Dardziski, Religijny potencja modego pokolenia Spraw emigracji w tym tomie porusza Krystyna Szafraniec (Wartoci modego pokolenia).

Portret modego pokolenia inaczej ni przed 1918 rokiem, nie mamy do czynienia z nadprodukcj inteligencji, lecz ze zwikszajcym si zapotrzebowaniem na wysze wyksztacenie. Ci, ktrzy nie znajduj za zatrudnienia w Polsce, mog je znale w innych krajach. Autorytarna demokracja i kryzys ekonomiczny lat trzydziestych, ktry uniemoliwia modym wpywanie na polityk i pozbawia j bezpieczestwa socjalnego w II RP, zosta zastpiony przez system demokratyczny i silne pastwo. Dzi modzie, aby realizowa swoje cele, nie musi ju organizowa si w masowe ruchy spoeczne, jeli wyrazi ch wpywu na polityk, wystarcz jej dostpne kanay: powszechne wybory, sdy, reprezentacja polityczna. I ostatni czynnik. Jako e wadza komunistyczna nie moga oprze si na osigniciach gospodarczych, musiaa odwoywa si do przemocy i ideologii7 . Dzi mamy do czynienia z sytuacj odwrotn. Wadza nie musi si w takim stopniu odwoywa do przemocy i ideologii, gdy system ekonomiczny okaza si sprawny. W Polsce od roku 1991 PKB nieustannie rs.

Kryzys i modzie
Rnica midzy organizacj poprzednich pokole modych a brakiem organizacji obecnego pokolenia polega na tym, e poprzednie pokolenia byy pokoleniami kryzysu, a pokolenie obecne z kryzysu powoli wychodzi. Jeli tak, oznaczaoby to, e obecny kryzys ekonomiczny powinien w duszej perspektywie czasowej doprowadzi do odzyskania przez modych podmiotowoci. Uwaam jednak, e tak si nie stanie. Owszem, na razie nastroje si systematycznie pogarszaj, ale s jeszcze bardzo dalekie od nastrojw z 1997 roku, ktry by pocztkiem ostatniego kryzysu. Podczas gdy w 1992 77% modych obawiao si, e nie bdzie miao pracy, w 2007 roku podobne obawy wyraao jedynie 37%8 . Do poziomu niepewnoci z pocztku transformacji ustrojowej jest nam zatem jeszcze bardzo daleko. Wydaje si dalej, e przez trudne lata dziewidziesite modzie przyzwyczaia si do nieustannych problemw i wyzwa. Wedug Child Wellbeing Index, Polska zajmuje pod wzgldem jakoci ycia modych (obiektywnie i subiektywnie) 26 miejsce na 29 europejskich krajw (2006)9 . Tak niski poziom wcale jednak nie doprowadzi do rewolucyjnych nastrojw. Co wicej, wanie najbardziej upoledzone grupy modziey ci, ktrzy nie pracuj i nie ucz si s najmniej chtne do wywierania wpywu na ycie publiczne. Upoledzenie ekonomiczne prowadzi zatem raczej do wycofania si z agory, ni do prb samoorganizacji. Wreszcie, cho polska modzie przechodzia ju swoje kryzysy, to zdumiewajco niewiele zmienio si w jej wartociach: nadal wana pozostaje dla niej religia (cho

Katherine Verdery, National Ideology under Socialism. Identity and Cultural Politics in Ceausescus Romania, Berkeley 1995 Modzie 2008..., dz. cyt. http://www.cpag.org.uk/info/ChildWellbeingandChildPoverty.pdf

8 9

dr Micha uczewski

rzadziej uczszcza do kocioa), rodzina, mio, przyja, praca, kariera i spokojne ycie10 . Te wartoci za nie zwiastuj rewolucyjnego przeomu. Jest jednak jeden wskanik, ktry moe wiadczy o potencjale do samoorganizacji. Ot od pocztku lat 90 systematycznie rosn aspiracje modziey. Dzi dwa razy wicej osb ni przed dwoma dekadami pragnie mie dom i samochd (ok. 60% w 2008 vs ok. 30% w 1990)11 . Coraz wicej osb chce rwnie zajmowa wysokie pozycje w spoeczestwie12 . Zgodnie z teori rewolucji Alexisa de Tocquevillea, jeli rosnce oczekiwania przestan by zaspokajane, moe doj do wybuchu spoecznego. Naleaoby zatem przypuszcza, e jeli zaamanie gospodarcze pogbi si i osignie poziom z pocztku transformacji lub z roku 1997, a dodatkowo zacznie si przedua, mog powrci pewne formy artykuowania roszcze charakterystyczne dla dwudziestolecia midzywojennego. Zanim jednak do tego dojdzie, system ekonomiczny ma jeszcze do wykorzystania wiele strategii. Naley zacz od tego, e w Polsce, mimo kryzysu gospodarczego, system kapitalistyczny cieszy si rosncym poparciem. Mona rwnie zauway, e konsumenci, reagujc na zmniejszajce si fundusze, potrafi ogranicza swoje potrzeby i wynajdowa bardzo pomysowe strategie oszczdzania (wsplne wynajmowanie mieszka, wsplne kupowanie hurtowych iloci towarw, polowanie na zniki etc.). Ponadto rozwija si szara sfera, ktra ograniczy negatywne koszty skurczenia si rynku. Wreszcie, modzie bdzie moga unika wejcia na rynek, przeduajc studia lub korzystajc ze wsparcia rodziny. I na koniec: zawsze pozostaje opcja emigracji. To wszystko sprawia, e nawet pogbiajcy si i przeduajcy kryzys wcale nie musi doprowadzi do buntu modziey.

Modzie i modernizacja
Jeli nie samoorganizacja, to moe cho modernizacja? Jeli modzie nie zbuduje ruchw spoecznych, to moe cho wykorzysta kryzys, aby unowoczeni instytucje pastwa? Tutaj rwnie nie powinnimy spodziewa si zbyt wiele. Po pierwsze, istniejce rodowiska intelektualne modych (44/Czterdzieci i Cztery, Krytyka Polityczna, Fronda, Kultura Liberalna, Obywatel), po ktrych mona by oczekiwa jakich programw naprawczych, nie s nastawione na reform pastwa. Ich domen jest przede wszystkim kultura. Z kolei organizacje zrzeszajce modych ekonomistw i biznesmenw raczej maj zapewni im szybszy start do kariery ni przeobraenie Polski. Co wicej, nawet jeli tym grupom udaoby si stworzy ruch spoeczny, to do tej pory w naszym kraju ruchy spoeczne miay raczej charakter roszczeniowy ni modernizacyjny, upominay si o swj

10 11 12

Modzie..., dz. cyt. Tame, s. 16 Tame, s. 17

Portret modego pokolenia wasny interes, a nie o interes wsplny. Z tych powodw naley wtpi, czy modzie bdzie si w stanie uleczy nasze instytucje. Ale rwnie strategie odgrnej mobilizacji nie s zachcajce. Partie polityczne ciesz si coraz mniejszym poparciem modych, a modziewki raczej stay si organizacjami klientelistycznymi ni republikaskimi. Ponadto modzi pracujcy w istniejcych ju instytucjach pastwowych maj ograniczone pole dziaania, wchodz bowiem w istniejce ju struktury, w ktrych obowizuje nie dajca si atwo zmieni kultura organizacji. Jeli bd przeprowadzane cicia budetowe, to zwalniani bd wanie oni. Kryzys oznacza take, e nie pojawi si nowe instytucje, ktre zawsze nios ze sob wikszy potencja zmiany ni instytucje stare. Jedyn drog zmiany postaw modziey jest wic droga porednia. Powinny powsta organizacje, skierowane do modych, ktre pokazywayby, e (a) rdem kryzysu jest (m.in.) pastwo, e (b) na pastwo mona wpywa, i e (c) powinni to czyni wanie modzi. Z jednej strony, mona w nich budzi ambicj zmiany, przekonywa, e to oni s odpowiedzialni za to, co si stanie z Polsk. Z drugiej za strony, mona wprowadza modych wprost do instytucji z misj zmienienia ich, tak jak czyni to liberalne i konserwatywne organizacje w USA. W obu wypadkach wymaga to jednak porzucenia postawy zewntrznego obserwatora, ktry analizuje skutki kryzysu, na rzecz zaangaowanego obywatela, ktry na rzeczywisto prbuje wpywa.

prof. dr hab. Krystyna Szafraniec

Wartoci modego pokolenia


Jacy s modzi Polacy?13 Przede wszystkim niebywale pragmatyczni, poczwszy od wyborw edukacyjnych, a skoczywszy na podejciu do ycia i innych ludzi. Preferuj szkoy i kierunki studiw, zawody, ktre si opacaj (nale do pewniakw, gdy idzie o zatrudnienie). Dominuje oczekiwanie, by wiedza przekazywana w szkole, na studiach miaa bezwzgldnie praktyczny charakter. Popularnoci cieszy si kada oferta edukacyjna, ktra w nazwie ma celne marketingowo ujte sformuowania, gwarantujce studentowi, e tutaj o adnych niepraktycznych dyrdymakach mowy by nie moe. Gdy idzie o prac, najbardziej cenione s odpowiednie dochody oraz moliwo rozwoju zawodowego, robienie kariery. Bardziej ceniony jest ten, kto jest szybki, dobrze zorganizowany nili ten, kto jest pracowity i rzetelny, bardziej ten, kto jest sprytny i obrotny, nili inteligentny i dobrze wyksztacony, bardziej potraficy zrezygnowa z wasnego Ja, nili dbajcy o wasn godno. Modzi Polacy s konsumpcyjnie i statusowo zorientowani. Jakkolwiek w rankingach wanoci wyksztacenie, praca, kariera s najwyej lokowane, to s one traktowane jako rodki do innego, bardziej nccego celu pienidzy, gwarantujcych odpowiedni standard ycia. ycie na odpowiednim poziomie, jak mwi modzie, zazwyczaj pene przygd i wrae, ma dostarcza przyjemnoci. Rwnie wane cho zazwyczaj w odrbnych grupach modziey s spoeczny presti i uznanie. Rodzina, zwaszcza wasna, jest w tej mozaice spraw wanych elementem co prawda pierwszoplanowym, ale tylko teoretycznie. Modzi tskni do udanego ycia maeskiego i rodzinnego, jednoczenie kategoria singla czy syndrom pitego roku (oznaczajcy niepokj z powodu braku staego partnera wrd studiujcej modziey) s coraz wyraniej obecne. Macierzystwo czy ojcostwo stanowi zazwyczaj bliej nieokrelon przyszo, o ktrej nawet dwudziestoparolatki nie chc rozmawia, bo ten problem wydaje im si mao uchwytny i zbyt odlegy. Z modzieowego sownika, a zwaszcza dowiadczenia, wypierana jest mio i prawdziwa, dozgonna przyja. Jednoczenie tsknot do nich zdradzaj nader czste wskazania w badaniach ankietowych. Cech religijnoci przypisuj sobie modzi Polacy jeszcze rzadziej (czyni tak zaledwie 30% dziewitnastoletniej modziey). Patriotyzm, mylenie o kraju, potrzeba twrczego
13

Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu, Instytut Socjologii

Moje analizy opieram na wieloletnich badaniach pokole modych. Najnowsze, zrealizowane w latach 20072008, obejmoway 16-, 19- i 30-latkw (porwnawcze prby regionalne i rozproszone), grant MNiSzW Nr 1 H01F 011 30.

11

prof. dr hab. Krystyna Szafraniec

wkadu do ycia spoecznego czy kultury to cnoty odczuwane zupenie ladowo (przez okoo 20% modziey). Fakt, e modzi tak licznie poszli do ostatnich wyborw, jest symptomatyczny, chocia niczego (zasadniczo) nie zmienia. Poszli razem, ale osobno nie w imi jakich wsplnie podzielanych wartoci, lecz dlatego, e kady mia dosy osobliwej estetyki ycia publicznego zafundowanej Polakom po 2005 roku, bo czu, e przyszo (czyli wasna doroso, czyli samodzielno, czyli wolno) staj si w Polsce zajtej wojnami z przeszoci bardzo trudne do osignicia, jeli nie niemoliwe. Odnieli sukces, bo wykorzystali najbardziej oswojone przez siebie kanay komunikacji internet i telefoni komrkow. Dowcipnymi i perswazyjnymi spotami przekonywali siebie nawzajem, e warto zmieni Polsk tak, by bya przyjazna dla ich indywidualnych wyborw i planw.

Indywidualizm
Myl, e jeli modzi Polacy co ceni poza wygodnym i dobrze urzdzonym yciem, to jest to rzeczywicie ich wasna wolno, niezaleno, rwnie w tym sensie rozumiany indywidualizm. Liczy si nie tyle to, by by innym od innych, ale to, by samemu decydowa o sobie (kim by, jak y, co w yciu ceni) nawet jeli oznacza to powielanie tego samego wzorca, a w rezultacie daleko idcy uniformizm pokoleniowy. I nie sdz, bym si zanadto mylia w odczytywaniu modych. Lecz nie tylko tak rozumiany indywidualizm modziey stoi w opozycji do idei gorcej i ekskluzywnej wsplnotowoci, ktra od czasu do czasu wyziera z rnych zaktkw politycznej sceny. Modzi Polacy uosabiaj przypadek porzuconej generacji, w ktrym to okreleniu nie tyle kryje si jaki szczeglny dramat, co wskazanie na kontekst socjalizacyjny, ktry funduj spoeczestwa ponowoczesne. W takich spoeczestwach na modych ludzi nie czekaj gotowe, sprawdzone wzory ycia i cieki kariery. Nie ma te demiurgw, na ktrych mona by si oprze i ktrzy mieliby przekonanie, e co wiedz lepiej, bo posiedli Prawd. Przynajmniej niewielu dobrowolnie si w tak rol wpisuje. I nie jest to nawet kwestia braku zaufania, upadku autorytetw czy tym podobnych odczu modziey. Raczej bezradnoci dorosego pokolenia, ktre wobec niepewnoci, jak niesie przyszo, wycofuje si z przywdczej i doradczej roli. Dzi modzi ludzie staj si autorami biografii zrbtosam: sam wymyl, kim chcesz by, sam wymyl, jak do tego doj, sam znajd wasn nisz, sam we odpowiedzialno za siebie, nie przegap moliwoci, jakie stwarzaj ci wasne spoeczestwo i kultura. I tak si w istocie dzieje. Modzi Polacy od lat s rozpoznawani jako zbiorowo skutecznie uwiedziona przez ideologi sukcesu. S rwnie edukacyjnie bardzo aktywni wskanik scholaryzacji brutto ksztatuje si na bardzo wysokim poziomie i dla modziey 19+ wynosi ponad 65%; w aglomeracjach miejskich jest on znacznie wyszy. Wbrew tezom o wygodnictwie modych nie odnajdziemy w nich cienia niechci do pracy (tu nie ma ladw mentalnego dziedzictwa PRL-u). Wida to zarwno w stosunku modych

12

Portret modego pokolenia do nauki (vide zupenie inna kultura studiowania, nastawiona na gromadzenie rnych kompetencji, dowiadcze, wiedzy), jak i do wasnej kariery (uwane i przemylane projektowanie wasnych cieek rozwojowych, rozpoczynajce si jeszcze przed podjciem pracy zawodowej, dua dyspozycyjno, ch wykazywania si przed pracodawc itp.). Czujno, by nie popeni bdu i wiadomo ryzyka musz by obciajce, tak jak obciajce musi by czynienie z siebie biura planistycznego wasnej biografii. Pojawia si coraz wicej komunikatw, ktre sygnalizuj, e kondycja psychiczna modziey (na wiecie i w Polsce) jest coraz gorsza. Modzi nie tylko maj problemy z wchodzeniem w doroso, lecz i ich dojrzewanie psychiczne jest coraz trudniejsze. Wielu z nich nie radzi sobie z nadmiernymi wymaganiami spoeczestwa, z kulturow presj na osiganie sukcesu, z nieczytelnoci spoecznych norm, z brakiem zainteresowania ze strony pastwa, z osabieniem wizi rodzinnych, z balastem problemw wasnych rodzicw, itd. Dowodz one, e wyzwania wspczesnoci przekraczaj czsto indywidualne moliwoci adaptacyjne modych ludzi. Niemniej wikszo z nich sprawia wraenie naturalnie podchodzcych do rzeczy i bezproblemowo podejmujcych wyzwania. Wydaje si, e zarzdzanie ryzykiem ta kluczowa wspczenie kompetencja kulturowa czowieka zostao cakiem niele przez polsk modzie opanowane. To za wiadczy o tym, e modzie ta w swej zasadniczej masie nie buntuje si przeciwko takiemu urzdzeniu wiata, lecz stara si wpisa w stwarzane przez niego moliwoci. Wskazywayby na to rwnie preferencje sytemowe (ustrojowe) modziey. Nasze badania pokazuj, e modzi Polacy w wyranej (cho nie w zdecydowanej) wikszoci popieraj rozwizania liberalno-demokratyczne, gdy idzie o sfer gospodarki i polityki, za w sferze obyczajowej i wiatopogldowej blisi s socjaldemokracji. Taki rodzaj rozwiza i taki kierunek przemian wydaje si najpeniej przystawa do ich wyobrae o dobrym spoeczestwie i do ich de yciowych.

Emigracja modych
Bardzo dua cz modych nie widzi dla siebie miejsca w kraju. Polska staa si dla nich niekontrolowalnym otoczeniem, w ktrym realizacja wasnych tutaj uksztatowanych aspiracji i planw nie udaje si. Dlatego masowo wyjedaj z kraju dobrze wyksztaceni, niele znajcy jzyki14 , bez pracy15 , bez perspektyw na rozwj zawodowy, z zablokowanymi ciekami kariery16 , z brakiem wiary, e w Polsce moe by normalnie.
14

Wg bada CBOS z 2004 roku w jzyku obcym mwi (lub bezpieczniej posuguje si nim) ju co drugi Polak poniej 35. roku ycia, a angielski bardzo dobrze zna dwie trzecie studentw; zob. te Emigracja zarobkowa w liczbach i faktach, http://www.jobpoint.pl Wrd ludzi do 25. roku ycia wynosi ono nawet 35%; w Irlandii 8,9%. W Polsce studiuje blisko 2 mln modych ludzi. Wedug Krystyny Iglickiej-Oklskiej, okoo 20% pracownikw na najniszych stanowiskach ma dyplomy wyszych uczelni, pracuje zatem niezgodnie ze swoimi kwalifikacjami. Zob. Pawe Ffara, Polska nie dla Polakw, czyli dlaczego modzi nie chc tu y, Newsweek 16/2006, s. 74.

15 16

13

prof. dr hab. Krystyna Szafraniec

Bez wtpienia specyfik emigracji z Polski jest jej modzieowy charakter, a odmadzanie si populacji migrantw jest tendencj postpujc. O ile w 1997 roku odsetek migrujcych midzy 18. a 34. rokiem ycia wynosi 48%, o tyle w 2002 byo to ju 63%; w III kwartale 2006 roku udzia osb w tym wanie przedziale wieku przekroczy 70%17 . Wedug brytyjskiego Home Office wrd tych, ktrzy przyjechali z Polski po 2004 roku do Wielkiej Brytanii 83% nie przekroczyo jeszcze 34. roku ycia, a niemal poowa nie ma 24 lat. Dominuj osoby urodzone w latach 1980-1986 roczniki wyu demograficznego, co samo w sobie tumaczy wiele problemw, jakie niesie ze sob demograficzna bomba18 . Bardzo symptomatyczne s tu dane dotyczce struktury wyksztacenia podejmujcych decyzj o wyjedzie z kraju. Wikszo osb, ktre emigruj, ma wyksztacenie rednie oglne (co m.in. jest zwizane z modzieowym charakterem emigracji). Osoby majce wysze wyksztacenie stanowi 3035% emigrantw19 . Jest to wskanik trzykrotnie wyszy od liczonego dla ogu Polakw mieszkajcych w kraju. Niemniej wielu modych ludzi godzcych si na tak sytuacj za granic bd wierzy w swoj szans i cierpliwie czeka na lepsz okazj, bd istotnie jej dowiadcza, odnoszc niemoliwy do osignicia w Polsce sukces20 . Trudno jest w obliczu braku reprezentatywnych danych okreli skal obydwu tych trendw. W komentarzach znacznie czciej pojawia si ton niepokoju o stopie wykorzystania kapitau kulturowego zdobytego w kraju. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w specyficznym jzyku, jakim posuguj si badacze zjawiska migracji. Oto w miejsce bardzo popularnego i wywoujcego jednoznacznie negatywne skojarzenia okrelenia brain drain (drena mzgw) pojawia si okrelenie brain waste (marnotrawienie mzgw) o rwnie pesymistycznym zabarwieniu. Jednak i tego typu wnioskowanie (zawarte w okreleniu brain waste) moe by mylce. Dla wikszoci modych ludzi wyjazd za granic jest bowiem poza wszystkim wielk szans edukacyjn. Nie chodzi tu o edukacj w dosownym tego sowa znaczeniu, np. studia podejmowane czy kontynuowane na Zachodzie (te cigle obejmuj wski strumie modziey21 ), lecz o zdobywanie
17

Pawe Kaczmarczyk (red.), Wspczesne procesy migracyjne w Polsce a aktywno organizacji pozarzdowych w obszarach powizanych z rynkiem pracy, Warszawa 2008, s. 38. M. Bunda, Dziura po emigrantach, Polityka 28/2006.

18 19

Jak wynika z danych Orodka Bada nad Migracjami UW, w latach 90. osoby z wyszym wyksztaceniem stanowiy 1011% wyjedajcych za granic. Dzi (wyniki sonday i bada przeprowadzonych przez PENTOR, CBOS, AISEC, Student News) liczba studentw uwzgldniajcych moliwo emigracji, a cilej wyjazdu z kraju, aby pracowa na Zachodzie, utrzymuje si na poziomie 6066%. Praca Polakw w krajach Unii Europejskiej, komunikat z bada CBOS, Warszawa, listopad 2006. Paulina Trevena, Degradacja czy poszukiwanie niezalenoci? Motywy wyjazdw zagranicznych wyksztaconych Polakw do prac w drugorzdnych sektorach gospodarki, referat na XIII Oglnopolskim Zjedzie Socjologicznym w Zielonej Grze, 1517 wrzenia 2007. Rozmiary zjawiska i tutaj trudne s do ustalenia. Dane OECD dla Polski wskazuj, e skala uczestnictwa polskich studentw w programach wymiany studentw jest bardzo niska. Wedug szacunkw polskiego
21 20

14

Portret modego pokolenia dowiadcze zawodowych, nauk jzyka, poznawanie realiw sprzyjajcych aktywnoci i rozwojowi biznesu, o gromadzenie nowego typu kapitau kulturowego. Edukacja tego rodzaju jest zdobycz bezcenn, zwaszcza dla tych, ktrzy zdecyduj si wrci do kraju. Moe bowiem procentowa nie tylko oywieniem gospodarki (poprzez wprowadzenie nowych technologii, sposobw organizacji pracy, tworzenie nowych miejsc pracy, korekt nierwnowagi pokoleniowej), lecz take bezprecedensowym unowoczenieniem struktur spoecznych, zmianami mentalnoci czy stylw ycia Polakw22 . Czy wrc? Ilu wrci? Wikszo by nawet chciaa, ale stawiaj twarde i trudne warunki (porwnywalne pace, lepsze warunki pracy, reformy pastwa i gospodarki). Zarwno ci, ktrzy wyjechali, jak i ci, ktrzy nie wyjechali, stanowi wielki potencja innowacyjny. Nie mona nie zauway, e kraj, ktry tak silnie odczuwa potrzeb kontynuacji zmian, ma bardzo dobrego sojusznika w modziey. Jej charakterystyki, na czele z jej indywidualizmem, pragmatyzmem i sposobem funkcjonowania zgodnym z formu zrb to sam, s niemal idealne z punktu widzenia takiej wizji organizacji ycia zbiorowego, ktr mona nazwa now koncepcj wsplnotowoci a wic nie tej opartej na losie (zadanej, ekskluzywnej), lecz tej mogcej pochodzi z wyboru (inkluzywnej), oddolnie tworzonej (czasami face-to-face), dynamicznej (zmiennej), wewntrznie zrnicowanej.

W stron wsplnotowoci? Szansa modych


W Polsce taka koncepcja wsplnoty nie ma powszechnego zrozumienia, tak jak nie ma go liberalizm, raczej postrzegany w kategoriach grzechu, anachronizmu lub politycznej fantasmagorii. Lecz jak zauwaa Amitai Etzioni nie ma sprzecznoci pomidzy autonomi a zobowizaniami wsplnotowymi, pod warunkiem, e relacje midzy tymi stronami naszego ycia bdziemy odnosi do okrelonego spoeczestwa, tradycji i kultury. Budowanie wsplnoty musi si wiza z uznaniem autonomii osb biorcych w niej udzia. Wszelkie odwoywanie si do dobra wsplnego, pojmowanego w sposb organicystyczny, ignoruje znaczenie autonomii osb biorcych udzia w yciu spoecznym i grozi zaprowadzeniem porzdkw niedemokratycznych23 .

Ministerstwa, poza granicami Polski studiuje ponad 20 tys. studentw, lecz mona przypuszcza, e po 1 maja 2004 roku mobilno polskich studentw odbywa si w wikszym stopniu kanaami nieformalnymi, zatem liczba studiujcych na pewno jest wiksza. Inna forma studiowania udzia w Programie Erasmus jest chtniej akceptowana przez polskich studentw. Do roku akad. 2004/2005 skorzystao z niej 32 tys. polskich studentw (dane MNiSW). Pytania o plany tego rodzaju zadawane modziey w badaniach sugeruj rzd wielkoci od 3,8% do 13%. Badanie Emigracja modych przeprowadzone wrd modziey i studentw uczelni rzeszowskich w 2007 roku, zob. Aneta Walicka i inni, Po co jecha za granic?, http://www.studenci.rzeszow.pl
22

Zagroenia i szanse emigracji zarobkowej Polakw dyskusja pod patronatem Dziennika, http://www.polacy.gov.pl Etzioni A., Wraliwa wsplnota: perspektywa komunitarystyczna, prze. M. Ziemkowski, Kultura i Edukacja nr 1/2001.

23

15

prof. dr hab. Krystyna Szafraniec

Dobro wsplne nie rodzi si w wyniku zaoonego z gry celu, ktry wsplnota przyjmuje jednomylnie jako wasny, lecz raczej przy okazji realizacji swych yciowych planw przez wolne osoby w spoeczestwie kierujcym si zasadami liberalnymi24 . Indywidualizm liberalizmu ponowoczesnego nie oznacza niechci do wsplnotowoci, oznacza jedynie obstawanie przy wsplnotowoci, ktra szanuje prawa jednostki do autonomicznych wyborw moralnych i wiatopogldowych, kieruje si zasad cigej autokorekty, jest otwarta na krytyk i zmian, chce by zwaszcza wyczulona na wszelkie objawy niesprawiedliwoci, dominacji i przemocy obecne w spoeczestwie wspczesnym25 . Gdy jednak mwimy o takiej wsplnocie jako moliwym cywilizacyjnym projekcie dla Polski nie wolno nam zapomina, e modzi Polacy nie bd by moe dowiadcza tego projektu na sobie. Bo wielu z nich wyemigruje. Z bada przeprowadzonych pod moim kierunkiem w styczniu 2007 roku wrd dziewitnastolatkw plany emigracyjne (wyjazd na rok i duej) deklarowao 79% modziey. Spord nich 14% chciaoby wyemigrowa na stae. Chocia s to tylko deklaracje, nadto pochodzce z okresu bardzo szczeglnego politycznie, nie ulega wtpliwoci, e wyjazd, ucieczka od spraw krajowych to cigle najbardziej powszechny plan yciowy polskiej modziey, ktry dyskredytuje i wadz, i opozycj. Chyba e tym, ktrzy trzymaj wadz, uda si potencja i dynamizm yciowy modego pokolenia wprzgn w program budowy nowego spoecznego adu.

24 25

Novak, Wolne osoby i dobro wsplne, prze. W. Buchner, Pozna 1993, s. 112 i 133.

Andrzej Szahaj, Jednostka czy wsplnota. Spr liberaw z komunitarystami a sprawa polska, Warszawa 2000, s. 225258 i s. 328329.

16

Katarzyna Kalinowska

Kultura modego pokolenia


Gdy ma si kilkanacie lat i nie do koca wiadomo, kim si bdzie w przyszoci i na czym ten wiat tak naprawd stoi, bardzo pomocna jest wiadomo, e jest taki kawaek rzeczywistoci, ktry si zna i w ktrym mona czu si bezpiecznie. Rol kultury modzieowej jest stworzenie modym ludziom takiego wanie wyjtkowego wiata, w ktrym mona przetrwa trudy dorastania26 . Aby faktycznie tak byo, w modzieowy wiat powinien mie stosunkowo jasno wytyczone granice. Tylko wtedy bowiem znajdzie si w nim miejsce na wprowadzenie nowych kodw kulturowych. W tym miejscu konieczne jest rozrnienie midzy kultur modzieow a kultur modziey. Pierwsza kategoria suy do opisu twrczych przejaww modzieowej dziaalnoci i tego, co modzi ludzie uznaj za wycznie swoje, stworzone bd wybrane przez nich samych spord rnorodnych moliwoci kulturowych. Pod drugim pojciem kryje si to wszystko, czym faktycznie yje modzie, bez wzgldu na rda treci kulturowych i ich unikatowy charakter. Kultura modzieowa jest zawsze wbrew, kultura modziey niekoniecznie. Kultura modzieowa zawsze bya przestrzeni rozwoju modzieowej wyobrani, dziaania oraz ksztatowania si tosamoci. Wszystko to dziao si przede wszystkim w zamknitym gronie rwienikw. Modzie moga by sob, bo oddzielaa j od reszty spoeczestwa wyrana linia.

mier kultury modzieowej


Dzi trudniej zachowa t swoisto, poniewa coraz rzadziej potrafimy jasno okreli, co to znaczy modzieowy. To, co konstytuowao kultur modzieow, zostao utracone wraz z przemianami kultury masowej, ktr zastpia kultura popularna27 . Tak bowiem jak modzie jest produktem nowoczesnych spoeczestw, tak kultura modzieowa zacza y w dobie ksztatowania si kultury masowej i rozwijaa si wraz z ni. A teraz wraz z ni odchodzi.
26

Uniwersytet Warszawski, Instytut Stosowanych Nauk Spoecznych

Okres swobody pozostawionej modziey w czasie dorastania okrelany jest w naukach spoecznych mianem moratorium. Moratorium jest instytucj spoeczn, ktra na jaki czas zawiesza lub agodzi spoeczne oceny dziaa i wyborw modych ludzi, a tym samym zapewnia im moliwo eksperymentowania, nieskrpowanego wchodzenia w dorosy wiat, poznawania go metod prb i bdw. Por. Erik Erikson, Dziecistwo i spoeczestwo, Pozna 1997, s. 274; Marcin Siczuch, Wchodzenie w doroso w warunkach zmiany spoecznej, Warszawa 2002, s. 7087. Kultura popularna, w odrnieniu od masowej, nie zachowuje jasnych granic midzy systemami kulturowymi, stawia na patchworkowe zrnicowanie i swobodny przepyw wzorw i tym samym odbiera moliwo posiadania na wyczno form bd treci kulturowych. Por. Marek Krajewski, Kultury kultury popularnej, Pozna 2003.
27

17

Katarzyna Kalinowska

Dzi trudno powiedzie, skd bior si rne trendy okrelane jako modzieowe i czy to, co opatrzone metk modzieowe, jest faktycznie treci stylu ycia nastolatkw i dwudziestoparolatkw, czy moe raczej dociera do innego, szerszego grona odbiorcw. Nie wystarczy powiedzie, e muzyka modzieowa to ta, ktrej sucha modzie, a obszar modzieowej mody wyznacza wiek entuzjastw poszczeglnych fasonw, wzorw czy stylw ubierania. Zespow takich jak Feel czy Wilki suchaj wszystkie pokolenia, a w popularnych sklepach odzieowych, takich jak H&M, Cubus albo Reserved, ubieraj si cae rodziny. Podobn sytuacj obserwujemy w dziedzinie jzyka uycie wyrae slangowych stao si powszechne wrd wszystkich niemal grup wiekowych, w duej mierze za spraw wielopokoleniowych mediw. Swojego rodzaju egalitaryzm pokole dotyczy take wyboru zainteresowa czy upodoba kulinarnych. Przymiotnik modzieowy jest coraz czciej jedynie hasem reklamowym, bardzo skutecznym w dobie kultu modoci i fascynacji nowoci. To, co promowane jest jako modzieowe, paradoksalnie, czsto trafia do wszystkich, tylko nie do modziey. Tak jest z czasopismami typu Bravo, ktre, wydawa by si mogo, stanowi kwintesencj modzieowej rozrywki, a tymczasem czytane s przez paroletnie dzieci i najmodsze nastolatki. Tak jest z motywami Hello Kitty, Snoopy albo innymi wzorami zaprojektowanymi w estetyce cuteness, ktre zdobi t-shirty nie tylko kilkunastoletnich, rozbrykanych dziewczynek, ale take pidziesicioletnich, statecznych pa. Kultura modzieowa nie ma jasnych granic, jest uniwersalna, dostpna i bezpaska bardziej ni kiedykolwiek. A wspczesna modzie, cho wewntrz swojej grupy wydaje si rnorodna, to coraz mniej rni si od swoich rodzicw, wyranie upodabnia si do dorosych. Ten proces stanowi dwojakie zagroenie dla kultury modzieowej. Z jednej strony, mamy do czynienia z juwenilizacj spoeczestwa, czyli przenikaniem elementw kultury uznawanej za modzieow do kultury oficjalnej. Z drugiej strony, kultura modzieowa pena jest nie-swoich elementw symboli, wzorw i wtkw sprzedanych modziey jako jej wasne, ale jednoczenie identyfikowanych jako obce, nieautentyczne, podrzucone gdzie z zewntrz. Modzi ludzie stracili swj kawaek przestrzeni, w ktrej mogli si samodzielnie rzdzi i przygotowywa do stawienia czoa wiatu.. Jaka jest reakcja modych ludzi wobec tak ewidentnego wtargnicia na ich terytorium? Oczekiwalibymy buntu, mobilizacji, zaangaowania w odzyskanie gosu, wybuchu kreatywnoci, stara, ktre pozwoliyby odnale autonomiczn przestrze tak potrzebn modziey, aby moga czu si nadal odrbn kategori kulturow. Owszem, zdarzaj si aktywne prby stworzenia na nowo specyficznie modzieowego wiata, ale s to bardziej przypadki indywidualne i lokalne inicjatywy ni gos pokolenia czy oglnomodzieowy trend28 . Przewaaj bowiem trzy postawy: (a) rezygnacja z kultury modzieowej,
28

Por. Najnowsze wyniki bada Modzie 2008. Raport CBOS, Warszawa 2009.

18

Portret modego pokolenia tj. denie do jak najszybszego przejcia do wiata dorosych (konformizm, zorientowanie na karier, pragmatyzm, cynizm); (b) postawa negatywna, tj. kwestionowanie wyobrae dorosych na temat kultury modzieowej przy braku wasnych autonomicznych propozycji; (c) poszukiwanie namiastek kultury modzieowej. W konsekwencji za kadym razem modzie traci szans na stworzenie wasnej autentycznej kultury.

Poza kultur modzieow


Postawy sytuujce modych ludzi poza kultur modzieow bazuj na pragmatycznych przesankach. Modzie nie zmierza do tworzenia nowej jakoci, lecz do osignicia sukcesu w zastanej rzeczywistoci. Wybrana przez ni metoda, ktra ma otworzy im drzwi do dorosego spoeczestwa, opiera si gwnie na ugodzie i konformizmie. Jest to postawa daleka od ostentacyjnego buntu i gonego sprzeciwu. Modzi ludzie czciej deklaruj wartoci i cele afirmujce rzeczywisto nie tylko dlatego, e naprawd s do nich przywizani (tego jeszcze do koca nie wiedz), ale rwnie po to, aby sta si (wreszcie) wiarygodnymi partnerami do dyskusji i aby pozwolono im dziaa po swojemu. S chwilowo skonni pj na kompromisy, powici skrywane ideay, przyj zastane normy, wartoci i definicje, aby mc zacz rozmawia konstruktywnie, nie rozpoczyna dyskusji od ktni. To z kolei przywodzi to na myl Mertonowski rytualizm, skaniajcy do poddania si obowizujcym normom i kopiowania powszechnych wzorw zachowa przy jednoczesnym odrzuceniu celw i idei, ktre za nimi stoj29 . Drug, rwnie popularn drog, jest postawa zrezygnowania i cynizmu, wyraajca si najlepiej w poniszej wypowiedzi uczestnika internetowej debaty na temat pokolenia 89: yjemy w wirtualnym wykreowanym przez media wiecie. Mamy wyprane mzgi. Nic nas nie cieszy, nic nas nie drani, czujemy to co mwi w telewizji. Wychoway nas mass media, nie wysila si nasz mzg.30 Warto zauway, e wizja sterowanej modziey oraz krytyka podejrzanego, bezwartociowego, wtrnego wiata kultury wspczesnej modziey nie oznacza rezygnacji z uczestnictwa w nim, a tym bardziej nie cignie za sob prby zmiany tej sytuacji. Wikszo modych Polakw przyjmuje to, co serwowane jest jako modzieowe, napdzajc tym samym przemys modzieowy i biernie uczestniczc w rozwoju skomercjonalizowanej kultury. Ponownie nadaje to ich zachowaniom rys rytualizmu.

29 30

Zob. Robert Merton, Teoria socjologiczna i struktura spoeczna, Warszawa 2002, s. 197224.

Wszystkie wypowiedzi modziey cytowane w tekcie pochodz z forum dyskusji Urodzeni 4 czerwca 1989, http://wiadomosci.onet.pl oraz z debaty Dziennika Pokolenie 89 pokolenie wolnej Polski, http://www.dziennik.pl/wydarzenia/pokolenie-89. W wypowiedziach internautw zachowano oryginaln pisowni.

19

Katarzyna Kalinowska

Przeciw kulturze modzieowej


W obliczu problemu utraty autentycznoci i zalewu kultury popularnej modzi ludzie musz mierzy si z popularnymi mitami na temat kultury modzieowej, by gwatownie im zaprzeczy. Oni nie tylko zaprzeczaj wyobraeniom na temat kultury modzieowej, ale nawet kwestionuj istnienie samej modziey. Prby dyskusji modych ludzi ze stereotypami czsto ograniczaj si do gorcych zapewnie typu: bez ideaw, bez pogldw to nie my! albo bardziej wywaonych gosw, jak ten: Poczekajmy. Na razie pogoski o degradacji moralnej pokolenia 89 s mocno przesadzone. Z drugiej strony, odpowiedzi na stereotypizujcy dyskurs, przybieraj form cynicznych komentarzy. Jako przykad mona poda choby to niewinne pytanie: jestem z rocznika 90 i to automatycznie oznacza e piem wdk w gimnazjum i obraaem nauczycieli? albo pen sarkazmu, miesznie triumfaln wypowied: Tak naprawd wiatem bdzie rzdzi rocznik od 92 do 93! Ju teraz wszyscy boj si nas kiedy idziemy po ulicach wikszymi grupkami. Skrajn reakcj moe by ucieczka od kategorii modzie zbiorczej i mylcej. Bardzo uprzejmie prosz o tak zwane nie wrzucanie wszystkich do jednego worka ta wypowied najlepiej chyba obrazuje wtpliw identyfikacj modych Polakw ze swoim pokoleniem. To, e dua cz pokolenia 89 jest czarna lub biaa, obojtnie nie znaczy, e s tacy wszyscy. Mamy kolory pogldy porednie, stanowiska rne i czsto przeciwne oraz niejednoznaczne natomiast ten sprzeciw uczestnikw debaty Dziennika dowodzi ich nikego zainteresowania budowaniem wsplnego, jednolitego wizerunku polskiej modziey. To, co najbardziej przeraa modych Polakw, to groba zaszufladkowania wiszca nad kadym, kto odway si wypowiedzie gono na temat wizi czcej go z innymi rwienikami.

W stron kultury modzieowej?


Wspczesna modzie bardzo niechtnie identyfikuje si zarwno z oglnospoecznymi nurtami, pogldami, grupami, jak i ze rodowiskami rwieniczymi. Mimo e nie czuje wizi pokoleniowej, szuka jednak tego, co mogoby j stworzy. Kategorie, ktre kiedy byy podstawowe dla budowania tosamoci modych ludzi, s bowiem nadal mocno zakorzenione w ich wiadomoci. Nie mogc opisa siebie inaczej, jak poprzez pojcia pokolenia czy subkultury, modzie przeformuowuje ich tre tak, aby mc przypisa si do jakiej wikszej kategorii spoecznej, ale w bezpieczny sposb, nieszczeglnie etykietujcy i niewymagajcy zbyt duego zaangaowania. Jak zatem modzi ludzie mwi o swoich pokoleniach? Konstytutywne dla zawizania pokolenia nie s ju przeomowe wydarzenia historyczne, wiadomo pokoleniowa czy hierarchia wartoci. Waniejsza staje si pami codziennoci, rzeczywisto materialna oraz specyficzne zasady komunikacji, wspycia w grupie. To dlatego w dyskusjach

20

Portret modego pokolenia pokoleniowych tak czsto zamiast odniesie do idei, historii czy wartoci, odnajdujemy dugie litanie gadetw popkultury, ktre buduj tosamo pokoleniow. I tak mamy modych dorosych, ktrzy odrniaj si od modszej modziey tym, e jak sami pisz, s wychowani na Bolku i Lolku nie na pokemonach. Na oranadzie w proszku, a nie coca-coli. Na vibovicie, pynie lugola, cukierkach pez, gumie donald, amidze 500, butach relaks. Kultowa lista 20-latka, stworzona w wyniku burzliwych dyskusji kilku bliskich wiekowo rocznikw internautw, jest dowodem na inne, nowe ustawienie problemu pokoleniowoci. Modzie nie chce by identyfikowana z adnym pokoleniem, ktre zbudowane jest na wsplnym systemie wartoci, na bazie jakiego grupowego ideolo. W zamian za to na pierwszy plan wysuwaj si zagadnienia md konsumpcyjnych, rozwoju technologicznego oraz podobnych wspomnie z czasu dziecistwa i modoci. Z jednej strony, lista obejmuje kulturowy i spoeczny wiat zapamitany przez dwudziestoparolatkw: muzyk Liroya, Just5 i Spice Girls; kreskwki anime, czyli niezapomnianych Capitana Tsubas i Czarodziejk z Ksiyca; programy telewizyjne typu Domowe Przedszkole; a take cuda techniki, takie jak Pegasus i Tamagotchi; oraz m.in. getry w prki, kolekcje Tazo z bohaterami Gwiezdnych Wojen, chipsy Lays, Cheetos i Ruffels, rowery BMX, elektroniczne zegarki z pikajc godzin, a nawet kolekcjonowanie i handel kolorowymi karteczkami i naklejkami z gum do ucia. Z drugiej strony, o par lat modsze roczniki wymieniaj odtwarzacze mp3, serie Dragon Ball i Pokemon, przygody Harrego Pottera, gr komputerow The Sims, czy muzyk Cool Kids of Death. Warto zauway, e ta dzisiejsza pokoleniowa tosamo zbudowana jest nie tyle na tym, co wsplne, ale na tym, co podobne. Nie na tym, co si wsplnie midzy sob podziela (jak na przykad dzieli mona pogldy czy dowiadczenia), ale na tym, co sprawia, e wiat danej grupy wiekowej wydaje si podobny w swojej codziennoci, a nie dziki wyjtkowym wydarzeniom; poprzez cigo, a nie incydentalno. Jak wida klasyczne, naukowe definicje pokolenia31 , odwoujce si do poj przeycia pokoleniowego, konfliktu pokole oraz wiadomoci pokoleniowej, nie s w tym przypadku szczeglnie uyteczne. Taki rodzaj budowania spoecznych wizi najlepiej opisuje typ organizacji neoplemiennej nietrwaej, zbudowanej na silnej identyfikacji emocjonalnej i wsplnym przeywaniu, dajcej swoim czonkom moliwo pielgnowania wasnej indywidualnoci32 .

Por. choby klasyczny tekst Jana Garewicza pt. Pokolenie jako kategoria socjofilozoficzna, w: Studia Socjologiczne nr 1/1983, s. 7587 oraz haso Pokolenie opracowane przez Barbar Fatyg, w: Encyklopedia socjologiczna. Suplement., Warszawa 2005, s. 193197.
32

31

Zob. Michel Maffesoli, Czas plemion. Schyek indywidualizmu w spoeczestwach ponowoczesnych, Warszawa 2008, s. 116157.

21

Katarzyna Kalinowska

W tym duchu rwnie subkultury modzieowe zmieniaj zasadniczo swj charakter. Jak zauwaa David Muggleton, ponowoczesna identyfikacja subkulturowa modziey znosi pozorn sprzeczno pomidzy wolnoci jednostki a przynalenoci do grupy33 . Subkultura staje si pojciem na tyle szerokim, aby jednoczenie zaspokajaa potrzeb bycia w grupie i uwzgldniaa indywidualne rnice oraz wybory jej czonkw. Tym, co spaja kultury modzieowe, s wic nie pewne stae uniwersa znacze, ktrymi posuguj si wszyscy czonkowie grupy, ale moliwo komponowania wasnych zestaww treci i form kulturowych.

Gdzie jestemy, gdy nas nie ma?


Dotychczasowe rozwaania pokazuj, jak powoli przed naszymi oczami wyaniaj si nowe formy kultury. Wydaje si, e przemiany spoeczne powinny sprawi, ze zaczniemy poszukiwa nowej optyki, ktra pozwoli nam je lepiej uj. Wtedy by moe zobaczymy w kulturze modych niekoniecznie kultur modzieow, ale specyficzn kultur modziey, ktrej na razie jeszcze nie potrafimy dobrze zdefiniowa. By moe okae si, e w miejsce nostalgicznych westchnie za er autentycznej kultury, powinnimy si zastanowi, czy taka kultura taka modzie bdzie potrzebna przyszym spoeczestwom.

33

David Muggleton, Wewntrz subkultury. Ponowoczesne znaczenie stylu, Krakw 2004, s. 79.

22

dr Marcin Siczuch

Strategie modego pokolenia


Fakt, e modym jest si przez okrelony czas, uprawnia do pytania, w jaki sposb modo rozpoczyna si i koczy. Ten ostatni moment, opisywany w perspektywie wchodzenia w dorose ycie, sta si jednym z ulubionych tematw socjologii modziey. Celem niniejszego artykuu jest prba przyjrzenia si wchodzeniu w doroso modych ludzi w Polsce. Z jednej strony, przedstawi cztery strategie wchodzenia w doroso, charakterystyczne dla rnych grup modych (perspektywa statyczna), a z drugiej, poka, jak owe strategie zmieniay si po 1989 roku, przy czym skupi si tu na trzech momentach: (a) pocztku transformacji, (b) kryzysie lat 90 oraz (c) wejciu do UE (perspektywa dynamiczna).

Zatarte granice
Podczas gdy tradycyjnie przejcie od modoci do dorosoci opisywano najczciej, odwoujc si do zakoczenia edukacji, rozpoczcia pracy zarobkowej i zaoenia rodziny, po roku 1989 wszystkie te elementy przestay by niezawodnymi wskanikami dojrzewania. Granice midzy modoci a dorosoci zatary si. Po pierwsze, znacznie wzrosy aspiracje edukacyjne modych i dorosych. Odsetek modych osb aspirujcych do wyszego wyksztacenia zwikszy si z ok. 25% na pocztku lat 90 do ponad 50% obecnie. W konsekwencji nauka trwa znacznie duej ni przed 1989 rokiem. Po drugie, na skutek popularyzacji form edukacji umoliwiajcych czenie jej z prac zarobkow oraz ze wzgldu na wymg podnoszenia kwalifikacji i kompetencji generowany przez gospodark rynkow, granica midzy uczc si modzie a pracujcymi dorosymi przestaa mie wyrany charakter. Po trzecie, o ile redni wiek zawierania maestw nie zmieni si w sposb radykalny (cho od koca lat 80. XX w. systematycznie ulega on podwyszeniu), o tyle wiek posiadania pierwszego dziecka ponis si w sposb istotny. Widoczna jest rwnie tendencja do unikania formalnej rejestracji zwizku w ostatnich kilku latach co szste dziecko w Polsce rodzio si poza zwizkiem maeskim. W konsekwencji wydueniu uleg okres, w ktrym modzi doroli ciesz si du autonomi, a nie bdc jeszcze zdeterminowanymi przez konieczno utrzymania rodziny i rodzicielskie obowizki, mog przeznaczy swj czas wolny na rnego rodzaju aktywnoci od hedonistycznej rozrywki po rne formy samodoskonalenia.

Uniwersytet Warszawski, Instytut Stosowanych Nauk Spoecznych

23

dr Marcin Siczuch

Cztery strategie wchodzenia w doroso


W efekcie tych zmian nie mona ju duej mwi o jednym modelu wchodzenia w doroso, powinnimy mwi raczej o modelach, ktre w przypadku rnych grup modziey prezentoway si odmiennie. Z moich wasnych bada wyaniaj si przynajmniej cztery typy wchodzenia w doroso, ktre wyrniem ze wzgldu na (a) akceptacj okrelonego modelu dorosoci oraz (b) dysponowanie rodkami finansowymi umoliwiajcymi jego realizacj34 . Zgodnie z pierwszym wymiarem, modzi ludzie dziel si, z jednej strony, na tych, ktrzy chtnie chcieliby wej w tradycyjny model dorosoci, definiowany przez rozpoczcie pracy i zaoenie wasnej rodziny, a z drugiej strony, na pozostaych, ktrzy nie widz si w tej roli, a doroso kojarzy si im raczej z uwolnieniem od spoecznej kontroli ni podporzdkowaniem rygorom. Z kolei wedug drugiego kryterium wchodzenia w doroso, ktre ma charakter ekonomiczny, modzi ludzie dziel si na tych, ktrych na doroso niewane czy bardziej tradycyjn czy postmodernistyczn sta oraz na tych, ktrzy skazani s na mieszkanie z rodzicami i brak perspektyw na uzyskanie samodzielnoci. Peniejszy opis wyodrbnionych w ten sposb czterech strategii przedstawiam w Tabeli 135 . Tabela 1. Typologia wzorw wchodzenia w doroso Akceptacja tradycyjnego modelu dorosoci Wystarczajce zasoby finansowe Akceptacja ponowoczesnego modelu dorosoci

Pena doroso: denie do W p kroku do dorosoci: saszybkiego usamodzielnienia si, modzielne zaoenia rodziny, wartoci tradycjonalistyczne, orientacja familiarna, kolektywistyczna odoone mieszkanie, zaoenie praca rodziny, zawodowa czona z edukacj, orientacja na rwienikw, indywidualizm, samorozwj, edukacja, inwestowanie w siebie

Brak zasobw finansowych

Boczny tor: brak moliwoci realizacji tradycyjnego modelu dorosoci, frustracja, pasywno, bezrobocie bez perspektyw na popraw sytuacji; brak penej samodzielnoci (mieszkanie z rodzicami i zaleno finansowa jako przymus)

Raczej

jeszcze

poczekam:

skupienie na aktywnociach hedonistycznych; brak mylenia perspektywicznego; dorane zaspokajanie potrzeb; prace dorywcze; brak penej samodzielnoci (mieszkanie z rodzicami jako wygodny wybr)

34 35

Marcin Siczuch, Wchodzenie w doroso w warunkach zmiany spoecznej, Warszawa 2002. Tame, s. 221241.

24

Portret modego pokolenia Opisane powyej wzory wchodzenia w doroso pokazuj due wewntrzne zrnicowanie polskiej modziey jako grupy. W dalszej czci postaram si pokaza, jak ta grupa zmieniaa si w czasie, a w szczeglnoci, jakie byy jej dominujce strategie wchodzenia w doroso w cigu ostatnich 20 lat.

Pocztek transformacji: Wykluczenie dorosych


W pocztkowej fazie polska transformacja charakteryzowaa si poszukiwaniem nowych formu spoecznego funkcjonowania w gwatownie zmieniajcej si rzeczywistoci. Wprowadzenie reform wolnorynkowych, uwolnienie kursu zotwki, deregulacja, pojawienie si nowych instytucji wywoay szok, ale rwnie optymizm i wyzwolenie si spoecznego potencjau. Wchodzenie w doroso w tym okresie byo procesem chaotycznym. Na typow dla okresu przejciowego niepewno modych dorosych nakadaa si dezorientacja pokolenia rodzicw oraz sabo instytucji, ktre powoane byy do wspierania wchodzcej w dorose ycie modziey. Barbara Fatyga analizujc ksztatowanie si jzyka subkultur modzieowych w pierwszej poowie lat 90, zwrcia uwag na przypadkowy dobr symboli36 . Autorka opisywaa go za pomoc metafory mietnika symbolicznego, definiowanego jako dowolne czerpanie z rozmaitych zasobw symbolicznych; konstruowanie ad hoc argumentw, hierarchii; zmienno, zestawianie w jednej wypowiedzi rnych porzdkw itp. Wydaje si, e analogiczne prawidowoci mona odnale w typowych dla tamtego okresu strategiach wchodzenia w dorose ycie. Modzi ludzie na pocztku lat 90 sami musieli nie tylko wyznaczy swoje cieki ku dorosemu wiatu, ale rwnie ten nowy i nieznany wiat zdefiniowa, okreli czy cho troch oswoi. Proces wchodzenia w doroso by wwczas zdeterminowany przez optymizm, moliwo szybkiego awansu zawodowego i finansowego, czenie pracy i edukacji, osignicie i przewyszenie statusu materialnego i spoecznego rodzicw w efekcie doroso definiowana bya bardziej w kategoriach konsumpcji, sukcesu, kariery, indywidualizmu ni zaoenia rodziny, bezpieczestwa czy stabilizacji. Badania jakociowe prowadzone w poowie lat 90 pokazuj istnienie w wiadomoci spoecznej wyranego podziau pokoleniowego37 . Mona wrcz mwi o dwch odrbnych wiatach spoecznych: wiecie dorosych, obejmujcym sektor pastwowy, publiczny, prowincj, oraz wiecie modziey, wiecie wielkich miast, kapitau prywatnego, nowych technologii i mediw.

36 37

Barbara Fatyga, Dzicy z naszej ulicy. Antropologia kultury modzieowej, Warszawa 1999.

Marcin Siczuch Kariery zawodowe czterdziestolatkw w: Mirosawa Marody (red.) Midzy rynkiem a etatem. Spoeczne konstruowanie rzeczywistoci, Warszawa 1999.

25

dr Marcin Siczuch

Kryzys transformacji: Doroso wykluczonych


Pierwszy kryzys ekonomiczny po roku 1999 uwiadomi modym ludziom, i czas nieograniczonych moliwoci, atwego awansu i dominacji modych w spoeczestwie moe by raczej czasow aberracj ni trwaym trendem. Drugi etap polskiej transformacji (19982003), ktry mona scharakteryzowa jako etap wyczerpania si potencjau zmiany, przynis ze sob spowolnienie gospodarcze, problemy na rynku pracy, ale rwnie utworzenie si nowych struktur regulujcych, a na paszczynie spoecznej powrt do poszukiwania stabilizacji i bezpieczestwa. Modzi ludzie stanli przed koniecznoci weryfikacji wasnych zasobw i umiejtnoci przydatnych w dorosym yciu. Dewaluacji ulego wiele prostych strategii wietnie sprawdzajcych si w chaosie pocztku lat 90. wiaty dorosych i modych wchodzcych w doroso zbliyy si, nastpio wyduenie cieki kariery, hierarchia zawodowa zacza pokrywa si ze struktur wieku. Coraz wicej modych ludzi przychodzio do pracy w sektorach pastwowym i publicznym, a firmy prywatne coraz czciej zaczy poszukiwa starszych, dowiadczonych pracownikw. Osabienie koniunktury gospodarczej spowodowao, e pomoc materialna rodzicw staa si dla wielu modych ludzi niezbdnym elementem osignicia statusu dorosych. Badania realizowane w pierwszych latach XXI w. wyranie pokazuj pogbiajc si orientacj na rodzin polskiej modziey, widoczn zwaszcza w porwnaniach midzynarodowych38 . Co ciekawe, cho badani modzi ludzie wskazywali rodzicw jako osoby mogce udzieli najwartociowszej pomocy w procesie wchodzenia w dorose ycie, to w wymiarze symbolicznym, gdy chodzio o budowanie wzorw osobowych, definiowanie punktw docelowych itp., odnosili si przede wszystkim do rwienikw39 .

Ostatni etap transformacji: Porzucenie dorosoci


Lata 20042009, ktre znalazy si pod znakiem integracji z Uni Europejsk, charakteryzuj si wzrostem dobrobytu, popraw infrastruktury, masowym uczeniem si instytucji, migracj powodujc przenoszenie na rodzimy grunt zagranicznych wzorw kulturowych, oraz zmniejszeniem si wagi rodzimej kultury postsocjalistycznej jako punktu odniesienia. W tym kontekcie nie moe zaskoczy proces gbokiej emancypacji modego pokolenia. Jest on widoczny w wielu paszczyznach, ale chyba najwaniejsza z nich to emancypacja informacyjna. Modzi ludzie tworz swoj wasn kultur informacyjn, ktra staje si nie tylko ich domen, ale rwnie modelem dla pokolenia

Barbara Fatyga (red.), Katarzyna Grniak, Przemysaw Zieliski, Dwie Europy. Modzi Niemcy i modzi Polacy na przeomie wiekw. Tom I, Plemienny Wrg Globalny Kumpel. Portret modych Polakw, Warszawa 2000, Krzysztof Kosea Modzie wobec spraw publicznych, w: Rok 2005. Modzi Polacy jako obywatele, Warszawa 2002.
39

38

Marcin Siczuch, Wchodzenie w doroso... dz. cyt.

26

Portret modego pokolenia dorosych40 . Charakteryzuj si dodatkowo pewnoci siebie, poczuciem wasnej wartoci, orientacj na grup rwienicz, reprezentujc jasne i czytelne hierarchie oraz reguy. Cechuje ich rwnie racjonalne gromadzenie i organizowanie kapitau spoecznego (budowanie sieci znajomych, gromadzenie i formalizowanie dowiadcze przy ich instrumentalnym traktowaniu). W ich yciu nie ma miejsca na znaczcy konflikt z rodzicami, relacje wewntrz rodziny maj charakter partnerski i przyjacielski. Pokolenie dzisiejszej modziey, cho paradoksalnie odczuwa brak pokoleniowej wizi i deklaruje kopoty tosamociowe41 , to jednoczenie czuje si w olbrzymiej wikszoci wietnie przystosowane do dorosego ycia42 . Kolejn specyficzn cech dzisiejszego modelu wchodzenia w doroso jest wzrastajca rola wyspecjalizowanych instytucji. Modzi ludzie coraz czciej mog liczy na adresowane do nich programy pomocowe specjalistyczne szkolenia, preferencyjne kredyty, doradztwo. Oczywicie, oferta ta jest jeszcze niewystarczajca, ale w porwnaniu z latami 90 mamy do czynienia ze zmian fundamentaln. Jako przykad moe posuy program Socrates/Erasmus, dziki ktremu dua cz polskich studentw ma za sob naukowy zagraniczny wyjazd lub praktyki. Rzecz jasna, profesjonalizacja kontaktw z modymi ludmi wchodzcymi w dorose ycie moe mie take swoje negatywne konsekwencje, zwaszcza gdy jest rozumiana jako przyzwolenie na brak zainteresowania i zaangaowania w rzeczywisty dialog z modzie przez og dorosego spoeczestwa43 .

Podsumowanie
Transformacja spoeczna i ustrojowa w Polsce trwa ju ponad 20 lat. Jak pokazaem, jej wpyw na ycie modych by ogromny. Po pierwsze, zatarciu ulegy rnice miedzy dorosoci a modoci. Po drugie, ludzie modzi reprezentowali przynajmniej cztery rne style wchodzenia w doroso. Po czwarte, dominujce strategie zmieniay si w trakcie transformacji. Z moich analiz wynika jeden fundamentalny wniosek: Modzie stanowi grup, ktra jest coraz bardziej zrnicowana i ktra jednoczenie ulega daleko idcym przeobraeniom.

40

B. Fatyga (red.), I. Oliwiska, M. Siczuch, P. Zieliski, Biaa ksiga modziey polskiej, T. II, Dwie prawdy o aktywnoci. Uwarunkowania i moliwoci dziaania modziey w rodowisku lokalnym w perspektywie polityki modzieowej Rady Europy. Raport z bada, Warszawa 2005.

Krzysztof Kosea, Pokolenia modziey polskiej w badaniach ilociowych tropy i rozczarowania socjologa, w: Krystyna Szafraniec (red.), Modo i owiata za burt przemian, Toru 2009. ZBN PTS, Profesjonalizacja suby wojskowej. Opinie modziey szk ponadgimnazjalnych. Raport z bada ilociowych, Warszawa 2008 (ZBN PTS 2008) Badanie zrealizowane przez Zakad Bada Naukowych Polskiego Towarzystwa Socjologicznego na zlecenie MON w 2008 r. na oglnopolskie prbie losowej szk ponadgimnazjalnych wrd uczniw ostatnich klas technikw, licew i szk zasadniczych; N=1564; ankieta audytoryjna.
43 42

41

Barbara Fatyga (red.) i in., Biaa Ksiga... dz. cyt.

27

Marcin Gomoa

Misja modego pokolenia


Od wiekw pokolenia Polakw zmagay si z rzeczywistoci w walce o swj byt (nie zawsze dobrobyt) i o lepsze jutro, jeli nie dla nich, to cho dla ich potomnych. Drogi starszych pokole do dobrobytu prowadziy poprzez pola walk, konspiracyjne spotkania, strajki i demonstracje. Starsi koledzy wywalczyli konieczny skadnik dobrobytu wolno. Bez wolnoci dobrobyt nie byby moliwy. Bez wolnoci zamieniby si w wizienie otoczone betonowym murem i kolczastym drutem. Dzi naszym celem nie jest ju zdobywanie, ale utrwalanie wolnoci. O ile sama wolno, fundament dobrobytu, czsto bya okupywana krwi i cierpieniem, o tyle wykorzystanie wolnoci powinno zasadza si na pracy i nauce. Nie zamierzamy sta bezczynnie z boku. Najblisze lata lata wanych wyborw mog zmieni Polsk na lepsze. W doroso wkroczyo bowiem pokolenie wyu demograficznego, ktre zaczynao swoje dojrzae ycie ju w wolnej Polsce. Pokolenie 89.

Teraz modzi
Mamy due szanse. Dorastalimy w kraju wolnym i wydaje si, e bardziej ni starsze pokolenie umiemy, a na pewno powinnimy umie korzysta z wolnoci. Polska to kraj z ogromnym potencjaem. Tworz go setki tysicy modych ludzi budujcych spoeczestwo obywatelskie, bez hase rewolucji, za to z konkretnymi sukcesami. Nie jestemy pokoleniem Nic, bez ideaw, celw i przyszoci, bo my jestemy przyszoci. Nie chcemy, by ktokolwiek dawa nam co za darmo ani co za nas robi. Chcemy tylko, a moe a, rwnych szans, by mc tu, w Polsce, godnie y i pracowa. Jak susznie przewiduje prof. Krzysztof Rybiski, polska zota dekada nie stanie si zota samoistnie ani te nie bdzie wiecznie trwa. Nie moemy zmarnowa szansy, jak daje nam korzystne geopolityczne pooenie, wymarzona wprost sytuacja demograficzna, gdzie wrd decydujcych o losach kraju przewag maj dwudziesto-, trzydziestoi czterdziestoparolatkowie, dobrze wyksztaceni, bez kompleksw wobec krajw zachodnich i, co najwaniejsze, peni entuzjazmu i chci dogonienia cywilizacyjnego starej Europy. Przegapienie tego momentu i niewykorzystanie potencjau tych ludzi spowoduje przesunicie si tej grupy do wieku emerytalnego i co za tym idzie przewartociowanie ich priorytetw. Dlaczego to jest wanie ten moment? Bo wraz z niem demograficznym udzia tej dynamicznej grupy bdzie w Polsce systematycznie spada.

Ruch Modego Pokolenia Pokolenie89

29

Marcin Gomoa

Uwaamy, e nadszed czas na wyznaczenie zada dla modego pokolenia. Zada o charakterze cywilizacyjnym. To, co musimy uczyni, by dokona skoku cywilizacyjnego, to poprawi i udoskonali Pastwo w piciu obszarach: edukacji, zdrowia, a take administracji, gospodarki i prawa. To fundamenty wizji Polski, jak chce zbudowa Pokolenie 89.

Teraz edukacja
Najwikszego bogactwa Polski upatrujemy w wiedzy. Okrelamy si jako pokolenie wiedzy, bo wiedza to wyjtkowe dobro, ktre, eksploatowane, pomnaa si i przyczynia do wzrostu dobrobytu i poprawy jakoci ycia. Zadaniem Pastwa powinno by inwestowanie w edukacj. By nie odpa ze wiatowej czowki, konieczne jest nadanie nauce priorytetu najwyszego. Nie mona nakadw na ni traktowa jako koszt, lecz jako inwestycj i to inwestycj konieczn, bo ju spnion. Sukcesy edukacyjne i naukowe ustawi nasz kraj na ciece dugotrwaego i strategicznego wzrostu. To jest by, albo nie by Polski. Nasze podstawowe atuty w tym obszarze to: a) Wysoka spoeczna wiadomo znaczenia wyksztacenia dla kariery i poziomu ycia. Gotowo do ponoszenia kosztw nauki. b) Wzrost liczby studentw oraz popytu na usugi edukacyjne na poziomie wyszym. c) Dostpno studiw, w tym w coraz wikszym stopniu zagranicznych; w Polsce istnienie duych i silnych orodkw akademickich z wiodcymi uczelniami (Warszawa, Krakw, Pozna, Wrocaw). Najwiksze zagroenia to: a) Konstytucyjnie gwarantowana fikcja o bezpatnoci studiw na uczelniach publicznych. b) Bardzo niski poziom nakadw pastwa na nauk i szkolnictwo wysze. Niedostosowanie infrastruktury uczelni i kadr publicznych i niepublicznych do wzrostu liczby studentw. Nastawienie na dorany zysk niepublicznych szk wyszych oraz studiw wieczorowych i zaocznych. c) Wadliwe i mao efektywne struktury zarzdzania uczelni wyszych. Skomplikowana droga do tytuu profesora, w efekcie ktrej w latach 90-tych na uczelniach powstaa tzw. luka pokoleniowa. Maa elastyczno programowa, brak proinnowacyjnego klimatu, bezwad i zbyt maa otwarto na wiat. Mimo formalizacji i rosncej biurokracji, faktyczny brak kontroli pastwa nad znaczn czci uczelni publicznych (faszywie rozumiana autonomia) i niepublicznych (samowola). Rozdrobnienie organizacyjne uczelni wyszych, zarwno publicznych, jak i prywatnych. d) Saba oferta edukacyjna dla osb starszych i poszukujcych specjalistycznej wiedzy uzupeniajcej (brak tzw. uniwersytetw III wieku).

30

Portret modego pokolenia Szansami na popraw sytuacji mog by: a) Utrwalenie si wysokiego popytu na usugi edukacyjne przy zwikszonych wymaganiach co do ich jakoci. b) Podniesienie nakadw na szkolnictwo wysze. Zmiana systemu wynagradzania kadry akademickiej, szczeglnie na uczelniach publicznych, wiksza autonomia szk w tym zakresie. c) Gboka restrukturyzacja zarzdzania uczelniami publicznymi w celu zwikszenia ich efektywnoci poprzez m.in. rozdzielenie kierowania dziaalnoci dydaktyczn (profesorowie), badawcz (kierownicy projektw), od biecego zarzdzania uczelni. Powoanie niezalenej od establishmentu akademickiego instytucji oceny placwek szkolnictwa wyszego. d) Lepsza wsppraca z badaczami zagranicznymi polskiego pochodzenia oraz skonienie bodcami ekonomicznymi do powrotu do kraju czci z nich. Zagroenia w realizacji powyszych szans to: a) Utrwalenie si niskich nakadw na szkolnictwo wysze. Dalszy odpyw najlepszych kadr naukowych, zwaszcza modych, do krajw oferujcych lepsze moliwoci kariery i warunki pracy. b) Utrwalenie si sytuacji dualizmu finansowo-organizacyjnego: odpatnych studiw na niskim poziomie (licencjat) dla mas, bezpatnych studiw na wysokimi poziomie (magisterium i doktorat) dla klas wyszych. c) Utrwalenie si feudalnych struktur na uczelniach publicznych pod pozorem tradycji akademickich i dbaoci o poziom nauczania. d) Pomijanie Polski w decyzjach dot. lokalizacji wielkich midzynarodowych uczelni, filii uczelni zagranicznych oraz centrw badawczych finansowanych z funduszy unijnych oraz przez ponadnarodowe korporacje w efekcie dalszego spadku atrakcyjnoci i braku polityki promocyjnej.

Teraz zdrowie
Obszarem, w ktrym potencja wiedzy powinien by najmocniej wykorzystywany, jest obszar zdrowia. Bezpieczestwo zdrowotne, obok bezpieczestwa zewntrznego, gwarantowanego przez sojusze i siy zbrojne, oraz bezpieczestwa wewntrznego, gwarantowanego przez policj i suby wewntrzne, jest najwaniejsze dla uzyskania dobrobytu. Osignicia naukowe moemy ukierunkowa na budow efektownych, cho mao przydatnych pomnikw cywilizacyjnych. Prawdopodobnie nie wystrzelimy w kosmos rakiety i nie zbudujemy najwikszego na wiecie wieowca, ale moemy sta si wiatowym liderem w leczeniu chorb nowotworowych oraz innych chorb cywilizacyjnych. To na

31

Marcin Gomoa

takie dziaania powinien zosta skierowany intelektualny wysiek modego pokolenia. Nie musimy walczy z zewntrznym wrogiem, ale musimy zmierzy si z chorobami, ktre pustosz nasze spoeczestwo. Tysice naszych rodakw umiera kadego roku, cho mogliby dalej cieszy si yciem, gdyby otrzymali odpowiedni terapi w odpowiednim czasie. Kraj, ktry posiadby tak wiedz i technologi, z pewnoci zasugiwaby na miano kraju dobrobytu. Nasze mocne strony w tym obszarze to: (a) bezpatne i dobre ksztacenie studentw medycyny; (b) stosunkowo dua, moda, dynamiczna grupa lekarzy, oraz (c) duy odsetek lekarzy posiadajcy wicej ni jedn specjalizacj. Wyliczenie sabych stron w obszarze zdrowie przekracza znacznie ramy tego tekstu. Na czoo wysuwa si niejasny i nieprzejrzysty sposb finansowania suby zdrowia. Taka sytuacja sprzyja powstawaniu korupcji, patologicznych relacji pomidzy firmami farmaceutycznymi a personelem medycznym, zawyonych ceny lekw, a take faszowania statystyk oraz szarej strefy usug medycznych. Szans suby zdrowia jest wiadczenie konkurencyjnych cenowo i jakociowo usug dla obywateli UE. Zapewnienie bardzo dobrej opieki medycznej bdzie z ca pewnoci opacalne dla Polski, bo za leczcymi si pacjentami przyjd do Polski pienidze od zagranicznych instytucji ochrony zdrowia. Dotyczy to moe przede wszystkim skomplikowanych, a przez to kosztownych operacji i terapii. Zagroeniem dla realizacji tych szans moe by odpyw lekarzy i pielgniarek do orodkw zagranicznych, a take zbyt czste reformy systemu, zaciemniajce i tak mglisty sposb finansowania systemu opieki zdrowotnej.

Podsumowanie
Jestemy pierwszym polskim pokoleniem, ktre nie moe by pokoleniem straconym w walce o lepsze jutro, bo dla nas lepsze jutro jest dzisiaj. Moemy bez przeszkd pracowa w niemal caej Europie, ale najwikszym sentymentem darzymy Polsk. Tu jest nasz dom, w ktrym si urodzilimy i wychowalimy. Tu jestemy u siebie. By speni te marzenia, chcemy rozwija nasze talenty w wolnej gospodarce, ktra nie bdzie tamszona przez bariery urzdnicze i korporacyjne i pokae nasz si. Wiemy, e musimy i bdziemy si bez przerwy uczy. Na polskim firmamencie politycznych gwiazd nie wida na razie mw stanu, ktrzy dziaaj z myl o przyszych pokoleniach i daj szans na mdre przywdztwo i odbudow spoecznego zaufania, s za to zwykli politycy, zajci kolejnymi wyborami i supkami popularnoci. To nie pomaga modym, ale te nie moe stanowi przeszkody w dziaaniu. Nie mona si z tego powodu zatrzyma i rozpamitywa przeszoci, bo na przeszo, cho wiele nas uczy, nie mamy ju wpywu. Wszystko, na co mamy (lub moemy mie) wpyw, dopiero si wydarzy.

32

dr Piotr Dardziski

Religijny potencja modego pokolenia


Kategoryzowanie i przypisywanie szczeglnych cech mniej lub bardziej naturalnym grupom spoecznym zawsze obciane jest duym ryzykiem. Ta banalna uwaga szczeglnie wyranie odnosi si do kwestii modzieowej. Pragnieniem badaczy, edukatorw i analitykw jest nie tyle opisanie, ale najczciej wykreowanie moliwie spjnego i jednoznacznego obrazu modziey. Tymczasem wiat wyobrae i praktyk modzieowych wydaje si charakteryzowa zdecydowanie wiksz rnorodnoci i dynamik zmian ni ycie codzienne dorosych. Staa zmienno wydaje si najmocniej przypisana do tego okresu ycia, w ktrym, z natury rzeczy, trwa poszukiwanie wasnej tosamoci i podejmowane s decyzje dotyczce przyszoci. I to wanie przyszo jest tym, co najbardziej porusza badaczy, w kocu prognozowanie tego, co si wydarzy, cho nie do koca zgodne z metodologi nauki, wydaje si najbardziej fascynujce. Praktyczne rozwizanie podsuwa wanie badanie modziey: zobaczmy, jakie wartoci wybieraj dzi modzi, a dowiemy si jakimi zasadami rzdzi si bdzie przyszy wiat. Do modych wszak naley przyszo, takie s Rzeczpospolite, jakie ich modziey chowanie.

Pokolenie JP2
Tymczasem przygldajc si dzisiejszej modziey rzuca nam si w oczy jej niech do upodmiotowienia si, do odgrywania wasnej, samodzielnej roli, do zabierania pokoleniowego gosu w dyskusjach. Do tego przygldanie si jej z rnych stron pokazuje nam jej rne oblicza. Tak rne, e trudno jest tu mwi o jednolitoci. Nie ma wic dzisiaj, a by moe nie byo nigdy, jednej modziey. Byy mniejsze lub wiksze grupy, ktre odkryway na tyle mocn wasn tosamo, by przy biernej postawie pozostaych zabiera gos w imieniu caego modego pokolenia. Dzisiaj w sposb szczeglny mamy do czynienia z wielogosem raczej niewielkich rodowisk i mao rozpoznawalnych osobowoci, na tle zajmujcej si wasnymi interesami wikszoci. Czy wic dzisiaj sta modzie na co wicej? Czy powinnimy tego czego wicej oczekiwa i czym to co mogoby by? A moe dobrze jest tak, jak jest? Poszukujc odpowiedzi na te pytania, swoj uwag skupi chc na pewnej specyficznej i, wydaje si, moliwej do zdefiniowania grupie modych. Jej cech charakterystyczn jest wwntrzsterowno, ktra paradoksalnie ksztatuje si pod wpywem autorytetw i instytucji zewntrznych. Tym bohaterem jest modzie wierzca i praktykujca, identyfikujca si z pojciem, koncepcj, wizj cokolwiek by to miao oznacza

Centrum Myli Jana Pawa II

33

dr Piotr Dardziski

Pokolenia JP2. Pod tym wzgldem polska modzie wydaje si stosunkowo wyranie odrnia od swoich globalnych rwienikw, szczeglnie tych europejskich.

Wyjtkowo religijnoci modych


Na pocztek dane World Values Survey (2005) dotyczce modych w wieku 1829 lat, ich poziomu identyfikacji religijnej oraz odpowiedzi na pytanie, jak bardzo wany jest Bg w Pani/Pana yciu? (Wskanik 1 oznacza najmniejsz warto, a 10 najwiksz)44 . Kraj Japonia Chiny Niemcy Wschodnie Hiszpania Niemcy Zachodnie USA Ukraina Wochy Rumunia Egipt Polska Religijno 19% 23% 26% 28% 39% 63% 82% 84% 90% 90% 91% Wano Boga 4,4 3,7 3,3 4,0 5,1 7,9 6,9 7,4 8,9 9,9 8,2

Mode pokolenie Polakw naley zatem do jednego z najbardziej religijnych na wiecie, daleko wyprzedzajc rwienikw z Europy Zachodniej i USA. Zgrubne dane z bada midzynarodowych s pod tym wzgldem jasne. Spjrzmy teraz, jakiego rodzaju informacji nt. grupy w wieku 2029 lat dostarczaj pogbione badania przeprowadzone przez zesp socjologw dziaajcych w projekcie badawczym Centrum Myli Jana Pawa II w Warszawie45 . W czci bada dotyczcej tosamoci modych do wyboru byy m.in. nastpujce autodeklaracje (Kim Pan/i jest?): osoba wierzca, osoba przywizana do wartoci katolickich oraz przedstawiciel JP2.

44 45

www.worldvaluessurvey.org; official data file v. 20081015, 2008.

Badanie Centrum Myli Jana Pawa II z wrzenia/padziernika 2007r. Szczegowe omwienie jego wynikw na tle bada z lat 19892009 zarwno polskich, jak i zagranicznych znajdzie czytelnik w: Tomasz ukowski (red.), Wartoci Polakw a dziedzictwo Jana Pawa II, Warszawa 2009.

34

Portret modego pokolenia

Jestem Osob wierzc Osob przywizan do wartoci katolickich Przedstawicielem pokolenia JP2

Procent wskaza 74% 46% 60%

Nasze wyniki jednoznacznie potwierdzaj wysokie utosamienie modych z wiar, przy czym Pokolenie JP2 jest kategori szersz ni osoby przywizane do wartoci katolickich. Aby opisa siebie, modzi odwouj si do rzeczywistoci duchowej. Ta rzeczywisto nie jest jednak czym abstrakcyjnym, jej materializacj jest, z jednej strony, Jan Pawe II, a z drugiej doktryna i nauczanie Kocioa katolickiego (wartoci katolickie). Jak wynika z bada Centrum Myli JP2, spord modych w wieku 2029 lat duym zaufaniem Koci katolicki darzy 56% (dla porwnania: niezbyt duym 42%). Niewiele jest w Polsce instytucji mogcych wykaza si takim poziomem zaufania. Tym bardziej e wspczesno niechtna jest myleniu w kategoriach instytucji i wydaje si sprzyja raczej dziaaniom, ktre nosz bardziej znamiona spontanicznoci. Za deklaracjami o zaufaniu do Kocioa wydaje si poda praktyka. Jaki pisze Pawe Gierech, po pewnym spadku praktyk religijnych w latach bezporednio nastpujcych po zmianie ustroju mniej wicej od 1992 roku deklaracje wiary i praktyk religijnych pozostaj na mniej wicej staym poziomie ok. 95% wierzcych i ok. 5055% praktykujcych. W przypadku modych jest tak samo z tym, e poziom praktyk jest tu troch niszy np. w grupie wiekowej 1824 lata oscyluje wok 4550%. Na tle krajw europejskich, to wyjtkowo wysoki wspczynnik. Wrd krajw, do ktrych si porwnujemy, modzi chodz do kociow znacznie rzadziej w 1999 roku raz w tygodniu czyni tak co drugi mody Polak, co trzeci mody Irlandczyk, Woch i Sowak, i rzadziej ni co dziesity mody Hiszpan, Niemiec, Brytyjczyk, Francuz, Czech, czy Wgier!46 . Pozostawiajc na boku rozwaania, jak trwaa i pena jest identyfikacja modziey z Kocioem i reprezentowanymi przez niego wartociami, nie mona zaprzeczy, e taka identyfikacja istnieje i e jest to identyfikacja dominujca.

Podstawy i przyszo Pokolenia JP2


Dlaczego modzie identyfikuje si z Kocioem i jak rol odgrywa w jej yciu? Odpowied na to pytanie z pewnoci nie jest atwa. W tym miejscu chciabym zwrci uwag na kilka wtkw. Pierwszy z nich to nieprzystawalno Kocioa do wspczesnoci. Postrzegany jako konserwatywny, Koci jest ju chyba ostatni instytucj, ktra nie pozostawia modziey, w przeciwiestwie do rodziny, szkoy czy pastwa. Na
46

Pawe Gierech, Kilka uwag o polskiej modziey pocztku XXI wieku, Teologia Polityczna 5/2009jesie 2010, s. 222238.

35

dr Piotr Dardziski

czym polega owo porzucenie? Na symbolicznym nienarzucaniu i pozostawieniu cakowicie swobodnego wyboru co do ksztatowania zasad i norm. Chyba tylko Koci wci stawia przed modzie wymagania, ktre dotycz wszystkich sfer ycia, s te one jasno i wyranie sformuowane, a do tego wymagaj podjcia wysiku i ryzyka. W ten sposb Koci pozostaje punktem orientacyjnym, dla tych, ktrzy poszukuj swojej tosamoci, nawet jeli po bliszym poznaniu w caoci lub czci przedstawian im propozycj poddaj w wtpliwo. Przez to chrzecijastwo pozostaje te jedyn, tak wyrazist ide, przeciwko ktrej mona si zbuntowa, gdy jest wystarczajco atwa do zidentyfikowania zarwno w sferze ideowej (prawdy wiary i zasady postpowania), jak i materialnej (instytucja Kocioa z symbolicznym proboszczem). Rwnoczenie, jak przekonuje prof. Mirosawa Grabowska, nauczanie Kocioa pozwala nam budowa nie tylko indywidualn, ale rwnie wsplnotow tosamo, bez rozmywania tej pierwszej. Std w grupie modziey identyfikujcej si z wiar powinien istnie ogromny potencja nieporwnywalnych z innymi grupami do pokoleniowych przedsiwzi i wyrazistego zabrania gosu we wspczesnych dyskusjach. Wyglda jednak na to, e dojrzewajca modzie przemwi do nas raczej ju jako doroli. I tak jak ju wielokrotnie bywao, o tym, e istniao jakie pokolenie, dowiemy si, gdy jego przedstawiciele pisa bd pamitniki z swej modoci lub papiee wynosi bd na otarze tych, w ktrych dzisiaj by moe dopiero rodzi si wito. Wtedy dotkn i zobaczy bdziemy mogli, co i jak dzisiejsza modzie robia, a nie tylko deklarowaa, e robi.

36

INFORMACJA O KONGRESACH OBYWATELSKICH


zorganizowanych w latach 20052009

I KONGRES OBYWATELSKI 12.11.2005 r.


W stron rozwoju opartego na wartociach i dialogu
63 panelistw i 700 uczestnikw Sesje tematyczne I Kongresu Obywatelskiego: Wartoci, tosamo i rozwj Jakich elit potrzebuje Polska? Wizja rozwoju Edukacja dla rozwoju Migracja szanse i zagroenia Jaka demokracja i pastwo? Jak formowa nowe pokolenie Polakw? Zdrowe i przejrzyste finanse publiczne Jakie regulacje dla gospodarki? Nauka dla gospodarki i spoeczestwa Polska w Europie i wiecie

II KONGRES OBYWATELSKI 10.03.2007 r.


Rozwj przez wsplnot i konkurencyjno
62 panelistw i 1130 uczestnikw Sesje tematyczne II Kongresu Obywatelskiego: Czy potrafimy wybi si na nowoczesne pastwo jak je rozumiemy? Kultura i demokracja w Polsce wobec rewolucji komunikacyjnej Jakie poytki z migracji Polakw dla modernizacji Polski? Czy potrzebujemy polskich przedsibiorstw globalnych? Jakiej solidarnoci potrzebujemy? Solidarno midzy pokoleniami, solidarno wobec biednych i wykluczonych, solidarno przedsibiorstwie jaka jest, jaka by powinna? Jakie wartoci bd ceni Polacy w roku 2020? Wizja rozwoju polskiej gospodarki w kontekcie globalizacji Enklawy modernizacji Polski. Jak powstaj, jak dziaaj, czy s wzorcem i drog rozwoju caego kraju? Polskie metropolie wyzwania globalizacji a spjno terytorialna Czy i jakiej polityki rodzinnej potrzebujemy? Czy polityka rodzinna jest dobr odpowiedzi na spadek dzietnoci?

37

III KONGRES OBYWATELSKI 17.05.2008 r.


Jaka modernizacja Polski?
48 panelistw i 800 uczestnikw Sesje tematyczne III Kongresu Obywatelskiego: Jakie symbole Polski? Edukacja dla modernizacji i rozwoju Jaka reforma nauki i szk wyszych? Drogi do dobrego rzdzenia Jak stworzy regiony z krwi i koci? Jak budowa infrastruktur dla skoku cywilizacyjnego? Jaka modernizacja obszarw wiejskich?

IV KONGRES OBYWATELSKI 17.10.2009 r.


Razem wobec przyszoci
64 panelistw Sesje tematyczne IV Kongresu Obywatelskiego: Portret modego pokolenia Jakie Razem Polakw w XXI wieku?Wsplnota tosamoci, zasad czy dziaa? Priorytety edukacji Polakw w XXI w. Jakie szkolnictwo wysze do roku 2030? Priorytety rozwoju gospodarczego do roku 2030 Jak uczyni regiony motorami modernizacji i rozwoju Polski? Kultura przestrzeni wobec presji rynku

Materiay kongresowe i wicej o kongresach na www.pfo.net.pl

38

PUBLIKACJE POLSKIEGO FORUM OBYWATELSKIEGO


W poszukiwaniu portretu Polakw, Gdask 2009 r. Edukacja dla modernizacji i rozwoju z okazji III Kongresu Obywatelskiego,
Gdask 2008 r.

Jaka reforma nauki i szk wyszych z okazji III Kongresu Obywatelskiego,


Gdask 2008 r.

Jak tworzy regiony z krwi i koci z okazji III Kongresu Obywatelskiego,


Gdask 2008 r.

Infrastruktura dla skoku cywilizacyjnego z okazji III Kongresu Obywatelskiego,


Gdask 2008 r.

Jaka modernizacja obszarw wiejskich z okazji III Kongresu Obywatelskiego,


Gdask 2008 r.

Najnowsza fala emigracji szansa czy zagroenie dla modernizacji Polski? z okazji
III Kongresu Obywatelskiego, Gdask 2008 r.

Przeskoczy samych siebie. Rewolucja innowacyjna w polskiej nauce i dydaktyce


z okazji III Kongresu Obywatelskiego, Gdask 2008 r.

Drogi do dobrego rzdzenia z okazji III Kongresu Obywatelskiego, Gdask 2008 r. Spoeczna gospodarka rynkowa w dobie globalizacji, Gdask 2008 r. Modernizacja Polski. Kody kulturowe i mity, Gdask 2008 r. W poszukiwaniu kompasu dla Polski Po II Kongresie Obywatelskim, Gdask 2007 r. Rozwj poprzez wsplnot i konkurencyjno z okazji II Kongresu Obywatelskiego,
Gdask 2007 r.

Pomorskie wartoci i tosamoci dzi i jutro, Gdask 2007 r. W stron wsplnoty regionalnej, Gdask 2006 r. Media a rozwj wsplnoty regionalnej, Gdask 2006 r. Czy kultura moe by dwigni rozwoju Pomorza?, Gdask 2006 r. Modzi o Pomorzu, Gdask 2006 r. Migracje Szanse czy zagroenia?, Gdask 2005 r. z okazji Kongresu
Obywatelskiego

Jak poprawi dialog Polakw, Gdask, 2005 r. z okazji Kongresu Obywatelskiego Jakie elity s potrzebne Polsce, Gdask 2005 r. z okazji Kongresu Obywatelskiego
Publikacje mona pobra nieodpatnie ze strony www.pfo.net.pl

39

Rada Programowa Polskiego Forum Obywatelskiego: 1. Maciej Witucki, Prezes Zarzdu, Telekomunikacja Polska S.A. Przewodniczcy Rady Programowej 2. Edwin Bendyk, Polityka 3. prof. Katarzyna Chaasiska-Macukow, Rektor Uniwersytetu Warszawskiego 4. Stefan Dunin-Wsowicz, Associate Director, BPI Polska Sp. z o.o. 5. dr Bogusaw Grabowski, Prezes Zarzdu, Skarbiec Asset Management Holding S.A. 6. dr Maciej Grabowski, Podsekretarz Stanu, Ministerstwo Finansw 7. Mariusz Grendowicz, Prezes Zarzdu, BRE Bank S.A. 8. prof. Andrzej Jajszczyk, Akademia Grniczo-Hutnicza w Krakowie 9. dr Micha uczewski, Uniwersytet Warszawski, Instytut Socjologii 10. prof. Jan Popczyk, Instytut Elektroenergetyki i Sterowania Ukadw, Politechnika lska 11. Witold Radwaski, Prezes Zarzdu, Krokus Private Equity Sp. z o.o. 12. Bogdan Rogala, Dyrektor Philips Lighting na kraje Europy Centralno-Poudniowej 13. prof. Krzysztof Rybiski, Szkoa Gwna Handlowa, Ernst&Young 14. prof. Krystyna Szafraniec, Uniwersytet Mikoaja Kopernika, Instytut Socjologii 15. prof. Marek Szczepaski, Uniwersytet lski, Instytut Socjologii 16. dr Jan Szomburg, Prezes Zarzdu, Instytut Bada nad Gospodark Rynkow 17. dr hab. Tomasz Zarycki, Uniwersytet Warszawski, Instytut Studiw Spoecznych 18. prof. Maciej ylicz, Prezes Zarzdu Fundacji na rzecz Nauki Polskiej

dr Piotr Dardziski

You might also like