Professional Documents
Culture Documents
wieloletni, midzyrodowiskowy projekt obywatelski powstay wol uczestnikw I Kongresu Obywatelskiego, ktry odby si w dniu 12 listopada 2005 roku w Warszawie. Cele Polskiego Forum Obywatelskiego:
oglnopolskie i regionalne Kongresy Obywatelskie jako miejsce spotka i dyskusji rnych rodowisk i pokole zarwno z Polski metropolitalnej, jak i lokalnej,
spotkania sieci dialogu: Projekt Cywilizacyjny dla Polski, publikacje ksikowe i prasowe, debaty publiczne z partnerami medialnymi (takie jak np. W poszukiwaniu portretu
Polakw z Rzeczpospolit i Wirtualn Polsk),
strona www.pfo.net.pl.
Polskie Forum Obywatelskie jest paszczyzn systematycznych spotka i dialogu rodowisk gospodarczych, naukowych i pozarzdowych rnych pokole. Metacelem tych interaktywnych spotka jest stworzenie nowego jzyka opisu teraniejszoci i przyszoci Polski. Jzyka, ktry odpowiadaby podejciu holistycznemu do rozwoju, w ktrym swoje miejsce ma zarwno szeroko rozumiana kultura, ramy instytucjonalno-prawne, jak i polityka publiczna. Polskie Forum Obywatelskie ma charakter pozapartyjny. Organizatorem Polskiego Forum Obywatelskiego jest Instytut Bada nad Gospodark Rynkow.
Gdask 2009
c Copyright by Instytut Bada nad Gospodark Rynkow 80-227 Gdask, ul. Do Studzienki 63 tel. (058) 524 49 00 faks (058) 524 49 08 www.ibngr.edu.pl e-mail: ibngr@ibngr.edu.pl
Redaktor serii Jan Szomburg Redakcja naukowa Micha uczewski Redakcja Wanda Stompr Skad (TEX) ukasz Sitko
ISBN 978-83-7615-030-7
CIP - Biblioteka Narodowa Portret modego pokolenia / [red. nauk. Micha uczewski] ; Polskie Forum Obywatelskie. - Gdask : Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, 2009. (Wolno i Solidarno ; nr 13)
Spis treci
Micha uczewski Przeszo i przyszo modego pokolenia Krystyna Szafraniec Wartoci modego pokolenia Katarzyna Kalinowska Kultura modego pokolenia
..............................................................................
....................................................................................................
11 17 23 29 33
.......................................................................................................
Marcin Siczuch Strategie modego pokolenia Marcin Gomoa Misja modego pokolenia
....................................................................................................
..........................................................................................................
...................................................................................
dr Micha uczewski
Dziaacze narodowi byli z reguy modymi mczyznami, dnymi mocnych wrae. Zob. Nikodem Bocza-Tomaszewski, rda narodowoci, Wrocaw 2006. O romantycznych patriotach-wariatach zob. Maria Janion, Wobec za, Warszawa 1990.
dr Micha uczewski
sportowe i paramilitarne, grupy religijne, modzieowe ruchy zwizane z sanacj, jak np. Legion Modych, o ktrym Ludwik Krzywicki, wybitny polski socjalista wypowiada si krtko: Nie wszyscy czonkowie Legionu Modych s winiami, ale wszystkie winie akademickie wlazy do Legionu2 . W II Rzeczpospolitej modzie stanowia si zorganizowan w bardzo sprawne ruchy, ktre wywieray coraz wikszy wpyw na polityk. Jej znaczenie wzmogo si zwaszcza podczas II wojny wiatowej, czego wyrazem byo powstanie warszawskie, powstanie (modego) pokolenia Kolumbw.
2 3 4
Ludwik Krzywicki, Wspomnienia. t. 3, Warszawa 1959, s. 287. Modzie 2008. Raport CBOS, Warszawa 2009.
Zob. w tym tomie na temat rozmycia granic: Katarzyna Kalinowska, Kultura modego pokolenia, oraz Marcin Siczuch, Strategie modego pokolenia.
Zob. Krzysztof Kosea, W poszukiwaniu pokolenia JP2, w: Tadeusz Szawiel (red.), Pokolenie JP2. Przeszo i przyszo zjawiska religijnego, Warszawa 2008, s. 108. a take w tym tomie: Piotr Dardziski, Religijny potencja modego pokolenia Spraw emigracji w tym tomie porusza Krystyna Szafraniec (Wartoci modego pokolenia).
Portret modego pokolenia inaczej ni przed 1918 rokiem, nie mamy do czynienia z nadprodukcj inteligencji, lecz ze zwikszajcym si zapotrzebowaniem na wysze wyksztacenie. Ci, ktrzy nie znajduj za zatrudnienia w Polsce, mog je znale w innych krajach. Autorytarna demokracja i kryzys ekonomiczny lat trzydziestych, ktry uniemoliwia modym wpywanie na polityk i pozbawia j bezpieczestwa socjalnego w II RP, zosta zastpiony przez system demokratyczny i silne pastwo. Dzi modzie, aby realizowa swoje cele, nie musi ju organizowa si w masowe ruchy spoeczne, jeli wyrazi ch wpywu na polityk, wystarcz jej dostpne kanay: powszechne wybory, sdy, reprezentacja polityczna. I ostatni czynnik. Jako e wadza komunistyczna nie moga oprze si na osigniciach gospodarczych, musiaa odwoywa si do przemocy i ideologii7 . Dzi mamy do czynienia z sytuacj odwrotn. Wadza nie musi si w takim stopniu odwoywa do przemocy i ideologii, gdy system ekonomiczny okaza si sprawny. W Polsce od roku 1991 PKB nieustannie rs.
Kryzys i modzie
Rnica midzy organizacj poprzednich pokole modych a brakiem organizacji obecnego pokolenia polega na tym, e poprzednie pokolenia byy pokoleniami kryzysu, a pokolenie obecne z kryzysu powoli wychodzi. Jeli tak, oznaczaoby to, e obecny kryzys ekonomiczny powinien w duszej perspektywie czasowej doprowadzi do odzyskania przez modych podmiotowoci. Uwaam jednak, e tak si nie stanie. Owszem, na razie nastroje si systematycznie pogarszaj, ale s jeszcze bardzo dalekie od nastrojw z 1997 roku, ktry by pocztkiem ostatniego kryzysu. Podczas gdy w 1992 77% modych obawiao si, e nie bdzie miao pracy, w 2007 roku podobne obawy wyraao jedynie 37%8 . Do poziomu niepewnoci z pocztku transformacji ustrojowej jest nam zatem jeszcze bardzo daleko. Wydaje si dalej, e przez trudne lata dziewidziesite modzie przyzwyczaia si do nieustannych problemw i wyzwa. Wedug Child Wellbeing Index, Polska zajmuje pod wzgldem jakoci ycia modych (obiektywnie i subiektywnie) 26 miejsce na 29 europejskich krajw (2006)9 . Tak niski poziom wcale jednak nie doprowadzi do rewolucyjnych nastrojw. Co wicej, wanie najbardziej upoledzone grupy modziey ci, ktrzy nie pracuj i nie ucz si s najmniej chtne do wywierania wpywu na ycie publiczne. Upoledzenie ekonomiczne prowadzi zatem raczej do wycofania si z agory, ni do prb samoorganizacji. Wreszcie, cho polska modzie przechodzia ju swoje kryzysy, to zdumiewajco niewiele zmienio si w jej wartociach: nadal wana pozostaje dla niej religia (cho
Katherine Verdery, National Ideology under Socialism. Identity and Cultural Politics in Ceausescus Romania, Berkeley 1995 Modzie 2008..., dz. cyt. http://www.cpag.org.uk/info/ChildWellbeingandChildPoverty.pdf
8 9
dr Micha uczewski
rzadziej uczszcza do kocioa), rodzina, mio, przyja, praca, kariera i spokojne ycie10 . Te wartoci za nie zwiastuj rewolucyjnego przeomu. Jest jednak jeden wskanik, ktry moe wiadczy o potencjale do samoorganizacji. Ot od pocztku lat 90 systematycznie rosn aspiracje modziey. Dzi dwa razy wicej osb ni przed dwoma dekadami pragnie mie dom i samochd (ok. 60% w 2008 vs ok. 30% w 1990)11 . Coraz wicej osb chce rwnie zajmowa wysokie pozycje w spoeczestwie12 . Zgodnie z teori rewolucji Alexisa de Tocquevillea, jeli rosnce oczekiwania przestan by zaspokajane, moe doj do wybuchu spoecznego. Naleaoby zatem przypuszcza, e jeli zaamanie gospodarcze pogbi si i osignie poziom z pocztku transformacji lub z roku 1997, a dodatkowo zacznie si przedua, mog powrci pewne formy artykuowania roszcze charakterystyczne dla dwudziestolecia midzywojennego. Zanim jednak do tego dojdzie, system ekonomiczny ma jeszcze do wykorzystania wiele strategii. Naley zacz od tego, e w Polsce, mimo kryzysu gospodarczego, system kapitalistyczny cieszy si rosncym poparciem. Mona rwnie zauway, e konsumenci, reagujc na zmniejszajce si fundusze, potrafi ogranicza swoje potrzeby i wynajdowa bardzo pomysowe strategie oszczdzania (wsplne wynajmowanie mieszka, wsplne kupowanie hurtowych iloci towarw, polowanie na zniki etc.). Ponadto rozwija si szara sfera, ktra ograniczy negatywne koszty skurczenia si rynku. Wreszcie, modzie bdzie moga unika wejcia na rynek, przeduajc studia lub korzystajc ze wsparcia rodziny. I na koniec: zawsze pozostaje opcja emigracji. To wszystko sprawia, e nawet pogbiajcy si i przeduajcy kryzys wcale nie musi doprowadzi do buntu modziey.
Modzie i modernizacja
Jeli nie samoorganizacja, to moe cho modernizacja? Jeli modzie nie zbuduje ruchw spoecznych, to moe cho wykorzysta kryzys, aby unowoczeni instytucje pastwa? Tutaj rwnie nie powinnimy spodziewa si zbyt wiele. Po pierwsze, istniejce rodowiska intelektualne modych (44/Czterdzieci i Cztery, Krytyka Polityczna, Fronda, Kultura Liberalna, Obywatel), po ktrych mona by oczekiwa jakich programw naprawczych, nie s nastawione na reform pastwa. Ich domen jest przede wszystkim kultura. Z kolei organizacje zrzeszajce modych ekonomistw i biznesmenw raczej maj zapewni im szybszy start do kariery ni przeobraenie Polski. Co wicej, nawet jeli tym grupom udaoby si stworzy ruch spoeczny, to do tej pory w naszym kraju ruchy spoeczne miay raczej charakter roszczeniowy ni modernizacyjny, upominay si o swj
10 11 12
Portret modego pokolenia wasny interes, a nie o interes wsplny. Z tych powodw naley wtpi, czy modzie bdzie si w stanie uleczy nasze instytucje. Ale rwnie strategie odgrnej mobilizacji nie s zachcajce. Partie polityczne ciesz si coraz mniejszym poparciem modych, a modziewki raczej stay si organizacjami klientelistycznymi ni republikaskimi. Ponadto modzi pracujcy w istniejcych ju instytucjach pastwowych maj ograniczone pole dziaania, wchodz bowiem w istniejce ju struktury, w ktrych obowizuje nie dajca si atwo zmieni kultura organizacji. Jeli bd przeprowadzane cicia budetowe, to zwalniani bd wanie oni. Kryzys oznacza take, e nie pojawi si nowe instytucje, ktre zawsze nios ze sob wikszy potencja zmiany ni instytucje stare. Jedyn drog zmiany postaw modziey jest wic droga porednia. Powinny powsta organizacje, skierowane do modych, ktre pokazywayby, e (a) rdem kryzysu jest (m.in.) pastwo, e (b) na pastwo mona wpywa, i e (c) powinni to czyni wanie modzi. Z jednej strony, mona w nich budzi ambicj zmiany, przekonywa, e to oni s odpowiedzialni za to, co si stanie z Polsk. Z drugiej za strony, mona wprowadza modych wprost do instytucji z misj zmienienia ich, tak jak czyni to liberalne i konserwatywne organizacje w USA. W obu wypadkach wymaga to jednak porzucenia postawy zewntrznego obserwatora, ktry analizuje skutki kryzysu, na rzecz zaangaowanego obywatela, ktry na rzeczywisto prbuje wpywa.
Moje analizy opieram na wieloletnich badaniach pokole modych. Najnowsze, zrealizowane w latach 20072008, obejmoway 16-, 19- i 30-latkw (porwnawcze prby regionalne i rozproszone), grant MNiSzW Nr 1 H01F 011 30.
11
wkadu do ycia spoecznego czy kultury to cnoty odczuwane zupenie ladowo (przez okoo 20% modziey). Fakt, e modzi tak licznie poszli do ostatnich wyborw, jest symptomatyczny, chocia niczego (zasadniczo) nie zmienia. Poszli razem, ale osobno nie w imi jakich wsplnie podzielanych wartoci, lecz dlatego, e kady mia dosy osobliwej estetyki ycia publicznego zafundowanej Polakom po 2005 roku, bo czu, e przyszo (czyli wasna doroso, czyli samodzielno, czyli wolno) staj si w Polsce zajtej wojnami z przeszoci bardzo trudne do osignicia, jeli nie niemoliwe. Odnieli sukces, bo wykorzystali najbardziej oswojone przez siebie kanay komunikacji internet i telefoni komrkow. Dowcipnymi i perswazyjnymi spotami przekonywali siebie nawzajem, e warto zmieni Polsk tak, by bya przyjazna dla ich indywidualnych wyborw i planw.
Indywidualizm
Myl, e jeli modzi Polacy co ceni poza wygodnym i dobrze urzdzonym yciem, to jest to rzeczywicie ich wasna wolno, niezaleno, rwnie w tym sensie rozumiany indywidualizm. Liczy si nie tyle to, by by innym od innych, ale to, by samemu decydowa o sobie (kim by, jak y, co w yciu ceni) nawet jeli oznacza to powielanie tego samego wzorca, a w rezultacie daleko idcy uniformizm pokoleniowy. I nie sdz, bym si zanadto mylia w odczytywaniu modych. Lecz nie tylko tak rozumiany indywidualizm modziey stoi w opozycji do idei gorcej i ekskluzywnej wsplnotowoci, ktra od czasu do czasu wyziera z rnych zaktkw politycznej sceny. Modzi Polacy uosabiaj przypadek porzuconej generacji, w ktrym to okreleniu nie tyle kryje si jaki szczeglny dramat, co wskazanie na kontekst socjalizacyjny, ktry funduj spoeczestwa ponowoczesne. W takich spoeczestwach na modych ludzi nie czekaj gotowe, sprawdzone wzory ycia i cieki kariery. Nie ma te demiurgw, na ktrych mona by si oprze i ktrzy mieliby przekonanie, e co wiedz lepiej, bo posiedli Prawd. Przynajmniej niewielu dobrowolnie si w tak rol wpisuje. I nie jest to nawet kwestia braku zaufania, upadku autorytetw czy tym podobnych odczu modziey. Raczej bezradnoci dorosego pokolenia, ktre wobec niepewnoci, jak niesie przyszo, wycofuje si z przywdczej i doradczej roli. Dzi modzi ludzie staj si autorami biografii zrbtosam: sam wymyl, kim chcesz by, sam wymyl, jak do tego doj, sam znajd wasn nisz, sam we odpowiedzialno za siebie, nie przegap moliwoci, jakie stwarzaj ci wasne spoeczestwo i kultura. I tak si w istocie dzieje. Modzi Polacy od lat s rozpoznawani jako zbiorowo skutecznie uwiedziona przez ideologi sukcesu. S rwnie edukacyjnie bardzo aktywni wskanik scholaryzacji brutto ksztatuje si na bardzo wysokim poziomie i dla modziey 19+ wynosi ponad 65%; w aglomeracjach miejskich jest on znacznie wyszy. Wbrew tezom o wygodnictwie modych nie odnajdziemy w nich cienia niechci do pracy (tu nie ma ladw mentalnego dziedzictwa PRL-u). Wida to zarwno w stosunku modych
12
Portret modego pokolenia do nauki (vide zupenie inna kultura studiowania, nastawiona na gromadzenie rnych kompetencji, dowiadcze, wiedzy), jak i do wasnej kariery (uwane i przemylane projektowanie wasnych cieek rozwojowych, rozpoczynajce si jeszcze przed podjciem pracy zawodowej, dua dyspozycyjno, ch wykazywania si przed pracodawc itp.). Czujno, by nie popeni bdu i wiadomo ryzyka musz by obciajce, tak jak obciajce musi by czynienie z siebie biura planistycznego wasnej biografii. Pojawia si coraz wicej komunikatw, ktre sygnalizuj, e kondycja psychiczna modziey (na wiecie i w Polsce) jest coraz gorsza. Modzi nie tylko maj problemy z wchodzeniem w doroso, lecz i ich dojrzewanie psychiczne jest coraz trudniejsze. Wielu z nich nie radzi sobie z nadmiernymi wymaganiami spoeczestwa, z kulturow presj na osiganie sukcesu, z nieczytelnoci spoecznych norm, z brakiem zainteresowania ze strony pastwa, z osabieniem wizi rodzinnych, z balastem problemw wasnych rodzicw, itd. Dowodz one, e wyzwania wspczesnoci przekraczaj czsto indywidualne moliwoci adaptacyjne modych ludzi. Niemniej wikszo z nich sprawia wraenie naturalnie podchodzcych do rzeczy i bezproblemowo podejmujcych wyzwania. Wydaje si, e zarzdzanie ryzykiem ta kluczowa wspczenie kompetencja kulturowa czowieka zostao cakiem niele przez polsk modzie opanowane. To za wiadczy o tym, e modzie ta w swej zasadniczej masie nie buntuje si przeciwko takiemu urzdzeniu wiata, lecz stara si wpisa w stwarzane przez niego moliwoci. Wskazywayby na to rwnie preferencje sytemowe (ustrojowe) modziey. Nasze badania pokazuj, e modzi Polacy w wyranej (cho nie w zdecydowanej) wikszoci popieraj rozwizania liberalno-demokratyczne, gdy idzie o sfer gospodarki i polityki, za w sferze obyczajowej i wiatopogldowej blisi s socjaldemokracji. Taki rodzaj rozwiza i taki kierunek przemian wydaje si najpeniej przystawa do ich wyobrae o dobrym spoeczestwie i do ich de yciowych.
Emigracja modych
Bardzo dua cz modych nie widzi dla siebie miejsca w kraju. Polska staa si dla nich niekontrolowalnym otoczeniem, w ktrym realizacja wasnych tutaj uksztatowanych aspiracji i planw nie udaje si. Dlatego masowo wyjedaj z kraju dobrze wyksztaceni, niele znajcy jzyki14 , bez pracy15 , bez perspektyw na rozwj zawodowy, z zablokowanymi ciekami kariery16 , z brakiem wiary, e w Polsce moe by normalnie.
14
Wg bada CBOS z 2004 roku w jzyku obcym mwi (lub bezpieczniej posuguje si nim) ju co drugi Polak poniej 35. roku ycia, a angielski bardzo dobrze zna dwie trzecie studentw; zob. te Emigracja zarobkowa w liczbach i faktach, http://www.jobpoint.pl Wrd ludzi do 25. roku ycia wynosi ono nawet 35%; w Irlandii 8,9%. W Polsce studiuje blisko 2 mln modych ludzi. Wedug Krystyny Iglickiej-Oklskiej, okoo 20% pracownikw na najniszych stanowiskach ma dyplomy wyszych uczelni, pracuje zatem niezgodnie ze swoimi kwalifikacjami. Zob. Pawe Ffara, Polska nie dla Polakw, czyli dlaczego modzi nie chc tu y, Newsweek 16/2006, s. 74.
15 16
13
Bez wtpienia specyfik emigracji z Polski jest jej modzieowy charakter, a odmadzanie si populacji migrantw jest tendencj postpujc. O ile w 1997 roku odsetek migrujcych midzy 18. a 34. rokiem ycia wynosi 48%, o tyle w 2002 byo to ju 63%; w III kwartale 2006 roku udzia osb w tym wanie przedziale wieku przekroczy 70%17 . Wedug brytyjskiego Home Office wrd tych, ktrzy przyjechali z Polski po 2004 roku do Wielkiej Brytanii 83% nie przekroczyo jeszcze 34. roku ycia, a niemal poowa nie ma 24 lat. Dominuj osoby urodzone w latach 1980-1986 roczniki wyu demograficznego, co samo w sobie tumaczy wiele problemw, jakie niesie ze sob demograficzna bomba18 . Bardzo symptomatyczne s tu dane dotyczce struktury wyksztacenia podejmujcych decyzj o wyjedzie z kraju. Wikszo osb, ktre emigruj, ma wyksztacenie rednie oglne (co m.in. jest zwizane z modzieowym charakterem emigracji). Osoby majce wysze wyksztacenie stanowi 3035% emigrantw19 . Jest to wskanik trzykrotnie wyszy od liczonego dla ogu Polakw mieszkajcych w kraju. Niemniej wielu modych ludzi godzcych si na tak sytuacj za granic bd wierzy w swoj szans i cierpliwie czeka na lepsz okazj, bd istotnie jej dowiadcza, odnoszc niemoliwy do osignicia w Polsce sukces20 . Trudno jest w obliczu braku reprezentatywnych danych okreli skal obydwu tych trendw. W komentarzach znacznie czciej pojawia si ton niepokoju o stopie wykorzystania kapitau kulturowego zdobytego w kraju. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w specyficznym jzyku, jakim posuguj si badacze zjawiska migracji. Oto w miejsce bardzo popularnego i wywoujcego jednoznacznie negatywne skojarzenia okrelenia brain drain (drena mzgw) pojawia si okrelenie brain waste (marnotrawienie mzgw) o rwnie pesymistycznym zabarwieniu. Jednak i tego typu wnioskowanie (zawarte w okreleniu brain waste) moe by mylce. Dla wikszoci modych ludzi wyjazd za granic jest bowiem poza wszystkim wielk szans edukacyjn. Nie chodzi tu o edukacj w dosownym tego sowa znaczeniu, np. studia podejmowane czy kontynuowane na Zachodzie (te cigle obejmuj wski strumie modziey21 ), lecz o zdobywanie
17
Pawe Kaczmarczyk (red.), Wspczesne procesy migracyjne w Polsce a aktywno organizacji pozarzdowych w obszarach powizanych z rynkiem pracy, Warszawa 2008, s. 38. M. Bunda, Dziura po emigrantach, Polityka 28/2006.
18 19
Jak wynika z danych Orodka Bada nad Migracjami UW, w latach 90. osoby z wyszym wyksztaceniem stanowiy 1011% wyjedajcych za granic. Dzi (wyniki sonday i bada przeprowadzonych przez PENTOR, CBOS, AISEC, Student News) liczba studentw uwzgldniajcych moliwo emigracji, a cilej wyjazdu z kraju, aby pracowa na Zachodzie, utrzymuje si na poziomie 6066%. Praca Polakw w krajach Unii Europejskiej, komunikat z bada CBOS, Warszawa, listopad 2006. Paulina Trevena, Degradacja czy poszukiwanie niezalenoci? Motywy wyjazdw zagranicznych wyksztaconych Polakw do prac w drugorzdnych sektorach gospodarki, referat na XIII Oglnopolskim Zjedzie Socjologicznym w Zielonej Grze, 1517 wrzenia 2007. Rozmiary zjawiska i tutaj trudne s do ustalenia. Dane OECD dla Polski wskazuj, e skala uczestnictwa polskich studentw w programach wymiany studentw jest bardzo niska. Wedug szacunkw polskiego
21 20
14
Portret modego pokolenia dowiadcze zawodowych, nauk jzyka, poznawanie realiw sprzyjajcych aktywnoci i rozwojowi biznesu, o gromadzenie nowego typu kapitau kulturowego. Edukacja tego rodzaju jest zdobycz bezcenn, zwaszcza dla tych, ktrzy zdecyduj si wrci do kraju. Moe bowiem procentowa nie tylko oywieniem gospodarki (poprzez wprowadzenie nowych technologii, sposobw organizacji pracy, tworzenie nowych miejsc pracy, korekt nierwnowagi pokoleniowej), lecz take bezprecedensowym unowoczenieniem struktur spoecznych, zmianami mentalnoci czy stylw ycia Polakw22 . Czy wrc? Ilu wrci? Wikszo by nawet chciaa, ale stawiaj twarde i trudne warunki (porwnywalne pace, lepsze warunki pracy, reformy pastwa i gospodarki). Zarwno ci, ktrzy wyjechali, jak i ci, ktrzy nie wyjechali, stanowi wielki potencja innowacyjny. Nie mona nie zauway, e kraj, ktry tak silnie odczuwa potrzeb kontynuacji zmian, ma bardzo dobrego sojusznika w modziey. Jej charakterystyki, na czele z jej indywidualizmem, pragmatyzmem i sposobem funkcjonowania zgodnym z formu zrb to sam, s niemal idealne z punktu widzenia takiej wizji organizacji ycia zbiorowego, ktr mona nazwa now koncepcj wsplnotowoci a wic nie tej opartej na losie (zadanej, ekskluzywnej), lecz tej mogcej pochodzi z wyboru (inkluzywnej), oddolnie tworzonej (czasami face-to-face), dynamicznej (zmiennej), wewntrznie zrnicowanej.
Ministerstwa, poza granicami Polski studiuje ponad 20 tys. studentw, lecz mona przypuszcza, e po 1 maja 2004 roku mobilno polskich studentw odbywa si w wikszym stopniu kanaami nieformalnymi, zatem liczba studiujcych na pewno jest wiksza. Inna forma studiowania udzia w Programie Erasmus jest chtniej akceptowana przez polskich studentw. Do roku akad. 2004/2005 skorzystao z niej 32 tys. polskich studentw (dane MNiSW). Pytania o plany tego rodzaju zadawane modziey w badaniach sugeruj rzd wielkoci od 3,8% do 13%. Badanie Emigracja modych przeprowadzone wrd modziey i studentw uczelni rzeszowskich w 2007 roku, zob. Aneta Walicka i inni, Po co jecha za granic?, http://www.studenci.rzeszow.pl
22
Zagroenia i szanse emigracji zarobkowej Polakw dyskusja pod patronatem Dziennika, http://www.polacy.gov.pl Etzioni A., Wraliwa wsplnota: perspektywa komunitarystyczna, prze. M. Ziemkowski, Kultura i Edukacja nr 1/2001.
23
15
Dobro wsplne nie rodzi si w wyniku zaoonego z gry celu, ktry wsplnota przyjmuje jednomylnie jako wasny, lecz raczej przy okazji realizacji swych yciowych planw przez wolne osoby w spoeczestwie kierujcym si zasadami liberalnymi24 . Indywidualizm liberalizmu ponowoczesnego nie oznacza niechci do wsplnotowoci, oznacza jedynie obstawanie przy wsplnotowoci, ktra szanuje prawa jednostki do autonomicznych wyborw moralnych i wiatopogldowych, kieruje si zasad cigej autokorekty, jest otwarta na krytyk i zmian, chce by zwaszcza wyczulona na wszelkie objawy niesprawiedliwoci, dominacji i przemocy obecne w spoeczestwie wspczesnym25 . Gdy jednak mwimy o takiej wsplnocie jako moliwym cywilizacyjnym projekcie dla Polski nie wolno nam zapomina, e modzi Polacy nie bd by moe dowiadcza tego projektu na sobie. Bo wielu z nich wyemigruje. Z bada przeprowadzonych pod moim kierunkiem w styczniu 2007 roku wrd dziewitnastolatkw plany emigracyjne (wyjazd na rok i duej) deklarowao 79% modziey. Spord nich 14% chciaoby wyemigrowa na stae. Chocia s to tylko deklaracje, nadto pochodzce z okresu bardzo szczeglnego politycznie, nie ulega wtpliwoci, e wyjazd, ucieczka od spraw krajowych to cigle najbardziej powszechny plan yciowy polskiej modziey, ktry dyskredytuje i wadz, i opozycj. Chyba e tym, ktrzy trzymaj wadz, uda si potencja i dynamizm yciowy modego pokolenia wprzgn w program budowy nowego spoecznego adu.
24 25
Novak, Wolne osoby i dobro wsplne, prze. W. Buchner, Pozna 1993, s. 112 i 133.
Andrzej Szahaj, Jednostka czy wsplnota. Spr liberaw z komunitarystami a sprawa polska, Warszawa 2000, s. 225258 i s. 328329.
16
Katarzyna Kalinowska
Okres swobody pozostawionej modziey w czasie dorastania okrelany jest w naukach spoecznych mianem moratorium. Moratorium jest instytucj spoeczn, ktra na jaki czas zawiesza lub agodzi spoeczne oceny dziaa i wyborw modych ludzi, a tym samym zapewnia im moliwo eksperymentowania, nieskrpowanego wchodzenia w dorosy wiat, poznawania go metod prb i bdw. Por. Erik Erikson, Dziecistwo i spoeczestwo, Pozna 1997, s. 274; Marcin Siczuch, Wchodzenie w doroso w warunkach zmiany spoecznej, Warszawa 2002, s. 7087. Kultura popularna, w odrnieniu od masowej, nie zachowuje jasnych granic midzy systemami kulturowymi, stawia na patchworkowe zrnicowanie i swobodny przepyw wzorw i tym samym odbiera moliwo posiadania na wyczno form bd treci kulturowych. Por. Marek Krajewski, Kultury kultury popularnej, Pozna 2003.
27
17
Katarzyna Kalinowska
Dzi trudno powiedzie, skd bior si rne trendy okrelane jako modzieowe i czy to, co opatrzone metk modzieowe, jest faktycznie treci stylu ycia nastolatkw i dwudziestoparolatkw, czy moe raczej dociera do innego, szerszego grona odbiorcw. Nie wystarczy powiedzie, e muzyka modzieowa to ta, ktrej sucha modzie, a obszar modzieowej mody wyznacza wiek entuzjastw poszczeglnych fasonw, wzorw czy stylw ubierania. Zespow takich jak Feel czy Wilki suchaj wszystkie pokolenia, a w popularnych sklepach odzieowych, takich jak H&M, Cubus albo Reserved, ubieraj si cae rodziny. Podobn sytuacj obserwujemy w dziedzinie jzyka uycie wyrae slangowych stao si powszechne wrd wszystkich niemal grup wiekowych, w duej mierze za spraw wielopokoleniowych mediw. Swojego rodzaju egalitaryzm pokole dotyczy take wyboru zainteresowa czy upodoba kulinarnych. Przymiotnik modzieowy jest coraz czciej jedynie hasem reklamowym, bardzo skutecznym w dobie kultu modoci i fascynacji nowoci. To, co promowane jest jako modzieowe, paradoksalnie, czsto trafia do wszystkich, tylko nie do modziey. Tak jest z czasopismami typu Bravo, ktre, wydawa by si mogo, stanowi kwintesencj modzieowej rozrywki, a tymczasem czytane s przez paroletnie dzieci i najmodsze nastolatki. Tak jest z motywami Hello Kitty, Snoopy albo innymi wzorami zaprojektowanymi w estetyce cuteness, ktre zdobi t-shirty nie tylko kilkunastoletnich, rozbrykanych dziewczynek, ale take pidziesicioletnich, statecznych pa. Kultura modzieowa nie ma jasnych granic, jest uniwersalna, dostpna i bezpaska bardziej ni kiedykolwiek. A wspczesna modzie, cho wewntrz swojej grupy wydaje si rnorodna, to coraz mniej rni si od swoich rodzicw, wyranie upodabnia si do dorosych. Ten proces stanowi dwojakie zagroenie dla kultury modzieowej. Z jednej strony, mamy do czynienia z juwenilizacj spoeczestwa, czyli przenikaniem elementw kultury uznawanej za modzieow do kultury oficjalnej. Z drugiej strony, kultura modzieowa pena jest nie-swoich elementw symboli, wzorw i wtkw sprzedanych modziey jako jej wasne, ale jednoczenie identyfikowanych jako obce, nieautentyczne, podrzucone gdzie z zewntrz. Modzi ludzie stracili swj kawaek przestrzeni, w ktrej mogli si samodzielnie rzdzi i przygotowywa do stawienia czoa wiatu.. Jaka jest reakcja modych ludzi wobec tak ewidentnego wtargnicia na ich terytorium? Oczekiwalibymy buntu, mobilizacji, zaangaowania w odzyskanie gosu, wybuchu kreatywnoci, stara, ktre pozwoliyby odnale autonomiczn przestrze tak potrzebn modziey, aby moga czu si nadal odrbn kategori kulturow. Owszem, zdarzaj si aktywne prby stworzenia na nowo specyficznie modzieowego wiata, ale s to bardziej przypadki indywidualne i lokalne inicjatywy ni gos pokolenia czy oglnomodzieowy trend28 . Przewaaj bowiem trzy postawy: (a) rezygnacja z kultury modzieowej,
28
Por. Najnowsze wyniki bada Modzie 2008. Raport CBOS, Warszawa 2009.
18
Portret modego pokolenia tj. denie do jak najszybszego przejcia do wiata dorosych (konformizm, zorientowanie na karier, pragmatyzm, cynizm); (b) postawa negatywna, tj. kwestionowanie wyobrae dorosych na temat kultury modzieowej przy braku wasnych autonomicznych propozycji; (c) poszukiwanie namiastek kultury modzieowej. W konsekwencji za kadym razem modzie traci szans na stworzenie wasnej autentycznej kultury.
29 30
Zob. Robert Merton, Teoria socjologiczna i struktura spoeczna, Warszawa 2002, s. 197224.
Wszystkie wypowiedzi modziey cytowane w tekcie pochodz z forum dyskusji Urodzeni 4 czerwca 1989, http://wiadomosci.onet.pl oraz z debaty Dziennika Pokolenie 89 pokolenie wolnej Polski, http://www.dziennik.pl/wydarzenia/pokolenie-89. W wypowiedziach internautw zachowano oryginaln pisowni.
19
Katarzyna Kalinowska
20
Portret modego pokolenia pokoleniowych tak czsto zamiast odniesie do idei, historii czy wartoci, odnajdujemy dugie litanie gadetw popkultury, ktre buduj tosamo pokoleniow. I tak mamy modych dorosych, ktrzy odrniaj si od modszej modziey tym, e jak sami pisz, s wychowani na Bolku i Lolku nie na pokemonach. Na oranadzie w proszku, a nie coca-coli. Na vibovicie, pynie lugola, cukierkach pez, gumie donald, amidze 500, butach relaks. Kultowa lista 20-latka, stworzona w wyniku burzliwych dyskusji kilku bliskich wiekowo rocznikw internautw, jest dowodem na inne, nowe ustawienie problemu pokoleniowoci. Modzie nie chce by identyfikowana z adnym pokoleniem, ktre zbudowane jest na wsplnym systemie wartoci, na bazie jakiego grupowego ideolo. W zamian za to na pierwszy plan wysuwaj si zagadnienia md konsumpcyjnych, rozwoju technologicznego oraz podobnych wspomnie z czasu dziecistwa i modoci. Z jednej strony, lista obejmuje kulturowy i spoeczny wiat zapamitany przez dwudziestoparolatkw: muzyk Liroya, Just5 i Spice Girls; kreskwki anime, czyli niezapomnianych Capitana Tsubas i Czarodziejk z Ksiyca; programy telewizyjne typu Domowe Przedszkole; a take cuda techniki, takie jak Pegasus i Tamagotchi; oraz m.in. getry w prki, kolekcje Tazo z bohaterami Gwiezdnych Wojen, chipsy Lays, Cheetos i Ruffels, rowery BMX, elektroniczne zegarki z pikajc godzin, a nawet kolekcjonowanie i handel kolorowymi karteczkami i naklejkami z gum do ucia. Z drugiej strony, o par lat modsze roczniki wymieniaj odtwarzacze mp3, serie Dragon Ball i Pokemon, przygody Harrego Pottera, gr komputerow The Sims, czy muzyk Cool Kids of Death. Warto zauway, e ta dzisiejsza pokoleniowa tosamo zbudowana jest nie tyle na tym, co wsplne, ale na tym, co podobne. Nie na tym, co si wsplnie midzy sob podziela (jak na przykad dzieli mona pogldy czy dowiadczenia), ale na tym, co sprawia, e wiat danej grupy wiekowej wydaje si podobny w swojej codziennoci, a nie dziki wyjtkowym wydarzeniom; poprzez cigo, a nie incydentalno. Jak wida klasyczne, naukowe definicje pokolenia31 , odwoujce si do poj przeycia pokoleniowego, konfliktu pokole oraz wiadomoci pokoleniowej, nie s w tym przypadku szczeglnie uyteczne. Taki rodzaj budowania spoecznych wizi najlepiej opisuje typ organizacji neoplemiennej nietrwaej, zbudowanej na silnej identyfikacji emocjonalnej i wsplnym przeywaniu, dajcej swoim czonkom moliwo pielgnowania wasnej indywidualnoci32 .
Por. choby klasyczny tekst Jana Garewicza pt. Pokolenie jako kategoria socjofilozoficzna, w: Studia Socjologiczne nr 1/1983, s. 7587 oraz haso Pokolenie opracowane przez Barbar Fatyg, w: Encyklopedia socjologiczna. Suplement., Warszawa 2005, s. 193197.
32
31
Zob. Michel Maffesoli, Czas plemion. Schyek indywidualizmu w spoeczestwach ponowoczesnych, Warszawa 2008, s. 116157.
21
Katarzyna Kalinowska
W tym duchu rwnie subkultury modzieowe zmieniaj zasadniczo swj charakter. Jak zauwaa David Muggleton, ponowoczesna identyfikacja subkulturowa modziey znosi pozorn sprzeczno pomidzy wolnoci jednostki a przynalenoci do grupy33 . Subkultura staje si pojciem na tyle szerokim, aby jednoczenie zaspokajaa potrzeb bycia w grupie i uwzgldniaa indywidualne rnice oraz wybory jej czonkw. Tym, co spaja kultury modzieowe, s wic nie pewne stae uniwersa znacze, ktrymi posuguj si wszyscy czonkowie grupy, ale moliwo komponowania wasnych zestaww treci i form kulturowych.
33
David Muggleton, Wewntrz subkultury. Ponowoczesne znaczenie stylu, Krakw 2004, s. 79.
22
dr Marcin Siczuch
Zatarte granice
Podczas gdy tradycyjnie przejcie od modoci do dorosoci opisywano najczciej, odwoujc si do zakoczenia edukacji, rozpoczcia pracy zarobkowej i zaoenia rodziny, po roku 1989 wszystkie te elementy przestay by niezawodnymi wskanikami dojrzewania. Granice midzy modoci a dorosoci zatary si. Po pierwsze, znacznie wzrosy aspiracje edukacyjne modych i dorosych. Odsetek modych osb aspirujcych do wyszego wyksztacenia zwikszy si z ok. 25% na pocztku lat 90 do ponad 50% obecnie. W konsekwencji nauka trwa znacznie duej ni przed 1989 rokiem. Po drugie, na skutek popularyzacji form edukacji umoliwiajcych czenie jej z prac zarobkow oraz ze wzgldu na wymg podnoszenia kwalifikacji i kompetencji generowany przez gospodark rynkow, granica midzy uczc si modzie a pracujcymi dorosymi przestaa mie wyrany charakter. Po trzecie, o ile redni wiek zawierania maestw nie zmieni si w sposb radykalny (cho od koca lat 80. XX w. systematycznie ulega on podwyszeniu), o tyle wiek posiadania pierwszego dziecka ponis si w sposb istotny. Widoczna jest rwnie tendencja do unikania formalnej rejestracji zwizku w ostatnich kilku latach co szste dziecko w Polsce rodzio si poza zwizkiem maeskim. W konsekwencji wydueniu uleg okres, w ktrym modzi doroli ciesz si du autonomi, a nie bdc jeszcze zdeterminowanymi przez konieczno utrzymania rodziny i rodzicielskie obowizki, mog przeznaczy swj czas wolny na rnego rodzaju aktywnoci od hedonistycznej rozrywki po rne formy samodoskonalenia.
23
dr Marcin Siczuch
Pena doroso: denie do W p kroku do dorosoci: saszybkiego usamodzielnienia si, modzielne zaoenia rodziny, wartoci tradycjonalistyczne, orientacja familiarna, kolektywistyczna odoone mieszkanie, zaoenie praca rodziny, zawodowa czona z edukacj, orientacja na rwienikw, indywidualizm, samorozwj, edukacja, inwestowanie w siebie
Boczny tor: brak moliwoci realizacji tradycyjnego modelu dorosoci, frustracja, pasywno, bezrobocie bez perspektyw na popraw sytuacji; brak penej samodzielnoci (mieszkanie z rodzicami i zaleno finansowa jako przymus)
Raczej
jeszcze
poczekam:
skupienie na aktywnociach hedonistycznych; brak mylenia perspektywicznego; dorane zaspokajanie potrzeb; prace dorywcze; brak penej samodzielnoci (mieszkanie z rodzicami jako wygodny wybr)
34 35
Marcin Siczuch, Wchodzenie w doroso w warunkach zmiany spoecznej, Warszawa 2002. Tame, s. 221241.
24
Portret modego pokolenia Opisane powyej wzory wchodzenia w doroso pokazuj due wewntrzne zrnicowanie polskiej modziey jako grupy. W dalszej czci postaram si pokaza, jak ta grupa zmieniaa si w czasie, a w szczeglnoci, jakie byy jej dominujce strategie wchodzenia w doroso w cigu ostatnich 20 lat.
36 37
Barbara Fatyga, Dzicy z naszej ulicy. Antropologia kultury modzieowej, Warszawa 1999.
Marcin Siczuch Kariery zawodowe czterdziestolatkw w: Mirosawa Marody (red.) Midzy rynkiem a etatem. Spoeczne konstruowanie rzeczywistoci, Warszawa 1999.
25
dr Marcin Siczuch
Barbara Fatyga (red.), Katarzyna Grniak, Przemysaw Zieliski, Dwie Europy. Modzi Niemcy i modzi Polacy na przeomie wiekw. Tom I, Plemienny Wrg Globalny Kumpel. Portret modych Polakw, Warszawa 2000, Krzysztof Kosea Modzie wobec spraw publicznych, w: Rok 2005. Modzi Polacy jako obywatele, Warszawa 2002.
39
38
26
Portret modego pokolenia dorosych40 . Charakteryzuj si dodatkowo pewnoci siebie, poczuciem wasnej wartoci, orientacj na grup rwienicz, reprezentujc jasne i czytelne hierarchie oraz reguy. Cechuje ich rwnie racjonalne gromadzenie i organizowanie kapitau spoecznego (budowanie sieci znajomych, gromadzenie i formalizowanie dowiadcze przy ich instrumentalnym traktowaniu). W ich yciu nie ma miejsca na znaczcy konflikt z rodzicami, relacje wewntrz rodziny maj charakter partnerski i przyjacielski. Pokolenie dzisiejszej modziey, cho paradoksalnie odczuwa brak pokoleniowej wizi i deklaruje kopoty tosamociowe41 , to jednoczenie czuje si w olbrzymiej wikszoci wietnie przystosowane do dorosego ycia42 . Kolejn specyficzn cech dzisiejszego modelu wchodzenia w doroso jest wzrastajca rola wyspecjalizowanych instytucji. Modzi ludzie coraz czciej mog liczy na adresowane do nich programy pomocowe specjalistyczne szkolenia, preferencyjne kredyty, doradztwo. Oczywicie, oferta ta jest jeszcze niewystarczajca, ale w porwnaniu z latami 90 mamy do czynienia ze zmian fundamentaln. Jako przykad moe posuy program Socrates/Erasmus, dziki ktremu dua cz polskich studentw ma za sob naukowy zagraniczny wyjazd lub praktyki. Rzecz jasna, profesjonalizacja kontaktw z modymi ludmi wchodzcymi w dorose ycie moe mie take swoje negatywne konsekwencje, zwaszcza gdy jest rozumiana jako przyzwolenie na brak zainteresowania i zaangaowania w rzeczywisty dialog z modzie przez og dorosego spoeczestwa43 .
Podsumowanie
Transformacja spoeczna i ustrojowa w Polsce trwa ju ponad 20 lat. Jak pokazaem, jej wpyw na ycie modych by ogromny. Po pierwsze, zatarciu ulegy rnice miedzy dorosoci a modoci. Po drugie, ludzie modzi reprezentowali przynajmniej cztery rne style wchodzenia w doroso. Po czwarte, dominujce strategie zmieniay si w trakcie transformacji. Z moich analiz wynika jeden fundamentalny wniosek: Modzie stanowi grup, ktra jest coraz bardziej zrnicowana i ktra jednoczenie ulega daleko idcym przeobraeniom.
40
B. Fatyga (red.), I. Oliwiska, M. Siczuch, P. Zieliski, Biaa ksiga modziey polskiej, T. II, Dwie prawdy o aktywnoci. Uwarunkowania i moliwoci dziaania modziey w rodowisku lokalnym w perspektywie polityki modzieowej Rady Europy. Raport z bada, Warszawa 2005.
Krzysztof Kosea, Pokolenia modziey polskiej w badaniach ilociowych tropy i rozczarowania socjologa, w: Krystyna Szafraniec (red.), Modo i owiata za burt przemian, Toru 2009. ZBN PTS, Profesjonalizacja suby wojskowej. Opinie modziey szk ponadgimnazjalnych. Raport z bada ilociowych, Warszawa 2008 (ZBN PTS 2008) Badanie zrealizowane przez Zakad Bada Naukowych Polskiego Towarzystwa Socjologicznego na zlecenie MON w 2008 r. na oglnopolskie prbie losowej szk ponadgimnazjalnych wrd uczniw ostatnich klas technikw, licew i szk zasadniczych; N=1564; ankieta audytoryjna.
43 42
41
27
Marcin Gomoa
Teraz modzi
Mamy due szanse. Dorastalimy w kraju wolnym i wydaje si, e bardziej ni starsze pokolenie umiemy, a na pewno powinnimy umie korzysta z wolnoci. Polska to kraj z ogromnym potencjaem. Tworz go setki tysicy modych ludzi budujcych spoeczestwo obywatelskie, bez hase rewolucji, za to z konkretnymi sukcesami. Nie jestemy pokoleniem Nic, bez ideaw, celw i przyszoci, bo my jestemy przyszoci. Nie chcemy, by ktokolwiek dawa nam co za darmo ani co za nas robi. Chcemy tylko, a moe a, rwnych szans, by mc tu, w Polsce, godnie y i pracowa. Jak susznie przewiduje prof. Krzysztof Rybiski, polska zota dekada nie stanie si zota samoistnie ani te nie bdzie wiecznie trwa. Nie moemy zmarnowa szansy, jak daje nam korzystne geopolityczne pooenie, wymarzona wprost sytuacja demograficzna, gdzie wrd decydujcych o losach kraju przewag maj dwudziesto-, trzydziestoi czterdziestoparolatkowie, dobrze wyksztaceni, bez kompleksw wobec krajw zachodnich i, co najwaniejsze, peni entuzjazmu i chci dogonienia cywilizacyjnego starej Europy. Przegapienie tego momentu i niewykorzystanie potencjau tych ludzi spowoduje przesunicie si tej grupy do wieku emerytalnego i co za tym idzie przewartociowanie ich priorytetw. Dlaczego to jest wanie ten moment? Bo wraz z niem demograficznym udzia tej dynamicznej grupy bdzie w Polsce systematycznie spada.
29
Marcin Gomoa
Uwaamy, e nadszed czas na wyznaczenie zada dla modego pokolenia. Zada o charakterze cywilizacyjnym. To, co musimy uczyni, by dokona skoku cywilizacyjnego, to poprawi i udoskonali Pastwo w piciu obszarach: edukacji, zdrowia, a take administracji, gospodarki i prawa. To fundamenty wizji Polski, jak chce zbudowa Pokolenie 89.
Teraz edukacja
Najwikszego bogactwa Polski upatrujemy w wiedzy. Okrelamy si jako pokolenie wiedzy, bo wiedza to wyjtkowe dobro, ktre, eksploatowane, pomnaa si i przyczynia do wzrostu dobrobytu i poprawy jakoci ycia. Zadaniem Pastwa powinno by inwestowanie w edukacj. By nie odpa ze wiatowej czowki, konieczne jest nadanie nauce priorytetu najwyszego. Nie mona nakadw na ni traktowa jako koszt, lecz jako inwestycj i to inwestycj konieczn, bo ju spnion. Sukcesy edukacyjne i naukowe ustawi nasz kraj na ciece dugotrwaego i strategicznego wzrostu. To jest by, albo nie by Polski. Nasze podstawowe atuty w tym obszarze to: a) Wysoka spoeczna wiadomo znaczenia wyksztacenia dla kariery i poziomu ycia. Gotowo do ponoszenia kosztw nauki. b) Wzrost liczby studentw oraz popytu na usugi edukacyjne na poziomie wyszym. c) Dostpno studiw, w tym w coraz wikszym stopniu zagranicznych; w Polsce istnienie duych i silnych orodkw akademickich z wiodcymi uczelniami (Warszawa, Krakw, Pozna, Wrocaw). Najwiksze zagroenia to: a) Konstytucyjnie gwarantowana fikcja o bezpatnoci studiw na uczelniach publicznych. b) Bardzo niski poziom nakadw pastwa na nauk i szkolnictwo wysze. Niedostosowanie infrastruktury uczelni i kadr publicznych i niepublicznych do wzrostu liczby studentw. Nastawienie na dorany zysk niepublicznych szk wyszych oraz studiw wieczorowych i zaocznych. c) Wadliwe i mao efektywne struktury zarzdzania uczelni wyszych. Skomplikowana droga do tytuu profesora, w efekcie ktrej w latach 90-tych na uczelniach powstaa tzw. luka pokoleniowa. Maa elastyczno programowa, brak proinnowacyjnego klimatu, bezwad i zbyt maa otwarto na wiat. Mimo formalizacji i rosncej biurokracji, faktyczny brak kontroli pastwa nad znaczn czci uczelni publicznych (faszywie rozumiana autonomia) i niepublicznych (samowola). Rozdrobnienie organizacyjne uczelni wyszych, zarwno publicznych, jak i prywatnych. d) Saba oferta edukacyjna dla osb starszych i poszukujcych specjalistycznej wiedzy uzupeniajcej (brak tzw. uniwersytetw III wieku).
30
Portret modego pokolenia Szansami na popraw sytuacji mog by: a) Utrwalenie si wysokiego popytu na usugi edukacyjne przy zwikszonych wymaganiach co do ich jakoci. b) Podniesienie nakadw na szkolnictwo wysze. Zmiana systemu wynagradzania kadry akademickiej, szczeglnie na uczelniach publicznych, wiksza autonomia szk w tym zakresie. c) Gboka restrukturyzacja zarzdzania uczelniami publicznymi w celu zwikszenia ich efektywnoci poprzez m.in. rozdzielenie kierowania dziaalnoci dydaktyczn (profesorowie), badawcz (kierownicy projektw), od biecego zarzdzania uczelni. Powoanie niezalenej od establishmentu akademickiego instytucji oceny placwek szkolnictwa wyszego. d) Lepsza wsppraca z badaczami zagranicznymi polskiego pochodzenia oraz skonienie bodcami ekonomicznymi do powrotu do kraju czci z nich. Zagroenia w realizacji powyszych szans to: a) Utrwalenie si niskich nakadw na szkolnictwo wysze. Dalszy odpyw najlepszych kadr naukowych, zwaszcza modych, do krajw oferujcych lepsze moliwoci kariery i warunki pracy. b) Utrwalenie si sytuacji dualizmu finansowo-organizacyjnego: odpatnych studiw na niskim poziomie (licencjat) dla mas, bezpatnych studiw na wysokimi poziomie (magisterium i doktorat) dla klas wyszych. c) Utrwalenie si feudalnych struktur na uczelniach publicznych pod pozorem tradycji akademickich i dbaoci o poziom nauczania. d) Pomijanie Polski w decyzjach dot. lokalizacji wielkich midzynarodowych uczelni, filii uczelni zagranicznych oraz centrw badawczych finansowanych z funduszy unijnych oraz przez ponadnarodowe korporacje w efekcie dalszego spadku atrakcyjnoci i braku polityki promocyjnej.
Teraz zdrowie
Obszarem, w ktrym potencja wiedzy powinien by najmocniej wykorzystywany, jest obszar zdrowia. Bezpieczestwo zdrowotne, obok bezpieczestwa zewntrznego, gwarantowanego przez sojusze i siy zbrojne, oraz bezpieczestwa wewntrznego, gwarantowanego przez policj i suby wewntrzne, jest najwaniejsze dla uzyskania dobrobytu. Osignicia naukowe moemy ukierunkowa na budow efektownych, cho mao przydatnych pomnikw cywilizacyjnych. Prawdopodobnie nie wystrzelimy w kosmos rakiety i nie zbudujemy najwikszego na wiecie wieowca, ale moemy sta si wiatowym liderem w leczeniu chorb nowotworowych oraz innych chorb cywilizacyjnych. To na
31
Marcin Gomoa
takie dziaania powinien zosta skierowany intelektualny wysiek modego pokolenia. Nie musimy walczy z zewntrznym wrogiem, ale musimy zmierzy si z chorobami, ktre pustosz nasze spoeczestwo. Tysice naszych rodakw umiera kadego roku, cho mogliby dalej cieszy si yciem, gdyby otrzymali odpowiedni terapi w odpowiednim czasie. Kraj, ktry posiadby tak wiedz i technologi, z pewnoci zasugiwaby na miano kraju dobrobytu. Nasze mocne strony w tym obszarze to: (a) bezpatne i dobre ksztacenie studentw medycyny; (b) stosunkowo dua, moda, dynamiczna grupa lekarzy, oraz (c) duy odsetek lekarzy posiadajcy wicej ni jedn specjalizacj. Wyliczenie sabych stron w obszarze zdrowie przekracza znacznie ramy tego tekstu. Na czoo wysuwa si niejasny i nieprzejrzysty sposb finansowania suby zdrowia. Taka sytuacja sprzyja powstawaniu korupcji, patologicznych relacji pomidzy firmami farmaceutycznymi a personelem medycznym, zawyonych ceny lekw, a take faszowania statystyk oraz szarej strefy usug medycznych. Szans suby zdrowia jest wiadczenie konkurencyjnych cenowo i jakociowo usug dla obywateli UE. Zapewnienie bardzo dobrej opieki medycznej bdzie z ca pewnoci opacalne dla Polski, bo za leczcymi si pacjentami przyjd do Polski pienidze od zagranicznych instytucji ochrony zdrowia. Dotyczy to moe przede wszystkim skomplikowanych, a przez to kosztownych operacji i terapii. Zagroeniem dla realizacji tych szans moe by odpyw lekarzy i pielgniarek do orodkw zagranicznych, a take zbyt czste reformy systemu, zaciemniajce i tak mglisty sposb finansowania systemu opieki zdrowotnej.
Podsumowanie
Jestemy pierwszym polskim pokoleniem, ktre nie moe by pokoleniem straconym w walce o lepsze jutro, bo dla nas lepsze jutro jest dzisiaj. Moemy bez przeszkd pracowa w niemal caej Europie, ale najwikszym sentymentem darzymy Polsk. Tu jest nasz dom, w ktrym si urodzilimy i wychowalimy. Tu jestemy u siebie. By speni te marzenia, chcemy rozwija nasze talenty w wolnej gospodarce, ktra nie bdzie tamszona przez bariery urzdnicze i korporacyjne i pokae nasz si. Wiemy, e musimy i bdziemy si bez przerwy uczy. Na polskim firmamencie politycznych gwiazd nie wida na razie mw stanu, ktrzy dziaaj z myl o przyszych pokoleniach i daj szans na mdre przywdztwo i odbudow spoecznego zaufania, s za to zwykli politycy, zajci kolejnymi wyborami i supkami popularnoci. To nie pomaga modym, ale te nie moe stanowi przeszkody w dziaaniu. Nie mona si z tego powodu zatrzyma i rozpamitywa przeszoci, bo na przeszo, cho wiele nas uczy, nie mamy ju wpywu. Wszystko, na co mamy (lub moemy mie) wpyw, dopiero si wydarzy.
32
dr Piotr Dardziski
Pokolenie JP2
Tymczasem przygldajc si dzisiejszej modziey rzuca nam si w oczy jej niech do upodmiotowienia si, do odgrywania wasnej, samodzielnej roli, do zabierania pokoleniowego gosu w dyskusjach. Do tego przygldanie si jej z rnych stron pokazuje nam jej rne oblicza. Tak rne, e trudno jest tu mwi o jednolitoci. Nie ma wic dzisiaj, a by moe nie byo nigdy, jednej modziey. Byy mniejsze lub wiksze grupy, ktre odkryway na tyle mocn wasn tosamo, by przy biernej postawie pozostaych zabiera gos w imieniu caego modego pokolenia. Dzisiaj w sposb szczeglny mamy do czynienia z wielogosem raczej niewielkich rodowisk i mao rozpoznawalnych osobowoci, na tle zajmujcej si wasnymi interesami wikszoci. Czy wic dzisiaj sta modzie na co wicej? Czy powinnimy tego czego wicej oczekiwa i czym to co mogoby by? A moe dobrze jest tak, jak jest? Poszukujc odpowiedzi na te pytania, swoj uwag skupi chc na pewnej specyficznej i, wydaje si, moliwej do zdefiniowania grupie modych. Jej cech charakterystyczn jest wwntrzsterowno, ktra paradoksalnie ksztatuje si pod wpywem autorytetw i instytucji zewntrznych. Tym bohaterem jest modzie wierzca i praktykujca, identyfikujca si z pojciem, koncepcj, wizj cokolwiek by to miao oznacza
33
dr Piotr Dardziski
Pokolenia JP2. Pod tym wzgldem polska modzie wydaje si stosunkowo wyranie odrnia od swoich globalnych rwienikw, szczeglnie tych europejskich.
Mode pokolenie Polakw naley zatem do jednego z najbardziej religijnych na wiecie, daleko wyprzedzajc rwienikw z Europy Zachodniej i USA. Zgrubne dane z bada midzynarodowych s pod tym wzgldem jasne. Spjrzmy teraz, jakiego rodzaju informacji nt. grupy w wieku 2029 lat dostarczaj pogbione badania przeprowadzone przez zesp socjologw dziaajcych w projekcie badawczym Centrum Myli Jana Pawa II w Warszawie45 . W czci bada dotyczcej tosamoci modych do wyboru byy m.in. nastpujce autodeklaracje (Kim Pan/i jest?): osoba wierzca, osoba przywizana do wartoci katolickich oraz przedstawiciel JP2.
44 45
Badanie Centrum Myli Jana Pawa II z wrzenia/padziernika 2007r. Szczegowe omwienie jego wynikw na tle bada z lat 19892009 zarwno polskich, jak i zagranicznych znajdzie czytelnik w: Tomasz ukowski (red.), Wartoci Polakw a dziedzictwo Jana Pawa II, Warszawa 2009.
34
Jestem Osob wierzc Osob przywizan do wartoci katolickich Przedstawicielem pokolenia JP2
Nasze wyniki jednoznacznie potwierdzaj wysokie utosamienie modych z wiar, przy czym Pokolenie JP2 jest kategori szersz ni osoby przywizane do wartoci katolickich. Aby opisa siebie, modzi odwouj si do rzeczywistoci duchowej. Ta rzeczywisto nie jest jednak czym abstrakcyjnym, jej materializacj jest, z jednej strony, Jan Pawe II, a z drugiej doktryna i nauczanie Kocioa katolickiego (wartoci katolickie). Jak wynika z bada Centrum Myli JP2, spord modych w wieku 2029 lat duym zaufaniem Koci katolicki darzy 56% (dla porwnania: niezbyt duym 42%). Niewiele jest w Polsce instytucji mogcych wykaza si takim poziomem zaufania. Tym bardziej e wspczesno niechtna jest myleniu w kategoriach instytucji i wydaje si sprzyja raczej dziaaniom, ktre nosz bardziej znamiona spontanicznoci. Za deklaracjami o zaufaniu do Kocioa wydaje si poda praktyka. Jaki pisze Pawe Gierech, po pewnym spadku praktyk religijnych w latach bezporednio nastpujcych po zmianie ustroju mniej wicej od 1992 roku deklaracje wiary i praktyk religijnych pozostaj na mniej wicej staym poziomie ok. 95% wierzcych i ok. 5055% praktykujcych. W przypadku modych jest tak samo z tym, e poziom praktyk jest tu troch niszy np. w grupie wiekowej 1824 lata oscyluje wok 4550%. Na tle krajw europejskich, to wyjtkowo wysoki wspczynnik. Wrd krajw, do ktrych si porwnujemy, modzi chodz do kociow znacznie rzadziej w 1999 roku raz w tygodniu czyni tak co drugi mody Polak, co trzeci mody Irlandczyk, Woch i Sowak, i rzadziej ni co dziesity mody Hiszpan, Niemiec, Brytyjczyk, Francuz, Czech, czy Wgier!46 . Pozostawiajc na boku rozwaania, jak trwaa i pena jest identyfikacja modziey z Kocioem i reprezentowanymi przez niego wartociami, nie mona zaprzeczy, e taka identyfikacja istnieje i e jest to identyfikacja dominujca.
Pawe Gierech, Kilka uwag o polskiej modziey pocztku XXI wieku, Teologia Polityczna 5/2009jesie 2010, s. 222238.
35
dr Piotr Dardziski
czym polega owo porzucenie? Na symbolicznym nienarzucaniu i pozostawieniu cakowicie swobodnego wyboru co do ksztatowania zasad i norm. Chyba tylko Koci wci stawia przed modzie wymagania, ktre dotycz wszystkich sfer ycia, s te one jasno i wyranie sformuowane, a do tego wymagaj podjcia wysiku i ryzyka. W ten sposb Koci pozostaje punktem orientacyjnym, dla tych, ktrzy poszukuj swojej tosamoci, nawet jeli po bliszym poznaniu w caoci lub czci przedstawian im propozycj poddaj w wtpliwo. Przez to chrzecijastwo pozostaje te jedyn, tak wyrazist ide, przeciwko ktrej mona si zbuntowa, gdy jest wystarczajco atwa do zidentyfikowania zarwno w sferze ideowej (prawdy wiary i zasady postpowania), jak i materialnej (instytucja Kocioa z symbolicznym proboszczem). Rwnoczenie, jak przekonuje prof. Mirosawa Grabowska, nauczanie Kocioa pozwala nam budowa nie tylko indywidualn, ale rwnie wsplnotow tosamo, bez rozmywania tej pierwszej. Std w grupie modziey identyfikujcej si z wiar powinien istnie ogromny potencja nieporwnywalnych z innymi grupami do pokoleniowych przedsiwzi i wyrazistego zabrania gosu we wspczesnych dyskusjach. Wyglda jednak na to, e dojrzewajca modzie przemwi do nas raczej ju jako doroli. I tak jak ju wielokrotnie bywao, o tym, e istniao jakie pokolenie, dowiemy si, gdy jego przedstawiciele pisa bd pamitniki z swej modoci lub papiee wynosi bd na otarze tych, w ktrych dzisiaj by moe dopiero rodzi si wito. Wtedy dotkn i zobaczy bdziemy mogli, co i jak dzisiejsza modzie robia, a nie tylko deklarowaa, e robi.
36
37
38
Najnowsza fala emigracji szansa czy zagroenie dla modernizacji Polski? z okazji
III Kongresu Obywatelskiego, Gdask 2008 r.
Drogi do dobrego rzdzenia z okazji III Kongresu Obywatelskiego, Gdask 2008 r. Spoeczna gospodarka rynkowa w dobie globalizacji, Gdask 2008 r. Modernizacja Polski. Kody kulturowe i mity, Gdask 2008 r. W poszukiwaniu kompasu dla Polski Po II Kongresie Obywatelskim, Gdask 2007 r. Rozwj poprzez wsplnot i konkurencyjno z okazji II Kongresu Obywatelskiego,
Gdask 2007 r.
Pomorskie wartoci i tosamoci dzi i jutro, Gdask 2007 r. W stron wsplnoty regionalnej, Gdask 2006 r. Media a rozwj wsplnoty regionalnej, Gdask 2006 r. Czy kultura moe by dwigni rozwoju Pomorza?, Gdask 2006 r. Modzi o Pomorzu, Gdask 2006 r. Migracje Szanse czy zagroenia?, Gdask 2005 r. z okazji Kongresu
Obywatelskiego
Jak poprawi dialog Polakw, Gdask, 2005 r. z okazji Kongresu Obywatelskiego Jakie elity s potrzebne Polsce, Gdask 2005 r. z okazji Kongresu Obywatelskiego
Publikacje mona pobra nieodpatnie ze strony www.pfo.net.pl
39
Rada Programowa Polskiego Forum Obywatelskiego: 1. Maciej Witucki, Prezes Zarzdu, Telekomunikacja Polska S.A. Przewodniczcy Rady Programowej 2. Edwin Bendyk, Polityka 3. prof. Katarzyna Chaasiska-Macukow, Rektor Uniwersytetu Warszawskiego 4. Stefan Dunin-Wsowicz, Associate Director, BPI Polska Sp. z o.o. 5. dr Bogusaw Grabowski, Prezes Zarzdu, Skarbiec Asset Management Holding S.A. 6. dr Maciej Grabowski, Podsekretarz Stanu, Ministerstwo Finansw 7. Mariusz Grendowicz, Prezes Zarzdu, BRE Bank S.A. 8. prof. Andrzej Jajszczyk, Akademia Grniczo-Hutnicza w Krakowie 9. dr Micha uczewski, Uniwersytet Warszawski, Instytut Socjologii 10. prof. Jan Popczyk, Instytut Elektroenergetyki i Sterowania Ukadw, Politechnika lska 11. Witold Radwaski, Prezes Zarzdu, Krokus Private Equity Sp. z o.o. 12. Bogdan Rogala, Dyrektor Philips Lighting na kraje Europy Centralno-Poudniowej 13. prof. Krzysztof Rybiski, Szkoa Gwna Handlowa, Ernst&Young 14. prof. Krystyna Szafraniec, Uniwersytet Mikoaja Kopernika, Instytut Socjologii 15. prof. Marek Szczepaski, Uniwersytet lski, Instytut Socjologii 16. dr Jan Szomburg, Prezes Zarzdu, Instytut Bada nad Gospodark Rynkow 17. dr hab. Tomasz Zarycki, Uniwersytet Warszawski, Instytut Studiw Spoecznych 18. prof. Maciej ylicz, Prezes Zarzdu Fundacji na rzecz Nauki Polskiej
dr Piotr Dardziski