Michael A. Cremo Richard L. Thompson Zakazana Archeologia Wydawnictwo ARCHE s.c.

, Wrocaw 1998 Wyrazy uznania dla penej edycji Zakazanej archeologii Michaela A. Cremo i Richarda L. Thompsona "Ksika ta jest powieci sensacyjn w takim samym stopniu jak naukowy tour de force. Lecz morderc nie jest gwny lokaj, a ofiar nie pada bogaty, stary czowiek, ktry ma licznych spadkobiercw. Ofiar jest cay gatunek ludzki, a rol mordercy odgrywa wielu naukowcw. Zakazana archeologia wszczyna proces w tej sprawie i prosi Czytelnika, by sam wyda wyrok". dr Mikael Rothstein, Politiken, Dania "Zdumiewajco kompletny przegld wszelkich znalezisk dotyczcych pocztkw ludzkiego gatunku, wcznie z materiaami, ktre zlekcewaono, poniewa nie pasuj do dominujcego paradygmatu". dr Phillip E. Johnson, University of California, Berkeley, USA, autor Darwin on Trial "Jeli ksika ta sprowokuje profesjonalne, ponowne badania relacji naukowych, ktre nie pasuj do obecnego paradygmatu ewolucji czowieka, przyczyni si do rozwoju wiedzy o historii ludzkoci". Dr. Siegfried Scherer, biolog. Politechnika Monachijska, Niemcy "Doniosa prezentacja demaskujca tajemnice nauki [...] dokumentuje prawdziwe dowody pochodzenia czowieka. Badacz i naukowiec poczyli swe siy by przeledzi jak wewntrzne uprzedzenia wpyway na ksztatowanie teorii ewolucji. Autorzy podaj mnstwo argumentw i faktw, aby pomc Czytelnikom przemyle ponownie pocztki i histori ludzkoci: badaj kluczowe momenty odkrycia archeologicznego i sposb, w jaki oceniano odkrywane znaleziska. W wyniku ponad omiu lat bada, w kontrowersyjny sposb odrzucono konwencjonalny styl mylenia, doprowadzajc do powstania pracy naukowej, ktra wywiera gbokie wraenie". Dian C. Donovan, The Midwest Book Review "Co za olniewajce dzieo! Nie zdawaam sobie sprawy jak wiele jest danych i stanowisk prehistorycznych, ktre nie pasuj do wspczesnych koncepcji o ewolucji ludzkiego gatunku [...] sdz, e ta ksika stanie si w przyszoci klasyczn pozycj literatury drugiego obiegu". Dr. Virginia Steen-McIntyre, geolog "Trzeba pogratulowa Michaelowi Cremo i Richardowi Thompsonowi, e dziki omioletniej pracy stworzyli jedyny rozstrzygajcy, dokadny, gruntowny i peny zapis praktycznie wszystkich skamieniaoci czowieka, bez wzgldu na to "Niedawno skoczyem czyta fascynujc ksik Michaela Cremo i Richar-da Thompsona. Uwaam, e jest to obszerne kompendium wiedzy, ktre pobudza do intelektualnych rozwaa. Wnikliwe wysiki badawcze autorw s imponujce. Sam powiciem niemal 30 lat na intensywne badania tego problemu i bez wahania mog stwierdzi, e ten encyklopedyczny zbir anomalii antropologicznych jest najbardziej przekonujcym zestawienie, z jakim kiedykolwiek miaem do czynienia". Ro C. Calais, archiwista materiaw dotyczcych staroytnoci czowieka "Pocztki ludzkoci i jej prehistori przedstawiono w caej rozcigoci w jednym, obszernym dziele. Niewielu ludzi moe dokona takiego przedsiwzicia. Gratuluj wam, e stworzylicie tak wspaniale rdo informacji. Bdzie ono dziaa jako katalizator dalszych bada nad problemem, ktry cieszy si ogromnym zainteresowaniem nie tylko wrd naukowcw i studentw, lecz take wrd laikw".

Dr. K. N. Prasad, byty dyrektor Geological Survey of India, byy prezes Archeological Society of India "To skrupulatna praca naukowa na fascynujcy temat i jestem przekonany, e stanie si pozycj klasyczn, wydawan przez wiele lat". Dr. Jean Burns, fizyk "To bezkompromisowa praca naukowa, stanowica jednoczenie intelektualn przygod. Bada sposoby konstruowania naukowego faktu i teorii: postmodernistyczne zagadnienia, ktre historycy, filozofowie i socjolodzy nauki analizuj coraz czciej [...]. Badajc dokadnie histori odkrycia paleoantropologicznego, Cremo i Thompson ukazuj wnikliwie kryzys epistemologiczny zapisu skalnego czowieka, proces ukrywania dowodw i naukowy sposb traktowania znalezisk-anomalii, ktry ma na celu stworzenie przekonujcej teorii oraz lokalnych orodkw wiedzy i wadzy". Dr. Pierce Flynn, sociology, California State University, San Marcos, USA "Podoba mi si wasza obrazoburcza prezentacja [...]. ycz wszystkiego najlepszego waszemu miaemu przedsiwziciu, ktre poddaje reinterpretacji odkryte znaleziska". Dr. Roger Wescott, prezes Midzynarodwego Towarzystwa Studiw Komparatywnych Cywilizacji "Skoczyem niedawno czyta t ksik. Chciabym wam pogratulowa i podzikowa za jej napisanie [...]. Jestem szczeglnie wdziczny za ukazanie nieprawdziwoci wielu informacji podawanych przez elity naukowe". Thomas A. Dorman, doktor medycyny, czonek Krlewskiego College'u Lekarskiego, Wielka Brytania "Dokonalicie cudownej pracy, gratuluj. Dzikuj za to wspaniae rdo wiedzy". dr George Carter, archeolog "Napisana zarwno dla laikw, jak i specjalistw na pewno bdzie punktem zwrotnym w rozwaaniach nad ewolucj ludzkiego gatunku. Sumiennie przeprowadzone badania [...] cao umiejtnie skonstruowana, w pynnym stylu, ktry zaprasza Czytelnikw do odkrywania "ukrytej historii czowieka(r)". Lori Erbs, bibliotekarz, U. S. Forestry Service, Forestry Sciences Laboratory, Juneau, Alaska, USA "To naprawd wspaniaa i prowokujca ksika. Gratuluj tak znakomitej pracy". Dr. Benetta Jules-Rosette, profesor socjologii, University of California, San Diego, USA "Sdz, e jest to prowokujca i zachcajca ksika. Autorzy pokazuj interdyscyplinarny charakter bada nad histori ludzkoci. Aby rozwiza problemy, ktre poruszaj, potrzebne s wsplne wysiki archeologw, historykw, socjologw, filozofw, religioznawcw i innych badaczy Wielu z nas, uczonych, ktrzy zajmuj si tymi zagadnieniami, bez wahania akceptuje rne kategorie mylowe. Zakazana archeologia przypomina nam, e za bardzo upraszczamy lub zapominamy o pojciowej zoonoci, ktra stoi za takimi terminami jak fakt czy dane". Gene C. Sager, profesor filozofii, Palomar College, Kalifornia, USA "Michael Cremo, badacz historii i filozofii nauki, oraz Richard Thompson, matematyk, kwestionuj dominujce obecnie pogldy na temat pocztkw czowieka i jego staroytnoci. Ich ksika ukazuje wiele materiaw archeologicznych, zarwno akceptowanych, jak i kontrowersyjnych, na tle socjologicznej, filozoficznej i historycznej oceny metody naukowej. W ten sposb kwestionuje istniejce koncepcje i ujawnia proces ukrywania danych o historii i pochodzeniu ludzkoci". Joumal of Fieid Archeology

"To bardzo obszerna, naukowa kompilacja i ocena dostpnych informacji na ten temat. Czy kto zaakceptuje przedstawione znaleziska, czy te nie -z pewnoci ignorowanie ich nie bdzie miao ju duej adnego usprawiedliwienia". David Heppell, Dzia Historii Naturalnej, Krlewskie Muzeum Szkocji Ukryta Historia Czowieka ZAKAZANA ARCHEOLOGIA Ukryta Historia Czowieka. ZAKAZANA ARCHEOLOGIA MichaelA. Crenw SichardL. Thffmpson Z jzyka angielskiego przeoy Marcin Rudyski Tytu oryginau: The Hidden History of the Human Race Copyright (c) 1996 by Bhaktivedanta Book Publishing, exclusively distributed by Torchlight Publishing Copyright (c) for the Polish edition by Wydawnictwo ARCHE s.c., Wrocaw 1998 Copyright (c) for the Polish translation by Marcin Rudziski Wszelkie uwagi i korespondencj prosimy kierowa na adres: Wydawnictwo ARCHE s.c. skr. poczt. 997 50-950 Wrocaw 2 tel./fax(071)6881 71, tel.kom.0501 149925 e-mail: arche@mtl.pl Zapraszamy Czytelnikw zainteresowanych tematyk ksiki do korespondencji z autorami: Bhaktivedanta Bda Publishing,-'lhc. 3764 Watseka Avfip l; i Los Angeles, CA&SA Tumaczenie z jzyka angielskiego: Marcin Rudziski Korekta: Elbieta Rogowska Projekt okadki i opracowanie typograficzne: Przemysaw Niekrasz Ilustracje na okadce: Jacek Rogowski ISBN 83-909570-0-0 (ISBN 0-9635309-6-8 wyd. oryginalne) Druk i oprawa: 'Wrocawska Drukarnia Naukowa Polskiej Akademii Nauk Ksika ta jest dedykowana A.C. Bhaktwedancie Swamiemu Prabhupadzie om ajndna-timirdndhasya jndndnjana-salakayd caksur unmilitarhyena tasmai n-gurave namah Spis treci Nota tumacza.......xvii Sowo wstpne..xix Przedmowa .......xxi Wstp i podzikowania ... xxiii Cz I Odkrycia kwestionujce teori ewolucji. 1. Pie "Czerwonego Lwa" - Darwin i ewolucja czowieka ... 3 Darwin przemawia.... 3 Pojawienie si hominidw...... 4 Wybrane zasady epistemologii..... 8 2. Nacinane i amane koci - pocztek oszustwa. 13 St. Prest, Francja .... 13

Wspczesny przykad-rzeka OIdCrow, Kanada.... 15 Pustynia Anza-Borrego, Kalifornia, USA..... 17 Nacinane koci ze stanowisk wloskick .. 18 Nosoroec z Billy, Francja ... 18 Colline de Sansan, Francja ....... 19 Pikermi, Grecja ....... 19 Przewiercone zby rekina z formacji Red Crag, Anglia . 20 Rzebiona ko znad Cieniny Dardanelskiej, Turcja.... 20 Balaenotus z Monte Aperto, Wtocky ...... 21 Halitherium z Pouance, Francja ..... 24 San Valentino, Wiochy .. 25 Clermont-Ferrand, Francja.. 25 Rzebiona muszla z formacji Red Crag, Anglia. 26 Narzdzia kociane poniej formacji Red Crag, Anglia . 26 Pulapka na slonia z Dewlisk, Anglia..... 28 Podsumowanie... 29 3. Eolity - kontrowersyjne kamienie...31 Eolity z Paskowyu Kent, Anglia... 32 Odkrycia]. ReidaMoirawe wschodniej Anglii.. 37 Dwa synne raporty odrzucajce autentyczno eolitw ..... 43 Narzdzia eolityczne odkryte wspczenie na terenie obu Ameryk ...... 47 George Carter i stanowisko przy Texas Street, USA . 48 Louis Leakey i stanowisko Calico w USA .... 49 Xli Toca da Esperanta, Brazylia ..... 51 Monte Yerde, Chile .. 51 Wspczesne znaleziska z Pakistanu ..... 52 Syberia i Indie ... 54 Kto byi twrc narzdzi eolitycznych? .. 55 4. Proste narzdzia paleolityczne ..59 Znaleziska Carlosa Ribeiro, Portugalia . 59 Znaleziska L. Bourgeoisaw Thenay, Francja.... 63 Narzdzia z Aurillac, Francja ... 67 Odkrycia A. Rutota w Belgii ..... 72 Odkrycia Freudenberga w pobliu A twerpii, Belgia.... 75 rodkowe Wiochy..... 76 Narzdzia kamienne z Birmy .... 76 Narzdzia znad rzeki Blach 's Fork, Wyoming, USA. 77 5. Rozwinite narzdzia paleolityczne i neolityczne ...81 Odkrycia Florentino Ameghino w Argentynie ... 81 Narzdzia znalezione przez Carlosa Ameghino w Miramar, Argentyna . 84 Prby skompromitowania Carlosa Ameghino ..... 86 Dalsze kamienie-bolas i podobne znaleziska...... 90 Rozwinite narzdzia plnocno-amerykaskie .. 93 Sheguiandah- archeologia jako wendeta.... 93 Lewisville i Timiin - wendeta trwa nadal.. 96 Hueyatlaco, Meksyk...... 97 Jaskinia Sandia, Nowy Meksyk, USA.. 100 Narzdzia neolityczne ze zotononej Kalifornii .... 101

Ewolucyjne uprzedzenia... 107 6. Dowody istnienia zaawansowanej kultury w odlegej przeszoci .111 Znaleziska z Aix-en-Provence, Francja ..... 112 Litery w bloku marmurowym, Filadelfia, USA ..... 112 Gwd w piaskowcu dewoskim, Szkocja ...... 113 Zlota ni w kamieniu karboskim, Anglia...... 113 Metaliczny wazonik ze skaty prekambryjskiej wDorchester, Massachusetts, USA....... 114 Trzeciorzdowa kula z kredy, Laon, Francja... 115 Przedmioty z odwiertu studni w Illinois, USA. 116 Gliniana figurka z Nampa, Idaho, USA..... 118 Zoty acuszek w karboskim wglu z Morrisonmlle, Illinois, USA... 120 Rzebiony kamie z kopalni wgla w Lehigh w pobliu Webster, Iowa, USA.... 121 elazny kubek z kopalni wgla w Oklahomie, USA.... 122 Xlii Podeszwa buta z Newady, USA ..... 122 ciana z blokw kamiennych w kopalni w Oklahomie, USA.. 124 Mataliczne rury z pokadw kredy, Francja .... 125 Odcisk buta w upku, Utah, USA.. 125 obiona kula z Afryki Poudniowej .... 128 7. Anomalie - ludzkie szcztki szkieletowe .. 131 Ko udowa z Trenton, USA .... 131 Szkielet z Galley Hill, Anglia .. 132 Szczka zMoulin Quignon, Francja ... 134 Najnowsze dane na temat Moulin Quignon.... 135 Szkielet z Clichy, Francja.. 135 Fragmenty czaszki z La Denise, Francja .. 136 Szkielet z Ipswich, Anglia.. 137 TerraAmata, Francja.. 138 Czaszka z Buenos Aires, Argentyna..... 138 Poludniowo-amerykaski Homo erectus?... 140 Szczka z Foxhall, Anglia.. 140 Szkielety z Castenedolo, Wochy .... 142 Szkielet z Savona, Wochy....... 147 Krg z Monte Hermoso, Argentyna...... 149 Szczka z Miramar, Argentyna...... 150 Czaszka z Calaveras, USA ....... 150 Dalsze skamieniaoci czowieka ze zotononej Kalifornii, USA.... 152 Niezwykle wczesne znaleziska z Europy ... 156 Wyjtkowe anomalie ... 156 Czeoa n Odkrycia uznawane za potwierdzenie teorii ewolucji. 8. "Czowiek jawajski"...... 163 EugeneDubois i pitekantrop... 163 Ekspedycja Selenki...... 167 Dubois wycofuje si z bitwy .... 168

Dalsze koci udowe ...... 169 Czy koci udowe z Trinil nale do wspczesnego gatunku czowieka? ..170 Szczka z Heidelbergu....... 171 Szcztki "czowieka jawajskiego" odkryte przez von Koenigswalda .... 172 Rola Camegie Institution.. 174 Z powrotem na Jaw ... ^76 Pniejsze odkrycia na Jawie... 178 XIV Chemiczne i radiometry czne datowanie znalezisk jamajskich. 179 Nieuczciwa prezentacja znalezisk "czowieka jamajskiego".... 181 9. Odkrycie kart w Piltdown .. 185 Dawson znajduje czaszk .. 186 Ujawnione faszerstwo?..... 189 W poszukiwaniu winnego ....... 194 10. "Czowiek pekiski" i inne znaleziska z Chin. 199 Zhoukoudian... 799 DamdsonBlack...... 200 Przemiana Fundacji Rockefellera.. 202 Historyczne odkrycie i wyrachowana kampania propagandowa ... 205 Ogie i narzdzia w Zhoukoudian ...... 206 lady kanibalizmu...... 208 Skamieniaoci znikaj...... 209 Intelektualna nieuczciwo..... 209 Datowanie morfologiczne ......".. 220 Dalsze odkryciaw Chinach...... 216 11. yjcy mapolud? ...223 Kryptozoologia....... 223 "Dziki czlowiek" w Europie ..... 224 Plnocno-zachodnia czAmeryki Pnocnej .. 224 Ameryka rodkowa i Poudniowa .. 228 Yeti - "dziki czowiek" Himalajw ...... 230 Almas - "dziki czowiek" z Centralnej Azji ..... 232 "Dziki czowiek" w Chinach .... 236 "Dziki czowiek" w Malezji i Indonezji...... 237 Afryka.. 239 Oficjalna nauka a relacje o "dzikim czowieku" ... 239 12. Cigle co nowego z Afryki...... 241 Szkielet Recka....... 241 Czaszki z Kanjera i szczka z Konam.. 247 Narodziny australopitekw ..... 252 Zinjantrop....... 257 Homohabilis ... 258 Opowieo dwch kociach ramiennych.... 259 Odkrycia Richarda Leakeya .... 260 Ko skokowa ER 813.. 261 OH 62 - Czy prawdziwy Homo habilis uprzejmie wstanie?..... 262 Krytyka australopitekw przedstawiona przez Oxnarda ... 265 "Lucy" w piasku z diatrybami...... 267

XV A. afarensis - nadmiernie ludzki hominid? ..... 269 lady stp z Laetoli ..... 270 "Czarna Czaszka", czarne myli.... 273 Tabele chronologiczne ......277 Sownik waniejszych terminw ..293 Bibliografia...... 299 Indeks ..331 XVII Nota tumacza Zakazana archeologia to ksika niezwyka zarwno pod wzgldem treci, jak i sposobu prezentacji zgromadzonego materiau. Ogrom pracy, jaki woyli autorzy w jej powstanie, moe zdumie, a powinien zadowoli nawet najbardziej zagorzaych przeciwnikw zaprezentowanych tu pogldw. Wnikliwe poszukiwania i badania zapomnianych znalezisk; dokadna analiza akceptowanych powszechnie przez nauk odkry; skrupulatne, konsekwentne, pozbawione fanatyzmu oceny dostpnych danych; szeroka dokumentacja rdowa prezentowanych faktw - wszystko to czyni z Zakazanej archeologii ksik naukow w jak najbardziej cisym tego sowa znaczeniu. Cho niniejsze wydanie to tumaczenie jedynie skrconej wersji tej publikacji, jej naukowy charakter nadal jest widoczny. Nawet, jeli wemiemy pod uwag fakt, e w krtszej edycji autorzy pominli przypisy dokumentujce ich badania, nie umniejsza to wiarygodnoci tej ksiki, o czym wiadczy choby szeroka bibliografia. Z drugiej strony, krtsza prezentacja tematu zwikszya warto Zakazanej archeologii ojej popularyzatorski wymiar. W ten sposb zawarta w niej wiedza, dotyczca przecie podstawowych zagadnie, takich jak pochodzenie czowieka, moe by dostpna nie tylko wskiemu gronu specjalistw, lecz rwnie szerokim krgom inteligentnych ludzi. Pogodzenie czytelnoci polskiego przekadu zarwno dla laikw, jak i osb zawodowo zajmujcych si problemem pocztkw ludzkiego gatunku stanowio due wyzwanie dla tumacza, zwaszcza przy tak kontrowersyjnym ujciu tematu. Z tego wzgldu chciabym przedstawi kilka uwag terminologicznych i redakcyjnych. W literaturze dotyczcej problematyki ewolucji termin "czowiek" (czy te "ludzie" bd "istoty ludzkie") moe stanowi okrelenie nie tylko wspczesnego gatunku czowieka, lecz rwnie jego domniemanych przodkw. W niniejszym przekadzie, szczeglnie przy omawianiu znalezisk, ktre kwestionuj dominujce dzi w nauce pogldy, bdzie on oznacza jedynie w peni ludzkie istoty (poza nielicznymi wyjtkami w wypowiedziach cytowanych). Drugi istotny problem terminologiczny dotyczy znaczenia sowa "paleoantropologia", uywanego czsto przez autorw. W nauce brytyjskiej i amerykaskiej paleoantropologia, podobnie jak antropologia, ma szerszy zakres ni na gruncie polskim. W tym ujciu archeologia stanowi jedynie dzia antropologii czy te wrcz paleoantropologii. Z tego wzgldu posugujc si terminem "paleoantropologia", autorzy maj z reguy na myli rwnie i archeologi. Okrelenie to naleaoby wwczas tumaczy na jzyk polski jako "paleoantropologia i archeologia (paleoantropologiczny i archeologiczny)". Jednak fakt, e nie zawsze pojcie "paleoantropologia" ma tak szeroki zakres (czasami oznacza dokadnie to samo, co w jzyku polskim) i trudnoci redakcyjne zmusiy mnie to tumaczenia tego terminu, w zdecydowanej wikszoci przypadkw, jedynie jako paleoantropologia. Sadz, e specjalici bez trudu bd rozrnia szerszy i wszy zakres paleoantropologii, a laicy sign do definicji znajdujcych si na kocu ksiki. Pozostae problemy i trudniejsze, dla zwykego Czytelnika, terminy wyjaniam w przypisach. W celu jeszcze bardziej zrozumiaego przedstawienia tematu na kocu ksiki zamieciem

sownik waniejszych poj. Czytelnikw mniej obeznanych z tematyk ewolucji zachcam do wczeniejszego zapoznania si z jego treci przed przystpieniem do czytania zasadniczego tekstu. Mam nadziej, e niniejsze wydanie Zakazanej archeologu zadowoli polskiego czytelnika, zachcajc specjalistw do signicia po pen wersj tej ksiki. W imieniu wydawcw chciabym rwnie podzikowa wszystkim osobom, ktre przyczyniy si do powstania polskiego wydania tej publikacji. Marcin Rudziski, Wrocaw, kwiecie 1998 XIX Stwo wstpne Prehistoria czowieka nie jest zagadnieniem, ktre powinnimy traktowa dogmatycznie. Kilka lat temu przedstawiano hipotez "Mitochondrialnej Ewy" jako fakt. Obecnie teoria ta jest odrzucana. Zaledwie lalka dni przed napisaniem tych sw gazety doniosy o ponownym datowaniu fragmentu czaszki z Jawy, ktry przypisano Homo erectus, istocie uwaanej za przodka wspczesnego czowieka. Znalezisko to wydatowano teraz na l,8 mln lat, co wyranie umieszcza ten gatunek w Azji na dugo zanim, jak przypuszczano, opuci on Afryk. Tego rodzaju informacje mog by szeroko znane, mimo i nie speniy oczekiwa niektrych, paleoantropologw, poniewa ekscytuj innych badaczy i nie zagraaj w zasadniczy sposb spjnoci akceptowanego obrazu ewolucji czowieka. Co zrobilibymy jednak, gdyby w peni ludzk skamieniao' odkryto w osadach datowanych na 2 min lat? Czy uwierzono by w to zadziwiajce znalezisko? By moe pojawiaby si nieodparta presja, aby ponownie oszacowa wiek warstw, przypisa ko jakiemu praludzkiemu gatunkowi, zakwestionowa kompetencje odkrywcy i ostatecznie zapomnie o caym odkryciu. Wedug Michaela Cremo i Richarda Thompsona taka sytuacja miaa ju miejsce wielokrotnie, co wynika z dwojakiego sposobu oceny znalezisk. Szcztki szkieletowe bd narzdzia wczesnych ludzi s atwo akceptowane, jeli pasuj do ortodoksyjnego modelu ewolucji czowieka. Odkrycia, ktre s tak samo wiarygodne, lecz nie pasuj do tego modelu, s ignorowane bd nawet ukrywane. Szybko znikaj ze stron publikacji naukowych i w cigu kilku pokole s niemal tak niewidoczne, jakby ich nigdy nie byo. W rezultacie tego procesu alternatywne wyjanienia wczesnej historii ludzkoci nigdy nie mog zdoby odpowiedniego zaufania. Dowody, ktre je potwierdzaj, nie s ju dostpne. W swej wnikliwej pracy Cremo i Thompson w doskonay sposb opisali cz znalezisk, ktre byy kiedy znane, ale zostay zapomniane z powodu "filtracji wiedzy" - procesu chronicego rzdzcy paradygmat. Praca detektywistyczna, jak naleao wykona, by wydoby na wiato dzienne te materiay, jest imponujca, a autorzy prezentuj swoje odkrycia i sposb, w jaki do nich dotarli w tak skrupulatnych, szczegowych i gruntownych analizach, e zasuguj na to, aby traktowa ich powanie. Niestety, stosunkowo niewielu naukowcw chce bada znaleziska, ktre przecz dominujcym obecnie pogldom i pochodz ze rda znajdujcego si poza oficjaln nauk. Niniejsza ksika stanowi skrt wikszej pracy i jest przeznaczona gwnie dla zwykego Czytelnika. Mam nadziej, e przycignie ona rwnie uwag obiektywnych specjalistw i zachci ich do zbadania szczegowej prezentacji tych samych odkry w oryginalnym, penym wydaniu Zakazanej archeologii. ' Skamieniatoci - szcztki zwierzce bd rolinne, ktre pod wpywem rnych czynnikw, u tym czasu, przybieraj struktur kamienia. XX Autorzy otwarcie przyznaj, e pragn potwierdzi pogld, ktry zakorzeniony jest w literaturze wedyjskiej wywodzcej si z Indii i mwi o bardzo dugiej historii ludzkiego

gatunku. Nie podzielam ani ich zapatrywa, ani motywacji, jak si kierowali. Nie sdz jednak, by byo co zego w pogldzie na wiat, ktry szczerze przedstawili. Uczeni, podobnie jak inni ludzie, kieruj si w swoim dziaaniu pewnymi motywami i uprzedzeniami, ktre mog przesoni ich opini na dany temat, a dogmatyczny materializm, kontrolujcy umysy wielu naukowcw, wyrzdza prawdopodobnie daleko wiksz szkod prawdzie, poniewa nie jest uwaany za uprzedzenie. Ostatecznie rzecz biorc, nie jest wane, jakie byy motywacje badaczy, ale czy znaleli oni co, co zasuguje na zaprezentowanie innym i jest warte powanych bada wrd spoecznoci naukowej. Moim zdaniem, Cremo i Thompson donosz o materiaach, ktre w znacznym stopniu zasuguj na powane badania. Nie pisz tych sw, aby ostatecznie uzna ich ustalenia. Chc jednak zachci powanych studentw tematu, by sprawiedliwie ich wysuchali. Zakazana archeologia to bardzo interesujca i ekscytujca ksika. Gorco pragn, aby omawiane w niej znaleziska wytrzymay obiektywne badania ze strony najlepiej poinformowanych Czytelnikw, ktrzy mog by zadowoleni, e maj szans zbada materiay znajdujce si poza podrcznikami i pracami naukowymi prezentowanymi im na wykadach w trakcie nauki na uniwersytetach i innych szkoach wyszych. Philip E. Johnson, School of Law, University of California, Berkeley, USA, autor ksiki Darwin on Trial XXI Przedmowa Pene wydanie Zakazanej archeologii Liczy 952 strony. Stanowi, wic due wyzwanie dla wielu Czytelnikw. Z tego wzgldu Richard i ja zdecydowalimy si wyda krtsz, atwiejsz do czytania i bardziej przystpn wersj tej ksiki. Niniejsza edycja zawiera jednak niemal wszystkie przypadki omwione w penej wersji. Nie podalimy tu natomiast przypisw ani nie przedstawilimy szczegowych analiz geologicznych i anatomicznych dotyczcych wielu odkry. W krtszym wydaniu Zakazanej archeologii moemy na przykad stwierdzi, e dane stanowisko prehistoryczne2 jest uwaane za pnoplioceskie. W penej wersji naszej ksiki dokadnie wyjaniamy, dlaczego wydatowano je w taki sposb, przytaczajc wiele materiaw rdowych w postaci dawnych i wspczesnych raportw geologicznych zawierajcych ustalenia chronologiczne. Czytelnicy, ktrzy chc zapozna si z tymi szczegowymi informacjami, mog naby szersze wydanie niniejszej ksiki. Michael A. Cremo, Pacific Beach, Kalifornia, 26 marca 1994 2 Miejsce, w ktrym istniej lady pobytu czowieka lub, wedug teorii ewolucji, jego przodkw. lady te mog mie posta zarwno szcztkw badanych istot -wwczas jest to stanowisko paleoantropologiczne jak i produktw ich dziaalnoci - wtedy mamy do czynienia, przynajmniej w nauce polskiej, ze stanowiskiem archeologicznym. Czasami oba typy stanowisk wystpuj jednoczenie.

XXIII Wstp i podzikowania W 1979 roku badacze Laetoli, stanowiska prehistorycznego w Tanzanii we Wschodniej Afryce, odkryli lady stp w warstwach popiou wulkanicznego wydatowanych na ponad 3,6 min lat. Mary Leakey stwierdzia, e odciski te nie rni si niczym od ladw wspczesnego czowieka. Podobn opini wyrazili rwnie inni uczeni. Ich zdaniem wiadczyo to jedynie o tym, i przodkowie ludzkiego gatunku sprzed 3,6 min lat posiadali stopy o niewiarygodnie wspczesnej budowie. Jednak w opinii innych badaczy, na przykad anatoma R. H. Tuttle'a z University of Chicago, skamieniae koci stp znanych

australopitekw3 z tego okresu wskazuj, e istoty te posiaday stopy, ktre przypominay wyranie budow koczyn map czekoksztatnych4. Nie mona ich, zatem czy z odciskami w Laetoli. W artykule zamieszczonym w Natural History z marca 1990 roku Tuttie wyzna: "Mamy tu do czynienia z pewnego rodzaju tajemnic". W tym kontekcie wydaje si, wic uzasadnione rozwaenie moliwoci, o ktrej nie wspomnieli ani Tuttie, ani Leakey. Okoo 3,6 min lat temu we Wschodniej Afryce mogy y istoty posiadajce ludzkie ciao, ktre odpowiadaoby stopom o tym samym typie budowy. By moe, jak pokazuje ilustracja na stronie obok, wspistniay one z bardziej mapoksztatnymi formami. Cho ta archeologiczna interpretacja moe by tak bardzo intrygujca, wspczesne pogldy na temat ewolucji czowieka cakowicie j odrzucaj. Jednak w latach 1984-1992, wraz ze wspomagajcym nas badaczem Stephe-nem Bernathem, zgromadzilimy du grup materiaw, ktre kwestionuj dzisiejsze koncepcje na temat ewolucji ludzkiego gatunku. Niektre z tych wiadectw, jak odciski stp z Laetoli, odkryto cakiem niedawno, lecz o wikszoci z nich naukowcy donosili ju w wieku XIX i na pocztku naszego stulecia. Nawet nie rozpatrujc dokadnie tej starszej grupy znalezisk, mona podejrzewa, e nie oceniono ich waciwie i, e z bardzo istotnych przyczyn nauka skutecznie si ich pozbya. Wnikliwie przyjrzelimy si tej moliwoci. Doszlimy jednak do wniosku, i jako tych kontrowersyjnych materiaw nie jest ani lepsza, ani gorsza od odkry, ktre rzekomo nie budz adnych wtpliwoci i s zwykle podawane na poparcie wspczesnych teorii o ewolucji czowieka. W pierwszej czci Zakazanej archeologii omawiamy dokadnie du liczb kontrowersyjnych dowodw, ktre zaprzeczaj obecnym pogldom na temat ewolucji ludzkiego gatunku. Przedstawiamy szczegowo sposb, w jaki wiadectwa te byy systematycznie ukrywane, ignorowane lub zapominane, mimo e jakociowo (i ilociowo) cechuj si one t sam wartoci naukow, co materiay potwierdzajce akceptowane dzi wyjanienia o pocztkach ludzkoci.
3

W myl najbardziej rozpowszechnionych pogldw paleoantropologicznych istoty okrelane jako australopiteki obejmuj grup gatunkw, ktre tworz rodzaj Australopithecus. 4 Inaczej antropoidw, map bezogoniastych (dzi goryle, orangutany, szympansy, gibony). Jzyk angielski okrela je slowem "apes", w odrnieniu od okrelenia "nonkey" - mapa zwierzoksztatna, z reguy ogoniasta. XXIV Gdy mwimy o ukrywaniu dowodw, nie mamy na myli adnych spiskowcw dziaajcych na polu nauki i knujcych diabelsk intryg, aby oszuka opini publiczn. Chodzi nam raczej o cigy, spoeczny proces filtracji wiedzy, ktry wydaje si by nieszkodliwy, lecz w rzeczywistoci ma powane konsekwencje. Naszym zdaniem, pewne kategorie znalezisk po prostu niesprawiedliwie znikaj z pola widzenia. Ten rodzaj ukrywania danych ma miejsce od dugiego czasu. W 1880 roku J. D. Whitney, geolog stanu Kalifornia w USA, opublikowa szczegowy przegld rozwinitych narzdzi kamiennych, ktre znaleziono w kalifornijskich kopalniach zota. Opisane przez niego artefakty5, w tym ostrza wczni oraz kamienne modzierze i tuczki, odkryto gboko w szybach kopalni, poniej grubych, nienaruszonych warstw lawy, w formacjach geologicznych datowanych na okres od 9 do ponad 55 min lat. W. H. Holmes ze Smithsonian Institution, jeden z najbardziej gonych krytykw znalezisk kalifornijskich, napisa: "Gdyby profesor Whitney doceni w peni histori ewolucji czowieka tak, jak rozumiemy j dzisiaj, wahaby si gosi pogldy, ktre przedstawi [zdaniem Whit-neya ludzie yli w Ameryce Pnocnej w

bardzo odlegych czasach], pomimo imponujcego szeregu dowodw, z jakimi si zetkn". Innymi sowy, jeeli fakty nie zgadzaj si z faworyzowan teori, musz zosta odrzucone, nawet, jeli stanowi "imponujcy szereg dowodw". Takie podejcie potwierdza najwaniejszy problem, na ktry staramy si zwrci uwag w naszej ksice. W spoecznoci naukowej istnieje pewien filtr wiedzy, ktry usuwa niepodane informacje. Ten proces filtracji danych ma miejsce ju od ponad wieku. Dodatkowo, obok oglnego procesu filtracji wiedzy, pojawiaj si rwnie przypadki bardziej bezporedniego ukrywania pewnych faktw. Na pocztku lat pidziesitych Thomas E. Lee z Muzeum Narodowego w Kanadzie znalaz rozwinite narzdzia kamienne w polodowcowych osadach Sheguiandah, stanowiska na wyspie Manitoulin lecej w pnocnej czci jeziora Huron. Geolog John Sanford dowodzi, e najstarsze narzdzia z Sheguiandah maj przynajmniej 65 000 lat, a mog mie nawet 125 000. Zwolennicy standardowych pogldw na temat prehistorii Ameryki Pnocnej nie byli w stanie zaakceptowa takiego datowania. Przypuszcza si, bowiem powszechnie, e czowiek przyby po raz pierwszy do Ameryki Pnocnej okoo 12 000 lat temu z obszaru Syberii. Thomas Lee skary si: "Na odkrywc stanowiska [Lee'ego] zrobiono nagonk, w wyniku, ktrej straci on swoj posad w administracji pastwowej i przez dugi czas pozostawa bezrobotny. Uniemoliwiono mu publikowanie materiaw, znaleziska zostay faszywie przedstawione przez kilku znanych autorw [...] wiele artefaktw znikno w magazynach Muzeum Narodowego.
5

Pozostatosci celowego dziaania czowieka lub, w myl teorii ewolucji, jego przodkw.

xxv Z powodu odmowy zwolnienia odkrywcy dyrektor muzeum, ktry zaproponowa opublikowanie monografii Sheguiandah, sam zosta wyrzucony z pracy i zmuszony do emigracji. Aby zdoby kontrol nad zaledwie szecioma okazami z Sheguiandah, ktre nie zostay ukryte, wykorzystano osoby zajmujce prestiowe i wpywowe stanowiska. Samo miejsce zamieniono natomiast w miejscowo turystyczn [...] Sheguiandah zmusioby ich do kopotliwego wyznania, e wszystkowiedzcy nie wiedzieli wszystkiego. Zmusioby ono do ponownego napisania prawie kadej ksiki w tej dziedzinie. Musiao zosta zniszczone. Zostao zniszczone". W drugiej czci Zakazanej archeologii dokonujemy przegldu grupy akceptowanych materiaw, ktre s powszechnie wykorzystywane do potwierdzania dominujcych obecnie pogldw na temat ewolucji czowieka. Rozwaamy zwaszcza status australopitekw. Wikszo antropologw twierdzi, e byy one przodkami ludzi, ktrzy posiadali niemal mapi gow, czekoksztatne ciao i podobnie jak czowiek charakteryzowali si dwunon postaw oraz dwunonym sposobem chodzenia. Jednak cz badaczy przedstawia przekonujce dowody, ktre przemawiaj za radykalnie odmiennym pogldem. W ich opinii australopiteki byy w duym stopniu mapoksztatnymi istotami, ktre prowadziy czciowo nadrzewny tryb ycia i nie miay bezporedniego zwizku z ewolucyjn lini ludzkiego gatunku. W drugiej czci naszej ksiki rozwaamy rwnie moliwo wspistnienia prymitywnych hominidw i wspczesnego gatunku czowieka nie tylko w odlegej przeszoci, lecz rwnie w czasach obecnych. Przez ponad ostatnie sto lat naukowcy zgromadzili wiadectwa wskazujce, e istoty czekoksztatne podobne do gigantopitekw, australopitekw, przedstawicieli gatunku Homo erectus i neandertalczykw yj wspczenie w odludnych czciach wiata. W Ameryce Pnocnej stworzenia te znane s jako sasquatch, w Azji Centralnej jako almas. W Afryce, Chinach, Azji Poudniowo-Wschodniej, Ameryce rodkowej i Poudniowej nosz one inne nazwy. Aby okreli wszystkie istoty tego typu,

niektrzy badacze uywaj oglnego terminu "dziki czowiek". Naukowcy i lekarze donosili, e widzieli zarwno ywych, jak i martwych "dzikich ludzi". Natrafili rwnie na lady ich stp. Zebrali ponadto tysice relacji od zwykych osb, ktre spotkay "dzikiego czowieka" i dotarli do podobnych opowieci zawartych w zapiskach historycznych. Mona zada pytanie, dlaczego napisalimy t ksik, jeeli nie mamy w tym jakiego zasadniczego celu. Jednak w rzeczywistoci cel taki istnieje. Richard Thompson i ja jestemy czonkami Bhaktivedanta Institute, naukowej gazi Midzynarodowego Towarzystwa wiadomoci Kryszny, instytutu, ktry zajmuje si badaniem relacji pomidzy wspczesn nauk a obrazem wiata przedstawionym w literaturze wedyjskiej wywodzcej si z Indii. Wedug standardowych podziaw taksonomicznych hominidy (inaczej czlowiekowate) stanowi rodzin, na ktr skadaj si dwa rodzaje - Homo i Australopithecus. XXVI Z literatury tej otrzymujemy informacj, e ludzko ma bardzo dug histori. W celu przeprowadzenia systematycznych bada nad istniejcym pimiennictwem naukowym dotyczcym dziejw czowieka zaprezentowalimy myl wedyj-sk w formie teorii, ktra zakada, e rne istoty czekoksztatne i mapoksztatne wspistniay ze sob przez dugi okres. Zaczerpnicie tego teoretycznego pogldu z literatury wedyjskiej nie powinno go dyskwalifikowa. Wybr teorii moe pochodzi z rnych rde - osobistej inspiracji, wczeniejszych teorii, sugestii przyjaciela, filmu itd. W rzeczywistoci, nie rdo danej koncepcji jest istotne, lecz jej zdolno wyjanienia obserwowanych zjawisk. Z uwagi na objto niniejszego opracowania nie bylimy w stanie rozwin tu naszych, alternatywnych wobec wspczesnych teorii o pochodzeniu ludzkiego gatunku, pogldw. Z tego wzgldu planujemy napisa kolejn ksik, ktra szerzej przedstawi wyniki naszych bada w tej dziedzinie na tle wedyjskiego rda informacji. W tym momencie chciabym powiedzie te kilka sw o mojej wsppracy z Richardem Thompsonem. Richardjest naukowcem z wyksztacenia - matematykiem, ktry opublikowa akceptowane przez wiat nauki artykuy i ksiki z zakresu takich dziedzin, jak: biomatematyka, teledetekcja, geologia czy fizyka. Ja sam nie jestem naukowcem z wyksztacenia. Od 1977 roku pisz i redaguj ksiki oraz magazyny publikowane przez Bhaktivedanta Book Trust. W 1984 roku Richard poprosi swojego asystenta Stephena Bernatha o zebranie informacji na temat pochodzenia czowieka i jego dziejw. W dwa lata pniej poprosi mnie, abym zaj si tym materiaem i opracowa go w formie ksiki. Gdy przegldaem informacje dostarczone przez Stephena, uderzya mnie bardzo niewielka liczba raportw naukowych midzy rokiem 1859, kiedy to Darwin wyda swoj prac O pochodzeniu gatunkw, a rokiem 1894, w ktrym Eugene Dubois opublikowa relacj dotyczc "czowieka jawajskiego". Zaintrygowany tym odkryciem, poprosiem Stephena, aby dotar do ksiek antropologicznych z koca XIX wieku i pocztkw naszego stulecia. Znalazem w nich, w tym we wczesnym wydaniu Fossil Men Marcellina Boule'a, bardzo negatywne opinie na temat licznych sprawozda naukowych pochodzcych z omawianego okresu. ledzc przypisy, dotarlimy do kilku przykadowych relacji tego typu. Wikszo z nich zostaa napisana przez dziewitnastowiecznych uczonych i zawieraa opisy nacinanych koci, narzdzi kamiennych oraz w peni ludzkich szcztkw szkieletowych, ktre znaleziono w nieoczekiwanie starych kontekstach geologicznych. Jako tych raportw nie budzia zastrzee. Odpowiaday one na wiele moliwych wtpliwoci. Zachcio mnie to do przeprowadzenia bardziej systematycznych poszukiwa.

Odkrywanie tych zapomnianych relacji wymagao kolejnych trzech lat. Wraz ze Stephenem Bemathem zdobylimy rzadko spotykane materiay z konferencji naukowych z caego wiata i razem przetumaczylimy je na jzyk angielski. XXVII Rkopis oparty na zgromadzonych materiaach powstawa przez kilka nastpnych lat. Przez cay ten okres niemal codziennie dyskutowaem z Richardem na temat znaczenia posiadanego materiau i jak najlepszego sposobu zaprezentowania go. Wikszo informacji zawartych w Rozdziale 6. Stephen otrzyma od Rona Calaisa, ktry uprzejmie przysa nam wiele kopii oryginalnych raportw posiadanych w swych archiwach. Virginia Steen-McIntyre bya na tyle yczliwa, e dostarczya nam swoj korespondencj o datowaniu Hueyatlaco, stanowiska w Meksyku. Rozmawialimy rwnie z Ruth D. Simpson z San Bernardi-no County Museum na temat narzdzi kamiennych, a z Thomasem A. Demere z Muzeum Historii Naturalnej w San Diego o ladach zbw rekinw na kociach. Koczc ten krtki wstp, zachcamy Czytelnikw do przekazywania nam informacji, ktre mog by dla nas interesujce, zwaszcza jako nowy materia do przyszych edycji tej ksiki. Michael A. Cremo, Pacific Beach, Kalifornia, 26 marca 1994 Cz I Odkrycia kwestionujce teori ewolucji Rozdzia3 l____ Pie "Czerwonego Lwa" -Darwin i ewolucja czowieka Pewnego wieczoru 1871 roku czonkowie brytyjskiego towarzystwa wyksztaconych dentelmenw "Czerwonych Lww" zgromadzili si w Edynburgu w Szkocji, aby ucztowa wesoo, zabawiajc si humorystycznymi piosenkami i przemowami. Lord Neaves, znany dobrze ze swoich dowcipnych wierszy, wystpi przed zgromadzonymi "Lwami" i zapiewa 12 zwrotek piosenki, ktr uoy na temat Powstawania gatunkw a la Darwin. Wrd nich znalaza si i ta: Mapa z gitkim kciukiem I duym mzgowiem, Ju bdca przy wymowie, Urzdzia stan wszechrzeczy I nie wolno j ej zaprzeczy! Jego suchacze odpowiedzieli, jak to zwykle bywao wrd "Czerwonych Lww", delikatnym pomrukiem i poprawianiem klap swoich surdutw. Dokadnie dwanacie lat po opublikowaniu przez Charlesa Darwina w 1859 roku pracy O powstawaniu gatunkw rosnca liczba naukowcw i innych wyksztaconych osb uwaaa za niemoliwe, wrcz mieszne, przypuszczenie, e ludzie nie s niczym wicej ni tylko zmodyfikowanymi potomkami mapoksztatnych istot. W samym tekcie O powstawaniu gatunkw Darwin jedynie krtko poruszy problem pocztkw czowieka, stwierdzajc na ostatnich stronach: "Na temat pochodzenia czowieka i jego historii zostanie rzucone wiato". Jednak mimo ostronoci Darwina wiadomo byo, e nie postrzega on ludzkoci jako wyjtku od swojej teorii, w myl, ktrej jeden gatunek rozwija si z drugiego. Darwin przemawia Dopiero w 1871 roku Darwin przedstawi kolejn prac, O pochodzeniu czowieka, ktra wyraaa jego szczegowe pogldy na temat ewolucji gatunku. Wyjaniajc t zwok, Darwin napisa: "Przez wiele informacje o pocztkach czowieka bez jakiejkolwiek intencji publikowania czego na ten temat, a raczej z postanowieniem nie wywoywania w ten sposb uprzedze wobec moich pogldw. 4 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka

Wydawao mi si, e wystarczy wspomnie w pierwszym wydaniu O powstawaniu gatunkw, i dziki tej publikacji na temat pochodzenia czowieka i jego historii zostanie rzucone wiato", co oznacza, e ludzki gatunek rwnie naley wczy w jak ogln teori, ktra wemie pod uwag sposb, w jaki pojawi si on na Ziemi". W pracy O pochodzeniu czowieka Darwin wyranie zaprzeczy szczeglnej pozycji naszego gatunku. "W ten sposb dowiadujemy si - powiedzia - e czowiek jest potomkiem wochatego, ogoniastego zwierzcia czworononego, prawdopodobnie o nadrzewnym trybie ycia, zamieszkujcego obszar Starego wiata7". Byo to miae stwierdzenie, cho brakowao mu najbardziej przekonujcego dowodu - skamieniaoci gatunku przejciowego midzy staroytnymi mapami czekoksztatnymi a wspczesnymi ludmi. Z wyjtkiem dwch niepewnie datowanych czaszek neandertalskich z Niemiec i z Gibraltaru oraz kilku innych, sabo opisanych znalezisk o wspczesnej morfologii, nauka nie dysponowaa wwczas skamieniaymi szcztkami hominidw. Fakt ten sta si wkrtce broni w rkach przeciwnikw sugestii, Darwina, e ludzie wywodz si od mapoksztatnych przodkw. "Gdzie - pytali oponenci - s skamieniaoci, ktre mog to udowodni?" Obecnie jednak, niemal bez wyjtku, paleoantropolodzy sdz, e udowodnili teori Darwina, odkrywajc skamieniaych przodkw czowieka na terenie Afryki, Azji i na innych kontynentach. Pojawienie si hominidw Tabela 1.1 przedstawia wspczesny, uznany powszechnie, system epok geologicznych. Jest on staym punktem odniesienia w naszych badaniach nad histori czowieka i podobnych do niego istot. Jednak przedstawione przez nas odkrycia mog wymusza powan korekt przyjtej skali czasu. Wedug dzisiejszych pogldw ewolucyjnych pierwsze istoty mapoksztatne pojawiy si w epoce oligocenu (datowanej na 25-38 min lat), natomiast pierwsze mapy czekoksztatne, nalece do tej samej linii genealogicznej, co czowiek, wyksztaciy si w mcenie (datowanym na 5-25 min lat). Mapy te klasyfikuje si najoglniej jako jeden rodzaj Dryopithecus. Nastpnie nadesza epoka pliocenu (datowana na 2-5 min lat). Podaje si, e w zapisie skalnym z tego okresu pojawiy si pierwsze hominidy, czyli czekoksztatne ssaki o wyprostowanej postawie ciaa. Najwczeniejszymi znanymi hominidami s australopiteki dosownie "poudniowe mapy" -ktrych wiek geologiczny okrela si na 4 min lat. Paleoantropolodzy twierdz, e te prawie ludzkie istoty miay 1,2-1,5 m wysokoci, a pojemno ich puszki mzgowej wahaa si w granicach 300-600 cm3. Wedug dominujcych pogldw 7 Pojcie " Stary wiat" obejmuje obszar Europy, Afryki i Azji. Pie "Czerwonego Lwa" - Darwin i ewolucja czowieka Tabela 1.1. Typowy podziat dziejw Ziemi Era Okres Epoka Datowanie (w min lat) Kenozoik Czwartorzd 5

Holocen Plejstocen 0,01 2

Trzeciorzd Pliocen Miocen 5 25

Oligocen Eocen 38 55

Paleocen 65 Mezozoik Kreda

144

Jura

213

Trias

248

Paleozoik Perm 286 Karbon 360 Dewon

408

Sylur Ordowik

438 505 Kambr 590 Proterozoik 2,5 mld Archaik 4,5/7 mld ciao australopitekw przypominao ciao wspczesnego czowieka, jedynie gowa posiadaa cechy zarwno mapie, jak i ludzkie. Przyjmuje si, e okoo 2 min lat temu, na pocztku plejstocenu (epoka ta datowana jest na 2 000 000 -10 000 lat), z jednej gazi australopitekw rozwin si gatunek okrelany mianem Homo habilis8. Wydaje si, i z wyjtkiem pojemnoci puszki mzgowej, ktra wedug obecnych szacunkw bya wiksza i wynosia 600-750 cm3, przypomina on australopiteki. Zdaniem naukowcw akceptujcych teori ewolucji okoo 1,5 min lat temu Homo habilis da pocztek kolejnemu hominidowi - Homo erectus9 (obejmujcemu tzw. "czowieka jawajsidego" i "czowieka pekiskiego"). Wedug powszechnej opinii przedstawiciele tego gatunku osigali 1,5-1,8 m wysokoci, a pojemno ich puszki mzgowej wahaa si midzy 700 a 1300 cm3. Wikszo paleoantropologw sdzi obecnie, e podobnie jak australopiteki i Homo
8 9

Dosownie "czowiek zrczny" - termin zapoyczony z jzyka aciskiego. Inaczej "czowiek wyprostowany" - take okrelenie aciskie.

6 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Homo habilis, przypominali oni wspczesnego czowieka. Czoo Homo erectus byo jednak cofnite za masywnymi waami nadoczodoowymi. Szczki i zby osigay due rozmiary, a uchwa nie miaa wyksztaconej brody. Przyjmuje si, e Homo erectus y w Afryce, Azji i Europie do okoo 200 000 lat temu. W myl dzisiejszych koncepcji naukowych w peni ludzki gatunek - Homo sapiens sapiens10 rozwin si stopniowo z Homo erectus. Zdaniem paleoan-tropologw okoo 300 000-400 000 lat temu pojawi si pierwszy, wczesny Homo sapiens, okrelany te jako archaiczny Homo sapiens. Podaje si, e pojemno jego puszki mzgowej bya niemal tak dua, jak u wspczesnego czowieka, cho wci posiada on pewne cechy Homo erectus, na przykad masywn czaszk, cofnite czoo i due way nadoczodoowe. Cechy te nie byy ju jednak tak bardzo rozwinite. Przykady tego typu znalezisk pochodz ze Swanscombe w Anglii, Steinheim w Niemczech oraz Fontechevade i Arago we Francji. Czaszki tej kategorii posiadaj rwnie do pewnego stopnia cechy neander-talskie, dlatego s take klasyfikowane jako okazy pre-neandertalskie. W opinii wikszoci uczonych zarwno ludzie, jak i klasyczni, zachodnioeuropejscy neandertalczycy" rozwinli si z pre-neandertalskiego typu hominidw, czyli wczesnego Homo sapiens. Na pocztku XX wieku niektrzy badacze uwaali, e neandertalczycy z okresu ostatniego zlodowacenia12, znani wanie jako klasyczni, zachodnioeuropejscy neandertalczycy, byli bezporednimi przodkami wspczesnych istot ludzkich. Posiadali oni wikszy mzg ni Homo sapiens sapiens, znacznie wiksz twarz i szczki, nisze, pochylone do tyu czoo i masywne way nadoczodoowe. Pozostaoci neandertalczykw znajdywane s w osadach plejstoceskich sprzed 30 000 -150 000 lat. Jednak odkrycie wczesnego Homo sapiens w warstwach o wiele starszych ni 150 000 lat skutecznie usuno klasycznych, zachodnioeuropejskich neandertalczykw z linii ewolucyjnej prowadzcej od Homo erectus do Homo sapiens sapiens (i. 1.1). Typ czowieka znany jako czowiek z Cro-Magnon13 pojawi si w Europie okoo 30 000 lat temu i charakteryzowa si w peni wspczesn anatomi. Naukowcy mwi zazwyczaj, e Homo sapiens sapiens pojawi si po raz pierwszy mniej wicej 40 000 lat temu w Afryce. Jednak w zwizku z odkryciami dokonanymi na terenie Afryki Poudniowej14 i w innych miejscach, wielu uczonych twierdzi dzi, i uksztatowa si on 100 000 lat temu, a moe wczeniej. w jzyku aciskim termin ten znaczy "czowiek rozumny". '' Po acinie Homo sapiens neanderthalensis - "rozumny czowiek neandertalski". Nazwa tych istot wywodzi si od stanowiska w dolinie Neandertal w Niemczech, gdzie po raz pierwszy odkryto ich szcztki. 12 Inaczej glacjalu. 13 Paleoantropolodzy okrelaj w ten sposb pierwsze europejskie populacje Homo sapiens sapiens. Nazwa ta pochodzi od stanowiska we Francji. 14 W niniejszym opracowaniu termin ten oznacza z reguy Republik Poudniowej Afryki (RPA). Poniewa jednak nazwa RPA jest rzadko stosowana w dotychczasowej literaturze specjalistycznej na gruncie polskim, pozostawiam czciej spotykan wersj nazwy tego pastwa. Pie "Czerwonego Lwa" - Darwin i ewolucja czowieka ^ Homo habilis + Homo erectus ^ 7 Australopithecus
10

Homo sapiens archaiczny X \ Homo sapiens Homo sapiens neanderthalensis

sapiens

Ilustracja 1.1. Typowy schemat ewolucji ludzkiego gatunku. Pojemno puszki mzgowej wspczesnych ludzi waha si w granicach 1000-2000 cm3. Jak mona atwo zaobserwowa, nie istnieje zwizek midzy rozmiarami mzgu a inteligencj czowieka. Pojemno puszki mzgowej bardzo inteligentnych osb wynosi niekiedy 1000 cm3, a ludzie niedorozwinici mog mie mzg o objtoci 2000 cm3. Obecne koncepcje naukowe dotyczce pocztkw ludzkiego gatunku nie wyjaniaj dokadnie gdzie, kiedy i jak z australopitekw rozwin si Homo habilis, z Homo habilis Homo erectus bd z Homo erectus - wspczesny czowiek. Mimo to, wikszo paleoantropologw zgadza si z pogldem, e tylko w peni ludzkie istoty pojawiy si w Nowym wiecie15. Przyjmuje si, i wczeniejsze stadia ewolucji, poczwszy od australopitekw, miay miejsce jedynie na obszarze Starego wiata, a pierwsi ludzie przybyli do Nowego wiata okoo 12 000 lat temu, cho zdaniem niektrych naukowcw by moe ju w pnym plejstocenie, czyli 25 000 lat temu. Do dzi istnieje wiele luk w hipotetycznym zapisie skalnym dotyczcym pochodzenia czowieka. Niemal zupenie brak na przykad skamieniaoci czcych czekoksztatne mapy mioceskie, takie jak driopiteki, z plioce-skimi przodkami wspczesnych map antropoidalnych i ludzi, zwaszcza, jeli chodzi o okres 4-8 min lat temu. By moe to prawda, e kiedy zostan odnalezione skamieniaoci, ktre wypeni te luki. Jednak, co jest niezwykle wane, nie ma powodu, by przypuszcza, i te nowe znaleziska bd potwierdza teorie ewolucyjne. Jak zareagujemy, jeeli w peni ludzkie szcztki pojawi si w starszych osadach ni te, w ktrych odkryto szcztki driopitekw? Nawet gdyby okazao si, e wspczesny gatunek czowieka istnia l min lat temu, czyli 4 min lat po znikniciu w pnym mcenie driopitekw, byoby to ju wystarczajce do odrzucenia dzisiejszych wyjanie na temat pochodzenia ludzkiego gatunku. '5 Pojcie "Nowy wiat" obejmuje obszar obu Ameryk. 8 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka. W rzeczywistoci, znaleziska, ktre przecz pogldom o ewolucji czowieka ju odnaleziono. Zostay one jednak utajone lub dla wygody zapomniane. O wielu z nich donoszono w XIX wieku - po opublikowaniu przez Darwina pracy O powstawaniu gatunkw, przed wydaniem, ktrej nie odkryto adnych istotnych materiaw z wyjtkiem "czowieka neandertalskiego". W pierwszych latach darwinizmu nie istniaa, wic jasno ustalona teoria o pocztkach ludzkoci, ktrej mona byoby broni na polu nauki, a niektrzy naukowcy dokonali wwczas i opisali wiele odkry, o jakich nie wspomniano by teraz na stronach bardzo szanowanych i akademickich pism. Wikszo tych skamieniaoci i artefaktw znaleziono przed odkryciem pierwszego protoludzkiego, hominida, jaki wedug zwolennikw teorii ewolucji istnia w okresie midzy driopitekami a wspczesnymi ludmi. By to tzw. "czowiek jawajski" znaleziony przez Eugene Dubois w warstwach rodkowo-plejstoceskich, datowanych na 800 000 lat. Odkrycie to stao si punktem odniesienia dla dalszych bada. Od tego momentu naukowcy przestali oczekiwa, e znajd artefakty bd ludzkie szcztki w osadach z tego samego okresu lub epok wczeniejszych. Jeeli odkrywali takie znaleziska, dochodzili do wniosku, e jest to niemoliwe i wymylali sposb, aby skompromitowa dane odkrycie jako pomyk, zudzenie lub oszustwo. Jednak zanim odkryto "czowieka jawajskiego", szanowani, dziewitnastowieczni uczeni znaleli w bardzo starych warstwach wiele szcztkw

szkieletowych w peni ludzkich istot. Odkryli rwnie rnorodne narzdzia kamienne i koci zwierzt noszce lady dziaania czowieka. Wybrane zasady epistemologii Zanim rozpoczniemy przegld odrzucanych i akceptowanych dzi przez nauk znalezisk zwizanych z dziejami ludzkiego gatunku, przedstawimy kilka zasad epistemologicznych, ktrych sami staralimy si przestrzega. W sowniku Webstera 'New Worid Dictionary epistemologia zdefiniowana jest jako "badanie bd teoria pochodzenia, charakteru, metod i ogranicze wiedzy". Kiedy studiujemy materiay naukowe, naley mie na uwadze natur, metody i ograniczenia wiedzy, w przeciwnym razie moemy ulec zudzeniu. Znaleziska prehistoryczne maj pewne zasadnicze ograniczenia, ktre naley podkreli. Po pierwsze, wi si one z rzadkimi odkryciami, ktrych nie mona powtrzy. Cz naukowcw zdobya due uznanie dziki kilku synnym odkryciom, pozostali natomiast, a jest ich zdecydowana wikszo, przez ca sw karier nie dokonali nawet jednego znaczcego odkrycia. Po drugie, kiedy ju dokona si odkrycia, gwne dowody wiadczce o jego charakterze s niszczone podczas bada i wiedz o nich czerpiemy jedynie z relacji przekazanych przez odkrywcw. Na przykad jedn z najbardziej istotnych cech skamieniaoci jest ich pozycja stratygraficzna19. Gdy jednak znalezisko zostanie ju wydobyte z ziemi, bezporednie dowody wskazujce na miejsce, w ktrym je odkryto, ulegaj zniszczeniu.
19

Pooenie w warstwach.

9 Pie "Czerwonego Lwa" - Darwin i ewolucja czowieka W tej sytuacji musimy po prostu polega na rzetelnoci relacji osoby dokonujcej odkrycia. Mona oczywicie powiedzie, e chemiczne cechy skamieniaoci bd inne ich waciwoci wskazuj na miejsce ich odkrycia, i w pewnych przypadkach rzeczywicie tak jest, jednak nie zawsze istnieje moliwo przeprowadzenia odpowiednich bada w tym zakresie. Poza tym nawet w przypadku takich analiz musimy polega na raportach naukowych o chemicznych i fizycznych cechach warstw, z ktrych wedug odkrywcw pochodz dane znaleziska. Osoby dokonujce wanych odkry nie mog czasami odnale drogi powrotnej do miejsca odkrycia. Po kilku latach stanowiska prehistoryczne s nieuchronnie niszczone, na przykad przez erozj, rozlege badania naukowe czy rozwj przemysowy: kopalnie odkrywkowe, budow domw itd. Nawet wspczesne wykopaliska archeologiczne, podczas ktrych drobiazgowo rejestruje si szczegy, niszcz rejestrowane elementy. W tej sytuacji na poparcie wielu zasadniczych stwierdze nadal pozostaj do dyspozycji jedynie pisemne sprawozdania badaczy. Ponadto wiele istotnych odkry rejestruje si z niewystarczajc dokadnoci. Osoba pragnca zweryfikowa raporty paleoantropologiczne bdzie, wic miaa due trudnoci z poznaniem rzeczywistego stanu rzeczy, nawet, jeli uda si na miejsce danego odkrycia. Ograniczenia zwizane z czasem i pienidzmi to oczywicie dodatkowe utrudnienie, ktre powoduje, e osobicie mona sprawdzi zaledwie niewielki procent stanowisk prehistorycznych. Kolejny problem polega na tym, i fakty z dziedziny paleoantropologii, czy te archeologii, rzadko, kiedy bywaj prostymi do obserwacji zjawiskami. Badacz danego stanowiska moe na przykad uzna, e znalezione skamieniaoci zostay poddane procesowi wietrzenia w obrbie pewnego poziomu wczesnoplej-stoceskiego. Jednak to pozornie proste stwierdzenie moe zalee od wielu obserwacji i argumentw dotyczcych rnych zjawisk: zaburze uskokowych, moliwoci nagego osuwania si pokadw, obecnoci lub braku warstwy osadowej na stoku wzgrza, istnienia ponownie napenionego lebu itd., Jeeli oprzemy si na

relacji drugiej osoby obecnej na stanowisku, moe okaza si, e omawia ona wiele wanych szczegw, o ktrych nie wspomnia nasz pierwszy wiadek. Obserwatorzy czasami wrcz zaprzeczaj sobie nawzajem, a ich zmysy i pami s niedoskonae. Osoba znajdujca si na badanym stanowisku moe dostrzega pewne elementy, lecz nie zauwaa innych istotnych faktw. Cz z nich mogliby dostrzec kolejni obserwatorzy, jednak moe okaza si to niemoliwe, poniewa miejsce odkrycia stao si w midzyczasie niedostpne. Nastpny problem to nieuczciwo badaczy. Moe ona mie charakter nawet przemylanej mistyfikacji. Tak byo w przypadku Piltdown. Jak zobaczymy, aby rozwika tego rodzaju zagadk, potrzeba zarwno zdolnoci detektywistycznych Sherlocka Holmesa, jak i wszelkich udogodnie wspczesnego laboratorium sdowego. lO Zakazana archeologia - ukryta historia czlowieka Niestety zawsze moe istnie silny motyw dokonania wiadomego bd niewiadomego oszustwa, dla sawy i zaszczytw spadajcych na odkrywc domniemanego przodka czowieka. Rozmijanie si z prawd ma rwnie miejsce wwczas, gdy zwyczajnie nie opisuje si zjawisk sprzecznych z oczekiwaniami odkrywcy. Jak zauwaymy w trakcie czytania tej ksiki, niektrzy badacze znajdywali artefakty w okrelonych warstwach, lecz nie relacjonowali tego, sdzc, e znaleziska te nie mog mie tylu lat, ile maj osady, w ktrych je odkryli. Zdarza si to bardzo czsto, poniewa nasze zmysy s niedoskonae i jeli widzimy co, co wydaje si nam niemoliwe, wwczas w naturalny sposb podejrzewamy wasn pomyk (czasami rzeczywicie moemy si myli). Znieksztacanie prawdy poprzez zaniechanie opisw istotnych zjawisk wynika, wic z ograniczenia ludzkiej natury, ktre ma niestety niekorzystny wpyw na empiryczny proces poznawania rzeczywistoci. Wady paleoantropologii nie ograniczaj si jedynie do czynnoci odkrywania i wydobywania znalezisk. Dotycz one rwnie wspczesnych, chemicznych i radiometrycznych, bada chronologicznych. Mona na przykad sdzi, e datowanie metod wgla "C obejmuje prost procedur, ktra w niezawodny sposb dostarcza danych, czyli okrela wiek badanego obiektu. Okazuje si jednak, i badania chronologiczne wi si ze skomplikowanymi analizami tosamoci posiadanych prbek, ich historii oraz moliwych zanieczyszcze. Rozwaania te mog prowadzi do odrzucenia pewnych wstpnie uzyskanych wynikw i zaakceptowania innych rezultatw na podstawie zoonych argumentw, ktre rzadko s przedstawione w jasny sposb. I tutaj pewne elementy mog by zbyt zoone, niekompletne i w duym stopniu niedostpne dla kolejnej weryfikacji. Powysze ograniczenia paleoantropologii skaniaj do wniosku, e w tej dziedzinie bada w duym stopniu musimy opiera si na studiach porwnawczych istniejcych raportw naukowych. Cho w muzeach znajduj si same skamieniaoci i artefakty, to jednak wikszo z gwnych dowodw nadajcych znaczenie tym znaleziskom istnieje jedynie w postaci pisemnych relacji. Przekazywane przez nie informacje mog by jednak niekompletne, a przecie nawet najdrobniejsze fakty w tej dziedzinie wiedzy czsto pocigaj za sob zoone, trudne do rozwizania problemy. Wszystko to powoduje, i nieatwo tu doj do prawdy i ostatecznych konkluzji. Co zatem moemy zrobi? Naszym zdaniem, istotne jest porwnywanie jakoci dostpnych raportw. Cho nie mamy dostpu do samych bada, ktre ju przeprowadzono, ani do odkrytych znalezisk, moemy bezporednio studiowa relacje na ich temat i obiektywnie je porwnywa. Zbir sprawozda dotyczcych konkretnych odkry mona oceni na podstawie ich dokadnoci, logiki oraz spjnoci podanych argumentw. Mona te rozway czy przedstawiono i wyjaniono w nich, alternatywne wobec zaprezentowanej teorii, stanowiska.

Autentyczno relacjonowanych zjawisk musi by przyjmowana do pewnego stopnia na wiar, powinnimy wic rwnie bra pod uwag kwalifikacje obserwatorw i odkrywcw.

Pie "Czerwonego Lwa" - Darwin i ewolucja czowieka 11 Jeeli na podstawie powyszych kryteriw dwa zbiory raportw s tak samo wiarygodne, powinny by traktowane jako dowody o tej samej wartoci naukowej. Oba mog zosta zaakceptowane, odrzucone bd uznane za niepewne. Byoby jednak rzecz niewaciw zaakceptowa jedn grup relacji, odrzucajc drug. Szczeglnie nieprawidowym postpowaniem byoby natomiast przyjcie jednego zestawu raportw jako dowodu potwierdzajcego dan teori i ukrywanie drugiej grupy wiadectw, co czynioby j niedostpn dla innych badaczy W naszej ksice stosujemy proponowane wyej podejcie do dwch specyficznych zestaww sprawozda naukowych. Pierwsza grupa tych raportw skada si z relacji na temat artefaktw i pozostaoci ludzkich szkieletw, ktre w wietle pogldw o ewolucji czowieka mona uzna za chronologiczne anomalie. Zostay one w wikszoci odkryte u schyku XIX wieku i na pocztku naszego stulecia. Omawiamy je w pierwszej czci ksiki. Drugi zestaw sprawozda obejmuje raporty o artefaktach i szcztkach szkieletowych przyjmowanych w nauce jako potwierdzenie wspczesnych hipotez na temat ewolucji ludzkiego gatunku. Pochodz one z okresu od koca XIX wieku, do lat osiemdziesitych obecnego stulecia. Przedstawiamy je w drugiej czci naszej pracy. Z powodu naturalnych powiza midzy poszczeglnymi odkryciami niektre znaleziska stanowice anomalie zostan tutaj rwnie wspomniane. Naszym zdaniem, mimo postpu paleoantropologii w XX wieku jako sprawozda w obu tych zestawach jest w istocie rzeczy taka sama. Z tego wzgldu sdzimy, i nie jest waciwe akceptowanie jednej grupy relacji a odrzucanie drugiej. Takie podejcie ma powane konsekwencje dla teorii o ewolucji czowieka. Jeeli odrzucimy pierwszy zbir raportw (znaleziska-anomalie) i konsekwentnie drugi zestaw sprawozda (znaleziska obecnie akceptowane), pogldy o ewolucji ludzkiego gatunku zostan pozbawione istotnej czci swej empirycznej podstawy. Jeeli jednak przyjmiemy pierwsz grup raportw, musimy wtedy uzna istnienie inteligentnych istot wytwarzajcych narzdzia w tak odlegych epokach geologicznych, jak miocen, czy nawet eocen. Gdy uznamy ponadto autentyczno prezentowanych w tych raportach znalezisk szcztkw szkieletowych, musimy konsekwentnie zaakceptowa obecno czowieka w tak odlegych czasach. Nie tylko zaprzecza to wspczesnym teoriom o ewolucji ludzkiego gatunku, lecz poddaje rwnie w wtpliwo cay obraz ewolucji ssakw w erze kenozoicznej17.
17

Jej pocztek datuje si na okoo 65 min lat.

Rozdzia3 2 ___________ Nacinane i amane koci - pocztek oszustwa Nacinane i amane celowo koci zwierzt stanowi wan grup znalezisk wiadczcych o istnieniu czowieka w staroytnoci. Zaczto je uwanie bada w poowie XIX wieku i do dzi pozostay one obiektem obszernych analiz. Przez kilkadziesit lat od momentu opublikowania pracy Darwina O powstawaniu gatunkw wielu naukowcw znajdowao nacinane koci wskazujce na obecno ludzi w pliocenie, mcenie, a nawet we wczeniejszych epokach. Ich przeciwnicy twierdzili, e znaki i pknicia zaobserwowane na skamieniaych kociach byy wynikiem dziaania ldowych zwierzt misoernych, rekinw lub cinienia geologicznego. Jednak odkrywcy prezentowali bardzo przekonujce kontrargumenty. Razem z nacinanymi komi znajdywano narzdzia

kamienne, a przy pomocy eksperymentw, w ktrych je wykorzystywano, udawao si wykona na wieej koci znaki identyczne z tymi, jakie znaleziono na skamieniaociach. Aby odrni intencjonalne18 nacicia od naci pozostawionych przez zby rekina bd jakiegokolwiek innego zwierzcia, naukowcy uywali mikroskopw. W wielu przypadkach zaobserwowane znaki znajdoway si w miejscach waciwych dla charakterystycznych zabiegw rzeniczych. Mimo to raporty o nacinanych i amanych kociach, wiadczce o obecnoci czowieka w pliocenie i we wczeniejszych epokach, nie wystpuj obecnie w akceptowanym zestawie wiadectw naukowych. Odrzucanie ich moe by jednak niesprawiedliwe. Na podstawie niekompletnych materiaw, rozwaanych dzi gorliwie, uczeni utrzymujcy ewolucyjne pogldy doszli do wniosku, e Homo sapiens sapiens pojawi si stosunkowo niedawno. Jednak w wietle dowodw zawartych w tym rozdziale wyglda na to, e niektrzy ludzie nauki oszukuj samych siebie. St. Prest, Francja W kwietniu 1863 roku Jules Desnoyers z Muzeum Narodowego we Francji przyby do St. Prest, miejscowoci w pnocno-zachodniej czci tego kraju, aby zbiera skamieniaoci. "' Wykonane celowo przez czowieka lub jego ewentualnych przodkw. 19 14 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka W piaszczystych wirach odkry cz koci piszczelowej nosoroca. Zauway na niej seri wskich rowkw. Jego zdaniem cz z nich wykonano ostrym noem bd ostrzem krzemiennym. Desnoyers zaobserwowa ponadto mae, koliste znaki, ktre najprawdopodobniej rwnie wykonano zaostrzonym narzdziem. Sprawdzi nastpnie zbiory skamieniaoci z St. Prest znajdujce si w muzeum w Chartres i Paryskiej Szkole Grniczej. Zauway, e nosz one te same typy znakw. O swoich znaleziskach powiadomi Francusk Akademi Nauk19. Niektrzy wspczeni naukowcy datuj stanowisko w St. Prest na pny pliocen. Jeeli Desnoyers waciwie oceni, e znaki na wielu kociach wykonano narzdziami krzemiennymi, oznaczaoby to, i istoty ludzkie yy we Francji ponad 2 min lat temu. Mogoby si wydawa, e nie ma niczego niewaciwego w takim stwierdzeniu, a jednak wspczesna paleoantropologia zdecydowanie odrzuca tego typu pogldy. Obecno w tym czasie w Europie istot uywajcych kamiennych narzdzi w wyszukany sposb wydaje si by prawie niemoliwa. Przyjmuje si powszechnie, e u schyku epoki pliocenu, okoo 2 min lat temu, wspczesny gatunek czowieka jeszcze nie istnia. Jedynie w Afryce powinnimy wwczas spodziewa si prymitywnych przodkw ludzi - australopitekw i Homo habilis (uwaa si, e to wanie Homo habilis jako pierwszy wytwarza narzdzia). Wedug innych naukowcw stanowisko w St. Prest moe pochodzi z mniej odlegych czasw i mie 1,2-1,6 mln lat. Mimo to nacinane koci wci stanowiyby chronologiczn anomali na tle ewolucyjnych pogldw. Nawet w XIX wieku odkrycia z St. Prest wywoyway kontrowersje. Oponenci twierdzili, e zaobserwowane znaki to lady narzdzi robotnikw, ktrzy wykopywali koci. Desnoyers wykaza jednak, i nacicia pokryte s takimi samymi osadami mineralnymi, jak pozostaa cz powierzchni skamieniaych koci. Zdaniem wybitnego brytyjskiego geologa Sir Charlesa Lyella kontrowersyjne znaki byy ladami zbw gryzonia. Francuski prehistoryk Gabriel de Mortiiiet stwierdzi jednak, e zwierzta nie mogy pozostawi tego rodzaju znakw i zaproponowa inne wyjanienie. Wedug niego lady powstay w wyniku oddziaywania ostrych kamieni, ktre przesuway si pod wpywem cinienia geologicznego. Desnoyers odpowiedzia na t hipotez: "Wiele naci powstao wskutek pniejszego tarcia, ktre byo rezultatem transportu bd ruchu koci wrd piaskw i wirw. Wyobione w ten sposb znaki maj zasadniczo odmienny charakter od wczeniejszych ladw i prkw".

Kto mia racj, Desnoyers czy de Mortiiiet? Niektrzy uczeni uwaali, e spr ten mona by rozstrzygn, jeli w wirach St. Prest udaoby si znale narzdzia krzemienne, ktre byyby w oczywisy sposb produktami dziaania czowieka. Louis Bourgeois, duchowny i wybitny paleontolog, zbada dokadnie stanowisko w St. Prest w poszukiwaniu takich znalezisk.
19

Wszystkie odkrycia kwestionujce dzisiejsze pogldy ewolucyjne ujte s w tablicach chronologicznych na kocu ksiki.

15 Nacinane i amane koci - pocztek oszustwa Dziki cierpliwym badaniom odkry wiele krzemieni, ktre uzna za autentyczne narzdzia. Opisa je w sprawozdaniu dla Akademii Nauk, opublikowanym w styczniu 1867 roku. Sawny francuski antropolog Armand de Quatrefages stwierdzi, e narzdzia te mona podzieli na skrobacze, wiertniki oraz ostrza wczni. De Mortiiiet nadal by nie usatysfakcjonowany. Jego zdaniem krzemienie odkryte przez Bourgeoisa w St. Prest rwnie powstay pod wpywem cinienia geologicznego. Okazuje si, wic, e prbujc odpowiedzie na jedno pytanie, dotyczce charakteru naci na kociach, natknlimy si na kolejny problem. Jak rozpozna intencjonaln obrbk krzemieni i innych znalezisk kamiennych? Omwimy dokadnie to zagadnienie w nastpnym rozdziale. Teraz chcemy jedynie zwrci uwag na fakt, i czynniki, dziki ktrym moemy rozpozna narzdzie kamienne, do dzi s przedmiotem kontrowersji. Z tego wzgldu istnieje z pewnoci moliwo zakwestionowania opinii de Mortiiieta. W 1910 roku znany amerykaski paleontolog Henry Fairfieid Osborn poczyni interesujce spostrzeenia w zwizku z obecnoci narzdzi kamiennych w St. Prest: "najwczeniejszymi ladami czowieka w warstwach z tej epoki byy nacinane koci odkryte przez Desnoyersa w 1863 roku w St. Prest w pobliu Chartres. Wtpliwoci dotyczce autentycznoci zaobserwowanych naci zostay usunite dziki ostatnim badaniom Laville'a i Rutota, ktrzy znaleli tu eolityczne krzemienie w peni potwierdzajce odkrycia Abbe Bour-geois z 1867 roku, dokonane w tych samych warstwach". Jeli rozway odkrycia z St. Prest, wyranie wida, e mamy w tym momencie do czynienia z problemami paleontologicznymi, ktre nie mog zosta atwo i szybko rozwizane. Z pewnoci nie ma wystarczajcego powodu, aby cakowicie odrzuci pogld, i odkryte przez Desnoyersa koci wiadcz o istnieniu czowieka w pliocenie. Taka konkluzja moe zmusi nas do refleksji, dlaczego skamieniaoci z St. Prest i inne znaleziska o podobnym charakterze nie s niemal nigdy wspominane w opracowaniach na temat ewolucji ludzkiego gatunku, z wyjtkiem nielicznych przypisw, w ktrych wymiewa sieje i odrzuca. Czy jest tak, dlatego, e obiektywnie s one nie do zaakceptowania? Czy te by moe pomijanie ich i odrzucanie wie si z faktem, i prawdopodobny, pnoplioceski wiek tych znalezisk nie pasuje do standardowego wyjanienia pocztkw czowieka? Armand de Quatrefages, czonek Francuskiej Akademii Nauk i profesor Muzeum Historii Naturalnej w Paryu, poruszajc ten problem w swej ksice Hommes Fossiles et Hammes Sauvages (1884), napisa: "Zarzuty wysuwane wobec pogldu o istnieniu ludzi w pliocenie i mcenie wydaj si by bardziej zwizane z teoretycznymi zaoeniami ni z bezporedni obserwacj faktw". Wspczesny przykad - rzeka Old Cro-w, Kanada Zanim przejdziemy do dalszych, dziewitnastowiecznych odkry, rzucajcych wyzwanie pogldom o ewolucyjnym pochodzeniu ludzkiego gatunku, rozwaymy badania koci, ktre przeprowadzono cakiem niedawno (okoo dwadziecia lat temu). 16 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka

Jedn z najbardziej kontrowersyjnych kwestii stojcych przed paleoantro-pologi Nowego wiata jest okrelenie momentu, w ktrym ludzie przybyli do Ameryki Pnocnej. Wedug standardowego wyjanienia, grupy azjatyckich owcw-zbieraczy przekroczyy most ldowy czcy niegdy Azj i Ameryk Pnocn20 okoo 12 000 lat temu. Niektrzy naukowcy mwi, e nastpio to wczeniej - okoo 30 000 lat temu - a jeszcze inni badacze donosz o wiadectwach obecnoci czowieka na terenie obu Ameryk w bardziej odlegych czasach plejstoceskich. Omwimy ten problem szczegowo w nastpnych rozdziaach. W tej chwili chcemy jedynie przedstawi skamieniae koci odkryte nad rzek Old Crow, lec na terytorium Jukon w pnocnej Kanadzie, jako wspczesny przykad znalezisk prezentowanych w tym rozdziale. W latach siedemdziesitych Richard E. Morlan z Archeological Survey of Canada i Muzeum Narodowego tego kraju przeprowadzi badania intencjonalnie zmodyfikowanych koci ze stanowisk nad rzek Old Crow. Morlan doszed do wniosku, e wiele koci i rogw jelenia nosi lady pracy czowieka, ktr wykonano zanim koci ulegy fosylizacji21. Szcztki zwierzce zostay przetransportowane przez rzek i odkryte na obszarze polodowcowej rwniny nadrzecznej pochodzcej z wczesnej fazy zlodowacenia Wisconsin22 i datowanej na 80 000 lat. Ustalenia Morlana podwaay, wic dzisiejsze pogldy na temat chronologii przybycia ludzi do Nowego wiata. Jednak w 1984 roku R. M. Thorson i R. D. Guthrie opublikowali prac, w ktrej wykazywali, e ld rzeki mg spowodowa zmiany sugerujce Mor-lanowi dziaanie czowieka. Morlan przesta wkrtce twierdzi, e na wszystkich kociach, jakie zgromadzi w trakcie swoich bada, widoczne s lady ludzkiej dziaalnoci. Przyzna, i 30 fragmentw z 34 znalezionych mg zmodyfikowa ld rzeki bd inne naturalne zjawiska. Mimo to wci uwaa, e pozostae 4 okazy nosiy wyrane oznaki dziaania czowieka. W opublikowanym raporcie stwierdzi: "Nacicia i rysy [...] nie rni si od ladw wykonanych narzdziami kamiennymi w trakcie wiartowania i cicia misa martwego zwierzcia". Morlan przesa dwie koci dr Pat Shipman z Johns Hopidns University, specjalizujcej si w badaniach naci na kociach. Shipman zbadaa lady pod skaningowym mikroskopem elektronowym i porwnaa je z ponad l 000 przypadkw udokumentowanych znakw na kociach. Stwierdzia, e nie mona ostatecznie okreli charakteru ladw na jednej z koci, lecz jej zdaniem drugi fragment nosi wyrany lad uycia narzdzia. Morlan zauway ponadto, i w rejonie rzeki Old Crow i na pobliskich wyynach, cho z dala od samych koci, znaleziono narzdzia kamienne.
20 21

Obecnie Cienina Beringa. Fosylizacja - proces przybierania struktury kamienia, inaczej skamienienie. 22 Zlodowaceniu Wisconsin odpowiada w Europie zlodowacenie Wiirm. Nacinane i amane koci - pocztek oszustwa 17 Powysze ustalenia wiadcz, e nie mona tak atwo zanegowa intencjo-nalnego charakteru znakw na kociach z St. Prest czy innych podobnych ladw. Znaleziska tego samego rodzaju s wci uwaane za wiarygodne, a metody bada pozostay niemal takie same jak te, ktre stosowano w XIX wieku. Naukowcy tamtych czasw nie posiadali, co prawda mikroskopw elektronowych, ale optyczne mikroskopy byy, i s nadal, wystarczajco odpowiednie do przeprowadzenia tego rodzaju bada. Pustynia Anza-Borrego, Kalifornia, USA Kolejnym przykadem znalezionych niedawno nacinanych koci o podobnym charakterze, co znaleziska z St. Prest jest odkrycie dokonane przez George Millera, zmarego w 1989 roku kustosza Imperia Valley College Museum w El Centro w Kalifornii, w USA. Miller donosi, e na szeciu kociach mamuta wykopanych na pustyni Anza-Borrego widoczne s rysy, jakie

pozostawiaj narzdzia kamienne. Datowanie metod uranow, wykonane przez U. S. Geological Survey, wykazao, i koci te maj przynajmniej 300 000 lat, a datowanie paleomagnetyczne23 i prbki popiou wulkanicznego wskazay na wiek okoo 750 000 lat. Pewien znany uczony stwierdzi, e opinia Millera jest "tak samo racjonalna jak potwr z Loch Ness czy mamut yjcy dzi na Syberii". Sprzeciwiajc si tym atakom, Miller owiadczy: "ci ludzie nie chc widzie tutaj czowieka, poniewa zrujnowaoby to ich kariery zawodowe". Na temat nacinanych koci mamuta z pustyni Anza-Borrego rozmawialimy z Thomasem Demere, paleontologiem z Muzeum Historii Naturalnej w San Diego (31 maja 1990 r.), ktry przyzna, e jest z natury sceptyczny wobec pogldw, jakie gosi Miller. Demere uzna, i koci wydobyto w sposb nieprofesjonalny Podkreli rwnie fakt, e razem ze skamieniaociami nie znaleziono adnych narzdzi kamiennych. Stwierdzi, i jest mao prawdopodobne, aby informacje o tych znaleziskach opublikowano kiedykolwiek w naukowym pimie, poniewa osoby za to odpowiedzialne, ktre recenzuj artykuy do druku, prawdopodobnie nie zatwierdz relacji na ten temat. Dowiedzielimy si pniej od Julie Parks, opiekuna okazw Georga Millera, e Demere nigdy nie zbada ani znalezionych skamieniaoci, ani miejsca odkrycia, chocia proszono go o to. Parks opisaa, e jedno nacicie cignie si z jednej skamieniaej koci na drug. Koci te leay obok siebie, kiedy szkielet mamuta by jeszcze nienaruszony Zaobserwowane nacicie przypomina, wic lad po wiartowaniu ciaa. Przypadkowe znaki, bdce wynikiem ruchu koci w ziemi po rozpadniciu si szkieletu, nie czyyby si w ten sposb.
23

Badanie zachodzcych w przeszoci zmian pola magnetycznego Ziemi okrela wiek znalezisk.

18 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Nacinane koci ze stanowisk utoskich W grupie znalezisk z doliny rzeki Amo we Woszech J. Desnoyers znalaz fragmenty koci, ktre nosiy lady naci podobnych do naci na okazach z St. Prest. obione koci naleay do tych samych gatunkw zwierzt, jakie Desnoyers odkry we Francji - midzy innymi Elephas meridionalis i Rhinoce-ros etruscus. Skamieniaoci znad rzeki Arno przypisano plioceskiej fazie Astian, co datowaoby je na 3-4 mln lat. By moe jednak miay one "zaledwie" 1,3 mln lat, gdy wwczas dopiero Elephas meridionalis wymar w Europie. obione koci odkryto rwnie winnych czciach Woch. 20 Wrzenia 1865 roku na spotkaniu Woskiego Towarzystwa Nauk Przyrodniczych w Spezzia profesor Ramorino zaprezentowa koci wymarego gatunku czerwonego jelenia oraz nosoroca, ktre jego zdaniem cechoway si naciciami wykonanymi rk czowieka. Okazy te znaleziono w San Giovanni i podobnie jak koci z doliny rzeki Arno, wydatowano na pliocesk faz Astian. Nie odchodzc od swojej standardowej, negatywnej opinii na ten temat, de Mortiiiet stwierdzi, e zaobserwowane znaki wykonali najprawdopodobniej swymi narzdziami robotnicy, ktrzy wykopywali znaleziska. Nosoroec z Billy, Francja 13 kwietnia 1868 roku A. Laussedat poinformowa Francusk Akademi Nauk, e R Bertrand przysa mu dwa fragmenty dolnej szczki nosoroca. Pochodziy one z wyrobiska w pobliu Billy we Francji. Jeden z fragmentw posiada cztery bardzo gbokie, w przyblieniu rwnolege rowki, usytuowane na dolnej czci koci. Wedug Laussedata nacicia te wyglday w przekroju jak lady siekiery pozostawione na kawaku twardego drewna. Jego zdaniem zostay one wykonane w ten sam sposb - trzymanym w rku, tncym narzdziem kamiennym, kiedy ko bya jeszcze wiea. Dla Laussedata byo to wiadectwem

wspistnienia czowieka i nosoroca w odlegej epoce geologicznej. O tym jak odlega jest to epoka wiadczy fakt, e omawiany fragment szczki znaleziono w formacji rodkowomioceskiej, a wic datowanej na okoo 15 mln lat. Czy znaki na koci wykonali naprawd ludzie? De Mortiiiet oczywicie nie zgodzi si z t opini. Odrzucajc moliwo, e s to lady zbw zwierzt misoernych, napisa: "To po prostu geologiczne odbicia". Cho ta interpretacja moe by suszna, de Mortiiiet nie przedstawi wystarczajcych dowodw, aby j uzasadni. Wspczesnym autorytetem w badaniach naci na kociach jest Lewis R. Binford, antropolog z University New Mexico w Albuquerque w USA, cieszcy si duym uznaniem wrd spoecznoci naukowej. W swej ksice, Bo-nes: Ancient Men and Modem Myths napisa: "Znaki wykonane narzdziami kamiennymi s z reguy krtkie i wystpuj w grupach rwnolegych ladw". Znao opisane przez Lausse data pasuj dobrze do tego opisu. Nacinane i amane koci - pocztek oszustwa 19 Colline de Sansan, Francja Sprawozdania Francuskiej Akademii Nauk z kwietnia 1868 roku zawieraj ponisze stwierdzenie F. Garrigou'a i H. Filhola: "Posiadamy teraz dowody pozwalajce nam uzna wspistnienie ludzi z ssakami mioceskimi". Tymi dowodami by zbir koci ssakw z Sansan we Francji, ktre najwyraniej intencjonalnie amano. Na szczegln uwag zasugiway zamane koci maego jelenia Dicrocerus elegans. Wspczeni naukowcy datuj osady, w ktrych je znaleziono, na rodkowy miocen. Mona sobie tylko wyobrazi, jakie spustoszenie poczyniyby wrd wspczesnych doktryn ewolucjonistycznych niezbite dowody obecnoci istot ludzkich okoo 15 mln lat temu. De Morillet, jak zwyk to czyni, stwierdzi, e niektre koci z Sansan zostay zamane w trakcie procesu fosylizacji w wyniku dziaania si przyrody by moe wskutek osuszenia pozostae za poprzez ruch warstw w pniejszym okresie. Garrigou nadal by jednak przekonany, e koci z Sansan zostay zamane przez czowieka w trakcie wydobywania szpiku kostnego. Przedstawi swoje odkrycia w 1871 roku na spotkaniu Midzynarodowego Kongresu Antropologii i Archeologii Prehistorycznej w Bolonii we Woszech. Na pocztku tej prezentacji Garrigou pokaza uczestnikom kongresu seri wspczesnych koci noszcych bezspornie lady intencjonalnego wiartowania i amania. Dla porwnania przedstawi nastpnie koci maego jelenia (Dicrocerus elegans) znalezione w Sansan. Znajdujce si na nich znaki byy identyczne z tymi, ktre wystpoway na wspczesnych okazach. Garrigou wykaza ponadto, e wiele mioceskich fragmentw nosio lady skrobania, jakie znaleziono rwnie na pnoplejstocenskich kociach zamanych w celu wydobycia szpiku kostnego. Wedug Binforda pierwszym krokiem przy obrbce koci w celu wydobycia szpiku kostnego jest usunicie tkanki pokrywajcej jej powierzchni poprzez skrobanie kamiennym narzdziem. Pikermi, Grecja W Pikermi w Grecji, w pobliu Rwniny Maratoskiej, znajduje si bogata w skamieniaoci warstwa datowana na pny miocen (Tortonian), badana i opisana przez wybitnego francuskiego naukowca Alberta Gaudry'ego. W czasie Midzynarodowego Kongresu Antropologii i Archeologii Prehistorycznej w 1872 roku w Brukseli baron von Ducker poinformowa, e zamane koci z Pikermi dowiody istnienia ludzi w mcenie. Wspczeni naukowcy wci uwaaj stanowisko w Pikermi za pnomioceskie, co datowaoby koci przynajmniej na 5 mln lat. Von Ducker przebada najpierw liczne koci z tego stanowiska, ktre znajdoway si w Muzeum Ateskim. Znalaz 34 fragmenty szczk antylopy i hippariona - wymarego,

trzypalczastego konia - oraz 19 fragmentw koci piszczelowej i 22 czci innych koci duych ssakw, midzy innymi nosoroca. 20 Zakazana archeologia - ukryta historia cztowieka Wszystkie znaleziska nosiy lady amania w celu wydobycia szpiku kostnego. Zdaniem von Duckera znajdoway si na nich "mniej lub bardziej wyrane lady uderze wykonanych twardymi przedmiotami". Von Ducker zauway te setki odupkw kocianych zamanych w ten sam sposb oraz wiele czaszek hip-pariona i antylopy, ktre nosiy lady usuwania grnej szczki w celu wydobycia mzgu. Krawdzie zama byy ostre, co mona interpretowa jako lad amania pozostawiony przez czowieka a nie powstay w wyniku ogryzania koci przez zwierzta misoerne lub wskutek dziaania cinienia geologicznego. Von Ducker uda si nastpnie do samego, Pikermi, aby kontynuowa swoje badania. W trakcie pierwszych prac wykopaliskowych znalaz kilkadziesit fragmentw koci hippariona oraz antylopy i donosi, e okoo jedna czwarta z nich nosi lady celowego amania. W tym kontekcie mona przypomnie opini Binforda, wedug ktrej w skupiskach koci amanych przez czowieka w trakcie wydobywania szpiku kostnego okoo 14-17% koci nosi lady naci powstaych w wyniku uderze. "Wrd koci znalazem rwnie - powiedzia von Ducker - zaostrzony na jednej krawdzi kamie, ktrego rozmiary pozwalaj atwo trzyma go w rce. Jest zaostrzony na jednej krawdzi i doskonale przystosowany do pozostawiania ladw, jakie znajduj si na kociach". Przewiercone zby rekina z formacji Red Crag, Anglia Na spotkaniu Krlewskiego Instytutu Antropologicznego Wielkiej Brytanii i Irlandii 8 kwietnia 1872 roku Edward Charlesworth, czonek Towarzystwa Geologicznego, zaprezentowa wiele zbw rekina (Carcharodon), z ktrych kady posiada przewiercony centrycznie otwr, przypominajcy otwory wykonywane do dzi przez mieszkacw wysp Mrz Poudniowych przy wyrobie broni i naszyjnikw. Zby rekina odkryto w formacji geologicznej Red Crag, we wschodniej Anglii, co datuje je w przyblieniu na 2-2,5 min lat. Charlesworth przedstawi argumenty wykluczajce moliwo, e to zwierzta morskie, na przykad miczaki, wykonay te otwory. W trakcie toczcej si dyskusji jeden z naukowcw wysun hipotez, i przyczyn powstania otworw by rozkad zbw. Wiadomo jednak, e zby rekinw nie psuj si. Zdaniem innego badacza otwory spowodoway pasoyty, lecz sam autor tego wyjanienia przyzna, i nieznane s pasoyty yjce na zbach ryb. Wwczas dr Robert H. Collyer przychyli si do opinii mwicej o dziaaniu czowieka. Protok ze spotkania stwierdza: "Uwanie zbada on przy pomocy mocnego szka powikszajcego perforowane zby rekina [...]. Jego zdaniem otwory te byy dzieem czowieka". Wrd argumentw tego uczonego znajdujemy "ostre krawdzie perforacji", "centralne umiejscowienie otworw w zbach" oraz "znaki pomocnicze wykorzystane przy dokonywaniu perforacji". Rzebiona ko znad Cieniny Dardanelskiej, Turcja W 1874 roku Frank Calvert znalaz w Turcji (nad Cienin Dardanelsk) w mioceskiej formacji geologicznej ko Deinotherium z wyrzebionymi na niej postaciami zwierzt. Nacinane i amane koci - pocztek oszustwa 21 Calvert powiedzia: "W rnych czciach tego samego urwiska, w pobliu miejsca odkrycia rzebionej koci, znalazem krzemienny odupek24 i koci zwierzt, zamane podunie przez czowieka w celu wydobycia szpiku kostnego, zgodnie z praktyk wszystkich pierwotnych ludw". Wspczeni naukowcy uwaaj, e sonioksztatne Deinotherium yo w Europie od wczesnego miocenu do pnego pliocenu. Jest, wic cakiem moliwe, e datowanie stanowiska nad Cienin Dardanelsk na miocen, dokonane przez Calverta, byo waciwe.

Przyjmuje si obecnie, i miocen rozciga si od okoo 5 do 25 mln lat temu. Zgodnie z dominujcymi dzi pogldami istniay wwczas jedynie bardzo matpoksztatne hominidy25. Nawet ponoplio-ceski wiek 2-3 mln lat dla tego stanowiska byby za wczesny przy tego rodzaju artefaktach. Wedug teorii ewolucji wizerunki, jakie odkryto na koci Deinotherium, s dzieem Homo sapiens sapiens, ktrego pojawienie si datowane jest z reguy na okres nie wczeniejszy ni 40 000 lat temu. W Le Prehistorique de Mortiiiet nie omawia wieku formacji znad Cieniny Dardanelskiej. Stwierdzi natomiast, e obecno w jednym miejscu rzebionej koci, krzemiennego narzdzia odupkowego oraz celowo amanych koci jest zbyt doskonaa - tak doskonaa, i podwaa autentyczno znalezisk. Taka opinia jest zdumiewajca. W przypadku nacinanych koci z St. Prest de Mortiiiet skary si, e w tym samym miejscu nie odnaleziono adnych narzdzi kamiennych czy innych oznak dziaania czowieka. Tutaj za, gdzie mamy do czynienia z takimi znaleziskami, odkrytymi wraz z rzebion koci, de Mortiiiet stwierdza, i to poczenie jest "zbyt doskonae", sugerujc oszustwo ze strony Calverta. Jednak David A. Traill, profesor filologii klasycznej na University of Cali-fornia w Davis, powiedzia o Calvercie: "Calvert by najbardziej wyrniajcym si czonkiem synnej w rejonie Dardaneli rodziny brytyjskich emigrantw [...] posiada szerok wiedz z zakresu geologii i paleontologii". Calvert przeprowadzi wane prace wykopaliskowe w rejonie Cieniny Dardanelskiej i odegra pewn rol w odkryciu Troi. Traill owiadczy: "Na podstawie dokadnej znajomoci jego korespondencji mog stwierdzi, e Calvert by bardzo prawdomwny". Balaenotus z Monte Aperto, Wiochy W drugiej poowie XIX wieku znaleziono we Woszech skamieniae koci wieloryba, ktre nosiy lady po naciciach. 25 Listopada 1875 roku G. Capellini, profesor geologii na Uniwersytecie w Bolonii, donosi, e znaki te zostay najwyraniej wykonane narzdziami krzemiennymi, gdy ko bya jeszcze wiea. Wielu innych naukowcw zgodzio si z t interpretacj.
24

Odlupki - w archeologii - krtkie, szerokie kamienie, odbite intencjonalnie bqd naturalnie od rdzenia (bryly) kamiennego, z ktrych czsto wyrabiano narzdzia. 25 Co najwyej australopiteki. 22 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Znalezione koci naleay do wymarego, pliocesidego wieloryba z rodzaju Balaenotus. Cz z nich pochodzia ze zbiorw muzealnych, inne wydoby osobicie sam Capellini z formacji plioceskich wok Sieny, midzy innymi w Poggiarone. lady po naciciach znaleziono w miejscach charakterystycznych dla zabiegw rzeniczych, takich jak zewntrzne powierzchnie eber. Na niemal kompletnym szkielecie wieloryba, wydobytym przez Capelliniego, znaki te odkryto jedynie na kociach z jednej strony zwierzcia. "Jestem przekonany, e zwierz osiado na piasku, opierajc si na lewej stronie ciaa. W ten sposb prawa strona bya naraona na bezporedni atak ludzi, jak wskazuj miejsca na kociach, gdzie znaleziono lady" - stwierdzi Capellini. Wystpowanie znakw tylko po jednej stronie szkieletu wieloryba wyklucza wszelkie geologiczne wyjanienia dotyczce ich powstania, jak rwnie dziaanie rekinw w wodzie na duej gbokoci. Ponadto, zaobserwowane lady przypominay dokadnie nacicia, jakie znaleziono na wspczesnych kociach wieloryba. Capellini donosi Midzynarodowemu Kongresowi Antropologii i Archeologii Prehistorycznej: "W pobliu pozostaoci wieloryba w Poggiarone odkryem ostrza krzemienne pozostawione we wspczesnych zoach play [...]. Tymi samymi narzdziami krzemiennymi wykonaem na wieych kociach walenia takie same znaki, jak te, ktre

znaleziono na skamieniaych kociach wieloryba". Capellini zwrci rwnie uwag na fakt, e w tej samej czci Woch, w Savona, odkryto ludzkie szcztki szkieletowe (zob. rozdz. 7). Po wysuchaniu raportu Capelliniego uczestnicy kongresu rozpoczli dyskusj. Niektrzy badacze, wrd nich Sir John Evans, wysunli zarzuty wobec przedstawionej relacji. Inni, jak Pau Broca, sekretarz generalny Towarzystwa Antropologicznego w Paryu, zgodzili si z opini Capelliniego, e znaki na kociach wieloryba zostay wykonane przez ludzi. Broca odrzuci hipotez, i lady pozostawiy rekiny. Jego zdaniem nacicia posiaday wszystkie oznaki wskazujce na uycie ostrego narzdzia. Broca by wwczas jednym z gwnych autorytetw w badaniach nad fizjologi koci. Wrd naukowcw akceptujcych pogld, e koci wieloryba z Monte Aper-to zostay nacite ostrym, krzemiennym narzdziem przez czowieka, by rwnie Armand de Quatrefages, ktry napisa w 1884 roku: "cho mona prbowa, przy uyciu rnych metod i narzdzi z innych materiaw, nie uda si wykona takich znakw. Mona je naci jedynie ostrym, krzemiennym narzdziem, trzymanym pod odpowiednim ktem i duym naciskiem". Cay problem podsumowa w anglojzycznym opracowaniu S. Laing, ktry napisa w 1893 roku: "Nacicia maj ksztat regularnych linii krzywych, a czasami tworz niemal pkola, ktre mona wykona jedynie zamaszystym ruchem rki. Na zewntrznej, wypukej stronie koci, do ktrej pod naciskiem przyoono ostr krawd, wida wyranie powierzchni naci. Na wewntrznej stronie naci widoczna jest nieobrobiona, przetarta powierzchnia. Mikroskopowe badanie ladw potwierdza te obserwacje i nie pozostawia adnych wtpliwoci, e nacicia musiay zosta wykonane takim narzdziem, jak n krzemienny, ktry trzymano ukonie i przyoono ze znaczn si do koci, gdy bya jeszcze wiea. Nacinane i amane koci - pocztek oszustwa 23 Zupenie tak jak barbarzyca robiby to tnc miso przy oddzielaniu go od osadzonego na mielinie wieloryba. Identyczne nacicia mona wykona na wieej koci noem krzemiennym i w aden inny, znany czy wymylony sposb. Wydaje si, wic, e zaprzeczanie istnieniu czowieka w okresie trzeciorzdu wynika bardziej z upartego uprzedzenia ni z naukowego sceptycyzmu, jeli mielibymy opiera si tylko na tym konkretnym przykadzie. Ilustracja 2.l Zb Carcharodon megalodon wielkiego, biaego rekina z epoki phocenu. Wspczesny autorytet w tej dziedzinie Lewis Binford stwierdzi: "Jest mao prawdopodobne, aby osoba badajca zmodyfikowane koci nie odrnia ladw naci pozostawionych przez czowieka, uywajcego narzdzi podczas wiartowania czy wycinania patw misa, od znakw powstaych w wyniku dziaania zwierzt". Jednak zby rekinw (Il. 2.l) s ostrzejsze ni u ldowych ssakw misoernych, na przykad wilkw, i mog pozostawi na koci lady, ktre przypominaj znaki wykonane narzdziami tncymi. Po zbadaniu skamieniaych koci wieloryba z kolekcji paleontologicznej Muzeum Historii Naturalnej w San Diego Ilustracja 2.2. Rowki i krawdzie powstae w wyniku dziaania obkowanego zebu rekina, poruszajcego si w poprzek powierzchni koci wieloryba, krawdzi zba rekina. 24 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Na koci dostrzeglimy rwnie lady skrobania (Il. 2.2). Mogy one powsta wskutek uderzenia zba, ktry zelizgn si z koci i swoj krawdzi skroba raczej jej powierzchni, ni wcina si w ni. Majc na uwadze powysze ustalenia, ponownie naleaoby zbada plioce-skie koci wieloryba z Woch, aby ostatecznie rozstrzygn, czy znajdujce si na nich znaki s ladami

zbw rekina czy te nie. lady rwnolegych krawdzi i rowkw na powierzchniach skamieniaoci byyby niemal pewnym znakiem ataku rekina bd zjadaniem przez niego padliny. Jeeli dokadne badanie gbokich, V-ksztatnych naci uwidocznioby rwnolege, podune prki, to take naleaoby potraktowa je jako lad zbw rekina. Naszym zdaniem, nacicia wykonane ostrzami krzemiennymi (bd kamiennymi) najprawdopodobniej nie bd miay postaci rwnolegych prkw, jak w przypadku dziaania zbw rekina. Halitherium z Pouance, Francja W 1876 roku L. Bourgeois wywoa wielk sensacj, kiedy na spotkaniu w Paryu przedstawi czonkom Midzynarodowego Kongresu Antropologii i Archeologii Prehistorycznej ko, Halitherium, ktra nosia znaki wygldajce na nacicia wykonane rk czowieka (Il. 2.3). Halitherium jest wymar krow morsk - wodnym ssakiem z rzdu Szreni. Skamieniae koci Halitherium zostay odkryte przez Abbe Delaunaya w osadach w Barriere, w pobliu Pouance w pnocno-zachodniej Francji. Delaunay nie kry swego zdziwienia, gdy zobaczy na fragmencie koci ramiennej wiele ladw naci. Ich powierzchnia wygldaa jak pozostaa cz znaleziska i atwo byo je odrni od pkni, ktre nastpiy niedawno. wiadczyo to o tym, i nacicia pochodziy z bardzo odlegych czasw. Sama skamieniaa ko znajdowaa si w nienaruszonej warstwie mioceskiej, co datowao znaki na t sam epok geologiczn. Ponadto gboko i ostro naci wskazyway, e wykonano je zanim ko ulega fosylizacji. Niektre znaki wyglday tak, jakby powstay w wyniku dwch oddzielnych, przecinajcych si uderze. Nawet de Mortiiiet przyzna, i trudno sdzi, aby nacicia te byy efektem procesw geologicznych - tarcia lub ciskania. Jednak gwnie z powodu mioceskiego wieku warstwy, w ktrej odkryto znaleziska, odrzuci moliwo, e znaki te s produktem dziaania istot ludzkich. W 1883 roku napisa: "Nacicia te pochodz ze zbyt odlegego okresu, aby mogy by dzieem czowieka". Ponownie mamy, wic do czynienia z interpretacj faktw pod wpywem teoretycznych uprzedze. Jak zobaczymy, niestety czsto ma to miejsce w badaniach nad znalezionej w mioceskiej warstwie w Pouance, materiaem paleoantropologicznym we Francji, czy te archeologicznym San Valentino, Wochy . Ilustracja 2.3. Nacicia na koci Halitherium Nacinane i amane koci - pocztek oszustwa 25 W 1876 roku na spotkaniu Geologicznego Komitetu Woch M. A. Ferretti zaprezentowa skamienia ko zwierzc, ktra nosia "tak oczywiste lady dziaania czowieka, i nie ma adnych wtpliwoci odnonie ich charakteru". Naleaa ona do sonia bd nosoroca i zostaa odkryta w San Valentino we Woszech, w warstwach datowanych na faz Astian (pny pliocen). Na szczeglne zainteresowanie zasugiwa niemal okrgy otwr znajdujcy si w miejscu najwikszej szerokoci koci. Zdaniem Ferrettiego nie powsta on w wyniku dziaania miczakw czy te skorupiakw. W nastpnym roku Ferretti przedstawi Komitetowi Geologicznemu kolejn ko, ktra nosia lady ludzkiego dziaania. Znaleziono j w San Ruffino, w warstwie niebieskiej gliny plioceskiej pochodzcej rwnie z fazy Astian. Wygldaa tak, jakby czciowo przepiowano j na jednym kocu i nastpnie zamano. Na konferencji naukowej zorganizowanej w 1880 roku G. Bellucci z Woskiego Towarzystwa Antropologii i Geografii zwrci uwag na nowe odkrycia, jakich dokonano w San Valentino i Castello delie Form w pobliu Perugii. Obejmoway one koci zwierzt z naciciami i ladami po uderzeniach narzdziami kamiennymi, zwglone koci oraz krzemienne odupki. Wszystkie te znaleziska odkryto w glinach plioceskich pozostaych po dawnym jeziorze. W

glinach tych znaleziono faun charakterystyczn dla obszarw nad rzek Arno. Zdaniem Bellucciego odkryte skamieniaoci i artefakty udowodniy istnienie czowieka w epoce pliocenu. Clermont-Ferrand, Francja U schyku XIX wieku Muzeum Historii Naturalnej w Clermont-Ferrand we Francji otrzymao ko udow Rhinoceros paradoxus, na ktrej znajdoway si obienia. Okaz ten znaleziono w Gannat w sodkowodnym wapieniu zawierajcym skamieniaoci zwierzt typowych dla rodkowego miocenu. Cz naukowcw uznaa, e zaobserwowane rowki s ladami zbw zwierzt. Gabriel de Mortiiiet nie zgodzi si jednak z t interpretacj, proponujc swe zwyke wyjanienie. W jego opinii znaki na koci powstay wskutek nacisku kamieni przemieszczanych pod wpywem cinienia geologicznego. Jednak opis ladw, przedstawiony przez samego de Mortiiieta, poddaje w wtpliwo t hipotez. Nacicia znajdoway si na kocu koci, w pobliu powierzchni stawowej. Wedug Lewisa Binforda, wspczesnego specjalisty w dziedzinie bada nad nacinanymi komi, jest to miejsce, gdzie zwykle znajduje si lady po wiar-towaniu ciaa zwierzcia. De Mortiiiet stwierdzi rwnie, e znaki maj ksztat "rwnolegych rowkw, nieco nieregularnych, poprzecznych do osi koci". Badania Binforda wykazay natomiast, e "nacicia wyobione narzdziami kamiennymi s najczciej wykonywane piujcym ruchem rld i maj posta krtkich, czsto powtarzajcych si, lecz w przyblieniu rwnolegych znakw". 26 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Rzebiona muszla z formacji Red Crag, Anglia W raporcie dostarczonym w 1881 roku Brytyjskiemu Towarzystwu Postpu Nauki H. Stopes, czonek Towarzystwa Geologicznego, opisa muszl, na ktrej wy-rzebiono prosty wizerunek ludzkiej twarzy. Odkryto j w warstwach formacji Red Crag, datowanej na 2-2,5 mln lat. Marie C. Stopes, crka odkrywcy, przekonywaa w artykule zamieszczonym w The Geological Magazine (1912), e rzebiona muszla nie moe by przedmiotem oszustwa: "Rysy twarzy maj tak samo intensywnie czerwono-brzow barw, co pozostaa cz powierzchni muszli. Jest to o tyle wane, e gdy zaczyna si zdrapywa powierzchni muszli z Red Crag, poniej barwnika pojawia si biay kolor. Rozpatrywana muszla jest poza tym tak delikatna, i jakakolwiek prba zarysowania jej doprowadziaby do jej cakowitego zgniecenia". Wedug standardowych pogldw paleoantropologicznych wyroby sztuki tego typu pojawiy si dopiero w czasach czowieka z Cro-Magnon, a wic w pnym plejstocenie, okoo 30 000 lat temu. Narzdzia kociane poniej formacji Red Crag, Anglia Na pocztku XX wieku J. Reid Moir, odkrywca wielu narzdzi krzemiennych, ktre podwaaj dominujce dzi opinie o pochodzeniu czowieka (zob. rozdz. 3), opisa "seri zmineralizowanych narzdzi kocianych prymitywnego typu, odkrytych poniej podstawy Red Crag i Coralline Crag w Suffolk". Wedug obecnych szacunkw najwysza warstwa utworu Red Crag we wschodniej Anglii stanowi granic midzy pliocenem a plejstocenem i jest datowana na okoo 2-2,5 mln lat. Starsza formacja Coralline Crag pochodzi z pnego pliocenu i ma przynajmniej 2,5-3 mln lat. Ilustracja 2.4. Trzy narzdzia kociane z warstwy detrytusu lecej poniej Coralline Crag, ktra zawiera materiay z okresu rozcigajcego si od pliocenu do eocenu. Narzdzia te mogy, wic mie od 2 do 55 mln lat.

Nacinane i lamane koci - pocztek oszustwa 27 Warstwy detrytusu26 lece poniej Red Crag i Coralline Crag zawieraj materiay z okresu rozcigajcego si od pliocenu do eocenu. Znalezione tam artefakty mog mie, zatem od 2 do 55 mln lat. Cz znalezisk Moira posiadaa trjktny ksztat (Il. 2.4). W swoim raporcie Moir stwierdzi: "Wszystkie te okazy uksztatowano z szerokich, paskich i cienkich kawakw koci, najprawdopodobniej fragmentw duych eber, ktre przeamano i w ten sposb otrzymano ostateczny ksztat. Uzyskano go narzdziem tncym. Ilustracja 2.5. Przekrj fragmentu nacinanego drewna z Cromer Forest Bed. Strzaka wskazuje Lini cicia, najprawdopodobnie dziki amaniu koci w poprzek ich naturalnego ziarna. lad po pierwszym naciciu wykonanym Moir przeprowadzi eksperymenty i doszed do wniosku, e znalezione okazy s "niewtpliwymi wytworami czowieka". Jego zdaniem trjktne fragmenty koci wieloryba z warstw poniej Coralline Crag mogy by uywane jako ostrza wczni. Moir znalaz rwnie ebra wieloryba, z ktrych opracowano27 narzdzia z ostrzami. Podobnie jak inni badacze Moir odkry take nacinane koci oraz narzdzia kociane na rnych poziomach utworu Cromer Forest Bed - w warstwach od najmodszych do najstarszych. Najmodsze poziomy tej formacji geologicznej maj okoo 0,4 min lat, najstarsze - przynajmniej 0,8 mln lat, a wedug niektrych wspczesnych naukowcw nawet l,75 mln lat. Moir opisa ponadto ko odkryt przez pana Whincoppa z Woodbridge w Suffolk, ktry mia w swojej prywatnej kolekcji "fragment skamieniaego ebra, przecitego czciowo na obu kocach". Pochodzi on z warstwy detrytusu lecej poniej utworu Red Crag i, jak powiedzia Moir, "zarwno odkrywca, jak i zmary Wielebny Osmond Fisher uznawali go za dowd dziaania czowieka". lady cicia s zupenie nieoczekiwane na koci z tej epoki. S. A. Notcutt znalaz take w Cromer Forest Bed w Mundesley fragment citego drewna. Wikszo warstw w Mundesley datowana jest na okoo 0,4-0,5 mln lat. Analizujc to znalezisko, Moir powiedzia: "Paski koniec drewna wykonano poprzez przycicie go ostrym krzemieniem. W jednym miejscu linia cicia zostaa poprawiona (Il. 2.5), podobnie jak czsto bywa to konieczne, kiedy zaczyna si ci drewno pi stalow [...].
26 27

Zwanego te tryptonem. Inaczej obrobiono.

28 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Zaostrzony koniec jest nieco zaczerniony, wydaje si, e wskutek opalania go ogniem. By moe mamy tu do czynienia z prymitywnym kijem do podkopywania korzeni" Cho w myl dzisiejszych pogldw ewolucyjnych istnieje niewielka szansa, e istoty w typie Homo erectus yy w Anglii w trakcie formowania si Cromer Forest Bed, poziom technologicznego zaawansowania, o ktrym wiadczy odkryte narzdzie drewniane, przypomina umiejtnoci Homo sapiens sapiens. W rzeczywistoci trudno nawet sobie wyobrazi, w jaki sposb taki rodzaj cicia mona byo wykona narzdziami kamiennymi. Mae krzemienne wiry, zamocowane w drewnianym uchwycie, nie zostawiyby wyranego ladu nacicia widocznego na okazie, poniewa drewniana rczka byaby szersza ni krzemienne zbki. Takim narzdziem nie udaoby si wyci wskiego rowka. Poza tym tnce ostrze wykonane jedynie z kamienia byoby wyjtkowo kruche i ulegoby niewtpliwie zniszczeniu przed zakoczeniem pracy (samo wykonanie tego typu ostrza stanowioby ju

spore osignicie). Wydaje si, wic, e tylko metalow pi mona ci drewno w zaobserwowany sposb. Oczywicie istnienie takiego narzdzia 0,4-0,5 mln lat temu jest cakowit anomali na tle wspczesnych pogldw naukowych. Naley zwrci uwag na fakt, e nacinane koci, narzdzia kociane i inne artefakty z formacji Red Crag i Cromer Forest Bed s bardzo rzadko wspominane w standardowych podrcznikach i opracowaniach na temat dziejw czowieka. Jest to zwaszcza godne uwagi w przypadku znalezisk z Cromer Forest Bed, z ktrych wikszo, biorc pod uwag ich chronologi, znajduje si na granicy akceptowanej przez oficjaln nauk wersji wydarze. Puapka, na stonia z Dewlish, Anglia Osmond Fisher, czonek Towarzystwa Geologicznego, odkry interesujcy element w krajobrazie Dorsetshire w Anglii - puapk na sonia z Dewlish. Fisher powiedzia w The Geological Magazine (l 912): "Rw zosta wykopany w utworze kredy i mia okoo 3,7 m gbokoci oraz szeroko, ktra umoliwiaa czowiekowi swobodne przejcie wzdu niego. Nie znajduje si on na linii jakiegokolwiek naturalnego zaamania terenu, co potwierdza rozkad warstw krzemienia po obu stronach rowu. Podstaw wykopu stanowia nienaruszona brya kredy. Jeden z jego kocw i boki byy pionowe. Drugi koniec rowu otwiera si ukonie na stromym stoku doliny W wykopie znaleziono wiele szcztkw Elephas meridionalis, lecz adnych innych skamieniaoci [...] moim zdaniem, zosta on wykopany przez czowieka w pnym pliocenie jako puapka na sonie". Elephas meridionalis, inaczej "so poudniowy", y w Europie 1,2-3,5 mln lat temu. Koci znalezione w Dewlish mogy, wic pochodzi z wczesnego plejstocenu, lecz mimo to mona je rwnie datowa na pny pliocen. Dostpne fotografie pokazuj, e pionowe ciany rowu byy starannie obrobione, jak gdyby przy pomocy duego duta. W swoim sprawozdaniu, Fisher powoa si na relacje o prymitywnych myliwych wspczesnych czasw, ktrzy wykorzystuj podobne wykopy.

Nacinane i amane koci - pocztek oszustwa 29 Jednak dalsze prace wykopaliskowe przeprowadzone przez Dorset Fieid Ciub, jak doniesiono w krtkiej notatce zamieszczonej w Natur, prestiowym czasopimie naukowym (16 padziernika 1914 r.), wykazay, e "zamiast koczy si ostatecznie poziom podstaw, rw dzieli si ku doowi na szereg gbokich, wskich kanaw wydronych w kredzie". Staroytni ludzie mogli, zatem wykorzysta naturalne, mae szczeliny w bloku kredy, aby otworzy wikszy wykop. Warto byoby przebada znalezione w rowie koci sonia w poszukiwaniu ladw po naciciach. Fisher dokona jeszcze jednego interesujcego odkrycia. W artykule z 1912 roku napisa: "Kopic w poszukiwaniu skamieniaoci w warstwach eoce-skich Barton Cliff, znalazem fragment substancji przypominajcej agat o powierzchni okoo 25 cm2 i 6 cm gruboci [...]. Przynajmniej na jednej stronie tego znaleziska widoczne byy znaki, ktre, moim zdaniem, stanowiy lady po obrbce. Dziki niej nadano mu dokadnie kwadratowy ksztat. Okaz ten znajduje si obecnie w Sedgwick Museum w Cambridge". Agat jest zbitym, czarnym, byszczcym wglem, ktry daje si atwo polerowa i czsto uywa si go do wyrobu biuterii. Epoka eocenu datowana jest na okoo 38-55 mln lat temu. Podsumowanie Jest rzecz cakiem niezwyk, e tak wielu powaanych naukowcw z XIX wieku i pocztkw naszego stulecia niezalenie od siebie, wielokrotnie donosio, e znaki znajdywane na kociach i muszlach pochodzcych z formacji geologicznych datowanych na miocen, pliocen bd wczesny plejstocen wskazuj na dziaanie czowieka. Wrd badaczy wysuwajcych takie opinie byli:

Desnoyers, de Quatrefages, Ramorino, Bourgeois, Delaunay i wielu innych. Czy padli oni ofiarami oszustw? By moe tak. Jednak lady naci na skamieniaych kociach nie wydaj si tak inspirujce i atrakcyjne, aby uczyni je przedmiotem mistyfikacji. A moe wymienieni wyej badacze ulegli wyjtkowemu zaburzeniu umysowemu, jakie cechowao XIX wiek i pocztki naszego stulecia? A moe dowody istnienia pierwotnych myliwych wystpuj rzeczywicie w duej liczbie na pozostaociach fauny z pliocenu i wczeniejszych epok? Przyjmujc, e takie dowody faktycznie istniej, mona by zapyta, dlaczego nie znajduje si ich dzisiaj. Odpowied jest prosta - nikt ich dzi nie poszukuje. wiadectwa celowej pracy czowieka pozostawione na koci atwo mog umkn uwadze naukowca, ktry nie stara si ich szuka. Jeeli paleo-antropolog jest przekonany, e istoty ludzkie wytwarzajce narzdzia nie istniay na przykad w rodkowym pliocenie, nie naley si spodziewa, i powici on duo uwagi charakterowi znakw znajdujcych si na skamieniaych kociach z tego okresu.

Rozdzia3 3 ____________ Eolity - kontrowersyjne kamienie Obok nacinanych i amanych koci dziewitnastowieczni naukowcy odkryli w warstwach wczesnoplejstoceskich, plioceskich, mioceskich, a nawet starszych wiele kamiennych narzdzi oraz broni. O znaleziskach tych donoszono w znanych czasopismach naukowych i dyskutowano na naukowych konferencjach. Jednak dzi prawie nikt o nich sysza. Cae kategorie zabytkw znikny z pola widzenia. Tymczasem udao si nam odkry obszerny zbir takich "pochowanych" znalezisk. Przegld zabytkw, ktry przedstawiamy poniej, umoliwi nam podr ze wzgrz Kentu w Anglii do doliny Irrawady w Birmie. Badacze z koca XIX wieku odkryli cae przemysy28 narzdzi kamiennych, ktre na tle dzisiejszych pogldw ewolucyjnych stanowi chronologiczne anomalie. Przemysy te mona podzieli na trzy typy: (l) eolity29, (2) proste narzdzia paleolityczne oraz (3) rozwinite narzdzia paleolityczne i neolityczne. Wedug niektrych naukowcw eolity, czyli artefakty zwiastujce powstanie czowieka, to kamienie, ktre w naturalny sposb posiadaj krawdzie przystosowane do celowego wykorzystywania. Byy one wybierane przez istoty rozumne z naturalnych skupisk kamieni i uywane jako narzdzia bez dodatkowej ich modyfikacji lub po niewielkiej obrbce. Niewprawne oko czsto nie jest w stanie odrni eolitycznych narzdzi kamiennych od naturalnie pknitych ska, lecz specjalici opracowali kryteria suce do identyfikacji znajdujcych si na nich ladw intencjonalnej obrbki bd oznak uytkowania. Aby dany okaz zaklasyfikowa jako eolit, naley przedstawi przynajmniej lady uytkowania. W przypadku bardziej wyszukanych narzdzi kamiennych, okrelanych jako proste narzdzia paleolityczne, lady intencjonalnej obrbki s bardziej oczywiste i obejmuj prby uksztatowania caoci kamienia w rozpoznawalny ksztat narzdzia.
28

W archeologii - due zespoy narzdzi cechujcych si identycznymi bd zblionymi parametrami (takimi jak ksztat, jako obrbki, rozmiary, sposb uytkowania itp.). Mimo rnych uj specjalistycznych pojcie przemystu u konwencji popularnonaukowej mona uzna za tosame z okreleniem "kultura archeologiczna" - termin ten jest bardziej znany poza wskim gronem specjalistw (w archeologii dopiero grupa przemystw tworzy kultur archeologiczn). 29 Termin ten jest dzi w archeologii polskiej praktycznie nie stosowany.

32 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Pytania dotyczce takich odkry koncentruj si gwnie na waciwym okreleniu ich wieku. Nasz trzeci typ artefaktw, rozwinite narzdzia paleolityczne i neolityczne, odnosi si do znalezisk kamiennych, ktre w kontekcie teorii o ewolucji czowieka stanowi chronologiczne anomalie, a mimo to przypominaj bardzo dobrze obrobione, czy wrcz wygadzone narzdzia, wchodzce w skad standardowych przemysw kamiennych pnego paleolitu i neolitu. Dla wikszoci badaczy eolity byyby najstarszymi narzdziami, po ktrych pojawiy si narzdzia paleolityczne i neolityczne. Jednak my bdziemy uywa tych terminw, okrelajc gwnie poziom wykonania danego artefaktu. Naszym zdaniem, nie jest, bowiem moliwe datowanie narzdzi kamiennych jedynie na podstawie ich jakoci30. Eolity z Paskowyu Kent, Anglia Mae miasteczko Ightham na Paskowyu Kent ley okoo 44 km na poudnio-wy-wschd od Londynu. W epoce wiktoriaskiej Benjamin Harrison mia tutaj swj sklep spoywczy. W czasie dni wolnych od pracy wdrowa po pobliskich wzgrzach i dolinach zbierajc narzdzia kamienne, ktre przez dziesiciolecia budziy kontrowersje wrd spoecznoci naukowej, cho obecnie dawno ju o nich zapomniano. Harrison wykona du cz swojej pracy przy bliskiej pomocy Sir Johna Prestwicha znanego angielskiego geologa, ktry mieszka w pobliu. Regularnie korespondowa rwnie z innymi naukowcami zaangaowanymi w badania paleoantropologiczne. Dokadnie katalogowa swe znaleziska i nanosi na map, zgodnie z przyjtymi procedurami postpowania. Pierwszymi odkryciami Harrisona byy wygadzone, kamienne artefakty w typie neolitycznym. Wedug wspczesnych pogldw kultury neolityczne datuj si jedynie na okres ostatnich 10 000 lat. Towarzyszy im rolnictwo oraz ceramika. Harrison odnalaz narzdzia neolityczne rozproszone na powierzchni ziemi wok paleoliwyu Kent. Ilustracja 3. l. Eolit z Paskotham. Zacz take znajdywa artefakty, Ightyczne w staroytnych wirach rzecznych. Cho narzdzia paleolityczne s mniej obrobione ni artefakty neolityczne, atwo je rozpozna jako produkty dziaania czowieka.
30

Taki zabieg stosuje si jednak czsto. Jest to tzw. metoda typologiczna - metoda datowania wzgldnego (okrelajcego jedynie, ktre znalezisko jest starsze, a ktre modsze) oparta na ewolucyjnym zaoeniu, ze jako zabytkw ulgaa cigej poprawie w miar upywu czasu. W ten sposb im prymitywniejsza forma (jako wykonania) danego znaleziska, tym jest ono starsze, i odwrotnie. Eolity - kontrowersyjne kamienie 33

Ilustracja 3.2. Artefakty z Paskowyu Kent okrelone przez Sir Johna Prestwicha jako narzdzia paleolityczne. Prestwich opisa okaz z lewej strony, znaleziony w Bower Lane, jako ostrze wczni o prostej obrbce. Ile lat miay te paleolityczne narzdzia? W opinii Prestwicha i Harrisona cz kamiennych artefaktw znalezionych w pobliu Ightham pochodzia z pliocenu. Dwudziestowieczni geolodzy, na przykad Francis H. Edmunds z Geological Survey of Great Britain, rwnie stwierdzili, e wiry, w ktrych odkryto wiele narzdzi, naley datowa na t sam epok. Zdaniem Hugo Obermaiera, czoowego paleoantropologa z pocztkw naszego stulecia, krzemienne artefakty Harrisona z Paskowyu Kent pochodziy ze rodkowego pliocenu.

Pno- czy rodkowoplioceskie datowanie tych narzdzi oznaczaoby, e miay one 2-4 mln lat. Natomiast najwczeniejsze akceptowane obecnie narzdzia z Anglii maj okoo 0,4 mln lat i s przypisywane Homo erectus. Wrd artefaktw paleolitycznych znalezionych przez Benjamina Harrisona na Paskowyu Kent byy narzdzia, ktre reprezentoway jeszcze bardziej prymitywny poziom kultury Okrela sieje mianem eolitw, czyli kamieni zwiastujcych powstanie czowieka (Il. 3.1). Artefakty paleolityczne, cho w pewnym stopniu proste w swym wygldzie, byy obszernie obrabiane, tak, aby przybray ostateczny ksztat narzdzia czy te broni (Il. 3.2). Eolity stanowiy jednak naturalne, krzemienne odupki, na ktrych widoczny by jedynie krawdziowy retusz. Takie narzdzia s do dzisiaj uywane przez prymitywne plemiona, zamieszkujce rne czci wiata. Naturalnie uksztatowany odupek kamienny wybiera si spord napotkanych kamieni, obrabia jedn z jego krawdzi i uywa nastpnie jako skrobacza bd nacinaka. Przeciwnicy odkry Harrisona twierdzili, e znalezione przez niego eolity stanowi jedynie wymys jego wyobrani i s zwykymi kawakami krzemienia. Jednak zdaniem Lelanda W. Pattersona, wspczesnego autorytetu w dziedzinie bada nad narzdziami kamiennymi, istnieje moliwo odrnienia nawet bardzo prostej obrbki intencjonalnej od efektw dziaania natury. 34 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka "Byoby trudno - powiedzia Patterson - wyobrazi sobie, w jaki sposb przypadkowa sia mogaby spowodowa jednolity i skierowany "w t sam stron retusz wzdu znacznej dugoci krawdzi odupka". Narzdzia z regularn obrbk, ograniczon do jednej strony powierzchni, stanowiy du cz eolitw Harrisona. Wedug kryterium Pattersona naleaoby je zaakceptowa jako wyroby czowieka. 18 Wrzenia 1889 roku A. M. Beli, czonek Towarzystwa Geologicznego, napisa do Harrisona: "Wydaje si, e co wicej ni tylko przypadkowe tarcie spowodowao jednolit, cho bardzo prost obrbk [...] podtrzymuj t konkluzj z ca stanowczoci". 2 listopada 1891 roku Alfred Russell Wallace, jeden z najbardziej sawnych naukowcw swoich czasw, zoy niespodziewan wizyt Benjaminowi Har-risonowi w jego sklepie spoywczym w Ightham. Harrison pokaza Wallace'owi kolekcj narzdzi kamiennych i niektre miejsca ich odkrycia. Wallace uzna autentyczno artefaktw i poprosi Harrisona, by napisa dokadny raport na ich temat. Sir John Prestwich, jeden z czoowych autorytetw w badaniach nad narzdziami kamiennymi, rwnie zaakceptowa znaleziska Harrisona jako autentyczne. Odpowiadajc na zarzut, e eolity s raczej produktami natury ni artefaktami, Prestwich powiedzia w 1895 roku: "Cho od badaczy, ktrzy wyraali t opini dano, by przedstawili takie naturalne okazy, nie byli oni w stanie, mimo e od tego czasu miny prawie trzy lata, zaprezentowa nawet jednego kamienia tego rodzaju [...]. Dziaanie pyncej wody, ktra posiada odpowiedni si, powoduje cieranie wszystkich ostrych krawdzi krzemienia i redukowanie go do mniej lub bardziej zaokrglonego otoczaka". W innym artykule, opublikowanym w 1892 roku, Prestwich dokona wanej obserwacji: "Nawet dzi prymitywna obrbka narzdzi, jaka cechuje na przykad rdzennych mieszkacw Australii, pokazuje, e woony wysiek nie jest tu wikszy czy odmienny od widocznego na wczesnopaleolitycznych okazach - oczywicie wtedy, gdy wspczesne artefakty pozbawi si oprawy". Biorc pod uwag powysz opini, nie musimy przypisywa eolitw Harrisona prymitywnym hominidom. Skoro znaleziska te s niemal identyczne z narzdziami kamiennymi wykonywanymi obecnie przez ludzi, by moe zostay wytworzone na terenie Anglii w rodkowym czy te pnym pliocenie rwnie przez czowieka. Podobnie mogo

by w przypadku narzdzi paleolitycznych. Jak zobaczymy w rozdziale 7 dziewitnastowieczni naukowcy dokonali w warstwach plioceskich odkry w peni ludzkich szcztkw szkieletowych. Co ciekawe, wspczeni eksperci przyjmuj za autentyczne artefakty znaleziska, ktre cakowicie przypominaj eolity Harrisona. Na przykad narzdzia otoczakowe i odupkowe z niszych poziomw Wwozu Olduwai (Il. 3.3) s wyjtkowo sabo obrobione, a mimo to uczeni nie wtpi w ich intencjonalny charakter. Eolity - kontrowersyjne kamienie 35

Ilustracja 3.3. U gry: Narzdzia kamienne z Wwozu Olduwai, Aryka Wschodnia. U dou: Narzdzia odkryte przez Benjamina Harrisona na Paskowyu Kent, Anglia. Niektrzy krytycy eolitw z Paskowyu Kent stwierdzili, e nawet, jeli s one wyrobami istot ludzkich, nie pochodz z pliocenu. Mogy dosta si do wirw pliocesidch cakiem niedawno. Aby rozstrzygn spr dotyczcy ich wieku, Towarzystwo Brytyjskie, prestiowe stowarzyszenie naukowe, sfinansowao prace wykopaliskowe w obrbie wyszego poziomu wirw na terenie paskowyu, a take w innych miejscach w pobliu Ightham. Celem tych bada byo ostateczne udowodnienie, e eoli-ty znajdywano nie tylko na powierzchni ziemi, lecz rwnie in situ31, gboko w plioceskich, preglacjalnych32 wirach. Harrisonju wczeniej znalaz niektre artefakty in situ (cz z nich pochodzia z jam supowych), lecz dopiero wykopaliska finansowane przez szanowane towarzystwo naukowe miay rozstrzygn ten problem. Na kierownika bada wybrano samego Harrisona, ktry pracowa pod nadzorem grupy naukowcw. Harisson zapisa w swoich notatkach, e odnalaz wiele eolitw in situ, w tym "trzydzieci przekonujcych okazw".
31 32

W miejscu pozostawienia w staroytnoci. Przedlodowcowych.

36 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka W 1895 roku Harrison zosta zaproszony do przedstawienia odkrytych znalezisk na spotkaniu Towarzystwa Krlewskiego. Mimo tej prezentacji, niektrzy naukowcy pozostali sceptyczni. Inni uczeni byli jednak pod duym wraeniem. Wrd tej drugiej grupy badaczy by E. T. Newton, czonek Towarzystwa Krlewskiego i Geological Survey of Great Britain, ktry napisa do Harrisona 24 grudnia 1895 roku: "Niektre narzdzia nosz lady ludzkiego dziaania [...] wykonano je celowo i dlatego moga tego dokona jedyna istota rozumna, jak znamy - czowiek". W 1896 roku zmar Prestwich, lecz mimo braku wybitnego opiekuna, Harrison kontynuowa prace na paskowyu i odpowiada na dalsze zarzuty krytykw. Ray E. Lankester, dyrektor British Museum of Natural History, uzna autentyczno jego eolitw. Mona by wtpi w potrzeb tak szczegowego przedstawiania problemu eolitw Harrisona. Chcemy jednak pokaza, e tego rodzaju znaleziska nie miay zawsze marginesowego, ekscentrycznego charakteru. wiadectwa stanowice anomalie byy do czsto przedmiotem powanych, wieloletnich sporw w najbardziej szanowanych krgach naukowych i miay swoich zwolennikw, ktrzy posiadali takie same kwalifikacje i zajmowali identyczne stanowiska zawodowe jak ich przeciwnicy Prezentujc szczegow relacj na temat sprzecznych ze sob opinii, mamy nadziej, e damy Czytelnikowi szans, by sam odpowiedzia sobie na zasadnicze pytanie - czy odkryte znaleziska odrzucono rzeczywicie z

czysto obiektywnych przyczyn, czy te pominito je w dalszych rozwaaniach i zapomniano po prostu, dlatego, e nie mieciy si w ramach pewnych teorii? Benjamin Harrison zmar w 1921 roku, a jego ciao pochowano na terenie parafialnego kocioa w. Piotra w Ightham. Tablica pamitkowa, umieszczona w pnocnej cianie tej budowli 10 lipca 1926 roku, nosi nastpujc inskrypcj: "KU PAMICI - Benjamin Harrison z Ightham, 1837-1921, waciciel wiejskiego sklepu spoywczego i archeolog, ktrego odkrycia eolitycznych narzdzi krzemiennych wok Ightham umoliwiy rozpoczcie naukowych bada nad dusz histori czowieka". Jednak badania nad dusz histori czowieka, rozpoczte przez odkrycia eolitw na Paskowyu Kent, zostay pochowane razem z Harrisonem. Wydarzenia potoczyy si w zupenie innym kierunku. W latach dziewidziesitych XIX wieku Eugene Dubois odkry i zacz promowa synnego mapoluda33 z Jawy (zob. rozdz., 8). Cho status tego hominida jest niejasny, a z jego szcztkami nie znaleziono adnych narzdzi kamiennych, wielu naukowcw uznao "czowieka jawajskiego" za autentycznego przodka ludzi. Skoro jednak odkryto go w warstwach rodkowoplejstoceskich, nie traktowano ju duej powanie wielu dowodw wiadczcych o istnieniu, hominidw zdolnych do wytwarzania narzdzi we wczeniejszej epoce pliocenu bd miocenu. Okrelenie matpoludy rzadko jest obecnie stosowane w nauce na gruncie polskim, jednak w konwencji popularnonaukowej brak lepszego odpowiednika na opisanie tego typu istot Eolity - kontrowersyjne kamienie 37 W jaki sposb istoty wyrabiajce narzdzia mogy pojawi si na dugo przed swym przypuszczalnym, mapoludzkim przodkiem? Byo to oczywicie niemoliwe. Uznano, wic, e lepiej zignorowa i zapomnie o wszelkich znaleziskach, ktre wykraczaj poza granice teoretycznych zaoe. Odkrycia J. Reida Moim we wschodniej Anglii Nasza podr badawcza zabierze nas teraz na poludniowo-wschodnie wybrzee Anglii, do odkry, jakich dokona Reid Moir, czonek Krlewskiego Instytutu Antropologicznego i prezes Prehistorycznego Towarzystwa Wschodniej Anglii. Rozpoczynajc swoje prace w 1909 roku, Moir znalaz narzdzia krzemienne w utworach geologicznych Red Crag i Coralline Crag, a take w warstwach lecych poniej. Formacja geologiczna Red Crag, gdzie Moir dokona czci swych najbardziej znaczcych odkry, skada si z piaskw muszlowych morza, ktre kiedy wymywao brzegi wschodniej Anglii. W pewnych miejscach poniej Red Crag znajduje si podobna formacja, nazywana Coralline Crag. Po przestudiowaniu wspczesnych sprawozda geologicznych dotarlimy do wieku przynajmniej 2-2,5 mln lat dla utworu Red Crag. Coralline Crag byby, wic jeszcze starszy Poniej tych dwch formacji znajduj si osady detrytu-su, okrelane te jako kociane zoa. Skadaj si one z mieszaniny materiaw - piaskw, wirw, muszli i koci. Materiay te pochodz ze starszych utworw, w tym z eoceskiej formacji London Ciay Reid Moir znalaz w osadach detrytusu, lecych pod utworami Crag, narzdzia kamienne, ktre cechoway si rnym stopniem obrbki intencjonalnej (Il. 3.4). Dochodzc do wniosku, e sabiej obrobione narzdzia pochodz nawet z epoki eocenu, Moir powiedzia: "naley uzna, i historia ludzkoci jest o wiele dusza ni dotychczas przypuszczano". Narzdzia Moira powstay przynajmniej w pnym pliocenie, lecz wedug obecnych pogldw ewolucyjnych nie powinnimy znajdowa ladw czowieka zdolnego do wytwarzania narzdzi 2-3 mln lat temu na obszarze Anglii. Moir uwaa, e wytwrcy jego najstarszych i najprostszych artefaktw musz "reprezentowa wczesn i pierwotn faz w ewolucji ludkiego gatunku".

Ilustracja 3.4. Narzdzie z ostrzem znalezione poniej formacji Red Crag. Okaz ten miat 2,5 mln lat.
33

Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka

Ilustracja 3.5. "Prbny okaz z Norwich". Wedug J. Reida Moira znaleziono go poniej formacji Red Crag w Whitlingham w Anglii. Oznaczony strzak fragment tworzy pracujc cz narzdzia, ktre miao ponad 2,5 min lat.

Jednak nawet wspczesne plemiona wyrabiaj bardzo prymitywne narzdzia kamienne. By moe, zatem nawet najsabiej obrobione artefakty odkryte przez Moira poniej Red Crag zostay wykonane przez istoty bardzo podobne do Homo sapiens sapiens. Same narzdzia, Moira byy przedmiotem gwatownych sporw. Wielu naukowcw uwaao je raczej za produkty si natury ni za efekty dziaania czowieka. Tym niemniej Moir mia wielu wpywowych zwolennikw. Nalea do nich midzy innymi Henri Breuil, ktry osobicie zbada miejsca odkrycia narzdzi, a w kolekcji Moira znalaz kamie do procy, odkryty poniej Red Crag. Kolejnym uczonym popierajcym Moira by Archibald Geikie, szanowany geolog i prezes Towarzystwa Krlewskiego. Odkrycia Moira akceptowa take Sir Ray Lankester, dyrektor British Museum. Wrd znalezionych okazw Lankester wyrni reprezentatywny typ narzdzia, ktre okreli jako rostro-carinate. W ten sposb podkreli dwie zasadnicze cechy artefaktw tego rodzaju. Okrelenie rostro wskazuje na dziobkowaty ksztat pracujcej krawdzi narzdzia, a sowo cari-nate odnosi si do ostrego uwypuklenia, biegncego wzdu czci jego powierzchni grzbietowej. Lankester przedstawi dokadn analiz znaleziska, ktre opisa jako "prbny okaz z Norwich" (Il. 3.5). By to szczeglnie dobry przykad narzdzia typu rostro-carinate. Odkryto go poniej Red Crag w Whitlingham, w pobliu Norwich. Mia ponad 2,5 mln lat. Cechoway go zarwno wyrane oznaki inten-cjonalnej obrbki, jak i bezsporna pozycja stratygraficzna. Lankester napisa w raporcie Krlewskiego Instytutu Antropologicznego z 1914 roku: "Kady, kto jest obeznany z obrbk krzemienia, a take z naturalnym pkaniem kamieni, musi przyzna, e to czowiek dokona obrbki krzemienia z Norwich". Zdaniem Lankestera narzdzia tego typu mogy powsta w mcenie. Wana grupa znalezisk Moira pochodzia z Foxhall, gdzie odkry on narzdzia kamienne (ii. 3.6) w obrbie pnoplioceskiej formacji Red Crag. Artefakty te miay, zatem ponad 2 mln lat. Moir napisa w 1927 roku: "Znaleziska skaday si z pozostaoci warsztatu kamieniarskiego i obejmoway kamieniemotki; rdzenie, z ktrych odbijano odupki; gotowe narzdzia; liczne odupki i kilka wypalonych kamieni, wskazujcych na istnienie w tym miejscu ognisk [...]; jeli synna ludzka szczka z Foxhall pochodzia rzeczywicie z dawnej powierzchni ziemi, przykrytej obecnie gboko poniej utworu Crag i polodowcowego wiru o duej miszoci, moemy ostatecznie stwierdzi, e ci staroytni ludzie nie rnili si zbytnio od nas pod wzgldem cech cielesnych". Eolity - kontrowersyjne kamienie 39 Szczka, o ktrej mwi Moir, ma interesujc histori (zob. rozdz. 7). Niektrzy naukowcy uwaali, e posiada ona tak sam budow, jak szczka wspczesnego czowieka. Niestety skamieniao z Foxhall zagina, a mogaby potwierdzi intencjonalny charakter narzdzi kamiennych pochodzcych z tego samego stanowiska. Jednak nawet, jeli nie bra jej pod uwag, same artefakty wskazuj zdecydowanie na obecno istot ludzkich w Anglii w pnym pliocenie, okoo 2-2,5 mln lat temu.

W 1921 roku amerykaski paleontolog Henry Fairfieid Osborn uzna autentyczno narzdzi Moira i przekonywa, e pochodz one z pliocenu. Stwierdzi rwnie, i dowody na istnienie ludzi w tej epoce "opieraj si teraz na mocnej podstawie w postaci krzemieni z Foxhall, ktre z pewnoci s wytworem czowieka". Zdaniem Osborna obejmoway one wiertniki, narzdzia z ostrzami przypominajce groty strza, skrobacze oraz zgrzeba. Osborn opowiedzia si nie tylko za autentycznoci krzemieni z Foxhall, lecz popar rwnie pozostae badania Moira: "Odkrycie przez J. Reida Moira znalezisk potwierdzajcych istnienie czowieka plioceskiego we wschodniej Anglii otwiera now epok w archeologii [...] dostarcza niewtpliwych dowodw ycia ludzi w poudniowo-wschodniej Brytanii przed kocem epoki pliocenu i nadejciem pierwszego zlodowacenia - ludzi o wystarczajcej inteligencji, aby obrabia krzemienie i krzesa ogie". Ilustracja 3.6. Dwa pnoplioceskie narzdzia kamienne z formacji Red Crag w Foxhall w Anglii (widok z przodu i z tyu). Henry Fairfieid Osborn okreli} znalezisko z lewej strony jako "narzdzie krzemienne z ostrzem i wsk podstaw, obrobione na grnej i dolnej powierzchni, odkryte w Foxhall na gbokoci okoo 5 m. To prymitywny grot strzay, ktry mg by uywany w trakcie polowania". O narzdziu z prawej strony Osborn napisa: "Wiertnik (pergoir) znaleziony w Foxhall na gbokoci okoo 5 m". 40 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka

Kolejnym uczonym, ktry zaakceptowa odkrycia z Foxhall, by Hugo Ober-maier, wczeniej konsekwentny i znany przeciwnik znalezisk eolitycznych. Nalea on do tej grupy naukowcw, ktrzy sdzili, e eolity s produktami si natury, jakie wystpuj rwnie przy wyrobie cementu i kredy. Jednak w 1924 roku napisa: "Odkrycie w Foxhall jest pierwszym posiadanym przez nas wiadectwem istnienia czowieka w trzeciorzdzie". Okres trzeciorzdu rozciga si od eocenu do pliocenu. Moir dokona take odkry w powstaej pniej formacji geologicznej Cro-mer Forest Bed, na terenie Norfolku. Narzdzia z tego utworu miay okoo 0,4-0,8 mln lat. Niektrzy uczeni datuj nisz cz tej formacji nawet na 1,75 mln lat. Wielu naukowcw nadal jednak nie uznawao okazw Moira za autentyczne narzdzia. Ich zdaniem znaleziska te byy wycznie produktami si natury. Na przykad S. Hazzledine Warren stwierdzi, e powstay one w wyniku cinienia geologicznego, ktre miadyo fragmenty krzemienia o twarde pokady kredy. Jako dowd tej hipotezy przedstawi okazy obrobionego kamienia z Bullhead Bed, stanowiska eocesidego na" terenie Anglii. W raporcie z 1920 roku, przedstawionym Towarzystwu Geologicznemu Londynu, w nastpujcy sposb opisa jedno z tych znalezisk (Il. 3.7): "Okaz ten, dobry przykad obrobionego ostrza odupkowego, jest najbardziej zdumiewajcy z caej grupy. Jeeli rozpatrywalibymy go na podstawie jego wasnych, wyranych cech, z dala od towarzyszcych mu elementw oraz okolicznoci odkrycia, trudno byoby kwestionowa jego mustierskie cechy". Musterianjest akceptowanym przemysem narzdzi kamiennych pnego plejstocenu. Warren uwaa, e niemoliwe jest odkrycie narzdzi w warstwach eoceskich. Jednak osoby pozbawione takich uprzedze mog powanie rozwaa wtpliwo, czy Warren nie odkry w rzeczywistoci w warstwach eoceskich Essexu autentycznego narzdzia. Po przedstawieniu przez Warrena raportu Towarzystwu Geologicznemu rozpocza si dyskusja. Jeden z badaczy zwrci uwag na fakt, e w pewnych przypadkach Moir znalaz narzdzia w obrbie trzeciorzdowych warstw osadowych, a nie bezporednio na twardych pokadach kredy, co wykluczao wyjanienie zaproponowane przez Warrena.

Ilustracja 3.7. Hazzledine Warren stwierdzi, e znalezisko to przypomina, mustierskie narzdzia z ostrzami, mimo i sdzi, e jest ono produktem naturalnego odbijania odupkw pod wywem cinienia geologicznego. Cho odkryto je w eoceskiej formacji, mogo by w rzeczywistoci wyrobem czowieka. Eolity - kontrowersyjne kamienie 41 Spr na temat odkry Moira przedstawiono w kocu midzynarodowej komisji naukowcw, ktra miaa wyda ostateczn opini w tej sprawie. Komisja ta, utworzona na prob Midzynarodowego Instytutu Antropologii, skadaa si z omiu wybitnych europejskich i amerykaskich antropologw, geologw oraz archeologw. Poparli oni ustalenia Moira. Doszli do wniosku, e krzemienie z podstawy Red Crag w pobliu Ipswich znajdoway si, w nienaruszonych warstwach, pochodzcych, co najmniej z pliocenu. Natomiast odbijanie odupkw z krzemieni byo, ich zdaniem, bez wtpienia dzieem czowieka. Czonkowie komisji dokonali rwnie czterech wkopw w gb warstwy detrytusu znajdujcej si poniej Red Crag i sami znaleli pi charakterystycznych narzdzi. Miay one przynajmniej 2,5 mln lat, a poniewa pokad detrytusu zawiera materiay ze staroytnej, eoceskiej powierzchni ziemi, artefakty te mogy mie nawet 55 mln lat. Jeden z czonkw komisji, Louis Capitan, stwierdzi: "W podstawie Crag, w nienaruszonych warstwach, znajduj si obrobione krzemienie (sami je zaobserwowalimy). Wykona je jedynie czowiek bd hominid, ktry y w okresie trzeciorzdu. My, prehistorycy, uwaamy ten fakt za cakowicie udowodniony". Zadziwiajcy jest fakt, e gdy komisja przedstawia swoje sprawozdanie, przeciwnicy Moira, w tym Warren, nadal starali si wykaza, i narzdzia krzemienne s produktami cinienia geologicznego. Warren owiadczy, e krzemienie mogy zosta rozkruszone przez gry lodowe napierajce na dno oceaniczne wzdu wybrzea. Jednak nikt nie udowodni, e gry lodowe powoduj powstawanie starannego retuszu i licznych sczkw odbicia, jakie cechoway narzdzia Moira. Ponadto wiele okazw z Red Crag znajdowao si wewntrz osadw, a nie na twardych, skalnych powierzchniach, na ktre mogaby napiera gra lodowa rozkruszajca w ten sposb kamienie. Angielski archeolog J. M. Coles stwierdzi rwnie, e w Foxhall narzdzia wystpuj w warstwach osadu, ktry stanowi powierzchni ldu, a nie zoa play, co dodatkowo wykluczaoby dziaanie gry lodowej. Jednak, gdy Warren przedstawi swoje wyjanienie, spr wygas. Coles napisa w 1968 roku: "To, e [...] wiat nauki nie by w stanie zaakceptowa adnej ze stron bez znacznych wtpliwoci, wyjania zadziwiajc cisz, jaka zapanowaa nad problemem wschodniej Anglii od czasu aktywnego sporu na ten temat". By moe czciowo jest to prawd, lecz istnieje rwnie inne wyjanienie - spoeczno naukowa zdecydowaa, e cisza bdzie lepszym sposobem pozbycia si odkry Moira ni aktywna i gona dyskusja na ten temat. W latach pidziesitych wrd uczonych dominowa ju pogld o wczesno-plejstocesidm, afrykaskim centrum ewolucji czowieka. Z tego wzgldu cige odrzucanie dowodw wiadczcych o teoretycznie niemoliwym, z punktu widzenia zaoe ewolucyjnych, plioceskim wieku istot ludzkich w Anglii, stanowioby pewien problem i by moe wprawiaoby w zakopotanie ewolu-cjonistw, dziaajc jedynie na szkod ich teorii. Obie strony sporu byyby zbyt aktywne. 42 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka wiadoma bd niewiadoma polityka ciszy osigna duy sukces, usuwajc znaleziska Moira z pola widzenia nauki. Nie byo potrzeby spierania si o co, co znajdowao si ju poza wszelkimi rozwaaniami. Niewiele mona byo rwnie zyska bronic czy popierajc te odkrycia.

Coles stanowi wyjtek od zazwyczaj instynktownego negowania znalezisk Moira bd cakowitej ciszy na ich temat. Uwaa on za "niesprawiedliwe odrzucanie caego materiau bez jakichkolwiek bada". Mimo pewnych waha, w raporcie z 1968 roku uzna autentyczno niektrych narzdzi. Cho wikszo wspczesnych naukowcw nie wspomina nawet o odkryciach Moira, w The Ice Ag m Britain B. W. Sparksa i R. G. Westa mona znale rzadko spotykane, oczywicie krytyczne ujcie tego zagadnienia: "Wiele krzemieni pochodzcych z wczesnoplejstoceskich formacji Crag przedstawiano na pocztku tego stulecia jako narzdzia. Mona tu wymieni na przykad krzemienie z Red Crag w pobliu Ipswich, ktrych cz cechowao bifa-cjalne34 odbijanie odupkw oraz tzw. rostrocanates z podstawy Norwich Crag niedaleko Norwich. Wszystkie te znaleziska s obecnie uwaane za produkty natury. Nie speniaj one kryteriw, ktre pozwalaj wyrni artefakt. Dany kamie powinien przedstawia ustalony i regularny typ narzdzia, odkryty w miejscu geologicznie moliwym do zamieszkania, najlepiej z innymi ladami dziaania czowieka (na przykad retuszowaniem narzdzi, zabijaniem zwierzt czy grzebaniem zmarych). Powinien ponadto nosi lady odbijania odupkw z dwch bd trzech kierunkw pod ktem prostym". Sparks i West z Uniwersytetu w Cambridge specjalizuj si w badaniach nad plejstocenem Brytanii. Odpowiadajc krtko na powysze zarzuty, moemy zwrci uwag na fakt, e Moir oraz inni badacze, tacy jak Osborn czy te Capitan, byli w stanie zaklasyfikowa okazy z formacji Crag jako okrelone typy narzdzi (piciaki, wiertniki, skrobacze itd.), porwnywalne z artefaktami, ktre zalicza si do akceptowanych przemysw paleolitycznych, w tym przemysu mustierskiego. Wielu uczonych uwaao stanowisko w Foxhall, gdzie znaleziono rwnie ludzk szczk, za miejsce geologicznie moliwe do zamieszkania. Moir interpretowa je jako obszar pracowni krzemieniarskiej i zauway lady uywania ognia. Odbijanie odupkw z kilku kierunkw pod ktem prostym nie jest natomiast jedynym kryterium, jakie mona zastosowa przy ocenie czy dane znaleziska kamienne byy obrabiane przez czowieka. Mimo to M. C. Burkitt z Uniwersytetu w Cambridge znalaz na niektrych artefaktach Moira lady odbijania odupkw z kilku rnych kierunkw pod ktem prostym. Burkitt zasiada w midzynarodowej komisji badajcej narzdzia Moira w latach dwudziestych. Przychylnie omwi je w swej ksice The Old StoneAge, wydanej w 1956 roku. Burkitt by zwaszcza pod wraeniem stanowiska w Thorington Hali, okoo 3 km na poudnie od Ipswich, gdzie narzdzia krzemienne wydobyto z osadw
34

Narzdzia bifacjalne - z obrbk dwustronn.

Eolity - kontrowersyjne kamienie 43 formacji Crag. "W Thorington Hali muszle skorupiakw z nienaruszonymi wci zawiasami znaleziono tu powyej artefaktw [...] aden jakikolwiek pniejszy ruch wiru, ktry spowodowaby pkanie znajdujcych si tam krzemieni, nie mg mie miejsca, poniewa na pewno doprowadziby do zgniecenia delikatnych zawiasw muszli". Burkitt przedstawi nastpnie szokujc konkluzj na temat narzdzi odkrytych w Red Crag i poniej tego utworu: "Same eolity s w wikszoci o wiele starsze ni pnoplioceskie warstwy, w ktrych je znaleziono. W rzeczywistoci, niektre z nich mog datowa si na czasy preplioceskie". Innymi sowy, Burkitt by gotw zaakceptowa obecno inteligentnych hominidw, zdolnych do wytwarzania narzdzi ponad 5 mln lat temu w Anglii. Znanych jest wiele dowodw, w tym szcztkw szkieletowych, ktre wiadcz, e wspczesny gatunek czowieka istnia przed epok pliocenu, dlatego nie mona wykluczy, i narzdzia Moira, odkryte pod formacjami Crag, zostay rzeczywicie wykonane przez Homo sapiens ponad 5 mln lat temu.

Kolejn osob, ktra popara autentyczno znalezisk Moira by Louis Le-akey W 1960 roku Leakey napisa: "Prymitywne istoty ludzkie yy z pewnoci w Europie w czasie dolnego plejstocenu, dokadnie tak samo jak istniay wwczas w Afryce. Cz okazw z osadw lecych pod utworami Crag nosi lady intencjonalnej obrbki i nie mona ich uwaa jedynie za rezultat dziaania si natury Narzdzia odkryte poniej obu formacji Crag pochodziyby jednake nie z wczesnego (dolnego) plejstocenu, lecz przynajmniej z pnego pliocenu". Dwa synne raporty odrzucajce autentyczno eolitw W paleoantropologii spotykamy czasami raport, ktry wydaje ostatecznie negatywn opini na dany temat. Wykorzystuje si go pniej do odrzucenia niektrych znalezisk. W przypadku europejskich eolitw istniej dwa dobre przykady tego typu prac: sprawozdanie H. Breuila, ktry uzna, e "pseudoeolity" z francuskich formacji eoceskich w Clermont (Oise) zostay uksztatowane przez cinienie geologiczne oraz praca A. S. Barnesa, gdzie autor stara si wykaza naturalne pochodzenie przemysw eolitycznych poprzez statystyczn analiz ktw podstawy uderze. W 1910 roku Henri Breuil przeprowadzi badania, ktre jak mniema, poo kres sporowi o eolity. W swym czsto cytowanym przez innych badaczy raporcie mwi on o odkryciu krzemieni przypominajcych narzdzia kamienne w formacji Thanetian w Belle-Assise, w pobliu Clermont we Francji. Utwr ten pochodzi z wczesnego eocenu, co datuje znaleziska na okoo 50-55 mln lat. Jednak Breuil nie mg sobie wyobrazi istot ludzkich yjcych w eocenie. W jaki sposb powstay, wic odkryte krzemienie? W trakcie wykopalisk Breuil odkry kilka fragmentw krzemienia, obok ktrych znajdoway si odupki. Cz z tych odupkw posiadaa sczki odbicia, inne nosiy lady odbijania kolejnych odupkw, co przypominao retuszowanie. Zdaniem Breuila przyczyn tych wszystkich zmian byo po prostu cinienie geologiczne.

44

Zakazana archeologia - ukryta historia cztowieka

Czy cinienie geologiczne moe rzeczywicie spowodowa zaobserwowane przez Breuila zmiany? Leland W Patter-son, wspczesny autorytet w zakresie bada nad narzdziami kamiennymi, twierdzi, e odupki powstae w wyniku dziaania cinienia bardzo rzadko posiadaj sczki odbicia. Wymaga to zwykle celowego, bezporedniego uderzania. Do zilustrowania swych bada Breuil wybra prawdopodobnie najlepsze odupki, jakie znalaz tu obok macierzystego bloku krzemiennego (Il. 3.8). Jednak lady po odbijaniu z nich kolejnych odupkw i retuszowaniu s tu o wiele mniej wyrane ni na rdzeniach i odupkach, ktre sam poda jako przykady "pseudo-eolitw" (Il. 3.9). Ilustracja 3.8. Odupki usunite od macierzystych blokw krzemiennych wskutek dziaania cinienia geologicznego, znalezione przez Henri Breuila w eoceskiej formacji w Clermont (Oise), we Francji. Zdaniem Breuila odkrycia tego typu wykazay, e eolity nie s wyrobami istot ludzkich. Breuil stwierdzi, e wszystkie zaobserwowane zmiany s efektem dziaania cinienia geologicznego. Jego opinia byaby jednak tylko wwczas uzasadniona, gdyby w pobliu macierzystych bry krzemiennych znalaz odupki pochodzce od bardziej obrobionych eolitw, a tego nie zdoa wykaza. Sabo argumentw Breuila staje si jeszcze bardziej widoczna, kiedy rozwaymy znaleziska okrelone przez niego jako "dwa naprawd wyjtkowe okazy, co, do ktrych nie ma wtpliwoci, e zostay znalezione w obrbie osadw".

Ilustracja 3.9. Znaleziska okrelone przez Breuila jako "pseudoeolity", odkryte w eoceskiej formacji w Clermont (Oise), we Francji.

Eolity - kontrowersyjne kamienie

45

Breuil stwierdzi, i jeden z nich, (Il. 3.10) nie rni si od azylotardenuaskiego, grattoir, czyli drapacza. Uczeni przypisuj powszechnie kamienne narzdzia azylo-tardenuaside Homo sapiens sapiens i datuj je na okres pnego plejstocenu Europy. Przy opisie drugiego "wyjtkowego" znaleziska (Il. 3.11) Breuil porwna go do artefaktw znalezionych w Les Eyzies, stanowisku ponoplejstocesidm we Francji. Hipoteza o oddzielaniu si odupkw w wyniku dziaania cinienia geologicznego nie wyjania powstania tych dwch narzdzi, ktre maj ponad 50 mln lat. Ilustracja 3.10. Krzemie odkryty przez H. Breu-ila i H. Obermaiera w eoceskiej formacji w Clermont (Oise), we Francji. Breuil stwierdzi, e jest on identyczny w swym ksztacie z niektrymi narzdziami pnoplejstoceskimi, lecz mimo to uzna go za produkt dziaania cinienia geologicznego. Praca Breuila jest wci cytowana jako dowd wskazujcy, e eolity s raczej produktami natury, a nie czowieka. Takie postpowanie stanowi bardzo skuteczn technik propagandow. Ile osb zada sobie trud, by odszuka oryginalny artyku Breuila i samemu sprawdzi, czyjego ustalenia maj naprawd sens? Kocowy raport Breuila z 1910 roku ukaza si, zanim J. Reid Moir dokona wikszoci swoich odkry we wschodniej Anglii. Gdy znaleziska Moira zaczy by coraz bardziej znane, Breuil uda si do Anglii, aby samemu je oceni. Zadziwiajcy jest fakt, e popar Moira. Uzna autentyczno narzdzi z plioceskiego Red Crag w Foxhall i stwierdzi, i niektre artefakty z warstw lecych poniej Red Crag "przypominaj cakowicie klasyczne narzdzia krzemienne". Formacje znajdujce si pod utworem Crag mog mie 2-55 mln lat. Breuil wyranie unika pniej wypowiedzi na ten temat. Ilustracja 3.11. Znalezisko krzemienne z eoceskiej formacji w Clermont (Oise) we Francji. Cho H. Breuil, przyzna, e przypomni wydanie jego ksiki Men of the Old ^ ^ pnoplejstoceskie narzdzia z ostrzarni, stwierdzi, i zostao uksztatowane przez nej po mierci autora, zawierao jedynie stwierdzenie, e "pewn liczb odupkw mona zaakceptowa, cho kt ich odbicia z reguy przeczy takiej konkluzji". Stone Ag z 1965 roku, Opublikowa- cinienie geologiczne. 46 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Zastanawiajcy jest tu brak wzmianki o znaleziskach, o ktrych Breuil powiedzia poprzednio, i "nie s jedynie eolitami, lecz przypominaj cakowicie klasyczne narzdzia krzemienne". Innym istotnym elementem sporu wok eolitw by pogld o analizie tzw. kta podstawy uderze i negatywu, propagowany przez Alfreda S. Barne-sa. Barnes broni Moira w latach dwudziestych, lecz pniej zosta jego przeciwnikiem. Zdaniem wielu uczonych w 1939 roku

zada on miertelny cios angielskim eolitom Moira. Barnes nie ograniczy si w swojej krytyce wycznie do znalezisk Moira. W studium zatytuowanym "Rnice midzy naturalnym i intencjonalnym odbijaniem odupkw z prehistorycznych narzdzi krzemiennych" rozpatrywa rwnie przemysy narzdzi kamiennych z Francji, Portugalii, Belgii i Argentyny. Zwolennicy eolitw przekonywali, e siy natury nie mogy dokona tego rodzaju obrbki, jak zaobserwowano na rozwaanych znaleziskach. Barnes poszukiwa wymiernego sposobu, by sprawdzi, czy maj oni racj. W tym celu obra parametr, ktry okreli jako kt podstawy uderze i negatywu. "Kt podstawy uderze i negatywu - powiedzia -jest to kt midzy paszczyzn, czyli powierzchni, w ktr uderzano tuczkiem bd, na ktr oddziaywao cinienie, co powodowao oddzielanie si odupka, a negatywem pojawiajcym si na narzdziu w miejscu, gdzie znajdowa si poprzednio odupek". Przy autentycznej obrbce intencjonalnej kt ten mia by ostry. Naturalne pknicia powodoway, zdaniem Barnesa, powstawanie ktw rozwartych. Powyszy opis kta jest, w naszej opinii, nieco niezrozumiay. Rozmawialimy ze specjalistami w badaniach nad narzdziami kamiennymi z kalifornijskiego San Bernardino County Museum, w tym z Ruth D. Simpson, i oni rwnie nie byli w stanie dokadnie okreli, o jaki kt chodzio Barnesowi. Jednak sam Barnes uwaa, e kt podstawy uderze i negatywu stanowi dajc si obiektywnie zmierzy cech, dziki ktrej mona odrni naturaln obrbk kamienia od dziaania czowieka. Aby pomiar by skuteczny, naley go zastosowa dla duej prbki okazw tworzcych rozpatrywany przemys. Barnes stwierdzi, e dana grupa znalezisk "moe by produktem dziaania ludzi, jeeli mniej ni 25% mierzonych ktw to kty rozwarte (90 stopni i wicej)". Ustalajc takie kryterium, Barnes przedstawi druzgocc konkluzj: aden z eolitw, ktry zbada, wcznie z kamieniami odkrytymi przez Moira, nie by wyrobem czowieka. Do interesujcy jest fakt, e sam Moir zna wymogi Barnesa i uwaa, i jego okazy mieszcz si w obrbie wymaganego zakresu. Jednak dla Barnesa i niemal caej spoecznoci naukowej spr zosta rozstrzygnity. W rzeczywistoci, wrd elit naukowych kontrowersja na temat eolitw i innych trzeciorzdowych przemysw narzdzi kamiennych ju od dawna przestaa by istotnym problemem. Od momentu odkrycia "czowieka jawaj-sidego" i "czowieka pekiskiego" uczeni byli coraz bardziej przekonani, e zasadnicze przejcie od mapoksztatnego przodka Homo sapiens sapiens do wytwarzajcych narzdzia istot ludzkich (czy te praludziach) miao miejsce w okresie wczesnego i rodkowego plejstocenu. Eolity - kontrowersyjne kamienie 47 Z tego wzgldu przypuszczalne narzdzia czowieka z pliocenu i epok wczeniejszych stay si drugorzdnym zagadnieniem o maym znaczeniu. Barnes pomg usun niezwizane z tematem, "bezuyteczne" znaleziska. Od tej chwili, gdy tylko wspominano o bardzo starych przemysach narzdzi kamiennych, jak wci czasami ma to miejsce, naukowcy mogli wygodnie cytowa prac Barnesa. Nawet obecnie w badaniach narzdzi kamiennych stosuje si jego metod. Jednak przy bliszej analizie wydaje si, e negatywna opinia na temat eoli-tw, zawarta w raporcie Barnesa, sama moe potrzebowa krytycznego ujcia. Kanadyjski antropolog Alan Lyle Bryan napisa w 1986 roku: "Problem odrnienia produktw natury od artefaktw jest daleki od rozwizania i wymaga dalszych bada. Sposb, w jaki rozwizano t kwesti w Anglii, poprzez zastosowanie metody statystycznej Barnesa, polegajcej na mierzeniu ktw podstawy uderze i negatywu, nie moe by powszechnie stosowany". W trakcie rozmowy telefonicznej, jak przeprowadzilimy 28 maja 1987 roku, Bryan przyzna, e Barnes by moe przesadnie stara si wyeliminowa wszystkie europejskie przemysy narzdzi

kamiennych uwaane za chronologiczne anomalie. Zwracajc uwag na bardziej wspczesne odkrycia, Bryan wspomnia, i istniej pnoplejstoceskie narzdzia australijskie, ktre nie speniaj wymogw Barnesa. Innym przykadem przemysu najwyraniej nie pasujcego do kryteriw Barnesa jest przemys olduwajski z niszych poziomw Wwozu Olduwai. Obejmuje on znaleziska o wyjtkowo niewielkiej obrbce, a Louis Leakey porwna je do narzdzi Moira. Mimo to nigdy nie zostay one poddane w wtpliwo przez spoeczno naukow - prawdopodobnie, dlatego, e przemys olduwajski potwierdza ewolucyjn hipotez o afrykaskich pocztkach czowieka, ktr akceptuje si jako dogmat. W wietle pogldw zaprezentowanych przez Bryana i innych badaczy wyranie wida, e masowe odrzucanie, eolitycznych przemysw narzdzi kamiennych i innych wczesnych zespow artefaktw poprzez stosowanie kryterium Barnesa jest nieuzasadnione. Narzdzia eolityczne odkryte wspczenie na terenie obu Ameryk Mimo najwikszych stara Barnesa i Breuila problem eolitw nadal przeladuje archeologw. Na terenie obu Ameryk odkryto kilka przemysw sabo obrobionych narzdzi kamiennych w typie eolitycznym, ktre na tle dominujcych koncepcji rwnie stanowi chronologiczne anomalie. Wikszo archeologw twierdzi, e syberyjscy myliwi przeszli na Alask po mocie ldowym, jaki powsta wskutek obnienia si poziomu morza w trakcie ostatniego zlodowacenia. 48 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka W tym okresie kanadyjska pyta lodowa zablokowaa migracj w kierunku poudniowym a do okoo 12 000 lat temu. Dopiero wwczas pierwsi ludzie przybyli na obszar dzisiejszych Stanw Zjednoczonych, podajc wolnym od lodu przejciem. Byli to tzw. myliwi Clovis, znani ze swoich charakterystycznych ostrzy wczni, ktre odpowiadaj rowinitym narzdziom kamiennym pnego paleolitu w Europie. Tym niemniej wiele stanowisk, gdzie przeprowadzono prace wykopaliskowe nowoczesnymi metodami archeologicznymi, dostarczyo danych wiadczcych o obecnoci istot ludzkich w Ameryce 30 000 lat temu. Obejmuj one stanowisko El Cedral w pnocnym Meksyku, wysp Santa Barbara na wschd od wybrzey Kalifornii oraz schronisko skalne Boquierao do Sitio da Pedra Fura-da w pnocnej Brazylii. Inne kontrowersyjne stanowiska maj o wiele wicej ni 30 000 lat. George Carter i stanowisko przy Texas Street, USA Dobrym przykadem kontrowersyjnego, amerykaskiego przemysu narzdzi kamiennych, przypominajcych europejskie eolity, jest zesp artefaktw odkryty przez Georga Cartera w latach pidziesitych przy Texas Street w San Diego w USA. Carter owiadczy, e w trakcie prowadzonych tu wykopalisk znalaz paleniska i sabo obrobione narzdzia kamienne w warstwach odpowiadajcych ostatniemu okresowi interglacjalnemu, datowanemu na okoo 80 000-90 000 lat. Krytycy wymiewali te twierdzenia, uwaajc odkryte artefakty za wytwr natury bd wyobrani samego Cartera, ktrego zniesawiono publicznie w Harwardzie na kursie o Fantastycznej Archeologii. Jednak Carter przedstawi jasne kryteria suce do odrniania jego narzdzi od naturalnie pknitych fragmentw ska, a specjalici zajmujcy si badaniami kamieni, na przykad John Witthoft, zaaprobowali te ustalenia. W 1973 roku Carter przeprowadzi bardziej rozlege prace wykopaliskowe przy Texas Street i zaprosi wielu archeologw, by osobicie obejrzeli to miejsce. Niemal nikt nie odpowiedzia na jego zaproszenie. Carter stwierdzi: "Naukowcy z San Diego State University s niewzruszeni i nie chc przyjrze si badaniom na swoim wasnym podwrku".

W 1960 roku redaktor Science, czasopisma Amerykaskiej Akademii Postpu Nauki, poprosi Cartera, aby napisa artyku na temat wczesnych ludzi w Ameryce. Jednak, gdy przedstawi jego prac dwm uczonym do recenzji, oni odrzucili artyku. Po otrzymaniu powyszej propozycji Carter napisa do redaktora Science 2 lutego 1960 roku: "Wiem teraz, e nie ma Pan adnego pojcia o emocjach, ktre si za tym kryj. Niemal beznadziejne s prby przedstawienia w tej chwili pewnych pogldw na temat statusu "wczesnego czowieka* w Ameryce. Ale tak w formie artu przyznam, e koresponduj z osob, ktrej nazwiska nie mog wymieni, bo cho ona uwaa, e mam racj, mogaby straci prac, goszc takie pogldy. Jestem rwnie w kontakcie z innym anonimowym korespondentem, absolwentem uczelni, ktry znalaz dowody wiadczce o tym, e si nie myl. Wraz z koleg ze studiw zakopa je. Eolity - kontrowersyjne kamienie 49 Obaj s pewni, e zaprezentowanie tych znalezisk kosztowaoby ich utrat szansy napisania doktoratu. Na pewnym spotkaniu mody naukowiec zbliy si do mnie i powiedzia: Mam nadziej, e Pan naprawd udowodni im to. Ja sam powiedziabym o tym, gdybym mia odwag, ale wwczas stracibym prac. Na kolejnym spotkaniu mody czowiek przeszed obok mnie, mwic: Na dnie wykopu x oni znaleli narzdzia rdzeniowe takie jak Pan, ale po prostu nie opublikowali tego". Efekt negatywnej propagandy na temat odkry Cartera, w wyniku, ktrej je odrzucono, opisa archeolog Brian Reeves. Wraz ze swoimi wsppracownikami Reeves powiedzia w 1986 roku: "Czy przy Texas Street odkryto prawdziwe artefakty i czy stanowisko to pochodzi rzeczywicie z ostatniego interglacjau35? [...]. Z powodu wagi krytycznych dowodw zaprezentowanych przez znanych archeologw, podobnie jak wikszo innych badaczy, bezkrytycznie przyjem pozycj sceptykw, odrzucajc stanowiska i odkryte kamienie jako produkty natury". Jednak, gdy Reeves osobicie zbada znaleziska Cartera, zmieni zdanie. Doszed do wniosku, e na pewno stanowi one narzdzia -wykonane przez czowieka, a samo stanowisko przy Texas Street ma tyle lat, ile podawa Carter. Louis Leakey i stanowisko Calico -w USA Na pocztku swojej kariery Louis Leakey, ktry zdoby pniej saw dziki odkryciom w Wwozie Olduwai w Afryce, mia radykalne pogldy na temat staroytnoci istot ludzkich w Nowym wiecie. Naukowcy uwaali wwczas, e syberyjscy myliwi przybyli do Ameryki Pnocnej, co najwyej 5 000 lat temu. Leakey wspomina potem: "W latach 1929-1930, kiedy uczyem studentw na Uniwersytecie w Cambridge [...] zaczem im mwi, e czowiek musia pojawi si w Nowym wiecie przynajmniej 15 000 lat temu. Nigdy nie zapomn, gdy Ale Hrdlicka, wielki czowiek ze Smithsonian Institution, by akurat w Cambridge, a mj profesor (byem wwczas tylko opiekunem studentw) powiedzia mu wtedy, e dr Leakey mwi studentom, i ludzie musieli istnie w Ameryce 15 000 lat temu lub nawet wczeniej. Hrdlicka wtargn do mojego mieszkania - nie czeka nawet na podanie rki". "Leakey, co ja sysz? Nauczasz herezji" stwierdzi Hrdlicka. "Nie, Sir" - odpowiedzia Leakey. "Tak! Mwisz studentom, e czowiek y w Ameryce 15 000 lat temu. Jakie masz na to dowody?" - pyta Hrdlicka. Leakey oznajmi: "Nie mam adnych bezporednich dowodw. To s jedynie domysy, ale jeli wemiemy pod uwag fakt, e czowiek zamieszkuje obszar od Alaski po Przyldek Horn, posuguje si wieloma rnymi jzykami i stworzy przynajmniej dwie cywilizacje, nie jest moliwe, aby by tu obecny zaledwie od kilku tysicy lat, na ktre Panowie pozwalacie".
35

Interglacja cieplejszy okres midzy dwoma zlodowaceniami.

50

Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka

Leakey nadal wyznawa nieor-todoksyjne pogldy w tej kwestii i w 1964 roku podj wysiek, by na stanowisku w Calico na pustyni Mojave w Kalifornii zebra dowody, ktre mogyby je potwierdzi. Stanowisko to jest usytuowane w pobliu wybrzey nieistniejcego obecnie, plejstoceskiego jeziora Manix. W cigu 18 lat prac wykopaliskowych pod kierunkiem Ruth D. Sim-pson odkryto tu na licznych poziomach 11 400 eolitopodobnych artefaktw. Najstarsz warstw, ktra zawieraa narzdzia, wydatowano metod uranow na 200 000 lat. Ilustracja 3.12. Rylec dziobkowaty - narzdzie kamienne z Calico z poudniowej Kalifornii, datowane na okoo 200 000 lat. Jednak, podobnie jak w przypadku Texas Street, rodowisko archeologw odrzucio artefakty z Calico jako produkty natury, a samo stanowisko nie jest wspominane w popularnych pracach archeologicznych. Biograf Leakeya Sonia Cole zauwaya: "Dla wielu wsppracownikw, ktrzy podziwiali Louisa i ywili jakie uczucia wobec niego oraz jego rodziny, lata zwizane z Calico byy postrzegane jako kopotliwy i smutny okres w jego yciu". Mimo to, narzdzia z Calico maj rwnie swoich obrocw, ktrzy przedstawiaj starannie opracowane argumenty wiadczce o bezspornie intencjo-nalnym charakterze tych znalezisk. Philip Thobias, znany dobrze wsppracownik Raymonda Darta, odkrywcy australopitekw, owiadczy w 1979 roku: "Kiedy dr Leakey po raz pierwszy pokaza mi ma kolekcj okazw z Calico [...] od pocztku byem przekonany, e niektre z nich cechuj si wyranymi ladami dziaania czowieka". Ruth D. Simpson stwierdzia w 1986 roku: "Trudno sdzi, by natura moga stworzy wiele kamieni, ktre przypominaj jednostronne narzdzia wytwarzane przez ludzi - narzdzia z cakowicie jednokierunkowym retuszem krawdzi, wykonanym wjednolity, bezporedni sposb. Stanowisko w Calico dostarczyo wielu jednostronnie obrobionych narzdzi kamiennych zjednolitym retuszem krawdzi. Obejmuj one drapacze, zgrzeba i rylce". Narzdzia odupkowe z jednostronn, jednokierunkow obrbk, jakie znaleziono w Calico, s typowe dla europejskich eolitw. Ich przykady znajduj si rwnie wrd przemysw olduwajskich ze Wschodniej Afryki. Do najlepszych artefaktw z Calico mona zaliczy rylec dziobkowaty o doskonaej jakoci wykonania (Il. 3.12). Na stanowisku tym znaleziono take kamienie-bolas36. Eolity - kontrowersyjne kamienie 51 Mimo tych wszystkich faktw paleoantropolodzy z reguy pomijali, wymiewali i odrzucali odkrycia z Calico. Ruth Simpson powiedziaa jednak: "Baza danych na temat bardzo wczesnego pojawienia si czowieka w Nowym wiecie szybko ronie i nie moe by ju duej ignorowana tylko, dlatego, e nie pasuje do obecnych modeli prehistorii tego obszaru [...]; istnieje potrzeba elastycznego mylenia, aby uchroni pozbawione uprzedze doniesienia, uwanie rejestrujce odkryte znaleziska". Toca da Esperanga, Brazylia Potwierdzenie autentycznoci narzdzi z Calico nadeszo z Brazylii. W 1982 roku Maria Beltrao znalaza w prowincji Bahia se jaski z malowidami ciennymi. Trzy lata pniej przeprowadzono wstpne badania w Toca da Esperanca (Jaskini Nadziei), a wykopaliska z lat 1986-1987 dostarczyy sabo obrobionych narzdzi kamiennych, odkrytych ze szcztkami ssakw plejstoceskich. Znalezione koci wydatowano metod uranow na 200 000-295 000 lat. O odkryciach donis naukowemu wiatu Henry de Lumley - znany francuski archeolog.

Narzdzia uksztatowano z kwarcowych otoczakw, ktrych najblisze zoe znajduje si okoo 10 km od stanowiska w jaskini. Przypominay one artefakty z Wwozu Olduwai. De Lumley i jego wsppracownicy stwierdzili w swym raporcie: "Odkryte dowody wydaj si wskazywa, e czowiek pojawi si na kontynencie amerykaskim znacznie wczeniej ni dotd sdzono [...]. W wietle odkry w Toca da Esperanca o wiele atwiej jest interpretowa przemys kamienny stanowiska Calico na pustyni Mojave w pobliu Yermo, w hrabstwie San Bernar-dino w Kalifornii, ktry datowany jest na 150 000-200 000 lat". Zdaniem de Lumleya i jego wsppracownikw ludzie oraz ich przodkowie kilkakrotnie w czasie plejstocenu wchodzili na teren obu Ameryk z obszaru pnocnej Azji. Wczeni przybysze, ktrzy pozostawili narzdzia w brazylijskiej grocie naleeli, ich zdaniem, do gatunku Homo erectus. Cho pogld ten jest zgodny z teori o ewolucji czowieka, nie ma powodu, by odrzuca moliwo, i artefakty z Toca da Esperanca wykonay w peni ludzkie istoty. Jak wspomnielimy ju kilkakrotnie, narzdzia tego typu s do dzi wytwarzane przez ludzi w rnych czciach wiata. Monte Yerde, Chile Kolejnym stanowiskiem archeologicznym, ktre ma zwizek z ocen sabo obrobionych narzdzi kamiennych, jest stanowisko Monte Verde w poudniowo-rodkowym Chile. Bol (w jzyku hiszpaskim znaczy "kula") - kamie owijany u skr i przywizywany do dugiego rzemienia, ktrym myliwi rzucaj w ten sposb, aby ownl si dokoa ng chwytanych zwierzt. Ten rodzaj polowania stosowany jest dzi gwnie przez Indian potudniowo-amerykaskich. 52 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Wedug raportu zamieszczonego w Mammoth Trumpet (1984) miejsce to zostao pocztkowo zbadane przez archeologa Toma Diiie-haya w 1976 roku. Chocia wiek 12 500-13 000 lat dla tego stanowiska nie jest du anomali chronologiczn, odkryte tu znaleziska archeologiczne kwestionuj standardow teori o myliwym typu Clovis. Kultura ludu z Monte Verde bya cakowicie odmienna od kultury myliwych typu Clovis. Mimo i znaleziono tu rozwinite narzdzia bifacjalne, wikszo artefaktw stanowiy sabo opracowane narzdzia otoczakowe. Narzdzia kamienne otrzymywano gwnie poprzez selekcj naturalnie wystpujcych, pknitych otoczakw. Cz z nich nosi jedynie lady uytkowania, inne celowego retuszu krawdzi pracujcej. Cechy te w duym stopniu przypominaj opisy europejskich eolitw. W tym przypadku dokuczliw kwesti okrelenia czy mamy do czynienia z artefaktami, czy produktami natury rozwiza korzystny zbieg okolicznoci. Stanowisko w Monte Verde ley na bagnistym terenie, na ktrym zachoway si nietrwae szcztki rolin i zwierzt. Dziki temu znaleziono dwa narzdzia otoczakowe oprawione w drewniane uchwyty. Odkryto rwnie 12 elementw architektonicznych speniajcych niegdy funkcj fundamentw. Stanowiy je drewniane deski i mae pnie drzew wbite w ziemi. Znaleziono ponadto due, wsplne paleniska oraz mae piece z wgla drzewnego, wyoone glin. W przechowywanej glinie zauwaono odcisk stopy dziecka w wieku 8-10 lat. Odkryto te trzy sabo obrobione, drewniane modzierze, przytwierdzone do podoa drewnianymi palikami, oraz rozcieracze (metates) wraz z resztkami dzikich ziemniakw, rolin leczniczych i morskich rolin wybrzea o duej zawartoci soli. Powysze znaleziska rzucaj, wic interesujce wiato na rodzaj istot, ktre mogy wytwarza i uywa sabo obrobionych narzdzi otoczakowych w plio-cenie i mcenie na terenie Europy bd na przeomie pliocenu i plejstocenu w Afryce. W tym przypadku odkryta kultura bya dobrze wyposaona w sprzty domowego uytku wykonane z nietrwaych materiaw. Jej charakter odbiega znacznie od trybu ycia istot czekoksztatnych i znajdowa
36

si na poziomie, jakiego moglibymy oczekiwa od ludzi zamieszkujcych zwyk wiosk zaoon wspczenie. Dziki zachowaniu si w Monte Verde nietrwaych materiaw mamy tu do czynienia z artefaktami reprezentujcymi zaawansowan kultur, ktra towarzyszya najprostszym narzdziom kamiennym. Na stanowiskach o miliony lat starszych widzimy jedynie kamienne artefakty, cho nietrwae przedmioty, takie jak te znalezione w Monte Verde mogy im kiedy towarzyszy. Wspczesne znaleziska z Pakistanu Narzdzia przypominajce eolity, ktre nie pasuj do standardowych pogldw o ewolucji czowieka s rwnie znajdywane w innych czciach wiata. Jako przykad mona tu poda znaleziska odkryte cakiem niedawno przez brytyjskich archeologw na terenie Pakistanu. Te sabo obrobione narzdzia otoczakowe z obrbk dwustronn maj okoo 2 mln lat. Eolity - kontrowersyjne kamienie 53 Jednak wedug dominujcej opinii o afrykaskiej ojczynie ludzkiego gatunku wystpowanie przodka czowieka w tym okresie - Homo habilis - powinno ogranicza si jedynie do Afryki. Niektrzy uczeni badajcy narzdzia pakistaskie prbowali podway ich autentyczno. Antropolog Sally McBrearty skarya si na amach New York Timesa, e odkrywcy "nie dostarczyli wystarczajcych dowodw wiadczcych, i znalezione okazy maj a tyle lat i s wyrobami ludzi". Nasz przegld narzdzi kamiennych traktowanych jako anomalie powinien wzbudza wtpliwoci wobec tego rodzaju zarzutw. Z reguy naukowcy, w charakterystyczny dla siebie sposb, daj bardziej rygorystycznych dowodw w przypadku zna-lezisk-anomalii ni odkry, ktre pasuj do ustalonych pogldw ewolucyjnych. Raport z 1987 roku w brytyjskim czasopimie New Scientist pokazuje, e McBrearty bya nadmiernie sceptyczna. Odnoszc si do wtpliwoci wyraonych na temat kontekstu stratygraficznego i wieku narzdzi, stwierdzono w nim: "Nie mona wysuwa takich wtpliwoci w przypadku kamiennych okazw z doliny Soanu, na poudniowy-wschd od Rawalpindi, jak przekonuje Robin Dennell, dyrektor prac terenowych Paleolitycznego Projektu Brytyjskiej Misji Archeologicznej i Uniwersytetu w Sheffield. Wraz ze swoj wsppracowniczk Hellen Rendell, geologiem na Uniwersytecie w Susssex, Dennell donosi, e kamienne znaleziska - wszystkie z kwarcytu - byy tak mocno osadzone w pokadzie konglomeratu i gruboziarnistego piaskowca, ktry okrela si mianem grnej serii Siwalik, e musiay zosta wydobyte przy pomocy duta". Wedug New Scientist znaleziska te wydatowano metod paleomagnetyczn i stratygraficzn. Na tle sugestii McBrearty o naturalnym charakterze kamieni New Scientist przedstawi bardziej wywaony pogld: "Z okazw, ktre wydobyto, osiem, zdaniem Dennella, to wyrane artefakty". W opinii tego badacza najmniej wtpliwym narzdziem jest fragment kwarcytu, ktry uderzano przypuszczalnie z trzech kierunkw kamiennym tuczkiem, usuwajc z niego siedem odupkw (Il. 3.13). Wielocienne odbijanie odupkw i dobrze widoczne negatywy pozostawione na Ilustracja 3.13. Narzdzie kamienne powstaym rdzemu skaniaj do stwierdzenia, e jest to Siwalik w Pa"bardzo przekonujce lastanie. Brytyjscy naukowcy oszacowali wiadectwo dziaania czowieka", jego wiek na okoo 2 mln lat. 54 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Jak zatem ocenia si znaleziska z Pakistanu? Uczeni wyraajcy opini, e Homo erectus by pierwszym reprezentantem linii Homo, ktry opuci Afryk - okoo l min lat temu - woleli

zdecydowanie odrzuci narzdzia kamienne znalezione w Pakistanie i datowane na okoo 2 mln lat ni zmieni swoje pogldy. Moemy tylko wyobrazi sobie, w jaki sposb zareagowaliby oni na artefakty kamienne odkryte w kontekstach mioceskich. Syberia i Indie Wiele narzdzi kamiennych, ktre maj okoo 2 mln lat, odkryto na innych stanowiskach azjatyckich - na Syberii i w pnocno-zachodnich Indiach. W 1961 roku setki sabo obrobionych narzdzi otoczakowych znaleziono w pobliu GomoAltaiska, nad rzek Ulalink na Syberii. Zgodnie ze sprawozdaniem przedstawionym w 1984 roku przez rosyjskich naukowcw A. R Okladinowa i L.A. Ragozina odkryto je w warstwach datowanych na l,5-2,5 mln lat. Kolejny rosyjski uczony, Juri Mochanow, znalaz narzdzia kamienne przypominajce europejskie eolity nad rzek Len, w Diring Jurlak na Syberii. Formacje, z ktrych je wydobyto, wydatowano metod potasowo-argonow i metod paleomagnetyczn na 1,8 min lat. Wspczesne znaleziska z Indii zabieraj nas w przeszo sprzed 2 min lat. Wiele odkry narzdzi kamiennych dokonano w pnocno-zachodnich Indiach w rejonie wzgrz Siwalik, ktre nosz nazw od imienia pboga Sziwy (w san-skrycie iva) - Pana si niszczcych wszechwiat. W 1981 roku Anek Ram San-khyan z Anthropological Survey of India znalaz narzdzie kamienne w pobliu wioski Haritayanagar w pnoplioceskiej formacji Tatrot datowanej na ponad 2 min lat. W tym samym utworze odkryto rwnie inne artefakty. Wymienione powyej syberyjskie i indyjskie znaleziska sprzed 1,5-2,5 mln lat kwestionuj standardowy pogld, e Homo erectus by pierwszym przedstawicielem linii Homo, ktry y rwnie poza Afryk - od okoo l mln lat temu. Poniej przedstawiamy przykad z jeszcze bardziej odlegej epoki. W 1982 roku K. N. Prasad z Geological Survey of India donis o odkryciu w mioceskiej formacji Nagri w pobliu Haritayanagar, na pogrzu himalajskim w pnocno-zachodnich Indiach, "sabo obrobionego, jednostronnego narzdzia otocza-kowego speniajcego funkcj rcznej siekierki". Prasad stwierdzi w swoim raporcie: "Narzdzie znaleziono in situ w trakcie ponownych pomiarw gruboci warstw geologicznych. Z ostronoci zbadano miejsce jego odkrycia, by wykluczy jakkolwiek moliwo, e artefakt ten pochodzi z modszych horyzontw chronologicznych". Prasad uwaa, i odkryte narzdzie zostao wykonane przez bardzo ma-poksztatn istot nazywan ramapitekiem. "Znalezienie narzdzia otoczako-wego w tak staroytnych osadach powiedzia - wskazuje, e wczesne homi-nidy, takie jak ramapiteki, wyrabiay narzdzia, byy dwunone, poruszay si w wyprostowanej postawie ciaa i prawdopodobnie uyway narzdzi do polowania". Eolity - kontrowersyjne kamienie 55 Jednak obecnie wikszo naukowcw uwaa ramapiteki za przodkw orangutanw, a nie czowieka. Tak zdefiniowane ramapiteid nie byy z pewnoci wytwrcami narzdzi kamiennych. Kto wic wykona mioceskie narzdzie, o ktrym donosi Prasad? Jego twrcami mogy by z pewnoci w peni ludzkie istoty, ktre yy w mcenie. Nawet, jeli mielibymy przyj, i jaki prymitywny hominid, na przykad Homo habilis, pozostawi po sobie ten artefakt, wci budzioby to wtpliwoci. Zgodnie z obecnymi pogldami ewolucyjnymi pierwsi wytwrcy narzdzi pojawili si w Afryce dopiero okoo 2 mln lat temu. Kto byt twrc narzdzi eolitycznych? Nawet po przedstawieniu wszystkich argumentw wskazujcych na intencjonalny charakter eolitw - argumentw, ktre z pewnoci przekonaj wiele osb - niektrzy Czytelnicy wci mog mie wtpliwoci odnonie charakteru tych znalezisk i maj zreszt do tego prawo. Czy

mona jednak przyj tak postaw? Odpowied na to pytanie jest pozytywna pod jednym warunkiem. Naleaoby wwczas odrzuci inne przemysy narzdzi kamiennych o podobnym charakterze, a to oznaczaoby odrzucenie wielu uznanych przemysw, w tym przemysw olduwajskich ze Wschodniej Afryki odkrytych przez Louisa i Mary Leakey Kiedy zestawimy ilustracje eolitw z Paskowyu Kent we wschodniej Anglii z przedstawieniami narzdzi z Wwozu Olduwai (Il. 3.3, strona 35), nie wida duej rnicy w jakoci ich wykonania. Najbardziej racjonaln konkluzj, do jakiej mona doj w tej sytuacji, jest zaakceptowanie opinii, e zarwno europejskie eolity, jak i narzdzia olduwaj-slde ze Wschodniej Afryki byy celowo wytwarzane. Ale, przez kogo? Naukowcy, praktycznie bez wtpliwoci, przyjmuj, i wytwrc narzdzi olduwajskich by Homo habilis, prymitywny gatunek hominida. Taka istota moga, wic rwnie wykona eolity ze wschodniej Anglii na Paskowyu Kent, z ktrych cz jest w przyblieniu porwnywalna pod wzgldem chronologii do narzdzi olduwajskich. Hipoteza ta nie powinna by cakowit herezj dla zwolennikw teoi ewolucji. Istnieje jednak jeszcze inna moliwo. Mary Leakey wyrazia j w swej ksice na temat narzdzi olduwajskich: "Interesujcy, wspczesny przykad nie-retuszowanych odupkw, uywanych jako narzdzia tnce, zanotowano ostatnio w Poudniowo-Zachodniej Afryce i mona o nich krtko wspomnie. Ekspedycja ze State Museum w Windhoek odkrya dwie grupy plemienia Ova Tjimba, ktre nie tylko wykonuj narzdzia otoczakowe z jednostronn obrbk, suce do amania otwartych koci i innych cikich prac, lecz uywaj rwnie prostych, nieretuszowanych, nieoprawionych odupkw do cicia i zdzierania skry". Nic, zatem nie stoi na przeszkodzie, by stwierdzi, e w peni ludzkie istoty mogy wykona nawet najsabiej obrobione narzdzia kamienne takie, jakie znaleziono w Wwozie Olduwai i na stanowiskach europejskich eolitw. 56 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka W odpowiedzi na tak hipotez usyszymy standardowe zapewnienie, e nie odkryto adnych skamieniaoci wiadczcych o istnieniu wspczesnego gatunku czowieka we wczesnym plejstocenie bd pnym pliocenie, czyli okoo 1-2 mln lat temu, znaleziono natomiast pozostaoci Homo habilis. Warto jednak zauway, i skamieniaoci Homo sapiens wystpuj bardzo rzadko nawet na stanowiskach pnoplejstoceskich, gdzie odkryto du liczb narzdzi kamiennych i ladw pobytu ludzi. Ponadto, jak przedstawiamy w rozdziaach 7. i 12 skamieniae szcztki szkieletowe w peni wspczesnego gatunku czowieka zostay odkryte przez naukowcw w warstwach przynajmniej tak samo staroytnych, jak nisze poziomy Wwozu Olduwai w Tanzanii. Mona do nich zaliczy szkielet odkryty w 1913 roku przez dr. Hansa Recka w warstwie Bed II Wwozu Olduwai, jak rwnie koci udowe znalezione przez Richarda Leakeya nad Jeziorem Tur-kana w Kenii, w formacji niewiele starszej ni poziom Bed I w Olduwai. Nie jest, wic waciwe stwierdzenie, e nie ma adnych skamieniaoci wskazujcych na obecno czowieka na niszych poziomach Wwozu Olduwai. Obok szcztkw kostnych dysponujemy te raportem Mary Leakey o kontrowersyjnej konstrukcji kamiennej w ksztacie krgu na stanowisku DK, ktre znajduje si w warstwie Bed I. Leakey uznaa, e "kamienie te mogy stanowi podprki na gazie lub pale wbijane w ziemi w celu stworzenia osony wiatrowej bd prostego obozowiska". "Oglny wygld tego krgu - napisaa Leakey - przypomina nietrwae konstrukcje budowane czsto przez wspczesnych nomadw37. Wznosz oni nisk cian kamienn wok swoich siedzib, by suya jako osona od wiatru bd podstawa podtrzymujca ustawiane pionowo gazie, ktre s nastpnie pochylane i przykrywane skrami zwierzt lub traw". Aby zilustrowa tego typu konstrukcj, Mary Laekey przedstawia fotografi sezonowego

obozowiska zbudowanego przez plemi Okombombi z Potudniowo-Zachodniej Afryki (obecnie Namibia). Nie wszyscy zgodzili si z tak interpretacj kamiennego krgu. Jednak akceptujc wersj Leakey, mona zada oczywiste pytanie: jeeli jej zdaniem przypomina on konstrukcje wznoszone przez wspczesnych nomadw, takich jak plemi Okombombi, dlaczego zatem nie wzia ona pod uwag wyjanienia, e to ludzie mogli wznie kamienny krg w Olduwai 1,75 mln lat temu? Do interesujcy jest fakt istnienia dowodw wskazujcych, i niektre narzdzia z Wwozu Olduwai cechowaa rozwnita obrbka. J. Desmond Cark napisa w przedmowie do pracy Mary Leakey z 1971 roku: "Mamy tu artefakty, ktre cechuj przede wszystkim o wiele modsze epoki (schykowy paleolit czy jeszcze pniejsze czasy) - drobne formy skrobaczy, przekuwacze, rylce [...], a take obione i dziobkowane otoczaki". Zauwamy jednak, e narzdzia charakterystyczne dla "schykowego paleolitu czy jeszcze pniejszych czasw" s uwaane przez wspczesnych naukowcw raczej za produkt Homo sapiens, a nie Homo erectus czy Homo habilis.
37

Ludzi prowadzcych koczowniczy tryb ycia.

Eolity - kontrowersyjne kamienie 57 Rozwnite artefakty kamienne pojawiaj si rwnie w skupiskach europejskich eolitw. By moe zatem to ludzie byli wytwrcami niektrych, jeli nie wszystkich narzdzi olduwajskich i eolitycznych. Louis i Mary Laekey znaleli rwnie w warstwie Bed I Wwozu Olduwai kamienie-bolas oraz narzdzie suce najwyraniej do obrabiania skry, ktre mogo by uywane do wyrobu skrzanych sznurkw wykorzystywanych razem z kamieniami-bolas. Posugiwanie si takimi kamieniami w celu upolowania zwierzyny wymaga wikszego stopnia inteligencji i zrcznoci ni w przypadku Homo habilis. Niedawne odkrycie do kompletnego szkieletu tego hominida, ktre pokazuje, e Homo habilis o wiele bardziej przypomina mapy czekoksztatne ni dotd sdzono, potwierdza ten wniosek. Do czego prowadz nas powysze rozwaania? Widzimy, i w dzisiejszych czasach czowiek wyrabia narzdzia kamienne na rnym poziomie obrbki, od najbardziej prymitywnych do zaawansowanych. Jak opisano w tym rozdziale i w dwch nastpnych, dowody takiej samej rnorodnoci narzdzi znajdujemy take w materiale archeologicznym pochodzcym z plejstocenu, pliocenu, miocenu, a nawet eocenu. Najprostszym wyjanieniem tego faktu jest stwierdzenie, e podobnie jak obecnie ludzie s wytwrcami tak rnych narzdzi, rwnie i w przeszoci przedstawiciele Homo sapiens sapiens wykonywali artefakty o zrnicowanej obrbce. By moe wspistnieli oni z innymi, bardziej prymitywnymi istotami, ktre ich przypominay i take wyrabiay narzdzia kamienne. Rozdzia 4 ____________ Proste narzdzia paleolityczne Proste narzdzia paleolityczne to artefakty cechujce si bardziej rozwinit obrbk ni eolity. Eolity stanowi naturalnie pknite fragmenty ska, ktre wykorzystywano jako narzdzia bez dodatkowej modyfikacji lub po niewielkiej obrbce. Krawd pracujca eolitu moe by nieznacznie retuszowana bd nosi jedynie lady uytkowania. Jednak narzdzia paleolityczne s czsto wiadomie odbite od rdzenia kamiennego i poddane wikszej obrbce. Znaleziska Carlosa Ribeiro, Portugalia Pierwsz wzmiank o odkryciach Carlosa Ribeiro napotkalimy zupenie przypadkowo. Czytajc prace dziewitnastowiecznego geologa amerykaskiego J. D. Whitneya, znalelimy

jedno bd dwa zdania na temat Ribeiro, ktry odkry narzdzia krzemienne w formacjach mioceskich niedaleko Lizbony. W pismach S. Lainga, popularnego angielskiego pisarza z ubiegego wieku propagujcego nauk, napotkalimy jeszcze krtsz wzmiank na ten temat. Zaciekawieni nowymi informacjami przeszukalimy biblioteki, lecz nie znalelimy adnych prac pod nazwiskiem Ribeiro. Nasze poszukiwania utkny w martwym punkcie. Nieco pniej ponownie natknlimy si na to nazwisko, tym razem w Fossil Men - w angielskiej edycji z 1957 roku Boule'a i Valloisa, ktrzy w lakoniczny sposb odrzucili prace dziewitnastowiecznego geologa portugalskiego. Naprowadzili oni nas jednak na francuskojzyczn prac Le Prhistorique Gabriela de Mortiiieta, a cilej mwic na jej wersj z 1883 roku. De Mortiiiet przedstawi przychylne sprawozdanie na temat odkry Ribeiro. ledzc rda informacji, wspominane przez de Mortiiieta w przypisach, odkrywalimy stopniowo bogaty zbir niewiarygodnie przekonujcych raportw naukowych, zawartych we francuskich czasopismach archeologicznych i antropologicznych z drugiej poowy XIX wieku. Poszukiwanie tych zapomnianych relacji byo owiecajce. Ukazywao sposb, w jaki elity naukowe traktuj materiay, ktre nie pasuj do przyjtych ju pogldw ewolucyjnych. Naley pamita, e dla wikszoci obecnych studentw paleoantropologii Ribeiro i jego odkrycia po prostu nie istniej. Musielibymy cofn si do podrcznikw wydanych ponad 30 lat temu, by znale choby wzmiank na ten temat. 60 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka W 1857 roku Carlos Ribeiro zosta dyrektorem Geological Survey of Portu-gal i czonkiem Portugalskiej Akademii Nauk. W latach 1860-1863 przeprowadzi badania narzdzi kamiennych, ktre odkryto w warstwach czwartorzdowych na terenie Portugalii. Dziewitnastowieczni geolodzy dzielili na og epoki geologiczne na cztery gwne grupy: (l) pierwszorzd, ktry obejmowa epoki od prekambru do per-mu; (2) drugorzd, od triasu do kredy; (3) trzeciorzd, od paleocenu do plio-cenu oraz (4) czwartorzd, obejmujcy plejstocen i czasy pniejsze a po wspczesno. W trakcie swoich bada Ribeiro dowiedzia si, e krzemienie noszce lady dziaania czowieka znajdywane s w osadach trzeciorzdowych midzy Ca-nergado a Alemquer, dwoma wioskami w dorzeczu rzeki Tag, na pnocny-wschd od Lizbony. Natychmiast rozpocz wasne prace wykopaliskowe i w wielu miejscach w warstwach trzeciorzdowych znalaz odupki obrobionego krzemienia oraz kwarcytu. Czu jednak, e musi podda si panujcemu dogmatowi naukowemu, ktry zakada, e istoty ludzkie pojawiy si dopiero w czwartorzdzie. W 1866 roku na oficjalnych mapach geologicznych Portugalii Ribeiro z niechci oznaczy trzeciorzdowe warstwy zawierajce narzdzia jako formacje czwartorzdowe. Po obejrzeniu tych map francuski geolog Edouard de Verneuil zacz polemizowa z Ribeiro, podkrelajc, e tzw. warstwy czwartorzdowe pochodz z pewnoci z pliocenu lub miocenu. W tym samym czasie we Francji znany badacz Abbe Louis Bourgeois donosi o znalezieniu narzdzi kamiennych w osadach trzeciorzdowych. Pod wpywem krytyki ze strony de Verneuila i odkry Bourgeoisa Ribeiro przyzna otwarcie, e na terenie Portugalii odkryto narzdzia czowieka w formacjach plioceskich i mioceskich. W 1871 roku Ribeiro przedstawi Portugalskiej Akademii Nauk w Lizbonie zbir krzemiennych i kwarcytowych artefaktw. Znajdoway si wrd nich okazy z warstw trzeciorzdowych lecych w dolinie Tagu. W 1872 roku na spotkaniu Midzynarodowego Kongresu Antropologii i Archeologu Prehistorycznej w Brukseli Ribeiro zaprezentowa kolejne znaleziska. Byy to w wikszoci odupki z ostrzami. Opinia naukowa podzielia si. Na wystawie paryskiej w 1878 roku Ribeiro przedstawi 95 okazw trzeciorzdowych narzdzi krzemiennych. Gabriel de Mortiiiet, wpywowy antropolog francuski, zwiedzi jego

ekspozycj i stwierdzi, e 22 znaleziska nosz niewtpliwe lady ludzkiego dziaania. Wraz ze swoim przyjacielem i wsppracownikiem Emilem Cartailhacem, de Mortiiiet sprowadzi innych naukowcw, by obejrzeli odkrycia Ribeiro. Wszyscy wyrazili t sam opini - wiele z tych krzemieni z pewnoci obrobi czowiek. De Mortiiiet napisa: "lady intencjonalnej obrbki s bardzo dobrze widoczne nie tylko w postaci oglnego ksztatu narzdzia, ktry moe by zudny, ale przede wszystkim w obecnoci wyranie dostrzegalnej podstawy uderze i silnie rozwinitych sczkw odbicia". Sczki posiadaj czasami fale odbicia - lady powstajce wskutek oddzielenia si niewielkich wirkw pod wpywem siy uderzenia. Proste narzdzia paleolityczne 61 Niektre okazy Ribeiro nosiy take oznaki rwnolegego odbijania laiku dugich odupkw w kierunku pionowym. Nie jest prawdopodobne, aby zdarzyo si to w trakcie przypadkowego oddziaywania si natury. Zdaniem Lelanda W. Pattersona, wspczesnego specjalisty w dziedzinie bada nad narzdziami kamiennymi, sczek odbicia jest najwaniejszym ladem intencjonalnej obrbki odupka krzemiennego. Jeeli odupek cechuje si rwnie pozostaociami podstawy uderze, wwczas tym bardziej mona stwierdzi, e mamy do czynienia z odupkiem odbitym w przemylany sposb z rdzenia krzemiennego, nie za z fragmentem naturalnie pknitego krzemienia, ktry przypomina narzdzie bd bro. Ilustracja 4.1 pokazuje jedno z mioceskich narzdzi Ribeiro i, dla porwnania, uznane powszechnie narzdzie kamienne z kultury mustierskiej charakterystycznej dla pnego plejstocenu Europy Oba artefakty posiadaj typowe cechy intencjonalnej obrbki kamienia: podstaw uderze, sczek i fale odbicia oraz lady po rwnolegym odbijaniu odupkw. De Mortiiiet stwierdzi ponadto: "Wiele okazw posiada na tej samej stronie, gdzie znajduje si sczek odbicia, zagbienia z przywierajcymi do nich fragmentami piaskowca, co wiadczy o oryginalnym miejscu odkrycia znalezisk w warstwach". Jednak niektrzy naukowcy wci mieli wtpliwoci. Na spotkaniu Midzynarodowego Kongresu Antropologii i Archeologu Prehistorycznej w 1880 roku w Lizbonie Ribeiro przedstawi kolejne artefakty z formacji mioceskich. W swoim raporcie powiedzia: "(l) Bez wtpienia naleay one do warstw, w ktrych je znaleziono. (2) Posiadaj one ostre, dobrze zachowane krawdzie wiadczce o tym, e kamienie nie byy transportowane na jakkolwiek dusz odlego. (3) S pokryte patyn podobn w kolorze do ska warstw, w ktrych je odkryto". Ilustracja 4.1. Po lewej: Narzdzie kamienne znalezione w formacji trzeciorzdowej w Portugalii (widok z przodu i z tylu), datowane na ponad 2 mln lat. Po prawej: Akceptowane powszechnie narzdzie kamienne z kultury mustierskiej pnego plejstocenu Europy, datowane na mniej ni 100 000 lat. Oba narzdzia nosz wyranie cechy obrbki intencjonalnej: (l) podstawa uderze, (2) fale odbicia, (3) sczki odbicia, (4) rwnolege negatywy po odbitych odlupkach. 62 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka

Druga z wymienionych cech jest szczeglnie istotna. Niektrzy geolodzy twierdzili, e plejstoceskie narzdzia krzemienne zostay przetransportowane przez wody powodzi i potokw do naturalnych szczelin w osadach mioceskich. Jeeli jednak wystpioby takie zjawisko, ostre krawdzie ulegyby zniszczeniu.

Czonkowie obradujcego kongresu wyznaczyli specjaln komisj, ktra miaa zbada zarwno narzdzia, jaki miejsca ich odkrycia. 22 Wrzenia 1880 roku czonkowie komisji udali si pocigiem na pnoc od Lizbony. Ilustracja 4.2. Stratygrafia stanowiska u podna wzgrza Monte Redondo w Otta w Portugalii, gdzie G. Bellucci znalaz narzdzie: (l) piaskowiec, (2) mioceski konglomerat z krzemieniami, (3) zoe powierzchniowe z odsonitymi krzemieniami. Strzaka wskazuje miejsce odkrycia narzdzia.

W czasie podry przygldali si starym fortom, grujcym na szczytach wzgrz, i w miar przemierzania doliny rzeki Tag ogldali jurajskie, kredowe oraz trzeciorzdowe formacje geologiczne. Wysiedli z pocigu w Carregado i udali si do pobliskiej Otty. Dwa kilometry dalej dotarli do wzgrza Monte Redondo. W tym miejscu rozeszli si po wwozach w poszukiwaniu krzemieni. W swej ksice Le Prehistorique Gabriel de Mortiiiet przedstawi opis wydarze, ktre zaszy na Monte Redondo: "Czonkowie kongresu przybyli do Otty Znaleli si w samym rodku wielkiej formacji sodkowodnej. To byo dno staroytnego jeziora, ktrego rodek wypenia piasek i glina, a na brzegach znajdowa si piasek i skay. Inteligentne istoty mogy pozostawi narzdzia na brzegach jeziora zalewajcego niegdy wzgrze Monte Redondo. I tam dokonano poszukiwa, ktre zakoczyy si sukcesem. Zdolny badacz z Umbrii [we Woszech] pan Bellucci odkry in situ krzemie noszcy niewtpliwe lady intencjonalnej obrbki. Zanim wydoby ten okaz, pokaza go wielu swoim wsppracownikom. Krzemie by tak mocno osadzony w skale, e pan Bellucci musia uy motka, aby go wydoby. Kamie ten na pewno pochodzi z tej samej epoki co pokad, w ktrym go znaleziono. Nie lea pasko na powierzchni skay, gdzie mg by wtrnie osadzony o wiele pniej, lecz odkryto go bez wtpienia na dolnej stronie wystpu rozcigajcego si nad obszarem odsonitym przez erozj [ii. 4.2]. Nie mona da bardziej jednoznacznego dowodu, ktry wiadczyby o pozycji krzemienia w warstwach". Niektrzy wspczeni uczeni uwaaj konglomeraty z Otty za wczesnomioceskie i datuj je na okoo 15-20 mln lat. 63 Proste narzdzia paleolityczne Podsumowujc powysze fakty, naley stwierdzi, e odkrycia Ribeiro powinny by przedmiotem powanej analizy nawet dzi. Znaleziska L. Bourgeoisa iv Thenay, Francja 19 sierpnia 1867 roku L. Bourgeois zaprezentowa w Paryu Midzynarodowemu Kongresowi Antropologii i Archeologii Prehistorycznej raport na temat narzdzi krzemiennych, ktre znalaz w osadach wczesnomioceskich (datowanych na 15-20 mln lat) w Thenay, w ptnocno-rodkowej Francji. Bourgeois stwierdzi, e jego znaleziska przypominaj typy narzdzi czwartorzdowych (skrobacze, wiertniki, ostrza itd.), ktre odkry na powierzchni ziemi w tym samym regionie. Niemal na wszystkich okazach mioceskich dostrzeg typowe cechy intencjonalnej obrbki: dobrze widoczny retusz, symetryczne odbijanie odupkw i lady uytkowania. Na kongresie w Paryu jedynie kilku naukowcw uznao zaprezentowane krzemienie za autentyczne artefakty. Niezniechcony tym faktem, Bourgeois kontynuowa badania i znalaz kolejne narzdzia. Nadal te przekonywa poszczeglnych paleontologw i geologw, e s one rezultatem celowego dziaania ludzi. Gabriel de Mortiiiet by jednym z pierwszych badaczy, ktrzy przyznali mu racj. Cz uczonych zakwestionowaa pozycj stratygraficzn znalezisk. Pierwsze okazy Bourgeoisa pochodziy z rumowiska skalnego rozcigajcego si wzdu stokw maej doliny

wchodzcej w paskowy, ktry ley w pobliu Thenay. Geolodzy, na przykad SirJohn Prestwich, twierdzili, e przedstawione kamienie to gwnie odkrycia powierzchniowe. Bourgeois zrobi, wic wykop na terenie doliny i znalaz okazy krzemienia cechujce si tymi samymi ladami ludzkiego dziaania. Wci nie usatysfakcjonowani oponenci uznali, e odkryte w wykopie krzemienie znalazy si tam w wyniku przemieszczenia si przez naturalne szczeliny prowadzce z wierzchoka paskowyu, gdzie czsto odkrywano narzdzia plejstoceskie. Aby odpowiedzie na ten zarzut, Bourgeois wykopa w 1869 roku na szczycie paskowyu szyb. W trakcie prac wykopaliskowych dotar do warstwy wapnia o gruboci ponad 30 cm, w ktrej nie byo adnych szczelin. Plejstoceskie artefakty kamienne nie mogy, wic zsun si na nisze poziomy. Niej, na gbokoci okoo 4,5 m, we wczesnomioceskich warstwach tego samego szybu Bourgeois odkry wiele narzdzi kamiennych. De Mordllet stwierdzi w Le Prehistorique: "Nie byo adnych wtpliwoci odnonie ich wieku i pozycji stratygraficznej". Mimo tych oczywistych dowodw wielu naukowcw nadal bez uzasadnienia utrzymywao swoje wtpliwoci. Bezporednia konfrontacja argumentw nastpia w Brukseli w 1872 roku na spotkaniu Midzynarodowego Kongresu Antropologii i Archeologii Prehistorycznej. Bourgeois przedstawi wiele okazw, ktrych ilustracje wczono do opublikowanych protokow z obrad kongresu. 64 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka

Opisujc narzdzie z ostrzem (Il. 4.3), Bourgeois dokona nastpujcych uwag: "Jest to okaz przypominajcy przeku-wacz na szerokiej podstawie. Znajdujce si po rodku ostrze otrzymano dziki regularnemu retuszowi. Po przeciwnej stronie znajduje si sczek odbicia. Taki typ narzdzia jest charakterystyczny dla wszystkich epok". Dustracja 4.3. Narzdzie z ostrzem odkryte w mioceskiej formacji w Thenay, we Francji. O kolejnym artefakcie, opisanym jako n bd narzdzie tnce, powiedzia: "Krawdzie s regularnie retuszowane, a po przeciwnej stronie widoczny jest sczek odbicia". Bourgeois zauway, e w przypadku wielu okazw krawdzie znajdujce si na tej czci narzdzia, ktr mona trzyma w rce, nie nosz ladw zuycia, natomiast brzegi powierzchni tncych s mocno zuyte i wygadzone. Nastpny okaz (Il. 4.4) zosta scharakteryzowany jako ostrze wyrzutowe bd przekuwacz. Bourgeois zaobserwowa na jego krawdziach retusz, wykonany w celu uzyskania ostrza. Wrd znalezionych kamieni dostrzeg rwnie rdze z dwoma retuszowanymi kocami, co wiadczyo o tym, e zamierzano go dalej wykorzystywa. Bourgeois napisa: "Najbardziej wystajca krawd zostaa przycita se intencjonalnych uderze prawdopodobnie po to, aby narzdzie wygodniej byo trzyma w rce. Pozostae krawdzie s nadal ostre, co wskazuje, i odbijanie odupkw nie jest w tym przypadku wynikiem naturalnego procesu zaokrglania kamieni". Ilustracja 4.5 pokazuje wczesno-mioceskie narzdzie z Thenay i podobne, uznane powszechnie narzdzie z pnego plejstocenu. W celu rozwizania wszelkich kontrowersji czonkowie obradujcego kongresu wyznaczyli pitnastoosobow komisj, ktra miaa oceni odkrycia Bourgeoisa. Omioosobowa wikszo orzeka, e krzemienie s produktami dziaania czowieka. Zaledwie piciu uczonych nie dostrzego ladw inencjonalnej obrbki, jeden czonek komisji nie wyrazi adnej opinii, a kolejny popar Bourgeoisa z pewnymi zastrzeeniami. Ilustracja 4.4. Narzdzie z ostrzem znalezione w warstwach mioceskich w Thenay we Francji. Tu przy ostrzu widoczne s lady retuszu

Proste narzdzia paleolityczne

65

Ilustracja 4.5. U gry: Pnoplejstoceside narzdzie krzemienne. U dou: Narzdzie z warstw wczesnomioceskich w Thenay we Francji. Sczki odbicia rzadko wystpoway na wczesnomioceskich krzemieniach z Thenay, lecz wikszo okazw posiadaa dobrze widoczny retusz krawdzi. Retusz ten koncentrowa si z reguy na jednej stronie krawdzi, natomiast druga pozostawaa nienaruszona. Taki zabieg okrela si mianem obrbki jednostronnej. De Mortiiiet, podobnie jak wspczeni naukowcy, uwaa, e niemal we wszystkich przypadkach jednostronna obrbka nie jest wynikiem przypadkowych uderze, lecz rezultatem przemylanego dziaania. W swej ksice Musee Prehistorigue umieci ilustracje krzemieni z Thenay cechujcych si bardzo regularnym, jednostronnym retuszem (Il. 4.6). Niektrzy krytycy odkry Bourgeoisa owiadczyli, e wrd wszystkich wczesnomioceskich znalezisk krzemiennych z Thenay jest niewiele dobrych przykadw narzdzi - okoo 30. De Mortiiiet stwierdzi jednak: "Nawet jeden bezsporny artefakt byby wystarczajcy, a oni maj ich 30!" Wspczeni specjalici badajcy narzdzia kamienne, na przykad L.W. Patterson, twierdz, e rwnolege negatywy po odupkach, mniej wicej o tym samym rozmiarze, s dobrym wskanikiem intencjach wczesnomioceskich krzemieni Bourgeoisa mona je atwo dostrzec.Ilustracja 4.6. Jednostronnie retuszowane narzdzia Cjonalne) obrobi. Na llustra- z warstw wczesnomioceskich w Thenay we Francji. 66 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka 67 Ilustracja 4,7. Po lewej: Narzdzie krzemienne z wczesnomioceskiej formacji w Thenay we Francji. Po prawej: Akceptowane powszechnie narzdzie z dolnej czci poziomu Bed II Wwozu Olduwai w Afryce. Dolne krawdzie obu okazw nosz niemal rwnolegle negatywy po odbitych odupkach, co pozwala uzna znaleziska za wyroby czowieka.

Ilustracja 4.7 Przedstawia jednostronne narzdzie z Thenay i podobne, jednostronne narzdzie z Wwozu Olduwai, ktre nie budzi powszechnie adnych wtpliwoci. Wiele okazw Bourgeoisa cechowao si dobrze widocznymi pkniciami powierzchniowymi, co wskazuje na poddanie krzemieni dziaaniu ognia. De Mortiiiet doszed do wniosku, e istoty ludzkie uyway ognia, aby spowodowa pkanie duych bry krzemiennych. Z powstaych w ten sposb odup-kw wykonywano narzdzia. Dziki pracom S. Lainga wiedza o narzdziach z Thenay dotara do krgw inteligencji w krajach anglojzycznych. Laing powiedzia: "Mieszkacy Wysp Andamasidch wyrabiaj zaostrzone kamienie, czy te skrobacze, niemal identyczne ze znalezionymi w Thenay. Robi to tak samo, wykorzystujc ogie do rozupania kamieni i nadania im wymaganego ksztatu oraz rozmiaru. Obserwacje te potwierdzaj intencjonalny charakter znalezisk z Thenay [...]. Dowody wskazujce, e s to narzdzia mioceskie zdecydowanie rozstrzygaj ten problem, a wysuwane zarzuty wynikaj przede wszystkim z niechci do uznania bardzo odlegych dziejw czowieka".

Kto wykona narzdzia krzemienne z Thenay? Niektrzy badacze sdzili, e prymitywni, mapoksztatni przodkowie ludzkiego gatunku. Jednak w 1894 roku S. Laing napisa: "Ten typ narzdzia wystpuje cigle bez adnej zmiany z wyjtkiem niewielkich, dalszych udoskonale, od pliocenu poprzez czwartorzd, a nawet do dnia dzisiejszego. Skrobacz mieszkacw Wysp Andama-skich i Eskimosw jest jedynie powikszon i ulepszon wersj mioceskiego". Jeeli ludzie wykonuj takie artefakty wspczenie, z pewnoci jest moliwe, e identycznie rozwinite istoty wyrabiay podobne narzdzia w przeszoci, w epoce miocenu. Proste narzdzia paleolityczne 67 Jak zobaczymy w nastpnych rozdziaach, naukowcy odkryli w warstwach trzeciorzdowych szcztki szkieletowe, ktre nie rniy si od szkieletu Homo sapiens. Problem twrcw narzdzi z Thenay wyjania, wic, dlaczego nie mwi si ju dzi o tych znaleziskach. W pewnym momencie dziejw paleoantropologii kilku uczonych wierzcych w ewolucj zaakceptowao mioceskie narzdzia z Thenay, lecz przypisali je oni prekursorowi ludzkiego gatunku. Teoria ewolucji przekonaa ich, e taki przodek istnia, cho wwczas nie znaleziono jeszcze jego skamieniaoci. Kiedy oczekiwane szcztki odkryto w 1891 roku na Jawie, pojawiy si one w formacji geologicznej datowanej obecnie na rodkowy plejstocen. Postawio to z pewnoci wszystkich naukowcw, ktrzy mwili o istnieniu mioceskiego mapoluda przed nie lada dylematem. Przodek czowieka, istota przejciowa midzy staroytnymi mapami czekoksztatnymi a wspczesnymi ludmi, nie zosta odkryty w warstwach wczesnomiocesidch, datowanych dzi na 20 mln lat, lecz rodkowoplejstoceskich, ktre maj mniej ni l mln lat. Z tego wzgldu krzemienie z Thenay oraz wszystkie inne wiadectwa wskazujce, e istoty ludzkie - bd mapoludy wyrabiajce narzdzia - yy w okresie trzeciorzdu, zostay po cichu i cakowicie usunite z obszaru aktywnych rozwaa, a nastpnie zapomniane. Jak widzimy, spor liczb takich znalezisk ukryto, a przecie stabilno caego gmachu wspczesnej paleoantropologii zaley rwnie od tego, co pozostaje skrywane. Jeeli nawet pojedynczy dowd obecnoci wytwrcw narzdzi w mcenie lub wczesnym pliocenie zostaby zaakceptowany, cay obraz ewolucji czowieka - tak starannie budowany w tym stuleciu - przestaby istnie. Narzdzia z Aurillac, Francja W 1870 roku Anatole Roujou donosi, e geolog Charles Tardy wydoby n krzemienny (Il. 4.8) z odsonitej powierzchni konglomeratu pnomioceside-go w Aurillac na terenie poudniowej Francji. Opisujc to wydarzenie, Roujou uy sowa arrache, co oznacza, e krzemie musia zosta wycignity z pewn si. Zdaniem de Mor-tilleta narzdzie krzemienne Tar-dy'ego stosunkowo niedawno ulego scementowaniu na powierzchni konglomeratu i dlatego pochodzio z plejstocenu. Francuski geolog J. B. Rames wtpi, by znaleziony przez Tardy'ego krzemie by w rzeczywistoci wyrobem czowieka. Jednak w 1877 roku w tym samym regionie, w Puy Courny niedaleko Aurillac, Rames dokona wasnych odkry narzdzi krzemiennych. Ilustracja 4.8. Pierwsze narzdzie kamienne znalezione w Aurillac we Francji. 68 Wydoby je z osadw lecych midzy warstwami materiaw wulkanicznych, utworzonych w pnym mcenie okoo 7-9 mln lat temu. W 1894 S. Laing przedstawi szczegowy opis ladw ludzkiego dziaania, jakie Rames zaobserwowa na krzemieniach: "Okazy te dziel si na kilka dobrze znanych typw narzdzi paleolitycznych: siekierki, skrobacze, groty strza oraz odupki. S one jedynie prostsze i

mniejsze od narzdzi z pniejszych epok. Znaleziono je w trzech rnych miejscach tej samej warstwy wiru. Speniaj one wszystkie kryteria wiadczce o autentycznoci narzdzi z okresu czwartorzdu, na przykad wystpowanie sczkw odbicia, konchoidalnych pkni, a przede wszystkim ladw intencjonalnej obrbki w okrelonym kierunku". Wedug Lainga francuski antropolog Armand de Quatrefages zauway na obrobionych krawdziach wielu okazw dobrze widoczne, rwnolege rysy, wskazujce na uytkowanie artefaktw. lady uytkowania nie wystpoway na pozostaych krawdziach, ktrych nie poddano obrbce. Znaleziska z Puy Courny uznano za autentyczne narzdzia na kongresie naukowym w Grenoble we Francji. Laing powiedzia rwnie: "Zoe wiru, gdzie znajdowane s artefakty, zawiera pi rnych odmian krzemienia. Wszystkie okazy wygldajce jak narzdzia ograniczaj si do jednej, specyficznej odmiany, ktra szczeglnie nadaje si do wykorzystywania przez ludzi. Zdaniem Quatrefages'a strumienie wody bd inne naturalne przyczyny nie mogy dokona takiej selekcji. Jedynie inteligentna istota bya w stanie to uczyni, wybierajc kamienie najlepiej przystosowane do wyrobu narzdzi i broni". Max Yerworn z Uniwersytetu w Getyndze w Niemczech wtpi pocztkowo w prawdziwo relacji o plioceskich i jeszcze wczeniejszych narzdziach kamiennych. Z tego wzgldu w 1905 roku uda si do Aurillac, aby przeprowadzi wasne badania znalezionych tam krzemieni. Yerworn przebywa w Aurillac sze dni, prowadzc wykopaliska na stanowisku w Puy de Boudieu niedaleko Puy Courny Opisujc wyniki pierwszego dnia prac, napisa: "Miaem szczcie, e przybyem do miejsca, gdzie znalazem wiele krzemieni, ktrych niewtpliwie intencjonalny charakter od razu mnie zdumia. Nie spodziewaem si tego. Dopiero powoli przyzwyczaiem si do myli, e mam w swej rce narzdzia ludzkiej istoty, ktra ya w czasach trzeciorzdu. Wziem pod uwag wszelkie wtpliwoci. Zbadaem wiek geologiczny stanowiska, cechy wiadczce o intencjonalnym charakterze znalezisk, a w kocu z niechci przyznaem, e wszystkie moliwe zarzuty s bezzasadne". Obrobione krzemienie o ostrych krawdziach - najwyraniej narzdzia -odkrywano w maych grupach, wrd kamieni, ktre byy w duym stopniu zaokrglone i starte. Artefakty nie podlegay wic duym przemieszczeniom od chwili osadzenia w warstwach i z tego wzgldu odbijanie odupkw byo w tym przypadku raczej dzieem czowieka ni procesw geologicznych. Wystpowanie narzdzi w grupach wiadczy ponadto o obecnoci stanowisk warsztatowych. Proste narzdzia paleolityczne 69 Verworn omwi szczegowo rne sposoby identyfikacji intencjonalnej obrbki krzemienia. Podzieli wiadectwa takiego dziaania na trzy grupy: (l) lady odbicia powstae jako rezultat podstawowego uderzenia, ktre oddziela odupek od rdzenia krzemiennego; (2) lady odbicia wynikajce z wtrnej obrbki krawdzi samego odupka; (3) lady uytkowania na krawdziach pracujcych narzdzia. Rozwaajc wszystkie cechy, Verworn uzna, e adna z nich nie jest sama w sobie rozstrzygajca: "Jedynie krytyczna analiza przedstawionej kombinacji cech pozwala nam na ostateczne ustalenia". Identyczn metodologi zaproponowa L. W. Patterson, wspczesny specjalista w zakresie bada nad narzdziami kamiennymi. Patterson nadaje jednak wicej znaczenia sczkom odbicia i jednokierunkowemu odbijaniu odup-kw wzdu pojedynczych krawdzi, zwaszcza wwczas, gdy na stanowisku znajduje si wiele okazw. Badania Pattersona wykazay, e naturalne siy niemal nigdy nie powoduj wystpowania powyszych elementw w znacznych ilociach. Verworn zilustrowa sposb, w jaki mona stosowa jego metod analizy:

"Przypumy, e w pokadzie interglacjalnym, zawierajcym kamienie, znajduj krzemie, ktry posiada wyrany sczek odbicia, ale brak mu jakichkolwiek innych cech intencjonalnej obrbki. W takim przypadku wtpibym czy mam przed sob przedmiot ludzkiego dziaania. Zamy jednak, e znajduj inny krzemie, ktry na jednej stronie posiada wszystkie typowe lady odbicia, a z drugiej strony negatywy dwch, trzech, czterech bd wikszej liczby odup-kw usunitych poprzez uderzenia z tego samego kierunku. Przypumy ponadto, e jedna krawd okazu nosi lady odbijania licznych, rwnolegych, maych odupkw. Wszystkie lady biegn w tym samym kierunku i wszystkie, bez wyjtku, znajduj si na tej samej stronie krawdzi. Pozostae krawdzie s ostre, bez ladw uderzania czy zaokrglania. Wtedy mog powiedzie z ca pewnoci - to jest narzdzie, ktre stworzy czowiek". Po przeprowadzeniu rozlegych prac wykopaliskowych na stanowiskach w pobliu Aurillac Verworn zbada wiele znalezionych tam narzdzi krzemiennych przy pomocy opisanej powyej, rygorystycznej metodologii naukowej i ostatecznie stwierdzi: "Wasnymi rkoma, osobicie wydobyem z nienaruszonych warstw w Puy de Boudien wiele takich niewtpliwych artefaktw. To jest niezbity dowd istnienia gatunku obrabiajcego krzemie u schyku epoki miocenu". Wikszo narzdzi odkrytych przez Verworna w mioceskich pokadach Aurillac stanowiy rnego rodzaju skrobacze. "W przypadku niektrych skro-baczy - napisa - widoczne s jedynie lady uytkowania na pracujcej krawdzi. Pozostae krawdzie tego samego okazu s ostre i nie cechuj si takim zuyciem. Na innych artefaktach krawd pracujca nosi lady celowego ijednokierunkowego usuwania wielu wirkw. 70 Zakazana archeologia - ukryta historia cztowieka Obrbk t cechuj bardzo wyrane, spotykane zazwyczaj oznaki uderzania. Nawet dzi krawdzie ze ladami poprzednich uderze na wyszej czci niektrych narzdzi s bardzo ostre. Celem takiego dziaania byo niewtpliwie usunicie kory lub nadanie ostatecznego ksztatu. W przypadku wielu okazw wida wyranie miejsca uchwytu, uksztatowane dziki usuniciu ostrych krawdzi i ostrzy, ktre mogyby rani lub przeszkadza". O kolejnym artefakcie Verworn powiedzia: "Negatywy po odupkach na ostrzu skrobacza le tak regularnie obok siebie w ukadzie rwnolegym, e przypomina to paleolityczne czy nawet neolityczne okazy". W akceptowanej przez zwolennikw ewolucji sekwencji zdarze narzdzia paleolityczne i neolityczne datuje si na pny plejstocen i holocen. Verworn znalaz wiele skrobaczy, ktre posiaday ostrze (Il. 4.9): "Wrd wszystkich krzemieni te artefakty najwyraniej cechuj si intencjonaln obrbk, w wyniku, ktrej uzyskay ostateczny ksztat narzdzia, przynajmniej w miejscu pracujcych krawdzi. Jako samych ostrzy wiadczy o duej dbaoci i starannoci obrbki. Krawdzie opracowano wieloma jednokierunkowymi uderzeniami z wyranym zamiarem uksztatowania narzdzia". W Aurillac odkryto rwnie skrobacze zbate (ii. 4.10) z zaokrglonymi wciciami na pracujcej krawdzi. Byy one dostosowane do obrbki cylindrycznych przedmiotw, takich jak koci bd drzewce wczni. Verworn stwierdzi: "W wikszoci przypadkw skrobacze zbate otrzymano dziki obrbce jednej krawdzi, nadajc jej zakrzywiony ksztat uderzeniami w tym samym kierunku". Verworn znalaz take artefakty, ktre speniay funkcj motkw, narzdzi tncych i uywanych do kopania ziemi. Prezentujc jedno z nich, napisa: "Due narzdzie z ostrzem, suce do cicia bd kopania ziemi. Uformowano je z naturalnej bryy krzemiennej, opracowujc ostrze. Na powierzchniach widoczna jest kora krzemienna, a na szczycie ostrze wykonane poprzez odbicie licznych odlupkw, w wikszoci w tym samym kierunku". O kolejnym zaostrzonym artefakcie powiedzia: "Na jednym z bokw, bezporednio pod ostrzem, znajduje si miejsce uchwytu uzyskane dziki usuniciu ostrych

krawdzi. Moga to by prymitywna siekiera speniajca funkcj motka czy te narzdzia tncego". Verworn odkry ponadto inne artefakty. Uzna je za narzdzia suce do przekuwania, wiercenia i rycia. Podsumowujc swoje znaleziska, Verworn stwierdzi: "w kocu miocenu istniaa tu kultura, ktra jak moemy zobaczy na podstawie materiau krzemiennego, nie znajdowaa si w pocztkowych fazach swego istnienia, lecz przesza ju dugi okres rozwoju [...]; ta mioceska populacja Kantalu potrafia odbija odupi i opracowywa krzemie [...]. Ilustracja 4.9. Pnomioceskie narzdzie krzemienne z ostrzem odkryte w Aurillac we Francji. Proste narzdzia paleolityczne 71

Ilustracja: 4.10. Po lewej: Dolna powierzchnia pnomoceskiego skrobacza zbatego z Aurillac we Francji. Po prawej: Grna powierzchnia z wygit krawdzi pracujc, na ktrej Verworn zaobserwowa niewielkie lady uytkowania. Wielko artefaktw wskazuje na istot posiadajc rk tego samego rozmiaru i ksztatu, co nasza i z tego wzgldu musiaa ona mie ciao podobne do ciaa czowieka. Istnienie duych skrobaczy i jednostronnych narzdzi otoczakowych, ktre z atwoci moemy trzyma w naszej doni, a przede wszystkim - widoczne praktycznie na wszystkich okazach - doskonae ich przystosowanie do trzymania w rce, wydaje si zdecydowanie potwierdza t konkluzj. Narzdzia o bardzo rnych rozmiarach, z usunitymi ostrzami i ostrymi krawdziami w miejscu przeznaczonym do trzymania, ktre wyranie posiadaj krawdzie pracujce, miejsca uchwytu i nosz lady po uytkowaniu, tak naturalnie i wygodnie pasuj do naszych doni, i mona by pomyle, e wykonano je bezporednio dla nas". Verworn wyrazi rwnie swoj opini na temat twrcw narzdzi: "Cho ten trzeciorzdowy gatunek mg znajdowa si bliej naszych zwierzcych przodkw ni nas samych, kto moe stwierdzi, e pod wzgldem cech fizycznych nie mia on ju tego samego zasadniczego charakteru co wspczesny czowiek; e rozwj specyficznie ludzkich cech nie rozciga si w przeszo a do pnego miocenu?" Jak wyjanimy w rozdziale 7, skamieniae szcztki szkieletowe ludzi znajdywano w warstwach plioceskich, mioceskich, eoceskich, a nawet wczeniejszych. Kiedy rozwaymy rwnie fakt, e czowiek yjcy obecnie wykonuje narzdzia, ktre nie rni si zasadniczo od artefaktw wydobytych z osadw mioceskich we Francji i innych miejscach, sia teorii ewolucji ludzkiego gatunku zaczyna sabn. W rzeczywistoci tylko wwczas ma ona sens, gdy zlekcewaymy wiele przekonujcych odkry. Jeeli wemiemy pod uwag wszelkie dostpne znaleziska, w postaci narzdzi i szcztkw szkieletowych, z pewnoci trudno bdzie skonstruowa jakkolwiek ewolucyjn sekwencj zdarze. Pozostaje nam przypuszczenie, e przez dziesitki milionw lat, w tym samym czasie, yy rne rodzaje istot ludzkich i czekoksztatnych, ktre wytwarzay narzdzia kamienne na zrnicowanym poziomie technologicznego zaawansowania.

72 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Jeszcze w 1924 roku, George Grant MacCurdy, dyrektor Amerykaskiej Szkoy Bada Prehistorycznych na terenie Europy, przychylnie przedstawi w Natural History narzdzia krzemienne z Aurillac. Podobne artefakty znalaz w Anglii J. Reid Moir. Niektrzy krytycy jego odkry twierdzili, e siy natury, na przykad ruchy ziemi, a cilej mwic cinienie geologiczne, spowodoway

pknicie krzemieni, tworzc w ten sposb okazy kamieni przypominajce narzdzia. Jednak sami naukowcy wykazali, e w miejscach, w ktrych Moir odkry artefakty krzemienne, wiadectwa geologiczne nie sugeroway dziaania takich naturalnych czynnikw. MacCurdy napisa: "W niektrych zoach plioceskich wschodniej Anglii, gdzie J. Reid Moir znalaz obrobione krzemienie, nie istniej warunki sprzyjajce dziaaniu si natury [...]. Czy mona powiedzie to samo o obrobionych krzemieniach z wyszych poziomw mioceskich w pobliu Aurillac na terenie Kantalu? Sollas i Capitan odpowiedzieli ostatnio na to pytanie twierdzco. Capitan dostrzega nie tylko krzemienne wirki wskazujce na uytkowanie, lecz rzeczywiste typy narzdzi, jakie mona by uzna za artefakty charakterystyczne dla pewnych horyzontw paleolitycznych. Wystpuj one w duych ilociach: przebijaki; odupki z sczkami, starannie retuszowane w celu uzyskania ostrza; zgrzeba typu mustierskiego; krki z brzegami retu-szowanymi w regularny sposb; skrobacze o rnych formach oraz ciosao. Capitan doszed do wniosku, e istnieje cakowite podobiestwo midzy wieloma obrobionymi krzemieniami z Kantalu i klasycznymi okazami z najlepiej znanych stanowisk paleolitycznych". William Sollas prowadzi katedr geologii w (Mordzie, a Louis Capitan, bardzo szanowany antropolog francuski, by profesorem w College de France. Odkrycia A. Rutota w Belgii A. Rutot, kustosz Krlewskiego Muzeum Historii Naturalnej w Brukseli, dokona na terenie Belgii szeregu odkry, ktre na pocztku XX wieku naday nowego znaczenia przemysom narzdzi kamiennych traktowanych jako anomalie. Wikszo przemysw zidentyfikowanych przez Rutota pochodzia z wczesnego plejstocenu. Jednak w 1907 roku dalsze prace wykopaliskowe tego badacza przyniosy rezultat w postaci bardziej zaskakujcych znalezisk. Pochodziy one z piaskowni w pobliu Boncelles w rejonie Ardenw. Warstwy zawierajce narzdzia wydatowano na oligocen, miay, wic 25-38 mln lat. Opisujc znalezione artefakty, Georg Schweinfurth napisa w Zeitschrift fur Ethnologie: "Byy wrd nich narzdzia otoczakowe z obrbk jednostronn, kamienie-kowada, noe, skrobacze, wiertnik! i kamienie wyrzutowe. Wszystkie te okazy posiaday wyrane lady intencjonalnej obrbki, w wyniku, ktrej powstay formy doskonale przystosowane do rki czowieka [...] szczliwy odkrywca mia przyjemno pokaza miejsca ich odkry 34 belgijskim geologom i studentom prehistorii. Wszyscy zgodzili si, e nie ma adnych wtpliwoci co do pozycji stratygraficznej tych znalezisk".

Proste narzdzia paleolityczne 73 Kompletny raport Rutota na temat zabytkw z Boncelles pojawi si w biuletynie Belgijskiego Towarzystwa Geologii, Paleontologii i Hydrologii. Rutot przyzna, e podobne narzdzia kamienne znaleziono rwnie w kontekstach oligoceskich w Baraque Michel oraz w jaskini w Bay Bonnet. Artefakty kamienne odkryto take w warstwach rodkowoplioceskich w Rosart, na lewym brzegu Mozy. "Wydaje si teraz - napisa Rutot - e wyobraenie o istnieniu ludzi w oli-gocenie [...] zostao potwierdzone z tak moc i precyzj, i nie mona tu mwi o najmniejszym bdzie". Zauway ponadto, e narzdzia oligoceskie z Boncelles s niemal identyczne z artefaktami, ktre od kilkuset lat wykonuj rdzenni mieszkacy Tasmanii (Il. 4.11 i 4.12). Rutot szczegowo opisa rne typy narzdzi oligoceskich, jakie znalaz w Boncelles. Rozpocz swj przegld od percuteurs - narzdzi otoczakom ych z obrbk jednostronn. Obejmoway one proste artefakty tego typu, choppery38 o zaostrzonej krawdzi, jednostronne narzdzia otoczakowe z ostrzami i retuszery, ktrych uywano do ponownego zaostrzania krawdzi pracujcych innych narzdzi.

Ilustracja 4.11. Narzdzia wykonane przez rdzennych Tasmaczykw w nieodlegych czasach historycznych. Rutot stwierdzi, e przypominaj one narzdzia oligoceskie odkryte w Boncelles w Belgii, (a) Zgrzebo (racioir) przypomina znalezisko 4.12a. (b) Narzdzie z ostrzem (percoir) przypomina okaz 4.12b. (c) Przekuwacz (enclume) przypomina artefakt 4.12c. (d) N kamienny (fouteau) przypomina znalezisko 4.12d. (e) Podwjny drapacz (grattoirdouble) przypomina narzdzie 4.12e. (f) Przekuwacz (percoir) przypomina okaz 4.12f. (g) Drapacz (grattoir) przypomina artefakt 4.12g.
38

Termin stosowany w polskiej literaturze specjalistycznej; inaczej narzdzie otoczakowe z obrbk jednostronn. 74 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka

Ilustracja 4.12. Narzdzia kamienne z warstw lecych poniej pnooligoceskich piaskw w Boncelles w Belgii: (a) Zgrzebo przypominajce ostrze mustierskie z pnego plejstocenu Europy, (b) Narzdzie z ostrzem i dobrze rozwinitym sczkiem, (c) Kamie-ko-wadio ze ladami uderzania, (d) N kamienny ze ladami uytkowania na krawdzi tncej. (e) Drapacz, (f) Przekuwacz. (g) Duy drapacz. Na wszystkich kategoriach percuteurs widoczna bya obrbka uatwiajca trzymanie narzdzia w rce oraz lady uytkowania krawdzi pracujcej. Na stanowiskach w Boncelles Rutot odkryt take lalka kamienikowade, charakteryzujcych si du, pask powierzchni z wyranymi ladami uderze. Opisa te narzdzia, ktre nazywa couteaux, co najlepiej przetumaczy jako nacinaa. "Mona dostrzec - powiedzia - e s one wykonane ze stosunkowo dugich odupkw krzemiennych, tpych na jednej stronie i zaostrzonych na drugiej". Kolejnym typem narzdzia by racioir, czyli zgrzebo. Wykonywano je zazwyczaj z owalnego odupka. Jedna krawd zgrzeba bya z reguy tpa, druga za - zaostrzona. Po zaretuszowaniu w celu uzyskania odpowiedniego miejsca uchwytu tp krawd chwytano doni, a ostr przykadano do przedmiotu poddawanego obrbce. W czasie pracy od krawdzi tncej oddzielay si mae wirki. Tego typu lady zuycia mona byo zauway na wielu okazach. Rutot przedstawi specyficzne typy zgrzebe: zbkowane, wykorzystywane prawdopodobnie do obrbki dugich, zaokrglonych przedmiotw, i podwjne, o dwch zaostrzonych krawdziach. Niektre z podwjnych zgrzebe przypominay pnoplejstocenslde narzdzia mustierskie z ostrzami. Kolejna kategoria artefaktw opisana przez Rutota to narzdzia kombinowane, uywane na wiele sposobw: "Z reguy na zaostrzonej krawdzi posiadaj one ostrze uksztatowane w wyniku przecicia si dwch prostych krawdzi bd czciej dwa zbki otrzymane dziki retuszowi". Nastpne typy narzdzi to grattoir - drapacz - oraz percoirs, ktre mona okreli jako przekuwacze lub wiertniki. Rutot znalaz rwnie kamienie wyrzutowe czy te uywane do procy stwierdzi ponadto, e cz kamieni noszcych lady powtarzajcych si uderze moga by wykorzystywana przez staroytnych mieszkacw Boncelles do rozniecania ognia. Proste narzdzia paleolityczne 75 Takie artefakty odkrywane s w pnoplejstoceskich grupach narzdzi. "Znajdujemy si - powiedzia Rutot - w obliczu powanego problemu: obecnoci w oligocenie istot wystarczajco inteligentnych, aby wyrabia i uywa okrelonych, zrnicowanych typw narzdzi".

Obecnie paleoantropolodzy w ogle nie rozwaaj moliwoci istnienia czowieka - czy nawet praczowieka - w oligocenie. Naszym zdaniem, istniej dwie przyczyny tego stanu rzeczy: brak informacji na temat takich znalezisk, jak odkrycia Rutota i dogmatyczna wiara we wspczesne koncepcje o pocztkach i dziejach ludzkiego gatunku. Odkrycia Freudenberga iv pobliu Antwerpii, Belgia W lutym i marcu 1918 roku Wilhelm Freudenberg, geolog przydzielony do armii niemieckiej, przeprowadzi w celach militarnych prbne odwierty w formacjach trzeciorzdowych na zachd od Antwerpii, w Belgii. W jamach gliniastych w Hol, w pobliu St. Gillis, oraz w innych miejscach odkry, wraz z nacinanymi komi i muszlami, krzemienie, ktre uwaa za narzdzia. Wikszo tych znalezisk pochodzia ze z osadowych morskiej fazy Scaldisian. Faza ta obejmuje wczesny pliocen oraz pny miocen, jest, wic datowana na 4-7 mln lat. Freudenberg uzna, e odkryte artefakty mog pochodzi z okresu bezporednio poprzedzajcego morsk transgresj Scaldisian, co jeli rzeczywicie odpowiada prawdzie, datowaoby je przynajmniej na 7 mln lat. Freudenberg stwierdzi ponadto, i niektrych narzdzi krzemiennych uywano do otwierania muszli. Wiele z nich odkryto z nacinanymi muszlami i krzemieniami noszcymi lady ognia. Zdaniem Freudenberga lady te byy dowodem uywania ognia przez inteligentne istoty w okresie trzeciorzdu. O nacinanych muszlach (Il. 4.13) powiedzia natomiast: "Znalazem wiele intencjonalnych naci, w wikszoci na tylnej czci muszli, do blisko zawiasu [...] f mogy one zosta wykonane jedynie ostrym narzdziem". Niektre \ muszle nawet przekuto. Dodatkowo, obok nacinanych muszli, Freudenberg znalaz take koci morskich ssakw, ktre w jego hipotezy wyjaniajce powstanie zaobserwowanych zmian, na przykad dziaanie korozji chemicznej czy starcie materiau w wyniku oddziaywania geologicznego. Jednoczenie dokadnie rozway on i odrzuci alternatywne cicia Freudenberg odkry rwnie koci z gbokimi ladami po uderzeniach wykonanych najprawdopodobniej kamiennymi motkami. Ilustracja 4.13. Muszla z formacji Scaldisian (wczesny pliocen - pny miocen) w pobliu Antwerpii w Belgii, z naciciem po prawej stronie od zawiasu. 76 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Dalsze potwierdzenie obecnoci czowieka znalaz w postaci czciowych odciskw stp, pozostawionych przez istoty czekoksztatne w glinianym podou. W jamie gliniastej w Hol Freudenberg odkry lad poduszki duego palca i cztery pene odciski kolejnych palcw stopy. W jego opinii charakter linii i porw skry odpowiada stopom czowieka a nie map. Freudenberg by ewolucjonist i sdzi, e jego "trzeciorzdowy czowiek" musia by maym hominidem, ktry obok niemal ludzkich stp posiada kombinacj cech mapy czekoksztatnej i czowieka. Opis tego flamandzkiego hominida z okresu trzeciorzdu przypomina australopiteld. Jednak zgodnie z obecn doktryn paleoantropologiczn niemoliwe jest odkrycie na terenie Belgii w warstwach pnomioceskich datowanych na ponad 7 min lat szcztkw jakichkolwiek australopitekw. Najstarsze znane australopiteki maj bowiem okoo 4 min lat i pochodz z Afryki. Kto zatem zostawi lady stp odkryte przez Freudenberga? W Afryce i na Filipinach yj dzi plemiona pigmejw, w ktrych mczyni osigaj mniej ni 1,5 m wzrostu, a kobiety s jeszcze nisze. Stwierdzenie, e to nie austra-lopitek, lecz raczej maa istota ludzka pozostawia znalezione odciski, jest bardziej spjne z ca gam pozostaych znalezisk kamiennymi narzdziami, nacinanymi komi, pojedynczymi ladami ognia i celowo otwartymi muszlami. Zdaniem paleoantropologw australopiteld nie wyrabiay narzdzi ani nie uyway ognia.

rodkowe Wochy W 1871 roku profesor G. Ponzi zaprezentowa w Bolonii czonkom Midzynarodowego Kongresu Antropologii i Archeologu Prehistorycznej raport o odkrytych przez geologw dowodach, wskazujcych na istnienie ludzi w okresie trzeciorzdu na terenie rodkowych Woch. wiadectwa te skaday si z narzdzi krzemiennych, ktre posiaday ostrza. Znaleziono je w warstwach brekcji datowanych na pliocesk faz erozyjn Acquatraversan, czyli na ponad 2 mln lat. Brekcjajest zoem zbudowanym z fragmentw ska poczonych drobnoziarnistym spoiwem w postaci stwardniaego piasku lub gliny. Narzdzia kamienne z Birmy W 1894 i 1895 roku naukowe czasopisma ogosiy odkrycie obrobionych krzemieni w formacjach mioceskich na terenie Birmy, stanowicej wwczas cz brytyjskiej Indii. O znalezionych narzdziach donosi Fritz Noetling, paleontolog kierujcy Geological Survey of India w rejonie Yenangyaung w Birmie. W trakcie wydobywania skamieniaoci Noetling zauway prostoktny krzemie (Il. 4.14). Stwierdzi, e jego ksztat przypomina narzdzie i jest "trudny do wyjanienia w oparciu o naturalne przyczyny [...]. Proste narzdzia paleolityczne 77

Ksztat tego okazu przypomina mi w duym stopniu obrobiony krzemie opisany w I tomie The Records, Geological Suruey o f India i znaleziony w plejstocesidch warstwach rzeki Nerbudda. Wydaje si, e w jego intencjonalny charakter nikt nigdy nie wtpi". Noetling prowadzi dalsze badania i odkry okoo dwanacie jeszcze bardziej obrobionych krzemieni. Ilustracja 4.14. Dwie strony narzdzia krzemiennego z mioceskiej formacji Yenangya-ung w Birmie. Czy pozycja stratygraficzna tych znalezisk bya wyranie okrelona? Noetling przedstawi nastpujce wyjanienie: "Miejsce, w ktrym znaleziono kamienie [...] usytuowane jest na stromym, wschodnim zboczu wwozu, wysoko nad jego dnem, ale poniej krawdzi; w takim miejscu, i trudno poj, w jaki sposb krzemienie znalazy si tam w wyniku dziaania jakiego obcego czynnika. W tym wskim wwozie nie ma miejsca na jakiekolwiek obozowisko, nigdy takiego nie byo. Okolicznoci odkrycia krzemieni skaniaj do stwierdzenia, e wody powodzi nie mogy przynie ich w to miejsce. Jeeli wemiemy pod uwag wszystkie te dane, pomijajc zupenie fakt, i to ja wykopaem znaleziska, musimy stanowczo uzna, e znajdoway si one in situ, kiedy je odkryto". Podsumowujc swe badania, Noetling powiedzia: "Jeli krzemienie o tym ksztacie mog by rezultatem dziaania naturalnych czynnikw, bardzo wiele obrobionych krzemieni, uznawanych dotychczas za niewtpliwe produkty dziaania czowieka, moe wzbudza powane wtpliwoci odnonie swego pochodzenia". Narzdzia znad rzeki Black's Fork, Wyoming, USA W 1932 roku Edison Lohr i Harold Dunning, dwaj archeolodzy-amatorzy, odkryli wiele narzdzi kamiennych na wysokich terasach rzeki Black's Fork w stanie Wyoming w USA. Narzdzia te pochodziy ze rodkowego plejstocenu, co stanowi chronologiczn anomali dla Ameryki Pnocnej. Lohr i Dunning pokazali odkryte artefakty E. B. Renaudowi, profesorowi antropologii na Uniwersytecie w Denver, ktry peni rwnie funkcj dyrektora Archaeological Survey ofthe High Western Plains. Renaud zorganizowa wwczas ekspedycj i zacz bada obszar, na

ktrym znaleziono narzdzia. W czasie lata 1933 roku jego grupa odkrya artefakty w obrbie staroytnych teras nadrzecznych midzy miastami Granger i Lyman. Wrd znalezisk znajdoway si proste piciaki i narzdzia odupkowe, jakie przypisuje si czsto Homo erectus, ktrego uwaa si za mieszkaca Europy w czasach rodkowego plejstocenu. 78 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Reakcja antropologw w Ameryce bya negatywna. Renaud napisa w 1938 roku, e jego raport zosta "w przykry sposb skrytykowany przez jednego z nieprzejednanych przeciwnikw staroytnoci czowieka w Ameryce, mimo i nie oglda on ani stanowisk, ani znalezisk". W odpowiedzi na tak postaw Renaud zorganizowa trzy dalsze ekspedycje i znalaz kolejne narzdzia. Cho wielu specjalistw spoza Ameryki zgodzio si z nim, e odkrycia te reprezentuj autentyczny przemys kamienny, amerykascy naukowcy do dzi nie podzielaj tej opinii. Najbardziej powszechn reakcj na znaleziska Renaudajest stwierdzenie, e s to proste, nieobrobione odupki, ktre pozostawili niedawno indiascy wytwrcy narzdzi. Jednak Herbert L. Minshall, badajcy narzdzia kamienne, stwierdzi w 1989 roku, i artefakty te nosz lady silnego starcia przez strumie wody, cho znajdywane s w pustynnych chodnikach, na staroytnych powierzchniach rwnin nadrzecznych, na ktrych przez ostatnie ponad 150 000 lat nie wystpoway adne cieki wodne. Jeeli identyczne narzdzia kamienne odkryto by na podobnie datowanym stanowisku w Afryce, Europie bd Chinach, nie byyby one rdem kontrowersji. Jednak ich obecno w Wyoming w formacjach sprzed 150 000 lat a nawet starszych, bya zbyt nieoczekiwana. Dominujcy obecnie pogld zakada, e ludzie wkroczyli do Ameryki Pnocnej nie wczeniej ni okoo 30 000 lat temu. Zdaniem zwolennikw ewolucji przed tym wydarzeniem nie doszo tu do migracji jakiegokolwiek innego hominida. Niektrzy badacze wysuwali argument, e starcie narzdzi jest raczej rezultatem dziaania nawianego przez wiatr piasku. W odpowiedzi na t hipotez Minshall powiedzia: "Okazy byy starte na wszystkich stronach, w takim samym stopniu na szczycie i spodzie, na powierzchni dolnej i grnej. Jest bardzo mao prawdopodobne, aby nawiany przez wiatr py mg spowodowa taki efekt na narzdziach kamiennych lecych w wirze. Do zaobserwowanego starcia mogto natomiast z powodzeniem doprowadzi dziaanie fal przybrzenych czy te silnego strumienia". Minshall zauway rwnie, i narzdzia pokrywaa gruba, mineralna warstwa tzw. lakieru pustynnego, ktry potrzebuje duo czasu do akumulacji. Na artefaktach z niszych, std mniej odlegych w czasie, teras tego samego regionu warstwa lakieru bya ciesza. Zebrane dowody wykluczaj sugesti, e narzdzia odkryte przez Renauda byy nieobrobione i pozostawili je niedawno Indianie. Minshall stwierdzi: "Reakcj amerykaskich naukowcw wobec interpretacji Renauda uznajcego znaleziska znad Black's Forkjako dowody dugiej historii czowieka byy, i s nadal od ponad p wieku, oglny sceptycyzm i nieufno, mimo i prawdopodobnie ani jeden z tysica archeologw nie odwiedzi miejsca odkrycia ani nie widzia artefaktw". Zdaniem Minshalla narzdzia znalezione przez Renauda byy dzieem Homo erectus, ktry mg przyby do Ameryki Pnocnej w rodkowym plejstocenie, gdy obniyy si poziomy mrz. Minshall uzna ponadto, e identycznie naley ocenia narzdzia kamienne odkryte na innych stanowiskach o podobnym wieku, na przykad w Calico czy te na stanowisku w Buchanan Canyon, gdzie on sam prowadzi wykopaliska. Oba te miejsca znajduj si w poudniowej Kalifornii.

Proste narzdzia paleolityczne 79 Minshall zachowa jednak sceptycyzm wobec kolejnego stanowiska rodkowoplejstoceskiego. W styczniu 1990 roku powiedzia nam, i nie moe zaakceptowa autentycznoci technologicznie rozwinitych narzdzi kamiennych odkrytych w Hueyatlaco w Meksyku (zob. rozdz. 5). Znalezione tam artefakty byy, bowiem charakterystyczne dla Homo sapiens sapiens i z tego wzgldu nie dao si ich atwo przypisa Homo erectus. Mwic o Hueyatlaco, Minshall stwierdzi, bez potwierdzajcych t opini dowodw, e niewaciwie zinterpretowano ukad warstw, a koci zwierzt wykorzystane do datowania stanowiska, jak rwnie dobrze obrobione narzdzia kamienne, zostay tam przyniesione przez wod. Widzimy, zatem, i badacze, ktrzy akceptuj cz znalezisk-anomalii, mog wyklucza inne odkrycia tego typu, w dwojaki sposb oceniajc dostpne materiay. Rozdzia 5 ___ Rozwinite narzdzia paleolityczne i neolityczne Rozwinite narzdzia paleolityczne s lepiej opracowane ni proste artefakty paleolityczne. Jednak przemysy zawierajce narzdzia paleolityczne o rozwinitej obrbce mog rwnie skada si z prostszych narzdzi. W tym rozdziale omwimy odkrycia Florentino Ameghino oraz ich krytyk, dokonan przez Alesa Hrdlick i W. H. Holmesa. Rozwaymy nastpnie znaleziska Carlosa Ameghino, ktre dostarczaj jednych z najbardziej przekonujcych dowodw istnienia Homo sapiens sapiens w pliocenie. Pniej przejdziemy do znalezisk-anomalii odkrytych na stanowiskach w Ameryce Pnocnej: Hueyatlaco w Meksyku; jaskinia Sandia w stanie Nowy Meksyk w USA; Sheguiandah w Ontario w Kanadzie; Lewisville w Texasie i Timiin w stanie Nowy York - dwa ostatnie stanowiska w USA. Przegld rozwinitych narzdzi paleolitycznych i neolitycznych zakoczymy omwieniem znalezisk neolitycznych z trzeciorzdowych, zotononych wirw Kalifornii, opanowanej gorczk zota w drugiej poowie XIX wieku. Odkrycia Florentino Ameghino iv Argentynie U schyku XIX wieku Florentino Ameghino zbada dokadnie budow geologiczn i skamieniaoci nadbrzenych prowincji Argentyny, zyskujc midzynarodowe uznanie. Jego kontrowersyjne odkrycia narzdzi kamiennych, rzebionych koci i innych ladw istnienia czowieka na terenie Argentyny w pliocenie, mcenie, a nawet wczeniej, zwikszyy jego wiatow saw. W 1887 roku Florentino Ameghino dokona istotnych odkry w Monte Hermoso, na wybrzeu Argentyny, okoo 60 km na pnocny-wschd od Bahia Blanca. Podsumowujc swoje badania w Monte Hermoso, powiedzia: "O obecnoci czowieka, czy raczej jego przodka, na tym staroytnym stanowisku wiadcz prosto opracowane krzemienie, podobne do odkrytych w mioceskich warstwach Portugalii; rzebione i przepalone koci oraz przepalona ziemia, pochodzca ze staroytnych palenisk". Warstwy, ktre zawieray te znaleziska, znajduj si w plioceskiej formacji Montehermosan, datowanej na okoo 3,5 mln lat. 82 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Wrd odkrytych skamieniaoci by atlas hominida - pierwsza ko krgosupa, liczc od podstawy czaszki. Ameghino uwaa, e cechuje go prymitywna budowa, lecz zdaniem Alesa Hrdlicki - antropologa ze Smithsonian Insti-tution w Waszyngtonie - atlas nalea do czowieka, co wskazuje, i artefakty i lady ognia odkryte w formacji Montehermosan pozostawiy istoty nalece do gatunku Homo sapiens sapiens.

Odkrycia Ameghino w trzeciorzdowych formacjach geologicznych w Monte Hermoso i innych miejscach na terenie Argentyny przycigny uwag kilku europejskich naukowcw. Ale Hrdlicka rwnie zainteresowa si tymi znaleziskami, ale odnosi si do nich nieprzychylnie. Jego zdaniem stopie poparcia, jakim cieszyy si odkrycia Ameghino wrd naukowcw, szczeglnie w Europie, by przeraajcy. Hrdlicka nie tylko sprzeciwia si pogldom goszcym istnienie ludzi w okresie trzeciorzdu, lecz take wyjtkowo wrogo odnosi si do wszelkich relacji o obecnoci czowieka na terenie obu Ameryk wczeniej ni lalka tysicy lat temu. Zdobywajc due uznanie przy kompromitowaniu, wtpliwymi argumentami, wszystkich tego typu raportw z obszaru Ameryki Pnocnej, Hrdlicka skierowa swo} krytyk na czsto omawiane poudniowo-amerykaskie znaleziska Florentino Ameghino. W 1910 roku odwiedzi Argentyn i sam Florentino Ameghino towarzyszy mu do Monte Hermoso. Hrdlicka z duym sprytem potraktowa odkrycia, ktrych dokonano na tym stanowisku. W ksice Early Ma in South America (1912) krtko wspomnia o narzdziach kamiennych i innych ladach pobytu czowieka z formacji Montehermosan. Co dziwne, nie kwestionowa ich bezporednio. Powici natomiast kilkadziesit stron na podwaenie pniejszych i mniej przekonujcych odkry, jakich dokona razem z Ameghino w Puelchean, mniej odlegej w czasie formacji geologicznej, pokrywajcej plioceski utwr Monterhermosan. Formacja Puelchean ma okoo 1-2 min lat. Hrdlicka sdzi najwyraniej, e drobiazgowa, krytyczna analiza znalezisk z Puelchean jest wystarczajca do odrzucenia odkry w daleko starszym utworze Montehermosan, znajdujcym si na tym samym stanowisku. Taka taktyka jest czsto stosowana w celu podwaenia znalezisk stanowicych anomalie. Krytykuje si szczegowo najmniej przekonujce odkrycia i w jak najwikszym stopniu lekceway znaleziska najlepiej uzasadnione. Mimo to istnieje wiele wiadectw wskazujcych, i artefakty z Puelchean, podobnie jak te z formacji Montehermosan, pochodziy rzeczywicie z odlegej przeszoci. Wikszo narzdzi odkrytych przez Hrdlick i Ameghino w trakcie ich wsplnej ekspedycji opracowano, przy niewielkiej obrbce, z kwarcytowych otoczakw. Hrdlicka nie kwestionowa dziaania czowieka nawet w przypadku najprostszych okazw. Poddawa jednak w wtpliwo ich wiek. Stwierdzi, e warstwa, w ktrej je znaleziono, nie jest staroytna. Przedstawiajc t opini, Hrdlicka opiera si na relacji towarzyszcego mu, amerykaskiego geologa Baileya Willisa. Rozwinite narzdzia paleolityczne i neolityczne 83 Warstwa zawierajca narzdzia znajdowaa si na szczycie formacji Puel-chean. Mimo wahania Willis zaakceptowa utwr Puelchean przynajmniej jako plioceski. Stwierdzi, e skada si on z "nawarstwionych, w niewielkim stopniu zbitych szarych piaskw bd piaskowca [...] cechujcego si zdumiewajc stratygrafi oraz jednolitoci szarego koloru i ziarna". Najwysz warstw, wczon przez Ameghino do formacji Puelchean, opisa natomiast jako pas o gruboci okoo 15-40 cm, "zbudowany z szarego piasku, nie zaokrglonych kawakw szarego piaskowca i otoczakw, z ktrych cz rozupa czowiek". Bailey Willis stwierdzi, e najwysza warstwa szarego piasku, gdzie znaleziono narzdzia, jest "identyczna w budowie" z niszymi osadami Puelchean, cho oddzielona od nich "luk erozyjn". Brak cigoci w osadzaniu si materiau na styku warstw powoduje powstanie pewnej luki, ktra odpowiada tym samym okresowi niepowstawania osadw, wietrzenia lub, jak w tym przypadku, erozji. Oceniajc czas, jaki mg upyn midzy tworzeniem si formacji lecych powyej i poniej luki erozyjnej, naley opiera si przede wszystkim na skamieniaociach zwierzt. Willis nie wspomnia jednak o adnych szcztkach zwierzcych. Nie wiadomo, wic, ile czasu moe reprezentowa opisana przez niego luka. By moe

bardzo niewiele. Lece powyej i poniej warstwy miayby wwczas mniej wicej tyle samo lat - okoo 1-2 mln. Odrzucajc t alternatyw, Willis napisa: "znajdujce si w piaskach kamienie, obrobione rk czowieka, datuj je na nieodlegy okres". Zakada, wic, e wszelkie narzdzia wykonane z kamienia nie mog by bardzo staroytne i dlatego warstwa, w ktrej zostay odkryte rwnie musi pochodzi z nieodlegej przeszoci. Wydaje si jednak, i zawierajcy artefakty szary, wirowaty piasek moe w rzeczywistoci nalee do formacji Puelchean jak sdzi Ameghino - co datowaoby znalezione w nim narzdzia nawet na 2 mln lat. Florentino Ameghino odkry rwnie na terenie Argentyny artefakty kamienne, obok nacinanych koci i ladw ognia, w formacjach Santacru-cian i Entrerrean. Pierwsza z nich pochodzi z wczesnego i rodkowego mioce-nu, datujc znalezione narzdzia na okoo 15-25 min lat. Nie spotkalimy we wspczesnej literaturze naukowej adnej wzmianki na temat utworu Entrerrean, lecz poniewa formacja ta znajduje si poniej warstw Mon-tehermosan, musi pochodzi przynajmniej z pnego miocenu i mie ponad 5 min lat. W wielu miejscach Ameghino znalaz take lady ognia o temperaturze o wiele wyszej ni temperatura, jaka panuje w paleniskach obozowych czy podczas wypalania traw. Znaleziska te obejmoway due, grube fragmenty twardej, przepalonej gliny i ulu. Stanowiy, wic najprawdopodobniej resztki prymitywnych odlewni bd piecw uywanych przez plioceskich mieszkacw Argentyny. 84 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Narzdzia znalezione przez Carlosa Ameghino iv Miramar, Argentyna Mimo atakw Alesa Hrdlicki na odkrycia Florentino Ameghino brat odkrywcy, Carlos, rozpocz now seri bada na wybrzeu Argentyny, na poudnie od Buenos Aires. Pracujc z ramienia muzew historii naturalnej w Buenos Aires i La Plta, odkry w latach 1912-1914 wraz ze swoimi wsppracownikami narzdzia kamienne w plioceskiej formacji Chapadmalalan u podna barran-ca, czyli urwiska, rozcigajcego si wzdu wybrzea w Miramar. W celu potwierdzenia wieku znalezionych narzdzi Carlos Ameghino zaprosi komisj skadajc si z czterech geologw i poprosi ich o wydanie opinii. W skad komisji wchodzili: Santiago Roth - dyrektor Urzdu Geologii i Grnictwa prowincji Buenos Aires; Lutz Witte - geolog tego urzdu; Walther Schiller - kierownik dziau mineralogii Muzeum miasta La Plta oraz doradca Narodowego Biura Geologii i Grnictwa, a take Moises Kantor - kierownik dziau geologii Muzeum miasta La Plta. Po dokadnym zbadaniu stanowiska geolodzy jednomylnie uznali, e narzdzia znaleziono w nienaruszonych osadach formacji Chapadmalalan. Artefakty te miay zatem 2-3 min lat. W trakcie swych bada czonkowie komisji byli wiadkami wydobywania kamiennej kuli oraz krzemiennego noa z pliocesidego utworu Chapadmalalan. W ten sposb mogli potwierdzi autentyczno odkry. W pobliu znaleziono take fragmenty przepalonej gliny i ulu. Geolodzy donosili ponadto: "Kopic kilofem w tym samym miejscu, gdzie znaleziono kamie-bola i n, jeden z pracownikw odkry w naszej obecnoci paskie kamienie, jakich uywaj Indianie do rozniecania ognia". Na tym samym stanowisku znaleziono pniej kolejne artefakty kamienne. Wszystkie te odkrycia wskazyway, e istoty ludzkie zdolne do wyrabiania narzdzi i wykorzystywania ognia yy w Argentynie okoo 2-3 min lat temu w okresie pnego pliocenu. Gdy komisja geologw wyjechaa do Buenos Aires, Carlos Ameghino pozosta w Miramar prowadzc dalsze prace wykopaliskowe. Z lecych najwyej pnopliocesidch warstw Chapadmalalan wydoby ko udow toxodonta, wymarego poudniowoamerykaskiego

ssaka kopytnego, ktry przypomina wochatego krotkonogiego, bezrogiego nosoroca. Odkry w niej kamienny grot strzay czy te ostrze wczni (Il. 5. l). Ilustracja 5. l. Ko udowa toxodonta z osadzonym w niej kamiennym ostrzem, odkryta w formacji plioceskiej w Miramar w Argentynie. Rozwinite narzdzia paleolityczne i neolityczne 85 W ten sposb dostarczy dowodu na istnienie 2-3 mln lat temu w Argentynie ludzi dysponujcych rozwinit kultur. Czy jest moliwe, aby ko udowa toxodonta z grotem strzay zsuna si z wyszych warstw i pochodzia z nieodlegych czasw? Carlos Ameghino podkreli, e znaleziono j w poczeniu z pozostaymi komi tylnej nogi zwierzcia, co wiadczyo, e nie bya ona pojedyncz koci, ktra w jaki sposb dostaa si do plioceskiej formacji z wyszych poziomw, lecz stanowia cz ciaa stworzenia padego w czasach formowania si utworu Chapadmalalan. Ameghino powiedzia: "Koci maj matowy, biaawy kolor, charakterystyczny dla tej warstwy, a nie czarnawy, powstay w wyniku dziaania tlenkw magnezu w formacji, Ensenadan". Doda rwnie, e niektre zagbienia koci wypenia less z utworu Chapadmalalan. Mimo to, nawet, jeli uznamy, e koci zsuny si z lecej powyej formacji Ensenadan, ich wiek wci byby anomali. Ensenadan ma, bowiem 0,4-1,5 mln lat. Przeciwnicy takiego datowania szcztkw toxodonta bd podkrela, e zwierz to wymaro w Ameryce Poudniowej zaledwie kilka tysicy lat temu. Carlos Ameghino donosi jednak, i dorosy toxodont z Miramar by mniejszy od toxodontw odkrytych na wyszych, pniejszych poziomach stratygraficznych stanowisk argentyskich. Znaleziony przez niego osobnik nalea do starszego, rwnie wymarego gatunku. Zdaniem Carlosa Ameghino by to Toxo-don chapalmalensis, gatunek z formacji Chapadmalalan, ktry charakteryzowa si maymi rozmiarami i zosta po raz pierwszy zidentyfikowany przez Florentino Ameghino. Carlos Ameghino porwna ko udow z Chapadmalalan z komi udowymi toxodontw z pniejszych utworw geologicznych: "Ko udowa z Miramar jest mniejsza i bardziej wysmuka". Przedstawi nastpnie dalsze szczegy wykazujce rnice midzy znaleziskiem z Miramar a koci Toxodon burmeisteri, gatunku toxodonta pochodzcego z pniejszych poziomw formacji Pompean. Carlos Ameghino opisa rwnie znalezione w koci udowej ostrze kamienne: "Jest to odupek kwarcytu powstay w wyniku pojedynczego uderzenia, retuszowany wzdu bocznych krawdzi, cho tylko na jednej stronie, i nastpnie zaostrzony na obu kocach poprzez ten sam proces retuszowania, nadajcy mu w przyblieniu ksztat licia wierzby Przypomina on podwjne ostrza solutrejskie okrelone jako feuille de saule [...} dziki tym wszystkim szczegom moemy stwierdzi, e mamy tu do czynienia z ostrzem w typie mustier-skim, charakterystycznym dla paleolitu europejskiego". Odkrycie tego typu ostrza w formacji datowanej na 3 min lat powanie poddaje w wtpliwo teorie o ewolucji czowieka, jakie prezentuj wspczesne elity naukowe. W myl tych pogldw 3 min lat temu istniay jedynie najbardziej prymitywne australo-pitekijako swoista awangarda hominidw. \V grudniu 1914 roku Carlos Ameghino uda si do Miramar z Carlosem Bruchem, Luis Mari Torres i Santiago Rothem, aby zaznaczy i sfotografowa miejsce odkrycia niezwykej koci udowej. 86 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Ameghino wspomina: "Kiedy przybylimy na miejsce ostatnich odkry i kontynuowalimy prace wykopaliskowe, znajdowalimy coraz wicej intencjonalnie opracowanych kamieni, ktre przekonay nas, e natrafilimy na prawdziw pracowni kamieniarsk z tej odlegej

epoki". Odkryte narzdzia obejmoway kamienie-kowada oraz kamienie-mlotki. Artefakty kamienne znaleziono take w formacji Ensena-dan pokrywajcej utwr Chapadmalalan w Miramar. Prby skompromitowania Carlosa Ameghino Pogldy Carlosa Ameghino o staroytnoci czowieka w Argentynie zakwestionowa Antonio Romero. W swej pracy z 1918 roku Romero przedstawi wiele krytycznych uwag na temat ustale Ameghino. Po przeczytaniu tych wywodw mona by oczekiwa, e na ich poparcie znajdziemy przekonujce argumenty geologiczne. Zamiast tego, mamy do czynienia z dziwacznymi pogldami o geologicznej historii wybrzea w Miramar. Romero stwierdzi, i wszystkie formacje barranca w Miramar pochodz z nieodlegych czasw. "Jeli skamieniaoci z rnych epok znajdywane s na rnych poziomach urwiska - napisa - nie oznacza to nastpstwa tych epok na stanowisku, poniewa w innych miejscach woda moga spowodowa erozj bardzo staroytnych i zawierajcych skamieniaoci z z wczeniejszych epok, osadzajc starsze skamieniaoci u podstawy barranca". Znaczcy jest fakt, e te same formacje w Miramar byy kilkakrotnie i obszernie badane przez rnych geologw i paleontologw i aden nie ocenia ich w taki sam sposb jak Romero. Wspczeni badacze, ktrzy identyfikuj utwr z podstawy urwiska jako Chapadmalalan i przypisuj go do pnego pliocenu, datujc na 2-3 mln lat, potwierdzaj, e interpretacja stratygrafii w Miramar podana przez Romero jest bdna Romero wysun rwnie hipotez, e w urwisku doszo do znacznego przemieszczania i przesuwania warstw. By moe w ten sposb narzdzia i koci zwierzt z osadw powierzchniowych dostay si na nisze poziomy barranca. Jednak na poparcie tej konkluzji mg przytoczy zaledwie dwie, wyjtkowo niewielkie dyslokacje warstw. Byy to jedyne fakty, jakimi dysponowa. W pewnej odlegoci na lewo od miejsca, w ktrym komisja geologw wydobya kamiebola, cz warstwy kamieni formacji Chapadmalalan odbiega nieznacznie od linii poziomu. Dyslokacja ta wystpuje w pobliu miejsca przecicia urwiska przez duy leb. Jak mona by oczekiwa, cz barranca pochyla si tu w lew stron. Jednak w miejscu odkrycia kamieniabola poziomy ukad warstw pozosta nienaruszony W innym miejscu urwiska niewielka cz warstwy kamieni odbiegaa jedynie 16 stopni od poziomu. Na podstawie tych dwch relatywnie mao istotnych obserwacji Romero uzna, e wszystkie odsonite warstwy barranca podlegay znacznym dyslokacjom. Wskutek tego narzdzia kamienne miay dosta si na nisze poziomy z osad indiaskich istniejcych by moe dawniej nad urwiskami. Jednak fotografie oraz obserwacje wielu innych geologw, w tym Willisa, wykazay, i naturalna kolejno warstw barranca w miejscach, gdzie dokonywano odkry bya nienaruszona.

Rozwinite narzdzia paleolityczne i neolityczne 87 W Fossil Men z 1957 roku Marcelim Boule poda informacj, e po odkryciu koci udowej toxodonta Carlos Ameghino znalaz w formacji Chapadmalalan w Miramar nienaruszon cz krgosupa toxodonta z osadzonymi w niej dwoma kamiennymi ostrzami. Boule powiedzia: "Odkrycia te zakwestionowano. Godni zaufania geolodzy zapewnili, i koci i narzdzia pochodziy z wyszych warstw, ktre stanowiy miejsce paradero, czyli staroytnej osady indiaskiej. Znaleziono je w pokadzie trzeciorzdowym z powodu zaburze i przemieszcze, jakie go dotkny". Na poparcie tych stwierdze Boule powoa si w przypisie jedynie na raport Romero z 1918 roku! Nie wspomnia o komisji czterech wysoko kwalifikowanych geologw, ktrzy doszli do zupenie innego wniosku ni Romero - by moe, dlatego, e jego zdaniem nie byli godni zaufania. Jednak po dokadnym przestudiowaniu geologicznych wywodw Romero, zwaszcza w wietle opinii Baileya

Willisa i wspczesnych badaczy, przyczyny, dla ktrych Romero powinien by okrelany jako godny zaufania geolog, pozostaj tajemnic. Boule doda: "Dane archeologiczne potwierdzaj t konkluzj. W tych samych warstwach trzeciorzdowych znaleziono zdobione i wygadzone kamienie (bolas i baladeras), identyczne z kamieniami uywanymi przez Indian jako pociski". Boule stwierdzi, e fakty te udokumentowa "znakomity etnograf" Eric Boman. Czy istoty ludzkie mogy mieszka w Argentynie nieprzerwanie od okresu trzeciorzdu, nie zmieniajc technologii wytwarzania narzdzi? Nie mona tego wykluczy, zwaszcza, jeli, jak zawiadczya komisja geologw, narzdzia znaleziono w warstwach plioceskich m situ. Due podobiestwo tych artefaktw do narzdzi uywanych przez niedawnych mieszkacw tego samego regionu nie stanowi adnej przeszkody wobec zaakceptowania ich trzeciorzdowego pochodzenia. Wspczesne plemiona z rnych czci wiata wyrabiaj narzdzia kamienne, ktre nie rni si od uznawanych przez archeologw artefaktw sprzed 2 min lat. Ponadtow 1921 roku w formacji Chapadmalalan w Miramar znaleziono w peni ludzk, skamienia szczk (zob. rozdz. 7). Powysze opinie Boule'a na temat znalezisk z Miramar s klasycznym przykadem stronniczoci i uprzedze przebranych w naukowy obiektywizm. W jego ksice wszystkie dowody obecnoci czowieka w formacjach trzeciorzdowych na terenie Argentyny zostay odrzucone jedynie w oparciu o teoretyczne przekonania przy lekcewaeniu rozstrzygajcych obserwacji, dokonanych przez kompetentnych naukowcw, ktrzy byli akurat zwolennikami zakazanych pogldw. Boule nie wspomnia na przykad nic o odkryciu ludzkiej szczki w formacji Chapadmalalan. Powinnimy by, zatem wyjtkowo ostroni, przyjmujc opinie znajdujce si w znanych opracowaniach naukowych za stwierdzenia rozwizujce dany problem. 88 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Uczeni nieakceptujcy kontrowersyjnych znalezisk przyjmuj zwykle tak sam postaw, jak Boule. Jeden z nich wspomina wyjtkowe odkrycie, drugi stwierdza, e przez pewien czas byo ono analizowane, nastpnie kolejny cytuje autorytet - taki jak Romero - ktry rzekomo rozstrzygn badan kwesti. Jednak, gdy powicimy czas, aby przestudiowa raport "rozwizujcy" ostatecznie dane zagadnienie, czsto okazuje si, jak widzimy to na przykadzie wywodw Romero, e nie zawiera on przekonujcych argumentw. Z tak sytuacj mamy te do czynienia w przypadku sprawozdania Boma-na. Jak pamitamy, Boule reklamowa go jako "znakomitego etnografa", lecz po analizie relacji samego Bomana, powd przychylnej opinii Boule'a staje si oczywisty. Od pocztku do koca swej pracy, ktra atakowaa teorie Florenti-no Ameghino i odkrycia Carlosa Ameghino w Miramar, Boman, przyjmujc pozycj posusznego ucznia, regularnie powoywa si na Boule'a. Jak mona by oczekiwa, opiera si take na rozwlekych, krytycznych wywodach Hrdlicld na temat ustale Florentino Ameghino. Jednak mimo negatywnego nastawienia swym raportem Boman dostarczy niewiadomie jednego z najlepszych dowodw wiadczcych o obecnoci czowieka-na terenie Argentyny w epoce pliocenu. Boman podejrzewa, e Lorenzo Parodi, pomocnik muzealny, ktry pracowa dla Carlosa Ameghino, dokona jakiego oszustwa. Nie majc jednak na to adnego dowodu, sam przyzna: "Nie mam prawa mie jakichkolwiek podejrze wobec niego, poniewa Carlos Ameghino wyraa si o nim pozytywnie, zapewniajc mnie, e jest on bardzo uczciwym i godnym zaufania czowiekiem". Mimo to Boman stwierdzi rwnie: "Kilka kilometrw od miejsc odkry istnieje paradero, opuszczona osada indiaska, odsonita na powierzchni ziemi i do wspczesna - ma okoo czterysta, piset lat. Mona tam zdoby wiele takich samych znalezisk, jak te, ktre odkryto w warstwach Chapadma-lalan. W ten sposb kto z atwoci mg dokona oszustwa".

Boman opisa nastpnie swoj wizyt na stanowisku w Miramar 22 listopada 1920 roku: "Parodi przekaza raport na temat kamiennej kuli odsonitej przez fale przybrzene i wci zaskorupionej w osadach urwiska. Carlos Ameghino zaprosi kilka osb, by byy wiadkami jej wydobycia. Poszedem tam razem z dr. Estonisiao S. Zeballosem - byym ministrem spraw zagranicznych; dr. H. von Ihringiem - byym dyrektorem Muzeum miasta Sao Paulo w Brazylii i dr. R. Lehmann-Nitschem - bardzo znanym antropologiem". Przy urwisku Boman sam przekona si, e informacje geologiczne podawane wczeniej przez Carlosa Ameghino s prawdziwe. Przychylna opinia Bomana potwierdza nasz ocen pogldw Romero. Nie naley darzy ich du wiarygodnoci. Kompromituje to rwnie Boule'a, ktry negujc odkrycia koci udowej i krgosupa toxodonta z osadzonymi w nich kamiennymi grotami strza, opiera si wycznie na wywodach Romero. "Kiedy przybylimy do ostatniego punktu naszej podry - napisa Boman - Parodi pokaza nam kamienne znalezisko, zaskorupione w pionowym profilu urwiska, w miejscu nieznacznej wklsoci ziemi powstaej najwyraniej w wyniku dziaania fal. Rozwinite narzdzia paleolityczne i neolityczne 89

Moglimy dostrzec jedynie niewielk powierzchni przedmiotu - fragment o rednicy 2 cm. Parodi usun cz ziemi znajdujcej si wok, tak, aby odkrycie mona byo sfotografowa. Zobaczylimy wtedy, e to kamienna kula z rowkiem wyobionym w miejscu jej najwikszej szerokoci, przypominajcym rowki, jakie znajduje si na kamie-niach-bolas. Znalezisko sfotografowano in situ w obecnoci przybyych osb i wydobyto. Byo tak mocno osadzone w twardej ziemi, e odkrywcy musieli uy duej siy i narzdzi tncych, aby wycign je krok po kroku". Ilustracja 5.2. Kamienne bolas wydobyte z p-nopliocesidej formacji Chapadmalalan w Mira-mar w Argentynie, w obecnoci etnografa Erica Bomana. Boman potwierdzi nastpnie miejsce odkrycia kamienia-bola (Il. 5.2a), ktry znaleziono w barranca okoo l m powyej piasku play: "Urwisko skada si w grnej czci z formacji Ensenadan, a poniej - z utworu Chapadmalalan. Okrelenie granicy midzy tymi dwoma poziomami jest z pewnoci trudne [...] bez wzgldu na to, gdzie ona si znajduje, moim zdaniem, nie ma wtpliwoci, e kamie-bola znaleziono w zbitych i homogenicznych warstwach Chapadmalalan". O kolejnym odkryciu Boman powiedzia: "Pniej, pod moim kierunkiem, Parodi nadal kopa kilofem to samo miejsce urwiska, gdzie odkryto kamie-bola. Nieoczekiwanie odkry tam drug kul 10 cm niej od pierwszej [...] przypomina ona bardziej rozcieracz ni kamie-bola [il. 5.2b]. Zostaa znaleziona na gbokoci 10 cm w cianie barranca". Boman doda, e odkryta kula bya starta wskutek uytkowania. Wraz z Parodim w warstwach urwiska znalaz jeszcze jedn kul kamienn (il. 5.2c). Byo to w odlegoci 200 m i okoo 0,5 m niej od miejsc odkrycia poprzednich ku. O tym ostatnim znalezisku z Miramar Boman powiedzia: "nie ma wtpliwoci, e kula zostaa zaokrglona rk czowieka". Wszystkie okolicznoci odkrycia kamieni-bolas w Miramar przemawiay za ich plioceskim wiekiem. Boman przyzna: "Dr Lehmann-Nitsche uzna, i kule, ktre wydobylimy, znaleziono in situ i pochodz one z tego samego okresu, co formacja Chapadmalalan. Jego zdaniem nie dostay si tam w pniejszym czasie. Dr von Iheringjest mniej kategoryczny w tym wzgldzie. Jeli chodzi o mnie, mog owiadczy, e nie zaobserwowaem adnych ladw, ktre wskazywayby na ich pniejsze pochodzenie. Bolas byy mocno osadzone w

twardym podou i nie odkryto adnego ladu wiadczcego o naruszeniu ziemi, ktra je przykrywaa". 90 Zakazana archeologia - ukryta historia czlowieka Nastpnie Boman zrcznie wysun podejrzenie o dokonaniu oszustwa. Na rne sposoby sugerowa, e Parodi mgt podoy kule w miejscach odkry. Aby pokaza sposb, w jaki mgt on dokona niektrych mistyfikacji, wbi kamienny grot wczni w ko udow toxodonta. Jednak w kocu sam stwierdzi: "Ostatecznie rzecz biorc, nie istnieje aden rozstrzygajcy dowd oszustwa. Przeciwnie, wiele okolicznoci przemawia zdecydowanie za autentycznoci znalezisk". Trudno zrozumie, dlaczego Boman by tak sceptycznie nastawiony do Parodiego, ktry najprawdopodobniej nie chciaby poprzez faszowanie odkry naraa na niebezpieczestwo swojej spokojnej i wieloletniej posady pomocnika muzealnego zbierajcego staroytnoci. Bez wzgldu na to, naukowcy domagali si od Parodiego, by wszelkie pozostaoci dziaania czowieka zostawia w miejscu odkrycia. Chodzio o to, aby mogy one zosta tam sfotografowane, zbadane i wydobyte przez specjalistw. Procedura ta jest bardziej rygorystyczna od postpowania uczonych dokonujcych wielu synnych odkry, jakie przytacza si na poparcie akceptowanego obecnie scenariusza ewolucji czowieka. Na przykad wikszo znalezisk Homo erectus na Jawie, o ktrych donosi von Koenigswald, odkryli wynajci przez niego do zbierania skamieniaoci Jawajczycy. W przeciwiestwie do Parodiego nie zostawiali oni znalezisk in situ, lecz posyali je w specjalnych klatkach von Koenigswaldowi, ktry czsto przebywa z dala od miejsca danego odkrycia. Synn Wenus z Wilendorfu, neolityczn figurk z Europy, odkry z kolei robotnik drogowy. Gdybymy mieli przejawia wyjtkowy sceptycyzm Bomana jednakowo do wszystkich znalezisk, mona by podejrzewa, i oszustwa dokonano w przypadku niemal kadego odkrycia paleoantropologicznego, co nie byoby waciwym rozumowaniem. Jak na ironi, artyku Bomana dostarcza nawet sceptykom niezbitych dowodw obecnoci 3 min lat temu w Argentynie istot ludzkich wytwarzajcych narzdzia. Nawet jeli w imi dyskusji przyznamy, e pierwszy kamie-bola, odkryty w czasie wizyty Bomana w Miramar, podoy Parodi, jak mona wyjani drugie i trzecie znalezisko? Odkry je sam Boman, bez uprzedzania o tym kogokolwiek. Znaczcy jest rwnie fakt, i artefakty te cakowicie ukryto i Parodi wrcz nie wspomina o ich istnieniu. Wyglda, wic na to, e Boule, Romero i Boman nie zdoali podway autentycznoci odkry Carlosa Ameghino i innych badaczy na stanowisku w Miramar. Boman dostarczy wrcz niezbitych dowodw istnienia w tym miejscu wytwrcw kamieni-bolas w epoce pliocenu. Dalsze kamienie-bolas i podobne znaleziska Kamienie-bolas z Miramar s istotne, poniewa wskazuj na istnienie ludzi o wysokim poziomie kultury na obszarze Ameryki Poudniowej w pliocenie, a moe nawet wczeniej. Podobne narzdzia znaleziono take w formacjach plioceskich na terenie Afryki i Europy Rozwinite narzdzia paleolityczne i neolityczne 91

W 1926 roku John Boxter, jeden z asystentw J. Reida Moira, odkry szczeglnie interesujce znalezisko (il. 5.3) poniej plioceskiego utworu Red Crag, w Bramford niedaleko Ipswich, w Anglii. Moir nie zbada dokadnie tego zabytku. Jednak trzy lata pniej zwrci on uwag Henri Breuila, ktry napisa: "Gdy byem w Ipswich z moim przyjacielem J. Reidem Moirem, badalimy razem grup znalezisk z podstawy Red Crag w Bramford. Moir pokaza mi wwczas jajoksztatny przedmiot, wydobyty z powodu jego niezwykego ksztatu. Nawet na pierwszy rzut oka wydawao mi si, e nosi on nienaturalne lady w postaci prkw i

gadkich powierzchni, dlatego zbadaem go bliej pod lup (ii. 5.4). Moje pierwsze wraenie, e uksztatowa go czowiek potwierdzio si". Breuil porwna znalezisko do "kamieni do procy uywanych w Nowej Kaledonii". Wedug Moira kilku innych archeologw podzielio t opini. Kamienie do procy i kamienie-bolas reprezentuj poziom technologicznego zaawansowania przypisywany powszechnie wspczesnemu Homo sapiens. Naley pamita, e zoe detrytusu poniej Red Crag zawiera skamieniaoci i osady z nadajcych si do zamieszkania powierzchni ziemi, ktre pochodz przynajmniej z pliocenu, a najstarsze z nich s eoceskie. Kamie do procy z Bramford mg mie zatem od 2 do 55 mln lat. Ilustracja 5.3. Kamie do procy z pokadu detrytusu lecego poniej Red Crag w Bram-ford w Anglii. Pochodzi przynajmniej z pliocenu, lecz mona go datowa nawet na eocen. W 1956 roku G. H. R. von Koenigswald opisa artefakty z niszych poziomw stanowiska w Wwozie Olduwai w Tanzanii, na terenie Afryki. Obejmoway one "du liczb kamieni, ktre obrabiano dopki nie byy w przyblieniu kuliste". Ilustracja 5.4. lady intencjonalnej obrbki kamienia do procy z pokadu detrytusu lecego poniej Red Crag w Bramford w Anglii. 92 Zakazana archeologia - ukryta historia cztawieka Von Koenigswald napisa: "Uwaa si, e stanowi one wyjtkowo prymitywn form kuli wyrzutowej. Kamienne kule tego typu, znane jako bolas, s wci uywane przez miejscowych myliwych w Ameryce Poudniowej. Nosz je oni zwizane w maych, skrzanych torbach, a dwie, trzy przywizuj do dugiego sznurka. Trzymajc jedn kul w rce, myliwy krci nad gow drug lub dwoma nastpnymi i rzuca". Jeeli ku, o ktrych donosi von Koenigswald, uywano w ten sam sposb, co poudniowoamerykaskie bolas, ich twrcy musieli by zdolni nie tylko do obrbki kamienia, lecz rwnie i skry. Kiedy wemiemy jednak pod uwag fakt, e warstwa Bed I w Olduwai, gdzie znaleziono kamienne kule ma l ,7-2 mln lat, pojawi si pewien problem. Zgodnie ze standardowymi pogldami o ewolucji czowieka jedynie australopiteki i Homo habilis mogli y wwczas w tym miejscu. Jednoczenie nie istniej obecnie adne wyrane dowody na to, e australopiteki uyway narzdzi, a Homo habilis, wedug powszechnej opinii specjalistw, nie by zdolny do wykorzystywania tak rozwinitej technologu, jak reprezentuj kamienie-bolas, o ile odkryte znaleziska rzeczywicie nimi s. Ponownie mamy tu, wic do czynienia z sytuacj, ktra wywouje oczywist, lecz zakazan sugesti - by moe na samym pocztku plejstocenu yy w Olduwai istoty o zdolnociach wspczesnego czowieka. Przeciwnicy takiej konkluzji stwierdz niewtpliwie, e na jej poparcie nie dysponujemy adnymi wiadectwami w postaci skamieniaoci. W kategoriach znalezisk akceptowanych dzi przez oficjaln nauk jest to z pewnoci prawda. Jeeli jednak rozszerzymy nasze horyzonty poznawcze, napotkamy szkielet Homo sapiens sapiens odkryty w warstwie Bed II Wwozu Olduwai przez Recka, a w pobliu tego stanowiska, w Kanam, Louis Leakey, wedug komisji naukowcw, znalaz ludzk szczk we wczesnoplejstocesidch osadach odpowiadajcych wiekiem warstwie Bed I w wwozie. Na terenie Afryki Wschodniej w kontekstach wczesnoplejstoceskich odkryto rwnie koci udowe, ktre przypisano pocztkowo Homo habilis, mimo i przypominay one koci udowe czowieka. Jednak pniejsze odkrycie do kompletnego szkieletu Homo habilis wykazao, e jego anatomia, wczajc w to budow koci udowej, bya bardziej mapoksztatna ni dotd sdzono. Moliwe, zatem, e niemal ludzkie koci udowe, przypisywane dawniej Homo habilis,

naleay w rzeczywistoci do Homo sapiens sapiens, ktry istnia we Wschodniej Afryce w okresie wczesnego plejstocenu. Jeeli rozszerzymy zakres naszych bada na inne czci wiata, moemy pomnoy liczb przykadw w peni ludzkich skamieniaoci z tego okresu i czasw wczeniejszych. W tym kontekcie kamienie-bolas z Olduwai nie wydaj si by czym dziwnym. By moe jednak nie s to kamienie-bolas. Mary Leakey odrzucia tak wtpliwo: "Cho nie ma bezporednich dowodw na to, e steroidw uywano jako bolas, nie przedstawiono adnej alternatywnej interpretacji wyjaniajcej du liczb tych narzdzi oraz fakt, i wiele z nich starannie i dokadnie uksztatowano. Rozwinite narzdzia paleolityczne i neolityczne 93

Jeli zamierzano uywa ich jedynie jako pociskw z niewielk szans na odzyskanie, wydaje si nieprawdopodobne, aby tak wiele czasu i uwagi powicano na ich wyrb [...] Uywanie tych przedmiotw jako kamieni-bolas popar w duym stopniu L. S. B. Leakey Takie wyjanienie mona w zupenoci zaakceptowa". Louis Leakey owiadczy ponadto, e na tym samym poziomie, na ktrym odkryto kamieniebolas, znalaz autentyczne narzdzie kociane. W 1960 roku napisa: "Wyglda mi to na pewnego rodzaj lissoir, uywany do obrbki skry i wiadczcy o bardziej rozwinitym sposobie ycia twrcw kultury olduwaj-sidej ni ten, ktry dotd powszechnie przyjmowano". Rozwinite narzdzia ptnocno-amerykaskie Omwimy teraz do rozwinite artefakty paleolityczne, ktre stanowi chronologiczne anomalie na terenie Ameryki Pnocnej. Rozpoczniemy ich przegld od narzdzi odkrytych w Sheguiandah w Kanadzie, na wyspie Manitoulin lecej w pnocnej czci jeziora Huron. Wiele z tych pnocno-amery-kaskich znalezisk nie pochodzi z bardzo staroytnych czasw, tym niemniej s one znaczce, poniewa przedstawiaj zakulisowe dziaania archeologw i paleoantropologw. Widzielimy ju, w jaki sposb spoeczno naukowa ukrywa dane niewygodne dla dominujcego obecnie obrazu ewolucji czowieka. Przyjrzymy si teraz innemu aspektowi tego zjawiska - szykanom i przykrociom, jakie spotykaj naukowcw, ktrzy na wasne nieszczcie dokonuj odkry kwestionujcych uznawane powszechnie pogldy. Sheguiandah - archeologia jako wendeta Wiatach 1951-1955 Thomas E. Lee, antroplog z Muzem Narodowego w Kanadzie, przeprowadzi wykopaliska w Sheguiandah na wyspie Manitoulin lecej w pnocnej cz jeziora Huron. Wysze warstwy tego stanowiska, na gbokoci okoo 15 cm (Poziom III), zawieray rnorodne ostrza wyrzutowe (il. 5.5). Lee uzna, e pochodz one z nieodlegych czasw. Dustracja 5.5. Ostrze z Poziomu III stanowiska Sheguiandah na wyspie Manitoulin w Ontario w Kanadzie. Dalsze wykopaliska odsoniy artefakty (il. 5.6) w warstwie polodowcowej gliny morenowej, zoa kamieni pozostawionego przez cofajce si lodowce. Wydaje si, zatem, i istoty ludzkie yy na tym terenie w czasie ostatniego zlodowacenia pnocnoamerykaskiego Wisconsm bd nawet wczeniej. Kolejne badania wykazay, e druga warstwa gliny morenowej rwnie zawiera narzdzia. Ilustracja 5.6. Dwustronnie obrobione narzdzie z grnej warstwy gliny morenowej (Poziom IV) na stanowisku Sheguiandah.

94 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka (il. 5.7). Artefakty kamienne odkryto take w osadach znajdujcych si poniej glin. Ile lat miay znalezione narzdzia? Trzech z czterech geologw, ktrzy badali stanowisko, uznao, i pochodz one z ostatniego interglacjalu. Miayby, zatem 75 000-120 000 lat. Ostatecznie, we wsplnym owiadczeniu wszyscy czterej geolodzy zgodzili si na "minimalny" wiek - 30 000 lat. Tymczsem sam Lee nadal opowiada si za interglacjalnym pochodzeniem swoich znalezisk. Ilustracja 5.7. Obrobione dwustronnie narzdzia kwarcytowe z dolnej warstwy gliny morenowej (Poziom V) w Sheguiandah. Geolog John Sanford przekonywa, e podobnie jak narzdzie z il. 5.6 maj one przynajmniej 65 000 lat. John Sanford z Wayne State University, ktry nalea do wspomnianej grupy geologw, popar pniej Lee'ego. Przedstawi on obszerne dowody i argumenty geologiczne przemawiajce za datowaniem stanowiska w Sheguiandah na interglacja Sangamon39 bd interstadia St. Pierre - ciepe interiudium z pocztkw zlodowacenia Wisconsin. Jednak pogldy Lee'ego i Sanforda nie byy powanie traktowane przez innych naukowcw. Lee skary si: "Na odkrywc stanowiska [Lee'ego] zrobiono nagonk, w wyniku, ktrej straci on swoj posad w administracji pastwowej i przez dugi czas pozostawa bezrobotny Uniemoliwiono mu publikowanie materiaw, znaleziska zostay faszywie przedstawione przez kilku znanych autorw nalecych do kasty naukowcw, a wiele artefaktw znikno w magazynach Muzeum Narodowego. Z powodu odmowy zwolnienia odkrywcy dyrektor muzeum [drJacques Rousseau], ktry zaproponowa opublikowanie monografii Sheguiandah, sam zosta wyrzucony z pracy i zmuszony do emigracji. Aby zdoby kontrol nad zaledwie szecioma okazami z Sheguiandah, ktre nie zostay ukryte, wykorzystano osoby zajmujce prestiowe i wpywowe stanowiska. Samo miejsce zamieniono natomiast w miejscowo turystyczn. Wszystko to, bez waciwego podejcia, przez cztery dugie lata nie pozwalao przyjrze si tym znaleziskom, mimo e wci by na to czas. Sheguiandah zmusioby ich do kopotliwego wyznania, e wszystkowiedzcy nie wiedzieli wszystkiego. Zmusioby ono do ponownego napisania prawie kadej ksiki w tej dziedzinie. Musiao zosta zniszczone. Zostao zniszczone". Lee mia due trudnoci z opublikowaniem raportw o dokonanych odkryciach. Wyraajc swoje niezadowolenie, napisa: "Niespokojny i bojaliwy wydawca ze zmysami wyczuwajcymi dokadnie smrd pyncy z groby utraty pozycji, bezpieczestwa, reputacji bd z obawy przed potpieniem przedstawia kopi podejrzanego artykuu jednemu lub dwm doradcom zajmujcym, jego zdaniem, odpowiednie pozycje do wydania bezpiecznej dla niego opinii.
39

Interglacjatowi Sangamon odpowiada w Europie interglacjal Riss-Wurm.

Rozwinite narzdzia paleolityczne i neolityczne 95 Czytaj oni artyku lub, by moe, tylko przegldaj go pobienie, szukajc kilku wybranych stwierdze, ktre mog zosta zakwestionowane lub uyte przeciwko autorowi (ich opinie uksztatoway si duo wczeniej na podstawie tego, czego dowiedzieli si z relacji prasowych lub w zadymionych kuluarach konferencji - pogoskach, ktre mwi, e autor jest szalony, dziaa niezalenie od innych lub jest wykluczony z naukowej kasty). Nastpnie kilkoma uszczypliwymi, niepodwaalnymi i cakowicie nieuzasadnionymi uwagami niszcz artyku. Pikno i wystpno tego systemu ley w tym, e oni sami na zawsze pozostaj anonimowi".

Wikszo waniejszych relacji o Sheguiandah opublikowano w czasopimie Anthropological Joumal of Canada, zaoonym i wydawanym przez samego Thomasa Lee, ktry zmar w 1982 roku. Wwczas to magazyn przej na krtki okres jego syn Robert E. Lee. Oczywicie nie byo moliwe, aby naukowe elity cakowicie pomijay problem Sheguiandah. Jednak, gdy podejmuj ten temat, umniejszaj, lekcewa bd niewaciwie przedstawiaj wszelkie dowody wskazujce na niezwykle wczesne pochodzenie tego stanowiska. Robert Lee napisa: "Sheguiandah jest bdnie prezentowane studentom jako przykad postglacjalnego muu, a nie gliny morenowej ze zlodowacenia Wisconsin". Jednak oryginalne relacje dostarczaj przekonujcych argumentw przeciwko takiej prezentacji. Thomas E. Lee powiedzia: "wielu geologw stwierdzio, e osady te zostayby ostatecznie uznane za polodowcow glin morenow, lecz nie zrobiono tego ze wzgldu na obecno w ich obrbie artefaktw. Taka bya reakcja niemal wszystkich geologw ogldajcych stanowisko". San-ford oznajmi natomiast: "By moe najlepszym uzasadnieniem interpretacji tych mieszanych z jako osadzonej przez ld gliny morenowej bya wizyta w Sheguiandah w 1954 roku okoo 40 czy te 50 geologw, w czasie corocznej wycieczki terenowej, organizowanej przez Towarzystwo Geologiczne Basenu Michigan. Prowadzono wtedy wykopaliska i glina morenowa bya atwo widoczna. Osady zaprezentowano tej grupie jako zoa gliny morenowej i nikt nie mia adnych zastrzee co do tej interpretacji. Gdyby istniay jakiekolwiek wtpliwoci odnonie natury tych z, z pewnoci przedstawiono by je wwczas". O ile cz naukowcw zaprzeczaa, e mieszane osady zawierajce narzdzia stanowi glin morenow, inni badacze domagali si nadmiernie wysokiej liczby dowodw obecnoci czowieka na stanowisku. James B. Griffin, antropolog z University of Michigan, powiedzia: "Istnieje wiele miejsc w Ameryce Pnocnej, ktre uwaano pocztkowo za bardzo staroytne, a potem uznano za zamieszkae przez wczesnych Indian. Nawet cae ksiki opublikowano na temat nie istniejcych w rzeczywistoci stanowisk". Griffin zaliczy do tej kategorii i Sheguiandah. Stwierdzi, e prawdziwe stanowisko musi posiada "wyranie rozpoznawalny kontekst geologiczny [...] bez adnej moliwoci intruzji40 czy wtrnego osadzania si warstw". 96 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Domaga si rwnie, by byo zbadane przez kilku geologw, specjalizujcych si w obecnych tam formacjach, ktrzy powinni wyda jednomyln opini na temat stanowiska. Ponadto musi tam wystpowa "szereg narzdzi o rnych formach i rumowisko skalne [...] dobrze zachowane szcztki zwierzce [...] badania pykw kwiatowych [...] materiay makrobotaniczne [...] pozostaoci ludzkich szkieletw". Griffin wymaga take datowania radiowglowego oraz bada chronologicznych przeprowadzonych innymi metodami. Wedug takiego standardu praktycznie adne miejsce, w ktrym dokonano waniejszych odkry paleoantropologicznych, nie kwalifikowaoby si jako autentyczne stanowisko. Na przykad wikszo afrykaskich znalezisk austra-lopitekw, Homo kabilis czy Homo erectus, nie pochodzi z wyranie rozpoznawalnych kontekstw geologicznych, lecz z powierzchni ziemi bd z osadw jaskiniowych, o ktrych wiadomo powszechnie, e s trudne do geologicznej interpretacji. Jawajskie szcztki Homo erectus rwnie odkrywano przewanie na powierzchni ziemi w nieokrelonych dokadnie miejscach. Do interesujcy jest fakt, i stanowisko w Sheguiandah wydaje si spenia wikszo surowych wymogw Gffina. Narzdzia znaleziono tu w wy-raniejszym kontekcie geologicznym ni w przypadku wielu akceptowanych przez oficjaln nauk stanowisk. Kilku geologw specjalizujcych si w p-nocno-amerykaskich utworach polodowcowych jednomylnie wydatowao stanowisko na ponad 30 000 lat. Odkryte dowody wiadcz, e nie byo tu wtrnego osadzania si warstw czy intruzji. Znaleziono cay szereg narzdzi,

przeprowadzono studia pykw kwiatowych i testy radiowglowe, odkryto materiay makrobotaniczne (torf). Stanowisko w Sheguiandah zasuguje, zatem na wicej uwagi ni dotychczas mu powicano. Wspominajc moment, w ktrym po raz pierwszy stao si dla niego oczywiste, e narzdzia kamienne znaleziono w polodowcowej glinie morenowej, Thomas E. Lee napisa: "W takiej chwili mdrzejszy czowiek zasypaby wszystko i odczogaby si w nocy, nie mwic niczego [...]. Ogldajc stanowisko, pewien znany antropolog wykrzykn z niedowierzaniem: Nie znajdujecie tam niczego na dole?. Kiedy usysza odpowied: Do diaba, nie! Niech Pan tu zejdzie i sam poszuka!, namawia mnie, bym zapomnia o wszystkim, co znajdowao si w polodowcowych osadach i skoncentrowa si na bardziej wspczesnych materiaach, lecych powyej". Lewismile i Timiin - wendeta trwa nadal W 1958 roku na stanowisku w pobliu Lewisville w Texasie, w USA, znaleziono narzdzia kamienne i przepalone koci zwierzt wraz z paleniskami. Potem, w trakcie dalszych prac wykopaliskowych ogoszono wyniki bada radiowglowych.
40

Intruzja (u jzyku aciskim intrusus znaczy wepchnity) - przemieszanie obiektw geologicznych i/lub archeologicznych z rnych epok.

97 Rozwinite narzdzia paleolityczne i neolityczne Wydatoway one wgiel drzewny z palenisk przynajmniej na 38 000 lat. Nastpnie znaleziono ostrze typu Clovis. Herbert Alexander, ktry by wwczas absolwentem archeologii, opisa sposb, w jaki przyjto tak kolejno odkry: "Przy wielu okazjach - powiedzia - wyraano pocztkowo opinie, e paleniska pozostawi czowiek, a towarzyszce im szcztki zwierzce s przekonujce. Jednak, gdy ogoszono wyniki bada chronologicznych, niektrzy zmienili swoje pogldy, a po znalezieniu ostrza Clovis krytykowanie i lekcewaenie faktw nabrao powanych rozmiarw. Ci, ktrzy poprzednio akceptowali paleniska i/lub towarzyszce im szcztki zwierzt, zaczli zapomina o tym, co mwili wczeniej". Znalezienie ostrza typu Clovis w warstwie datowanej na 38 000 lat byo niepokojce, poniewa ortodoksyjni antropolodzy datuj pierwsze znaleziska tego typu na 12 000 lat, okrelajc tym samym okres przybycia ludzi do Ameryki Pnocnej41. Niektrzy krytycy odkry z Lewisville twierdzili, e ostrze Clovis zostao podoone, inni uwaali, e wyniki testw radiowglowych s bdne. Wspominajc wiele podobnych przypadkw lekcewaenia bd wymiewania znalezisk, Alexander powiedzia: "aby rozwiza problemy zwizane z wczesnym czowiekiem", moemy ju wkrtce potrzebowa prawnikw". By moe nie jest to zy pomys. W takiej nauce jak archeologia, gdzie pogldy okrelaj status faktw, a fakty tworz sie interpretacji, prawnicy i sdziowie mogliby pomc archeologom osign pewien consensus, ktry zatwierdziby naukow prawd w tej dziedzinie. Alexander zauway jednak, e system sdowy wymaga awy przysigych, a pierwsze pytanie zadane przyszemu czonkowi tego gremium brzmiaoby: "Czy powzi Pan decyzj w tej sprawie?". Zdecydowana wikszo archeologw ustalia ju niestety, kiedy ludzie po raz pierwszy pojawili si w Ameryce Pnocnej. Pogld o tym, e ostrza typu Clovis reprezentuj najwczeniejsze narzdzia na terenie Nowego wiata kwestionuj wykopaliska na stanowisku w Timiin w grach Catskill, w stanie Nowy Jork w USA. W poowie lat siedemdziesitych odkryto tu znaleziska, ktre przypominay pnoaszelskie narzdzia z terenu Europy. W Starym wiecie artefakty aszelskie s rutynowo przypisywane Homo erectus, jednak interpretacja ta jest niepewna, poniewa szcztki szkieletowe nie wystpuj zwykle na stanowiskach zawierajcych

narzdzia. Znaleziska z gr Catskill wydatowano, w oparciu o geologi glacjaln, na 70 000 lat. Hueyatlaco, Meksyk W latach szedziesitych rozwinite narzdzia kamienne (il. 5.8), porwnywalne z najlepszymi wyrobami czowieka z Cro-Magnon z obszaru Europy, zostay odkryte przez Juana Armenia Camacho i Cynthi Irwin-Williams w Hueyatlaco w pobliu Valsequillo, okoo 121 km na poudniowy-wschd od miasta Meksyk, Artefakty kamienne o nieco prostszym charakterze znaleziono na pobliskim stanowisku w El Homo.
41

Coraz czciej zaczyna dominowa pogld o wczeniejszym datowaniu tego zdarzenia. Zakazana archeologia - ukryta historia czlowieka

98

Zarwno w Hueyatlaco, jak i El Homo pozycja stratygraficzna narzdzi nie budzia wtpliwoci. Znaleziska te s jednak bardzo kontrowersyjne pod jednym wzgldem. Grupa geologw, ktra pracowaa dla U. S. Geological Survey, wyda-towaa je na okoo 250 000 lat. W skad tego zespou badawczego wchodzili: Harold Malde i Virginia Steen-Mdntyre, oboje z U. S. Geological Survey, i nieyjcy ju Ro-ald Fryxell z Washington State Uni-versity Na przeprowadzenie swoich bada otrzymali oni dotacj od Narodowej Fundacji Nauki. Ilustracja 5.8. Narzdzia kamienne znalezione w Hueyatlaco w Meksyku, na stanowisku wydatowanym przez zesp z United States Geo-logical Survey na okoo 250 000 lat. Naukowcy ci owiadczyli, e posuyli si czteroma metodami datowania, z ktrych kada, niezalenie od innych, wydatowala artefakty z Hueyatlaco na niezwykle wczesny okres. Metody, jakich uyli byy nastpujce: (l) metoda uranowa, (2) pomiar efektw promieniotwrczego rozpadu pierwiastkw, (3) metoda tefra-hydracyjna oraz (4) badania nad wietrzeniem mineraw. Jak mona sdzi, otrzymany przez zesp geologw wiek okoo 250 000 lat dla meksykaskiego stanowiska wywoa duy spr. Jeeli zostaby zaakceptowany, zrewolucjonizowaby nie tylko antropologi Nowego wiata, lecz cay obraz pocztkw czowieka. Przyjmuje si, bowiem, e istoty ludzkie zdolne do wyrabiania narzdzi o rozwinitej obrbce, jakie znaleziono w Hueyatlaco, powstay nie wczeniej ni okoo 100 000 lat temu w Afryce. Prbujc opublikowa wyniki bada swojego zespou, Virginia Steen-McIn-tyre poddana bya wielu spoecznym naciskom i napotkaa liczne przeszkody. W notatce do wsppracownika (10 lipca 1976 r.) napisaa: "Dziki zasyszanej plotce dowiedziaam si, e Hal, Roald i ja jestemy w pewnych krgach uwaani za oportunistw szukajcych rozgosu. Wci bolenie to odczuwam". Bez adnego powodu, przez lata wstrzymywano publikacj artykuu Steen-Mcintyre i jej wsppracownikw na temat Hueyatlaco. Po raz pierwszy zaprezentowano go na konferencji antropologicznej w 1975 roku. Wkrtce mia si ukaza w publikacji na temat tego sympozjum. Cztery lata pniej Steen-Mcintyre napisaa do H. J. Fulibrighta z Los Alamas Scientific Laboratory, jednego z redaktorw ksiki, ktra raz na zawsze miaa zama stereotypowe pogldy: "Nasz wsplny artyku na temat stanowiska w Hueyatlaco jest prawdziw sensacj. Umieciby czowieka na obszarze Nowego wiata ponad 200 000 lat wczeniej ni sdzi wielu archeologw.

Rozwinite narzdzia paleolityczne i neolityczne 99 Co gorsza, narzdzia bifacjalne, jakie znaleziono in situ, przypisywane s z reguy Homo sapiens. Zgodnie z obecn teori Homo sapiens nawet jeszcze nie istnia w tym czasie, a ju z pewnoci nie na terenie Nowego wiata". Steen-McIntyre mwia dalej: "Archeolodzy podnosz du wrzaw w sprawie Hueyatlaco odrzucaj nawet rozwaanie tego problemu. Dowiedziaam si poktnie, e uwaaj mnie za osob niekompetentn, plotkark, oportunistk, oszustk i gupca. Oczywicie adna z tych opinii nie pomaga mojej zawodowej reputacji! Jedyna nadzieja, jaka mi pozostaa, by oczyci moje nazwisko, to opublikowanie artykuu o Hueyatlaco. Ludzie sami bd mogli oceni dowody". Steen-McIntyre nie otrzymaa adnej odpowiedzi na t i inne proby o informacje. Wycofaa, wic artyku. Nigdy jednak nie zwrcono jej rkopisu. Rok pniej (8 lutego 1980 r.) napisaa do Steva Portera, redaktora Quater-nary Research, proszc o wydrukowanie artykuu na temat Hueyatlaco: "Chciaabym przedstawi geologiczne dowody, ktre s jednoznaczne i jeli nie powodowayby koniecznoci zmiany podrcznikw do antropologii, nie sdz, i mielibymy jakiekolwiek problemy z przekonaniem archeologw, by je zaakceptowali. adne czasopismo antropologiczne nie opublikuje tego materiau ze wzgldu na jego tre". Steve Porter odpisa (25 lutego 1980 r.), e rozway moliwo publikacji kontrowersyjnego artykuu. Przyzna jednak, i "obiektywne recenzje pewnych archeologw mog by nieco trudne do zdobycia". Zwyka procedura w przypadku publikowania prac naukowych polega na przedstawieniu danej pozycji kilku uczonym, ktrzy dokonuj jej anonimowej, krytycznej recenzji. Nietrudno wyobrazi sobie, w jaki sposb obwarowani teoriami, ortodoksyjni naukowcy mog manipulowa takim procesem wydawniczym, aby nie dopuci niepodanych informacji do czasopism naukowych. 30 marca 1981 roku Steen-McIntyre napisaa do Estelli Leopold, wspredaktora Quatemary Research: "Moim zdaniem, problem jest o wiele wikszy ni samo Hueyatlaco. Dotyczy on manipulacji myl naukow poprzez ukrywanie "Enigmatycznych Danych - danych, ktre kwestionuj dominujcy obecnie sposb mylenia. Hueyatlaco z pewnoci si do nich zalicza! Nie jestem antropologiem i nie zdawaam sobie w peni sprawy ze znaczenia naszego datowania z 1973 roku ani z tego, jak gboko zakodowaa si w naszym myleniu teoria ewolucji czowieka. Badania w Hueyatlaco zostay odrzucone przez wikszo archeologw, poniewa jej zaprzeczaj. Ich rozumowanie jest jak bdne koo. Homo sapiens sapiens rozwin si okoo 30 000-50 000 lat temu w Eurazji. Z tego wzgldu adne narzdzia Homo sapiens sapiens datowane na 250 000 lat i znalezione w Meksyku nie s autentyczne, poniewa Homo sapiens sapiens rozwin si okoo 30 000 lat temu [...] itd. Takie mylenie powoduje, e nauka staje si jedynie wstrtnym narzdziem w rkach samo-zadowolonych archeologw!". 200 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Ostatecznie Ouatemary Research (1981) opublikowa artyku Virginii Steen--Mcintyre, Roalda Fryxella i Harolda E. Maldego. Podawa on wiek 250 000 lat dla stanowiska Hueyatlaco. Oczywicie zawsze istnieje moliwo podwaenia wynikw bada chronologicznych. W tym przypadku uczynia to Cynthia Ir-win-Williams w licie do trjld geologw. Malde i Steen-McIntyre starannie odpowiedzieli na jej zarzuty Jednak IrwinWilliams nie ustpowaa. Podobnie jak og amerykaskich archeologw, nadal odrzucaa tak wczesne datowanie meksykaskiego stanowiska. Znaleziska-anomalie z Hueyatlaco spowodoway, e Yirginia Steen-McIn-tyre bya wyszydzana i naoono na ni zawodowe sankcje, wcznie z wstrzymaniem funduszy na dalsze badania, utrat pracy, moliwoci dziaania i reputacji. Jej przypadek pokazuje mao

znane, rzeczywiste procesy rzdzce nauk, ktre wi si z duymi konfliktami i wyrzdzaniem osobistej krzywdy Ostatnia uwaga na temat Hueyatlaco - my sami staralimy si uzyska pozwolenie na zaczenie w niniejszej publikacji reprodukcji zdj znalezionych tam artefaktw. Poinformowano nas, e nie zostanie ono wydane, jeeli zamierzamy mwi o "obkanym" datowaniu tego stanowiska na 250 000 lat. Jaskinia Sandia, Nowy Meksyk, USA W 1975 roku Yirginia Steen-McIntyre dowiedziaa si o istnieniu kolejnego stanowiska w Ameryce Pnocnej, na ktrym znaleziono narzdzia kamienne wydatowane na bardzo wczesny okres -jaskini Sandia w stanie Nowy Meksyk w USA. Artefakty o rozwinitym typie (tzw. ostrza Folsom) odkryto tu poniej warstwy stalagmitu, datowanej na 250 000 lat. Jedno z takich narzdzi pokazuje ilustracja 5.9. W licie do kanadyjskiego geologa Henry'ego E Schwartza, ktry okreli wiek stalagmitu, Vir-ginia Steen-McIntyre napisaa (10 lipca 1976 r.): "Nie pamitam, czy w 1975 roku na konferencji w Penrose (Mammoth Lakes, Kalifornia) rozmawiaam z Panem czy z jednym z Pana wsppracownikw. Gdy czekalimy w kolejce po lunch, czowiek ten wspomnia o datowaniu metod uranow warstwy stalagmitu, lecej powyej artefaktw w jaski-__ ni Sandia. Wyniki bada bardzo Ilustracja 5.9."0s7rze Folsom"z jas^m Sandia ' zaniepokoiy - zdecydowanie w Meksyku, osadzone w dolnej czci warstwy tr- me zgadzay si z utrzymywan wertynu wydatowanej na 250 000 lat. Rozwinite narzdzia paleolityczne i neolityczne 101 powszechnie hipotez o czasie przybycia ludzi na teren Nowego wiata. Kiedy wspomnia o mniej wicej 250 000 lat, prawie upuciam moj tack. Nie byam tak bardzo zszokowana sam t liczb, ale tym, e tak dokadnie zgadzaa si z wynikami, ktre otrzymalimy na kontrowersyjnym stanowisku wczesnego czowieka" w rodkowym Meksyku [...]. Nie musz dodawa, e chciaabym otrzyma dalsze informacje o Paskich badaniach chronologicznych i odczuciach w tym wzgldzie!". Ste-en-Mdntyre nie otrzymaa adnej odpowiedzi na powyszy list. Wczeniej napisaa rwnie do kierownika prac wykopaliskowych w jaskini Sandia z prob o informacje na temat datowania tego stanowiska. Otrzymaa nastpujc odpowied (2 lipca 1976 r.): "Mam nadziej, e nie uyje Pani tej puszld Pandory, by cokolwiek udowodni, a do czasu, gdy my sami to ocenimy". Steen-McIntyre przesaa nam niektre raporty i zdjcia artefaktw ze stanowiska w jaskini, mwic w zaczonej notatce: "Geochemicy s pewni swego datowania, lecz archeolodzy przekonali ich, e artefakty i skupiska wgla drzewnego poniej trawertynu s rezultatem dziaania gryzoni [...]. Ale co z artefaktami zaskorupionymi w twardym podou?". Narzdzia neolityczne ze zotononej Kalifornii W 1849 roku w wirach staroytnych koryt rzecznych na stokach gr Sierra Nevada w rodkowej Kalifornii odkryto zoto, ktre zaczo przyciga hordy awanturniczych poszukiwaczy przygd. Napywali oni do takich miejsc, jak: Brandy City, Last Chance, Lost Camp, You Bet i Poker Flat. Pocztkowo samotni grnicy wydobywali odupki i bryki cennego kruszcu ze wirw, jakie znalazy si we wspczesnych korytach strumieni. Wkrtce jednak towarzystwa grnicze zaczy eksploatowa bardziej obszerne zasoby zota. Podajc wszdzie za pokadami wirw, niektre spki wykopyway szyby w zboczach gr, inne natomiast wymyway zotonone wiry ze stokw wzgrz, strumieniami wody pod wysokim cinieniem. W trakcie tych prac grnicy znajdywali setki artefaktw kamiennych, a czasami rwnie ludzkie skamieniaoci

(zob. rozdz. 7). O najbardziej znaczcych odkryciach donosi spoecznoci naukowej J. D. Whitney, wczesny geolog stanu Kalifornia. Wiek artefaktw ze z powierzchniowych i grnictwa hydraulicznego by wtpliwy, lecz narzdzia z gbokich szybw i sztolni kopalnianych mogy by pewniej datowane. Zdaniem Whitneya dowody geologiczne wskazyway, e zotonone wiry s przynajmniej plioceskie. Jednak w opinii wspczesnych geologw niektre z tych z pochodz nawet z eocenu. Wiele szybw wykopano w Table Mountain, wzgrzu na terenie hrabstwa Tuolumne. Zanim dotarto tu do zotononych wirw, przebito si przez grube warstwy bazaltowego materiau wulkanicznego - latytu. W niektrych przypadkach poziome korytarze rozcigay si setki metrw poniej pokrywy latytu (ii. 5.10). Odkrycia ze wirw znajdujcych si bezporednio nad podoem skalnym mog mie 33,2-55 min lat, a znaleziska z innych pokadw wirowych - od 9 do 55 mln lat. ] 02 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka

Ilustracja 5.10. Przekrj Table Mountain, wzgrza lecego w hrabstwie Tuolumne w Kalifornii. Korytarze kopalni wykopano tu w obrbie trzeciorzdowych z wirw, poniej pokrywy lawy. Whitney osobicie zbada kolekcj artefaktw z Tuolumne Table Mountain. Kolekcja ta naleaa do dr. Pereza Snella z Sonory w Kalifornii i obejmowaa groty wczni oraz inne narzdzia. Z reguy nie ma zbyt wielu informacji na temat odkrywcw bd pierwotnej pozycji stratygraficznej tych znalezisk. Istnieje jednak pewien wyjtek. "By to - napisa Whitney - kamienny tuczek czy te narzdzie uywane do rozcierania". Snli poinformowa Whit-neya, "e wycign go wasnymi rkoma z wozu penego muu pochodzcego spod Table Mountain". W kolekcji dr. Snella bya rwnie ludzka szczka. Wedug grnikw, ktrzy j znaleli, pochodzia ona ze wirw znajdujcych si poniej pokrywy latytu w Table Mountain. Whitney zbada osobicie i t skamieniao. Lepiej udokumentowane odkrycie z Tuolumne Table Mountain jest dzieem Alberta G. Waltona, jednego z wacicieli zotodajnej dziaki Valentine. W zotononych wirach na gbokoci okoo 60 m i poniej pokrywy latytu Walton znalaz kamienny modzierz o rednicy niemal 40 cm. Znaczcy jest fakt, e zdarzyo si to w obrbie dryftu - korytarza, ktry prowadzi poziomo z dna gwnego, pionowego szybu kopalni Valentine. Trudno, wic sdzi, by modzierz zsun si z gry. W kopalni Valentine znaleziono rwnie fragment skamieniaej czaszki czowieka. William J. Sinclair stwierdzi, e wiele korytarzy dryftowych z pozostaych kopalni w pobliu szybu Valentine byo ze sob poczonych. By moe modzierz dosta si na miejsce odkrycia poprzez jeden z nich. Jednak sam Sinclair przyzna, e odwiedzajc region wydobycia zota w 1902 roku, nie by nawet w stanie znale szybu kopalni Valentine. Jego opinia bya po prostu nieuzasadnion sugesti, ktra miaa odrzuci relacj Waltona. Dziaajc w ten sposb, zawsze mona znale powd, by podway autentyczno kadego odkrycia paleoantropologicznego. Kolejne znalezisko z Tuolumne Table Mountain opisa James Carvin w 1871 roku: "Owiadczam, e Ja, niej podpisany, okoo 1858 roku dokonaem odkrycia kamiennej siekiery, przekopujc zotodajne dziaki kopalniane znane jako Stanislaus Company Znajduj si one w Table Mountain lecym w hrabstwie Tuolumne, naprzeciw 0'Byrn's Ferry, nad rzek Stanislaus [...]. Powyszy relikt znajdowa si na gbokoci okoo 20-25 m od powierzchni ziemi, w warstwie wiru pod bazaltem i ponad 90 m od wylotu korytarza.

Rozwinite narzdzia paleolityczne i neolityczne 103 Mniej wicej w tym samym czasie i miejscu znaleziono rwnie lalka modzierzy". W 1870 roku Oliver W. Stevens zoy pod przysig nastpujce owiadczenie: "Ja, niej podpisany, dokonaem tego okoo roku 1853. Gdy przebywaem w tunelu Sonora usytuowanym przy i wewntrz Table Mountain, mniej wicej 800 metrw na pnocnyzachd od Shari's Flat, wydobyto z tego korytarza wz peen zotononego wiru. Wycignem z niego zb mastodonta42 (wir ten pochodzi spod bazaltu, z chodnika o dugoci okoo 60 m i lea na gbokoci prawie 40 m) [...]. W tym samym czasie znalazem take pewien relikt, wykonany by moe z alabastru, ktry przypomina duy paciorek kamienny". O ile paciorek ten pochodzi rzeczywicie z tego pokadu, mia przynajmniej 9 mln lat, a moe nawet 55 mln. William J. Sinclair stwierdzi, e okolicznoci odkrycia nie byty wystarczajco pewne. Jednak w przypadku wielu akceptowanych przez nauk zabytkw okolicznoci ich znalezienia s podobne. Na przykad, w Border Cave, w Afryce Poudniowej, skamieniaoci Homo sapiens sapiens zebrano ze stosu ska wydobytych z kopalni, co najmniej kilka lat wczeniej. Wydatowanoje na okoo 100 000 lat gwnie, dlatego, e wystpoway razem z wydobytymi bryami skalnymi. Jeeli mielibymy zastosowa cise standardy Sinclaira wobec takich znalezisk, one rwnie musiayby zosta odrzucone. W 1870 roku Lleweiyn Pierce sporzdzi nastpujce owiadczenie: "Ja, niej podpisany, przekazuj panu C. D. Voy'owi, do jego kolekcji staroytnych reliktw kamiennych, kamienny modzierz, ktry wyranie jest dzieem czowieka. Wykopaem go okoo 1862 roku pod Table Mountain na gbokoci ponad 60 m od powierzchni ziemi, w wirze lecym pod zoem bazaltu o gruboci okoo 19 m i mniej wicej 550 m w gbi korytarza. Byo to na terenie zotodajnej dziaki zwanej Boston Tunnel Company". Warstwy wirw, w ktrych dokonano odkrycia, datowane s na 33-55 mln lat. Sinclair wysun zarzut, e modzierz wykonano z andezytu, skay wulkanicznej nie spotykanej czsto w gbokich wirach Table Mountain. Jednak wspczeni geolodzy donosz, i w regionie lecym na pnoc od tego wzgrza znajduj si cztery miejsca, ktre maj tyle samo lat, co pre-wulkaniczne wiry zotonone i zawieraj pokady andezytu. Modzierze z tego materiau mogy by cennym produktem handlowym, atwo transportowanym na due odlegoci tratwami czy odziami bd nawet pieszo. Wedug Sinclaira Pierce znalaz razem z modzierzem kolejny artefakt: "Pokazano mi ma, owaln tabliczk z upku o ciemnym kolorze, z wyrze-bionymi na niej w paskorzebie ornamentami w postaci melonu i licia [...]. Tabliczka ta nie wykazuje adnych ladw starcia w wyniku dziaania wiru. Wszystkie rysy s wspczesnymi obtuczeniami. Dekoracja nosi wyrane lady stalowego ostrza noa. Zostaa zaplanowana i wykonana przez artyst o duych zdolnociach".
42

Ssaka kopalnego przypominajcego sonia. Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka

104

Sinclair nie powiedzia dokadnie, co skonio go do wniosku, e dekoracj wykonano stalowym ostrzem. By moe, wic mylnie okreli typ narzdzia, jakiego uyto. Tym niemniej, tabliczk z upku odkryto rzeczywicie razem z modzierzem w pre-wulkanicznych wirach Tuolumne Table Mountain, gboko pod pokryw latytu. Jeeli tabliczka ta nosi nawet lady dekoracji wykonanej stalowym ostrzem, nie musi pochodzi z czasw wspczesnych. Uzasadniony jest wniosek, e ornamenty wykona 33-55 mln lat temu

czowiek, ktry znajdowa si na relatywnie wysokim poziomie kultury. Zdaniem Sincla-ira tabliczka nie nosia adnych ladw starcia w wyniku dziaania wiru. By moe jednak nie zostaa przetransportowana na du odlego przez prdy rzeczne i dlatego nie ulega starciu. Moga rwnie dosta si do zoa wiru przez suchy kana. 2 sierpnia 1890 roku J. H. Neale podpisa nastpujce owiadczenie o swoich odkryciach: "W 1877 roku pan J. H. Neale by nadzorc Montezuma Tun-nel Company i kopa korytarz przez wir lecy pod law Table Mountain w hrabstwie Tuolumne [...]. W odlegoci okoo 445460 m od wylotu korytarza, mniej wicej 60-90 m poza krawdzi staej lawy pan Neale zobaczy kilkanacie grotw wczni o dugoci niemal 30 cm kady, ktre wykonano z ciemnej skay. Dokonujc dalszej eksploracji, sam znalaz may modzierz o rednicy okoo 8 czy 10 cm i nieregularnym ksztacie. Odkry go w odlegoci mniej wicej 30-60 cm od grotw wczni. Znalaz te duy, dobrze uksztatowany tuczek, obecnie wasno dr. R. I. Bromleya, a w pobliu - duy i bardzo regularny modzierz, rwnie nalecy teraz do dr. Bromleya". Te ostatnie znaleziska pokazuje ilustracja 5.11. Owiadczenie Neale'a mwio dalej: "Wszystkie te relikty znaleziono [...] blisko podoa skalnego, by moe w odlegoci okoo 30 cm. Pan Neale zapewnia, e musiay one znale si w miejscu odkrycia wwczas, gdy osadza si wir i przed powstaniem pokrywy latytu. Nie byo najmniejszego ladu jakiegokolwiek zaburzenia ziemi czy naturalnej szczeliny, przez ktrznaleziska mogy dosta si do tego miejsca lub w jego poblie". Odkrycie artefaktw w warstwie wiru lecej w pobliu podoa skalnego Tuolumne Table Mountain wskazuje, e miay one 33-55 mln lat. Ilustracja 5.11. Tuczek i modzierz odkryte przez J. H. Neale'a w korytarzu kopalni przechodzcym przez zoa trzeciorzdowe datowane na 33-55 mln lat, lece pod Table Mountain w hrabstwie Tuolumne w Kalifornii. W 1898 roku William H. Holmes przeprowadzi z Nealem wywiad, a rok pniej opublikowa jego streszczenie: "Jeden z grnikw wychodzc w poudnie na lunch, przynis do biura kierownika kamienny modzierz i pknity tuczek. Rozwinite narzdzia paleolityczne i neolityczne 105 Powiedzia, e wykopano je w najgbszej czci korytarza, okoo 460 m od wylotu chodnika. Pan Neale poleci mu, by wrci do pracy i poszuka w tym samym miejscu innych narzdzi. Zgodnie z jego oczekiwaniami zabezpieczono dwa kolejne modzerze - may, jajoksztatny, o rednicy okoo 12-15 cm, i nieco paski modzierz bd naczynie, o rednicy niemal 20 cm. Oba znaleziska znikny. Przy innej okazji robotnicy z kopalni przynieli panu Neale'owi jedenacie ostrzy obsydianowych czy te grotw wczni, rednio o dugoci okoo 25 cm". Jak widzimy, poszczeglne relacje rni si midzy sob. Holmes powiedzia o Neale'u: "W rozmowie ze mn nie twierdzi, e by w kopalni kiedy dokonywano odkry", co oznaczaoby, i Neale kama w swoim oryginalnym owiadczeniu. Jednak przytoczonych powyej sw nie wypowiedzia sam Neale, lecz Holmes, ktry stwierdzi: "Tak brzmiay sowa Neale'a zapisane w moim notesie w czasie wywiadu i tu po nim". W takiej sytuacji moemy jedynie si zastanowi, czy bardziej naley ufa poredniej relacji Holmesa czy notarialnemu owiadczeniu Neale'a, pod ktrym si podpisa. Znaczcy jest fakt, e ze strony samego Neale'a nie dysponujemy adnym potwierdzeniem relacji Holmesa o odbytej rozmowie. Pniejszy wywiad z Nealem, przeprowadzony z kolei przez Williama J. Sinclaira w 1902 roku, wiadczy, i Holmes mg si myli. Streszczajc spostrzeenia Neale'a, Sinclair napisa: "Pewien grnik (Joe) pracujc na dziennej zmianie w Montezuma Tunnel, znalaz kamienne naczynie czy te talerz, o gruboci okoo 5 cm. Poradzono mu, by w tym samym miejscu poszuka dalszych przedmiotw [...]. Pan Neale poszed na nocn zmian i kopic

wyrobisko, aby zaoy szalunek, "zaczepi" o jedno z obsydianowych ostrzy wczni. Z wyjtkiem jednego znaleziska Joe'ego wszystkie narzdzia odkry osobicie i w tym samym czasie pan Neale. Dokona tych odkry na obszarze o rednicy okoo 2 m, przy brzegu korytarza. Artefakty znajdoway si w wirze w pobliu podoa skalnego i byy zmieszane z substancj przypominajc wgiel drzewny". Kiedy we waciwy sposb oceni si wszystkie relacje, wydaje si, e sam Neal wszed do kopalni i w warstwie wiru znalaz narzdzia kamienne. O obsydianowych grotach wczni odkrytych przez Neale'a Holmes powiedzia: "Obsydianowe ostrza identycznego typu znajdywano wwczas, i odkrywa si nadal, z pozostaociami Indian w jamach pochwkowych tego regionu. Narzdzia przyniesione do pana Neale'a zostay, wic wydobyte przez grnikw z miejsca pochwku w najbliszej okolicy". Jednak Holmes nie mg przedstawi na to adnych dowodw. Stwierdzi jedynie: "W jaki sposb jedenacie duych grotw wczni dostao si do kopalni i czy w ogle pochodziy stamtd, to pytania, na ktre nie mam odwagi odpowiada". Uywajc metody Holmesa, mona odrzuci dowolne odkrycie paleoantro-pologiczne. Mona po prostu odmawia uznania przedstawionych dowodw i prezentowa wszelkiego rodzaju nieokrelone, alternatywne wyjanienia bez odpowiadania na uzasadnione wtpliwoci, jakie si z nimi wi. 106 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Holmes napisa dalej o obsydianowych artefaktach: "Wydaje si bardzo nieprawdopodobne, by pochodziy one z koryta trzeciorzdowego strumienia. W jaki sposb jedenacie wysmukych, licioksztatnych narzdzi pozostao w jednym miejscu w takich warunkach? Jak delikatne, szklane ostrza mogyby wytrzyma miadenie i rozkruszanie powodowane przez koryto potoku? W jaki sposb kilof grnika pracujcego w ciemnym korytarzu nie rozupa ani jednego tak kruchego ostrza?". Mona jednak wyobrazi sobie wiele okolicznoci, dziki ktrym miejsce spoczywania artefaktw pozostaoby nienaruszone w korycie trzeciorzdowego strumienia. Przypumy, e grupa kupcw przekraczaa potok bd eglowaa po nim. Kupcy zgubili wiele ostrzy obsydianowych, zawinitych bezpiecznie w skr lub tkanin. Taki pakunek mg zosta szybko przykryty przez wir w wyranym zagbieniu koryta strumienia i pozosta tam stosunkowo niezniszczonym a do odkrycia dziesitki milionw lat pniej. Z kolei wyjanienie faktu, e nie naruszono znalezisk w trakcie ich wydobywania, jest proste. Gdy tylko Neale zda sobie spraw, e ma do czynienia z ostrzami, mg postpowa wystarczajco ostronie, aby narzdzia pozostay nienaruszone. Najwyraniej tak wanie uczyni. By moe te cz ostrzy ulega jednak pkniciu. W artykule przedstawionym Amerykaskiemu Towarzystu Geologicznemu w 1891 roku geolog George F. Becker powiedzia: "Bybym bardziej usatysfakcjonowany, jeli ja sam wykopabym te narzdzia, ale nie widz adnego powodu, by twierdzi, e owiadczenie pana Neale'a nie jest tak samo dobrym dowodem dla reszty wiata, jak byoby moje wasne. Jest on tak samo kompetentny jak ja, aby wykry jakkolwiek szczelin na powierzchni ziemi bd lady dziaania staroytnego czowieka. Nawet grnik rozpoznaje takie lady i zreszt cakowicie si ich obawia. Mona by podejrzewa, i robotnicy pana Neale'a podoyli narzdzia, lecz nikt znajcy si na grnictwie ani przez chwil nie bdzie podziela takiej opinii [...]. Zotonony wir, trudny do kopania kilofem, naley z reguy wysadza w powietrze i nie jest moliwe, aby nawet niekompetentny nadzorca da si oszuka w ten sposb [...]. Moim zdaniem, musimy uzna, e narzdzia wspomniane w owiadczeniu pana Neale'a leay rzeczywicie w pobliu dna wirw i zostay osadzone w miejscu odkrycia w tym samym czasie, co przylege otoczaki i skaa macierzysta". Chocia omawiane dotychczas artefakty odkryli grnicy, istnieje jeden przypadek narzdzia kamiennego znalezionego przez naukowca. W 1891 roku George E Becker donis

Amerykaskiemu Towarzystwu Geologicznemu, i na wiosn 1869 roku geolog Ciarence King, dyrektor Survey of the Fortieth Parallel, przeprowadzi badania w Tuolumne Table Mountain. Odkry wwczas kamienny tuczek osadzony mocno w pokadzie zotononego wiru lecego poniej pokrywy bazaltu czy te latytu. Zoe to zostao nieco wczeniej odsonite wskutek erozji. Becker stwierdzi: "Pan King jest pewien, e narzdzie to znajdowao si w tym miejscu i stanowio integraln cz wirw, w ktrych je znalaz. Trudno wyobrazi sobie bardziej zadowalajcy dowd, ktry wiadczyby o wystpieniu narzdzi w zotononych wirach preglacjalnych znajdujcych si pod bazaltow pokryw". 107 Rozwinite narzdzia paleolityczne i neolityczne Na podstawie tego opisu i wspczesnego datowania geologicznego warstw Table Mountain mona sdzi, e odkryty artefakt mia ponad 9 mln lat. Nawet Holmes musia przyzna, i tuczek Kinga, ktry umieszczono w kolekcji Smithsonian Institution, "nie moe zosta bezkarnie zakwestionowany". Holmes bardzo dokadnie zbada miejsce odkrycia i zauway tam obecno wspczesnych kamieni indiaskich sucych do wyrobu mki, ktre leay luno na powierzchni ziemi. Holmes przyzna: "Prbowaem dowiedzie si czy byo moliwe, aby jeden z tych kamieni mg zosta niedawno, lub wzgldnie niedawno, osadzony w odsonitych osadach tum wapiennego, gdy takie zjawisko jest czasami wynikiem przemieszczania si bd ponownego cementowania lunych materiaw. Niestety, nie osignem w tej kwestii adnych ostatecznych rezultatw". Jeeli Holmes znalazby najmniejszy dowd powtrnego scementowania materiaw, skorzystaby z okazji, aby rzuci podejrzenie na znalezisko Kinga. Nie znalaz jednak niczego, co podwaaoby autentyczno tego odkrycia. Ograniczy si, wic do wyraenia zdziwienia: "Szkoda, e pan King nie zdoa opublikowa relacji o swoim znalezisku i nie udao mu si w ten sposb przedstawi wiatu najwaniejszego odkrycia, jakiego dokona geolog odtwarzajcy histori ludzkiego gatunku. Pozwoli, zatem, by ujrzao ono wiato dzienne dopiero 25 lat pniej, za porednictwem dr. Beckera". Mimo to Becker zauway w swoim raporcie: "Przedstawiem owiadczenie o znalezisku panu Kingowi, ktry stwierdzi, e opisaem wszystko zgodnie z prawd". J. D. Whitney donosi rwnie o odkryciach, jakich dokonano pod nienaruszonymi warstwami wulkanicznymi w innych miejscach. Obejmoway one narzdzia kamienne ze zotononych wirw w San Andreas w hrabstwie Ca-laveras, w Spanish Creek na terenie hrabstwa El Dorado i w Cherokee w hrabstwie Butte. Ewolucyjne uprzedzenia W wietle materiaw, ktre zaprezentowalimy, trudno wytumaczy cigy sprzeciw Holmesa i Sinclaira wobec znalezisk z Kalifornii. Nie odkryli oni adnych dowodw wiadczcych o dokonaniu oszustwa, a ich sugestie o indiaskim pochodzeniu modzierzy i grotw wczni nie s zbyt wiarygodne. Wspczesny historyk W. Turrentine Jackson z University of California w Da-vis podkreli: "W erze gorczki zota Indianie zostali odsunici od rejonu kopal i rzadko wchodzili w kontakt z poszukiwaczami zota z tego obszaru". Mona zatem zapyta, dlaczego Holmes i Sinclair byli tak zdecydowani odrzuca dowody istnienia Homo sapiens sapiens w trzeciorzdzie, zaprezentowane przez Whitneya. Ponisze stwierdzenie Holmesa odpowiada na to pytanie: "Gdyby profesor Whitney doceni w peni histori ewolucji czowieka tak, jak rozumiemy j dzisiaj, wahaby si gosi pogldy, ktre przedstawi, pomiJ 08 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka

mo imponujcego szeregu dowodw, z jakimi si zetkn". Innymi sowy, jeeli fakty nie zgadzaj si z faworyzowan teori, musz zosta odrzucone, nawet, jeli stanowi "imponujcy szereg dowodw". Nietrudno zrozumie, z jakich powodw naukowiec taki jak Holmes zrobi wszystko, by podda w wtpliwo znaleziska przesuwajce istnienie wspczesnego gatunku czowieka zbyt daleko w przeszo. Dlaczego Holmes czu si tak pewnie w swojej krytyce? Jedn z przyczyn byo odkrycie w 1891 roku, przez Eugene Dubois, "czowieka jawajskiego" (Pithecanthropus erectus), obwoanego jako bardzo poszukiwane dotd brakujce ogniwo midzy wspczesnymi ludmi a ich przypuszczalnymi, malpoksztatnymi przodkami. Holmes stwierdzi: "Dowody Whitneya s cakowicie osamotnione [...] oznaczayby one, e ludzko jest przynajmniej o poow starsza od Pithecanthropus erectus Dubois, ktrego mona uwaa za jedyn pocztkow form ludzkiej istoty". Dla zwolennikw kontrowersyjnego "czowieka jawajskiego" (zob. rozdz. 8) wszelkie dowody wiadczce o wczeniejszym istnieniu Homo sapiens sapiens musiay zosta skazane na odrzucenie, a Holmes by jednym z gwnych katw wykonujcych naukowy wyrok. O znaleziskach z Kalifornii powiedzia: "Jest moliwe, e bez dalszego potwierdzenia same stopniowo straciyby swj punkt oparcia i znikny, lecz nauka nie moe sobie pozwoli na ten nudny proces selekcji i pewne prby przypieszenia decyzji w tym zakresie s niezbdne". Uywajc wtpliwych argumentw, Holmes, Sinclair i inni naukowcy zrobili wszystko, by tak si stao. Alfred Russell Wallace, ktry dzieli z Darwinem wtpliw zasug sformuowania teorii ewolucji, wyrazi swoje przeraenie widzc, jak dowody istnienia wspczesnego gatunku czowieka w okresie trzeciorzdu s z reguy "atakowane wszelkimi sposobami w postaci wtpliwoci, oskare i kpin". Rozpatrujc dokadnie materiay potwierdzajce dug histori ludzkiego gatunku w Ameryce Pnocnej, Wallace przykada znaczn wag do relacji Whitneya, ktre opisyway ludzkie skamieniaoci i kamienne artefakty odkryte w warstwach trzeciorzdowych na terenie Kalifornii. W zwizku z nieufnoci, z jak w pewnych krgach odbierano znaleziska ze zotononych wirw i inne podobne odkrycia, Wallace twierdzi, i "waciwym sposobem i traktowania dowodw staroytnoci czowieka jest ich rejestrowanie i tymczasowe akceptowanie ich autentycznoci, tak jak praktykuje si to w przypadku szcztkw innych zwierzt. Nie naley, jak to si teraz zbyt czsto zdarza, lekceway ich, poniewa i tak nie zasuguj na akceptacj, lub naraa ich odkrywcw na niewybredne oskarenia o to, e s oszustami bd padli ofiarami oszustw". Mimo opinii Wallace'a na pocztku XX wieku klimat intelektualny faworyzowa pogldy Holmesa i Sinclaira. Czy to moliwe, aby istniay trzeciorzdowe artefakty kamienne, identyczne z narzdziami wspczesnych ludzi? Wkrt! ce relacje o takich odkryciach stay si niewygodne, ich obrona okazaa si niemodna i najlepiej byo o nich zapomnie. Ewolucyjne uprzedzenia pozostaj do dzi tak silne, e nawet znaleziska, ktre nieznacznie kwestionuj dominujce obecnie pogldy na temat prehistorii czowieka, s skutecznie ukrywane. Rozwinite narzdzia paleolityczne i neolityczne 109 Rozdzia 6 _______ Dowody istnienia zaawansowanej kultury w odlegej przeszoci Wikszo rozwaanych dotd odkry wywouje wraenie, e jeli ludzie yli nawet w odlegej przeszoci, pozostawali na nieco prymitywnym poziomie kulturowych i technologicznych osigni. Jeeli posiadali duo czasu, by doskonali swoje umiejtnoci, dlaczego nie znajdujemy zabytkw dowodzcych istnienia dawniej rozwinitej cywilizacji? W 1863 roku Charles Lyell wyrazi t wtpliwo w ksice Antiquity ofMan:

"zamiast najbardziej prostej ceramiki czy narzdzi krzemiennych [...] powinnimy znajdywa rzeby przewyszajce pod wzgldem pikna arcydziea Fi-diasza lub Praksytelesa; pogrzebane w ziemi linie kolejowe bd przewody telegrafu elektrycznego, dziki ktrym najlepsi inynierowie naszych czasw mogliby zdoby bezcenne informacje; urzdzenia astronomiczne i mikroskopy o bardziej zaawansowanej konstrukcji ni jakakolwiek znana obecnie w Europie oraz inne dowody osignitej doskonaoci w sztuce i nauce". Ponisze relacje nie speniaj cakowicie tych wymogw, lecz niektre z opisanych znalezisk s z pewoci wiadectwem nieoczekiwanych osigni. Cz z nich jest nie tylko zdecydowanie bardziej rozwinita od narzdzi kamiennych, lecz pojawia si rwnie w kontekstach geologicznych daleko starszych ni dotd rozwaane. Raporty o tych niezwykych odkryciach pochodz, z nielicznymi wyjtkami, z nienaukowych rde. Czsto niemoliwe jest rwnie zlokalizowanie samych zabytkw, poniewa nie zachoway si w muzeach. Nie jestemy pewni jak due znaczenie naley nadawa tym odkryciom. Na tle pogldw o ewolucji czowieka stanowi one bardzo wyjtkowe anomalie. Mimo to przedstawiamy je tutaj, aby nasz przegld znalezisk by kompletny, zachcajc jednoczenie do dalszych bada. Do niniejszego rozdziau wczylimy jedynie prbk opublikowanego materiau, ktrym dysponujemy. Biorc pod uwag fragmentaryczno dostpnych nam relacji i fakt, e zabytki tej kategorii s rzadko zachowane, mona przypuszcza, i istniejca grupa raportw na ten temat reprezentuje jedynie niewielki fragment cakowitej liczby takich odkry, dokonanych w cigu ostatnich kilkuset lat. 112 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Znaleziska z Aix-en-Provence, Francja W swojej ksice Mineralogy hrabia Bournon przedstawi intrygujce odkrycie, ktrego dokonali francuscy robotnicy w drugiej poowie XVIII wieku. Przedstawiajc szczegy tego zdarzenia, Bournon napisa: "Wiatach 1786-1788 w kamienioomach w pobliu Aix-enProvence we Francji wydobywano kamie na odbudow Paacu Sprawiedliwoci, ktr przeprowadzano na du skal. By to bardzo szary wapie. Po wydobyciu z kamienioomw staje si kruchy, lecz twardnieje wskutek poddania go dziaaniu powietrza. Pokady kamienia oddzielone byy warstwami mniej lub bardziej wapiennego piasku zmieszanego z glin. Pierwsze pokady, jakie przekopano, nie zawieray adnych obcych przedmiotw, jednak po usuniciu dziesiciu warstw wapienia robotnicy zdziwili si, kiedy wybierajc jedenasty pokad, zobaczyli, e jego wewntrzn powierzchni, na gbokoci okoo 12-15 m, pokrywaj muszle. Kamie tej warstwy usunito i gdy wybierano gliniasty piasek oddzielajcy jedenasty pokad od dwunastego, znaleziono resztki kolumn oraz fragmenty czciowo obrobionego kamienia, ktry dokadnie przypomina materia z kamienioomw. Odkryto ponadto monety, trzonki motkw i inne narzdzia bd fragmenty narzdzi z drewna. Jednak uwag robotnikw wzbudzia gwnie pyta o gruboci okoo 2,5 cm i dugoci ponad 2 m. Bya pknita na wiele kawakw, lecz nie brakowao adnego i mona je byo ponownie poczy, rekonstruujc jej oryginalny ksztat. Podobnych tablic uywaj kamieniarze i pracownicy kamienioomw. Odkryta pyta bya zuyta w ten sam sposb, zaokrglona i falista na krawdziach". W dalszej czci swojego opisu hrabia Bournon powiedzia: "Kamienie, ktre cakowicie lub czciowo obrobiono, nie zmieniy w ogle swej natury, lecz fragmenty pyty oraz narzdzia i fragmenty narzdzi z drewna przeksztaciy si w agat. Cechowa si on bardzo dobr jakoci i jednolitym kolorem. Znaleziono, wic tu lady dziaalnoci czowieka na gbokoci okoo 15 m, pokryte jedenastoma pokadami zbitego wapienia. Wszystkie te fakty skaniaj do wniosku, e ludzie pracowali w tym miejscu, a ich obecno poprzedzaa

formowanie si tego kamienia. Czowiek osign ju wwczas taki stopie cywilizacji, e nie obca mu bya sztuka i potrafi obrabia kamie tworzc z niego kolumny". Powysza relacja pojawia si w 1820 roku w Amecan Joumal ofScience. Obecnie nie mona jednak przeczyta podobnego raportu na stronach naukowego czasopisma. Naukowcy po prostu nie traktuj takich odkry powanie. Litery -w bloku marmurowym, Filadelfia, USA W 1830 roku na powierzchni litego bloku marmurowego, ktry wydobyto w kamienioomie lecym okoo 19 km na poudniowy-wschd od Filadelfii w USA, odkryto znaki przypominajce swym ksztatem litery. Wiadomo o tym wydarzeniu ukazaa si w 1831 roku w American Joumal of Science. Marmurowy blok znaleziono na gbokoci okoo 20 m. Dowody istnienia zaawansowanej kultury w odlegej przeszoci 113 Zanim robotnicy zatrudnieni w kamienioomie dotarli do pokadu, z ktrego go wydobyli, usunli warstwy gnejsu, upku mikowego, hornblendy, upku lalkowego i upku ilastego o prostej strukturze. Kiedy przecinali znalezion bry, zauwayli prostoktne nacicie o szerokoci niemal 4 cm i wysokoci okoo l ,5 cm, z dwoma wypukymi literami (il. 6.1). Na miejsce odkrycia wezwano z po- bliskiego Norristown w Pensylwanii kilku szanowanych obywateli, aby zbadali znalezisko. Trudno wyjani, w jaki sposb naturalne procesy fizyczne mogy spowodowa powstanie liter. Wydaje si, wic, e wykonali je inteligentni ludzie yjcy w odlegej przeszoci. Ilustracja 6.1. Znaki przypominajce swym ksztatem litery, znalezione wewntrz marmurowego bloku, ktry wydobyto w kamienioomie w pobliu Filadelfii, w Pensylwanii w USA. Blok marmuru odkryto na gbokoci okoo 20 m. Gwd iv piaskowcu dewoskim, Szkocja W 1844 roku Sir David Brewster donosi, e w Szkocji w kamienioomie Kin-goodie (Mylnfieid) odnaleziono gwd, osadzony mocno w bloku piaskowca. Dr A. W. Medd z British Geological Survey napisa nam w 1985 roku, i piaskowiec ten pochodzi z "epoki dolnego piaskowca Old Red" (okresu dewonu datowanego na 360-408 min lat). Brewster byt znanym szkockim fizykiem i zaoycielem Brytyjskiego Towarzystwa Postpu Nauki. Dokona rwnie wanych odkry w dziedzinie optyki. W swoim raporcie Brewster powiedzia: "Kamie pochodzcy z kamienioomu Kingoodie skada si z nastpujcych po sobie warstw twardego materiau i mikkiej, gliniastej substancji nazywanej "glin morenow. Miszo warstw kamienia waha si od okoo 12 cm do prawie 2 m. Blok, w ktrym znaleziono gwd, mia ponad 20 cm gruboci. Przystpujc do oczyszczania i wyrwnywania jego szorstkiej powierzchni, zauwaono ostrze gwodzia wystajce na ponad l cm z warstwy gliny morenowej. Byo cakowicie zardzewiae. Pozostaa cz gwodzia leaa wzdu powierzchni kamienia, tu przy jego gwce o szerokoci okoo 2,5 cm, ktra znajdowaa si wewntrz odkrytego bloku". Umiejscowienie gwki gwodzia wyklucza, zatem moliwo, e zosta on wbity po wydobyciu kamienia. Ztota ni w kamieniu karboskim, Anglia 22 czerwca 1844 roku londyski Times przedstawi niezwyk relacj: "Kilka dni temu robotnicy zatrudnieni przy wydobywaniu kamienia w pobliu Tweed, jakie 400 m poniej Ruthrford Mili, odkryli zot ni osadzon w skale na gbokoci okoo 2,9 m".

114 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Dr A. W. Medd z British Geological Survey napisa nam w 1985 roku, e kamie ten pochodzi z wczesnego karbonu (epoki datowanej na 320-360 mln lat). Metaliczny -wazonik ze skaty prekambryjskiej iv Dorchester, Massachusetts, USA Poniszy raport, zatytuowany: "Relikt minionej epoki", ukaza si w czasopimie Scientific American (5 czerwca 1852 r.): "Kilka dni temu wysadzono ska przy Meeting House Hill w Dorchester, kilkadziesit metrw na poudnie od domu spotka Wielebnego pana Halla. Wybuch wyrzuci olbrzymi mas ska, niektre z fragmentw wayy kilka ton, i rozrzuci we wszystkich kierunkach. Znaleziono wrd nich metaliczny przedmiot rozupany na dwie czci w wyniku eksplozji. Skadajc je razem, otrzymano dzwonowaty wazonik o wysokoci 11 cm, 16,5 cm u podstawy, 5 cm u wylewu i 2 mm gruboci43. Barwa wikszej czci tego przedmiotu przypomina cynk lub mieszany metal, w ktrym znajduje si znaczna domieszka srebra. Na boku naczynia przedstawiono sze postaci bd kwiat czy te bukiet kwiatw, wspaniale inkrustowany czystym srebrem. Doln cz przedmiotu ozdobiono dookoa motywem winoroli lub wieca i rwnie inkrustowano srebrem. Ryte i rzebione elementy oraz inkrustacje zostay znakomicie wykonane przez zrcznego artyst. Ten niezwyky i nieznany wazonik pochodzi z litego zlepieca lecego na gbokoci ponad 5 m. Znalezisko znajduje si obecnie w posiadaniu pana Johna Kettella. Dr J. V C. Smith, ktry podrowa ostatnio na Wschd, zbada setki osobliwych naczy i posiada ich rysunki, lecz mimo to nigdy nie widzia podobnego przedmiotu. Wykona jego rysunek i zrobi dokadne pomiary, aby przedstawi go wiatu nauki. Nie byoby w tym nic dziwnego, gdyby nie fakt, e ta osobliwa rzecz, jak stwierdzono powyej, zostaa wyrzucona ze skay. Czy profesor Agas-siz bd inny czowiek nauki wyjani nam, w jaki sposb odkryty wazonik znalaz si w tym miejscu? Naley zbada t spraw, poniewa w tym przypadku nie popeniono adnego oszustwa". Wydawcy Scientific American zauwayli ironicznie: "Powysza relacja pochodzi z bostoskiego Transcriptu i dziwi nas, e jego autorzy mog przypuszcza, i profesor Agassiz jest bardziej kwalifikowany ni kowal John Doyle w sprawie wyjanienia sposobu, w jaki wazonik znalaz si w tym miejscu. To nie jest kwestia zoologii, botaniki czy geologii, lecz problem zwizany ze staroytnym naczyniem metalowym, wykonanym by moe przez Tubal Cain, pierwszego mieszkaca Dorchester". Zgodnie ze wspczesn map obszaru Boston-Dorchester, sporzdzon przez U. S. Geological Survey, zlepieniec, w ktrym znaleziono naczynie, nazywany obecnie konglomeratem Roxbury, pochodzi z prekambru i ma ponad 600 milionw lat.
43

Dane przyblione.

Dowody istnienia zaawansowanej kultury w odlegej przeszoci 115 Wedug standardowych teorii naukowych ycie na naszej planecie zaczynao si wwczas zaledwie formowa. Jednak naczynie z Dorchester wiadczy, i ponad 600 milionw lat przed Leifem Eriksonem istnieli w Ameryce Pnocnej artyci obrabiajcy metal. Trzeciorzdowa kula z kredy, Laon, Francja Kwietniowe wydanie The Geologist z 1862 roku zawierao angielskie tumaczenie intrygujcego raportu Maximiliena Melleville'a, wiceprzewodniczcego Academic Society of Laon we Francji. W swoim raporcie Melleville opisa kul z kredy (ii. 6.2), ktr odkryto na gbokoci 75 metrw we wczesnotrze-ciorzdowych pokadach lignitu w pobliu Laon. Lignit - nazywany czasami popioem - jest mikkim wglem brunatnym. Pokady tego surowca w Montaigu w pobliu Laon le u podstawy wzgrza i zostay przecite poziomymi szybami. Gwny korytarz bieg 600 metrw w gb zoa.

W sierpniu 1861 roku robotnicy pracujcy na dalekim kocu szybu, okoo 70 m poniej powierzchni wzgrza, dostrzegli okrgy przedmiot, spadajcy ze szczytu wyrobiska. Mia mniej wicej 6 cm rednicy i way 310 gramw. Melleville owiadczy: "Sprawdzili dokadnie miejsce, w ktrym byt osadzony, i mog zapewni, e nie pochodzi z wntrza popiou, lecz znajdowa si na styku zoa ze stropem kamienioomu, gdzie widoczny jest jego odcisk". Robotnicy zanieli odkryt kul do dr. Lejeune'a. On z kolei poinformowa o znalezisku Melleville'a. Melleville stwierdzi: "Na dugo przed tym odkryciem pracownicy kamienioomu mwili mi, e wiele razy znajdywali fragmenty drewna zamienione w kamie [...] noszce lady dziaania czowieka. Bardzo auj teraz, i nie poprosiem ich o pokazanie mi tych rzeczy, ale nie wierzyem dotd, e to prawda". Zdaniem Melleville'a kredowa kula nie moga by faszerstwem: "Na ponad czterech pitych swej wysokoci jest naprawd przesiknita czarnym, bitumicznym kolorem, zlewajcym si w kierunku szczytu w ty krg i powstaym wyranie w wyniku kontaktu z hgnitem, w ktrym kula Spoczywaa przez tak dugi czas. Na podstawie jej pozycji stratygraficznej mona j datowa na 45-55 mln lat. "Gracja 6.2 Kredowa kula odkryta we wczesnoeocenskmi pokadzie lignitu w pobhon, we Francji. 116 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Wysza cz, stykajca si z pokadem muszli, przeciwnie - zachowaa swj naturalny kolor - matowy, biay kolor kredy [...]. Mog zapewni, e skaa, w ktrej znaleziono kul, jest zupenie nienaruszona i nie zawiera ladw jakiejkolwiek staroytnej eksploatacji. Strop kamienioomu by w tym miejscu rwnie niezaburzony i nie posiada adnej szczeliny czy jakiego kanau, przez ktry kula moga zsun si z gry". O intencjonalnym charakterze znaleziska Melleville wypowiada si ostronie: "na podstawie jednego faktu, nawet tak wyranie ustalonego, nie chc wyciga skrajnych wnioskw, e ludzie yli w basenie paryskim w okresie ksztatowania si pokadw lignitu [...]. Jedynym celem mojej notatki jest przekazanie informacji o tak osobliwym i dziwnym znalezisku, bez wzgldu na jego charakter i bez roszczenia sobie prawa do jakiejkolwiek interpretacji. Ciesz si, e mog przedstawi go nauce i zanim wydam ostateczn opini w tym wzgldzie, poczekam na dalsze odkrycia, ktre pozwol mi waciwie oceni warto znaleziska z Montaigu". Redaktorzy The Geologist stwierdzili: "Pan Melleville susznie waha si datowa gatunek ludzki na dolny okres trzeciorzdu basenu paryskiego, skoro nie ma na to dalszych dowodw". W 1883 roku Gabriel de Mortiiiet stwierdzi, e kawaek biaej kredy zosta zaokrglony przez fale przybywajcych wd trzeciorzdowych i nastpnie osadzony w miejscu odkrycia. Nie wydaje si jednak, aby tak rzeczywicie byo. Kula posiada, bowiem cechy sprzeczne z dziaaniem fal. Melleville donosi: "Trzy due, ostre odamki wiadcz, e kula pozostawaa w czasie pracy przytwierdzona do bloku kamienia, z ktrego j wykonano. Oddzielono j dopiero po ukoczeniu pracy poprzez uderzenie powodujce tego rodzaju lady". Jeeli zaakceptujemy dziaanie fal jako wyjanienie oglnego zaokrglenia przedmiotu, ostre krawdzie opisane przez Melleville'a rwnie powinny zosta wygadzone wskutek tego procesu. Ponadto trwae oddziaywanie fal spowodowaoby prawdopodobnie cakowite rozkruszenie fragmentu kredy. De Mortiiiet stwierdzi, e kul odkryto w warstwie wczesnoeoceskiej. O ile ludzie wykonali ten przedmiot, musieli y we Francji 45-55 mln lat temu. Akceptowanie znalezisk

rozwaanych w tej ksice moe si, zatem wydawa bardzo niezwyke zwolennikom wspczesnych pogldw ewolucyjnych. Przedmioty z odwiertu studni -w Illinois, USA W 1871 roku William E. Dubois ze Smithsonian Institution donosi o kilku zabytkach znalezionych gboko w ziemi na terenie stanu Illionois w USA. By wrd nich miedziany przedmiot z Lawn Ridge w hrabstwie Marshall, ktry przypomina monet (il. 6.3). W licie do Smithsonian Institution J.W. Moffit oznajmi, e w sierpniu 1870 roku wierci studni przy pomocy "zwykego widra ziemnego". Kiedy wyciga go z gbokoci okoo 40 m, odkry "przytwierdzony do widra" przedmiot przypominajcy monet. Dowody istnienia zaawansowanej kultury w odlegej przeszoci 117 Aby zej na gboko niemal 40 m, Moffit przebi si przez nastpujce warstwy 44: 90 cm gleby; 3 m tej gliny; 13 m niebieskiej gliny; l m gliny, piasku i wiru; 5,8 m purpurowej gliny; 3 m brzowego, twardego upku; 2,6 m zielonej gliny; 60 cm czarnoziemu; 76 cm tej gliny; 60 cm tego, twardego upku i 6,2 m mieszanej gliny. W 1881 roku A. Winchell rwnie opisa znaleziony przedmiot. Powoywa si na list W. H. Wilmota, ktry przedstawi list warstw rnic si w nieznacznym stopniu od listy Moffita. Wilmot donosi, e odkrycia w odwiercie studni dokonano na gbokoci okoo 35 m. Ilustracja 6.3. Przedmiot przypominajcy monet, znaleziony w odwiercie studni w pobliu Lawn Ridge, w Illinois w USA, na gbokoci okoo 35 m. Wedug informacji dostarczonych przez Illinois State Geological Survey osady, w ktrych odkryto monet, maj 200 000400 000. Posugujc si sekwencj warstw przedstawion przez Winchella, Illinois State Geological Survey oszacowao nam wiek osadw na poziomie mniej wicej 35 m. Uformoway si one w czasie interglacjau Yarmonthian "okoo 200 000-400 000 lat temu". W. E. Dubois stwierdzi, e przedmiot ma ksztat "wieloboczny, zbliajcy si do kolistego", a na obu stronach jego powierzchni znajduj si proste wizerunki trudno rozpoznawalnych postaci oraz inskrypcje. Dubois nie potrafi jednak odczyta napisw. Mimo e znalezisko przypominao monet, rnio si od jakiejkolwiek znanej monety Dubois doszed do wniosku, e odkryty przedmiot musia zosta wykonany w warsztacie mechanicznym. Biorc pod uwag jego jednolit grubo, stwierdzi: "musia zosta wybity przez obrotow sztanc i jeli staroytni Indianie posiadali takie urzdzenie, z pewnoci byo ono prehistoryczne". Dubois doda rwnie, e moneta musiaa zosta przycita przy pomocy noyc lub duta, a ostre krawdzie spiowano. Opisane powyej znalezisko sugeruje istnienie cywilizacji w Ameryce Pnocnej przynajmniej 200 000 lat temu. Mimo to, zgodnie ze standardowymi pogldami naukowymi, istoty, ktre s wystarczajco inteligentne, by wyrabia i uywa monet (Homo sapiens sapiens) pojawiy si, co najwyej 100 000 lat temu, a metalowe monety weszy po raz pierwszy w uycie dopiero w VIII wieku p.n.e. na terenie Azji Mniejszej45.
44 45

Grubo warstw podana w przyblieniu. Dzi Turcja.

118 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Moffit donosi take, e w pobliskim hrabstwie Whiteside, rwnie w stanie Illinois, znaleziono inne artefakty. Na gbokoci okoo 40 m robotnicy odkryli "duy miedziany piercie bd obrcz, podobn do uywanych obecnie na drzewcach statku [...]. Znaleli te co, co przypomina swym ksztatem hak odzi [...]. Znane s ponadto liczne przypadki reliktw odkrywanych na mniejszych gbokociach. W warstwie gliny na gbokoci ponad 10 m znaleziono elazn siekier o ksztacie wczni. W wielu miejscach na gbokoci w granicach 3,5-15 m odkryto kamienne rury oraz ceramik". We wrzeniu 1984 roku Illinois State Geological Survey przekazao nam informacj, e w hrabstwie Whiteside wiek osadw na gbokoci okoo 40 m jest bardzo zrnicowany. Cz z nich ma jedynie 50 000 lat, podczas gdy w niektrych miejscach znajduje si sylurskie podoe skalne datowane na 410 min lat. Gliniana figurka z Nampa, Idaho, USA W 1889 roku w Nampa w stanie Idaho, w USA, znaleziono ma figurk przedstawiajc czowieka, uformowan zrcznie w glinie (ii. 6.4). Odkryto j w odwiercie studni na gbokoci ponad 90 m. W 1912 roku G. F. Wright napisa: "Dokumentacja studni wykazuje, e zanim dotarto do warstwy, z ktrej wydobyto relikt, przekopano okoo 15 m gleby, mniej wicej 5 m bazaltu i nastpnie, zmieniajce si kolejno pokady gliny oraz grzskiego piasku [...] kiedy osignito gboko ponad 90 m, pompa piaskowa zacza wyciga liczne kule gliniane, niektre o rednicy okoo 5 cm, pokryte szczelnie tlenkiem elaza. W niszej czci tej warstwy znajdoway si dowody wskazujce na istnienie tu dawnej powierzchni ziemi, ktr przykrywa teraz pas czarnoziemu. Z tego miejsca, o gbokoci niemal 100 m, wydobyto omawian figurk. Kilkadziesit centymetrw niej dotarto do piaskowca". O samym znalezisku Wright napisa: "Przedmiot wykonano z tego samego materiau, co wspomniane kule gliniane. Ma okoo 3,8 cm dugoci. Naley zwrci uwag na perfekcj, z jak przedstawiono czowieka [...]. Jest to posta kobieca, ktrej rysy ukoczonych czci ciaa s ywe i przyniosyby zaszczyt klasycznym orodkom sztuki" "Gdy profesor F. W. Putnam - napisa Wright - zobaczy figurk, natychmiast zwrci uwag na charakter inkrustacji wykonanych z elaza na jej powierzchni. Jego zdaniem wskazuj one na znaczny wiek reliktu. W mniej dostpnych miejscach znajdoway si na nim skrawki bezwodnikowego, czerwonego tlenku elaza, ktrego nie daoby si umieci na jakimkolwiek sfabrykowanym przedmiocie. Zwiedzajc miejsce odkrycia w 1890 roku, zwrciem szczeglnie uwag na to, aby porwna odbarwienie tlenku na figurce i kulach glinianych, znajdywanych wci wrd rumowiska skalnego pochodzcego ze studni. Upewniem si, e jest ono identyczne. Obok bardzo satysfakcjonujcego charakteru dowodw dostarczonych przez robotnikw, ktrzy dokonali odkrycia i powiadczonych przez pana G. M. Cumminga z Bostonu (w tym czasie kierownika tej sekcji Oregon Short lin Rairoad, ktry zna wszystkie brygady robotnikw i by na miejscu odkrycia dzie czy dwa dni pniej), moje wasne obserwacje wskazuj, e autentyczno figurki znajduje si poza racjonalnymi wtpliwociami. Dowody istnienia zaawansowanej kultury w odlegej przeszoci 119 Do powyszych wiadectw naley rwnie doda fakt, e omawiane znalezisko pasuje do innych reliktw czowieka, jakie odkryto na wybrzeu Pacyfiku poniej z lawy. Jeli poszuka porwna, wida podobiestwo tej postaci do licznych figurek oryniackich znalezionych w prehistorycznych jaskiniach na terenie Francji, Belgii i Moraw. Uderzajce jest zwaszcza podobiestwo do Venus impudica z Laugerie-Basse". Figurka z Nampa przypomina rwnie synn Wenus z Willendorfu datowan na okoo 30 000 lat (il. 6.5). Wright zbada take wydron studni, aby sprawdzi, czy figurka nie moga zsun si z wyszego poziomu i stwierdzi: "Odpowiadajc na zarzuty, naley bardziej szczegowo

przedstawi fakty Studnia miaa okoo 15 cm rednicy i bya wyoona masywnymi rurami elaznymi, ktre spuszczono w d 1 skrcano rubami odcinek po odcinku, gdy dokonywano dalszych prac. W ten sposb nie byo moliwe, by cokolwiek z boku dostao si do studni. Po przebiciu zoa lawy w pobliu powierzchni nie uywano ju widra, lecz spuszczano w d rur i zawarty w niej materia wydobywano, co jaki czas przy uyciu pompy piaskowej". United States Geological Survey przekazao nam, e warstwa gliny na gbokoci ponad 90 m pochodzi "prawdopodobnie z formacji Glenns Ferry nalecej do grnej grupy Idaho, uwaanej powszechnie za plio-plejstocesk". Znajdujcy si powyej formacji Glenns Ferry bazalt pochodzi natomiast ze rodkowego plejstocenu. Nie znany jest inny hominid poza Homo sapiens sapiens, ktry wyrabiaby dziea sztuki takie jak figurka z Nampa. Przedstawione dowody wskazuj, zatem, e wspczesny gatunek czowieka istnia w Ameryce Pnocnej okoo 2 mln lat temu, na przeomie pliocenu i plejstocenu. Ilustracja 6.4. Figurka ze studni w Nampa w Idaho, w USA. Znalezisko to pochodzi z przeomu pliocenu i plejstocenu, sprzed okoo 2 min lat. Ilustracja 6.5. Wenus z Wilendorfu odkryta w Europie i datowana na 30 000 lat.

20 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Znalezisko z Nampa zdecydowanie kwestionuje ewolucyjny scenariusz wydarze. Zauway to ju W. H. Holmes ze Smithsonian Institution. W 1919 roku napisa on w swej Handbook of Aboriginal American Antiquites: "Wedug Emmonsa formacja, w ktrej pracowaa pompa, pochodzi z pnego trzeciorzdu lub wczesnego czwartorzdu. Odkrycie dobrze wymodelowanej postaci ludzkiej w tak staroytnych warstwach jest nieprawdopodobne i dlatego ich wiek powanie podway jej autentyczno. Interesujcy jest fakt, e wiek figurki, jeli przyjmiemy, i jest autentyczny, odpowiada datowaniu "pierwszego czowieka" . Jego szcztki zostay odkryte w 1892 roku przez Eugene Dubois w pnotrzeciorzdowych lub wczesnoczwartorzdowych formacjach Jawy". Ponownie mamy w tym momencie do czynienia z odkryciem "czowieka jawajskiego", ktre samo budzi wtpliwoci, a mimo to wykorzystuje sieje do odrzucenia wiadectw wskazujcych na istnienie ludzi o wspczesnych zdolnociach w bardzo staroytnych czasach. Teoria ewolucji bya najwyraniej tak uprzywilejowana, e jakiekolwiek sprzeczne z ni znaleziska mona byo niemal automatycznie odrzuca. Chocia Holmes wtpi, by istoty zdolne do wykonania figurki z Nampa yy w tym samym okresie, co prymitywny mapolud z Jawy, widzimy obecnie, i ludzie znajdujcy si na rnym poziomie technologicznego zaawansowania wspistniej w Afryce z gorylami i szympansami. Holmes stwierdzi ponadto: "Podobnie jak znaleziska ze zotononych wirw Kalifornii, o ile uznamy ich autentyczno, okaz ten datuje kultur neolityczn w Ameryce na tak wczesny okres, e trudno akceptowa to datowanie bez dodtkowego potwierdzenia. Cho relikt mg zosta wydobyty tak jak donoszono, by moe nie znajdowa si pocztkowo od law, lecz zsun si z powierzchni ziemi przez jak szczelin czy te koryto wodne przenikajce pokady lawy, a nastpnie zosta przeniesiony przez zoa ruchomego, grzskiego piasku, wspomaganego przez wody podziemne, a do miejsca, w ktre zastuka wider". Powysze wyjanienie jest z pewnoci pouczajce - pokazuje nam jak daleko posunie si naukowiec taki jak Holmes, aby odrzuci odkrycia, ktrych nie uznaje. Naley jednak pamita, i

wszelkie znaleziska, wcznie ze wiadectwami przytaczanymi obecnie na poparcie teorii ewolucji, mona by odrzuci w ten sam sposb. Zarzut wobec przypuszczenia, e zabytek z Nampa wykonali niedawno Indianie i w jaki sposb zsun si on z powierzchni ziemi, znajdujemy w poniszym stwierdzeniu samego Holmesa: "Trudno jednak znale na tym terenie analogiczne formy sztuki. Zarwno na wybrzeu Pacyfiku na zachodzie, jak i w rejonie Pueblo na poudniu nie spotyka si wizerunkw ludzkiej postaci o podobnym charakterze lub o takiej samej wartoci artystycznej". Zloty acuszek zu karboskim wglu z Morrisonmlle, Illinois, USA 11 czerwca 1891 roku The Morrisonville Times donosi: "W ostatni wtorek rano pani S.W. Culp dokonaa niezwykego odkrycia. Rozbijajc bry wgla, aby zaadowa j do wiadra, znalaza w niej kolicie uoony, may acuszek ze zota, o dugoci okoo 25 cm i staroytnej, oryginalnej jakoci wykonania. 121 Dowody istnienia zaawansowanej kultury w odlegej przeszoci Pocztkowo pani Culp mylaa, e acuszek upad przypadkiem do wgla, lecz gdy chciaa go podnie, okazao si, e nie mg znale si tam niedawno. Kiedy brya wgla rozpada si na dwa niemal jednakowej wielkoci fragmenty, koliste uoenie acuszka z dwoma przylegajcymi do siebie kocami spowodowao, e jedynie jego rodek poluzowa si, a koce pozostay przytwierdzone do bryy. Studenci archeologii uwielbiajcy ama sobie gow nad zagadkami o geologicznej konstrukcji ziemi, ktrej staroytne osady zawsze zawieraj osobliwoci, bd mieli, nad czym si zastanawia. Przypuszcza si, e brya wgla zawierajca acuszek pochodzi z kopalni Taylorville lub Pana [poudnie stanu Illinois] i prawie dech zapiera w piersiach tajemnica, gdy pomyli si, jak wiele dugich epok ziemia formowaa warstwy, ktre zakryy ten przedmiot". W licie do Rona Calaisa pani Vernon W. Lauer, byy wydawca The Morrison-ville Times, wyjania: "Pan Culp by redaktorem i wydawc Timesa w 1891 roku. Pani Culp, ktra dokonaa odkrycia, przeniosa si do Taylorville po jego mierci i wysza powtrnie za m. Zmara 3 lutego 1959 roku". Calais powiedzia nam, e acuszek przekazano po mierci pani Culp komu z jej krewnych, lecz nie udao mu si ustali jego dalszych losw. Illinois State Geological Survey stwierdzio, e wgiel, w ktrym znaleziono zoty acuszek ma 260-320 mln lat. By moe, wic rozwinite kulturowo istoty ludzkie yy wwczas w Ameryce Pnocnej. Rzebiony kamie z kopalni wgla TV Lehigh u pobliu Webster, Iowa, USA Daily News z 2 kwietnia 1897 roku, gazeta wydawana w Omaha w Nebrasce, w USA, przedstawia artyku zatytuowany: "Rzebiony kamie zakopany w kopalni". Opisywa on przedmiot z kopalni w pobliu Webster City w stanie Iowa: "W trakcie wydobywania wgla w kopalni w Lehigh, na gbokoci okoo 40 m, jeden z grnikw natrafi na kawaek skay, ktry wprawi go w zakopotanie. Nie mg wyjani jego obecnoci na dnie kopalni wgla. Kamie ma ciemny, szary kolor, 60 cm dugoci, 30 cm szerokoci i 10 cm gruboci46. Jest bardzo twardy. Na jego powierzchni nakrelone s linie tworzce doskonae romby. W rodku kadego z nich widoczna jest do dobrze twarz starego czowieka z dziwnym naciciem na czole. Wszystkie wizerunki s zdumiewajco podobne. Z wyjtkiem dwch przedstawie twarze patrz w praw stron. Sposb, w jaki kamie ten znalaz si pod warstwami piaskowca na gbokoci ponad 40 m, pozostaje tajemnic. Grnicy nie prbuj tego wyjania. S jednak pewni, e w miejscu, gdzie go odkryto ziemia nigdy przedtem nie bya naruszona". Informacje uzyskane od Iowa State Historical Preservation i Office of State Archaeology na University of Iowa nie przyniosy niczego nowego. Wgiel z Lehigh pochodzi prawdopodobnie z karbonu47.

47

Dane przyblione.

122 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka elazny kubek z kopalni wgla 'w Oklahomie, USA 10 stycznia 1949 roku Robert Nordling przesia fotografi elaznego kubka Frankowi L. Marshowi z Andrews University w Berrien Springs w stanie Michigan, w USA. Nordling napisa: "Odwiedziem muzeum przyjaciela w poudniowej czci stanu Missouri. Wrd swoich ciekawostek posiada on elazny kubek, przedstawiony na zaczonym zdjciu". W prywatnym muzeum elazny kubek wystawiono razem z nastpujcym owiadczeniem, zoonym pod przysig przez Franka J. Kenwooda w Sul-phur Springs w stanie Arkansas 27 listopada 1948 roku: "Kiedy pracowaem w elektrowni miejskiej w Thomas w Oklahomie w 1912 roku znalazem lit bry wgla, ktra bya zbyt dua, aby j wykorzysta. Rozupaem j motem. Ten elazny kubek wypad z jej rodka, pozostawiajc swj odcisk w kawaku wgla. Jim Stall (pracownik spki) by wiadkiem tego wydarzenia. Sprawdziem, skd pochodzi wgiel i dowiedziaem si, e wydobyto go w kopalni w Wil-burton w Oklahomie". Wedug Roberta O. Faya z Oldahoma Geological Sur-vey wgiel z kopalni w Wiburton ma okoo 312 mln lat. W 1966 roku Marsh przesa fotografi znaleziska i zwizan z nim korespondencj Wibertowi H. Ruschowi, profesorowi biologii na Concordia College w Ann Arbor w stanie Michigan. Marsh powiedzia: "Zaczone do listu zdjcie przesa mi Robert Nordling, jakie 17 lat temu. Kiedy ju zainteresowaem si tym gamkiem (jego wielko mona sobie wyobrazi, porwnujc go z siedzeniem prostego krzesa, na ktrym stoi), rok lub dwa lata pniej dowiedziaem si, e "przyjaciel" Nordlinga zmar, a przedmioty z jego maego muzeum zostay rozproszone. Nordling nie wiedzia nic o miejscu przechowywania elaznego kubka. By moe dopiero najbardziej czujny detektyw zdoaby wytropi ten relikt [...]. Jeeli owiadczenie dotyczce tego przedmiotu mwi prawd, stanowi on rzeczywicie najbardziej znaczcy artefakt, jaki kiedykolwiek odkryto". Moemy jedynie aowa, e znaleziska tego typu czsto gin, gdy przechodz z rk do rk wrd ludzi, ktrzy nie zdaj sobie w peni sprawy z ich znaczenia. Podeszwa buta z Newady, USA 8 padziernika 1922 roku lokalne wydanie Nezu York Sunday American, American Weekly, duymi literami oznajmiao: "Tajemnica spetryfikowanej "Podeszwy Buta sprzed 5 000 000 lat". Relacj na ten temat przestawi dr W. H. Ballou, ktry napisa: "Jaki czas temu John T. Reid, wybitny inynier grnictwa i geolog, poszukiwa skamieniaoci w Newadzie. W trakcie swych bada natkn si nagle na ska, ktra wprawia go w cakowite oszoomienie i zdumienie. -'7 Dla przypomnienia - datowanego na 286-360 mln lat. Dowody istnienia zaawansowanej kultury w odlegej przeszoci 123 Dostrzeg na niej co, co wydawao si by odciskiem stopy czowieka! Blisze badanie wykazao, e nie by to lad bosej stopy, lecz skamieniaa podeszwa buta. Przedni jej fragment nie zachowa si, ale widoczny by zarys pozostaej czci przedmiotu [ii. 6.6]. Wok konturu biega wyrana ni, ktra jak si okazao, zszywaa z podeszw obwdk. Wyrana bya rwnie inna linia szycia, a w rodku, gdzie spoczywaa stopa i przedmiot spenia faktycznie funkcj podeszwy buta, znajdowao si dokadnie takie samo zagbienie, jakie spowodowaaby ko pity ocierajca i zdzierajca materia, z ktrego wykonano podeszw. W ten sposb znaleziono skamieniao stanowic obecnie gwn tajemnic nauki, gdy skaa, w ktrej j odkryto, ma przynajmniej 5 min lat". Reid przywiz znalezisko do Nowego Jorku, gdzie stara si zwrci na nie uwag innych naukowcw: "Po przybyciu do Nowego Jorku pokazaem skamieniao dr. Jamesowi F.

Kempowi, geologowi z Columbia University, oraz profesorom H. F. Osbornowi, W. D. Mathewowi i E. O. Hoveyowi z Amerykaskiego Muzeum Historii Naturalnej. Wszyscy doszli do tego samego wniosku, stwierdzajc, e, jest to najbardziej zdumiewajca, naturalna imitacja intencjonalnego przedmiotu, jak kiedykolwiek widzieli". Zgodzili si jednak, i formacja skalna pochodzi z triasu. Natomiast zdaniem wytwrcw butw okaz ten stanowi pierwotnie podeszw, obszywan rcznie obwdk. Dr W. D. Matthew napisa krtki raport na temat znaleziska, owiadczajc, e cho mona tu dostrzec wszystkie cechy buta wcznie z nimi, ktrymi zosta on uszyty, jest to jedynie doskonaa imitacja, lusus naturae, czyli wybryk natury". Amerykaskie Muzeum Historii Naturalnej poinformowao nas, e w swoich aktach nie posiada raportu dr. Matthew, co jest do zastanawiajce. Mimo odrzucenia autentycznoci znaleziska przez dr. Matthew Reid nadal prowadzi badania: "Poprosiem mikrofotografa i chemika analitycznego z Rocke-feler Institute, by zbadali skamieniao. Nie chcc robi z tego sprawy instytutowej, wykonali zdjcia i przeprowadzili analizy okazu poza instytutem. Badania te usuny wszelkie wtpliwoci odnonie faktu, i podeszwa buta ulega fosylizacji w triasie [...] powikszenia mikrofotograficzne s 20 razy wiksze ni sam przedmiot. Pokazuj najdrobniejsze szczegy splotu i wygicia nici, udowadniajc ostatecznie, e nie mamy tu do czynienia z podobiestwem artefaktu, lecz zdecydowanie z wytworem czowieka. Ilustracja 6.6. Czciowo zachowana podeszwa buta w skale triasowej z Newady w USA. Trias datowany jest na 213-248 mln lat. 124 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Nawet goym okiem wida wyranie nici i symetryczne zarysy podeszwy buta. Wewntrz jej obwdki i rwnolegle do niej biegnie regularnie perforowana linia, by moe lad po szwach kolejnych nici. W opinii przynajmniej dwch geologw, ktrych nazwiska bd pewnego dnia znane, nie ma wtpliwoci, e podeszwa naprawd ulegta fosylizacji w skaach triasowych". Uwaa si dzisiaj powszechnie, i skaa triasowa, w ktrej znaleziono skamienia podeszw buta, ma wicej ni 5 min lat. Trias datowany jest obecnie na 213-248 min lat. ciana z blokw kamiennych -w kopalni w Oklahomie, USA W. W. McCormick z Abilene w Texasie w USA przekaza relacj swojego dziadka na temat ciany z blokw kamiennych, ktr znaleziono gboko w kopalni wgla: "W 1928 roku, ja, Atlas Almon Mathis, pracowaem w kopalni wgla nr 5, lecej okoo 3 km na pnoc od Heavener w Oklahomie. Bya to szybowa kopalnia. Powiedziano nam, e ma ponad 3 km gbokoci. Bya tak gboka, e zjedalimy na d wind [...] pompowano nam powietrze". Relacja ta zostaa przedrukowana w ksice Brada Steigera. Pewnego wieczoru Mathis wysadza w powietrze naruszone wczeniej w wyniku eksplozji pokady wgla w "komorze 24" tej kopalni. "Nastpnego ranka - powiedzia Mathis - leao tam kilka betonowych blokw. Byy to 30-centymetrowe szeciany, tak gadkie i wypolerowane po zewntrznej stronie, e kady z ich szeciu bokw mg suy za lustro. Mimo to bloki byy pene wiru. Rozupujc jeden z nich moim kilofem, zobaczyem, e to beton [...]. Gdy zaczem zakada szalunek w tej komorze, zawalia si i ledwo uciekem. Kiedy wrciem, zobaczyem lit cian z tych wypolerowanych blokw. Okoo 90-140 m dalej w d od naszego korytarza powietrznego inny grnik natrafi na tak sam cian lub bardzo podobn". Wgiel tej kopalni pochodzi prawdopodobnie z karbonu, co oznaczaoby, e ciana miaa przynajmniej 286 mln lat. Wedug Mathisa urzdnicy spki grniczej natychmiast wycignli ludzi z kopalni i zabronili im mwi o tym, co widzieli. Kopalni zamknito u schyku 1928 roku, a zaog przeniesiono do kopalni nr 24 w pobliu Wiburton, rwnie w stanie Okahoma.

Mathis owiadczy, e grnicy z Wiburton mwili o znalezieniu "litego bloku srebra w ksztacie beczki [...] ze ladami klepek". Wgiel tej kopalni uksztatowa si 280-320 mln lat temu. Takie historie s na pewno niezwyke i cho rzeczywicie bardzo sabo je udokumentowano, nie mona jednak zaprzeczy ich istnieniu. Ciekawe, ile rzeczywicie ich jest i czy przynajmniej cz z nich mwi prawd. W ksice M. K. Jessupa napotkalimy niedawno nastpujc histori o cianie w kopalni wgla: "Wraz z dwoma synami James Parsons odkry w 1868 roku w kopalni wgla w Hammondville, w stanie Ohio, ciemnoszar cian z upku. Bya to dua, gadka ciana, odsonita w chwili, gdy odpada od niej dua masa wgla. Dowody istnienia zaawansowanej kultury w odlegej przeszoci 125 Na jej powierzchni wyrzebiono w wyranym reliefie kilka linii hieroglifild". Oczywicie, relacje tego typu s nieprawdopodobne, lecz mog stanowi wskazwki do przeprowadzenia interesujcych bada. Powysze przykady odkry wskazujcych na istnienie do wysokiego poziomu cywilizacji w bardzo odlegych epokach pochodz z raportw opublikowanych w XIX wieku i na pocztku naszego stulecia. Podobne relacje pojawiaj si jednak do dnia dzisiejszego. Dokonamy teraz przegldu niektrych z nich.

Ilustracja 6.7. Metaliczna rura znaleziona w Saint Jean de Livet we Francji, w pokadzie kredy sprzed 65 mln lat. Mataliczne rury z pokadw kredy, Francja W 1968 roku Y. Druet i H. Salfati ogosili odkrycie w zou kredy metalicznych rur o identycznym, wielociennym ksztacie i rnych rozmiarach (il. 6.7). Informacj na ten temat zaczerpnlimy z Ancient Ma: A Handbook ofPuz-zling Artifacts Williama R. Corlissa. Pokad odsonitej kredy w kamienioomie w Saint-Jean de Livet we Francji datowany jest przynajmniej na 65 min lat. Druet i Salfati rozwayli lalka hipotez, ktre mogyby wyjani dokonane odkrycie. Doszli ostatecznie do wniosku, e inteligentne istoty yy 65 min lat temu. W celu uzyskania dodatkowych informacji o ich badaniach napisalimy do laboratorium geomorfologicznego przy Uniwersytecie w Caen, do ktrego Druet i Salfati przekazali swoje znaleziska. Niestety, nie otrzymalimy adnej odpowiedzi. Zachcamy Czytelnikw do przekazania nam jakichkolwiek informacji na ten temat bd o podobnych odkryciach, tak abymy mogli zamieci je w przyszych wydaniach naszej ksiki. Odcisk buta w tupku, Utah, USA W 1968 roku William J. Meister, rysownik i amator-kolekcjoner trylobitw -wymarych, morskich stawonogw - donosi o odkryciu ladu buta (ii. 6.8) w Wheeler Shale w pobliu Antelope Spring, w stanie Utah. Meister znalaz odcisk przypominajcy but wraz z jego odlewem, gdy rozbi i otworzy bry upku. W obrbie odcisku znajdoway si szcztki trylobitw. upek zawierajcy lad i skamieniaoci trylobitw pochodzi z kambru, mia, zatem 505-590 mln lat. Meister opisa swoje odkrycie w artykule, ktry opublikowano w Creation Research Society Quarterly: "lad pity odcisn si w skale okoo 2 mm dalej ni sama podeszwa. By to wyranie odcisk prawej stopy, poniewa sanda zosta w charakterystyczny sposb mocno zuyty na prawym boku pity". Meister przekaza rwnie wan, dodatkow informacj: "4 lipca udaem si na miejsce odkrycia w towarzystwie dr Ciarence Coombs z Columbia Union

226 Zakazana archeologia - ukryta historia cztowieka College oraz Tacomy, Maryland i Maurice Carlisle'w. Pan Carlisle jest absolwentem geologii Univer-sity ofColorado w Boulder. Po kilku godzinach poszukiwa znalaz on pyt z muu, ktra jak powiedzia, przekonaa go, e odkrycie ladw skamieniaoci w tej okolicy byo moliwe. Znalezisko to wykazao, bowiem, i badana formacja znajdowaa si swego czasu na powierzchni ziemi". Naukowcy powiadomieni o odkryciu, Meistera odrzucali je czasami wrcz w pogardliwy sposb. Tak postaw wida wyranie w-prywatnej korespondencji dostarczonej nam przez George F. Howe'a z Los Angeles Baptist College, ktry prosi o niepoda-wanie nazwisk innych osb. Geolog z Brigham Young University, znajcy dobrze rejon Antelope Springs, napisa w 1981 roku, e lad reprezentuje "osobliwo procesu wietrzenia, ktr niedoinformowani ludzie interpretuj bdnie jako skamieniaoci".

Ilustracja 6.8. Po lewej: Odcisk przypominajcy but, odkryty przez Williama Meistera w kambryjskim upku w pobliu Antelope Spring w Utah, w USA (fotografia autorw). Uznajc jego autentyczno, naley datowa go na ponad 505 mln lat. Po prawej: Zarys odcisku Meistera nie odbiega od ksztatu wspczesnego buta. Profesor biologii ewolucjonistycznej z Michigan University zapytany o lad Meistera powiedzia: "Nie znam tej sprawy z trylobitami [...], ale bybym bardzo zdziwiony, gdyby nie by to kolejny przykad oszustwa bd wiadomie mylnej interpretacji. Takie przypadki zdarzay si ju wielokrotnie. Jak dotd zapis skalny jest jednym z najlepszych dowodw wiadczcych o procesie ewolucji kreacjonistw i tych, ktrzy wierz w pask ziemi, zaliczam do tej samej kategorii. Oni po prostu nie chc uwierzy faktom i niezbitym dowodom. Niewiele mona zrobi z takimi ludmi [...]. W cigu ostatnich lat nie znaleziono nic, co obalaoby fakt, e ewolucja naprawd miaa miejsce, niezalenie od tego, co twierdz samozwaczy naukowi kreacjonici. Zdolno rozumnych jednostek naszego spoeczestwa do ulegania oszustwom dokonywanym czy to celowo, czy niewiadomie przez mass-media i pewnych przywdcw nigdy nie przestaje mnie zadziwia". Ewolucjonistyczny biolog przyzna, e nie zapozna si z "faktami i niezbitymi dowodami" zwizanymi z odciskiem sandau Meistera, nim wyda sw opini. Dopuci si, zatem tego samego wystpku, o ktrego popenienie oskara kreacjonistw. Dowody istnienia zaawansowanej kultury w odlegej przeszoci 127 Oczywicie, nie musimy koniecznie akceptowa autentycznoci znaleziska, Meistera, lecz naszym zdaniem, powinno ono by raczej oceniane na podstawie swoich wasnych cech, a nie w oparciu o niezmienne, z gry przyjte pogldy William Lee Stokes, biolog i geolog na University of Utah, zbada lad Meistera krtko po tym, jak zosta on odkryty: "Wyjaniem panu Meisterowi, dlaczego ani ja, ani og geologw nie moe zaakceptowa jego odkrycia jako odcisku stopy Prawdziwy odcisk stopy powinien znajdowa si w sekwencji ladw prawej i lewej nogi, do pewnego stopnia rwno oddzielonych od siebie, tego samego rozmiaru i skierowanych w t sam stron [...]. Najbardziej znaczcy jest fakt, e w tym przypadku nie odnaleziono innych podobnych odciskw. Nie znam przykadu, by pojedynczy lad tego rodzaju zosta zaakceptowany i opisany w czasopimie naukowym jako autentyczny odcisk stopy, bez wzgldu na to, jak dobrze mg by zachowany". Jednak w artykule, ktry ukaza si w Scientific American w 1969 roku, H. de Lumley donosi o pojedynczym ladzie stopy z obozowiska rodkowoplejstoceskiego w Terra Amata na terenie poudniowej Francji. Stokes mwi dalej: "Prawdziwy odcisk stopy powinien wykazywa lady przesuwania lub ciskania mikkiego materiau, na ktry stopa wywieraa swj nacisk [...]. Na podstawie

bada tego okazu mog stwierdzi, e nie istniej adne dowody ciskania bd przesuwania skay macierzystej". W 1984 roku jeden z autorw niniejszej ksiki, Richard Thompson, odwiedzi Meistera w Utah. Blisze badanie odcisku wykazao, e nie ma adnego powodu, ktry nie pozwalaby uzna autentycznoci ladu. ciskanie i przemieszczanie skay macierzystej zaley w duej mierze od jej zwartoci i charakteru przedmiotu wywierajcego nacisk. Zaokrglone kontury bosej stopy powoduj wiksze przesunicia struktury podoa ni ostre krawdzie podeszwy buta. Zauwaylimy, e buty i sanday mog pozostawi bardzo ostre odciski, z niewielkimi ladami odsuwania skay macierzystej, w stosunkowo zwartym, wilgotnym piasku play. upek, skaa, w ktrej Meister znalaz odcisk, zostaa uksztatowana w wyniku konsolidacji gliny i muu czy te szlamu. Aby okreli czy istnieje jakikolwiek dowd wskazujcy, i lad nie powsta w wyniku nacisku wywieranego z gry, naleaoby pod mikroskopem zbada struktur ziarna upku w obrbie odcisku. Stokes doszed do wniosku, e okaz Meistera jest wynikiem wykruszania si podoa, czyli naturalnego pkania skay. Stwierdzi, i instytut geologii na University of Utah posiada w swojej kolekcji kilka produktw wykruszania si ska, z ktrych cz przypomina odciski stp. Chcc osdzi czy rzeczywicie s one podobne do ladw stp w takim samym stopniu, co znalezisko Meistera, musielibymy zobaczy te okazy. Ksztat odcisku Meistera, jak wykazuje nasze bezporednie badanie i analiza komputerowa, niemal dokadnie pasuje do ladu wspczesnego buta. Ponadto, wykruszanie si ska ma zwykle miejsce na ich powierzchni. Meister znalaz jednak odcisk we wntrzu bryy upku. Znaczcy jest fakt, e upk w obrbie ladu posiada bardziej szorstk struktur ni na pozostaej powierzchni rozbitego bloku. 128 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka wiadczy to o tym, i skaa rozpada si w tym miejscu nie przypadkowo, lecz z powodu linii saboci wzdu granicy dwch struktur. Mona, wic stwierdzi, e to staroytny but spowodowa powstanie obszaru saboci w ksztacie buta. Oczywicie obszar ten moe by rwnie wynikiem jakiej innej nieznanej przyczyny, ktra cakowicie przypadkowo spowodowaa wytworzenie si struktury przypominajcej but. Byby to jednak zdumiewajcy wybryk natury, gdy odcisk Meistera nawet w niewielkim stopniu nie odbiega od ksztatu autentycznego buta. Powysze odkrycie, jako dowd obecnoci czowieka w odlegej przeszoci, nie jest jeszcze do koca wyjanione. Niektrzy naukowcy odrzucili je zaledwie po pobienym zbadaniu, inni - nawet nie ogldajc odcisku - zaprzeczyli autentycznoci znaleziska po prostu z tego wzgldu, e jego kam-bryjsid wiek przeczy teorii ewolucji. Jednak naszym zdaniem, rodki bada empirycznych nie zostay jeszcze w tym przypadku wyczerpane i znalezisko Meistera naley podda dalszym analizom. obiona kula z Afryki Poudniowej W cigu ostatnich kilkudziesiciu lat poudniowo-afrykascy grnicy znaleli setki metalicznych ku, z ktrych przynajmniej jedna posiada trzy rwnolege obienia, biegnce dookoa jej powierzchni w miejscu najwikszej szerokoci przedmiotu (ii. 6.9). Wedug artykuu J. Jimisona kule te mona podzieli na dwa typy: jeden z litego, niebieskawego metalu, pokrytego biaymi plamkami i drugi, do ktrego nale wydrone kule z biaym, gbczastym rodkiem". RoelfMarx, kustosz muzeum w Klerksdorp w Afryce Poudniowej, gdzie przechowywana jest cz tych znalezisk, powiedzia: "Kule s cakowit tajemnic. Wygldaj na wyrb czowieka, jednak w tym okresie historii Ziemi, kiedy znalazy si w tej skale nie istniao adne inteligentne ycie. Niczego takiego wczeniej nie widziaem". Napisalimy do Roelfa Marxa z prob o dalsze informacje na ten temat. Odpowied nadesza w licie z 12 wrzenia 1984 roku: "Nie opublikowano adnej pracy naukowej o tych

odkryciach, lecz fakty s nastpujce: Znajdywane s w pyrofilicie, wydobywanym w pobliu maego miasteczka Ottosdal w Zachd- Transwalu. Metaliczna kula z Afryki Poudniowej z trzema rwnolegymi obieniami 6-9 mm miejscu jej najwikszej szerokoci.. Znaleziono j w prekambryjskim osadzie mineralnym. Pyrofiht jest mikim, wtrnym mineraem. Posiada jedynie 3 stopnie w skali Mohsa datowanym na 2,8 miliarda lat i powsta w wyniku procesu sedymentacji okoo 2,8 miliarda lat temu. Dowody istnienia zaawansowanej kultury w odlegej przeszoci 129 Z drugiej strony, kule, ktre maj wewntrz wknist struktur i posiadaj ochronn powok s bardzo twarde i nie mona ich zadrapa nawet stalowym ostrzem". Skala twardoci Mohsa nosi nazw po Friedrichu Mohsie. Wybra on dziesi mineraw do porwnywania twardoci materiaw, z najbardziej mikkim talkiem (Istopie) i najtwardszym diamentem (10 stopni). W przysanym nam licie Marx powiedzia, e A. Bisschoff, profesor geologii na Uniwersytecie w Potchefstroom, stwierdzi, i kule te s "konkrecjami limonitu". Umonitjest rodzajem rudy elaza, a konkrecja - zbit, zaokrglon mas skaln, uksztatowan poprzez scementowanie materiau wok jdra. Hipoteza, e przedmioty te s konkrecjami limonitu posiada jednak pewn wad. Jak zauwaono wyej, metaliczne kule nie mog by zadrapane nawet stalowym ostrzem, co wskazuje, i s niezwykle twarde. Wedug standardowych rde na temat mineraw, limonit posiada jednak zaledwie 4-5,5 stopnia w skali Mohsa. wiadczy to o do niskim poziomie jego twardoci. Ponadto konkrecje limonitu wystpuj zwykle w grupach niczym zlepione baki mydlane i nie cechuj si doskonale zaokrglonym ksztatem jak rozpatrywane znaleziska. Nie pojawiaj si rwnie w sposb naturalny z rwnolegymi rowkami, biegncymi dookoa ich powierzchni. Dla celw niniejszego studium interesuje nas najbardziej kula z trzema rwnolegymi obieniami znajdujcymi si w miejscu jej najwikszej szerokoci (ii. 6.9). Nawet jeli przyznamy, e sama kula jest konkrecja limonitu, wci naley wyjani pochodzenie trzech rwnolegych rowkw. Przy braku satysfakcjonujcego wyjanienia naturalnego znalezisko to staje si nieco tajemnicze i pozwala na inn interpretacj - obiona kula z Afryki Poudniowej, odkryta w zou mineralnym datowanym na 2,8 miliarda lat, zostaa wykonana przez inteligentn istot. Rozdzia 7_________ Anomalie - ludzkie szcztki szkieletowe Jak widzielimy, w XIX wieku i na pocztku obecnego stulecia sami naukowcy odkryli wiele narzdzi kamiennych oraz innych artefaktw w niezwykle starych formacjach geologicznych. W podobnie staroytnych warstwach znaleli rwnie szcztki ludzkich szkieletw. Cho pocztkowo te kostne znaleziska przycigay znaczn uwag, dzi s praktycznie nieznane. Wikszo wspczesnej literatury naukowej wywouje wraenie, e po odkryciu pierwszego neandertalczyka w latach pidziesitych XIX wieku, a do chwili odkrycia "czowieka jawajsidego" okoo 40 lat pniej nie znaleziono adnych ludzkich szcztkw szkieletowych, ktre miayby jakiekolwiek znaczenie dla nauki. Ko udowa z Trenton, USA l grudnia 1899 roku Ernest Volk, pomocnik muzealny pracujcy dla Peabo-dy Museum of American Archaeology i Ethnology na Uniwersytecie w Har-wardzie, odkry ko udow czowieka na terenie miasta Trenton lecego w stanie New Jersey w USA. Znalaz j na poudnie od Hancock Avenue, w obrbie nowo powstaego wykopu pod lini kolejow, na maym wystpie na gbokoci ponad 2 m. Volk owiadczy: "Okoo 10 cm powyej koci [...] zauwayem miejsce, mniej wicej tej samej dugoci co ko, z ktrego wyranie

spada". Volk sfotografowa swoje znalezisko i wykaza, e warstwy lece powyej, bezporednio nad koci, i w pewnej odlegoci po obu jej stronach s nienaruszone. Stwierdzi rwnie, e ko ulega cakowicie fosylizacji. W tym samym pokadzie odkry pniej dwa fragmenty ludzkiej czaszki. W licie z 30 lipca 1987 roku Ro Witte z New Jersey Geological Survey przekaza nam informacj, e warstwa w Trenton, w ktrej znaleziono ko udow i fragmenty czaszki pochodzi z interglacjau Sangamon i ma okoo 107 000 lat. Jednak wedug pogldw ewolucyjnych wspczeny gatunek czowieka powsta na poudniu Afryki, co najwyej 100 000 lat temu i dotar do Ameryki Pnocnej okoo 70 000 lat pniej. 7 grudnia 1899 roku Volk wrci na teren wykopu kolejowego. Ponad 7 m na zachd od miejsca, gdzie znalaz skamienia ko udow odkry w tej samej warstwie, wspomniane ju, dwa fragmenty ludzkiej czaszki. 232 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Pokady lece wyej i w pewnej odlegoci po obu stronach znaleziska ponownie okreli jako nienaruszone. Czy koci czowieka mogy zsun si z wyszych warstw? Volk podkreli, e wysze osady miay barw czerwon i t. Koci posiaday jednak "biae i kredowe" zabarwienie, co zgadzao si z biaym kolorem piasku, w ktrym je znalaz. Aleks Hrdlicka ze Smithsonian Institution uwaa, e ko udowa z Tren-ton musi pochodzi z nieodlegych czasw, skoro cechuje j wspczesna budowa. Jego zdaniem autentycznie staroytna ko powinna wykazywa prymitywne cechy. Hrdlicka stwierdzi: "Staroytno tego okazu musi opiera si jedynie na wiadectwach geologicznych". Nie by jednak w stanie wskaza adnego bdu w przeprowadzonej ocenie geologicznej miejsca odkrycia. W XIX wieku i na pocztku naszego stulecia rwnie na terenie Europy dokonano kilku odkry szcztkw ludzkich szkieletw w formacjach rodko-woplejstoceskich. Obejmuj one znaleziska z Galley Hill, Moulin Ouignon, Clichy, La Denise i Ipswich. Istniej wci pewne wtpliwoci, co do rzeczywistego wieku tych znalezisk, lecz mimo to wczylimy je do naszej dyskusji, aby bya ona peniejsza. Obecno ludzkich szkieletw w warstwach rodkowoplejstocesidch moe by oczywicie wynikiem niedawnego pochwku intruzyjnego, bdu w raportach bd rezultatem oszustwa. Istniej jednak powody, by sdzi, e szkielety pochodziy rzeczywicie ze rodkowego plejstocenu. Dokonamy teraz krtkiego przegldu niektrych bardziej godnych uwagi przypadkw. Szkielet z Galley Hill, Anglia W 1888 roku robotnicy wykopujcy ziemi w Galley Hill w pobliu Londynu odkryli pokad kredy Warstwy piasku, iu i wiru, ktre go pokryway, miay ponad 3 m gruboci. Jeden z robotnikw, Jack Allsop, poinformowa Roberta Elliotta, zbieracza staroytnych znalezisk, e na gbokoci niemal 2,5 m i ponad 60 cm powyej pokadu kredy odkry mocno osadzony w tych warstwach szkielet czowieka. Allsop wydoby czaszk, a reszt koci pozostawi na miejscu. Elliott owiadczy, e widzia szkielet, gdy by jeszcze mocno osadzony w ziemi: "Uwanie szukalimy jakichkolwiek ladw naruszenia odcinka, lecz nie znalelimy ich. Ukad warstw by nienaruszony". Elliott wydoby nastpnie szkielet i przekaza E. T. Newtonowi, ktry opublikowa na ten temat raport, datujc znalezisko na bardzo wczesny okres. Dyrektor pobliskiej szkoy M. H. Heys widzia koci w nienaruszonych warstwach, zanim wydoby je stamtd Elliott. Widzia rwnie czaszk tu po jej odsoniciu przez robotnika. Heys stwierdzi: "Nie mona mie adnych wtpliwoci, e nawet zwyka, inteligentna osoba zauway, i koci zostay osadzone w trakcie formowania si wiru [...]. Nienaruszony stan

warstwy by oczywisty dla robotnika, ktry powiedzia: Nie jest to aden grb ani czowieka, ani zwierzcia"".

Anomalie - ludzkie szcztki szkieletowe 133 W Galley Hill odkryto rwnie wiele narzdzi kamiennych. Wedug wspczesnych pogldw stanowisko to pochodzioby z interglacjau Holstein, datowanego na okoo 330 000 lat. Sam szkielet z Galley Hill, ktry nie by skamieniay przypisano Homo sapiens sapiens. Jak ju wspomnielimy, wikszo naukowcw uwaa dzi, e ludzie pojawili si w Afryce co najwyej 100 000 lat temu, a do Europy przybyli ostatecznie w formie czowieka z CroMagnon okoo 70 000 lat pniej, zastpujc neandertalczykw. Co mwi wspczeni paleoantropolodzy o szkielecie, z Galley Hill? Mimo dowodw stratygraficznych, o jakich donosili Heys i Elliott w 1949 roku, K. R Oakley i M. E A. Montagu doszli do wniosku, e znalezisko to musi by pozostaoci niedawnego pochwku, dokonanego w warstwach rodkowoplej-stoceskich, i wydatowali je zaledwie na kilka tysicy lat. Identyczn opini wyraaj obecnie niemal wszyscy antropolodzy. Koci czowieka z Galley Hill zawieray mniej wicej tyle samo azotu, co kilkusetletnie koci z innych stanowisk w Anglii. Azot jest skadnikiem biaka, ktre rozkada si wraz z upywem czasu. Znane s jednak liczne przypadki biaka zachowanego w skamieniaociach sprzed milionw lat. Stopie zachowania azotu moe rni si w zalenoci od stanowiska. Nie mona, wic z ca pewnoci uzna, e do wysoka zawarto azotu w kociach z Galley Hill oznacza, i pochodz one z nieodlegej przeszoci. Znaleziono je w ile - utworze gliniastym, ktry znany jest jako osad zachowujcy biako. Oakley i Montagu zbadali rwnie, e ludzkie szcztki z Galley Hill cechuje podobna zawarto fluoru, co pnoplejstoceskie i holoceskie48 koci z innych stanowisk. Koci absorbuj fluor z wd gruntowych. Ilo tego pierwiastka w wodach gruntowych moe jednak rni si znacznie w zalenoci od miejsca, a to powoduje, e porwnywanie iloci fluoru w kociach pochodzcych z rnych stanowisk jest niepewnym wskanikiem ich relatywnego wieku. Odkryty szkielet wydatowano rwnie metod radiowglow '''C. Testy te przeprowadzono w laboratorium badawczym British Museum. Stwierdzono, e koci maj 3310 lat. Badania te wykonano jednak w oparciu o techniki uwaane obecnie za wtpliwe. Istnieje rwnie due prawdopodobiestwo, e szcztki kostne z Galley Hill, trzymane w muzeum przez 80 lat, zostay zanieczyszczone wspczesnym wglem, co spowodowao zafaszowanie wynikw w postaci datowania na zbyt pny okres. Prbujc podway relacje Elliotta i Heysa o braku ladw pochwku w Galley Hill, Oakley i Montagu przedstawili kilka dalszych kontrargumentw. Uznali na przykad, e do kompletny charakter szkieletu ju sam w sobie jest niezbitym dowodem celowego pochowania ciaa. W rzeczywistoci brakowao niemal wszystkich eber, krgosupa, koci przedramion, rk i stp.
48

Epoka holocenu trwa od okoo l0 000 lat do dzi.

134 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka W przypadku "Lucy", najbardziej synnego okazu Australopithecus afa-rensis zachowaa si wiksza cz szkieletu, a mimo to nikt nie wysun dotd hipotezy, e australopiteid choway swoich zmarych. Odkryto take kompletne szkielety Homo erectus i Homo habilis, ktre wyranie nie wi si z pochwkami, co potwierdziaby wikszo paleoantropologw. Do dobrze zachowany szkielet hominida nie musi, wic stanowi pozostaoci celowo pogrzebanego ciaa.

Jeeli mimo to znalezisko z Galley Hill byo wynikiem pochwku i tak mogo nie pochodzi sprzed kilku tysicy lat. Sir Arthur Keith powiedzia w 1928 roku: "Biorc pod uwag wszystkie dowody, musimy przyzna, e szkielet z Galley Hill reprezentuje czowieka [...] pochowanego wwczas, gdy nisza warstwa wiru tworzya powierzchni ziemi". Jak mona zauway, staroytne koci wskazuj porednio na wykraczajce poza nie same wydarzenia, na wydarzenia z odlegej i niedostpnej przeszoci. Rnica zda na temat wieku tych znalezisk najprawdopodobniej zawsze bdzie miaa miejsce, a w wielu przypadkach dostpne wiadectwa nie s wystarczajce, aby ostatecznie rozstrzygn wszelkie spory. Wydaje si, e z tak sytuacj mamy do czynienia w przypadku odkrycia z Galley Hill. Ustalenia Oakleya i Montagu poddaj w wtpliwo relacje Elliotta i Heysa, a relacje Elliota i Heysa podwaaj wiarygodno ustale Oakleya i Montagu. Szczka z Moulin Ouignon, Francja W 1863 roku J. Boucher de Perthes odkry ludzk szczk w wyrobisku Moulin Ouignon w Abbeville, we Francji. Wydoby j z warstwy czarnego piasku i wiru, ktra zawieraa rwnie narzdzia kamienne w typie aszelskim. Pokad ten znajdowa si ponad 5 m poniej powierzchni wyrobiska. Stanowiska aszelskie w Abbeville datowane s na interglacja Holstein, maj, wic okoo 330 000 lat. Po otrzymaniu informacji o odkryciu szczki i narzdzi do Abbeville przybya grupa wybitnych, brytyjskich geologw. Pocztkowo uznali oni autentyczno znalezisk, lecz pniej stwierdzili, e niektre narzdzia kamienne z kolekcji Boucher de Perthesa s przedmiotem oszustwa dokonanego przez robotnikw. Wkrtce zaczto rwnie wtpi w autentyczno szczki. Odkryty razem z ni zb zabrano do Anglii i przecito w celu bliszego zbadania. Ku zdziwieniu naukowcw okazao si, e znajduje si on w dobrym stanie zachowania. Wzmogo to wtpliwoci, lecz wielu anatomw przyznao, i skamieniae zby pochodzce z odlegej przeszoci, s czsto dobrze zachowane. Szczka z Moulin Ouignon miaa "nienaturalne" zabarwienie, ktre "atwo dao si zetrze z jednej czci koci". Zdaniem niektrych badaczy by to dowd oszustwa. Tym niemniej, brytyjski antropolog Sir Arthur Keith powiedzia pniej, e "nie podwaa to jej autentycznoci". W maju 1863 roku brytyjscy geolodzy spotkali si w Paryu ze swoimi francuskimi kolegami, aby okreli charakter szczki. Mimo zastrzee dwch brytyjskich uczonych wsplna komisja wydaa owiadczenie potwierdzajce autentyczno znaleziska. Anomalie - ludzkie szcztki szkieletowe 135 Wkrtce jednak brytyjscy geolodzy ponownie sprzeciwili si tej opinii i ostatecznie ich pogld przeway. "Francuscy antropolodzy - powiedzia Keith - nadal wierzyli w autentyczno szczki, a do lat osiemdziesitych XIX wieku. Wwczas przestali umieszcza j na licie odkry staroytnego czowieka. Obecnie, prawie jednomylnie, znalezisko z Moulin Quignon uwaa si za bezwartociowy relikt. Zaczto o nim zapomina, kiedy uznano, e "czowiek neandertalski reprezentuje plej-stocesk faz w ewolucji ludzkiego gatunku. Jak widzielimy, nie jest moliwe, aby nadal utrzymywa ten pogld". Innymi sowy, naukowcy, ktrzy sdzili, e neandertalczycy byli bezporednimi przodkami Homo sapiens nie mogli uzna autentycznoci szczki z Moulin Ouignon, poniewa oznaczaoby to, i ludzie istnieli przed neandertalczykami. Dzisiaj hipoteza o neandertalczykach stanowicych bezporednich przodkw czowieka jest niepopularna, a mimo to nadal nie akceptuje si szczki z Abbeville, ktra przy zaoeniu, e jest autentyczna, miaaby ponad 300 000 lat.

Na podstawie posiadanych obecnie informacji trudno wyda ostateczny werdykt odnonie autentycznoci odkrycia z Moulin Ouignon. Nawet akceptujc pogld, i szczka i wiele narzdzi krzemiennych znalezionych razem z ni to efekt oszustwa, jaki obraz wartoci dowodw paleoantropologicznych wyania si przed nami? Jak zobaczymy, znaleziska z Moulin Quignon nie s jedynymi odkryciami, ktre mona uzna za przedmiot faszerstwa. "Czowieka z Piltdown" (por. rozdz. 9) przyjmowano za autentyczne znalezisko przez 40 lat, zanim odrzucono go jako starannie przygotowan mistyfikacj. Najnowsze dane na temat Moulin Quignon Odkrylimy niedawno nowe informacje bardziej wskazujce na autentyczno szczki z Moulin Quignon. Po zakoczeniu sporu wok tego stanowiska Bou-cher de Perthes nadal twierdzi, e jego odkrycia s autentyczne. Aby to udowodni, rozpocz w tym samym miejscu dalsze prace wykopaliskowe. Przeprowadzi je bardzo skrupulatnie, w obecnoci naukowych obserwatorw. W trakcie tych bada odkry wiele ludzkich koci, ich fragmentw oraz zby. Na znaleziska te niemal w ogle nie zwrcono uwagi w anglojzycznym wiecie, lecz mimo to s one istotnymi dowodami obecnoci czowieka w Europie w okresie rodkowego plejstocenu, ponad 300 000 lat temu. Potwierdzaj one rwnie autentyczno odkrytej wczeniej szczki. Wspominamy je tu jedynie krtko, gdy stanowi temat kolejnej ksiki Michaela A. Cremo. Szkielet z Clichy, Francja W 1868 roku Eugene Bertrand poinformowa Towarzystwo Antropologiczne Parya, e w kamienioomie przy Avenue de Clichy odkry koci czowieka: fragmenty czaszki, ko udow, piszczel (duga ko midzy kolanem, a kostk) i niektre koci stopy. I136 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Znajdoway si one na gbokoci 5,25 m. Zdaniem Sir Arthura Keitha warstwa, w ktrej je znaleziono, miaa tyle samo lat co pokad w Galley Hill, gdzie odkryto ludzki szkielet. Koci z Clichy rwnie miayby, zatem 330 000 lat. Przeciwko niedawno dokonanemu pochwkowi przemawia take gboko ponad 5 m. Gabriel de Mortiiiet owiadczy jednak, e robotnik pracujcy w kamienioomie wyzna, i to on ukry szkielet w wyrobisku. Mimo tego owiadczenia wielu naukowcw nadal uznawao znalezisko Bertrand za autentyczne. Profesor E. T. Hamy powiedzia: "Odkrycie pana Bertrand wydaje mi si by o tyle mniej sporne, e nie jest to pierwsze tego rodzaju znalezisko przy Avenue de Clichy. Na przykad nasz szanowany wsppracownik pan Reboux znalaz w tej samej okolicy i prawie na tej samej gbokoci (4,20 m) koci czowieka, ktre przekaza mi do zbadania". Zdaniem Keitha pocztkowo niemal wszyscy znani naukowcy we Francji uwaali, e szkielet z Clichy ma tyle samo lat, co warstwa, z ktrej wedug Ber-tranda pochodzi. Dopiero w miar upywu czasu, po uznaniu neandertalczykw za plejstoceskich przodkw czowieka, francuscy antropolodzy usunli znalezisko z Clichy - starsze od szcztkw neandertalskich - z listy autentycznych odkry. Przedstawiciel wspczesnego gatunku czowieka nie mia prawa y przed swoimi hipotetycznymi przodkami. Przyjmuje si, bowiem, e neandertalczycy istnieli od 30 000 do 150 000 lat temu, szkielet z Clichy mia natomiast ponad 300 000 lat. W raporcie przedoonym Towarzystwu Antropologicznemu Bertrand przedstawi dodatkowy dowd wiadczcy o wczesnym pochodzeniu szkieletu z Clichy. Owiadczy, e w te samej warstwie, w ktrej go znalaz, odkry ludzk ko okciow. Kiedy prbowa j wydoby, rozkruszya si. W opinii Bertran-da by to dowd przynalenoci szkieletu do tej warstwy. Innymi sowy, uzna on, i robotnik pracujcy w kamienioomie nie mg przenie tak kruchej koci okciowej z wyszego poziomu na niszy Z pewnoci ko ulegaby wwczas zniszczeniu. Naleaa, wic do warstwy, w ktrej j odkryto. Podobnie byo w przypadku szkieletu.

Fragmenty czaszki z La Denise, Francja W latach czterdziestych XIX wieku fragmenty ludzkich koci znaleziono wrd warstw wulkanicznych w La Denise we Francji. Szczeglnie interesujca bya ko czoowa czaszki. Sir Arthur Keith stwierdzi, e "pod wzgldem wszystkich istotnych cech nie rni si ona od koci czoowej wspczesnego czowieka". Wydobyto j z osadw uformowanych midzy dwoma warstwami lawy. Pierwsza warstwa pochodzia z pliocenu, druga - z pnego plejstocenu. Ko moga mie, zatem od kilku tysicy do 2 min lat. Przeprowadzone badania wykazay, e zawiera ona tyle samo azotu i fluoru, co pnoplejstoceskie koci z innych stanowisk we Francji. Tego typu porwnania s jednak niepewnym wskanikiem chronologicznym, poniewa ilo azotu czy te fluoru aley w duej mierze od charakteru osadw, temperatury i dopywu wody, a te czynniki mog rni si w znacznym stopniu w zalenoci od stanowiska.

Anomalie - ludzkie szcztki szkieletowe 137 Rzeczywisty wiek koci czoowej z La Denise pozostaje, wic nieznany, lecz istnieje moliwo datowania jej na 2 min lat i dlatego wczylimy j do omawianej grupy znalezisk. Szkielet z Ipswich, Anglia W 1911 roku J. Reid Moir odkry szkielet czowieka pod glacjaln warstw gliny otoczakowej w pobliu miasta Ipswich we wschodniej Anglii. Czytajc porednie relacje na ten temat, dowiedzielimy si, e Moir zmieni pniej swoj opini o szkielecie i uzna, i znalezisko to pochodzi z nieodlegej przeszoci. Nie zamierzalimy, zatem przedstawia tego odkrycia w naszej ksice. Po gbszej analizie uznalimy jednak, e mona datowa je na bardzo wczesny okres. Szkielet znaleziono na gbokoci l,38 m, midzy warstw gliny otoczakowej a lecymi poniej piaskami glacjalnymi. Osady te miay do 400 000 lat. Moir zdawa sobie spraw, e szkielet moe stanowi pozostao po niedawno dokonanym pochwku, dlatego uwanie sprawdzi cigy i nienaruszony ukad warstw, w ktrych znajdoway si koci, oraz osadw lecych nad nimi. Zdaniem Sir Arthura Keitha stan zachowania szkieletu przypomina plejstoce-slde skamieniaoci zwierzt, znajdywane w piaskach glacjalnych na innych stanowiskach. Odkrycie Moira wzbudzio jednak silny sprzeciw. Jeeli szkielet, jak napisa Keith, cechowaby si prymitywn budow, tak jaka jest charakterystyczna dla "czowieka neandertalskiego", nikt nie wtpiby, e pochodzi on z tego samego okresu co glina otoczakowa. "Zakadajc, i wspczesny gatunek czowieka pojawi si niedawno stwierdzi Keith - nie uznaje si wczesnego pochodzenia takich znalezisk". Mimo sprzeciww Moir utrzymywa pocztkowo opini, e szkielet z Ipswich jest rzeczywicie bardzo staroytny, co skonio go do zmiany tego pogldu? W pobliu, na tym samym poziomie odkry narzdzia kamienne, ktre przypominay artefakty oryniackie datowane na 30 000 lat. Doszed, wic do wniosku, e warstwa gliny otoczakowej leca powyej szkieletu uformowaa si dopiero w tym okresie. Jej gwny budulec miayby stanowi podobne do muu resztki oryginalnego zoa gliny otoczakowej, utworzonego setki tysicy lat wczeniej. Naszym zdaniem, w stwierdzeniach Moira nie ma niczego co skaniaoby nas do datowania szkieletu na 30 000 lat. Rozwinite narzdzia kamienne, porwnywalne do artefaktw oryniackich z Europy, pojawiaj si na caym wiecie w warstwach z bardzo odlegych czasw. W latach szedziesitych narzdzia tego typu odkryto w Hueyatlaco w Meksyku, w osadach datowanych metod uranow na ponad 200 000 lat. W XIX wieku artefakty kamienne o bardzo rozwinitej obrbce znaleziono w kalifornijskich kopalniach zota, w wirach, ktre mog pochodzi nawet z eocenu.

138 Zakazana archeologia - ukryta historia czlowieka Nie moemy, zatem zgodzi si z Moirem, e odkrycie dobrze opracowanych narzdzi na tym samym poziomie, na ktrym znajdowa si szkielet, jest wystarczajcym powodem do ponownego zinterpretowania stratygrafii stanowiska, tak, aby dostosowa wiek szkieletu do przypuszczalnego wieku artefaktw. Moir nie przedstawi rwnie adnych geologicznych dowodw na poparcie swojej konkluzji, i glina otoczakowajest niedawno osadzonym pokadem muu. Moga to by rzeczywicie warstwa nienaruszonej, glacjalnej gliny oto-czakowej, jak pocztkowo donosi sam Moir i jak zarejestrowao to British Geological Survey na szczegowej mapie geologicznej tego obszaru. Piaski glacjalne, w ktrych znaleziono szkielet, musiay uformowa si midzy pocztkiem zlodowacenia Anglian - okoo 400 000 lat temu a pocztkiem interglacjau Hoxnian - okoo 330 000 lat temu. Znalezisko z Ipswich naleaoby wic datowa na 330 000-400 000 lat. Niektrzy naukowcy datuj pocztek zlodowacenia Mindel (odpowiednik zlodowacenia Anglian) na okoo 600 000 lat, co potencjalnie przesuwa datowanie szkieletu a na tak wczesny okres. Mimo to oficjalna nauka przyjmuje, e wspczesny gatunek czowieka pojawi si w Europie Zachodniej nie wczeniej ni 30 000 lat temu. Terra Amata, Francja Stanowisko Terra Amata znajduje si na wybrzeu rdziemnomorskim poudniowej Francji. W kocu lat szedziesitych francuski antropolog Henry de Lumley odkry w tym miejscu owalne jamy supowe oraz kamienne krgi, ktre wskazyway, e hominidy wznosiy sezonowe schroniska i budoway paleniska okoo 400 000 lat temu. Znaleziono tu rwnie kociane narzdzia. By wrd nich artefakt uywany najwyraniej jako szydo, by moe do szycia skr. Odkryte na dawnej powierzchni ziemi lady wiadczyy, i yjce tu istoty spay bd siedziay na skrach. W Terra Amata znaleziono take narzdzia kamienne, a wrd nich przedmiot opisany jako ostrze wyrzutowe, wykonane ze skay wulkanicznej pochodzcej z rejonu Estereli, niemal 50 km od stanowiska. Znaczcy jest fakt, e w Terra Amata nie znaleziono skamieniaoci homi-nidw. W artykule z 1969 roku na temat odkry z tego stanowiska, opublikowanym w Scientific American, de Lumley donosi jednak o ponad 20-centyme-trowym odcisku prawej stopy zachowanym w piasku wydmy Nie przypisa go adnemu gatunkowi hominidw, lecz w oparciu o dostpne raporty mona stwierdzi, i lad ten nie rni si od odciskw stp wspczesnego czowieka. Potwierdza to autentyczno znalezisk szkieletowych ze stanowisk rodkowoplejstoceskich, ktre ju omwilimy. Czaszka z Buenos Aires, Argentyna Przekonujcy przykad znaleziska wskazujcego na istnienie czowieka w bardzo odlegych czasach pochodzi z Argentyny W 1869 roku robotnicy zatrudnieni przy kopaniu basenu portowego w Buenos Aires znaleli ludzk czaszk (ii. 7.1). Anomalie - ludzkie szcztki szkieletowe 139 Wydobyli j z gwnego wyrobiska usytuowanego na dnie wykopu, przebijajc si przez warstw twardej, przypominajcej wapie substancji nazywanej tosca. Poziom, na ktrym dokonali odkrycia, znajdowa si 11 metrw poniej koryta rzeki La Plata. Robotnicy przekazali znalezisko swojemu nadzorcy panu Junorowi, starszemu rang pracownikowi wydziau robt publicznych portu Buenos Aires. Argentyski paleontolog, Florentino Ameghino, dowiedzia si o odkryciu od Edwarda Marsha Simpsona, inyniera spki zatrudnionej do wybudowania portu.

Ilustracja 7.1. Czaszka czowieka wydobyta z wczesnopljstoceskiej formacji w Buenos Aires w Argentynie. Zdaniem Ameghino znaleziona czaszka naleaa do plio-ceskiego przodka Homo sapiens, ktrego nazwa Diprothomo platensis. Jednak w opinii Alesa Hrdlicki ze Smithsonian Institution cechowaa si ona tak sam budow, jak czaszka wspczesnego czowieka. Odkrycia dokonano w miejscu okrelonym przez Hrdlick jako "najwysza cz warstwy Pre-Ensenadean". Wedug wspczesnych ustale geologicznych, warstwa ta powinna mie przynajmniej 1-1,5 mln lat. Przyjmujc nawet wiek l min lat, trudno byoby spodziewa si obecnoci ludzkiej czaszki w osadach datowanych na ten okres i znajdujcych si w jakimkolwiek miejscu na wiecie, a tym bardziej w Ameryce Poudniowej. J. E. Ciark, brygadzista robotnikw, ktrzy odkryli czaszk, owiadczy jednak: jestem cakowicie pewien, e znaleziono j w gwnym wyrobisku, poniej tosca". Bailey Willis, geolog towarzyszcy Hrdlice w wyprawie do Argentyny, przeprowadzi wywiad z Junorem i przyzna: "Fragment czaszki wydobyto ze studni (tzn. gwnego wyrobiska). Cho informacja ta opiera si na stwierdzeniu brygadzisty, ktremu powiedzia o tym robotnik, wydaje si, e ten jeden fakt pocztkowej historii znaleziska nie budzi powanych wtpliwoci". Willis kontynuowa swoj relacj, przedstawiajc niejasne i nieuzasadnione spekulacje na temat sposobu, w jaki czaszka moga znale si w miejscu odkrycia. Sam Hrdlicka uwaa, e wspczesny ksztat czaszki stanowi wystarczajcy powd, aby wykluczy jej wczesne datowanie. Uprzedzenia Hrdlicki widoczne s w poniszej opinii, wyraonej przez niego w ksice z 1912 roku: "Z tego wzgldu ludzkie szcztki szkieletowe, ktre nie rni si wyranie od szkieletu wspczesnego czowieka, mona uzna, w oparciu o ich morfologi, jedynie za nieistotne geologicznie i pod wzgldem swej chronologii za niewykraczajce poza wspczesne, wci nie uksztatowane do koca formacje geologiczne". Bardzo wyrane widzimy tutaj wtpliw zasad datowania morfologicznego (por. rozdz. 10).

140 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Poudniowo-amerykaski Homo erectus? Zanim przejdziemy do dalszych odkry z terenu Europy, omwimy kolejne znalezisko poudniowo-amerykaskie podwaajce dzisiejsze pogldy na temat ewolucji czowieka i chronologii przybycia ludzi do Nowego wiata. W 1970 roku kanadyjski archeolog Alan Lyle Bryan znalaz w brazylijskim muzeum skamieniae sklepienie czaszki z bardzo grubymi ciankami i wyjtkowo duymi waami nadoczodoowymi, co przypominao budow Homo erectus. Skamieniao odkryto w jaskini w Lagoa Santa, na terenie Brazylii. Kiedy Bryan pokaza fotografie znaleziska kilku amerykaskim anatomom, nie mogli oni uwierzy, e pochodzi ono z Ameryki. W ich opinii sklepienie czaszki albo byo faszywe, albo by to jedynie jego odlew, bd byo rzeczywicie autentyczne, lecz pochodzio ze Starego wiata i w jaki sposb dostao si do brazylijskiej kolekcji badanej przez Bryana. Jednak sam Bryan sprzeciwi si tym przypuszczeniom, owiadczajc, e zarwno on, jak i jego ona, ktra rwnie widziaa znalezisko, s bardzo dobrze obeznani ze skamieniaociami hominidw i cakowicie pewni co do autentycznoci odkrytej czaszki. Jej amerykaskie pochodzenie potwierdza fakt, jak stwierdzi Bryan, i pod wzgldem kilku istotnych wymiarw rnia si ona od znanych czaszek ze Starego wiata. Jakie znaczenie ma odkrycie z Lagoa Santa? Obecno hominidw z cechami Homo erectus w Brazylii, w jakimkolwiek okresie przeszoci, stanowi znaczn anomali.

Paleoantropolodzy utrzyjmujcy standardowy punkt widzenia twierdz, e jedynie w peni ludzkie istoty zasiedliy obszar obu Ameryk. Metodologia nauki pozwala, co prawda na zmian niektrych pogldw, lecz zaakceptowanie obecnoci Homo erectus w Nowym wiecie byoby zbyt rewolucyjne. Sklepienie czaszki z Lagoa Santa znikno w tajemniczych okolicznociach z brazylijskiego muzeum po zbadaniu go przez Bryana. Wany dla naszych rozwaa szkielet odkryty przez Hansa Recka w Wwozie Olduwai w Afryce rwnie znikn z muzeum. W przypadku powyszych znalezisk moglimy przynajmniej usysze o nich, zanim zaginy. Podejrzewamy jednak, e inne skamieniaoci mogy umkn naszej uwadze, poniewa niewaciwie przechowywano je w muzeach lub by moe wiadomie usunito jako zbyteczne bez sporzdzenia odpowiedniego raportu. Szczka z Foxhall, Anglia W 1855 roku robotnicy pracujcy w kamienioomie w Foxhall w Anglii odkryli ludzk szczk (il. 7.2). Miejski aptekarz John Taylor kupi j od robotnika za szklank piwa i pokaza Robertowi H. Collyerowi, amerykaskiemu lekarzowi mieszkajcemu wwczas w Londynie. Po otrzymaniu skamieniaoci Collyer odwiedzi kamienioom na farmie pana Lawsa. Anomalie - ludzkie szcztki szkieletowe 141 Zbada, e pokad, z ktrego wydobyto szczk, znajdowa si na gbokoci niemal 5 m. Stan zachowania koci, przesiknitej cakowicie tlenkiem elaza, potwierdza przypisanie jej do tej warstwy. Collyer stwierdzi: "to najstarszy relikt ludzkiego zwierzcia". Ilustracja 7.2. Ludzka szczka odkryta w 1855 roku oplioceskiej formacji Red Crag w Foxhall, W tym samym pokadzie, gdzie znaleziono szczk, Moir odkry pniej narzdzia kamienne i lady ognia. Wszystkie znaleziska z tego poziomu maj przynajmniej 2,5 mln lat. Zdajc sobie spraw z posiadania okazu o wielkim znaczeniu, Collyer pokaza go wielu angielskim naukowcom w tym Charlesowi Lyellowi, George'owi Buskowi, Richardowi Owenowi, Sir Johnowi Prestwichowi i Thomasowi Huxleyowi. Wszyscy byli sceptyczni odnonie staroytnoci odkrycia. Huxley wysun zarzut, e ksztat koci "nie wskazuje, by naleaa ona do wymarego czy anormalnego gatunku czowieka". Ponownie mamy tu do czynienia z niewaciwym zaoeniem, i w peni ludzka ko nie moe by a tak staroytna. Amerykaski paleontolog Henry Fairfieid Osborn, ktry w latach dwudziestych opisywa odkrycia narzdzi krzemiennych dokonane przez Moira w tym samym miejscu, gdzie znaleziono szczk, zastanawia si, dlaczego wymienieni wyej uczeni nie zadali sobie trudu, aby zbada samo stanowisko w Foxhall. Odrzucali wiek koci "prawdopodobnie z tego wzgldu, e ksztat szczki nie by prymitywny" - stwierdzi Osborn. Ponadto nie ulega ona cakowitej fosylizacji. Jednak wiele innych koci o podobnym wieku rwnie jedynie czciowo ulega skamienieniu. Po pewnym czasie szczka z Foxhall znikna w tajemniczych okolicznociach. Prawie nigdy nie wspominaj o niej wspczeni naukowcy. Jeeli mwi ju o tym odkryciu, odnosz si do niego lekcewaco. Na przykad w Fossil Men Marcellina Boule'a znajdujemy nastpujce stwierdzenie: "Trzeba by cakowicie pozbawionym krytycyzmu, by w jakimkolwiek stopniu zwaa na takie znalezisko". Niewyksztaceni robotnicy odkryli jednak wiele koci i artefaktw akceptowanych przez nauk. Wikszo szcztkw Homo erectus z Jawy dostarczyli nienadzorowani, patni Jawajczycy, ktrych wynajto do zbierania skamieniaoci. Szczk Homo erectus z

Heidelbergu znaleli niemieccy robotnicy i dopiero ich brygadzista przekaza j uczonym. Jeeli zwolennicy ewolucji mog powanie traktowa te znaleziska, dlaczego nie oceniaj podobnie szczki z Foxhall? Mona by wysun zarzut, e skamieniaoci Homo erectus z Jawy i z Heidelbergu s wci dostpne, natomiast szczka z Foxhall zagina. Jednak oryginalne skamieniaoci Homo erectus z Pekinu rwnie zaginy w Chinach w czasie II Wojny wiatowej, a mimo to s wci akceptowane jako dowody ewolucji ludzkiego gatunku. 142 Zakazana archeologia - ukryta historia cztowieka Szkielety z Castenedolo, Wochy Miliony lat temu, w epoce pliocenu, ciepe morze wymywao poudniowe zbocza Alp, osadzajc warstwy koralu i miczakw. Pod koniec lata 1860 roku profesor Giuseppe Ragazzoni, geolog z Politechniki w Bresci we Woszech, uda si do Castenedolo, okoo 10 km na poudniowy-wschd od tego miasta, aby zbiera skamieniae muszle z warstw plioceskich odsonitych u stp niskiego wzgrza Colle de Vento (ii. 7.3). Ragazzoni napisa: "Szukajc muszli wzdu brzegu koralu, znalazem grn cz czaszki, ktra bya cakowicie wypeniona fragmentami koralu spojonymi niebiesko-zielon glin charakterystyczn dla tej formacji. Zdziwiony tym odkryciem, kontynuowaem poszukiwania i znalazem koci klatki piersiowej oraz koczyn, nalece wyranie do czowieka". Ragazzoni pokaza swoje znaleziska innym geologom, A. Stoppaniemu i G. Curioniemu. Wedug Ragazzoniego ich reakcja bya negatywna: "Powtpiewajc w okolicznoci odkrycia, stwierdzili, e koci nie naleay do bardzo staroytnego czowieka, lecz stanowi pozostaoci niedawnego pochwku". "Z alem wyrzuciem te szcztki - przyzna Ragazzoni - poniewa znalazem je wrd koralu i morskich muszli. Mimo opinii dwch zdolnych naukowcw wyglday tak, jak gdyby zostay przetransportowane przez fale oceanu i przykryte koralem, muszlami oraz glin". Nie by to jednak koniec tej historii. Ragazzoniego wci przeladowaa myl, i odkryte koci naleay do ludzkiej istoty yjcej w pliocenie. "Dlatego -napisa - wrciem wkrtce w to samo miejsce i znalazem dalsze szcztki, w identycznym stanie jak poprzednie". W 1875 roku Carlo Germani, za rad Ragazzoniego, zakupi ziemi w Castenedolo, aby sprzedawa miejscowym rolnikom bogat w fosforan glin musz-Iow jako nawz. Ragazzoni powiedzia Germaniemu o odkryciach, jakich dokona, i poprosi go, by uwanie wykopywa ziemi, informujc o wszelkich pozostaociach czowieka, ktre znajdzie. W grudniu 1879 roku, na przekopywanym terenie, okoo 15 m od miejsca, gdzie odkryto pierwsze ludzkie szcztki, Germani zauway kolejne koci czowieka. 2 stycznia 1880 roku przesa wiadomo Ragazzoniemu. Ragazzoni wspomina pniej: "Nastpnego dnia udaem si tam z moim asystentem Vincenzo Fracassim, aby osobicie wydoby znaleziska". Obejmoway one zby, fragmenty czaszki, krgosupa, eber, ramion, ng i stp. Dalsze odkrycia miay dopiero nastpi. 25 stycznia Germani przekaza Ragazzoniemu zby i fragmenty szczki. Znaleziono je okoo 2 m od miejsca, w ktrym w tym samym miesicu odkryto poprzednie szcztki. Ragazzoni ponownie przyby do Castenedolo i znalaz resztki czaszki, szczki, krgosupa, Anomalie - ludzkie szcztki szkieletowe 143

Ilustracja 7.3. Przekrj wzgrza Colle de Vento w pobliu Castenedolo we Woszech ukazuje w zarysach pozycj stratygraficzn znalezionych tu ludzkich szcztkw szkieletowych. (l) Ludzkie skamieniaoci odkryte przez geologa G. Ragazzoniego w 1860 roku leay na brzegu warstwy koralu i muszli, w miejscu, gdzie bya ona pokryta rodkowopliocesk glin

niebiesk, ktr przykrywaa z kolei czerwona glina (ferrett) przetransportowana przez wod ze szczytu wzgrza. (2) 2 i 25 stycznia 1880 roku, okoo 15 m od miejsca odkrycia z 1860 roku, znaleziono dalsze skamieniaoci czowieka. Reprezentoway one trzy osoby (mczyzn i dwoje dzieci). Koci leay na brzegu zoa koralu i byy pokryte pliocesk glin niebiesk o miszoci okoo 2 m, przykryt czerwon warstw ferrett. (3) 16 Lutego 1880 roku, na gbokoci l metra w pokadzie niebieskiej gliny, ktr pokrywaa warstwa tego piasku i jasno-czerwony osad ferrett, znaleziono koci kobiety, eber oraz pojedyncze zby. "Wszystkie te koci - powiedzia - byy cakowicie pokryte, wrcz przesiknite, glin i maymi kawakami koralu oraz muszli, co usuno jakiekolwiek podejrzenie, e stanowi one pozostaoci pochwkw, a z drugiej strony potwierdzao fakt przetransportowania ich przez fale morza". We wszystkich trzech przypadkach Ragazzoni szuka ladw pochwku, lecz ich nie znalaz. 16 lutego Germani powiadomi Ragazzoniego, i znaleziono cay szkielet. Ragazzoni uda si na miejsce odkrycia i nadzorowa prace wykopaliskowe. Okazao si, e przykryty niebieskozielon glin szkielet nalea do kobiety "Kompletny szkielet - powiedzia Ragazzoni - znaleziono w warstwie niebieskiej gliny [...]. Warstwa ta ma ponad metr gruboci i zachowaa swj nienaruszony ukad. Nie nosi adnych ladw zaburze [...]. Szkielet by najprawdopodobniej osadzony w morskim mule. Nie umieszczono go tu w pniejszym okresie, gdy wwczas byyby widoczne lady lecego powyej, tego piasku i elazawo-czerwonej gliny nazywanej ferrett". Innymi sowy, pochwek spowodowaby w warstwie niebieskiej gliny widoczne przemieszanie materiaw o rnym zabarwieniu. Jednak Ragazzoni, ktry sam by przecie geologiem, zbada, e nie doszo do adnego przemieszania materiaw. Ponadto ukad samego pokadu niebieskiej gliny nie zosta zaburzony. 144 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Ragazzoni rozway kolejny moliwy zarzut wobec swojej konkluzji, e ludzkie koci z Castenedolo pochodz z tego samego okresu, co zoe plioceskie, gdzie je odkryto. Strumienie wody mogy usun osady pokrywajce warstw niebieskiej gliny, przenikn do niej i osadzi koci czowieka w istniejcych tu zagbieniach. Nowy materia mg nastpnie przykry ludzkie szcztki. Hipoteza ta wyjaniaaby brak ladw pochwku. Tym niemniej Ragazzoni stwierdzi, e nie jest moliwe, aby skamieniaoci zostay niedawno osadzone w miejscach, gdzie je znaleziono: "Skamieniae szcztki odkryte 2 i 25 stycznia leay na gbokoci okoo 2 m. Koci znajdoway si na granicy warstwy muszli i koralu oraz lecego powyej pokadu niebieskiej gliny Byy rozproszone, jak gdyby rozrzucone wrd muszli przez fale morza. Mona, wic cakowicie wykluczy pniejsze mieszanie si bd naruszanie warstw". Ragazzoni powiedzia rwnie: "Znaleziony 16 lutego szkielet odkryto na gbokoci ponad l m, w warstwie niebieskiej gliny, ktra jak si okazuje, przykrya go w procesie powolnego osadzania si". Powolne osadzanie si gliny, zdaniem Ragazzoniego uwarstwionej, wykluczaoby hipotez, e szkielet zosta niedawno przetransportowany na miejsce odkrycia przez rwcy strumie. Wspczeni geolodzy datuj niebieskie gliny z Castenedolo na faz Astian rodkowego pliocenu, co oznaczaoby, i znalezione tu szcztki ludzkie maj okoo 3-4 mln lat. W 1883 roku profesor Giuseppe Sergi, anatom z Uniwersytetu w Rzymie, odwiedzi Ragazzoniego i osobicie zbada odkryte koci czowieka na Politechnice w Bresci. Po przeprowadzeniu odpowiednich analiz stwierdzi, e reprezentuj one cztery osoby mczyzn, kobiet i dwoje dzieci.

Sergi przyby rwnie do Castenedolo. "Udaem si tam 14 kwietnia w towarzystwie Ragazzoniego. Wykop, ktry eksplorowano w 1880 roku, wci by odsonity, a geologiczny ukad warstw wyranie widoczny" - napisa. "Jeeli jam wykopano by na pochwek, nie zostaaby ponownie wypeniona w taki sposb, aby wyglda dokadnie tak samo jak poprzednio. Glina z wyszych warstw powierzchniowych, rozpoznawalna dziki intensywnemu, czerwonemu zabarwieniu, ulegaby zmieszaniu z materiaami niszego poziomu. Tak zmian barwy i zaburzenie warstw zauwayaby nawet zwyka osoba, a tym bardziej dowiadczony geolog" - doda Sergi. Stwierdzi rwnie, e z wyjtkiem prawie kompletnego szkieletu kobiety, wikszo koci bya rozproszona wrd muszli i koralu, poniej warstwy niebieskiej gliny, jak gdyby na rwnej powierzchni ziemi. Potwierdzao to opini, i znalezione ciaa spoczy na pytkim dnie morza. Kiedy ulegy rozkadowi, ich koci zostay rozproszone wskutek dziaania wody. "Niemal cakowicie zachowany szkielet kobiety - wyjani Sergi - nie zosta odkryty w pooeniu wskazujcym na zwyky pochwek, lecz w pozycji odwrconej". Sergi by przekonany, e szkielety z Castenedolo s szcztkami ludzi yjcych w pliocenie. O negatywnych opiniach innych naukowcw powiedzia: "Tendencja, aby w oparciu o teoretyczne zaoenia odrzuca wszelkie odkrycia, ktre mog wskazywa na obecno czowieka w okresie trzeciorzdu, jest, jak sdz, naukowym uprzedzeniem. Anomalie - ludzkie szcztki szkieletowe 145 Nauki przyrodnicze powinny by pozbawione takich uprzedze". Niestety, uprzedzenia te nie zostay przezwycione do dzi. Sergi napisa rwnie: "Przy pomocy despotycznego, naukowego uprzedzenia - rnie mona to nazywa - odrzuca si kade odkrycie ludzkich szcztkw z pliocenu". Sergi nie by jedyn osob, ktra zaakceptowaa znaleziska z Castenedolo. Armand de Quatrefages, znany nam ju z przegldu narzdzi kamiennych, take uzna ich plioceskie pochodzenie. O szkielecie kobiety powiedzia w swej ksice Races Humaines: "Nie istnieje aden powany powd, aby wtpi w odkrycie pana Ragazzoniego [...] jeeli dokonaby go w zou czwartorzdowym, nikt nie podwaaby dokadnoci przeprowadzonych bada, dlatego z wyjtkiem teoretycznych, przyjtych a priori zarzutw niczego nie mona przeciwstawi temu znalezisku". W 1889 roku w Castenedolo odkryto kolejny szkielet czowieka. Wywoa on pewne wtpliwoci odnonie odkry z 1880 roku. Ragazzoni zaprosi G. Sergiego i profesora A. Issela, aby zbadali nowe znalezisko, odkryte w staroytnym pokadzie ostryg. Sergi donosi, e zarwno w jego opinii, jak i zdaniem Issela szkielet stanowi niedawn intruzj w plio-ceskich warstwach, poniewa niemal nienaruszony lea na wznak w wyomie pokadu ostryg i nosi lady grzebania ciaa. W swoim wasnym artykule Issel posun si dalej, uznajc rwnie odkrycia z 1880 roku za pozostaoci niedawnych pochwkw. W przypisie oznajmi, i Sergi zgodzi si z jego opini, e aden szkielet znaleziony w Castenedolo nie pochodzi z pliocenu. Naukowa spoeczno przyja to za rozwizanie cigncego si sporu. Jednak Sergi zaprzeczy pniej stwierdzeniom Issela. Owiadczy, i mimo pogldu o pnym pochodzeniu szkieletu z 1889 roku nigdy nie odrzuci przewiadczenia o plioceskim wieku koci znalezionych 9 lat wczeniej. Niestety w midzyczasie odrzucono ju cakowicie waciw interpretacj odkry i sam Sergi nie byt w stanie stoczy nowej bitwy, aby przywrci nalen wag wczeniejszym znaleziskom. Odkrycia z Castenedolo zaczto pomija milczeniem lub wymiewa. Klasyczny przykad niesprawiedliwej oceny ludzkich szcztkw z Castenedolo mona znale w Textbook ofEuropean Archaeology, podrczniku napisanym w 1921 roku przez

profesora R. A. S. Macalistera. Macalister przyzna, i "odkrycia z Castenedolo naley traktowa powanie, bez wzgldu na to, co o nich mylimy". Zostay, bowiem "odkryte przez kompetentnego geologa Ragazzoniego [...] i zbadane przez kompetentnego anatoma Sergiego". Mimo to Macalister nie mg zaakceptowa ich plioceskiego wieku. Stojc w obliczu niewygodnych faktw, stwierdzi: "na pewno popeniono tu jaki bd". Przecie koci cechowaa wspczesna anatomia. "Jeeli rzeczywicie naleayby do warstwy, w ktrej je znaleziono - napisa - mielibymy do czynienia z nadzwyczajnie dugim zastojem w ewolucji. 146 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka O wiele bardziej prawdopodobne jest, e biednie przeprowadzono obserwacje [...]. Akceptacja plioce-sidego wieku szkieletw z Castenedolo stworzyaby tak wiele nierozwizywalnych problemw, i nie moemy waha si czy uzna, czy te odrzuci ich autentyczno". Ponownie widzimy, jak ewolucyjne uprzedzenia zmuszaj naukowca do zanegowania znalezisk, ktre uznano by za odpowiednie, gdyby potwierdzay przyjte ju pogldy o ewolucji. Na poparcie swojej opinii, podwaajcej wszystkie odkrycia z Castenedolo, Macalister odwoa si do ustale Issela, mimo e jego raport z 1889 roku odrzuca jedynie szkielet odkryty w tym wanie roku. Mwic o wszystkich znaleziskach z Castenedolo, Macalister napisa: "Badania koci i kontekstu, w ktrym je znaleziono, przeprowadzone przez Issela z Genewy, ujawniy, i warstwy zawieray wiele morskich osadw i wszystkie stae materiay w ich obrbie, z wyjtkiem ludzkich koci, byy pokryte morskimi inkrustacjami". Wedug relacji Issela koci szkieletu odkrytego w 1889 roku byy rzeczywicie gadkie i pozbawione inkrustacji. Nie dotyczyo to jednak wczeniejszych odkry. Zarwno Ragazzoni, jak i Sergi opisywali, e znalezione koci s inkrustowane niebiesk glin pliocesk oraz fragmentami muszli i koralu. Kolejny przykad niesprawiedliwej oceny ludzkich szcztkw z Castenedolo znajdujemy w Fossil Men, gdzie Boule i Vallois napisali: "w Castenedolo na pewno [...] mamy do czynienia z mniej lub bardziej niedawnymi pochwkami". Powicili oni jednak zaledwie jeden paragraf na temat tych odkry i nie wspomnieli o nienaruszonych warstwach przykrywajcych skamieniaoci czy o rozrzuconych kociach i niekompletnym stanie zachowania niektrych szkieletw - informacjach, ktre z reguy wykluczaj hipotez o intruzyjnym pochwku. Boule i Vallois stwierdzili: "W 1889 roku odkrycie nowego szkieletu byo tematem oficjalnego raportu profesora Issela. Zaobserwowa on wwczas, e wszystkie skamieniaoci znalezione w tym osadzie, z wyjtkiem ludzkich koci, nasycone s sol". Zdaniem Boule'a i Yalloisa dotyczyo to rwnie wczeniejszych znalezisk. Jednak w raporcie z 1889 roku Issel opisa jedynie skamieniaoci odkryte w tym samym roku. W rzeczywistoci nie uy nawet sowa "sl", mwic zamiast tego o "morskich inkrustacjach", ktre wystpoway, jak wspomniano wyej, na kociach znalezionych zarwno w 1860, jaki 1880 roku. Aby zaprzeczy plioceskiemu pochodzeniu szkieletw z Castenedolo, poddano je badaniom chemicznym i radiometrycznym. wiee koci zawieraj w swoim biaku pewn ilo azotu, zmniejszajc si wraz z upywem czasu. W raporcie z 1980 roku K. R Oakley stwierdzi, i zwarto azotu w skamieniaociach z Castenedolo jest podobna do iloci tego pierwiastka w kociach odkrytych na woskich stanowiskach pnoplejstoceskich i holoceskich. Uzna wic, e szkielety z Castenedolo nie pochodz z odlegej przeszoci. Stopie zachowania azotu w koci moe jednak rni si w zalenoci od stanowiska, co powoduje, i tego typu porwnania s niepewnym wskanikiem chronologicznym, o czym ju wspominalimy Skamieniaoci z Castenedolo znaleziono zreszt w glinie - substancji, ktra zachowuje biaka zawierajce azot.

Anomalie - ludzkie szcztki szkieletowe 147 Koci cechuje rwnie tendencja do absorbowania fluoru z wd gruntowych. Ilo fluoru w znaleziskach z Castenedolo bya, zdaniem Oakleya, do wysoka jak dla skamieniaoci z nieodlegych czasw. Oakley wyjani t sprzeczno, stwierdzajc, e poziom fluoru w wodach gruntowych Castenedolo by w przeszoci znacznie wyszy. Koci z Castenedolo cechowao take nieoczekiwanie wysokie stenie uranu, co rwnie potwierdzao ich wczesne pochodzenie. Przy pomocy metody radiowglowej "C ustalono natomiast wiek niektrych skamieniaoci z Castenedolo na 958 lat. Jednak ponownie jak w przypadku odkrycia z Galley Hill, zastosowane wwczas techniki badawcze s obecnie uwaane za wtpliwe, a same koci, niszczejce w muzeum przez niemal 90 lat, zostay najprawdopodobniej zanieczyszczone wspczesnym wglem, co spowodowao zafaszowanie wynikw w postaci datowania na tak pny okres. Przypadek Castenedolo uwidacznia braki metodologii naukowej stosowanej przez paleoantropologw. Pocztkowe datowanie znalezisk z 1860 i 1880 roku na epok pliocenu wydaje si by uzasadnione. Odkrycia zostay dokonane przez dowiadczonego geologa G. Ragazzoniego, ktry uwanie zbada stratygrafi stanowiska, a poszukujc ladw intruzyjnego pochwku, nie znalaz adnych jego oznak. O znaleziskach z Castenedolo rzetelnie donosi w czasopismach naukowych. Tym niemniej koci cechowaa wspczesna budowa i dlatego spotkay si one z bardzo negatywnym przyjciem. Jak stwierdzi Macalister, "na pewno popeniono tu jaki bd". Dominujce obecnie w spoecznoci naukowej wyjanienie pocztkw czowieka jest produktem takiej postawy, jak zaprezentowa Macalister. Przez ostatnie stulecie teoria o postpujcej ewolucji ludzkiego gatunku sterowaa przyjmowaniem i odrzucaniem znalezisk prehistorycznych. Dowody z ni sprzeczne s starannie tuszowane. Kiedy czytamy wic podrczniki na temat ewolucji czowieka, moemy pomyle, e "teoria ewolucji musi by prawdziwa, skoro potwierdzaj j wszystkie odkrycia". Jednak podrcznikowe ujcie tego problemu wprowadza nas w bd, gdy to nienaruszalna wiara w ewolucj okrela, jaki materia dowodowy powinien zosta zaakceptowany i jak naley go interpretowa. Szkielet z Sa.vona, Wiochy Omwimy teraz kolejne znalezisko plioceskie, odkryte w Savona, miecie lecym na woskiej Riwierze, niemal 50 km na zachd od Genui. W latach pidziesitych ubiegego stulecia, podczas budowy kocioa, robotnicy odkryli tu ludzki szkielet. Znaleli go na dnie wykopu o gbokoci 3 metrw. Warstwa zawierajca koci miaa 3-4 min lat. 148 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka W 1867 roku w Paryu Arthur Issel przedstawi szczegy tego odkrycia czonkom Midzynarodowego Kongresu Antropologu i Archeologii Prehistorycznej. Owiadczy on, i szkielet z Savona "pochodzi z tego samego okresu, co osady, w ktrych go znaleziono". De Mortiiiet napisa jednak w 1883 roku, e warstwy plioceskie w Savona osadzone w pytkich wodach przybrzenych zawieraj pojedyncze koci ssakw ldowych, natomiast szkielet czowieka by waciwie nienaruszony. "Czy nie wiadczy to o tym - zapyta de Mortiiiet - e zamiast szcztkw ludzkich zwok pywajcych w falach plioceskiego morza mamy przed sob pniejszy pochwek o nieokrelonym wieku?". Na Midzynarodowym Kongresie Antropologii i Archeologii Prehistorycznej w Bolonii w 1871 roku Deo Gratias, duchowny, ktry by obecny przy odkrywaniu szkieletu, przedstawi relacj wskazujc, i znalezisko to nie stanowio pozostaoci pochwku intruzyjnego. Deo Gratias, student paleontologu, powiedzia: "Ciao odkryto w pozycji wyprostowanej, z ramionami wysunitymi do przodu i lekko pochylon do przodu gow, skierowan

jednoczenie w d. Cae ciao byo znacznie uniesione w stosunku do ng, co przypominao uoenie czowieka w wodzie. Czy moemy przypuszcza, e pochowano kogo w takiej pozycji? Czy przeciwnie - wskazuje to na uoenie ciaa zdanego na ask wody? Szkielet znaleziono w warstwie gliny, na krawdzi skay, jest, wic prawdopodobne, e zosta on osadzony przez wod na tej przeszkodzie". Deo Gratias stwierdzi rwnie: "Gdybymy mieli do czynienia w tym przypadku z pochwkiem, znalelibymy lady przemieszania wyszych warstw ziemi z niszymi. Wysze osady zawieraj biae piaski kwarcytowe. Rezultatem przemieszania byoby wyrane rozjanienie cile ograniczonego obszaru gliny plioceskiej, co wystarczyoby, aby naoczni wiadkowie mieli pewne wtpliwoci odnonie staroytnoci szkieletu, o ktrej zapewniali. Najwiksze i najmniejsze zagbienia ludzkich koci wypenia zwarta glina plioce-ska. Moga si w nich znale jedynie w czasach plioceskich, gdy miaa mulist konsystencj,". Deo Gratias podkreli, e glina bya teraz twarda i sucha. Szkielet znaleziono ponadto na gbokoci 3 metrw, raczej zbyt gboko dla pochwku. Skamieniaoci odkryte w Savona mona, wic wyjani w nastpujcy sposb. Jak wskazuje obecno charakterystycznych muszli, stanowisko to zostao pokryte pytkimi wodami przybrzenymi plioceskiego morza. Zwierzta zginy na ldzie, a ich pojedyncze koci zostay zabrane przez morze i wczone do morskiej formacji. Ludzkie koci, odkryte w naturalnym poczeniu, znalazy si w tej samej formacji wskutek utonicia czowieka, by moe po zatoniciu odzi, co nastpio jeszcze w czasach plioceskich. Wyjanienie to uzasadnia obecno do kompletnego szkieletu czowieka wrd rozproszonych koci zwierzcych, bez uciekania si do hipotezy o niedawnym pochwku intruzyjnym. Naley pamita, e uoenie szkieletu czci twarzow w d, z rozpostartymi koczynami przypomina raczej zwoki osoby, ktra zatona ni zostaa celowo pochowana. Anomalie - ludzkie szcztki szkieletowe 149 Krg z Monte Hermoso, Argentyna W rozdziale 5 omawialimy narzdzia kamienne i lady intencjonalnego wykorzystywania ognia odkryte w Monte Hermoso w Argentynie. Przedstawimy teraz znalezion w tym samym miejscu ko czowieka - atlas, najwysz ko krgosupa. W latach osiemdziesitych XIX wieku Santiago Pozzi, pracownik Muzeum miasta La Plta, wydoby j z wczesnoplioceskiej formacji Monte-hermosan. Przez lata nie zwracano na ni specjalnej uwagi, cho przez cay ten czas bya pokryta charakterystycznym, tawo-brzowym lessem z utworu Montehermosan, datowanego na 3-5 min lat. Dopiero po latach przechowywania koci w muzeum zaczto dokadnie j bada, lecz fakt ten nie powinien umniejsza jej wartoci. Czaszka z Gibraltaru przez wiele lat znajdowaa si w muzeum, nim uznano j za okaz nean-dertalski. Kilka koci udowych Homo erectus z Jawy przesano statkiem do Holandii w skrzyniach z innymi komi. Przez kilka dziesicioleci rwnie i one pozostaway nierozpoznane i nieskatalogowane, a mimo to dzi wymienia si je w podrcznikach obok innych akceptowanych znalezisk. Mona przytoczy wiele przypadkw uznania autentycznoci odkry w taki sam sposb, w jaki zaakceptowano" atlas z Monte Hermoso. Gdy usunito plioceski less, krg dokadnie zbadano. Florentino Ameghi-no, akceptujc plioceskie datowanie koci, przypisa j mapoksztatnemu przodkowi czowieka. W opisie znaleziska wyszczeglni cechy, ktre byy jego zdaniem prymitywne. Jednak Ale Hrdlicka przekonujco wykaza, e atlas mia w rzeczywistoci wspczesny ksztat. Mimo to, podobnie jak Ameghino, Hrdlicka sdzi, i ksztat ludzkich koci powinien by w miar cofania si w przeszo coraz bardziej prymitywny. Jeeli ko cechowaa si wspczesn budow, bez wzgldu na to, w jakiej warstwie j znaleziono, musiaa pochodzi z

nieodlegych czasw. Obecno takiego znaleziska w bardzo staroytnej warstwie zawsze moga i w rzeczywistoci musiaa by wyjaniona jako intruzja. Istnieje jednak inne moliwe wyjanienie odkrycia z Monte Hermoso: w peni ludzkie istoty yy w Argentynie ju ponad 3 mln lat temu. Tak konkluzj potwierdza fakt, e atlas nosi lady cakowitego osadzenia w materiaach pochodzcych z formacji Montehermosan. W opinii Hrdlicki naleao "z koniecznoci zapomnie" o krgu z Monte Hermoso, i tak te si stao. W przeciwnym wypadku pogld Hrdlicki o niedawnym zasiedleniu obu Ameryk opieraby si na bardzo kruchej podstawie. Wielu naukowcw nadal bdzie domaga si, aby powysze znalezisko pozostao w zapomnieniu, w jakim znalazo si z historycznej koniecznoci. Dowody potwierdzajce obecno wspczesnego gatunku czowieka 3 min temu, lub jeszcze wczeniej, w rnych miejscach Argentyny s wci niemile widziane przez oficjaln paleoantropologi. ] 50 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Szczka z Miramar, Argentyna W 1921 roku M. A. Yignati owiadczy, e w pnoplioceskiej formacji Cha-padmalalan w Miramar, w Argentynie, odkryto ludzk uchw z dwoma zbami trzonowymi. Na tym samym stanowisku znaleziono poprzednio narzdzia kamienne oraz ko ssaka z osadzonym w niej grotem strzay (por. rozdz. 5). Szczk czowieka odkry znany nam ju Lorenzo Parodi, pomocnik muzealny. E. Boman donosi, e Parodi znalaz j "osadzon w barranca, gboko w warstwach Chapadmalalan, mniej wicej na poziomie morza". Szczka miaaby, zatem 2-3 mln lat. Boman by jednak sceptyczny odnonie takiego datowania: "Gazety opublikoway pompatyczne artykuy o "najbardziej staroytnych szcztkach czowieka na wiecie, ale wszyscy, ktrzy badali zby trzonowe stwierdzili, e s one identyczne z zbami trzonowymi wspczesnych ludzi". Boman uzna, wic, e w peni ludzki charakter fragmentu szczki wiadczy o jego pnym pochodzeniu. Nie powiedzia jednak niczego, co wykluczaoby wniosek, i znalezisko z Miramar jest dowodem obecnoci czowieka na terenie Argentyny ju w epoce pliocenu. Czaszka z Calaueras, USA W Rozdziale 5 omawialimy liczne narzdzia kamienne odkryte w zotononych wirach gr Sierra Nevada w Kalifornii. W tych samych wirach, datowanych na 9-55 mln lat, znaleziono rwnie ludzkie koci. W lutym 1866 roku pan Mattison, gwny waciciel kopalni przy Bald Hill w pobliu Angels Creek w hrabstwie Calaveras, wydoby czaszk czowieka z warstwy wiru lecej na gbokoci okoo 40 m. wir ten znajdowa si w pobliu podoa skalnego, pod kilkoma oddzielnymi warstwami materiau wulkanicznego. Erupcje wulkaniczne rozpoczy si w tym regionie w epoce oligocenu, trway przez miocen i zakoczyy w pliocenie. Skoro czaszk znaleziono w pobliu podstawy sekwencji przeplatajcych si warstw wiru i lawy, wir, w ktrym j odkryto pochodzi prawdopodobnie z czasw poprzedzajcych pliocen, by moe o wiele wczeniejszych ni ta epoka. Mattison zanis czaszk panu Scribnerowi, agentowi Wells, Fargo and Co.'s Express w Angels. Pracownik Scribnera, pan Matthews, oczyci niektre in-krustacje pokrywajce wiksz cz skamieniaoci. Rozpoznajc, e jest to fragment ludzkiej czaszki, posa j dr. Jonesowi, ktry mieszka w pobliskiej wiosce Murphy's i by entuzjastycznym zbieraczem takich znalezisk. Dr Jones napisa do biura Geological Survey w San Francisco i po otrzymaniu odpowiedzi przesa tam czaszk, gdzie zbada j J. D. Whitney, wczesny geolog stanu Kalifornia. Whitney uda si natychmiast do Murphy's i Angels. Osobicie porozmawia

z Mattisonem, ktry potwierdzi relacj Jonesa. Sam zreszt znal Scribnera i Jonesa i uwaa ich za ludzi godnych zaufania. Anomalie - ludzkie szcztki szkieletowe 151 16 lipca 1866 roku Whitney zaprezentowa Kalifornijskiej Akademii Nauk raport na temat czaszki z Calaveras, zapewniajc, e znaleziono j w warstwach plioceskich. Czaszka wywoaa w USA wielk sensacj. "Prasa religijna tego kraju zaja si t spraw [...] bya jednomylna co do tego, e czaszka z Calaveras jest artem" - stwierdzi Whitney. Zauway, i tego typu teorie pojawiy si dopiero wwczas, gdy jego odkrycie nagoniono szeroko w gazetach. Domniemania o oszustwie nie byy tylko dzieem dziennikarzy, lecz rwnie naukowcw, na przykad Williama H. Holmesa ze Smithsonian Institu-tion. W czasie wizyty w hrabstwie Calaveras Holmes zebra informacje od osb znajcych Scribnera i Jonesa, ktre pozwalay przypuszcza, e czaszka zbadana przez Whitneya nie bya autentyczn skamieniaoci z trzeciorzdu. Istnieje jednak pewien problem z t hipotez - wystpuje ona w wielu wersjach. Niektrzy sdz, e to religijni grnicy podoyli czaszk, aby oszuka Whitneya bd innego grnika. Wedug kolejnej opinii Mattison odkry autentyczn czaszk, pniej jednak przekazano Whitneyowi inn skamieniao. Istnieje rwnie pogld, e to przyjaciele Mattisona z pobliskiego miasta podoyli czaszk. Sprzeczno tych wszystkich wyjanie podwaa koncepcj o dokonaniu w tym przypadku oszustwa. Po wizycie w hrabstwie Calaveras Holmes zbada znalezisko w Peabody Mu-seum w Cambridge, w stanie Massachusetts, i doszed do wniosku, e "czaszka nigdy nie bya transportowana przez trzeciorzdowy strumie wody; nigdy nie ulega w nim pkniciu; nigdy nie pochodzia ze starych wirw w kopalni Mattisona i w aden sposb nie reprezentuje trzeciorzdowego gatunku czowieka". Informacje potwierdzajce ten wniosek pochodz od osb badajcych ska macierzyst, w ktrej odkryto czaszk. Dr E W. Putnam z Harvard Uni-versity's Peabody Museum ofNational History stwierdzi, e znalezisko nie nosi adnego ladu wiru z kopalni. William J. Sinclair z University of California rwnie osobicie zbada czaszk i owiadczy, i przytwierdzony do niej materia nie jest wirem z kopalni zota. Jego zdaniem by to osad znajdywany w jaskiniach, gdzie Indianie umieszczali czasami ciaa swoich zmarych. Z drugiej strony Holmes donosi: "Dr D. H. Dali owiadczy, e przebywajc w San Francisco w 1866 roku, porwna materia przytwierdzony do czaszki z czstkami wiru z kopalni. Obie prbki byy jednakowe pod wzgldem wszystkich istotnych cech". W. O. Ayres napisa natomiast w American Naturalist w 1882 roku: "Widziaem j i zbadaem dokadnie, gdy pierwszy raz dotara do rk profesora Whitneya. Nie bya jedynie inkrustowana piaskiem i wirem. Zagbienia czaszki wypenia ten sam materia - materia szczeglnego rodzaju, ktry miaem okazj bardzo dobrze pozna". Wedug Ayresa byt to zotonony wir odkrywany w kopalniach, nie za zoe jaskiniowe z nieodlegej przeszoci. Z kolei o samym znalezisku Ayres powiedzia: "Stwierdzono, e to wspczesna czaszka, inkrustowana po kilku latach od chwili pogrzebu. Tak opinie wypowiadaj jednak osoby nie znajce tego regionu. 152 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Czstki wiru w ogle nie zachowuj si w ten sposb [...] zagbienia czaszki wypenione byy zestalonym i scementowanym piaskiem w taki sposb, w jaki mogo to nastpi jedynie wwczas, gdy by on w ppynnej postaci, a w tym stanie wiry nie znajdoway si od chwili, kiedy zostay pierwszy raz osadzone". W swoim oryginalnym opisie znaleziska Whitney stwierdzi, i czaszka z Calaveras ulega w duym stopniu fosylizacji. Potwierdza to z pewnoci jej wczesne pochodzenie, cho jak

podkreli Holmes, koci mog ulec fosylizacji nawet w cigu kilkuset czy tysica lat. Mimo to geolog George Becker donosi w 1891 roku: "Wiem, e wielu dobrych specjalistw jest w peni przekonanych, co do autentycznoci czaszki z Calaveras, a panowie Ciarence King, O. C. Marsh, F. W. Putnam i W. H. Dali zapewnili mnie - kady z osobna - i t ko znaleziono w warstwie wiru poniej lawy". Becker doda, e mwi o tym za zgod wymienionych autorytetw. Ciarence King, jak wspomniano wczeniej, by znanym geologiem, zwizanym z U. S. Geological Survey. Paleontolog O. C. Marsh peni w latach 1883-1895 funkcj prezesa National Academy of Sciences i by pionierem zbierania skamieniaoci dinozaurw. E W. Putnam z Harvard's Peabody Museum, jak widzielimy, zmieni pniej swoje zdanie, uznajc ska macierzyst czaszki za zoe jaskiniowe. Czy mona z ca pewnoci stwierdzi, i znalezisko z Calaveras stanowio jedynie przedmiot artu bd byo autentyczne? Dostpne dane s tak sprzeczne i pogmatwane, e cho czaszka moga rzeczywicie pochodzi z indiaskiej jaskini pochwkowej, wszelkie ostateczne konkluzje s niepewne. Czytelnik sam moe si zastanowi, jakie kroki naleaoby podj, aby dokona wasnej oceny prawdziwego wieku czaszki. Naley jednak pamita, i znalezisko z Calaveras nie jest odosobnionym odkryciem. W pobliskich zoach o podobnym wieku znaleziono wiele narzdzi kamiennych. Zobaczymy rwnie, e w tym samym regionie odkryto inne szcztki szkieletowe czowieka. W tym kontekcie nie mona odrzuca autentycznoci czaszki z Calaveras bez bardzo dokadnych bada. Jak powiedzia Sir Arthur Keith w 1928 roku: "Historia o czaszce z Calaveras [...] nie moe zosta pominita. To jest monstrum, ktre przeladuje studentw wczesnego czowieka [...] poddajc prbie wiar kadego specjalisty niemal do granic wytrzymaoci". Dalsze skamieniatoci czowieka ze zotononej Kalifornii, USA l stycznia 1873 roku prezes Boston Society ofNatural History przeczyta fragmenty listu dr. C. F. Winslowa na temat znalezienia ludzkich koci w Table Mountain, wzgrzu w hrabstwie Tuolumne. Szczegy tego wydarzenia przekaza naoczny wiadek, kapitan David B. Akey. Odkrycia dokonano w 1855 lub 1856 roku, okoo 10 lat wczeniej zanim J. D. Whitney donosi po raz pierwszy o synnej czaszce z Calaveras. Anomalie - ludzkie szcztki szkieletowe 153 Winslow powiedzia: "W czasie wizyty w obozie kopalnianym poznaem kapitana Davida B. Akeya, poprzednio dowdc i oficera kalifornijskiej, ochotniczej kompanii wojskowej, znanego dobrze wielu szanowanym osobom w tym stanie. W trakcie naszej rozmowy dowiedziaem si, e w latach 1855-1856 pracowa on z innymi grnikami przy wykopywaniu korytarzy w Table Moun-tain na terenie harbstwa Tuolumne. Byo to na gbokoci ponad 60 m od czoa zbocza, w trakcie poszukiwania pokadu zota. Wedug jego relacji w sztolni biegncej w gb wzgrza, w odlegoci okoo 15 m od miejsca, gdzie sam pracowa i na tym samym poziomie, grnicy, ktrych zna osobicie, cho teraz nie pamita ich nazwisk, znaleli i wydobyli kompletny szkielet czowieka. Akey nie widzia koci w miejscu odkrycia, lecz oglda je po przeniesieniu z korytarza do ssiedniej komory. Wszystkie koci szkieletu przenieli sami grnicy i umiecili je w skrzyni. Zdaniem obecnych tam osb szkielet by doskonale zachowany, poniewa lea w dryfcie. Akey nie wie co stao si z komi, lecz moe zarczy o autentycznoci tego odkrycia i zapewni, e by to doskonale zachowany szkielet czowieka. Jedynie czaszka ulega pkniciu na prawej skroni, gdzie znajdowa si may otwr, jak gdyby cz czaszki odpada, lecz Akey nie moe stwierdzi czy pknicie to nastpio przed wydobyciem koci, czy byo spowodowane przez grnikw [...]; jego zdaniem szkielet znaleziono na gbokoci ponad 60 m i okoo 55-60 m od pocztku czy te czoowej strony sztolni. Koci byy wilgotne, odkryto je wrd wiru tu przy podou skalnym, a z korytarza wypywaa woda. W pobliu szkieletu leao skamieniae drzewo

sosnowe o dugoci okoo 18-24 m i rednicy okoo 60-90 cm przy pniu. Akey poszed do sztolni z grnikami, ktrzy wskazali mu miejsce dokonania odkrycia. Zobaczy tam drzewo i pobra z niego prbki. Nie przypomina sobie nazwy tego korytarza, lecz pamita, e byo to ponad 400 m na wschd od sztolni Rough and Ready, naprzeciw Turner's Flat, kolejnego dobrze znanego miejsca. Nie moe rwnie okreli pci szkieletu, twierdzi natomiast, e by on redniego rozmiaru, a koci, gdy je znaleziono, znajdoway si w naturalnym poczeniu". wir lecy tu powyej podoa skalnego Tuolumne Table Mountain, gdzie znaleziono szkielet, datowany jest na 33-55 mln lat. O ile szkielet nie znalaz si w warstwie wiru w pniejszym okresie, a nie ma jakichkolwiek dowodw wskazujcych na jego intruzj, naley datowa go tak samo. Dr Winslow nie znalaz koci szkieletu, ktre widzia Akey. Zebra jednak inne skamieniaoci i przesa je do muzew we wschodnich USA. Fragment czaszki, okrelony przez dr. J. Wymana, czoowego specjalisty w zakresie budowy czaszek, jako ludzki, Winslow wysa do Museum of Natural History Society of Boston. Skamieniao t opisano nastpujco: "Miejsce odkrycia: szyb w Table Mountain; gboko okoo 55 m; zotonony dryft; materia w postaci zaokrglonych kamieni; obok rumowisko mastodonta; warstwy lece powyej o bazaltowej zwartoci i twardoci. Data odkrycia: lipiec 1857. Znalezisko przekazane Wielebnemu C. F. Winslowowi przez Wielmonego Paula K. Hubbsa, sierpie 1857". 154 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Kolejny, opisany podobnie, fragment tej samej czaszki zosta przesany do Museum of the Philadelphia Academy of Na-tural Sciences. Po uzyskaniu informacji o tym odkryciu J. D. Whitney rozpocz wasne badania. Dowiedzia si, e Hubbs jest dobrze znanym mieszkacem Yallejo w Kalifornii i byym kuratorem stanowym. Whitney otrzyma od niego szczegowy, pisemny opis odkrycia, ktre miao miejsce w szyb Valentine, na poudnie od Shwa's Flat. Whitney owiadczy: "Zasadnicze fakty s nastpujce: szyb Valentine bieg pionowo i by wyoony deskami do samego szczytu. Nic nie mogo wic zsun si do niego z powierzchni ziemi podczas prac podziemnych, przeprowadzanych wycznie w korycie wiru, gdy szyb obniono. Nie ma adnych wtpliwoci, i znalezisko to, jak zapewnia pan Hubbs, pochodzio z dryftu w korycie lecym pod Table Mountain". Fragment czaszki odkryto w poziomym korytarzu kopalni (dryfcie) prowadzcym do gwnego, pionowego szybu, na gbokoci okoo 55 m. Hubbs stwierdzi, e "widzia fragment czaszki tu po tym, gdy wycignito go z rynny, do ktrej zosta przerzucony opat". Do koci przylega charakterystyczny wir zotonony William E. Sinclair uzna, i sztolnie innych kopalni przecinay korytarze kopalni Valentine. Fragment czaszki mg w ten sposb dosta si gboko pod powierzchni ziemi. Jednak nawet sam Sinclair przyzna, e odwiedzajc ten teren w 1902 roku nie by w stanie znale starego szybu Valentine. Nie mia, wic adnego dowodu na potwierdzenie swojej hipotezy Jego zarzut stanowi jedynie nieuzasadnion i spekulatywn prb podwaenia autentycznoci odkrycia, ktremu sprzeciwia si w oparciu o teoretyczne zaoenia. wiry zawierajce fragment czaszki leay na gbokoci okoo 55 m, pod pokryw lawy Table Mountain, datowanej na 9 min lat. Najstarsze warstwy wirw poniej lawy maj 55 min lat. Odkryty fragment czaszki mg, zatem mie od 9 do 55 min lat. W tej samej kopalni znaleziono take kamienny modzierz. Podczas badania kolekcji artefaktw kamiennych dr. Pereza Snella J. D. Whitney zauway ludzk szczk. Podobnie jak narzdzia pochodzia ona ze zotononych wirw lecych pod pokryw lawy Tuolumne Table Mountain. Miaa niemal 14 cm szerokoci, co odpowiada rozmiarom ludzkiej uchwy. Whitney zauway, e wszystkie skamieniaoci czowieka

odkryte na obszarze kopal zota, w tym powysze znalezisko, posiaday wspczesn budow. wiry, z ktrych pochodzia szczka, jak ju wspominalimy, datowane s na 9-55 min lat. Whitney donosi rwnie o kilku odkryciach z hrabstwa Placer. Przedstawi zwaszcza sprawozdanie na temat koci czowieka znalezionych w sztolni Missouri: "W tym korytarzu, pod warstw lawy odkryto dwie koci [...], ktre dr Fagan okreli jako ludzkie. Jedn opisano jako ko nogi; o charakterze drugiej nie pamitano. Powysze informacje zdoby pan Goodyear od pana Samuela Bowmana, o ktrego inteligencji i prawdomwnoci otrzymaem pozytywn opini od jego bliskiego przyjaciela. Dr Fagan by w tym czasie jednym z najbardziej znanych lekarzy tego regionu". Anomalie - ludzkie szcztki szkieletowe 155 Zgodnie z informacjami dostarczonymi przez California Division of Mines and Geology osady zawierajce wspomniane koci maj ponad 8,7 min lat. W 1853 roku lekarz dr H. H. Boyce odkry ludzkie koci w Ciay Hill w hrabstwie El Dorado. W 1870 roku dr Boyce napisa do Whitneya, ktry prosi o informacje na ten temat: "Wykupiem udzia w dziace na tym wzgrzu, poniewa prosperowaa wystarczajco dobrze i jej dalsze funkcjonowanie byo gwarantowane. Wraz z wacicielem obnialimy szyb, aby nadal pracowa. Wanie w trakcie obniania szybu odkrylimy koci, o jakich Pan mwi. Ciay Hill jest jednym ze wzniesie tworzcych dzia wodny midzy Placervil-le, Creek i Big Canon. Pokrywa je warstwa bazaltowej lawy o gruboci niemal 2,5 m. Poniej znajduje si pasmo piasku, wiru i gliny o miszoci okoo 9 m [...]. To w tej glinie natrafilimy na koci. Podczas oprniania cebrzyka zobaczyem fragmenty materiau, ktre przy bliszym badaniu okazay si by kawakami koci. W trakcie dalszych poszukiwa znalazem opatk, obojczyk oraz fragmenty pierwszego, drugiego i trzeciego ebra prawej strony ludzkiego szkieletu. Byy mocno poczone ze sob, ale pod wpywem powietrza zaczty si rozpada. Nie dokonalimy wicej odkry". Wedug Whitneya Boyce "stwierdzi, i nie ma adnego bdu w ocenie charakteru koci, a on sam przeszed specjalny kurs anatomii czowieka". William J. Sinclair uporczywie i wszelkimi sposobami prbowa podway powysze odkrycie. Owiadczy, e nie jest w stanie zlokalizowa warstwy gliny, poniewa zbocze wzgrza zostao pokryte skalnym rumowiskiem. Nastpnie doda: "Wywoano wraenie [...] i znaleziony przez dr. Boyce'a szkielet lea na gbokoci ponad 10 m w nienaruszonych warstwach, pod niemal 2,5 metrowym pokadem tak zwanego bazaltu. Jednak w przekazanym licie nie ma niczego, co wskazywaoby, e by to odcinek przechodzcy przez pogbiany szyb Boyce'a". Z powodu niejasnoci odnonie dokadnego pooenia szybu, Sinclair stwierdzi ostatecznie: "Szkielet mg zosta znaleziony w takim miejscu i na takiej gbokoci w warstwie gliny, i naleaoby rozway moliwo niedawno dokonanego pochwku". Wtpliwoci Sinclaira s uzasadnione. Rwnie naszym zdaniem, istniej powody, by wtpi w staroytno szcztkw szkieletowych z Ciay Hill. Mimo to, obecno tak duego rumowiska skalnego, ktre nie pozwolio Sinclairowi dosta si do warstwy gliny u podna wzgrza, przemawia raczej przeciw ni za moliwoci pogrzebania ciaa w gb pokadu gliny ze zbocza wzgrza w nieodlegej przeszoci. Ponadto, jeeli mamy w tym przypadku do czynienia z pozostaociami niedawnego pochwku, naley zwrci uwag na fakt, e znaleziono bardzo mao koci. W ten sposb dochodzimy do koca naszego przegldu ludzkich szcztkw ze zotononych wirw Kalifornii. Mimo niedoskonaoci dostpnych danych jedno nie podlega dyskusji koci czowieka znaleziono w trzeciorzdowych wirach datowanych a na eocen. Pozostaje kwesti otwart sposb, w jaki si tam znalazy.

756 Zakazana archeologia - ukryta historia cztowieka Relacje o odkryciach s czasami niejasne i nieprzekonujce, tym niemniej wskazuj na co wicej ni tylko arty grnikw czy niedawne pochwki intruzyjne dokonywane przez Indian. Obecno w tych samych formacjach geologicznych wielu narzdzi kamiennych o niewtpliwie intencjonalnym charakterze nadaje dodatkowej wiarygodnoci powyszym znaleziskom kostnym. W przemwieniu wygoszonym w sierpniu 1879 roku do czonkw Amerykaskiego Towarzystwa Postpu Nauki O. C. Marsh, prezes towarzystwa i jeden z czoowych paleontologw USA, powiedzia o czowieku z trzeciorzdu: "Dowody przedstawione na ten temat przez profesora J. D. Whitneya w jego ostatniej pracy Aurif. Gravels of Sierra Nevada - s tak niezbite, a jego dokadna i skrupulatna metoda bada tak dobrze znana, i przedstawione przez niego wnioski trudno odrzuca [...]. Obecnie znane fakty wskazuj, e amerykaskie formacje geologiczne, ktre zawieraj szcztki i wyroby czowieka, maj tyle samo lat, co warstwy plioceside w Europie. Istnienie ludzi w okresie trzeciorzdu wydaje si teraz cakowicie udowodnione". Niezwykle wczesne znaleziska z Europy Kolejne dowody istnienia czowieka we wczesnym i rodkowym trzeciorzdzie pochodz z Europy. Wedug Gabriela de Mortiiieta, M. Quiquerez donosi o odkryciu ludzkiego szkieletu w pnoeoceskich glinach elazistych w Delemont w Szwajcarii. Odnoszc si do tego znaleziska, de Mortiiiet stwierdzi jedynie, i naley podejrzliwie traktowa odkrycia ludzkich szkieletw, ktrych koci znajduj si w naturalnym poczeniu. Powiedzia rwnie, e trzeba ostronie ocenia podobnie kompletny szkielet znaleziony przez Gar-rigou w mioceskich warstwach w Midi de France. By moe jednak odkryte szkielety naleay do osobnikw pochowanych w eocenie lub mcenie. Pozostaoci pochwkw nie musz koniecznie pochodzi z nieodlegych, w kontekcie naszych rozwaa, czasw. Bardzo niefortunny w tym przypadku jest brak dalszych informacji o takich znaleziskach. Znajdujemy o nich jedynie krtk wzmiank u autora skonnego do ich odrzucenia. Nie zostay one ani udokumentowane, ani zbadane i szybko o nich zapominano, poniewa wydaway si wtpliwe naukowcom pokroju de Mortiiieta. Ile takich odkry dokonano? Tego nigdy si nie dowiemy Z drugiej strony znaleziska, ktre pasuj do akceptowanych powszechnie teorii, s gruntownie badane, obszernie relacjonowane i bezpiecznie umieszczane niczym relikwie w muzeach. Wyjtkowe anomalie Jak widzielimy, zdaniem niektrych uczonych gatunek przejciowy midzy staroytnymi mapami czekoksztatnymi a ludmi istnia nawet w mcenie i eocenie. Kilku miaych mylicieli wysuno wrcz pogld, e yy wwczas w peni ludzkie istoty Jednak teraz mamy zamiar przenie si do jeszcze bardziej odlegych czasw. Anomalie - ludzkie szcztki szkieletowe 157 Skoro wikszo naukowcw miaa problem z uznaniem istnienia czowieka w trzeciorzdzie, moemy sobie tylko wyobrazi, jak trudne byoby dla nich powane rozwaanie przypadkw omwionych poniej. My sami nie chcielimy pocztkowo wspomina o tych znaleziskach, poniewa wydaj si bardzo niewiarygodne. Mona by jednak wtedy powiedzie, e omawiamy tylko te odkrycia, ktre wiadcz o tym, w co ju wierzymy Selekcjonowanie argumentw nie byoby waciwym podejciem do problemu. W grudniu 1862 roku w czasopimie The Geologist ukazaa si krtka, ale intrygujca relacja: "W hrabstwie Macoupin w stanie Illinois [USA] znaleziono niedawno koci czowieka w pokadzie wgla lecym na gbokoci niemal 30 m i przykrytym ponad 60-centymetrow warstw upku skalnego [...]. W chwili odkrycia koci byy pokryte skorup czy te warstw

twardej, lnicej substancji, czarnej jak sam wgiel, lecz gdy j zeskrobano, okazay si biae i naturalne". Wgiel, w ktrym znaleziono powyszy szkielet, ma 286-320 min lat. Nasze ostatnie przykady znalezisk-anomalii z czasw poprzedzajcych okres trzeciorzdu nie s ludzkimi skamieniaociami, lecz skamieniaymi ladami stp przypominajcymi odciski stp wspczesnych ludzi. Profesor W. G. Burroughs, dyrektor Wydziau Geologii w Berea College w Berrea, w stanie Kentucky w USA, donosi w 1938 roku: "Na pocztku grnego karbo-nu (epoki wgla) istoty, ktre chodziy na dwch tylnych nogach i posiaday niemal ludzkie stopy, zostawiy swoje lady na piasku play w hrabstwie Rock-castle w Kentucky. By to te okres znany jako epoka gadw. Zwierzta poruszay si wwczas na czterech nogach, czy te rzadziej przemieszczay si skaczc, a ich stopy nie byy podobne do stp czowieka. Jednak w Rockcastle, Jackson i kilku innych hrabstwach Kentucky, jak rwnie od Pensylwanii po Missouri wcznie, yy wtedy stworzenia, ktre chodziy na dwch tylnych nogach i posiaday stopy przypominajce stopy istot ludzkich. Piszcy te sowa udowodni istnienie tych stworze w Kentucky. Przy wsppracy z dr. C. W. Gilmorem, kustoszem Dziau Paleontologii Krgowcw w Smithsonian Institution, wykazano, e podobne istoty yy w Pensylwanii i Missouri". Grny karbon (faza Pennsylwanian) rozpocz si okoo 320 min lat temu. Uwaa si, i pierwsze zwierzta zdolne do chodzenia w wyprostowanej postawie ciaa, Pseudosuchian thecodonts, pojawiy si okoo 210 min lat temu. Te jaszczurkoksztatne istoty, potrafice biega na tylnych nogach, nie zostawiyby, co prawda adnych ladw ogona, gdy nosiy go wysoko, lecz ich stopy w ogle nie przypominay stp czowieka. Byy raczej podobne do koczyn ptakw. Naukowcy twierdz z reguy, i pierwsze istoty mapoksztatne pojawiy si dopiero okoo 37 min lat temu, a jakiekolwiek odciski stp opisywane przez Burroughsa mogyby pochodzi, co najwyej sprzed 4 mln lat. Burroughs powiedzia: "Kady lad stopy ma pi palcw i wyrany uk. Palce s rozdzielone jak u czowieka, ktry nigdy nie nosi butw [...]. 258 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Stopa wygina si do tyu, do pity przypominajc ludzk pit. Podobne wygicie mona zaobserwowa u czowieka". David L. Bushnell, etnolog ze Smithsonian Institution, wyjani, e lady wyrzebili Indianie. Wykluczajc t hipotez, Burroughs zbada je pod mikroskopem i zauway: "Z powodu nacisku stp tych istot ziarna piasku w obrbie ladw s bardziej zbite ni na skale tu poza nimi [...]. Przylegy do wielu ladw piaskowiec uleg wypchniciu ku grze z powodu wilgotnego, lunego piasku rozepchnitego wok stopy, gdy ugrzza w ziemi". Burroughs doszed w ten sposb do wniosku, i niemal ludzkie odciski stp zostay utworzone poprzez cinicie mikkiego, wilgotnego piasku, zanim przeksztaci si on w ska okoo 300 min lat temu. Obserwacje te potwierdzili inni badacze. Wedug Kent Previette, Burroughs poradzi si rwnie rzebiarza. Previette napisaa w 1953 roku: "Rzebiarz stwierdzi, e wykonanie dekoracji rzebiarskiej w tego rodzaju piaskowcu nie mogo by moliwe bez pozostawienia znakw pomocniczych. Powikszone zdjcia mikrofotograficzne i powikszone fotografie podczerwone nie zdoay ujawni adnych ladw rzebienia czy cicia". Sam Burroughs przesta nagle twierdzi, i odciski pozostawili ludzie. Jego relacja wywouje jednak silne wraenie, e byy to rzeczywicie lady czowieka. Kiedy zapytano go o te znaleziska, Burroughs powiedzia: "Wygldaj na ludzkie to czyni je szczeglnie interesujcymi". Uczeni reprezentujcy oficjaln nauk zareagowali niczym prorocy na sugesti, i te odciski stp pozostawili ludzie. Geolog Albert G. Ingalls powiedzia w 1940 roku na amach Scientific American: "Jeeli czowiek czy nawet jego mapi przodek bd nawet wczesny

ssak, przodek tej mapiej istoty, y ju w karbonie w jakimkolwiek ksztacie, caa geologia tak bardzo myliaby si, i kady geolog powinien zrezygnowa ze swojej posady i zosta kierowc ciarwki. Z tego wzgldu, przynajmniej teraz, nauka odrzuca atrakcyjne wyjanienie, e te tajemnicze odciski w mule karbosidm s ladami stp czowieka". Zdaniem Ingallsa odciski pozostawi nieznany jeszcze rodzaj gada. Jednak obecnie naukowcy nie przyjmuj tej teorii powanie. Podobnie jak karboski czowiek, dwunone gady karboskie o ludzkich rozmiarach rwnie nie pasuj do przyjtego schematu ewolucji - siej spustoszenie w pogldach na temat wczesnych gadw, wymagajc duej liczby ewolucyjnych stadiw rozwojowych, o ktrych nic nie wiemy. Ingalls napisa: "Tak czy inaczej, dopki dwa plus dwa nie jest siedem i dopki nie okae si, e Sumerowie posiadali samoloty oraz radio, suchajc Amos and Andy, nauka wie, i tych odciskw nie pozostawi aden czowiek yjcy w karbonie". W 1983 roku Moscozu News przedstawio krtk, ale intrygujc relacj o odkryciu ladu ludzkiej stopy obok olbrzymiego, trzypalczastego odcisku dinozaura w skale jurajskiej, datowanej na 150 mln lat. Znaleziono go w Turkmenii, ktra stanowia wwczas poudniowowschodni cz ZSRR. Anomalie - ludzkie szcztki szkieletowe 159 Profesor Amannijazow, korespondencyjny czonek Akademii Nauk Turkmeskiej SSR, stwierdzi, e cho lad przypomina odcisk ludzkiej stopy, nie ma adnego ostatecznego dowodu, i pozostawi go czowiek. Powysze znalezisko nie wzbudzio, wic duego zainteresowania wrd uczonych. Takiego lekcewaenia naley jednak oczekiwa, gdy informacje na ten temat przekae si spoecznoci naukowej obwarowanej nienaruszalnymi teoriami. Znamy jedynie kilka przypadkw znalezisk stanowicych tak niezwyke anomalie. Biorc jednak pod uwag fakt, e o wielu tego rodzaju odkryciach prawdopodobnie nikt nie pisze, mona si tylko zastanawia, ile rzeczywicie ich dokonano. Cz II Odkrycia uznawane za potwierdzenie teorii ewolucji Rozdzia 8 "Czowiek jurajski" U schyku XIX wieku wpywowa cz naukowej spoecznoci zaczynaa akceptowa istnienie wspczesnego gatunku czowieka w pliocenie i mcenie, a by moe nawet wczeniej. Antropolog Frank Spencer powiedzia w 1984 roku: "Na podstawie gromadzonych znalezisk kostnych wydawao si, e w peni ludzki szkielet istnia daleko w przeszoci. Ten pozorny fakt doprowadzi wielu badaczy albo do porzucenia, albo do zmodyfikowania swoich pogldw odnonie ewolucji czowieka. By wrd nich Alfred Russel Wallace (1823-1913)". Wallace dzieli z Darwinem wtpliw zasug sformuowania teorii ewolucji. Zdaniem samego Darwina Wallace dopuszcza si najgorszego rodzaju herezji. Jednak Spencer zauway, i krytyka teorii ewolucji ze strony Wallace'a "stracia troch ze swojej mocy, jak rwnie kilku swych zwolennikw, kiedy zaczy kry informacje o odkryciu na Jawie niezwykej skamieniaoci hominida". Biorc pod uwag szokujcy sposb, w jaki wykorzystano znaleziska "czowieka jawajskiego" do odrzucenia i ukrycia dowodw wskazujcych na bardzo staroytne pochodzenie wspczesnego gatunku czowieka, dokonamy teraz przegldu ich historii. Eugene Dubois i pitekantrop

Za jawajsk wsi Trinil droga koczy si na wysokim brzegu grujcym nad rzek Solo. To tutaj znajduje si may, kamienny monument oznaczony strzak, ktra wskazuje piaskow ska na przeciwlegym brzegu take t tajemnicz, niemieck inskrypcj: "E e. 175m ONO 1891/93". Mwi ona, e w latach 1891-1893,175 metrw na poudniowy-wschd od tego miejsca znaleziono Pithe-canthropus erectus. Jego odkrywc by Eugene Dubois. Dubois urodzi si w 1858 roku w Eijsden w Holandii, na rok przed opublikowaniem O powstawaniu gatunkw Darwina. Chocia by synem arliwych, holenderskich katolikw, fascynowaa go idea ewolucji, zwaszcza w odniesieniu do pocztkw czowieka. W 1886 roku, po skoczeniu medycyny i przyrodoznawstwa na Uniwersytecie w Amsterdamie, Dubois zosta wykadowc anatomii w Royal Normal School. Rozdzia 8 - "Czowiek jawajski" U schyku XIX wieku wpywowa cz naukowej spoecznoci zaczynaa akceptowa istnienie wspczesnego gatunku czowieka w pliocenie i mcenie, a by moe nawet wczeniej. Antropolog Frank Spencer powiedzia w 1984 roku: "Na podstawie gromadzonych znalezisk kostnych wydawao si, e w peni ludzki szkielet istnia daleko w przeszoci. Ten pozorny fakt doprowadzi wielu badaczy albo do porzucenia, albo do zmodyfikowania swoich pogldw odnonie ewolucji czowieka. By wrd nich Alfred Russel Wallace (1823-1913)". Wallace dzieli z Darwinem wtpliw zasug sformuowania teorii ewolucji. Zdaniem samego Darwina Wallace dopuszcza si najgorszego rodzaju herezji. Jednak Spencer zauway, i krytyka teorii ewolucji ze strony Wallace'a "stracia troch ze swojej mocy, jak rwnie kilku swych zwolennikw, kiedy zaczy kry informacje o odkryciu na Jawie niezwykej skamieniaoci hominida". Biorc pod uwag szokujcy sposb, w jaki wykorzystano znaleziska "czowieka jawajskiego" do odrzucenia i ukrycia dowodw wskazujcych na bardzo staroytne pochodzenie wspczesnego gatunku czowieka, dokonamy teraz przegldu ich historii. Eugene Dubois i pitekantrop Zajawajsk wsi Trinil droga koczy si na wysokim brzegu grujcym nad rzek Solo. To tutaj znajduje si may, kamienny monument oznaczony strzak, ktra wskazuje piaskow jam na przeciwlegym brzegu. Pomnik ten nosi take tajemnicz, niemieck inskrypcj: "E e. 175 m ONO 1891/93". Mwi ona, e w latach 1891-1893,175 metrw na poudniowy-wschd od tego miejsca znaleziono Pithe-canthropus erectus. Jego odkrywc by Eugene Dubois. Dubois urodzi si w 1858 roku w Eijsden w Holandii, na rok przed opublikowaniem O powstawaniu gatunkw Darwina. Chocia by synem arliwych, holenderskich katolikw, fascynowaa go idea ewolucji, zwaszcza w odniesieniu do pocztkw czowieka. W 1886 roku, po skoczeniu medycyny i przyrodoznawstwa na Uniwersytecie w Amsterdamie, Dubois zosta wykadowc anatomii w Royal Normal School. 164 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Jednak jego prawdziw mioci pozostaa ewolucja. Wiedzia, e przeciwnicy Darwina wskazywali cigle na niemal cakowity brak skamieniaoci potwierdzajcych ewolucj ludzkiego gatunku. Ilustracja 8. l. Sklepienie czaszki Pithecanthropus Zbada dokadnie najwaniejsze znaleziska, jakie byy wwczas dostpne koci neandertalczykw Wie-erectus odkryte w 1891 roku na Jawie przez Eugene wielu naukowcw (wrd nich Thomas Huxley) uwaaa, i s one zbyt bliskie wspczesnemu gatunkowi czowieka, aby stanowi formy przejciowe midzy staroytnymi mapami

czekoksztatnymi a wspczesnymi ludmi. Niemiecki naukowiec Ernst Haeckel przepowiedzia jednak, e koci prawdziwego brakujcego ogniwa zostan w kocu odkryte. Haeckel zamwi nawet obraz istoty, ktr nazwa Pithecanthropus (od greckich sw pitheko -mapa i anthropos - czowiek). Pod wpywem wizji Haeckela Dubois postanowi odkry szcztki tego mapoluda. Pamitajc o sugestii Darwina, e przodkowie czowieka yli na "ciepym, zalesionym obszarze", Dubois by przekonany, i pitekantrop zostanie odkryty w Afryce lub Wschodnich Indiach. Poniewa o wiele atwiej mg dotrze do Wschodnich Indii, znajdujcych si wwczas pod rzdami holenderskimi, zdecydowa si uda w ten rejon i tam zacz swoje poszukiwania. Zgosi si najpierw do prywatnych dobroczycw i rzdu, proszc o sfinansowanie naukowej ekspedycji, lecz mu odmwiono. Przyj wwczas posad lekarza wojskowego w armii holenderskiej na Sumatrze. Nie zwaajc na przyjaci, ktrzy zwtpili w jego rozsdek, zrezygnowa z wygodnej posady wykadowcy i w grudniu 1887 roku wraz z mod on popyn statkiem S. S. Princess Amalie do Wschodnich Indii. W 1888 roku Dubois zosta przydzielony do maego, wojskowego szpitala w gbi Sumatry W wolnym czasie, dziki wasnym funduszom, bada jaskinie wyspy Znalaz szcztki nosoroca i sonia oraz zb orangutana, lecz adnych skamieniaoci hominida. W 1890 roku, po ataku malarii, Dubois zosta przeniesiony do rezerwy i oddelegowany z Sumatry na Jaw, gdzie klimat by nieco bardziej suchy i zdrowszy Na poudniowowschodnim wybrzeu Jawy, w Tulungagung zaoy z on gospodarstwo. W czasie suchej pory 1891 roku Dubois przeprowadzi wykopaliska na brzegu rzeki Solo w rodkowej Jawie, w pobliu wioski Trinil. Jego pracownicy wydobyli wiele skamieniaych koci zwierzcych. We wrzeniu tego roku odkryli szczeglnie interesujce znalezisko - zb osobnika nalecego do rzdu naczelnych. By to najwyraniej trzeci grny zb trzonowy z prawej strony szczki, czyli zb mdroci. "Czowiek jawajski" 165 Sdzc, e pochodzi on ze szcztkw wymarego, olbrzymiego szympansa, Dubois nakaza swoim pracownikom skoncentrowa prace wok miejsca, gdzie go znaleziono. W padzierniku odkryli oni okaz, ktry wydawa si by pancerzem wia morskiego. Ilustracja 8.2. Ko udowa znaleziona przez Eugenie Dubois w Trini na Jawie Dubois pithecanthropus erectus. Jednak, gdy Dubois zbada znalezisko, zobaczy, i jest to w rzeczywistoci grna cz czaszki (ii. 8.1). Bya mocno skamieniaa i miaa taki sam kolor, co gleba wulkaniczna, z ktrej j wydobyto. Cechowaa si przede wszystkim du, wystajc krawdzi nad oczodoami. Ten element budowy skoni Dubois do wniosku, e znaleziona czaszka naleaa do mapy czekoksztatnej. Pocztek pory deszczowej zakoczy rok prac wykopaliskowych. W raporcie opublikowanym w rzdowym biuletynie grniczym Dubois ani sowem nie wspomnia, i jego skamieniaoci naleay do istoty przejciowej midzy ludmi a staroytnymi mapami czekoksztatnymi. W sierpniu 1892 roku Dubois powrci do Trinil i wrd koci jeleni, nosorocw, hien, krokodyli, wi, tygrysw i wymarych soni znalaz skamienia ko udow (il. 8.2), przypominajc ko udow czowieka. Odkry j prawie 14 m od miejsca, gdzie wykopano sklepienie czaszki i zb trzonowy. Wkrtce znaleziono kolejny zb trzonowy, tym razem okoo 3 m od miejsca odkrycia czaszki. Zdaniem Dubois wszystkie te znaleziska - zby trzonowe, sklepienie czaszki i ko udowa - naleay do tego samego zwierzcia, ktrego wci uwaa za wymarego, olbrzymiego szympansa.

W 1963 roku Richard Carrington napisa w swej ksice A Million Years o f Ma: "Dubois by najpierw skonny uwaa sklepienie czaszki i zby za koci szympansa, mimo i nie ma adnych dowodw istnienia tej mapy lub jakiegokolwiek jej przodka w Azji. Jednak po namyle i wymianie listw ze wspaniaym Emstem Haeckelem, profesorem zoologii na Uniwersytecie w Jenie, owiadczy, e szcztki te naleay do istoty, ktra wydawaa si idealnie pasowa do roli brakujcego ogniwa". Nie znalelimy adnej korespondencji midzy Dubois a Haeckelem, lecz jeli w wyniku dalszych bada udaoby siej ujawni, powikszyoby to znacznie nasz wiedz o okolicznociach towarzyszcych narodzinom Pithecanthropus erectus. Oczywicie zarwno Haeckel, jak i Dubois byli bardzo emocjonalnie i intelektualnie zaangaowani w poszukiwania szcztkw istoty przejciowej. Po otrzymaniu od Dubois informacji o odkryciu Haeckel przesa mu telegraficznie wiadomo: "Od wynalazcy pitekantropa do jego szczliwego odkrywcy!" Dopiero w 1894 roku Dubois opublikowa peny raport na temat wynikw swoich bada. Napisa w nim: "Pitekantropjest przejciow form, ktra zgodnie z teori ewolucji musiaa istnie midzy ludmi a antropoidami". 166 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Powinnimy jednak zauway, e Pithecanthropus erectus sam przeszed ewolucj w umyle Dubois od skamieniaego szympansa do przejciowego antropoida. Jakie inne czynniki, poza wpywem Haeckela, skoniy, do wysunicia wniosku, e znalezione koci s szcztkami przejciowego gatunku midzy staroytnymi mapami czekoksztatnymi a wspczesnymi ludmi? Dubois wykaza, e pojemno puszki mzgowej pitekantropa waha si od 800 do 1000 cm3. Objto mzgu wspczesnych map czekoksztatnych wynosi rednio 500 cm3, a ludzi - przecitnie 1400 cm3. W ten sposb pojemno czaszki z Trinil znajdowaa si w poowie midzy tymi wartociami. Zdaniem Dubois oznaczao to ewolucyjny zwizek. Opierajc si jednak na logice, musimy przyzna, i mog istnie gatunki o rnych rozmiarach mzgu, ktre nie podlegaj ewolucyjnej progresji od istot cechujcych si mniejszym mzgiem do form o wikszym mzgu. Ponadto, w plejstocenie wiele gatunkw ssakw posiadao znacznie wiksze rozmiary ni ich wspczeni przedstawiciele. Czaszka pitekantropa moga, wic nalee do wyjtkowo duego, rodkowoplejstoceskiego gibbona, posiadajcego wiksz czaszk ni gibbony yjce wspczenie. Antropolodzy wci rutynowo opisuj ewolucyjny rozwj czaszek hominidw, powikszajcych si wraz z upywem czasu, od wczesnoplejstoceskich austra-lopitekw (pierwszy okaz tego rodzaju odkryto w 1924 roku), poprzez rodko-woplejstoceskiego "czowieka jawajskiego" (znanego obecnie jako Homo erectus) do pnoplejstoceskiego Homo sapiens sapiens. Jednak ta ewolucyjna sekwencja jest zachowana jedynie wwczas, gdy wyeliminujemy czaszki, ktre j przerywaj. Na przykad czaszka z Castenedolo, omawiana w rozdziale 7 jest starsza od czaszki "czowieka jawajskiego", a mimo to jej puszka mzgowa posiada wiksz pojemno. W rzeczywistoci, pod wzgldem rozmiarw i morfologii naleaa ona do w peni wspczesnego gatunku czowieka. Wystarczy jeden taki wyjtek, aby uniewani wszystkie dzisiejsze pogldy na temat ewolucji istot ludzkich. Dubois zaobserwowa, e cho niektre cechy czaszki z Trinil - takie jak wystajce way nadoczodoowe - zdecydowanie przypominaj budow czaszek map czekoksztatnych, ko udowa cechuje si niemal ludzk morfologi, co oznaczao wyprostowan postaw ciaa u pitekantropa i determinowao nazw gatunku erectus. Naley jednak pamita, i ko udow znaleziono okoo 14 m od miejsca, gdzie odkryto czaszk, w warstwie zawierajcej setki innych koci zwierzcych. Okolicznoci te podwaaj przypisanie obu znalezisk - koci udowej i czaszki - tej samej istocie czy nawet temu samemu gatunkowi.

Kiedy relacje Dubois zaczy dociera do Europy, stay si przedmiotem duego zainteresowania. Haeckel by oczywicie wrd tych, ktrzy czcili pitekantropa jako niezbity dowd ewolucji czowieka. "Sytuacja w tej wielkiej bitwie o prawd zmienia si teraz radykalnie dziki odkryciu, przez Eugene Dubois, skamieniaego Pithecanthropus erectus" ogosi triumfujcy Haeckel. "Dubois dostarczy nam koci mapoluda, o ktrym ju wczeniej mwiem. "Czowiek jamajski" 167 To wydarzenie jest dla antropologii waniejsze ni dla fizyki bardzo gone odkrycie promieni rentgenowskich" - doda. W tych stwierdzeniach czu niemal religijny ton proroctwa i spenienia si przepowiedni. Jednak w yciu Haeckela by epizod, o jakim warto wspomnie. Aby potwierdzi teori ewolucji, niezgodnie z prawd przedstawi on pewne materiay dotyczce fizjologu zwierzt. Sd akademicki Uniwersytetu w Jenie uzna go winnym sfaszowania rysunkw embrionw zwierzt w celu udowodnienia osobistego pogldu na temat powstawania gatunkw. W 1895 roku Dubois powrci do Europy, by pokaza swojego pitekantropa, jak mia nadziej, podziwiajcej i popierajcej go naukowej widowni. Tu po przyjedzie zaprezentowa odkryte szcztki i raporty o przeprowadzonych badaniach na III Midzynarodowym Kongresie Zoologii w Leyden w Holandii. Cho niektrzy obecni tam naukowcy, podobnie jak Haeckel, uznali przedstawione odkrycia za znaleziska staroytnego mapoluda, cz uczonych stwierdzia, e s to jedynie pozostaoci mapy czekoksztatnej, a jeszcze inni badacze w ogle odrzucili pogld, i koci naleay do tego samego osobnika. Dubois pokaza swoje cenne znaleziska w Paryu, Londynie i Berlinie. W grudniu 1895 roku specjalici z caego wiata zgromadzili si w siedzibie Berliskiego Towarzystwa Antropologu, Etnologii i Prehistorii, aby oceni odkryte przez Dubois szcztki pitekantropa. Prezes towarzystwa dr Virchow odmwi przewodniczenia spotkaniu. W wywoujcej spory dyskusji szwajcarski anatom Kollman stwierdzi, e koci naleay do czekoksztatnej mapy. Zdaniem samego Yirchowa ko udowa cechowaa si w peni ludzk budow. Z kolei o czaszce Virchow powiedzia: "Midzy dolnym sklepieniem a grn krawdzi oczodow posiada ona gboki szew, ktry nie wystpuje u czowieka, lecz u map czekoksztatnych. Czaszka musiaa, wic nalee do jednej z tych map. Moim zdaniem, by to w rzeczywistoci olbrzymi gibon. Ko udowa nie ma, zatem najmniejszego zwizku z czaszk". Ta opinia uderzajco kontrastowaa z pogldem Haeckela i innych naukowcw, ktrzy nadal sdzili, e "czowiek jawajski" by autentycznym przodkiem ludzkiego gatunku. Ekspedycja Selenki Aby rozwiza niektre wtpliwoci dotyczce szcztkw pitekantropa i ich odkrycia, Emil Selenka, profesor zoologu na Uniwersytecie w Monachium, przygotowa odpowiednio wyposaon ekspedycj na Jaw. Zmar jednak, nim do niej doszo. Profesor Lenore Selenka przeja starania ma i w latach 1907-1908 przeprowadzia w Trinil prace wykopaliskowe, zatrudniajc 75 pracownikw, ktrzy mieli poszukiwa dalszych szcztkw Pithecanthropus erectus. Ogem zesp geologw i paleontologw Selenki przysa do Europy 43 skrzynie ze skamieniaociami, lecz nie zawieray one ani jednego fragmentu pitekantropa. Odkryto natomiast lady ludzkiej obecnoci - rozupane koci zwierzce, wgiel drzewny i zaoenia palenisk. Znaleziska te skoniy Lenore Selenk do wniosku, e wspczesny gatunek czowieka i "czowiek jawajski" istnieli w tym samym czasie, co burzyo, i nadal burzy, ewolucyjn interpretacj szcztkw odkrytych przez Dubois.

168 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Ponadto, w 1924 roku George Grant MacCurdy, profesor antropologii w Yale, napisa w swojej ksice Human Ogins: "W trakcie wyprawy Selenki w latach 1907-1908 [...] zabezpieczono zb, ktry zdaniem Walkoffa nalea do czowieka. To trzeci zb trzonowy z koryta lecego w pobliu strumienia i ze starszych (plioceskich) osadw ni te, w ktrych znaleziono Pithecanthro-pus erectus". Dubois -wycofuje si z bitwy Tymczasem status mapoluda Dubois wci wywoywa kontrowersje. Dokonujc przegldu opinii na temat pitekantropa, berliski zoolog Wilhelm Dames zebra pogldy kilkunastu naukowcw: trzech stwierdzio, i pitekantrop by czekoksztatn map, piciu uznao go za czowieka, szeciu widziao w nim mapoluda, kolejnych szeciu owiadczyo, e by on brakujcym ogniwem, a jeszcze dwch innych zaakceptowao go jako poczenie midzy brakujcym ogniwem i ludmi. Cho wielu uczonych nadal miao wtpliwoci, inni idc za Haeckelem, obwoywali "czowieka jawajskiego" niezbitym dowodem teorii Darwina. Niektrzy badacze wykorzystywali go do podwaenia odkry wiadczcych o obecnoci ludzi w okresie trzeciorzdu. Jak widzielimy w rozdziale 5 W. H. Holmes odrzuci narzdzia kamienne z trzeciorzdowych, zotononych wirw Kalifornii, poniewa "oznaczayby one, e ludzko jest przynajmniej o poow starsza od Pithecanthropus erectus Dubois, ktrego mona uwaa za jedyn pocztkow form ludzkiej istoty". W pewnym momencie Dubois cakowicie rozczarowa si niejednoznacznym przyjciem pitekantropa przez spoeczno naukow i przesta pokazywa odkryte na Jawie szcztki. Wedug niektrych rde trzyma je przez jaki czas pod podog swojego domu. Bez wzgldu jednak na to, gdzie si znajdoway, pozostaway w ukryciu okoo 25 lat, a do 1932 roku. W okresie, gdy Dubois nie dziaa aktywnie na polu nauki, jego pitekantrop nadal wywoywa spory Taka sytuacja miaa miejsce i pniej. Marcelin Boule, dyrektor Instytutu Paleontologii Czowieka w Paryu, donosi, e warstwa, w ktrej jak mwiono, odkryto sklepienie czaszki i ko udow Pithecanthropus erectus, zawieraa wiele skamieniaych koci ryb, gadw i ssakw. Podobne informacje podawali inni naukowcy, dlaczego zatem mielibymy przypisywa te dwa znaleziska temu samemu osobnikowi czy nawet temu samemu gatunkowi? Boule wyrazi zblion opini do pogldu Virchowa. Jego zdaniem ko udowa bya identyczna z koci udow wspczesnego czowieka, natomiast sklepienie czaszki przypominao czaszk czekoksztatnej mapy, by moe duego gibona. W 1941 roku dr F. Weidenreich, dyrektor Kenozoicznego Laboratorium Badawczego w pekiskim Union Medical College, rwnie stwierdzi, e przypisywanie tych dwch znalezisk temu samemu osobnikowi jest nieuzasadnione. "Czowiek jawajski" 169 Take w jego opinii znaleziona przez Dubois ko udowa przypominaa ko udow wspczesnego czowieka. Weidenreich zwrci ponadto uwag na fakt, e jej pierwotne pooenie w warstwach nie byo jednoznacznie ustalone. Aby okreli czy czaszka i ko udowa pitekantropa pochodz z tego samego okresu co rodkowoplejstoceska fauna Tnil, wspczeni naukowcy zbadali szcztki tego hominida przy pomocy chemicznych metod datowania, lecz rezultaty tych analiz nie byy rozstrzygajce. Dalsze koci udowe Spnione doniesienie o odkryciu na Jawie kolejnych koci udowych pitekantropa dodatkowo skomplikowao problem. W 1932 roku dr Bernsen i Eugene Dubois odkryli trzy koci udowe w skrzyni ze skamieniaymi komi ssakw, przechowywanej w Muzeum miasta Leiden w Holandii. Skrzynia ta zawieraa znaleziska wykopane w 1900 roku przez asystenta Dubois,

pana Krielego. Kriele mia je znale w tych samych osadach w Trinil, na lewym brzegu rzeki Solo, ktre dostarczyy pierwszych szcztkw "czowieka jawajskiego". Dr Bernsen zmar wkrtce, nie przekazujc dalszych informacji o szczegach tego muzealnego odkrycia. Dubois przyzna, i nie by obecny w chwili, gdy Kriele wykopywa koci udowe. Nie zna, wic dokadnego miejsca ich odkrycia w wykopie o 75 metrach dugoci i 6-14 metrach szerokoci. Zgodnie ze standardowymi zasadami prowadzenia bada paleontologicznych brak danych na ten temat zmniejsza znacznie warto znaleziskjako wszelkiego rodzaju dowodu. Mimo to, naukowcy przypisali pniej znalezione przez Krielego koci udowe konkretnej warstwie, nie wspominajc o wtpliwych okolicznociach ich odkrycia w skrzyniach ze skamieniaociami ponad 30 lat po tym, jak zostay wydobyte z ziemi. Obok tych trzech koci w Muzeum miasta Leiden znaleziono dwie kolejne, tym razem fragmentarycznie zachowane koci udowe. Odkrycie koci udowych pitekantropa w holenderskim muzeum ma powane konsekwencje dla interpretacji czaszki i koci udowej tego hominida, znalezionych przez Dubois w latach dziewidziesitych ubiegego stulecia. Sklepienie czaszki, podobne do czaszki mapy czekoksztatnej, i ko udow, przypominajc ko udow czowieka, odkryto w duej odlegoci od siebie, lecz mimo to Dubois przypisa je tej samej istocie. Stwierdzi, e koci nie znajdoway si w jednym miejscu, poniewa ciao pitekantropa zostao rozczonkowane przez krokodyla. Jeeli jednak wemiemy pod uwag kolejne, niemal ludzkie koci udowe, powyszy argument straci sporo ze swojej siy Gdzie znajdoway si, bowiem pozostae czaszki? Czy ich budowa przypominaa czaszk map czekoksztatnych, podobnie jak znalezione sklepienie czaszki? W jaki sposb interpretowa odkryt czaszk? Czy rzeczywicie pasuje ona do koci udowej znalezionej w odlegoci okoo 14 m? By moe naley do jednej z koci udowych, jakie odkryto pniej lub moe do koci udowej cakowicie innego typu? 170 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Czy koci udowe z Trinil nale do wspczesnego gatunku czowieka? W 1973 roku M. H. Day i T. I. Molleson stwierdzili: "bezporednie obserwacje, badania radiologiczne [rentgenowskie] i mikroskopowe koci udowych z Trinil wskazuj na ich znaczne podobiestwo do koci udowych wspczesnych ludzi". Dodali rwnie, i koci udowe Homo erectus z Chin i Afryki s podobne do siebie, lecz odmienne od koci udowych z Trinil. W 1984 roku Richard Leakey wraz z innymi naukowcami odkry w Kenii prawie kompletny szkielet Homo erectus. Badajc koci ng, stwierdzono, e koci udowe znalezionego osobnika rni si znacznie od ludzkich koci udowych. O odkryciach jawajskich uczeni pracujcy w Kenii powiedzieli: "Z Trinil w Indonezji znanych jest kilka fragmentarycznie zachowanych koci udowych i jedna caa, cho cechujca si zmianami patologicznymi. Mimo i to znaleziska z Trinil doprowadziy do powstania nazwy gatunku [Pithecanth-ropus erectus], istniej wtpliwoci, czy naleay one do Homo erectus, przy czym ostatnio wrd wspczesnych badaczy panuje zgoda, e prawdopodobnie tak nie byo". Twierdz, wic oni, i koci udowe z Trinil nie naleay do Homo erectus, lecz do wspczesnego Homo sapiens. Jakie znaczenie maj te doniesienia? Koci udowe z Jawy s tradycyjnie uznawane za dowd istnienia mapoluda (Pithecanthropus erectus, nazywanego dzi Homo erectus) okoo 800 000 lat temu, w rodkowym plejstocenie. Wydaje si, e teraz moemy zaakceptowa je jako wiadectwo istnienia w tym czasie wspczesnego gatunku czowieka. W opinii niektrych naukowcw koci udowe z Trinil zsuny si z wyszych warstw. Jeeli jednak uznamy t hipotez za suszn, podobnie moemy ocenia znalezion czaszk. Taka

konkluzja podwayaby cakowicie autentyczno pierwotnego odkrycia "czowieka jawajskiego", rozgaszanego dugo jako niezbity dowd ewolucji ludzkiego gatunku. Pod koniec swojego ycia Eugene Dubois uzna faktycznie, i sklepienie czaszki jego "ukochanego" pitekantropa naleao do duego gibona - mapy czekoksztatnej, ktra wedug koncepcji ewolucyjnych nie jest blisko powizana z ludmi. Tym niemniej, sceptyczna dotychczas spoeczno naukowa nie miaa zamiaru poegna si z "czowiekiem jawajskim", gdy do tego czasu zosta on ju na stae umieszczony w gronie przodkw wspczesnego Homo sapiens. Nowe pogldy Dubois na temat pitekantropa odrzucono jako kaprysy ktliwego, starego czowieka. Uczeni pragnli, co najwyej usun resztki wtpliwoci odnonie charakteru i autentycznoci "czowieka jawajskiego". Mieli nadziej, e ugruntuje to pozycj teorii Darwina, ktrej najbardziej naganianym i kontrowersyjnym aspektem bya ewolucja ludzkiego gatunku. Zwiedzajc muzea na caym wiecie, wci mona znale modele sklepienia czaszki i koci udowej z Trinil opisane jako skamieniaoci tego samego rodkowoplejstoceskiego osobnika Homo erectus. "Czowiek jamajski" 171 W 1984 roku w Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku zorganizowano gono reklamowan wystaw Przodkowie. Zebrano na niej pochodzce z caego wiata, najwaniejsze skamieniaoci dotyczce teorii ewolucji czowieka, wcznie ze specjalnie wystawionymi na pokaz odlewami sklepienia czaszki i koci udowej z Trinil. Szczka z Heidelbergu Drugim, obok szcztkw pitekantropa odkrytych przez Dubois, znaleziskiem zwizanym z hipotez o ewolucji ludzkiego gatunku bya szczka z Heidelbergu. 21 Padziernika 1907 roku Daniel Hartmann, robotnik pracujcy przy wyrobisku piasku w Mauer, niedaleko Heidelbergu w Niemczech, znalaz du ko szczki na dnie wykopu o gbokoci prawie 25 m. Pracujcy tu robotnicy zwracali uwag na pojawiajce si szcztki kostne i odkryli wczeniej wiele skamieniaoci nie nalecych do rodzaju Homo. Przekazali je Wydziaowi Geologu na pobliskim Uniwersytecie w Heidelbergu. Odkryt szczk (ii. 8.3) dostarczyli J. Ruschowi, wacicielowi wyrobiska, ktry przesa wiadomo dr. Ottonowi Schoetensackowi: "Przez 20 dugich lat szuka Pan ladu "wczesnego czowieka" na moim wyrobisku [...] wczoraj znalelimy go. Na dnie wykopu odkryto jego uchw, zachowan w dobrym stanie". Profesor Schoetensack nazwa now istot Homo heidelbergensis, datujc j w oparciu o towarzyszce skamieniaoci na interglacja Gunz-Mindel. W 1972 roku David Pibeam stwierdzi, e szczka z Heidelbergu "pochodzi z okresu zlodowacenia Mindel i ma 250 000450 000 lat". Niemiecki antropolog Johannes Ranke, przeciwnik teorii ewolucji, napisa w latach dwudziestych, i uchwa z Heidelbergu naleaa raczej do przedstawiciela Homo sapiens ni jego mapoksztatnego przodka. Nawet dzi szczka z Heidelbergu pozostaje do pewnego stopnia morfologiczn tajemnic. Masywna uchwa i wyrany brak brody s charakterystycznymi cechami Homo erectus, jednak niektrzy wspczeni aborygeni australijscy rwnie posiadaj masywn uchw, a ich broda jest o wiele mniej rozwinita. Wedug Franka E. Poiriera zby w szczce z Heidelbergu s blisze pod wzgldem rozmiarw zbom wspczesnego Homo sapiens ni azjatyckiego Homo erectus ("czowieka jawajskiego" i "czowieka pekiskiego"). T. W. Phenice z Michigan State University napisaa w 1972 roku: "niemal pod kadym wzgldem zby te w zdumiewajcy sposb przypominaj zby wspczesnego czowieka, wczajc w to ich wielko i typy zakocze".

Ilustracja 8.3. Tzw. szczka z Heidelbergu, odkryta w 1907 roku w Mauer w pobliu Heidelbergu, w Niemczech.. 172 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Wspczesne opinie potwierdzaj, zatem pogld Rankego, ktry napisa w 1922 roku: "Maj one typowo ludzk budow". Kolejn skamieniaoci przypisywan Homo erectus jest fragment koci potylicznej z Vertesszollos, stanowiska rodkowoplejstocesidego na Wgrzech. Morfologia tego znaleziska jest jeszcze bardziej intrygujca ni szczki z Heidelbergu. David Pibeam napisa w 1972 roku: "Ko potyliczna z Vertesszollos nie przypomina koci potylicznej Homo erectus, czy nawet archaicznego Homo sapiens, lecz najwczeniejszego Homo sapiens sapiens. Takie formy datowane s w innych miejscach, na co najwyej 100 000 lat". Pibeam uwaa, i znalezisko z Vertesszollos ma w przyblieniu tyle samo lat, co szczka z Heidelbergu, czyli 250 000-400 000. Jeeli ko potyliczna z Vertesszollos rzeczywicie przypomina ko potyliczn czowieka, potwierdza autentyczno datowanych podobnie ludzkich szcztkw szkieletowych, jakie odkryto w Anglii - w Ipswich i Galley Hill (por. rozdz. 7). Wracajc jeszcze do problemu szczki z Heidelbergu, naley zwrci uwag na fakt, e okolicznoci jej odkrycia byy, mwic skromnie, mniej ni doskonae. Jeeli na tym samym wyrobisku piasku robotnik znalazby szczk czowieka, znalezisko to podlegaoby bezlitosnej krytyce i wydatowano by je na nieodlegy okres. Naukowcy nie byli przecie obecni w chwili, gdy w Mauer dokonywano odkrycia. Poniewa jednak szczka z Heidelbergu mieci si, cho niedoskonale, w granicach ewolucyjnych oczekiwa, potraktowano j ulgowo. Szcztki "cztowieka jamajskiego" odkryte przez von Koenigswalda. W 1929 roku znaleziono kolejnego domniemanego przodka ludzkiego gatunku, tym razem w Chinach. Ostatecznie naukowcy mieli poczy "czowieka z Jawy", "czowieka z Heidelbergu" i "czowieka z Pekinu" jako przykady Homo erectus - bezporedniego przodka Homo sapiens. Jednak pocztkowo wsplne cechy oraz ewolucyjny status indonezyjskich, chiskich i niemieckich skamieniaoci nie byy oczywiste i paleoantropolodzy uwaali, i szczeglnie konieczne jest wyjanienie statusu "czowieka jawajskiego". W 1930 roku Gustav Heinrich Raiph von Koenigswald z Geological Survey of the Netherlands East Indies zosta wysany na Jaw. W swej ksice Me-eting Prehistorie Ma von Koenigswald napisa: "Mimo odkrycia czowieka pekiskiego" nadal konieczne byo odnalezienie dalszych szcztkw pitekan-tropa, ktre byyby wystarczajco kompletne, aby udowodni ludzki charakter tej spornej istoty". Von Koenigswald przyby na Jaw w styczniu 1931 roku. W sierpniu tego samego roku jeden z jego wsppracownikw znalaz skamieniaoci homini-da w Ngandong nad rzek Solo. Von Koenigswald sklasyfikowa te znaleziska jakojawajsk odmian neandertalczykw, powsta pniej ni pitekantrop. Stopniowo historia o przodkach ludzkiego gatunku na Jawie zdawaa si wyjania. Tym niemniej naleao przeprowadzi dalsze badania. "Czowiek jamajski" 173 W 1934 roku von Koenigswald uda si, do Sangiran, lecego rwnie nad rzek Solo na zachd od Trinil. Zabra ze sob kilku Jawajczykw, w tym specjalnie przeszkolonego do zbierania skamieniaoci Atm, ktry w czasie prac wykopaliskowych suy mu take jako kucharz i pracz. Von Koenigswald napisa: "W kampong zapanowaa wielka rado z powodu naszego przybycia. Ludzie zgromadzili wszystkie szczki i zby, jakie mogli tylko utrzyma w rkach,

i zaproponowali nam ich sprzeda. Nawet kobiety i dziewczta, na og takie skromne, bray w tym udzia". Kiedy wemiemy pod uwag, e wikszo odkry przypisanych von Koenigswaldowi dokonali w rzeczywistoci jawajscy wieniacy bd wynajci specjalnie do zbierania skamieniaoci Jawajczycy, ktrym pacono za kady dostarczony fragment, wywouje to pewien niepokj. Pod koniec 1935 roku, w trakcie wiatowego kryzysu ekonomicznego, von Koenigswald dosta wypowiedzenie z Geological Survey na Jawie. Nie zniechcony tym faktem, nadal zatrudnia w Sangiran Atm i innych Jawajczykw. Finansowa ich prac dziki dotacjom ony i swoich wsppracownikw na Jawie. W tym okresie odkryto skamienia, praw poow grnej szczki dorosego pitekantropa. Badajc wiele raportw von Koenigswalda, nie udao nam si znale dokadnego opisu okolicznoci odkrycia tego okazu. W 1975 roku brytyjski badacz K. R Oakley oraz jego wsppracownicy stwierdzili, e skamieniao t odkryli w 1936 roku Jawajczycy zatrudnieni przez von Koenigswalda. Mieli j znale na powierzchni odsonitych osadw nadjeziornych, na wschd od Kalijoso, w centralnej czci Jawy. Skoro, wic szczk odkryto na powierzchni ziemi, jej dokadny wiek jest niepewny Antropolodzy mog wyjania, i znaleziony fragment szczki posiada cechy Homo erectus, jak obecnie nazywa si Pithecanthropus erectus, i dlatego musia zosta osadzony w ziemi przynajmniej kilkaset tysicy lat temu, mimo odkrycia go na powierzchni. Czy mona jednak wykluczy istnienie rzadkiego gatunku hominida, o podobnych cechach fizycznych co Homo erectus, w geo-logicznie niedawnych czasach bd nawet wspczenie? Jeeli uznamy, e jest to moliwe, nie bdziemy mogli automatycznie datowa danej koci, opierajc si jedynie na jej cechach fizycznych. W rozdziale 11 przedstawiamy dowody wskazujce na to, i istota taka jak Homo erectus ya cakiem niedawno i moe istnie nawet obecnie. W trakcie tego trudnego roku 1936, kiedy odkryto omawian powyej szczk, bezrobotny von Koenigswald przyj nadzwyczajnego gocia - Pierre'a Teilharda de Chardina, ktrego sam zaprosi, aby zbada jego jawajskie odkrycia. Teilhard de Chardin, wiatowej sawy archeolog i duchowny jezuicki, pracowa w Pekinie (obecnie Beijing), gdzie uczestniczy w wykopaliskach "czowieka pekiskiego" na stanowisku w Czukutien (obecnie Zhoukoudian). Podczas swojej wizyty na Jawie Teilhard de Chardin poradzi von Koenigswaldowi, by skontaktowa si z Johnem C. Merriamem, prezesem Carnegie Institution. Von Koenigswald napisa do Merriama, informujc go, e jest bliski dokonania wanych, nowych odkry pitekantropa. 174 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Merriam odpowiedzia pozytywnie na jego list, zapraszajc von Koenigswalda do wzicia udziau w sponsorowanym przez Carnegie Institution Sympozjum Wczesnego Czowieka, jakie miao odby si w marcu 1937 roku w Filadelfii. Von Koenigswald skorzysta z zaproszenia i w trakcie tego spotkania pozna wielu wybitnych naukowcw pracujcych na polu prehistorii czowieka. Jednym z gwnych celw sympozjum byo utworzenie komitetu wykonawczego zajmujcego si finansowaniem bada paleoantropologicznych z ramienia Carnegie Institution. Zuboay von Koenigswald zosta nagle badaczem wsppracujcym ze znan instytucj, ktra przyznaa mu due rodku finansowe. Rola Carnegie Institution Biorc pod uwag rol, jak odegray prywatne fundacje w finansowaniu bada nad ewolucj ludzkiego gatunku, naleaoby w tym momencie rozway motywy dziaania tych fundacji i ich pracownikw. Carnegie Institution i John C. Merriam stanowi doskonay materia do przeprowadzenia takiej analizy W rozdziale 10 omwimy natomiast rol Fundacji Rockefelera w finansowaniu wykopalisk "czowieka pekiskiego".

Carnegie Institution zaoono w styczniu 1902 roku w Waszyngtonie, a jego statut, zaaprobowany po korekcie przez kongres organizacji, zacz obowizywa dwa lata pniej. Na czele tej instytucji sta 24-osobowy zarzd z komitetem wykonawczym obradujcym przez cay rok. Fundacj podzielono na 12 wydziaw, ktre zajmoway si badaniami naukowymi, w tym ewolucj eksperymentaln. Zaoono rwnie obserwatorium astronomiczne, gdzie przeprowadzono pierwsze systematyczne badania, prowadzce do sformuowania pogldu, e yjemy w rozszerzajcym si wszechwiecie. W ten sposb Carnegie Institution bya aktywnie zaangaowana w badania nad teori ewolucji i ide wielkiego wybuchu - dwoma koncepcjami stanowicymi trzon naukowej, kosmologicznej wizji wiata, ktra zastpia wczeniejsze kosmologie, inspirowane religijnie. Znaczcy jest fakt, e Andrew Carnegie i inne podobne mu osoby przeniosy dziaalno dobroczynn - skierowan tradycyjnie w stron dobra spoecznego, religii, opieki zdrowotnej, edukacji - w sfer bada naukowych, do laboratoriw i obserwatoriw. Nauka, a take jej sposb widzenia wiata, wcznie z teori ewolucji, miaa zaj dominujc pozycj w spoeczestwie, zwaszcza w wiadomoci jego najbogatszych i najbardziej wpywowych przedstawicieli, z ktrych wielu postrzegao j jako najwiksz nadziej na postp ludzkoci. John C. Merriam, prezes Carnegie Institution, uwaa, i nauka "w duym stopniu przyczynia si do stworzenia podstawowych koncepcji filozoficznych i wierze". Jego poparcie dla ekspedycji von Koenigswalda, zorganizowanej w poszukiwaniu skamieniaoci na Jawie, naley postrzega w tym wanie kontekcie. Fundacja tego typu, co Carnegie Institution miaa odpowiednie rodki, aby wykorzystywa nauk do wpywania na filozofi i wiar ludzi, poprzez selektywne finansowanie bada i publikowanie ich wynikw. "Czowiek jawajski" 175 "Liczba zagadnie, jakie mona bada jest nieskoczona - napisa Merriam - Jednak zawsze naley rozway, ktre zagadnienia w danym momencie mog najbardziej wspomc nauk dla dobra ludzkoci". Problem ewolucji czowieka spenia to wymaganie. "Spdziwszy znaczn cz ycia na dogbnych badaniach historii ywych organizmw - powiedzia Merriam - doszedem do gbokiego przekonania, i ewolucja, czyli prawo cigego wzrostu i rozwoju, stanowi jedn z najbardziej istotnych prawd wszelkiej wiedzy". Z wyksztacenia paleontolog, Merriam by take chrzecijaninem. Jego chrzecijastwo zdecydowanie ustpio jednak miejsca nauce. "Mj pierwszy kontakt z nauk - wspomina w przemwieniu z 1931 roku - nastpi wwczas, gdy chodziem jeszcze do szkoy redniej. Pewnego dnia przyszedem ze szkoy, by opowiedzie matce o tym, jak nauczyciel mwi nam przez 15 minut, e dni stworzenia opisane w Genezis byy dugimi okresami stwarzania wiata, a nie dobami trwajcymi 24 godziny. Rozmawiaem z matk - bya szkock prezbiteriank - i wsplnie uznalimy, i to zupena herezja. Ale ziarno zostao zasiane. Przez nastpne dziesiciolecia wycofywaem si z tej opinii. Teraz zdaj sobie spraw, e elementy nauki, jeli chodzi o stworzenie, zawieraj czysty i niezmieniony zapis tego, czego dokona Stwrca". Odsuwajc na bok relacj pism witych na temat stworzenia, Merriam zdoa przeksztaci dar-winowsk ewolucj w pewnego rodzaju religi. W 1924 roku w przemwieniu konwokacyjnym na George Washington University powiedzia o ewolucji: "Nic nie jest tak wyranie niezbdne dla naszego ycia w duchowym sensie jak to, co powoduje, e patrzymy z nadziej na cigy wzrost czy te rozwj gatunkw". Merriam sdzi, i nauka pozwoli ludziom przej bosk rol w kierowaniu tym rozwojem. "Badania s rodkiem, dziki ktremu czowiek bdzie wiadomie bra udzia w swojej dalszej ewolucji - stwierdzi Merriam w 1925 roku w przemwieniu do czonkw zarzdu Carnegie Institution - Sdz, e jeli miaby on wybr midzy dalsz ewolucj, kierowan przez jak odleg Istot sterujc nim bez jego udziau lub mgby wybra sytuacj, w

ktrej ta zewntrzna sia ustaliaby prawa i pozwolia mu ich uywa, powiedziaby: Wol wzi na siebie troch odpowiedzialnoci za to wszystko". "Zgodnie ze staroytn histori - mwi dalej Merriam - czowiek zosta wypdzony z Ogrodu Rajskiego, by nie wiedzia zbyt duo. Zosta wygnany, aby mg sta si panem samego siebie. Przy wschodniej bramie umieszczono poncy miecz i nakazano czowiekowi pracowa, uprawia ziemi, a do czasu, kiedy bdzie mg pozna warto swojej siy Teraz uczy si ora pola, ksztatujc swe ycie w zgodzie z prawami natury. W pewnej odlegej epoce moe zostanie napisana ksika, ktra opowie o tym, e czowiek doszed do etapu, kiedy wrci do Ogrodu i przy wschodniej bramie pochwyci poncy miecz -miecz symbolizujcy wadz - aby nie go jak pochodni prowadzc do drzewa ycia". 176 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Zdobycie poncego miecza i marsz do wadzy nad drzewem ycia? Naleaoby si tylko zastanowi, czy w Raju byoby wystarczajco duo miejsca zarwno dla Boga, jak i buczucznego, wielkiego czowieka nauki, takiego jak Merriam. Z powrotem na Jaw Wyposaony w rodki finansowe przez Carnegie Institution, von Koenigswald powrci na Jaw w czerwcu 1937 roku. Tu po przybyciu wynaj setki Jawaj-czykw i wysa ich w teren, by za wszelk cen znaleli dalsze skamieniaoci pitekantropa. Tak te si stao. Jednak w wikszoci byy to fragmenty szczk i czaszek, ktre pochodziy ze sabo okrelonych miejsc lecych na powierzchni ziemi w pobliu Sangiran. Z tego wzgldu trudno okreli ich wiek. W trakcie dokonywania wikszoci odkry w Sangiran von Koenigswald pozostawa w Bandung, okoo 320 km od Sangiran. Jedynie czasami, po otrzymaniu odpowiedniej wiadomoci, udawa si na miejsce danego odkrycia. Pod koniec 1937 roku jeden zjawajskich pracownikw von Koenigswalda, Atma, przesa mu ko skroniow, nalec najwyraniej do grubej, skamieniaej czaszki hominida. Przekaza rwnie informacj, e znaleziono j w Sangiran, w pobliu rzeki Kali Tjemoro - w miejscu, gdzie rzeka przecina piaskowiec formacji Kabuh. Von Koenigswald wsiad do nocnego pocigu i przyby na miejsce odkrycia nastpnego ranka: "Zmobilizowalimy tylu Jawajczykw, ilu byo mona - powiedzia - Przywiozem ze sob ko, ktr mi przysano i pokazaem wszystkim. Obiecaem po 10 centw za kady nastpny kawaek czaszki. To byo duo pienidzy Za zwyky zb pacilimy tylko p lub jednego centa. Utrzymywalimy tak nisk cen, poniewa musielimy paci gotwk za kade znalezisko. Gdy jaki Jawajczyk znalaz na przykad trzy zby, nie szuka dalszych, dopki ich nie sprzeda. Z tego powodu musielimy kupi olbrzymi mas pknitych, bezwartociowych szcztkw zbw i wyrzuci je w Bandung -jeeli zostawilibymy je w Sangiran, Jawajczycy ponownie oferowaliby je nam na sprzeda". Umotywowani w ten sposb pracownicy szybko znaleli podane fragmenty czaszki. Von Koenigswald wspomina pniej: "Na brzegach maej rzeki, niemal suchej o tej porze roku, leay fragmenty czaszki, wymyte z piaskowcw i upkw, ktre zawieray faun cechujc Trinil. Z ca gromad podnieconych Jawajczykw wdrapalimy si na stok, zbierajc po drodze kady kawaek koci, jaki moglimy dostrzec. Obiecaem wczeniej po 10 centw za kady fragment nalecy do tej czaszki. Nie doceniem jednak zdolnoci moich ciemnoskrych pracownikw do robienia duych interesw(r). Rezultat by przeraajcy! Za moimi plecami amali wiksze fragmenty na kawaki, by zwikszy liczb okazw do sprzeday! [...]. Zebralimy okoo 40 fragmentw, z ktrych 30 naleao do czaszki [...].

Utworzyy dobrze rozpoznawalne, niemal kompletne sklepienie czaszki pitekantropa. Teraz, w kocu, znalelimy go!". "Czowiek jawajski" 177 Skd von Koenigswald wiedzia, e fragmenty znalezione na powierzchni wzgrza naleay rzeczywicie, jak twierdzi, do rodkowoplejstoceskiej formacji Kabuh? By moe Jawajczycy znaleli czaszk w innym miejscu, rozbili j, jeden kawaek przesali von Koenigswaldowi, a reszt rozrzucili na brzegach Kali Tjemoro. Von Koenigswald zrekonstruowa czaszk na podstawie 30 znalezionych fragmentw. Nazwa j pitekantrop II i przesa wstpny raport Dubois. Jego czaszka bya o wiele bardziej kompletna ni oryginalne sklepienie czaszki znalezione przez Dubois w Trinil. Von Koenigswald sdzi, e Dubois zrekonstruowa czaszk pitekantropa ze zbyt niskim czoem. Uwaa, i fragmenty, ktre odnalaz pozwalay na bardziej "ludzk" interpretacj. Dubois przyzna w midzyczasie, e jego oryginalny Pithecanthropus erec-tus by jedynie wymar map czekoksztatn i nie zgodzi si z rekonstrukcj von Koenigswalda. Oskary go publicznie o oszustwo. Cofn pniej to oskarenie i stwierdzi, e bdy, jakie dostrzega w rekonstrukcji von Koenigswalda, prawdopodobnie nie zostay dokonane umylnie. Pogldy von Koenigswalda zdobyway jednak poparcie. W 1938 roku Franz Weidenreich, kierownik wykopalisk "czowieka pekiskiego" w Zhoukoudian, owiadczy w prestiowym czasopimie Natur, e nowe znaleziska von Koenigswalda udowodniy ostatecznie, i pitekantrop by przodkiem istot ludzkich a nie gibona, jak twierdzi Dubois. W 1941 roku jeden z Jawajczykw von Koenigswalda przesa mu z Sangi-ran do Bandung fragment olbrzymiej uchwy. Zdaniem von Koenigswalda ko ta posiadaa wyrane cechy szczki przodka ludzkiego gatunku. Nazwa nowego hominida Meganthropus paleojavanicus ("olbrzymi czowiek staroytnej Jawy"), poniewa odkryta uchwa bya dwa razy wiksza ni typowa szczka wspczesnego czowieka. Badajc szczegowo bezporednie relacje, nie znalelimy dokadnego opisu miejsca, w ktrym odkryto to znalezisko ani nazwiska czy te imienia odkrywcy. Jeeli von Koenigswald opisa dokadnie okolicznoci tego odkrycia, stanowi to dobrze strzeon tajemnic naukow. Omawia, bowiem problem megantropa przynajmniej w trzech raportach, jednak w adnym z nich nie informowa o szczegach pierwotnej lokalizacji skamieniaoci. Powiedzia jedynie, e pochodzi ona z formacji Putjangan, lecz nie poda dalszych informacji. Z tego wzgldu na temat megantropa wiemy tak naprawd tylko tyle, i jaki Jawajczyk, ktrego nazwiska czy choby imienia nie znamy, przesa fragment szczki von Koenigswaldowi. Ze cile naukowego punktu widzenia wiek znaleziska pozostaje tajemnic. Tym niemniej, w opinii von Koenigswalda megan-trop by olbrzymim hominidem, stanowicym boczn ga gwnej linii ewolucji Homo sapiens sapiens. Von Koenigswald znalaz rwnie skamieniaoci w postaci duych zbw, przypominajcych zby czowieka. Przypisa je jeszcze wikszej istocie, nazwanej Gigantopithecus. Jego zdaniem gigantopitek by du map, ktra ya stosunkowo niedawno. 178 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Mimo to Weidenreich, po zbadaniu szczk megantro-pa i zbw gigantopiteka, przedstawi kolejn teori. Stwierdzi, e oba te hominidy byy przodkami ludzkich istot. Wedug Weidenreicha Homo sapiens rozwin si z gigantopiteka poprzez megantropa i pitekantropa. Kady nastpny gatunek by mniejszy od poprzedniego. Wikszo wspczesnych naukowcw uwaa jednak gigantopiteka za odmian mapy, yjcej od rodkowego do wczesnego plejstocenu i niepowizanej bezporednio z czowiekiem, natomiast szczki megantropa klasyfikuje si obecnie jako skamieniaoci o wiele bardziej przypominajce

"czowieka jawajskiego" (Homo erectus) ni pocztkowo sdzi von Koenigswald. W 1973 roku T. Jacob stwierdzi, e megantropa mona zaliczy do australopitekw. Jest to intrygujca hipoteza, poniewa zgodnie ze standardowymi pogldami australopiteki nigdy nie opuciy swojej afrykaskiej siedziby. Pniejsze odkrycia na Jawie Megantrop by ostatnim waniejszym odkryciem, o jakim donosi von Koenigswald, lecz poszukiwania dalszych szcztkw "czowieka jawajskiego" trw^aj do dzi. Te pniejsze znaleziska, opisywane przez R Marksa, T. Jacoba, S. Sartono i innych badaczy, s jednomylnie akceptowane jako dowody istnienia Homo erectus na Jawie w rodkowym i wczesnym plejstocenie. Podobnie jak w przypadku odkry von Koenigswalda, niemal wszystkie te skamieniaoci znaleli na powierzchni ziemi wynajci Jawajczycy lubjawajscy rolnicy T. Jacob donosi na przykad, e w sierpniu 1963 roku, podczas pracy na polu w okolicy Sangiran, indonezyjski rolnik odkry fragmenty skamieniaej czaszki. Kiedy j zrekonstruowano, okazao si, i przypomina czaszk Homo erectus. Cho Jacob stwierdzi, e znalezisko to pochodzi ze rodkowoplejsto-ceskiej formacji Kabuh, nie poda dokadnego miejsca odkrycia koci. Wiemy, wic jedynie, e rolnik odkry skamieniae fragmenty czaszki, ktre najprawdopodobniej leay na powierzchni ziemi lub blisko niej. W 1973 roku Jacob poda interesujc informacj na temat Sangiran, gdzie dokonano wszystkich pniejszych odkry jawajskiego Homo erectus: "Okolica wydaje si by wci obiecujca, lecz wystpuj tu wyjtkowe problemy [...]. Wielu mieszkacw Sangiran nauczono rozpoznawa skamieniaoci. Kierujcy poszukiwaniami Jawajczycy zawsze prbuj zdoby wiksz cz znalezionych przypadkowo okazw naczelnych od ich rzeczywistych odkrywcw. Mog rwnie nie poda dokadnego miejsca odkrycia w obawie przed utrat potencjalnego rda dochodu. Czasami nie sprzedaj wszystkich znalezisk od razu, lecz zatrzymuj kilka, by pniej sprzeda je po wyszej cenie". Mimo to skamieniaoci z Sangiran przyjmuje si za autentyczne. Jeeli w podobnej sytuacji znaleziono by koci czowieka, ktrych wiek kwestionowaby przyjte ju schematy, takie odkrycie poddano by bezlitosnej krytyce. Ponownie zwracamy uwag na to, e nie naley w dwojaki sposb ocenia znalezisk paleoantropologicznych - ekstremalnie rygorystycznie w przypadku odkry--anomalii i niezwykle wyrozumiale, gdy mamy do czynienia z okazami mieszczcymi si w ramach akceptowanych powszechnie pogldw.

"Czowiek jawajski" 179 W celu wyjanienia istniejcych wtpliwoci napisalimy w 1985 roku zarwno do S. Sartono, jak rwnie do T. Jacoba. Poprosilimy o dalsze informacje na temat odkry jawajskich, o jakich donosili. Nie otrzymalimy adnej odpowiedzi. Chemiczne i radiometry czne datowanie znalezisk jawajskich Formacje jawajskie, w ktrych odkryto skamieniaoci hominidw, wydatowa-no metod potasowo-argonow, same za znaleziska - metodami chemicznymi i radiometrycznymi. Przedstawimy teraz problemy zwizane z tymi badaniami. Formacj Kabuh z Trinil, w ktrej Dubois dokona swoich pierwszych odkry "czowieka jawajskiego", wydatowano metod potasowo-argonow na 800 000 lat. Inne znaleziska jawajskie pochodziy z tzw. osadw Djetis, nalecych do utworu Putjangan. Wedug T. Jacoba osady te wydatowano t sam metod w pobliu Modjokerto na okoo 1,9 min lat, czyli wczesny plejstocen. Takie datowanie ma powane konsekwencje. Jak widzielimy, wiele skamieniaoci Homo erectus (klasyfikowanych poprzednio jako pitekantrop i megantrop) przypisano osadom Djetis. Jeeli tym samym wydatujemy te znaleziska na l,9 mln lat, bd starsze od najstarszych afrykaskich okazw Homo erectus sprzed 1,6 min lat.

Jednak zgodnie ze standardowymi wyjanieniami ewolucyjnymi Homo erectus powsta w Afryce i nie opuszcza jej a do okoo l min lat temu. Niektrzy badacze stwierdzili ponadto, e megantrop von Koenigswalda mg by australopitekiem. Jeeli przyjmiemy t opini, musimy uzna, i australopiteki przybyy z Afryki na Jaw l,9 mln lat temu lub rozwiny si tu niezalenie od kontynentu afrykaskiego. Obie te hipotezy nie zgadzaj si z klasycznymi pogldami na temat ewolucji czowieka. Tym niemniej, naley pamita, e metoda potasowo-argonow, dziki ktrej wydatowano osady Djetis na 1,9 min lat, posiada pewne wady. T. Jacob i G. Curtis prbowali datowa wikszo stanowisk hominidw na Jawie, lecz trudno im byo uzyska rozsdne wyniki dla wikszoci prbek. Otrzymane rezultaty tak znacznie odbiegay od tego, czego oczekiwano, e Jacob i Curtis musieli uzna to za efekt zanieczyszczenia. W 1978 roku G. J. Bartstra donosi o wydatowaniu osadw Djetis metod potasowo-argonow na mniej ni l min lat. Jak widzielimy, koci udowe z Trinil nie rni si od koci udowych wspczesnego czowieka i s odmienne od koci udowych Homo erectus. Ten fakt skoni niektrych badaczy do wniosku, i nie naley ich czy z czaszk pite-kantropa. By moe pochodziy one pierwotnie z wyszych poziomw i dopiero pniej dostay si do rodkowoplejstoceskiej warstwy zawierajcej koci, datowanej cile na wczesn faz tego okresu. 180 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka By moe jednak w tym czasie na Jawie, obok istot mapo-czekoksztatnych, istnia wspczesny gatunek czowieka. W wietle materiaw zaprezentowanych w tej ksice jest to cakiem moliwe. Aby okreli czy koci z tego samego stanowiska maj tyle samo lat, bada si je metod fluorow. Zalegajc w ziemi, koci absorbuj fluor z wd gruntowych, jeeli wic zawieraj podobn ilo tego pierwiastka (zalen od zawartoci fosfatu w kociach), mona uzna, i leay w ziemi przez ten sam okres. W raporcie z 1973 roku M. H. Day i T. I. Molleson podali, e sklepienie czaszki i koci udowe z Trinil cechuje w przyblieniu ten sam stosunek fluoru do fosfatu. rodkowoplejstoceskie skamieniaoci ssakw z tego stanowiska charakteryzowaa podobna proporcja tych skadnikw. Day i Molleson stwierdzili wic, e wszystkie te znaleziska maj tyle samo lat. Jeli jednak koci udowe z Trinil rni si od koci Homo erectus i s identyczne z komi Homo sapiens sapiens, jak donosili Day i Molleson, wwczas ilo fluoru, jaka je cechowaa, potwierdza pogld o istnieniu ludzi na Jawie we wczesnej fazie rodkowego plejstocenu, okoo 800 000 lat temu. Day i Molleson stwierdzili, e holoceskie koci z Trinil rwnie mogyby cechowa si stosunkiem fluoru do fosfatu zblionym do proporcji charakterystycznych dla rodkowoplejstoceskich koci zwierzt. W tym kontekcie metoda fluorowa okazaaby si bezuyteczna. Oakley, twrca tej techniki badawczej, podkreli, i tempo absorbcji fluoru na obszarach wulkanicznych, takich jak Jawa, jest nieregularne. W ten sposb koci rnice si znacznie wiekiem mog zawiera podobn ilo fluoru. Niestety nie udao si tego wykaza bezporednio na stanowisku w Trinil, poniewa jedynie w rodkowoplejstoceskich warstwach znaleziono tu skamieniaoci. Day i Molleson zbadali ponadto, e holoceskie i pnoplejstoceskie osady na innych stanowiskach jawajsidch zawieray koci o proporcjach fluoru do fosfatu podobnych do tych, jakimi cechoway si koci z Trinil. Przyznali jednak, i "nie mona ich bezporednio porwnywa". Tempo absorpcji fluoru zaley, bowiem od czynnikw, ktre mog rni si w zalenoci od stanowiska: zawartoci fluoru w wodach gruntowych, tempa przepywu tych wd, charakteru osadw i typu koci. Z tego wzgldu wyniki bada przeprowadzonych

metod fluorow, o jakich donosili Day i Molleson, pozostaj zgodne, (cho nie s tego dowodem) z datowaniem ludzkich koci udowych z Trinil na wczesn faz rodkowego plejstocenu, czyli na okoo 800 000 lat. Szcztki pitekantropa z Trinil zbadano rwnie metod azotow. Dubois wygotowa sklepienie czaszki i pierwsz ko udow w kleju zwierzcym, ktrego biako zawiera azot. Day i Molleson prbowali zneutralizowa dziaanie kleju poprzez wczeniejsz obrbk koci. Chcieli usun rozpuszczalny azot przed waciwym badaniem. Wyniki analiz pokazay, e w skamieniaociach z Trinil pozostaa niewielka ilo azotu, co zgadza si z rezultatami bada wszystkich koci pochodzcych z wczesnej fazy rodkowego plejstocenu. "Czowiek jawajski" 181 Jednak wedug Dava i Mollesona koci na Jawie tak szybko trac azot, i nawet znaleziska holoceskie czsto w ogle nie zawderaj tego pierwiastka. Nieuczciwa prezentacja znalezisk "czowieka jawajskiego" Wikszo publikacji dotyczcych ewolucji ludzkiego gatunku ukazuje problem Homo erectus w taki sposb, e wydaje si, i mamy tu do czynienia z szeregiem imponujcych dowodw wiadczcych o istnieniu tego gatunku na Jawie w okresie midzy 500 000 a 2 min lat temu. Jedn z takich publikacji jest ksika Thc Fossil Eridence for Human Erolution (1978) W. E. Le Grosa Ciarka, profesora anatomii na Uniwersytecie w Oxfordzie, i Bernarda G. Campbella, adiunkta na Wydziale Antropologii University of California w Los Angeles. Przedstawili oni imponujc tabel, ktra ukazuje znaleziska Homo erectus. Odkrycia te (Tabela 8.1) s szeroko wykorzystywane do potwierdzania pogldu, e czowiek rozwin si z istoty mapo ksztatnej. W przedstawionym zestawieniu T3 jest koci udow odkryt przez Dubois w odlegoci okoo 14 m od pierwotnej czaszki T2. Omawialimy ju jak nieuzasadnione jest przypisywanie tych dwch znalezisk temu samemu osobnikowi. Mimo to, ignorujc wiele wanych faktw, Le Gros Cark i Campbell stwierdzili: "szereg dowodw przemawia tak bardzo za ich naturalnym poczeniem, i zostao to powszechnie zaakceptowane". T6, T7, T8 i T9 to koci udowe znalezione w Holandii w skrzyniach ze skamieniaociami ponad 30 lat po ich odkryciu na Jawie. Le Gros Cark i Campbell zlekcewayli najwyraniej owiadczenie Dubois, ktry przyzna, e nie znalaz ich osobicie, a miejsce ich odkrycia jes-t nieznane. Von Koenig-swald stwierdzi natomiast, i pochodz one z gwnej kolekcji Dubois zawierajcej skamieniaoci z "rnych stanowisk i rnych epok, przy czym znaleziska s niewaciwie rozrnione, poniewa zagina cz metryczek identyfikacyjnych". Tym niemniej Le Gros Cark i Campbell przyjli, e koci udowe T6-T9 pochodz z formacji Kabuh w Trinil. Day i Molleson zauwayli: "Jeeli wobec caego materiau z Trinil, znalezionego po odkryciu pierwszej czaszki i Koci Udowej I, zastosowano by rygorystyczne kryteria, jakie wymagane s przy wspczesnych badaniach, naleaoby go w caoci odrzuci z powodu wtpliwego pochodzenia i nieznanej stratygrafii". Skamieniaoci Ml i S1-S6 odkryli Jawajczycy zatrudnieni przez von Ko-enigswalda. Tylko w przypadku jednej z nich (Ml) donoszono o znalezieniu jej w warstwie, gdzie zostaa osadzona. Mimo to nawet ta relacja jest wtpliwa. Pozostae skamieniaoci grupy S to odkrycia relacjonowane przez Marksa, Sartono i Jacoba. Wikszo z nich znaleli na powierzchni ziemi wieniacy i rolnicy, ktrzy sprzedali je naukowcom, by moe przy pomocy porednikw. Znajc sposb, w jaki odkryto te znaleziska, mona jedynie dziwi si intelektualnej nieuczciwoci, widocznej wyranie w Tabeli 8.1 i sprawiajcej wraenie, i wszystkie koci znaleziono w warstwach o okrelonym wieku. 182 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka

Tabela 8.1. Skamieniaioci hominidw z Jawy Jednostka stratygraficzna Stanowisko Datowanie Trinil Sangiran 0,7-1,3 min lat (formacja S2 Czaszka dorosego osobnika pici eskiej (1937) (wiek uzyskany Kabuh) S3 Czaszka dorastajcego osobnika (1938) metod

S8 Prawa cz uchwy (1952) potasowo-

SIO Czaszka dorosego osobnika pici mskiej (1963) -argonow -

S 12 Czaszka starego osobnika pici mskiej (1965) 0,83 min lat)

S15 Grna szczka (1969)

S 17 Czaszka (1969)

S21 uchwa (1973)

Trinil

T2 Czaszka (1892)

= Pithecarithropus

T3, T6, T7, T8, T9 Ko udowa

Kedung Brubus

KB l Prawa cz uchwy dorastajcego

osobnika (1890)

Djetis Sangiran 1,3-2,0 min lat (formacja l Prawa cz grnej szczki(1936) (wiek uzyskany

Putjangan) Slb Prawa cz uchwy (1936) metod

S4 Czaszka i grna szczka dorosego osobnika pci potasowo-

mskiej (1938-39) = P. robustus -argonow -

S5 Prawa cz uchwy (1939) 1,9 min lat)

= P. dubius

S6 Prawa cz uchwy (1941)

= Meganthropus

S6 Prawa cz uchwy (1960)

S22 Grna szczka, uchwa (1974)

Modjokerto

Ml Czaszka dziecka (7 lat), (1936)

Le Gros Ciark i Campbell przyznali, e prawdziwe miejsce odkrycia wielu znalezisk von Koenigswalda jest nieznane. Jednak ich zdaniem musiay one pochodzi ze rodkowoplejstoceskich poziomw w Trinil, nalecych do formacji Kabuh (datowanej na

0,7-1,3 min lat) lub wczesnoplejstoceskich osadw Djetis, wchodzcych w skad utworu Putjangan (1,3-2 min lat). "Czowiek jawajski" 183 Przedstawione przez Le Grosa Ciarka i Campbella datowanie, oparte na omawianych wczeniej wynikach bada przeprowadzonych metod potasowo-argonow, odnosi si jedynie do wieku gleb wulkanicznych, a nie samych koci. Datowanie metod potasowoargonow miaoby znaczenie tylko wwczas, gdyby skamieniaoci znaleziono z ca pewnoci w obrbie lub poniej warstw datowanego materiau wulkanicznego. Niestety znaczna wikszo koci wymienionych w Tabeli 8.1 to znaleziska powierzchniowe, co powoduje, e datowanie ich t metod nie ma znaczenia. Z kolei wiek 1,3-2 mln lat, przypisany przez Le Grosa Ciarka i Campbella osadom formacji Putjangan, opiera si na otrzymanym metod potasowo-argonow wieku 1,9 min lat, o ktrym w 1971 roku donosili Jacob i Curtis. Jed-nakw 1978 roku Bartstra poda wiek poniej l mm lat, uzyskany t sam metod. Inni badacze donosili natomiast, e fauna osadw Djetis i Triniijest podobna, a koci cechuj si zblionymi proporcjami fluoru do fosfatu. Le Gros Ciark i Campbell doszli do wniosku, i "w tym wczesnym okresie istniay na Jawie hominidy posiadajce identyczny typ koci udowej co Homo sapiens, cho wszystkie odkryte dotd szcztki czaszki podkrelaj nadzwyczaj prymitywne cechy tej czci szkieletu i uzbienia". Oglnie rzecz biorc, Le Gros Ciark i Campbell w cakowicie nieuczciwy sposb przedstawili znaleziska "czowieka jawajskiego". Ich opracowanie wywiera na Czytelniku wraenie, e odkryte na Jawie pozostaoci czaszek mona wyranie czy z komi udowymi, mimo i tak nie jest. Ponadto, odkrycia dokonane w Chinach i Afryce wykazay, e znalezione tam koci udowe Homo erectus s odmienne od znalezisk Dubois. Opierajc si cile na materiale kostnym hominidw pochodzcym z Jawy, moemy jedynie doj do nastpujcych wnioskw. Szcztki czaszek i zbw to gwnie odkrycia powierzchniowe. Ich morfologia przypomina zdecydowanie szkielet map czekoksztatnych, z wyjtkiem niektrych niemal ludzkich cech. Pozycja stratygraficzna tych znalezisk jest nieznana i z tego wzgldu wiadcz one jedynie o obecnoci na Jawie, w jakim nieznanym okresie przeszoci, istoty o gowie podobnej do gowy map czekoksztatnych i ludzi. Pierwsze szcztki pitekantropa, czaszk (T2) i ko udow (T3), o ktrych donosi Dubois, odkryto in situ. Istnieje, wic przynajmniej pewna wskazwka, e maj one tyle samo lat co osady w Trinil nalece do formacji Kabuh i datowane na wczesn faz rodkowego plejstocenu. Dokadne miejsce odkrycia pozostaych koci udowych "czowieka jawajsidego" jest sabo udokumentowane, lecz podaje si, i wydobyto je z tych samych warstw. Bez wzgldu na to, ko udowa T3, opisana jako w peni ludzka, nie zostaa odkryta w bliskim powizaniu z prymitywn czaszk T2 i posiada cechy anatomiczne odrniajce j od koci udowej Homo erectus. Nie ma, zatem adnego przekonujcego powodu, by czy czaszk T2 z koci udow T3 lub jakkolwiek inn koci udow pitekantropa (podaje si, e wszytkie one s identyczne z komi udowymi wspczesnego czowieka). Mona, wic uzna, e czaszka T2 i ko udowa T3 wiadcz o istnieniu na Jawie, we wczesnej fazie rodkowego plejstocenu, dwch rodzajw hominidw -jeden z nich posiada niemal mapi gow, a drugi ludzkie nogi. Podajc za typow praktyk okrelania gatunku na podstawie nielicznie zachowanych szcztkw szkieletowych, moemy stwierdzi, i ko udowa T3 dowodzi obecnoci Homo sapiens sapiens na Jawie okoo 800 000 lat temu. Jak dotd, nie znana jest adna inna istota poza Homo sapiens sapiens, ktra posiadaaby tego rodzaju ko udow, jak znaleziono w Trinil w warstwach datowanych na wczesn faz rodkowego plejstocenu.

Rozdzia 9 ___ Odkrycie kart w Piltdown Po odkryciu "czowieka jawajskiego" w latach dziewidziesitych XIX wieku przez Eugene Dubois, wzmogy si poszukiwania skamieniaoci, ktre wypeniyby luki ewolucyjne midzy staroytnymi, mapoksztatnymi hominida-mi, a wspczesnym Homo sapiens. To wwczas, w epoce duych oczekiwa, dokonano w Anglii sensacyjnego odkrycia - odkrycia "czowieka z Piltdown", istoty z niemal ludzk czaszk i szczk przypominajc szczk map czekoksztatnych. Histori tego wydarzenia znaj zarwno zwolennicy, jak i przeciwnicy teorii ewolucji. Skamieniaoci z Piltdown, ktre jako pierwszy znalaz w latach 1908-1911 Charles Dawson, zostay uznane w latach pidziesitych przez naukowcw z British Museum za przedmiot mistyfikacji. Pozwolio to krytykom darwinowskiej ewolucji zakwestionowa wiarygodno uczonych, ktrzy przez kilka dziesicioleci umieszczali znaleziska z Piltdown na ewolucyjnym drzewie genealogicznym ludzkiego gatunku. Z drugiej strony, naukowcy szybko zwrcili uwag na fakt, e sami ujawnili oszustwo. Zdaniem niektrych badaczy faszerstwa dokona Dawson, ekscentryczny amator, lub Pierre Teilhard de Chardin, katolicki ksidz-paleontolog, goszcy mistyczne pogldy na temat ewolucji. W ten sposb rozgrzeszano "prawdziwych" uczonych biorcych udzia w odkryciu. Waciwie mona by na tym zakoczy omawianie historii o "czowieku z Piltdown" i przej do dalszych odkry paleoantropologicznych. Jednak blisze poznanie tego wydarzenia i otaczajcych go kontrowersji okae si cenne, gdy umoliwi nam wiksze zrozumienie mechanizmw, wedug ktrych ustala si i odrzuca dane dotyczce teorii ewolucji. Wbrew powszechnemu mniemaniu, e skamieniaoci s najbardziej pewnym i przekonujcym zapisem przeszoci, skomplikowana sie okolicznoci towarzyszcych odkryciu prehistorycznemu moe wykluczy jakiekolwiek proste wyjanienie danego faktu. Takiej dwuznacznoci naley zwaszcza oczekiwa w przypadku starannie zaplanowanej mistyfikacji, jakiej by moe dokonano w Piltdown. Jednak z reguy nawet "zwykym" odkryciom paleoan-tropologicznym towarzysz wielorakie wtpliwoci. 186 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Gdy ledzimy dokadny przebieg historii o "czowieku z Piltdown", okazuje si, e granica midzy faktem a oszustwem jest czsto niewyrana. Dawson znajduje czaszk Okoo 1908 roku Charles Dawson, prawnik i amator-antropolog, zauway robotnikw wysypujcych krzemienny wir na wiejsk drog w pobliu Piltdown w hrabstwie Sussex, w celu poprawienia jej nawierzchni. Szukajc wszdzie narzdzi krzemiennych, zacz ich wypytywa i dowiedzia si, e krzemie ten pochodzi z wyrobiska na pobliskiej posiadoci ziemskiej Barkham Manor, nalecej do pana R. Kenwarda, ktrego zna osobicie. Dawson obejrza wyrobisko i poprosi dwch pracujcych tam robotnikw, by zwracali uwag na wszelkie narzdzia lub skamieniaoci. W 1913 roku napisa: "Po jednej z moich pniejszych wizyt na terenie wyrobiska jeden z robotnikw da mi niewielk cz niezwykle grubej koci ciemieniowej czowieka. Natychmiast zaczem poszukiwania, ale nie znalazem niczego wicej [...]. Dopiero kilka lat pniej, na jesieni 1911 roku, wrd wymytych przez deszcz odpadkw z wyrobiska wykopaem kolejny, wikszy fragment nalecy do czci twarzowej tej samej czaszki". Dawson zauway, i krzemienie, ktre znajduj si w wyrobisku, posiadaj niemal ten sam kolor, co fragmenty czaszki. Dawson nie by zwykym amatorem. Zosta czonkiem Towarzystwa Geologicznego i przez 30 lat przekazywa znaleziska British Museum jako honorowy wsppracownik. Rozwija ponadto blisk przyja z Sir Arthurem Smi-them Woodwardem, kustoszem Dziau Geologii

British Museum i czonkiem Towarzystwa Krlewskiego. W lutym 1912 roku Dawson poinformowa go w licie, e przekopa "bardzo stary pokad plejstoceski [...] moim zdaniem zapowiada si on interesujco [...] odkryto w nim cz grubej czaszki czowieka [...] cz ludzkiej czaszki, ktra bdzie rywalizowa z Homo heidelber-gensis". Ogem Dawson znalaz pi fragmentw czaszki. Aby je zakonserwowa, namoczy w roztworze dwuchromianu potasu. W sobot 2 czerwca 1912 roku Woodward i Dawson w towarzystwie Pier-re'a Teilharda de Chardina, studenta miejscowego seminarium jezuickiego, rozpoczli w Piltdown prace wykopaliskowe, ktrych uwieczeniem byo kilka nowych odkry. Ju pierwszego dnia znaleziono kolejny fragment czaszki, nastpnie dalsze. Dawson napisa pniej: "Robotnicy rozbili najwyraniej ca lub wiksz cz ludzkiej czaszki i wyrzucili jej fragmenty, nawet tego nie zauwaajc. Ze stert odpadkw odzyskalimy ich tyle, ile tylko si dao. W nieco wikszym zagbieniu nienaruszonego wiru odkryem praw poow ludzkiej uchwy. Opierajc si na pooeniu drzewa znajdujcego si w odlegoci okoo 3-4 m, wydaje mi si, e miejsce to wygldao identycznie lalka lat temu, gdy znaleziono pierwszy fragment czaszki. Niecay metr od miejsca odkrycia uchwy, dokadnie na tym samym poziomie, dr Woodward wykopa niewielk cz koci potylicznej. Okazao si, i znaleziona przeze mnie szczka zostaa zamana w miejscu spojenia i starta, by moe wwczas, gdy leaa nieruchomo w wirze przed cakowitym osadzeniem w zou. Odkrycie kart w Piltdown 187 Fragmenty czaszki nosz, co najwyej niewielkie lady zaokrglania bd innego procesu cierania, z wyjtkiem nacicia na tylnej stronie koci ciemieniowej, powstaego prawdopodobnie w wyniku uderzenia kilofem przez robotnika". Ogem znaleziono dziewi skamieniaych fragmentw czaszki. Pi odkry Dawson, kiedy pracowa w pojedynk, a dalsze cztery znaleziono, gdy Woodward doczy do prac wykopaliskowych. Obok skamieniaoci hominida w Piltdown odkryto rwnie wiele koci ssakw, w tym zby sonia, mastodonta, konia i bobra. Znaleziono take narzdzia kamienne. Cz z nich przypominaa eolity, inne cechoway si bardziej rozwinit obrbk. Niektre artefakty i skamieniaoci ssakw byy bardziej starte. Zdaniem Dawsona i Woodwarda lepiej zachowane znaleziska, wcznie z komi hominida, pochodziy z wczesnego plejstocenu (sprzed 2-1 min lat temu), pozostae za stanowiy pierwotnie cz formacji pliocesidej. W cigu nastpnych kilkudziesiciu lat wielu naukowcw zgadzao si z opini Dawsona i Woodwarda, e koci "czowieka z Piltdown" naley czy z wczesnoplejstocesidmi skamieniaociami ssakw pochodzcych z tego samego okresu co wiry tego regionu. W opinii innych badaczy, na przykad Sir Arthura Keitha i A. T. Hopwooda, szcztki "czowieka z Piltdown" byy zwizane ze starsz, pnopliocesk faun, przetransportowan przez wod do warstw wirw z osadw reprezentujcych starszy horyzont chronologiczny. Od samego pocztku sdzono, i czaszka z Piltdown przypomina czaszk wspczesnego czowieka. Zdaniem Woodwarda wczeni, mapoksztatni przodkowie ludzi posiadali niemal ludzk czaszk i szczk podobn do szczki map czekoksztatnych. Przykadem takich form mia by "czowiek z Piltdown". W pewnym momencie linia ewolucyjna rozdzielia si. U jednej grupy istot zaczy wyksztaca si grube czaszki i due way nadoczodoowe, co doprowadzio do powstania "czowieka jawajskiego" i neandertalczykw. Drugie odgazienie ewolucyjne zachowao czaszk o paskich waach nadoczodoo-wych, a szczka coraz bardziej przypominaa ludzk szczk. W tej linii pojawi si wspczesny gatunek czowieka. Woodward wystpi, wic z wasn teori na temat ewolucji istot ludzkich, ktr chcia poprze dowodami w postaci skamieniaoci. Byy one jednak niewystarczjce i

fragmentaryczne. Zaproponowana przez niego linia genealogiczna przetrwaa do dzi w zmodyfikowanej formie, w postaci szeroko akceptowanego pogldu, e zarwno Homo sapiens sapiens, jak i Homo sapiens neanderthalensis s potomkami gatunku okrelanego jako archaiczny bd wczesny Homo sapiens. Cakiem bliska hipotezy Woodwarda, cho nie akceptowana powszechnie, jest propozycja Louisa Leakeya. Jego zdaniem Homo erectus i neandertalczycy stanowili boczn ga gwnej linii ewolucyjnej czowieka. Jednak wszystkie te koncepcje ignoruj dowody zebrane w niniejszej ksice, dowody wskazujce na istnienie ludzi w czasach wczeniejszych ni plejstocen. 188 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Nie wszyscy naukowcy zgodzili si z pogldem, e szczka i czaszka z Pilt-down naleay do tego samego osobnika. Zdaniem Raya Lankestera z British Museum mogy one nalee do dwch rnych istot reprezentujcych dwa odrbne gatunki. David Waterston, profesor anatomii w King's College, rwnie nie czy} obu tych znalezisk. Stwierdzi, i wizanie ich ze sob przypomina czenie stopy szympansa z nog czowieka. Jeeli ta opinia jest suszna, Waterston mia przed sob skamieniao, ktra w znacznym stopniu przypominaa czaszk wspczesnego czowieka i pochodzia najprawdopodobniej z wczesnego plejstocenu. Ju zatem od samego pocztku niektrzy uczeni dostrzegali wyran sprzeczno midzy poszczeglnymi elementami budowy "czowieka z Pilt-down": niemal ludzk czaszk i szczk podobn do szczki map czekoksztatnych (ii. 9.1). Sir Grafton Elliot Smith, specjalista w dziedzinie fizjologii mzgu, prbowa odrzuci te wtpliwoci. Po zbadaniu odlewu ukazujcego cechy puszki mzgowej czaszki z Piltdown napisa: "To najbardziej prymitywny i najbardziej mapoludzki mzg, jaki dotd zarejestrowano. Takiego mzgu naleao oczekiwa u tego samego osobnika z uchw [podobn do uchwy map czekoksztatnych]". Jednak wedug dzisiejszych naukowcw czaszka z Piltdown jest prawie wspczesn czaszk Homo sapiens sapiens, ktra zostaa podoona przez oszusta. Jeeli zaakceptujemy ten pogld, musimy przyzna, e sawny uczony, jakim by Smith, dostrzega nieistniejce w rzeczywistoci cechy. Naukowcy mieli nadziej, i przysze odkrycia wyjani dokadnie status "czowieka z Piltdown". W odkrytej szczce brakowao kw, ktre s bardziej ostre u map czekoksztatnych ni u ludzi. Woodward uwaa, e kie nowego hominida zostanie ostatecznie odnaleziony i wykona nawet jego model. Przewidywania Woodwarda speniy si. 29 Sierpnia 1913 roku Teilhard de Chardin odkry w Piltdown kie, w stosie wiru niedaleko miejsca, w ktrym znaleziono uchw. Ostrze zba byo starte i spaszczone jak w przypadku ka czowieka. Oprcz zba odkryto rwnie koci nosa. Do tego czasu Piltdown stao si ju atrakcj turystyczn. Odwiedzajcym je badaczom zezwalano uprzejmie na uczestniczenie w trwajcych nieprzerwanie pracach wykopaliskowych. Pojazdy silnikowe przyjeday z czonkami towarzystw historii naturalnej. Dawson zorganizowa tu piknik dla Towarzystwa Geologicznego Londynu. Wkrtce zdoby due uznanie. Naukowa nazwa hominida z Piltdown brzmiaa wrcz Eoanthropus dazusoni, czyli "czowiek Dawsona, ktry zwiastuje powstanie ludzkiego gatunku". Jednak rado Dawsona ze sawy trwaa krtko. Zmar on w 1916 roku. Wtpliwoci czy szczka i czaszka eoantropa naleay do tej samej istoty nadal si utrzymyway, lecz osaby, gdy Woodward donis o odkryciu w 1915 roku drugiej grupy skamieniaoci, okoo 3 km od pierwszego stanowiska w Piltdown. Tym razem znaleziono dwa fragmenty czaszki hominida i niemal ludzki zb trzonowy.

Odkrycie kart w Piltdown 189 W opinii wielu naukowcw odkrycia ze stanowiska Piltdown II pomogy ustali, e znalezione pierwotnie koci - czaszka i szczka -naleay do tego samego osobnika. Mimo to, gdy odkryto kolejne skamieniaoci hominidw, "czowiek z Piltdown", z czaszk w typie Homo sapiens, wprowadzi sporo zamieszania przy konstruowaniu linii ewolucyjnej ludzkiego gatunku. W Czukutien (obecnie Zhoukou-dian) w pobliu Pekinu (dzi Beijing) znaleziono pocztkowo prymitywn szczk, ktra przypominaa szczk "czowieka z Piltdown". Jednak, kiedy w 1929 roku odkryto tu pierwsz czaszk "czowieka pekiskiego", okazao si, e posiada ona niskie czoo i due way nadoczodoowe, co przypominao budow pitekantropa z Jawy, klasyfikowanego obecnie wraz z "czowiekiem pekiskim" jako Homo erectus. Ilustracja 9.1. Rekonstrukcja czaszki i szczki z Piltdown dokonana przez Dawsona i Woodwarda. W latach dwudziestych w Afryce Raymond Dart znalaz rwnie pierwsze okazy zaliczane do rodzaju Australopithecus. Pniej odkryto kolejne szcztki australopitekw i, podobnie jak w przypadku "czowieka jawajsidego" oraz "czowieka pekiskiego", czaszka tych hominidw take cechowaa si niskim czoem i duymi waami nadoczodoowymi. Tym niemniej wikszo brytyjskich antropologw uznaa pocztkowo australopiteki za istoty mapoksztatne, ktre nie byy przodkami wspczesnego Homo sapiens. Po II Wojnie wiatowej nowe odkrycia, dokonane przez Roberta Brooma, spowodoway jednak, e brytyjscy uczeni zmienili swoj opini na temat australopitekw i zaakceptowali cz z nich jako autentycznych przodkw ludzkiego gatunku. Jak zatem naleao teraz ocenia "czowieka z Piltdown", wy-datowanego tak samo jak odkryte do tej pory znaleziska australopitekw? Ujawnione faszerstwo? W tym samym czasie angielski stomatolog Alvan Marston zadrcza brytyjskich uczonych pytaniami na temat znalezisk hominida z Piltdown. Jego zdaniem nosiy one w sobie jak tajemnic. W 1935 roku Marston odkry w Swanscombe ludzk czaszk, ktra znajdowaa si wrd skamieniaych koci 26 gatunkw rodkowoplejstoceskich zwierzt. Pragnc, by znalezisko to uznano za "najstarszego Anglika", Marston zakwestionowa wiek skamieniaoci z Piltdown. W 1949 roku przekona Kennetha R Oakleya z Bri-tish Museum, aby ten zbada koci ze Swanscombe i Piltdown nowo wynalezion metod fluorow. 190 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Okazao si, e czaszka ze Swanscombe zawiera t sam ilo fluoru, co skamieniaoci zwierzt odkryte na tym samym stanowisku. Potwierdzao to jej rodkowoplejstoceskie pochodzenie. Wyniki bada szcztkw z Piltdown wprawiay w zakopotanie. Oakley mia najwyraniej wasne wtpliwoci odnonie "czowieka z Piltdown". Wraz z Hoskinsem, wspautorem raportu z 1950 roku na temat metody fluorowej, napisa: "anatomiczne cechy eoantropa (zakadajc, e materia reprezentuje jedn istot) zupenie nie speniaj naszych oczekiwa wobec wczesnoplejstoceskiego hominida, -ktre zrodziy si pod wpywem odkry z Dalekiego Wschodu i Afryki". Oakley zbada skamieniaoci odkryte w Piltdown, by okreli czy czaszka i szczka "czowieka z Piltdown" naleay rzeczywicie do tego samego osobnika. Zawarto fluoru w czterech znalezionych pocztkowo kociach czaszki wynosia 0,1-0,4%, a w przypadku szczki - 0,2%, co wskazywao na to, e szcztki naleay do jednej istoty. Badania koci z drugiego stanowiska przyniosy podobne rezultaty Oakley doszed do wniosku, i znaleziska "czowieka z Piltdown" pochodz z interglacjau Riss-Wurm, ktry datowaby je na 75 000-

125 000 lat. Takie datowanie jest pniejsze ni przypisany im pierwotnie wiek wczesnoplejstoceski, wci jednak stanowi chronologiczn anomali dla ludzkiej czaszki z terenu Anglii. Jak ju wspominalimy, zgodnie z obecnymi teoriami Homo sapiens sapiens powsta bowiem w Afryce co najwyej 100 000 lat temu i dopiero okoo 70 000 lat pniej przywdrowa do Europy. Ustalenia Oakleya nie usatysfakcjonoway Marstona. Jego zdaniem szczka i czaszka z Piltdown naleay do cakowicie odmiennych istot. Opierajc si na swojej wiedzy medycznej i stomatologicznej, Marston stwierdzi, e czaszka naleaa do dorosego czowieka, poniewa jej szwy byy zronite, natomiast szczka, z nierozwinitymi zbami trzonowymi, pochodzia od modej mapy czekoksztatnej. Marston uzna ponadto, i ciemne zabarwienie koci, interpretowane jako wiadectwo ich wczesnego pochodzenia, byo wynikiem konserwacji znalezisk przez Dawsona w roztworze dwuchromianu potasu. Wysuwane cigle przez Marstona wtpliwoci przycigny w kocu uwag J. S. Weinera, antropologa z Oxfordu, ktry da si wkrtce przekona, e nie wyjaniono jeszcze wszystkich kwestii zwizanych ze skamieniaociami z Piltdown. Weiner donis o swoich podejrzeniach W. E. Le Gros Ciarkowi, kierownikowi Wydziau Antropologii na Uniwersytecie w Oxfordzie. Pocztkowo Le Gros Ciark by sceptyczny 5 sierpnia 1953 roku Weiner i Oakley spotkali si z nim w British Museum. Oakley wycign z sejfu znaleziska z Piltdown. Mona byo je teraz zbada. Weiner pokaza wwczas Le Gros Ciarkowi zb szympansa, ktry wzi z muzealnej kolekcji, spiowa i nastpnie odpowiednio zabarwi. Podobiestwo do zebu trzonowego z Piltdown byo tak uderzajce, e Le Gros Ciark uzna za suszne gruntowne zbadanie wszystkich skamieniaoci z Piltdown. Odkrycie kart zu Piltdown 191 Koci "czowieka z Piltdown" ponownie poddano badaniu metod fluorow, tym razem przy uyciu nowoczesnych technik. Zawarto fluoru w trzech fragmentach czaszki wynosia teraz 0,1%, natomiast w przypadku szczki i zbw - zaledwie 0,01-0,04%. Ilo fluoru wzrasta wraz z upywem czasu, dlatego otrzymane wyniki wskazyway, e czaszka jest o wiele starsza. Skamieniaoci nie mogy, wic nalee do tej samej istoty. Jak widzimy, badania przeprowadzone metod fluorow przez Oakleya wykazay w pierwszym przypadku, i czaszka i szczka s sobie wspczesne, pniej okazao si, e nie pochodz z tych samych czasw. Drugi zestaw analiz przeprowadzono przy uyciu nowoczesnych technik badawczych i to przynioso podany rezultat. Taka sytuacja zdarza si do czsto w paleoantropologii czy te archeologii - naukowcy przeprowadzaj badania, nastpnie je powtarzaj lub ulepszaj swoje metody, dopki nie osign podanego wyniku. Wwczas przerywaj dalsze prace. W takich przypadkach wydaje si, i dziaaj tendencyjnie, zgodnie z teoretycznymi zaoeniami. Skamieniaoci z Piltdown zbadano rwnie metod azotow. Koci czaszki zawieray 0,61,4% azotu, szczka-3,9%, a niektre zby-4,2-5,1%. Fragmenty czaszki nie miay zatem tyle samo lat co szczka i zby, a to rwnie dowodzio, e badane skamieniaoci naleay do rnych istot. Wspczesna ko zawiera okoo 4-5% azotu i jego ilo zmniejsza si wraz z upywem czasu. Szczka i zby byy, wic o wiele modsze ni czaszka. Wyniki bada przeprowadzonych metod fluorow i azotow wci pozwalay sdzi, i przynajmniej czaszka pochodzi ze wirw w Piltdown. Jednak w kocu i ona staa si przedmiotem podejrze. Raport British Museum stwierdza: "Dr G. F. Ciaringbull przeprowadzi rentgenowsk analiz krystalograficzn tych koci i zbada, e ich gwny skadnik mineralny - hydroksy-apatyt - zosta czciowo zastpiony gipsem. Badania nad warunkami chemicznymi w glebie podpowierzchniowej i wodzie gruntowej Piltdown wykazay, i taka wyjtkowa przemiana nie moga zaj w sposb naturalny w wirze. Dr M. H. Hey wykaza zachodzenie tego procesu w wyniku sztucznego zabarwienia elazem w peni

skamieniaych koci poprzez moczenie ich w mocnych roztworach siarczanu elaza. Koci czaszki zabarwiono, wic sztucznie, tak by pasoway do wiru, i podoono w miejscu odkrycia ze wszystkimi innymi znaleziskami". Mimo argumentw przedstawionych w raporcie British Museum nadal mona przypuszcza, e czaszka pochodzia rzeczywicie ze wirw w Piltdown. Wszystkie jej fragmenty byy cakowicie przesiknite elazem, co spowodowao ciemn barw koci, szczka natomiast, rwnie uwaana za przedmiot oszustwa, cechowaa si jedynie powierzchniowym zabarwieniem. Ponadto analiza chemiczna pierwszych fragmentw czaszki odkrytych przez Dawsona wykazaa bardzo wysok zawarto elaza, ktra wynosia 8% przy zaledwie 2-3% w przypadku szczki. Koci czaszki mogy, zatem ulec zabarwieniu (przenikajcym ca ko i zwikszajcym ilo elaza do 8% w stosunku do cakowitego skadu mineralnego koci) wskutek dugiego zalegania w bogatych w elazo wirach Piltdown. 192 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Szczka, z zaledwie powierzchniowym zabarwieniem i o wiele mniejsz iloci elaza, wydaje si pochodzi z innego rda. Jeeli fragmenty czaszki pochodziy ze wirw w Piltdown i nie zostay sztucznie zabarwione, jak podejrzewa Weiner i jego wsppracownicy, w jaki sposb wyjani obecno w nich gipsu (siarczanu wapnia)? By moe Daw-son uy zwizkw siarczanowych (razem z dwuchromianem potasu lub oddzielnie) podczas chemicznej konserwacji znalezisk, zamieniajc cz hy-droksyapatytu w gips. Gips mg si rwnie zebra wwczas, gdy czaszka znajdowaa si jeszcze w ziemi. Naukowcy z British Museum stwierdzili, e stenie siarczanw w Piltdown jest zbyt niskie, by tak si stao. Wedug M. Bowdena siarczany wystpuj w wodach gruntowych w wysokoci 63 czci na milion, a wir cechuje si zawartoci siarczanw w iloci 3,9 miligramw na 100 gram. Bow-den przyzna, i stenia te nie s wysokie, lecz jego zdaniem mogy by znacznie wysze w przeszoci. Oakley rwnie mwi o wyszych dawniej steniach fluoru w wodzie gruntowej, aby wyjani zbyt du ilo tego pierwiastka w ludzkich kociach z Castenedolo. Znaczcy jest fakt, e szczka z Piltdown w ogle nie zawieraa gipsu. Obecno gipsu we wszystkich fragmentach czaszki i jego brak w szczce potwierdza hipotez, i czaszka pochodzia rzeczywicie ze wiru w Piltdown, a szczka z innego rda. W piciu fragmentach czaszki znalezionych przez Dawsona, zanim do prac wykopaliskowych doczy Woodward, znajdowa si ponadto chrom, co moe by efektem konserwacji koci w dwuchromianie potasu. Kolejne fragmenty czaszki, odkryte wsplnie przez Dawsona i Woodwarda, nie zawieray chromu. Znajdowa si on natomiast w szczce. Jego obecno w uchwie bya najwyraniej wynikiem zastosowania techniki barwienia polegajcej na uyciu zwizku elaza i dwuchromianu potasu. Podsumowujc wszystkie fakty, okazuje si, e czaszka moga rzeczywicie pochodzi ze wirw w Piltdown i zosta cakowicie nasycona elazem wskutek dugiego zalegania w ziemi. Przez ten sam okres, w wyniku dziaania siarczanw w wirze i wodzie gruntowej, pewna ilo fosforanu wapnia koci przeksztacia si w siarczan wapnia (gips). Niektre fragmenty czaszki Dawson namoczy pniej w dwuchromianie potasu, co wyjaniaoby obecno w nich chromu. Okazy znalezione wsplnie przez Dawsona i Woodwarda nie zostay zakonserwowane w ten sposb i std nie zawieray tego pierwiastka. Z drugiej strony, szczk zabarwiono sztucznie elazem, czego rezultatem bya jedynie powierzchniowa zmiana barwy. Technika barwica polegaa tu na uyciu zwizku chromu, ktry t drog znalaz si w szczce, lecz nie spowodowaa wytworzenia si gipsu.

Odkrycie kart w Piltdown 193 W przeciwnym wypadku, jeeli zaakceptujemy opini, e zabarwienie elazem fragmentw czaszki (jak rwnie szczki) byo wynikiem mistyfikacji, musimy przyj, i oszust uy trzech rnych metod barwicych: (l) Wedug naukowcw z British Museum podstawowa technika polegaa na zastosowaniu roztworu siarczanu elaza z dwuchromianem potasu jako utleniaczem, a jej produktem ubocznym by gips (siarczan wapnia). Wyjaniaoby to obecno gipsu i chromu w piciu zabarwionych elazem fragmentach czaszki znalezionych pocztkowo przez Dawsona. (2) Cztery fragmenty czaszki odkryte wsplnie przez Dawsona i Woodwarda zawieray gips, lecz nie byo w nich chromu. W tym przypadku metoda barwica nie polegaaby na uyciu dwuchromianu potasu. (3) Szczka zawieraa z kolei chrom, ale brak byo w niej gipsu, musiaa wic zosta zabarwiona trzeci technik, polegajc na zastosowaniu zwizkw elaza oraz chromu i nie wytworzajc gipsu. Trudno zrozumie, dlaczego oszust miaby uy tak wielu metod, skoro wystarczyaby jedna z nich. Naley si rwnie zastanowi, z jakich powodw niedbale zabarwiby szczk, w daleko mniejszym stopniu ni czaszk, ryzykujc w ten sposb wykrycie caej mistyfikacji. Relacja naocznego wiadka jest dodatkowym dowodem wiadczcym o tym, e czaszka pochodzia rzeczywicie ze wirw w Piltdown. Mabel Kenward, crka Roberta Kenwarda, waciciela Barkham Manoru, napisaa list do The Telegraph, ktry opublikowano 23 lutego 1955 roku. Panna Kenward powiedziaa w nim: "Pewnego dnia, kiedy robotnicy kopali nienaruszony wir, jeden z nich znalaz co, co nazwa orzechem kokosowym. Rozbi to swoim kilofem, wzi kawaek, a reszt wyrzuci". Szczeglnie znaczce jest tu stwierdzenie, i wir by nienaruszony Nawet sam Weiner napisa: "nie mona tak atwo odrzuci relacji o robotnikach kopicych wir i ich orzechu kokosowym, traktujc j jako czysty wymys, moliw do przyjcia plotk, rozpuszczon po to, by dostarczy prawdopodobnego wyjanienia odnonie pochodzeniu okazw [...]. By moe robotnicy znaleli cz czaszki, ale wci nie jest wykluczone, e to, co odkryli nie byo p-skamieniaym eoantropem, lecz niemal wspczesnym i cakiem zwykym pochwkiem". Weiner stwierdzi, i oszust, ktokolwiek nim by, mg nastpnie zamieni odkryte rzeczywicie koci na obrobione chemicznie fragmenty czaszki. Jeeli jednak robotnicy mieli do czynienia z "niemal wspczesnym i cakiem zwykym pochwkiem", gdzie znajdowaa si reszta koci? Ostatecznie Weiner uzna, e robotnicy znaleli tylko faszyw czaszk, ktra zostaa wczeniej podoona. Tym niemniej Mabel Kenward zapewniaa, i powierzchnia ziemi w miejscu, gdzie robotnicy kopali wir, bya nienaruszona. Robert Essex, nauczyciel nauk cisych, bezporedni znajomy Dawsona w latach 1912-1915, przedstawi interesujc relacj na temat szczki z Piltdown lub, jak si okazuje, szczk z Piltdown. Essex napisa w 1955 roku: "Kolejna szczka z Piltdown, o ktrej nie wspomnia dr Weiner, o wiele bardziej przypominaa szczk czowieka ni map czekoksztatnych i to ona najprawdopodobniej naleaa do niewtpliwie ludzkiej czaszki. Osobicie widziaem i miaem w rku t szczk. 194 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Wiem, kto przynis j w torbie do biura Dawsona". Essex przedstawi nastpnie dalsze szczegy. Pracowa wwczas jako nauczyciel nauk cisych w miejscowej szkole redniej, pooonej w pobliu biura Dawsona. Essex powiedzia: "Pewnego dnia, kiedy przechodziem obok, zawoa mnie jeden z urzdnikw, ktrego dobrze znaem. Chcia mi pokaza poow skamieniaej szczki, znalezionej z trzema mocno przytwierdzonymi do niej zbami trzonowymi. Przypominaa ona bardziej szczk czowieka ni map czekoksztatnych. Kiedy zapytaem, gdzie j odkryto, usyszaem odpowied: Piltdown. Wedug urzdnika, z ktrym rozmawiaem, szczk przynis w

torbie na narzdzia jeden z robotnikw. Gdy szuka pana Dawsona, poinformowano go, e pan Dawson zajty jest w sdzie. Zostawi, wic torb i powiedzia, e jeszcze wrci. Po jego odejciu urzdnik otwar torb i zobaczy szczk. Kiedy przechodziem obok, zawoa mnie. Ostrzegem go, i lepiej odoy z powrotem to znalezisko. Pan Dawson nie byby zadowolony, jeli dowiedziaby si o tym. Usyszaem potem, e po powrocie robotnika pan Dawson wci by w sdzie. Robotnik wzi, zatem swoj torb i odszed". Essex widzia pniej fotografie szczki z Piltdown. Jego zdaniem nie bya to ta sama szczka, ktr oglda w biurze Dawsona. Przekaza t informacj British Museum. Odkrycie ludzkiej szczki wydaje si potwierdza pogld, e czaszka czowieka znaleziona w Piltdown pochodzia rzeczywicie z tamtejszych wirw. Nawet, jeli przyznamy, i wszystkie pozostae koci z Piltdown s przedmiotem oszustwa, to o ile czaszk odkryto in situ, mona stwierdzi, e mamy przed sob kolejny przykad szcztkw Homo sapiens sapiens z pnej fazy rodkowego plejstocenu lub wczesnej fazy pnego plejstocenu. W poszukiwaniu winnego Wikszo wspczesnych badaczy cakowicie akceptujcych pogld, e wszystkie skamieniaoci i narzdzia z Piltdown s efektem mistyfikacji, staraa si zidentyfikowa oszusta. Weiner i Oakley, podobne jak inni uczeni, obarczyli win Dawsona, amatorapaleontologa. Woodward, naukowiec z zawodu, zosta rozgrzeszony Wydaje si jednak, i dokonanie oszustwa z Piltdown wymagao rozlegej wiedzy specjalistycznej i zdolnoci wykraczajcych poza umiejtnoci Dawsona. Naley pamita, e skamieniaoci "czowieka z Piltdown" znaleziono razem z wieloma komi wymarych ssakw. Uczony, ktry mia dostp do rzadkich skamieniaoci i wiedzia jak je wyselekcjonowa oraz zmodyfikowa tak, aby sprawiay wraenie autentycznego skupiska fauny o odpowiednim wieku, musiaiwic bra udzia w tej mistyfikacji. Niektrzy badacze prbowali obwinia Teilharda de Chardina. Studiowa on przecie w kolegium jezuickim w pobliu Piltdown i pozna Dawsona ju w 1909 roku. Weiner i jego wsppracownicy uznali, e znaleziony w Piltdown zb wymarego sonia - Stegodon pochodzi z pnocno-afrykasidego stanowiska, ktre Teilhard de Chardin mg odwiedzi w latach 1906-1908, gdy pracowa jako wykadowca na Uniwersytecie w Kairze.

Odkrycie kart w Piltdown 195 Woodwardjest kolejnym podejrzanym. Osobicie wykopa niektre skamieniaoci. Jeeli zostay podoone, powinien by to zauway. Mona wic podejrzewa, i sam bra udzia w dokonywaniu oszustwa. Ponadto, cile strzeg dostpu do oryginalnych skamieniaoci z Piltdown, przechowywanych pod jego opiek w British Museum. By moe prbowa nie dopuci innych naukowcw do wykrycia dowodw mistyfikacji. Ronald Millar, autor The Piltdown Men, podejrzewa Graftona Elliota Smitha. Smith nie lubi Woodwarda, mg, wic chcie go oszuka i w tym celu przygotowa bardzo dobrze obmylony podstp. Podobnie jak Teilhard de Chardin, przebywa w Egipcie i mia dostp do skamieniaoci, ktre mogy zosta podoone w Piltdown. Frank Spencer, profesor antropologii w Queens College na City University ofNew York, oskara w swej ksice o oszustwo z Piltdown Sir Arthura Keitha, kustosza Hunterian Museum ofthe Royal College of Surgeons. Keith sdzi, e wspczesny gatunek czowieka rozwin si wczeniej ni twierdzili inni naukowcy Zdaniem Spencera pogld ten skoni Keitha do uknucia spisku z Dawsonem i spreparowania dowodw popierajcych hipotez o wczeniejszym pochodzeniu ludzi. Kolejny podejrzany to William Sollas, profesor geologii w Cambridge. Mwi o nim w nagraniu magnetofonowym angielski geolog James Douglas, ktry zmar w 1979 roku w wieku 93 lat. Sollas nie lubi Woodwarda, poniewa Woodward krytykowa rozwinit przez

niego metod wykonywania gipsowych odleww skamieniaoci. Douglas wspomina, e przesa Sollasowi do Boliwii zby mastodonta, jakie znaleziono w Piltdown. Sollas otrzyma take dwu-chromian potasu, zwizek chemiczny uyty najwyraniej do zabarwienia wielu znalezisk z Piltdown. Z kolekcji Oxfordzldego muzeum "poyczy" rwnie kilka zbw czekoksztatnej mapy. Wedug Douglasa Sollas cieszy si w tajemnicy, gdy Woodward pad ofiar faszerstw z Piltdown. Jeeli jednak "czowiek z Piltdown" stanowi przedmiot oszustwa, prawdopodobnie mamy tu do czynienia z czym wicej ni tylko z osobist zemst. Zdaniem Spencera dowody "zostay tak przygotowane, by opary si naukowym badaniom i by promoway cile okrelon interpretacj zapisu skalnego istot ludzkich". Profesjonalny naukowiec mgt dokona mistyfikacji z tego wzgldu, i odkrycia, jakich dokonano do pocztku XX wieku, nie pasoway do teorii o ewolucji czowieka. Darwin opublikowa sw prac O powstawaniu gatunkw w 1859 roku i niemal natychmiast spowodowa rozpoczcie poszukiwa skamieniaoci czcych Homo sapiens z czekoksztatnymi mapami mioceskimi. Odsuwajc na bok znaleziska wskazujce na obecno ludzi w plioce-nie i mcenie, nauka dysponowaa zaledwie szcztkami "czowieka jawaj-skiego" i szczk z Heidelbergu. Jak widzielimy w rozdziale 8 zwaszcza hominid z Jawy nie cieszy si jednomylnym poparciem spoecznoci naukowej. 196 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Od samego pocztku wysuwano zowieszcze sugestie, e niemal mapia czaszka nie naleaa w rzeczywistoci do prawie ludzkiej koci udowej, znalezionej w odlegoci okoo 14 m od czaszki. Ponadto wielu angielskich i amerykaskich uczonych, na przykad Arthur Smith Woodward, Grafion Elliot Smith oraz Sir Arthur Keith, rozwijao inne pogldy na temat ewolucji ludzkiego gatunku. Ich zdaniem powstanie niemal ludzkiej czaszki o wysokim czole poprzedzao wyksztacenie si szczki przypominajcej szczk czowieka. Pitekantrop posiada jednak czaszk o niskim czole, charakterystyczn dla map czekoksztatnych. Podobnie jak wielu wspczesnych naukowcw pozwolio sobie na spekulacje odnonie tosamoci i motyww dziaania domniemanego sprawcy oszustwa z Piltdown, my rwnie chcielibymy przedstawi prbne wyjanienie zaistniaych zdarze. Rozwamy nastpujcy scenariusz. Robotnicy pracujcy w Barkham Manor odkryli rzeczywicie autentyczn czaszk rodkowo-plejstocesk w sposb opisany przez Mabel Kenward. Jej fragmenty przekazano Dawsonowi, ktry mia regularny kontakt z Woodwardem, powiadamiajc go o tym. Woodward rozwija wasn teori na temat ewolucji czowieka i bardzo niepokoi go fakt, e po 50 latach bada brakowao w nauce dowodw wiadczcych o ewolucyjnym rozwoju naszego gatunku. Zaplanowa, wic oszustwo i wykona ten plan. Nie dziaa w pojedynk, lecz w porozumieniu z wybranymi uczonymi z British Museum, ktrzy pomagali mu w zdobyciu odpowiednich znalezisk i przygotowaniu ich tak, aby opary si badaniom niewtajemniczonych naukowcw. Sam Oakley, ktry odegra du rol w ujawnieniu mistyfikacji, napisa: "Materia z Trinil [czowiek jawajski] by przeraajco niekompletny i zdaniem wielu uczonych, nie mg potwierdza pogldu Darwina o ewolucji czowieka. Czasami zastanawiam si, czy to, aby nie nadmierna ch odkrycia bardziej moliwego do przyjcia "brakujcego ogniwa utkaa spltan sie motyww stojcych za Oszustwem z Piltdown". Weiner rwnie wzi pod uwag t moliwo: "Kto w szalony sposb pragn pomc teorii ewolucji poprzez dostarczenie rekwizytu "brakujcego ogni-wa" [...]. Piltdown mogto by nieodparcie atrakcyjne dla pewnego fanatycznego biologa, aby dokona tego, co Natura stworzya, lecz czego nie zachowaa". Nieszczliwie dla hipotetycznych spiskowcw, odkrycia, jakich dokonano w cigu kilku nastpnych dziesicioleci, nie potwierdzay koncepcji reprezentowanej przez mistyfikacj z

Piltdown. Wielu naukowcw zaakceptowao nowe okazy "czowieka jawajskiego" i "czowieka pekiskiego", jak rwnie znaleziska australopitekw z Afryki, jako dowody hipotezy o mapoludzkim przodku z niskim czoem. Sama idea "czowieka z Piltdown" o wysokim czole miaa zosta poddana w wtpliwo i odrzucona. Czas mija, a trudnoci przy konstruowaniu odpowiedniej linii ewolucyjnogenealogicznej hominidw wzrastay W krytycznym momencie yjcy jeszcze spiskowcy, zwizani z British Museum, zdecydowali si dziaa. Odkrycie kart w Piltdown 197 Werbujc niewiadomych wsppracownikw, zaczli systematycznie ujawnia oszustwo, ktrego sami dokonali na pocztku wieku. By moe to wanie wwczas niektre znaleziska zostay dodatkowo zmodyfikowane przy pomocy chemicznych i fizycznych rodkw, tak aby pogld o mistyfikacji by bardziej wiarygodny. Hipoteza o grupie spiskowcw z British Museum, dokonujcych oszustwa i nastpnie je ujawniajcych, wielu osobom wyda si bardzo nieprawdopodobna. Opiera si ona jednak na takiej samej liczbie dowodw, co inne oskarenia. Obwiniono tak wielu poszczeglnych naukowcw brytyjskich, w tym niektrych uczonych z British Museum, e nasze wyjanienie nie powiksza w rzeczywistoci krgu podejrzanych, By moe w British Museum nie byo adnych oszustw. Mimo to, zdaniem wielu uczonych, osoba z naukowym wyksztaceniem, dziaajc w pojedynk lub w grupie, dokonaa udanej mistyfikacji. W opinii Gavina De Beera, dyrektora British Museum of Natural History, metody uyte do ujawnienia oszustwa z Piltdown "umoliwiyby dokonanie podobnego faszerstwa, praktycznie niemoliwego do wykonania". Posiadajc jednak wiedz o wspczesnych, chemicznych i radiometrycznych, technikach datowania, mona by dokona mistyfikacji, ktra nie byaby atwo wykrywalna. W rzeczywistoci nie moemy by pewni, czy w jednym z wielkich muzew wiata nie czeka na ujawnienie kolejne oszustwo w stylu Piltdown. W tym kontekcie przypadek Piltdown jest nadal szkodliwy. Tym niemniej, zgodnie z nasz obecn wiedz, incydenty tego typu zdarzaj si rzadko. Istnieje jednak inny, bardziej podstpny i powszechny rodzaj oszukiwania - rutynowe redagowanie i reklasyfikowywanie danych, stosownie do nieugitych, teoretycznych uprzedze. Vayson de Pradenne z Ecole d'Anthropologie w Paryu napisa w swej ksice Fraudes Arckeologiqws (l 925): "Czsto spotyka si ludzi nauki owadnitych uprzedzeniami, ktrzy bez dokonywania wielkich oszustw nie wahaj si interpretowa obserwowanych faktw w taki sposb, aby pasowao to do ich teorii. Uprzedzony badacz moe sobie na przykad wyobraa, e prawo postpu w przemysach prehistorycznych musi by wszdzie widoczne i zawsze w najdrobniejszych szczegach. Widzc w tej samej warstwie zarwno starannie wykoczone narzdzia, jak rwnie inne, bardziej prymitywne artefakty stwierdza, i musz tu istnie dwa poziomy - niszy z okazami o gorszej obrbce. Bdzie klasyfikowa swoje znaleziska zgodnie z ich typem, a nie warstwami, w ktrych je znalaz. Jeeli u podstawy wszystkich osadw znajdzie dobrze opracowane narzdzie, uzna, e trafio tam wskutek przypadkowej intruzji i musi by powtrnie przypisane miejscu pochodzenia poprzez wczenie go do grupy znalezisk z wyszych poziomw. Bdzie to prawdziwe oszustwo w postaci bdnej prezentacji stratygrafii odkry - oszustwo oparte na uprzedzeniach, cho dokonane mniej lub bardziej niewiadomie przez czowieka dziaajcego w dobrej wierze, ktrego nikt nie nazwaby oszustem. Czsto tak si zdarza i jeli nie wymieniam tu adnych nazwisk, nie robi tego, dlatego, e ich nie znam". Taka sytuacja ma miejsce nie tylko w British Museum, lecz we wszystkich muzeach, uniwersytetach i innych orodkach badawczych na caym wiecie. Mimo i kady pojedynczy przypadek filtracji wiedzy wydaje si mao istotny, czny efekt tego procesu jest druzgoccy.

W zasadniczy sposb pomaga on znieksztaci i przesoni obraz pocztkw i staroytnoci czowieka. Dua ilo danych wskazuje, e istoty ludzkie takie jak my yy w bardzo odlegej przeszoci, w kadej epoce, jak chcemy tylko bada - w pliocenie, mcenie, oligocenie, eocenie i wczeniej. Szcztki map czekoksztatnych i stworze mapo-czekoksztatnych rwnie pochodz z tych samych czasw. By moe, zatem wszystkie rodzaje hominidw wspistniay ze sob przez ca histori wiata. Jeeli rozwaymy wszelkie dostpne wiadectwa, taki jest wanie obraz przeszoci, jaki si przed nami wyania. Jedynie poprzez eliminowanie duej liczby znalezisk - zostawiajc tylko te skamieniaoci i artefakty, ktre odpowiadaj przyjtym z gry zaoeniom ^ mona zbudowa ewolucyjn sekwencj zdarze. Nieuzasadnione usuwanie odkry - odkry zbadanych tak starannie, jak nie zbadano niczego co jest obecnie oficjalnie akceptowane - stanowi oszustwo dokonywane przez naukowcw pragncych utrzyma pewien teoretyczny punkt widzenia. To oszustwo nie jest najwyraniej efektem wiadomie zorganizowanego spisku, jak w przypadku mistyfikacji z Pilt-down (o ile rzeczywicie mamy tutaj z ni do czynienia). Jest to raczej nieunikniony rezultat spoecznego procesu filtracji wiedzy, ktry ma miejsce w obrbie spoecznoci naukowej. Mimo to, cho w paleoantropologii moe doj do niewiadomego popenienia wielu oszustw, przypadek Piltdown pokazuje, e ta dziedzina nauki zna rwnie najbardziej przemylany i wyrachowany rodzaj mistyfikacji. Rozdzia 10__________ "Czowiek pekiski" i inne znaleziska z Chin Po odkryciu "czowieka jawajskiego" i "czowieka z Piltdown" nie ustalono jeszcze ostatecznej wersji ewolucji ludzkiego gatunku. Skamieniaoci Pithe-canthropus erectus znalezione przez Dubois nie zdobyy penej akceptacji wrd spoecznoci naukowej, a znaleziska z Piltdown jedynie skomplikoway cae zagadnienie. Naukowcy z niecierpliwoci czekali na nastpne wane odkrycia, ktre jak mieli nadziej, wyjaniyby ewolucyjny rozwj rodziny czowie-kowatych. Wielu badaczy uwaao, e upragnione skamieniaoci hominidw zostan odnalezione w Chinach. Staroytny jzyk chiski okrela skamieniaoci jako "koci smoka". Chiscy aptekarze sdzili, e posiadaj one lecznicz moc i przez wieki rozcierali je na proch do produkcji lekw. Z tego powodu chiskie apteki stanowiy dla wczesnych, zachodnich paleontologw nieoczekiwany teren poszukiwa. W 1900 roku dr K. A. Haberer zebra od chiskich aptekarzy skamieniaoci ssakw i wysa do Uniwersytetu w Monachium, gdzie zostay zbadane i skatalogowane przez Maxa Schlossera. Wrd otrzymanych koci Schlosser znalaz "trzeci zb trzonowy z lewej strony grnej szczki, nalecy do czowieka bd nieznanej dotd mapy antropoidalnej". Odkryto go na obszarze Pekinu. Schlosser stwierdzi wwczas, e Chiny bd odpowiednim miejscem do poszukiwa prymitywnego czowieka. Zhoukoudian Wrd badaczy, ktrzy zgodzili si z opini Schlossera, by Gunnar Ander-sson, szwedzki geolog pracujcy dla Geological Survey of China. W 1918 roku Andersson przyby do miejsca o nazwie Chikushan - Wzgrze Kurzych Koci - w pobliu wioski Zhoukoudian (dawniej Czukutien) okoo 40 km na poludniowy-zachd od Pekinu. Na cianie starego kamienioomu wapienia, z ktrej wybierano materia, dostrzeg szczelin wypenion czerwon glin i zawierajc skamieniae koci, co wskazywao na obecno zasypanej przez wieki, staroytnej jaskini.

W 1921 roku Andersson ponownie przyby do Chikushan. Towarzyszy mu Otto Zdansky, austriacki paleontolog przysany do pomocy, oraz Walter M. Granger, z Amerykaskiego Muzeum Historii Naturalnej. 200 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka . Ich pierwsze, wsplne prace wykopaliskowe nie byy zbyt owocne - odkryli jedynie niemal wspczesne skamieniaoci. Miejscowi wieniacy przekazali wwczas Zdansky'emu informacj o lecym nieopodal miejscu, gdzie mona znale wiksze "koci smoka". Byo to w pobliu maej stacji kolejowej w Zhoukoudian. Zdansky odkry tu kolejny kamienioom wapienia, ktrego ciany, podobnie jak w przypadku pierwszego, posiaday szczeliny wypenione czerwon glin i zamanymi komi. An-dersson przyby na miejsce i znalaz pknite fragmenty kwarcu. Jego zdaniem, byy to bardzo prymitywne narzdzia. Kwarc nie wystpowa tu naturalnie, Andersson doszed, wic do wniosku, e okazy kwarcu musia przynie hominid. Zdansky nie zgodzi si z t interpretacj. Jego wsppraca z An-derssonem nie ukadaa si zreszt zbyt dobrze. Andersson by jednak przekonany co do susznoci swojej opinii. Patrzc na cian wapienia, powiedzia: "Mam przeczucie, e le tu szcztki jednego z naszych przodkw i wystarczy go tylko znale". Poprosi Zdansky'ego, by nadal przeszukiwa zasypan jaskini "dopki nie bdzie pusta, jeli zajdzie taka potrzeba". W 1921 i 1923 roku Zdansky, nieco niechtnie, przeprowadzi krtkie prace wykopaliskowe. Odkry lady wczesnego przodka czowieka - dwa zby, dolny przedtrzonowiec i grny trzonowiec, datowane wstpnie na wczesny plejstocen. Wraz z innymi skamieniaociami przesano je statkiem do Szwecji w celu dalszego zbadania. W 1923 roku, po powrocie do Szwecji, Zdansky opublikowa artyku na temat swojej pracy w Chinach, jednak bez adnej wzmianki o zbach. Sprawa ucicha do 1926 roku. Wwczas to nastpca tronu Szwecji, ktry by prezesem Szwedzkiego Komitetu Bada nad Chinami oraz patronem bada paleontologicznych, zaplanowa odwiedzi Pekin. Profesor Winian z Uniwersytetu w Uppsali zapyta Zdansky'ego, swojego dawnego studenta, czy nie znalaz czego interesujcego, co mona by pokaza ksiciu. Zdansky przesa Winianowi raport z fotografiami na temat zbw znalezionych w Zhoukoudian. J. Gunnar Andersson przedstawi jego relacj na spotkaniu w Pekinie, w ktrym uczestniczy nastpca tronu. O samych zbach Andersson powiedzia: "Przodek czowieka, o jakim mwiem, zosta odnaleziony". Damdson Blach Davidson Black, mody, kanadyjski lekarz mieszkajcy w Pekinie, rwnie uwaa, e zby odkryte przez Zdansky'ego reprezentuj wyrany dowd istnienia przodka ludzkiego gatunku. W 1906 roku Black skoczy szko medyczn na Uniwersytecie w Toronto. O wiele bardziej ni medycyna interesowaa go jednak teoria ewolucji. W jego opinii czowiek powsta w pnocnej Azji. Black pragn wyjecha do Chin, aby znale skamieniaoci, ktre udowodniyby t hipotez. I Wojna wiatowa opnia jego plany. "Czowiek pekiski" i inne znaleziska z Chin 201 W 1917 roku Black przyczy si do kanadyjskiego, wojskowego korpusu medycznego. W tym czasie jego przyjaciel dr E. V. Cowdry zosta mianowany na kierownika Wydziau Anatomii w pekiskim Union Medical College. Szkoa ta naleaa do Fundacji Rockefellera. Cowdry poprosi dr. Simona Flexne-ra, dyrektora fundacji, by Black zosta jego asystentem. Flexner wyrazi na to zgod i w 1919 roku, po zwolnieniu z wojska, Black przyby do Pekinu. W Union Medical College robi wszystko, aby zmniejszy zakres nalecych do niego obowizkw medycznych. Chcia skupi si na swym prawdziwym zainteresowaniu -

paleoantropologii. W listopadzie 1921 roku uda si na krtk ekspedycj w pnocne Chiny Pniej nastpiy dalsze wyprawy. Przeoeni Blacka nie byli zadowoleni. Jednak stopniowo Fundacja Rockefellera zaakceptowaa jego punkt widzenia. Warto przyjrze si wydarzeniom, ktre spowodoway t zmian. Pod koniec 1922 roku Black przedoy dr. Henry'emu S. Houghtonowi, dyrektorowi Union Medical College, plan ekspedycji do Tajlandii. W doskonay sposb powiza swoje uwielbienie do paleoantropologii z misj szkoy medycznej. Houghton napisa do Rogera Greene'a, kierownika do spraw finansowych szkoy: "Chocia nie mam pewnoci czy projekt Blacka jest rzeczywicie praktyczny w swym charakterze, musz przyzna, e wywar na mnie due wraenie [...] wykazujc istotny zwizek midzy naszym wydziaem anatomii, a rnymi instytucjami i ekspedycjami, ktre prowadz w Chinach wane prace bliskie badaniom antropologicznym. Biorc to pod uwag, popieram jego prob". Widzimy wic jak istotny by czynnik prestiu - zwyka medycyna wydaje si by przyziemna w porwnaniu z quasi-religijnym poszukiwaniem sekretu pocztkw czowieka - poszukiwaniem, jakie od czasw Darwina pobudzao wyobrani naukowcw na caym wiecie. Houghton da si wyranie przekona. Wyprawa odbya si w 1923 roku, w czasie letniego urlopu Blacka, lecz nie przyniosa adnych rezultatw. W 1926 roku Black wzi udzia w spotkaniu naukowym, na ktrym J. Gun-nar Andersson przedstawi nastpcy tronu Szwecji raport na temat zbw trzonowych znalezionych przez Zdansky'ego w Zhoukoudian trzy lata wczeniej. Podekscytowany t relacj, Black przyj propozycj Anderssona, by dalsze prace wykopaliskowe w tym miejscu byy prowadzone wsplnie przez Geological Survey of China i wydzia Blacka na pekiskiej Union Medical School. Dr Amadeus Grabau z Geological Survey of China nazwa poszukiwanego hominida "czowiekiem pekiskim". Black poprosi o pienidze z Fundacji Rockefellera i ku swojej radoci otrzyma hojn dotacj. Na wiosn 1927 roku badania w Zhoukoudian byy ju prowadzone, akurat w rodku chiskiej wojny domowej. W cigu kilku miesicy starannych wykopalisk nie odkryto adnych szcztkw przodka czowieka. Ostatecznie, wraz z pocztkiem zimnych, jesiennych deszczy koczcych pierwszy sezon prac, znaleziono zb hominida. W oparciu o to znalezisko i dwa zby, o ktrych donosi poprzednio Zdansky (teraz w posiadaniu Blacka), Black zdecydowa si ogosi odkrycie nowego rodzaju skamieniaego hominida. Nazwa go Sinanthropus - "czowiek z Chin". 202 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Black pragn pokaza wiatu swoje znalezisko. W trakcie podry z nowo odkrytym zbem zauway, e nie wszyscy podzielali jego entuzjazm wobec sinantropa. W 1928 roku, na corocznym spotkaniu Amerykaskiego Stowarzyszenia Anatomw, niektrzy jego czonkowie ostro skrytykowali Blacka za utworzenie nowego gatunku na podstawie tak niewielu dowodw. Black nadal jednak podrowa. W USA pokaza odkryty zb Alesowi Hrdli-ce. Nastpnie pojecha do Anglii, gdzie spotka si z Sir Arthurem Keithem i Sir Arthurem Smithem Woodwardem. W British Museum rozdawa odlewy zbw trzonowych "czowieka pekiskiego" innym badaczom. Takie dziaanie propagandowe jest konieczne, by zwrci uwag spoecznoci naukowej na nowe odkrycie. Nawet dla naukowcw umiejtnoci polityczne nie s, wic bez znaczenia. Po powrocie do Chin Black doglda wykopalisk w Zhoukoudian. W trakcie kilkumiesicznych poszukiwa nie odkryto niczego. Mimo to, Black napisa do Keitha 5 grudnia 1928 roku: "Wydaje si, e ostatnie dni naszych prac sezonowych s magiczne, gdy ponownie, dwa dni przed zakoczeniem bada Bohiin znalaz in situ praw poow uchwy sinantropa z trzema staymi trzonowcami".

Przemiana Fundacji Rockefellera Pojawi si wwczas problem finansowy. Dotacja Fundacji Rockefellera, ktra wspieraa badania, miaa wystarczy do kwietnia 1929 roku. Black napisa, wic w styczniu do dyrekcji fundacji z prob o wsparcie wykopalisk w Zhoukoudian poprzez utworzenie Kenozoicznego Laboratorium Badawczego (era kenozo-iczna obejmuje epoki od paleocenu do holocenu). W kwietniu, Black otrzyma upragnione fundusze. Zaledwie kilka lat wczeniej pracownicy Fundacji Rockefellera aktywnie odradzali Blackowi zbytnie angaowanie si w badania paleoantropologiczne. Teraz popierali go cakowicie, zakadajc instytut powicony poszukiwaniom skamieniaych pozostaoci przodkw ludzkiego gatunku. Co skonio Fundacj Rockefellera do zmiany swego podejcia wobec Blacka i jego dziaa? Warto bliej przyjrze si temu problemowi, poniewa wkad finansowy rnych fundacji okaza si niezbdny dla prowadzenia bada nad ewolucj czowieka przez takich naukowcw, jak Black. Poparcie tych fundacji jest rwnie istotne przy przekazywaniu wiatu informacji o odkryciach i ich znaczeniu. Warren Weaver, naukowiec i pracownik Fundacji Rockefellera, napisa w 1967 roku: "W doskonaym wiecie idea moe zosta zrodzona, wykarmio-na, rozwinita, przekazana kademu, skrytykowana, udoskonalona i uyta w dobrym celu bez pospolitego faktu w postaci jakiegokolwiek wsparcia finansowego. Rzadko zdarza si tak, o ile w ogle, w praktycznym wiecie, w jakim yjemy". "Czowiek pekiski" i inne znaleziska z Chin 203 Weaver sdzi, e zagadnienia biologiczne s najwaniejsze. Jego zdaniem bardzo naganiane programy badawcze dotyczce akceleratorw czstek i bada kosmicznych byy niczym naukowe fanaberie. Weaver stwierdzi: "Niezbadane jeszcze cile moliwoci le w zrozumieniu natury ywych rzeczy. W 1932 roku, kiedy Fundacja Rockefellera rozpocza swj dwudziestopicioletni program w tej dziedzinie, wydawao si, i nauki biologiczne i medyczne s gotowe na przyjazn inwazj nauk fizycznych [...] istniej obecnie narzdzia, dziki ktrym mona zbada, na najbardziej zdyscyplinowanym i dokadnym poziomie mechanizmw molekularnych, w jaki sposb dziaa naprawd centralny system nerwowy czowieka, jak mylimy, uczymy si, zapamitujemy i zapominamy [...]. Oprcz fascynacji pyncej ze zdobywania wiedzy o naturze zwizku umys - mzg - ciao, praktyczne wartoci takich bada s potencjalnie ogromne. Jedynie dziki nim moemy zdoby informacje o naszym zachowaniu, ktre umoliwi nam mdr i korzystn kontrol tych zjawisk". Staje si, wic zrozumiae, dlaczego Fundacja Rockefellera przekazywaa w tym samym czasie rodki finansowe na badania ewolucji ludzkiego gatunku w Chinach. Bya to cz procesu wdraania starannie przygotowanego planu finansowania bada biologicznych, z zamiarem rozwijania metod skutecznego kontrolowania zachowa czowieka. Aby waciwie zrozumie prowadzone przez Blacka prace nad sinantropem, naley postrzega je w tym wanie kontekcie. Przez ostatnie kilkadziesit lat nauka rozwina obszern kosmologi, ktra wyjania pochodzenie istot ludzkich jako szczytowy punkt chemicznej i biologicznej ewolucji, trwajcej od 4 miliardw lat na naszej planecie - planecie uformowanej w wyniku wielkiego wybuchu, zdarzenia wyznaczajcego pocztek wszechwiata na okoo 16 milardw lat temu. Teoria wielkiego wybuchu, oparta na fizyce czsteczkowej i obserwacjach astronomicznych sugerujcych, e yjemy w rozszerzajcym si kosmosie, jest w ten sposb nierozcznie powizana z koncepcj biochemicznej ewolucji wszystkich form ycia, wcznie z czowiekiem. To przede wszystkim wiksze fundacje, zwaszcza Fundacja Rockefellera, finansoway wstpne badania wspierajce t materialistyczn kosmologi, ktra dla wszystkich praktycznych celw usuna Boga i dusz w sfer mitologii - przynajmniej w intelektualnych orodkach wspczesnej cywilizacji.

Wszystko to jest ogromnie zdumiewajce, gdy wemiemy pod uwag fakt, e dobroczynno Johna D. Rockefellera bya pocztkowo skierowana na wspieranie kociow i placwek misyjnych baptystw. Raymond D. Fosdick, prezes Fundacji Rockefellera we wczesnych latach jej dziaalnoci, stwierdzi, i zarwno Rockefeller, jak i jego gwny doradca finansowy, misjonarz babtyj-ski Frederick T. Gates, byli inspirowani "gbokim, religijnym przekonaniem". W 1913 roku Fundacj Rockefellera zorganizowano w jej obecnym ksztacie. Czonkami zarzdu zostali wwczas: Frederick T. Gates; John D. Rockefeller, junior; dr Simon Flexner, kierownik Rockefeller Institute for Medical zdecydowa si ogosi odkrycie nowego rodzaju skamieniaego hominida. Nazwa go Sinanthropus - "czowiek z Chin".

202 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Black pragn pokaza wiatu swoje znalezisko. W trakcie podry z nowo odkrytym zbem zauway, e nie wszyscy podzielali jego entuzjazm wobec sinantropa. W 1928 roku, na corocznym spotkaniu Amerykaskiego Stowarzyszenia Anatomw, niektrzy jego czonkowie ostro skrytykowali Blacka za utworzenie nowego gatunku na podstawie tak niewielu dowodw. Black nadal jednak podrowa. W USA pokaza odkryty zb Alesowi Hrdli-ce. Nastpnie pojecha do Anglii, gdzie spotka si z Sir Arthurem Keithem i Sir Arthurem Smithem Woodwardem. W British Museum rozdawa odlewy zbw trzonowych "czowieka pekiskiego" innym badaczom. Takie dziaanie propagandowe jest konieczne, by zwrci uwag spoecznoci naukowej na nowe odkrycie. Nawet dla naukowcw umiejtnoci polityczne nie s, wic bez znaczenia. Po powrocie do Chin Black doglda wykopalisk w Zhoukoudian. W trakcie kilkumiesicznych poszukiwa nie odkryto niczego. Mimo to, Black napisa do Keitha 5 grudnia 1928 roku: "Wydaje si, e ostatnie dni naszych prac sezonowych s magiczne, gdy ponownie, dwa dni przed zakoczeniem bada Bohiin znalaz in situ praw poow uchwy sinantropa z trzema staymi trzonowcami". Przemiana Fundacji Rockefellera Pojawi si wwczas problem finansowy. Dotacja Fundacji Rockefellera, ktra wspieraa badania, miaa wystarczy do kwietnia 1929 roku. Black napisa, wic w styczniu do dyrekcji fundacji z prob o wsparcie wykopalisk w Zhoukoudian poprzez utworzenie Kenozoicznego Laboratorium Badawczego (era kenozo-iczna obejmuje epoki od paleocenu do holocenu). W kwietniu Black otrzyma upragnione fundusze. Zaledwie kilka lat wczeniej pracownicy Fundacji Rockefellera aktywnie odradzali Blackowi zbytnie angaowanie si w badania paleoantropologiczne. Teraz popierali go cakowicie, zakadajc instytut powicony poszukiwaniom skamieniaych pozostaoci przodkw ludzkiego gatunku. Co skonio Fundacj Rockefellera do zmiany swego podejcia wobec Blacka i jego dziaa? Warto bliej przyjrze si temu problemowi, poniewa wkad finansowy rnych fundacji okaza si niezbdny dla prowadzenia bada nad ewolucj czowieka przez takich naukowcw, jak Black. Poparcie tych fundacji jest rwnie istotne przy przekazywaniu wiatu informacji o odkryciach i ich znaczeniu. Warren Weaver, naukowiec i pracownik Fundacji Rockefellera, napisa w 1967 roku: "W doskonaym wiecie idea moe zosta zrodzona, wykarmio-na, rozwinita, przekazana kademu, skrytykowana, udoskonalona i uyta w dobrym celu bez pospolitego faktu w postaci jakiegokolwiek wsparcia finansowego. Rzadko zdarza si tak, o ile w ogle, w praktycznym wiecie, w jakim yjemy". "Czowiek pekiski" i inne znaleziska z Chin 203

Weaver sdzi, e zagadnienia biologiczne s najwaniejsze. Jego zdaniem bardzo naganiane programy badawcze dotyczce akceleratorw czstek i bada kosmicznych byy niczym naukowe fanaberie. Weaver stwierdzi: "Nie zbadane jeszcze cile moliwoci le w zrozumieniu natury ywych rzeczy. W 1932 roku, kiedy Fundacja Rockefellera rozpocza swj dwudziestopicioletni program w tej dziedzinie, wydawao si, i nauki biologiczne i medyczne s gotowe na przyjazn inwazj nauk fizycznych [...] istniej obecnie narzdzia, dziki ktrym mona zbada, na najbardziej zdyscyplinowanym i dokadnym poziomie mechanizmw molekularnych, w jaki sposb dziaa naprawd centralny system nerwowy czowieka, jak mylimy, uczymy si, zapamitujemy i zapominamy [...]. Oprcz fascynacji pyncej ze zdobywania wiedzy o naturze zwizku umys - mzg - ciao, praktyczne wartoci takich bada s potencjalnie ogromne. Jedynie dziki nim moemy zdoby informacje o naszym zachowaniu, ktre umoliwi nam mdr i korzystn kontrol tych zjawisk". Staje si wic zrozumiae, dlaczego Fundacja Rockefellera przekazywaa w tym samym czasie rodki finansowe na badania ewolucji ludzkiego gatunku w Chinach. Bya to cz procesu wdraania starannie przygotowanego planu finansowania bada biologicznych, z zamiarem rozwijania metod skutecznego kontrolowania zachowa czowieka. Aby waciwie zrozumie prowadzone przez Blacka prace nad sinantropem, naley postrzega je w tym wanie kontekcie. Przez ostatnie kilkadziesit lat nauka rozwina obszern kosmologi, ktra wyjania pochodzenie istot ludzkich jako szczytowy punkt chemicznej i biologicznej ewolucji, trwajcej od 4 miliardw lat na naszej planecie - planecie uformowanej w wyniku wielkiego wybuchu, zdarzenia wyznaczajcego pocztek wszechwiata na okoo 16 milardw lat temu. Teoria wielkiego wybuchu, oparta na fizyce czsteczkowej i obserwacjach astronomicznych sugerujcych, e yjemy w rozszerzajcym si kosmosie, jest w ten sposb nierozcznie powizana z koncepcj biochemicznej ewolucji wszystkich form ycia, wcznie z czowiekiem. To przede wszystkim wiksze fundacje, zwaszcza Fundacja Rockefellera, finansoway wstpne badania wspierajce t materialistyczn kosmologi, ktra dla wszystkich praktycznych celw usuna Boga i dusz w sfer mitologii - przynajmniej w intelektualnych orodkach wspczesnej cywilizacji. Wszystko to jest ogromnie zdumiewajce, gdy wemiemy pod uwag fakt, e dobroczynno Johna D. Rockefellera bya pocztkowo skierowana na wspieranie kociow i placwek misyjnych baptystw. Raymond D. Fosdick, prezes Fundacji Rockefellera we wczesnych latach jej dziaalnoci, stwierdzi, i zarwno Rockefeller, jak i jego gwny doradca finansowy, misjonarz babtyj-ski Frederick T. Gates, byli inspirowani "gbokim, religijnym przekonaniem". W 1913 roku Fundacj Rockefellera zorganizowano w jej obecnym ksztacie. Czonkami zarzdu zostali wwczas: Frederick T. Gates; John D. Rockefeller, junior; dr Simon Flexner, kierownik Rockefeller Institute for Medical Research; Henry Pratt Judson, rektor University of Chicago; Charles William Eliot, byy rektor Uniwersytetu w Harwardzie i A. Barton Hepbum, prezes Chase National Bank. 204 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Obok nowej instytucji nadal dziaay inne orodki dobroczynne Rockefellera. Na pocztku swojej dziaalnoci Fundacja Rockefellera skupia si na problemach opieki zdrowotnej, medycyny, rolnictwa i edukacji, unikajc wszelkich kontrowersyjnych zagadnie. W ten sposb zacza dystansowa si od religii, a zwaszcza od Kocioa Baptystw. Trudno dokadnie powiedzie, dlaczego tak si stao. By moe Rockefeller zaczyna sobie uwiadamia, e jego fortuna powstaa w oparciu o eksploatacj osigni nowoczesnej nauki i technologii. By moe te wzrastajca rola nauki, ktr zaczynaa ona odgrywa w dziedzinach objtych dotd tradycyjn dziaalnoci dobroczynn, takich jak medycyna,

spowodowaa ten zwrot. Bez wzgldu jednak na przyczyny tego zjawiska, Rockefeller zacz obsadza swoj fundacj naukowcami, co odzwierciedlao wytyczane kierunki dziaa. Nawet Gates, poprzednio misjonarz-baptysta, zdawa si zmienia swe nastawienie. Chcia stworzy w Chinach powszechny uniwersytet, zauway jednak, e "grupy misyjne, zarwno w kraju, jak i za granic, byy wyranie i otwarcie, nawet niebezpiecznie wrogo nastawione do tego pomysu z obawy przed odstpstwem od wiary". Ponadto rzd chiski chcia sprawowa kontrol nad tym przedsiwziciem, na co nie moga zgodzi si fundacja. Charles W. Eliot, nadzorujcy Harwardzk Szko Medyczn w Szanghaju, zaproponowa rozwizanie tego problemu: "medyczny college'u promujcy zachodni nauk". Nauka mechanistyczna prezentuje si tutaj jako skromna, lecz mimo to wojowniczo nastawiona ideologia, promowana umiejtnie dziki wsplnemu wysikowi naukowcw, misjonarzy i bogatych przemysowcw w celu ustanowienia intelektualnej dominacji na caym wiecie. Przedstawiony przez Eliota pomys utworzenia medycznego colleg'u zadziaa. Rzd chiski zgodzi si na zaoenie w Pekinie, pod auspicjami Fundacji Rockefellera, Union Medical College. W tym czasie dr Wallace Buttrick, dyrektor nowo powstaego z ramienia fundacji Wydziau Bada Medycznych w Chinach, prowadzi negocjacje z protestanckimi szpitalami misyjnymi istniejcymi ju w tym kraju. Zgodzi si udzieli im finansowego wsparcia, co w praktyce oznaczao przekupstwo. W 1928 roku fundacja Rockefellera oraz inne jego organizacje dobroczynne przeszy zmiany, ktre miay odzwierciedla wzrastajce znaczenie bada naukowych. Wszelkie programy "zwizane z postpem ludzkiej wiedzy" przesunito do fundacji, zreorganizowanej na pi wydziaw: midzynarodowa opieka zdrowotna, nauki medyczne, przyrodnicze, spoeczne i humanistyczne. Zmiany dosigy te bezporednio wadz fundacji. Stanowisko prezesa obj dr Max Mason, fizyk i byy rektor University of Chicago. Wedug Raymonda D. Fosdicka Mason "podkrela strukturaln jedno cechujc now orientacj programu. Tu nie chodzio o pi programw, reprezentowanych przez poszczeglne wydziay fundacji. 205 "Czowiek pekiski" i inne znaleziska z Chin Mia to by w istocie rzeczy jeden program, skierowany na oglny problem zachowania czowieka, z zamiarem przejcia nad nim kontroli poprzez zdobycie odpowiedniej wiedzy". Z tego wzgldu badania Blacka nad "czowiekiem pekiskim" miay miejsce w obrbie wikszej struktury otwarcie przedstawionego celu Fundacji Rockefellera, ktry odzwierciedla ukryty cel wielkiej nauki - sprawowan przez naukowcw kontrol nad zachowaniem czowieka. Historyczne odkrycie i wyrachowana kampania propagandowa Kiedy Fundacja Rockefellera udzielia finansowego wsparcia Kenozoicznemu Laboratorium Badawczemu, Black zacz ponownie podrowa, nadal promujc sinantropa. Nastpnie powrci do Chin. Prace w Zhoukoudian posuway si powoli, bez doniesie o nowych istotnych znaleziskach "czowieka pekiskiego". Entuzjazm poszukiwaczy wydawa si sabn. Jednak l grudnia, na samym kocu sezonu wykopaliskowego, Pei Wenz-hong dokona historycznego odkrycia. Pei napisa pniej: "Natknem si na prawie kompletn czaszk sinantropa. Bya czciowo osadzona w lunych piaskach, czciowo w twardej skale macierzystej, dlatego wzgldnie atwo mona j byo wydoby". Po dokonaniu odkrycia Pei pojecha do oddalonego o okoo 40 km Kenozoicznego Laboratorium Badawczego, gdzie pokaza czaszk Blackowi. Znalezisko nie wywaro na Blacku zbyt duego wraenia. We wrzeniu 1930 roku Sir Grafton Elliot Smith przyby do Pekinu, by zbada miejsce odkrycia i sam skamieniao. W czasie jego pobytu Black dokadnie poinstruowa go, w jaki sposb przeprowadzi szybk akcj propagandow na rzecz "czowieka pekiskiego". Smith wyjecha i najwyraniej dobrze

wykona swoje zadanie. W grudniu Black napisa wyjtkowo szczery list do dr. Henry'ego Hou-ghtona, dyrektora pekiskiej szkoy medycznej, ktry przebywa na urlopie w USA: "Jeeli miabym czerwieni si za kadym razem, gdy myl o wyrachowanej kampanii propagandowej, jak przeprowadzi G. E. S., bybym cigle purpurowy". Nowo zdobyta sawa zapewnia jednak Blackowi dalszy dostp do rodkw finansowych Fundacji Rockefellera. Black napisa do Sir Arthura Keitha: "Otrzymalimy wczoraj depesz od Elliota Smitha, wic widocznie dotar bezpiecznie do domu po mczcej podry. We waciwy dla siebie sposb nie oszczdza si w pracy na rzecz Survey i Laboratorium Kenozoicznego. Dziki spopularyzowaniu przez niego sinantropa w Ameryce, za rok powinienem mie wzgldnie atwe zadanie, gdy bd musia prosi o dalsze pienidze ze rde, ktre si wwczas znajd". "Czowiek pekiski" pojawi si we waciwym momencie dla zwolennikw ewolucji. Kilka lat wczeniej, w jednym z najbardziej synnych procesw w historii wiata, sd Tannessee w USA uzna Johna T. Scopesa winnym nauczania ewolucji wbrew prawu stanowemu. Uczeni akceptujcy teori Darwina chcieli w sposb zdecydowany odpowiedzie na taki atak. 206 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Kade znalezisko zwizane, ich zdaniem, z ewolucyjnym rozwojem czowieka, byo zatem gorco przyjmowane. W tym czasie pojawi si rwnie problem hesperopiteka49, bardzo naganianego, prehistorycznego mapoluda, ktry powsta w umysach paleoan-tropologw na podstawie jednego niemal ludzkiego zba, odkrytego w Nebra-sce w USA. Ku zakopotaniu uczonych promujcych istnienie tego przodka czowieka, okazao si, e znalezisko to naleao do skamieniaej wini. Naleao take wwczas wyjani przecigajce si wtpliwoci i trwajcy wci spr wok pitekantropa Dubois. Zwolennicy teorii ewolucji potrzebowali, zatem odpowiedniego odkrycia, aby przeciwdziaa zewntrznemu zagroeniu, wewntrznemu zamieszaniu oraz by forsowa swj punkt widzenia. Ogie i narzdzia ~w Zhoukoudian W 1931 roku po raz pierwszy opublikowano relacje o wielu ladach uywania ognia oraz o rozwinitych narzdziach kamiennych i kocianych, jakie znaleziono w Zhoukoudian. Cakiem niezwyky jest w tym kontekcie fakt, e kompetentni badacze, prowadzcy systematyczne wykopaliska w Zhoukoudian od 1927 roku, w ogle nie wspominali w swoich raportach ani o ogniu, ani o narzdziach kamiennych. Sam Black napisa w 1929 roku: "Cho przebadano tysice metrw szeciennych materiau z tego osadu, nie znaleziono jeszcze adnych artefaktw, ani te nie zaobserwowano adnych ladw uywania ognia". Jednak zalewie kilka lat pniej inni naukowcy, tacy jak Henri Breuil, donosili o grubych zoach popiou i znajdywali setki narzdzi kamiennych dokadnie w tych samych miejscach. W 1931 roku Black i jego wsppracownicy, zakopotani najwyraniej nowymi doniesieniami o ogniu i narzdziach w Zhuokoudian, szukali sposobu, by wyjani jak doszo do tego, e tak wane znaleziska umykay ich uwadze przez kilka lat. Przyznali, wic, i zauwayli lady ognia i artefakty, lecz mieli tak due wtpliwoci odnonie ich charakteru, e nie wspominali o tych znaleziskach w swych relacjach. Brak informacji na ten temat w raportach Teilharda de Chardina, Blacka, Peia oraz innych badaczy mona jednak wyjani dwojako. Pierwsze prawdopodobne wyjanienie przedstawili oni sami - zwyczajnie przeoczyli te znaleziska lub mieli tak wiele wtpliwoci, co do ich charakteru, e nie sdzi, aby donoszenie o nich byo uzasadnione. By moe jednak dokadnie wiedzieli o ladach ognia i artefaktach kamiennych, zanim donnis o nich Breuil, lecz celowo nie mwili o tym.

Z jakich powodw? Kiedy dokonywano odkry w Zhoukoudian, ogie i narzdzia kamienne traktowano powszechnie jako lady obecnoci Homo sapiens znanego tez jako tzw. "czowiek z Nebraski". "Czowiek pekiski" i inne znaleziska z Chin 207 lub neandertalczykw. Wedug Dubois i von Koenigswalda ze szcztkami pitekantropa na Jawie nie znaleziono adnych narzdzi kamiennych ani ladw uywania ognia. Czonkowie ekspedycji Selenki donosili o pozostaociach palenisk w Trinil, lecz informacja ta nie dotara do szerokiego krgu naukowcw. By moe, zatem pierwsi badacze Zhoukoudian wiadomie nie wspominali w swoich sprawozdaniach o narzdziach kamiennych i ogniu, poniewa wiedzieli, e takie znaleziska mogyby skomplikowa ocen statusu sinantropa. Sceptycy mogli je z atwoci przypisa istocie jemu wspczesnej, a mimo to fizycznie i kulturowo bardziej rozwinitej. W ten sposb zaprzeczyliby pogldowi, e sinantrop by kolejnym i wanym przodkiem ludzkiego gatunku. Jak zobaczymy, do tego wanie doszo. Breuil powiedzia w 1932 roku o zwizku sinantropa z narzdziami i ladami ognia: "Kilku wybitnych naukowcw, niezalenie od siebie, powiedziao mi, e istota tak fizycznie oddalona od czowieka [...] nie bya zdolna do wyrabiania produktw, jakie opisaem. Koci sinantropa mona by, wic uwaa za zwyke trofea myliwskie, by moe prawdziwego czowieka, ktrego szcztkw jeszcze nie odnaleziono. Podobnie, lady ognia i przemysu mog by wynikiem ludzkiego dziaania". Sam Breuil uzna jednak, e twrc narzdzi i ognia w Zhoukoudian by sinantrop. Wspczeni badacze przychylaj si do tego pogldu. Sinantrop jest zwykle przedstawiany jako doskonay myliwy, ktry zabija zwierzta narzdziami kamiennymi i gotowa ich miso na ogniu w jaskini w Zhoukoudian. Nieco odmienn opini zaprezentowali antropolodzy z University of New Mexico, Lewis R. Binford i Chuan Kun Ho. Warstwy popiou opisali w nastpujcy sposb: "Wydaje si, e przynajmniej niektre z nich byy pierwotnie duymi skupiskami guano wewntrz jaskini. W pewnych przypadkach te organiczne osady mogy ulec spaleniu [...]. Przypuszczenie, i sinantrop przynis i rozprowadzi tu ogie jest bezpodstawne. Podobnie nieuzasadniony jest pogld, e przepalone koci oraz inne materiay s pozostaociami gotowania przez niego posikw". Teoria Binforda i Ho, w myl, ktrej warstwy popiou skadaj si gwnie z ptasiego ajna, nie zostaa jednomylnie zaakceptowana. Tym niemniej ich wtpliwoci odnonie powszechnie przedstawianego wizerunku "czowieka pekiskiego", wysuwane w oparciu o znalezione w Zhoukoudian koci, warstwy popiow i szcztki hominida, zasuguj na powan uwag. Zdaniem Binforda i Ho o sinantropie mona, co najwyej powiedzie, e by on padlinoerc, ktry uywa prymitywnych narzdzi kamiennych do cicia misa martwych zwierzt, pozostawionego przez drapieniki w duej jaskini, gdzie czasami przez dugi okres paliy si materiay organiczne. By moe jednak sinantrop sam by zdobycz misoernych zwierzt jaskiniowych, gdy wydaje si nieprawdopodobne, by z wasnej woli wchodzi do takiej jaskini, nawet po padlin. 208 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka lady kanibalizmu 15 marca 1934 roku znaleziono martwego Davidsona Blacka przy jego biurku. Przyczyn zgonu by atak serca. Black ciska w rce swoj rekonstrukcj czaszki "czowieka pekiskiego". Krtko po jego mierci kierownictwo Kenozoiczne-go Laboratorium Badawczego przej Franz Weidenreich, ktry napisa obszern seri raportw na temat

znalezisk sinantropa. Zdaniem Weidenreicha skamieniae szcztki osobnikw tego gatunku, zwaszcza ich czaszki, wskazyway, i padli oni ofiarami kanibalizmu. Wikszo koci "czowieka pekiskiego" z jaskini w Zhoukoudian stanowiy fragmenty czaszek. Weidenreich zaobserwowa, e adna z tych stosunkowo kompletnych czaszek nie posiada w caoci centralnej czci podstawy. Zauway te, i we wspczesnych czaszkach melanezyjskich "te same uszkodzenia pojawiaj si wskutek rytualnego kanibalizmu". Obok brakujcych fragmentw podstawy czaszki Weidenreich zauway inne lady, ktre mona byo przypisa wiadomemu uyciu siy. Niektre czaszki nosiy na przykad lady po uderzeniach, jakie "mog pojawi si jedynie wwczas, gdy ko jest wci plastyczna", co wskazuje, e "opisane rany musiay zosta zadane za ycia osobnika lub wkrtce po jego mierci". Cz z niewielu dugich koci sinantropa znalezionych w Zhoukoudian posiadaa ponadto lady wskazujce, zdaniem Weidenreicha, na rozamywanie ich przez ludzi, by moe w celu wydobycia szpiku kostnego. W opinii Weidenreicha odkrycie przede wszystkim fragmentw czaszek wynika z faktu, i z wyjtkiem kilku koci dugich jedynie gowy przynoszono do jaski: "Niezwykej selekcji koci [...] dokonywa sam sinantrop. Polowa na wasnych krewnych jak na inne zwierzta i wszystkie ofiary traktowa tak samo". Wedug niektrych wspczesnych naukowcw zaprezentowana przez Weidenreicha interpretacja skamieniaych szcztkw "czowieka pekiskiego" jest bdna. Binford i Ho podkrelili, e podstawa czaszek hominidw, ktre przenosi wir rzeczny ulega czciowo starciu. Jednak czaszki odkryte w Zhoukoudian nie byy najwyraniej transportowane w ten sposb. Zdaniem Binforda i Ho to zwierzta misoerne przynosiy do jaski koci sinantropa, lecz Weidenreich napisa w 1935 roku: "Przenoszenie przez [...] zwierzta drapiene jest niemoliwe [...] na kociach powinny by wwczas widoczne lady gryzienia i ogryzania, a tego nie stwierdzono". Weidenreich sdzi, e kanibalizm wrd osobnikw sinantropa jest najbardziej prawdopodobnym wyjanieniem. Marcelim Boule, dyrektor Instytutu Paleontologii Czowieka we Francji, przedstawi kolejn moliwo - na "czowieka pekiskiego" polowaa bardziej inteligentna istota. Boule uwaa, e maa pojemno puszki mzgowej ho-minida z Zhoukoudian oznacza, i nie by on wystarczajco inteligentny, aby krzesa ogie oraz wyrabia kamienne i kociane narzdzia, jakie odkryto w jaskini razem ze ladami ognia. "Czowiek pekiski" i inne znaleziska z Chin 209 Jeeli sinantrop stanowi up bardziej inteligentnego myliwego, kto nim by i gdzie znajdoway si jego koci? Boule zwrci uwag na fakt, e w Europie jest duo jaski, w ktrych odkryto wiele artefaktw paleolitycznych, lecz "w bardzo niewielu miejscach znajdywane s czaszki bd szkielety wytwrcw tych artefaktw". Hipoteza o bardziej inteligentnym gatunku hominida, ktry polowa na sinantropa, nie moe wic zosta wykluczona tylko dlatego, e w Zhoukoudian nie znaleziono jeszcze jego skamieniaych koci. W poprzednich rozdziaach przedstawilimy znaleziska z innych czci wiata, ktre stanowi cakowicie ludzkie szcztki szkieletowe, a datowane s tak samo jak "czowiek pekiski" z Zhoukoudian bd nawet na czasy wczeniejsze. Na przykad pozostaoci w peni ludzkich szkieletw z Castenedolo we Woszech pochodz z pliocenu, sprzed ponad 2 min lat. Skamieniaoci znikaj Jak wspomnielimy poprzednio, odpowied na wiele pyta dotyczcych "czowieka pekiskiego" moe by trudna, poniewa jego oryginalne skamieniao-. ci nie s ju dostpne do dalszych bada. W 1938 roku kierowane przez Weidenreicha wykopaliska w Zhoukoudian wstrzymano z powodu wojny partyzanckiej w okolicznych Western Hilis.

Kiedy II Wojna wiatowa rozgorzaa na dobre, Weidenreich wyjecha do USA, zabierajc ze sob zbir odleww skamieniaoci sinantropa. By to kwiecie 1941 roku. W lecie tego samego roku oryginalne koci zapakowano do dwch skrzynek! dostarczono pukownikowi Ashurstowi z amerykaskiej Marin Embassy Guard w Pekinie. Na pocztku grudnia skrzynki umieszczono w pocigu jadcym do portu Chinwangtao, gdzie miay zosta zaadowane na amerykaski statek President Harrison w ramach ewakuacji Amerykanw z Chin. Jednak 7 grudnia pocig zosta przechwycony i nigdy ich ju pniej nie widziano. Po II Wojnie wiatowej chiski rzd komunistyczny kontynuowa prace wykopaliskowe w Zhoukoudian, dodajc kilka nowych skamieniaoci do przedwojennych odkry. Intelektualna nieuczciwo W artykule na temat Zhoukoudian, opublikowanym w czerwcu 1983 roku w Scientific American, dwch chiskich naukowcw, Wu Rukangi Lin Sheng-long, w nieuczciwy sposb zaprezentowao dowody wiadczce rzekomo o ewolucji ludzkiego gatunku. Wu i Lin przedstawili dwie tezy: (l) Pojemno puszki mzgowej sinantropa wzrastaa od najniszej warstwy w Zhoukoudian (datowanej na 460 000 lat) do najwyszej (datowanej na 230 000 lat), co wskazywao na jego ewolucj w kierunku Homo sapiens. (2) Charakter i wystpowanie rnych typw narzdzi kamiennych w poszczeglnych warstwach rwnie wiadczyy o ewolucyjnym rozwoju sinantropa. 210 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Na poparcie pierwszego zaoenia Wu i Lin przeanalizowali objto mzgu szeciu do kompletnych czaszek "czowieka pekiskiego", jakie odkryto w Zhoukoudian. Ostatecznie stwierdzili: "Pojemno najwczeniejszej czaszki wynosi 915 cm3, czterech pniejszych przecitnie 1075 cm3, a w przypadku chronologicznie najmodszej - 1140 cm3". Na tej podstawie doszli do wniosku, e "mzg sinantropa zwikszy si o ponad 100 cm3 w czasie zamieszkiwania jaskini". Wykres w Scientific American ukazywa miejsca odkry i rozmiary czaszek ze stanowiska l w Zhoukoudian (Tabela 10.1, Kolumna A). Jednak w opisie tego wykresu Wu i lin pominli wyjanienie, e najwczeniejsza czaszka (III), znaleziona w warstwie 10, naleaa do dziecka, ktre wedug Franza Weidenreicha zmaro w wieku 8 bd 9 lat, a zdaniem Davidsona Blacka - 11-13 lat. Wu i Lin nie wspomnieli rwnie, i pojemno puszki mzgowej odkrytej w warstwach 8. i 9. (czaszka X) wynosia 1225 cm3, co stanowi 85 cm3 wicej ni w przypadku najmodszej czaszki (V), znalezionej w warstwie 3. Kiedy wemiemy pod uwag wszystkie dane (Tabela 10.1, Kolumna B), wida wyranie, e mzg sinantropa nie ulega staemu wzrostowi w okresie midzy 460 000 a 230 000 lat temu. Obok ewolucyjnych zmian pojemnoci czaszki Wu i Lin zauwayli w Zhoukoudian tendencj do wystpowania coraz mniejszych narzdzi w coraz modszych osadach jaskiniowych. Donosili rwnie, i znalezione na pniejszych poziomach materiay, z ktrych wykonywano narzdzia, posiadaj wysz jako od materiaw odkrytych we wczeniejszych warstwach. Modsze poziomy cechowaa wiksza ilo kwarcu o lepszej jakoci, wystpowao tu wicej krzemienia i mniej piaskowca. Jednak zmiana technologicznych umiejtnoci danej populacji nie musi automatycznie oznacza jej fizjologicznego rozwoju. Z tego wzgldu, wbrew opinii Wu i lin, wystpowanie rnych rodzajw narzdzi kamiennych w poszczeglnych warstwach Zhoukoudian nie moe ostatecznie okrela ewolucyjnego rozwoju "czowieka pekiskiego". Raport Wu i lin, a zwaszcza teza o wzrastajcej pojemnoci puszki mzgowej sinantropa w trakcie zamieszkiwania przez niego jaskini w Zhoukoudian, pokazuje, i nie naley bezkrytycznie akceptowa wszystkich pogldw i informacji na temat ewolucji ludzkiego gatunku, jakie zamieszcza si w czasopismach naukowych. Wyglda na to, e og uczonych

jest tak bardzo oddany swojej ewolucyjnej doktrynie, i jakikolwiek artyku, ktry potwierdza t teori, moe zosta przyjty bez gbszej analizy. Datowanie morfologiczne Cho Zhoukoudian jest najbardziej znanym stanowiskiem paleoantropologicz-nym w Chinach, znajduje si tam wiele innych miejsc, gdzie odkryto skamieniaoci hominidw: wczesnego Homo erectus. Homo erectus, neandertalczykw i wczesnego Homo sapiens, co pozornie sugeruje ewolucyjn sekwencj rozwojow. Jednak sposb jej skonstruowania budzi wtpliwoci. 211 "Czowiek pekiski" i inne znaleziska z Chin Tabela 10.1. Dane wiadczce rzekomo o wzrocie ewolucyjnym pojemnoci puszki mzgowej sinantropa z Zhoukoudian w Chinach Datowanie Warstwa A: Dane przekazane przez Wu i lin, 1983 B: Pene dane 230 000 1-2 3 1140 cm3 (V) 1140 cm3 (V) 290 000 4

350 000 6

420 000 8 1075 cm3 = rednia objto 4 czaszek 1225 cm3 (X), 1015 cm3 (XI), 1030 cm3 (XII), 1025 cm3 (II)

460 000 10 915 cm3 (III) 915 cm3 (III) dziecko 700 000 11-13 W Scientific American (czerwiec 1983) Wu Rukang i Lin Shenglong wykorzystali dane w kolumnie A do stwierdzenia, e w cigu 230 000 lat zamieszkiwania jaskini w Zhoukoudian pojemno puszki mzgowej u osobnikw sinantropa ulega zwikszeniu. Jednak w swoim zestawieniu Wu i Lin nie wspomnieli, i najstarsza czaszka (III) naleaa do dziecka, co czyni j bezuyteczn przy porwnaniach z innymi czaszkami, ktre pochodziy od osobnikw dorosych. Ponadto Wu i lin podali redni pojemno czterech czaszek z poziomw 8. i 9. (II, X, XI, XII), nie wspominajc, e pojemno puszki mzgowej jednej z nich (X) wynosia 1225 cm3, wicej ni u pniejszej czaszki z warstwy 3. Pene dane, przedstawione w kolumnie B, nie wskazuj na ewolucyjny wzrost pojemnoci puszki mzgowej u sinantropa. Wszystkie informacje zawarte w powyszej tabeli podawa ju Weidenreich, z wyjtkiem pojemnoci czaszki z warstwy 3. W 1934 roku Weidenreich donis o odkryciu niektrych fragmentw tej czaszki, ktre okreli pniej jako czaszka V W 1966 roku chiscy paleontolodzy znaleli kolejne szcztki tej czaszki. Jej rekonstrukcj i pomiar puszki mzgowej przeprowadzono w 1966 roku. 212 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Jak widzielimy w naszej dotychczasowej dyskusji na temat skamieniaych szcztkw ludzi i ich rzekomych przodkw, w wikszoci przypadkw nie ma moliwoci bardzo precyzyjnego okrelenia wieku tych koci. Znaleziska umieszcza si w obrbie tego, co zdecydowalimy si okreli jako "moliwy zakres chronologiczny", ktry w zalenoci od zastosowanych metod datowania moe by do szeroki. Do metod tych zalicza si badania chemiczne, radiometryczne, geomagnetyczne, analiz stratygrafii stanowiska, szcztkw zwierzcych, typw narzdzi oraz morfologii koci hominidw. Warto zauway, e rni naukowcy, stosujc te same metody, osigaj czsto

odmienne zakresy chronologiczne dla tych samych okazw. Jeeli nie chcemy bezkrytycznie przyjmowa ostatniego datowania, musimy wzi pod uwag wszystkie zaproponowane rozwizania chronologiczne. Niestety w tym momencie mog pojawi si trudnoci. Wyobramy sobie, e uczony czyta kilka raportw o dwch skamieniaociach cechujcych si odmienn budow. Na podstawie analizy stratygraficznej i porwna towarzyszcych im szcztkw zwierzcych datuje sieje w przyblieniu na ten sam okres, ktry trwa jednak kilkaset tysicy lat. Powtarzane przez rnych naukowcw badania paleomagnetyczne, chemiczne i radiometryczne daj szeroki zakres sprzecznych ze sob datowa w obrbie tego okresu. Niektre wyniki bada wskazuj, i pierwsza skamieniao jest starsza, inne natomiast wiadcz o wczeniejszym pochodzeniu drugiej koci. Analizujc wszystkie dane chronologiczne na temat tych dwch znalezisk, nasz badacz dostrzega, e ich "moliwe zakresy czasowe" wyranie koliduj ze sob. Innymi sowy, w ten sposb nie da si okreli, ktra skamieniao jest starsza. Co naley zrobi? Jak pokaemy, w niektrych przypadkach naukowcy zdecyduj, wycznie w oparciu o swoje ewolucyjne przekonania, e okaz bardziej przypominajcy budow map czekoksztatnych powinien zosta przesunity do wczesnej czci swego "moliwego zakresu chronologicznego", tak aby nie znajdowa si w obrbie tego fragmentu zakresu, ktry koliduje z chronologi znaleziska bardziej przypominajcego morfologi szkieletu czowieka. W ramach tej samej procedury bardziej ludzki okaz moe zosta przesunity do pniejszej czci swego zakresu chronologicznego. W ten sposb dwie skamieniaoci s rozdzielone w czasie. Pamitajmy jednak, i takie porzdkowanie znalezisk opiera si przede wszystkim na ich budowie i ma na celu zachowanie ewolucyjnej progresji hominidw. Nie byoby dobrze - wedug zaoe ewolucyjnych - gdyby dwa gatunki, jeden uwaany powszechnie za przodka drugiego, yy w tym samym czasie. Oto przykad takiego datowania morfologicznego. Chang Kwang-chih, antropolog z Uniwersytetu w Yale, powiedzia: "Zestawienia szcztkw zwierzt dla znalezisk [hominidw] Ma-pa, Ch'ang-yang i Liu-chiang nie daj moliwoci dokadnego ich datowania. Pierwsze dwie skamieniaoci mog pochodzi z okresu od rodkowego do grnego plejstocenu, jeli wemiemy pod uwag towarzyszc im faun [...]. "Czowiek pekiski" i inne znaleziska z Chin 213 Bardziej dokadne datowanie tych trzech koci jest w tej chwili moliwe jedynie w oparciu o ich cechy morfologiczne, ktre naley porwna z budow innych, lepiej datowanych skamieniaoci z terenu Chin". Jean S. Aigner stwierdzia w 1981 roku: "W poudniowych Chinach fauna wydaje si niezmienna, co utrudnia dalszy podzia rodkowego plejstocenu. Zazwyczaj, wic obecno zaawansowanej formy hominida lub rozwinitej formy zabytku stanowi podstaw wyrniania pniejszych i wczeniejszych okresw". To bardzo wyrane uzasadnienie racjonalnoci datowania morfologicznego. Obecno rozwinitego hominida jest traktowana jako niewtpliwa oznaka czasw pniejszych. Innymi sowy, jeeli na danym stanowisku, wraz ze rodkowoplestocesk faun, znajdziemy matpoksztatnego hominida, a w innym miejscu, w kontekcie tej samej fauny, bardziej czekoksztatn form, wwczas zgodnie z powyszym systemem musimy uzna, e stanowisko z bardziej czekoksztatnym hominidem pochodzi z pniejszych czasw rodkowoplejstoceskich (rodkowy plejstocen rozciga si natomiast od 100 000 do l min lat temu). Przyjmuje si, bowiem za rzecz oczywist, i dwa rozpatrywane stanowiska nie mogy by sobie wspczesne. Po zakoczeniu tej analizy skamieniae szcztki dwch hominidw, rozdzielone teraz chronologicznie, s nastpnie podawane w podrcznikach jako dowd ewolucyjnego rozwoju w rodkowym plejstocenie! Takie postpowanie jest na pewno intelektualn nieuczciwoci.

Powinnimy przyzna, e dostpne dane nie pozwalaj na ostateczne ustalenie, i jeden hominid poprzedza drugiego i istnieje moliwo, e yy one w tym samym czasie. Nie moglibymy wwczas zbudowa w oparciu o ich szcztki chronologicznej sekwencji ewolucyjnej. Postpujc uczciwie, moemy jedynie stwierdzi, i oba homi-nidy pochodz ze rodkowego plejstocenu, a "bardziej rozwinity" gatunek czekoksztatny mgl poprzedza "mniej rozwinit" form mapoksztatn. Jednak przyjmujc ewolucj za fakt, jej zwolennicy "datuj" hominidy w oparciu o ich morfologi i porzdkuj skamieniaoci w logiczny sposb. Rozwamy teraz szczeglny przykad problemu z zakresem chronologicznym. W 1985 roku Qiu Zhonglang donosi, e w 1971 i 1972 roku w jaskini w Yanhui niedaleko Tongzi, w prowincji Guizhou na terenie poudniowych Chin, znaleziono skamieniae zby Homo sapiens. Stanowisko w Tongzi zawierao faun Stegodon-Ailuropoda. Stegodon to wymary so, aAiluropoda - olbrzymia panda. Fauna ta jest typowa dla poudniowych Chin w rodkowym plejstocenie. Pene zestawienie szcztkw zwierzt ze stanowiska w Tongzi, przedstawione przez Ha Defena i Xu Chunhua, obejmuje 24 gatunki ssakw. Wszystkie te zwierzta znajduj si rwnie na rodkowo- i wczesnoplejstocesidch listach fauny, podanych przez tych samych autorw. Jednak wiele wymienionych rodzajw i gatunkw przetrwao take do pnego plejstocenu i czasw wspczesnych.

214 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Autor raportu na temat odkry z Tongzi stwierdzi: "Jaskinia w Yanhui bya pierwszym stanowiskiem na terenie tej prowincji, ktre dostarczyo skamieniaoci Homo sapiens [...]. Odkryta fauna sugeruje rodkowo-gmoplejstoceski zakres chronologiczny, lecz dowody archeologiczne [pozostaoci dziaania czowieka] wiadcz o grno[pno]plejstoceskim wieku tego stanowiska". Innymi sowy, wyznacznikiem chronologicznym datujcym cae stanowisko na pny plejstocen bya tu obecno skamieniaoci Homo sapiens, co stanowi wyrany przykad datowania morfologicznego. Tym niemniej w oparciu o znalezione szcztki zwierzt, o jakich donosi Qiu, pozostaoci Homo sapiens moemy wydatowa na okres od rodkowego do pnego plejstocenu. Istniej jednak dowody stratygraficzne wiadczce o cile rodkowoplej-stoceskim zakresie chronologicznym znalezisk Homo sapiens z Tongzi. Qiu przedstawi nastpujce informacje: "Osady jaskini dziel si na siedem warstw. Szcztki czowieka, kamienne artefakty, przepalone koci i skamieniaoci ssakw odkryto w warstwie nr 4, warstwie szarawo-tego piasku i wiru". Koncentracja znalezisk na jednym poziomie wskazuje, e szcztki czowieka i skamieniaoci zwierzt, wrd ktrych znajdoway si pozostaoci wszystkich ssakw ze stanowisk rodkowoplejstocesidch, pochodziy w przyblieniu z tego samego okresu. Ponadto te osady jaskiniowe z terenu poudniowych Chin uwaa si powszechnie za rodkowoplejstoceskie. Nasza analiza listy szcztkw zwierzcych rwnie wiadczy o tym, e zawenie zakresu chronologicznego do rodkowego plejstocenu jest w tym przypadku uzasadnione. Przyjmuje si z reguy, i obecny w Tongzi Stegodon istnia od pliocenu do rodkowego plejstocenu. W zestawieniu zwierzt istotnych dla datowania stanowisk w poudniowych Chinach Aigner stwierdzia, e Stegodon orientalis przetrwa jedynie do pnej fazy rodkowego plejstocenu, cho przy tej informacji umiecia ona znak zapytania. cile rodkowoplejstoceski wiek fauny z jaskini w Tongzi potwierdza take obecno gatunku, ktrego wymarcie do koca rodkowego plejstocenu jest bardziej pewne. Do listy

ssakw wanych dla datowania stanowisk w poudniowych Chinach Aigner wczya, obok Stegodon orientalis, inne gatunki znalezione w Tongzi. Wrd nich jest Megatapirus (tapir olbrzymi), ktrego wystpowanie, zdaniem Aigner, ogranicza si do rodkowego plejstocenu. Chiscy badacze okrelaj w swym zestawieniu gatunek z Tongzi jako Megatapirus augustus. Aigner opisaa go jako "du, skamienia form poudniowo-chi-sidch zbiorw pochodzcych ze rodkowej fazy rodkowego plejstocenu". Naszym zdaniem, Megatapirus augustus wyznacza grn granic wieku fauny z Tongzi na koniec rodkowego plejstocenu (Tab. 10.2). Kolejnym wyznacznikiem chronologicznym w postaci skamieniaoci, podanym przez Aigner, jest Crocuta crocuta (hiena). Po raz pierwszy pojawia si ona w Chinach w rodkowej fazie rodkowego plejstocenu. "Czowiek pekiski" i inne znaleziska z Chin 215 Crocuta crocuta wystpuje w Tongzi, co ustala doln granic wieku fauny z tego stanowiska na pocztek rodkowej fazy rodkowego plejstocenu. Podsumowujc powysze ustalenia, w ktrych Megatapirus augustus i Cro-cuta crocuta wyznaczaj chronologi skamieniaoci, mona doj do wniosku, e zakres chronologiczny znalezisk Homo sapiens z Tongzi rozciga si od pocztku rodkowej fazy rodkowego plejstocenu do koca pnej fazy rodkowego plejstocenu. Qiu rozszerzy, wic zakres chronologiczny wystpowania niektrych gatunkw ssakw z fauny Stegodon-Ailuropoda (na przykad Megatapirus augustus) od rodkowego plejstocenu do wczesnej fazy pnego plejstocenu, aby zachowa moliwy do przyjcia wiek skamieniaoci Homo sapiens. Ewolucyjne uprzeZnaleziska PLEJSTOCEN

WCZESNY RODKOWY PNY

we. r. pz. we. r. . pz. we. r. pz. Fauna wedug Qiu Crocuta crocuta Stegodon Megatapirus augustus Zakres chronologiczny stanowiska (w tym Homo sapiens )

Tabela 10.2. Wiek skamieniaoci Homo sapiens na stanowisku w Tongzi w poudniowych Chinach. Qiu przyzna, e fauna ssakw z Tongzi pochodzi z okresu od rodkowego do pnego plejstocenu, lecz mimo to uy skamieniaoci Homo sapiens do wydatowania stanowiska na pny plejstocen. Jeeli jednak wykorzystamy faun ssakw do okrelenia

wieku skamieniaoci Homo sapiens, stanowisko zostanie wydatowane inaczej. Stegodon wymar u schyku rodkowego plejstocenu (w niektrych miejscach poudniowych Chin by moe we wczesnej fazie pnego plejstocenu, co zaznaczono kolorem szarym). Megatapirus augustus (tapir olbrzymi) nie przetrwa rodkowego plejstocenu. Obecno Stegodon, a zwaszcza Megatapirus augustus, wyznacza grn granic wieku stanowiska w Tongzi na rodkowy plejstocen. Obecno Crocuta crocuta (hieny), ktra pojawia si po raz pierwszy w rodkowej fazie rodkowego plejstocenu, okrela doln granic wieku tego stanowiska na pocztek rodkowej fazy rodkowego plejstocenu. Moliwy zakres chronologiczny dla skamieniaoci Homo sapiens w Tongzi rozciga si, zatem od pocztku rodkowej fazy rodkowego plejstocenu do koca pnej fazy rodkowego plejstocenu. 216 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka dzenia Qiu wymagay najwyraniej takiego posunicia. Gdy czowiek z Tongzi zosta ju bezpiecznie umieszczony w pnym plejstocenie, mg by nastpnie wczony do chronologicznej sekwencji ewolucyjnej i podawany jako dowd ewolucji ludzkiego gatunku. Jeeli jednak umiecimy go w starszej czci rzeczywistego zakresu chronologicznego towarzyszcej mu fauny, w rodkowej fazie rodkowego plejstocenu, wspistniaby z Homo erectus z Zhoukoudian, a to nie wygldaoby zbyt dobrze w podrcznikach. Uwanie zbadalimy raporty o kilku innych stanowiskach chiskich i dostrzeglimy w nich ten sam proces datowania morfologicznego. Ponownie wykorzystano go do chronologicznego oddzielenia rnych gatunki hominidw. W 1964 roku w Lantian znaleziono czaszk Homo erectus. Bya bardziej prymitywna ni Homo erectus z Zhoukoudian i z tego wzgldu niektrzy badacze, na przykad J. S. Aigner, wydatowalij na wczeniejszy okres ni znaleziska z Zhoukoudian. Jednak nasza analiza szcztkw zwierzt, stratygrafii stanowiska i bada paleomagnetycznych wskazuje, e zakres chronologiczny czaszki z Lantian pokrywa si z datowaniem Homo erectus z Zhoukoudian. To samo dotyczy szczki Homo erectus, ktr odkryto w Lantian. Oczywicie czaszka z Lantian musi koniecznie pochodzi z tych samych czasw co Homo erectus ze Stanowiska l w Zhoukoudian. Postpujc zgodnie z przyjtymi przez nas zasadami, rozszerzamy jedynie prawdopodobny zakres chronologiczny prymitywnego Homo erectus z Lantian o okres reprezentowany przez Zhoukoudian. W rodkowej fazie rodkowego plejstocenu mamy zatem pokrywajce si zakresy chronologiczne nastpujcych hominidw: (l) "czowieka z Lantian", prymitywnego Homo erectus, (2) "czowieka pekiskiego", bardziej rozwinitego Homo erectus i (3) czowieka z Tongzi, opisanego jako Homo sapiens. Istoty te nie musiay koniecznie y w tym samym czasie. Nie wiemy czy tak byo. Naukowcy nie powinni jednak twierdzi, tylko na podstawie rnic morfologicznych tych hominidw, e na pewno nie istniay one jednoczenie. Mimo to, zwolennicy ewolucji postpuj dokadnie w ten sposb. Uporzdkowali oni skamieniaoci hominidw z Chin w chronologiczn sekwencj ewolucyjn przede wszystkim w oparciu o typ ich budowy. Metodologia ta zapewnia, e adne znaleziska nie znajd si nigdy poza sfer ewolucyjnych oczekiwa. Aby zgodnie z popieran chronologi ewolucyjn usun sprzecznoci midzy wynikami wielu bada chronologicznych - analiz szcztkw zwierzcych, bada stratygraficznych, chemicznych, radiometrycznych i geomagnetycznych paleoantropo-lodzy, opierajc si na rnicach morfologicznych skamieniaoci, pozwolili swoim uprzedzeniom przesoni inne moliwoci interpretacji dostpnego materiau kostnego. Dalsze odkrycia w Chinach W 1956 roku chopi przekopujcy ziemi w celu zdobycia nawozu w jaskini niedaleko Maba, w prowincji Guangdong na terenie poudniowych Chin, znaleli czaszk, ktra naleaa do prymitywnego czowieka. Przypisuje siej powszechnie Homo sapiens z cechami neandertaloidalnymi.

"Czowiek pekiski" i inne znaleziska z Chin 217 atwo zrozumie, e zgodnie ze swoimi oczekiwaniami ewolucjonistyczni naukowcy chcieliby wydatowa okaz z Maba na sam koniec rodkowego plejstocenu lub na wczesn faz pnego plejstocenu - na okres pniejszy ni znaleziska Homo erectus. Cho czaszka z Maba moe rzeczywicie pochodzi z wczesnej fazy pnego plejstocenu, znalezione tu koci zwierzt naleay do ssakw, ktre yy nie tylko w pnym, lecz take w rodkowym, a nawet wczesnym plejstocenie. Datowanie czaszki z Maba na sam koniec rodkowego plejstocenu lub na wczesn faz pnego plejstocenu wydaje si, wic gwnie opiera na morfologii tego znaleziska. Uaktualniajc nasz list odkry, mamy teraz w rodkowej fazie rodkowego plejstocenu pokrywajce si zakresy chronologiczne nastpujcych ho-minidw: (l) prymitywnego Homo erectus (Lantian), (2) Homo erectus (Zhou-koudian), (3) Homo sapiens (Tongzi) i (4) Homo sapiens z cechami neandertaloidalnymi (Maba). Moliwo wspistnienia w Chinach Homo erectus i bardziej rozwinitych hominidw jeszcze bardziej zaognia spr o to, kto jest rzeczywicie odpowiedzialny za pknite czaszki "czowieka pekiskiego" i obecno rozwinitych narzdzi kamiennych na Stanowisku l w Zhoukoudian. Czy kilka gatunkw z rodziny czowiekowatych o rnym stopniu rozwoju yo naprawd w rodkowej fazie rodkowego plejstocenu? Nie twierdzimy stanowczo, e tak byo, lecz z pewnoci taka interpretacja jest moliwa w oparciu o dostpne dane. Studiujc naukow literatur, nie natrafilimy na aden wyrany powd, poza zrnicowaniem morfologicznym badanych istot, dla ktrego naleaoby wykluczy ich wspistnienie. Mona oczywicie stwierdzi, e ewolucja ludzkiego gatunku zostaa udowodniona w tak niezbity sposb, poza wszelkimi racjonalnymi wtpliwociami, i datowanie hominidw na podstawie ich morfologii jest cakowicie uzasadnione. Naszym zdaniem, taka opinia nie wytrzymuje jednak krytyki przy dokadnym zbadaniu wszystkich dostpnych danych. Jak wykazalimy w rozdziaach 2-7, obszerne dowody zaprzeczajce wspczesnym pogldom o ewolucji czowieka zostay ukryte lub zapomniane. Ponadto naukowcy systematycznie nie zauwaaj brakw w materiale dowodowym, ktry potwierdza rzekomo obecne koncepcje ewolucyjne. Jeeli chopi przekopujcy ziemi w chiskiej jaskini, w celu zdobycia nawozu, odkryliby w peni ludzk czaszk z wyranie pliocesk faun, uczeni z pewnoci wysunliby zarzut, e nie byo przy tym adnych kompetentnych badaczy, ktrzy mogliby przeprowadzi odpowiednie studia stratygraficzne. Skoro jednak czaszka z Maba pasowaa do standardowej sekwencji ewolucyjnej, nikt nie mia wtpliwoci, co do sposobu jej odkrycia. Nawet zdajc sobie spraw z bardzo wtpliwej praktyki ustalania wieku skamieniaoci w oparciu o ich budow, zdumiewa fakt, jak czsto jest ona stosowana. 218 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Na polu bada ewolucji czowieka w Chinach jest to wrcz regu. Maxilla (grna szczka) Homo sapiens, znaleziona przez robotnikw w 1956 roku w Longdong w okrgu Changyang, na obszarze prowincji Hubei w poudniowych Chinach, dostarczya wielu naukowcom upragnionej okazji do wykorzystania metody datowania morfologicznego bez cienia wtpliwoci. Grn szczk, okrelon jako Homo sapiens z cechami prymitywnymi, odkryto w towarzystwie typowej, poudniowo-chisidej fauny ze rodkowego plejstocenu, wcznie zAiluropoda (pand) i Stegodon (wymarym soniem). W 1962 roku Chang Kwang-chih z Uniwersytetu w Yale napisa: "Uwaa si powszechnie, e faun ta pochodzi ze rodkowego plejstocenu. Naukowcy pracujcy nad znaleziskami z jaskini proponuj datowanie ich na pn faz tego okresu, gdy morfologia odkrytej szczki jest mniej prymitywna ni u

sinantropa". Wyranie wida, i budowa skamieniaoci bya dla Changa najwaniejszym uzasadnieniem wydatowania Homo sapiens z Changyang na czasy pniejsze ni okres istnienia pekiskiego Homo erectus. W 1981 roku J. S. Aigner podzielia opini Changa: "O rodkowo-plejsto-ceskim wieku wiadczy cz fauny, a bliski wspczesnemu Homo sapiens ho-minid wskazuje na pniejsze datowanie w tym okresie". Zdumiewa fakt, e naukowcy mogli bada faun z Changyang bez choby rozwaenia moliwoci wspistnienia w Chinach Homo sapiens i Homo erectus. Sir Arthur Keith napisa w 1931 roku: "Czsto zdarzao si w przeszoci, e odkrycie ludzkich szcztkw w jakim osadzie wpywao na opini specjalistw co do jego wieku. Dowody geologiczne interpretowano w taki sposb, by nie kolidoway wyranie z teori o nieodlegym pochodzeniu czowieka". W 1958 roku robotnicy znaleli skamieniaoci ludzkiej istoty w jaskini w liujiang, w okrgu autonomicznym Guangri Zhuang na obszarze poudniowych Chin. Obejmoway one czaszk, krgi, ebra, koci miednicy i praw ko udow. Wszystkie te szcztki cechowaa wspczesna budowa. Znaleziono je razem z typow faun Stegodon-Ailuropoda, ktra ustala zakres chronologiczny stanowiska na cay rodkowy plejstocen. Jednak gwnie z powodu rozwinitej morfologii chiscy naukowcy wydatowali ludzkie koci na pny plejstocen. Na stanowisku w Dali w prowincji Shanxi odkryto czaszk okrelon jako Homo sapiens z cechami prymitywnymi. Fauna z Dali obejmuje zwierzta, ktrych wystpowanie jest typowe dla rodkowego plejstocenu i czasw wczeniejszych. Niektrzy chiscy paleoantropolodzy przypisuj to stanowisko do pnej fazy rodkowego plejstocenu. Cho mona w ten sposb wyjani obecno ludzkiej czaszki, towarzyszca jej fauna nie narzuca takiego datowania. Wskazuje raczej na zakres chronologiczny rozcigajcy si dalej w gb rodkowego plejstocenu i pokrywajcy si, jak poprzednio, z datowaniem "czowieka pekiskiego" ze Stanowiska l w Zhoukoudian. Dochodzimy w ten sposb do wniosku, e "czowiek pekiski", Homo erectus ze Stanowiska l w Zhoukoudian, mg y w tym samym czasie, co szereg innych hominidw - wczesny Homo sapiens (niektre osobniki z cechami nean-dertaloidalnymi), Homo sapiens sapiens i prymitywny Homo erectus (Tab. 10.3). "Czowiek pekiski" i inne znaleziska z Chin 219 Prbujc uporzdkowa t rodkowo-plejstocesk amigwk znalezisk, naukowcy wielokrotnie opierali si na morfologii skamieniaoci, tak aby w podany sposb wydatowa je w obrbie zakresw chronologicznych stanowisk, ustalonych na podstawie znalezionej fauny Dziki takiej praktyce byli w stanie zachowa ewolucyjny rozwj hominidw. Zdumiewajcy jest fakt, e t Lokalizacja/Hominid Gongwangling wczesny Homo erectus Chenchiawo Homo erectus Zhoukoudian St. l Homo erectus Changyan wczesny Homo sapiens Maba, Homo sapiens (neandertaloidalny) Dali Homo sapiens Tongzi Homo sapiens Uujiang Homo sapiens sapiens Tabela 10.3. Zakres chronologiczny chiskich hominidw wyznaczony przez towarzyszce im szcztki zwierzt. Naukowcy wydatowali hominidy w obrbie ich moliwych zakresw chronologicznych w taki sposb, aby pasowao to do ewolucyjnych oczekiwa (chronologia ta zaznaczona jest ciemniejszym kolorem). Na przykad, cho zakres chronologiczny

szcztkw zwierzcych dla stanowiska Maba rozciga si od wczesnego plejstocenu do wczesnej fazy pnego plejstocenu, naukowcy wykorzystali obecno neandertaloidalnej czaszki do wydatowania stanowiska na sam koniec tego zakresu chronologicznego. Skamieniaociom czowieka z Uujiang przypisano z kolei wiek znajdujcy si cakowicie poza zakresem chronologicznym towarzyszcych im szcztkw zwierzt. Zjawisko to nazywamy datowaniem morfologicznym. Odsuwajc jednak na bok ewolucyjne zaoenia, naley stwierdzi, i pozostaoci zwierzt wskazuj na moliwo wspistnienia wszystkich omawianych hominidw i Homo erectus ze Stanowiska l w Zhoukoudian w rodkowej fazie rodkowego plejstocenu (na rysunku zaznaczono to zacienionym, poziomym pasem). 220 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka sztucznie skonstruowan sekwencj, zaprojektowan w ten sposb, by pasowaa do ewolucyjnych oczekiwa, przytacza si nastpnie jako dowd teorii ewolucji. Na przykad, jak kilkakrotnie to wykazalimy, okaz Homo sapiens, ktrego zakres chronologiczny rozciga si od rodkowej fazy rodkowego plejstocenu (wspczesnej z "czowiekiem pekiskim") do pnego plejstocenu, zostanie przesunity w kierunku grnej granicy tego zakresu. Rwnie uzasadnione byoby jednak datowanie go na rodkow faz rodkowego plejstocenu, nawet, jeli przeczy to ewolucyjnym zaoeniom. Przegld odkry skamieniaoci hominidw w Chinach zakoczymy omwieniem niektrych stanowisk wczesnoplejstoceskich. W Yuanmou w prowincji Yunnan, na obszarze poudniowo-zachodnich Chin, geolodzy znaleli dwa zby hominida (siekacze). Wedug chiskich naukowcw byy bardziej prymitywne ni u "czowieka pekiskiego" i naleay do jego przodka, bardzo prymitywnego Homo erectus, wywodzcego si od azjatyckiego pnia australopitekw. W Yuanmou odkryto pniej narzdzia kamienne - trzy skrobacze, kamienny rdze, odupek oraz ostrze z kwarcu bd kwarcytu. Opublikowane ilustracje pokazuj, i artefakty te przypominaj" europejskie eolity i przemys olduwajski ze Wschodniej Afryki. Obok narzdzi i siekaczy hominida odkryto te warstwy ulu zwierajce skamieniaoci ssakw. Osady, w ktrych znaleziono zby, wydatowano metod paleomagnetyczn na 1,7 min lat, w obrbie zakresu 1,6-1,8 min lat. Datowanie to zakwestionowano, lecz czoowi chiscy naukowcy nadal je akceptuj, podkrelajc, e skamieniaoci ssakw rwnie wskazuj na wczesnoplejstoceskie pochodzenie tego stanowiska. Jednak wczesnoplejstocesid wiek Homo erectus z Yuanmou stwarza pewne problemy. Przyjmuje si, e Homo erectus powsta z Homo habilis w Afryce okoo 1,5 min lat temu i opuci ten kontynent mniej wicej 500 000 lat pniej. Z kolei Homo habilis zamieszkiwa jedynie Afryk. Wiek hominida z Yuanmou, podany przez Jia Lanpo, oznacza niezalene powstanie Homo erectus w Chinach. Jia potrzebuje, zatem w Chinach, okoo 2 min lat temu, obecnoci australopitekw lub Homo habilis, czego zakazuje obecna wersja teorii ewolucji. Lewis R. Binford i Nancy M. Stone owiadczyli w 1986 roku: "Wielu chiskich uczonych wci sdzi, i czowiek powsta w Azji. Ten pogld skania czsto badaczy do bezkrytycznego akceptowania bardzo wczesnego datowania stanowisk chiskich i rozwaania moliwoci wystpowania narzdzi kamiennych w osadach plioceskich". Mona rwnie powiedzie, e wedug zachodnich naukowcw czowiek powsta w Afryce i dlatego bezkrytycznie odrzucaj oni bardzo wczesne datowanie artefaktw i skamieniaoci hominidw z terenu caego wiata. Jak wspomnielimy poprzednio, nie musimy zakada, i Afryka bd Azja bya orodkiem ewolucji. W poprzednich rozdziaach pokazalimy obszerne dowody, czsto znajdywane wrcz przez samych naukowcw, wiadczce o tym, e wspczesny gatunek czowieka istnieje na rnych kontynentach, wcznie z Ameryk Poudniow, od dziesitkw milionw lat.

"Czowiek pekiski" i inne znaleziska z Chin 221 Z tego samego okresu pochodz rwnie szcztki rnych istot mapoksztatnych, ktre w mniejszym lub wikszym stopniu przypominay ludzi. Ponownie pojawia si pytanie z naszych dyskusji o pozostaociach kulturowych stanowicych chronologiczne anomalie (rozdziay 2-6): dlaczego wcze-snoplejstoceskie narzdzia kamienne i lady ognia z Yuanmou naley przypisywa prymitywnemu Homo erectus? Ani artefaktw, ani ladw ognia nie odkryto w pobliu zbw tego hominida. Ponadto z samych Chin i innych czci wiata pochodz dowody wskazujce na istnienie Homo sapiens we wczesnym plejstocenie i czasach wczeniejszych. W 1960 roku Jia Lanpo bada wczesnoplejstoceskie osady piasku i wiru w Xihoudu w pnocnej prowincji Shanxi, na terenie Chin. Znalaz w nich trzy kamienie ze ladami uderze. W roki dwa lata pniej odkryto tu kolejne artefakty Na podstawie towarzyszcych im wczesnoplejstocesidch szcztkw zwierzcych stanowisko to wydatowano na ponad l min lat, a metod paleomagne-tyczn na 1,8 min lat. W Xihoudu znaleziono take nacinane koci oraz lady ognia. Jia sdzi, e pozostawiy je australopiteki. Jednak dzi nie uznaje si ich za wytwrcw ognia. Wedug wspczesnych pogldw naukowych jedynie Homo erectus, neandertalczycy i Homo sapiens byli zdolni do krzesania ognia. J. S. Aigner z wiadomych powodw wyrazia due zastrzeenia wobec znalezisk przedstawionych przez Jia: "Mimo zdecydowanych opinii o obecnoci czowieka w pnocnych Chinach w Hsihoutu [Xihoudu], w dolnym [wczesnym] plejstocenie, nie chc jednoznacznie akceptowa tych materiaw w tym momencie [...], jeeli informacje o Hsihoutu potwierdz si, naleaoby uzna, e ludzie zamieszkiwali pnoc Chin okoo l min lat temu i uywali wwczas ognia. Taka konkluzja zakwestionowaaby cz naszych obecnych zaoe dotyczcych zarwno przebiegu ewolucji ludzkiego gatunku, jak i zdolnoci adaptacyjnych wczesnych hominidw". Jeeli jednak moglibymy oderwa si od wspczesnych schematw mylowych, otwieraj si przed nami interesujce moliwoci. W ten sposb dotarlimy do koca naszego przegld chiskich odkry. Okazuje si, i chronologia hominidw zostaa tu znieksztacona wskutek "datowania morfologicznego". Tym niemniej, gdy znaleziska hominidw uporzdkuje si zgodnie z zakresami chronologicznymi towarzyszcych im szcztkw zwierzcych, cao dostpnych materiaw nie potwierdza dzisiejszych wyjanie na temat ewolucji czowieka. Wskazuje raczej na suszno pogldu, e ludzie wspistnieli z rnymi istotami czekoksztatnymi przez cay plejstocen. Rozdzia 11 yjcy mapolud'? Omawiajc skamieniaoci hominidw z Chin, odkrylimy lady moliwego wspistnienia ludzi i istot mapoksztatnych przez cay plejstocen. Zjawisko to moe rwnie odnosi si do czasw wspczesnych. Przez ostatnie okoo 100 lat zgromadzono istotne dowody, ktre wiadcz, e stworzenia przypominajce neandertalczykw, Homo erectus i australopiteki nawet obecnie przemierzaj odludne obszary wiata. Naukowcy (l) zaobserwowali tzw. "dzikich ludzi" w ich naturalnym otoczeniu, (2) zetknli si ze schwytanymi, ywymi istotami tego typu, (3) widzieli martwe okazy i (4) zebrali namacalne dowody istnienia "dzikiego czowieka", w tym setki odciskw stp. Przeprowadzili rwnie rozmowy ze zwykymi osobami, ktre posiaday informacje o "dzikich ludziach" i zbadali obszern ilo wiedzy na ten temat w staroytnym pimiennictwie i tradycji wielu kultur. Kryptozoologia

Wedug niektrych uczonych badanie problemu "dzikiego czowieka" podlega autentycznej gazi nauki nazywanej kryptozoologi. Kryptozoologia (termin ten zosta utworzony przez francuskiego zoologa Bernarda Heuvelman-sa) obejmuje naukowe badanie gatunkw, o ktrych istnieniu donoszono, lecz nie w peni je udokumentowano. Greckie sowo kryptos znaczy "ukryty", okrelenie kryptozoologi znaczy, wic dosownie: "nauka o ukrytych zwierztach". Istnieje nawet Midzynarodowe Towarzystwo Kryptozoologii, w zarzdzie, ktrego znajduj si biolodzy, zoolodzy i paleontolodzy z uniwersytetw i muzew na caym wiecie. Celem tego towarzystwa, jak stwierdzono w wydawanym przez niego czasopimie Cryptozoology,]est "badanie, analiza, publikowanie i dyskutowanie wszystkich problemw dotyczcych zwierzt o nieoczekiwanym ksztacie czy te rozmiarze lub wystpujcych niespodziewanie w czasie bd przestrzeni". Typowe wydanie Cryptozoology zawiera zwykle jeden lub wicej artykuw napisanych przez naukowcw na temat "dzikich ludzi". Czy jest rzeczywicie moliwe, by nieznany gatunek hominida y na naszej planecie? Wielu osobom trudno bdzie w to uwierzy z dwch powodw. 224 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Istnieje powszechne mniemanie, e kady skrawek Ziemi zosta cakowicie przebadany, a uczeni posiadaj wiedz o wszystkich yjcych na niej gatunkach zwierzt. Oba te zaoenia s jednak niewaciwe. Nawet w takich pastwach jak USA istniej wci rozlege, odludne i rzadko odwiedzane przez ludzi obszary. Szczeglnie w pnocno-zachodniej czci tego kraju znajduj si gsto zalesione, grzyste tereny, ktre cho sporzdzono ich mapy z powietrza, nie s czsto penetrowane przez czowieka na ziemi. Ponadto kadego roku odkrywana jest zadziwiajca liczba nowych gatunkw zwierzt - okoo 5 000 wedug skromnych szacunkw. Jak mona podejrzewa, znaczna ich wikszo, mniej wicej 4 000, to owady. Heuvelmans stwierdzi jednak w 1983 roku: "Cakiem niedawno, w poowie lat siedemdziesitych, kadego roku odkrywano okoo 112 nowych gatunkw ryb, 18 gatunkw gadw, okoo 10 gatunkw pazw, t sam liczb gatunkw ssakw i 3 lub 4 nowe gatunki ptakw". "Dziki czowiek" -w Europie Relacje o "dzikich ludziach" maj dug histori. Wiele dzie sztuki staroytnych Grekw, Rzymian, Kartagiczykw i Etruskw nosi wizerunki pludz-kich stworze. Na przykad w Muzeum Prehistorii w Rzymie znajduje si srebrna czara etruska, na ktrej przedstawiono posta duej, mapoludzidej istoty wrd myliwych na koniach. W redniowieczu nadal ukazywano "dzikich ludzi" w europejskiej sztuce i architekturze. W XIV-wiecznym Psaterzu Krlowej Marii przedstawiono w sposb bardzo realistyczny wochatego czowieka atakowanego przez sfor psw. Ptnocno-zachodnia cz Ameryki Pnocnej Przez wieki Indianie pnocno-zachodniej czci USA i zachodniej Kanady wierzyli w istnienie "dzikich ludzi" znanych pod rnymi nazwami, na przykad sasquatch. W 1792 roku hiszpaski botanik Jose Mariano Mozino, opisujc Indian znad Cieniny Nootka przy wyspie Vancouver w Kanadzie, stwierdzi: "Nie wiem co powiedzie o matloxie, mieszkacu grzystej okolicy, ktry wywouje wrd wszystkich niewiarygodne przeraenie. Indianie wyobraaj sobie, e posiada on monstrualne ciao, pokryte w caoci gstymi, czarnymi wosami. Jego gowa przypomina gow czowieka, lecz ma on o wiele wiksze, ostrzejsze i silniejsze ky ni niedwied. Posiada rwnie niezwykle dugie ramiona, a palce u jego ng i rk uzbrojone s w dugie, zakrzywione pazury". Prezydent USA Theodore Roosevelt wczy do swojej ksiki z 1906 roku The Wildemess Hunter intrygujc relacj na temat "dzikiego czowieka". Opisane wydarzenie miao miejsce

w grach Bitterroot, midzy Idaho a Mon-tan, w USA. Z tego regionu cigle pojawiaj si relacje o "dzikich ludziach". Wedug Roosvelta w pierwszej poowie XIX wieku traper o nazwisku Bau-man, wraz ze swoim partnerem, bada szczeglnie dzik i odludn przecz. Nieznana istota niszczya ich obz kilka razy w nocy, kiedy nie byli w stanie widzie wyranie duego zwierzcia, i w dzie, podczas ich nieobecnoci. yjcy malpolud9 225 Pewnego dnia Bauman znalaz swojego towarzysza martwego w obozie. Zosta on najwyraniej zabity przez nieznane stworzenie, ktre zostawio lady stp przypominajce odciski stp czowieka. Odmiennie od niedwiedzia, poruszajcego si zwykle na czterech apach, chodzio ono na dwch nogach. Opowie o Baumanie nie jest sama w sobie zbyt imponujcym dowodem istnienia "dzikich ludzi" w Ameryce Pnocnej, lecz gdy rozwaymy j razem z bardziej konkretnymi relacjami, nabiera wikszego znaczenia. 4 lipca 1884 roku Colonist, gazeta wydawana w Victorii na terenie Kolumbii Brytyjskiej w Kanadzie, przedstawi histori o dziwnej istocie, schwytanej w pobliu miasta Yale. Colonist donosi: "Jacko, jak nazwali stworzenie ludzie, ktrzy je schwytali, jest czym w rodzaju goryla o wysokoci niemal 1,5 m i wadze okoo 57,5 kg. Ma dugie, czarne, mocne wosy i, poza jednym wyjtkiem, przypomina czowieka. Cae jego ciao, oprcz rk (bd ap) i stp, pokrywaj lnice wosy o dugoci okoo 2,5 cm, a jego przedrami jest o wiele dusze ni u czowieka. Posiada on rwnie nadzwyczajn si". Wydaje si oczywiste, e schwytana istota nie bya gorylem, gdy zbyt mao waya. Niektrzy mogliby przypuszcza, e Jacko by szympansem. Jednak hipotez t rozwaay i odrzuciy osoby, ktre go znay. W 1961 roku zoolog Ivan Sanderson wspomnia: "wkrtce po tym, gdy opublikowano informacje na ten temat, na amach innej gazety proszono [...] jak ktokolwiek mg sdzi, e Jackojest szympansem, ktry uciek z cyrku". Z tego samego regionu pochodziy dalsze relacje o istotach podobnych do Jacko. Alexander Caulfieid Andersen, pracownik Hudson Bay Company, donosi, e wochate stworzenia humanoidalne rzucay kilka razy kamieniami w czonkw jego brygady, gdy w 1864 roku dokonywali oni inspekcji szlaku handlowego. W 1901 roku Mik King, znany dobrze w swej okolicy drwal, pracowa na odludnym terenie w pnocnej czci wyspy Vancouver. Przechodzc przez pasmo grskie, zauway du, czekoksztatn istot, pokryt czerwonawo-brzowym futrem. Na brzegu potoku mya korzenie i ukadaa je na dwie lece za ni sterty Po chwili znikna, uciekajc jak czowiek. lady jej stp, ktre zauway King, przypominay wyranie odciski pozostawiane przez ludzi, z wyjtkiem "niezwykle dugich i rozpostartych palcw". W 1941 roku rodzina pani Chapman napotkaa "dzikiego czowieka" w Ruby Creek na obszarze Kolumbii Brytyjskiej. Pewnego sonecznego, letniego popoudnia najstarszy syn pani Chapman ostrzeg j przed duym zwierzciem, schodzcym z lasu w pobliu ich domu. Pani Chapman mylaa pocztkowo, e to duy niedwied. Jednak w chwil potem, ku jej wielkiemu przeraeniu, zobaczya olbrzymiego czowieka, pokrytego to-brzowymi wosami o dugoci okoo 10 cm. Nieznana istota sza bezporednio w kierunku domu. Pani Chapman zebraa trjk swoich dzieci i ucieka w d potoku do wioski. 226 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka William Roe spdzi du cz ycia polujc na dzikie zwierzta i obserwujc ich zwyczaje. Spotka on "dzikiego czowieka" w padzierniku 1955 roku. Wydarzenie to miao miejsce w pobliu maego miasta Tete Jaune Cache, rwnie na terenie Kolumbii Brytyjskiej. Pewnego dnia Roe, zgodnie z owiadczeniem zoonym pod przysig, wspina si na gr Mica do

starej, opuszczonej kopalni. W odlegoci niemal 70 m zobaczy wwczas, jak pocztkowo sdzi, niedwiedzia. Kiedy stworzenie weszo szybko na polan, Roe zda sobie spraw, e byo to co innego: "Na pocztku mylaem, e to duy mczyzna o wzrocie okoo 1,8 m, szerokoci prawie l m i wacy prawdopodobnie blisko 140 kg. Od gowy do stp pokryty by ciemno-brzowymi wosami o srebrzystych zakoczeniach. Jednak, gdy podszed bliej, zobaczyem jego piersi i okazao si, e to istota pci eskiej". W 1967 roku na terenie Bluff Creek w pnocnej Kalifornii Roger Patter-son i Bob Gimiin zdoali sfilmowa, przez krtk chwil, na kolorowym filmie sasquatcha pci eskiej. Wykonali rwnie odlewy ladw stp stworzenia, ktre miay niemal 36 cm dugoci. Opinie na temat tego filmu byy zrnicowane. Cho niektrzy uczeni stwierdzili, e jest to cakowita mistyfikacja, zdaniem innych naukowcw stanowi on przekonujcy dowd istnienia sasquatcha. Cz badaczy przyja go rwnie z mieszanymi odczuciami. Dr D. W. Grieve, anatom specjalizujcy si w chodzie czowieka, zbada film i powiedzia: "Moje subiektywne odczucia oscyloway midzy cakowit akceptacj sasquatcha, poniewa film byby trudny do sfaszowania, a irracjonalnym odrzuceniem jego istnienia, opartym na emocjonalnej reakcji wobec samej moliwoci, e sasquatch naprawd istnieje". Brytyjski antropolog Myra Shackley z Uniwersytetu w Leicester zauwaya, i zdaniem wikszoci uczonych "film moe by faszerstwem, lecz jeli rzeczywicie tak jest, to niewiarygodnie zrcznie dokonanym". Takie wyjanienie mona jednak wykorzysta, by odrzuci niemal wszystkie materiay naukowe. Musimy jedynie znale wystarczajco inteligentnego oszusta. Z tego wzgldu hipoteza o mistyfikacji powinna by wysuwana tylko wwczas, gdy posiadamy rzeczywiste dowody dokonania faszerstwa - tak byo w przypadku Piltdown. Byoby idealnie gdybymy mogli wskaza konkretnego oszusta. Mimo to nawet udowodniony przypadek mistyfikacji nie powinien by wykorzystywany do odrzucania caych kategorii podobnych materiaw. Niezaleni wiadkowie zbadali i donosili o setkach grup odciskw stp sasquatcha. Ponad 100 ladw zarejestrowano na fotografiach i w postaci odleww. Krytycy twierdz jednak, e wszystkie sfaszowano. Niewtpliwie cz z nich stanowi przedmiot mistyfikacji i nawet najbardziej zagorzali zwolennicy sasquatcha z atwoci zgodz si z t opini. Czy jednak kady, pojedynczy odcisk moe by efektem oszustwa? W 1973 roku szanowany brytyjski anatom John R. Napier stwierdzi, e jeli wszystkie lady s faszerstwami, "musimy wwczas by przygotowani na zaakceptowanie istnienia niemal mafijnego spisku w praktycznie kadym waniejszym okrgu od San Francisco po Vancouver".

yjcy mapolud? 227 Napierw owiadczy, e znalaz lady, ktre sam zbada i uzna za "biologicznie przekonujce". "Materia, ktry zbadaem przekonuje mnie, i niektre odciski s prawdziwe i przypominuj lady stp ludzi [...]. Jestem przekonany, e sasquatch istnieje" - napisa. Grover S. Kranz, antropolog z Washington State University, by pocztkowo sceptyczny wobec relacji o sasquatchu. Aby sprawdzi czy stworzenie to rzeczywicie istnieje, zbada szczegowo lady znalezione w 1970 roku w pnocno-wschodniej czci stanu Washington w USA. Rekonstruujc struktur szkieletow stopy w oparciu o odkryty odcisk, zauway, e kostka stopy jest bardziej wysunita do przodu ni u czowieka. Biorc pod uwag opisy dotyczce wysokoci i wagi dorosego sasquatcha, Kranz w oparciu o swoj wiedz anatomiczn obliczy dokadnie, jak daleko z przodu powinna znajdowa si kostka. Porwnujc otrzymany wynik ze znalezionymi ladami, wykaza, i umiejscowienie kostki odpowiada dokadnie tym obliczeniom. "Uznaem wtedy, e lady s autentyczne powiedzia Kranz - Nie ma sposobu, by oszust mg wiedzie jak daleko z przodu umieci

kostk. Obliczenie tego zabrao mi kilka miesicy z odlewami w rku, jak bardzo, wic sprytny musiaby by oszust". Wraz ze specjalist w dziedzinie bada nad "dzikim czowiekiem" Johnem Greenem Kranz napisa obszerne raporty na temat pnocno-amerykaskich znalezisk ladw stp. Odciski te maj zwykle okoo 36-46 cm dugoci i mniej wicej 13-23 cm szerokoci, co daje okoo 3-4krotnie wiksz powierzchni stopy ni u przecitnego czowieka. Std popularny przydomek "Wielka Stopa". Kranz obliczy, e aby wykona typowe lady sasquatcha potrzeba przynajmniej 315 kg cakowitej wagi ciaa. Czowiek wacy 90 kg musiaby, zatem nie, co najmniej 225-kilogramowy ciar, by zostawi odpowiedni odcisk. Nie s to jednak wszystkie dane, jakimi dysponujemy. Istniej relacje o seach ladw rozcigajcych si na odludnych obszarach, z dala od najbliszych drg, na dugoci od ponad l km do kilku kilometrw. Dugo kroku sasquatcha waha si od okoo 1,2 m do niemal 2 m (dugo kroku przecitnego czowieka wynosi niecay metr). Sprbujmy i ponad l km, niosc na plecach przynajmniej 225-ldlogramowy ciar i robic kroki o dugoci 1,5 m. "Niektrzy badacze stwierdzili, e kto skonstruowa maszyn do wykonywania odciskw stp, pewnego rodzaju mechaniczny stempel - napisa Napier - lecz trudno uwierzy w istnienie przyrzdu zdolnego do wywierania nacisku o ciarze okoo 360 kg na m2, ktry mona przenosi w rkach przez nierwny i grzysty teren". Cz z opisywanych ladw znaleziono w wieym niegu, co umoliwio obserwatorom sprawdzenie czy maszyna poruszajca si rwnolegle do nich lub unoszca nad nimi nie pozostawia adnych odciskw. W niektrych przypadkach odlego midzy palcami stp poszczeglnych ladw bya zrnicowana w pojedynczej serii odciskw, a to oznacza, e poza wszelkimi innymi problemami stojcymi przed oszustem, jego sztuczne stopy musiayby posiada ruchome czci. 228 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka 10 czerwca 1982 roku Pau Freeman, policjant z Amerykaskiej Suby Lenej, tropic osia w okrgu Walia Walia w stanie Washington, zauway wochate zwierz dwunone o wysokoci prawie 2,5 m, ktre stao w odlegoci okoo 70 m. Po 30 sekundach due stworzenie odeszo. Kranz zbada odlewy ladw jego stp. W miejscach charakterystycznych dla duych stp naczelnych znalaz linie skrne, pory skry oraz inne elementy cechujce naczelne. Dokadne odciski skry na bocznych ciankach ladw wskazyway na obecno gitkiej poduszki stopy. Dlaczego, mimo wielu przekonujcych dowodw, niemal wszyscy antropolodzy i zoolodzy pomijaj milczeniem problem sasquatcha? Kranz powiedzia: "Boj si o swoj reputacj i prac". Napier wyrazi podobn opini: "Jednym z problemw, by moe najwikszym, przy badaniu spotka z sasquatchem jest podejrzliwo, z jak ludzie, ktrzy twierdz, e go widzieli, traktowani s przez swych ssiadw i pracodawcw. W pewnych krgach przyznanie si do takiego dowiadczenia wie si z ryzykiem utrat/osobistej reputacji, pozycji spoecznej i zawodowej wiarygodnoci". Jako przykad poda "przypadek bardzo kwalifikowanego geologa, zatrudnionego przez spk naftow, ktry opowiedzia swoj histori, lecz z powodu obawy przed zwolnieniem z pracy domaga si, aby jego nazwisko nie byo podawane do publicznej wiadomoci". Roderick Sprague, antropolog z University of Idaho, powiedzia natomiast o Kranzu: "Ch oficjalnego badania nieznanego stworzenia pozbawia go zarwno szacunku u wielu wsppracownikw, jak rwnie moliwoci dalszego awansu akademickiego". Wikszo relacji o sasquatchu pochodzi z pnocno-zachodniej czci USA i Kolumbii Brytyjskiej w Kanadzie. "Musimy przyzna - stwierdzi Napier - e czekoksztatna istota o olbrzymich rozmiarach yje wspczenie na dzikich obszarach pnocno-zachodnich Stanw Zjednoczonych i Kolumbii Brytyjskiej". Liczne informacje na jej temat pochodz take ze

wschodnich regionw USA i Kanady. "Fakt, e takie stworzenie istnieje i wdziera si midzy nas, nierozpoznane i niesklasyfikowane, gboko podwaa wiarygodno wspczesnej antropologii" - podsumowa Napier. Mona rwnie powiedzie, e jest to cios dla wiarygodnoci biologii, zoologii i caej nauki. Ameryka rodkowa i Poudniowa Z poudniowych, meksykaskich lasw tropikalnych pochodz relacje o istotach nazywanych sisimite. Geolog Wendell Skousen przekaza, e mieszkacy Cubulco z Baja Verapaz w ten sposb opowiadaj o nieznanych stworzeniach: "W grach yj dzicy ludzie, due istoty pokryte cakowicie krtkim, grubym, brzowym futrem. Nie posiadaj szyi, maj mae oczy, dugie ramiona i due rce. Zostawiaj dwa razy dusze lady stp ni czowiek". Kilka osb donosio, e sisimite cigay je w d grskich stokw. yjcy mapolud? 229 Skousen sdzi pocztkowo, i nieznanymi istotami mogy by niedwiedzie, jednak po dokadnym wypytaniu tubylcw odrzuci to wyjanienie. Informacje o podobnych stworzeniach pochodz z Gwatemali, gdzie wedug podawanych relacji tajemnicze istoty porywaj kobiety i dzieci. Mieszkacy Belize (dawniej Brytyjskiego Hondurasu) opowiadaj o pludz-Idch stworzeniach nazywanych dwendis, ktre zamieszkuj dungle w poudniowej czci pastwa. Nazwa "dwendi" pochodzi z hiszpaskiego sowa duende, ktre znaczy "chochlik". Ivan Sanderson przeprowadzi badania na terenie Belize i napisa w 1961 roku: "Kilkadziesit osb opowiedziao mi, e widziao te stworzenia, a byli to w wikszoci ludzie godni zaufania, ktrzy pracowali dla tak powanych instytucji jak Ministerstwo Lenictwa. W kilkunastu przypadkach byy to osoby ksztacone bd szkolone w Europie lub USA. Niszy rang pracownik Urzdu Lenictwa, ktry pochodzi z tej okolicy, opisa szczegowo dwie z tych maych istot. Zauway je nagle, gdy cicho obserwoway go na skraju lenego rezerwatu w pobliu gr Maya. Sytuacja ta powtarzaa si kilkakrotnie [...]. Wedug podanego opisu ci mali ludzie mieli okoo 1-1,4 m wzrostu, ciao o waciwych proporcjach, lecz bardzo masywne barki i raczej dugie ramiona. Byli pokryci grubymi, mocnymi, gstymi, brzowymi wosami, ktre przypominay krtk sier psa. Mieli bardzo spaszczone twarze o tawym kolorze. Wosy na ich gowie nie byy dusze ni na pozostaej czci ciaa, z wyjtkiem dolnej, tylnej czci szyi i rodkowej czci plecw". Dwendis okazuj si by zatem odmiennym gatunkiem od duego sasquatcha z pnocno-zachodniego regionu Ameryki Pnocnej. Z terenu Gujany w Ameryce Poudniowej pochodz relacje o "dzikich ludziach" nazywanych didis. Pierwsi badacze syszeli opowieci na ich temat od Indian, ktrzy twierdzili, e istoty te maj okoo l ,5 m wysokoci, chodz w wyprostowanej postawie, a ich ciao pokryte jest grubymi, czarnymi wosami. W 1931 roku woski antropolog Nelloc Beccari usysza relacj o didi od pana Hainesa, sdziego-rezydenta w Gujanie Brytyjskiej. Heuvelmans przedstawi nastpujce streszczenie tej opowieci: "W 1910 roku Haines szed przez las wzdu Konawaruk, rzeki, ktra czy si z Essequibo nieco powyej swego poczenia z Potaro. Natkn si nagle na dwie dziwne istoty. Gdy go zobaczyy stay na tylnych nogach. Miay ludzkie cechy, lecz byy cakowicie pokryte czerwonawo-brzowym futrem [...] dwie istoty wycofay si powoli i znikny w lesie". Po przedstawieniu w swej ksice o "dzikich ludziach" wielu podobnych relacji Sanderson stwierdzi: "Najbardziej znaczcy w relacjach z Gujany jest fakt, e ani razu aden tubylec ani adna osoba przedstawiajca jego opowie - nie mwi, cho wiele mogoby na to wskazywa, e stworzenia te s jedynie mapami ogoniastymi". We wszystkich przypadkach

podkrelano, e s one bezogoniaste, chodz w wyprostowanej postawie ciaa i posiadaj ludzkie cechy". 230 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Ze wschodnich stokw Andw w Ekwadorze pochodz relacje o maej ho-minidopodobej istocie nazywanej shiru. Ma ona okoo 1,2-1,5 m wysokoci i jest pokryta futrem. Mieszkacy Brazylii opowiadaj o duym, mapoksztat-nym mapinguary, ktry zostawia olbrzymie, czekoksztatne lady stp i zabija bydo. Yeti - "dziki czowiek" Himalajw Pisma brytyjskich urzdnikw mieszkajcych w XIX wieku w rejonie Himalajw na subkontynencie indyjskim, zawieraj rzadkie wzmianki o spotkaniach z "dzikimi ludmi" nazywanymi yeti. Podaj te informacje o ladach ich stp. O yeti wspomnia po raz pierwszy B. H. Hodgson, ktry w latach 1820-1843 peni funkcje przedstawiciela Wielkiej Brytanii na dworze nepalskim. W trakcie podry przez pnocny Nepal jego tragarze przerazili si widokiem wochatego, bezogoniastego stworzenia czekoksztatnego. Po usyszeniu takiej relacji (a zarejestrowano ich ju setki od czasw Hodg-sona) wiele osb stwierdzi, e Nepalczycy uznali zwyke zwierz za yeti. Uwaa si najczciej, e mog te by niedwiedzie bd langury. Trudno jednak sobie wyobrazi, by ludzie mieszkajcy przez cae ycie w Himalajach, obeznani dokadnie z yciem dzikich zwierzt, popeniali tego rodzaju bdy. Myra Shac-kley zauwaya, e yeti przedstawiono na nepalskich i tybetaskich obrazach religijnych opisujcych hierarchie ywych istot. "Niedwiedzie, mapy czekoksztatne i langury ukazano tu oddzielnie od dzikiego czowieka, co wskazuje, e s to odrbne (przynajmniej w umysach artystw) stworzenia" -powiedziaa Shackley. Myra Shackley usyszaa te nastpujc relacj od mieszkaca Afryki Poudniowej: "Wiele lat temu w Indiach matka mojej zmarej ony opowiedziaa mi, e z kolei jej matka widziaa w Mussorie na pogrzu himalajskim co, co mogto by jedn z tych istot. Ten plczowiek chodzi w wyprostowanej postawie, ale bardziej przypomina zwierz ni czowieka. Cae jego ciao byo pokryte wosami. Mwiono, e zapano go wysoko w grach [...] trzymano skutego w acuchach". W XIX wieku przynajmniej jeden Europejczyk donosi, i osobicie widzia schwytane zwierz, ktre przypominao yeti. W naszym stuleciu Europejczycy nadal napotykali "dzikich ludzi" i lady ich stp, co zintensyfikowao si w czasie himalajskich wypraw wspinaczkowych. W listopadzie 1951 roku Eric Shipton, badajc podejcia na Mt. Everest, znalaz lady stp na lodowcu Meniung, w pobliu granicy tybetasko-nepal-skiej na wysokoci niemal 5 500 m. Szed za nimi przez ponad 1,5 km. Wykonana przez niego z bliska fotografia jednego z odciskw przekonaa wiele osb. Zarejestrowane lady miay due rozmiary. John R. Napier rozway i odrzuci moliwo, by wielko i ksztat najlepiej widocznego odcisku przedstawionego przez Shiptona byy wynikiem topnienia niegu. Ostatecznie uzna, e odkryte lady s rezultatem nakadajcych si na siebie stp ludzi. Jeden z nich szed w butach, drugi boso. yjcy malpolud? 231 Mimo penej akceptacji istnienia pnoc-no-amerykasidego sasquatcha Napier bardzo sceptycznie odnosi si do dowodw wiadczcych o realnoci yeti. Jednak, jak zobaczymy pniej, nowe wiadectwa miay spowodowa, e sta si bardziej skonny do zaakceptowania istnienia "dzikich ludzi" w Himalajach. W trakcie swoich wypraw himalajskich w latach pidziesitych i szedziesitych Sir Edmund Hillary rwnie zwrci uwag na dowody potwierdzajce istnienie yeti, w tym na

lady stp w niegu. Doszed jednak do wniosku, e w kadym przypadku due odciski stp przypisywane yeti s wynikiem poczenia si mniejszych ladw znanych zwierzt. Napier, cho sam podchodzi do problemu yeti sceptycznie, odpowiedzia na ten argument: "Nawet czowiek bez adnego dowiadczenia odrniby roztopiony odcisk stopy od wieego ladu. Nie wszystkie odciski zaobserwowane w cigu wielu lat przez godnych zaufania ludzi mona wyjani w tych kategoriach. Musz istnie inne wyjanienia, oczywicie wcznie z rozwaeniem moliwoci, e pozostawio je zwierz nieznane nauce". Obok przybyszw z Zachodu lokalni mieszkacy rwnie przekazywali stale relacje o yeti. Jak donosi Myra Shackley w swej ksice na temat "dzikich ludzi", w 1958 roku tybetascy wieniacy z Tharbaleh, wioski lecej w pobliu lodowca Rongbuk, natrafili na utonite ciao yeti. Opisali znalezion istot jako maego czowieka ze spiczast gow, pokrytego czerwonawo-brzowym futrem. Mnisi z niektrych klasztorw buddyjskich twierdz, e posiadaj fizyczne szcztki yeti. Jedn kategori takich pozostaoci stanowi skalpy. Jednak skalpy zbadane przez zachodnich naukowcw, wedug ich powszechnej opinii, wykonano ze skr znanych zwierzt. W 1960 roku Sir Edmund Hillary zorganizowa ekspedycj, ktra miaa zebra i oceni dowody wiadczce o istnieniu yeti. Z klasztoru w Khumjung Hillary wysa zachodnim uczonym do ekspertyzy skalp yeti. Przeprowadzone badania wykazay, e skalp wykonano ze skry serw - antylopy himalajskiej przypominajcej koza. Niektrzy badacze nie zgodzili si jednak z t opini. Shackley stwierdzia: "podkrelono, e wosy skalpu przypominaj wyranie wosy mapy ogoniastej i zawieraj pasoyty odmiennego gatunku ni u serw". W latach pidziesitych badacze sponsorowani przez amerykaskiego przedsibiorc Toma Slicka uzyskali prbki ze zmumifikowanej rki yeti, przechowywanej w Pangboche w Tybecie. Badania laboratoryjne nie rozstrzygny problemu, lecz Shackley owiadczya, e rka "posiada niezwykle antropo-idalne cechy". W maju 1957 roku Kathmandu Commoner przedstawi histori o gowie yeti, ktr trzymano przez 25 lat w wiosce Chilunka w Nepalu, okoo 80 km na pnocny-wschd od Katmandu. W marcu 1986 roku Anthony B. Wooldridge przeprawia si samotnie przez Himalaje z ramienia maej organizacji, zajmujcej si rozwojem krajw trzeciego wiata. 232 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Jego wyprawa miaa miejsce na terenie najbardziej wysunitej na pnoc czci Indii. Idc wzdu zalesionego, pokrytego niegiem stoku w pobliu Hemkund, Wooldridge zauway wiee odciski stp i sfotografowa je. Z bliskiej odlegoci wykona zdjcie ladu, ktry przypomina odcisk sfotografowany przez Erica Shiptona w 1951 roku. Podajc za ladami, Wooldridge znalaz si na obszarze, przez ktry przesza niedawno lawina. Zobaczy tam pytk kolein, spowodowan najwyraniej przez duy obiekt, zelizgujcy si w poprzek pokrywy nienej. Na kocu koleiny dostrzeg dalsze lady, prowadzce do odlegego krzewu, za ktrym staa "dua, wyprostowana posta, by moe do 2 metrw wzrostu". Uwiadamiajc sobie, e moe to by yeti, Wooldridge przeszed nie wicej ni 150 m i zacz robi zdjcia. "Stworzenie stao z rozstawionymi nogami, patrzc w d na zbocze. Prawym barkiem byo odwrcone w moim kierunku. Miao du, kwadratow gow, a cae jego ciao pokryway ciemne wosy" - donosi Wooldridge. Jego zdaniem z pewnoci nie bya to mapa ogoniasta, niedwied czy te zwyka ludzka istota. Wooldridge obserwowa stworzenie przez 45 minut, lecz musia odej, gdy pogorszya si pogoda. W drodze powrotnej do swojej bazy wykona dalsze fotografie ladw stp, jednak tym razem byy one znieksztacone wskutek topnienia niegu. Po powrocie do Anglii Wooldridge pokaza swe fotografie uczonym badajcym problem "dzikiego czowieka", w tym rwnie Johnowi Napierowi. Z odlegoci 150 metrw

zarejestrowana istota wydawaa si cakiem maa na 35 mm filmie, lecz powikszenia ukazay czekopodobn posta. Opisujc reakcje osb, ktre zobaczyy zdjcia, Wooldridge powiedzia: "John Napier, pry-matolog i autor ksiki z 1973 roku Bigfoot: The Yeti and Sasquatch in Myth and Reality, zmieni swoje sceptyczne nastawienie, ktre poprzednio wyraa i obecnie uwaa si za wielbiciela yeti. Myra Shackley, archeolog i autorka ksiki z 1983 roku Wildmen: Yeti, Sasquatch and the Neanderthal Enigma widziaa pen sekwencj fotografii i jej zdaniem cae moje dowiadczenie jest bardzo spjne z innymi relacjami na temat spotka z yeti. Lord Hunt, kierownik udanej wyprawy na Mount Everest w 1953 roku, ktry sam dwukrotnie widzia lady yeti, jest podobnie przekonany, co do autentycznoci przedstawionych dowodw". Almas - "dziki czowiek" z Centralnej Azji Dostpne opisy ukazuj sasquatcha i yeti jako due i bardzo mapoksztatne stworzenia. Istnieje jednak inny "dziki czowiek" - almas - ktry wydaje si by mniejszy i bardziej przypomina ludzi. Relacje o nim pochodz gwnie z obszaru rozcigajcego si od Mongolii na pnocy po gry Pamiru na poudniu i Kaukazu na zachodzie. Podobne opowieci pochodz rwnie z Syberii i dalekich, pnocno-wschodnich zaktkw Rosji. yjcy mapolud? 233 Na pocztku XV wieku Hans Schiltenberger zosta schwytany przez Turkw i wysany na dwr Tamerlana, ktry umieci go w orszaku mongolskiego ksicia Egidi. Po powrocie do Europy w 1427 roku Schiltenberger opisa swoje przeycia. Dotyczyy one rwnie "dzikiego czowieka": "W samych grach yj "dzicy ludzie", ktrzy nie maj nic wsplnego z innymi istotami ludzkimi. Cae ciao tych stworze pokrywa futro. Jedynie rce i twarz pozbawione s wosw. Buszuj oni wrd wzgrz jak zwierzta. Jedz licie, traw i wszystko co mog znale do jedzenia. Wadca tego terytorium podarowa Egidi w prezencie dwoje takich lenych ludzi, mczyzn i kobiet. Zapano ich na odludziu". Rysunek almasa znajduje si w XIX-wiecznym mongolskim kompendium lekw, otrzymywanych z rnych rolin i zwierzt. Myra Shackley zauwaya: "Ksika ta zawiera tysice ilustracji rnych kategorii zwierzt (gadw, ssakw i pazw), lecz ani jedno zwierz mitologiczne, jakie znamy z podobnych redniowiecznych przekazw europejskich. Wszystkie przedstawione tu istoty yj obecnie i mona je zaobserwowa. Wydaje si, wic, e nie ma w ogle adnego powodu, by sdzi, i almas nie istnia, a ilustracje sugeruj, e znaleziono go wrd skalnych habitatw50 w grach". W 1937 roku Dordji Meiren, czonek Mongolskiej Akademii Nauk, widzia skr almasa w klasztorze na pustyni Gobi. Lamowie uywali jej jako dywanu w niektrych obrzdach. W 1963 roku rosyjski pediatra Iwan Iwlow podrowa przez gry Ataju w poudniowej czci Mongolii. W pewnej chwili zobaczy kilka czekopodob-nych istot, stojcych na zboczu wzgrza. Wydawao si, e stanowi rodzin, ktra skada si z samca, samicy i dziecka. Iwlow obserwowa stworzenia przez lornetk z odlegoci okoo 800 m, dopki nie znikny. Jego mongolski kierowca rwnie widzia te istoty i stwierdzi, e czsto spotyka si je na tym terenie. Po spotkaniu z rodzin almasa Iwlow przeprowadzi rozmowy z wieloma mongolskimi dziemi, sdzc, i bd bardziej obiektywne ni doroli. Przekazay mu one wiele dalszych relacji o tych stworzeniach. Pewien chopiec przyzna, e pywajc z innymi dziemi w strumieniu, zobaczy samca almasa, ktry nis swoje dziecko, idc przez strumie. W 1980 roku pracownik eksperymentalnej stacji rolniczej w Bulgau, kierowanej przez Mongolsk Akademi Nauk, natkn si na martwe ciao "dzikiego czowieka": "Podszedem i zobaczyem wochate zwoki silnej, czekoksztatnej istoty, wysuszone i przykryte do poowy przez piasek [...]. Nie by to niedwied czy mapa czekoksztatna, a jednoczenie nie by to czowiek, taki jak Mongo, Kazach, Chiczyk czy Rosjanin".

Gry Pamiru, lece w odlegym rejonie wiata, gdzie spotykaj si granice Tadykistanu, Chin, Kaszmiru i Afganistanu, s obszarem wielu spotka 50 Habitat - rodowisko naturalne danego organizmu. 234 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka z almasem. W 1925 roku Micha Stefanowicz Topilsld, genera-major armii radzieckiej, poprowadzi swoj jednostk do ataku na antyradziecki oddzia partyzancki, ukrywajcy si w pamirskiej jaskini. Jeden z partyzantw, ktry przey walk, opowiedzia, e jego oddzia zosta wczeniej zaatakowany przez kilka mapoksztatnych istot. Topilsld rozkaza przeszuka rumowisko skalne jaskini. Znaleziono ciao jednego stworzenia. Topilsld donosi: "Na pierwszy rzut oka mylaem, e jest to ciao mapy Wszdzie byo pokryte wosami. Wiedziaem jednak, e w Pamirze nie ma adnych map, a poza tym samo ciao przypominao czowieka. Prbowalimy wyrwa wosy, by zobaczy czy nie jest to tylko skra uyta jako przebranie, ale okazao si, e s to naturalne wosy tej istoty. Obrcilimy ciao kilka razy na plecy i na brzuch i zmierzylimy. Nasz lekarz bada je dugo i gruntownie. Stworzenie to na pewno nie byo czowiekiem". "Ciao - kontynuowa Topilsld - naleao do istoty pci mskiej o wysokoci 165-170 cm, starszej czy nawet starej, sdzc po szarawym kolorze wosw w kilku miejscach [...] twarz bya koloru czarnego. Stworzenie nie miao ani brody, ani wsw. Jego skronie nie byy owosione, a ty gowy pokryway grube, matowe wosy. Martwa istota leaa z otwartymi oczami i odsonitymi zbami. Miaa ciemne oczy i due, gadkie zby, uksztatowane jak u czowieka. Jej czoo byo pochylone, a brwi bardzo due. Wystajce koci szczki powodoway, e twarz stworzenia przypominaa mongolski typ czowieka. Nos by spaszczony, z gboko obnionym grzbietem. Nieowosione uszy miay troch bardziej spiczasty ksztat ni u czowieka z duszym patkiem ucha. Dolna szczka bya bardzo masywna. Istota ta miaa potn klatk piersiow i dobrze rozwinite minie". W 1957 roku Alexander G. Pronin, hydrolog z Geograficznego Instytutu Badawczego na Uniwersytecie w Leningradzie, wzi udzia w ekspedycji do gr Pamiru w celu sporzdzenia mapy lodowcw. 2 Sierpnia 1957 roku, gdy jego zesp bada lodowiec Fedczenko, Pronin poszed na wdrwk do doliny rzeki Baljandkiik. Shackley podaje: "W poudnie zauway on posta, stojc na skalnym urwisku okoo 460 m wyej i w tej samej odlegoci. Na pocztku zdziwi si, poniewa teren ten by niezamieszkay. Tu po chwili pomyla, e obserwowana istota nie jest czowiekiem. Przypominaa ludzi, lecz bya bardzo przygarbiona. Widzia jak krpe stworzenie idzie przez nieg, trzymajc swe stopy szeroko rozstawione. Zauway, e jego przedramiona s dusze ni u czowieka, a ciao pokrywaj wosy czerwonawo-szarego koloru". Pronin zobaczy t istot ponownie trzy dni pniej, gdy sza w wyprostowanej postawie ciaa. Od tego wydarzenia w Pamirze miao miejsce wiele spotka z "dzikim czowiekiem", a czonkowie rnych wypraw sfotografowali i wykonali odlewy ladw jego stp. Przedstawimy teraz relacje o almasie z obszaru Kaukazu. Wedug mieszkacw wioski Tidna, lecej nad rzek Mokwi, w XIX wieku samic almasa schwytano w lasach pobliskiego wzgrza Zaadan. Przez trzy lata trzymano j na uwizi, lecz pniej udomowiono i pozwolono y z ludmi. yjcy malpolud? 235 Miaa na imi Zana. Myra Shacidey przedstawia nastpujcy opis: "Jej skra miaa szarawoczarny kolor i bya pokryta czerwonawymi wosami, duszymi na gowie ni w innych miejscach. Zana moga wydawa z siebie nieartykuowane krzyki, lecz nigdy nie rozwina jzyka. Miaa du twarz z duymi komi policzkowymi, silnie wysunit do przodu szczk przypominajc pysk zwierzcia, due brwi, wielkie, biae zby i dziki wyraz twarzy.

Dziki zwizkom seksualnym z mieszkacem wsi Zana urodzia dzieci. Niektrych jej wnukw widzia w 1964 roku Borys Porsznew. Omawiajc jego badania, Shackley napisaa: "Wnuki, Chali-koua i Taia, miay ciemnaw skr, raczej o negroidalnym wygldzie, bardzo wystajce minie do przeuwania pokarmu i wyjtkowo silne szczki". Porsznew przeprowadzi rwnie rozmowy z mieszkacami wsi, ktrzy jako dzieci uczestniczyli w pogrzebie Zany w latach osiemdziesitych ubiegego stulecia. Na obszarze Kaukazu almasjest czasami nazywany biaban-guli. W 1899 roku rosyjski zoolog K. A. Satunin zauway samic biaban-guli na wzgrzach Taysz, w poudniowym Kaukazie. Stwierdzi, e stworzenie to cechoway "w peni ludzkie ruchy". Satunin by dobrze znanym zoologiem, co sprawia, i jego relacja ma szczeglne znaczenie. W 1941 roku W. S. Karapetjan, pukownik-porucznik suby medycznej armii radzieckiej, zbada ywego, "dzikiego czowieka", schwytanego w autonomicznej republice Dagestanu na pnoc od gr Kaukazu. Karapetjan powiedzia: "Wszedem do szopy z dwoma czonkami lokalnych wadz [...]. Wci widz to stworzenie jak stoi przede mn. Bya to naga i bosa istota pci mskiej, niewtpliwie czowiek, poniewa cay ksztat jej ciaa by ludzki. Klatk piersiow, plecy i barki pokrywao jednak kosmate futro ciemno-brzowego koloru, ktre miao 2-3 cm dugoci i bardzo przypominao futro niedwiedzia. Poniej klatki piersiowej byo rzadsze i bardziej mikkie. Szorstkie nadgarstki stworzenia tylko w niewielkim stopniu porastay wosy, a donie i stopy byy cakowicie nieowosione. Z kolei wosy na gowie, szorstkie w dotyku, dosigay barkw, zakrywajc czciowo czoo. Istota ta nie posiadaa ani brody, ani wsw, cho jej twarz pokrywa cakowicie lekki zarost. Wosy wok ust rwnie byy krtkie i rzadkie. Nieznany czowiek sta w peni wyprostowany, ze zwisajcymi ramionami. Mia okoo 180 cm wzrostu - powyej przecitnej. Sta przede mn jak olbrzym, z potn klatk piersiow wysunit do przodu. Mia grube, silne i wyjtkowo due palce. By znacznie wikszy od lokalnych mieszkacw. Jego oczy nie mwiy mi niczego. Bez blasku i puste - oczy zwierzcia. Wydawa mi si zwierzciem i niczym wicej". Tego typu relacje doprowadziy niektrych naukowcw (na przykad Myr Shackley) do wniosku, e almas moe reprezentowa yjcych jeszcze neandertalczykw lub nawet przedstawicieli Homo erectus. Co stao si z "dzikim czowiekiem" z Dagestanu? Wedug opublikowanych relacji zosta zastrzelony przez radzieckich onierzy, ktrzy go schwytali, gdy ci wycofywali si przed atakujc armi niemieck. 236 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka "Dziki czowiek" zu Chinach "Chiskie dokumenty historyczne oraz wiele kronik miast i miasteczek zawiera du liczb wzmianek na temat "dzikich ludzi, ktrym nadawano rne imiona" - stwierdzi Zhou Guoxing z Muzeum Historii Naturalnej w Pekinie. "Nawet dzi, na terenie okrgu Fang, w prowincji Hubei" - powiedzia Zhou - "kr wci legendy o maoren (wochatych ludziach), czyli dzi-kich ludziach". Wedug podawanych relacji w 1922 roku milicjant schwyta na tym obszarze "dzikiego czowieka", lecz brak dalszych informacji o tym wydarzeniu. W 1940 roku Wang Zelin, absolwent Wydziau Biologii na Northwestern University of Chicago, widzia "dzikiego czowieka" tu po zastrzeleniu go przez myliwych. Wang jecha samochodem z Baoji w prowincji Shanxi do Tian-shui w prowincji Gansu. Nagle usysza przed sob strzay. Wysiad z samochodu, by zaspokoi swoj ciekawo i zobaczy martwe ciao. Bya to istota pci eskiej, o wysokoci niemal 2 m, pokryta grubymi, szarawoczerwony-mi wosami o dugoci okoo 3 cm. Wosy na jej twarzy byty krtsze, natomiast na gowie osigay ponad 30 cm dugoci. Stworzenie miao wystajce koci policzkowe i wydatne wargi. Zdaniem Wanga wygldao jak rekonstrukcja chiskiego Homo erectus.

10 lat pniej kolejny naukowiec, geolog Fun Jinquan, widzia ywych "dzikich ludzi". Zhou Guoxing stwierdzi: "Wiosn 1950 roku w grskim lesie, w pobliu okrgu Baoji, w prowincji Shanxi, Fun Jinquan oglda, przy pomocy lokalnych przewodnikw, z bezpiecznej odlegoci, dwch miejscowych "dzikich ludzi". Bya to matka i syn. Mniejsza istota miaa 1,6 m wzrostu. Oboje wygldali jak ludzie". W 1957 roku nauczyciel biologii z prowincji Zhejiang otrzyma rce i stopy "czekoniedwiedzia" zabitego przez miejscowych chopw. Zhou Guoxing zbada pniej te szcztki. Cho nie uwaa, by naleay do "dzikiego czowieka", uzna, e "pochodz od nieznanego przedstawiciela naczelnych". W 1961 roku robotnicy budujcy drog przez gsto zalesiony rejon Xishu-ang Banna w prowincji Yunnan w najbardziej poudniowej czci Chin donosili o zabiciu czekoksztatnego stworzenia pci eskiej, ktre naleao do rzdu naczelnych. Istota ta miaa 1,2-1,3 metra wysokoci i bya pokryta wosami. Chodzia w wyprostowanej postawie i zgodnie z relacjami naocznych wiadkw, jej rce, uszy i piersi byy identyczne jak u kobiety. Chiska Akademia Nauk wysaa zesp naukowcw, by zbada te informacje, lecz nie uzyskano adnych namacalnych dowodw, ktre mogyby je potwierdzi. Niektrzy badacze uznali, e robotnicy natrafili na gibona. Jednak Zhou Guoxing przyzna: "Odwiedziem niedawno czowieka, ktry bra udzia w tych badaniach. Powiedzia mi, e zwierz, ktre zabito nie byo gibonem, lecz nieznanym stworzeniem o ludzkim ksztacie". W 1976 roku szeciu czonkw korpusu oficerskiego z rejonu lenego Shen-nongija w prowincji Hubei jechao w nocy drog w pobliu wioski Chunshuya, yjcy mapolud? 237 midzy okrgiem Fangxian a Shennongija. W czasie jazdy napotkali oni "dziwn, bezogoniast istot, pokryt czerwonawym futrem". Na szczcie staa nieruchomo wystarczajco dugo, by pi osb zdyo wyj z samochodu i mogo j obserwowa z odlegoci zaledwie kilku metrw. W tym czasie kierowca skierowa przednie wiata samochodu bezporednio na dziwne stworzenie. Obserwatorzy byli pewni, e nie jest to niedwied bd jakakolwiek inna, znana im istota. Donieli o tym wydarzeniu telegraficznie Chiskiej Akademii Nauk w Pekinie. Przez lata pracownicy akademii otrzymali wiele podobnych relacji z tego samego regionu w prowincji Hubei. Kiedy wic usyszeli o powyszym zdarzeniu, postanowili go gruntownie zbada. Do prowincji Hubei wysano ekspedycj naukow, skadajc si z ponad 100 badaczy. Zebrali oni fizyczne materiay w postaci wosw, ladw stp i kau. Zarejestrowali rwnie spotkania lokalnych mieszkacw z "dzikim czowiekiem". Pniej przeprowadzili dalsze badania. Ogem w prowincji Hubei znaleziono ponad 1000 odciskw stp "dzikich ludzi", cz z nich o dugoci przekraczajcej 48 cm, i ponad 100 wosw, z ktrych najdusze mierzyy okoo 53 cm. Niektrzy naukowcy uwaali, e "dziki czowiek" z regionu Shennongija to rzadko spotykana mapa ogoniasta, tzw. zota mapa, ktra zamieszkuje ten teren. Hipoteza ta moe co prawda wyjani relacje o stworzeniach widzianych przez krtk chwil z duej odlegoci, rozwamy jednak przypadek Panga Genshena, lokalnego przewodniczcego okrgu administracyjnego, ktry spotka w lesie "dzikiego czowieka". Pang sta twarz w twarz z nieznan istot przez okoo godzin w odlegoci mniej wicej 1,5 m: "Stworzenie miao prawie 2,5 m wysokoci, szersze barki ni czowiek, pochylone czoo, gboko osadzone oczy i bulwiasty nos z lekko odwrconymi nozdrzami. Jego policzki byy zapadnite, a uszy przypominay uszy ludzi, lecz byy wiksze. Istota ta miaa okrge oczy, rwnie wiksze ni u ludzi. Jej szczka bya wysunita do przodu, a wargi wydatne. Przednie zby byy tak szerokie jak u konia, oczy koloru czarnego. Ciemnobrzowe wosy, o dugoci ponad 30 cm, spaday luno na barki. Reszt ciaa, w tym ca twarz z wyjtkiem nosa i uszu,

pokryway krtkie wosy. Ramiona byy opuszczone w d, poniej kolan. Stworzenie miao due rce, palce o dugoci okoo 15 cm, a kciuki tylko nieznacznie oddzielone od reszty palcw. Istota ta nie miaa ogona. Jej uda byy grube, krtsze ni dolne czci ng. Chodzia w wyprostowanej postawie. Kada jej stopa miaa ponad 30 cm dugoci i okoo 15 cm szerokoci - bya szersza z przodu i wsza z tyu, a palce ukonie cite". "Dziki czowiek" zu Malezji i Indonezji W 1969 roku w czasie wyprawy na Borneo w Indonezji, zorganizowanej w celu obserwowania orangutanw, John McKinnon znalaz odciski stp podobne do ladw stp ludzi. Zapyta swojego malajskiego przewonika, czyje 238 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka to lady. "Bez chwili wahania odpowiedzia on: batututa" - napisa McKinnon. Pniej, w Malezji, McKinnon widzia odlewy odciskw stp jeszcze wikszych ni te z indonezyjskiej czci Borneo, lecz rozpozna je jako lady tego samego rodzaju istoty. Malajczycy nazywali j orangpendek ("krtki czowiek"). Wedug Ivana Sandersona odciski te rni si od ladw stp map antropo-idalnych zamieszkujcych lasy indonezyjskie (gibona, siamanga i orangutana). S te odmienne od ladw stp tzw. niedwiedzia sonecznego. Na pocztku XX wieku gubernator Sumatry L. C. Westenek otrzyma pisemn relacj o spotkaniu z "dzikim czowiekiem" nazywanym sedapa. Nadzorca posiadoci ziemskiej w grach Barisan razem z kilkoma robotnikami zauway sedapa w odlegoci okoo 14 m. Powiedzia, e zobaczy "du istot, ktra biega jak czowiek i miaa wanie przeci mi drog; bya bardzo wochata i nie by to orangutan". W artykule na temat "dzikich ludzi", opublikowanym w 1918 roku, Westenek przedstawi relacj pana Oostingha, mieszkaca Sumatry. Pewnego razu, idc przez las, Oostingh natkn si na czowieka siedzcego na pniu drzewa, ktry by odwrcony do niego plecami. Oostingh wspomina: "Nagle zdaem sobie spraw, e jego szyja jest dziwnie skrzana i wyjtkowo brudna. "Ten facet ma bardzo wstrtn i pomarszczon szyj!" - powiedziaem sam do siebie [...]. Wtedy zobaczyem, e to nie jest czowiek". "To nie by orangutan - owiadczy Oostingh - Widziaem jedn z tych wielkich map krtko przed tym wydarzeniem". Kogo wic spotka? Oostingh nie mg tego okreli z cakowit pewnoci. Jak widzielimy, niektrzy naukowcy stwierdzili, e "dzicy ludzie" mog reprezentowa yjcych jeszcze neandertalczykw bd przedstawicieli Homo erectus. Jeli nie ma pewnoci, jakie gatunki hominidw yj wspczenie, czy moemy bez adnych wtpliwoci mwi, ktre hominidy istniay bd nie istniay w odlegej przeszoci? Empiryczne badanie zapisu skalnego moe by naprawd zawodne. Bernard Heuvelmans napisa w licie (5 kwietnia 1986 r.) naszemu badaczowi Stephenowi Bernathowi: "Nie naley przecenia wartoci zapisu skalnego. Fosylizacja jest bardzo rzadkim, wyjtkowym zjawiskiem i zapis skalny nie moe da nam dokadnego obrazu ycia na ziemi w dawnych epokach geologicznych. Skalny zapis naczelnych jest szczeglnie ubogi, poniewa bardzo inteligentne i ostrone zwierzta mog o wiele atwiej unika warunkw potrzebnych do zajcia procesu fosylizacji - takich jak na przykad zapadnicie si w mule czy torfie". Empiryczna metoda badania rzeczywistoci ma niewtpliwie swoje ograniczenia, a zapis skalny jest niekompletny i niedoskonay. Jednak, gdy obiektywnie ocenimy wszelkie dostpne dane, wcznie, e znaleziskami wiadczcymi o istnieniu ludzi w bardzo odlegej przeszoci i mapoludw w czasach obecnych, model dziejw czowieka, ktry wyania si przed nami, jest raczej cig koegzystencj rnych form hominidw ni ich ewolucj. yjcy mapolud? Afryka 239

Rdzenni mieszkacy kilku krajw lecych w zachodniej czci kontynentu afrykaskiego, takich jak Wybrzee Koci Soniowej, przekazuj relacje o gatunku pigmejopodobnych istot pokrytych czerwonawymi wosami. Przybysze z Europy rwnie je spotykali. Relacje o "dzikim czowieku" pochodz take z Afryki Wschodniej. Kapitan William Hitchens donosi w 1937 roku: "Kilka lat temu zostaem wysany na oficjalne polowanie na lwa na tym terenie (lasy Ussure i Simibit po zachodniej stronie rwnin Wembare). Czekajc na lenej polanie na tego ludoerc, zobaczyem dwie brzowe, pokryte futrem istoty, ktre wyszy z gstego lasu na jednej stronie polany i znikny w zarolach po jej drugiej stronie. Przypominay maych ludzi. Miay okoo 1,2 m wzrostu, szy w wyprostowanej postawie ciaa, lecz byy pokryte brunatnymi wosami. Miejscowy myliwy przypatrywa si im z mieszanymi uczuciami strachu i zdumienia. Powiedzia, e to s agogwe - mali, wochaci ludzie, ktrych nie widuje si tylko raz w yciu". Czy byy to jedynie czekoksztatne lub zwierzoksztatne mapy? Nie wydaje si, by Hitchens, czy te miejscowy myliwy, nie mogli rozpozna takich map. Wiele relacji o agogwe pochodzi z Tanzanii i Mozambiku. Z terenu Kongo i okolic pochodz relacj o kakundakari i kilomba. Stworzenia te maj okoo 1,7 m wysokoci, s pokryte wosami i chodz w wyprostowanej postawie ciaa jak ludzie. Na przeomie lat pidziesitych i szedziesitych Charies Cordier, zawodowy owca zwierzt pracujcy dla wielu zoo i muzew, szed za ladami kakundakari w Zairze. Pewnego razu kakundakari wpad w jedn ze swoich puapek na ptaki. "Upad na twarz - powiedzia Cordier - obrci si, siad prosto, cign ptl ze stp i odszed, nim znajdujcy si w pobliu Afrykaczyk mg cokolwiek zrobi". Relacje o takich istotach pochodz rwnie z poudniowej Afryki. Pascal Tassy z Laboratorium Paleontologii Krgowcw i Czowieka napisa w 1983 roku: "Philip V Tobias, obecnie czonek zarzdu Midzynarodowego Towarzystwa Kryptozoologii, powiedzia pewnego razu Heuvelmansowi, e jeden z jego wsppracownikw ustawi puapki, by schwyta yjcych australopite-kw". Philip V Tobias, anatom z Afryki Poudniowej, jest duym autorytetem w dziedzinie bada nad australopitekami. Wedug standardowych hipotez ewolucyjnych ostatnie australopiteki wymary okoo 750 000 lat temu, Homo erectus mniej wicej 200 000 lat temu, a od czasu wyginicia neandertalczykw, okoo 35 000 lat temu, jedynie wspczesny gatunek czowieka - Homo sapiens sapiens - zamieszkuje obszar caego wiata. Mimo to dua liczba relacji na temat spotka z rnymi rodzajami "dzikich ludzi" w wielu czciach naszego globu zdecydowanie kwestionuje te typowe pogldy Oficjalna nauka a relacje o "dzikim czowieku" Mimo wszystkich dowodw, ktre zaprezentowalimy, wikszo antropologw i zoologw, odrzuca dyskusj o istnieniu "dzikich ludzi". Jeeli w ogle wspominaj o nich, rzadko przedstawiaj niezbite dowody ich istnienia, skupiajc si na relacjach najmniej prawdopodobnych, uzasadniajcych za to ich sceptycyzm. Sceptyczni naukowcy twierdz, e nikt nie znalaz adnych koci "dzikiego czowieka" ani nie przedstawi choby pojedynczego ciaa takiej istoty, martwej bd ywej. Jednak rce i stopy, nalece bez wtpienia do "dzikich ludzi", znaleziono. Znaleziono nawet gow "dzikiego czowieka". Kompetentne osoby donosz, e zbaday ciaa tych stworze. Istnieje rwnie wiele relacji o schwytaniu "dzikich ludzi". Co prawda adne z tych fizycznych materiaw nie znalazy si w muzeach czy innych instytucjach naukowych, lecz mona to uzna za zaniedbanie procesu zbierania i przechowywania danych. Dziaania, ktre okrelamy mianem filtracji wiedzy, utrzymuj z reguy materiay dowodowe o zej sawie poza oficjaln nauk. Mimo to niektrzy uczeni cieszcy si duym uznaniem - Kranz, Napier, Shackley, Porsznew i inni - znaleli w dostpnych wiadectwach wystarczajcy powd, by uzna, e "dzicy

ludzie" naprawd istniej lub przynajmniej, e kwestia ich istnienia zasuguje na powane zbadanie. Myra Shackley napisaa do naszego wsppracownika Stephena Bernatha 4 grudnia 1984 roku: "Jak wiadomo, cay ten problem jest bardzo aktualny Napisano na ten temat duo relacji i publikacji. Opinie rni si, ale przypuszczam, e najbardziej powszechny pogld jest taki, i rzeczywicie s wystarczajce wiadectwa, by przynajmniej uzna moliwo istnienia rnych niesklasyfikowanych dotd istot czekopodobnych, cho przy obecnym stanie naszej wiedzy nie moemy oceni ich statusu szczegowo. Sytuacja w tej kwestii jest tym bardziej skomplikowana, e bdnie podaje si rda informacji, dochodzi do zwykych oszustw, a niektrzy maj wrcz szalone pomysy. Mimo to zadziwiajca liczba antropologw reprezentujcych oficjaln nauk wydaje si wyraa opini, e problem ten w znacznym stopniu zasuguje na zbadanie". Jak widzimy, istnieje wic pewne naukowe uznanie dowodw wiadczcych o realnoci "dzikich ludzi". Z reguy stanowi ono jednak prywatnie wyraan opini. Oficjalna nauka nadal nie akceptuje tych wiadectw lub czyni to w niewielkim stopniu. Rozdzia 12 Cigle co nowego z Afryki Kontrowersje dotyczce "czowieka jawajskiego" i "czowieka pekiskiego", a tym bardziej czowieka z Castenedolo i europejskich eolitw, dawno ucichy. Dla spierajcych si naukowcw wikszo tych odkry to ju zamknita historia. Obecnie jednak Afryka, ld australopitekw i Homo habilis, pozostaje czynnym polem walki, na ktrym uczeni staczaj potyczki, by udowodni swoje pogldy na temat pocztkw ludzkiego gatunku. Szkielet Recka Pierwszego znaczcego odkrycia afrykaskiego dokonano na pocztku naszego stulecia. W 1913 roku profesor Hans Reck z Uniwersytetu w Berlinie prowadzi badania w Wwozie Olduwai w Tanzanii, wwczas Niemieckiej Afryce Wschodniej. Gdy jeden z jego afrykaskich pracownikw poszukiwa skamieniaoci, zobaczy kawaek koci wystajcy z ziemi. Po usuniciu powierzchniowego rumowiska skalnego znalaz fragmenty caego, w peni ludzkiego szkieletu osadzonego w skale. Zawoa Recka, ktry wydoby znalezisko w litym bloku twardego osadu. Aby wydoby z niego szcztki szkieletu, w tym kompletn czaszk (ii. 12.1), konieczne byo uycie motkw i dut. Po oddzieleniu od skay szkielet przetransportowano do Berlina. Reck wyrni w Wwozie Olduwai pi kolejno nastpujcych po sobie warstw. Szkielet pochodzi z grnej czci poziomu Bed II, datowanego obecnie na 1,15 min lat. Wysze warstwy stanowiska (Bed III, IV i V) zniszczya erozja. Jednak poziom Bed II wci by pokryty rumowiskiem skalnym, pochodzcym z jasno-czerIlustracja 12.1. Czaszka naleca do szkieletu czowieka znalezionego w 1913 roku przez H. Recka w Wwozie Olduwai w Tanzanii. 242 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka wonej warstwy Bed III i warstwy Bed V (ii. 12.2). By moe zaledwie 50 lat temu warstwy te, w tym twardy pokad konglomeratu o spoiwie wglanowym, pokryy cae stanowisko. Warstwa Bed IV ulega najwyraniej zanikowi wskutek erozji, zanim osadzi si Bed V Zdajc sobie spraw ze znaczenia swojego odkrycia, Reck rozway dokadnie moliwo, e szkielet czowieka znalaz si na poziomie Bed II w wyniku pochwku: "ciana grobu miaaby wyran granic - krawd, ktra ukazywaaby w profilu rnic midzy jego

obszarem a nienaruszon ska. Wype-nisko grobu posiadaoby zaburzon struktur i zawierao heterogeniczn mieszanin wykopanych materiaw, w tym atwo rozpoznawalne fragmenty konglomeratu o spoiwie wglanowym. Mimo najbardziej uwanych bada nie znaleziono adnych tego typu ladw. Przeciwnie, nie mona byo odrni kamienia bezporednio wok szkieletu od ssiedniej skay, zarwno, jeli chodzi o kolor, twardo, struktur, grubo czy te kolejno warstw". Louis Leakey zbada szkielet w Berlinie, lecz wydatowa go na pniejszy okres ni Reck. W 1931 roku Leakey i Reck zbadali miejsce odkrycia. Leakey zgodzi si wwczas z pogldem Recka, e szkielet reprezentujcy wspczesny gatunek czowieka ma tyle samo lat, co warstwa Bed II. W lutym 1932 roku zoologowie C. Forster Cooper z Uniwersytetu w Cambridge i D. M. S. Watson z Uniwersytetu w Londynie stwierdzili, e kompletno szkieletu wskazuje na niedawno dokonany pochwek. Leakey przyzna im racj, i szkielet znalaz si w warstwie Bed II w wyniku pochwku, jednak w jego opinii mia on miejsce w czasach formowania si tego poziomu. W licie do Natur, prestiowego, brytyjskiego czasopisma naukowego, Leakey przekonywa, e nie wicej ni 50 lat temu czerwonawo-ta, grna cz Zachd Wschd Ilustracja 12.2. Przekrj pnocnego stoku Wwozu Olduwai i miejsce, gdzie w 1913 roku, w wyszej czci poziomu Bed II, H. Reck znalaz w peni ludzki szkielet. Warstwa Bed II ma l, 15-1,7 min lat. 243 Cigle co nowego z Afryki Bed II zostaa przykryta przez nienaruszon warstw jasno-czerwonego Bed III. Jeli szkielet umieszczono by w miejscu odkrycia po osadzeniu si Bed II, w wypenisku grobu powinna znajdowa si mieszanina jasno-czerwonych i czerwonawo-tych osadw. "Miaem wystarczajce szczcie, e osobicie zbadaem szkielet w Monachium, gdy wci lea nienaruszony w swej oryginalnej skale macierzystej - napisa Leakey - Nie wykryem adnego ladu takiej domieszki czy naruszenia struktury skay". Cooper i Watson byli wci nie usatysfakcjonowani. W czerwcu 1932 roku w licie do Natur stwierdzili, e czerwone otoczaki z warstwy Bed III mogy straci swoj barw i dlatego Reck i Leakey nie widzieli ich w skale macierzystej otaczajcej szkielet. A. T. Hopwood nie zgodzi si jednak z t hipotez. Zwrci uwag na fakt, e grna cz Bed II, gdzie dokonano odkrycia, rwnie posiada czerwonawe zabarwienie: "Czerwonawa barwa skay macierzystej przeczy teorii, e wszelkie materiay z warstwy Bed III, ktre przedostayby si do Bed II straciyby swj kolor". Mimo atakw ze strony Coopera i Watsona, Reck i Leakey utrzymywali wasny pogld. Jednak w sierpniu 1932 roku R G. H. Boswell, geolog-z Imperia College w Anglii, przedstawi w Natur wprawiajcy w zakopotanie raport. Profesor T. Mollison przesa z Monachium Boswellowi prbk materiau, ktra jak twierdzi, pochodzia ze skay macierzystej otaczajcej szkielet Rec-ka. Niestety Mollison nie by cakowicie neutralny w swym postpowaniu. Ju w 1929 roku stwierdzi, e szkielet nalea do czonka szczepu Masajw, pochowanego w nieodlegej przeszoci. Boswell poda, i dostarczona przez Mollisona prbka zawiera "(a) jasno-czerwone otoczaki o wielkoci grochu, przypominajce otoczaki z Bed 3 oraz (b) odamki konkrecyjnego wapienia, ktry nie rni si od materiau z Bed 5". Boswell uzna to za dowd umieszczenia szkieletu w miejscu odkrycia po osadzeniu si pokadu Bed V zawierajcego twarde warstwy stepowego wapienia czy te konglomeratu o spoiwie wglanowym. Obecno jasno-czerwonych otoczakw z Bed III i odamkw wapienia z Bed V w prbce wysanej przez Mollisona wymaga z pewnoci wyjanienia. Reck i Leakey dokadnie i

wielokrotnie badali ska macierzyst w przecigu 20 lat. Mimo i wyranie szukali tego typu ladw, nie donosili o jakiekolwiek mieszaninie materiaw z warstwy Bed III czy te o odamkach przypominajcego wapie konglomeratu o spoiwie wglanowym. Zdumiewa wic fakt, e nagle zauwaono obecno czerwonych otoczakw i fragmentw wapienia. W tej sytuacji wydaje si, i przynajmniej jeden wiadek odkrycia ponosi win za wyjtkowo niedbale przeprowadzone obserwacje lub dokonanie oszustwa. Pniejsze gtosy polemiczne rwnie opierayby si na bdzie lub mistyfikacji. Spr o wiek szkieletu Recka sta si jeszcze bardziej zawiy, gdy Leakey dostarczy nowych prbek gleby z Olduwai. Boswell i J. D. Solomon zbadali je w Imperia College of Science and Technology. O wynikach swych bada 244 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka donieli w Natur z 18 marca 1933 roku, w licie podpisanym rwnie przez Lea-keya, Recka i Hopwooda. List ten zawiera bardzo intrygujce stwierdzenie: "Prbki warstwy Bed II, pobrane obecnie ze stanowiska czowieka" na tym samym poziomie i w bezporednim ssiedztwie miejsca, gdzie znaleziono szkielet, zawieraj czysty i cakowicie typowy materia Bed II. Bardzo wyranie rni si od prbek skay macierzystej, ktre dostarczy profesor Mollison z Monachium". Prbka przekazana Boswellowi przez Mollisona moe, wic nie reprezentowa materiau otaczajcego bezporednio szkielet Recka. Na podstawie nowych obserwacji Reck i Leakey doszli jednak do wniosku, e prbka skay macierzystej szkieletu stanowia w rzeczywistoci wypenisko grobu, odmienne od materiau warstwy Bed II, ktry nie zawiera domieszek. Nie przedstawili oni niestety adnego satysfakcjonujcego uzasadnienia swej poprzedniej opinii, e szkielet znaleziono niewtpliwie w nienaruszonym pokadzie Bed II. Zamiast takiego wyjanienia, podzielili pogld Boswella, Hopwooda i Solomona, ktrzy stwierdzili: "wydaje si bardzo prawdopodobne, e szkielet by intruzj w Bed II, ktr naley datowa na okres nie wczeniejszy ni dua luka w zapisie geologicznym osadw, oddzielajca Bed V od niszych poziomw". Dlaczego Reck i Leakey zmienili swoje zdanie o datowaniu szkieletu na okres formowania si Bed II? By moe Reck nie mia ju si, aby nadal stawia opr przewadze, ktra zdawaa si coraz bardziej przygniatajca. Po odkryciu "czowieka pekiskiego" i dalszych szcztkw "czowieka jawajskie-go" spoeczno naukowa bardziej jednomylnie akceptowaa pogld, e przejciowy mapolud by jedynym prawdziwym hominidem w czasach rodkowego plejstocenu. Szkielet wspczesnego Homo sapiens w warstwie Bed II Wwozu Olduwai mg by jedynie rezultatem cakiem niedawno dokonanego pochwku. Leakey, niemal samotnie, sprzeciwia si koncepcji, e "czowiek jawajski" (pitekantrop) i "czowiek pekiski" (sinantrop) byli przodkami ludzkiego gatunku. Dokona on ponadto dalszych odkry w Kenii, w Kanam i Kanjera. Skamieniaoci, ktre tam znalaz byy, jego zdaniem, bezspornymi dowodami istnienia Homo sapiens w tym samym okresie, w jakim istnia pitekantrop i sinantrop (a take "czowiek Recka"). By moe wic zrezygnowa z walki o bardzo kontrowersyjny szkielet Recka, by zwikszy poparcie dla wasnych odkry w Kanam i Kanjera. Pewne okolicznoci potwierdzaj to przypuszczenie. Owiadczenie Leakeya, w ktrym odrzuci on swj poprzedni pogld o staroytnoci szkieletu, ukazao si w Natur tego samego dnia, kiedy zebra si komitet naukowy majcy wyda opini na temat znalezisk z Kanam i Kanjera. Niektrzy z najbardziej zagorzaych przeciwnikw wczesnego datowania szkieletu Recka - Boswell, Solomon, Cooper, Watson i Mollison - zasiadali w tym komitecie. Cho Reck i Leakey odrzucili swoje poprzednie ustalenia o pochodzeniu szkieletu z czasw formowania si poziomu Bed II, ich nowa opinia o pocho-

Cigle co nowego z Afryki 245 waniu ciaa czowieka w tej warstwie w okresie tworzenia si pokadu Bed V, wci powoduje, e mamy do czynienia z datowaniem stanowicym na tle pogldw o ewolucji anomali dla ludzkiego szkieletu. Wedug obecnych szacunkw spg Bed V ma okoo 400 000 lat. Jednak wikszo naukowcw uwaa, e wspczesny gatunek czowieka pojawi si po raz pierwszy, co najwyej okoo 100 000 lat temu, jak wykazay, ich zdaniem, odkrycia w Border Cave na terenie Afryki Poudniowej. Na niszych poziomach warstwy Bed V znaleziono narzdzia kamienne, ktre opisano jako oryniackie. Archeolodzy uywali pocztkowo tego terminu na okrelenie dobrze wykonanych artefaktw czowieka z Cro-Magnon (Homo sapiens sapiens), jakie odkryto w Aurignac we Francji. Zgodnie z typowymi pogldami narzdzia oryniackie pojawiy si nie wczeniej ni 30 000 lat temu. Artefakty znalezione w warstwie Bed V potwierdzay pogld, e istoty ludzkie, reprezentowane przez szkielet Recka, yy w tej czci Afryki przynajmniej 400 000 lat temu. Oczywicie odkryte narzdzia mona by rwnie przypisa Homo erectus. Oznaczaoby to jednak przyznanie temu gatunkowi znacznie wikszych zdolnoci do wyrabiania narzdzi ni obecnie przyjmuje nauka. W 1935 roku w swej ksice The Stone Ag Races ofKenya Leakey powtrnie stwierdzi, e szkielet Recka to pozostao pochwku intruzyjnego w warstwie Bed II, dokonanego z powierzchni ziemi, ktra istniaa w trakcie formowania si poziomu Bed V Tym razem datowa go jednak na czasy o wiele pniejsze w obrbie tego okresu. Uzna, e przypomina on szkielety znalezione w Gamble's Cave, stanowisku datowanym na 10 000 lat. Mimo to, z punktu widzenia geologii mona jedynie stwierdzi (uznajc hipotez pochwku w warstwie Bed V), e szkielet mia od 400 000 do by moe kilku tysicy lat. Reiner Protsch prbowa pniej rozwiza kwesti pochodzenia szkieletu poprzez wydatowanie go metod radiowglow. W 1974 roku poda wiek 16 920 lat. Istnieje jednak kilka problemw z datowaniem znaleziska Recka w ten sposb. Przede wszystkim nie jest pewne czy prbka koci naleaa rzeczywicie do szkieletu. Sam czaszk uwaano za zbyt cenn, by uywa jej do bada chronologicznych. Pozostaa cz szkieletu znikna z muzeum w Monachium w czasie II Wojny wiatowej. Dyrektor muzeum przekaza kilka maych fragmentw koci, ktre Protsch okreli jako "najprawdopodobniej" cz oryginalnego szkieletu. Z otrzymanych fragmentw Protsch by w stanie zebra prbk w wysokoci zaledwie 224 gramw, okoo 1/3 wagi normalnej prbki potrzebnej do przeprowadzenia bada. Cho w przypadku ludzkiej koci uzyska wiek 16 920 lat, datowanie innych mateaw z tego samego stanowiska rnio si znacznie od tego wyniku - niektre znaleziska byy starsze, inne modsze. Nawet, jeli prbka naleaa rzeczywicie do szkieletu Recka, moga zosta zanieczyszczona wspczesnym wglem, co spowodowaoby uzyskanie faszywej, zbyt pnej chronologii. Do 1974 roku zachowane fragmenty szkieletu, 246 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka o ile faktycznie do niego naleay, byty przechowywane w muzeum przez ponad 60 lat. Przez cay ten okres bakterie i inne mikroorganizmy mogy zanieczyci skamieniaoci wspczesnym wglem, ktry same zawieray. Koci mogy rwnie ulec zanieczyszczeniu znajdujc si jeszcze w ziemi. Moczono je ponadto w organicznym rodku ochronnym (saponie), posiadajcym w swym skadzie wgiel. Protsch nie opisa, jakich metod chemicznych uy, by wyeliminowa wspczesny wgiel '''C, pochodzcy z saponu i innych czynnikw zanieczyszczajcych. Nie wiemy, wic, do jakiego stopnia zanieczyszczenia z tych rde zostay wyeliminowane.

Metoda radiowglowa jest stosowana jedynie w przypadku kolagenu, biaka znajdujcego si w kociach. Biako to musi zosta wydobyte poprzez niezwykle rygorystyczny proces oczyszczania. Nastpnie okrela si czy aminokwasy z prbki (czstki budulcowe biaek) odpowiadaj aminokwasom z kolagenu. Jeli nie s tego samego typu, oznacza to, e badane aminokwasy nie nale najprawdopodobniej do samej koci, lecz pochodz z zewntrz. Takie aminokwasy mog spowodowa otrzymanie faszywej, zbyt pnej chronologii radiowglowej, poniewa nie maj tyle'samo lat, co badana ko. Idealnym rozwizaniem jest datowanie kadego aminokwasu oddzielnie. Jeli wiek jakichkolwiek aminokwasw rni si od chronologii pozostaych, wskazuje na fakt, e ko ulega zanieczyszczeniu i nie powinna by datowana metod radiowglowa C14. W laboratoriach, w ktrych przeprowadzono badania metod radiowglowa szkieletu Recka opisywane, przez Protscha, nie mona byo jednak wydato-wa kadego aminokwasu oddzielnie. Wymaga to techniki datowania (tzw. akceleratorowej spektroskopu masowej), jakiej nie uywano na pocztku lat siedemdziesitych. Pracownicy laboratoriw nie posiadali rwnie wwczas wiedzy o cisych metodach oczyszczania biaek - metodach uwaanych obecnie za niezbdne przy tego rodzaju badaniach. Moemy wic jedynie doj do wniosku, e datowanie radiowglowe szkieletu Recka, o ktrym donosi Protsch, jest niepewne. Uzyskana chronologia moe by z powodzeniem zbyt pna. Znane s udokumentowane przypadki koci z Wwozu Olduwai, ktre wydatowano metod radiowglowa niezgodnie z faktycznym stanem rzeczy - na zbyt pny okres. Na przykad ko z grnych warstw Ndutu wydatowano na 3 340 lat. Wiadomo jednak, e grne warstwy Ndutu, wchodzce w skad poziomu Bed V, maj 32 000-60 000 lat. Wiek 3 340 lat jest zatem zbyt pny przynajmniej o okoo 30 000 lat. W swoim raporcie Protsch powiedzia o szkielecie Recka: "Teoretycznie kilka faktw przemawia przeciw wczesnemu datowaniu tego hominida, na przykad jego morfologia". Jak widzimy, wspczesna budowa szkieletu bya najprawdopodobniej jednym z gwnych powodw, ktre skaniay Protscha do odrzucenia pogldu, e znalezisko ma tyle samo lat co poziom Bed II lub nawet spg warstwy Bed V. Cigle cos nowego z Afryki 247 Omawiajc odkrycia z Chin, wprowadzilimy pojcie prawdopodobnego zakresu chronologicznego jako najbardziej uczciwego wskanika wieku kontrowersyjnych znalezisk. Dostpne dane wskazuj, e szkieletowi Recka naley przypisa zakres chronologiczny rozcigajcy si od pnej fazy pnego plejstocenu (10 000 lat temu) do pnej fazy wczesnego plejstocenu (1,15 min lat temu). Istnieje wiele przesanek, ktre przemawiaj za pierwotnym datowaniem tego odkrycia na okres formowania si poziomu Bed II, o czym mwi pocztkowo Reck. Szczeglnie przekonujce jest jego stwierdzenie, e cienkie warstwy Bed II bezporednio wok szkieletu byy nienaruszone. Przeciw pniejszemu pochwkowi przemawia rwnie dua twardo pokadu Bed II, ktry przypomina ska. Raporty faworyzujce datowanie szkieletu na poziom Bed V wydaj si opiera na czysto teoretycznych zarzutach, wtpliwych relacjach, nierozstrzygajcych wynikach bada chronologicznych i bardzo spekulatyw-nych analizach geologicznych. Jednak pomijajc niepewne datowanie radio-wglowe, nawet te raporty przypisuj szkieletowi Recka wiek do 400 000 lat. Czaszki z Kanjera i szczka z Kanam W 1932 roku Louis Leakey ogosi odkrycia, jakich dokona w Kanam i Kanjera w pobliu Jeziora Wiktorii, w zachodniej Kenii. Leakey stwierdzi, e szczka z Kanam i czaszki z Kanjera s przekonujcymi dowodami istnienia Homo sapiens we wczesnym i rodkowym plejstocenie.

W 1932 roku, wraz z Donaldem Macinnesem, Leakey znalaz w Kanjera kamienne piciaki, ludzk ko udow oraz fragmenty piciu ludzkich czaszek, oznaczonych numerami od l do 5. Warstwy zawierajce te skamieniaoci pochodz z tego samego okresu co poziom Bed IV w Wwozie Olduwai, datowany na 400 000-700 000 lat. Jednak morfologia fragmentw czaszek z Kanjera jest cakowicie wspczesna. W Kanam Leakey znalaz pocztkowo zby mastodonta, zb Deinotherium (wymarego, soniopodobnego ssaka) i sabo obrobione narzdzia kamienne. 29 marca 1932 roku pracownik Leakeya Jurna Gitau odkry drugi zb Deinotherium. Leakey nakaza Gitau, by nadal kopa w tym samym miejscu. Pracujc kilka metrw od Leakeya, Gitau wykopa blok trawertynu (twardego, wapiennego osadu wglanowego) i rozupa go kilofem. Zobaczy wwczas zb, wystajcy z fragmentu rozupanego bloku. Pokaza odkrycie Mac-Innesowi, ktry stwierdzi, e zb nalea do czowieka. Macinnes zawoa Leakeya. Po odupaniu trawertynu okalajcego znalezisko, badacze ujrzeli przedni cz ludzkiej uchwy z dwoma zbami przedtrzonowymi. Leakey uzna, e skamieniao z wczesnoplejstocesidej formacji w Kanam przypomina szczk Homo sapiens i ogosi swoje odkrycie w licie do Natur. Warstwy w Kanam maj przynajmniej 2 min lat. Zdaniem Leakeya znaleziska z Kanam i Kanjera wykazay, e hominid bliski wspczesnemu gatunkowi czowieka istnia w czasach "czowieka 248 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka jawajskiego" i "czowieka pekiskiego", lub nawet wczeniej. Jeli ta opinia jest suszna, pitekantrop i sinantrop (obecnie Homo erectus) nie mogli by bezporednimi przodkami ludzkiego gaunku. Nie mg nim by rwnie "czowiek z Pilt-down", ze szczk podobn do szczki mapy czekoksztatnej. W marcu 1933 roku czonkowie Wydziau Biologii Czowieka Krlewskiego Instytutu Antropologicznego spotkali si, by rozpatrzy odkrycia Leakeya, dokonane w Kanam i Kanjera. Grupa 28 naukowcw, pod przewodnictwem Sir Arthura Smitha Woodwarda, opublikowaa raporty na temat czterech kategorii materiaw: geologicznych, paleontologicznych, anatomicznych i archeologicznych. Zesp geologw ustali, e ludzkie skamieniaoci z Kanjera i Kanam maj tyle samo lat co warstwy, w ktrych je znaleziono. Wedug paleontologw osady w Kanam pochodziy z wczesnego plejstocenu, w Kanjera przynajmniej ze rodkowego plejstocenu. Grupa archeologw zauwaya obecno narzdzi kamiennych w tych samych warstwach, w ktrych odkryto skamieniaoci czowieka. Opinia ta dotyczya obu stanowisk. Zesp anatomw stwierdzi natomiast, e czaszki z Kanjera nie posiadaj "adnych cech sprzecznych z opisem gatunku Homo sapiens". Taki sam pogld wyraono odnonie koci udowej z tego stanowiska. Z kolei szczk z Kanam specjalici w zakresie anatomii okrelili jako niezwyk pod kilkoma wzgldami. Mimo to "nie byli w stanie wskaza adnego szczegu, ktry przeczyby zaklasyfikowaniu jej do gatunku Homo sapiens"'. Wkrtce po tym, gdy na konferencji naukowej w 1933 roku uczeni wyrazili Leakeyowi poparcie, geolog Percy Boswell zacz kwestionowa wiek skamieniaoci z Kanam i Kanjera. Leakey zetkn si ju z jego krytyk w przypadku szkieletu Recka, zdecydowa si wic zaprosi Boswella do Afryki, w nadziei, e rozwie to jego wtpliwoci. Jednak nie wszystko szo po myli Leakeya. Po powrocie do Anglii Boswell przedstawi Natur negatywny raport na temat znalezisk z Kanam i Kanjera: "Niestety nie udao si odnale dokadnego miejsca adnego odkrycia". Jego zdaniem warunki geologiczne na obu stanowiskach byy zbyt skomplikowane do interpretacji. Boswell stwierdzi:

"znalezione tam gliniaste osady czsto ulegay duym zaburzeniom w postaci gwatownego osuwania si". Doszed, wic do wniosku, e "niepewne warunki odkrycia [...] zmuszaj mnie do stwierdzenia, i nie mona w tej chwili wyjani czowieka z Kanam i Kanjera". Odpowiadajc na zarzuty Boswella, Leakey owiadczy, e by w stanie pokaza mu miejsca odkry swych skamieniaoci. "W Kanjera dokadnie pokazaem mu miejsce, gdzie znajdowao si wzgrze osadowe, w ktrym m situ znalazem czaszk nr 3 [...]. Fakt, e pokazaem profesorowi Bos-wellowi to stanowisko potwierdza may kawaek koci odkryty tu w 1935 roku, ktry pasuje do jednego z fragmentw znalezionych trzy lata wczeniej" napisa Leakey. O miejscu odkrycia szczki z Kanam Leakey powiedzia: "Na samym pocztku, przy uyciu poziomicy, dokonalimy przecicia lebw lecych w Cigle co nowego z Afryki 249 Kanam West, tak, aby widoczne byy wszystkie poziomy, i dlatego moglimy zlokalizowa to miejsce z dokadnoci do kilkudziesiciu centymetrw - naprawd tak zrobilimy". Boswell stwierdzi, e jeli szczk znaleziono nawet we wczesnoplejstoce-skiej formacji, dostaa si tam w jaki sposb z grnych poziomw wskutek "gwatownego osuwania si" warstw lub poprzez szczelin. Leakey odpowiedzia pniej na ten argument: "Nie mog zaakceptowa tej interpretacji, poniewa nie ma na to adnych dowodw. Stan zachowania uchwy jest pod kadym wzgldem taki sam jak w przypadku dolno [wczesne]plejstocesidch skamieniaoci, ktre znaleziono razem z ni". Owiadczy ponadto, e sam Boswell przyzna, i byby skonny zaakceptowa wczesnoplejstoceski wiek szczki z Kanam, gdyby nie posiadaa ona podobnej struktury brody jak u czowieka. Pogldy Boswella jednak przewayy Mimo to, w 1968 roku Philip V. Tobias stwierdzi: "Istnieje przekonujcy prima facie powd, by ponownie rozway problem znalezisk z Kanjera". I rzeczywicie odkrycia te zostay ponownie rozpatrzone. Biograf Leakeya Sonia Cole napisaa: "We wrzeniu 1969 roku Louis wzi udzia w konferencji paryskiej na temat pocztkw Homo sapiens, sponsorowanej przez UNESCO [...] okoo 300 delegatw jednomylnie uznao, e czaszki z Kanjera pochodz ze rodkowego plejstocenu". O szczce z Kanam Tobias powiedzia natomiast: "Stwierdzenia Boswella tak naprawd nie podwayy czy nawet nie osabiy owiadczenia Leakeya, e uchwa pochodzi z rozpatrywanej warstwy". Naukowcy opisali szczk z Kanam na wiele sposobw. W 1932 roku zesp angielskich anatomw ogosi, e nie ma adnego powodu, by odrzuca jej przynaleno do Homo sapiens. Czoowy antropolog brytyjski SirArthur Keith rwnie przypisywa to znalezisko Homo sapiens. Jednak w latach czterdziestych zdecydowa, e szczka naleaa najprawdopodobniej do australopite-ka. W 1962 roku Philip Tobias stwierdzi, i uchwa z Kanam przypomina najbardziej szczk odkryt w Rabacie w Maroku, datowan na pn faz rodkowego plejstocenu, oraz pnoplejstoceskie szczki, jakie znaleziono w Cave of Hearths w Afryce Poudniowej czy w Dire-Dawa na terenie Etiopii. Zdaniem Tobiasa wszystkie te skamieniaoci posiadaj cechy neandertaloidalne. W 1960 roku Luis Leakey wycofa si ze swojej wczeniejszej opinii, e uchwa z Kanam przypomina gatunek sapiens. Uzna teraz, i reprezentuje ona samic zinjantropa - hominida, ktrego odkry w 1959 roku w Wwozie Olduwai. Leakey na krtko wypromowa to mapoksztatne stworzenie jako pierwszego wytwrc narzdzi i w ten sposb pierwsz istot rzeczywicie przypominajc czowieka. Wkrtce potem w Olduwai znaleziono skamieniaoci Homo habilis. Leakey szybko zmieni status zinjantropa, umieszczajc go wrd masywnych australopitekw (A. boisei). Zinjantrop nie by ju wytwrc narzdzi. Na pocztku lat siedemdziesitych syn Louisa Leakeya, Richard, pracujc nad Jeziorem Turkana w Kenii, znalaz skamieniae szczki Homo habilis, ktre

250 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka a Y b ^c J d f _,--^g ^^ Ilustracja 12.3. Zarysy uchw (nie zeskalowane) oparte na opublikowanych fotografiach, z wyjtkiem (a) i (g), ktre opracowalimy na podstawie dostpnych rysunkw: (a) australopitek, Omo, Etiopia; (b) Homo erectus, Heidelberg (Mauer), Niemcy; (c) wczesny Homo sapiens, Arago, Francja; (d) neandertalczyk, Szanidar, Irak; (e) Homo sapiens rhodesiensis ("neandertaloidalny" wedug R V Tobiasa), Cave ofHearths, Afryka Poudniowa; (f) Homo sapiens sapiens, Border Cave, Afryka Poudniowa; (g) Homo sapiens sapiens, wspczesny, rdzenny mieszkaniec Afryki Podudniowej; (h) uchwa z Kanam. przypominay uchw z Kanam. Odkry je ze szcztkami zwierzt, jakie znaleziono wanie w Kanam. Z tego wzgldu Louis Leakey ponownie zmieni swoj opini, stwierdzajc, e szczka z Kanam naleaa do Homo habilis. Od chwili odkrycia naukowcy przypisywali, zatem uchw z Kanam niemal kademu znanemu hominidowi (caemu rodzajowi Australopithecus, Austra-lopithecus boisei, Homo habilis, "czowiekowi neandertalsidemu", wczesnemu Homo sapiens i wspczesnemu Homo sapiens). Fakt ten pokazuje trudnoci, jakie wi si z waciwym klasyfikowaniem skamieniaych szcztkw hominidw. Opinia Tobiasa, e szczka z Kanam naleaa do osobnika reprezentujcego odmian wczesnego Homo sapiens, ktra charakteryzowaa si cechami nean-dertaloidalnymi, zdobya szerok akceptacj. Mimo to, jak mona zobaczy na ilustracji 12.3 przedstawiajcej zarys uchwy z Kanam i uchw innych hominidw, ksztat brody szczki z Kanam (h) przypomina okaz z Border Cave (f), przypisywany Homo sapiens sapiens, i uchw wspczesnego, rdzennego mieszkaca Afryki Poudniowej (g). Wszystkie trzy szczki posiadaj dwie zasadnicze cechy charakteryzujce brod wspczesnego czowieka: wygicie w stron wierzchoka i zgrubienie w kierunku zewntrznym u podstawy. Jeli jednak nawet zaakceptujemy pogld Tobiasa, e uchwa z Kanam miaa neandertaloidalne cechy, szcztki istot o takiej szczce w warstwach wczesnoplejstoceskich, datowanych na ponad l ,9 min lat temu, rwnie bd stanowi chronologiczn anomali. Zgodnie z wikszoci obecnych hipotez Cigle co nowego z Afryki 251 dotyczcych ewolucji ludzkiego gatunku neandertaloidalne hominidy pojawiy si co najwyej 400 000 lat temu i yy do okoo 30 000 bd 40 000 lat temu. Aby okreli wiek szczki z Kanam i czaszek z Kanjera, K. R Oakley z Bri-tish Museum zbada te skamieniaoci metod fluorow, azotow i uranow. Zagrzebane w ziemi koci absorbuj fluor. Szczka z Kanam i czaszki z Kanjera zwieray t sam ilo fluoru, co inne koci z wczesne- i rodkowoplejsto-cesidch formacji. Wyniki te s zgodne z pogldem, e skamieniaoci czowieka z Kanam i Kanjera maj tyle samo lat co pozostaoci fauny na tych stanowiskach. Azot jest skadnikiem biaka koci, ktre w normalnych warunkach trac go w miar upywu czasu. Oakley zbada, e fragment czaszki nr 4 z Kanjera zawiera jedynie ladowe iloci azotu (0,01%), podczas gdy we fragmencie czaszki nr 3 skadnik ten w ogle nie wystpowa. adna z dwch koci zwierzcych, jakie zbadano, rwnie nie zawieraa azotu. Obecno "mierzalnych ladw" tego pierwiastka we fragmencie czaszki nr 4 oznaczaa, zdaniem Oakleya, e wszystkie skamieniaoci czowieka z Kanjera s "znacznie modsze" ni fauna tego stanowiska. Tym niemniej pewne substancje takie jak glina zachowuj czasami azot przez miliony lat. By moe, zatem warstwa gliny zabezpieczya fragment czaszki nr 4 przed cakowit utrat

azotu. Bez wzgldu na to, fragment czaszki nr 3, podobnie jak prbki zwierzce, nie zawiera w ogle tego skadnika, istnieje, wic moliwo, e wszystkie koci miay tyle samo lat. Jak pokazuje Tabela 12.1, wielkoci wskazujce ilo uranu w przypadku skamieniaoci czowieka z Kanjera (8-47 czci na milion) pokryway si z wartociami dla fauny z tego stanowiska (26-216 czci na milion), co rwnie moe oznacza, e wszystkie znaleziska miay tyle samo lat. Ludzkie koci cechoway si rednio wskanikiem 22 czci na milion, natomiast fauna ssakw zawieraa przecitnie 136 czci na milion. Zdaniem Oakleya znaczna rnica midzy rednimi wartociami wiadczya, e skamieniaoci czoTabela 12.1. Zawarto uranu w skamieniaociach hominida z Kanjera Oznaczenie skamieniaoci Opis badanego fragmentu Zawarto uranu (eU^Og) (wyraona w cz/min) Kanjera 3 fragment koci znal. in situ 15

fragment koci ciemieniowej znal. in situ 21

fragmenty czaszki znal. na powierzchni 16, 27, 27,30,42

fragment koci udowej znal. na powierzchni 8, 14 Kanjera 4 fragment kod czoowej znal. na powierzchni 11,21,35 Rolino szcztki ssakw z Kanjera 26, 131, 146, 159, 216

252 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka wieka s "znacznie modsze" ni koci zwierzt. Podobne rezultaty bada przeprowadzonych metod uranow otrzymano w przypadku znaleziska z Kanam. Sam Oakley podkreli jednak, e ilo uranu w wodzie gruntowej moe rni si znacznie w zalenoci od stanowiska. Na przykad pnoplejstoce-skie koci zwierzce z Kugata w pobliu Kanam zawieraj wicej uranu ni wczesnoplejstoceskie skamieniaoci z samego Kanam. Naley zaznaczy, e wyniki analiz przeprowadzonych metod uranow, o ktrych w 1974 roku donosi Oakley, nie byy pierwszymi, jakie otrzyma. W artykule opublikowanym w 1958 roku, bezporednio po omwieniu bada nad szczk z Kanam wykonanych metod uranow, Oakley powiedzia: "W przypadku koci z Kanjera nasze testy nie wykazay adnej sprzecznoci midzy ludzkimi czaszkami a towarzyszc im faun". Wydaje si wic, e Oakley nie by usatysfakcjonowany pierwotnymi badaniami i dlatego podda koci z Kanjera kolejnym analizom, otrzymujc wyniki, ktre bardziej zgadzay si z jego upodobaniami. Przegld chemicznych bada skamieniaoci z Kanam i Kanjera prowadzi, naszym zdaniem, do nastpujcych konkluzji. Wyniki metody fluorowej i azotowej wiadcz, e ludzkie skamieniaoci miay tyle samo lat, co towarzyszca im fauna, cho opinia ta moe zosta rzeczywicie zakwestionowana. Z kolei metoda uranowa wykazaa, i koci czowieka byy modsze od koci zwierzt. Jeli jednak bdziemy chcieli odrzuci i t konkluzj, ponownie znajdziemy wystarczajce powody, by tego dokona. Oglnie rzecz biorc, wyniki analiz chemicznych i radiometrycznych nie wykluczaj moliwoci, e ludzkie skamieniaoci z Kanam i Kanjera miay tyle samo lat, co towarzyszca im fauna. Czaszki z Kanjera okrelane jako czaszki Homo sapiens naleaoby, zatem datowa na okres formowania si warstwy Bed IV w Olduwai, datowanej na 400 000700 000 lat. Status taksonomiczny szczki z Kanam jest niepewny. Badacze pracujcy ostatnio nad tym zagadnieniem wahaj si, czy uzna j za ludzk szczk, cho nie mona cakowicie wykluczy takiej interpretacji. Jeeli znalezisko to ma tyle samo lat co fauna z Kanam, ktra jest starsza od warstwy Bed I w Wwozie Olduwai, naley datowa je na 1,9 min lat. Narodziny australopitekw W 1924 roku Josephine Salmons zauwaya w domu przyjaciela skamienia czaszk pawiana, stojc nad kominkiem. Salmons studiowaa anatomi na University of Witwatersrand w Johannesburgu w Afryce Poudniowej, wzia wic czaszk i pokazaa swojemu profesorowi dr. Raymondowi A. Dartowi. Przekazane Dartowi znalezisko pochodzio z kamienioomu wapienia w Buxton w pobliu miasta Taung, okoo 320 km na poudniowy-zachd od Johannesburga. Dart poprosi swojego przyjaciela, geologa dr. R. B. Younga, aby zbada kamienioom w poszukiwaniu dalszych skamieniaoci. Young znalaz w Buxton bryy kamienne zawierajce koci i przesa je Dartowi. Cigle co nowego z Afryki 253 Dwie paczki ze skamieniaociami przybyy do domu Darta tego samego dnia, w ktrym miao si tam odby wesele jego przyjaciela. ona Darta bagaa go, by zostawi je w spokoju do koca uroczystoci, lecz Dart otworzy pakunki. W drugiej paczce odkry co, co go zadziwio: "Znalazem naprawd kompletny odcisk wntrza czaszki. Mia takie rozmiary jak u duego goryla". W chwil potem odkry fragment skay zawierajcy koci twarzy.

Gdy gocie weselni odeszli, Dart rozpocz mudn prac oddzielania koci od skay macierzystej. Nie posiadajc odpowiednich narzdzi, uy drutw do szycia swojej ony, by dokadnie odupa kamie. "Wyonia si przede mn - napisa - twarz maego dziecka, dziecka z wszystkimi zbami mlecznymi i wyrzynajcymi si staymi zbami trzonowymi. Wtpi, czy yli kiedykolwiek rodzice bardziej dumni ze swego potomka, ni byem ja w czasie tych wit Boego Narodzenia, z powodu mojego dziecka z Taung". Po oddzieleniu koci od skay Dart zrekonstruowa czaszk (ii. 12.4). Opisa mzg "dziecka z Taung" jako niespodziewanie duy, o objtoci okoo 500 cm3, podczas gdy rednia objto mzgu duego samca dorosego goryla wynosi zaledwie 600 cm3. Dart zauway rwnie brak wau nadoczodoowego i uzna, e zby przypominaj pod pewnymi wzgldami zby czowieka. Zaobserwowa take, i foramen magnum - otwr, w ktry wchodzi rdze krgowy - znajduje si raczej w pobliu rodka podstawy czaszki, podobnie jak u czowieka, ni w jej tylnej czci, co cechuje z kolei dorose mapy czekoksztatne. Na tej podstawie doszed do wniosku, e odkryta istota chodzia w wyprostowanej postawie ciaa, a to jego zdaniem oznaczao, i znalezisko z Taung reprezentuje przodka ludzkiego gatunku. Ilustracja 12.4. Po lewej: Czaszka "dziecka z Taung", miodego australopiteka z Afryki Poudniowej. Po prawej: czaszka modego goryla. 254 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Dart przesa odpowiedni raport do Natur. "Odkrycie to - powiedzia - ma znaczenie, poniewa pokazuje wymary gatunek map czekoksztatnych stanowicy przejcie midzy yjcymi antropoidami a czowiekiem". W oparciu o towarzyszce skamieniaoci zwierzt oszacowa wiek swego "dziecka z Taung" na l min lat i nazwa je Australopitecus africanus "poudniowa mapa Afryki". Jego zdaniem australopitek ten by przodkiem wszystkich innych hominidw. W Anglii Sir Arthur Keith i Sir Arthur Smith Woodward przyjli raport Darta z najwysz ostronoci. Keith uwaa, e australopiteka naley czy z szympansami i gorylami. Grafton Elliot Smith by jeszcze bardziej krytyczny. W maju 1925 roku, w wykadzie wygoszonym na University College, stwierdzi: "To pech, e Dart nie mia adnego dostpu do czaszek modych szympansw, goryli bd orangutanw, w wieku odpowiadajcym okazowi z Taung. Gdyby taki materia by mu dostpny, zdaby sobie spraw, e uoenie i sposb trzymania gowy, ksztat szczk oraz wiele szczegw nosa, twarzy i czaszki, na ktre si powoywa, by udowodni swoj opini, i australopitek by blisko spokrewniony z czowiekiem, wygldao w istocie rzeczy identycznie jak u modego goryla i szympansa". Krytyka Smitha pozostaje uzasadniona nawet do dzi. Jak zobaczymy, mimo powszechnego kultu australopitekw jako przodkw ludzkiego gatunku niektrzy uczeni nadal wtpi, czy taka opinia jest waciwa. Chodne przyjcie "dziecka z Taung" przez brytyjskie elity naukowe zniechcio Darta. Przez wiele lat milcza i zaprzesta poszukiwania skamieniaoci. Brytyjscy naukowcy, pod kierunkiem Sir Arthura Keitha, utrzymywali swj negatywny pogld na temat australopitekw przez ca dekad lat trzydziestych. Keith akceptowa "czowieka z Piltdown", ktrego datowano podobnie jak znalezisko z Taung. Czaszka z Piltdown bya identyczna z czaszk Homo sapiens, co przemawiao przeciwko uznaniu australopiteka, o niemal mapiej czaszce, za przodka wspczesnych istot ludzkich. Kiedy Dart wycofa si ze wiatowej sceny nauki, jego przyjaciel, dr Robert Broom, podj wysiek, by australopitek zosta jednak uznany za przodka ludzkiego gatunku. Od samego pocztku Broom okazywa gbokie zainteresowanie odkryciem Darta. Wkrtce po tym, gdy narodzio si "dziecko z Taung", wbieg do laboratorium Darta: "Poszed duymi krokami do awy, na ktrej leaa czaszka i upad na kolana "adorujc naszego przodka, jak to okreli" -

wspomina Dart. Tym niemniej brytyjscy uczeni domagali si okazu dorosego australopiteka, nim ugn kolana w adoracji. Na pocztku 1936 roku Broom przysig, e go znajdzie. 17 sierpnia tego samego roku G. W. Barlow, nadzorca kamienioomu wapienia w Sterkfontein, przekaza Broomowi odcisk czaszki dorosego australopiteka. Broom uda si pniej do Sterkfontein i odkry kilka fragmentw tej samej czaszki. Na ich podstawie zrekonstruowa ca czaszk, nazywajc jej waciciela Plesianthropus transvaalensis. Osady, w ktrych znalaz skamieniaoci, datowane s na 2,2-3 min lat. Cigle co nowego z Afryki 255 Wkrtce nastpiy dalsze odkrycia. Znaleziono doln cz koci udowej (TM 1513). W 1946 roku Broom i G. W. H. Schepers opisali j jako ko, ktra pod wzgldem najwaniejszych cech naleaa do czowieka. W. E. Le Gros Ciark, pocztkowo sceptycznie nastawiony wobec tej interpretacji, przyzna pniej: "odkryty fragment wykazuje tak due podobiestwo do koci udowej Homo, e jest z ni niemal identyczny". Ocen t potwierdzia ponownie w 1981 roku Christine Tardieu, stwierdzajc, i zasadnicze cechy koci udowej ze Sterkfontein s "charakterystyczne dla wspczesnego czowieka". Ko TM 1513 stanowi pojedyncze znalezisko, a zatem tym bardziej przypisanie jej do rodzaju Australopithecus nie jest pewne. Moga ona nalee do bardziej rozwinitego hominida, przypominajcego na przykad wspczesnych ludzi. 8 czerwca 1938 roku Barlow przekaza Broomowi fragment podniebienia z zbem trzonowym. Kiedy Broom spyta o miejsce odkrycia, Barlow da wymijajc odpowied. Kilka dni pniej Broom ponownie odwiedzi Barlowa i nalega, by wyjawi mu rdo pochodzenia skamieniaoci. Barlow przyzna w kocu, e otrzyma j od Gerta Terblanche'a, ucznia miejscowej szkoy. Gert przekaza Broomowi jeszcze kilka zbw i razem udali si na poblisk farm w Kromdraai, gdzie chopiec je znalaz. Broom odkry tam fragmenty czaszki. Po jej czciowym zrekonstruowaniu zobaczy, e jest odmienna od australopiteka ze Sterkfontein. Posiadaa wiksz szczk i wiksze zby. Nazwa wic nowego australopiteka Paranthropus robustus51. Stanowisko w Kromdraai jest obecnie datowane na okoo 1-1,2 min lat. Broom znalaz rwnie w Kromdraai fragment koci ramiennej i cz koci okciowej. Cho przypisa je masywnemu australopitekowi - parantropowi - powiedzia: "Gdyby znaleziono je w odizolowaniu od innych koci, prawdopodobnie kady anatom na wiecie uznaby, e naleay one do, czowieka". W badaniach H. M. McHenry'ego z 1972 roku ko ramienna TM 1517 z Kromdraai znalaza si "w obrbie zakresu cechujcego ludzi", a ko ramienna masywnego australopiteka z Koobi Fora w Kenii poza tym zakresem. Skamieniao TM 1517 moga, zatem pochodzi od innej istoty ni masywny australopitek. By moe ko ramienna i ko okciowa z Kromdraai, podobnie jak ko udowa ze Sterkfontein, naleay do bardziej rozwinitych homi-nidw przypominajcych ludzi. II Wojna wiatowa przerwaa prace wykopaliskowe Brooma na terenie Afryki Poudniowej. W okresie powojennym Robert Broom i J. T. Robinson znaleli w Swartkrans skamieniaoci masywnego australopiteka nazwanego Paranthropus crassidens ("prawie czowiek z duymi zbami"). Istota ta miaa due, silne zby i grzebie kostny na szczycie czaszki, ktry suy do przycze-pu duych mini szczki. W jaskini w Swartkrans Broom i Robinson odkryli rwnie szczk kolejnego hominida. Mniejsz i bardziej ludzk szczk (SK 15) ni u Paranthropus 51 Robustus- w jzyku aciskim znaczy mocny. 256 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka

Ilustracja 12.5. Po lewej: Czaszka samicy szympansa. Po prawej: Czaszka St 5 Plesianthropus (ustralopithecus) transvaale'nsis odkryta przez Roberta Brooma w Strekfontein w Afryce Poudniowej. crassidens przypisali nowemu hominidowi nazwanemu Telanthropus capensis. Odcinek nr l w Swartkrans, gdzie znaleziono koci parantropa, jest obecnie datowane na 1,2-1,4 min lat, a odcinek nr 2, miejsce odkrycia dolnej szczki (SK 15) telantropa, na 300 000-500 000 lat. W 1961 roku Robinson poda now typologi tego ostatniego znaleziska, przypisujc je Homo erectus. Broom i Robinson znaleli w Swartkrans kolejn, niemal ludzk, szczk. Fragmentarycznie zachowana uchwa (S K 45) pochodzia z gwnego osadu zawierajcego skamieniaoci parantropa. W 1952 roku obaj badacze stwierdzili: "Bardziej pasuje do niej, czy te przypomina j swym ksztatem, wiele szczk wspczesnego Homo ni szczka telantropa". Mimo to Robinson przypisa pniej uchw SK 45 telantropowi, a nastpnie Homo erectus. Istniej jednak powody, by rozway inne moliwoci interpretacji tego znaleziska. S one niestety skrywane. W okresie powojennym Broom odkry w Sterkfontein kolejn czaszk au-stralopiteka (ii. 12.5). Pniej znalaz tu dalsze szcztki dorosego australopi-teka pci eskiej (St 14). Obejmoway one fragmenty miednicy, krgosupa i ng. Ich morfologia, obok pewnych cech czaszek z tego stanowiska, wykazaa zdaniem Brooma, e australopiteki poruszay si w wyprostowanej postawie ciaa. W 1925 roku Raymond Dart bada korytarz w Makapansgat na terenie Afryki Poudniowej i odkry zaczernione koci. Doszed do wniosku, e hpmi-nidy uyway tu ognia. W 1945 roku Philip V Tobias, wwczas absolwent Darta na University ofthe Witwatersrand, znalaz w osadach jaskini w Makapansgat czaszk wymarego pawiana i zwrci na ni uwag swojego profesora. W 1947 roku Dart wrci do pracy po dwudziestu latach przerwy, aby nadal poszukiwa koci australopitekw w Makapansgat. Obok dalszych ladw ognia znalaz tu fragmenty czaszki australopiteka i inne koci. Odkryt istot nazwa ustralopithecus prometheus, imieniem Cigle co nowego z Afryki 257 herosa, ktry ukrad bogom ogie. Obecnie hominid ten jest klasyfikowany, wraz z okazami z Taung i Sterkfontein, jako Australopithecus africanus, odmienny od masywnych australopitekw z Kromdraai i Swartkrans. Dart odkry rwnie w Makapansgat 42 czaszki pawianw, z ktrych 27 miao potuczone czci twarzowe. Siedem dalszych nosio lady uderze na lewej stronie okolicy twarzowej. Na podstawie tych wiadectw Dart stworzy ponury wizerunek Australopithecus prometheus jako krwioerczego mapoluda, miadcego gowy pawianw prymitywnymi narzdziami kamiennymi i gotujcego ich miso na ogniu w jaskini w Makapansgat. "Przodkowie ludzi - stwierdzi - rnili si od yjcych map czekoksztatnych tym, e byli niezomnymi zabjcami, istotami misoernymi, ktre przemoc poryway swe ofiary i pod ciosami zamczay je na mier. Rozszarpyway ich poamane ciaa, rozrywajc koczyna po koczynie, zaspokajajc sw nienasycon dz wie krwi ofiar i zachannie poerajc ich udrczone ciaa". Jednak dzi paleoantropolodzy charakteryzuj australopiteki jedynie jako zwierzta ywice si padlin, ktre nie byy ani myliwymi, ani wytwrcami ognia. Tym niemniej nowe odkrycia Brooma i Darta przekonay wpywowych naukowcw, zwaszcza w Wielkiej Brytanii, e australopiteki nie stanowiy jedynie odmiany map czekoksztatnych, lecz byy autentycznymi przodkami ludzkiego gatunku. Zinjantrop

Kolejnych wanych odkry dokona Louis Leakey i jego druga ona, Mary. 17 lipca 1959 roku Mary Leakey natrafia w warstwie Bed I Wwozu Olduwai, na stanowisku FLK, na rozbit czaszk modego hominida pci mskiej. Kiedy poczono jej fragmenty, okazao si, e istota ta miaa grzebie kostny - krawd biegnc wzdu wierzchoka czaszki. Pod tym wzgldem przypominaa Australopithecus robustus. Mimo to Leakey stworzy nowy gatunek hominida, czciowo z tego powodu, e zby odkrytej istoty byy wiksze ni u australopitekw masywnych z terenu Afryki Poudniowej. Nazwa go Zinjan-thropus boisei. Sowo Zinj oznacza Afryk Wschodni, a boisei odnosi si do Charlesa Boise'a, ktry we wczesnym okresie, obok innych osb, finansowa prace Leakeyw. Razem z czaszk Leakey znalaz artefakty kamienne, co skonio go do nazwania zinjantropa pierwszym wytwrc narzdzi kamiennych i std pierwszym "prawdziwym czowiekiem". Leakey sta si na pewien czas pierwszoplanow postaci paleoantropolo-gii. Narodowe Towarzystwo Geograficzne przydzielio mu fundusze, opublikowao bogato ilustrowane artykuy, zorganizowao specjalne programy telewizyjne i podre po caym wiecie, w trakcie, ktrych mg promowa swoje odkrycia. Jednak mimo wielkiego rozgosu panowanie zinjantropa byo bardzo krtkie. Biograf Leakeya Sonia Cole napisaa: "Rzeczywicie, aby zapewni sobie 258 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka dalsze poparcie, Louis musia przekona Narodowe Towarzystwo Geograficzne, e zinjantropjest prawdopodobnym kandydatem na "pierwszego czowie-ka - ale czy musia nadstawia gow a tak daleko? Nawet laik patrzc na szcztki tego hominida, nie mg da si oszuka: zinjantrop, z grzebieniem na wierzchoku czaszki podobnym do grzebienia goryla i z niskim czoem, o wiele bardziej przypomina masywne australopiteki z obszaru Afryki Poudniowej ni wspczesnego czowieka, z ktrym, mwic szczerze, nic go nie czy". Homo habilis W 1960 roku, mniej wicej rok po odkryciu zinjantropa, syn Leakeya, Jona-than, znalaz w pobliu czaszk kolejnego hominida (OH 7). Obok czaszki grupa skamieniaoci OH 7 obejmowaa koci rki. W tym samym roku znaleziono rwnie koci stopy (hominid OH 8). W nastpnych latach dokonano dalszych odkry, w wikszoci zbw, fragmentw szczki czaszek. Skamieniaym osobnikom nadano barwne przydomki: "Dziecko Johnny", "George", "Cindy" i "Twiggy". Niektre koci znaleziono w dolnej czci poziomu Bed II Wwozu Olduwai. Philip Tobias okreli pojemno puszki mzgowej OH 7 na 680 cm3, czyli o wiele wicej ni u zinjantropa (530 cm3), a nawet wicej ni w przypadku najwikszej czaszki australopiteka (w przyblieniu 600 cm3). Byo to jednak o okoo 100 cm3 mniej ni u najmniejszego osobnika Homo erectus. Louis Leakey stwierdzi, e dopiero teraz natrafi na prawdziwego wytwrc narzdzi z dolnych poziomw Olduwai, na rzeczywicie pierwszego "prawHomo Teraniejszo

1 min lat temu 2 min lat temu Ilustracja 12.6. Wedug Louisa Leakeya ani australopiteki, ani Homo erectus nie byli przodkami czowieka. Z kolei neandertalczycy powstali prawdopodobnie, zdaniem Leakeya, w wyniku krzyowania si Homo erectus i Homo sapiens. Obecnie szczegy ewolucji

czowieka pozostaj tematem aktywnej dyskusji. Jednak wikszo paleoantropologw uznaje progresj od jednego z gatunkw australopitekw do Homo habilis, nastpnie Homo erectus i wczesnego Homo sapiens, ktry dai pocztek zarwno neandertalczykom jak i wspczesnym ludziom. Cigle co nowego z Afryki 259 dziwego czowieka". Wikszy mzg tego hominida potwierdza jego status. Leakey nazwa znalezion istot Homo habilis, "zrczny czowiek". Po odkryciu Homo habilis zinjantrop zosta przeklasyfikowany na Australo-pithecus boisei, nieco bardziej masywn odmian Australopithecus robustus. Oba te gatunki australopitekw posiaday grzebienie kostne i zdaniem pale-oantropologw nie byy przodkami ludzi, lecz stanowiy boczne gazie ewolucji, ktre nie rozwijay si dalej. Wystpowanie grzebieni kostnych komplikuje nieco hipotezy ewolucyjne. Samce goryli i niektre samce szympansw rwnie posiadaj ten element w budowie czaszki, natomiast samice tych gatunkw s go pozbawione. Z tego powodu Mary Leakey powiedziaa w 1971 roku: "Naley powanie rozway moliwo, e A. robustus i A. africanus reprezentuj samca i samic jednego gatunku". Jeli to wyjanienie miaoby okaza si suszne, oznaczaoby, i cae pokolenia specjalistw namitnie myliy si w ocenie znalezisk australopitekw. Louis Leakey uwaa, e odkrycie Homo habilis w Wwozie Olduwai, istoty yjcej w okresie wczesnych australopitekw, lecz posiadajcej wikszy mzg, doskonale potwierdza jego pogld, e australopiteki nie byy przodkami czowieka (ii. 12.6). Stanowiby jedynie boczn ga w ewolucji ludzkiego gatunku. Tym samym Homo erectus, uwaany za potomka australopitekw, rwnie zostaby usunity z drzewa genealogicznego Homo sapiens sapiens. Jak jednak interpretowa znaleziska neandertalskie? W opinii niektrych naukowcw neandertalczycy reprezentowali gatunek przejciowy midzy Homo erectus a Homo sapiens. Leakey poda natomiast inne wyjanienie: "Czy nie jest moliwe, e stanowili oni odmiany powstae w wyniku krzyowania si Homo sapiens i Homo erectus?". Mona by wysun zarzut, e w wyniku takiego procesu pojawi si hybrydy, ktre nie bd zdolne do rozmnaania si. Jednak Leakey zwrci uwag na fakt, i amerykaski bizon krzyuje si ze zwykym bydem, dajc podne potomstwo. Opowie o dwch kociach ramiennych W 1965 roku Bryan Patterson i W. W. Howells znaleli w Kanapo! w Kenii niemal ludzk ko ramienn. W 1977 roku francuscy badacze odkryli podobn skamieniao w Gombore na terenie Etiopii. Nienaruszon, doln cz koci ramiennej znaleziono w Kanapo! na powierzchni ziemi, jednak osad, z ktrego najwyraniej pochodzia mia okoo 4,5 min lat. Patterson i Howells zbadali, e odkryta w Kanapo! skamieniao jest odmienna od koci ramiennych goryli, szympansw i australopitekw, przypomina natomiast koci ramienne ludzi. Stwierdzili, e "rozmiary koci Homi-noida I z Kanapoi [... ] s niemal dokadnie takie same jak w przypadku ludzkich koci, ktre posiadamy". Jednak Patterson i Howells nawet nie pomyleli o tym, e znalezisko z Kanapo! mogo nalee do wspczesnego gatunku czowieka. Tym niemniej, 260 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka jeli przedstawiciel Homo sapiens sapiens istniaby w Kanapoi 4-4,5 min lat temu, pozostawiby po sobie dokadnie tak sam ko ramienn, jak wtedy odkryto. Antropolodzy Henry M. McHenry i Robert S. Corruccini z University of California potwierdzili, e odkrycie z Kanapoi przypomina ko czowieka: "ko ramienn z Kanapoi

trudno odrni od koci ramiennej wspczesnego Homo [...] w kadym, ledwo uchwytnym szczegle wiadczy ona o wczesnym wyksztaceniu si niemal ludzkiego okcia". W swojej pracy z 1975 roku anatom C. E. Oxnard zgodzi si z t ocen, stwierdzajc: "moemy potwierdzi, e ko z Kanapoi zdecydowanie przypomina koci czowieka". Oxnard uzna, wic, podobnie jak Louis Leakey, e australopiteki nie znajdoway si w gwnej linii ewolucyjnej ludzkiego gatunku. W przeciwnym razie mielibymy do czynienia z nieprawdopodobnym rozwojem od niemal ludzkiej koci ramiennej z Kanapoi do znacznie bardziej mapiej koci ramiennej australopitekw i nastpnie, ponownie do bardziej ludzkiej koci ramiennej pniejszych hominidw. Skamieniao z Gomobre, wydatowan na okoo 1,5 min lat, znaleziono razem ze sabo obrobionymi narzdziami kamiennymi. W 1981 roku Brigitte Senut stwierdzia, e ko ramienn z Gombore "nie rni si od koci ramiennej typowego, wspczesnego czowieka". Wydaje si, zatem, i do listy dowodw, kwestionujcych akceptowany obecnie scenariusz ewolucji ludzkiego gatunku, moemy doda dwie bardzo staroytne koci ramien-ne, ktre zdecydowanie przypominaj koci ramienne czowieka: skamieniao z Kanapoi z Kenii, datowan na 4-4,5 min lat, i ko z Gombore z terenu Etiopii, sprzed ponad 1,5 min lat. Potwierdzaj one pogld, e Homo sapiens sapiens wspistnia z innymi, czekoksztatnymi i mapoksztatny-mi, istotami przez bardzo dugi czas. Odkrycia Richarda Leakeya W 1972 roku syn Louisa Leakeya, Richard, odkry nad Jeziorem Turkana w Kenii rozbit czaszk hominida. Oznaczono j jako ER 1470. Jego ona Me-ave, zoolog, dokonaa rekonstrukcji tego znaleziska. Pojemno puszki mzgowej czaszki wynosia ponad 810 cm3, wicej ni w przypadku masywnych australopitekw. Pocztkowo, Richard Leakey waha si z przypisaniem gatunku dla swojego odkrycia, lecz ostatecznie okreli je jako Homo habilis. Warstwa, w ktrej odkryto czaszk, leaa poniej tzw. KBS Tuff, osadu wulkanicznego52 wydatowanego metod potasowo-argonow na 2,6 min lat. Samej czaszce przypisano wiek 2,9 min lat, bya, wic wspczesna najstarszym australopitekom. Datowanie tufu wulkanicznego zostao jednak pniej zakwestionowane. Wedug nowych szacunkw mia on mie mniej ni 2 min lat. 52 Tufu. 260 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka jeli przedstawiciel Homo sapiens sapiens istniaby w Kanapoi 4-4,5 min lat temu, pozostawiby po sobie dokadnie tak sam ko ramienn, jak wtedy odkryto. Antropolodzy Henry M. McHenry i Robert S. Corruccini z University of Califomia potwierdzili, e odkrycie z Kanapoi przypomina ko czowieka: "ko ramienn z Kanapoi trudno odrni od koci ramiennej wspczesnego Homo [...] w kadym, ledwo uchwytnym szczegle wiadczy ona o wczesnym wyksztaceniu si niemal ludzkiego okcia". W swojej pracy z 1975 roku anatom C. E. Oxnard zgodzi si z t ocen, stwierdzajc: "moemy potwierdzi, e ko z Kanapoi zdecydowanie przypomina koci czowieka". Oxnard uzna wic, podobnie jak Louis Leakey, e australopiteki nie znajdoway si w gwnej linii ewolucyjnej ludzkiego gatunku. W przeciwnym razie mielibymy do czynienia z nieprawdopodobnym rozwojem od niemal ludzkiej koci ramiennej z Kanapoi do znacznie bardziej mapiej koci ramiennej australopitekw i nastpnie, ponownie do bardziej ludzkiej koci ramiennej pniejszych hominidw. Skamieniao z Gomobre, wydatowan na okoo 1,5 min lat, znaleziono razem ze sabo obrobionymi narzdziami kamiennymi. W 1981 roku Brigitte Senut stwierdzia, e ko ramienn z Gombore "nie rni si od koci ramiennej typowego, wspczesnego czowieka". Wydaje si, zatem, i do listy dowodw, kwestionujcych akceptowany obecnie scenariusz ewolucji ludzkiego gatunku, moemy doda dwie bardzo staroytne koci ramien-ne, ktre

zdecydowanie przypominaj koci ramienne czowieka: skamieniao z Kanapoi z Kenii, datowan na 4-4,5 min lat, i ko z Gombore z terenu Etiopii, sprzed ponad 1,5 min lat. Potwierdzaj one pogld, e Homo sapiens sapiens wspistnia z innymi, czekoksztatnymi i mapoksztatny-mi, istotami przez bardzo dugi czas. Odkrycia Richarda Leakey a W 1972 roku syn Louisa Leakeya, Richard, odkry nad Jeziorem Turkana w Kenii rozbit czaszk hominida. Oznaczono j jako ER 1470. Jego ona Me-ave, zoolog, dokonaa rekonstrukcji tego znaleziska. Pojemno puszki mzgowej czaszki wynosia ponad 810 cm3, wicej ni w przypadku masywnych australopitekw. Pocztkowo, Richard Leakey waha si z przypisaniem gatunku dla swojego odkrycia, lecz ostatecznie okreli je jako Homo habilis. Warstwa, w ktrej odkryto czaszk, leaa poniej tzw. KBS Tuff, osadu wulkanicznego52 wydatowanego metod potasowo-argonow na 2,6 min lat. Samej czaszce przypisano wiek 2,9 min lat, bya wic wspczesna najstarszym australopitekom. Datowanie tufu wulkanicznego zostao jednak pniej zakwestionowane. Wedug nowych szacunkw mia on mie mniej ni 2 min lat. 52 Tufu. Cigle co nowego z Afryki 261 W pewnej odlegoci od miejsca, gdzie znaleziono czaszk ER 1470, cho na tym samym poziomie, John Harris, paleontolog z Muzeum Narodowego w Kenii, odkry dwie niemal ludzkie koci udowe. Harris wezwa Richarda Lea-keya, ktry donosi pniej: "znalezione koci udowe s odmienne od szcztkw australopitekw i zdumiewajco podobne do koci udowych wspczesnego gatunku czowieka". Inni badacze odkryli natomiast koci udowe odmienne od koci udowych Homo erectus. Pierwsz ko udow, znalezion przez Harrisa wraz z towarzyszcymi fragmentami koci piszczelowej i strzakowej, oznaczono jako ER 1481, drug -ER 1472. Kolejny fragment koci udowej, ktry odkryto, okrelono jako ER 1475. Wszystkie te znaleziska przypisano Homo habilis. Richard Leakey stwierdzi jednak w naukowym czasopimie, e odkryte koci ng "z trudem mona odrni od koci ng H. Sapiens, jeli wemie si pod uwag zakres odmian cechujcych nasz gatunek". W artykule opublikowanym w National Geographic Leakey powtrzy ten pogld, oznajmiajc, e skamieniaoci te "niemal w ogle nie rni si od koci ng Homo sapiens". Inni badacze zgodzili si z t opini. B. A. Wood, anatom z Charing Cross Hospital Medical School w Londynie, stwierdzi, e koci udowe "nale do grupy lokomocyjnej "wspczesnego czowieka". Mimo i wikszo uczonych nigdy nawet nie pomylaa o takiej moliwoci, koci udowe z Koobi Fora mona rwnie przypisa hominidowi, ktry przypomina Homo sapiens sapiens i y w Afryce okoo 2 min lat temu. Koci udowe ER 1472 i ER 1481 wiadcz, e odkrycia stanowice wyranie chronologiczne anomalie nie ograniczaj si do XIX wieku. Nadal poj-' wiaj si z zadziwiajc regularnoci a do dnia dzisiejszego, tu przed naszymi oczami, cho z trudem ktokolwiek rozpoznaje je takimi jakimi one s. Z samej Afryki moemy przytoczy cay katalog takich znalezisk: szkielet Recka, szczka z Kanam, czaszki z Kanjera, ko ramienna z Kanapoi, ko ramienna z Gombore i koci udowe znad Jeziora Turkana. Wszystkie te skamieniaoci albo wrcz przypisano Homo sapiens, albo opisano jako niemal ludzkie koci. Z wyjtkiem rodkowoplejstoceskich czaszek z Kanjera wszystkie odkryto w warstwach wczesnoplejstoceskich bd plioceskich. Ko skokowa ER 813 W 1974 roku B. A. Wood opisa skamienia ko skokow (ko kostki) znalezion nad Jeziorem Turkana. Odkry j midzy osadem tufu wulkanicznego KBS Tuffa lec powyej

warstw tzw. tum Koobi Fora. Porwna to znalezisko, oznaczone jako ER 813, do koci skokowych wspczesnych ludzi, goryli, szympansw i innych naczelnych o nadrzewnym trybie ycia. "Skamieniao ta w prostej linii przypomina koci skokowe wspczesnego czowieka" - stwierdzi Wood. Ko skokow ER 813 wydatowano na 1,5-2 min lat. Osobnik, do ktrego naleaa, y wic mniej wicej w tym samym okresie co istoty okrelane jako Australopithecus robustus, Homo erectus i Homo habilis. 262 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka

W pniejszym raporcie Wood stwierdzi, e jego badania potwierdziy "podobiestwo skamieniaoci KNM-ER 813 do w penich ludzkich koci", wykazujc, i jest ona "nieznacznie odmienna od koci skokowych wspczesnych buszmenw". Znalezisko KNMER 813 mogo, zatem nalee do przedstawiciela Homo sapiens sapiens, yjcego we wczesnym plejstocenie bd pnym pliocenie. Jeeli ta hipoteza jest suszna, odkrycie znad Jeziora Turkana, podobnie jak koci udowe ER 1481 i ER1472, pasowaoby do grupy znalezisk sigajcych w przeszo miliony lat i wykluczaoby pogld, e australopiteki, Homo habilis i Homo erectus byli przodkami ludzkiego gaunku. OH 62 - Czy prawdziwy Homo habilis uprzejmie wstanie? Artyci pracujcy w oparciu o skamieniaoci i raporty dostarczane przez paleontologw przedstawiali zwykle Homo habilis ]ako istot zdecydowanie czekoksztatn, z wyjtkiem gowy, ktra przypominaa gow mapy czekoksztatnej (ii. 12.7)., Ten bardzo spekulatywny wizerunek Homo habilis utrzyma si a do 1987 roku. Wwczas to Tim White i Don Johanson donieli, e w Wwozie Olduwai odkryli pierwszego osobnika Homo habilis (OH 62), ktrego czaszka bya wyranie poczona z komi pozostaej czci szkieletu. Znalezione szcztki wykazay, i istota ta miaa zaledwie l m wysokoci i do dugie ramiona. Rekonstrukcje nowego Homo habilis (i. 12.7) byy zdecydowanie bardziej mapoksztatne ni poprzednie. Johanson i jego wsppracownicy doszli do wniosku, e prawdopodobnie niewaciwie przypisano Homo habilis wiele koci koczyn odkrytych przed rokiem 1987. Znalezisko OH 62 potwierdza nasz opini, i koci udowe ER 1481 i ER 1472 z Koobi Fora, opisane jako niemal ludzkie skamieniaoci, mogy nalee do przedstawicieli Homo sapiens sapiens, ktrzy yli w Afryce w okresie pnego pliocenu. Cz badaczy przypisaa je Homo habilis. Jednak nowy wizerunek tego gatunku wyklucza tak interpretacj. By moe wic koci udowe z Koobi Fora naleay do Homo erectus? G. E. Kennedy przypisa ko Ilustracja 12.7. Po lewej: Rekonstrukcja Homo habilis. Tak ukazywano ten gatunek przed 1987 rokiem. Z wyjtkiem gtowyjego anatomia przypomina ciao czowieka. Po prawej: Dziki odkryciu O H 62 w Wwozie Olduwai w 1987 roku wyoni si nowy wizerunek Homo habilis, mniejszy i bardziej malpoksztaitny ni dotd. Cigle co nowego z Afryki 263 udow ER 1481 temu hominidowi. E. Trinkhaus zauway jednak, e poza jednym wyjtkiem zasadnicze rozmiary tej skamieniaoci znajduj si w obrbie zakresu cech waciwych dla koci udowych wspczesnego gatunku czowieka. Odkrywcy OH 62 musieli boryka si z problemem ewolucyjnego poczenia midzy nowym, bardziej mapoksztatnym Homo habilis a Homo erectus. Te dwa gatunki oddziela w linii ewolucyjnej zaledwie okoo 200 000 lat. Jednak przejcie H. habilis - H. erectus obejmuje raczej radykalne zmiany morfologiczne, w tym du zmian rozmiarw ciaa. Stosujc modele prawidowego wzrostu czowieka, Richard Leakey obliczy, e dorastajcy Homo

erectus, odkryty w 1984 roku (KNM-WT 15000), osignby ponad l,8 m wysokoci jako dorosy osobnik. Z drugiej strony, dorosy OH 62 mia jedynie niecay metr wzrostu. Biorc to wszystko pod uwag, wydaje si niewiarygodne, by w cigu mniej ni 200 000 lat nastpi ewolucyjny skok z maego, mapoksztatnego Homo habilis OH 62 do duego, bardziej czekoksztatnego Homo erectus KNM-WT 15000. Naukowcy, ktrzy uznaj bardzo dyskusyjny, skokowy model ewolucji, mog jednak z atwoci zaakceptowa takie przejcie. Odmiennie od zwolennikw tradycyjnej koncepcji stopniowej ewolucji, ich zdaniem ewolucja przebiega szybkimi etapami zmian przerywanych dugimi okresami zastoju. Model skokowy moe wic wyjani wiele kopotliwych anomalii ewolucyjnych, na przykad przejcie od Homo habilis do Homo erectus. "Bardzo may rozmiar ciaa osobnika OH 62 - stwierdzili jego odkrywcy - wskazuje, e pogldy na temat ewolucji czowieka, postulujce wzrost rozmiarw poszczeglnych gatunkw w miar upywu czasu, mog wynika raczej z uprzedze o stopniowej ewolucji a nie z faktw". Jednak pogldy o skokowej ewolucji rwnie mog wynika raczej z uprzedze a nie z faktw. Odkrycia paleontologiczne, rozwaane w caoci, wiadcz, e rne mapo-czekoksztatne i czekoksztatne istoty, wcznie z niektrymi formami przypominajcymi wspczesnych ludzi, wspistniay w plejstocenie i czasach wczeniejszych. Nie tylko nowe znaleziska, takie jak OH 62, zakwestionoway dugo akceptowany wizerunek Homo habilis. Odkryte wczeniej skamieniaoci tego gatunku, interpretowane pocztkowo przez cz badaczy jako niemal ludzkie koci, zostay pniej uznane przez innych naukowcw za znaleziska przypominajce szkielet map czekoksztatnych. Jak ju wspomnielimy, w warstwie Bed I Wwozu Olduwai znaleziono kompletny szkielet stopy, oznaczony jako OH 8. Wydatowano go na 1,7 min lat i przypisano Homo habilis. W 1964 roku M. H. Day i J. R. Napier przypisali jednak stop OH 8 Homo sapiens. W ten sposb rwnie przyczynili si do upadku czekoksztatnego wizerunku Homo habilis. Z kolei O. J. Lewis, anatom z St. Bartholomew's Hospital Medical College w Londynie, wykaza, e stopa OH 8 przypomina bardziej stop szympansw i goryli. Uzna zatem, i osobnik OH 8 by przystosowany do nadrzewnego trybu ycia. Taka interpretacja powoduje pewien problem. Spoeczestwo wyobra264 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka zajce sobie swojego hipotetycznego przodka - Homo habilis -jako istot yjc raczej na drzewach, dziki odpowiednio przystosowanej do tego stopie, zamiast kroczy odwanie w wyprostowanej postawie ciaa po afrykaskich sawan- nach, z pewnoci nie suy planom propagandowym zwolennikw ewolucji. Na podstawie bada koci stopy OH 8, przeprowadzonych przez Lewisa, mona doj do wniosku, e Homo habilis cechowa si o wiele bardziej ma-poksztatn budow, ni sdzia dotd wikszo naukowcw. Odkrycie OH 62 potwierdza ten pogld. Istnieje rwnie inna moliwo: stopa OH 8 nie naleaa do Homo habilis, lecz do australopiteka. Tak interpretacj popiera Lewis. Przez lata rni uczeni opisywali szkielet stopy OH 8 jako niemal ludzk stop, niemal mapi, poredni midzy budow stopy czowieka i mapy czekoksztatnej, odmienn zarwno od stopy czowieka i mapy czekoksztatnej, w kocu podobn do stopy orangutana. Taka rnorodno opinii ponownie ukazuje wan cech znalezisk paleoantropologicznych w wielu przypadkach podlegaj one wielorakim, sprzecznym interpretacjom. Stronnicze rozwaania decyduj czsto, ktry pogld zwycia w danej chwili. W Wwozie Olduwai znaleziono rwnie rk OH 7, jako cz typowego okazu Homo habilis. W 1962 roku J. R. Napier stwierdzi, e pod pewnymi wzgldami, zwaszcza, jeli chodzi o zakoczenia palcw, posiada ona cakowicie ludzk budow. Podobnie jak w

przypadku stopy OH 8 pniejsze badania wykazay, i rka OH 7 przypomina rk mapy czekoksztatnej, co zakwestionowao bd to przypisanie jej do Homo habilis, bd oglnie akceptowany, czekoksztatny wizerunek tego gatunku, opierajcy si rwnie na pierwotnej interpretacji znaleziska OH 7. Podobiestwo odkrytej rki do rki mapy skonio Randalla L. Susmana i Jacka T. Sterna do wysunicia wniosku, e suya ona stworzeniu o "nadrzewnym trybie ycia". Innymi sowy, Homo habilis, czy jakakolwiek istota, do ktrej naleaa rka OH 7, moga spdza wiksz cz ycia wiszc na gaziach drzew. Ten mapoksztatny wizerunek rni si od zdecydowanie czekoksztatnego obrazu Homo habilis i innych przypuszczalnych przodkw ludzi, jaki spotykamy zwykle w albumach na temat pocztkw ycia i w specjalnych programach telewizji edukacyjnej. W wietle sprzecznych danych dotyczcych Homo habilis niektrzy badacze uznali, e "stworzenie" tego gatunku na pierwszym miejscu rodzaju Homo byo nieuzasadnione. Jeeli znaleziska przypisane Homo habilis nie naleay w rzeczywistoci do tego gatunku, co zatem reprezentoway? T. J. Robinson przekonywa, e Homo habilis zosta bdnie utworzony z mieszaniny szcztkw szkieletowych nalecych do Australopithecus africanus i Homo erectus. Zdaniem innych naukowcw wszystkie koci Homo habilis naleay do australopitekw. Widzimy, wic ostatecznie, e Homo habilis jest tak samo realny jak pustynny mira. Czasami przedstawia si go jako istot czekoksztatn, innym 265 Cigle co nowego z Afryki razem mapoksztatn, czasami istnieje, a czasami neguje si jego istnienie -zgodnie z upodobaniami osoby wypowiadajcej dany pogld. Biorc pod uwag wiele sprzecznych opinii, naszym zdaniem, materia Homo habilis reprezentuje najprawdopodobniej wicej ni jeden gatunek hominida: maego, mapoksztatnego i nadrzewnego australopiteka (OH 62 i niektre znaleziska z Olduwai), prymitywnego Homo (czaszka ER 1470) i Homo sapiens sapiens (koci udowe ER 1481 i ER 1472). Krytyka australopitekw przedstawiona przez Oxnarda Homo habilis nie jest jedynym przodkiem czowieka podlegajcym cigej krytyce. Zgodnie z opini wikszoci paleoantropologw australopiteki byy przodkami ludzkiego gatunku, ktre posiaday czekoksztatne ciao. Wedug zwolennikw tego pogldu poruszay si one w wyprostowanej postawie, w sposb niemal identyczny jak wspczesny Homo sapiens. Jednak ju od samego pocztku niektrzy badacze sprzeciwiali si takiemu wizerunkowi tych istot. Wpywowi angielscy naukowcy, wcznie z Sir Arthurem Keithem, stwierdzili, e australopiteki nie byy hominidami, lecz odmian map czekoksztatnych. Ten pogld utrzyma si a do pocztku lat pidziesitych, kiedy to dalsze znaleziska australopitekw i odrzucenie autentycznoci "czowieka z Piltdown" stworzyy w gwnym nurcie paleoantropologii miejsce dla czekoksztatnego wizerunku rodzaju Australopithecus. Jednak nawet wwczas, gdy australopiteki zdobyy powszechn akceptacj jako hominidy i przodkowie czowieka, nadal sprzeciwiano si tym opiniom. Louis Leakey stwierdzi, e stanowiy one wczesne i bardzo mapoksztat-ne odgazienie gwnej linii ewolucji ludzkiego gatunku. Pniej jego syn, Richard Leakey, w znacznym stopniu przyj ten sam pogld. Na pocztku lat pidziesitych Sir Solly Zuckerman opublikowa obszerne wyniki bada biometrycznych, ktre wykazyway, e australopiteki nie byy a tak czekoksztatne, jak wyobraali to sobie zwolennicy umieszczania tych istot w linii genealogicznej Homo sapiens. W cigu os.tatniego wierwiecza Char-les E. Oxnard, stosujc wieloczynnikow analiz statystyczn, ponowi i wzmocni krytyk rozpoczt przez Zuckermana. Zdaniem Oxnarda

jest raczej nieprawdopodobne, by jakiekolwiek australopiteki [...] mogy mie bezporednie powizania filogenetyczne z rodzajem Homo". Oxnard zbada, e mzg, zby i czaszka australopitekw cechoway si tak sam budow, jak u map czekoksztatnych. Koci barkowe okazay si by przystosowane do zawieszania ciaa na gaziach drzew, a miednica, koci udowe, koci kostek do czworononego sposobu poruszania si i akrobatycznych zachowa. Zakrzywione koci rki przypominay natomiast rk orangutana. "Badajc dalsze znaleziska - napisa Oxnard w 1975 roku - ukazuje si przed nami wizerunek redniej wielkoci zwierzt o nadrzewnym trybie ycia, zdolnych do wspinania si, wykonywania rnych akrobatycznych ruchw i by moe zawieszania ciaa na gaziach drzew". 266 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Ilustracja 12.8. Wikszo naukowcw opisuje australopiteki jakio istoty dwunone, czekoksztatne z wyjtkiem gtowy. Jednak wedug bada S. Zuckermana i C. E, Oxnarda australopietld byy bardziej mapoksztatne. Cho mogy porusza si na dwch nogach na ziemi (po lewej), byy take stworzeniami o "nadrzewnym trybie ycia, zdolnymi do wspinania si, wykonywania rnych akrobatycznych ruchw (po prawej) i by moe zawieszania ciaa na gaziach drzew". Unikalna morfologia australopitekw doprowadzia Zuckermana i Oxnarda do odrzucenia pogldu, e byy one przodkami czowieka. Ilustracje wykonaa Miles Triplett. W 1973 roku Zuckerman i Oxnard zaprezentowali referat na sympozjum Towarzystwa Zoologicznego z Londynu. Na zakoczenie spotkania Zuckerman dokona wanych spostrzee: "Przez lata, prawie sam, sprzeciwiaem si standardowo przyjmowanym opiniom na temat australopitekw - sam, to znaczy razem z moimi wsppracownikami ze szkoy, ktr zaoyem w Birmingham - ale obawiam si, e odnioso to may skutek. Gos wyszego autorytetu przemwi i jego przekaz w odpowiednim czasie wczono do podrcznikw na caym wiecie". Sytuacja ta nie ulega zmianie do dzi. Naukowcy posiadajcy odpowiedni autorytet w dziedzinie paleoantropologii i wrd caej spoecznoci naukowej zdoali utrzyma czekoksztatny wizerunek australopitekw. Obszerne i dobrze udokumentowane dowody zaprzeczajce temu faworyzowanemu obrazowi pozostaj na stronach specjalistycznych czasopism, gdzie maj may wpyw na cae spoeczestwo, nawet na jego wyksztacon cz, lub s w ogle nieznane szerszym krgom spoecznym. Cigle cos nowego z Afryki 267 Analizujc wieloletni kontrowersj odnonie charakteru australopitekw, Oxnard napisa w 1984 roku: "W toczcym si niegdy sporze o to czy istoty te byy bardziej spokrewnione z mapami czekoksztatnymi czy z ludmi, opinia o ich czowieczestwie zwyciya. Rezultatem tego moga by nie tylko poraka przeciwnych pogldw, lecz rwnie usunicie w niepami tej czci dowodw, na ktrych si one opieray Jeli tak si rzeczywicie stao, musi istnie moliwo ponownego wydobycia na wiato dzienne tej pozostaej czci istniejcych wiadectw. Mog one by bardziej zgodne z nowym wizerunkiem australopitekw. Mog pomc wykaza, e australopiteki ani nie przypominay afrykaskich map czekoksztatnych bd ludzi, ani te nie stanowiy poredniego ogniwa midzy nimi, lecz byy cakowicie odmiennymi istotami". Caa nasza ksika porusza dokadnie ten sam problem. Pewne znaleziska zostay zapomniane i my sami odkrylimy znaczne iloci takich materiaw, ktre dotycz dziejw ludzkiego gatunku. Podsumowujc swoje ustalenia, Oxnard stwierdzi: "Rne skamieniaoci australopitekw s zwykle cakowicie odmienne zarwno od koci czowieka, jak i od afrykaskich map

czekoksztatnych [...]. Rozpatrywane jako jeden rodzaj stanowi mozaik jedynych w swoim rodzaju cech, przypominajcych do pewnego stopnia cechy orangutana". Rozwaajc anatomiczn unikalno australopitekw, Oxnard powiedzia: "Jeeli ta ocena jest waciwa, trudno sdzi, by jakikolwiek australopitek nalea do gwnej linii ewolucyjnej ludzkiego gatunku". Podobnie jak Louis i Richard Leakey Oxnard uwaa, e linia genealogiczna Homo bya daleko bardziej staroytna ni pozwala na to standardowy scenariusz ewolucyjny. Uzasadniajc t opini, zwrci uwag na skamieniaoci, jakie wczeniej omawialimy: niemal ludzk ko skokow ER 813, datowan na ponad 1,5 min lat, oraz ko ramienn z Kanapoi, by moe, sprzed co najmniej 4 min lat. Na podstawie tych znalezisk Oxnard doszed do wniosku, e rodzaj Homo ma przynajmniej 5 min lat. "Standardowe wyobraenie o ewolucji czowieka - powiedzia - musi zosta w duym stopniu zmodyfikowane lub nawet odrzucone [...] naley wzi pod uwag nowe rozwizania". "Lucy" iv piasku z diatrybami52 Mimo bada Oxnarda wikszo naukowcw wci uwaa, e australopiteki byy przodkami ludzkiego gatunku. Jednym z tych uczonych jest Donald Jo-hanson, ktry studiowa antropologi na University of Chicago pod kierunkiem F. Ciarka Howella. Jako mody absolwent uczelni, dny poznania tajnikw romantycznych poszukiwa skamieniaoci hominidw, towarzyszy Howello-wi w wyprawie do Afryki, pracujc na stanowisku Omo w Etiopii. 53 Diatryba - przemwienie bd utwr literacki wyraajce zwykle protest lub krytyk. Jest to aluzja do wspomnianego pniej tytuu piosenki Beatlesw Lucy in the sky with Diamonds (Lucy na niebie z diamentami). 268 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Johanson powrci pniej na afrykaski kontynent, tym razem kierujc ju swoj wasn ekspedycj do Hadaru w regionie Afar, na terenie Etiopii. Pewnego popoudnia Johanson znalaz grn cz koci piszczelowej, ktra naleaa wyranie do jakiego gatunku naczelnych. W pobliu tej skamieniaoci odkry dolny koniec koci udowej. Na podstawie sposobu, w jaki ko udowa i piszczel pasoway do siebie Johanson uzna, e znalaz kompletny staw kolanowy hominida, przodka wspczesnego gatunku czowieka, nie za staroytnej mapy zwierzoksztatnej. Osady, w ktrych dokona powyszych odkry, miay ponad 3 min lat. Byy to, zatem jedne z najstarszych szcztkw hominida, jakie kiedykolwiek znaleziono. W naukowych publikacjach Johanson donosi, e staw kolanowy z Hadaru (AL 129) ma 4 min lat i nalea do prymitywnego australopiteka, charakteryzujcego si ludzkim, dwunonym chodem. W trakcie nastpnego roku pracy Alemayehu Asfaw, Etiopczyk pracujcy na stanowisku w Hadar z Johansonem, znalaz skamieniae szczki. Okrelenie ich przynalenoci gatunkowej okazao si trudne. Johanson poprosi Richarda Leakeya, aby przyby na miejsce i zbada znalezisko. Leakey przyj zaproszenie i przyjecha w towarzystwie swej matki, Mary Leakey, oraz ony, Meave. Razem z Johansonem zbada szczki i przypisa je rodzajowi Homo, co czynio z nich najstarsze ze znalezionych dotychczas skamieniaoci Homo. 30 listopada 1974 roku Donald Johanson i Tom Gray badali odcinek nr 162 na stanowisku w Hadar. Pocztkowo znaleli jedynie fragmenty koci ssaka. Po pewnym czasie Grey by gotw zakoczy prac i wrci do obozu. Johanson zaproponowa jednak, by sprawdzili pobliski leb. Nie odkryli tam wielu skamieniaoci, lecz gdy mieli wanie odej, Johanson zauway na powierzchni ziemi odsonity fragment koci ramienia. Kiedy obaj rozejrzeli si wokoo, zobaczyli rozrzucone koci, ktre naleay do tego samego hominida. Zaczli skaka

i krzycze z radoci w ponad czterdziestostopniowym upale. W ten wanie sposb uczcili dokonanie niezwykle znaczcego odkrycia. Tego wieczoru Johanson i jego wsppracownicy zorganizowali przyjcie, a w obozowych gonikach ekspedycji grzmiaa cigle piosenka Beatlesw Lucy in the sky with-Diamonds. Ze sw tej piosenki znaleziony hominid pci eskiej otrzyma swoje imi - "Lucy". Przy pomocy rnych metod datowania - metody paleomagnetycznej, po-tasowo-argonowej oraz pomiaru efektw promieniotwrczego rozpadu innych pierwiastkw - Johanson okreli, e "Lucy" ma 3,5 min lat. W 1975 roku Johanson wrci do Hadaru, tym razem z fotografem National Geographic, ktry zarejestrowa kolejne wane odkrycie. Na stoku wzgrza Johanson i jego zesp znaleli skamieniae szcztki trzynastu istot. Byy to dorose osobniki pci mskiej i eskiej oraz dzieci. Nazwano je "Pierwsz Rodzin". Ich wiek geologiczny by identyczny z wiekiem "Lucy" i wynosi okoo 3,5 min lat. Cigle cos nowego z Afryki 269 Po odkryciu "Pierwszej Rodziny" najwaniejsze odkrycia z Hadaru, obejmujce ponadto staw kolanowy, szczki znalezione przez Alemayehu i "Lucy", zostay skompletowane. W jaki sposb skamieniaoci te interpretowali i re-interpretowali poszczeglni naukowcy? Przypisujc szczki Alemayehu i okazy "Pierwszej Rodziny" rodzajowi Homo, Johanson polega pocztkowo na opinii Richarda i Mary Leakey. Jeeli "Lucy", jak sdzi Johanson, ko udowa AL 129 i piszczel naleay do jednego z australopitekw, wwczas mielibymy w Hadar dwa rodzaje hominidw. Pod wpywem Timothy'ego D. White'a, paleontologa, ktry pracowa nad Jeziorem Turkana z Richardem Leakeyem, Johanson zmieni pniej swoj opini na temat liczby gatunkw w Hadar. White przekona Johansona, e hominid z Hadar reprezentuje nowy gatunek. Wsplnie okrelili go mianem Australopithecus afarensis, od nazwy regionu Afar w Etiopii. Wedug Johansona i White'a Australopithecus afarensis, najstarszy austra-lopitek jakiegokolwiek odkryto, da pocztek dwm liniom genealogicznym hominidw. Pierwsza doprowadzia, poprzez Australopithecus africanus, do powstania masywnych australopitekw, druga, poprzez Homo habilis i Homo' erectus, do pojawienia si Homo sapiens. A. afarensis - nadmiernie ludzki hominid? Johanson stwierdzi, e "pod wzgldem najwaniejszych cech" osobniki Australopithecus afarensis posiaday "ludzkie ciaa o maych rozmiarach". Jednak niektrzy uczeni zdecydowanie nie zgodzili si z tak opini. Przedstawili daleko bardziej mapoksztatny obraz "Lucy" i jej krewnych. W wikszoci przypadkw ich pogldy na temat "Lucy" zgadzaj si z wczeniejszymi ustaleniami Oxnarda, Zuckermana i innych naukowcw odnonie caego rodzaju Australopithecus. Skamieniaoci z Hadar nie obejmoway kompletnej czaszki osobnika A. afarensis. Tim White zdoa j jednak czciowo zrekonstruowa, uywajc szcztkw czaszek, fragmentw dolnej i grnej szczki oraz niektrych koci twarzy Naleay one do kilku osobnikw "Pierwszej Rodziny". Zdaniem Johansona zrekonstruowana czaszka "wygldaa jak maa samica goryla". W tym wzgldzie nie wybuch aden spr midzy Johansonem a jego krytykami. Wszyscy zgodzili si, e gowa A. afarensis przypominaa gow map czekoksztatnych. Jednak budowa pozostaej czci ciaa tego hominida budzia kontrowersje. Randall L. Susman, Jack T. Stern, Charles E. Oxnard oraz inni badacze uwaali j rwnie za mapoksztatn. W ten sposb kwestionowali pogld Johansona, e "Lucy", podobnie jak czowiek, chodzia w wyprostowanej postawie ciaa. Jej ko opatkowa bya niemal identyczna z koci opatkow map czekoksztatnych. Obrcony ku grze staw opatkowy wskazywa, e "Lucy" wykorzystywaa najprawdopodobniej swe ramiona do wspinania si na

drzewa i zawieszania na gaziach caego ciaa. Koci ramienia A. afarensis przypominay koci ramion wspinajcych si na drzewa przedstawicieli naczelnych, 2 70 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka a krgosup posiada punkty przyczepu bardzo silnych mini barkw i plecw. Koci okolicy nadgarstka i doni, podobnie jak dugie, zakrzywione koci palcw, wiadczyy o mocnym uchwycie rki. Biodra i nogi "Lucy" byy przystosowane do wspinania si na drzewa, a jej stopa posiadaa zakrzywione palce, przydatne do chwytania gazi. Mona sobie tylko wyobrazi konsekwencje takiego obrazu czy te modelu "Lucy", ktra prowadzi nadrzewny tryb ycia. Z pewnoci jej wizerunek jako istoty znajdujcej si na ewolucyjnej drodze do powstania czowieka ulegby w tym momencie zachwianiu. Nawet uznajc, e "Lucy" mogaby rozwin si w ludzk istot, nadal musimy przyzna, i cechy anatomiczne tego austra-lopiteka przedstawiano niezgodnie z prawd w celach propagandowych. Naley take podkreli, e Richard Leakey, Christine Tardieu i wielu innych uczonych dowodzio, i skamieniay materia A. afarensis obejmuje w rzeczywistoci dwa lub nawet trzy gatunki. W obrbie naukowej spoecznoci nie ma, wic jak dotd jednomylnego pogldu, jakie naprawd byty australopiteki, w tym A. afarensis, zarwno pod wzgldem morfologii, jak i ich ewolucyjnego zwizku z Homo sapiens sapiens. Niektrzy naukowcy widz w nich przodkw ludzkiego gatunku, natomiast inni, na przykad C. E. Oxnard, odrzucaj tak opini. lady stp z Laetoli Stanowisko Laetoli usytuowane jest w pnocnej Tanzanii, okoo 50 km na poudnie od Wwozu Olduwai. Laetoli jest masajskim sowem, ktre znaczy "czerwona lilia". W 1979 roku czonkowie ekspedycji kierowanej przez Mary Leakey zauwayli tu na powierzchni ziemi skamieniae odciski stp zwierzt. Byy wrd nich lady hominidw. Zostay one odcinite w warstwach popiou wulkanicznego, wydatowanych metod potasowo-argonow na 3,6-3,8 min lat. Magazyn National Geographic przedstawi artyku Mary Leakey zatytuowa-ny "Siady stp w Popioach Czasu". W swej analizie odciskw Leakey przytoczya opini Louise Robbins z University of North Carolina, specjalisty w dziedzinie bada ladw stp, ktra owiadczya: "tak bardzo przypominay one lady wspczesnego czowieka, e a trudno uwierzy, i znaleziono je w tak starych tufach wulkanicznych". Czytelnicy, ktrzy towarzyszyli nam dotd w naszej intelektualnej podry, bd mieli niewielkie trudnoci z rozpoznaniem odciskw stp z Laetoli jako potencjalnego dowodu obecnoci ludzi w Afryce ponad 3,6 min lat temu. Bylimy jednak nieco zdziwieni odkryciem tak uderzajcej anomalii w zestawie wspczesnych relacji dotyczcych standardowych bada paleoantropolo-gicznych. Najbardziej zdumia nas fakt, e naukowcy o wiatowej reputacji, najwiksi specjalici w swym zawodzie, patrzyli na te lady, opisywali ich niemal ludzkie cechy i ani przez chwil nie pomyleli, e istoty, ktre je pozostawiy, mogy by takie jak my. Cigle co nowego z Afryki 271 Procesy mylowe uczonych biegy ustalonymi zwyczajowo kanaami. Mary Leakey napisaa: "Przynajmniej 3,6 min lat temu, w czasach pliocesidch, bezporedni przodek czowieka porusza si na dwch nogach w wyprostowanej postawie ciaa, stawiajc swobodnie due kroki [...] ksztat jego stopy by dokadnie taki sam jak naszej". Kim by ten przodek? Akceptujc pogld Leakey, naleaoby uzna, e lady stp w Laetoli zostawi poprzednik Homo habilis, ktry nie by australopi-tekiem. Przyjmujc punkt

widzenia Johansona i White'a, byby to Australo-pithecus afarensis. W obu przypadkach gowa istoty, ktra zostawia lady, obok innych prymitywnych cech budowy ciaa, przypominaaby gow map czekoksztatnych. Dlaczego jednak nie moemy wzi pod uwag hominida posiadajcego stopy i ciao zblione do budowy wspczesnego gatunku czowieka? Nic nie wyklucza takiej moliwoci. Przedstawilimy w tej ksice du liczb skamieniaoci, ktre wiadcz o istnieniu Homo sapiens sapiens we wczesnym plejstocenie i pnym pliocenie. Cz z tych znalezisk pochodzi nawet z Afryki. Moe jednak tylko wyolbrzymiamy niemal ludzkie cechy ladw stp z Laetoli? Zobaczmy co powiedzieli na ten temat rni badacze. Louise M. Robbins, ktra w 1979 roku przedstawia Mary Leakey pierwsz ocen odciskw, opublikowaa pniej bardziej szczegowy raport. W Laetoli znaleziono kilka grup ladw i oznaczono je literami. Badajc odciski grupy G, reprezentujce trzech osobnikw, opisanych przez Mary Leakey jako prawdopodobna grupa rodzinna, Robbins zaobserwowaa, e "posiadaj one wiele cech charakterystycznych dla struktury ludzkiej stopy". Zauwaya zwaszcza, i duy palec ustawiony by w linii prostej, co cechuje stop czowieka, nie za w bok, jak w przypadku map czekoksztatnych. Mapy czekoksztatne mog w znacznym stopniu porusza duym palcem stopy podobnie jak ludzie kciukiem. Robbins stwierdzia ostatecznie, e "cztery strefy funkcjonalne stp hominidw - pita, uk, poduszka duego palca i same palce - odcisny si w popicie w sposb typowy dla ludzkiej stopy". "Hominidy szy po powierzchni popiou jak dwunony czowiek" - dodaa Robbins. M. H. Day zbada lady z Laetoli uywajc metod fotogrametrycznych. Fotogrametria jest nauk, w ktrej przy pomocy fotografii otrzymuje si dokadne dane dotyczce rozmiarw badanych obiektw. Analiza Daya wykazaa, e odciski cechuje "bliskie podobiestwo z anatomi stp wspczesnego czowieka poruszajcego si zwykle boso, co jak mona wykaza, czsto zdarza si w przypadku ludzi". Day zakoczy swj raport w charakterystycznym tonie: "Nie ma teraz adnych powanych wtpliwoci odnonie wyprostowanej postawy ciaa i dwunonego sposobu poruszania si australopitekw". Jaki posiada jednak dowd, e to australopiteid zostawiy w Laetoli lady stp? Nie mona przecie wykluczy, i jaka nieznana istota, by moe bardzo podobna do wspczesnego Homo sapiens, bya ich sprawc. 272 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Anatom R. H. Tuttie powiedzia: "Ksztat tych odciskw nie rni si od ladw stp ludzi chodzcych zwykle boso i stawiajcych due kroki". Tuttie stwierdzi ostatecznie: "Opierajc si jedynie na morfologii odciskw grupy G, mona powiedzie, e istoty, ktre je pozostawiy, naleay do rodzaju Homo [...] poniewa lady te tak bardzo przypominaj odciski stp Homo sapiens. Jednak ich wczesne pochodzenie powstrzyma prawdopodobnie wielu paleoantropologw przed przyjciem takiego wyjanienia. Podejrzewam, e jeli nie byyby one datowane lub gdyby wydatowano je na pniejszy okres, wikszo specjalistw przypuszczalnie zaakceptowaaby opini, e s to lady przedstawicieli Homo [...] przypominaj one maego, bosego Homo sapiens". Tuttie owiadczy rwnie, e stopa A. afarensis nie moga wykona odkrytych w Laetoli odciskw. Jak widzielimy, posiadaa ona dugie, zakrzywione palce. Zdaniem Tuttle'a trudno wyobraa sobie, "by takie palce pasoway dokadnie do ladw z Laetoli". Identyczny zarzut mona przedstawi w odniesieniu do stopy jakiegokolwiek innego gatunku australopitekw. Stern i Susman sprzeciwili si jednak opinii Tuttle'a. Przekonani, e odciski z Laetoli s ladami niemal mapich stp A. afarensis, zaproponowali inne wyjanienie. Staroytne australopiteki szy po wulkanicznym popicie podwijajc dugie palce, jak czasami robi to

szympansy. Z tego powodu ich lady tak bardzo przypominay odciski do krtkopalczastej stopy czowieka. Czy australopiteki idce z podwinitymi palcami mogy zostawi prawie ludzkie lady? Tuttie uwaa, e jest to wyjtkowo nieprawdopodobne. Jeeli hominid z Laetoli mia dugie palce, wwczas, zdaniem Tuttle'a, znaleziono by dwa rodzaje ladw - dugich, rozcignitych palcw i krtkich, podwinitych palcw z wyjtkowo gbokimi odciskami kostek. Tak jednak nie byo, co oznaczao, e dugopalczasta stopa A. afarensis nie moga zostawi swych ladw w Laetoli. Nawet Tim White, ktry rwnie sdzi, i to Australopithecus afarensis pozostawi odciski stp w Laetoli, stwierdzi: "Model podwinitych palcw przy-pominajcy zachowanie szympansa", zaprezentowany przez Sterna i Susma-na (1983), zakada znaczne zrnicowanie bocznych dugoci palcw na ladach z Laetoli. Nie jest to jednak widoczne na skamieniaych odciskach". Kwestionujc bezporednio pogld Johansona, White'a, Latimera i Love-joya, ktrzy uznali, e lady odkryte w Laetoli pozostawi Australopithecus afarensis, Tuttie powiedzia: "Z powodu zakrzywienia i wyduenia palcw, a take innych cech szkieletowych wiadczcych o nadrzewnym trybie ycia [...]jest nieprawdopodobne, by Australopithecus afarensis z Hadaru z terenu Etiopii mg zostawi takie odciski stp, jakie odkryto w Laetoli". Tego typu wypowiedzi sprowokoway Johansona i jego zwolennikw do przedstawienia starannie opracowanych kontrargumentw. Tim White opublikowa na przykad w 1987 roku prac badawcz na temat odciskw z Laetoli, w ktrej odrzuci argumenty Tuttle'a przemawiajce za tym, e ich sprawc by bardziej rozwinity hominid ni A. afarensis. Cigle co nowego z Afryki 273 White powiedzia: "Nie ma nawet strzpu dowodu wrd 26 osobnikw reprezentujcych rodzin czowiekowatych w zbiorze ponad 5 000 szcztkw krgowcw z Laetoli, ktry wiadczyby o obecnoci na tym stanowisku bardziej rozwinitego hominida plioceskiego". Jednak jak widzielimy w naszym przegldzie afrykaskich skamieniaoci hominidw, istnieje w rzeczywistoci kilka "strzpw" dowodw wskazujcych na obecno w pliocenie istot podobnych do osobnikw sapiens. Cz z nich odkryto w pobliu Laetoli. Ponadto szcztki szkieletowe czowieka i tak znajdywane s bardzo rzadko, nawet na stanowiskach, gdzie wystpuj inne niewtpliwe lady jego obecnoci, White stwierdzi proroczo: "ostatecznie nauka udowodni, e odciski z Laetoli s w niewielkim stopniu odmienne od ladw stp pozostawianych w analogicznych okolicznociach przez wspczesnych ludzi". Jednak w tej chwili mona zaobserwowa, e nie rni si one od odciskw stp czowieka. Nawet sam White powiedzia rwnie: "Nie myl si. Przypominaj one lady stp wspczesnych ludzi. Jeli dzi znaleziono by jeden z nich w piasku kalifornijskiej play i zapytano by czteroletnie dziecko, co to jest, odpowiedziaoby . natychmiast, e kto tdy przechodzi. Nie byoby ono w stanie odrni go od setki innych ladw na play. Nikt nie mgby go odrni. Budowa zewntrzna jest identyczna. Wyranie wida dobrze uksztatowan, wspczesn pit, z mocno wyodrbnionym ukiem, i dobrze wyksztacon poduszk duego palca, ktry znajduje si zreszt w prostej linii i nie jest skierowany w bok, jak w przypadku stp map czekoksztatnych". Tuttie zauway natomiast: "we wszystkich dostrzegalnych cechach morfologicznych stopy osobnikw, ktrzy zostawili lady grupy G, nie rni si od stp wspczesnych ludzi". "Czarna Czaszka", czarne myli W 1985 roku Alan Walker z Johns Hopidns University odkry na zachd od Jeziora Turkana skamienia czaszk hominida, zabarwion na czarno mineraami. Nowe znalezisko, nazwane

"Czarn Czaszk", wzbudzio wtpliwoci odnonie obrazu ewolucji hominidw, przedstawionego przez Donalda Johansona. Wedug pierwotnej hipotezy Johansona Australopithecus afarensis da pocztek dwm liniom hominidw. Ukad ten mona sobie wyobrazi w postaci drzewa z dwoma gaziami. Ich pie stanowi Australopithecus afarensis. Na jednej gazi znajduje si linia Homo, przebiegajca od Homo habilis poprzez Homo erectus do Homo sapiens, na drugiej - australopiteld. Johanson i White twierdzili, e Australopithecus afarensis da pocztek Australopithecus africanus, a z niego powsta z kolei Australopithecus robu-stus. Tendencja rozwojowa zmierzaa w kierunku coraz wikszych zbw, szczk i czaszki, ktra posiadaa jednoczenie grzebie kostny biegncy wzdu jej wierzchoka. Suy on u masywnych australopitekw do przyczepu silnych mini szczkowych. Nastpnie Australopithecus robustus da przypuszczalnie 2 74 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka pocztek niezwykle masywnemu Anstralopithecus boisei, ktry posiada wszystkie wymienione powyej cechy w ekstremalnej postaci. "Czarna Czaszka", oznaczona jako KNM-WT 17 000, bya podobna do szcztkw Australopithecus boisei, miaa jednak 2,5 min lat - wicej ni najstarsze australopiteki masywne. W jaki sposb Johanson zareagowa na odkrycie "Czarnej Czaszki", podobnej do osobnikw boisei? Przyzna, e skomplikowao ona badania i uniemoliwio ustawienie A. africanus, A. robustus i A. boisei w jednej linii nastpujcych po sobie form, wywodzcej si od A. afarensis. Zaproponowa cztery moliwe zestawienia tych gatunkw, nie sugerujc jednak, ktre jest waciwe. Uzna, e nie ma jeszcze wystarczajcych dowodw, by wybra jedno z nich. Niepewna liczba gatunkw w Hadar i niejasne zalenoci midzy nastpujcymi po sobie hominidami (A. africanus, A. robustus, A. boisei i Homo ha-bilis) stwarza zwolennikom ewolucji problemy. Pat Shipman powiedziaa w 1986 roku: "W tej chwili moemy jedynie stwierdzi, e nie mamy ju wyranego rozeznania, kto da pocztek komu". Mimo nowych komplikacji jedno zagadnienie jest szczeglnie istotne - pochodzenie linii Homo. Shipman opisaa w jaki sposb Bili Kimbel, wsppracownik Johansona, prbowa rozwiza filogenetyczne konsekwencje odkrycia "Czarnej Czaszki": "Na kocu wykadu o ewolucji australopitekw wytar wszystkie wykresy dotyczce moliwych rozwiza i przez chwil wpatrywa si w tablic. Potem odwrci si do studentw i podnis bezradnie rce". Kimbel zdecydowa ostatecznie, e linia Homo pochodzi od Australopithecus africanus. Johanson i White nadal utrzymywali, i bezporednio od Australopithecus afarensis. Po rozwaeniu rnych moliwoci filogenetycznych i uznaniu, e dostpne materiay nie rozstrzygaj problemu na korzy adnej z nich, Shipman stwierdzia: "Moglibymy powiedzie, e nie mamy jakichkolwiek dowodw na to, skd pochodzi linia Homo. Moglibymy rwnie usun wszystkie au-stralopiteid z rodziny hominidw [...]. Tak bardzo przeraa mnie sama myl o tym, e podejrzewam, i nie jestem w stanie oceni jej racjonalnie. Zostaam wychowana w przewiadczeniu, e australopiteki s hominidami". Jest to jedna z bardziej uczciwych opinii, jak usyszelimy od osoby reprezentujcej oficjaln nauk i zaangaowanej w badania paleoantropologiczne. W powyszej dyskusji przedstawialimy jedynie te znaleziska, ktre s rozwaane i akceptowane przez wikszo naukowcw. Jeeli mielibymy wzi rwnie pod uwag materiay zupenie ignorowane, a wiadczce o istnieniu czowieka w bardzo staroytnych czasach, cae zagadnienie byoby jeszcze bardziej skomplikowane. Przegld historii afrykaskich znalezisk zwizanych z ewolucj ludzkiego gatunku skania nas do nastpujcych wnioskw: (l) W Afryce dokonano wielu odkry, ktre wiadcz o obecnoci niemal ludzkich istot we wczesnym plejstocenie i pliocenie. (2) Standardowy

wizerunek australopitekw jako czekoksztatnych, naziemnych stworze dwunonych okazuje si by nieprawCigle co nowego z Afryki 275 dziwy. (3) Nie jest pewne czy australopiteki oraz Homo erectus byli przodkami czowieka. (4) Status Homo habilis jako odrbnego gatunku jest wtpliwy. (5) Ograniczajc si nawet do powszechnie akceptowanych znalezisk, rnorodno zaproponowanych pocze ewolucyjnych midzy poszczeglnymi hominidami w Afryce przedstawia bardzo zagmatwany obraz dziejw ludzkiego gatunku. czc odkrycia afrykaskie ze znaleziskami omawianymi w poprzednich rozdziaach, okazuje si, e wszelkie dostpne materiay w postaci skamieniaych koci i artefaktw wskazuj, i wspczesny gatunek czowieka Homo sapiens sapiens - wspistnia z innymi przedstawicielami naczelnych przez dziesitki milionw lat. Tabele chronologiczne Znaleziska kwestionujce wspczesne pogldy ewolucyjne Cz I Znaleziska z terenu caego wiata Datowanie w min lat Miejsce odkrycia Charakter znalezisk rdo informacji Strony Prekambr 2800 Ottosdal, Afryka Poudniowa obiona, metaliczna kula Jimison 1982 128-129 ponad 600 Dorchester, Massachusetts, USA metaliczny wazonik Scientific American, 5 czerwca 1852 114-115

Kambr 505-590 Antelope Spring, Utah, USA odcisk buta Meister 1968 125-128 Dewon 360-408 kamienioom Kingoodie, Szkocja elazny gwd w bloku kamiennym Brewster 1844 113 Karbon 320-360 Tweed, Anglia zota ni w kamieniu londyski Times, 22 czerwca 1844 113-114 312 Wiburton, Okahoma, USA elazny kubek Rusch 1971 122 286-360 Webster, Iowa, USA

rzebiony kamie Daily News, Omaha, Nebraska, USA, 2 kwietnia 1897 121-122

278 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Cz I - cig dalszy Datowanie w min lat Miejsce odkrycia Charakter znalezisk rdo informacji Strony 286-320 Macoupin, Illinois, USA szkielet czowieka The Geologist, grudzie 1862 157 286-320 hrabstwo Rockcastle w Kentucky i inne miejsca, USA lady przypominajce odciski stp czowieka Burroughs 1938 157-158 280-320 Wiburton, Oldahoma, USA przedmiot wykonany ze srebra Steiger 1979 124

260-320 Morrisonville, Illinois, USA zloty acuszek Morrisonville Times, 11 czerwca 1891 120-121 260-320 Heavener, Okahoma, USA ciana z blokw kamiennych Steiger 1979 124 Trias 213-248 Newada, USA odcisk buta Ballou 1922 122-124 Jura 150 Turkmenia odciski stp czowieka Moscow Neus 1983, nr 24 158-159 Kreda 65-144 Saint-Jean de Livet, Francja

metalowe rury w pokadach kredy Corliss 1987 125 Eocen 50-55 Clermont, Francja eolity, narzdzia paleolityczne Breuil 1910 43-46 45-55 Laon, Francja kula z kredy, nacinane fragmenty drewna MeUeville 1862 115-116

Tabele chronologiczne Cz I - cig dalszy Datowanie w min lat Miejsce odkrycia Charakter znalezisk rdo informacji Strony 38-55 Barton Cliff, Anglia rzebiony kamie Fisher 1912

279

29 38-45 Delemont, Szwajcaria szkielet czowieka de Mortiiiet 1883 156 Oligocen 33-55 Boston Tunnel, wzgrze Tuolumne Table, Kalifornia, USA narzdzie neolityczne, rzebiony kamie Whitney 1880 103-104 33-55 Montezuma Tunnel, wzgrze Tuolumne Table, Kalifornia, USA narzdzia neolityczne Whitney 1880 104-106 33-55 wzgrze Tuolumne Table, Kalifornia, USA szkielet czowieka Winslow 1873 152-153 26-54 Baraque Michel, Belgia narzdzia paleolityczne

Rutot 1907 73 26-54 Bay Bonnet, Belgia narzdzia paleolityczne Rutot 1907 73 26-30 Boncelles, Belgia narzdzia paleolityczne Rutot 1907 72-75 Wczesny Miocen 20-25 Thenay, Francja narzdzia paleolityczne Bourgeois 1867 63-67 280 Zakazana archeologia - ukryta historia cztowieka Cz I - cig dalszy Datowanie w min lat Miejsce odkrycia Charakter znalezisk rdo informacji Strony rodkowy

Miocen 12-25 formacja narzdzia F. Ameghino 1912 83 Santacrucian, paleolityczne, Argentyna lady ognia, nacinane koci,

amane koci, przepalone koci 12-19 Billy, Francja nacinane koci Laussedat 1863 18 12-19 Sansan, Francja amane koci Garrigou 1871 19 12-19

Pouance, nacinane koci Bourgeois 1867 24 Francja 12-19 Clermont, nacinane koci Pomel 25 Francja ideMortilletl876 Pny Miocen 9-55 wzgrze kolekcja Snella, Whitney 1880 102,154 Tuolumne narzdzia Table, neolityczne, Kalifornia, USA Rozwinite narzdzia paleolityczne,

szczka czowieka 9-55 kopalnia narzdzie Whitney 1880 102,154

Valentine, neolityczne, wzgrze fragment czaszki Tuolumne czowieka Table, Kalifornia, USA 9-55 kopalnia narzdzie Whitney 1880 102 Stanislaus neolityczne Company, Wzgrze Tuolumne

Table, Kalifornia, USA

Tabele chronologiczne Cz I - cig dalszy Datowanie w min lat Miejsce odkrycia Charakter znalezisk rdo informacji Strony 9-55 Sonora Tunnel, paciorek Whitney 1880 103

281

wzgrze kamienny Tuolumne

Table, Kalifornia, USA 9-55 wgrze narzdzie

Becker 1891 106-107 Tuolumne neolityczne

Table, (tuczek Kinga) Kalifornia, USA 9-10 Haritayanagar, eolit Prasad 1982 54-55

Indie ponad 8,7 hrabstwo koci czowieka Whitney 1880 154-155

Placer, Kalifornia, USA

7-9 Aurillac, narzdzia

Yerworn 1905 67-72

Francja paleolityczne

5-25 Midi de France, szkielet de Mortillet 1883 156

Francja czowieka

5-25 dolina rzeki narzdzia Ribeiro 1872 60-63

Tag, Portugalia paleolityczne 5-25 Cienina rzebiona ko, Calvert 1874

20-21 Dardanelska, amane koci, Turcja Krzemienny odupek

5-12 Yenangyaung, narzdzia Noetling 1894 76-77 Burma paleolityczne

5-12 Pikermi, Grecja amane koci von Ducker 1872 19-20 5-12 formacja narzdzia F. Ameghino 83

Entrerrean, paleolityczne,

1912

Argentyna lady ognia, nacinane koci, amane koci,

koci ze ladami skrobania, przepalone koci

282 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Cz I - cig dalszy Datowanie w min lat Miejsce odkrycia Charakter znalezisk rdo informacji Strony ponad 5 kopalnia narzdzia Whitney 1880 107

Marshall, neolityczne San Andreas, Kalifornia, USA

ponad 5 kopalnia narzdzia Whitney 1880 107

Smilow, neolityczne

San Andreas, Kalifornia, USA ponad 5 Ciay Hill, czaszka Whitney 1880 150-152 Kalifornia, USA czowieka (oszustwo?.)

ponad 5 Ciay Hill, czciowo Whitney 1880 155 Kalifornia, USA

Zachowany szkielet czowieka (z nieodlegej przeszoci?) Pliocen 4-7 Antwerpia, nacinane Freudenberg 75-76 Belgia muszle, 1919

narzdzia paleolityczne, nacinane koci, odciski palcw stopy czowieka

4-4,5 Kanapoi, Kenia ko ramienna Patterson 259-260 czowieka i Howells 1967

3,6-3,8 Laetoli, Kenia odciski stp M. Leakey 1979 270-273

czowieka 3-5 Monte narzdzie F. Ameghino 1888 81-82, Hermoso, paleolityczne,

149

Argentyna paleniska, uel, przepalone koci, przepalona ziemia, krg czowieka

Tabele chronologiczne Cz I - cig dalszy Datowanie w min lat Miejsce odkrycia Charakter znalezisk rdo informacji Strony 3-4 Castenedolo, Wiochy

283

czciowo zachowany szkielet czowieka, czciowo zachowane szkielety ludzi (3), szkielet czowieka Ragazzoni 1880 Ragazzoni 1880 Ragazzoni 1880 142-147 142-147 142-147

3-4 Savona, Wiochy szkielet czowieka Issel 1867 147-149 2,5-55 2,5-3 2,2-3 pokady detrytusu pod formacjami Crag, Anglia narzdzia kciane, przecita ko, eolity, narzdzie neolityczne Moir 1917 Moir 1935 Moir 1929 26-28 37-43 91

Wedug standardowych pogldw najstarsze narzdzia kamienne maj okoo 2,5-3 min lat i pochodz jedynie z Afryki. Nie powinnimy znajdywa narzdzi kamiennych poza Afryk w warstwach starszych ni l min lat... kiedy to Homo erectus, jak si powszechnie przyjmuje, opuci swoj afrykask ojczyzn.

Sterkfontein, Afryka Poudniowa ko udowa czowieka Tardieu 1981 255 2-4 Paskowy Kent, Anglia eolity, narzdzia paleolityczne Prestwich 1889 32-37 2-4 Rosart, Belgia

narzdzia paleolityczne Rutot 1907 73 2-3 Haritayanagar, Indie eolity Sankhyan 1981 54 2-3 San Yalentino, Wochy przewiercona ko Ferretti 1876 25 2-3 Monte Aperto, Wochy nacinane koci, ostrza krzemienne Capellini 1876 21-24

284 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Cz I - cig dalszy Datowanie w min lat Miejsce odkrycia Charakter znalezisk rdo informacji Strony

2-3 Acquatraversa, Wiochy narzdzie paleolityczne Ponzi1871 76 2-3 Janicule, Wiochy narzdzia paleolityczne Ponzi1871 76 2-3 Miramar, Argentyna paleniska, uel, przepalona Hrdlicka 1912 84 ziemia 2-3 Miramar, Argentyna narzdzia paleolityczne, narzdzia neolityczne Roth i inni 1915, C.Ameghino 1914, Boman 1921 84-86, 88-90 2-3 Miramar, Argentyna szczka czowieka Boman 1921

150 2,5 Hadar, Etiopia eolity (przypisane H. habilis) Johanson i Edey1981 268-269 2-2,5 San Giovanni, Wiochy nacinane koci Ramorino 1865 18 2-2,5 Red Crag, Anglia przewiercone zby Charlesworth 1873 20 2-2,5 Red Crag, Anglia rzebiona muszla Stopes 1881 26 2-2,5 Foxhall, Anglia narzdzia paleolityczne, lady ognia, szczka czowieka Moir 1927 Collyer 1867

38-44 140-141 2 dolina Soanu, Pakistan eolity Bunney1987 53-54 22 Nampa, Idaho, USA gliniana figurka Wright 1912 118-120

Zdaniem wikszoci naukowcw pierwszym hominidem wytwarzajcym narzdzia by Homo habilis, ktrego najwczeniejsze skamieniaoci maj ponad 2 min lat i wystpuj jedynie w Afryce.

Tabele chronologiczne Cz I - cig dalszy Datowanie w min lat Miejsce odkrycia Charakter znalezisk rdo informacji Strony Wczesny Plejstocen 1,8 Diring Jurlak, Syberia, Rosja eolity

285

Daniloff iKopfl986 54 1,8 Xihoudu, Chiny narzdzia paleolityczne, nacinane koci, przepalone koci Jia 1980 221 1,7-2 1,7-2 Olduwai, Tanzania eolity, narzdzia paleolityczne, kamienie-bolas, narzdzie kociane (do obrbki skry), kamienny krg (podstawa sezonowego obozowiska) M. Leakey 1971 L. Leakey 1960 55 56 57,91-93 57,93 56

Cay wspomniany powyej materia z Olduwai jest zwykle przypisywany Homo habilis, jednak narzdzie kociane do obrbki skry, obozowisko i kamienie-bolas wskazuj na w peni ludzkie zdolnoci.

Kanam, Kenia szczka czowieka, eolity L. Leakey 1960 92,244, 247-252 1,7 1,5-2,5 Yuanmou, Chiny narzdzia paleolityczne Jia 1980 220-221

Wedug dominujcych pogldw pierwszym hominidem, ktry opuci Afryk by Homo erectus i miao to miejsce okoo l min lat temu. Kto wic wykona narzdzia z Yuanmou?

Ulalinka, Syberia, Rosja eolity Okladinow i Ragozin 1984 54 1,5-1,8 Koobi Fora, Kenia ko skokowa czowieka Wood 1974 261-262 1,5 Gombore, Etiopia ko ramienna czowieka, eolity Senut1981 259-260, 261 1,2-3,5 Dewlish, Anglia rw w pokadach kredy Fisher 1912 28-29

286 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Cz I - cig dalszy Datowanie w min lat

Miejsce odkrycia Charakter znalezisk rdo informacji Strony 1,2-2,5 dolina rzeki Arno, Wochy nacinane koci de MortiUet 1883 18 1,2-2 St. Prest, Francja nacinane koci, eolity Desnoyers 1863 de Mortiiiet 1883 13-15 1,15 Olduwai, Tanzania szkielet czowieka Reck 1914 241-247 1-2,5 Monte Hermoso, Argentyna eolity Hrdlicka 1912 82 1-1,9

Trinil, Jawa, Indonezja zb czowieka MacCurdy 1924 168 1-1,8 Kromdraai, Afryka Poudniowa ko okciowa czowieka, ko ramienna czowieka Zuckerman 1954 McHenry1973 255 255 1-1,5 1 rodkowy Plejstocen Buenos Aires, Argentyna czaszka czowieka F. Ameghino 1909 138-140

Zdaniem wikszoci naukowcw pierwszym hominidem, ktry opuci Afryk by Homo erectus i miao to miejsce okoo l min lat temu.

0,83 Trinil, Jawa, Indonezja koci udowe czowieka Day i Molleson 1973 170 0,83 Trinil, Jawa, Indonezja amane koci, wgiel drzewny, paleniska

Keith 1911 167 0,4-1,75 Cromer Forest Bed, Anglia narzdzia kociane, nacinana ko, fragment citego drewna, narzdzia paleolityczne Moir 1927 Moir 1924 27,28 40

Tabele chronologiczne Cz I - cig dalszy Datowanie w min lat Miejsce odkrycia Charakter znalezisk rdo informacji Strony 0,4-0,7 Kanjera, Kenia fragmenty L. Leakey 1960 244, czaszek ludzkich,

287

247-252 narzdzia paleolityczne 0,4 Olduwai, Rozwinite

L. Leakey 1933 245 Tanzania Narzdzia paleolityczne (reprezentujce typ narzdzi wspczesnego czowieka) 0,33-0,6 Ipswich, Anglia szkielet czowieka Keith 1928 132,137 0,33 GaUey Hill, szkielet czowieka Newton 1895 132-134,

Anglia (pochwek?),

136,147, narzdzia 172 paleolityczne 0,33 Moulin szczka czowieka Keith 1928

132,

Quignon, i narzdzia

134-135

Francja Paleolityczne (przedmioty mistyfikacji?)

0,33 Clichy, Francja czciowo Bertrand 1868 132, zachowany

135-136 szkielet czowieka (oszustwo?)

0,3-0,4 Terra Amata, obozowiska, de Lumley 1969 138

Francja paleniska, narzdzia kociane, narzdzia paleolityczne, odcisk stopy czowieka

Terra Amata jest typowym, rodkowoplejstoceskim stanowiskiem europejskim, z ktrego narzdzia kamienne i inne znaleziska s niemal odruchowo przypisywane Homo erectus. Jednak w peni ludzkie istoty rwnie mogy by ich twrcami.

288 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Cz I - cig dalszy Datowanie w min lat Miejsce odkrycia Charakter znalezisk rdo informacji Strony 0,25-0,45 Yrtesszollos, Wgry fragmenty czaszki czowieka Pibeam 1972 172 0,25 Hueyatlaco, Meksyk rozwinite narzdzia paleolityczne Steen-McIntyre 1981 97-99 0,25 0,2-0,4 Jaskinia Sandia, Nowy Meksyk, USA rozwinite narzdzia paleolityczne Smithsonian Misc. Coli. t. 99, nr 23 100

Narzdzia, jade znaleziono w Hueyatlaco i jaskini Sandia, s zwykle przypisywane jedynie Homo sapiens sapiens, ktrego pojawienie si datowane jest, na co najwyej 100 000 lat temu).

Lawn Ridge, Illinois, USA metalowa moneta (najstarsze znane monety datowane Dubois 1871 116-117 s na co najwyej X wiek p.n.e.)

0,1-1 Tongzi, Chiny zby czowieka Qiu 1985 213-214 0,1-1 Liujiang, Chiny czciowo zachowany szkielet czowieka HaniXu 1985 218-219 0,1 0,1 Pny Plejstocen Trenton, New Jersey, USA ko udowa czowieka, fragmenty czaszki czowieka Volkl911 131-132

Skamieniaoci z Trenton, datowane cile na 107 000 lat, s wczeniejsze od najstarszych, wedug standardowych pogldw, szcztkw wspczesnego gatunku czowieka (datowanych na okoo 100 000 lat i znalezionych w Afryce Poudniowej).

Zdaniem wielu naukowcw w peni ludzkie istoty (Homo sapiens sapiens) pojawiy si po raz pierwszy okoo 100 000 (0,1 min) lat temu w Afryce.

0,08-0,125 Piltdown, Anglia czaszka czowieka Dawson iWoodward 1913 185-198

Tabele chronologiczne Cz I - cig dalszy Datowanie w min lat Miejsce odkrycia Charakter znalezisk rdo informacji Strony 0,03-2 La Denise, Francja fragmenty czaszki czowieka de Mortiet 1883 132, 136-137

289

Skamieniaoci z La Denise i Piltdown przeczyyby standardowym pogldom, jeeli miayby ponad 0,1 (100 000 lat)

290 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Cz II Znaleziska z terenu Ameryki Pnocnej i Poudniowej

Ponisze znaleziska plejstoceskie s chronologicznymi anomaliami jedynie dla Ameryki Pnocnej i Poudniowej. Zdaniem wikszoci naukowcw ludzie wkroczyli po raz pierwszy do Ameryki Pnocnej nie wczeniej ni 12 000 (0,012 min) lat temu. Datowanie w mln lat Miejsce odkrycia Charakter znalezisk rdo informacji Strony rodkowy Plejstocen 0,3-0,75 Pustynia Anza Borrego, Kalifornia, USA nacinane koci Graham 1988 17 0,28-0,35 El Homo, Meksyk narzdzia paleolityczne Steen-Mdntyre 1981 98 0,2-0,5 Calico, Kalifornia, USA eolity Simpson 1986 50 0,2-0,3 Toca da Esperanc.a, Brazylia eolity

de Lumley i inni 1988 51 0,12-0,19 rzeka Blacks Fork, Wyoming, USA narzdzia paleolityczne Renaud 1940 77-78 Pny Plejstocen

0,08-0,09 Texas Street, San Diego, Kalifornia, USA eolity Carter 1957 48-49 0,08 rzeka Old Crow, Kanada nacinane koci Morlan 1986 15-16 0,07 Timiin, Nowy Jork, USA narzdzia paleolityczne Raemish 1977 97 0,06-0,12

Sheguiandah, Kanada narzdzia paleolityczne T. E. Lee 1972 93-96

Tabele chronologiczne Cz II - cig dalszy Datowanie w min lat Miejsce odkrycia Charakter znalezisk rdo informacji Strony ponad 0,05

291

hrabstwo Whiteside, Illinois, USA miedziany piercie W. E. Dubois 1871 118 ponad 0,04 wyspa Santa Barbara, Kalifornia, USA palenisko, eolity, koci ssaka Science Neus 1977 48 0,04 Lewisville, Texas, USA narzdzie paleolityczne Alexander 1987

97 0,03 El Cedral, Meksyk paleniska, koci ssaka Lorenzo 1986 48 0,03 Boq. do Sitio de R Furada, Brazylia paleniska, eolity, skala z malowidem Guidon iDelibrias 1986 48 Sownik waniejszych terminw Antropoidy - (z jzyka greckiego anthropoeides - czekoksztatny) rodzina map (Pongidae), stojca w systematyce zoologicznej najbliej czowieka; wystpuje w Afryce i pd.-wsch. Azji; obecnie nale do niej gibony, szympansy, goryle, orangutany; inaczej mapy czekoksztatne, bezogoniaste. Antropologia - (z jzyka greckiego dnthrpos - czowiek; logos - nauka) nauka o czowieku; na gruncie polskim gwnie o jego pochodzeniu (a. filogene-tyczna), rozwoju osobniczym (a. ontogenetyczna) i zrnicowaniu rasowym (a. populacyjna). W nauce brytyjskiej i amerykaskiej antropologia ma szerszy zakres i dotyczy caej wiedzy o czowieku: a. fizyczna (biologiczna), a. kulturowa (spoeczna). Archeologia - (z jzyka greckiego arche - pocztek, rdo; logos - nauka) nauka badajca dzieje czowieka w oparciu o pozostaoci jego dziaania, znajdywane w ziemi w trakcie prac wykopaliskowych; por. lady, zabytki, znaleziska. Artefakty - patrz zabytki. Australopiteki - patrz Australopithecus. Australopitheciis - (w jzyku aciskim dosownie "poudniowa mapa") w standardowej systematyce zoologicznej jeden z dwch rodzajw (obok rodzaju Homo) rodziny hominidw; obejmuje grup gatunkw, ktre przypominaj zarwno ludzi, jak i mapy; datowany zwykle na 4 mln-750 000 lat; por. mapoludy. Azja Mniejsza - dzi Turcja. Bol - (w jzyku hiszpaskim dosownie "kula") kamie owijany w skr i przywizywany do dugiego rzemienia, ktrym myliwi rzucaj w ten sposb, aby owin si dokoa ng chwytanych zwierzt. Ten rodzaj polowania stosowany jest dzi gwnie przez Indian poudniowo-amerykaskich. Chopper - narzdzie otoczakowe z obrbk jednostronn. "Czowiek jawajski" - patrz Pithecanthropus erectus. "Czowiek neandertalski" - patrz Homo sapiens neanderthalensis. "Czowiek pekiski" - patrz Sinanthropus.

Czowiek z Cro-Magnon - wedug typowych pogldw o ewolucji ludzkiego gatunku pierwsze, europejskie populacje Homo sapiens sapiens. "Czowiek z Piltdown" - znaleziska kostne odkryte w Anglii, uwaane pocztkowo za szcztki przodka czowieka, pniej uznane za przedmiot mistyfikacji. 294 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Datowanie absolutne - okrelanie wieku znalezisk w odniesieniu do czasw wspczesnych, np. sprzed 100 000 lat, 3 000 lat, 400 roku n.e., oparte na skomplikowanych technikach fizykochemicznych bd metodach historycznych (kalendarze, kroniki itp.). Datowanie wzgldne - okrelanie, ktre znalezisko jest starsze, a ktre modsze. Detrytus - (z jzyka aciskiego detritus - roztarty) czstki zwietrzaych ska oraz szcztkw zwierzt i rolin tworzce osady; inaczej trypton. Eolity - najbardziej prymitywne narzdzia kamienne. Epoka kamienia - wedug typowych pogldw archeologicznych epoka, w ktrej ludzie, lub ich ewentualni przodkowie, uywali kamienia (gwnie krzemienia) jako podstawowego surowca do wyrobu narzdzi czy te broni, a do czasu wynalezienia metod wytopu metali (pocztkowo brzu), co w poszczeglnych czciach wiata miao nastpi w rnych czasach. Epok kamienia dzieli si zasadniczo na dwie czci: paleolit (starsz epok kamienia) i neolit (modsz epok kamienia); w niektrych miejscach wyrnia si rwnie mezolit (rodkow epok kamienia); por. neolit, paleolit, system trzech epok. Fosylizacja - proces przybierania struktury kamienia; inaczej skamienienie. Geologia - (z jzyka greckiego ge - ziemia, logos - nauka) nauka o budowie i dziejach Ziemi, gwnie skorupy ziemskiej, oraz o procesach, dziki ktrym ulega ona przeobraeniom. Glacja - (z jzyka aciskiego glacjalis - lodowy) zlodowacenie, pokrycie przez lodowiec danego terenu. Habitat - rodowisko naturalne danego organizmu. Hominidy - czekoksztatne ssaki o wyprostowanej postawie ciaa, klasyfikowane jako rodzina (Hominidea) obejmujca dwa rodzaje - Homo i Austra-lopithecus; inaczej czowiekowate. Homo - w standardowej systematyce rodzaj obejmujcy gatunek wspczesnego czowieka, Homo sapiens neanderthalensis, Homo erectus i Homo ha-bilis; jego pocztki okrela si na okoo 2 min lat temu. Homo erectus - (z jzyka aciskiego Homo - czowiek; erectus - wyprostowany) zgodnie z dzisiejszymi hipotezami o ewolucji istot ludziach gatunek bdcy bezporednim przodkiem czowieka i datowany na okoo 1,5 mln-200 000 lat; por. hominidy, Homo, mapoludy, Pithecantropus erectus, Sinanthropus. Homo habilis - (w jzyku aciskim dosownie "czowiek zrczny") wedug wspczesnych teorii paleoantropologicznych gatunek poprzedzajcy Homo Sownik waniejszych terminw 295 erectus i tym samym przodek czowieka; datowany na ponad 2-1,5 min lat; por. hominidy, Homo, mapoludy. Homo sapiens archaiczny - (z jzyka aciskiego Homo - czowiek, sapiens - rozumny) wedug paleoantropologw archaiczna, wczesna forma wspczesnego gatunku czowieka, datowana na okoo 400 000/300 000-100 OOO/ 40 000 lat; por. hominidy, Homo. Homo sapiens neanderthalensis - (w jzyku aciskim dosownie "rozumny czowiek neandertalski") istoty uwaane dawniej za bezporednich przodkw czowieka, obecnie za odgazienie gwnej linii ewolucyjnej ludzkiego gatunku; okrelenie "neandertalski" wywodzi si od stanowiska w dolinie Ne-andertal w Niemczech, gdzie po raz pierwszy odkryto szcztki tych istot;

datowane na okoo 150 000-35/30 000 lat; inaczej "czowiek neandertalski", neandertalczycy; por. hominidy, Homo, mapoludy. Homo sapiens sapiens - (z jzyka aciskiego Homo - czowiek, sapiens -rozumny) wspczesny gatunek czowieka, ktry zdaniem zwolennikw ewolucji powsta 100 000/40 000 lat temu; por. hominidy, Homo. In situ - w miejscu pozostawienia w staroytnoci. Intencjonalny - wykonany celowo przez czowieka lub, wedug teorii ewolucji, jego przodkw. Interglacja - cieplejszy okres midzy dwoma zlodowaceniami. Intruzja - (z jzyka aciskiego intrusus - wepchnity) przemieszanie obiektw geologicznych i/lub archeologicznych z rnych epok. Krzemie - twarda skaa wykorzystywana do wyrobu narzdzi i broni; wystpuje w postaci bry w zoach innych ska. Less - ta skaa, powstaa z pyu naniesionego przez wiatr i skadajca si gwnie z bardzo drobnych ziarenek kwarcu; stanowi podoe yznych gleb. Mapoludy - w teorii ewolucji istoty przejciowe midzy staroytnymi mapami czekoksztatnymi a ludmi; istoty podobne jednoczenie do czowieka i mapy czekoksztatnej (przede wszystkim australopiteki, Homo habilis, Homo erectus, Homo sapiens neanderthalensis). Mamut - wymary so z epoki lodowcowej (plejstocen), olbrzymich rozmiarw, pokryty gstym, dugim owosieniem; y w Europie, pnocnej Azji i Ameryce Pnocnej; z jego siekaczy (tzw. ciosw) wykonywano narzdzia oraz ozdoby Mastodont - ssak kopalny przypominajcy sonia; jego istnienie datuje si na okres od oligocenu do plejstocenu. 296 Zakazana archeologia - ukryta historia czlowieka Metoda azotowa, fluorowa, uranowa - zesp metod okrelajcych wzgldny wiek znalezisk; por. datowanie wzgldne. Metoda paleomagnetyczna (geomagnetyczna) - okrelanie wieku znalezisk w oparciu o badanie zachodzcych w przeszoci zmian pola magnetycznego Ziemi; por. datowanie absolutne. Metoda potasowo-argonowa - okrelanie wieku znalezisk na podstawie zjawiska radioaktywnego rozpadu potasu do argonu; por. datowanie absolutne. Metoda stratygraficzna - okrelanie wieku znalezisk w oparciu o zaoenie, e znaleziska z warstw ziemi pooonych wyej (pyciej) na danym stanowisku prehistorycznym s modsze od znalezisk z warstw pooonych niej (gbiej) i odwrotnie; por. datowanie wzgldne. Metoda typologiczna - okrelanie wieku znalezisk w oparciu o ewolucyjne zaoenie, e ich forma (jako) ulegaa cigej poprawie w miar upywu czasu. W ten sposb im prymitywniejsze znalezisko, tym jest ono starsze i odwrotnie; por. datowanie wzgldne." Metoda wgla "C - okrelanie wieku znalezisk na podstawie zjawiska radioaktywnego rozpadu izotopu (odmiany) wgla C4; por. datowanie absolutne. Modzierz - naczynie suce do rozcierania i rozdrabniania rnych produktw. Narzdzia bifacjalne - narzdzia z obrbk dwustronn. Neandertalczycy - patrz Homo sapiens neanderthalensis, Neolit - (z jzyka greckiego raeos - nowy; Uthos - kamie) wedug standardowych pogldw kocowy okres epoki kamienia, w ktrym pojawio si rolnictwo, pierwsze stae osady i cywilizacje; datowany rnie w zalenoci od obszaru na okoo 10 000 p.n.e.-2000 p.n.e.; okrelany dawniej jako epoka kamienia gadzonego; por. epoka kamienia. Nomadzi - ludzie prowadzcy koczowniczy tryb ycia; ludy pasterskie i/lub owieckie.

Nowy wiat - obszar obu Ameryk. Odupki - w archeologii - krtkie, szerokie kamienie, odbite (intencjonalnie bd naturalnie) od rdzenia (bryy) kamiennego, z ktrych czsto wyrabiano narzdzia. Okres glacjalny - okres ozibienia klimatu, ktrego najbardziej spektakularnym zjawiskiem byo zwikszenie si zasigu lodowcw grskich i pojawienie si lodowcw kontynentalnych; por. glacja. Paleoantropologia - dzia antropologii zajmujcy si badaniem wymarych (?) hominidw i teori ewolucji czowieka (a. filogenetyczna); w nauce brytyj297 Sownik waniejszych terminw skiej i amerykaskiej rwnie pozostaociami dziaalnoci czowieka prehistorycznego lub jego ewentualnych przodkw (archeologia). Paleolit - najstarszy okres epoki kamienia, datowany rnie w zalenoci od obszaru na okoo 4 mln-10 000 p.n.e.; okrelany dawniej jako epoka kamienia upanego; por. epoka kamienia. Paleontologia - nauka o prehistorycznych rolinach i zwierztach oparta na badaniach ich szcztkw, odciskw i ladw. Pitekantrop - patrz Pithecanthropus erectus. Pithecanthropus erectus - (z jzyka greckiego pitheks - mapa, dnthr-pos - czowiek, erectus - wyprostowany) wedug wspczesnych hipotez paleo-antropologicznych przodek czowieka, datowany na okoo l mln-200 000 lat i tworzcy z sinantropem gatunek Homo erectus; inaczej pitekantrop, "czowiek jawajsid"; por. Homo erectus, mapoludy. Pochwek - w archeologii - rwnie pogrzebane ciao. Pozycja stratygraficzna - pooenie w warstwach. Prehistoria - wedug standardowych pogldw na histori ludzkiego gatunku okres obejmujcy dzieje od pojawienia si czowieka, i jego ewentualnych przodkw, do wynalezienia pisma. Przemys - w archeologu - duy zesp narzdzi cechujcych si identycznymi bd zblionymi parametrami, takimi jak ksztat, jako obrbki, rozmiary, sposb uytkowania itp. Radiometryczne metody datowania - badania pozwalajce okreli wiek znalezisk w oparciu o radioaktywny rozpad znajdujcych si w nich pierwiastkw; por. datowanie absolutne, metoda potasowo-argonowa, metoda wgla "C. Rdze - w archeologu - uformowana odpowiednio (intencjonalnie bd naturalnie) brya kamienna, z ktrej wyrabiano narzdzia. Rozcieracz - kamie sucy do rozcierania rnych produktw. Sinanthropus - (w jzyku greckim dosownie "czowiek z Chin") zgodnie z typowymi pogldami przodek czowieka, datowany na okoo l mln-200 000 lat i tworzcy z pitekantropem gatunek Homo erectus; inaczej sinantrop, "czowiek pekiski"; por. Homo erectus, mapoludy Sinantrop - patrz Sinanthropus. Skamieniaoci - szcztki zwierzce bd rolinne, ktre pod wpywem rnych czynnikw, w tym czasu, przybieraj struktur kamienia. Stanowisko prehistoryczne - miejsce, w ktrym istniej pozostaoci pobytu czowieka lub, wedug teorii ewolucji, jego przodkw. Znaleziska te mog mie posta zarwno szcztkw badanych istot - wwczas jest to stanowisko paleoantropologiczne -jak i produktw ich dziaalnoci - wtedy mamy do czynienia ze stanowiskiem archeologicznym (w nauce brytyjskiej i amerykaskiej i tu mona mwi o stanowisku paleoantropologicznym). Oba typy stanowisk mog wystpowa jednoczenie. Stary wiat - Europa, Azja i Afryka. Stratygrafia - ukad warstw.

System trzech epok - w archeologii - system dzielcy dzieje czowieka na trzy kolejno nastpujce po sobie epoki, nazwane od podstawowego surowca, jaki wykorzystywano do wyrobu narzdzi, broni itp., epok kamienia, epok brzu i epok elaza; por. epoka kamienia. Szpik - poywna substancja znajdujca si wewntrz niektrych koci. lady - w archeologii - pozostaoci dziaania czowieka, lub jego domniemanych przodkw, ktre nie mog by przenoszone bd nie s na tyle rozwinite czy te intencjonalne, aby nazywa je zabytkami, np. lady orki, jamy po palach, lady palenisk, nacicia na kociach; por. zabytki, znaleziska. Teoria ewolucji - pogld, w myl, ktrego wszystkie formy ycia, w tym czowiek, ulegaj cigemu rozwojowi z jednego gatunku do drugiego. Tuczek - narzdzie (wykonane najczciej z kamienia) suce do tuczenia i rozcierania rnych produktw. luf - lekka, porowata skaa zbudowana gwnie z piasku i popiou wulkanicznego, scementowanego spoiwem krzemionkowym, ilastym bd innym. Zabytki - pozostaoci celowego dziaania czowieka, np. narzdzia, ozdoby, mury obronne, paace itp; por. lady, znaleziska. Znaleziska - wszelkie szcztki i pozostaoci (zabytki i lady) dziaania czowieka oraz jego ewentualnych przodkw (czasami te zwierzt i rolin), np. koci, narzdzia, mury obronne, lady orki, palenisk, nacicia na kociach, szcztki zwierzt; inaczej rda archeologiczne (paleoantropologiczne); por. lady, zabytki. Bibliografia Jeeli nie zaznaczono tego inaczej w tekcie, fragmenty pozycji oznaczonych gwiazdk zostay przetumaczone przez nas na jzyk angielski. Aigner, J. S., Pleistocene faunal and cultural stations in south China, [w:] ka-wa-Smith, E, (red.), Early Paleolithic in South and EastAsia, Mouton, The Hague 1978, ss. 129-162. Aigner, J. S., Archaeological Remains in Pleistocene China, C. H. Beck, Mu-nichl981. Aigner, J. S., Laughton, W. S., The dating ofLantian ma and his significance for analyzing trends in human evolution, American Journal of Physical Anthropology 39 (l), 1973, ss. 97110. Alexander, H. L., The legalistic approach to early ma studies, [w:] Bryan, A. L., (red.), Early Ma in America from a Circum-Pacific Perspective,. Archaeological Researches International, Edmonton 1978, ss. 20-22. Alsoszatai-Petheo, J., A altematwe paradigm for the study of early ma in the New Worid, [w:] Bryan, A. L., (red.), New Evidence for the Pleistocene Peopling ofthe Americas, Center for the Study of Early Ma, Orono, Mainel986,ss.l5-26. Ameghino, C., El femur de Miramar, Anales del Museo nacional de historia natural de Buenos Aires 26,1915, ss. 433-450. (*) Ameghino, E, Notas preliminares sobre el Tetraprothomo argentinus, un precursor del hombre del Mioceno superior de Monte Hennoso, Anales del Museo nacional de historia natural de Buenos Aires 16, 1908, ss. 105242. (*) Ameghino, E, Le Diprothomo platensis, un precurseur de 1'homme du pliocene inferieur de Buenos Aires, Anales del Museo nacional de historia natural de Buenos Aires 19, 1909, ss. 107-209. (*) Ameghino, E, Yestigios industriales en el eoceno superior de Patagonia, raport przedstawiony na Congreso cientifico internacional americano, Buenos Aires, July 10-25,1910, 8 stron.

Ameghino, E, Vestigios industriales en la formation entrerriana (oligoceno superior mioceno el mas inferior), raport przedstawiony na Congreso cientifico internacional americano, Buenos Aires, Lipiec 10-25, 1910, 8 stron. Ameghino, E, Enumeration chronologique et critique des notices sur les terres cuites et les scories anthropigues des terrains sedimentaires neogenes de 1'Argentine parues jusqu'a la ftn de 1'annee 1907, Anales del Museo nacional de historia natural de Buenos Aires 20, 1911, ss. 39-80. (*) 300 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Ameghino, E, L'age des formations sedimentaires tertiaires de 1'Argentine en relation avec 1'antiguite de 1'homme, Anales del Museo nacional de historia natural de Buenos Aires 22, 1912, ss. 45-75. (*) Andersen, E., Who's who in the Pleistocene: a mammalian bestiary, [w:] Mar-tin, R S., Klein, R. G., (red.), Quatemary Extinctions, University of Arizona Press, Tucson 1984, ss. 40-90. Ayres, W. O., The ancient ma ofCalaveras, American Naturalist 25 (2), 1882, ss. 845-854. Ballou, W. H., Mystery ofthe petrified 'shoe sole' 5,000,000 years old, American Weeldy, dzia New York Sunday American, Padziernik 8, 1922, s. 2. Barker, H., Burleigh, R., Meeks, N., British Museum natural radiocarbon measurements VII, Radiocarbon 13, 1971, ss. 157-188. Barker, H., Mackey, J., British Museum natural radiocarbon measurements III, Radiocarbon 3, 1961, ss. 39-45. Bames, A. S., The differences between natural andhuman flaking on prehistorie flint implements, American Anthropologist N. S. 41,1939, ss. 99-112. Bartstra, G. J., The ag ofthe Djetis beds in east and central Java, Antiquity 52, 1978, ss. 3037. Bateman, P C., Wahrhaftig, C., Geology ofthe Sierra Nevada, Bulletin ofthe California Division ofMines and Geology 190, 1966, ss. 107-172. Bayanov, D., A not on folklore in hominology, Cryptozoology l, 1982, ss. 46-48. Beaumont, R B., de Villiers, H., Vogel, J. C., Modem ma in sub-Saharan Africa prior to 49,000 years B. R: a review and evaluation with particular reference to Border Cave, South African Journal of Science 74, 1978, ss. 409-419. Becker, G. E, Antiquities from under Tuolumne Tobie Mountain in California, Bulletin ofthe Geological Society ofAmerica 2, 1891, ss.189-200. Bellucci, G., Capellini, G., Uhomme tertiaire en Italie, Congres International d'Anthropologie et d'Archeologie Prehistoriques, Lisbon 1880, Compte Rendu, 1884, s. 138. Bertrand, P M. E., Grane et ossements trouves dans une carriere de l'avenue de Clichy, Bulletins de la Societe d'Anthropologie de Paris (Series 2) 3, 1868, ss. 329-335. (*) Binford, L. R., Bones: Ancient Men and Modem Myths, Academic Press, New York 1981. Binford, L. R., Ho, C. K., Taphonomy at a distance: Zhoukoudian, 'the cave home ofBeijing ma?', Current Anthropology 26, 1985, ss. 413-430. Binford, L. R., Stone, N. M., The Chinese Paleolithic: an outsider's mew, Anth-roquest: The Leakey Foundation News 35: l, 1986, ss. 14-21. Bibliografia 301 Birdsell, J. B., Human Evolution, Rand McNally, Chicago 1975. Black, D., Further hominid remains ofLower Quatemary ag from the Chou Kou Tien deposit, Natur 120, 1927, ss. 927954. Black, D., Preliminary notice ofthe discoyery ofan adult Sinanthropus skuli at Chou Kou Tien, Bulletin ofthe Geological Survey ofChina, 8, 1929, ss. 207-208.

Black, D., Evidence ofthe use offire by Sinanthropus, Bulletin ofthe Geological Survey ofChina 11 (2), 1931,ss. 107-108. Black, D., Teilhard de Chardin, E, Yang, Z., Pei, W., Fossf; ma in China, Memoirs ofthe Geological Survey of China A. 11, 1933, ss. 1-158. Boman, E., Los vestigios de industria humana encontrados en Miramar (Re-publica Argentyna) y atribuidos a la epoca terciaria, Revista Chilena de Historia y Geografia 49 (43), 1921, ss. 330-352. (*) Boswell, R G. H., The Oldoway human skeleton, Natur 130,1932, ss. 237-238. Boswell, R G. H., Human remains from Kanam and Kanjera, Kenya Golony, Natur 135, 1935, s. 371. Boule, M., Fossil Men: Elements o f Human Paleontology, Oliver and Boyd, Edinburgh 1923. Boule, M., Le Sinanthrope, L'Anthropologie 47, 1937, ss. 1-22. Boule, M., Vallois, H. V, FossiZ Men, Thames and Hudson, London 1957. Bourgeois, L., Sur les silex consideres comme portant les marques d'un travail humain et decouverts dans le terrain miocene de Thenay, Congres Inter-national d'Anthropologie et d'Archeologie Prehistoriques, Bruxelles 1872, Compte Rendu, 1872, ss. 81-92. (*) Bowden, M.,Ape-Men, Fact orFallacy7, Sovereign Publications, Bromley 1977. Bower, Bruce, Retooled ancestors, Science News 133, 1988, ss. 344-345. Brain, C. K,, Same aspects ofthe South African australopithecine sites and their bon accumulations, [w:] Jolly, C. J., (red.), Early Hominids ofAfrica, Duckworth, London 1978, ss. 130-161. Brauer, G., A craniological approach to the origin of anatomically modem Homo sapiens in Africa, and implications for the appearance of modem Europeans, [w:] Smith, E H., Spencer, E, (red.), The Origin of Modem Humans: A Worid Survey ofthe Fossil Evidence, Alan R. Liss, New York 1984, ss. 327-410. Bray, W., Finding the earliest Amecans, Natur 321, 1986, s. 726. Breuil, H., Sur la presence d'eolithes a la base de 1'Eocene Parisien, L'Anthro-pologie 21,1910, ss. 385-408. (*) Breuil, H., Les industries pliocenes de la region d'Ipswich, Revue anthropolo-gique 32, 1922, ss. 226-229. (*) 302 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Breuil, H., Le feu et 1'industrie de pierre et d'os dans le gisement du 'Sinanth-ropus'd Choukoutien, CAnthropologie 42, 1932, ss. 1-17. (*) Breuil, H., L'etat actuel de nos connaissances sur les industries paleothiques de Choukoutien, LAnthropologie 45, 1935, ss. 740-746. (*) Breuil, H., Lantier, R., The Men ofthe Old Stan Ag, St. Martin's, New York 1965. Brewster, D., Queries and statements conceming a nail found imbedded m a block ofsandstone obtaned from Kmgoodie (Mylnfieid) Ouarry, North Btain, Report ofthe British Association for the Advancement of Scien-ce, Notices andAbstracts ofCommunications 1844, s. 51. Broad, W, Wad, N., Betrayers ofthe Truth, Simon and Schuster, New York 1982. Broom, R., Finding the Missing Link, Watts, London 1950. Broom, R., Robinson, J. T, Swartkrans ape-man, Transvaal Museum Memoir 6,1952. Broom, R., Robinson, J. T, Schepers, G. W. H., Sterkfontein ape-man Pleisan-thropus, Transvaal Museum Memoir 4, 1950. Broom, R., Schepers, G. W. H., The SouthAfrican fossil ape-men, theAustra-lopithecinae, Transvaal Museum Memoir 2,1946.

Brown, E, Harris, J., Leakey, R., Walker, A., Early Homo erectus skeleton from -west Lak Turkana, Kenya, Natur 316,1985, ss. 788-793. Brush, S. G., Should the history ofscience be rated X7, Science 183, 1974, ss.1164-1172. Bryan, A. L., A overview ofpaleo-American prehistory from a Circum-Pacific perspectwe, [w:] Bryan, A. L., (red.), Early Ma in America from a Circum-Pacific Perspective, Archaeological Researches International, Edmon-ton 1978, ss. 306-327. Bryan, A. L., A preliminary look at the evidence for a standardized stone tool technology at Calico, Quarterly of the San Bernardino County Museum Association 26 (4), 1979, ss. 75-79. Bryan, A. L., Paleoamerican prehistory as seen from South America, [w:] Bryan, A. L., (red.), New Evidence for the Pleistocene Peopling ofthe Americas, Center for the Study of Early Ma, Orono, Maine 1986, ss. 1-14 Budiansky, S., New light on when ma came down from the trees, U.S. News & Worid Report, June l, 1987, ss. 10-11. Budinger, Jr., F. E., The Calico early ma site, California Geology 66 (4), 1983, ss. 75 - 82. Bunney, S., First migrants will travel back in time, New Scientist 114 (1565), 1987, s. 36. Bibliografia 303 Burkitt, M. C., The Old Stone Ag, New York University, New York 1956. Burleigh, R., New Worid colonized m Holocene, Natur 312, 1984, s. 399. Burroughs, W. G., Human-like footprints, 250 million years old, The Berea Alumnus, Berea College, Kentucky, November, 1938, ss. 46-47. Calvert, E, On the probable existence o f ma dung the Miocene period, Jour-nal ofthe Royal Anthropological Institute 3, 1874, s. 127. Capellini, G., Les traces de 1'homme pliocene en Toscane, Congres Internatio-nal d'Anthropologie et d'Archeologie Prehistoriques, Budapest 1876, Compte Rendu, 1.1,1877, ss. 46-62. (*) Carrington, A., A Millwn Years Before Ma, Weidenfeid & Nicholson, London 1963. Cartailhac, E., Uhomme tertiaire, Materiaux pour 1'Histoire de 1'Homme, 2nd series 11, 1879, ss. 433-439. (*) Carter, G. E, Pleistocene Ma at San Diego, Johns Hopkins, Baltimore 1957. Carter, G. E, The blade and cr stage at Calico, Quarterly ofthe San Bernar-dino County Museum Association 26 (4), 1979, ss. 81-89. Carter, G. E, Earlier Than You Think: A Personal View o f Ma in America, Texas A & M University, College Station 1980. Chang, K., New emdence on fossil ma in China, Science 136,1962, ss. 749-759. Chang, K., The Archaeology ofAncient China, Yale University, New Haven 1977. Chang, K., The Archaeology ofAncient China, Yale University, New Haven 1986. Charlesworth, E., Objects in the Red Crag ofSuffolk, Journal of the Royal Anthropological Institute ofGreat Britain and Ireland 2,1873, ss. 91-94. Chavaillon,J., Chavaillon, N., Coppens, Y, Senut, B., Presence d'hominide dans le site oldowayen de Gombore I a Melka Kunture, Ethiopie, Comptes Ren-dus de 1'Academie des Sciences, Series D, 285, 1977, ss. 961-963. Choffat, P, Excursion a Otta, Congres Intemational d'Anthropologie et d'Archaeolo-gie Prhistoques, Usbon 1880, Compte Rendu, 1884, ss. 61-67. (*) Choffat, R, Conclusions de la commission chargee de l'examen des silex trou-ves d Otta, Congres Intemational d'Anthropologie et d'Archaeologie Prehi-stoques, Lisbon 1880, Compte Rendu, 1884, ss. 92-118. () Ciark, W B., Fossil river beds ofthe Sierra Nevada, California Geology 32,1979, ss.143-149. Cole, S., Leakey's uck, The Life ofLouis Leakey, Collins, London 1975.

Coles, J. M., Ancient ma in Europ, [w:] Coles J. M., Simpson D., (red.), Studies in Ancient Europ, Leicester University, Bstol 1968, ss. 17-43. Cook, D. C., Buikstra, J. E., DeRousseau, C. J., Johanson, D. C., Yertebral pathology in the Afar australopithecines, American Joumal of Physical Anthropology, 60, 1983, ss. 83-101. 304 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Cooke, H. B. S., Pleistocene mammal faunas ofAfrica, with particular refe-rence to Southem Africa, [w:] Howell, F. C., Bouliere, E, (red.), African Ecology and Human Evolution, Aldine, Chicago 1963, ss. 78-84. Cooke, H. B. S., Suidae from Plio-Pleistocene strata ofthe Rudolf Basin, [w:] Coppens, Y, Howell, F. C., Isaac, G., Leakey, R. E., (red.), Earliest Ma and Environments m the Lak Rudolf Basin, University of Chicago, Chicago 1976, ss. 251-263. Coon, C. S., Origin ofRaces, Alfred Knopf, New York 1969. Cooper, C. E, Watson, D. M. S., The Oldoway human skeleton, Natur 129, 1932,312-313. Cooper, C. E, Watson, D. M. S., The Oldoway human skeleton, Natur 129, 1932,s. 903. Corliss, W R., Ancient Ma: A Handbook ofPuzzling Artifacts, Sourcebook Project, GlenArm 1978. Cousins, E W, Fossi; Ma, A. E. Norris, Emsworth 1971. Creely, R. S., Geology ofthe Oroville quadrangle, California, Bulletin of the California Division ofMines and Geology 184, 1965. Cuenot, C., Teilhard de Chardin, Burns & Oates, London 1958. Daniloff, R., Kopf, C., Digging up new theoes ofearly ma, U. S. News &World Report, September l, 1986, ss. 62-63. Dart, R. A., The Makapansgat proto-human Australopithecus prometheus, Ameri-can Journal ofPhysical Anthropology, New Series 6, 1948, ss. 259-283. Dart, R. A., The osteodontokeratic culture o f Australopithecus prometheus, Transvaal Museum Memoirs 10,1957, ss. 1-105. Dart, R. A., Adventures with the Missing Link, Viking Press, New York 1959. Darwin, C. R., The Origin ofSpecies, ]. Murray, London 1859. Darwin, C. R., The Descent ofMan, J. Murray, London 1871. Dawson, C., Woodward, A. S., Ora the discovery ofa Paleolithic human skuli and mandible in a flint bearing gravel at Piltdown, Quarterly Journal of the Geological Society, London 69, 1913, ss. 117-151. Dawson, C.,Woodward, A. S., Supplementary not on the discovery ofa Paleolithic human skuli and mandible at Piltdown (Sussex), Quarterly Journal ofthe Geological Society, London 70, 1914, ss. 82-99. Day, M. H., Functional interpretations ofthe morphology ofpostcranial remains ofearly African hominids, [w:] Jolly, C. J., (red.), Early Hominids ofAfrica, Duckworth, London 1978, ss. 311-345. Day, M. H., Hominid locomotion - from Taung to the L,aetoli footprints, [w:] Tobias, E V., (red.), Hominid Evolution: Past, Present, and Future, Alan R. Uss, New York 1985, ss.115128. Bibliografia 305 Day, M. H., Fossil ma: the hard evidence, [w:] Durant, J. R., (red.), Human Origins, Ciarendon, Oxford 1989, ss. 9-26. Day, M. H., Molleson, T. I., The Trinil femora, Symposia of the Society for the Studyof Human Biology2, 1973, ss. 127-154. Day, M. H., Napier, J. R., Hominid fossils from Bed I, Olduvai Gorge, Tangany-ika: fossil foot bones. Natur 201,1964, ss. 967-970.

Day, M. H., Wood, B. A., Functional affinities ofthe Olduvai Hominid 8 talus, Ma, Second Series 3, 1968, ss. 440-455. De Lumley, H., A Palaeolithic camp at Nice, Scientific American 220 (5), 1969, ss. 42-50. De Lumley, H., de Lumley, M., Beltrao, M., Yokoyama, Y, Labeyrie, J., Deli-brias, G., Falgueres, C., Bischoff, J. L., Decouverte d'outils tailles asso-cies des faunes du Pleistocene moyen dans la Toca da Esperanga, Etat de Bahia, Bresil, Comptes Rendus de 1'Academie des Sciences, (Series II) 306, 1988, ss. 241-247. () De Mortillet, G., Le Prehistorigue, C. Reinwald, Paris 1883. (*) De Mortillet, G., de Mortillet, A., Musee Prehistogue, C. Reinwald, Paris 1881. (*) De Ouatrefages, A., Hommes Fossiles et Hommes Sauvages, B. Baillire, Paris 1884. (*) De Quatrefages, A., Histoire (Generale des Races Humaines, A. Hennuyer, Paris 1887. C) Demere, I. A., Cerutti, R. A., A Pliocene shark attack on a cetotheriid whale, JournalofPaleontology56, 1982, ss. 1480-1482. Deo Gratias, [D. Perrando], Sur 1'homme tertiaire de Savone, Congres Inter-national d'Anthropologie et d'Archeologie Prehistoriques, Bologna 1871, Compte Rendu, 1873, ss. 417-420. (*) Deperet C., Fouilles prehistorigues dans le gisement des Hommes fossiles de la Denise, pres le Puy-en-Velay, Comptes Rendus de 1'Academie des Sciences 182, 1926, ss. 358-361. (*) Desmond, A., The Hot-Blooded Dinosaurs, Dial, New Yorki 976. Desnoyers, M. J., Response a des objections faites au sujet d'incisions constatees sur des ossements de Mammiferes fossiles des enwrons de Chartres, Comptes Rendus de 1'Academie des Sciences 56,1863, ss. 1199-1204. (*) Diamond, J., The American blitzkrieg: a mammoth undertaking, Discover, June, 1987, ss. 8288. Dietrich, W. O., ur Altersfrage der Olduwaylagerstatte, Centralblatt fur Mineralogie, Geologie und Palaontologie, Geologie und Palaontologie, Ab-teilung B 5, 1933, ss. 299-303. 306 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Dreimanis, A., Goldthwait, R. P, Wisconsin glaciation in the Huron, Erie, and Ontario lobes, Geological Society ofAmerica Memoir 136, 1973, ss. 71-106. Drury, C. M., (red.), Nin Years with the Spokane Indians: The Dian), 18381848, ofElkanah Walker, Arthur H. Ciark, Glendale, California, 1976. Dubois, E., The distinct organization of Pithecanthropus ofwhich the femur bears evidence nw confinned from other indwiduals ofthe described spe-cies, Proceedings of the Koninklijke Nederlandse Akademie van Weten-schappen Amsterdam 35, 1932, ss. 716-722. Dubois, E., New evidence ofthe distinct organization o f Pithecanthropus, Proceedings ofthe Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen Amsterdam 37, 1934, ss. 139-145. Dubois, E., The sixth (fifth new) femur of Pithecanthropus erectus, Proceedings of the Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen Amsterdam 38, 1935, ss. 850-852. Dubois, W. E., On a quasi coin reported found in a boring in Illinois, Proceedings oftheAmecan Philosophical Society 12 (86), 1871, ss. 224-228. Durham, J. W, The incompleteness ofour knowledge ofthe fossil record, JournalofPaleontology41,1967, ss. 559-565. Durrell, C., Tertiary and Quaternary geology ofthe northem Sierra Nevada, Bulletin ofthe California Division ofMines and Geology 190, 1966, 185197. Eckhardt, R. B., Population genetics and human origins, Scientific American 226 (l), 1972, ss. 94-103. Edmunds, E H., British Regional Geology: The Wealden District, Geological

Survey, London 1954. Evans, R, Towards a Pleistocene time-scale, [w:] Harland, W. B., i inni, (red.), The Phanerozoic time-scale, a supplement. Part 2, Geological Society of London, Special Publication NO. 5, 1971, ss. 123-356. Feldesman, M. R., Morphometric analysis ofthe distal humerus ofsome Ceno-zoic catarrhines; the late dwergence hypothesis revisited, American Jour-nalofPhysicalAnthropology59, 1982, ss. 73-95. Feldesman, M. R., Morphometrics ofthe uina ofsome cenozoic 'hominoids', American Journal of Physical Anthropology 57,1982, s. 187. Ferguson, W. W, A altematwe interpretation of Australopithecus afarensis fossil material, Primates 25, 1983, ss. 397-409. Ferguson, W. W, Revision of fossil hominidjaws from Plio/Pleistocene ofHa-dar, in Ethiopia including a new species of the genus Homo (Homino-idea:Homininae), Primates 25, 1984, ss. 519-529. Bibliografia 307 Fisher, A., On the emergence ofhumanness, Mosaic 19 (l), 1988, ss. 34-45. Fisher, A., The mar things change, Mosaic 19 (l), 1988, ss. 23-33. Fisher, D. E., Excess rare gases in a subaerial basalt from Nigeria, Natur 232, 1971,8.60. Fisher O., On the occurrence of Elephas meriodionalis at Dezulish (Dorset), OuarteryJoumal ofthe Geological Society ofLondon 61, 1905, ss. 35-38. Fisher O., Some handiworks ofearly men ofvarious ages, The Geological Ma-gazine, London 9, 1912, ss. 218-222. Fitch, F J., MillerJ. A., Conventional potassium-argon and argon-40/argon-39 dating ofvolcanic rocks from East Rudolf, [w:] Coppens, Y, Howell, F C., Isaac, G., Leakey, R. E., (red.), Earliest Ma and. Environments in the Lak Rudolf Basin, University of Chicago, Chicago 1976, ss.123-147. Fix, W. R., The Bon Peddlers, Macmillan, New York 1984. Fleming, S., Dating in Archaeology: A Guide to Scientific Techniques, Dent, London 1976. Flint, R. F, Glacial and Quatemary Geology, John Wiley, New York 1971. Fosdick, R. D., The Story ofthe Rockefeller Foundation, Harper, New York 1952. Freudenberg, W, Die Entdeckung von menschlichen Fujispuren undArtefak-ten in den tertiaren Gerolschichten und Muschelhaufen bei St. Gilles-Waes, westlich Antwerpen, Praehistorische Zeitschrift 11, 1919, ss. 1-56. (*) Garrigou, E, Sur 1'etude des os casses que Von trouve dans dwers gisements paleontologiques de l'epoque Ouatemaire et de l'epoque Tertiaire, Congres Intemational d'Anthropologie et d'Archeologie Prehistoriques, Bologna 1871, Compte Rendu, 1873, ss.130-148. (*) Garrigou, F, Filhol, H., M., Garrigou prie 1'Academie de vouloir bien ouvrir un pli cachete, depose au nom de M. Filhol fils et au sie, le 16 mai 1864, Comptes Rendus de 1'Academie des Sciences 66, 1868, ss. 819-820. (*) The Geologist 5, Fossi; ma, London 1862, s. 470. Gomberg, D. N., Latimer, B., Obseruations on the transverse tarsaljoint of A. afarensis and some comments on the interpretation ofbehaviour from morphology (fragment), American Journal of Physical Anthropology 61,1984, s. 164. Goodman, J., American Genesis, Berkley Books, New York 1982. Goodman, J., The Genesis Mystery, Times Books, New York 1983. Gould, R. A., Koster, D. A., Sontz, A. H. L., The lithic assemblage ofthe Western Desert aborigines of Australia, American Antiquity 36 (2), 1971, ss.149-169. 308 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka

Gould, S. J., Eidredge, N., Punctuated equilibria: the tempo and mod ofevo-lution reconsidered, Paleobiology 3, 1977, ss. 115-151. Gowlett, J. A. J., Ascent to Cwilization, Collins, London 1984. Graham, D., Scientist sees an early mark ofman, San Diego Union, October 31 1988. Green, J., Sasquatch: The Apes Among Us, Hancock House, Seattie 1978. Griffin, J. B., The origin and dispersion ofAmerican Indians in North America, [w:] Laughlin, W. S., Harper, A. B., (red.) The First Americans: Origins, Affinities, and Adaptations, Gustav Fischer, New York 1979, ss. 43-55. Grifm, J. B., The Midlands, [w:] Jennings, J. D., (red.) Ancient North Americans, W H. Freeman, San Francisco 1983, ss. 243-302. Groves, C. E, A Theory ofHuman and Pmate Evolution, Ciarendon Oxford 1989. Guidon, N., Delibrias, G., Carbon-14 dates point to ma in theAmecas 32,000 years ago, Natur 321,1986, 769-771. Guo, S., Zhou, S., Meng, W, Zhang, R., Shun, S., Hao, X., Uu, S., Zhang, F, Hu, R., Iu, J., The dating ofPeking ma by the fission trach techni-que, Kexue Tongbao 25 (8), 1980, s. 384. Haeckel, E., The Evolution ofMan, t. l., G. Putnam's Sons, New York 1905. Ha, D., Xu, C., Pleistocene mammalian faunas ofChina, [w:] Wu, R., Olsen, J. W., (red.), Palaeoanthropology and Palaeolithic Archaeology ofthe Pe-ople's Republic ofChina, Academic Press, Orlando 1985, ss. 267-289. Hariand, W. B., Cox, A. V, Lleweiyn, R G., Pickton, C. A. G., Smith, A. G., Walters, R., A Geologie Time Scal, Cambridge University Press, Cam-bridgel982. Harrison, E. R., Harrison ofightham, Oxford University Press, London 1928. Harte, Bret, The Poetical Works ofBret Harte, Houghton Mifflin, Boston 1912. Hassan, A. A., Ortner, D. J., Inclusions in bon material as a swce oferror in radiocarbon dating, Archaeometry 19 (2), 1977, ss. 131-135. Haynes, C. V, The Calico site: artifacts or geofacts, Science 187, 1973, ss.305-310. Heizer, R. F, Whipple, M. A., The Califomia Indians: A Source Book, University of California Press, Berkeley 1951. Herbert, W, Lucy's family problems, Science News 124, 1983, ss. 8-11. Heuvelmans, B., On the Trach ofUnhnown Animals, Rupert Hart-Davis, London 1962. Heuvelmans, B., What is cryptozoology?, Cryptozoology l, 1982, ss. 1-12. Heuvelmans, B., Haw many animal species remain to be discovered7, Cryptozoology 2,1983, ss. l -24. Bibliografia 309 HicJks, C. S., Scientific centralisation in the British Empire, Natur 131,1933, s. 397. Hill, O., Nittaewo, on unsolved problem ofCeylon, Loris 4,1945, ss. 251-262. Ho, I. Y, Marcus, L. E, Berger, R., Radiocarbon dating of petroleum-impre-gnated bon from tarpits at Rancho La Brea, Califomia, Science, 164, 1969, ss. 1051-1052. Holmes, W. H., Review o f the emdence relating to auriferous gravel ma in Califomia, Smithsonian Institute Annua Report 1898-1899, 1899, ss. 419-472. Holmes, W. H., Handbook ofaboginalAmerican antiquities, Part J, Smithsonian Institution, Bulletin 60, 1919. Hood, D., Davidson Black, University of Toronto, Toronto 1964. Hooijer, D. A., The ag of Pithecanthropus, American Journal of Physical Anthropology 9,1951, ss. 265-281. Hooijer, D.A., The Iower boundary ofthe Pleistocene in Java and the ag of. Pithecanthropus, Quaternaria 3, 1956, ss. 5-10. Hopwood, A. T, The ag ofOldoway ma, Ma 32, 1932, ss. 192-195. Hough, J. L., Geology ofthe Great Lahes, University oflllinois, Urbana 1958.

Howell, F. C., Obseryations on the earlier phases ofthe European Lower Paleo-lithic, American Anthropologist 68 (2, cz. 2), (1966) 89. Howell, E C., Hominidae, [w:] Maglio, V J., Cooke, H. B. S., (red.), Evolution ofAfrican Mammals, Harvard University, Cambridge 1978. Howells, W. W., Hominid fossils, [w:] Howells, W. W, Tsuchitani, EJ., (red.), Palaeoanthropology in the People's Republic ofChina, National Academy ofSciences, Washington 1977, ss. 66-77. Hrdlicka, A., Skeletal remains suggesting or attbuted to early ma in North America, Smithsonian Institution, Bureau of American Ethnology, Bulletin 33,1907. Hurford, A. J., Gleadow, A. J. W, Naeser, C. W, Fission-track dating ofpumice from the KS Tuff, East Rudolf, Kenya, Natur 263,1976, 738-740. Huxley, I. H., Ma's Place in Natur, Macmillan, London 1911. Huyghe R, The search forBigfoot, Science Digest, September, 1984, ss. 56-59, 94,96. Ingalls, A. G., The Carboniferous mystery, Scientific American 162,1940, s. 14. Irving, W N., Recent early ma research in the north, Arctic Anthropology 8 (2), 1971.ss.6882. Irwin-Williams, C., Summary of archaeological evidence from the Valsequillo region, Puebla, Mexico, [w:] Bowman, D. L., (red.), Cultural Continuity in Mesoamerica, Mouton, London, 1978, ss. 7-22. 320 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Irwin-Williams, C., Comments on geologie evidence for ag ofdeposits at Huey-atlaco archaeological site, Valsequillo, Mexico, Quaternary Research 16, 1981,s.258. Isaac, G. L., The archaeological evidence for the actwities ofearly African ho-minids, [w:] Jolly, C. J., (red.) Early Hominids ofAfrica, Duckworth, London 1978, ss. 219-254. Issel, A., Resume des recherches concemant 1'anciennete de 1'homme en Ligu-rie, Congres Intemational d'Anthropologie et d'Archeologie Prehistoriques, Paris 1867, Compte Rendu, 1868, ss. 75-89. (*) Issel, A., Cenni sulla giacitura delio scheletro umano recentmente scoperto nel pliocene di Castenedolo, Bullettino di Paletnologia Italiana 15, 1889, ss. 89-109. (*) Jacob, K., Jacob, C., Shrivastava, R. N., Spores and tracheids ofvascular plants from the Yindhyan System, India: the advent ofvascular plants, Natur 172, 1953, ss. 166-167. Jacob, T, A new hominid skuli cap from Pleistocene Sangiran, Anthropologi-ca, New Series 6, 1964, ss. 97-104. Jacob, T., The sixth skuli cap ofPithecanthropus erectus, American Journal of PhysicalAnthropology25,1966, ss. 243-260. ]^db,T.,TheabsoluteageoftheDjetisbedsatModjokerto,Anvaty46,1972,s. 148. Jacob, T, Palaeoanthropological discoveries in Indonesia with special referen-ce to finds ofthe last two decades, Joumal of Human Evolution 2,1973, ss. 473-485. Jacob, T, Curtis, G. H., Preliminary potassium-argon dating ofearly ma in Java, Contribution ofthe University ofCalifomia Archaeological Research Facilityl2, 1971, s. 50. Jessup, M. K., The Case for the UFO, Uaro Manufacturing Company, Garland, Texas1973. Jia, L., The Cave Home ofPeking Ma, Foreign Languages Press, Beijing 1975. Jia, L., Early Ma in China, Foreign Languages Press, Beijing 1980. Jia, L., China's earliest Palaeolithic assemblages, [w:] Wu, R., Olsen, J. W, (red.), Palaeoanthropology and Palaeolithic Archaeology ofthe People's Republic of China, Academic Press, Orlando 1985, ss. 135-145. Jimison, S.,Scientistsbaffledbyspacespheres,Wee}dyWod]\Sews,]vly27,1982. Johanson, D. C., Ethiopia yields first 'family' ofman, National Geographic 150, 1976, ss. 790811.

Johanson, D. C., Coppens, Y, A preliminary anatomical description ofthe first Pliopleistocene hominid discoveries in the Central Afar, Ethiopia, American Joumal of Physical Anthropology 45, 1976, ss. 217-234. Bibliografia 311 Johanson, D. C., Edey, M. A., Lucy: The Beginnings ofHumankind, Simon and Schuster, New York 1981. Johanson, D. C., Masao, E T, Eck, G. G., White T. D., Walter, R. C., Kimbel, W, H., Asfaw, B., Manega, R, Ndessokia, E, Suwa, G., New partial skele-ton ofHomo habilis from Olduvai Gorge, Tanzania, Natur 327, 1987, ss. 205-209. Johanson, D. C., Shreeve, J., Lucy's Child, William Morrow, New York 1989. Johanson, D. C.,White, T. D., A systematic assessment ofthe early African haminids, Science, 203,1979, ss. 321-330. Jones, E., The Life and Work of Freud, t. l, Basie Books, New York 1953. Josseyn, D. W, Announcing accepted American pebbie tools: the Lively Com-plex o f Alabama, Anthropological Journal of Canada 4 (l), 1966, ss.24-31. Kahike, H., Ora the complex Stegodon-Ailuropoda fauna ofsouthem China and the chronological position of Gigantopithecus blacki von Koenigswald, Yertebrata Palasiatica, 5 (2), 1961, ss. 83-108. Keith, A., The Antiguity ofMan, t. l, J. B. lippincott, Philadelphia 1928. Keith, A., New discoveries relating to the antiquity ofman, W. W. Norton, New York 1931. Keith, A., Recenzja The Stan Ag Races ofKenya L. S. B. Leakeya, Natur 135, 1935, ss. 163-164. Kennedy, G. E., Femoral morphology m Homo erectus, Journal of Human Evo-lution 12,1983, 587-616. Klaatsch, H., Recenzja La guestion de 1'homme tertiaire L. Mayeta, Zeitschrift fur Ethnologie, 39,1907, ss. 765-766. (*) Klein, C., Massif'Armoricain et Bassin Parisien, Association des Publications pres les Universites de Strasbourg, 2 tomy, Strasbourg 1973. Kourmisky, J., (red.), Illustrated Encylopedia ofMinerals and Rocks, Octopus, London 1977. Krantz, G. S., A explanation for the diastema ofJavan erectus skuli TV, [w:] Tuttie, R. H., (red.), Paleoanthropology: Morphology and Paleoecology, Mouton, The Hague, 1975, ss. 361370. Krantz, G. S., Recenzja Maniike Monsters on Trial: Early Records and Modem Evidence Halpina, M., Amesa, M. M., (red.), Cryptzoology l, 1982, ss.94-100. Krantz, G. S., Anatomy and dermatoglyphics ofthree Sasquatch footprints, Cryptozoology 2, 1983, ss. 53-81. Kurten, B., Pleistocene Mammals o f Europ, Aldine, Chicago 1968. Laing, S., Problems ofthe Future, Chapman and Hali, London 1893. 312 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Laing, S., Human Origins, Chapman and Hali London, 1894. Latimer, B., Lovejoy, C. O., Hallucial metatarsaljoint in Australopithecus afareress,AmericanJoumalofPhysicalAnthropology82,1990, ss. 125-133. Latimer, B., Lovejoy, C.O., Metatarsophalangealjointof Australopithecus afarercss,AmecanJoumalofPhysicalAnthropology83,1990, ss. 13-23. Latimer, B., Ohman, J. C., Lovejoy, C. O., Talocruraijoint in African hominoids: implicatians for Australopithecus afarensis, American Journal of Physical Anthropology, 74, 1987, ss. 155-175.

Laussedat, A., Sur une machoire de Rhinoceros portant des entailles profon-des trouvee a Billy (Allier), dans les formations calcaires d'eau douce de la Limagne, Comptes Rendus de 1'Academie des Sciences 66, 1868, ss. 752-754: (*) Le Gros Ciark, W. E., Campbell, B. G., The Fossil Emdence for Human Evolu-tion, University of Chicago, Chicago 1978. Leakey, L. S. B., The Oldoway skuli. Natur 121, 1928, ss. 499-500. Leakey, L. S. B., The StoneAge Cultures ofKenya Colony, Cambridge University, Cambridge 1931. Leakey, L. S. B., The Oldoway humcm skeleton. Natur 129,1932, ss. 721-722. Leakey, L. S. B., The Oldoway bumom, skeleton, Natur 130,1932, s. 578. Leakey, L. S. B., The Stone Ag Races of Kenya, Oxford University Press, London 1935. Leakey, L. S. B., Fossil human remains from Kanam and Kanjera, Kenya colo-ny, Natur 138, 1936, s. 643. Leakey, L. S. B., Recent discoveries at Olduvai Gorge, Natur 188, 1960, ss.1050-1052. Leakey, L. S. B., Finding the world's earliest ma, National Geographic 118, 1960, ss. 420435. Leakey, L. S. B., The origin o f the genus Homo, [w:] Tax, S., (red.), Evolution afterDarwin, t. II, Chicago University, Chicago 1960. Leakey, L. S. B., Adam's Ancestors, Harper 8;. Rw, New York 1960. Leakey, L. S. B., Bon smashing by at Miocene Hominidae, Natur 218,1968, ss. 528-530. Leakey, L. S. B., Homo sapiens in the Middle Pleistocene and the emdence of Homo sapiens' evolution, [w:] Bordes, E, (red.) The Origin ofHomo sapiens, Unesco, Paris 1971, ss. 25-28. Leakey, L. S. B., By the Evidence: Memoirs, 1932-1951, Harcourt BraceJova-novich, New York 1972. Leakey, L. S. B., Calico and early ma, Quarterly ofthe San Bernardino Co-unty Museum Association 26 (4), 1979, ss. 91-95. Bibliografia 313 Leakey, L. S. B., Hopwood, A. T, Reck, H., Ag ofthe Oldoway bon beds, Tanganyika Territory, Natur 128,1931, s. 724. Leakey, L. S. B., Reck, H., Boswell, R G. H., Hopwood, A. T, Solomon, J. D., The Oldoway human skeleton. Natur 131,1933, ss. 397-398. Leakey, L. S. B., Tobias, R V, Napier, J. R., A neui species ofthe genus Homo from Olduvai Gorge, Natur 202,1964, ss. 7-9. Leakey, M. D., Olduvai Gorge, t. 3, Excavations in Beds I and II, 1960-1963, Cambridge University, Cambridge 1971. Leakey, M. D., Olduvai fossil hominids: their stratigraphic positions and loca-tions, [w:] Jolly, C. J., (red.), Early Hominids of Africa, Duckworth, Londonl978.ss.3-16. Leakey, M. D., Footprints in the ashes oftime, National Geographic 155, 1979, ss. 446-457. Leakey, R. E., Evidence for an advanced Plio-Pleistocene hominid from East Rudolf, Kenya, Natur 242, 1973, ss. 447-450. Leakey, R. E., Skuli 1470, National Geographic 143, 1973, ss. 819-829. Leakey, R. E., Further evidence ofLower Pleistocene hominids from East Rudolf, North Kenya, 1972, Natur 242,1973, ss. 170-173. Leakey, R. E., One Life, Salem House, Salem, New Hampshire 1984. Leakey, R. E., Lewin, R., Origins, Dutton, New York 1977. Leakey, R. E., Lewin, R., People ofthe Lak: Mankind and Its Beginnings, Anchor Press, Garden City 1978. Lee, R. E., "For I have been a ma, and that means to have been a fighter", AuthropologicalJournalofCanada21, 1983, ss. 11-13.

Lee, T. E., Canada's national disgrace, Anthropological Jomnal ofCanada 2 (l), 1964, ss. 2831. Lee, TE., Untitled editorial not on the Sheguiandah site, Anthropological Journal ofCanada 4 (4), 1966, ss. 18-19. Lee, T. E., Untitled editorial not on the Sheguiandah site, Anthropological Journal ofCanada 4 (2), 1966, s. 50. Lee, T. E., The guestion of Indian origins, again, Anthropological Journal of Canada 6 (4), 1968, ss. 22-32. Lee, TE., Sheguiandah in retrospect, Anthropological Journal of Canada 10 (l), 1972, ss. 2830. Lee, T. E., Wstp do Carter, G. E, On the antiguity ofman in America, Anthropological Journal ofCanada 15 (l), 1977, ss. 2-4. Lee, T. E., A weasel in the woodpile, Anthropological Journal ofCanada 19 (2), 1981,ss. 1819. 314 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Lee, T. E., The antiuity ofthe Sheguiandah site, Anthropological Journal ofCanada 21, 1983, ss. 46-73. Legge, A. J., Seeds ofdiscontent, [w:] Gowlett, J. A. J., Hedges, R. E. M., (red.), Archaeological Results from Accelerator Dating, Oxford University Com-mittee for Archaeology, Oxford 1986, ss. 13-21. Leriche, M., Les terrains tertiaires de la Belgique, Congres Geologique Inter-national (13e, Bruxelles), Livret-Guide des Excursions en Belgique A4, 1922, ss. 1-46. Lewis, O. J., Thejoints ofthe evolving foot, part III, Journal of Anatemy 131, 1980, ss. 275298. Li, E, Qian, E, Ma, X., Pu, Q., Xing, L., Ju, S., A preliminary study ofthe ag ofYuanmou ma by paleomagnetic techniques, Scientia Sinica 6, 1976, ss. 579-591. li, R., Lin, D., Geochemistry ofamino acid offossil bones from deposits ofPe-king ma, Lantian ma, and Yuanmou ma m China, Scientia Geologi-ca Sinica l, 1979, ss. 56-61. liu, D., Ding, M., Discussion on the ag ofYuanmou ma, Acta Anthropologi-ca Sinica 2(1), 1983, ss. 40-48. Lisowski, E E, Albrecht, G. H., Oxnard, C. E., The form ofthe talus in some higher primates: a multwariate study, American Journal of Physical An-thropology41,1974, ss. 191-216. Lohest, M., Fourmarier, E, Hamal-Nandrin, J., Fraipont, C., Capitan, L., Les silex d'Ipswich: conclusions de l'enquete de 1'Institut Intemational d'An-thropologie, Revue Anthropologique 33,1923, ss. 44-67. (*) Longin, R., New method o f collagen extraction for radiocarbon dating, Natur 230, 1971, ss. 241-242. Lorenzo, J. L., Early ma research in the American hemisphere: appraisal and perspectiyes, [w:] Bryan, A. L., (red.), Early Ma in America From a Circum-Pacific Perspectiye, Archaeological Researches Intemational, Edmontonl978,ss. 1-9. Lorenzo, J. L., Mirambell, L., Preliminary report on archaeological and paleo-environmental studies in the area o f El Cedral, San Luis Potosi, Mexico 1977-1980, [w:] Bryan, A. L., (red.), New Emdence for the Pleistocene Peopling ofthe Americas, Center for the Study of Early Ma, Orono, Maine 1986, ss. 106-111. Lovejoy, C. O., Evolution ofhuman walking, Scientific American 259 (5), 1988, ss.118-125. Lyell, Charles, Autiquity ofMan, John Murray, London 1863. Ma, X., Qian, E, Li, R, Ju, S., Paleomagnetic dating of Lantian ma, Verte-brata PalAsiatica 16 (4), 1978, ss. 238-243. Bibliografia 315

MacCurdy, G. G., Human Origins: A Manual ofPrehistory, t. 3, The Old Stan Ag and the Da-wn ofMan and His Arts, D. Appleton, New York 1924. MacCurdy, G. G., What is an eolith7, Natural History 24, 1924, ss. 656-658. Macalister, R. A. S., Textbook of European Archaeology, t. l, Paleolithic Period, University Cambridge, Cambridge 1921. Maglio, V J., Yertebrate faunas and chronology ofhominid-bearing sediments east ofLake Rudolf, Kenya, Natur 239, 1972, ss. 379-385. Maglio, V. J., Origin and evolution ofthe Elephantidae, American Philosophi-cal Society Transactions 63,1973, ss. 1-149. Malde, H. E., Steen-McIntyre, V, odpowied na C. Irwin-Williams: archaeolo-gical site, Valsequillo, Mexico, Quaternary Research 16,1981, ss. 418-421. Mallery, A. H., LostAmerica: The Story ofIron-Age Cwilization Prior to Colum-bus, Overiook, Washington 1951. Mammoth Trumpet, Life in ice ag Chile, l (l), 1984, s.l Marks, E, Preliminary not on the discovery of a new jaw of Meganthropus von Koenigswald in the IowerMiddle Pleistocene ofSangiran, central Java, IndonesianJournal of Natural Science 109 (l), 1953, ss. 26-33. Marshall, L. G., Pascua, R., Curtis, G. H., Drak, R. E., South American geo-chronology: radiometrie time scal for Middle to at Tertiary mammal-bearing horizons in Patagonia, Science 195, 1977, ss. 1325-1328. Marshall, L. G., Webb, S. D., Sepkoski, Jr., J. J., Raup, D. M., Mammalian evolution and the great American interchange, Science 215, 1982, ss.1351-1357. Max'ikeM.'W,JointfunctionandgpsoftheAustralopithecusafarensishand, with special reference to the region of the capitate, Journal of Human Evolution 12, 1983, ss. 197-211. McHenry, H. M., Postcranial skeleton ofEarly Pleistocene hominids, praca doktorska, Harvard University 1972. McHenry, H. M., Early hominid humerus from East Rudolf, Kenya, Science 180,1973, ss. 739-741. McHenry, H. M., Corruccini, R. S., Distal humerus in hominoid evolution, Folia Primatologica 23,1975, ss. 227-244. Meister, W. J., Discovery oftlobite fossils in shod footprint ofhuman in "T-lobite Bed"- a Cambrian formation, Antelope Spngs, Utah, Creation Research Quarterly 5 (3), 1968, ss. 97102. Meldau, E J., Why We Believe in Creation, Not in Evolution, Christian Victo-ry, Denver 1964. Melleville, M., Foreign intelligence, The Geologist 5, 1862, ss. 145-148. 316 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Melleville, M., Not sur un objet travaille de mam d'homme trouve dans les lignites du Laonnois, Revue Archeologique 5, 1862, ss. 181-186. (*) MerriamJ. C., The Published Papers ofJohn Campbell Merriam, t. IV, Carne-gie Institution, Washington 1938. Michels, J. W, Dating Methods m Archaeology, Seminar Press, New York 1973. Millar, Ronald, The Piltdozun Men, Yictor Gollancz, London 1972. Miller, M. E., Caccioli, W, The results of the New Worid Explorers Society Himalayan Yeti Expediti<m, Cryptozoology, 5, 1986, ss. 81-84. Minshall, H. L., Buchanan Canyon: Ancient Human Presence in the Ameri-cas, Slawson Communications, San Marcos 1989. Moir, J. R., Pre-Boulder Ciay ma, Natur 98, 1916, s. 109.

Moir, J. R., A series of mineralized bon implements o f a primitwe type from below the base of the Red and Coralline Crags of Suffolk, Proceedings ofthe Prehistorie Society of East Anglia 2, 1917, ss. 116-131. Moir, J. R., A piece ofhumaniy-shapedwood from the Cromer Forest Bed, Ma 17,1917, ss. 172-173. Moir, J. R., A few notes on the sub-Crag flint implements, Proceedings of the Prehistorie Society of East Anglia, 3, 1919, ss. 158-161. Moir, J. R., A early palaeolith from the glacial till at Sidestrand, Norfolk, TheAntiquariesJoumal3, 1923, ss. 135-137. Moir, J. R., Tertiary ma in England, Natural History 24, 1924, ss. 637-654. Moir, J. R. The Antiguity of Ma in East Anglia, Cambridge University, Cambridge 1927. Moir, J. R., A remarhable object from beneath the Red Crag, Ma 29, 1929, ss. 62-65. Moir, J. R., The ag of the pre-Crag flint implements, Journal of the Royal Anthropological Institute 65, 1935,343-364. Mongait, A., Archaeology in the U.S.S.R., Foreign Languages Publishing House, Moscow 1959. Morlan, R. E., Pleistocene archaeology in Old Croui Basin: a critical reappraisal, [w:] Bryan, A. L., (red.), New Emdence for the Pleistocene Peopling of the Americas, Center for the Study of Early Ma Orono, Maine 1986, ss. 27-48. Mozino, J. M., Noticias de 'Nutka: A Account ofNootka Sound in 1792, tumaczenie i edycja Iris Higbie Wilson, University of Washington, Seattie 1970. Napier, J. R., Fossi/ hand bones from Olduvai Gorge, Natur 196, 1962, ss.400-411. Napier, J. R., Bigfoot: The Yeti and Sasguatch in Myth and Reality, Dutton, New York 1973. Bibliografia 317 Nelson, D. E., Vogel, J. S., Southon, J. R., Brown T. A., Accelerator radiocar-bon dating at SFU, Radiocarbon 28, 1986, ss. 215-222. New York Times, Fossil hands in S. African cave may upset ideas on evolution, May 6, 1988, s. A-12. New York Times News Service, 17-million-year-old leaffossil yields strands of DNA, San Diego Union, Aprii 12, 1990, s. A-2. Newell, N. D., Symposium on fifty years ofpaleontology. Adeguacy ofthe fossil record, Joumal of Paleontology 33, 1959, ss. 488-499. Newton, E. T, On a human skuli and limb-bones found in the Paleolithic ter-race-gravel at Galley Hill, Kent, Quarterly Journal ofthe Geological So-ciety ofLondon,51, 1895, ss. 505-26. Nilsson, T, The Pleistocene, D. Reidel, Dordrecht 1983. Noetling, F, On the occurrence ofchipped flints in the Upper Miocene ofBur-ma, Records ofthe Geological Survey of India 27, 1894, ss. 101-103. Norris, R. M., Geology ofCalifomia, John Wiley, New York 1976. 0'Connell, E, Science ofToday and the Problems ofGenesis, Christian Book Ciub ofAmerica, Hawthorne 1969. Oakley K. E, Evidence offire in South African cave deposits, Natur 174, 1954, ss. 261-262. Oakley, K. E, Fire as a Paleolithic tool and weapon, Proceedings ofthe Prehistorie Society, New Series, 21, 1956, ss. 36-48. Oakley, K. E, The dating ofthe Broken Hill, Florisbad, and Saldanha skulls, [w:] Ciark, J. D., (red.), Third Pan-African Congress on Prehistory, Chatto and Windus, London 1957, ss. 7679. Oakley, K. E, Physical Anthropology in the British Museum, [w:] Roberts, D. E, (red.), The Scope of Physical Anthropology and Its Place in Acade-mic Studies, Wenner Gren Foundation for Anthropological Research, New York 1958, ss. 51-54.

Oaldey K. P, Ma the Toolmaker, Bridsh Museum (Natural History), London 1961. Oakley, K. E, Revised dating ofthe Kanjera hominids, Journal of Human Evolution 3, 1974,ss. 257-258. Oakley, K. E, A reconsideration ofthe dat ofthe Kanamjaw, Journal ofArcheo-logical Science 2, 1975, ss. 151-152. Oakley, K. E, Relatwe dating ofthe fossil hominids of Europ, Bulletin ofthe Btish Museum (Natural History), Geology Sees 34 (l), 1980, ss. 1-63. Oakley, K. E, Campbell B. G., Molleson, T. I., Catalogue of Fossil Hominids, cz. III., Americas, Asia, Australasia, British Museum, London 1975. Oakley, K. E, Campbell, B. G., Molleson, T. I., Catalogue of Fossil Hominids, cz. I,A/nca, British Museum, London 1977. 328 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Oakley, K. E, Hoskins, C. R., New evidence on the antiguity ofPiltdown ma, Natur 165,1950, ss. 379-382. Oaldey, K. R, Montagu, M. F. A., A re-consideration ofthe Galley Hill skeleton, Bulletin ofthe British Museum (Natural History), Geology l (2), 1949, ss. 25 - 46. Obermaier, H., Fossil Ma in Spain, Yale University, New Haven 1924. Ogden, J. G., The use and abuse ofradiocarbon dating, Annals ofthe New York AcademyofSciences288,1977, ss. 167-173. Okladinov, A. E, Ragozin, L. A., The riddle ofUlalinka, Soviet Anthropology and Archaeology, Summer 1984, 1984, ss. 3-20. Osborn, H. E, The Ag ofMammals, Macmillan, New York 1910. Osbom, H. E, Men ofthe Old Stan Ag, Charles Scbner's Sons, New York 1916. Osborn, H. Y.,ThePliocenemanofFoxhallinEastAnglia,^&\.vxa\.'?s\.o^jcl\, 1921, ss. 565-576. Osborn, H. E, Ma Rises to Pamassus, Oxford University, London 1927. Osborn, H. E, Ma Rises to Pamassus, Princeton University, Princeton 1928. Oxnard, C. E., A not on the fragmentary Sterkfontein scapula, American JoumalofPhysical Anthropology 28,1968, ss. 213-217. Oxnard, C. E., Some African fossil foot bones: a not on the interpolation offossils into a matrix ofextant species, American Joumal of Physical Anthropology 37, 1972, ss. 3-12. Oxnard, C. E., Uniqueness and Dwersity in Human Evolution, University of Chicago, Chicago 1975. Oxnard, C. E., The place ofthe australopithecines in human evolution: gro-unds fordoubt?, Natur 258, 1975, ss. 389-395. Oxnard, C. E., The Order of Ma, Yale University, New Haven 1984. Patterson, B., Howells, W. W, Hominid humeral fragment from Early Pleisto-cene ofnorthzuestem Kenya, Science 156, 1967, ss. 64-66. Patterson, L. W, Criteria for determining the attributes ofman-made lithics, Journal ofFieId Archaeology 10, 1983, ss. 297-307. Patterson, L. W., Hoffman, L. V, Higginbotham, R. M., Simpson, R. D., Ana-lysis oflithic flakes at the Calico site, Califomia, Joumal ofFieId Archaeology 14,1987, ss. 91-106. Payen, L., Artifacts or geofacts: application ofthe Bames test, [w:] Taylor, R. E., Berger, R., (red.), Peopling ofthe New Worid, Ballena Press, Los Altos 1982, ss. 193-201. Pei, J., A application of thermoluminescence dating to the cultural layers ofPeking ma site, Ouaternaria Sinica 5 (l), 1980, ss. 87-95. Bibliografia 319 Pei, W., The upper cave industry of Choukoutien, Palaeontologica Sinica, New Series D 9, 1939, ss. 1-41.

Peterlongo, J. M., Guides Geologiques Regionaux: Massif Central, Masson et Ci, Paris 1972. Phenice, I. W, Hominid Fossils: A Illustrated Key, William C. Brown, Dubuque1972. Pibeam, D., The Ascent ofMan, A Introduction to Human Evolution, Mac-millan, New York 1972. Poirier, F. E., Fossil Evidence: The Human Evolutionary Joumey, C. V Mosby, St. Louis 1977. Poirier, F. E., Hu, H., Chen, C., The evidence forwildman in Hubei province, People's Republic ofChina, Cryptozoology, 2, 1983, ss. 25-39. Pomerol, C., The Cenozoic Era, Ellis Horwood, Chichester 1982. Pomerol, C., Feurgeur, L., Guides Geologiques Regionaux: Bassin de Paris, Masson et Ci, Paris 1974. Ponzi, G., Les relations de 1'homme prehistorique avec les phenomenes geolo-gigues de 1'Italie centrale, Congres Intemational d'Anthropologie et d'Arche-ologie Prehistoriques, Bologna 1871, Compte Rendu, 1873, ss. 49-72. (*) Prasad, K. N., A not on the geology of the Bilaspur-Haritalyangar region, Records ofthe Geological Survey of India 96,1971, ss. 72-81. Prasad, K. N., Was Ramapithecus a tool-user, Journal of Human Evolution 11, 1982, ss. 101104. Prest, V K., Retreat ofWisconsin and recent ice in North America, Geological Survey ofCanada, Map 1257A, 1969. Prestwich, J., On the occurrence ofPalaeolithic flint implements in the neighborhood ofightham, Quarterly Journal of the Geological Society of London 45, 1889, ss. 270-297. Prestwich, J., On the ag, formation, and successiye drift-stages ofthe Darent: with remarks on the Palaeolithic implements ofthe district and the origin of its chalk escarpment, Quarterly Journal of the Geological Society ofLondon47, 1891, ss. 126-163. Prestwich, J., Ora the primitwe character ofthe flint implements ofthe Chalk Plateau ofKent, with reference to the question oftheirglacial orpreglacial ag, Journal ofthe Royal Anthropological Institute ofGreat Britain and Ireland 21 (3), 1892, ss. 246-262. Prestwich, Sir John, The greater antiquity ofman, Nineteenth Century 37, 1895, 617 ff. Freviette, K., Who went there?, Courier-Journal Magazine, Louisville, Kentucky, May 24, 1953. 320 Zakazana archeologia - ukryta histoa czowieka Prost, J., The origin ofbipedalism, American Journal of Physical Anthropology 52, 1980, ss. 175-190. Protsch, R., The ag and stratigraphic position of0lduvai hominid I, Journal ofHuman Evolution 3, 1974, ss. 379-385. Puner, H. W., Freud: His I.ife and His Mind, Grosset and Duniap, New York 1947. Qiu, Z., The Middle Palaeolithic ofChina, [w:] Wu, R., Olsen, J. W, (red.), Palaeoanthropology and Palaeolithic Archaeology ofthe People's Republic ofChina, Academic Press, Orlando 1985, ss. 187-210. Raemish, B. E., Vernon, W. W, Some Paleolithic tools from northeast North America, Current Anthropology 18, 1977, ss. 97-99. Ragazzoni, La collina di Castenedolo, solto U rapporto antropologico, geolo-gico ed agronomico, Commentari dli' Ateneo di Brescia, Aprii 4, 1880, ss. 120-128. () Raup, D., Staniey, S., Principles ofPaleontology, W. H. Freeman, San Francisco 1971. Reck, H., Erste vorlaufige Mitteilungen uber den Fund eines fossilen Menschen-

skeletts aus Zentral-afrika, Sitzungsbericht der Gesellschaft der naturforschender Freunde Berlins 3,1914, ss. 81-95. (*) Reck, H., Zweite vorlaufige Mitteilung uber fossile Tiere- und Menschen fund aus Oldoway in Zentralafrika, Sitzungsbericht der Gesellschaft der na-turforschender Freunde Berlins 7, 1914, ss. 305-318. C") Reck, H., Prahistorische Grab und Menschen fund und ihre Beziehungen ur Pluvialzeit in Ostafrika, Mitteilungen der Deutschen Schutzgebiete 34, 1926, ss. 81-86.(*) Reck, H., Oldoway: Die Schlucht des Urmenschen, E A. Brockhaus, Leipzig 1933. Reeves, B., Pohl, J. M. D., Smith, J. W., The Mission Ridge site and the Texas Street uestion, [w:] Bryan, A. L., (red.), New Emdence for the Pleistoce-ne Peopling ofthe Americas, Center for the Study of Eary Ma, Orono, Maine 1986, ss. 65-80. Ribeiro, C., Sur des silex tailles, decouverts dans les terrains miocene du Por-tugal, Congres International d'Anthropologie et d'Archeologie Prehisto-riques, Bruxelles 1872, Compte Rendu, 1873, ss. 95-100. (*) Ribeiro, C., Sur laposition geologique des couches miocenes et pliocenes du Portugal qui contiennent des silex tailles, Congres International d'An-thropologie et d'Archeologie Prehistoriques, Bruxelles 1872, Compte Rendu, 1873, ss. 100-104. (*) Ribeiro, C., L'homme tertiaire en Portugal, Congres International d'Anthro-pologie et d'Archaeologie Prehistoriques, Usbon 1880, Compte Rendu, 1884 ss. 81-91. (*) Bibliografia 321 Rightmire, G. Homo sapiens in Sub-Saharan Africa, [w:] Smith, F. H., Spencer, E, (red.), The Origin of'Modem Humans: A Worid Suruey ofthe Fossil Evidence, Alan R. liss, New York 1984, ss. 327-410. Robbins, L. M., Hominid footprints from Site G, [w:] Leakey, M. D., Harris, J., (red.), Laetoli: A Pliocene Site in Northem Tanzania, Ciarendon Press, Oxford 1987, ss. 497-502. Romer, A. S., Yertebrate Paleontology, University of Chicago, Chicago 1966. Romero, A. A., E l Homo pampaeus, Anales de la Sociedad Cientifica Argentina,85,1918,ss.5-48.(*) Roosevelt, T., The Wildemess Hunter, t. 2, Charles Scribner's Sons, New York 1906. Roth, S., Schiller, W, Witte, L., Kantor, M., Torres L. M., Ameghino C., Acta de los hechos mas importantes del descubrimento de objetos, instrumen-tos y armas de piedra, realizado en las barrancas de la wsta de Miramar, partido de General Alvarado, provincia de Buenos Aires, Anales del Mu-seo de histoa natural de Buenos Aires 26,1915, ss. 417-431. (*) Roujou, A., Silex taille decouvert en Auvergne dans le miocene superieur, Materiaux pour 1'Histoire de 1'Homme 2, 1870, ss. 93-96. Rusch, Sr., W. H., Human footprints in rocks, Creation Research Society O.uarterly 7,1971, ss. 201-202. Rutot, A., Eolithes et pseudoColithes, Societe d'Anthropologie de Bruxelles, Bulletin et Memoires, Memoires 25 (l), 1906. (*) Rutot, A., Un grave problem: une induste humaine datant de l'epoque oli-gocene. Comparison des outiis avec ceux des Tasmaniens actuels, Bulletin de la Societe Belge de Geologie de Paleontologie et d'Hydrologie 21, 1907, ss. 439-482. (*) Sanderson, I. T, Abominable Snowmen: Legend Come to Life, Chilton, Philadelphial961. Sanford, J. T., Sheguiandah reviezued, Anthropological Journal of Canada, 9 (l), 1971, ss. 2-15. Sanford, J. T., Geologie obseruations at the Sheguiandah site, Anthropological Journal of Canada 21, 1983, ss. 74-87. Sankhyan, A. R., First evidence ofearly ma from Haritalyangar area, Himal-

chal Pradesh, Science and Culture 47,1981, ss. 358-359. Sankhyan, A. R., The first record ofEarly Stone Ag tools o f ma from Ghummarwin, Himalchal Pradesh, Current Science 52,1983, ss. 126-127. Sartono, S., On a new find ofanother Pithecanthropus skuli: an announce-ment, Bulletin ofthe Geological Survey ofindonesia l (l), 1964, ss. 2-5. Sartono, S., A additional skuli cap ofa Pithecanthropus, Journal ofthe Anthropological Society ofJapan (Nippon) 75,1967, ss. 83-93. 322 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Sartono, S., Discovery ofanother hominid skuli at Sangiran, central Java, CurrentAnthropology 13(2), 1972, ss. 124-126. Sartono, S., Observations on a newly discovered jaw of Pithecanthropus mo-djokertensis from the Lower Pleistocene o f Sangiran, central Java, Pro-ceedings ofthe Koninklijke Nederlandse Akadamie van Wetenschappen, Amsterdam, Series B 77,1974, ss. 26-31. Savage, D. E., Russell, D. E., Mammalian Paleofaunas ofthe World, Addison-Wesley, Reading 1983. Schlosser, M., Beitrage ur Kenntnis der oligozanen Landsaugetiere aus dem Fayum, Beitrage ur Palaontologie und Geologie 24, 1911, ss. 51-167. Schmid, E, Eine Rekonstruktion des Skelettes von A.L.288-1 (Hadar) und dere Konsequenzen, Folia Primatologica 40, 1983, ss. 283-306. Schultz, A. H., The skeleton ofthe trunk and limbs ofhigherprimates, Human Biology2, 1930, s. 303. Schweinfurth, G., Uber A. Rutots Entdeckung von Eolithen im belgischen Oligocan, Zeitschrift fur Ethnologie 39,1907, ss. 958-959. Science News, Bon marks: tools vs. teeth, 134, 1988, s. 14. Science News Letter, Geology and ethnology disagree about rock prints, 34,1938,s. 372. Science News Letter, Human-like tracks m stone ar riddle to scientists, 34,1938, ss. 278 -279. Senut, B., Comparaison des hominides de Gombore IB et de Kanapoi: deux pieces du genre Homo7, Bulletin et Memoires de la Societe d'Anthropologie de Paris6(13),1979,ss.lll-117. Senut, B., Humeral outlines in some hominoid primates and in Plio-pleistoce-ne hominids, American Journal of Physical Anthropology 56, 1981, ss.275-283. Senut, B., Outlines ofthe distal humerus in hominoid primates: application to some PlioPleistocene hominids, [w:] Chiarelli, A. B., Corrucini, R. S., (red.), Primate Evolutionary Biology, Springer Verlag, Berlin 1981, ss. 81-92. Sergi, G., L'uomo terziario in Lombardia, ArchMo per LAntropologia e la Etnologia 14,1884, ss. 304-318. (*) Sergi, G., Intomo all'uomo pliocenico in Italia, Rmsta Di Antropologia (Rome) 17, 1912, ss. 199-216. (*) Shackley, M., Wildmen: Yeti, Sasquatch and the Neanderthal Enigma, Thames and Hudson, London 1983. Shipman, R, Baffiing limb on the family tree, Discover 7 (9), 1986, ss. 87-93. Simons, E. L., Dwersity among the early hominids: a vertebrat palaeonBibliografia 323 tologist's viewpoint, [w:] Jolly, C. J., (red.), Early Hominids ofAfrica, Duckworth, London 1978, ss. 543-566. Simons, E. L., Ettel, R C., Gigantopithecus, Scientific American 22, 1970, ss. 76-85.

Simpson, R. D., Patterson, L. W, Singer C. A., Early lithic technology ofthe Calico Mountains site, southem Califomia, Calico Mountains Archeolo-gical Site, Occasional Paper 1981, zaprezentowany na lOth Congress of the International Union of Prehistorie and Protohistoric Sciences, Mexico City. Simpson, R. D., Patterson, L. W, Singer C. A., Lithic technology ofthe Calico Mountains site, southem Califomia, [w:] Bryan, A. L., (red.), New Evi-dence for the Pleistocene Peopling ofthe Americas, Center for the Study of Early Ma, Orono, Maine 1986, ss. 89-105. Singh, E, Neolithic Cultures of Western Asia, Seminar, New York 1974. Sinclair, W. J., Recent investigations bearing on the question ofthe oc-currence ofNeocene ma m the auriferous gravels ofthe Sierra Nevada, University of Califomia Publications m American Archaeology and Ethnology7(2), 1908, ss. 107-131. Slemmons, D. B., Cenozoic yolcanism ofthe central Sierra Nevada, Califomia, Bulletin of the Califomia Division of Mines and Geology 190, 1966, ss. 199-208. Smith, G. E., The discovery ofprimitwe ma m China, Antiquity 5, 1931, ss.20-36. Snelling, N. J., Ag ofthe Rorama formation, British Guiana, Natur 198,1963, ss. 1079-1080. Sollas, W. J., Ancient Hunters, Macmillan, London 1911. Sollas, W. J., Ancient Hunters, Macmillan, London 1924. Southall, J., Pliocene ma in America, Joumal ofthe Victoria Institute 15,1882, ss.191-201. Sparks, B. W, West, R. G., The Ice Ag in Britain, Methuen, London 1972. Spencer, E, The Neandertals and their evolutionary significance: A brief historical suruey, [w:] Smith, E H., Spencer, E, (red.), The Origin of Modem Humans: A Worid Suruey ofthe Fossil Evidence, Alan R. Liss, New York 1984, ss. 1-49. Sprague, R., Recenzja The Sasquatch and Other Unknown Hominoids, V Markotic, (red.), Cryptozoology 5, 1986, ss. 99-108. Stafford, T. W, Juli, A. J. T, Brendel, K., Duhamel, R. C., Donahue, D., Study ofbone radiocarbon dating accuracy at the Unwersity of Arizona NSF Accelerator Facility for Radioisotope Analysis, Radiocarbon, 29, 1987, ss. 24-44. 324 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Stainforth, R. M., Occurrence ofpollen and spores in the Roraima Formation oftrenezuela and British Guiana, Natur 210, 1966, ss. 292-294. Stanicy, S. M., The New Evolu.tiona.ry Timetable, Basie Books, New York 1981. Steen-McIntyre, V, Fryxell, R., Malde, H. E., Geologie evidence for ag ofde-posits at Hueyatlaco archaeological site, Valsequillo, Mexico, Quaternary Research 16,1981, ss. 1-17. Steiger, B., Worlds Before w Own, Berkley, New York 1979. Stern, Jr., J. T., Susman, R. L., The locomotor anatomy of Australopithecus afarensis, AmecanJoumal ofPhysicalAnthropology 60,1983, ss. 279-318. Stokes, W. L., Geological specimen rejuvenates old controversy, Dialogue 8, 1974, ss. 138141. Stopes, H., Traces o f ma in the Crag, British Association for the Advance-ment ofScience, Report ofthe Fifty-first Meeting, 1881, s. 700. Stopes, M. C., The Red Crag portrait, The Geological Magazine 9, 1912, ss. 285-286. Straus, Jr., W. L., Studies on the primate ilia, American Journal of Anatomy, 43, 1929, s. 403. Stringer, C. B., Hublin, J. J., Yandermeersch, B., The origin of anatomically modem humans in Western Europ, [w:] Smith, E H., Spencer, E, (red.), The Origin o f Modem Humans: A Worid Suruey ofthe Fossil Evidence, Alan R. Uss, New York 1984, ss. 51-135. Susman, R. L., Comparatwe and functional morphology ofhominoid fingers, American Journal of Physical Anthropology 50, 1979, ss. 215-236. Susman, R. L., Hand of Paranthropus robustus from Member I, Swartkrans:

fossil evidence for tool behamor, Science 240,1988, ss. 781-783. Susman, R. L., Creel, N., Functional and morphological affinities ofthe sub-adult hand (O.H. 7) from Olduvai Gorge, American Journal of Physical Anthropology 51,1979, ss. 311-332. Susman, R. L., Stern, Jr., J. T, Telemetered electromyography ofthe flexor digitorum profundus and flexor digitorum superficialis in Pantroglodytes and implications for interpretation ofthe O.H. 7 hand, American Journal ofPhysicalAnthropology 50,1979, ss. 565-574. Susman, R. L., Stern, Jr., J. T., Jungers, W. L., Arboreality and bipedality in theHadarhominids, Folia primatologica 43, 1984, ss. 113 -156. Szabo, B. J., Malde, H. E., Irwin-Williams, C., DUemma posed by uranium-series dates on archaeologically sinificant bones from Valsequillo, Puebla, Mexico, Earth and Planetary Science Letters 6, 1969, ss. 237-244. Tamers, M. A., Pearson, E J., Yalidity ofradiocarbon dates on bon, Natur 208, 1965, ss. 1053-1055. Bibliografia 325 Tardieu, C., Analyse morpho-functionelle de 1'articulation du genou chez les Primates. Application aux hominides fossiles, University ofPierre 1979. Tardieu, C., Morpho-functional analysis ofthe articular surfaces ofthe knee-joint in primates, [w:] Chiarelli, A. B., Corrucini R. S., (red.), Primate evolutionary biology, Springer Verlag, Berlin 1981, ss. 68-80. Tassy, R, Recenzja Les Betes Humaines d'Afrique B. Heuvelmansa, Cryptozo-ology2, 1983, ss. 132-133. Taylor, L. R., Compagno, L. J. V, Struhsaker, E J., Megamouth-a new species, genus, and family oflamnoid shark (Megachasma pelagois, family Mega-chasmidae) from the Hawaiian Islands, Proceedings of the California AcademyofSciences 43 (8), 1983, ss. 87-110. Taylor, R. E., Radiocarbon Dating: Ara Archaeological Perspectwe, Academic Press, Orlando 1987. Teilhard de Chardin, R, Le Sinanthropus, de Pekin, L/Anthropologie 41, 1931, ss.1-11. Teilhard de Chardin, R, The Appearance o f Ma, Harper & Rw, New York 1965. Teilhard de Chardin, R, Yang, Z. [Young, C. C.], Preliminary report ora the Chou Kou Tien fossiliferous deposit, Bulletin ofthe Geological Survey ofChina 8,1929, ss. 173-202. Thorson, R. M., Guthrie, R. D., River ice as a taphonomic agent: an altema-tive hypothesis for bon 'artifacts', Quaternary Research 22, 1984, ss.172-188. Time-Life, Emergence ofMan: The First Men, Time-Life Books, New York 1973. Tobias, R V., A re-examination ofthe Kanam mandible, [w:] Mortelmans, G., Nenquin, J., (red.), Actes du IVe Congres Panafricain de Prehistorie et de 1'Etude du Quatemaire, Musee Royal de l'Afrique Centrale, Tervuren, Belgium, 1962, ss. 341-360. Tobias, E V, Middle and early Upper Pleistocene members ofthe genus Homo in Africa, [w:] Kurth, G., (red.), Evolution and Hominisation, Gustav Fischer, Stuttgart 1968, ss. 176-194. Tobias, R V., Human skeletal remains from the Cave ofHearths, Makapansgat, northem Transvaal, American Joumal ofPhysicalAnthropology 34,1971, ss. 335-368. Tobias, R V., The South African australopithecines in time and hominid phylo-geny -with special reference to dating and affinities of the Taung skuli, [w:] Jolly, C. J., (red.), Early Hominids of Africa, Duckworth, London 1978, ss. 44-84. Tobias, R V, Calico Mountains and early ma in North America, Quarterly of the San Bemardino County Museum Association 26 (4), 1979, ss. 97-98.

326 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Tobias, R V, 'Australopithecus afarensis' andA. africanus: critique and an al-tematwe hypothesis, Paleontologica Africane, 23, 1980, ss. 1-17. Traill, D. A., Schliemann's acquisition ofthe Helios Metope and his psychiatrie tendencies, [w:] Calder, W M., Traill, D. A., (red.), Myth, Scandal and History: The Heinrich Schliemann Controversy and a First Edition ofthe Mycenaean Diary, Wayne State University, Detroit 1986, ss. 48-80. Traill, D. A., Priam's treasure: Schliemann's plan to mk duplicates for illicit purposes, [w:] Calder, W M., Traill, D. A., (red.), Myth, Scandal, and History: The Heinrich Schliemann Controversy and a First Edition ofthe Mycenaean Diary, Wayne State University, Detroit 1986, ss. 110-121. Trinkhaus, E., Does KNM-ER 1481 A establish Homo erectus at 2.0 myr B. R, AmericanJournalofPhysicalAnthropology64, 1984, ss. 137-139. Tuttie, R. H., (red.), Paleoanthropology: Morphology and Paleoecology, Mouton, The Hague 1975, ss. 361-370. Tuttie, R.H., Evolution ofhominid bipedalism and prehensile capabilities, Philosophical Transactions ofthe Royal Society ofLondon, B 292,1981, ss. 89-94. Tuttie, R. H., Ape footprints and Laetoli impressions: a response to the S LWY claims, [w:] Tobias, E V., (red.) Hominid Evolution: Past, Present, and Future, Alan R. liss, New York 1985, ss. 129-133. Tuttie, R. H., Kinesiological inferences and eyolutionary implications from Laetoli biped trails G-l, G-2/3, and A, [w:] Leakey, M. D., Harris, J., (red.), Laetoli: A Pliocene Site in Northem Tanzania, Ciarendon Press, Oxford 1987, ss. 508-517. Van Andel, T. H., Consider the incompleteness ofthe geological record, Natur 294, 1981, ss. 397-398. Yasishat, R. N., Antecedents ofEarly Ma in Northwestem India, Inter-India Publications, New Delhi 1985. Vere, E, Lessons ofPiltdown, A. E. Norris, Emsworth 1959. Verworn, M., Die archaeolithische Cultur in den Hipparionschichten von Aurillac (Cantal), Abhandlungen der koniglichen Gesellschaft der Wis-senschaften zu Gottingen. Mathematisch-Physikalische Klasse, Neue Folg 4 (4), 1905, ss. 3-60. O Volk, E., The archaeology ofthe Delaware Yalley, Papers ofthe Peabody Mu-seum ofAmerican Archaeology and Ethnology, Harvard University 5,1911. Von Ducker, Baron, Sur la cassure artificelle d'ossements recueillis dans le terrain miocene de Pikermi, Congres Intemational d'Anthropologie et d'Archeolo-gie Prehistoriques, BruxeUes 1872, Compte Rendu, 1873, ss. 104-107. (*) Von Koenigswald, G. H. R., Ein Unterkieferfragment des Pithecanthropus aus den Trinilschichten Mitteljavas, Proceedings of the Koninklijke Bibliografia 327 Nederlandse Akadamie van Wetenschappen Amsterdam 40, 1937, ss. 883-893. Von Koenigswald, G. H. R., Neue Pithecanthropus Fund 1936-938, Weten-schappelijke Mededeelingen Dienst Mijnbouw Nederlandse Oost-Indie 28, 1940, ss. 1-223. Von Koenigswald, G. H. R., Preliminary not on new remains of Pithecanthropus from central Java, Proceedings ofthe Third Congress of Prehistorians ofthe Far East, Singapore, 1938, 1940, ss. 91-95. Von Koenigswald, G. H. R., Search for early ma, Natural History 56, 1947, ss. 8-15. Von Koenigswald, G. H. R., The discovery of early ma in]ava and Southem China, [w:] W. W. Howells, (red.), Early Ma in the Far East, American Association of Physical Anthropologists, Detroit 1949, ss. 83-98.

Von Koenigswald, G. H. R., The fossil hominids ofJava, [w:] van Bemmelen, R. W, (red.), The Geology ofindonesia, t. IA, Government Printing Offi-ce,TheHaguel949,ss. 106-111. Von Koenigswald, G. H. R., Meeting Prehistorie Ma, Thames and Hudson, London 1956. Von Koenigswald, G. H. R., Obseruations upon two Pithecanthropus mandi-bles from Sangiran, central Java, Proceedings ofthe Koninklijke Nederlandse Akadamie van Wetenschappen Amsterdam, Series B 71, 1968, ss. 99-107. Von Koenigswald, G. H. R., Das absolute Alter des Pithecanthropus Erectus Dubois, [w:] Kurth, G., (red.), Evolution and Hominisation, Gustav Fi-scherVerlag, Stuttgart 1968, ss. 195203. Von Koenigswald, G. H. R., Weidenreich, F., The relationship between Pithecanthropus and Sinanthropus, Natur 144,1939, ss. 926-929. Wada, D. N., The Geology of India, Macmillan, London 1953. Walker, A., Leakey, R. E., Harris, J. M., Brown, F. H., 2.5-myr Australopithecus boisei from west of Lak Turkana, Kenya, Natur 322, 1986, ss. 517-522. Wallace, A. R., The Malay Archipelago, Dover, New York 1869. Wallace, A. R., The antiquity ofman in North America, Nineteenth Century 22,1887, ss. 667-679. Wallace, A. R., My Life, t. 2, Chapman & Hali, London 1905. Warren, S. H., A natural 'eolit' factory beneath the Thanet Sand, Quarterly Journal ofthe Geological Society of London 76, 1920, ss. 238-253. Wayland, E. J., The Oldoway human skeleton, Natur 130, 1932, s. 578. 328 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka Weaver, K. E, The search for our ancestars, National Geographic 168, 1985, ss.560- 624. Weaver, W, U. S. Philanthropic Foundaticms, Harper 8;, Rw, New York 1967. Weidenreich, E, The Sinanthropus population ofChoukoutien (Locality l) with a preliminary report on new discoveries, Bulletin of the Geological Survey ofChina 14 (4), 1935, ss. 427-468. Weidenreich, E, The extremity bones ofSinanthropus pekinensis, Palaeontologia Sinica, New Series, D 5, 1941, ss. 1-150. Weidenreich, E, The skuli ofSinanthropus pekinensis, Palaeontologia Sinica, New Series, D 10, 1943, ss. 1-484. Weidenreich, E, Giant early ma fromJava and South China, Anthropological Papers ofthe American Museum ofNatural History 40,1945, ss. 1-134. Weiner, J. S., The Piltdown Forgery, Oxford University, Oxford 1955. Weiner, J. S., Oakley, K. R, Le Gros Ciark, W E., The solution ofthe Piltdown problem, Bulletin, British Museum (Natural History), Geology 2 (3), 1953, ss.141-146. Weiner, J. S., Oakley, K. E, Le Gros Ciark, W. E., Further contributions to the solution of the Piltdown problem, Bulletin, British Museum (Natural History), Geology 2 (6), 1955, ss. 228288. Weinert, H., Homo sapiens im Altpalaolithischen Diluvium7, Zeitschrift fur MorphologieundAnthropologie. Erb-und Rassenbiologie, Stuttgart 1934, ss. 459-468. Wendt, H., In Search ofAdam, Houghton Mifflin, Boston 1955. Wendt, H., FromApe to Adam, Bobbs-Merrill, Indianapolis 1972. West, R. G., Pleistocene Geology and Biology, John Wiley, New York 1968. West, R. G., The Pre-glacial Pleistocene ofthe Norfolk and Suffolk Coasts, Cambridge University, Cambridge 1980. Wetzel, R. M., Dubos, R. E., Martin, R. L., Myers, P, Catagonus: an 'extinct' peccary, alive m Paraguay, Science 189, 1975, ss. 379-380.

White, T. D., Suwa, G., Hominid footprints at Laetoli: facts and interpreta-tions, American Joumal of Physical Anthropology 72,1987, ss. 485-514. Whitney, J. D., The auriferous gravels ofthe Sierra Nevada ofCalifomia, Harvard University, Museum of Comparative Zoology Memoir 6 (l), 1880. Wilford, J. N., Mastermind of Piltdown hoax named, artyku New York Times News Service przedrukowany [w:] San Diego Union, June 11,1990, s.C-1. Williams, S., Fantastic archaeology: altemate views ofthe past, Epigraphic Society Occasional Papers, 15, 1986, s. 41. Willis, D., The Hominid Gang, Viking, New York 1989. Bibliografia 329 Winchell, A., Sparks from a Geologist's Hammer, S. C. Griggs, Chicago 1881. Winslow, C. F, The President reads extracts from a letter from Dr. C. F. Winslaw relating the discovery ofhuman remains in Table Mountain, Cal. (Jan l), Proceedings ofthe Boston Society ofNatural History 15, 1873, ss. 257-259. Witthoft, J., Texas Street artifacts, cz. I, New Worid Antiquity 2 (9), 1955, ss. 132-134, cz. II, 2 (12), ss. 179-184. Wolpoff, M. H., Paleoanthropology, Alfred A. Knopf, New York 1980. Wood, B. A., Evidence on the locomotor pattem ofHomo from early Pleistoce-ne ofKenya, Natur, 251, 1974, ss. 135-136. Wood, B. A., Olduvai Bed I postcranial fossils: a reassessment, Journal of Hu-man Evolution 3, 1974, ss. 373-378. Wood, B. A., Remains attributable to Homo in the East Rudolf succession, [w:] Coppens, Y, Howell, F. C., Isaacs, G. I., Leakey, R. E., (red.), Earliest Ma and Environments in the Lak Rudolf Basin, University of Chicago, Chicago 1976, ss. 490-506. Wood, B. A., Who is the 'real' Homo habilis?, Natur 327, 1987, ss. 187-188. Woodmorappe, J., Radiometrie geochronology reappraised, Creation Re-search Quarterly 16,1979, ss. 102129,147. Woodward, A. S., Fourth not on the Piltdown gravel with evidence o f a se-cond skuli ofEoanthropus dawsoni, Quarterly Joumal of the Geological Society ofLondon, 73, 1917, ss. 1-8 Woodward, A. S., The Earliest Englishman, Watts, London 1948. Woodward, A. S., i inni, Early ma in East Africa, Natur 131, 1933, ss. 477-478. Wooldridge, A. B., First photos ofthe Yeti: cm. encounter in North India, Cryptozoology 5, 1986, ss. 63-76. Wright, G. E, Origin and Antiquity ofMan, Bibliotheca Sacra, Oberlin 1912. Wu, R., Preliminary report on a skuli of Sinanthropus lantianensis ofLantian, Shensi, Scientia Sinica, 14 (7), 1965, ss. 1032-1035. Wu, R., The skuU ofLantian ma, Current Anthropology 7(1), 1966, ss. 83-86. Wu, R., Lantian hominid, Wenwu, Peking 6, 1973, ss. 41-44. Wu, R., Dong, X., Homo erectus in China, [w:] Wu, R., Olsen, J. W, (red.), Palaeoanthropology and Paleolithic Archaeology in the People's Republic of China, Academic Press, Orlando 1985, ss. 79-89. Wu, R., Lin, S., Peking ma, Scientific American 248, 1983, ss. 86-94. Wu, X., Wang, L., Chronology in Chinese palaeoanthropology, [w:] Wu, R., Olsen, J. W, (red.), Palaeoanthropology and Palaeolithic Archaeology in the People's Republic of China, Academic Press, Orlando 1985, ss. 29-51.

Wu, X.,Wu, M., Early Homo sapiens m China, [w:] Wu, R., Olsen, J. W, (red.), Palaeoanthropology and Palaeolithic Archaeology in the People's Republic of China, Academic Press, Orlando 1985, ss. 91-106. Wu, X., Zhang, Z., at Palaeolithic and Neolithic Homo sapiens, [w:\ Wu, R., Olsen, J. W, (red.), Palaeoanthropology and Palaeolithic Archaeology ofthe People's Republic of China, Academic Press, Orlando 1985, ss.107-134. Yuan, Z., Huang, W, 'Wild ma' - fact or fiction?, China Reconstructs, 1979, July, ss. 559. Zaguin, W. H., The palaeogeographic evolution ofthe Netherlands during the Quatemary, Geologie en Mijnbouw N.S. 53,1974, ss. 369-385. Zhang, S., The early Palaeolithic o f China, [w:] Wu, R., Olsen, J. W, (red.), Palaeoanthropology and Palaeolithic Archaeology in the People's Republic of China, Academic Press, Orlando 1985, ss. 147-186. Zhou, G., The status ofwildman research in China, Cryptozoology l, 1982, ss. 13-23. Zhou, M., Hu, C., Lee, Y, Mammalian fossils associated with the hominid skuli cap ofLantian, Shensi, Scientia Sinica 14, 1965, ss. 1037-1048. Zihiman, A. L., Australopithecus afarensis: two sexes or two species?, [w:] Tobias, R V, (red.), Hominid Evolution: Past, Present, and Future, Alan R. Liss, New York 1985, ss. 213-220. Zuckerman, S., Correlation ofchange m the evolution ofhigherpmates, [w:] Huxley, J., Hardy, A. C., Ford, E. B., (red.), Evolution as a Process, Allen and Unwin, London 1954, ss. 300-352. Zuckerman, S., Closing remarks to symposium, The Concepts ofHuman Evolution. Symposia ofthe Zoological Society of London 33, 1973, ss. 449-453. Zuckerman, S., Ashton, E. H., Flinn, R. M., Oxnard, C. E., Spence, T. E, Some locomotor features ofthe pelvic girdle in primates, The Concepts of Human Evolution. Symposia ofthe Zoological Society of London 33,1973, ss. 71-165. Indeks A Abbe\dlle, Francja, 134,135 Aborygeni, 171 Afar, Etiopia, 268, 269 Akademia Nauk Turkmeskiej SSR, 159 Akceleratorowa spektroskopia masowa, 246 Almas, 232-235 Ameghino, Carlos, 81, 84-86, 87, 88, 90 Florentino, 81-83, 84, 85, 88, 149,139 Aminokwasy, 246 Antropoidy, patrz te: mapy czekoksztatne, 7,166,199,254 Ardeny, 72 Aszelskie narzdzia, 97, 134 Atlas (ko krgosupa), 82, 149 Australopiteki, 4-5, 7, 14, 21, 50, 76,92,134,178,179,189, 196, 220,221,223,239,241, 249250, 252-275, 258-275 Australopithecns afarensis, 269-270, 271-274 africanus, 254, 257, 258, 259, 264,269,273-274 boisei, 249-250, 257, 259, 274 robustus, 255, 257-259, 261, 273-274 Azylo-tardenuaskie narzdzia, 45 B

Binford, Lewis, R., 18, 23, 25, 207, 220 Black, Davidson, 200-202, 203, 205,206,208,210 Bolas - kamienie, 50, 51, 57, 84, 86,87,89,90,90-93

Border Cave, Afryka Poudniowa, 103, 245,250 Boucher de Perthes, Jacques, 134 Boule, Marcelim, 59, 87-88, 90, 141,146,168, 208-209 Bourgeois, Abbe Louis, 14, 15, 24, 29, 60,63-66 Brekcja, 76 Breuil, Abbe Henri, 38, 43-47, 91, 206-207 British Geological Survey, 113, 114, 138 Museum, oi Natural History, 36, 38, 133, 185,186,188, 190-198 Broca, Pau, 22 Broom, Robert, 189, 254-256, 257 Brytyjskie Towarzystwo Postpu Nauki, 26, 113 Buszmeni, 262 C Calaveras, USA, 150-152 Calico, Kalifornia, USA, 49-51, 79 Capellini, G., 21-22 Capitan, Louis, 41-42, 72 Carnegie Institution, 173-176 Andrew, 174 Cartailhac, Emile, 60 Carter, George, F, 48-49 Carvin, James, 102 Castenedolo, Wochy, 142-147, 166, 192, 209,241 Cave of Hearths, Afryka Poudniowa, 249,250 Ceramika, 111, 118 Chang, Kwang-chih, 212, 218 Changyang, Chiny, 212, 218 332 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka

Chapadmalalan formacja, Argentyna, 84-86 Charlesworth, Edward, 20 Chiny, 78,142, 170, 172, 183, 199-221, 223, 233, 236-237, 247 Chopi, 216, 217 Chopper, 73 "Cindy", 258 Ciosaki, 72 Ciay Hill, Kalifornia, USA, 155 Clermont, Francja, 43-45 Clermont-Ferrand, Francja, 25 Clichy, Francja, 132, 135-136 Coles,J.M.,41-42 Colle de Vento, Wochy (Castenedolo), 142-143 Collyer, Robert H" 20, 140, 141 Cooper, C. Forster, 242, 243, 244 Coralline Crag, Anglia, 2627, 37 Corruccini, Robert S., 260 Crocuta crocuta, 214-215 Cro-Magnon, czowiek, 6, 26, 97, . 133,245 Cromer Forest Bed, Anglia, 27, 28 Curtis, Garniss H., 179, 183 "Czarna Czaszka", 273-274 "Czeko-niedwied", 236 "Czowiek z Lantian", Chiny, 216, 217 "Czowiek neandertalsld", 8, 135, 137, 250, patrz te neandertalczycy Czukutien, Chiny, 173, 189, 199, patrz te Zhoukoudian, D Dart, Raymond A., 50, 189, 252-254, 256-257 Darwin Charles, 3-4, 8, 13, 108, 163,164,168,170,185, 195,

196,201 Dawson, Charles, 185, 186-196 De Mortiet, G., 14, 15, 18, 21, 24, 25, 59, 60-63, 65, 66, 116, 136, 148,156

De Quatrefages, Armand, 15, 22, 29,68,145 Dewon,5, 113 Dinozaur, 152, 158 Djetis, warstwy, 179, 182, 183 Dolina Soanu, Pakistan, 53 Drapacze, 45, 50, 73, 74 Dryft, 102, 153, 154 Dubois, Eugene, 8, 36, 108,163-171, 177,179,180,181,183, 185,199,206,207 WiliamE., 116-117 Dwuchromian potasu, 186, 190, 192, 193 "Dziecko Johnny", 258 E Enigmatyczne dane, 99 Eocen,5,11,26,27,29,37,40,43, 57,91,101,138,155,156,198 Epistemologia, 8 ER 813, 261-262, 267 ER 1470,260,261,265 ER 1472,261,262,265 ER 1481, 261,262, 263, 265 F Fantastyczna Archeologia, 48 Faza erozyjna Acquatraversan, 76 Ferretto, 143 Figurka z Napma, Idaho, USA, 118-120 Figurki oryniackie, 119 Filogeneza, 265, 274 Filtracja wiedzy, 198, 240 Foramen magnum (otwr), 253 Fosylizacja, 16, 19, 24, 123, 124, 131, 141, 152,238 Fotogrametria, 271 FoxhaU, 38, 39, 40, 41, 42,45,140-141 Fundacja RockefeUera, 201, 202-205 Indeks 333 G Galley Hill, Anglia, 132-134, 136, 147, 172 Gazety, 121,150,151, 225 Genezis, 172 Geological Survey ofChina, 199,201 ofGreatBritain,33,36, 113,114,138 of India, 54, 76, 77 of Portugal, 60 of United States, 98, 119,152 "George", 258 Gibon, 166, 167, 168, 170, 177, 236 Glina morenowa, 93-96, 113 otoczakowa, 137-138 plioceska, 25, 142-148 Gliniaste jamy, 75, 76 osady, 248 piasek, 112 substancja, 113 utwr, 133 Goryle, 120, 225, 253, 254, 258, 259,261,263,269 Grattoir, 45, 73, 74, patrz te drapacz Gryzo, 14, 101 Grzebie kostny, 255, 257, 258, 259,273 H Hadar, Etiopia, 268, 269, 272, 274 Haeckel, Ernst, 164, 165, 166, 167,168 Harrison, Benjamin, 32-36 Herezja, 49, 55, 175 Hesperopitek, 206 Hieroglifika, 125 Hillary, Sir Edmund, 231

Himalaje, 54, 230-232 Holmes, William H., 81, 104-108, 120,151,152 Holocen, 5, 70, 133, 202 Holstein interglacja, Europa, 133,134 Hominoid, 259 Homo

erectus, 5-7, 28, 33, 51, 54, 56, 77, 78,79,90,96, 97,108,134,140,141, 149, 163-168, 170-173, 178-181,183, 187, 199, 210, 216-221, 223, 235, 236,238,239,245,248, 250, 256, 258-264, 269, 273,275 habilis, 5-7, 14, 53, 55-57, 92, 96, 134,220,241,249-250, 258-265, 269, 271, 273,275 Hornblenda, 113 Howells, W.W, 259 Hoxnian interglacja, Europa, 138 Hrabstwo Macoupin, Illinois, USA, 157 Hrdlicka, Ale, 49, 81, 82, 84, 88, 132,139,149 Hueyatlaco, Meksyk, 79, 81, 97-100, 137 Humanoid, 225 Huxley, Thomas Henry, 141, 164 Hybrydy, 259 Ightham, Anglia, 32-36 Inskrypcja, 117, 163 Interglacja Riss-Wurm, 94, 190 Interglacja Sangamon, Ameryka Pnocna, 94, 131 Ipswich, Anglia, 41, 42, 91, 132, 137-138, 172 Irwin-Williams, Cynthia, 97, 100 Issel, A., 145, 146, 148 334 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka

J Jacko, 225 Jacob.T, 178, 179, 181, 183 Jaskinia Sandia, Nowy Meksyk, USA, 81, 100-101 Jaskinia Yanhui, Chiny, 213, 214 Jezioro Huron, Kanada, 93 Manix, USA, 50 Turkana, Kenia, 249, 260, 261, 262,269, 273 Jia, Lanpo,220,221 Johannesburg, Afryka Poudniowa, 252 Johanson, Donald C., 262, 268-269,271,272-274, Jura, 5, 62,158 K Kabuh formacja, Indonezja, 176-179, 181,182,183 Kambr, 5, 125, 126 Kamienie-kowada, 72, 74, 86 Kanam, Kenia, 92, 244, 247252, 261 Kanapoi, Kenia, 259-260, 261, 267 Kanibalizm, 208 Kanjera, Kenia, 244, 247-252, 261 Kantal, Francja, 71, 72 Karbon, 5, 114, 122,124, 157, 158 Kaszmir, 233 Katmandu, Nepal, 231 Kaukaz, 232, 234, 235 KBS Tuff, Kenia, 260, 261 Keith, SirArthur, 134-137, 152, 187,195,196,202,205,218, 249,254,265 Kenozoiczne Laboratorim Badawcze, 168,202,205,208 Kimbel, Bili, 274 King, Ciarence, 106,152 Mik, 225

Kingoodie, kamienioom, Szkocja, 113 Klerksdorp, Afryka Poudniowa, 128 Kolagen, 246 Kongo, Afryka, 239 Konkrecja, 129 Koobi Fora, Kenia, 255, 261, 262

Kora krzemienna, 70 Koral, 142, 143, 144, 146 Korozja, 76 Korzenie, 28, 255 Kosmologia, 174, 203 "Koci smoka", 199, 200 Kranz, Grover S., 227, 228, 240 Kreda, epoka, 5, 60, 62 surowiec, 28, 29, 40, 115-116, 125,132 Kromdraai, Afryka Poudniowa, 255,257 Krlewski Instytut Antropologiczny, 20,36,38,41,248 Kryptozoologia, 223 L La Denise, Francja, 132, 136-137 Lagoa Santa, Brazylia, 140 Laing, S., 22, 59, 66, 68 Langury, 230 Lankester, Sir Ray, 36, 38, 188 Lantian, 216, 217 Laon, Francja, 115 Laussedat, A., 18 Leakey Jonathan, 258 Louis, 43, 47, 49-50, 55, 92, 187, 242-245, 247-250, 257, 258, 259,260,265,267 Mary, 55,56,92,93, 257, 259, 268,269, 270, 271 Meave, 268 Richard, 56, 170, 260-261, 263, 265,267,268,269,270 Indeks 335 Lee, Robert E., 95 Thomas E., 93-95, 96 Les Eyzies, 45 Less, 85, 149 Lewis, O. J., 263, 264 Lewisville, Texas, USA, 81, 96-97 Lignit, 115, 116 limonit, 129 Liujiang, Chiny, 218, 219 London Ciay, formacja, 37 Lovejoy, Owen, 272 "Lucy", 134, 267270 Luka erozyjna, 83 Lyell, Charles, 14, 111, 141 M Maba, Chiny, 216, 217, 219 Macalister, R. A. S., 145, 146, 147 MacCurdy, George Grant, 72, 168 Makapansgat, Afryka Poudniowa, 256,257 Maldis, Atlas, 124 Malezja, 237-238 Mamut, 17 Marsh, O.C., 152, 156 Mastodont, 153, 187, 195, 247 Matthew, William Diiier, 123 Mauer, Niemcy, 171, 172, 250 Maxilla, 218 McHenry, Henry M., 255, 260 Mcintyre, Virginia-Steen, 98-101 Megatapirus, 214-215 Meister, William J., 125-128 Melleville, Maximilien, 115-116 Merriam, John C., 173-176 Metaliczne kule, Afryka Poudniowa, 128-129 rury, Francja, 125 wazonik, 114-115 Metates, 52

Metoda azotowa, 180, 191, 251, 252 "C,10,96,97, 133, 147, 245, 246,247 fluorowa, 180, 189, 190, 191, 251,252 uranowa,17,50,51,98,100, 137,251,252 potasowo-argonowa, 54, 179, 182,183,260, 268, 270 paleomagnetyczna, 17, 53, 54, 212,216,220,268 tefra-hydracyjna, 98 Midi de France, Francja, 156 Midzynarodowe Towarzystwo Kryptozoologii, 223, 239 Midzynarodowy Kongres Antropologii i Archeologu Prehistorycznej, 19,22,24,60,61,62,63,76, 148 Mikrofotografia, 123, 158 Mikroskop, 13, 16, 17, 127 Mikroskopowe badanie, 170 Miller, George, 17 Mindel zlodowacenie, Europa, 138,171 Minshall, Herbert L., 78-79 Miocen,4,5,7, 11, 13, 15, 19, 21, 25,29,37,38,52,55,57,60, 67-71,75, 81,83,150,156, 163,195,198 Miramar, Argentyna, 84-90, 150 Mitologia, 203 Mitologiczne zwierz, 233 Mochanow, Juri, 54 Modjokerto, Indonezja, 179, 182 Moir, J. Reid, 26, 27, 37-43, 45-47, 72,91,137,138,141 Molleson, T. I., 170, 180-181 Monety, 112, 116-117 Montaigu, Francja, 115, 116 Monte Aperto, Wochy, 21, 22 Hermoso, Argentyna, 81-82, 149 336 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka

Monte, c.d., Redondo, Portuglia, 62 Verde, Chile, 51-52 Montehermosan formacja, Argentyna, 81-82, 149 Montezuma Tunnel, Kalifornia, USA, 104,105 Morlan, Richard E., 16 Morrisonmlle Times, 120 Morrisonville, Illinois, USA, 120 Moulin Quignon, Francja, 132, 134-135 Musterian, 40, 42, 61, 72, 74, 85 Muszle, 26, 29, 37, 43, 75, 76, 112, 116, 142-144, 146, 148 Muzeum Narodowe Francji, 13 Kanady, 16, 93, 94 Kenii, 261 N Nacinaa, 33, 74 Nagri formacja, Indie, 54 Napier, John R., 226, 227, 228, 231-232,240,330 Narodowa Fundacja Nauki, USA, 98 Narodowe Towarzystwo Geograficzne, 257 Narzdzia otoczakowe, 34, 52, 54, 55, 71, 72, 73 Narzdzie rostro-carinate, 38, 42 Naszyjniki, 20 National Academy of Sciences

ofthe United States, 152 National Geographic, 261, 268, 270 Neandertalczycy, 6, 131, 133, 135, - 136, 164, 172, 187,207,210, 221,223,235,239,250,258, 259, patrz te "czowiek neandertalski Neandertaloidalne cechy, 217, 249, 250 czaszka, 219

Neandertaloidalne, c.d., hominidy, 251 Homo sapiens rhodesiensis, 250 Neanderthal Enigma, 232 Neolityczna figurka, 90 Ngandong, Indonezja, 172 Niedorozwinici ludzie, 7 Noetling, Fritz, 76-77 Norwich Crag, Anglia, 42 O Oakley, Kenneth E, 133, 134, 146, 147,173,180,189,190-192, 194,196,251-252 Obermaier, Hugo, 45 Obsydian, 105-106 Odcisk buta, 125-128 Odlewnie, 83 Ogon, 157, 237 OH7, 258,264 OH 8, 258, 263-264 OH 62, 262-265 Old Crow rzeka, Kanada, 15-16 Olduwai, Tanzania, 34, 35, 47, 49, 51, 55-57, 66, 91, 92, 140, 241-244, 246, 247, 249, 252, 257-259, 262-265, 270 Olduwajska kultura, 93 narzdzia, 55, 57 przemysy, 47, 50, 55, 220 Oligocen, 4, 5, 72, 75, 150, 198, Oportunici, 98 Orangpendek, 238 Orangutany 55,164,237-238,264,267 Ortodoksyjni antropolodzy, 97 naukowcy, 99 Osborn, Henry Fairfieid, 15, 39, 42, 123,141 Ostrza Fokom, 100 solutrejskie, 85 Indeks 337 Otta, Portugalia, 62 Ottosdal, Afryka Poudniowa, 128 Owen, Richard, 141 Oxnard, Charles E., 260, 265-267, 269,270 P Padlina, 24, 207, 257 Padlinoerca, 207 Pakistan, 52-54 Paleniska, 48, 52, 81, 83, 96, 97, 167,207 Paleocen, 5, 60, 202 Paleolityczny Projekt Brytyjskiej Misji Archeologicznej, 53 Pamir (gry), Azja, 232-234 Panda, 213, 218 Parodi, Lorenzo, 8890, 150 Patterson, Bryan, 259 LelandW.,33-34,61,65,69 Patyna, 61 Pawian,252,256, 257 Pazury, 224 Peabody Museum, ofAmerican Archaeology and Ethnology, 131, 151-152

Cambridge, Massachusetts, USA,151 Penrose, USA, 100 Piece, 52, 83 "Pierwsza Rodzina", Etiopia, 268,269 Pigmeje, 76 Pigmejopodobne istoty, 239 Pikermi, Grecja, 19-20 Pibeam, David, 171-172 Piltdown, Anglia, 9, 135, 185-198, 199, 226, 254, 265 Plemi Okombombi, 56 Plemiona, 33, 38, 55, 56, 76, 87 Paskowy Kent, Anglia, 31-33, 35, 36,55

Podeszwa buta, 122-124, 127 Podstawa uderze, 43, 46, 60, 61 Poggiarone, Wochy, 22 Poirier, Frank E., 171 Potwr z Loch Ness, 17 Pouance, Francja, 24 Prasa religijna, 151 Prasad, N., 54, 55 Pre-Ensenadean formacja, Argentyna, 139 Prekambr,60, 114, 128 Pre-neandertalskie okazy, 6 Presti, 29, 35, 94, 177, 201, 242 Prestwich, Sir John, 32, 33, 34, 36, 63,141 Proca, 38, 75, 91 Proch,199 Propaganda, 45, 49, 202, 205, 264,270 Protsch, Reiner, 245, 246 Przekuwacze, 56, 64, 73, 74 Pseudoeolity, 43, 44 Puelchean formacja, Argentyna, 82-83 Puszka mzgowa, 4-7, 166, 188, 208-211,258,260 Pandory, 101 Putjangan formacja, Indonezja, 177, 179, 182,183 Putnam, F. W, 118, 151, 152 Puy, Courny, Francja, 67, 68 de Boudieu, Francja, 68, 69 Pyki kwiatowe, 96 Pyrofilit, 128 R Rabat, Maroko, 249 Rames, J. B., 67,68 Ranke, Johannes, 171, 172 Reck, H" 56, 92, 140, 241-247, 248,261 338 Zakazana archeologia - ukryta historia czowieka

Red Crag, Anglia, 20, 26-28, 37-39, 41-43,45,91, 141 Reeves, Brian, 49 Rekiny, 13, 20, 22-24 Reputacja, 94, 99, 228, 270 Retusz, 33, 41-44, 50, 52, 55, 59, 63-65, 72-74, 85 Ribeiro, Carlos, 59-61, 63 Robbins, M., 270-271 Robinson, J. T, 255-256, 264 Rockefeller, John D., 202-205 Rolnictwo, 32 Romero, Antonio, 86-88, 90 Roosevelt, Theodore, 224 Roth, Santiago, 84, 85 Royal, College of Surgeons, Anglia, 195 Normal School, 163 Rwnina Maratoska, Grecja, 19 Ruda elaza, 129 Rumowisko, 63, 96, 118, 153, 155, 234, 241-242 Rutot, A, 15, 72-75 Rylce, 50, 56 dziobkowaty, 50 Rzeka, Irrawada, Birma, 31 Solo, Indonezja, 163, 164, 169, 172,173 S San Andreas, Kalifornia, USA, 107 Sanda, 125-127 Sanderson, Ivan, 225, 229, 238 Sangiran, Indonezja, 173, 176, 178,182 Sansan, Francja, 19 Sartono, S., 178, 179, 181 Sasquatch, 224, 226-228, 229, 231,232 Savona, Wochy, 22, 147-149 Scaldisian formacja, Belgia, 75

Sherlock Holmes, 9 Scopes, John T, 205 Sedapa, 238 Selenka Lenore, 167-168, 207 Emil, 167 Senut, Brigitte, 260 Sergi, Giuseppe, 144-145, 146 Sczki odbicia, 41, 43, 44, 46, 60, 61, 64, 65, 68,69 Shackley, Myra, 226, 230-235, 240 Sheguiandah, Kanada, 93-96 Shennongija, Chiny, 237 Shipman, Pat, 16, 274 Shipton Eric, 230, 232 Siarczan elaza, 191, 193 wapnia, 192 Siekacze, 220 Siekiera, 28, 54, 68, 70, 102, 118 Sierra Nevada, gry, USA, 101, 150,156 Simpson Marsh, 139 Ruth D.,46, 50, 51 Sinclair, WilliamJ., 102-105, 107-108, 151, 154-155 Sisimite, 228 SK 15, 255-256 SK.45,256 Skaa macierzysta, 44, 106, 127, 151, 152,205,243,244,253 Skokowy model ewolucji, 263 Skrobacze, 15, 33, 39, 42, 56, 63, 66, 68-72, 220 Smith, Grafton Elliot, 188, 195, 196,205,254 Smithsonian Institution, 49, 82, 107,116,120,132,139,151, 157,158 Snli, Perez, 102, 154 Sollas, William J., 72, 195 Spencer, Frank, 163, 195 Indeks Spisek, 195, 198, 227 Spiskowcy, 196, 197 Srebro, 114, 124,224,226 St5,256 Stl4,'256 Stalagmit, 100 Statystyczna analiza, 43, 47, 265 Staw kolanowy, 268, 269 Steen-McIntyre, Virginia, 98-101 Steinheim, Niemcy, 6 Sterkfontein, Afryka Poudniowa, 254-257 Stern, Jack T, 264, 269, 272 Stopes, Marie, 26 Stopniowa ewolucja, 263 Sumatra, Indonezja, 164, 238 Susman, Randall L., 264, 269, 272 Swanscombe, Anglia, 6, 189-190 Swartkrans, Afryka Poudniowa, 255-257 Syberia,17,47,49, 54, 232 Sylur,5, 118 Szczka z Foxhall, Anglia, 39, 140-141 z Heidelbergu, Niemcy 141, 171-172, 195,250 z Kanam, Kenia, 92, 244, 247-252, 261 Sziwa, 54 Szpik, 19-21, 208 Szydo, 138 Szympansy, 120, 165-166, 188, 190, 225,254,256,259,263,272 T Table Mountain, hrabstwo Tuolumne, Kalifornia, USA, 101-107,

152-154 Tadykistan, 233 Tag (rzeka), Portugalia, 60, 62 Tardieu, Christine, 255, 270 Tardy, Charles, 67

Tasmania, 73 Tatrot formacja, Indie, 54 Teilhard de Chardin, Pierre, 173, 185,186,188,194-195, 206 TerraAmata, Francja, 127, 138 Texas Street, San Diego, USA, 12 Thenay, Francja, 63-67 Thorington Hali, Anglia, 42-43 Timiin, stan Nowy Jork, USA, 81, 96-97 Tlenki, elaza, 118, 141 magnezu,85 Tuczek Kinga, Kalifornia, USA, 106-107 TM1513, 255 TM 1517, 255 Toca da Esperanca, 51 Tongzi, Chiny, 231-217 Topilski, Micha Stefanowicz, 234 Torf, 96, 238 Towarzystwo Antropologiczne w Paryu, 22, 135,136 Geologiczne, 20, 26, 28, 34, 40,186, Krlewskie, 36, 38, 186 Prehistoryczne Wschodniej Anglii, 37 Zoologiczne z Londynu, 266 Toxodont, 84-85, 87-88, 90 Trenton, 131-132 Trias, 5, 60,123124 Trinil, Indonezja, 163-167, 169, 170,171, 173, 176, 177, 179-184 Trylobity, 125-126 Tuf, 107, 260-261, 270 Turkmenia, 158 Tuttie, R. H., 272-273 "Twiggy", 258 Tybet, 230, 231 u Ulalinka, Syberia, 54 Urwisko, 21, 84, 86, 88-89, 234 V Valentine, Kalifornia USA, 102, 154 Yallois, H. V, 59, 146 Valsequillo, Meksyk, 97 Vertesszll6s, Wgry, 172 Yerworn, Max, 68-71 Vignati, M. A., 150 Yirchow, Rudolf, 167, 168 Volk, Ernest, 131-132 Von Koenigswald, G. H. R., 90, 91, 92, 172-174, 176-179, 181, 182, 207 Voy, C.D., 103 W Walker, Alan, 273 Wallace, Alfred Russell, 34, 108, 163 Way nadoczodoowe, 6, 140, 166, 187,189,253 Wapie,25,107,112,139,199, 200,243,247, 252 Warren, S. Hazzeldine, 40-41 Warsztat krzemieriiarski, 38 mechaniczny, 117 Watson, D. M. S., 242-244 Weaver, Warren, 202 Weidenreich, Franz, 168, 169, 177, 178,208,211 Weiner,J. S., 190, 192-194, 196 Wendeta, 93, 96 Wenus z Wilendorfu, 90, 119 West, R. G" 42 Westenek, L.C., 238 Wgiel drzewny, 52, 97,101,105,167 Wheeler Shale, Utah, USA, 125 White, Timothy D., 262, 269,

271-274

Whitney,J. D., 59,101-102, 107-108, 150-152, 154-156 Widownia, 167 Wieloryb, 22-24, 27 Wiertniki, 15, 39, 63, 72, 74 Willis, Bailey, 82-83, 87, 139 Wisconsin zlodowacenie, Ameryka Pnocna, 16, 93-95 Woskie Towarzystwo Nauk Przyrodniczych, 18 Wody gruntowe, 133, 147, 180, 191-192, 252 Wood, B. A., 261-262 Woodward, Arthur Smith, 186-189, 192-196,202,248,254 Wright, Frederick Eugene, 118-119 WuRukang,209-211 Wyspa Manitoulin, Kanada, 93 Wzgrza Siwalik, Indie, 54 X Xihoudu, Chiny, 221 Y Yenangyaung, Birma, 76-77 Yeti, 230-232 Yuanmou, Chiny, 220-221 Z Zapis skalny, 4, 7, 126, 195, 238, 244 Zdansky, Otto, 199-201 Zgrzeba 39, 50, 72-74 Zhoukoudian, Chiny, patrz te: Czukutien, 173, 177, 199-202, 205-211,216-219 Zinjantrop, 249, 257-259 elaziste gliny, 156 uel, 83, 84