Robert Wright

Nonzero
Logika ludzkiego przeznaczenia

Wstp

Burza przed cisz

Jest wiele wewntrznych i zewntrznych przyczyn (poruszenie polityczne i spoeczne, moralny i religijny niepokj), ktre powoduj, e wyczuwamy, i cos ogromnej wagi odbywa si teraz w wiecie. Ale co to jest?
PIERRETEILHARDDECHARDiN1

Laureat Nagrody Nobla Steven Weinberg zakoczy kiedy ksik takim zdaniem: Im bardziej jednak rozumiemy Wszechwiat, tym mniej widzimy dla siebie nadziei".2 Jestem daleki od tego, aby dyskutowa T. wielkim fizykiem 0 tym, jak przygnbiajca jest fizyka. O ile wiem, to dziedzina, ktr zajmuje si Weinberg - wiat nieoywionej materii - rzeczywicie nie dostarcza do wodw istnienia jakiego wyszego celu. Lecz kiedy przeniesiemy si do wia ta oywionej materii - do bakterii, komrek rolinnych i, co najwaniejsze, do czowieka - uderza mnie odmienno sytuacji. Im pilniej obserwujemy mean dry biologicznej ewolucji, a szczeglnie meandry historii ludzkoci, tym bar dziej si wydaje, e to wszystko ma znaczenie. Jednak meandry" nie s wa ciwym sowem. Oba te procesy maj wytyczony kierunek. Taka jest przynajmniej teza tej ksiki. Ludzie, ktrzy dostrzegaj kierunek w historii ludzkoci lub w ewolucji biologicznej, czy te w jednym i drugim, traktowani s jak mistycy czy wariaci. W pewnym sensie trudno argumentowa, e zasuguj na lepszy los. Filozof Henri Bergson wierzy, e motorem organicznej ewolucji jest tajemnicza sia, lan vital, pd yciowy. Lecz po co przywoywa co tak mglistego, kiedy moemy wytumaczy dziaanie ewolucji w fizycznych kategoriach doboru naturalnego? Pierre Teilhard de Chardin, jezuita teolog, postrzega histori ludzkoci zmierzajc do Punktu Omega".3 Ale czy mg si spodziewa, e historycy potraktuj go powanie, jeeli Punkt Omega znajduje si poza Czasem i Przestrzeni"?4 Z drugiej jednak strony naley okaza Bergsonowi i Teilhardowi de Chardin zaufanie. Obaj dostrzegli, e organiczna ewolucja ma tendencj do tworzenia coraz bardziej skomplikowanych form ycia. Szczeglnie Teilhard
podkrela porwnywaln tendencj w historii ludzkoci: ewolucj w cigu tysicleci coraz wikszych i bardziej zoonych struktur spoecznych. Wnioski, ktre wyciga na przyszo z tych tendencji, byy prorocze. Piszc w poowie dwudziestego wieku, zastanawia si nad technikami komunikacji i globalizacji, ktrej te techniki su, zanim problematyka ta staa si modna (Marshall McLuhan, twrca okrelenia globalna wioska", czyta Teilharda). Uywajc 5 pojcia noosfery", mylcej warstwy Ziemi", Teilhard de Chardin przewidzia nawet w jaki oglnikowy sposb Internet - na przeszo dziesi lat przed wynalezieniem mikroczipa. Czy trendy, ktre przycigny uwag Bergsona i Teilharda - podstawowe tendencje w ewolucji biologicznej, technologicznej i spoecznej ludzkiego gatunku - mona wyjani w kategoriach naukowych, fizycznych? Moim zdaniem tak; o tym wanie jest ta ksika. Jednak rzeczowo takiego wyjanienia nie powinna, jak sdz, cakowicie odsun na bok duchowego wymiaru tych trendw, ktre przypisywali im Bergson i Teilhard. Jeeli ukierunkowanie wpisane jest w ycie - jeli ycie w naturalny sposb zmierza do swoistego koca to ta aktywno w zasadny sposb inspiruje dociekania o tym, jak powstaa ca a konstrukcja. Powiedziabym rwnie, e ta inspiracja bdzie wyjtkowo silna w tej fazie historii ludzkoci, ktra, jak si wydaje, znajduje si tu przed nami co w rodzaju spoecznego, politycznego, a nawet moralnego przesilenia. Czytelnicy, ktrych niezbyt interesuje teologia, bd zadowoleni, kiedy im powiem, e tego typu spekulacje stanowi znikom cz tej publikacji: kilka lunych myli na kocu, z koniecznoci nieskonkretyzowanych. Przede wszystkim ksika mwi o tym, jak znalelimy si w miejscu, w ktrym dzisiaj jestemy, i jakie mamy podstawy do wyrokowania o tym, dokd podamy.

Tajemnica ycia
Tego dnia, kiedy Watson i Crick odkryli struktur DNA, Crick, jak to pniej przypomnia Watson, wszed do 6 pokoju, gdzie zwykle zbierali si na lunch, i obwieci, e odkryli tajemnic ycia". Z caym nalenym szacunkiem dla DNA, chciabym nominowa innego kandydata do odsonicia tajnikw aktywnoci yciowej. W przeciwiestwie do Francisa Cricka, nie mog przypisywa sobie tego odkrycia. Tajemnica zostaa poznana - lub jak kto woli, wynaleziona -okoo p wieku wstecz przez twrcw teorii gier, Johna von Neumanna i Oskara Morgensterna.

Zrobili zasadniczy podzia gier na gry o sumie zerowej" i sumie niezerowej". W grach o sumie zerowej losy graczy s ze sob powizane w odwrotnie proporcjonalnym stosunku. W tenisie, szachach i boksie zwycistwo jednego wspzawodnika oznacza porak drugiego. W grach o sumie niezerowej zwycistwo jednego gracza nie musi by niepomylne dla innych. W grach o wysokiej sumie niezerowej interesy graczy s cakowicie zbiene. W1970 roku, kiedy trzej astronauci z Apollo 13 usiowali rozwiza problem, jak sprowadzi na Ziemi swj statek kosmiczny, na ktrym pojawiy si trudnoci, grali w gr o cakowitej sumie niezerowej, poniewa jej wynik byby rwnie dobry lub rwnie zy dla wszystkich. (By rwnie dobry). W rzeczywistym wiecie rzeczy nie przedstawiaj si tak prosto. Kupiec i klient, dwch czonkw wadzy ustawodawczej, dwch przyjaci z dziecistwa czasami widz, e ich interesy si zazbiaj. Do stopnia, w jakim rzeczywicie si one zazbiaj, relacje midzy nimi s sum niezerow; wynik moe przybra posta wygrany-wygrany lub przegrany-przegrany, w zalenoci od tego, jak rozgrywaj gr.* Czasami politolodzy lub ekonomici rozkadaj stosunki midzyludzkie na skadniki o sumie zerowej i o sumie niezerowej. Zdarza si to rwnie biologom zajmujcym si ewolucj, kiedy badaj, w jaki sposb funkcjonuj rne oywione systemy. Jestem przekonany, e jeli chcemy zobaczy, co jest motorem ukierunkowujcym zarwno histori ludzkoci, jak i ewolucj organiczn, powinnimy bardziej systematycznie stosowa ten sposb mylenia. Interakcja midzy poszczeglnymi genami, komrkami lub zwierztami, pomidzy grupami interesw, narodami i korporacjami moe by postrzegana przez obiektyw teorii gier. Za pomoc tego obiektywu bdziemy mogli zrobi przegld historii ludzkoci oraz historii ycia organicznego. Mam nadziej, e uda mi si rzuci troch wiata na pewien rodzaj energii - dynamiki o sumie niezerowej - ktra, jak do tej pory, w istotny sposb uksztatowaa rozwj ycia na ziemi. Przegld historii ycia organicznego jest bardzo krtki, ale przegld historii ludzkoci ju taki krtki nie jest. Historia ludzkoci nie cieszy si dobr saw, poniewa uwaa si, i panuje w niej cakowity bezad. Nie sdz jednak, eby bya a tak zdezorganizowana. Nawet jeeli rozpoczniemy przegld od momentu, kiedy najbardziej rozwinit spoecznoci na ziemi bya wioska owcw--zbieraczy, i dojdziemy do czasw obecnych, moemy uchwyci podstawow trajektori historii poprzez odniesienie do zasadniczego wzorca: powstaj nowe technologie, ktre pozwalaj na nowe, bogatsze formy interakcji o sumie niezerowej lub zachcaj do nich; nastpnie (ze zrozumiaych powodw gboko zakotwiczonych w ludzkiej naturze) ewoluuj struktury spoeczne, ktre wyko-

rzystuj ten bogaty potencja - przeksztacaj niezerowe sytuacje w pozytywne sumy. W ten sposb pogbia si i rozszerza zoono spoeczestw. Nie naley rozumie, e gry o sumie niezerowej zawsze kocz si wynikiem wygrana-wygrana, a nie przegrana-przegrana. Nie chodzi te o to, e potni i zdradliwi nigdy nie wyzyskuj sabych i naiwnych; ten rodzaj pasoytnictwa jest czsto moliwy w grach o sumie niezerowej, a historia dostarcza na to niemao przykadw. Jednak w dalszej perspektywie, gdy wemie si wszystko pod uwag, sytuacje o sumie niezerowej wytwarzaj wicej pozytywnych ni negatywnych sum, wicej wzajemnych korzyci ni wzajemnych strat i wyzysku. W rezultacie utrwalaj si coraz gbsze i bogatsze systemy wspzalenoci midzy ludmi. Ta powtarzajca si sekwencja - w wikszoci wypadkw przeksztacanie sytuacji o sumie niezerowej w pozytywne sumy - zacza funkcjonowa co najmniej 15 000 lat temu. Potem znowu si powtrzya, l znowu, l znowu. A do - voila - jestemy tutaj, latamy samolotami, wysyamy e-maile, mieszkamy w globalnej wiosce. Nie chc bagatelizowa tych wszystkich interesujcych szczegw, ktre zapeniaj ksiki historyczne: sumeryjscy krlowie, hordy barbarzycw, redniowieczni rycerze, reformacja, narodziny nacjonalizmu i tak dalej. Przeciwnie, staram si da im nalene miejsce (cznie z tak czsto pomijan egzemplifikacj ludzkich dowiadcze, jak owieckie i zbierackie plemiona rdzennych Amerykanw, polinezyjskie wodzostwa, muzumaskie innowacje handlowe, afrykaskie krlestwa, sdownictwo Aztekw i rozwinita chiska technologia). Mam jednak zamiar wykaza, e te szczegy, cho wane same w sobie, s w ostatecznym rozrachunku czci wikszej caoci; pokaza, jak mieszcz si w strukturze,

dziki ktrej atwiej nam bdzie siga myl do historii ludzkoci. Po przegldzie historii ludzkoci zastosuj pokrtce t sam porzdkujc zasad do historii ycia organicznego. Za spraw doboru naturalnego powstaj

nowe technologie", ktre umoliwiaj bogatsze formy interakcji o sumie niezerowej pomidzy biologicznymi jednostkami, pomidzy genami lub komrkami, zwierztami czy czymkolwiek innym. A to wszystko jest histori ycia organicznego. Krtko mwic, zarwno historia ycia organicznego, jak i historia ludzkoci wymagaj rozgrywania liczniejszych, zakrojonych na wiksz skal i jeszcze bardziej skomplikowanych gier o sumie niezerowej. To akumulacja tych gier -gra na grze i gra na grze - przyczynia si do wzrostu biologicznej i spoecznej zoonoci, o ktrej mwili Bergson i Teilhard de Chardin. Chtnie nazywam tego typu akumulacj akumulacj niezerowej sumowalnoci". Niezerowa sumowalno jest pewnego rodzaju potencjaem - moliwoci cakowitej wygranej lub cakowitej przegranej, zalenie od tego, jak rozgrywa si gr. Taka koncepcja moe wydawa si nieuchwytna przy abstrakcyjnych rozwaaniach, mam jednak nadziej, e do koca ksiki nabierze ju konkretnych ksztatw. Bd dowodzi, e niezerowa sumowalno jest czym, czego stay wzrost i stae spenienie wytycza kierunek historii ycia, od kosmicznego bulionu" do World Wide Web. Mona nawet powiedzie, e niezerowa sumowalno to tylko praktyczne szczegy, materialistyczna wersja niematerialnej elan vital Bergsona, ktra nadaje pewien pd zasadniczemu kierunkowi ycia na tej planecie. Tumaczy, dlaczego ewolucja biologiczna, przy odpowiednim zapasie czasu, moga wytworzy ycie o wysokim poziomie inteligencji - ycie na tyle przemylne, aby umiao wytworzy technologi oraz inne formy kultury. Tumaczy to take, dlaczego pniejsza ewolucja technologiczna, a w oglniejszym sensie kulturowa, moga wzbogaci i poszerzy struktur spoeczn tego inteligentnego gatunku i rozprzestrzeni organizacj spoeczn na dalsze obszary naszej planety. Globalizacja, jak mi si wydaje, bya przewidziana nie tylko od chwili wynalezienia telegrafu, statku parowego czy nawet sowa pisanego lub koa, lecz od chwili wynalezienia ycia. Przez cay czas nieustpliwa logika niezerowej sumowalnoci zmierza do tego wieku, w ktrym relacje pomidzy narodami z roku na rok staj si coraz bardziej sum niezerowa.

Nazywasz to przeznaczeniem?
Mona przewidzie, e kada ksika z tak ambitnym podtytuem jak Logika ludzkiego przeznaczenia" bdzie oceniana pod wzgldem odwagi i uczciwoci jej autora. Lepiej od razu si z tym rozprawi. Jak dosownie traktuj sowo przeznaczenie"? Czy chc przez to powiedzie, e za dziesi, pidziesit czy te sto lat stan wiata bdzie dokadnie taki, co do najmniejszych szczegw, i e jest to nieuniknione? Nie, i to z dwch powodw:

1) Nie zajmuj si szczegowym stanem wiata, lecz jego szerokimi kontu rami, waciwociami jego politycznych i ekonomicznych struktur (co, na przy kad, bdzie z pastwem narodowym?); charakterem indywidualnych dowiad cze (a co z prywatnoci?); zasigiem kultury (co z Myszk Miki?); i tak dalej. 2) Nie mwi o czym, co jest absolutnie nieuniknione. Mwi jednak o czym, co ma wielkie szans urzeczywistnienia. Mwi ponadto, e jedyne re alne warianty przeznaczenia", ktre nakrel, s bardzo nieprzyjemne i powin nimy ich unikn dla wasnego dobra. Niektrzy mog uzna, e uywanie sowa przeznaczenie" jest oszustwem, kiedy ma si na myli nie to, co nieuniknione, lecz niezmiernie prawdopodobne". Czy uznalibycie za oszukacze powiedzenie, e przeznaczeniem ziarnka maku jest stanie si makiem? Oczywicie dane nasienie maku moe nie sta si makiem. Jak si wydaje, przynajmniej w retrospekcji, przeznaczeniem niektrych ziarnek maku jest upieczenie w bajglu. Nawet te nasiona maku, ktre unikny takiego losu i znalazy si w glebie, te mog zosta zjedzone (chocia nie na niadanie) i nigdy nie zakwitn. Mimo to s przynajmniej trzy powody, dla ktrych mona obroni twierdzenie, e przeznaczeniem" ziarnka maku jest stanie si makiem. Po pierwsze, w szeroko rozumianym pojciu, jest to bardzo prawdopodobne. Po drugie, z punktu widzenia nasienia, alternatyw tego wydarzenia jest katastrofa - czyli dokadnie mier. Po trzecie, jeli zbadamy sam esencj nasienia maku -jego DNA - trudno nam bdzie unikn wniosku, e nasienie maku jest zaprogramowane na stanie si makiem. Mona powiedzie, e nasienie jest zaprojektowane, aby stao si makiem, chocia nie zostao zaprojektowane" przez czowie-ka-designera, lecz przez dobr naturalny. Jeeli nasieniu maku przytrafi si co innego ni dojcie do penej makowoci" -jeli zostanie zapieczone w bajglu lub zjedzone przez ptaka

- to prawdziwa ekspresja nasienia zostanie wytumiona, a cel, ktry w sobie nosi, nie bdzie zrealizowany.

Obecny chaos
Ani biologiczna ewolucja, ani historia ludzkoci nie s agodnym, rwnomiernym procesem. Pokonuj progi, przeskakuj od jednego stanu rwnowagi do nowego stanu rwnowagi na wyszym poziomie. Dla niektrych ludzi obecna epoka ma nastrj progowy"; ma w sobie t niepokojc, wymykajc si spod kontroli atmosfer, ktra moe by oznak jakiego powanego przeobraenia. Zmiany technologiczne, geopolityczne i ekonomiczne wydaj-si zowrbnie szybkie, a tworzywo spoeczne - niezadowalajce. Oto przykad: wiatowe rynki walutowe s wstrzsane nagymi siami elektronicznie napdzanych spekulacji finansowych. Pozbawione skrupuw narol ickty spod znaku New Ag hoduj broni masowej zagady. Narody wyda-|j ll mniej spjne ni przedtem, dotknite podziaami etnicznymi, religijnymi b kulturowymi. Wysocy urzdnicy w wydziaach zdrowia powanie dyskutu-o moliwoci pojawienia si zarazy o wiatowym zasigu - moe niesycha-Iflle gronego wirusa Ebola lub jakiej bakterii, o ktrej jeszcze nie syszelimy, f fMprzestrzenianej po wiecie przez pasaerw samolotw odrzutowych. Nawet ffbune tropikalne wydaj si w ostatnich dziesicioleciach intensywniejsze, co [moe, ale nie musi, by wynikiem globalnego ocieplenia klimatu. I To apokaliptyczna wizja i niektrzy religijni ludzie tak to traktuj. Trudno im I lObie wyobrazi, e ten natok nowych zagroe moe by czystym przypad-* |(|em _ szczeglnie e wystpi pod koniec wieku. Niektrzy chrzecijanie fun-damentalici uwaaj globalny chaos za oznak zbliania si dnia Sdu Ostatecznego. Powsta cay gatunek dobrze sprzedajcych si powieci, ktre przewiduj ten dzie, gdy prawdziwi wyznawcy w drodze do nieba spotkaj po drodze Chrystusa, natomiast innych, tych na dole, czeka mniej wspaniay los. W pewnym sensie ci fundamentalici maj suszno. Nie, nie mam na my-ili Dnia Sdu. Chc tylko powiedzie, e w moim mniemaniu narastajcy zamt jest niewtpliwie oznak czego, co przybiera na sile, a co mona by nazwa przeznaczeniem wiata. Zbliamy si do jakiego punktu kulminacyjnego. Wydaje si, e nasz gatunek czeka test, do ktrego kluczowe siy historii prowadziy nas przez cae tysiclecia. Jest to test dla politycznej wyobrani - dla moliwoci zaakceptowania przez nas podstawowych, koniecznych zmian w strukturach sprawowania wadzy - jak rwnie test dla naszej moralnej wyobrani. Jak zdamy ten test? Sdzc po historii, obecne zamieszanie ustpi w kocu miejsca erze wzgldnej stabilizacji, erze, w ktrej struktury polityczne, ekonomiczne i spoeczne, w wymiarze globalnym, uspokoj t now posta chaosu. wiat dojdzie do nowej rwnowagi, przy wyszym stopniu organizacji ni w poprzednich okresach. A okres, w ktry teraz wchodzimy, bdzie w retrospekcji wyglda jak burza przed cisz. Lecz rwnie dobrze moemy te wysadzi wiat w powietrze. Pamitajcie, e nawet nasionom maku nie zawsze udaje si zakwitn. A jeli uda nam si unikn wysadzenia wiata w powietrze, to nadal pozostaje element niepewnoci. Chocia logika historii ma swoje stae parametry, pozostawiaj one jednak pewn swobod dziaania. Mona sobie wyobrazi, w ramach prawdopodobiestwa, jakie podsuwa nam droga, ktr szlimy w przeszoci, przysze struktury polityczne, dajce wicej lub mniej wolnoci, wicej lub mniej prywatnoci, narzucajce wikszy lub mniejszy porzdek, zezwalajce na wicej lub mniej bogactwa. Jednym z celw tej ksiki jest pomoc w badaniu tej wirujcej przestrzeni" - w wyborze pomidzy alternatywnymi formami przyszoci i zrozumieniu tego

wyboru. Lecz rwnie wane jak mdre korzystanie z furtek, ktre otwiera przed nami przeznaczenie, jest zagodzenie tego przeznaczenia. Historia, nawet jeli jej gwny kierunek zosta okrelony, moe rozgrywa si kosztem masowych ludzkich ofiar. Moe te przebiega agodniej - chocia z tym przebiegiem rwnie cz si koszty, ale s one atwiejsze do zaakceptowania. Jest to przeznaczenie naszego gatunku - mam tym razem na myli nieuchronne przeznaczenie, a nie tylko wysokie prawdopodobiestwo - nam pozostaje tylko dokona wyboru.

CZ PIERWSZA

KRTKA HISTORIA LUDZKOCI

Rozdziat 1

Drabina ewolucji kulturowej

Idea nie jest odpowiedzialna za ludzi, ktrzy w ni wierz.
DON MARQUIS'

Na pocztku dwudziestego wieku antropolodzy powszechnie nazywali pewne grupy ludnoci dzikusami". cile mwic, nie byo to obraz (chocia rzadko mona by to uzna za komplement). Dziko" bya po prostu etapem w uporzdkowanej historii kultur. Kiedy wszyscy ludzie byli dzikusami, a pniej niektrzy z nich dostpili kulturowej promocji i stali si barbarzycami". A przynajmniej niskimi" barbarzycami. Barbarzystwo miao trzy podziay - nisze, rednie i wysze -a kultura, po przejciu tych etapw, moga przekroczy prg cywilizacji. Wtedy jej czonkowie mogli zacz pisa ksiki, w ktrych inne kultury nazywano dzikimi. Czoowym propagatorem skali dzikoci-barbarzystwa-cywilizacji by Lewis Henry Morgan, ktry wyoy swoj teori w ksice z 1877 roku Spo/eczestwo pierwotne, czy// badanie kolei ludzkiego postpu od dzikoci przez barbarzystwo do cywilizacji. Piszc niecae dwie dekady po ukazaniu si ksiki Darwina 0 powstawaniu gatunkw, Morgan przedstawi kultury jako zjawiska podlega jce ewolucji. Mona teraz stwierdzi na podstawie przekonujcych dowodw, e dziko poprzedzia barbarzystwo we wszystkich ludzkich plemionach, a jak wiadomo, barbarzystwo poprzedzio cywilizacj", pisa Morgan.2 Te trzy odrbne fazy s ze sob zwizane w naturaln i konieczn sekwencj postpu".3 Morgan by jednym z pierwszych wiatowych antropologw. By aficionado spoecznoci Indian i potpia wyniszczanie ich przez biaego czowieka. Po masakrze wojsk Custera nad Little Bighorn przez Indian pod wodz Siedzcego Byka Morgan wystpi w jego obronie.

Nie chc przez to powiedzie, e Morgan by radykaem. By naukowcem-sa-moukiem, a take dobrze prosperowa jako prawnik. Jednak jego ksika zyskaa uznanie Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, ktrzy uznali j za zgodn z wasnymi teleologicznymi pogldami na histori. Podobnie jak oni, Morgan opisywa nieuchronny bieg historii w odniesieniu do czynnikw materialnych, cznie z technologi. Rwnie podobnie jak oni podkrela zmieniajce si pojcie posiadania. Marks i Engels zachwyceni byli jego tez, e w pocztkowym stanie dzikoci" czowiek y we wsplnocie i e nie byo wasnoci prywatnej. Engels z przyjemnoci cytowa przepowiedni Morgana, zgodnie z ktr ewolucja kulturowa przywrci w kocu co z pierwotnego egalitaryzmu. Demokracja w rzdzie, braterstwo w spoeczestwie, rwno praw i przywilejw oraz powszechna edukacja", pisa Morgan, zapowiadaj nastpny, wyszy 5 stopie rozwoju spoeczestwa, do czego uparcie prowadz nas dowiadczenie, inteligencja i wiedza". Pogld, e nieuchronne siy historii stworzyy cywilizacj, e kultury ewoluuj" w oglnie przewidywalnym kierunku i nadal si tak bd zachowywa, wyznawa rwnie socjolog Herbert Spencer, ktry nie cierpia marksizmu. 6 Kolejnym propagatorem tej idei by John Stuart Mili, ktrego zapatrywania mieszcz si pomidzy teoriami Spencera i Marksa. W tamtych czasach teza o ukierunkowaniu historii bya prawie obiegowym przekonaniem. Ideologia pojawiaa si na scenie tylko w wypadku dyskusji o mechanizmie stojcym za oczywistym zaprogramowaniem historii i przy przewidywaniu przyszoci.

Trendy staj si nie-trendy"

Na pocztku dwudziestego wieku obiegowe pogldy ulegy zmianie. Klasyfikowanie niektrych spoeczestw wyej ni innych wydawao si coraz bardziej nie do zaakceptowania, szczeglnie dla osb wyznajcych lewicowe pogldy. Wybitny etnolog Franz Boas przypuci atak na przewiadczenie, e ludzkie kultury maj tendencj rozwijania si w jakim okrelonym kierunku. Jego najsynniejsza uczennica, Margaret Mead, strecia potem credo Boasa w nastpujcy sposb: Wystpilimy przeciwko umieszczaniu kultur w jakiejkolwiek hierarchii, ktra ulokowaaby nasz wasn kultur na jej szczycie, a inne kultury wiata w obniajcej si skali, zalenie od stopnia, w jakim rni si one od na-

szej... Jestemy za demokracj kultur, to pojcie w naturalny sposb wejdzie w skad innych demokratycznych ideaw".

Poparcie dla idei Boasa byo silne, a w kocu przewayo. W 1918 roku W American Anthropologist" ukaza si esej atakujcy ide ewolucji kulturowej jako niezwykle gupiej, bezpodnej i szkodliwej teorii, jaka kiedykolwiek po-Witaa w dziejach nauki" - ponadto jako - taniej zabawki dla uciechy duych 8 ' dzieci". Ju w 1939 roku inny antropolog donosi, e [kulturowy] ewolucjo-nlzm nie ma prawie adnych zwolennikw". Tymczasem koncepcja ukierunkowanej historii przestaa mie powodzenie rwnie wrd historykw. W dziewitnastym wieku wielu z nich traktowao histori w kategoriach postpu, kierowanego rozumem; wiadome, racjonalne denie do dobra miao przynie coraz wiksz wolno i polityczn rwno. Lecz po dwch wojnach wiatowych, podczas ktrych inteligentne technologie pozbawiy ycia miliony ludzi, nie wydawao si, aby sowa racjonalny" i dobro" byy probierzem ludzkoci, a po dowiadczeniach z niedawnym faszyzmem i nadal silnym totalitarnym komunizmem nie odnosio si wraenia, eby wolno" bya celem historii. Ponadto czy wrogowie wolnoci, Hitler i Stalin, nie wierzyli, e historia jest po ich stronie? Moe wic teorie o ukierunkowaniu historii nie byy bdne, tylko niebezpieczne! Po drugiej wojnie wiatowej dwch najsynniejszych mylicieli dwudziestego wieku - Isaiah Berlin i Karl Popper - wydali tym teoriom wojn. W eseju Historical lnevitability (Historyczna konieczno) Berlin zaatakowa pogld, e wiat zmierza w okrelonym kierunku i rzdzi si swoimi prawami oraz e ten kierunek i prawa mona pozna w pewnym zakresie za pomoc odpowiednich technik 9 badawczych". Popper w Ndzy historycyzmu gosi, e udowodni - dosownie udowodni) - i przewidywanie przyszoci jest absolutnie niemoliwe. Po Berlinie i Popperze ten rodzaj mylenia, przeciwko ktremu wystpowali - spekulatywna historia" lub metahistoria" - sta si gatunkiem zagroonym. W latach szedziesitych dwudziestego wieku jeden z filozofw historii zauway, e historycy maj skonno do uywania terminu metahistoryk, aby zaznaczy dewiacje od 11 zwykej aktywnoci profesjonalnej, czy to w kierunku poszukiwaniu praw, czy te w kierunku poszukiwania wzorca". Niewiele si od tamtej pory zmienio. Wana praca historyczna ukierunkowana na poszukiwanie wzorca, ktra narobia wiele wrzawy w ostatnim dwudziestoleciu - Koniec

historii- nie zostaa napisana przez historyka, lecz przez politologa, Francisa Fu-kuyam. To dziwne, e rozwaanie praw rzdzcych histori jakby bardziej przystoi politologowi ni historykowi. Przeciwnicy metahistorii" zwykle nie ukrywali swoich motyww. Oto motto na ksice Poppera: Pamici niezliczonych mczyzn i kobiet wszystkich wyzna, narodw i ras - ofiar faszystowskiej i komunistycznej wiary w Niezomne Prawa Przeznaczenia Historycznego". Przedstawi argumenty, e analizy Poppera, Berlina i Boasa byy podwjnie bdne. Mylili si nie tylko co do tego, czy zasadne jest ukierunkowane traktowanie przeszoci, lecz rwnie co do tego, czy jest to szczeglnie niebezpieczne.

Krtkotrway zryw
Wojna przeciwko ukierunkowaniu nie bya rwnie zwyciska w antropologii, jak w historii. W poowie dwudziestego wieku zaczy powstawa mae skupiska oporu, szczeglnie na Universityof Michigan. Wanie tam wichrzyciel, ktry nazywa si Leslie White, zbuntowa si przeciwko antyewolucjonizmowi Boasa i uczyni swoim gwnym zadaniem przywrcenie do ycia pogldw Morgana.* Zaowocowao to pewnym postpem w tej dziedzinie (cznie z rezygnacj z ob-raliwych etykietek dzikus" i barbarzyca"). W gruncie rzeczy, jak zobaczymy, uczniowie i koledzy White'a i pooyli uyteczny fundament pod przewartociowanie historii wiata. Pomimo to, kiedy w latach siedemdziesitych dwudzieste12 go wieku popularno zyska multikulturalizm, teorie, ktre miay klasyfikowa kultury wiata, straciy popularno. White zmar w 1975 roku - w tym czasie ewolucjonizm kulturowy ju popada w zapomnienie, a w niektrych krgach cieszy si z saw.

Dzisiaj ta ga antropologii, ktra jest nadal bardzo przychylna ewolucjoni-zmowi, nie jest dziedzin White'a antropologi kulturow - lecz archeologi. Trzeba przyzna, e wikszo archeologw nie opowiada si za tak 13 skrajn jego wersj, za jak opowiada si ta ksika; nie wierz, e stopniowy proces przemian w kierunku bardziej zoonych struktur spoecznych by w gruncie rzeczy nieunikniony od epoki kamiennej a do ery globalizacji. Jednak nie moe umkn uwadze archeologw fakt, e z reguy im gbiej kopiesz, tym mniej

skomplikowane jest spoeczestwo, ktrego pozostaoci znajdujesz. Najwyraniej zmiana w strukturach spoecznych wczeniej czy pniej, ale i tak si pojawi, i jest bardziej prawdopodobne, e wzmoe, a nie obniy ich zoono. To dziwne, e najwicej sympatii dla ewolucjonizmu maj uczeni, ktrzy zajmuj si odleg przeszoci. Przecie wydarzenia dwudziestego wieku, a szczeglnie jego ostatniego dwudziestolecia, sugeruj, e gwna trajektoria historii, okrelona przez niektrych dziewitnastowiecznych socjologw, przebiega w oglnych zarysach zgodnie z ich wytycznymi. Zasadniczy argument Lewisa Morgana by susznym argumentem: niekoczcy si pd ewolucji kulturowej w okresie ostatnich 20 000 lat przepchn spoeczestwo przez kilka progw. A teraz pcha je przez kolejny prg. Nowa wspaniaa struktura spoeczna - nasz przyszy dom - buduje si na naszych oczach. Mwienie, e historia ma kierunek, nie oznacza popierania wszystkich zasad wczesnego ewolucjonizmu kulturowego ani te dziewitnastowiecznego progresywizmu historycznego.14 Nie chodzi tu o to, eby na przykad beztrosko przepowiada zwycistwo wolnoci i rwnoci we wszystkich ich aspektach. Chocia sdz, e w pewnym znaczeniu historia stoi po stronie ludzkiej wolnoci, to w innym znaczeniu wolno si kurczy. Jest co wspaniaego w wyanianiu si nowej struktury spoecznej; jest w tym rwnie co przeraajcego. Szczliwie ta struktura, cho w oglnych zarysach nie do uniknicia wraz z upywem czasu, w adnym wypadku nie jest nieuchronna, jeli chodzi o szczegy. W kadym razie wstrzymam si z pytaniem, czy gwna strzaa historii da nam wicej, czy te mniej wolnoci, czy polepszy lub pogorszy nam ycie. Uwaam, e pod pewnymi wzgldami zasadniczy kierunek historii czyni istoty ludzkie lepszymi w aspekcie moralnym i nadal tak bdzie dziaa. Ale nie o to mi chodzi. Moim celem jest wykazanie w nastpnych pitnastu rozdziaach, e jeli odoymy na bok moralno i bdziemy omawia obiektywnie obserwowal-ne cechy spoecznej rzeczywistoci, to kierunek historii stanie si wyranie widoczny. Kiedy skierujemy wzrok poniej niespokojnej powierzchni wydarze, poza pojawianie si i odchodzenie poszczeglnych reimw, poza ycie i mier wielkich ludzi", ktrzy dumnie kroczyli i nadal krocz po scenie historii, zobaczymy strza, ktrej pocztek siga dziesitek tysicy lat wstecz i dosiga teraniejszoci. A spojrzawszy do przodu, mona zobaczy, jaki kierunek ona wskazuje.
Mark Twain uzna plemi Szoszonw, Indian z zachodniego regionu Ameryki Pnocnej, za najbardziej przebrzydy okaz gatunku ludzkiego, z jakim si dotychczas zetknem. Nie maj wiosek i nie tworz wyranych 2 zwizkw plemiennych". Mody Karol Darwin donosi, e Indianie z Ziemi Ognistej mieli domy podobne do tych, jakie dzieci robi sobie w lecie, z gazi drzew". Dajc przykady ich nieokrzesania i braku ludzkich odruchw, 3 Darwin pisa w licie: Wstrt mnie przejmuje na samo brzmienie gosw tych ndznych dzikusw". Podobne uczucie niechci i niesmaku czsto wyraali dziewitnastowieczni ludzie Zachodu, kiedy spotykali si z rdzennymi kulturami Ameryki. Ta kwestia niepokoia takich antropologw jak Franz Boas, kiedy pojawiaa si w teoriach ewolucji kultury. Tendencja do oceniania naszej wasnej formy cywilizacji jako wyszej, a nie jako bliszej naszemu sercu, ni tej, w ktrej yje caa reszta ludzkoci, jest tym samym, co popycha do dziaania prymitywnego czowieka, ktry uwaa kadego obcego za nieprzyjaciela i nie zazna spokoju, dopki nieprzyjaciel nie zostanie 4 zabity". Tkwi w tym pewien paradoks, kiedy krytykuje si umniejszanie czego prymitywnego na tej podstawie, e jest prymitywne. Jednak jest pewne, e Boas mia serce na waciwym miejscu. Szczerze i odwanie troszczy si o pokrzywdzonych. Najbardziej martwi go fakt, e pogldy o wyszoci kulturowej mog stopi si z pogldami o wyszoci biologicznej i umocni rasizm. Jego ksika, The Mind of Primitive Ma (Umys czowieka prymitywnego), ktra opisywaa psychologi owcw-zbieraczy w odniesieniu do okrelonej kultury, a nie do okrelonych genw, zostaa spalona przez nazistw. Obawy Boasa, e rasizm chtnie podchwyci pogldy ewolucji kulturowej, wcale nie byy bezpodstawne. Mona powiedzie w uoglnieniu, i rasici uyj

kadego narzdzia, ktre wpadnie im w rce. Musimy jednak pamita, e ewo-lucjonizm kulturowy niczego podobnego nie implikuje. 5 Jedna z przesanek ewolucjonizmu kulturowego to duchowa jedno ludzkoci" - pogld, e wszyscy ludzie s genetycznie wyposaeni w taki sam ekwipunek umysowy, e istnieje uniwersalna natura ludzka. Dziki duchowej jed-

noci ludzkoci na caym wiecie, na wszystkich kontynentach, ewolucja kulturowa przybraa ten sam kierunek. Strzaa ludzkiej historii zaczyna si od biologicznego aspektu natury ludzkiej. Ta strzaa, jak zaznaczyem, wskazuje na wiksz pul niezerowej sumowalnoci. W miar postpu historii ludzkie istoty rozgrywaj gry o sumie niezerowej z coraz wiksz liczb innych ludzkich istot. Nastpuje ekspansja wspzalenoci oraz ronie zasig i pogbienie spoecznej zoonoci. Aby mc zauway powizanie pomidzy natur ludzk a ludzk histori, naley przyjrze si przebrzydym" Szoszonom oraz innym spoecznociom o-wiecko-zbierackim - lub, zgodnie z dziewitnastowieczn terminologi, innym dzikusom". Zobaczymy, e nawet najprostsze spoeczestwa z samej swojej natury wykazuj dno do coraz wikszej zoonoci oraz jak, mimo to, czynniki rodowiskowe mog spowolni tempo wzrostu. Jest jeszcze inny powd do badania tych spoecznoci: pomoe nam to zrekonstruowa odleg przeszo. Ancestralne kultury wszystkich wspczesnych spoeczestw byy kulturami owcw-zbieraczy. Archeolodzy odnaleli ich pozostaoci - ich groty strza i kamienne noe - porzucone przy ogniskach koci ich zdobyczy - w Afryce, Europie, Azji i w obu Amerykach. Nie mog jednak oni odtworzy w zbyt wielu szczegach spoecznego ycia tych ludw. Aby jak najbardziej si do niego zbliy, moemy jedynie bada niewiele pozostaych jeszcze spoecznoci owcw-zbieraczy i czyta, jak yli inni owcy-zbieracze, dopki nie zmienio ich spoeczestwo industrialne. W osiemnastym i dziewitnastym wieku antropolodzy i inni podrnicy dokonali dokumentacji ycia owcw-zbieraczy na wszystkich kontynentach, od Czecznu z Indii do Czukczw z Syberii, od ludu Khoisan z poudniowej Afryki do Ajnw z Japonii, od Aborygenw z Australii do Eskimosw z Arktyki, od mieszkacw Ziemi Ognistej do Szoszonw z Ameryki Pnocnej. Studiowanie tych zanikajcych - a w wikszoci wypadkw ju zanikych - stylw ycia daje mglisty obraz wczesnych stadiw naszej wasnej ewolucji kulturowej. Szoszo-ni i mieszkacy Ziemi Ognistej, obserwowani przez Twaina i Darwina, nie byli ywymi skamieniaociami", pod wzgldem budowy anatomicznej byli wspczesnymi ludmi, jak ty i ja - ale ich kultury byy ywymi skamieniaociami.

Niezbdne minimum
Mark Twain nie by jedynym, ktry zwrci uwag na zacztki jeszcze nieukszta-towanych struktur spoecznych Szoszonw z pnocnoamerykaskiej Wielkiej Kotliny, pooonej w pobliu dzisiejszej Nevady. W jednej z ksiek o rdzennych kulturach Ameryki rozdzia o Szoszonach zatytuowany jest Bezwzgldne minimum spoeczestwa 6 ludzkiego". Najwiksz, trwa jednostk organizacji spoecznej bya rodzina, a mska gowa rodziny stanowia ca 7 polityczn organizacj i peny system prawny". Cz roku Indianie spdzali w wielorodzinnych obozach". Jednak obozy te nie stanowiy tak spjnej caoci jak na przykad obozy ludu Khoisan, dobrze przebadanej spoecznoci owcw-zbieraczy z pustyni Kalahari w Afryce. Przez cae miesice kada rodzina szoszoska wdrowaa oddzielnie, z torb i kijem, w poszukiwaniu korzonkw i nasion.* Co moe stanowi przyczyn tej niewielkiej zoonoci, ktra rni lud Khoisan od Szoszonw? Jednym z powodw moe by fakt, e Khoisan yli wrd yraf. Tropienie i zabicie yrafy oraz uratowanie misa przed padlinoercami wymaga wsppracy. A jeszcze waniejszym moe by fakt, e misa yrafy nie zdoa zje jedna rodzina, 8 zanim si ono zepsuje. Gdyby wic polujcy na yrafy yli w odrbnych grupach rodzinnych, marnowaliby miso traciliby rwnie szans otrzymania rewanu w zamian za swj dar. Takie rewane to klasyczny przykad niezerowej sumowalnoci. Dajesz komu ywno, kiedy jego spiarnia jest pusta, a w twojej jest za duo wszystkiego, on za odwdzicza ci si, kiedy z kolei twoja spiarnia jest pusta. Obaj odnosicie zysk z tej transakcji, poniewa ywno jest cenniejsza wtedy, gdy jeste godny, a nie kiedy jeste najedzony. Wszyscy owcy-zbieracze postpuj zgodnie z t logik. Jak zauway jeden z kronikarzy ycia Eskimosw, najlepszym miejscem [dla Eskimosa] do przechowania swojej nadwyki jest cudzy odek".

Polowanie na due zwierzta jest zacht do dzielenia si nie tylko dlatego, e nadwyki misa si psuj, lecz 10 rwnie dlatego, e jest bardziej niepewnym przedsiwziciem ni zbieractwo, wic uywanie biecych nadwyek w celu zabezpieczenia si przed przyszym niedoborem wypaca due dywidendy o sumie niezerowej. Trudno si zatem dziwi, e zoono spoeczna wykazuje tendencje do wzrostu u tych owcw-zbieraczy, ktrzy poluj 11 przewanie na grubego zwierza. Im waniejsze jest upolowanie grubego zwierza, tym jest wicej niezerowej sumowalnoci, tym bardziej spoeczno si organizuje, aby wykorzysta t niezerow sumowalno - aby obrci j w pozytywne sumy. Dla ewolucjonisty kulturowego wyjanienie bezwzgldnego minimum" w zoonoci organizacji spoecznej Szoszonw nie polega wic na tym (jak mgby obawia si Boas), e s oni gupi. Po prostu ich otoczenie byo pod

tym wzgldem - i jeszcze pod innymi, do ktrych dojdziemy - mniej sprzyjajce szybkiej ewolucji kulturowej ni inne rodowiska. Skd moemy mie pewno, e Szoszoni mieliby rzeczywicie potencja, aby wyewoluowa kulturowo, gdyby mieli tak szans? To zabawne pytanie. Na terytorium Szoszonw nie byo duych zwierzt, ale byy zajce, czasem nawet w nadmiarze. Do polowania na nie Indianie uywali narzdzia zbyt duego, aby moga si nim posugiwa jedna rodzina siatki o dugoci wielu metrw, do ktrej pdzono zwierzyn i zabijano j pakami. Pojawiaa si wtedy struktura spoeczna, jakiej wymagaa sytuacja. Kilkanacie zwykle autonomicznych rodzin zbierao si, aby wsppracowa pod 12 wodz szefa od zajcy". Chocia Szoszoni przez wikszo czasu obywali si bezwzgldnym minimum" organizacji, nage pojawienie si niezerowej sumowalnoci wydobywao na jaw ukryte talenty spoeczne i stymulowao wzrost spoecznej zoonoci. Stwierdzenie, e gromadzenie korzyci o sumie niezerowej podnosi zoono spoeczn, ociera si o redundancj. Uwieczona sukcesem gra o sumie niezerowej programowo sprowadza si do wzrostu spoecznej zoonoci. Gracze musz koordynowa swoje postpowanie, wic ludzie, ktrzy w innych sytuacjach mog trzyma si z dala od siebie, kry po wasnych orbitach, cz si, tworzc pojedynczy system soneczny, du, zsynchronizowan cao. Cech charakterystyczn tej caoci jest podzia pracy. (Jedni sporzdzaj sieci, inni je trzymaj, a jeszcze inni napdzaj zajce). W pewnym momencie jestecie gromad niezalenych od siebie poszukiwaczy poywienia, a w nastpnym -jedn, zintegrowan druyn do chwytania zajcy, rozczaln, a jednak zjed-

noczon. Zoona z wielu elementw skadowych jedno przybraa realne ksztaty. Naley zauway, e ten szczeglny przypadek spoecznej samoorganizacji by wynikiem wprowadzenia technologii: sieci na zajce. Wynalezienie takich technologii - technologii, ktre uatwiaj interakcje o sumie niezerowej - to wiarygodna cecha wszystkich ewolucji kulturowych. Nowe technologie stwarzaj nowe szans na pozytywne sumy, a ludzie wykonuj ruchy, aby te sumy pozyska, i w rezultacie zmienia si struktura spoeczna. Kulminacj udanego polowania na zajce byo fandango", ktre ma wszelkie znamiona spontanicznej, beztroskiej 13 uroczystoci. Rzeczywicie fandango polegao, jak to uj jeden z antropologw, na hazardzie, tacach... zalotach". Jak 14 jednak odnotowali badacze, miao ono przede wszystkim utylitarny charakter. Po pierwsze, rozdzielano wtedy wiee zajcze miso midzy zatrudnionych przy polowaniu. Po drugie, stanowio okazj do handlu takimi drogocennociami jak szko wulkaniczne. Po trzecie, by to sposb na rozbudowanie siatki przyjaci przez wymian. (Nawet rytualna wymiana drobiazgw, chocia bez ekonomicznego znaczenia, moe suy tworzeniu wizi, otwierajc drog do przyszej wymiany powaniejszych przysug). Po czwarte, fandango stwarzao warunki do wymiany informacji, na przykad o lokalizacji jakiego innego poywienia. To s funkcje o sumie niezerowej, a szczeglnie ta ostatnia. W dzielenie si danymi, w przeciwiestwie do dzielenia si ywnoci czy narzdziami, nie s wpisane adne koszty. Jeeli znasz miejsce, gdzie jest nadmiar orzeszkw pinii, ktrego twoja rodzina nie bdzie w stanie zuy, podzielenie si t informacj z przyjacielem nic ci nie kosztuje. Tak samo jeli znasz legowisko jadowitych wy. Oczywicie, czasami przekazywanie informacji moe wiza si z kosztami (jeli ilo orzeszkw nie przekracza potrzeb twojej rodziny). Jednak dane czsto nic kosztuj, lub bardzo niewiele, a przynosz wymierne zyski. Wymienianie informacji jest jedn z najstarszych form interakcji o sumie niezerowej. Ludzie, z samej swojej natury, zbieraj si, aby wsplnie stworzy spoeczny system przetwarzania informacji i zbiera w ten sposb pozytywne sumy. Fandango, konferencja akademicka i Internet s, na pierwszy rzut oka, odmiennym wyrazem tej samej gbokiej siy.

W genach
Chocia ycie Szoszonw, podobnie jak ycie wszystkich innych spoecznoci, wydaje si wypenione kalkulacj o sumie niezerowej, kalkulacja nie jest odpo-

wiednim sowem. Podczas midzyludzkiej interakcji, ktra przynosi zysk obu stronom, te strony nie musz by dokadnie wiadome swojego dziaania. Psychologia ewolucyjna wysuwa powany argument- a w moim przekonaniu jest on nie do odparcia - e niewiadoma wiedza praktyczna jest czci ludzkiej natury, zakodowana w genach; e 15 dobr naturalny poprzez ewolucj oboplnego altruizmu" wpoi nam rozmaite impulsy, ktre, cho mog wydawa si ciepe i ckliwe, s zaprogramowane dla chodnego, praktycznego celu przynoszenia zyskownej wymiany.*

Do tych impulsw nale: hojno (nawet jeli wybircza i czasem podszyta nieufnoci); wdziczno i towarzyszce jej poczucie zobowizania; rosnca empatia i zaufanie do tych, ktrzy nie zawiedli w oboplnym altruizmie (znanych rwnie pod nazw przyjaci"). Te uczucia i podejmowane pod ich wpywem zachowania znane s we wszystkich kulturach. A jak si wydaje, przyczyn tego jest fakt, e dobr naturalny odkry" logik sumy niezerowej, zanim jeszcze odkryli j ludzie (nawet szympansy i bonobo, nasi najblisi krewni, s w naturalny sposb predestynowane do oboplnego altruizmu, a aden z tych gatunkw nie wykaza si jeszcze dobr znajomoci teorii gier). Wynika z tego, e pewien stopie spoecznej struktury jest wbudowany w nasze geny. W rzeczywistoci genetyczna podstawa struktury spoecznej wybiega poza ewolucj oboplnego altruizmu. Mio do krewnych ley w naturze ludzkiej. W kadej spoecznoci owcw-zbieraczy rodzina jest podstawow komrk organizacji spoecznej. Lecz genetyczna logika poza rodzinami to ju inna historia i zostawimy j na pniej. Tymczasem chodzi o to, e ju z samej natury ludzkiej, bez udziau technologii, mog pyn wzajemne korzyci, a co za tym idzie - powstanie struktury spoecznej poza granicami rodziny. Strzaa ludzkiej historii, strzaa prowadzca w stron jeszcze wikszej niezerowej sumowalnoci oraz gbszej i szerszej zoonoci spoecznej, nie zaczyna si w punkcie zerowym. Powszechn cech spoecznoci owcw--zbieraczy, jak twierdz niektrzy 16 antropolodzy, jest rozszerzona forma odwzajemniania" - nie tylko w obrbie rodziny, lecz rwnie pomidzy rodzinami. Naley jasno okreli, co rozszerzona forma" znaczy i czego nie znaczy. Od czasu, kiedy Morgan napisa Spoeczestwo pierwotne, a Marks i Engels przeczytali jego ksik, usiowano przedstawi nasze ancestralne kultury owiecko-zbie-

rackie jako skupiska zbiorowej szczliwoci. Richard Lee, pierwszy badacz ludu Khoisan, twierdzi, e spoecznoci owcw-zbieraczy daj mocne podstawy" pogldowi, e przed powstaniem pastwa i rozwarstwieniem klasowym spoeczestwa panowao stadium prymitywnego komunizmu". Pisze on, e darowanie czego bez oczekiwania na rewan o rwnej wartoci" jest prawie powszechne u ludw wdrujcych w poszukiwaniu poywienia" i podkrela 17 zwyczaj Khoisan dzielenia si ywnoci w ramach rozszerzonej rodziny spoecznej". To brzmi wspaniale. Jednak w tej samej ksice Lee odnotowuje fakt, i Khoisan czsto si kc oraz e oskarenia o niewaciwy podzia misa, niewaciw wymian darw, lenistwo i skpstwo to najczstsze tematy 18 tych dyskusji". Jakkolwiek w rozszerzonej" formie obdarowywanie w mniemaniu Khoisan powinno by rozoone cakowicie rwnomiernie. Ponownie te oczekiwania nie s po prostu wynikiem wiadomej kalkulacji. Kiedy oskaramy innych o lenistwo i skpstwo, kieruje nami co gbszego i bardziej emocjonalnego ni tylko rozum - kieruje nami uczucie moralnego oburzenia, susznej pretensji. Wedug psychologw ewolucjonistw, jest to czci obszerniejszego repertuaru wyposaenia emocjonalnego, zaprojektowanego przez dobr naturalny do kierowania oboplnym altruizmem, abymy mogli zyskownie rozgrywa gry o sumie niezerowej.

Problem z niezerow sumowalnoci

Dlaczego taka czujno bya a tak wana dla naszych przodkw, aby odpowiedzialne za ni geny pracoway na penych obrotach? S dwie waciwoci gier o sumie niezerowej - dwa rodzaje puapek - co powoduje, e instynktowna nieufno staje si spraw zasadnicz. Jedna to problem oszustwa albo pasoytnictwa. Ludzie mog korzysta z twojej hojnoci i nigdy jej nie odwzajemni. Mog sobie siedzie i si opala, kiedy wszyscy inni poluj na zajce, a potem spodziewaj si otrzyma upieczonego na wglu drzewnym zajca na obiad. (Teoretycy gier nazywaj to jazd na gap" - nie dajc adnego wkadu do utworzonego wsplnym wysikiem tortu pozytywnych sum, zjada si beztrosko jego kawaek). ycie owcw-zbieraczy w maych grupach powoduje, e moralne oburzenie jest wystarczajco skutecznym dziaaniem przeciwko oszustwom. Prowadzi do wstrzymania hojnoci w stosunku do tych, ktrzy jej nie odwzajemnili, i zabezpiecza przed wyzyskiem w przyszoci; rwnie twoje i innych narzekanie

na takich ludzi powoduje, e wszyscy przewanie si od nich odsuwaj, wic stae oszukiwanie nie jest atwym sposobem na ycie. Lecz w miar jak spoeczestwa staj si bardziej zoone i ludzie wymieniaj dobra i usugi z ludmi, z ktrymi si stale nie widuj (jeli w ogle si widuj), ten rodzaj oburzenia przekazywanego z ust do ust nie wystarczy; potrzebne s nowe dziaania przeciwko oszustwom, l, jak si przekonamy, one si stale pojawiaj poprzez kulturow, a nie genetyczn ewolucj. Inne kryterium teorii gier, ktre czyni nieufno adaptywn, to co bardziej subtelnego ni oszustwo. Prawie w

kadej grze o sumie niezerowej, rozgrywanej w prawdziwym yciu, jest aspekt o sumie zerowej.* Kiedy kupujemy samochd, to taka transakcja jest w oglnym zarysie sum niezerow: zarwno my, jak i sprzedawca na tym korzystamy, dlatego te obie strony godz si na ten interes. Nie ma jednak jednej, korzystnej dla obu stron ceny - jest ich cay zasig pomidzy najwysz, ktr moglibymy zapaci w granicach rozsdku, i najnisz, ktr zaakceptowaby sprzedawca, rwnie w granicach rozsdku. A ju w tym zasigu rozgrywamy ze sprzedawc gr o sumie zerowej: nasz zysk oznacza strat sprzedawcy, i odwrotnie. Dlatego te u dilerw samochodowych stale toczy si negocjacje. Cho to brzmi dziwnie, ale takie gry o sumie zerowej s w ostatecznym rozrachunku pochwa magii niezerowej sumowalnoci. Oto, jak wycigam trzydzieci zajcy z kapelusza: wemy dwudziestu Szoszonw, ktrzy polujc indywidualnie i tak mieliby duo szczcia, gdyby kady z nich zapa jednego zajca, i zrbmy z nich zesp, l ju mamy - pidziesit zajcy zamiast dwudziestu! Pozostaje pytanie, jak podzieli t magiczn nadwyk trzydziestu zajcy, l tutaj rozpoczynamy gr o sumie zerowej, negocjacje. Mona by oczywicie podzieli zajce po rwno. Ale czy niektrzy nie pracowali ciej ni inni lub wnieli do tego przedsiwzicia nieczsto spotykane umiejtnoci? Ponadto jeli podzieli si upy po rwno, negocjacje staj si jeszcze delikatniejsze: niektrzy sprbuj pracowa troch mniej, ni naley, za swoje ptora zajca - bd wykonywa wystarczajc ilo pracy, aby ich wkad by dodatni, ale mniej ni ty. Napicie gry o sumie zerowej, te podskrne negocjacje, to powd, dla ktrego spoecznoci owcw-zbieraczy le si odnosz do lenistwa i skpstwa. A przynajmniej jest to drugi powd, pierwszym byo bezczelne oszustwo. Z tych dwch powodw w cigu milionw lat biologicznej ewolucji wszyscy ludzie zostali wyposaeni we wrodzon skonno do monitorowania wkadu innych, wiadomie czy te niewiadomie. We wszystkich kulturach istnieje
.

podskrne napicie w przyjaniach; we wszystkich kulturach miejsce pracy wyzwala plotki o tym, kto jest leniem, a kto dziaa razem z zespoem; we wszystkich kulturach ludzie wypatruj leni oraz niewdzicznikw i wedug tego kryterium powcigaj swoj hojno. We wszystkim kulturach ludzie staraj si ubi moliwie najlepszy interes. Kiedy podkrelam naturalny brak bezadnego obdarowywania - prawdziwego, czystego altruizmu, nieoczekujcego odpaty - nie chodzi mi o to, aby pokaza, e prawdziwie komunistyczne ekonomie nie sprawdzaj si w praktyce. Dwudziesty wiek ju to udowodni. Prbuj tylko uwypukli te cechy natury ludzkiej, ktre w poczeniu z ewolucj technologiczn naday historii jej podstawowy ksztat. A jedn z tych cech jest pilnowanie wasnej korzyci. Tak, ludzi przepeniaj ciepe emocje, takie jak zaufanie, wdziczno i hojno. Zostay one pomysowo zaprojektowane przez dobr naturalny, aby rozwija wspprac. Nie zostay jednak zaprojektowane do bezadnego stosowania. Nasze uczucia wdzicznoci, zaufania i hojnoci nabieraj siy i sabn zgodnie z niewyraonym, nawet myl, planem taktycznym. To wystarczy, aby odj duo altruizmu z oboplnego altruizmu". Ten fakt moe rozczarowywa z punktu widzenia pewnego typu moralnoci. Jeli jednak kto zachwyca si zoon organizacj spoeczn, to ten sam fakt jest darem niebios. Natura ludzka, ktra jak laser skupia si na kocowym sukcesie, jest najskuteczniejszym motorem ewolucji kulturowej. Instynktownie rozumiany wasny interes jest nasieniem, z ktrego wyroso wspczesne spoeczestwo. U podoa kadej wspczesnej kapitalistycznej ekonomii - jak rwnie u podoa ekonomii owcw-zbieraczy, z ktrej wyewoluowaa - ley zasada wymiany. Jedna rka myje drug rk i jest im obu lepiej, ni gdyby byy oddzielne - jest to definicja dobrze rozegranej gry o sumie niezerowej. Rnica midzy tymi dwoma ekonomiami polega na liczbie rk, ktre bior w nich udzia, i na zawiociach ich wspzalenoci, na tych dwch sumach, ktre ewolucja kulturowa z uporem powiksza.

Status spoeczny
Skonno do wzajemnej wymiany nie jest jedynym aspektem ludzkiej natury, ktry popycha spoeczestwo w kierunku zoonoci. Psycholodzy ewolu-cjonici - a w tym wypadku rwnie psycholodzy nieewolucjonici 19 wykazali, e ludzkie istoty w naturalny sposb d do statusu spoecznego i robi to z pewn zaciekoci. My wszyscy bezustannie, czsto niewiadomie,

usiujemy podnie nasz pozycj, prbujc zrobi wraenie na ludziach. My rwnie, w naturalny sposb - nawet bezwiednie - oceniamy innych na podstawie ich pozycji. Szczeglnie cenimy sobie przyja ludzi o wysokim statusie spoecznym (poniewa alians z potnymi jest uyteczny) i boimy si wypa z ich ask (poniewa wrogo

potnych nie jest uyteczna). Ludzie wyewoluowali wrd spoecznej hierarchii i ich umysy s zaprojektowane na jej osignicie. To daje zoonoci spoecznej co najmniej podwjne fory. Po pierwsze, szacunek dla osb wysoko postawionych i potnych (chocia ten szacunek daleki jest od odwzajemnienia, jak si wkrtce przekonamy) toruje drog zoonej hierarchicznej organizacji. Ludy owiecko-zbierackie mog, cho nie musz, mie formalnie wybranego lidera", ale uznaj czyje przywdztwo, jeli wymagaj tego okolicznoci. Popatrzcie tylko, jak wyania si nagle wrd Szoszonw szef od zajcy", jednoczenie z pojawieniem si tych ostatnich. Po drugie, denie do statusu spoecznego jest si napdow kulturowych innowacji. Nie wiemy, kto wynalaz sie do apania zajcy, moemy jednak bezpiecznie zaoy, e nie ucierpiaa na tym popularno wynalazcy. To dotyczy wszystkich spoeczestw: jedynym pewnym sposobem podniesienia swojej pozycji jest stworzenie czego, co znajduje szerokie zastosowanie i wzbudza oglny podziw. Jest w tym pewna doza ironii. Ubieganie si o wyszy status jest gr o sumie zerowej, poniewa z definicji wystpuje niedobr takich pozycji spoecznych. Jednak aby to wspzawodnictwo mogo zakoczy si pomylnie, naley wynajdowa technologie, ktre stwarzaj nowe gry o sumie niezerowej. W tym wypadku si sprawcz impetu ewolucji kulturowej, spoecznej skomplikowalno-ci" jest paradoks natury ludzkiej: jestemy bardzo towarzyscy, niesychanie skonni do wsppracy, a jednoczenie mamy gboko zakorzeniony zmys wspzawodnictwa. Rozgrywamy instynktownie zarwno gry o sumie niezerowej, jak i gry o sumie zerowej. Wzajemne oddziaywanie tych dwch si w procesie historycznym to niewtpliwie temat na dusz opowie. Tymczasem powiem tylko, e chocia s one odpowiedzialne za wiele ludzkiego cierpienia, napicie pomidzy nimi jest, w ostatecznym rozrachunku, twrcze. Powodem odwoywania si do ludzkiej natury jest ch podkrelenia, e strzaa ludzkiej historii, chocia niezwyka, a nawet budzca respekt, nie jest ani czym mistycznym, ani niesamowitym. Ewolucja technologiczna, a w szerszym sensie ewolucja kulturowa nie s obcymi siami, ktre nawiedziy ludzki gatunek z wielkiej oddali, przepojone niezerow sumowalnoci. Technologia i inne formy kultury pochodz z nas. Rodz si w naszych sprawnych umysach i w ten sam sposb powstaj spoeczne na nie odzewy. Ukierunkowanie kultury i historii jest ekspresj naszego gatunku, ludzkiej natury.

W rzeczy samej kulturowa ewolucja jest podwjnym odbiciem natury ludzkiej. Ludzie nie tylko wprowadzaj kulturowe nowoci, lecz rwnie je oceniaj. Mona napisa, jak si chce piosenk, ale aby zdobya szerszy zasig, musi podoba si innym. Twj mzg moe wygenerowa jakkolwiek technologi, ale to inne mzgi zadecyduj, czy ta technologia odniesie sukces. Jest nieskoczona ilo moliwych technologii, ale tylko niewiele zdaje test synchronizacji z ludzk natur. Mona na przykad wynale dziaajce na baterie zwieczone hemem urzdzenie, ktre w przypadkowych odstpach czasu dgnie ostrym kijem w twarz czowieka z tym hemem na gowie. Jednak takie urzdzenie nie ma prawie adnych szans na rynku. Zatem dziaajcy na baterie dgacz" nie bdzie mia tak gbokiego wpywu na histori ludzkoci jak na przykad telefon czy nawet siatka na zajce.

Ukryty zamiar przyrody

Integracja ludzkich instynktw - wsppracy i wspzawodnictwa - stonowana, lecz silna pogo za prestiem, a wic bodziec do pomysowoci - to wszystko byo ju oczywiste, zanim pojawia si teoria Darwina, aby wytumaczy powd istnienia tych cech. W osiemnastym wieku Immanuel Kant zauway aspoeczn towarzysko" ludzi, kadc specjalny nacisk na aspoeczno" i ironiczne tego konsekwencje. [Czowiek] [...] gnany ambicj, dz wadzy lub bogactwa, 20 dy do zdobycia sobie pozycji wrd blinich, ktrych nie moe znie, ale bez ktrych nie moe si te oby". Poprzez t pogo za statusem spoecznym zostaje dokonany pierwszy prawdziwy krok od barbarzystwa do cywilizacji, ktra w istocie polega na spoecznej wartoci czowieka". W ten sposb czowiek zmierza ku postpujcemu owieceniu", poniewa zaczynaj si stopniowo rozwija wszelkie talenty, wyksztaca si smak". Bez tych cech aspoecznych (chocia same w sobie nie s one bynajmniej przyjemne) [ludzie yliby] w jakiej arkadyjskiej spoecznoci pasterskiej, w ktrej panowaaby cakowita harmonia, skromno i mio wzajemna, wszystkie talenty pozostayby na zawsze ukryte w zarodku; ludzie, agodni jak wypasane przez nich owieczki, przywizywaliby do swej egzystencji znaczenie niewiele wiksze ni do egzystencji swych zwierzt. Tacy ludzie nie mogliby wypeni pustki stworzenia z uwagi na jego cel, jako przyroda rozumna. Tote dziki niechaj bd przyrodzie za niezgod, za 21 zawistn rywalizacj prnoci, za nigdy niezaspokojon dz posiadania, a nawet wadzy"! Kant poczyni te uwagi w eseju pod tytuem Pomysy do ujcia historii powszechnej w aspekcie wiatowym, w ktrym pisze, e w histori ludzkoci

wpisany jest ukryty zamiar przyrody". Moe w toku historii zobaczymy, jak w odlegej przyszoci ludzko swoim wysikiem i prac osiga w kocu stan, w ktrym bd si mogy w peni rozwin wszystkie zalki, jakie w ni woya przyroda, i w ktrym wypeni ona swoje powoanie tu, na Ziemi". Kant wyobraa sobie, e tym powoaniem bdzie stay pokj pomidzy narodami, zapewniony dziki jakim wiatowym rzdom - kocowy, ironiczny ukon w stron tysicleci antagonizmu i aspoecznych" zachowa. Jak podkrela Kant, to byy jedynie przypuszczenia. Piszc w 1784 roku, kiedy nie znano elektrycznoci, telegrafu, maszyny do pisania ani komputera, chcia dojrze co, cokolwiek", co mogoby wskazywa na to, e taki jest ukryty 22 zamiar przyrody". Czas pokae. [...] poniewa tyle jeszcze musi upyn czasu, zanim si zamknie krg dziejw, e z takiego maego odcinka, jaki ludzko przebya dotychczas na drodze ku realizacji tego zamiaru, mona okreli cay tor i stosunek czci do caoci tylko w przyblieniu (...)". No, ale to byo wtedy.

Rozdzia 3

Dodaj technologi i konsoliduj przez dziesi tysicleci

Skonno do przemieszczania si i wymiany jednej rzeczy na inn... jest wsplna wszystkim ludziom.
ADAM SMITH1

Ludzie wyrabiaj sukno, ptno, tkaniny jedwabne w pewnych okrelonych stosunkach produkcji [...] Te okrelone stosunki spoeczne s tak samo wytwarzane przez ludzi jak ptno, len itp. Stosunki spoeczne s cile zwizane z siami wytwrczymi.
KAROL MARKS2

Kiedy Europejczycy, poczwszy od Kolumba, pojawili si w Nowym wiecie w pitnastym i szesnastym wieku, zastali wiele rzeczy, ktre byy godne podziwu, ale nie interesujc si nimi, rzucili si do grabiey. Przede wszystkim natrafili przypadkiem na rzadko spotykany i wany, autentyczny proces. Przodkowie rdzennych Amerykanw przybyli z pnocno-wschodniej Azji w starszej epoce kamienia, grnym paleolicie. Pniej, okoo 10 000 roku p.n.e., wraz z ociepleniem klimatu, ld, ktry wtedy przekraczali, zosta zalany przez Morze Beringa. Stary i Nowy wiat stay si dwoma odrbnymi szalkami Petriego ewolucji kulturowej. Wszystkie waciwe dla tego procesu zasadnicze trendy powinny by widoczne na obu szalkach. Proces ten nie by doskonay. Niewtpliwie ju w 2000 roku p.n.e., a moe i wczeniej, Eskimosi (znani rwnie pod nazw lnuitw) posiadali odzie.* Cho-

cia wiosowanie po Morzu Beringa nie naley do weekendowych rozrywek, a poruszanie si pomidzy alaskimi wioskami byo czsto utrudnione, istniaa teoretyczna moliwo, aby nowe pomysy i wynalazki docieray w bardzo wolnym tempie z Azji do Ameryki Pnocnej. Jednak wydaje si, e zmiany kulturowe w Nowym wiecie, jakie zaszy przez prawie ca prehistori, byy rodzime, a w ostatnich kilku tysicach lat kontakt ze Starym wiatem by do ograniczony. Te dwie pkule, zachodnia i wschodnia, to prawie podrcznikowy przykad wielkich, niezalenych przemian kulturowych na naszej planecie. jest jeszcze jeden powd, dlaczego prymitywne kultury amerykaskie s tak pouczajce. Kiedy przyby tam Kolumb, miay t przewag nad prymitywnymi spoecznociami Eurazji, e stanowiy nieskaone jeszcze obiekty badawcze. To znaczy, wci istniay; nie dotkna ich cywilizacyjna ekspansja Starego wiata. Chocia Kolumb i inni Europejczycy prbowali nadrobi stracony czas i wprowadzi wasne porzdki, nie odnieli penego sukcesu. W Nowym wiecie 3 zaobserwowano i odnotowano niespotykany wachlarz kultur z rnorodnymi technologiami i strukturami spoecznymi. Z tej rnorodnoci wyania si kilka podstawowych wzorcw, ktre okazuj si tosame ze znaleziskami archeologicznymi kultur Starego wiata. W ten sposb rdzenne kultury amerykaskie s unikatowym dowodem, e dynamiczne denie do zoonoci kulturowej jest uniwersalne.

W istocie, kultury te pokazuj nawet przebieglej dynamiki. Fotografie rnych kulturowych skamieniaoci" amerykaskich to rodzaj przyspieszonej klatki filmowej, w ktrej ewolucja kulturowa przepycha zoono spoeczn ponad poziom Szoszonw, w kierunku wspczesnego wiata.

Dwie kategorie Eskimosw

Wemy pod uwag dwie kategorie Eskimosw. Eskimosi Nunamiut s podobni do Szoszonw - organizacja spoeczna na poziomie rodziny, ktra czasami osiga wyszy stopie. (Podczas sezonowych migracji karibu wytrawni myliwi

staj na czele wielkiego polowania). Ssiedzi Nunamiutw, Taremiuci, s blisko z nimi spokrewnieni i mwi tym samym jzykiem. Jest midzy nimi tylko ta rnica, e Nunamiuci mieszkaj w gbi ldu, a Taremiuci na wybrzeu i poluj na wieloryby. Antropolog Allen W. Johnson i archeolog Timothy Earle odnotowali, e jak si wydaje, technologia polowania na wieloryby pchna spoeczn organizacj Taremiutw na wyszy szczebel zoonoci. Kad odzi do poowu wielorybw dowodzi umealiq - waciciel odzi" - ktry dobiera sobie zaog, cznie ze sternikiem i harpunnikiem. Nie ma lepszego porwnania na relacje o sumie niezerowej ni przebywanie w tej samej odzi". (Jest to tym bardziej prawdziwe, kiedy wywrcenie odzi oznacza mier przez zamarznicie). Lecz w tym wypadku niezerowa sumowalno wykracza poza jedn d. Aby zabi wieloryba, czsto potrzebnych jest kilka odzi i ich waciciele musz koordynowa zarwno polowanie, jak i podzia ywnoci. Moliwe, e z powodu tej wspzalenoci waciciele odzi stworzyli w obrbie wioski rodzaj wsplnej polisy ubezpieczeniowej. Kiedy jeden z wacicieli znajdzie si w tarapatach, on i jego zaoga mog dosta ywno od innych za obietnic odwzajemnienia si w przyszoci. Taremiuci mwi z dum: nie 4 pozwalamy godowa innym"; i rzeczywicie dugie zimy nie s dla nich tak niebezpieczne jak dla Nunamiutw. Wspuczestnictwo w ryzyku nie zamyka si w granicach jednej wioski. Umealiq, ktry mia wyjtkowo udany sezon polowa na wieloryby, zaprasza wacicieli odzi z innych wiosek na uczt, podczas ktrej dzieli si z nimi nadwyk wielorybiego tuszczu i misa. Moe si to wydawa wspaniaomylne, lecz - podobnie jak uprawiany na mniejsz skal altruizm" ludu Khoisan - ta hojno jest pozorna, poniewa jej odwzajemnienie jest obowizkowe. Podobnie jak posiadacze polis ubezpieczeniowych, lokalni waciciele odzi rozgrywaj gry o sumie niezerowej, asekurujc si w ten sposb przed niefortunnym zrzdzeniem losu. Na dugo przedtem, zanim ekonomici zaczli robi wykresy, eby pokaza, jak zrnicowane portfele akcji giedowych mog posuy ludzkiej awersji do ryzyka, kultury ewoluoway zgodnie z t sam logik. Taremiuci maj bardziej zoon struktur spoeczn ni Szoszoni, Khoisan czy te Nunamiuci. Ich wsie, liczce od 100 do 200 mieszkacw, skadaj si z licznych rodzin, ktre przez cay rok yj we wzajemnej 5 wspzalenoci. Te wsie s prawdziwie wielorodzinne", podczas gdy czonkowie mniejszych obozw Khoisan s czsto tak blisko spokrewnieni zarwno przez wizy krwi, jak i maestwa, e tworz raczej du, rozszerzon rodzin.

Indianie z pnocno-zachodniego wybrzea

Taremiuci ze swoimi przedsibiorczymi wacicielami odzi i wypracowan metod polowania na wieloryby zadaj kam potocznemu wyobraeniu o prymitywnej spoecznoci owiecko-zbierackiej. Jednak w jeszcze wikszym stopniu odnosi si to do rdzennych mieszkacw pnocno-zachodniego wybrzea Ameryki - Salisz, Haida, Kwakiutl, Nutka, Chilkat i innych plemion. Te ludy, yjce na pnoc i poudnie od obecnej granicy Stanw Zjednoczonych Ameryki z Kanad, wzniosy si na jeszcze wyszy szczebel zoonoci spoecznej. S powszechnie znani z powodu potlaczu, sawetnego i omieszanego rytuau, podczas ktrego miejscowi wodzowie staczali zacieke pojedynki, aby sprawdzi, ktry z nich jest bardziej hojny. Dochodzio czasem do tego, e dowodzili swojego bogactwa, nie tylko obdarowujc si wzajemnie kosztownociami, ale rzucajc je rwnie do ognia. Jednak kultura rdzennych Amerykanw z pnocnego zachodu jest ilustracj czego wicej ni tylko ludzkiej skonnoci do popisywania si. A mianowicie sta konwersj niezerowej sumowalnoci na pozytywne sumy i wynikajcy z tego wzrost spoecznej zoonoci. Indianie z pnocno-zachodniego wybrzea korzystali z nieprzebranych darw natury. Ich rzeki mogy nie by a tak 6 pene ososi, jak twierdzi jeden z podrnikw, e mona byo chodzi po ich grzbietach", ale i tak byo ich mnstwo. W morzu byy halibuty, dorsze i ledzie, a take bardzo duo skorupiakw, wydr morskich, fok i wielorybw. Bya tam

rwnie niesamowita ryba-wieca" (Thaleichthys padficus) - tak oleista, e podobno mona byo po wysuszeniu woy w ni patyk i podpaliwszy go, owietli cae pomieszczenie. 7 Rozmaito ryb i zwierzyny to wymg zrnicowanych technologii. Nutka mieli cay wachlarz haczykw na ryby, poczwszy od poddanego obrbce cieplnej haczyka wierkowego na halibuta do haczyka z koci na dorsza. Robili harpuny i przywizywali do lin przy harpunach napenione powietrzem worki z foczych skr, aby osabi si walczcych wielorybw. Korzystali z kanu na jednego wiolarza, omioosobowych odzi do poowu wielorybw i prawie dwumetrowych odzi towarowych. Wymylili puapki na niedwiedzie, jelenie i osie oraz cztery rodzaje puapek na ososie, na przykad w ksztacie kostki, stoka, a niektre dorwnyway wielkoci maemu domowi. (Ich domy, w stylu podmiejskiego rancza, byy zwyczajowo wiksze ni 180 metrw kwadratowych, a czasem miay nawet 370 metrw kwadratowych). Byy te wdzarnie, piwnice do przechowywania wdzonych ryb i odporne na wilgo skrzynie z cedru do przechowywania jagd.

Nie wszystkie technologie byy utylitarne. Posiadali te dobra luksusowe, poczwszy od miedzianych zdobionych 8 tarcz, a skoczywszy na bogato wykoczonych szatach, ktrych wytwarzanie byo przykadem gospodarczej wspzalenoci. Kobiety Chilkat przdy wen grskich kz i robiy podwjnie skrcone nici z kory cedru, sprowadzanej od Indian z poudnia. Przdz farbowano na jeden z czterech kolorw, cznie z naturalnym niebieskim, ktry jest rzadko spotykany u owcw-zbieraczy. Otrzymywano go, importujc mied z pnocy i moczc j w moczu. Na wiszcym kronie kobiety tkay zawie wzory zwierzce lub formy abstrakcyjne. Kocowy produkt eksportowano do rnych Indian z pnocno-za-chodniego wybrzea, ktrzy mieli ambicje, aby pochowano ich w piknej szacie. Taka technologia, w przewaajcej mierze, polega na podziale pracy wedug regu klasycznej gry o sumie niezerowej - dziki czemu, jak zauway Adam Smith, grupa ludzi moe powikszy swj cakowity dorobek. Chocia wszystkie indiaskie rodziny z pnocno-zachodniego wybrzea poloway i trudniy si zbieractwem, wiele z nich zajmowao si rwnie rkodzieem - na przykad tkaniem dywanw - za umiejtno t przekazywano z pokolenia na 9 pokolenie. Ci rdzenni Amerykanie rozgrywali rwnie takie gry o sumie niezerowej jak Taremiuci i Szoszoni: wsplne polowania. Poza flot" do poowu wielorybw, wykorzystywali wdrwki ososi, podobnie jak Szoszoni organizowali 10 polowania na zajce, gdy te masowo si pojawiay. Ogromne puapki na ryby mocowane byy do dna rzeki za pomoc grubych pali. Takie projekty to powana inwestycja kapitaowa. Zbudowanie puapki na ososie, wdzarni czy odzi do poowu wielorybw trwao tygodniami. Zaodze trzeba byo paci za prac, choby w tym sensie, e trzeba byo j ywi. Zatem przed rozpoczciem budowy naleao zgromadzi rodki na wykonanie danego projektu. Inwestycje kapitaow i podzia pracy uwaamy za rzecz oczywist. Tak si dzieje w naturalny sposb w gospodarce z walut obiegow, gied i rynkiem obligacji. Indianie z pnocno-zachodniego wybrzea nie mieli gospodarki kapitalistycznej, nie mieli nawet waluty, jednak udawao si im rozgrywa te same podstawowe gry o sumie niezerowej, jakie rozgrywaj kapitalici. W jaki sposb? Dziki sztandarowemu wrogowi zwolennikw Adama Smitha: centralnemu planowaniu.

Wielki Czowiek wchodzi na rynek

Gwnym planist by lider polityczny, Wielki Czowiek". Mia zapewnion lojalno klanu, a moe nawet caej wsi. Organizowa budow puapek na ososie czy te piw-

nic do przechowywania ryb i pilnowa, eby niektrzy mieszkacy wioski specjalizowali si, na przykad, w budowaniu kanu, ktrych bd mogli uywa inni mieszkacy. Wyznacza cen za swoje usugi, biorc jedn pit, a nawet poow upolowanej zdobyczy. Pewna cz tych dochodw wracaa do ludzi w formie sponsorowanych przez wodza uczt, lecz przewanie byo to zwyke opodatkowanie, uywane dla wsplnego dobra.* Jednak w tym wypadku wiele z tego wsplnego dobra" byo w rozumieniu wspczesnego spoeczestwa kapitalistycznego dobrem prywatnym. (Rzd Stanw Zjednoczonych nie ma Instytucji Budowania Kanu). Jest oczywiste, e Wielki Czowiek zbiera te troch mietanki dla siebie. Mieszka w domu adniejszym ni przecitne i posiada adniejsze ni przecitne stroje. Czy zgarnia wicej, ni na to zasugiwa", to skomplikowane pytanie, prowadzce do nierozstrzygnitej dyskusji akademickiej - pytanie o to, do jakiego stopnia klasy rzdzce s pasoytami. Pniej wrcimy do tej debaty. Chciabym tylko teraz zauway, e zbieranie mietanki nie jest niespotykan rzecz w nowoczesnej ekonomii. Bankowo inwestycyjna nie jest przecie dziaalnoci charytatywn.

Zalek rzdu" Indian z pnocno-zachodniego wybrzea by nie tylko du-blerem rynku. Rzd" ten robi rwnie to, co robi wadze nawet w spoeczestwach kapitalistycznych. Na przykad gdyby pozwolono rybakom wspzawodniczy w poowach bez najmniejszych ogranicze, mogliby uszczupli zasoby ososi, wszystkim przynoszc szkod. Jest to sytuacja, jak biolog Garrett Hardin okreli synnym powiedzeniem tragedia wsplnego pastwiska" - typowy przykad problemu o sumie niezerowej, w ktrym zbyt ekstensywny wypas terenw publicznych przez prywatne stada miaby katastrofalne skutki, wic powcigliwo w tym zakresie przyniesie korzyci wszystkim wacicielom stad. Indianie z pnocno-zachodniego wybrzea rozwizali ten problem, decydujc, kiedy maj si rozpocz, a kiedy zakoczy poowy, podobnie jak obecne rzdy wprowadzaj okres polowa, aby jelenie i kaczki mogy umrze w innym dniu. Mieli nawet specjalist - kogo w rodzaju funkcjonariusza od pooww" -

ktry obchodzi puapki, robic inspekcj zdobyczy, aby podj decyzj, kiedy naley zakoczy poowy. 12 Wadze z pnocnego zachodu dbay rwnie o to, aby zminimalizowa ryzyko katastrofy. Dobra, jakie Wielki Czowiek gromadzi w formie opodatkowania - koce, futra z wydry morskiej, motkowana mied - byy w czasach niedoboru wymieniane na ywno z Wielkim Czowiekiem z innego regionu, a ywno rozdzielano pomidzy ludzi. W tym wypadku Wielcy Ludzie wykorzystywali jedn z najwaniejszych form integrujcej spoecznie niezerowej sumo-walnoci: dystrybucj elementw ryzyka, jak to praktykowali Khoisan podczas biesiad z misa yrafy i eskimoscy waciciele odzi, wydajc midzywioskowe uczty. Im wikszy obszar dotknity jest elementem ryzyka, tym lepiej dla wszystkich zainteresowanych. Indianie z pnocno-zachodniego wybrzea rozprzestrzeniali ryzyko tak szeroko jak aden ze znanych ludw owcw-zbieraczy, robili to nawet poprzez granice szczepowe i jzykowe", jak pisz 13 Johnson i Earle. Wynik z tych dziaa siatk bezpieczestwa rni antropolodzy nazywali ubezpieczeniem spoecznym", polis 14 ubezpieczenia na ycie" i rachunkiem oszczdnociowym". Rne nazwy odzwierciedlaj fakt, e nawet dzisiaj ludzie sprzeczaj si o to, czy te funkcje nale do sektora publicznego, czy prywatnego. Jest to w pewnym sensie kwestia oceny moralnej, czy bogaci powinni pomaga biednym. Jednak do pewnego stopnia jest to take kwestia technologii. Wspczesna technologia informacji i transportu uatwia wszelk wymian bez centralnej koordynacji. Teraz obywatel z klasy redniej z uprzemysowionego kraju moe rozprzestrzenia ryzyko po wszystkich kracach ziemi, kupujc akcje rnych przedsibiorstw, ktre inwestuj na wschodzie, zachodzie, poudniu i pnocy. Dwch ekonomistw o rozbienych pogldach mogoby dugo dyskutowa nad tym, czy Indianie z pnocno-zachodniego wybrzea, nawet przy swojej prymitywnej technologii, nie mogliby przenie niektrych funkcji Wielkiego Czowieka do prywatnego sektora. Lecz prawie kady ekonomista przyznaby, e biorc pod uwag nieobecno pienidza, ci rdzenni Amerykanie mieli wspania gospodark, bardzo wyspecjalizowan, z duymi inwestycjami kapitaowymi i ubezpieczeniem przed klsk. Jest to dowd, w jak zdecydowany sposb, nawet jeli niewiadomie, czowiek zgodnie ze swoj natur goni za zyskiem o sumie niezerowej, ksztatujc w tym celu struktur spoeczn. W tym przypadku wymagana struktura spoeczna bya do wyrafinowana: wioski do 800 mieszkacw, cae tuziny rodzin, ktre uznaway jednoosobow
15

wadz centraln. Naley podkreli, e wadza Wielkiego Czowieka nie bya ani absolutna, ani nawet w peni formalna; aby utrzyma gospodark w zadowalajcym stanie, musia on czasem uywa pochlebstw lub grb w stosunku do opornych ofiarodawcw. Mimo to system Wielkiego Czowieka podnis zoono gospodarcz i polityczn na wyszy poziom, ni to si dziao w innych, opisanych do tej pory spoecznociach. Indianie z pnocno-zachodniego wybrzea s najlepszym dowodem na istnienie strzay wyznaczajcej kierunek ewolucji kulturowej i jej przewodniej siy.

Wybryk natury?
A jednak czsto przedstawiano ich w zupenie przeciwny sposb. Antropolodzy ze szkoy Boasa opisywali pnocno-zachodni kultur nie jako naturaln progresj w kierunku nowoczesnej spoecznej zoonoci, ale jako wybryk natury, dowd, e aden powszechny schemat ewolucyjny nie moe obj wszystkich kultur. Indianie z pnocno-zachodniego wybrzea, pisaa Ruth Benedict, wzorowa zwolenniczka Boasa, byli penymi energii i wadczymi ludmi", ktrych kultura nie miecia si w ramach powszechnego porzdku". Jej wartoci nie naleay do 16 tych, ktre s powszechnie akceptowane, a ich denia nie naleay do tych, ktre si czsto ceni". W rzeczywistoci wartoci i denia tej kultury s nam dobrze znane - uderzajco podobne do tych, jakie wystpuj we wspczesnym wiecie. Bya tam walka o pozycj spoeczn, zwizana z tym akumulacja bogactw, a wic

gospodarka napdzana czciowo przez zapotrzebowanie na zbdne przedmioty. Istotnie, s wszelkie podstawy, aby ywi przekonanie, e gdyby nie zostaa skorumpowana przez biaego czowieka, kultura Indian z pnocno-zachodniego wybrzea rozwijaaby si nadal, tak jak to robia przedtem, modernizowaaby si i coraz wydajniej wytwarzaa bogactwo. Indianie ci mogli by bliscy wprowadzenia prawdziwej waluty, gdy sznury muszelek kieczaka byy oznak prestiu, a czasami kompensacj za usugi dla wsplnoty. Niewtpliwie koncepcja bogactwa zawartego w abstrakcyjnej formie bya im ju bliska. Jeden z Wielkich Ludzi w zamian za towary wydawa etony, ktre uprawniay ich 17 posiadaczy do odebrania tuszczu z nastpnego wieloryba, wyrzuconego na nalec do jego ludzi pla. Gdyby urodzi si sto lat pniej, mgby zosta zaoycielem Giedy Towarowej w Chicago.

Naley przyzna, e Indianie z ptnocno-zachodniego wybrzea, jak sugerowaa Benedict, mieli swoje dziwactwa. Wrzucanie rcznie tkanych kocw do ognia wydaje si wikszym marnotrawstwem ni wspczesne sposoby ostentacyjnej konsumpcji. Poza tym absurdalno potlaczu zostaa wyolbrzymiona. Do racego marnotrawstwa zaczo 18 dochodzi dopiero wtedy, kiedy biali kupcy wprowadzili do pnocno-zachodniej kultury nowe, luksusowe towary i 19 na wiele innych sposobw wkroczyli do tamtejszej tradycji. W nieskaonej formie potlacz przede wszystkim suy celom sumy niezerowej. By okazj do wymiany poytecznych informacji, a poniewa hojno" bya w kocu odwzajemniana, by to nieskomplikowany (moe nawet wychodzcy ju z uycia) sposb wykorzystywania nadwyek, aby zmniejszy przysze ryzyko. Nawet mistrz Benedict, sam Boas, uzna, e jednym z celw potlaczu byo zebranie audytorium dla zademonstrowania altruistycznych zachowa pomidzy wsiami, aby zapewni sobie utrwalenie tego 20 dugu w pamici caej spoecznoci. Oczywicie, Boas nie mia zamiaru potwierdza istnienia ewolucyjnej trajektorii. Piszc, e pnocno-zachodnia 21 gospodarka bya oparta w duej mierze na kredycie, podobnie jak gospodarki cywilizowanych spoeczestw", usiowa storpedowa prace ewolucjonistw. Czy owcy-zbieracze, wedug standardowych teorii ewolucji, jak na przykad Lewisa Henry'ego Morgana, nie powinni mie gospodarki wsplnotowej? Tak, powinni. Lecz ewolucjonici kulturowi doszli pniej do wniosku, e Morgan si myli, okrelajc stadia 22 ewolucji za pomoc tak cile technologicznych terminw. W jego schemacie, aby kultura moga przej z niszego barbarzystwa do redniego barbarzystwa, musiaa udomowi roliny lub zwierzta (eby za przej od dzikoci do niszego barbarzystwa, musiaa przede wszystkim zna garncarstwo). Jednak, jak pokazuje przykad Indian z pnocno--zachodniego wybrzea, dostatnia spoeczno owcw-zbieraczy moe by bardziej zoona ni niektre spoecznoci, ktre mog poszczyci si udomowieniem. We wczesnych latach szedziesitych dwudziestego wieku, kiedy oywiony w poowie wieku ewolucjonizm kulturowy by w penym rozkwicie, Elman Service, jeden z uczniw Lesliego White'a, zaproponowa now 23 taksonomi: horda, plemi, organizacja wodzowska, pastwo. Pierwsze cztery podstawowe stopnie okrela, biorc pod uwag nie technologi, ale organizacj politycz-

na i gospodarcz. Szoszoni, owcy-zbieracze, byli hord. Indianie z pnocno-zachodniego wybrzea byli organizacj wodzowska - poniewa mieli szerok specjalizacj gospodarcz koordynowan przez wadz centraln. Definiowanie etapw ewolucji w terminach struktury spoecznej byo krokiem milowym, pozostaje jednak wiele niejasnoci. Nawet dwa spoeczestwa na tym samym etapie" nie s cakowicie do siebie podobne.* Ponadto ewolucja kulturowa moe posuwa si stopniowo, a to nie pozwala dzieli jej na adne etapy". Niewtpliwie istniej progi, ktre trzeba byo przekroczy gdzie pomidzy najwczeniejszymi owcami-zbieraczami a staroytn Mezopotami: prg nad-rodzinnoci, w ktrym liczne rozszerzone rodziny przechodz pod skonsolidowan wadz wioskow, i prg nadwioskowoci. Lecz nawet i tym pojciom brak platoskiej przejrzystoci. U Indian z pnocno-zachodniego wybrzea nadwioskowe przywdztwo roso w si w czasie wojny, a sabo w czasie pokoju. Zatem uczeni traktujcy takie przywdztwo jako cech charakterystyczn 24 struktury wodzowskiej odstpili od krytyki Service'a, ktry da kulturze tych Indian etykiet wodzostwa". Allen Johnson i Timothy Earle, ktrych wydana w 1987 roku ksika The Evolution ofHuman Societies (Ewolucja ludzkich spoeczestw) proponuje now siedmiostopniow taksonomi, klasyfikuj j jako kolektyw Wielkiego Czowieka", aby unikn terminu wodzostwo". Przede wszystkim jednak chodzi o to, e od czasw Boasa, kiedy tych Indian uwaano za tak odbiegajcych od oglnie przyjtej normy, e sam ich przykad mgby obali teori ewolucjonizmu kulturowego, zaczto patrze na nich inaczej. Midzy innymi zdano sobie spraw, e technologia nie jest podstawowym instrumentem ewolucji, nawet jeli

jest podstawowym jej napdem. S te inne powody. Przede wszystkim niepohamowan hojno na pokaz podczas potlaczu odkryto w wielu innych spoecznociach o mniej wicej tym samym poziomie organizacji. Wielki Czowiek w Nowej Gwinei, po obdarowaniu innego Wielkiego Czowieka stosami ywnoci i bogactw, stwierdzi, jak usyszano, Wygraem; pokonaem ciebie, dajc tak wiele".

Satysfakcja z wygoszenia tego jednego zdania wydaje si miern rekompensat za cae miesice, podczas ktrych Wielki Czowiek i jego zwolennicy gromadzili te dobra. Ale to zdanie robi wraenie na ludziach i podnosi pozycj spo26 eczn wodza. A status spoeczny, chocia moe wydawa si spraw ulotn, zawsze przynosi wymierne korzyci. Na przykad Wielki Czowiek, jeli jest wystarczajco wielki, moe pozyska wiele on. Renoma dobrze prosperujcego Wielkiego Czowieka moe te przenie si na jego najblisze otoczenie. Na jedn z uczt na Wyspach Salomona, ktr obserwowano w 1939 roku, Wielki Czowiek o imieniu Soni przeznaczy cae kopce puddingu z sago i migdaw oraz trzydzieci dwie winie dla 1100 osb. Najblisi wsppracownicy Soniego, ktrzy dugo i ciko przy tym pracowali, obserwowali wszystko z dum, lecz podobnie jak Soni, sami nie jedli. 27 Pocieszali si, powtarzajc: Najemy si saw Soniego". Pozostaje pytanie, czy ich udzia w sawie Soniego cznie z udzielanymi przez Soniego askami - wart by wysiku, ktry woyli w jego wyniesienie. Chocia kada koalicja ma przesank sumy niezerowej - perspektyw wyniku wygrany-wygrany-wygrany dla jej czonkw, to kada koalicja ma rwnie naturalny wymiar sumy zerowej: napicie przy podziale kosztw i korzyci ze wsplnych dziaa. W kocowym wyniku, nawet jeli koalicja osignie swoj wspln korzy, niektrzy jej czonkowie mog dosta z tego tak niewiele, e byoby dla nich lepiej, gdyby w ogle si w to nie angaowali. Wydaje mi si jednak, e czyste pasoytnictwo tego typu nie jest regu, tylko wyjtkiem, jeeli wemiemy pod uwag choby przykad Soniego. Nie mwi tak dlatego, gdy zakadam, e Soni jest miym facetem, ale poniewa zakadam, i jego wsppracownicy maj naturaln ludzk zdolno do pilnowania swoich interesw. Tak czy inaczej, bez wzgldu na to, czy udzia w sawie Soniego rekompensowa ich prac, zadaniem Soniego byo przekonanie ich, e tak. Przez mobilizacj wielkiej, wydajnie pracujcej koalicji, skadajcej si nawet z setek zwolennikw dla sprawy o odlegym i nieokrelonym zysku, Wielki Czowiek wynosi polityk na poziom o wiele wyszy ni szef od zajcy" u Szoszonw. Istotnie, chocia nie posiada on urzdowych form nacisku i musi polega na perswazji, Wielki Czowiek jest zapowiedzi wspczesnego polityka. Jest zwykle dobrym mwc, ktry potrafi przekona suchaczy", pisze Allen Johnson o Wielkim Czowieku z Melanezji. Ma doskona pami, jeli chodzi o stopnie pokrewiestwa i przeprowadzane dawniej transakcje w spoecznociach, ktre nie znaj sztuki pisania". Wielki Czowiek jest mediatorem, kiedy to

tylko moliwe, wykorzystuje system rekompensat i grzywien, aby unikn bezporedniego, gwatownego odwetu od 29 grup, ktre czuj si pokrzywdzone". Kiedy jednak zawodzi mediacja, prowadzi swoich zwolennikw do bitwy". Najwaniejszym wyzwaniem, jakie stoi przed Wielkim Czowiekiem, jest utrzymanie politycznej koherencji rnych rodzin poczonych w ramach jednej spoecznoci. Wedug wspczesnych standardw, nie jest to zbyt spjna spoeczno, lecz i tak bardziej jednolita ni na przykad pozbawione w zasadzie przywdztwa ludy Taremiutw. Przekroczenie progu do scentralizowanej, nad-rodzinnej jednostki politycznej byo niewtpliwie trudnym zadaniem. Uczucie i zaufanie w naturalny sposb przejawiaj si atwiej i z mniejsz liczb uwarunkowa w ramach jednej rodziny ni pomidzy rodzinami. Jest uderzajce, jak czsto na caym wiecie spoecznoci Wielkiego Czowieka uyway identycznego spoiwa, aby tarcia pomidzy rodzinami nie przybieray na sile: chodzi o rytuay i jzyk, ktre utrzymuj naturaln emocjonaln energi pokrewiestwa. Zatem w klanie Indian z pnocnego zachodu rne rodziny oddaj cze wsplnemu przodkowi (uprawomocnionemu supem totemicznym), chocia nie jest pewne, czy ten przodek rzeczywicie istnia. A w Nowej Gwinei towarzyszy Wielkiego Czowieka, organizacj mczyzn, ktra nadawaa spjno nadrodzinnej 30 tkance, nazywano Brami pod Skr".

Dlaczego Khoisan odbiegaj od normy?

Jeeli spoecznoci rdzennych Amerykanw z pnocnego zachodu nie byy wybrykami natury i w rzeczy samej ilustruj pewn naturaln faz ewolucji kulturowej, dlaczego wic tak niewiele kulturowych skamieniaoci" owcw--zbieraczy daje wiadectwo tej fazie? Dlaczego wikszo zbadanych przez antropologw innych spoecznoci

Wielkiego Czowieka, cznie z ludem Khoisan, zacza uprawia roliny? Dlaczego wikszo znanych spoecznoci owcw--zbieraczy antropolodzy nazywaj egalitarnymi" (przynajmniej stosunkowo egalitarnymi), jak na przykad lud Khoisan i Szoszonw? Moe dlatego, e kiedy pojawili si antropolodzy, ju niewiele pozostao do zbadania. Powodem, dla ktrego lud Khoisan i Szoszoni s tak kulturowo nieskomplikowani, jest to, e yj na jaowej ziemi. To na przykad oznacza, e musz si czsto przemieszcza w poszukiwaniu poywienia i nie mog gromadzi cikich symboli statusu, jakie rzebili bardziej osiadli mieszkacy pnocnego

zachodu. (Nie wyruszaj nigdy na dwudziestokilometrow wycieczk z metrowym supem totemicznym na gowie). A co z owcami-zbieraczami, ktrzy yj w sprzyjajcych warunkach naturalnych? Zanim antropolodzy si tam pojawili, wikszo tych spoecznoci ju nie istniaa. Albo ich kultury wyewoluoway na wyszy poziom (prawdopodobnie z takich kultur pochodzili antropolodzy), albo zostay wchonite przez tak kultur. Wiadomo, e spoecznoci rolnicze podaj dobrej ziemi, jak rwnie wiadomo, i spoecznoci owcw-zbieraczy poddaj si ich ekspansji, mniej lub bardziej dobrowolnie. owcy-zbieracze, ktrzy mogli zamieszkiwa yzne wybrzea oraz doliny Europy i Azji, nie mog by zatem obiektem badawczym. Podobnie jest w Afryce - Bantu i inne rolnicze plemiona ju dawno zajy najlepsze ziemie, wymazujc z nich lad dawnych kultur. Nawet w Ameryce Pnocnej wikszo najbardziej urodzajnych ziem - wzdu Missisipi oraz na poudniu Wielkich Jezior -bya uprawiana, kiedy pojawili si tam biali. A jeeli chodzi o te dostatnie kultury owiecko-zbierackie, ktre jeszcze pozostay, wiele z nich - na przykad na Florydzie i w Kalifornii -zostao stamtd wyrugowanych, zanim dziewitnastowieczni antropolodzy zdyli zachwyci si ich odmiennoci (chocia 31 na obu tych terytoriach biali intruzi mieli okazj zetkn si z imponujc zoonoci spoeczn, nim j unicestwili). Indianie z pnocno-zachodniego wybrzea, oddaleni od gwnych szlakw gwatownego naporu biaych ludzi, s jedn z nielicznych spoecznoci owcw-zbieraczy obserwowanych przez antropologw w tak bogatym naturalnym rodowisku. Biorc wszystko pod uwag, mona powiedzie, e s typowi. 32 Ostatnio archeolodzy nagromadzili tego dowody. Na rnych kontynentach pozostaoci po owcach-zbieraczach, czsto sprzed okoo 10 000 lat, daj wiadectwo wzrastajcej zoonoci tamtych spoeczestw. Podejmowano wielkie projekty inwestycyjne, jak na przykad budow pomieszcze magazynowych". Prestiowe technologie" ssiaduj z dobrze znanymi kamiennymi ostrzami i grotami strza. S bransolety, naszyjniki, piknie rzebione bursztynowe wisiorki na szyj i przybrania gowy. Biuteria zrobiona jest z koci, muszli, malachitu lub szka wulkanicznego. Nawet rzeczy codziennego uytku - misy

czy noe - s bogato zdobione. A w danej spoecznoci niektrzy ludzie s skadani do grobu z wiksz iloci bogactw ni inni; wydaje si, e egalitaryzm" (w takim ksztacie, w jakim by) zanika. Krtko mwic, znaleziska po tych spoecznociach w pewien sposb przypominaj pozostaoci Indian z pnocnego zachodu. Dlatego te nazwanie Indian z pnocno-zachodniego wybrzea kulturow skamieniaoci", typowym, choby w oglnych zarysach, przykadem szczeglnego stadium ewolucji kulturowej, nie jest oparte na domysach. Antropolodzy ze szkoy Boasa mog bezustannie negowa wzorzec ewolucji, ale archeolodzy znaleli zbyt rozprzestrzenion tendencj, aby bya bez znaczenia: im pniejsze pozostaoci po owcach-zbieraczach w danym regionie, tym jest bardziej prawdopodobne, e mwi nam o spoecznej i technologicznej zoonoci. A w szczeglnie sprzyjajcych warunkach naturalnych - wzdu rzek, jezior i oceanw - zoono ta czsto dorwnuje Indianom z pnocno-zachodniego wybrzea. Jak pisze archeolog Brian Fagan, artefakty odkopane w ostatnich dziesicioleciach mwi o globalnym trendzie w kierunku duej zoonoci w spoecznociach owcw-zbieraczy w okrelonych regionach, tak odlegych od siebie, jak pnocna Europa, poudniowa Afryka, Japonia, (amerykaski) rodkowy Zachd i 33 wybrzea Peru". Dziewitnastowieczni ewolucjonici nie znali tych danych. Mona im wic wybaczy uoglnienia oparte na tendencyjnej prbie oraz zaszufladkowanie owcw-zbieraczy do kategorii yjcych we wsplnocie biedakw. Boasowi i Benedict, ktrzy opierali si na tym zaszufladkowaniu, mona take wybaczy, e uznali zaawansowan kultur pnocno-zachodniego wybrzea za problem, ktry stan na drodze teorii ewolucji. Pozostaje jednak fakt, e si mylili. Dojrza teori ewolucji umacniaj, a nie podwaaj, podobiestwa pomidzy zoonymi spoecznociami owcw-zbieraczy a wspczesn gospodark. Teori ewolucji umacniaj rwnie spoecznoci owcw-zbieraczy o mniej skomplikowanej organizacji spoecznej, cznie z Szoszonami. Oni take s ilustracj ukierunkowanych zmian kulturowych. Pierwsi Amerykanie, ktrzy pojawili si na tych terytoriach (przybywszy z pnocno-wschodniej Azji pomostem ldowym istniejcym w miejscu obecnej

Cieniny Beringa), posugiwali si technologi grnego paleolitu, ktra zacza rozkwita okoo 35 000 lat temu. By to wielki postp w porwnaniu z technologi rodkowego paleolitu, chocia ta bya jeszcze do podstawowa: dugie kamienne ostrza, kociane zakoczenia dzid i harpunw oraz miotacze do dzid. Nastpnie, mniej wicej 12 000 lat temu, po tym jak ludy grnego paleolitu dotary do Ameryki i zaczy rozprzestrze-

34

nia t technologi po caym Nowym wiecie, Stary wiat opanowaa inna wielka przemiana: technologia mezolitu. Reprezentoway j rozmaite haczyki na ryby, sieci na potrzeby polowania i rybowstwa, skomplikowane puapki i sida, ruszty do wdzenia misa, aby mc je duej przechowywa, kosze do przechowywania ywnoci, modzierze i tuki do rozdrabniania nasion dziko rosncych rolin. uk i strzaa, wynalezione pod koniec grnego paleolitu, teraz si rozpowszechniy.

Lustro ewolucji
Z jak dokadnoci ten kierunek Starego wiata odbi si w Nowym wiecie, szalce Petriego naszej pkuli? Z bardzo d.'. Kada spoeczno obu Ameryk do czasu przybycia Europejczykw osigna lub przekroczya poziom mezolitu (ktry z niewyjanionych powodw zwany jest archaicznym" w swoim amerykaskim wydaniu). Nawet nisi" Szoszoni mieli puapki na zajce i odpowiednie do swojego stopnia organizacji instytucje. Oczywicie, nie kada spoeczno amerykaska samodzielnie wynalaza ponownie to wszystko, co si znajdowao w skrzynce z narzdziami mezolitu. uk i strzay mogy przywdrowa a z Eurazji za porednictwem Eskimosw kilka tysicy lat wczeniej. Lecz wiele technologii Nowego wiata jest zbyt starych lub zbyt lokalnej uytecznoci, aby mogy przyby przez Morze Beringa. To tumaczy, dlaczego moemy nazywa Szoszonw kulturow skamieniaoci": poniewa podobnie jak pnocno-zachodni Indianie odpowiadaj z grubsza temu, co zapisy archeologiczne przedstawiaj jako naturaln faz w wiatowej ewolucji od prostej do zoonej struktury spoecznej. Gdyby by jaki jeden kontynent, albo nawet duy obszar, ktry nie odzwierciedlaby tego kierunku rozwoju, wtedy sceptycy ewolucji kulturowej zyskaliby dodatkowe argumenty. Lecz stracili obiegowy niegdy przykad kulturowej stagnacji - Australi, ziemi Aborygenw. Archeolodzy odkryli w australijskiej kulturze owcw-zbieraczy tendencj do stosowania bardziej wynalazczych rodkw zdobywania poywienia, jak na przykad haczyki na ryby i sprytny sposb apania wgorzy przez kopanie lepo zakoczonych roww. (A kiedy to ostatnim razem Czytelnik wynalaz co tak udanego jak bumerang?) Jednoczenie rozwija si handel, kiedy Aborygeni chcieli zdoby tak luksusowe przedmioty, jak topory z 35 zielonego upku. Ten dowd oraz inne dowody na zmiany porwnywalne do zachodzcych w okresie mezolitu podwayy tradycyjny statyczny model australijskiej prehistorii", jak zauway archeolog Harry Lourandos. Moe ten rewizjonizm pogldw, to dowartociowywanie Aborygenw, powinien mie jakie granice, ja uywam go w celu umocnienia pojcia trajektorii, skierowanej w gr strzay ludzkiej historii, a na tej strzale ich kultura plasuje si niej" ni wikszo innych. Niewtpliwie jednak bazowanie na tym pojciu nie jest tak obraliwe jak odrzucenie go. Odrzucenie jakiegokolwiek ukierunkowania w ewolucji kulturowej jest rwnoznaczne ze stwierdzeniem, e Aborygeni, Szoszoni czy lud Khoisan pozostawieni samym sobie nie wykazaliby adnej naturalnej tendencji do podniesienia swojej kultury na wysze poziomy technologicznego wyrafinowania i zoonoci spoecznej. Oczywicie, taki pogld jest mieszny. Kada znana kultura owcw-zbieraczy zawiera w sobie ewolucj technologiczn, ktra jest wyrazem pomysowoci skupionej na dostpnych zasobach. Jednolitrowe butelki na wod ze strusiego jaja u ludu Khoisan, ich czterolitrowe worki z odka antylopy, ich groty strza posmarowane trujc past z 37 poczwarek chrzszczy - to wszystko ma swoje odpowiedniki w porwnywalnie pomysowych innowacjach owcw-zbieraczy na caym wiecie. Aborygeni uywaj siekaczy kangurw jako duta. Mocuj drewniane rczki do ostrzy kamiennych noy klejem z gumy eukaliptusowej, z ktrej po ogrzaniu otrzymuj bardzo mocne spoiwo. Mieszkacy Andamanw w tym samym celu stapiaj klej rolinny z woskiem pszczelim. Uywaj te muszli may do pracy w drewnie - t metod odkryli te Alakaluf z poudniowego Chile. Eskimosi znad Copper River pozyskiwali mied z rzeki, podgrzewali j i przekuwali kamiennymi motami na noe i groty strza. Eskimosi grenlandzcy uywali piaskowca, aby odci kawaki elaza z meteorytw, i przekuwali je na narzdzia i bro. Czukczowie z Syberii produkowali rakiety niene, a Australijczycy z Wielkiej Pustyni Piaszczystej rakiety piaskowe. Ponownie wic spotykamy technologie 38 jak u Indian z pnocno-zachodniego wybrzea - ktre wykraczaj poza potrzeby utrzymania si przy yciu. Ajnowie, 39 japoscy ow-cy-zbieracze, robili podnoniki wsw", aby nie moczy ich w zupie. Wszystkie te kultury charakteryzuj si dugotrwaym, stale wzrastajcym postpem. Gwn tez ewolucjonizmu kulturowego jest zaoenie, e ten trend (a dokadniej ten typ ewolucjonizmu kulturowego, jaki promuje ta ksika) by-

by kontynuowany bez koca, gdyby nie przerwali go intruzi. Wykazuje on, e nadejcie wspczesnego wiata jest czym, co musiao nastpi. Kwestionowanie tej tezy jest rwnoznaczne z bezporednim lub porednim kwestionowaniem jednoci caej ludzkoci, podstawowej rwnoci uzdolnie i aspiracji u ludzi wszystkich ras.

Nie znaczy to, e wszystkie aspiracje s szlachetne. Pomidzy ludmi, ktrzy s si sprawcz ewolucji kulturowej, wystpuje pogo za statusem spoecznym, przyjemno imponowania innym i pragnienie dbr materialnych, poczwszy od podstawowych narzdzi koniecznych do przetrwania, a skoczywszy na zbytecznych gadetach. Oto, co ma do powiedzenia archeolog Brian Hayden, ktry y wrd rdzennych mieszkacw Australii, Kanady, Mezoameryki, na Bliskim i Dalekim Wschodzie: Mog stwierdzi kategorycznie, e ludzie wszystkich kultur, z ktrymi si zetknem, wykazuj silne pragnienie, aby mc korzysta z dostpnych dbr przemysowych. Jestem przekonany, e niematerialistyczna kultura jest mitem... Wszyscy jestemy materialistami". Naturalnie, pomimo duchowej jednoci ludzkoci rne ludy poruszay si po strzale historii w innym tempie. Musi by tego przyczyna. Jednak, jak pokazuj kultury rdzennych Amerykanw, raczej nie jest ni rasa. Rne ludy, ktre mieszkay w Nowym wiecie, kiedy pojawi si tam biay czowiek, nie byy jednorodne genetycznie. Zarwno dowody biologiczne, jak i lingwistyczne wskazuj na to, e przybyli oni z Azji w trzech kolejnych falach. Jednak rnice midzy nimi nie byy wielkie; w stopniu, w jakim pojcie rasy" jest spjne, wszyscy rdzenni Amerykanie naleeli do tej samej rasy". Mimo to w ramach tej rasy mamy przegld wszystkich podstawowych poziomw ewolucji spoecznej: od Szo-szonw - absolutnego minimum" - przez zoon spoeczno owcw-zbie-raczy na pnocnym zachodzie, oraz rolnicze wodzostwa na wschd i poudnie a do spoeczestw na poziomie pastwa w obecnej Ameryce aciskiej. Jeeli uznamy podobiestwa jzykowe za wskanik podobiestwa genetycznego, jak to zwykle, cho nie zawsze, bywa, zobaczymy, jak niewiele znacz rnice genetyczne. Jzyki Szoszonw i Nahuatl s blisko spokrewnione, cho Szoszoni znajdowali si na dole" drabiny ewolucji kulturowej, a ludzie mwicy jzykiem nahuatl - Aztekowie, 41 ktrzy budowali piramidy i mieli swoje pismo - byli na jej szczycie. Wydawaoby si wic, e pokrewiestwo krwi ma niewielkie znaczenie w porwnaniu z wpywem rodowiska, uwarunkowaniami historycznymi i spucizn kulturow. Wemy ponownie pod uwag Indian z pnocnego zachodu. Wszystkie te ludy, wedug antropologw, nale w zasadzie do wsplnej, chocia nie cakowicie homogenicznej kultury. Jednak jak wykazay niedawne badania, s one 42 tak zrnicowane genetycznie jak jakakolwiek inna grupa Indian, zamieszkujca porwnywalnie ma przestrze. Mwi rwnie diametralnie rnymi jzykami, co nasuwa przypuszczenie, e niektrzy z nich s potomkami pierwszej wielkiej fali migracji ze Starego wiata, a niektrzy drugiej. Mieli jednak

wsplne rodowisko naturalne oraz wspln histori - i te fakty okazay si decydujce. No dobrze, jeli geny nie daj wyjanienia, to co je da? Co waciwie tak upoledzio Szoszonw? W tym rozdziale przyjlimy oglne zaoenie, e sprzyjajce rodowisko naturalne, takie jak pnocno-zachodnie wybrzee, sprzyja rozwojowi, a jaowa ziemia nie. Jak jednak zobaczymy w nastpnym rozdziale, takie wytumaczenie jest w najlepszym wypadku niepene. Oczywicie, yzne rodowisko czsto przyspiesza ewolucj kulturow, ale nie z powodw, ktre mogyby przyj od razu na myl - nie dlatego, e to rodowisko w naturalny sposb wytwarza dostatek lub pozwala na akumulacj nadwyek. Prawdziwy klucz do rozwoju kulturowego jest bardziej subtelny. Jak zobaczymy, jest to niezwykle potny klucz, dziki ktremu moemy wyjani wyrane wzorce w przeszoci. Na przykad, nie tylko dlaczego kultura Szoszonw bya powolniejsza" ni ta na pnocno-zachodnim wybrzeu, lecz rwnie dlaczego, oglnie rzecz biorc, Nowy wiat mia powolniejsz" kultur ni Stary wiat.

Rozdziat 4

Niewidzialny mzg
Kad myl pobudzaj kontakty i wymiany, FERNAND BRAUDEL

Na pierwszy rzut oka wyjanienie dostatku Indian z pnocno-zachodniego wybrzea wydaje si prost spraw. Mieszkali wrd obfitoci dbr naturalnych. A obfito to dostatek. Prawdopodobnie dlatego tak wiele spoecznoci owcw-zbieraczy, ostatnio zbadanych przez archeologw, mieszkao w pobliu duych zbiornikw wodnych. Chcesz by bogaty, to zamieszkaj na urodzajnej ziemi. Trudno bdzie jednak obroni takie wyjanienie. Zacznijmy od tego, e populacja zwykle szybko dociera do granicy pojemnoci" rodowiska. Chocia akr pnocno-zachodniego terytorium dostarcza wicej poywienia ni akr na pustyni Szoszonw, warto pamita, e akr na pnocno-zachodnim terytorium musia wyywi o wiele wicej ludzi. Naley przyzna, e dzienna praca dawaa per cap/ta wicej poywienia Indianom z pnocnego zachodu ni Szoszo-nom. owiono mas ryb, ktre przechowywano na zim. Lecz ta wydajno wynikaa z rozwinitych technologii - ogromne puapki na ososie, wdzarnie, piwnice do przechowywania - oraz struktury spoecznej, dziki ktrej sprawowano nad tym wszystkim kontrol. A technologia i struktura spoeczna s czci skadow zaawansowanego rozwoju gospodarczego Indian z pnocno-zachodniego wybrzea - czci skadow tego, co prbujemy wyjani, szukajc przyczyn dobrobytu. Uznanie ich zarwno za przyczyn, jak i za skutek byoby oszustwem. Ponadto dobrobyt wspominanych Indian wykracza poza kwesti ywnoci, a wic nie moe by bezporednim wynikiem zamieszkiwania na yznych ziemiach. Kunsztowne szaty, obszerne domy nie rosn na drzewach. Jeszcze w dwudziestym wieku antropolodzy uwaali, e atwo jest wytumaczy tak mudnie wypracowane bogactwo jako niebezporedni wynik zamieszkiwania na yznych ziemiach. Kluczowym argumentem byy nadwyki". (Taki scenariusz zakada, e pojemno" rodowiska nieprdko zostanie przekroczona - moe

dlatego, e istnieje grna granica liczebnoci owcw-zbieraczy, aby mogli ko-egzystowa w pokoju na niewielkiej przestrzeni). Majc do dyspozycji tony ososi, napraszajce si, aby je zje, moesz zaspokoi swoje dzienne potrzeby w godzin lub dwie i masz wiele wolnego czasu na tkanie szat i budowanie domw. Moesz te zowi wicej ryb, ni sam potrzebujesz, i wymieni je na szat. Przecie pracowito jest naturaln cech czowieka, czy nie? Najwidoczniej nie. W 1960 roku antropolog Robert Carneiro opublikowa wan prac o Kuikuru, ktrzy mieszkali w amazoskiej dungli i uprawiali poletka manioku. Maniok by podstaw ich wyywienia, poniewa jego 2 bulwy suyy do wyrobu tapioki. Jak obliczy Carneiro, Kuikuru mogli podwoi, a nawet potroi swoje zbiory, lecz woleli mie wolny czas. Od tamtej pory antropolodzy odkryli rozmaite spoecznoci owcw-zbieraczy, ktre rwnie dysponoway wolnym czasem po zgromadzeniu dziennej porcji ywnoci. Ale, jak zoliwie zauway jeden z uczonych, 3 rzadko wykorzystywali ten czas na projektowanie katedr, czy te oglnie na popraw". l na tyle zdaa si teoria, e potencjalna nadwyka zawsze jest rwnoznaczna z rozwojem gospodarki. Rzeczywicie, biorc pod uwag sytuacj Kuikuru i innych, najwyraniej beztroskich spoecznoci, zaczyna si nawet wydawa, e obiegowe pogldy na temat Indian z pnocno-zachodniego wybrzea mog by suszne: nie byli oni przykadem oglnej tendencji w ewolucji kulturowej, byli po prostu dziwnie ambitni. Jeli nadwyki nie s przepustk do bogactwa, to co ni jest? Co w rzeczywistoci spowodowao, e powstaa specjalizacja i handel w zoonych" spoecznociach owcw-zbieraczy? Co mieli Indianie z pnocnego zachodu, czego nie mieli Szoszoni? Jaki by klucz do prehistorycznego rozwoju gospodarczego?

Praca w nadgodzinach
Moe powinnimy skierowa te pytania do znanego autorytetu do spraw rozwoju gospodarczego (oraz'od niezerowej sumowalnoci, chocia y o wiele wczeniej, zanim powstaa taka terminologia): Adama Smitha. Dwa czynniki, jak zauway Smith w Badaniach nad natur i przyczynami bogactwa narodw, prowadz do coraz wikszego podziau pracy, ktry jest cech charakterystyczn postpu gospodarczego. Pierwszym jest tani transport. Powicenie caego popoudnia, jak kobiety Chilkat, aby zrobi przdz na szat, ma sens tylko wtedy, kiedy koszt przewozu skoczonego produktu jest do zaakceptowania przez kupca. Drugi czynnik to tani sposb porozumiewania si. Koszt

otrzymania informacji na temat tego, czego chc kupcy, oraz koszt poniesiony przez kupcw za otrzymanie 4 wiadomoci, co jest dostpne i w jakiej cenie - musz by akceptowalne, aby transakcja moga doj do skutku. Naley wzi pod uwag, e koszty transportu i porozumiewania si nie dotycz tylko ostatecznego aktu kupna szaty na detalicznym" poziomie, ale te innych ogniw jej powstawania, takich jak pozyskiwanie kory cedru z

poudnia i miedzi z pnocy. Na wszystkich poziomach ruch niewidzialnej rki" Smitha ma agodniejszy przebieg, kiedy spadaj koszty zdobywania informacji i transportu. Im te koszty s nisze, tym relacje pomidzy graczami osigaj wysz niezerow sumowalno - tym wicej kady z nich moe zyska przez wspdziaanie, tym bardziej produktywna per cap/ta staje si sie wymiany. Jak utrzyma niskie koszty przy prymitywnych technologiach komunikacji i transportu? Jednym z rozwiza jest przebywanie klientw i dostawcw w niewielkiej odlegoci. Innymi sowy: yj w spoeczestwie o duym zagszczeniu populacji. To moe by kluczem do bogactwa amerykaskiego pnocnego zachodu: nie naturalna obfito sama przez si - obfito szybko zreszt nadwerona przez gste zaludnienie - lecz raczej gste zaludnienie, ktre jednoczenie stanowi przyczyn nadwerenia naturalnej obfitoci. Zanim rodki porozumiewania si i transportu osigny taki poziom technologii, aby wprowadzi powane zmiany na rynkach, rol tego bodca odegrao rodowisko naturalne, ktre tolerowao due, zagszczone populacje. (Takie rodowiska znajdoway si czsto blisko wody, co byo dodatkowym czynnikiem sprzyjajcym rozwojowi obu technologii. Towarom, a czasami rwnie danym, podruje si lepiej odzi ni pieszo). Nie tylko pewne obszary pnocno-zachodniego terytorium byy pene ludzi, z ktrych jeden wyrabia koce, a jego najbliszy ssiad rzebi w drewnie; wiksze fragmenty wybrzea - setki mil na pnoc i poudnie - byy gste od ludw rnych grup jzykowych, ktre tworzyy pnocno-zachodni kultur. Rnorodno zasobw naturalnych i dziedzictwa kulturowego wspdziaay, wzmagajc swoj skuteczno.* Handel kor cedru i miedzi nie przedstawia trudnoci, a szaty wykonywane wedug miejscowej tradycji byy dla ssiadujcych ludw kuszc nowoci. Tym ostentacyjnie lekkomylnym hodowcom manioku z Ameryki Poudniowej mogo wcale nie brakowa ambicji; po prostu bya tam niewielka gsto zaludnienia. W deszczowych lasach dorzecza Amazonki osady byy niewielkie i rozrzucone na duej przestrzeni. Gdyby mieli wicej bliskich ssiadw - szczeglnie takich, ktrzy trudniliby si rzemiosem, a ich bogactwa naturalne byyby inne od tych, ktrymi dysponowali - rolnicy mieliby powd, aby hodowa wicej manioku na wymian. To przypuszczenie zostao zreszt potwierdzone. Chocia wielu badaczy cytowao prac Carneira z 1960 roku, aby odrzuci teori, e nadwyki prowadz do rozwoju gospodarczego, niewielu zwrcio uwag na to, jak Carneiro zwieczy swoj argumentacj. Badacz ten dowodzi, i produkcja manioku w lasach deszczowych bya znacznie poniej moliwej wydajnoci: kiedy pojawili si Europejczycy oferujcy ciekawe byskotki, produkcja manioku wzrosa 5 niebywale! Jak wida, rnica pomidzy rdzennymi Amerykanami z Amazonii a tymi z pnocno-zachodniego wybrzea nie polegaa na stosunku do pracy. Rnica polegaa na tym, e mieszkacom Amazonii nikt nie paci za nadgodziny. To samo odnosio si do Szoszonw. Jaowa Wielka Kotlina jeszcze mniej sprzyjaa gstoci zaludnienia ni poudniowoamerykaskie dungle.

Adam Smith z poprawkami

Moe powinnimy wprowadzi poprawki do sztandarowej metafory niewidzialnej rki rynku? Smithowi chodzio oczywicie o to, e pewna liczba ludzi pozostajcych od siebie w duej odlegoci, ktrzy d do osignicia osobistego zysku, moe wywoa proces spoeczny na du skal, nawet si o to nie starajc. Wszystkie skadniki piknej szaty same w cudowny sposb zbiegaj si ze sob, cz, a nastpnie znajduj kupca, jakby kierowane z gry. To adny obrazek, i w pewien sposb trafny. Rka" moe wicej dokona, jeeli koszty transportu s niskie dziki bliskoci graczy. Jednak ta metafora zbyt pobienie traktuje inny rodzaj kosztw, na ktre kad nacisk Smith: kosztw przetwarzania danych i decydowania", dokd powinny by skierowane rozmaite zasoby. Rce nie zastpi mzgu: do prowadzenia niewidzialnej rki potrzebny jest niewidzialny mzg". Jego neuronami s ludzie. Im wicej neuronw ma

ze sob regularny, uatwiony kontakt, tym lepiej pracuje mzg - im sprawniej zarzdza podziaem pracy, tym bardziej rnorodne s jej kocowe produkty, l nie jest przypadkiem, e im szybciej innowacje technologiczne nabieraj konkretnych ksztatw i si rozprzestrzeniaj, tym szybciej powstaj nastpne innowacje. Indianie z pnocnego zachodu wyprzedzili Szoszo-nw w produkcji i wynalazczoci nie dlatego, e mieli wiksze mzgi (takich konkluzji obawia si Franz Boas), ale dlatego, e oni byli wikszym mzgiem. Oczywicie, w gospodarce z centralnym planowaniem - gospodarce sowieckiej z okresu zimnej wojny lub

gospodarce Wielkiego Czowieka z pnoc-no-zachodniego wybrzea - mzg nie jest zbyt rozproszony, a w zwizku z tym nie tak niewidzialny; gospodarka ma widoczn siedzib gwn. Lecz nawet wtedy sygnay musz by wysyane i odbierane przez spoeczny ukad nerwowy", a najszybszym ukadem nerwowym jest ukad zwarty. Ponadto na pnoc-no-zachodnim wybrzeu istnia rwnie handel wymienny. Szczeglnie handel pomidzy wioskami i ludami nie mia centralnego zarzdcy, wic sie pobliskich wiosek i ludw bya rwnoznaczna z niewidzialnym mzgiem Smithowskiego rodzaju, tyle e bardziej rozproszonym. Mzgi lepiej pracuj nie tylko wtedy, kiedy s gstsze, lecz rwnie kiedy s wiksze. Ekonomici, ktrzy przyjli now teori wzrostu", podkrelaj, e do wynalezienia czego wystarczy jedna osoba, a pniej caa grupa moe ten wynalazek zaadaptowa (poniewa informacja jest towarem nieobjtym konkurencj). Zatem im wicej moliwych 6 wynalazcw - to znaczy im wiksza jest grupa - tym wysza jej zbiorowa stopa wynalazczoci. Fakt, e gsto zaludnienia i jego rozmiar wspomagaj rozwj gospodarczy i technologiczny, jest w duym 7 stopniu ignorowany przez archeologw i antropologw kultury. To prawda, i niektrzy z nich, jak na przykad Marvin Har-ris, podkrelaj czynnik wzrostu populacji - w rzeczy samej widz w nim podstawowy motor ewolucji kulturowej. Lecz kad oni nacisk na inn stron

wzrostu: negatywn, nie za pozytywn. Ustawiczna presja reprodukcyjna", pisze Harris, doprowadzia do cyklicznej intensyfikacji produkcji", czego wynikiem byo przekroczenie pojemnoci rodowiska, skutkujce kryzysem ekologicznym, a wtedy tylko nowe formy technologii i organizacji spoecznej mogy sobie z nim poradzi. Krtko mwic: Twrz wynalazki lub umieraj! Wedug tego pogldu, gsto zaludnienia jest motorem technologicznego i spoecznego rozwoju nie dlatego, e stwarza moliwoci, ale dlatego, e stwarza problemy. Nie jest naszym celem rozwaanie wzgldnej wanoci pozytywnych i negatywnych stron wzrostu populacji w ewolucji kulturowej (chocia naszym celem jest zasugerowanie, e ta negatywna strona zostaa zanadto wyolbrzymiona). Chodzi przede wszystkim o to, e te dwa scenariusze wcale nie s sprzeczne. Nawet jeli nowe pomysy s przede wszystkim skutkiem wspdziaania wielkiego, gstego niewidzialnego mzgu, to opr rodowiska moe spowodowa, e ludzie stan si bardziej otwarci na takie pomysy. Jeli na przykad jedna wie z jakiego powodu wymylia nadajc si do uycia puapk na ososie i sposoby jej obsugi, to chroniczny niedobr ywnoci mgby spowodowa, e pobliskie ludy byyby niesychanie otwarte na ten pomys. Jest rwnie moliwe, i ludy dysponujce niedostateczn technologi wyginy, pozostawiajc swoj ziemi i domy tym, ktrzy rzeczywicie zaadaptowali technologi. Zatem bez wzgldu na to, czy presja wywierana na rodowisko jest czsto motorem narodzin technologii i struktur spoecznych, czy te nie, niewtpliwie moga przyspieszy ich rozprzestrzenianie si. Uywajc terminologii biologicznej, mona powiedzie, e presja populacji moe odgrywa mniejsz rol przy powodowaniu kulturalnych mutacji" ni przy podnoszeniu tempa, w jakim si rozrastaj - przy intensyfikowaniu selekcji naturalnej". Zarwno w pozytywnym, jak i negatywnym scenariuszu niezerowa sumo-walno jest wysoka. Czy ludzie chc pomnoy swj majtek, czy te unikn klski, ich racjonalne podanie za wasnym interesem prowadzi do wsppracy gospodarczej i spoecznej integracji, ktra polepsza ich warunki bytowania. W kadym wypadku mona si wic spodziewa, e wzrost populacji pobudza rozwj ewolucji kulturowej. Poniewa ludzkie populacje wzrastay, 9 cho z kilkoma przerwami, od czasu, kiedy stay si ludzkimi, ewolucja kulturowa miaa silny doping.

Jeeli suszny jest pogld, zgodnie z ktrym w ten czy w inny sposb wiksze i zwarte zaludnienie oznacza bardziej zaawansowan technologi i bardziej zoon struktur spoeczn, to powinien istnie bliski zwizek pomidzy wielkoci i zagszczeniem zaludnienia z jednej strony a technologiczn i spoeczn zoonoci z drugiej strony, l tak 10 jest. Wemy pod uwag rdzenne spoecznoci, ktre kiedy wietnie si rozwijay na rnych wyspach Polinezji. Im wiksza i bardziej zwarta gsto zaludnienia wyspy, tym wikszy podzia pracy, bardziej zaawansowana technologia i bardziej zoona organizacja spoeczna. To, czego dowiadujemy si o tych oraz innych podobnych kulturach z etnograficznej dokumentacji - o tych ywych skamieniaociach" ewolucji kulturowej - powtarza si w dokumentacji archeologicznej. W rednim paleolicie, kiedy populacja ludzka odznaczaa si powolnym wzrostem, tempo innowacji technologicznych (nie 11 tylko oglna liczba technologii) rwnie wzrastao powoli. Pniej, mniej wicej 40 000 lat temu, oba te trendy stay si kamieniami milowymi. Gatunek ludzki po raz pierwszy by na tyle liczny, aby rozprzestrzeni si po Starym 12 wiecie, zaj wszystkie nadajce si do zamieszkania czci Afryki i Eurazji; wzrost populacji, teraz szybszy ni przedtem, zacz si przyczynia do wzrostu jej zagszczenia. Jednoczenie ewolucja kulturowa osigna poziom wymagajcy nowej etykietki archeologicznej - grny paleolit. Podczas grnego paleolitu przecitne tempo zmian

technologicznych to jedna innowacja na 1400 lat, w porwnaniu z jedn innowacj na 20 000 lat w rednim 13 paleolicie. Nastpnie po 10 000 roku p.n.e., w mezolicie, kiedy wzrost populacji by szybszy ni kiedykolwiek przedtem, tempo innowacji technologicznej wynosio jedn innowacj na 200 lat (cznie z takimi prezentami 14 dla potomnych, jak grzebienie i narzdzia do cicia i amania lodu). Jak wida, spoecznoci owcw-zbieraczy osigny nowy poziom zoonoci spoecznej. Oczywicie, korelacja pomidzy rozmiarem populacji i jej zagszczeniem z jednej strony a innowacjami kulturowymi z drugiej strony nie dowodzi, e wzrost populacji jest tu si sprawcz. Mog to by procesy odwrotne. Moe rozwj kulturowy pomaga we wzrocie populacji. Niewtpliwie jest to jeden z powodw jej wzrostu. Gdyby Indianie z pnocnego zachodu zostali bez puapek na ososie (i bez Wielkiego Czowieka, kierujcego ich budow i wykorzysta-

niem), a Szoszoni bez sieci na zajce (i bez kierownictwa szefa od zajcy"), populacja musiaaby si przerzedzi. W rzeczywistoci chodzi o to: rozwj technologiczny, gospodarczy i polityczny jest bodcem dla wzrostu populacji, a z kolei wzrost populacji stanowi bodziec l dlatego rozwoju. Ten symbiotyczny wzrost jest si sprawcz zoonoci kulturowej. Bez wzgldu na to, czy bdziemy podkrela negatywn" stron wzrostu populacji, czy te stron pozytywn" - problemy czy moliwoci - zwizek 15 midzy wzrostem a ewolucj kulturow jest wzajemnym pozytywnym sprzeniem. Im wicej ludzi, tym wicej kultury; im wicej kultury, tym wicej ludzi. Negatywna" strona wzrostu populacji - opr rodowiska, a wic niepewno l przetrwania - moe odgrywa pewn rol, jednak nie jest czynnikiem decydujcym. Wynalazki, ktre gromadz si w szybszym tempie, ni nastpuje wzrost populacji, nie s technologiami sucymi przetrwaniu. Nawet w rednim paleolicie, przeszo 50 000 lat temu, ludzie zainteresowali si ochr i krystalicznym pirytem. Jak widzimy, w mezolicie, 16 kiedy spoecznoci owcw-zbieraczy stay si bardziej zoone, takie prestiowe technologie" jak wyrb biuterii byy ju istotn gazi lokalnej produkcji. A kiedy odkryto, jak uczyni mied i zoto gadkimi i byszczcymi, narodzi si nowy przemys rzeczy niekoniecznych. W pogo za symbolami prestiu wkadano wiele wysiku. Jak si wydaje, handlowano tymi przedmiotami na przestrzeni setek kilometrw w czasach, kiedy setki kilometrw stanowiy powan odlego. Ju okoo 30 000 roku p.n.e., na dugo przed mezolitem, koraliki z przekutych muszelek wdroway 700 kilometrw od miejsca swojego 17 powstania. Pniej rozwiny si lokalne sieci wymiany, czc miejscowe niewidzialne mzgi z odlegymi niewidzialnymi mzgami. Zaczy si ksztatowa sabe zarysy gigantycznych regionalnych mzgw. A motorem tego wszystkiego nie by okresowy opr" rodowiska, lecz bardziej uniwersalna sia: ludzka prno, wzmocniona rywalizacj o status spoeczny, ktra objawia si we wszystkich znanych spoeczestwach i wydaje si wrodzona. Przelotna, lecz uporczywa tendencja niewidzialnych mzgw spoecznych do zazbiania si o siebie, aby w 18 kocu wtopi si w wikszy mzg, jest gwnym motywem historii. Kulminacja tego procesu - budowa jednego planetar-

nego mzgu - to jest to, czego jestemy dzi wiadkami, cznie z jego destrukcyjnymi, a jednak w efekcie integrujcymi skutkami.

Podziaty kontynentalne
Dopiero kiedy zdamy sobie spraw, jak istotn rzecz jest wielko populacji i jej zagszczenie, bdziemy mogli zrozumie, na czym polegaa kulturalna przepa midzy Starym i Nowym wiatem. Dwanacie tysicy lat temu, kiedy zasiedlanie obu Ameryk dopiero zaczo si rozpdza, w Eurazji, a szczeglnie na rodkowym Wschodzie, kolebce zachodniej cywilizacji, mieszkao o wiele wicej ludzi i panowao wiksze zagszczenie populacji. O ile wiemy, Nowy wiat przez kilka 19 tysicleci pozostawa w tyle za Eurazj pod wzgldem liczebnoci populacji - co mniej wicej odpowiada temu, jak dalece Nowy wiat pozostawa w tyle za Starym wiatem przy osiganiu wczesnych progw technologicznych, takich jak rolnictwo, oraz wczesnych progw politycznych, takich jak wodzostwo, (jednak postrolnicza ewolucja spoeczna daa o sobie zna 20 nieco szybciej w Nowym wiecie). Jak zauway ekonomista Michael Kremer, podobny wzorzec wystpi w tym samym czasie w innej stronie wiata. Topniejca polarna pokrywa lodowa, ktra rozdzielia Stary i Nowy wiat, rozdzielia rwnie Tasmani i Australi. Niewielka populacja Tasmanii szybko pozostaa w tyle pod wzgldem kulturowym za liczniejszymi Australijczykami.

Badacze, ktrzy mieli kontakt z Tasmaczyka-mi, odkryli, e nie posiadaj oni takich podstawowych australijskich 21 umiejtnoci jak rozniecanie ognia, nie maj igie z koci ani bumerangw. Zatem cztery

szalki Petriego utworzone przez topniejce pokrywy lodowe - Stary wiat, Nowy wiat, Australia, Tasmania zachowyway si zgodnie z teori: wiksze i bardziej zagszczone populacje to szybszy rozwj technologii. Naturalnie, jak si pniej przekonamy, rozwj spoeczny moe zosta opniony przez inne czynniki ni niewielka liczba ludnoci. Mimo to populacja ma istotne znaczenie. Pomaga nam wyjani, dlaczego moemy nazwa jaki lud mniej rozwinitym" - Szoszonw w porwnaniu z Indianami z pnocno-za-I chodniego wybrzea, rdzennych Amerykanw w oglnoci w porwnaniu z Europejczykami - wcale ich przy tym nie obraajc. Przecie indywidualny mzg Szoszona moe przechowywa rwnie wiele informacji jak mzg Europejczyka. Mzg owcy-zbieracza to pokany bank przernych danych, zawierajcy tajemn wiedz o miejscowej florze i faunie oraz podstawowe wiadomoci o wszystkich znanych technologiach. Przecitny Europejczyk z czasw Kolumba wiedzia o wiele mniej o przyrodzie i bardzo niewiele o wikszoci europejskich technologii. Wykorzystywa zaoszczdzon w ten sposb przestrze mzgu do wyspecjalizowania si w jednym, wskim zadaniu. To wanie dziki synergii wielu wyspecjalizowanych w ten sposb mzgw europejskich powstaa technologia, za pomoc ktrej Kolumb i jemu podobni zastraszali Indian. Indywidualni rdzenni Amerykanie nie byli gupsi od indywidualnych pitnastowiecznych Europejczykw- mieli tylko t uomno, e byli ludmi renesansu. Gdyby wzajemne pozytywne sprzenie midzy kultur a populacj wyczerpywao kwesti ewolucji kulturowej, to moglibymy ju w tym miejscu zakoczy nasz opowie sowami i tak dalej". Ale tak nie jest. Jak wiemy, istniej skomplikowane progi, ktre zostay przekroczone gdzie midzy Szoszonami a wspczesn Ameryk. Pomidzy nimi jest prg nadrodzinny", przekroczony przez rdzennych Amerykanw z pnocnego zachodu, oraz nadwioskowy" czy te prg wodzostwa", do ktrego przymierzali si mieszkacy pnocnego zachodu, ale jest moliwe, e nigdy nie udao si im w peni go przekroczy. Powodem, dla ktrego te progi s tak ryzykowne, jest to, e razem ze wszystkimi dobrodziejstwami stowarzyszenia nastpuje utrata autonomii - podporzdkowanie si politycznemu przywdcy. A zespoy rodzin, podobnie jak pojedyncze rodziny, a take jednostki, wol autonomi od subordynacji. Bez wtpienia natura ludzka w pewien sposb wspomaga pokonywanie takich progw. Nasz gatunek jest z natury hierarchiczny, w tym sensie, e ludzie maj tendencj do robienia midzy sob podziaw wedug statusu spoecznego. Zatem liderzy prowadz, a inni id w ich lady, co niewtpliwie uatwio ewolucj zoonoci spoecznej. Lecz wedug nowoczesnej teorii darwinizmu hierarchie spoeczne nie wyewoluoway dla dobra grupy", wic ludzie nie poddaj si radonie liderowi dla publicznego dobra. Ludzie z natury ceni

wysoki status i przewanie niechtnie godz si na niszy (i tylko tymczasowo, dopki nie trafi si okazja awansu). A wic kiedy jaka rodzina lub grupa rezygnuje z autonomii i wasnej tosamoci na rzecz wikszej caoci, poddajc si centralnej wadzy, to oznacza, e zosta pokonany pewien naturalny opr. Do tej pory tak traktowalimy t kwesti, jakby sama gospodarka bya si napdow, ktra popychaa ludzi do przekroczenia tych barier. Racjonalne denie do bogactwa i ekonomicznego bezpieczestwa pociga za sob interakcje o sumie niezerowej, ktre - przynajmniej w spoecznociach nieposiadajcych waluty - wymagaj raczej politycznej hierarchii. Zatem hierarchia polityczna si materializuje. Ale czy to naprawd jest a tak proste? Czy sama ekonomia moe sprawi, aby ludzie i grupy ludzi rezygnowali ze swojej suwerennoci? A jeli nie, to jakie inne czynniki dopomogy temu dzieu? To jest ponury temat nastpnego rozdziau.

Rozdzia 5

Czemu suy wojna?

Kiedy pomylimy, o ilu sprawach, oprcz granic pastw, zadecydoway wojny, musimy odczu pewien podziw, poczony z szacunkiem, mimo tych wszystkich okropnoci. Nasza obecna cywilizacja, rwnie dobra, jak i za, zostaa zdeterminowana przez dawne wojny.
WILLIAM JAMES1

Ach, Tahiti. Wyspa obfitoci, z ktrej pozbawionych wszelkich trosk mieszkacw malarz Paul Cauguin uczyni ikony prymitywnej szczliwoci. Sielankowa kultura, ktr Jean Jacques Rousseau uzna za dowd, e ludzie byli niegdy szlachetnymi dzikusami", agodnymi, miujcymi pokj istotami, dopki nie zepsua ich cywilizacja. Niestety, jak zauway antropolog Lawrence Keeley, Rousseau opiera swj wniosek na doniesieniach z Tahiti, ktre miay luki dotyczce istotnych fragmentw historii. Na przykad pomijay milczeniem zwyczaj polegajcy na tym, e zwyciski wojownik rozpaszcza ciao polegego przeciwnika cik maczug, wycina otwr w zmiadonej ofierze i nakada na siebie jako 2 ponczo-trofeum". Bardzo czsto pojawiay si doniesienia o prawdziwie pokojowych prymitywnych ludach. Prawie nigdy te doniesienia nie wytrzymyway prby czasu. Przypomnijmy sobie agodnych Tasadajw", izolowan hord owcw-zbieraczy, odkryt na Filipinach na pocztku lat siedemdziesitych dwudziestego wieku -ludzi, ktrzy nie znali sowa wojna". Ich autentyczno staa si wtpliwa, cznie z wiarygodnoci ich odkrywcy, Manuela Elizalde'a. Jak pniej pisa New York Times", Nie pomogo to sprawie, kiedy czonkowie ssiedniego szczepu powiedzieli, e pan 3 Elizalde paci im, aby zdejmowali ubrania i pozowali jako Tasadajowie dla przybywajcych dziennikarzy". Naley przyzna, e s spoecznoci owcw-zbieraczy, ktre nie demonstruj opracowanych dokadnie aktw przemocy, okrelanych terminem wojna", lecz czsto si okazuje, e charakteryzuje je jedynie brak organizacji, a nie przemocy. Nieprowadzcemu wojen ludowi Khoisan w tytule jednej z ksiek nadano nazw Nieszkodliwi ludzie, jednak w latach pidziesitych i szedziesitych dwudziestego wieku wskanik zabjstw by u nich 20-80 razy 4 wikszy ni stwierdzony u uprzemysowionych narodw. Eskimosi, wedug obiegowych

opinii, to sama serdeczno i hojno. Jednak na pocztku dwudziestego wieku, kiedy ludzie Zachodu po raz pierwszy nawizali kontakty z liczc pitnacie rodzin wsi eskimosk, odkryli, e kady dorosy mczyzna by uwikany w 5 zabjstwo. Powodem, dla ktrego Khoisan i wikszo Eskimosw nie prowadz wojen, jest ich rodowisko naturalne. Kiedy ludno jest nieliczna, a teren ssiada niezbyt wart podania, koszty wyprawy wojennej przewyszaj wwczas ewentualne korzyci. Jednak owcy-zbieracze osiedleni w gstych skupiskach na yznej ziemi prowadzili bezustanne wojny. Staroytni Ajnowie z Japonii budowali fortece na szczytach wzgrz., a podczas najazdw okolicznych wiosek nosili skrzane zbroje i 6 mieli maczugi z twardego drewna. Gwna intencja tych napaci - zabijanie mczyzn, uprowadzanie kobiet i wyrwnywanie prawdziwych czy te urojonych krzywd -to uwicony dugoletni tradycj cel prymitywnych wojen. 7 Nawet dzisiaj jest on skadnikiem ycia Indian Yanomamo z Ameryki Poudniowej. Zachowanie obserwowanych ludw epoki kamienia to nie jedyny dowd, e epoka ta bya krwawym okresem. W jaskini w Niemczech znaleziono skupisko czaszek sprzed przeszo 5000 lat, uoonych, jak zauway jeden z obser8 watorw, jak jajka w koszyku" . Wikszo tych trzydziestu czterech ofiar zgina uderzona w gow kamiennym toporem, pniej ucito im gowy. Kady, kto miaby nadziej, e ewolucja kulturowa zawsze przekada si na podniesienie moralnoci, byby rozczarowany, dowiadujc si, e takie dowody gwatownej mierci s powszechnie znajdowane wrd szcztkw 9 bardziej zoonych spoecznoci owcw-zbieraczy. A w jeszcze bardziej zoonych spoecznociach rolniczych, zbadanych przez etnografw, rzeczy przedstawiaj si rwnie ponuro. W poudniowej Azji mody wojownik Naga nie 10 kwalifikowa si do oenku, dopki nie przynis do domu skalpu albo czaszki. Na Borneo wracajcego z wojny bohaterskiego Dayaka sadzano na honorowym miejscu w otoczeniu piewajcych kobiet, a gowa jednej z jego ofiar 11 umieszczona bya w pobliu, na ozdobnej miedzianej tacy . Wojownicy z Fidi nadawali swojej ulubionej broni 12 pieszczotliwe nazwy: jedn z maczug nazwano Niepozostawiajca nadziei", a dzid Za pno na ksidza". To wszystko zmusza nas do stawienia czoa faktowi, e - jak to uj Keeley - to, co si wydarzyo przed ewolucj cywilizowanych pastw, czsto byo nie 13 przyjemnie agresywne". Przemoc ludzka istnieje od bardzo, bardzo dawna i bardzo czsto nie czowiek wystpuje przeciwko czowiekowi, ale grupa prze ciwko grupie. Ju od wczesnych stadiw ewolucji kulturowej, od ery spoeczno ci owcw-zbieraczy, ewolucja ta bya ksztatowana przez konflikt zbrojny.

Towarzysze broni
Wydawaoby si, e to wszystko moe wprowadzi zamt w nasz analiz. Do tej pory podkrelalimy w tej ksice przede wszystkim siy ludzkiej wsppracy, sytuacje typu wygrany-wygrany. Wychodzilimy z zaoenia, e kierunek historii wyznacza w duej mierze rozgrywanie gier o sumie niezerowej. Lecz, przypumy, e kto postanowi zrobi sobie ponczo z twoich zwok, gracie zatem w gr o sumie zerowej; jego wygrana jest twoj przegran. To samo odnosi si do walczcych ze sob

wsi. Kiedy mczyni z jednej wioski najedaj inn, zabijaj mczyzn i porywaj kobiety, panuje tam wtedy zerowa sumowalno. l tak dalej, w gr drabiny ewolucji kulturowej, czy przeciwnikami s wieniacy, miasta-pastwa, ktokolwiek - wojn trudno byoby nazwa ekspresj niezerowej sumowalnoci. Jednak wojna nie jest non stop zerow sumowalnoci. Nawet kiedy wprowadza dynamik o zerowej sumowalnoci pomidzy dwie grupy, w samej grupie sprawy przedstawiaj si zupenie inaczej. Jeeli twoj wiosk najechali mczyni z toporami, aby zabija, twoje relacje z ssiadami z wioski mog szybko obrci si w kierunku sumy niezerowej; dziaajc wsplnie, moecie odpdzi napastnikw, podzieleni najprawdopodobniej poniesiecie klsk. Podobna wspzaleno czy wymachujcych toporami zabjcw; we wsplnym dziaaniu widz najwiksz szans zwycistwa. Zatem bez wzgldu na to, po czyjej jeste stronie, ty i twoi wioskowi ssiedzi znalelicie si do pewnego stopnia w tej samej odzi; wasz los jest po czci wsplny. To w rzeczywistoci jest do dobrym wskanikiem niezerowej sumowalnoci: stopnia, do jakiego dzielimy nasz los z innymi. Wojna, dostarczajc wielu okazji do dzielenia si losem, wytwarzajc w ten sposb niezerow sumowalno, popycha ewolucj kulturow w kierunku gbszej i szerszej zoonoci spoecznej.*

To byo star piewk jednego z pierwszych ewolucjonistw kultury, socjologa Herberta Spencera, ale popad on w przesad. (Jedynie absolutna konieczno czenia si w czasie wojny doprowadzia prymitywne ludy do wsppracy"). 14 Chocia mimo wszystko naley mu przyzna troch racji. Zajmijmy si ponownie Indianami z pnocno-zachodniego wybrzea. Widzielimy ju, jak ich ewoluujca technologia rodkw potrzebnych do przetrwania wzmoga zoono spoeczn. Rozwija si podzia pracy i inwestycje kapitaowe, powstao przywdztwo pod postaci Wielkiego Czowieka, ktry zajmowa si logistyk i pomaga w utrzymaniu spokoju w wiosce. Jednak caa ta radujca serce wsppraca przy zbieraniu darw natury nie bya jedynym spoiwem spoecznoci i jedyn przyczyn autorytetu Wielkiego Czowieka. Staym zagroeniem bya wojna pomidzy rnymi ludami zamieszkujcymi pnocno-zachodnie wybrzee. Popatrzmy tylko na ich technologi - nie na haczyki na ryby i puapki na ososie, ale na puginay, topory bojowe, maczugi i dzidy z grotami z koci; palisady, drewniane hemy 15 oraz zbroje ze skry i drewnianych pytek. Agresja to by sposb na pozyskanie ziemi, niewolnikw lub kobiet, czy te na dokonanie szybkiej grabiey. 16 (Haidasw z Wysp Krlowej Charlotty nazywano wikingami pnocno-zachodniego wybrzea). Bez wzgldu na to, co byo przyczyn wojny, przegrana oznaczaa katastrof. Naleao wic trzyma si razem i mie przywdc. Kto musia kierowa gromadzeniem militarnej technologii w czasie pokoju. Jak zauway Spencer, wojna, ktra wymaga szybkiego scalenia poszczeglnych akcji, narzuca wymg subordynacji. Spoecznoci z niewielkim wskanikiem 17 subordynacji zanikaj". Spoeczestwa wci wybieraj subordynacj zamiast zaniku. Zagroone wojn, rezygnuj z wielu swobd. Walter Bagehot, jeden z badaczy wspczesnych Spencerowi (i jeden z pierwszych redaktorw The 18 Economist"), tumaczy wynikajc z tego spoeczn harmoni w taki sposb: ulegli s najsilniejsi". To, e zerowa sumowalno wspomaga niezerow sumowalno, nie powinno by zaskoczeniem. Podrcznikowym przykadem dynamiki sumy niezerowej jest wiczenie z teorii gier - dylemat winia". Jeeli dwch przestpcw wsppracuje ze sob - jeli kady z nich zgodzi si milcze podczas prokuratorskiego przesuchania, zamiast pogry 19 partnera w zamian za agodniejszy wymiar kary - obaj mog odnie korzy. A rdem ich wsplnego interesu jest konflikt interesw pomidzy nimi a prokuratorem.

W sferze prymitywnych wojen ten jednoczcy efekt moe przekroczy granice jednej wioski. Aby odeprze czy te przeprowadzi atak, pojedyncza wioska zrobi to najskuteczniej, sprzymierzajc si z inn wiosk, co byo standardow taktyk Indian z pnocno-zachodniego wybrzea. Kiedy nastpi taki alians, wrogowie maj powody, aby rwnie dla siebie znale sprzymierzecw, l tak dalej: powstaje zbrojny wycig" organizacyjny, ktry przekracza granice spoecznoci, czc ze sob coraz wicej wiosek. Antropolodzy zwracali szczegln uwag na tempo, w jakim antagonizmy powoduj przejcie na coraz wysze poziomy organizacji spoecznej, pozostawiajc po sobie harmoni. Lud Nuer z Sudanu, badany przez E.E. Evansa-Prit-charda na pocztku dwudziestego wieku, by szczeglnie wyrazistym tego przykadem. Czowiek z plemienia Br tak to tumaczy: Walczymy przeciwko Rengyan, lecz kiedy ktre z nas walczy z trzecim 20 przeciwnikiem, wtedy czymy nasze siy". Evans-Pritchard opisywa t dynamik w do abstrakcyjny sposb: Kady segment jest zbudowany z oddzielnych, poczonych ze sob segmentw, a pomidzy tymi segmentami istnieje konflikt. Czonkowie ktregokolwiek z tych segmentw cz swoje siy, aby prowadzi wojn przeciwko ssiednim

21

segmentom, i cz si z tymi ssiednimi segmentami przeciwko wikszym odcinkom". To brzmi niemal jak oglne prawo historii. Rzeczywicie, historia dostarcza wielu podobnych przykadw: 22 zwanione uprzednio greckie miasta-pastwa tworz Lig Delfick do walki z Persj ; pi walczcych przedtem ze 23 sob plemion powouje w szesnastym wieku, po przybyciu gronych biaych ludzi do Ameryki, Lig Irokezw (dziki zrcznym zabiegom dyplomatycznym Hiawa-thy); w dwa wieki pniej biali Amerykanie, na skutek powanego zatargu z Brytyjczykami, cz trzynacie kolonii w konfederacj (zwile ujmujc ekstremaln logik sumy niezerowej w rekrutacyjnym sloganie Przycz si lub umrzyj"). Na krtk met pd do jednoczenia si moe wyda si bezcelowy. Sojusze si zmieniaj, napicia pojawiaj i zanikaj, a due struktury spoeczne rozpadaj si prawie rwnie czsto, jak si formuj. Lecz na dusz met, przez tysiclecia, na caym wiecie wystpowa trend do konsolidacji, do coraz wyszych poziomw organizacji politycznej. A powodem tego jest wojna - intensywne gry o sumie zerowej, ktre generuj gry o sumie niezerowej.

W poprzednich rozdziaach, wymieniajc technologie, ktre podnosz nie-zerow sumowalno, podawaem takie przykady jak sieci na zajce i ogromne puapki na ososie. Istnienie wojen rozszerza t list o technologie, ktre w mniej oczywisty sposb przyczyniaj si do wsppracy. Na przykad rozpowszechnienie si broni z elaza pod koniec drugiego tysiclecia p.n.e. moe nie wydawa si sposobem na spjno spoeczn. Ale takim si okazao. Izraelici natknli si na bro z elaza w rkach Filistynw, ktrzy wedug Pierwszej Ksigi Samuela zadali im ogromne straty: 24 Bya to bardzo wielka klska, gdy z Izraela pado trzydzieci tysicy pieszych". W odpowiedzi luno ze sob powizane plemiona Izraela przeksztaciy si w jednorodn monarchi. Ludzie wiedzieli, e bdzie to oznacza opodatkowanie i pobr do wojska, mimo to nalegali: [...] niech krl bdzie nad nami! [...] niech nam przewodzi i niech on prowadzi nasze wojny!".

Popychanie i przyciganie
Mona by opisa jednoczcy efekt wojny, mwic, e popycha ona ludzi do zorganizowanej solidarnoci; stanowic zewntrzne zagroenie, zmusza ich do bliszej wsppracy. Mona by rwnie opisa przyczyny powstawania solidarnoci - ekonomiczne przyczyny, ktre przycigaj ludzi do siebie; w spoeczestwie powstaj moliwoci osignicia zysku, co skania ludzi do bliszej wsppracy. To rozrnienie, po gbszym namyle, wydaje si mao klarowne.* Mimo to sowa popycha" i przyciga" s wygodn, cho mao precyzyjn terminologi dla opisu dwch podstawowych si o sumie niezerowej w ewolucji kulturowej. Popychanie" i przyciganie" oraz ich relatywna sia sprawcza wywouj wiele kontrowersji. Podstawowym przedmiotem sporu jest kilka gwnych progw ewolucji kulturowej. Wemy pod uwag prg wodzostwa". Ssiadujce ze sob wioski mog by partnerami handlowymi, a nawet osign nadwioskow" organizacj polityczn poprzez lune stowarzyszenie. Jednak zupenie inn spraw jest dla ssiadujcych ze sob wiosek wyrazi zgod na to, eby sprawowaa nad nimi rzdy rzeczywista, staa wadza centralna - aby naczelnik jednej wioski sta si gwnym naczelnikiem". Kiedy tak si dzieje, tworzy si struktura wodzowska. Literatura antropologiczna opisuje wiele rodzajw wodzostwa - od rdzennych mieszkacw Hawajw i Tahiti do ludu indiaskiej ksiniczki Pocahontas, Pow-hattanw. Podaje take rne ich interpretacje. Niektrzy badacze twierdz, e wioski o strukturze wodzowskiej zostay przycignite do siebie przez handel i inne rodki pomocy gospodarczej. Inni mwi, e zostay do tego popchnite przez wojn lub jej grob. A niektrzy entuzjaci pchania" posuwaj si jeszcze dalej i mwi, e wojna bya wana podwjnie. Wioski nie tylko czyy si ze sob po to, aby atwiej im byo toczy wojn; przede wszystkim poczyy si za przyczyn wojny, na skutek podboju. Antropolog Robert Carneiro pisze: Z uwagi na powszechn niech ludzkich grup do rezygnacji ze swojej suwerennoci, pokonanie wioskowej autonomii 26 nie mogo nastpi na drodze pokojowej ani dobrowolnej. Mogo - i tak byo - nastpi po uyciu siy militarnej" . Carneiro - wielbiciel Herberta Spencera i wydawca tomu jego pism - by uczniem Lesliego White'a, ktry w duej mierze przyczyni si do wskrzeszenia ewolucjonizmu kulturowego w poowie dwudziestego wieku. Jak si okazuje, inny czoowy ucze White'a, Elman Service, wybra odmienn, nie-Spencerow-sk drog. Service (ktry zmar w 1996 roku) uwaa, e struktury wodzowskie powstaway czsto wtedy, kiedy kilka ssiadujcych wiosek prowadzio midzy sob handel; wioska zlokalizowana w punkcie wzowym w naturalny sposb stawaa si najbogatsza i stopniowo zaczynaa dominowa. Service uwaa, e ten proces mg przebiega w pokojowej atmosferze. W swojej ksice Primiti-ve Social Organization in Evolutionary Perspective (Prymitywna organizacja spoeczna w perspektywie ewolucji) (1962) pisa: Jest w gruncie rzeczy oczywiste oraz wynika z opisw niektrych przypadkw i prawdopodobnie odnosi si rwnie do wielu innych, e ssiadujce ze sob mae spoecznoci, lub ich cz, przyczaj si czsto do

pobliskiego wodzostwa, cakowicie dobrowolnie, z powodu korzyci pyncych z uczestnictwa w duej siatce 27 powiza". Carneiro

wcale si z tym nie zgodzi. Sia, a nie wiadomo wasnych interesw, jest mechanizmem, za pomoc ktrego 28 ewolucja polityczna prowadzia, krok po kroku, od autonomicznych wiosek do pastwa", pisa w 1970 roku. Carneiro i Service stali si guru ideologii pchania" i przycigania". Grupa psychologw spoecznych, zajmujca si ewolucj spoeczn w warunkach laboratoryjnych, stworzya nawet skomplikowane symulacje: wzorzec Service'a" (rne grupy wyrabiay produkty i handloway nimi z innymi grupami) i wzorzec Carneira" (grupy mogy handlowa, ale jednej z nich wolno byo skonfiskowa produkty innych grup). Bez wzgldu na warto tego eksperymentu, wykaza on, e przywdztwo - grupa, ktrej przyznano wyszo - wyonio si w kadym przypadku, a przy wzorcu 29 Service'a poziom ycia by wyszy. W rzeczywistym wiecie trudniej byo oceni teori Service'a. Kiedy analizowano polityczn fuzj wiosek, to okazywao si, e zwykle odbywaa si pod przymusem - przez atak lub zastraszenie. A kiedy konsolidacja bya dobrowolna, to przewanie w celu odparcia ataku z zewntrz.* Jednak Service mg kontrargumentowa, e integracja dla celw gospodarki to z natury rzeczy proces powolniejszy ni podbj czy te przymierze militarne; nadziej na dostrzeenie tego w trakcie krtkiej historii antropologii mona porwna do kilkusekundowej obserwacji trawy, kiedy chce si zobaczy, jak ronie. Ponadto ju po mierci Service'a niektrzy archeolodzy stwierdzili, e w znaleziskach odzwierciedlajcych ewolucj struktur wodzowskich udao si znale bardzo niewiele dowodw na 30 prowadzenie wojen .

Prowadzenie" pokoju
Waciwie rnica pomidzy ideologi Carneira, popychaniem", a cigniciem" Service'a nie jest a tak drastyczna, jakby si wydawao. Service potwier-

dza, a nawet podkrela czstotliwo wojen w prehistorii. Wedug niego trwa bezustanny konflikt, wic mwienie o przyczynach wojny -jakby wojna musiaa mie przyczyny - byo odwracaniem istoty rzeczy. Naley myle o wojnie jak 0 do naturalnym stanie i bada sposoby, jak jej unikano; powinnimy zajmo wa si nie tyle prowadzeniem wojny", ile prowadzeniem pokoju". W tym pogldzie zawarta jest sugestia, e obraz wojny, tak jak zosta przedstawiony powyej - jako jednoznaczna gra o sumie zerowej - jest zbyt prosty. 1 tak jest: wojna moe by tak wyniszczajca, i obie strony wyranie trac. W tym wypadku jest to gra o sumie niezerowej - a dokadnie mona by j na zwa gr o sumie negatywnej, w przeciwiestwie do takich dziaa o sumie po zytywnej jak wymiana gospodarcza.* (W Sztuce wojny Sun Tzu, biorc pod uwag aspekt przegrany-przegrany, radzi dowdcom, aby pozostawili swoim 31 nieprzyjacioom moliwo ucieczki). Zatem jest to bodziec do prowadzenia pokoju". Oczywicie, spoeczestwa z uporem myl o wojnie jak o grze o sumie zerowej. Angauj si w ni|, nie biorc pod uwag konsekwencji, chocia ich mczyni bd tam na pewno umiera." Co wicej, kiedy wojna ju si toczy, kierowana jest dynamik o sumie zerowej - kiedy onierze przeciwnych stron tocz zaarty bj, ich losy s ze sob powizane w stosunku odwrotnie proporcjonalnym. Z tego powodu, oraz z kilku innych, nadal bd traktowa wojny gwnie jako gry o sumie zerowej, dodajc drobne poprawki, jeeli to bdzie

konieczne. Mimo to Service ma sporo racji. Nawet jeli pojedyncze wojny s w zasadzie sum zerow, gdzie jest jasne, kto jest zwycizc, a kto pokonanym, wojowanie - niekoczca si, jedynie czasem przerywana konfrontacja zbrojna - moe mie na dusz met fatalne skutki dla obu stron. Taka trwaa negatywna sumowalno stwarza warunki do prowadzenia pokoju. Wedug Service'a wojna jest jednym z powodw, dla ktrych ceni si zgod, nastajc w warunkach integracji gospodarczej. Spoeczestwo nie ewoluuje po to, aby prowadzi wojny, a raczej aby ich unika, aby wytwarza coraz wiksze i bardziej stabilne strefy wolne od zagroenia. Moe, jak sugeruje Ser-vice, nie tylko ewolucja rzdu, lecz

ewolucja spoeczestwa i kultury zalena jest od ewolucji rodkw umoliwiajcych prowadzenie pokoju w stale rozszerzajcych si sferach spoecznych - przez cige dodawanie nowych skadnikw politycznych do organizacji 32 spoecznej". Teoretycznie pierwszym krokiem w kierunku prowadzenia pokoju byoby uwiadomienie sobie, e toczca si wojna to gra przegrany-przegrany. Nie trzeba by teoretykiem gier, aby to dostrzec. W Papui-No^ej Gwinei jeden z mczyzn owiadczy: Wojna jest za i nikt jej nie lubi. Bataty znikaj, winie znikaj, pola marniej, a wielu 33 krewnych i przyjaci zostaje zabitych. Ale nic nie mona na to poradzi". Nastpnym krokiem byby pomys, jak temu zaradzi. Tutaj mona zauway pewien postp u spoeczestw na wszystkich poziomach organizacji. Dotyczy to rwnie Indian z pnocno-zachodniego wybrzea. Kiedy dwa nieprzyjazne sobie ludy mog odnie korzyci dziki handlowi, Wielki Czowiek jednej strony moe zawrze rytualn wi z Wielkim Czowiekiem drugiej strony. Wymieniaj podarunki i ceremonialne imiona, stajc si brami". Wtedy, jak pisa antropolog Ceorge Peter Murdock w 1934 roku, aden z nich nie wdaje si w wojn z drugim, a dom 34 ktregokolwiek z nich jest miejscem, w ktrym ten drugi zawsze znajdzie schronienie". Na tej zasadzie Haidasi dawali suszonego halibuta, maty, futra i kanu Tsimshianom w zamian za tuszcz, ryby-wiece", mied i koce. W spoecznociach Wielkiego Czowieka najczciej spotykan metod prowadzenia pokoju jest przewanie wystawna uczta. (Jeszcze jeden powd, aby nie uwaa potlaczu za irracjonalny obyczaj). Antropolog, ktry bada dwie spoecznoci w Papui-Nowej Gwinei, zwrci uwag na fakt, jak midzywiosko-we uczty byy wykorzystywane do stworzenia regionw pokoju i stabilnoci w niebezpiecznym z samej swojej natury wiecie". Jednak dla Carneira i innych teoretykw popychania" ten rodzaj prowadzenia pokoju wyglda na narzdzie prowadzenia wojny. Wydajc uczt, wioska moe zdoby sobie militarnego sprzymierzeca. Nawet jeli dziki uczcie osiga si bezstronno potencjalnego nieprzyjaciela, to ten fakt moe dawa swobod dziaania do podboju lub obrony na innym froncie. Im duej si zastanawia nad prowadzeniem wojny" i prowadzeniem pokoju", tym bardziej wydaj si one nierozczne; jak moneta z wizerunkiem Carneira po jednej stronie, a Service'a po drugiej. Wemy pod uwag Indian Yanomamo z Ameryki Poudniowej, dokadnie przebadanych przez antropologa Napoleona Chagnon. W rodku terytorium Yanomamo, gdzie wioski s stoczone, wojna jest rzecz pospolit.* Carneiro lubi podkrela, e wanie ten obszar wykazuje oznaki politycznej ewolucji: wiksze wsie i silniejsze polityczne przywdztwo, 36 szczeglnie podczas wojny. Z kolei Carneiro i Service mogliby obaj przytacza - kady dla swoich celw - fakt, e na tym obszarze wystpuje wi pomidzy wsiami (zawarta, jak pisze Chagnon, aby zredukowa moliwo walki pomidzy 37 przywdcami"). Obaj mog rwnie przytacza - znowu dla rnych celw - przypuszczenie Napoleona Chagnon, e 38 wioski uprawiaj czasem rodzaj sztucznego handlu dla podtrzymania pokoju. Antropolog ten uwaa, e jaka wie nie bdzie wyrabia okrelonego narzdzia tylko dlatego, aby stworzy wspzaleno z ssiadem, ktry je wyrabia. Natomiast zarwno Carneiro, jak i Service - a take Chagnon - zgodziliby si, e w tym czy innym sensie atmosfera wojny moe sprzyja ewolucji zoonoci. Tam, gdzie dziaania wojenne s intensywne, a migracja z danego obszaru niewykonalna", pisa Chagnon, wystpuje denie do tworzenia wikszych miejscowych grup i bardziej zoone relacje midzygrupowe".**

Service zdawa sobie spraw z tego, e prowadzenie pokoju" przez dugi czas poprzedza wojn sam z siebie. Wanie pomidzy dwiema rodzinami ow-cw-zbieraczy nie s wojn. Jednak, podobnie jak wojna, stwarzaj utrudnienia w osiganiu zyskw ze zgranych dziaa gospodarczych. Aby mc korzysta z owocw nadrodzinnej organizacji, wanie musz by tumione. Musi zosta lokalnie zaprowadzony pokj. Chodzi wic o to, e atwiej jest doprowadzi do lokalnego poszerzenia przyjacielskich stosunkw, kiedy wystpuje troch mniej antagonizmw pomidzy grupami rodzin owcw-zbieraczy. l tak to si odbywa, w gr skali ewolucji kulturowej: szczeliny w spoecznej organizacji strefy wrogoci o sumie zerowej pomidzy rodzinami, wsiami lub wodzostwami -wypeniaj si stale spoiwem niezerowej sumowalnoci; a pozbawiona swojego miejsca zerowa sumowalno wci si przenosi na wysze stopnie organizacji, l nie przestaje stamtd wywiera swojego paradoksalnie scalajcego wpywu na nisze poziomy. Mimo to scalanie, jak podkrela Service, ma te swoj wewntrzn logik; bez wzgldu na to, co spowodowato ekspansj pokoju - czy wojna, groba wojny, czy dalekowzroczne unikanie groby wojny - pokj jest sam w sobie ostateczn nagrod. Moecie o to spyta Auyanw z Nowej Gwinei. Gdy zostali spa-cyfikowani przez Europejczykw, mczyzn radowaa nieznana przedtem moliwo wyjcia rano, eby odda mocz, gdy mieli pewno, i nie 39 wpadn w zasadzk. To by pierwszy krok w kierunku dnia wydajnej pracy. To by rwnie pierwszy krok do nawizania handlu z tymi, ktrzy szykowali na nich zasadzki; w ten sposb tworzya si sie wspzalenoci, ktra moga wzmocni pokj.

Zauwamy, jak wojna - a przynajmniej groba wojny - zawa zakres wyboru. W poprzednim rozdziale prbowaem zrobi zaoenie, e ludzie maj skonno do zbierania owocw niezerowej sumowalnoci; e w sposb naturalny lubi podnosi swj standard ycia i zabezpieczy si przed ryzykiem. To rozmiowanie w nagrodach i poczuciu bezpieczestwa jest gwarantem, e bd si starali realizowa pozytywne sumy, eksperymentowa z nowymi technologiami i nowymi formami organizacji spoecznej; a to jest z kolei gwarantem kontynuacji podstawowego ukierunkowanego biegu historii. Czy tak twierdzc, susznie oceniam ludzk natur - niewtpliwie fakt ten ma znaczenie, jednak w kontekcie wojny - w kontekcie historii ludzkoci - traci je, poniewa wwczas ludzie nie maj wyboru i musz poda w kierunku gospodarczego i organizacyjnego rozwoju. Przecie nieproduktywne spoecznoci zostaj zwykle zgniecione. Jeden z antropologw opisa pewn grup Indian z pnocno-zachodniego wybrzea, ktrzy znaleli si w puapce pomidzy

dwoma potnymi ssiadami i byli zmieleni na miazg" - musieli si przemyka chykiem oraz zadowala surowym jedzeniem, poniewa ogniska zwrciyby na nich uwag. Ludzie, ktrzy zostali podbici, mog dalej y po podboju, mog rwnie mie tyle szczcia, e nie zostan zniewoleni; jednak jest prawie pewne, e przyjm nowy system, system zwycizcy. A systemy zwycizcw s zwykle wydajne, maj na przykad stosunkowo rozwinity podzia pracy. W ten czy inny sposb w kocu zwycia niezerowa sumowalno. To wszystko przywodzi ponownie na myl nacisk, jaki kad Kant na aspoeczn towarzysko. Krlestwo towarzyskoci" - geograficzny zasig pokoju -ogromnie si rozszerzyo od czasu naszych owcw-zbieraczy. Porwnywalnie, zostay te przezwycione ogromne zasoby aspoecznoci. S one jednak czsto przezwyciane za pomoc ironicznego bodca aspoecznoci wyszego rzdu. T dynamik rewolucji kulturowej moemy wyrazi darwinowskim jzykiem selekcji naturalnej w ten oto sposb: to, co jest wyselekcjonowane", to coraz wiksze obszary niezerowej sumowalnoci, lecz jednym z gwnych selekcjonerw jest wymiar wojny o sumie zerowej. W tym sensie prowadzenie wojny w ostatecznym rozrachunku jest prowadzeniem pokoju. Pewien wybitny uczony zajmujcy si behawiorem powiedzia kiedy, e jeli dwoje ludzi wpatruje si w siebie 41 duej ni przez kilka sekund, to albo bd uprawia mio, albo walczy. Podobnie mona powiedzie o spoeczestwach. Jeli dwa ssiadujce spoeczestwa s przez jaki czas w kontakcie, to albo bd handlowa ze sob, albo walczy. To pierwsze pozwala zgromadzi zasoby niezerowej sumowalnoci, a to drugie te do tego doprowadzi w ostatecznym rozrachunku.

Rozdzia 6

Nieuchronno rolnictwa
Rolnik bierze on, rolnik bierze on... Z DZIECICEJ PIOSENKI ROLNIK W DOLINIE

Ulubion rozrywk archeologw jest wynajdywanie rozbienych wyjanie na temat udomowienia rolin i zwierzt, co po raz pierwszy zdarzyo si okoo 10 000 lat temu. Moe, jak gosi jedna z tych teorii, ocieplajcy si klimat, wysuszajc niegdy yzne ziemie, spowodowa, e styl ycia owcw--zbieraczy sta si nagle zawodny i ludzie szukali nowego sposobu na ycie. Mogo rwnie doprowadzi do tego wyginicie ogromnego 1 osia, kudatego mamuta i innych duych zwierzt. Rwnie dobrze przyczyn mogo by bardziej agodne rodowisko naturalne, klimat odpowiedni dla pewnych rolin, ktre okazay si dobrymi kandydatami do udomowienia. Jest te o wiele prostsza teoria: rolnictwo byo po prostu dobrym pomysem, l to w tym samym sensie, w jakim rne narzdzia i techniki skadajce si na styl ycia owcw-zbieraczy byy dobrymi pomysami, wic zostay dodane do repertuaru ludzkoci. Tak radykalne stanowisko zaj w 1960 roku archeolog z University of Chicago, Robert Braidwood. Opierajc si na wasnej pracy terenowej na rodkowym Wschodzie, gdzie po raz pierwszy pojawio si rolnictwo, okreli pocz-

tek rolnictwa jako zwyk kulminacj stale wzrastajcej rnorodnoci kulturowej i specjalizacji ludzkich 2 spoecznoci". Wedug niego nie ma powodu komplikowa tej sprawy nieistotnymi przyczynami". Braidwood jest uwaany za inicjatora nowoczesnych bada nad pocztkami rolnictwa, lecz akurat ten pogld nie znalaz uznania. Pomimo jego apelu, aby nie komplikowa sprawy, archeolodzy nadal j komplikuj. Wyej wspomniane przyczyny" oraz wiele innych nadal walcz o pierwszestwo, nie przebierajc w rodkach. Przeszo dwadziecia lat po tym, jak Braidwood twierdzi, e rolnictwo nie wymaga adnych specjalnych wytumacze, podrcznik archeologii gosi, e rolnictwo nie jest jeszcze w zadowalajcym stop-

; niu wyjanione". Nadal trwa poszukiwanie przyczyn. Powstanie rolnictwa nadal jest otoczone mg tajemnicy, l ta mga gstnieje. Niektrzy badacze twierdz, e l paradoksalnie pierwsi rolnicy musieli duej i ciej pracowa, aby wyhodowa poywienie, ni kiedy otrzymywali je starym sposobem, polujc i trudnic si zbieractwem. Jak si wic dowiadujemy, racjonalne powody powstania rolnictwa nie s tak proste, jak si to mogo wydawa w czasach Braidwooda. Ten pogld stanowi problem dla kulturowego ewolucjonisty - a przynajmniej '. dla zdeklarowanego kulturowego ewolucjonisty, takiego jak ja. Przecie jeli po-i cztki rolnictwa byy tak mao zachcajc perspektyw, to skd ludzko moga , by pewna, e w kocu j podejmie? Czy przejcie przez ten prg nie powin-| no by traktowane jako naga, nieoczekiwana szansa, przypadkowe przedsi-; wzicie, ktre rwnie atwo mogoby nie zosta podjte? A jeli tak jest, czy to nie powoduje, e dalszy rozwj rolnictwa - w staroytnych cywilizacjach, mniej i staroytnych cywilizacjach i tak dalej - wcale nie wyglda na nieunikniony? Naturalnie, zanim bdziemy mogli przej do dalszych czci tej ksiki, mu-I simy odkry tajemnic otaczajc pocztki rolnictwa i rozprawi si z nadal trwajcym poszukiwaniem przyczyn". W ten sposb bdziemy mieli okazj rozwia niektre bdne przekonania, ktre w rnym stopniu nasilenia tkwi w naukach spoecznych i w rozmaity sposb osabiaj entuzjazm dla zdeklarowanego ewolucjonizmu kulturowego.
1

Happy hour
Sprawa przeciwko rolnictwu jako naturalnemu postpowi kulturowemu nabraa rozpdu w zwizku z zaskakujcym odkryciem, e owiectwo i zbieractwo wcale nie jest zym sposobem na ycie. W latach szedziesitych dwudziestego wieku Richard Lee odkry, e czonkowie Khoisan pracuj tylko przez kilka godzin dziennie - polujc, wykopujc korzonki, zbierajc owoce z drzewa mongongo - a reszt czasu maj dla siebie. W 1972 roku antropolog Marshall Sahlins (uprzednio ewolucjonista kulturowy, ktry zacz odnosi si do ewolucjonizmu kulturowego ze sceptycyzmem) nazwa owcw-zbieraczy pierwotnym spoeczestwem dobrobytu" na 5 tej podstawie, e w tym modelu ycia wszystkie materialne potrzeby ludzi s w atwy sposb zaspokajane".

Problem polega nie tylko na tym, e prymitywna forma rolnictwa moga stanowi regres, biorc pod uwag sam wydajno pracy. Gciej zaludnione wsie, nowo, ktra przysza wraz z rolnictwem, miay by przypuszczalnie siedliskiem chorb, a maa zawarto biaka i wysoka zawarto skrobi w niektrych podstawowych plonach mogy by niezdrowe. Badajc koci pierwszych rolnikw, niektrzy archeolodzy doszli do wniosku, e yli oni krcej i mieli wicej 6 zepsutych zbw ni owcy-zbieracze. Docieramy wic do bdnego przekonania numer jeden: e ewolucjonici kulturowi sdz, i zmian kieruje dalekowzroczny rozsdek. W rzeczywistoci w ewolucji kulturowej byo niewiele planowania na przyszo. adni prehistoryczni owcy-zbieracze nie utworzyli komitetu, ktry miaby stwierdzi, czy rosnce korzystanie z produktw skrobiowych doprowadzi w kocu do zepsucia zbw. Na przestrzeni wielu pokole sadzona ywno powoli zastpia dziko rosnc. Sadzona ywno zacza te coraz mniej przypomina swoich dzikich przodkw, zostaa udomowiona. Nie chodzi o pytanie, dlaczego owcy--zbieracze wybrali" rolnictwo, ale o to, dlaczego wybrali dug seri maych kroczkw niezauwaalnie do niego prowadzcych. Czciowa odpowied brzmi nastpujco: ci owcy-zbieracze byli ludmi. Ludzie maj wrodzon ciekawo. Igraj z przyrod i prbuj nagi j do swojej woli. Wemy pod uwag plemi Kumeyaay z poudniowej Kalifornii. Formalnie rzecz biorc, byli owcami-zbieraczami. Lecz kiedy w osiemnastym wieku zetknli si z nimi Hiszpanie, zastali ju

odmieniony krajobraz. Na duych wysokociach Kumeyaay sadzili dby i pinie, z ktrych zbierali orzechy. W innych miejscach uprawiali juki i dzikie wino, koo wsi za - kaktusy, eby mie orzewiajcy pyn. Wypalali niepotrzebne 7 roliny, by zrobi miejsce dla tych, ktre lubili, i trzebili gste krzewy, aby zwabia jelenie. adna z rolin, ktre uprawiali, nie zostaa jednak udomowiona. Zatem ta gigantyczna interwencja nie kwalifikowaa si jako rolnictwo. A jednak czy jest to prawdopodobne, e Kumeyaay w cigu nastpnych tysica lat nie wyhodowaliby bardziej soczystych winogron?* Kumeyaay nie s jedynymi owcami-zbieraczami, ktrzy podali przyrodzie pomocn do. Australijscy Aborygeni 8 ponownie umieszczaj w ziemi wzy pocych si odyg dzikich batatw, ktre su im za poywienie. Pamitacie Szo-szonw z Wielkiej Kotliny, uznawanych czsto za wzr prymitywu? Wypalali nie-

potrzebn ziele, a niektrzy Szoszoni sadzili dzikie gatunki rolin. Inni korzystali nawet z nawodnienia. Spoecznoci owcw-zbieraczy, ktre uprawiaj roliny, ale jeszcze adnych nie udomowiy, zwane s czasami przedrolniczymi". Przebadano kilkadziesit spoecznoci tego typu. Mona by si spodziewa, e antropolodzy przyjrz si im i powiedz: Ch obaskawienia przyrody wydaje si bardzo silna i szeroko rozpowszechniona moe nastanie rolnictwa nie byo mimo wszystko tak nieoczekiwane". Jednak takie twierdzenie byoby bdne. Czsto I spotyka si odwrotn reakcj. Mwi si nam, e przedrolnictwo jest dowodem, i wielu owcw-zbieraczy miao 10 wystarczajc wiedz, aby sta si wykwalifikowanymi rolnikami, ale nie wybrao tej drogi. Czsto za takimi wypowiedziami kryje si niewyraone zaoenie, e kultury s statyczne i od razu przybray swj finalny ksztat; nie chodzi o to, e Ku-meyaay kiedy nie zajli si rolnictwem, ale o to, e w ogle nie zajli si rolnictwem - koniec, kropka. W ten sposb odrzuca si ewolucyjny pogld na kultur, zakadajc, e kultury nie przechodz procesu ewolucji.

Mit rwnowagi
Zaoenie, e kultury prymitywne s statyczne, oparte jest na bdnym przekonaniu numer dwa: koncepcji rwnowagi -wyobraeniu, e kultury pozostaj niezmienne, chyba e popchn je takie siy jak cofajce si lodowce lub niespodziana susza. Na szczcie ten pogld straci uznanie u wielu archeologw i antropologw. Ma jednak zbyt wielu obrocw - to znaczy wicej ni zero - i mia duy wpyw na sposb mylenia nie tylko o rolnictwie, lecz oglnie o kulturze. Ostatnio wydany podrcznik archeologii stwierdza, e kultury nie ulegaj zmianie w jakikolwiek ustalony sposb, dopki s korzystnie przystosowane do swojego rodowiska naturalnego, a rodowisko si nie 11 zmienia" . To zaoenie

rwnowagi zmusza archeologw do poszukiwania zewntrznej przyczyny" kadego rozwoju rwnie intensywnego jak rolnictwo. Zwolennicy mitu rwnowagi nie doceniaj siy sprawczej ludzkich innowacji - do jakiego stopnia nowe idee i techniki wyaniaj si ze spoecznoci i je przeksztacaj. Lecz niedocenianie geniuszu naszego gatunku nie jest jedynym problemem. Jak widzielimy, uwaa si, e gwn przeszkod dla rolnictwa nie jest brak inwencji, lecz raczej brak koniecznoci. Marvin Harris tak to uj: owcw-zbieraczy od przejcia na rolnictwo powstrzymuje nie sama jego idea, lecz bilans kosztw i zyskw. Idea rolnictwa jest bezuyteczna, jeli moesz mie ile chcesz misa i jarzyn, 12 przeznaczajc na polowanie i zbieractwo tylko kilka godzin w tygodniu". Wspomagajc i popierajc mit rwnowagi", dochodzimy do bdnego przekonania numer trzy: e 13 spoeczestwa ludzkie s w zasadzie zjednoczone, oddane zaspokajaniu wsplnych potrzeb. Ta omyka ma swoje rdo w romantycznych wyobraeniach spoecznoci owcw-zbieraczy jako oaz wsplnej szczliwoci. Wszyscy za jednego i jeden za wszystkich. A kiedy wszyscy maj do poywienia, dlaczego miaby kto zadawa sobie trud i prbowa czego nowego? Odpowied jest prosta: owcy-zbieracze s tacy sami jak my. Maj zmys wspzawodnictwa, zaley im na statusie spoecznym, a przede wszystkim s oddzielnymi jednostkami. W tych przedrolniczych spoecznociach owcw-zbieraczy skupiska zasadzonych i uprawianych dzikich rolin nie s typowo wspln wasnoci, zwykle nale do jednej lub rozszerzonej rodziny, ktra dysponuje plonami wedle wasnego uznania. Kiedy zacznie si myle o owca-ch-zbieraczach jak o ludziach, kierujcych si fizycznymi i psychicznymi potrzebami, zarwno wasnymi, jak i swoich rodzin, nie brakuje powodw, dlaczego nie mieliby uprawia rolin w wolnym czasie. Wemy (jeszcze raz) pod uwag Indian z pnocno-zachodniego wybrzea, ktrzy szczodrze korzystali z uprawianych 14 dzikich rolin, co zostao teraz ujawnione w pracy geografa Douglasa Deura. Gospodarstwo domowe Kwakiutlw mogo

mie wasny ogrd na zalanych son wod terenach, gdzie rosy uznane za przysmaki kukliki pospolite (Geum urbanum) czy piciorniki gsie (Potentilla anserina), mogli te opiekowa si poletkami dzikich jagd lub jadalnych paproci. W cikich okresach - na przykad kiedy nie byo przepywu ososi - rodzina moga spoy cae biory. Czsto jednak to poywienie suyo rodzinie w mniej bezporedni sposb. ko gastronomiczny delikates mogo zosta wymienione na olej z ryby-wiecy", ! czasem skrzynki wyhodowanych w ogrodzie przysmakw, cznie z inn ywno-d i wyrobami rkodzielniczymi, stanowiy zapat za wysoko cenion miedzia-[ tarcz. Czsto takich wymian dokonywano pomidzy wioskami, aranowa je Wielki Czowiek, lecz niezerowa sumowalno kwita rwnie w ramach wiosek, arstwo domowe mogo da" ywno ssiadowi w potrzebie z perspekty-i przyszej odpaty. Jednoczenie dawca oprcz zapewnienia: Ja jestem ci winien", dowiadcza wzrostu statusu. A rodziny, ktre miay ustalon pozycj daw-\i", cieszyy si wysokim prestiem, podobnie jak filantropi. Nawet we wspczesnych maych miasteczkach i na przedmieciach zapa-ileni ogrodnicy zyskuj lokalny szacunek, jeli obdarzaj ssiadw wieymi po-imidorami lub kwiatami. Wikszo z nas uznaje to za naturalne zachowanie, f Jednak moliwo, e ludzie mog si podobnie zachowywa w prymitywnej go-Spodarce - gdzie zarwno dar, jak i zwizane z nim poczucie jestem ci winien" l miay o wiele wiksz warto - chyba rzadko lub nigdy nie przychodzi na myl jfarcheologom, ktrzy badaj tajemnic rolnictwa. Rozmaite korzyci pynce z uprawiania ogrodnictwa byy bodcem, aby je udoskonali. S pewne dowody na to, e Indianie z pnocno-zachodniego wybrzea wyrywali mniej okazae roliny, co byo pierwszym krokiem do udomo-| wienia danego gatunku. eby powikszy obszar paskiego gruntu w swoim nierwnym rodowisku, budowali mury zaporowe, ktre miay dodatkow zalet utrzymywania w miejscu bogatej w skadniki odywcze gleby. Sowo ogrd" u Kwakiutlw znaczy miejsce uprawianej ziemi". Nowe odkrycia dotyczce rozmiarw upraw na pnocno-zachodnim wybrzeu sugeruj, e inne spoecznoci myliwych-zbieraczy mogyby si okaza przy bliszym zbadaniu przedrolniczymi. Zaobserwowano rwnie kulturowe skamieniaoci" dalszej ewolucji w kierunku rolnictwa.* Rne ogrodnicze"

spoecznoci uprawiaj udomowione roliny w ogrodach, polegajc nadal na owiectwie i zbieractwie. Wikszo tych spoecznoci przypomina Indian z p-nocno-zachodniego wybrzea, ich ogrodnictwo jest prywatnym przedsiwziciem, opacalnym na poziomie rodziny. Zatem mody mczyzna z plemienia Yanomamo z poudniowoamerykaskiej dungli zaraz po zawarciu zwizku maeskiego przygotowuje ogrd pod banany, kukurydz, bawen, tyto i inne uprawy. Nie robi tego dla dobra caej wioski. Raczej ogrodzi potem budzcy podanie tyto, a nawet woy do ziemi ostre koci jako puapki. Kiedy dzieli swoje plony, bdzie to robi wybirczo, cementujc przyjanie, inicjujc niepisane traktaty jestem ci winien", pa15 cc wasne dugi, powikszajc swj status spoeczny.

Rolnik bierze on (lub dwie)

Czy co rwnie ulotnego jak status spoeczny moe pobudzi ludzi do tego, aby stali si innowatorami rolnictwa, nawet kiedy nie dotyka ich brak ywnoci? Odpowied dostaniemy, gdy spojrzymy na szczyt kolejnoci dziobania" - na Wielkiego Czowieka lub Nadrzdnego Czowieka", jak nazywaj go Yanomamo oraz inne spoecznoci ogrodnicze. Wielki Czowiek ma zwykle nie tylko wielki ogrd, lecz wielk liczb doborowych on.* Nie chc przez to powiedzie, e ten, kto dy do statusu Wielkiego Czowieka, koniecznie musi ukada sobie plany w celu pozyskania duej liczby on. Podczas biologicznej ewolucji naszego gatunku jedn z korzyci, jak dawa status mczyzny, by atwiejszy dostp do seksu. (To samo odnosi si do naszych najbliszych krewnych szympansw, bonobo i goryli). Z powodu powizania statusu z podnoci geny odpowiedzialne za gd statusu spoecznego u mczyzn dobrze radziy sobie w trakcie doboru naturalnego." Wynika z tego ch robienia wraenia na ludziach nie musi i w parze ze wiadomoci jej przyczyn - tak samo jak gd nie prowadzi do wiedzy o odywianiu si. Status spoeczny wydaje si po prostu satysfakcjonujcy, nagrod sam w sobie, chocia ostatecznym celem ewolucji by przepyw genw. Jednak wiadomo seksualnej zapaty za uprawianie ziemi jest, jeli nieko-I nieczna, to w kadym razie niewykluczona. Kiedy Soni z Wysp Salomona (zob. [rozdzia trzeci) przygotowywa trzydzieci dwie misiste winie, ktrych sam nie [ mia je, niewtpliwie wiedzia, e sprytniejsi gospodarze uczt na Wyspach Sa-I lomona - to znaczy 16 Wielcy Ludzie - mieli po pi on . Czasem powizanie i midzy gromadzeniem ywnoci a gromadzeniem on jest wyrane. U Indian f Z pnocno-zachodniego wybrzea i innych poligamicznych ludw cae masy [wyhodowanej 17 w ogrodzie ywnoci mog stanowi cz zapaty za on.

Archeolodzy, skonfrontowani z zaobserwowanym powizaniem midzy 'statusem rolnika i z jednej strony jego bogactwem, a z drugiej liczb on i po-itomstwa, skonni byli opacznie to interpretowa. Mwi si, e Wielcy Ludzie pragn mie wiele on, poniewa wiele on wytwarza wicej ywnoci ni 'jedna ona", i mie wiele 18 dzieci, poniewa wiele dzieci wytwarza wicej | ywnoci ni niewiele dzieci". Trzeba przyzna, e Wielcy Ludzie rzeczywicie mog sobie ceni warto pracy, zyskanej przy duej rodzinie. Lecz w kategoriach finalnej logiki ich poszukiwa - darwinowskiej logiki, ktra wyselek-1 cjonowaa geny popychajce do tych poszukiwa gromadz ywno, aby mc gromadzi ony, a nie odwrotnie. Jeeli ta ywno ma due znaczenie odywcze, to tym lepiej, ale jeli nawet tak nie jest, jest nadal cenna, poniewa podnosi ich status w stosunku do wspzawodniczcych z nimi mczyzn. Jeden z antropologw donosi, e u mieszkacw Wysp Trobrianda celem 19 rolnikw byo zebranie tak wielkiej iloci batatw, eby gniy w spichrzach i budziy zazdro rywali". Problem z badaczami, ktrych zadziwiaj pocztki rolnictwa, nie polega na tym, e nie s wiadomi hierarchii statusu spoecznego w spoecznociach ogrodniczych, a przede wszystkim w cakowicie rolniczych. Problem polega na tym, e s skonni traktowa t hierarchi jako produkt domestykacji - wic w takim przypadku nie mogaby by przyczyn. Zatem bdne przekonanie numer cztery: postrzeganie hordy owcw-zbieraczy jako zbiorowoci egalitarnej". Wspominalimy ju, e szlachetne wyobraenie o cakowitej wsplnocie w hordzie owcw-zbieraczy jest podejrzanie romantyczne; e na przykad lud Khoisan jest subtelnie" egoistyczny. Czy maj rwnie skonnoci do wspinania si po spoecznej drabinie? Trudno powiedzie, poniewa bogactwo - nawet w formie niewielkiej iloci dodatkowej ywnoci - trudno jest zgromadzi; mieszkaj na pustyni i czsto przenosz si z miejsca na miejsce. Mona jednak miao zaoy, e gdyby ogrodnictwo mogo tam dobrze odegra swoj rol,

odkryliby, i uprawianie dodatkowej ywnoci jest dobrym sposobem na zdobycie on i wywieranie wpywu na innych. Oczywicie, najbardziej przedsibiorczy mczyni wykorzystaliby t okazj, gromadzc ony i utrwalajc swoj wadz, mogyby wic wzrasta nierwnoci spoeczne. Mimo to wspinanie si po spoecznej drabinie byoby przyczyn uprawiania ziemi, a nie skutkiem. W pewnym sensie ten teoretyczny eksperyment ju zosta przeprowadzony - na//Gana, plemieniu bliskim Buszmenom, ktrzy uzupeniali swoje owiectwo i zbieractwo uprawianiem ziemi. Jak zauwaya antropolog Elizabeth Cashdan, u //Gana rozdzia zasobw seksualnych jest bardzo nierwnomierny: jedna czwarta mczyzn ma wicej ni jedn on. Piszc te sowa w 1980 roku, tu przed nadejciem romantycznej wizji ycia owcw-zbieraczy, Cashdan niepra-womylnie dowodzia, e byoby bdem uzna, i nierwnoci spoeczne //Gana wyoniy si razem z rolnictwem. Przecie, jak zauwaya, okoo 5 procent mczyzn z ludu Khoisan miao wicej ni jedn on. Stwierdzia, e przyczyn, dla ktrej walka o status jest tak subtelnie prowadzona u Khoisan, jest ich chwiejna rwnowaga yciowa: braki mog dotkn kad rodzin, wic w interesie kadej rodziny jest popieranie etyki dzielenia si jako ubezpieczenia. //Gana, pisaa Cashdan, s przykadem znoszenia ogranicze, ktre nios za sob 20 cisy egalitaryzm u innych owcw-zbieraczy na Kalahari". Cakowite udomowienie rolin nie jest pierwszym krokiem do zniesienia tych ogranicze. Oglnie rzecz biorc, w przedrolniczych spoecznociach owcw--zbieraczy jest bardziej prawdopodobne wystpowanie wyranych 21 nierwnoci w statusie spoecznym ni u przecitnych owcw-zbieraczy. Nie tylko Indianie z pnocno-zachodniego wybrzea odkryli, e ywno otrzymana z uprawy wasnej ziemi jest dwigni spoecznego statusu. Przesad byoby stwierdzenie, e wszyscy archeolodzy, badajcy pocztki rolnictwa, ignorowali pogo za statusem. Brian Hayden promowa wasn teori wspzawodnictwa w ucztach", zainspirowa go do tego potlacz i inne miedzywioskowe ucztowania. Chodzio o to, e jeli w jakiejkolwiek spoecznoci jaki ambitny Wielki Czowiek -jaki Soni - moe spowodowa, i mieszkacy wyprodukuj mnstwo ywnoci, moe uy jej do podniesienia swojego statusu w ucztach z innymi wioskami. Jednoczenie moe zdoby wpywy polityczne we wasnej wiosce.
.

To si zgadza. Ale Hayden opisuje Wielkiego Czowieka jako genetycznie od-[i tnienny typ osobowoci", spotykany we wszystkich spoeczestwach - za- waszczyciel". Ci zawaszczyciele to budowniczowie imperiw, ktrzy pragn 22 wszystkich kontrolowa dla wasnego zysku i wasnej satysfakcji". Mwic f krtko, s paskudnymi facetami, odmiennymi od tak niewinnych duszyczek, jak J; ty i ja, i Hayden. Jest to w pewien sposb pocieszajcy pogld na wiat, lecz nie-i zgodny ze wspczesn teori darwinizmu, nie mwic ju o dostrzegalnej rze-;' czywistoci spoecznej. Oczywicie, niektrzy ludzie z jakich powodw s bardziej ambitni ni inni. Lecz w kadym z nas tkwi may

Wielki Czowiek. {Wspinamy si po szczeblach drabiny spoecznej, bo taka jest nasza natura. Po |, prostu niektrym udaje si wspi wyej ni innym. Jakie to ma znaczenie, czy ambicje spoeczne s wasnoci caego naszego i gatunku, czy tylko Henrych Fordw i Margaretek Thatcherek tego wiata? Im l szerzej rozpowszechniona ch imponowania, tym silniejszy motor ewolucji kulturowej. Jeeli kady bez ustanku walczy o status spoeczny, to kady przyrost w ewolucji rolnictwa, od najmniejszego, najndzniejszego ogrdka wzwy., atwo wytumaczy toczcym si wspzawodnictwem: jest to rodzaj wycigu zbroje, w ktrym broni jest poywienie. W gruncie rzeczy poywienie jest tylko jednym z rodzajw broni. Drugim jest organizacja polityczna. Od pocztku historii rolnictwa, jak sugeruje teoria Haydena, a Soni tego wiata demonstruj, w gr wchodzi budowanie koalicji. Przywdcy, ktrzy potrafi wykorzysta logik sumy niezerowej, aby przycign ludzi do wsplnego wysiku, dominuj w konkurencji o status i inne ograniczone spoeczne zasoby, zachcajc tym samym przyszych przywdcw, by robili to samo na wiksz skal.

Czas wolny - nowe spojrzenie

Kiedy zdamy sobie spraw, e nie samym chlebem yje czowiek- e status i seks sprawiaj przyjemno twierdzenie, i owiectwo-zbieractwo zwycia prymitywne rolnictwo jako technologia przetrwania, zaczyna traci znaczenie. Oczywicie, argumenty za rolnictwem byyby jeszcze mocniejsze, gdyby si okazao, e to twierdzenie o owcach-zbieraczach byo bdne, a przynajmniej przesadne, l rzeczywicie tak by moe. Wyliczenia dotyczce dnia pracy ludu Khoisan - dwie lub trzy godziny, a potem czas wolny - zostay poddane sceptycznej analizie i uznane za nieprecyzyjne. Jak si wydaje, rachmistrze zapo-

mnieli wczy w obliczenia czas potrzebny na przetwarzanie ywnoci, wyrabianie dzid i tak dalej. Po ponownym 23 przeliczeniu okazuje si, e przynajmniej ci owcy-zbieracze pracowali mniej wicej rwnie ciko jak ogrodnicy. Dalszych dowodw, e ycie owcw-zbieraczy to nie caoroczne wakacje, dostarczaj spoecznoci przedrolnicze, jak na przykad Szoszoni. Jak zauway jeden z antropologw, sadzili oni dzikie roliny jako ubezpieczajce" plony, kt24 re czsto suyy za kluczowy, drugoplanowy artyku ywnociowy". To samo odnosi si do spoecznoci owcw-zbieraczy, ktre zaczynaj para si ogrodnictwem, jak na przykad Siriono z Boliwii. Inny badacz pisze, e kiedy wdruj oni po lesie w poszukiwaniu zwierzyny, odwiedzaj swoje rozproszone ogrody, ktre s dla nich 25 niezawodnym rdem poywienia". Zdrowy rozsdek podpowiada, e ycie prehistorycznych owcw-zbieraczy nie byo atwe: dotykay ich przeciwnoci losu, wisiao nad nimi widmo niedostatku, a los sprzyja tylko zapobiegliwym. Pomidzy pogoni za statusem a walk o przetrwanie mieci si potny bodziec dla ewolucji rolnictwa. Ten bodziec przybiera na sile, kiedy dodamy jeszcze jeden czynnik: nasz star przyjacik z poprzedniego rozdziau, wojn. W jaki sposb wojna moe stymulowa rolnictwo? W prymitywnej wojnie najwaniejsz rzecz jest 26 liczba mczyzn zdolnych do walki. Skupiska owiecko-zbierackie byy w stanie utrzyma duo mniej ludnoci ni rolnictwo. Jedno z najstarszych znanych nam skupisk rolniczych, staroytna, odkopana przez archeologw wie Jerycho, 27 miecio setki ludzi na przestrzeni okoo 2,5 km kwadratowego . Nie jest to wielka osada w kategoriach wspczesnych miast, lecz porwnajmy j z tym, co znajduje si pod ni: z pozostaociami obozu owcw-zbieraczy, wielkoci jednej pitej obszaru Jerycha. Wyobramy sobie bitw pomidzy tymi dwoma wsiami - zobaczymy, e rolnictwo byo koniecznym stylem ycia. Bez wzgldu na to, czy pierwsi rolnicy mieli wiadomo korzyci, jakie ten styl ycia przyniesie podczas wojny, sama wojna spowodowaaby jego rozpowszechnienie. 28 Moe dobrze si skada, e Jerycho jest otoczone murem. Ma on cztery metry wysokoci i trzy metry gruboci, z okrgymi wieami straniczymi. Ten i mur mg kiedy by najwikszym dokonaniem w historii wiata - pomnikiem 'wystawionym niezerowej sumowalnoci, wywoanej konfliktem pomidzy gru-j parni i zintensyfikowanej przez rolnictwo.*

Trzy walki
Wreszcie twierdzenie, e rolnictwo nie zostao zadowalajco wytumaczone", jest _ co najmniej mylce. Jeeli o to chodzi, to nadejcie rolnictwa byo wicej ni f przesdzone" - jest nadmiar, a nie brak przekonujcych wyjanie: walka o sta-I tus wewntrz spoecznoci, zbrojna walka pomidzy spoecznociami i walka l przeciwko niedoborom.

Przecie nadmierna gorliwo w wyjanianiu nie jest naukowym wystpkiem, kiedy, tak jak tutaj, te trzy wyjanienia s spjne logicznie. W dokumentacji archeologicznej mamy wyrane odbicie dwch pierwszych walk-wojen i wspzawodniczenia o presti. W mezolicie, tu przed nastaniem rolnictwa, pojawiaj si zbroje z drewna i koci, na cmentarzach znajduje si wiele zwok ludzi, ktrzy ponieli gwatown mier, a artyci zaczynaj przedstawia walki 29 ucznikw. W tym te czasie wewntrz samych spoecznoci wspzawodnictwo o status staje si coraz bardziej 30 widoczne, w grobach ludzi o wysokim prestiu jest coraz wicej bransolet, korali i bursztynowych naszyjnikw. (Czy zamieniano ywno na biuteri, dodajc kolejny bodziec do rozszerzenia produkcji ywnoci? Nie ma na to dowodw archeologicznych, ale takie wymiany zaobserwowano pomidzy owcami-zbieraczami, kiedy Pomo z pnocnej Kalifornii dostawali odzie i ryby w zamian za swoje paciorki." Tak czy inaczej, Jerycho, modelowe miasto 31 rolnicze, stanie si w kocu regionalnym centrum handlowym. Trzecia walka - przeciwko niedoborom - nie pozostawia tak wyranych ladw. Mona powiedzie tak: zakadajc nawet, e ta walka nie bya gwn si-

ewolucji rolnictwa, pojawiaby si, gdyby dano jej wystarczajc ilo czasu. Liczba ludnoci na naszej planecie powikszaa si coraz szybciej, w miar jak spoecznoci owcw-zbieraczy staway si coraz bardziej zoone - musia wic nadej dzie, kiedy skarbnica przyrody nie bya ju w stanie nakarmi rosncych mas, bez wzgldu na to, jak 32 ludzie przykadali si do owiectwa i zbieractwa. Chtnie by wtedy pracowali (nawet) duej i ciej, jeli dziki temu mogliby wycisn wicej poywienia z hektara gleby. Bez wzgldu na to, jakie te trzy walki mog mie znaczenie jako sia napdzajca ewolucj technologii zdobywania ywnoci, rezultat by widoczny jeszcze przed nastaniem rolnictwa. Te technologie wyewoluoway z grnego paleolitu, wraz z dobrze wyciosanymi kamiennymi noami, przez mezolit z jego sierpami, ukami i strzaami, modzierzami i tuczkami, sieciami 33 i skomplikowanymi puapkami. W erze grnego paleolitu jadospis si zmieni; poza tradycyjnym poywieniem, takim jak orzechy, korzonki, dua zwierzyna, byy jeszcze ptaki, niebezpieczne zwierzta (lwy, dziki) i mniejsze zwierzta. Kiedy pojawia si mezolityczna skrzynka narzdzi, menu wzbogacio si jeszcze bardziej - doszy we, jaszczurki, aby, nasiona traw, mnstwo ryb, skorupiakw i rolin, cznie z trujcymi, ktre trzeba byo poddawa oczyszczaniu z trucizn. W jednej z 34 wiosek owcw-zbieraczy w pobliu Eufratu okoo 10 000 lat p.n.e. mieszkacy przetwarzali 157 gatunkw rolin. (Przy tak rozwijajcym si mistrzostwie w korzystaniu ze rodowiska naturalnego zmniejszaa si konieczno sezonowych migracji, a ogrodnictwo nabierao coraz wikszego sensu. Jak si wydaje, osiady tryb ycia wyprzedzi pene udomowienie rolin w 35 wikszoci wypadkw, jeli nawet nie we wszystkich). Ten dugi, wyrany kierunek - coraz bardziej intensywne poszukiwanie poywienia - kci si z wizerunkiem owcw-zbieraczy, ktrzy siedzieli, dubic w zbach, dopki jaka zewntrzna zmiana nie wytworzya nagej po36 trzeby rolnictwa. A poza tym kci si z zaoeniem, e horda owcw-zbie-

raczy przyswoiaby sobie nowe techniki zdobywania poywienia tylko pod |JWarunkiem, e wymagayby o wiele mniej pracy ni stare techniki. Jak zauwa-|yli badacze T. Douglas Price i James A. Brown, dodatki do diety owcw-| -zbieraczy w tysicleciach poprzedzajcych powstanie rolnictwa czsto byy bardziej kosztowne w 37 kategoriach pozyskania i przetworzenia" ni istniej-1 ce poywienie. W tym wietle rolnictwo wydaje si bardziej ewolucyjne ni rewolucyjne. ', owcy-zbieracze pracowali ciko przez dugi czas, aby zintensyfikowa swoje ; plony, i uzyskiwali coraz wicej poywienia z hektara gleby. Rolnictwo nie by-; o wielkim konceptualnym odstpstwem od tradycyjnych wzorcw przeycia", : pisze Mark Nathan Cohen, 38 jeden z pierwszych antropologw, ktry zgosi wtpliwoci do pojcia naturalnej rwnowagi". Co prawda, w ostatecznym rozrachunku rolnictwo okae si rewolucyjn ; technologi, ktra zrestrukturyzuje spoeczestwo. Rzeczywicie tempo zmian spoecznych po wprowadzeniu rolnictwa mogo do tego stopnia przekroczy powolne tempo przedrolnicze, e mona mwi o pewnej zakconej rwnowadze". Chodzi jednak o to, e tego zakcenia nie dokonaa adna zewntrzna sia, taka jak susza lub cofajce si lodowce, lecz raczej wewntrzne siy - na przykad denia spoeczne i przyrost ludnoci. Ponadto, jakkolwiek rolnictwo przynioso nage" zmiany, istota tych zmian nie bya niczym nowym. Najwikszy spoeczny efekt rolnictwa - szybki wzrost zoonoci spoecznej i niezerowej sumowalnoci - wystpowa ju od dawna, tyle e jego przebieg by powolniejszy. Pod koniec ery owcw-zbieraczy byo wicej szop do magazynowania i innych projektw inwestycyjnych wymagajcych politycznego przywdztwa, wicej sojuszy na odlego i wicej handlu -nie mwic ju o wikszej rozmaitoci poywienia i narzdzi ni kiedykolwiek przedtem.*

Krtko mwic, Robert Braidwood mia racj, odrzucajc w 1960 roku tajemnic" rolnictwa i okrelajc je jako 39 zwyk kulminacj stale rosncych rnic kulturowych i specjalizacji" . Prby tumaczenia go jako odpowiedzi na jak epokow zmian - ziemia staje si nagle bardziej jaowa lub bardziej yzna - naprawd nie s potrzebne. Niewtpliwie zmiany rodowiskowe mog co doda do racjonalnych powodw powstania rolnictwa i mog pomc zrozumie, dlaczego powstao ono najpierw na danym terenie, a nie na innym. Lecz jeli pytanie brzmi: dlaczego rolnictwo w ogle wyewoluowao, nie musimy si dokadnie zajmowa klimatem, flor i faun, l tak by powstao w swoim czasie. Pogld, e istnieje nieustpliwa i powszechna ewolucyjna konsekwencja prowadzca do powstawania rolnictwa, pomaga w wyjanieniu skdind zaskakujcego faktu: wci wynajdowano rolnictwo i ten wynalazek si rozprzestrzenia. Archeolodzy s zgodni co do tego, e rolnictwo powstao od nowa przynajmniej pi razy - trzy razy w Nowym 40 wiecie, dwa razy w Starym wiecie -a moe nawet siedem. To nie jest przypadkowe.* Oczywicie nie wszystkie kultury osigny ten prg w tym samym tempie. Poznalimy ju niektre powody opnie w ewolucji kulturowej, a s jeszcze inne. Biolog Jared Diamond w swojej ksice Strzelby, zarazki, maszyny. Losy ludzkich spoeczestw wyjani wiele tych rnic geografi. Na przykad: na niektrych terenach jest wicej 41 gatunkw atwych do udomowienia ni na innych (Nowy wiat wydaje si pod tym wzgldem szczeglnie pechowy). A ga-

tunki rozprzestrzeniaj si w kierunku wschd-zachd o wiele atwiej ni na p-| noc-poudnie, poniewa w tym pierwszym przypadku musz znosi mniejsze zmiany klimatu, wic w Eurazji roliny atwiej si rozprzestrzeniay ni w obu i Amerykach czy Afryce. Jednak tereny pod tym czy innym wzgldem upoledzone wykazuj tendencj do 42 przezwyciania upoledze. Naley przyzna archeologom, e niewielu z nich zakwestionowaoby konsekwentn kierunkowo, na ktr wskazuj dowody archeologiczne, jak rwnie niewielu jest zdeklarowanymi antyewolucjonistami; nie mona zarabia na !; ycie, wykopujc szcztki, i nie zauway, e im gbiej si kopie, tym prostsza | technologia i struktura spoeczna. Niektrzy archeolodzy gotowi byliby nawet przyzna, e powstanie rolnictwa byo cakiem prawdopodobne w wystarczajco dugim okresie. Mimo to, kiedy zaczyna si uywa takich sw jak nieuchronny" i praktycznie nieunikniony", prawie wszyscy archeolodzy staj si sceptyczni, a nawet pogardliwi. Jest w tym pewna ironia, e tak wielu badaczy nie chce przyj cisego ewo-lucjonizmu i przyzna, i istnieje nieustpliwa sia wznoszenia si kultury na wysze poziomy organizacji. Jak widzielimy w tym rozdziale, wielu z nich olepia przesadnie zintegrowany" ogld spoeczestwa ludzkiego, co nie pozwala im dj re tej integrujcej siy. Traktujc spoecznoci owcw-zbieraczy jako cile ze sob powizane, w naturalny sposb wsppracujce, pozbawione chci zyskania prestiu, przeoczaj subtelne, lecz silne i w rozrachunku produktywne siy wspzawodnictwa w ludzkim spoeczestwie - aspoeczn towarzysko" Kanta. W ten sposb nie dostrzegaj jednego z podstawowych motorw ewolucji kulturowej. Harmonia, ktr bdnie postrzegaj, czyni ich guchymi na proces jej osigania. Na pocztku tego rozdziau zasugerowalimy, e moe rolnictwo powstao dlatego, e to by po prostu dobry pomys". Ale w jakim sensie dobry? Czy dlatego e rolnictwo pomagao ludziom unikn godu? W tym sensie, e pomagao wygrywa wojny? Pomagao zdobywa status spoeczny? Tak - w tym sensie, e pomagao im robi rzeczy, ktre prbuj robi. Dziki temu, e zadowalao ludzi, wynalezienie rolnictwa byo dobre" w innym, bardziej zasadniczym sensie: byo dobre pod tym wzgldem, i si rozprzestrzeniao; ze wszystkich perypetii i transformacji ewolucji kulturowej rolnictwo wyszo obronn rk.

Rozdzia 7

Wiek wodzostw
Kiedy osiemnastowieczni filozofowie twierdzili, e religia to jedna wielka pomyka wymylona przez ksiy, mogli przynajmniej wyjani jej trwao interesem, jaki miata kasta duchownych w zwodzeniu mas. Lecz jeli sami ludzie wytwarzaj systemy bdnych idei i jednoczenie staj si ich ofiarami, w jaki sposb to niezwyke oszustwo moe trwale egzystowa w toku historii?
EMILE DURKHEIM1

Trzy wieki temu, kiedy Europejczycy w Ameryce Pnocnej spotkali wodza Indian Naczez, natychmiast zauwayli, e ma on wielkie poczucie wasnej wartoci. Pewien jezuita stwierdzi, e nie zna on niczego na ziemi, co byoby bardziej dostojne ni on sam". Poniewa wdz nie zna niczego potniejszego na niebie ni soce, mianowa si bratem soca". To byo sensowne rozumowanie dla oddajcych cze socu ludzi Naczez, ktrzy rywalizowali ze sob, aby znale si blisko niebiaskiej aury wodza. Po jego mierci ci, ktrzy dostpili zaszczytu towarzyszenia mu w przyszym yciu, poykali tyto, aby 2 utraci wiadomo przed rytualnym uduszeniem. Z naszego punktu widzenia trudno jest znale odniesienia do wodza i jego zwolennikw. W dzisiejszych czasach niewielu politykw uwaa si za bogw lub pbogw- a przynajmniej niewielu by si do tego przyznao. Rwnie niewielu obywateli oddaoby ycie, aby spdzi wieczno w towarzystwie politykw. Chtnie potraktowaoby si lud Naczez jak dziwakw. Lecz w rzeczywistoci byli do typowymi ludmi - yjcymi w tej szczeglnej fazie ewolucji kulturowej: w fazie wodzostwa, w ktrej liczne wioski s podporzdkowane silnemu, scentralizowanemu przywdztwu 3 politycznemu, a to przywdztwo jest wyranie zinstytucjonalizowane. Jak do tej pory, na podstawie dowodw archeologicznych moemy stwierdzi, e struktury wodzowskie, na 4 przestrzeni ewolucji kulturowej, poprzedzay wszystkie staroytne spoecznoci na poziomie pastwa, wiadectwa etnograficzne wykazuj za, e przywdcy spoecznoci o strukturze wodzowskiej rutynowo przypisywali sobie 5 specjalny dostp do boskiej siy. Warto te zauway, e ich ludy uznaway te roszczenia za zgodne z rzeczywistoci.

Skd moemy by pewni, e wodzostwo" jest standardow faz ewolucji ulturowej, naturalnym przejciem od spoecznoci Wielkiego Czowieka" do astw wiata staroytnego? Prehistoryczne znaleziska z definicji nie zawieraj emnych wiadectw, wic co pozwala nam zorientowa si w strukturze spo-znej ludzi, ktrych ju dawno nie ma? W tym wypadku bardzo przydatne sta-! si wybujae ego wodza. Na przykadzie spoecznoci wodzowskich z kilku ostatnich wiekw moe-ny stwierdzi, e wodzowie robi wszystko, aby podkreli swj status wodza. Niektrzy polinezyjscy wodzowie zmieniali cae swoje twarze w ozdobne dzie-i sztuki, znoszc bolesne, przypominajce tatua obienia, po ktrych twarz jlda jak skra na 6 wymylnym kowbojskim bucie. Inni wodzowie karmili si-| swoje ony, aby stay si otye i stanowiy ywy dowd ich 7 dostatku. Na nie-zczcie archeologw tkanka tuszczowa i obiona skra niezbyt dobrze si pe-fikuje. Lecz inne, czsto spotykane formy autoreklamy wodzw s o wiele ardziej trwae, na przykad monumentalna architektura, czsto budowana ' hodzie (oraz jako przypomnienie) szlachetnemu pochodzeniu wodza. Mamy wic masywne kopce wznoszone w Ameryce Pnocnej jako grobow-Ice zmarych wodzw lub gigantyczne, 8 dochodzce do dziesiciu metrw wy-tgokoci kamienne posgi na Wyspach Wielkanocnych lub podobne do piramid 9 Mwitynie na Tahiti czy te najwczeniejsze zigguraty w Mezopotamii. Te oraz I.jnne atrybuty wodzostwa* pozwoliy archeologom ustali przejrzysty wzorzec. 1-Kiedy w danym regionie po raz pierwszy pojawia si rolnictwo, nastpuje po nim struktura wodzowska. ; Nie oznacza to, e uprawa roli jest wstpnym warunkiem do powstania struk- tur wodzowskich. Bogate rodowisko 1 naturalne i idca z tym w parze gsto za- ludnienia doprowadza czasem do takiej sytuacji. Jak widzielimy, Indianie z pnocnego zachodu byli na granicy wodzostwa. Za Causa z Florydy, rwnie

owcy-zbieracze, mieli pen struktur wodzowsk, a ich wdz wysa armad osiemdziesiciu kanu (niewystarczajc jednak) do walki z konkwistadorem Pon-ce de Leon.10 Nie twierdzimy rwnie, e struktury wodzowskie nastpuj szybko i nieuchronnie po udomowieniu rolin i zwierzt. W lasach deszczowych Amazonii i Nowej Gwinei uprawa roli nieprdko staje si produktywna. Lecz w sprzyjajcym rodowisku naturalnym i po tysicleciu lub dwch szeroko rozprzestrzenione rolnictwo wydaje si si napdow, ktra popycha organizacj spoeczn do epoki wodzostw. A zatem uprawa roli i hodowla byda pojawia si w Anglii okoo 4000 roku p.n.e. i w cigu tysica lat zaczto tworzy megality- uporzdkowany ukad gazw, jak w Stonehenge. 11 Ten sam wzorzec - najpierw uprawa roli, potem struktura wodzowsk - pojawi si wczeniej w kontynentalnej Europie. (Juliusz Cezar mg si zetkn z wodzostwem, kiedy najecha Germani i Gali). 12 W Mezoameryce - Ameryce rodkowej oraz poudniowej czci wspczesnego Meksyku - rolnicze wioski byy rozpowszechnione ju w 2000 roku p.n.e., a na przestrzeni tysica lat pojawiy si ogromne gowy kamienne w stylu posgw z Wyspy Wielkanocnej.131 tak dalej. Wodzostwo, jak pisa badacz Randolph Widmer, byo w rnych okresach najpospolitsz form struktur spoecznych w Europie, Afryce, w obu Amerykach, Melanezji, Polinezji, na Bliskim Wschodzie i w Azji". 14 Na caym wiecie, w zwizku z mnocymi si wynalazkami i szybkim rozprzestrzenianiem si rolnictwa, ewolucja kulturowa posuwaa si do przodu. Struktury wodzowskie podtrzymyway podstawowy trend w kierunku wikszej i bardziej zoonej organizacji spoecznej.

Jak si wydaje, ich rozkwitowi sprzyjao po czci wykorzystywanie sporych zasobw niezerowej sumowalnoci. Wdz, podobnie jak Wielki Czowiek u Indian z pnocnego zachodu, kierowa wikszoci dziaa, ktre wymagay koordynacji. Ale tutaj byy tysice, a nawet dziesitki tysicy ludzi, czasem zamieszkujcych rne rodowiska, z rnymi zasobami natury. Tak wic integracja gospodarcza moga tu mie gbszy i szerszy charakter, z wikszym podziaem pracy15 i szerszym zasigiem regularnych kontaktw gospodarczych. Inwestycje mogy by bardziej ambitne - powstaway systemy nawadniania, nawet gdzieniegdzie tama.16 To brzmi wspaniale. Ale zaraz napotykamy dwie zagadki... Pierwsza: jak to moliwe, eby chodna logika niezerowej sumowalnoci rozkwitaa w gniedzie dziwacznych przesdw? W jaki sposb, jeli w ogle, oddawanie czci socu i rytualne zadawanie mierci przez uduszenie przekadaj si na wydajno gospodarcz? Druga zagadka: jak przecitny typ wodza moe by godnym zaufania gospodarzem dobra publicznego? Wodzowie przewanie niezbyt si przejmuj dobrem innych. Spytajcie czterech wioskowych przywdcw Causa z szesnastego wieku, ktrzy podlegali nadrzdnemu wodzowi. Najwyraniej nie byli mu wystarczajco ulegli. Obci im gowy i wystawi na widok publiczny podczas uczty. Ponadto wodzowie nie zawsze s podatni na ten rodzaj demokratycznej reakcji, ktra we wspczesnych spoeczestwach zmusza nawet najbardziej bezwzgldnych politykw do zwrcenia uwagi na gos obywateli. Rzumy okiem na lud wodza (i pboga) Powhattan, ojca indiaskiej ksiniczki Pocahontas. Anglik John Smith zauway: Skadaj u jego stp cokolwiek rozkae, a na najmniejsze zmarszczenie brwi najodwaniejsi trzs si ze strachu".17 Taka postawa nie jest dobrym antidotum na wykazywane przez politykw tendencje do samowywyszenia. Odpowied na t zagadk jest prosta. Wodzowie w rzeczywistoci nigdy n/e suyli spoeczestwu; oni ogupiali spoeczestwo, eby suyo im, a religia bya czci skadow ogupiania. Jak to uj jeden z archeologw: Wodzowie wykorzystuj autorytety religijne spoecznoci dla swoich celw".18 Z tego punktu widzenia podzia pracy w wodzostwie i roboty publiczne rzeczywicie przynosiy pozytywne sumy - wiksz produktywno, ni ci sami ludzie mogliby osign, gdyby pracowali samotnie - lecz wodzowie przywaszczali sobie zyski, zamiast oddawa je ludziom, ktrzy je wytworzyli. Krtko mwic, wodzowie byli pasoytami.*

Powracamy wic do debaty, ktra ju zostaa wspomniana w tej ksice, debaty odnoszcej si do historii ludzkoci: kwestii wyzysku przez elity rzdzce. Na jednym kracu s optymici w stylu Panglossa, bdcy czsto na prawym skrzydle polityki, ktrzy potrafi dostrzec jasn stron najbardziej nawet nieuzasadnionej spoecznej nierwnoci. Na drugim kracu znajduj si typowi lewicowcy, a czasem marksici, ktrzy wszdzie widz wyzysk. Argumentw do tej debaty naley szuka w Polinezji. Ten wielki obszar poudniowego Pacyfiku, upstrzony gdzieniegdzie wyspami, jest prawdziwym laboratorium wodzostwa. Pomidzy 200 rokiem p.n.e. i 1000 rokiem n.e. osadnicy przenosili si z wyspy na wysp, tworzc nowe spoecznoci. W niektrych miejscach, takich jak Hawaje (zasiedlone okoo 400 roku n.e.), te spoecznoci zostay pniej odizolowane od innych. Mimo tej izolacji na Polinezji wyoni si oglny wzorzec: rozkwit 19 struktur wodzowskich, ktre z czasem nabieray coraz wikszej zoonoci. Pytanie brzmi: Czy to bya dobra" zoono, sprawiedliwie rozdzielajca korzyci, czy te za" zoono? l jakie byo miejsce religii w tym systemie?

Wodzostwa Polinezji
Typowy polinezyjski wdz mia za sob powany autorytet sakralny. By ziemskim przedstawicielem bogw, porednikiem, przez ktrego boska moc, mana, spywaa na spoeczno. Sam by tapu, tak uwiconym, e zwykli 20 ludzie nie mieli prawa wchodzi z nim w bezporedni kontakt. (Std wspczesne sowo tabu). Niektrzy wodzowie noszeni byli w lektykach i mieli wyszkolonych rzecznikw, mwicych wodzw", ktrzy zajmowali si brudn robot 21 kontaktu ze spoecznoci. Polinezyjski wdz, jak to zauway jeden z zachodnich uczonych, jest dla swoich ludzi 22 wyobraeniem boga". Na pierwszy rzut oka mona by przypuszcza, e wito wodza daje mu prawie nieograniczone prawo do wyzysku. Lecz jak si wydaje, przynajmniej w pewnej mierze suy on swojemu ludowi przy rozwizywaniu klasycznych problemw sumy niezerowej, takich jak rozpraszanie ryzyka i roboty publiczne. Mana i tapu pomagay mu w wymuszaniu kontrybucji 23 do wsplnego banku papki skrobiowej, ktra na rnych wyspach bya centralnie skadowana na wypadek godu. Inne darowizny ywnociowe - czyli dochody z podatkw - suyy do wykarmienia robotnikw budujcych systemy 24 irygacyjne. Na Hawajach wodzowie zaoyli wzdu wybrzea przeszo czterysta staww rybnych" ze son wod, odgrodzo-

25

26

nych od oceanu kamiennymi murami. Wodzowie zawiadywali rwnie budowaniem kanu i szkoleniem zag. Odbyway si te wielkie uczty, finansowane przez podatnikw. Dziki temu rytuaowi redystrybucji" zwyky lud jad delikatesy, ktrych sam nie uprawia, korzystajc z dobrodziejstw niezerowej sumowal-noci, ktre ludzie yjcy w gospodarce rynkowej uwaaj za oczywiste.* Czy to nie wydaje si rajem? Zaraz, zaraz. Szczeglnie w duych wodzo-stwach odznaczajcych si wyranym rozwarstwieniem spoecznym podzia pracy wprowadzony przez wodza jako substytut niewidzialnej rki Adama Smitha czasami wcale nie suy pracownikom. Na Hawajach pira, psy i ubrania z kory zbierane w ramach redystrybucji" rzadko docieray do swoich wykonawcw; byy przewanie wykorzystywane jako dary - dowody aski dla 27 najwaniejszych podwadnych wodza, a tak si szczliwie skadao, e wielu z nich byo jego bliskimi krewnymi. Rwnie wiele ryb z tych pracowicie wykopanych staww przeznaczonych byo na stoy elity. Dziki pracy zwykych ludzi 28 byli utrzymywani kamieniarze w Tonga, ktrzy spdzali wikszo czasu na wznoszeniu grobowcw. Jeeli jednak wadza deprawuje, a wadza absolutna deprawuje kompletnie, to mona si dziwi, dlaczego czowiek, ktry jest dla swoich ludzi wyobraeniem boga", nie by jeszcze bardziej skonny do samowywyszenia, ni to robili polinezyjscy wodzowie. Chodzi nie tyle o to, dlaczego wodzowie nie byli w peni sprawiedliwi, ile o to, dlaczego mieliby w ogle zawraca sobie gow sprawiedliwym postpowaniem. Co mogo powodowa, e wdz zachowywa si do umiarkowanie, pomimo swojej budzcej podziw renomy i chciwoci nieodcznej od ludzkiej natury? Po pierwsze: strach. To moe wydawa si dziwne, ale ycie pbogw obfituje w niebezpieczestwa. Jak to uj 29 Elman Service powstanie i upadek wodzostw s tak czstymi zjawiskami, e wydaj si wpisane w ich charakter". S dwa gwne powody upadku wodzw. Jeden z nich to przegrane wojny. Oto opisy antropologw, dotyczce 30 rnych wysp Polinezji: chroniczny stan wojny" (Samoa); w stanie mniej lub bardziej nieustajcych dziaa wojennych"

31

(wyspa Niue); bezustanne walki i wojna" (Tongareva). Pod tym wzgldem wodzostwa Polinezji s podobne do innych 32 wodzostw, jak te w Cauca Yalley w Kolumbii, gdzie wojna bya powszechna, bezwzgldna i niemajca koca". Wojna, jak widzielimy w rozdziale pitym, upoledza te struktury spoeczne, ktrym brakuje pewnych waciwoci. Jedn z nich jest silna gospodarka - wystarczajca ilo bogactwa, aby mc wytwarza bro i kanu, wystarczajca ilo ywnoci, aby wielka liczba mczyzn moga y w duym zagszczeniu. W ten sposb wojna dopinguje wodzw, aby dobrze naladowa niewidzialn rk. A kluczem do sukcesu niewidzialnej rki jest wynagradzanie ludzi za ich prac. To znaczy: oddaj zyski sumy niezerowej tym, ktrzy je wypracowali jako motywacj, aby produkowali wicej; powstrzymaj si od pokusy pasoytnictwa. Ale po co kopota si o motywacj zwykych ludzi? Dlaczego nie rozkaza im po prostu, aby ciej pracowali kiedy jest si pbogiem? To prowadzi nas do drugiej przyczyny upadku wodza: jest ni powszechne 33 niezadowolenie. Jednym z wielkich nieporozumie dotyczcych natury ludzkiej jest pogld, i ludzie s potulni jak owce, e poniewa nasz proces ewolucji przebiega wrd spoecznej hierarchii (co jest prawd), jestemy zaprogramowani na niewolnicz akceptacj niskiego statusu i na lepe posuszestwo przywdcy (co jest faszem). Ludzie z 34 natury d do najwyszego statusu, jaki mog osign w danych warunkach, i akceptuj przywdztwo tylko dopty, dopki ono suy ich interesom. Kiedy tak nie jest, zaczynaj wyraa swoje niezadowolenie. Tahitaczy-cy mieli 35 okrelenie na wodzw, ktrzy zjadaj zbyt wiele mocy rzdzenia". Z tego wynika, e pewne rodzaje teoretycznie moliwych wynikw gier 0 sumie niezerowej nie maj nic wsplnego z rzeczywistoci. Wemy pod uwag macierz wypaty" dla gry, ktr moemy nazwa gr penego wyzysku nieszczsnego ludu". Jeeli wdz i piciu zwykych ludzi nie przyjm strategii ko operacyjnej (to znaczy nie stworz sprawnie funkcjonujcego wodzostwa), wte dy wdz dostaje zero punktw i zwykli ludzie po zero punktw kady. Jeli wdz 1zwykli ludzie rozgrywaj t gr w strategii kooperacyjnej, wtedy wdz dostaje pi punktw, a zwykli ludzie nadal zero. Chocia ta gra nie ma wyniku wygrany-wygrany, kwalifikuje si jako gra o sumie niezerowej, poniewa nie wyst puje tu peny konflikt interesw graczy, cakowita pula wypaty nie jest ustalo na na zero, lecz moe si powiksza dziki kooperacji. Mimo wszystko twierdzibym, e to jest ten rodzaj niezerowej sumowalnoci, ktry niezbyt cz sto pojawia si w historii, a powd jest taki, e natura ludzka nie dopuszcza ta-

kiego stopnia wyzysku - czystego pasoytnictwa - w adnej sytuacji realnego wiata z wyjtkiem dosownego niewolnictwa. W gruncie rzeczy natura ludzka nie dopuszcza do takiego wyzysku nawet w sztucznych warunkach. W jednym z klasycznych eksperymentw teorii gier dwm graczom proponuje si wsplny nieoczekiwany przypyw pienidzy - za nic. Pierwszy gracz (w tej analogii to bdzie wdz) decyduje, jak podzieli pienidze pomidzy dwch graczy, a nastpnie drugi gracz (zwyky czowiek) ma dwie opcje do wyboru: zaakceptowa przyznan mu cz lub zawetowa cay ukad, pozbawiajc w ten sposb pienidzy ich obu. Zwykli ludzie stale wetuj ukady, ktre s drastycznie nierwne; oferta 20 ze 100 dolarw jest wetowana mniej wicej po poowie, a kada oferta nisza ni ta jest zapewne skazana na porak. Wyobramy sobie: studenci odrzucaj prawdziwe pienidze, ktre mog dosta bez adnego wkadu pracy! Najwyraniej s pewne gry o sumie niezerowej, w ktrych ludzie odmawiaj udziau.* A ten odruch dumy wystpuje we wszystkich kulturach; eksperymenty 36 w Japonii, Sowenii, Stanach Zjednoczonych i Izraelu day takie same wyniki. Stwierdzenie, e ludzie w naturalny sposb opieraj si przed niesprawiedliwymi transakcjami, oczywicie nie oznacza, i takie transakcje nie maj miejsca. W 1994 roku teoretyk gier John Nash otrzyma Nagrod Nobla midzy innymi za cise udokumentowanie, jak rne warunki mog osabi czyj pozycj przetargow i wtedy logiczne" wyniki gier o sumie niezerowej nie bd takie, jakie wikszo z nas uznaaby za sprawiedliwe. Zatem kiedy osoby o rnym poziomie dochodw prowadz przetarg na temat, jak podzieli zyski z ich wsplnej pracy, w ktr woyy identyczny wysiek, bogatsza osoba ma mocniejsz pozycj; gracz, ktry mniej potrzebuje pienidzy, moe bardziej wiarygodnie zagrozi cakowitym wycofaniem si z gry.** W strukturach wodzowskich saba pozycja przetargowa zwykych ludzi obejmowaa wicej czynnikw ni tylko ich niski dochd. Na poziomach or-

ganizacji poniej wodzostwa ludzie mog czsto gosowa nogami".37 Indianie z pnocno-zachodniego wybrzea rozzoszczeni na swojego Wielkiego Czowieka mogli przenie swoj lojalno na innego Wielkiego Czowieka. Lecz kiedy yje si w strukturze wodzowskiej, to czsto trudno si z niej wydosta38 - pobliska wioska ma tego samego szefa co twoja. (Wodzostwo Pow-hattan obejmowao przeszo 100 wsi). Ponadto wdz moe nie prowadzi otwartej polityki emigracyjnej. To niekorzystne pooenie przetargowe - niemono znalezienia innej gry - tumaczy, dlaczego nierwnoci spoeczne przybieraj drastyczn form wraz z nastaniem wodzostw. Na przykad Indianie Naczez dzielili swoj spoeczno na ludzi soca", szlachetnych", godnych szacunku" i mierdzieli".39 Praca Nasha - i system klasowy Naczez - to wskazwka, e niezerowa sumo-walno, chocia w zasadzie jest korzystna, nie jest dobrem samym w sobie. To, e ma tendencj do naturalnego wzrostu wraz z biegiem historii, nie oznacza, i powszechne wyobraenie sprawiedliwoci i rwnoci spoecznej w jaki magiczny sposb odniesie w kocu" zwycistwo, bez dodatkowego sterowania. Mimo to natura ludzka wyznacza pewne granice niesprawiedliwoci. Nie jest atwo wskiej elicie zmonopolizowa owoce pracy mas. Lud zaczyna si wtedy burzy. Naturalnie, przecitny typ wodza chtnie zdusiby niezadowolenie przy uyciu brutalnej siy. Lecz jego wadza ma swoje granice. Moe mie swoich zaufanych poplecznikw, ale nie ma rozbudowanych si policyjnych ani wojska, jak w spoecznociach na poziomie pastwa. (Rnica midzy wodzostwem a pastwem polega midzy innymi na tym, e wodzostwo nie ma monopolu na uprawomocnione uycie siy.40 Ofiary przestpstwa razem z krewnymi i przyjacimi mog wzi sprawiedliwo we wasne rce, chocia dobrze byoby, eby zrobiy to z bogosawiestwem wodza). Chocia wodzowie potrafi by tyranami, w ostatecznym rozrachunku struktury wodzowskie maj pewn nieokrelono wadzy. Tyrania jest rekompensat tego faktu. Kiedy poudniowoamerykascy wodzowie ozdabiali swoje domy przebitymi na wylot czaszkami polegych wrogw,41 eby nie sab podziw przechodniw, to dziaanie byo w pewnym sensie oznak braku poczucia pewnoci. Nawet w wodzostwach o silnym rozwarstwieniu spoecznym, na Hawajach, Tahiti i Tonga, jak pisze archeolog Patrick Kirch w Evolution of the Polynesian Chiefdoms (Ewolucja polinezyjskich wodzostw), oczekiwano od wodzw pracy dla wsplnego dobra, a zbytnie naduywanie wadzy grozio buntem".42 Wemy pod uwag magazyny na Hawajach pene dochodw z opodatkowania: wyrobw rzemielniczych i ywnoci. Suyy one funkcjom o rzeczywistej sumie niezerowej - ubezpieczeniu spoecznemu, jako kapita na roboty publiczne i tak dalej. Lecz z punktu widzenia wodza ta funkcja gospodarcza suya powaniejszej funkcji politycznej. Jak to tumaczy jeden z dziewitnastowiecznych wodzw hawajskich, magazyny byy przeznaczone [...] na to, aby utrzymywa ludzi w stanie zadowolenia, by nie opucili krla". (Przecie szczur nie ucieknie ze spiarni"43). Przywdcy su publicznemu dobru nie dlatego, e maj do tego inklinacje, tylko dlatego, i zaniedbywanie publicznego dobra moe pomniejszy ich

wasne dobro. Ten sam dziewitnastowieczny hawajski wdz powiedzia, e pewn liczb hawajskich wadcw lud pozbawi ycia, poniewa uciskali mka ainana" [prostych ludzi]".44

Kilka dobrych sw o wodzach

Naukowcy, ktrzy przy opisywaniu struktur wodzowskich kad nacisk tylko na wyzysk, nie doceniaj trudnoci, jakie stoj przed wodzem, kiedy trzeba przeprowadzi konkretne dziaania w gospodarce bez pienidza - trudnoci bycia jedyn niewidzialn rk. W jednym z podrcznikw archeologii znajdujemy tez, e wodzostwa powstay, kiedy wodzom udao si osign ograniczono dostpu"45 do kluczowych zasobw i zaczli wykorzystywa zdobyt w ten sposb wadz. Jest jednak oczywiste, e rynek rwnie ogranicza dostp do kluczowych zasobw. Jeeli nie masz pienidzy, to nie masz dostpu, a eby dosta pienidze, trzeba pracowa. Pospolit praktyk wodzw, jak twierdzi podrcznik, jest rozszerzenie kontroli nad wod"46 na kontrol nad ludmi". Lecz nie zawsze ten opis jest sprawiedliwy. Co moemy powiedzie o hawajskim wodzu, ktry wymaga od ludzi, eby pracowali na jego poletkach, jeli chcieli, aby ich ziemie byy nawadniane? Po pierwsze, to on przyczyni si do budowy systemu nawadniania. (Sprbujcie wybudowa system nawadniania bez pienidzy i zobaczycie, czy wam si uda). Po drugie, sfinansowa ten projekt cakiem sprawiedliwie; pracownikom, ktrzy kopali i utrzymywali w porzdku kanay nawadniajce, pacono ywnoci z poletek wodza - bdc z kolei wytworem pracy ludzi, ktrzy odnieli korzy z nawodnienia. Wedug mnie, to brzmi rozsdnie.

Ze wzgldu na dobro wiadczone przez wodzw wtpliwe jest zaoenie, stosowane przez niektrych archeologw, e ozdobne polinezyjskie wspaniae domy, miejsca zebra i witynie" to bogactwo zarekwirowane dla 47 wierzchoka socjopolitycznej piramidy". witynie i miejsca zebra publicznych stanowi integraln cz religii, przyczyniaj si w pewien sposb do wyzysku, ale rwnie do dobra publicznego. W tej sytuacji trudno powiedzie, jakie powinny mie miejsce w ksidze rachunkowej. Jak napisa Marvin Harris: Postrzegane w kategoriach ywego kontekstu systemu redystrybucji grobowce, megality i witynie pojawiaj si jako funkcjonalne komponenty, ktrych 48 koszt jest niewielki w porwnaniu ze wzrostem plonw dziki zrytualizowanej intensyfikacji produkcji rolnej". Chyba ju wystarczy tych dobrych sw na temat wodzw. Oglnie rzecz biorc, wydaj si bezwzgldnymi, samolubnymi, dnymi wadzy potworami. Ale czy my wszyscy tacy nie jestemy? A przynajmniej czy nie stalibymy si takimi, gdybymy grali o wystarczajco wysok stawk? W kadym razie tacy s czsto politycy - w wodzostwach, w autorytarnych pastwach, w demokracjach. Przy szacowaniu, jak dalece rne rzdy uprawiaj wyzysk, kluczowe pytanie brzmi: Na ile chciwo ci mog pozwoli sobie przywdcy, zanim obrci si ona przeciwko nim? Odpowied na to pytanie po czci zaley od poziomu ewolucji kulturowej - a szczeglnie technologicznej. Pojawia si w kocu technologia pienidza, dziki ktrej zwykli ludzie mogli cieszy si zyskiem o sumie niezerowej uzyska nym z rynku, z mniejsz ingerencj z gry. Lecz w przedmonetarnej gospodar ce wodzostw wikszo niezerowej sumowalnoci przepywaa przez centralne kanay, inspirujc centralne pasoytnictwo. Wziwszy to wszystko pod uwag, bdziemy dowodzi w tej ksice, e ewolucja technologiczna w cigu ostatnich 10 000 lat bya niekorzystna dla centralnego pasoytnictwa. To, co przyniosy ze sob nowe technologie szczeglnie w dziedzinie informacji - to jeden z dopingujcych motyww ewolucji kulturowej. Teraz chodzi nam o to, e bez wzgldu na dominujc technologi, bez wzgldu na to, do jakiego stopnia ludzie s zaleni od centralnego kierownictwa, samowywyszenie ma swoje granice. W przypadku Polinezji religia miaa pewien rodzaj wbudowanego bezpiecznika, ktry stanowi ochron przeciwko autokratycznemu rzdowi. Mana nie zostaa cakowicie zmonopolizowana przez wodza. Poprzez niego przepywaa na jego poddanych (zwykle bliskich krewnych), ktrzy mieli jej mniej ni on, a nastpnie do ich podwadnych, ktrzy mieli jej jeszcze mniej ni oni. (W ten sposb mana bya tym, czym jest stopie we wspczesnym wojsku lub stopie su-

bowy w nowoczesnej korporacji: poziom wadzy przynaleny twojemu poziomowi odpowiedzialnoci - przydatna waciwo w gospodarce nakazowej g-ra-d"). Co wicej, tak wielki przydzia mana dla wodza powinien mie swoje odzwierciedlenie w dobrych rzdach. Jeeli wic wdz na przykad przegra wojn, to jak pisze Kirch, 49 przylgnie do niego pitno niskiej mana i wtedy atwo jest zakwestionowa jego autorytet i wadz". Jego wadz moe przej wojownik, ktry dziki zwycistwom uzyska wysok mana. W ten sposb mana bya midzy innymi mechanizmem sprzenia zwrotnego, sposobem na usuwanie

nieporadnych wodzw. Nie by to tak gadki sposb okazywania niezadowolenia jak powszechne wybory, ale mana nie bya rwnie tak porcznym narzdziem do podporzdkowywania sobie ludzi, jakby sobie tego yczy wdz.* Standardowy, cyniczny pogld na rol religii w strukturach wodzowskich - e, jak to uj jeden z archeologw, 50 wodzowie wynajduj siy nadprzyrodzone [...] aby wzmocni swj autorytet" - nadmiernie upraszcza dyskusj o polityce i teologii.

Kilka miych sw o memach

Marksizm jest gwnym rdem cynicznego pogldu na religi. agodzc ten cynizm, nie mam zamiaru odrzuca caego marksistowskiego pogldu na wiat. Marks zasuguje na podziw za uznanie rozjemczej roli religii w agodze51 niu napi spoeczno-ekonomicznych. Rwnie wyrazy szacunku za bardziej oglne marksowskie twierdzenie, e superstruktura" [nadbudowa] spoeczna (religia, ideologia, moralno) jest odbiciem swojej infrastruktury" [bazy] (technologii i stosunkw produkcji wymuszonych przez technologi). Trudno wysuwa argumenty przeciwko pewnym elementom specyficznego dla marksizmu cynicznego stosunku do religii. Religia rzeczywicie dziaa czasami jak opium dla mas, a elity rzeczywicie prbuj uywa swojej wadzy, aby nagi idee do wasnych celw. Marks posun si tylko troch zbyt daleko. A w dwudziestym wieku w jego lady poszo sporo archeologw i antropologw kultury. Pod koniec dwudziestego wieku pojawio si nowe rdo przesadnie cynicznego stosunku do religii - nie orientacji marksowskiej, ale darwinowskiej.

Arcydarwinista Richard Dawkins zatytuowa ostatni rozdzia pierwszego wydania (w 1976 roku) swojej ksiki Samolubny gen: Memy: nowe replikatory". Starajc si wykaza podobiestwo ewolucji kulturowej do ewolucji genetycznej, Dawkins postulowa istnienie memw" -jednostek informacji kulturowej, ktre mog rozprzestrzenia si przez kultur jak geny przez pul genw. Warto rzuci okiem na pogldy Dawkinsa na ewolucj kulturow - po czci po to, aby zobaczy, gdzie zboczy z drogi przy przedstawianiu religii, lecz rwnie dla waniejszego powodu: ten pocztkowo wprowadzajcy w dezorientacj, postawiony na gowie pogld na zmiany kulturowe jest w ostatecznym rozrachunku bardzo podny i bdziemy stale do niego powraca w tej ksice. Memem moe by kada forma niegenetycznej informacji, przekazywana od osoby do osoby: sowo, piosenka, 52 stosunek do kogo, wiara religijna, rytua przy posikach, pomys inynieryjny. Zespoy memw mog by religiami, ideologiami, systemami moralnymi lub technologicznymi. Wynajdywanie analogii midzy podstawowymi jednostkami informacji kulturowej a genami nie jest niczym nowym. (Pomidzy wczeniej proponowanymi nazwami byo te idene"). Dawkins, w przeciwiestwie do dawnych mylicieli, chcia widzie memy jako aktywne jednostki - a nawet, w pewnym sensie, oywione. Chcia, abymy odwrcili nasz zwyky pogld na wiat. Nie myl o piosenkach, filmach, ideologiach jak o pasywnych zestawach informacji, ktre ty, aktywny czynnik, wybierasz. Myl o nich jak o wspzawodniczcych o dostp do twojego mzgu, ktry bd mogy pniej wykorzysta, eby si rozrasta. Kiedy gwidesz ulubion piosenk, to ta piosenka - ten mem - dla swoich celw zmanipulowaa twj mzg. Moesz protestowa, mwic, e memy na pewno nie s wiadome - nie obmylaj forteli, jak przenikn do twojego umysu. To prawda. Z kolei geny te niczego wiadomie nie obmylaj. (W gruncie rzeczy, w pewnym sensie geny nie s nawet aktywne; ich rodowisko chemiczne reaguje na nie w przewi-dywalnie konstruktywne sposoby). Jednak biolodzy dla swoich celw traktuj geny jako aktywne czynniki, ktre s zdolne do replikacji" i wspzawodnicz" o cenn przestrze w puli genw; mwi o efektywnych strategiach" replikacji z punktu widzenia genu". Usprawiedliwieniem dla tych metafor jest fakt, e selekcja naturalna przechowuje te geny, ktre zachowuj si tak, jak gdyby realizoway jak strategi. To samo odnosi si do memw. Piosenki, ktre wywieraj wpyw na twj mzg w taki sposb, e powoduj, i je gwidesz, piosenki, ktre sprytnie manipuluj" twoim mzgiem -wanie te piosenki ewoluuj. Jeste ich wylgarni, czy ci si to podoba, czy nie. Poza popenieniem samobjstwa albo zamieszkaniem w jaskini nie ma sposobu, aby unikn takiej roli.

Jak dotd wszystko w porzdku. Ale teraz mamy problem. Dawkins porwnuje memy nie tylko do genw, lecz rwnie do wirusw. Podobnie jak wirusy, memy przeskakuj z jednej osoby na drug. Ponadto memy podobnie jak wirusy mog szkodzi ludziom, ktrzy je rozprzestrzeniaj. Mem wstrzykiwania sobie heroiny moe dawa tak wiele przyjemnoci, e kto moe to robi stale i w kocu od tego umrze. Mem umiera razem z nim, ale moe nadal si replikowa, gdy kto

inny przej ten nawyk. Mem wstrzykiwania heroiny, podobnie jak wirus AIDS, moe dobrze si rozwija nawet po zabiciu swojego gospodarza, jeli zaczeka z wykonaniem wyroku i przekae swoje kopie dalej. Problem nie polega na tym, e nie ma podnych memw, ktre s podobne do wirusw. (Wstrzykiwanie heroiny jest niewtpliwie jednym z nich). Problem polega na tym, e nie ma ich zbyt wiele. Ludzkie mzgi, po spdzeniu ostatnich dwch milionw lat w rodowisku kulturowym, s dobrze przygotowane do selektywnego zatrzymywania memw, ktre s dla nich dobre, i agresywnego odpierania memw, ktre s dla nich ze.* Jest to gwny problem rzdzcych elit, ktre narzucaj ideologie prostym ludziom o zamknitych na nie mzgach. Chocia memy rzadko maj natur wirusw, termin wirus umysu" sta si teraz prawie synonimem memu". A pogld o kulturowym pasoytnictwie jest stosowany ze szczeglnym zapaem do religii. Filozof Daniel Dennett pisze o memach religijnych, pasoytniczo wykorzystujcych ze skonnoci, ktre odkryy w ludzkim 53 ukadzie poznawczo-odpornociowym" sabe punkty. Sam Dawkins (ktrego wrogo do religii osiga nasilenie 54 religijnego fanatyka) porwna wiar w Boga do wirusa. No, ale to zaley od boga. Czonkowie sekty Bramy Niebios, ktrzy w 1997 roku ubrali si odwitnie i popenili zbiorowe samobjstwo, chyba rzeczywicie poddali si jakiej wirusowej teologii. Lecz wielu, a moe nawet wikszo religijnych ludzi yje szczliwie i produktywnie i, co jest godne pozazdroszczenia, s wolni od egzystencjalnego niepokoju. Ponadto, jak si wydaje, teologia Bram Niebios ju stracia swoj atrakcyjno.

Ponowne zwycistwo niezerowej sumowalnoci

Swobodne przypisywanie religii wirusowych" i pasoytniczych" waciwoci czsto opiera si na czeniu dwch oddzielnych kwestii: prawdy i wartoci. Doktryny religijne rzeczywicie czsto zakorzeniay si w ludzkich mzgach, bez wzgldu na fakt, e s prawdopodobnie faszywe (na przykad niebo i pieko). Ale to, co faszywe, to nie to samo, co ze dla osoby wierzcej. Chocia wszystkie religie mog mie nieprzyjemne skutki uboczne (jak neurotyczna awersja do grzechu"), to trudno si zgodzi, e wiara religijna jest gorsza od innych alternatyw (powiedzmy, uzalenienia od heroiny). Moe najwikszym problemem wirusowego" pogldu na kultur jest sposb, w jaki ignoruje on (a przynajmniej ich nie docenia) rne poziomy organizacji spoecznej, na ktrych memy walcz ze sob. Ewolucja kulturowa to nie tylko memy skaczce z jednej osoby na drug, czsto memy skacz z grupy na grup. Wodzostwa walcz ze sob, a kultura najbardziej predestynowana do osignicia zwycistwa przewanie bierze gr. Ponadto w samym wodzostwie wioski wspzawodnicz z innymi wioskami o status, klany wspzawodnicz z klanami, rodziny z rodzinami i wreszcie jednostki z jednostkami. Poniewa to wspzawodnictwo charakteryzuje si brakiem przemocy, ludzie nie umieraj, ale umieraj memy, gdy zwyciskie jednostki, rodziny, klany i wioski zaczynaj by naladowane. Ich memy wypieraj 55 inne memy przez kulturow selekcj. Przesank tej ksiki jest to, e memy, ktrym udaje si przedosta przez wskie gardo selekcji kulturowej i ktre zaczynaj charakteryzowa cae spoeczestwa, czsto pobudzaj interakcj sumy niezerowej. W kocu pospolit przyczyn, dziki ktrej grupy ludzi s pobudzane do ubiegania si o zdobycie czego - rodziny, klany, wioski, druyny bejsbolowe, korporacje, sekty, narody, ktokolwiek - jest ich produktywne i (stosunkowo) harmonijne wzajemnie na siebie oddziaywanie. Tak wic memy, ktre nios ze sob produktywn harmoni, zyskuj podziw i s preferowane. 56 Wemy powtrnie pod uwag memy nieba i pieka. Prawie wszystkie religie maj tego ekwiwalent: dobre lub ze konsekwencje, ktre maj wynika z dobrego lub zego zachowania. Prawie niezmiennie do zego" zachowania zalicza si pojmowane w szerokim sensie oszustwo, kradzie mienia bliniego, kamstwo na temat swojego wkadu do wsplnej dziaalnoci. Zniechcajc do pasoytnictwa, te religijne memy przyczyniaj si do rozwizania problemu pasaera na gap", uatwiaj bowiem czerpanie korzyci sumy niezerowej.

Ewolucja kulturowa, jak podkrela wielu badaczy, jest odmienna od ewolucji genetycznej - przede wszystkim przebiega szybciej i jest bardziej chaotyczna. Innowacje kulturowe - nowe memy - mog by wprowadzane celowo, nie na chybi trafi, i mog rozprzestrzenia si lotem byskawicy. Zdefiniowanie poszczeglnych memw jest niesychanie trudne, biorc pod uwag pynno informacji kulturowej. Mimo to memy zostawiaj wyrane lady, po ktrych moemy je wyledzi. lady mog by w ziemi - powiedzmy, style garncarskie rozprzestrzenione w zaraniu Europy. lady odnajduje si te w sowach. Kiedy jzyki ewoluuj przez tysiclecia z jednego, wsplnego rda, lingwici potrafi zrekonstruowa sownictwo takiego macierzystego jzyka na podstawie jego yjcych potomkw". 57 Na przykad dziki badaniom jzykw w Europie i Indiach wiemy, e ludzie uywajcy jzyka protoindoeuropejskiego w odlegej przeszoci mieli konie, uprawiali zboa i wydobywali metal. Kiedy rodzina jzykowa obejmuje du przestrze - tak jak jzyki indoeu-ropejskie i polinezyjskie - ciekawe jest

zapoznanie si ze zrekonstruowanym protojzykiem, poniewa dostarcza on wskazwek na temat bogactwa kultury. 58 Nie dziwi na przykad fakt, e protopolinezyjski mia sowa na okrelenie agla, wiosa, adunku i morskiej podry. Te elementy kulturowe - te memy - przyczyniy si niewtpliwie do rozprzestrzenienia si kultury polinezyjskiej na obszary poudniowego Pacyfiku i do jej rozkwitu. Co jeszcze mogo przyczyni si do napdzania i podtrzymywania polinezyjskiej kultury? Okazuje si, e 59 proto-Polinezyjczycy mieli rwnie sowa na mana i tapu. Niewtpliwie dokadne znaczenie tych poj ulego po czci zmianie, jak rwnie byo troch odmienne w zalenoci od wyspy. Jednak przez dwa tysiclecia penej ywotnoci kulturowej podstawowe pojcia zachoway swj wigor. Spoecznoci, ktre przetrway czsto wybuchajce na Polinezji wojny, to byy spoecznoci powanie traktujce mana i tapu. ywotno tych poj sugeruje, e nie suyy tylko do schlebiania prnoci wodzw i nie byy po prostu pasoytami" na spoecznociach, ktre stanowiy ich ywicieli. (Nasuwa si myl, e memy i ich ywicielskie spoecznoci miay relacje o pozytywnej sumie). Potwierdza to fakt, e pojcia uderzajco podobne do mana i tapu wyewoluoway niezalenie w wielu kulturach, poczwszy od Tiv z Afryki, a skoczywszy na Irokezach z Ameryki Pnocnej.

Wodzowie jako S.O.S.

Wielu Polinezyjczykw - oraz wielu mieszkacw innych wodzostw - pod pewnym wzgldem zawdziczao ycie panujcemu systemowi rzdw, cznie z jego religijn opraw. Musimy pamita, e ludzie nie s stworzeni do miesz kania w bliskim ssiedztwie z wieloma innymi ludmi. Homo sapiens wyewoluowa w maych grupkach na rzadko zasiedlonych terenach. Kiedy horda owcw-zbieraczy przekroczy krytyczn liczb, rozdziela si na dwie oddzielne terytorialnie grupy. Gsto zaludnienia na wyspach polinezyjskich - jak rwnie w spoecznociach rolniczych ze staego ldu przekroczya pod tym wzgldem swj naturalny" poziom. Taka gsto zaludnienia nie byaby moliwa, gdyby nie nadejcie rolnictwa, ale nawet wtedy nie daoby si przetrwa w takich warunkach bez formy rzdw, ktre potrafi uspokoi spoeczne niesnaski. Jedn z istotnych funkcji polinezyjskiego wodza byo zaegnywanie nieporozumie pomidzy jednostkami, pomidzy klanami, pomidzy wioskami. Na przykad podczas suszy, kiedy ludzie robi si draliwi, wdz musia rozdzieli skpe zapasy wody w sposb uznany za sprawiedliwy. (Hawajskie sowo, ktre 62 okrela prawo", oznacza odnoszcy si do wody"). Wdz nieposiadajcy autorytetu religijnego nie mgby rozwiza tego problemu o sumie niezerowej - czyli, oglnie mwic prowadzi pokoju"; zwyky Wielki Czowiek - ktrego urzd nie ma formalnych, boskich sankcji i ktry musi przypochlebia si swoim ludziom, aby go suchali - nie mgby tego dokona. Zatem wodzowska forma rzdw - bez wzgldu na to, jak brutalna i wykorzystujca nierwnoci spoeczne - rzeczywicie posiada sztuk poupychania coraz wikszej liczby ludzi na tej planecie. Poza tym, e to byo dobre dla zainteresowanych, byo rwnie dobre dla spoecznej ywotnoci. Gsto staego zaludnienia w wodzostwach przekadaa si na powany spadek kosztw przekazywania informacji. Niewidoczny mzg" mg teraz mie cilej upakowane neurony - oraz ich wiksz liczb -ni kiedykolwiek przedtem. Ewolucjonici kulturowi nazywaj rolnictwo postpem w technologii energii" - w sposobie, w jaki ludzie wydobywaj energi z przyrody, l to prawda. Lecz biorc pod uwag obnione koszty komunikacji, mona te pomyle o rolnictwie jako o postpie w technologii informacji. W gruncie rzeczy mona potraktowa rolnictwo jako pierwsz prawdziw rewolucj w technologii informacji.
.

Do zada wodza naleao rwnie wykorzystanie tej nowej technologii. Gospodarka, ktr kierowa, bya bardziej zoonym systemem przetwarzania informacji ni gospodarka Wielkiego Czowieka; wprowadzono wikszy podzia pracy, produkowano szerszy asortyment towarw i podejmowano bardziej ambitne inwestycje. Ale moe nawet waniejsz rzecz ni to, co wielki, gsty niewidzialny mzg robi dla codziennego funkcjonowania gospodarki, byo to, co mg dokona dla pomylanej na dusz met ewolucji kulturowej, wymylajc nowe technologie, a nawet nowe sposoby kierowania spoeczestwem. S na to dowody. W Nowym wiecie w okresie troch duszym ni jedno tysiclecie - po szedziesiciu, osiemdziesiciu pokoleniach - nastpio 63 przejcie od pierwszych wodzostw do pierwszych spoeczestw na poziomie pastwa. W Chinach i na rodkowym Wschodzie tempo byo porwnywalne. Kiedy tylko organizacja polityczna osigna stopie wielowioskowoci - kiedy zawitaa era wodzostwa - wielkie rzeczy stay si moliwe.

Rozdzia 8

Druga rewolucja w informacji

Ich podstawowa funkcja - symbolizowanie wasnoci danej osoby - byta raczej przyziemna, ale najlepsze wrd nich nosz wizerunki o zastanawiajcej dynamice i wyrafinowaniu. POGLD KRYTYKA SZTUKI NA STAROYTNE PIECZCIE CYLINDRYCZNE1

Najstarsz zachowan pisemn wzmiank odnoszc si do wityni Salomona jest inskrypcja na odamku gliny z sidmego wieku p.n.e. Co ta inskrypcja moe oznacza? Zwrotki modlitwy? Pean dla boskoci? Nie. Ta inskrypcja jest 2 pokwitowaniem. Kto podarowa wityni trzy srebrne szekle i ten dar zosta pieczoowicie odnotowany. Pismo jest instrumentem dla najwyszej ekspresji ludzkiego ducha: poezji, filozofii, nauki. Lecz eby je zrozumie dlaczego powstao, jak zmienio ludzkie dowiadczenie - musimy najpierw uzna jego prymitywn praktyczno. Wyewoluowao przede wszystkim jako instrument spraw przyziemnych: gospodarki, administracji, polityki. Ze zrozumiaych wzgldw ten punkt wywouje dezorientacj. Niektrzy uczeni stawiaj znak rwnoci midzy powstaniem cywilizacji" a powstaniem pisma. Laicy czsto rozumiej to rwnanie w taki sposb, e wraz z pismem ludzko odoya na bok swoj barbarzysk przeszo, zacza zachowywa si po dentelmesku, popijajc herbat i pamitajc, eby powiedzie prosz". A to w gruncie rzeczy jest tylko delikatn parodi tego, co niektrzy dziewitnastowieczni naukowcy rozumieli przez to rwnanie: pismo rwna si Grecja rwna si Platon, analfabetyzm rwna si barbarzystwo rwna si Attyla. Co prawda, jeli dodamy umiejtno czytania i pisania do Attyli, to i tak nie dostaniemy Platona. Ale dostaniemy Czyngis-chana. W trzynastym wieku zarzdza on najwikszym, nawet wedug dzisiejszych kryteriw, jednolitym imperium ldowym w historii wiata. Mg to robi tylko dlatego, e mia konieczne rodki kontroli: pismo, ktre rozwoone przez jego konny ekspres byo w tej epoce najszybsz technologi przetwarzania informacji na du skal. Jedn z konsekwencji byo umoliwienie grabiey na skal niemieszczc si w najmielszych marzeniach Attyli. Technologia informacji, podobnie jak technologia energii, czy

te jakakolwiek inna technologia, moe by narzdziem dobrego i zego. Sama w sobie nie jest gwarantem moralnego postpu ani dobrych manier. Jeeli nawet jest w jaki sposb zasadne postawienie znaku rwnoci pomidzy pismem a cywilizacj - a mona tak zrobi - naley umieci to na innej paszczynie. Sowo cywilizacja", w bardziej technicznym rozumieniu, jest czasem uywane na okrelenie spoeczestw, ktre osigny poziom organizacji pastwa. Chocia pisanie nie gwarantuje stanu pastwowoci, jest jego przydatnym skadnikiem. Otwiera nowe obszary niezerowej sumowalnoci i w ogromnym stopniu uatwia przejcie od struktur wodzowskich do struktur pastwa. Wszdzie na wiecie ewolucja spoeczestw na poziomie pastwa splataa si z nowymi sposobami utrwalenia i przekazania informacji. Awans kultur do poziomu pastwa, do cywilizacji w technicznym rozumieniu tego sowa, utorowa w pewien sposb drog do cywilizacji w rozumieniu tego sowa przez laika, czyli cywilizacji jako przestrzeni cywilizowanych zachowa. Wraz z powstaniem pastwa pojawiaj si na przykad przepisy prawne zobowizujce obywateli do traktowania innych z jak minimaln doz szacunku i przewidujce kary za niestosowanie si do tego. Rzeczywicie, mona by twierdzi, do oglnikowo, nie tworzc sztywnych regu, e pismo polepszyo ycie na rne sposoby - nawet podwaajc w kocu potg tyranw. Mona by to odnie rwnie do innych progw w przetwarzaniu danych, takich jak powstanie prasy drukarskiej i Internetu. Musimy jednak zrozumie najpierw ewolucj pisma, poniewa prasa drukarska i Internet s w pewien sposb przedueniem tej staroytnej rewolucji w przechowywaniu i transmisji danych.

Wrenie

Podobnie jak wszystkie najbardziej imponujce innowacje kulturowe - na przykad rolnictwo - pismo, jak si wydaje, powstao niezalenie od siebie w kilku miejscach. Naukowcy przez dugi czas upierali si, e byo inaczej. W dziewitnastym i na pocztku dwudziestego wieku szczeglnie zachodni historycy przyjli monogenetyczny" pogld na szerzenie si cywilizacji i upierali si, e kultura chiska i kultura Nowego wiata byy w duej mierze zapoyczeniami. Szczeglnie w przypadku Nowego wiata takie twierdzenie wymagao nie lada pomysowoci, ale eurocentryczni naukowcy stanli na wysokoci zadania. Dziewitnastowieczny antropolog francuski, badajc szcztki pisma Majw, wysun teori, e mieszkacy mitycznego kontynentu Atlantydy opucili go, zanim zaton, i poe-glowali do Nowego wiata, przywoc 3 tam umiejtno czytania i pisania.

Dzisiaj nie ma wiarygodnych dowodw nawet na bardziej trzewe scenariusze kontaktu Wschd-Zachd, ktre wyjaniyby powstanie amerykaskiego pisma - istniejcego jeszcze przed nasz er - jako importu ze Starego 4 wiata. A w Starym wiecie pocztki pisma w Chinach po 2000 roku p.n.e. byy prawdopodobnie niezalene od jego pocztkw na Bliskim Wschodzie okoo 3000 roku p.n.e. Naukowcy przyjli pogld, e pismo powstao przynajmniej trzy razy niezalenie od siebie. A podobnie jak istniej spoecznoci przedrolnicze" i ogrodnicze" - ktre odzwierciedlaj proces ewolucji rolnictwa - s przykady pisma w rodkowej fazie ewolucji. Na Wyspach 5 Wielkanocnych istniao prymitywne i niewtpliwie rdzenne pismo pod nazw rongorongo. Z wypowiedzi niektrych uczonych wynika, e pismo powstao na Bliskim Wschodzie, w Nowym wiecie i w Chinach dla zupenie odmiennych celw. Najprostsza wersja tych stereotypw brzmi mniej wicej tak: pismo sumeryj-skie Bliskiego Wschodu miao przede wszystkim funkcj ekonomiczn; Majowie skaniali si bardziej ku historii, polityce i religii (cznie z astronomi i astrologi); Chiczycy uywali pisma do wrenia. Okazuje si, e takie uoglnienia opieraj si przede wszystkim na zaoeniu, e w kadej kulturze najwczeniejsze z 6 odnalezionych prbki pishia s jego najwczeniejszym przykadem. Wemy pod uwag opini, bardzo powszechn do niedawna, e chiskie pismo powstao w celu przepowiadania przyszoci. To prawda, e najwczeniejsze przykady pisma chiskiego s wyryte na kociach wrebnych", spreparowanych podczas drugiego tysiclecia p.n.e. Pytania o pogod, o przysze wyprawy militarne lub o inne sprawy ryto na kociach opatki owiec, byda lub wi. Po rozgrzaniu na kociach ukazyway si pknicia, ktre miay mie moc proroctwa. Skrupulatna interpretacja tych proroctw moga by rwnie spisywana. (To powinien by Fu Hao, ktremu 7 krl rozkazuje zaatakowa Jen". Albo na przykad taka pereka dla uspokojenia: Podczas najbliszych dziesiciu dni 8 nie bdzie adnej katastrofy".) Jednak naukowcy zaczli si domyla, e prawdopodobnie nie uywano koci opatki, kiedy pytania nie byy zasadniczej wagi. Chiczycy pisali wtedy pewnie na mniej trwaych materiaach - bambusie, jedwabiu lub drewnie - ktre ulegy rozkadowi. Z Mezoameryk s podobne problemy. Przykady ideograficznego pisma Majw zachoway si na trwaych materiaach: monumentalnych bryach kamienia. Jest jednak oczywiste, e to, co spoeczestwa umieszczaj na obiektach , rzdowych, nie jest przewanie reprezentatywne dla tego, co spoeczestwa pisz, co mona stwierdzi, zatrzymujc si najpierw przy mauzoleum Lincolna, a potem rzucajc okiem na New York Post".

Ewolucja pisma
Jedynie w dolinie Tygrysu i Eufratu, w obecnym Iraku, istnieje duo konkretnych dowodw na najwczeniejsz ewolucj pisma. Tutaj pierwszym materiaem do pisania nie by jedwab ani bambus, ale mikka glina, ktra po wysuszeniu przechowuje wyryte na niej symbole wystarczajco dugo, aby zdyy dotrze do rk archeologw. Tych tabliczek glinianych byo tak duo, e odnaleziono ich cae stosy na wysypiskach mieci. Moemy wic snu do wiarygodne domysy na temat wczesnej ewolucji tego, co prawdopodobnie byo pierwszym na wiecie prawdziwym systemem pisma: sumeryjskiego pisma klinowego, ktre stanowio spoiwo prawdopodobnie pierwszej cywilizacji na wiecie. Jeeli chodzi o powstanie pisma sumeryjskiego, to najszersz akceptacj uzyskaa teoria Pierre'a Amieta, 10 udokumentowana przez Denise Schmandt--Besserat. Zaczyna si od maych glinianych etonw, ktre ukazay si w szstym wieku p.n.e., kiedy do yznego Pksiyca zawitao rolnictwo. etony oznaczaj poszczeglne plony. Na przykad stoek i kula to ziarno w dwch standardowych ilociach, ba i bariga, czyli odpowiednio okoo wspczesnego litra i buszla.* Jak si wydaje, etony suyy do oblicze, moe dla oznaczenia, ile dana rodzina oddaa do spichlerza albo ile bya winna. Podczas powstawania miast, w drugiej poowie czwartego tysiclecia, pojawiy si bardziej skomplikowane etony, o wyszukanych ksztatach i oznaczeniach. Czsto ilustroway wytwory miejskiej gospodarki: dobra luksusowe, takie jak perfumy i metal, przetworzon ywno, na przykad chleb i piwo.

Przejcie od tych trjwymiarowych symboli do dwuwymiarowych symboli pisanych obrazuje, jak powolnym procesem moe si wyda ewolucja kulturowa obserwowana na przestrzeni dziesicioleci, a nie tysicleci. Czasem przechowywano dokumentacj, magazynujc etony w duych glinianych kopertach wielkoci piki tenisowej. W kopercie mona byo umieci pi glinianych stokw, ktre wiadczyy o zapacie lub dugu piciu ba ziarna. Dla wygody etony odciskano na mikkiej powierzchni koperty przed jej zamkniciem. Mo-

na wic byo odczyta" zawarto koperty bez jej rozamywania. Dwa kka i klin oznaczay, e koperta zawiera dwie kule i stoek. Najwyraniej musiao upyn troch czasu, zanim zawita ten waki pomys: dwuwymiarowy odcisk na zewntrznej stronie koperty spowodowa, e jej trjwymiarowa zawarto staa si zbyteczna. Koperty mogy si teraz sta tabliczkami. To by pocztek sumeryjskiego pisma klinowego. Ten system ewoluowa przez cae tysiclecia, krzep i stawa si coraz bardziej abstrakcyjny. W ten sposb etony na niewielk ilo ziarna i na mnstwo ziarna - stoek i kula - stay si w dwuwymiarowym ksztacie symbolami liczbowymi: klin oznacza jeden, a kula dziesi. Te znaki mona byo teraz umieci przy symbolu przedmiotu, aby oznaczy jego ilo. Wreszcie symbole oznaczajce przedmioty - i ludzi, dziaania, i tak dalej - stay si odpowiednikiem dwikw, kierujc zachodni cywilizacj na drog do nowoczesnego alfabetu fonetycznego. Niektrych badaczy nie przekonuje teza, e etony to pomost do pisma klinowego. Lecz nawet oni s zgodni, e najwczeniejsze przykady sumeryjskiego pisma speniaj funkcje ekonomiczne: spis ywego inwentarza, poywienia i towarw. Wikszo z nich przyznaje rwnie, e te dane pomagay przy ustalaniu podziau pracy i przy robotach 11 publicznych. Rolnik przynosi jczmie do wityni, zostaje to skrupulatnie odnotowane, a jczmie jest zapat dla ludzi, ktrzy buduj kana, z ktrego ten sam rolnik moe w tym czy w innym sensie odnie korzy. Pismo Chin i Mezoameryki miao od pocztku podobnie silne wsparcie ze strony logiki sumy niezerowej. Niewtpliwie byy ju tam symbole dla liczb, zanim pozostawiono trwae pisane dokumenty. Chodzi nam jednak nie o to, e pisane cyfry powszechnie wyprzedzay pisane sowa, ani e najwczeniejsze pismo speniao wszdzie ekonomiczn funkcj. Chodzi o to, e pierwsze pismo byo wszdzie praktyczn technologi, przydatn w zarzdzaniu gospodark lub w rzdach politycznych, lub w jednym i drugim. To prawda, w Chinach, na Bliskim Wschodzie i w Mezoameryce tworzono opowieci historyczne, lecz ich funkcj byo przewanie podtrzymanie autorytetu wadcy - ustalenie jego szlachetnego, moe nawet boskiego pochodzenia; wybircze przedstawienie jego osigni i podbojw; przedstawienie ogromu jego imperium; liczby umierconych wrogw.* To prawda, e Majowie zapisywali niewiarygodnie dokadne obserwacje astronomiczne, ale to stanowio cz ich religii, ktra podobnie jak inne religie pastwowe przyczyniaa si do utrzymywania ludu w posuszestwie i harmonijnej produktywnoci.

Pismo i zaufanie
Powiedzenie, e pismo dokonao transformacji potencjau interakcji sumy niezerowej, jest waciwie zbyteczne. Powizanie pomidzy informacj a niezero-w sumowalnoci jest tak podstawowe, e trudno wyobrazi sobie gbokie zmiany w tej pierwszej, ktre nie wywoayby gbokich zmian w tej drugiej. Nie jest przesad twierdzenie, e informacja jest przenoszona przede wszystkim dziki dynamikom sumy niezerowej. Jak zauway Thomas Schelling, pionier teorii gier, w relacjach wycznie o sumie zerowej nie ma racjonalnego powodu, aby si komunikowa. Trenerzy rywalizujcych ze sob druyn, na przykad, nie maj powodu, eby rozmawia przed gr. Jeli zobaczymy, e prowadz dugie dyskusje, to prawdopodobnie dotycz one dziedziny sumy niezerowej, w ktrej ich interesy czciowo si pokrywaj. Obaj nie chc, aby ich zawodnicy zostali kontuzjowani, i mog podj wspln decyzj o przesuniciu terminu gry, jeli jest za pogoda. Lecz w interesie adnego z trenerw nie ley uczciwa informacja o samej grze. Jak zobaczymy poniej, tez Schellinga mona zastosowa do pocztkw komunikowania si w najszerszym rozumieniu tego terminu. Komunikacja we wczesnym okresie istnienia Ziemi, zanim ewolucja wytworzya zwierzta obdarzone mow (lub jeli o to chodzi, po prostu zwierzta), odbywaa si, poniewa nastpio co, co trafnie mona nazwa relacj o sumie niezerowej midzy elementami materiau genetycznego - elementami, ktre z racji bliskiego ssiedztwa pyny w tej samej organicznej odzi, a ich losy byy cile poczone. Lecz teraz zajmijmy si informacj w dobrze znanym sensie - sowami i liczbami. Zastanowiwszy si bliej nad logik teorii gier, zobaczymy, jak nowe meto-

dy przechowywania i przesyania tych symboli rozwiny si i wzbogaciy tkank spoeczn. Wemy pod uwag podrcznikowy przykad gry o sumie niezerowej, dylemat winia". Dwch wsplnikw przestpstwa jest oddzielnie przesuchiwanych. Kady z nich lepiej na tym wyjdzie, jeli aden nie bdzie obcia drugiego, ni jeli obaj to zrobi. Chocia wsppraca ley w ich wsplnym interesie, jednak napotyka dwie powane przeszkody. Jedn z nich jest brak komunikacji; nie mona uzgodni wsplnej strategii, jeli od swojego wsplnika jeste odgrodzony cian. Jeeli uda si pokona t przeszkod, pojawia si nastpna -brak zaufania; jeli sdzisz, e twj wsplnik wycofa si z ukadu i mimo wszystko doniesie na ciebie, to lepiej bdzie dla ciebie, gdy przyznasz si do winy i tym samym zmniejszysz sobie kar, a jednoczenie doniesiesz na niego. Strach, e zostanie si oszukanym, musi zosta przezwyciony, aby. wszystko si udao. Jeli jedno z dwch podstawowych utrudnie do osignicia korzyci z sumy niezerowej stanowi bariery informacyjne, to niewtpliwie nowa technolo' '

gia informacyjna mogaby uwolni jakie pozytywne sumy. Jednak bardziej istotnym efektem wprowadzenia pisma mogo by przezwycienie tej drugiej bariery, bariery zaufania. W staroytnej Mezopotamii osoba udzielajca poyczki nie musiaa si obawia, e poyczajcy zaprzeczy, i j wzi, a z kolei dunik te nie musia si obawia, e wierzyciel powikszy jego dug. By powiadczony zapis, jak na przykad ten z Babilonu, stwierdzajcy, e jaki mczyzna poyczy dziesi szekli srebra" od kapanki Amat-Szamasz"; mczyzna ten zapaci procent Boga-Soca; w czasie 12 niw spaci t sum wraz z procentem". Jeeli stawiacie pod znakiem zapytania skuteczno takich zapisw, to przypomnijcie sobie, do jakich rodkw musieli ucieka si ludzie w spoecznociach nieznajcych pisma, aby wry w powszechn pami zobowizania finansowe. Ostentacyjny potlacz robi ju mniej absurdalne wraenie, kiedy potraktujemy go jako sposb na zebranie duego audytorium, aby byo wiadkiem faktu zacignicia powanego dugu. A na mniejsz skal, kiedy jedna rodzina Indian z pnocno-zachodniego wybrzea dawaa ywno bardziej potrzebujcej rodzinie, obowizywa rwnie publiczny rytua. Pismo nie byo jedyn pomoc w rozwizywaniu problemu zaufania w staroytnych pastwach Azji, rodkowego Wschodu i Mezoameryki. Przyczynia si do tego rwnie system wymierzania sprawiedliwoci: pewno, e ci, ktrzy nie wywi si ze swoich zobowiza finansowych, zostan ukarani. Rwnie w tym przypadku pismo byo przydatne; kodeksy prawne maj wiksz precyzj i ciar gatunkowy, kiedy s wyryte na czym trwaym. Kodeks miasta Esz-nuna w Mezopotamii - spisany wiek wczeniej ni synny kodeks Hammurabie-go - nie pozostawia wtpliwoci, co si stanie, jeli zapacie komu jednego szekla, aby zebra plony z twojego pola, a on si z tego nie wywiza; on 13 zapaci ci wtedy dziesi szekli. Dziesi szekli trzeba te byo zapaci za uderzenie kogo pici w twarz. Jeeli posune si jeszcze dalej i 14 odgryze mu nos, to musiae zapaci ca min (60 szekli) srebra; odcite palce byy tasze - dwie trzecie miny za kady. Te prawa, chocia nie stosoway si do ekonomii, mimo wszystko suyy produktywnoci; dziki nim ycie w miecie z caym jego potencjaem sprawnoci (wraz ze sprawnoci przetwarzania danych przy gstoci zaludnienia) byo do spokojne i mona je byo znie. Nieformalny system sprawiedliwoci w wodzostwach nie sprostaby takim sytuacjom codziennego ycia, kiedy ludzie niebdcymi krewnymi, a nawet znajomymi, bezustannie stykali si ze sob. Rzd musia wic zbudowa now technologi zaufania - zaufania nie tylko przy transakcjach ekonomicznych, lecz w szerszych kontaktach spoecznych, wza-

jemny pakt o nieagresji, ktry uwalniajc ludzi od strachu i podejrzliwoci, uatwia wspprac. W tym sensie cywilizacja", w technicznym znaczeniu tego sowa - struktura spoeczna na poziomie pastwa, charakteryzujca si posiadaniem pisma - czsto prowadzi do cywilizacji w potocznym znaczeniu: poruszania si bez obawy, e kto odgryzie nam nos. Jednak takie uatwienia ycia czsto szy w parze z pismem nie dlatego, e ta umiejtno agodzi dzikie obyczaje, lecz dla bardziej przyziemnych powodw. Spoeczestwa, ktre nie potrafi wykorzysta pisma do rozwizania rnych wymiarw problemu zaufania" i nie umiej stworzy przestrzeni dla nie-zerowej sumowalnoci, przewanie upadaj, dostaj si czsto pod wadz innych, ktre lepiej wykorzystuj potencja pisma. W dalszej perspektywie staroytne pastwa rwnie nie miay wyboru" przy przyswajaniu nowych technologii informacyjnych, tak jak przy podejmowaniu decyzji o posiadaniu rydwanw, tarcz z brzu i elaznych mieczy. Albo si z tego wszystkiego korzysta, albo si przegrywa.

Biurokratyczne mzgi
Wymiar sprawiedliwoci to tylko cz systemu biurokratycznego, ktry powsta w staroytnych pastwach, i jedna z cech

charakterystycznych pastwa. Od tamtego czasu biurokracja zyskaa sobie tak fataln opini, e jedna z jej sownikowych definicji to administracja charakteryzujca si przerostem formalizmu i rutyny". Lecz w technicznym rozumieniu tego sowa biurokracja to po prostu sprawowanie wadzy przez oddzielne jednostki funkcjonalne, kada kierowana przez specjalist - podzia pracy przy przetwarzaniu informacji. Nic wic dziwnego, e nowe technologie informacyjne odgryway tu wan rol. Na przykad w Mezopotamii urzdnicy mieli ozdobne cylindryczne pieczcie, ktre odcinite na glinianej tabliczce suyy jako imponujcy podpis i miay wag urzdow, wzmagay bowiem kredyt zaufania przy poyczkach i innych transakcjach.15 Poza tym byy tabliczki jako takie. Dzisiaj duy kawa gliny nie wydaje si optymalnym sposobem przechowywania danych. Lecz w tamtych czasach ta technologia informacji zrewolucjonizowaa koordynacj materii i energii na wielk skal. Tylko w cigu jednego roku panowania dynastii Dr III, okoo 2000 roku p.n.e., urzdowe tabliczki odnotoway obrt 350 000 owiec, pochodzcych z opodatkowania oraz z innych rde, a ktre zostay wykorzystane midzy innymi na opacenie pensji pracownikw rzdowych (niewtpliwie byli wrd nich te biurokraci). Robotnikom rzdowym pacono rwnie chlebem, rybami, olejem - to wszystko byo pieczoowicie odnotowywane, tak jak godziny, ktre spdzili przy pracy, na przykad kopic kanay.16 Po zakoczeniu prac

rzd, podobnie jak to robi wspczesne rzdy, gono domaga si uznania. W Babilonie za czasw Hammurabiego 17 jeden z kanaw nazwano Hammura-bi to Dobrobyt Ludu". Pienidze z twoich podatkw te temu su. Ta caa biurokratyczna machina oblicze wymagaa standardowych jednostek miar - pewnego rodzaju technologii informacji samej w sobie. Jednym z najczciej znajdowanych artefaktw z wczesnych lat pastw Bliskiego Wschodu jest misa ze skonym brzegiem" - domniemywa si, e bya miar ywnoci, ktr pacono robotnikom. Wystpowaa w Mezopotamii w czwartym millennium p.n.e., podobnie jak cylindryczne pieczcie, pismo i miasta-pastwa. Rewolucja w informacji nie musi by jednoczenie rewolucj w komunikacji. Gliniane tabliczki, pieczcie z podpisami i standaryzacja wag bardziej uatwiaj przechowywanie i przetwarzanie danych ni ich przekazywanie. Bez wzgldu na istnienie pisma klinowego, jeden obywatel miasta Uruk mg przekaza informacj drugiemu tylko w ten sposb, e szed do niego, przenoszc dane wcale nie szybciej ni jego przodek z grnego paleolitu. Jeeli nowe technologie przyspieszyy tempo przekazywania danych, to tylko w ukryty sposb, skracajc pieszym drog dziki zagszczeniu ludnoci w miastach. Kiedy z kontaktw wewntrz miasta przejdziemy do kontaktw pomidzy miastami, okae si, e tabliczki gliniane mog ju pretendowa do miana rewolucji w komunikacji. Staroytne miasta miay wsplne interesy-towary, ktrymi mogy handlowa, wsplnych wrogw, ktrych mogy poczonymi siami pokona. Aby mc korzysta z owocw tej niezerowej sumowalnoci, musiay najpierw przeama barier informacji. Przedtem, kiedy najszybszym rodkiem transportu by osio, czste konferencje krlw nie byy moliwe, natomiast kurierzy byli pospolitym zjawiskiem. Kiedy pojawio si pismo, mogli przenosi dugie, dokadne wiadomoci. Ponadto ta korespondencja bya niepodwaalnym dowodem zawartych ukadw i poczynionych obietnic. Robia wic pewien wyom w barierze zaufania. Nie szczdzono te w tym celu retoryki. Staroytny traktat pokojowy brzmi: Temu, ktry nie bdzie przestrzega tych wszystkich sw spisanych na srebrnej tabliczce ziemi Hatti i ziemi Egiptu, niech tysice bogw ziemi 18 Hatti i tysice bogw ziemi Egiptu zniszcz jego dom, jego kraj i jego sugi". Oczywicie, nie jest atwo pokona barier zaufania. Ludzie, ktrzy spotkali si tylko kilka razy, odczuwaj wzajemn nieufno. Na przeamanie tej nieufnoci stosowano od dawna wyprbowany sposb, sigajcy jeszcze czasw wodzostw: nawizanie wizi rodzinnych; moni tego wiata przypiecztowywa-li przymierza maestwami 19 swoich crek lub synw. Innym sposobem, stosowanym jeszcze w czasach Wielkiego Czowieka, byo uywanie plemiennego sownictwa, penego bardzo wyszukanych zapewnie o przywizaniu. W trzecim millennium p.n.e. krl pastwa Ebla na rodkowym Wschodzie napisa do krla pastwa Hamazi: Ty jeste moim bratem i ja jestem twoim bratem, twoim druhem, jakiekolwiek 20 yczenie wyjdzie z twoich ust, ja je speni, podobnie jak ty spenisz yczenie, ktre wyjdzie z moich ust". Stosunki midzy krlami wzmacniane byy czasem tak kosztownymi darami", e stanowiy praktycznie przedmioty handlu - wzajemn wymian egzotycznych towarw, w ktrych specjalizowao si dane krlestwo. Do tego efao-nomicznego czynnika nawiza jeden z krlw Babilonu, ktry pisa: Pomidzy krlami panuje braterstwo, 21 przyja, przymierze i dobre stosunki -jeli jest nadmiar srebra i nadmiar zota". Nie musimy zaamywa rk nad t cyniczn wypowiedzi. Mona to uj w inny sposb, mwic, e tam, gdzie dominuje logika sumy niezerowej, czsto pojawia si w nastpstwie przyja. Biorc pod uwag si logiki sumy niezerowej, to raczej dobrze wry tej przyjani.

Stosy trupw
Wikszym powodem do zaamywania rk jest fakt, e pozyskiwanie przyjani suy czsto sprawie nieprzyjani. Przymierza zawierane byy przewanie tylko po to, eby mie pomoc podczas wojny (a przynajmniej zapewni sobie neutralno potencjalnego wichrzyciela). Dokumenty w krlewskich archiwach w Ebla, pene braterskich wyzna, obfituj rwnie w stale powtarzajce si wypowiedzi krla, czynione niewtpliwie z dum: Stosy trupw 22 wzniosem". Jeli miastu-pastwu udao si zdominowa inne miasta-pastwa - przez podbj lub grob podboju - i utworzy imperium, to wtedy technologia komunikacji stawaa si spraw kluczow. Dynastia Ur III zbudowaa oli ekspres" -drogi z zajazdami dla posacw.* Inne cywilizacje te stosoway podobne metody, jak na przykad azteccy biegacze w 23 sztafecie, przekazujcy sobie rozszczepione na kocu kije z powtykanymi w nie wiadomociami. Analogie pomidzy spoeczestwami a ywym organizmem mona odnie ju do pocztkw ewolucjonizmu kulturowego. Biurokracja pastwowa przypomina troch mzg, a biegacze azteccy, roznoszcy rozkazy do placwek wojskowych lub rozproszonych na duym terenie rolnikw- impulsy nerwowe. Fakt,

e s to proste analogie, nie oznacza, e nie s wartociowe. (Jak zobaczymy w drugiej czci tej ksiki, paralele pomidzy rol informacji w ywych organizmach a rol informacji w spoeczestwach s o wiele gbsze ni symbolika impulsw nerwowych"). Tak jak nie mona sobie wyobrazi organizmu rwnie skomplikowanego jak organizm czowieka bez moliwoci przechowywania duej iloci danych oraz szybkiego ich przetwarzania i przekazywania, trudno jest sobie wyobrazi spoeczestwo na poziomie pastwa bez znaczcej technologii informacji. Naukowcy mwi czasami o niepimiennych" cywilizacjach - Inkach z Ameryki Poudniowej lub o takich krajach zachodniej Afryki jak pastwo Aszantw na pocztku siedemnastego wielu lub Dahomej w osiemnastym i dziewitnastym wieku. Po bliszym poznaniu odnosi si jednak wraenie, e te spoeczestwa zawsze miay dobr technologi informacji. Moe nie potrafiy spisywa swoich poematw, ale dobrze daway sobie rad z bardziej istotnymi danymi, takimi jak liczby. Na przykad w Dahomeju zrobiono spis ludnoci dla celw podatkowych i mobilizacji do wojska. Baz danych byo pomieszczenie wypenione pudekami, w ktrych zebrano kamyki, oznaczajce liczb mczyzn i kobiet, chopcw i dziewczynek w kadej wiosce. Te spisy byy stale uaktualniane, odznaczano kade narodziny i kad mier (cznie z 24 przyczyn mierci) w caym kraju. Dla podobnych celw Inkowie uywali quipu, sznurw o rozmaitych wzach i kolorach; oznaczenia te rozumieli tylko specjalici. (Dzisiaj nikt ich nie rozumie, ale przypuszcza si, e nie oznaczaj tylko liczb, lecz 25 rwnie wydarzenia historyczne). Ukad nerwowy" pastwa Inkw skada si z drg", a przynajmniej cieek, ktre wiy 26 si poprzez Andy i dokoa nich, czasem przez wiszce mosty; byy na tyle dugie, e mogyby okry kul ziemsk. Biegacze byli rozmieszczeni w odlegoci od 1,6 do 8 kilometrw (im teren by bardziej paski, tym odlego bya wiksza) i mogli przekazywa sobie quipu lub ustne wiadomoci, powtarzane przy wrczaniu wedug ustalonego rytuau, aby 27 28 wyeliminowa ewentualne bdy. Dane mogy wdrowa z szybkoci 240 kilometrw dziennie. Lecz to jeszcze nic w porwnaniu z Aszantami; przekazywali oni dane w cigu kilku minut na setki kilometrw sieci gadajcych bbnw", ktre mogy wezwa politycznych przywdcw, ostrzega przed niebezpieczestwem, zmobilizowa wojsko, zawiadomi o mierci lub (w mniej naglcym rytmie) przekazywa przysowia. Rnice tonu miay swoje znaczenie, podobnie jak w jzyku 29 Aszantw. Terminy epoka kamienia" i epoka brzu" s w tej ksice rzadko spotykane. Powodem nie jest awersja autora do technologicznego determinizmu", lecz raczej przekonanie, e metalurgia nie jest tu dobrym wyznacznikiem. Majowie, Aztekowie i Inkowie byli w zasadzie ludmi epoki kamienia- metalu uywali przewanie do wyrobu biuterii, a nie mieczy i tarcz. Jednak, jak zobaczymy w nastpnym rozdziale, mieli o wiele wicej wsplnego z Egiptem i Chinami w 30 epoce brzu ni z powiedzmy Szoszonami epoki kamienia, yjcymi na tej samej pkuli. Bardziej uyteczn lini graniczn midzy Szoszonami z jednej strony a spoeczestwami na poziomie pastwa z drugiej mona wyznaczy za pomoc technologii energii i informacji. Wszystkie spoeczestwa na poziomie pastwa zajmoway si rolnictwem i wszystkie miay (stosunkowo) wyrafinowane sposoby przetwarzania i przekazywania danych. Biorc nawet pod uwag technologie energii i informacji, trudno jest mwi 0 determinizmie". Spoeczestwo na poziomie pastwa to nie tylko rolnictwo 1 przetwarzanie danych. Zreszt samo okrelenie spoeczestwo na poziomie pastwa" wprowadza w bd przez pozorny brak elastycznoci. To prawda, e gwne kryteria pastwowoci - scentralizowany i do pewnego stopnia zbiuro

kratyzowany rzd, moliwo prowadzenia zacigu do wojska, monopol na le galne uycie siy, regularne ciganie podatkw (czsto w formie pracy lub to warw) - przewanie wystpuj razem. Jednak nie powstaj jednoczenie czy te zawsze w takiej samej kolejnoci. Ewolucja nie jest skokiem od jednego wy ranego stadium do nastpnego, jest stopniowym, a nawet nierwnomiernym wzrostem. Wodzostwo" i pastwo" to dwa wygodne pojcia, ktre mona umieci na linii wzrostu, ale pozostaj nadal tylko pojciami; std si bior spo ry o przypadki graniczne. (Czy Hawaje po kontakcie z Europejczykami przekro czyy prg midzy wodzostwem a pastwem?). Mimo tych wszystkich niejasnoci pewne rzeczy s oczywiste. Zoono spoeczna ma tendencje do wyrastania ponad poziom wodzostwa i zmierza w kierunku poziomu pastwa. Technologia informacji jest cile powizana z tym procesem: oznacza postp w przechowywaniu i przetwarzaniu danych, cznie z wynalezieniem biurokracji. Dziki szczliwemu zbiegowi okolicznoci mamy do jasny obraz tego procesu tylko w jednej czci wiata - w Mezopotamii. Wanie tam wzrost spoecznej zoonoci dokadnie odzwierciedla

wzrost zoonoci systemu symboli: kiedy struktura spoeczna staje si bardziej zoona, pojawiaj si bardziej kunsztowne etony, poniewa symbole i struktura wzajemnie na sobie eruj.

Suma niezerowa jednego czowieka jest sum zerow drugiego

Powiedzenie, e pismo pokonao dwie wielkie bariery na drodze do niezerowej sumowalnoci, nie oznacza, i pismo doprowadzio spoeczno do rogu obfitoci wzajemnych korzyci. A wedug powszechnego wrd naukowcw stereotypu ucisk i wyzysk w staroytnych pastwach osign takie wyyny, e w porwnaniu z nimi wodzostwa wydaj si populistyczne; ludzie ciko pracowali, aby elity - skrupulatnie obliczywszy ich prac - mogy zapaci im poniej wartoci tej pracy. Jak mona pogodzi ten scenariusz z moim peanem na cze korzyci pyncych z pisma? Gdzie dynamika wygrany-wygrany? Zacznijmy od tego, e ta dynamika istnieje pomidzy elitami. Kiedy prominenci z Mezopotamii sprzedawali wen prominentom z innych krajw w zamian za drewno i kamie potrzebne do wznoszenia budowli w Mezopotamii, prominenci po obu stronach odnosili korzyci.31 Trzeba te przyzna, e kobiety z Mezopotamii, ktre przdy wen - i ktrych dorobek oraz pace obliczano na glinianych tabliczkach - mogy rwnie odnie z tego korzy. Moliwo midzynarodowego handlu wen podnosia jej warto, a cz zysku mogy, teoretycznie dosta przdki. Przypuszczalnie przdki korzystay rwnie z rnych form biurokratycznie sterowanej niezerowej sumowalnoci - rnorodnoci dostpnych rodzajw poywienia i wyrobw rzemielniczych, kanaw irygacyjnych i innych obiektw publicznego uytku. Mimo to nie trzeba by nawet zdeklarowanym cynikiem, aby si domyli, e oglnie rzecz biorc elity zbieray wicej mietanki ni tylko troch z wierzchu. (Tabliczki z pastwowego browaru w Mezopotamii pokazuj urzdnika wynoszcego trzydzieci pi pojemnikw piwa.32 Jestem czowiekiem podejrzliwym). Nie powinno nas dziwi, e korzyci pynce ze staroytnego pisma mogy si skupi w pobliu szczytu spoecznej piramidy. Sia nowych technologii naley do ludzi, ktrzy ich uywaj. Staroytni stranicy sowa pisanego stali si stranikami bogactw, do ktrych miao ono klucz. Im mniejsza liczba stranikw, tym wicej wadzy. W staroytnej Mezopotamii mniej ni jeden procent caej populacji umiao czyta i pisa.33 Trudno powiedzie, czy to wynikao z tego, e

l lity chciay zmonopolizowa t technologi, lecz tak czy inaczej skrybowie by-I li wsk, darzon szacunkiem klas, otoczon opiek bogw (w tym wypadku ogini podnoci).34 Wstp do tej klasy - po dugim okresie nauczania w domu tabliczek" - mieli przede wszystkim uprzywilejowani. W sumeryjskim tekcie znajdujemy informacj, e jaki bogaty czowiek da nauczycielowi swoje-| go syna ywno, szat i piercie, aby zapewni mu ukoczenie szkoy mimo jego zego zachowania.35 Wielu skrybw byo zwykymi przepisywaczami, ktrzy nie mieli nic do po-I wiedzenia. Mimo to, jak si wydaje, pawili si w oparach wadzy, ktra promie-I niowaa z ich sztuki. Jacy egipscy skrybowie wyrazili opini, e nisze klasy z braku sprawnych mzgw musiay by traktowane jak bydo.36 W gruncie rzeczy niszym klasom brakowao tylko wasnego skryby.* Technologia informacji nie tylko nadaje ekonomiczn wadz. Wsplna organizacja polityczna - w celu przeciwstawienia si uciskowi, grupy nacisku wystpujce w sprawie obnienia podatkw i tym podobne - to forma

interakcji o sumie niezerowej pomidzy ludmi o wsplnych interesach. Grupom tym potrzebna jest komunikacja. Afrykascy niewolnicy w Ameryce zilustruj pniej ten fakt, organizujc bunty niewolnikw za pomoc gadajcych bbnw".37 Pismo, co jest oczywiste, rwnie odegra swoj rol przy przewrotach. (Podczas amerykaskiej wojny domowej wikszo poudniowych stanw zabronia uczenia niewolnikw czytania i pisania). Jednak w staroytnych pastwach, gdzie te umiejtnoci byy rzadko spotykane, znajdujemy tylko przebyski przyszej wywrotowej roli pisma. Egipskie graffiti z trzeciego tysiclecia p.n.e. gosi: Zaaresztowae mnie i pobie mojego ojca... A kime ty jeste, eby mia prawo mnie okrada?".38 Niektrzy naukowcy, porwnujc staroytne pastwa do wodzostw, dowodzili, e pismo spowodowao koncentracj bogactwa i wadzy,39 lecz przede wszystkim chodzi im o to, e koncentracja umiejtnoci pisania doprowadzia do koncentracji wadzy. Pytanie, jak dalece ekonomiczna i polityczna wadza

wyjdzie w kocu poza zasig klas wyszych, byo po czci pytaniem o przyszo pimiennoci". Jak silne byo parcie ku tej ekspansji? Do tego pytania powrcimy pniej. (Jedna wskazwka: byo silne). Nawet w sytuacji, kiedy elity miay monopol na technologi informacji, istniaa jaka granica dla wyzysku; obowizyway takie same restrykcje jak w wo-dzostwach, ponadto istniaa groba buntu, przywdcy musieli si rwnie liczy z innymi pastwami, a te formy nacisku potrafi da nauczk zbytnio pasoytniczym reimom. Jak si wydaje, gospodarka Ur III bya nadmiernie, nawet jak na wczesne standardy, odgrnie sterowana i jeden z archeologw uzna scentralizowane, biurokratyczne zarzdzanie za jeden z powodw jej zaamania. Pismo nie jest jedyn technologi informacji, do ktrej w staroytnoci nie mieli dostpu zwykli ludzie. Pienidz - znormalizowana waluta - jest rwnie technologi informacji. Jest udokumentowaniem wykonanej przez ciebie pracy, jej wartoci w spoecznej ocenie. A kiedy wydajesz pienidze, staj si one pewnego rodzaju sygnaem twoich potrzeb, przekazywanych, cho nie w bezporedni sposb, rnym ludziom, ktrzy zajmuj si ich zaspokajaniem; przechodzc z rki do rki, pienidze przepywaj przez ukad nerwowy wikszej niewidzialnej rki, informujc dostawcw o popycie. We wspczesnych czasach stale pomstuje si na pienidze. Niektrzy uwaaj je za narzdzie suce do ucisku poniewieranych. Jednak w historycznej perspektywie pienidze wydaj si raczej narzdziem wyzwolenia od ucisku. Oywiwszy gospodark rynkow, pienidz sta si alternatyw gospodarki nakazowej, zdominowanej przez pimienne" elity. Jeeli ju kto ma dysponowa technologi informacji ekonomicznej w twoim imieniu, to najlepiej bdzie dysponowa ni samemu. Pienidzy w rzeczywicie porcznej postaci - atwych do przenoszenia i oglnie uznawanych monet - nie byo a do sidmego wieku p.n.e. Jeli nie uwaasz, e monety byy duym krokiem do przodu, to pomyl o tym, jak cae wieki wczeniej Homer opisywa warto zbroi Glaukosa, ktra warta bya sto wow, w porwnaniu z marn zbroj Diomedesa, wart jedynie dziewi wow. (Wyobracie sobie sklep ze zbrojami podczas przedwitecznego szau zakupw).* W rzeczy samej, nawet przed pojawieniem si monet staroytne pastwa zmierzay do wprowadzenia prawdziwej, cho jeszcze niezbyt wygodnej, waluty. W Mezopotamii uywano w tym celu jczmienia lub odwaanego srebra, w Egipcie pszenicy, Aztekowie za uywali ziaren kakao. Kiedy tych produktw zabrako, mona byo stosowa starowiecki system wymiany. Upad ju dawniejszy pogld, e staroytne pastwa byy przedrynkowe". Miay one mieszane gospodarki, cho czsto rzd zachowywa w nich siln pozycj. W Mezopotamii prywatni kupcy prowadzili handel na due odlegoci

i ten fakt w ostatecznym rozrachunku prawdopodobnie przynosi korzy zwykym ludziom. Jak si teraz wydaje, rwnie wadza polityczna w Mezopotamii bya bardziej zdezintegrowana, ni wynikaoby to ze stereotypu totalitarnego 40 staroytnego pastwa. Wedug wspczesnych kryteriw istniaa tam perspektywa postpu. l zostao to urzeczywistnione. Niewolnictwo, ofiary skadane z ludzi i inne, mniej drastyczne formy wyzysku zanikay wraz z biegiem czasu. Dzisiejsza cywilizacja jest o wiele bardziej cywilizowana" - w codziennym, nietechnicznym rozumieniu tego sowa - ni staroytne. A gwn tego przyczyn jest sposb, w jaki pienidze i pismo wyewoluoway z biegiem czasu i, jak si przekonamy, weszy w interakcj.

Rozdzia 9

Cywilizacja i tak dalej

Tam, gdzie wadcy i elity militarne tolerowali kupcw i powstrzymywali si od nakadania na nich

zbyt wysokich podatkw lub od czstego ich obrabowywania (co prowadzio do zahamowania dziaalnoci handlowej), wanie tam wzrasta dobrobyt dziki nowym moliwociom produkcji gospodarczej i regionalnej specjalizacji,
WILLIAM MCNEIIT

Jest taki stary dowcip na temat instrukcji na amerykaskich pojemnikach T. szamponem: Na, spucz, powtrz". Jaki czowiek traktuje t instrukcj dosownie i spdza reszt ycia pod prysznicem - nakadajc, spukujc, nakadajc, spukujc, nakadajc, spukujc. Wydaje si czasem, e staroytne cywilizacje rwnie stosoway si do podobnej instrukcji: powsta, upadnij, powtrz. Zmieniali si wadcy, dynastie i ludy, ale to wszystko wydaje si zamknite w bezcelowym krgu podboju i ekspansji, podziaw i upadku. Staroytna historia to parada dziwnie brzmicych nazw. Jest Uruk - ktrego nie naley myli z Ur (lub Ur II lub Ur III). 2 S Akadowie, nie mwic ju o Ache-menidach. Pojawiaj si Kreteczycy i Mykeczycy (a moe w odwrotnej kolejnoci?). No i wreszcie nadchodz dobrze znane nazwy: Grecja i Rzym. W Chinach toczya si walka o supremacj pomidzy czterema pastwami: Cz'in, Tsin, Cz'i i Cz'u. Walka zakoczya si zwycistwem Cz'in i zjednoczeniem Chin, ale Cz'in nie utrzymali si dugo przy wadzy. W Nowym wiecie cywilizacja zaczyna ju kiekowa na dugo przed synnym, klasycznym okresem Majw. S Olmekowie i Zapotekowie, a zanim Inkowie i Aztekowie zaczn odgrywa gwn rol, widzimy jeszcze Huastekw, Mikstekw i Toltekw. To wszystko wydaje si mgliste. Lecz w gruncie rzeczy problem polega na tym, e nie jest wystarczajco zamglone. Historia staroytna wydaje si nam chaotyczna, dlatego e uywamy jakby obiektywu zmiennoogniskowego, skupiajc si na maych regionach i na niewielkich okresach. Kiedy zmienimy sposb patrzenia i pozwolimy, aby te szczegy si rozmyy, wtedy nabierze ostroci wik-

szy obraz. Pyn wieki, cywilizacje przychodz i odchodz, lecz dziedzictwo kulturowe jako takie kwitnie, nabierajc zasigu i zoonoci. Aby to zauway, naley z historii staroytnej wyrzuci histori". Historycy lubi bazowa na rnicach. Do jakiego stopnia staroytne Chiny rniy si od Sumeru? Dlaczego byy inne? To s interesujce pytania, do ktrych jeszcze wrcimy. Lecz najpierw zadajmy inne pytanie: Do jakiego stopnia pierwsze pastwa, w rozmaitych regionach, gdzie wyewoluoway, byy do siebie podobne? To jest wanie sposb na uproszczenie historii staroytnej - zda sobie spraw, e w zasadzie gdziekolwiek si spojrzy, wszdzie dziao si to samo.

Trzy szalki Petriego

Archeolodzy mwi o szeciu cywilizacjach w nienaruszonym stanie" - o pastwach, ktre powstay samodzielnie, nie 3 byy kopiami pobliskich cywilizacji ani te nie powstay na drodze podboju. Ta standardowa szstka to: Mezopotamia, Egipt, Mezoameryka, Ameryka Poudniowa, Chiny i cywilizacja Doliny Indusu (o ktrej stosunkowo mao wiadomo) w 4 poudniowej Azji. Niektrzy uczeni wczaj tu jeszcze Afryk Zachodni. Nazywanie zachodnioafrykaskiej cywilizacji t o nienaruszonym stanie" jest w pewnym sensie przesad, jeeli wzi pod uwag jej wczeniejsze kontakty z lecymi na pnoc pastwami. Take nazywanie niektrych z owych szeciu pastw nienaruszonymi" jest troch zbyt odwane. Pismo Doliny Indusu (nadal nieodcyfrowane) mogo powsta pod wpywem Mezopotamii, ktra wymieniaa te memy z Egiptem. Jest rwnie moliwe, e pewne elementy kulturowe, cho nie na wielk skal, czyy Ameryk Poudniow (Inkw i ich kulturowych przodkw) z Mezoameryka 5 (Aztekami, Majami i innymi). Jeeli nawet wemiemy pod uwag te wczesne i czasem wane kontakty, pozostaj nam trzy due obszary staroytnych cywilizacji: Chiny, Bliski Wschd i Nowy wiat. Uczeni s zgodni, e kady z nich rozwin swoje technologie energii i informacji - rolnictwo i pismo- niezalenie od siebie. Kady z nich rwnie przeszed przez swj wczesny okres cywilizacji w cakowitej izolacji od pozostaych. Jednake we wszystkich wspomnianych przypadkach wydarzyo si to samo. Trajektoria, ktra doprowadzia ludzko do granicy cywilizacji, nadal si wyduaa - hordy staway si na tyle liczne, e mogy tworzy wioski, ktre z kolei roz-

rastay si i czyy w wodzostwa. Wioski wodzostw zaczy przypomina miasta, ktre rwnie si rozrastay i miay coraz bardziej zoon struktur. We wszystkich trzech regionach - mona je nieprecyzyjnie nazwa miastami-pastwami -wyewoluowaty centra miejskie otoczone polami uprawnymi, wioskami i miasteczkami (chocia w niektrych miejscach, na przykad w Egipcie i w Andach, miejska" cz pastwa moga by tak maa, e to okrelenie byo stosowane na wyrost). Nastpnie te miasta-pastwa czyy si ze sob, tworzc multimiasta--pastwa, a te multimiasta-pastwa rozrosy si w imperia. Oczywicie ta droga nie bya atwa, zdarzao si wiele zahamowa - susze, hordy barbarzycw i tak dalej, lecz w dalszej perspektywie te zahamowania okazyway si przejciowymi trudnociami. (W rzeczy samej te zahamowania wiadcz o staym postpie; wystpoway na coraz wikszych obszarach, co jest dowodem integracji systemw, ktrych dotykay). A wic historia staroytna to po prostu droga do przodu i do gry, na wysze poziomy spoecznej zoonoci. Dowodzenie, e w historii s proste wzorce, jak to zrobiem w poprzednim akapicie, i sugerowanie, e mog one nawet ilustrowa oglne prawo, to doskonay cel dla krytykw. Takie tezy, jak to uj jeden z historiozofw, maj tendencj do tworzenia linearnego prawa" z domniemanego trendu procesu historycznego jako caoci". Zatem, poniewa ten proces jest 6 unikatowy, mona to okreli w najlepszym wypadku jako uoglnianie na podstawie jednostkowego zjawiska". Jednak, przynajmniej w staroytnej historii, ten proces nie jest unikatowy. Mamy przynajmniej trzy oddzielne zjawiska (cztery - jeli przyjmiemy, jak to robi wielu badaczy, e midzy Mezoameryk a Andami by pocztkowo jedynie minimalny kontakt). No dobrze, jeeli chcemy nazywa prawami" wzorce, ktre te zjawiska niezalenie od siebie ilustruj, to powinnimy zbada dynamik tych praw" i wykaza, dlaczego s tak silne. Ju si tym zajmowalimy i jeszcze do tego wrcimy. Tymczasem ustalmy przynajmniej fakt, e w tych trzech oddzielnych zjawiskach zasadniczy wzorzec - pogbiajca si i rozszerzajca zoono spoeczna, coraz wicej i wicej niezerowej sumowalnoci -jest czym, czemu nie mona zaprzeczy.

Jedna kolebka cywilizacji

W podrcznikach Mezopotamia - kraj lecy w dolinach Tygrysu i Eufratu we wspczesnym Iraku - nazywana jest kolebk cywilizacji. Staroytni wadcy Chin i obu Ameryk przewrciliby si w grobach, gdyby syszeli t eurocentrycz-n propagand. Ich cywilizacje miay wasne kolebki, domowej, na szczcie, roboty. Musimy jednak od czego zacz, a cywilizacja Bliskiego Wschodu poprzedzia tamte cywilizacje.

W Mezopotamii historia cywilizacji zacza si, jak wszdzie, od rolnictwa i towarzyszcej mu spoecznej zoonoci. Ju w 4000 roku p.n.e. mamy tam znaki rozpoznawcze wodzostw - witynie oraz inne inwestycje (systemy irygacyjne i budowle przypominajce spichrze), no i oczywicie specjalne miejsca pochwku dla prominentw, wypenione cenn miedzi i ozdobnymi wyrobami z ceramiki. Wioski wodzostwa staj si coraz wiksze i w pewnym 7 momencie przekraczaj t niewyran lini dzielc je od miast. Okoo 3500 roku p.n.e., chocia nie byo jeszcze prawdziwego pisma, pojawiy si oznaki pierwszej rewolucji informacji: cylindryczna piecz, wymylne etony, misa o ukonych brzegach. Kiedy wyewoluowao pismo, droga do cy8 wilizacji ulega gwatownemu skrceniu. W poudniowej Mezopotamii pomidzy rokiem 3500 p.n.e. a 2900 p.n.e. liczba wsi wzrosa z 17 do 124, a liczba miast z 3 do 20. Liczba orodkw miejskich" - o powierzchni 50 hek9 tarw lub wikszych - wzrosa z jednego do 20. W 2800 roku p.n.e. miasto Druk zajmowao 250 hektarw, a jego witynie w ksztacie pitrowej, citej piramidy widoczne byy z odlegoci wielu kilometrw. Otoczony przez rolnicze wioski i miasteczka oraz poczony z nimi wzajemnym stosunkiem zalenoci, Uruk sta si centrum amorficznego miasta-pastwa. Porwnywalne skupiska wyewoluoway rwnie w innych czciach Mezopotamii. Relacje pomidzy miastami-pastwami byy potnym rdem niezerowej sumowalnoci, aspoecznej towarzyskoci" Kanta. Miasta-pastwa walczyy ze sob i handloway, wic jak to zwykle bywa, wynikiem tego byo denie do politycznego zjednoczenia. Nie chodzio tylko o to, e dwumiastowe" pastwo jest silniejsze od jednomiastowego" nieprzyjaciela z powodu swoich rozmiarw. Sia wypywa rwnie z faktu, i handel pomidzy dwoma miastami moe teraz przebiega bez okresowych zakce spowodowanych wojn, e nie s zagroone grabie i e pozbyy si wzajemnej nieufnoci. Podstawowa idea -stwarzanie duych, mao konfliktowych stref dla swobodnego rozgrywania niezerowej sumowalnoci - przypomina okrelenie Elmana Service'a prowadzenie pokoju". Pokj czsto nie by jednak pokojowo prowadzony. Chocia wadcy miast mogli si zgadza co do korzyci pyncych z utworzenia wielomiastowego me-gapastwa, rzadko zgadzali si co do tego, kto miaby by megawadc. Podob-

nie jak wodzostwa, wielomiastowe megapastwa tworzyy si przewanie za pomoc podboju albo jego groby. Pierwszym wielkim wielomiastowym" pastwem w Mezopotamii byo imperium Akadu, utworzone okoo 2350 roku p.n.e., kiedy Sargon z Akadu podbi miasta sumeryjskie w poudniowej Mezopotamii. Podboje Sargona odbyway si za aprobat bogw; po zdobyciu miasta prosi miejscowych kapanw, aby gosili, e odnis zwycistwo zgodnie z wol sumeryjskiego boga Enlila. Pewnie aby uatwi im podjcie decyzji, wystawia na widok publiczny pokonanego 10 miejscowego krla zakutego w dyby. eby dopeni wykadni religijnej, mianowa swoj crk arcykapank w 11 wityni Nanna w Ur, religijnej stolicy poudniowej Mezopotamii. Wziwszy pod swoj wadz wikszo ludnoci w 12 dolinach Tygrysu i Eufratu oraz w ich okolicy, Sargon ogosi si Krlem Czterech Stron wiata". 13 Egipt natomiast, chocia tworzy miasta wolniej ni Mezopotamia (zreszt miasta egipskie nigdy nie miay tak bardzo miejskiego charakteru jak miasta Mezopotamii), posuwa si szybciej i bardziej uparcie w kierunku regionalnej pastwowoci. Ten prg zosta przekroczony wkrtce po pojawieniu si rewolucji informacyjnej. W 3100 roku p.n.e. 14 uywano ju egipskich hieroglifw do zapisywania rodowodw i praw wasnoci. Okoo 3000 roku p.n.e., wiek wczeniej, czy te wiek pniej, Egipt by zjednoczony politycznie, prowadzi lukratywny handel, zawiera przyjacielskie sojusze i hodowa niszczycielskiej wrogoci. Egipscy faraonowie mieli bardzo wysokie mniemanie o sobie, nawet jak na standardy staroytnych wadcw. W niezwykle konsekwentny sposb przekonali ludno, e nie tylko byli wyrazicielami woli bogw, lecz e sami byli wrcz bogami - synami Boga Soca Ra. Wynikiem tego byo bezwzgldne podporzdkowanie spoeczestwa, co moe po czci tumaczy to zaskakujce ucielenienie potgi pastwa: piramidy, w ktre woono niewyobraalne mnstwo pracy tylko po to, aby faraonowie mieli adne, przestronne grobowce i mogli spdzi pomiertne ycie w otoczeniu artefaktw w nieprawdopodobnych ilociach. Poza swoim boskim statusem, faraonowie polegali na ogromnie rozbudowanej biurokracji, ktrej poszczeglne dziaania nie s dla nas jasne, wiadomo jednak, e nie brako jej tytuw: Nadzorca Spichrzy, Nadzorca Prac,

Nadzorca Skarbcw, Nadzorca Skrybw i Wielkich Spisw, Nadzorca Wielkich Budynkw i tak dalej.

Inna kolebka cywilizacji

Jak si wydaje, rolnictwo we Wschodniej Azji wyewoluowao o jakie tysic lat pniej ni na rodkowym Wschodzie, ale przynioso wiadome skutki: wiksze wsie, wicej artefaktw, wicej handlu, wiksze budynki, wikszy zasig kontroli politycznej, konflikty obejmujce wiksze obszary, wyraniejsze zrnicowanie statusu spoecznego (nefryt i brz to 16 najczstsze wyposaenie grobw wyszych klas). Koniec czwartego millennium p.n.e. to pocztek wieku wodzostw, a w drugim millennium p.n.e. pojawiy si wiadectwa organizacji na poziomie pastwa: pismo, miasta, krl, ktry mg 17 poprowadzi 13 tysicy ludzi do walki i podejmowa wane decyzje inwestycyjne. Fortyfikacje potrzebne do otoczenia jednego miejskiego zespou wity i paacw wymagayby pracy 10 tysicy robotnikw i trwayby osiemnacie lat 18 zakadajc, e robotnicy mieliby jeden dzie wolny i nie korzystaliby z patnego urlopu. Synne chiskie ozdobne brzy 19 w ksztacie trjnogu, ktrych waga osigaa ton, to niemae osignicie logistyczne. Groby wadcw byy przestronne - gbokie na metr lub metr dwadziecia, z tarasami i uatwiajcymi dostp pomostami. Krlw grzebano z niewolnikami i innymi ofiarami z ludzi (czasem z obcitymi gowami), a take z wielk iloci bogactw. Nawet pewien urzdnik z otoczenia wadcy, chocia zosta pochowany w skromnym grobie, otoczony by 468 przedmiotami z 20 brzu, 775 nefrytami i 6880 piknymi muszlami. To wszystko odnosi si do tak zwanej cywilizacji Szang", lecz sugerowanie, e byo to jednorodne pastwo, moe wprowadzi w bd. Niektrzy naukowcy odchodz ju od chiskiego pogldu (ktry bardzo dugo by akceptowany), goszcego zjednoczenie narodowe w przeszoci, i postrzegaj kraj za czasw dynastii Szang jak wczesn Mezopotami: pojedyncze, prawdopodobnie amorficzne mia-sta-pastwa, ktre handloway i walczyy ze sob, zawieray i zryway 21 przymierza.

Pojawia si rwnie wtpliwo, czy kraj ten, pod wzgldem organizacji spoecznej, osign poziom pastwa, czy te 22 przypomina bardziej wodzostwo na wyszym stopniu rozwoju. Kto to wie? Nam chodzi przede wszystkim o to, e Chiny poday w tym samym kierunku co inne pastwa. Po Szang nastpi okres wadcw Czou, ktrzy umocnili swoj wadz w pierwszym millennium p.n.e., rzdzc duym pastwem z wieloma miastami. Dominacja Czou saba i pastwa wchodzce w skad krlestwa Czou -Cz'in, Tsin, Cz'i i Cz'u - zaczy toczy wojn, ktra zakoczya si zwycistwem Cz'in i bezprecedensow jednoci polityczn Azji. Std nazwa Chiny.

Kluczem do zwyciskich rzdw Cz'in byy organizacyjne reformy sumy niezerowej. Ustanowiono silniejsze i 23 bardziej sprawiedliwe prawo, ktre mniej faworyzowao monych. Ujednolicono wagi i miary oraz styl pisania znakw. Podbiwszy rywali, wprowadzono te zasady w caych Chinach. Dalszym spoiwem narodu stay si: jednolity system monetarny, dua sie kanaw oraz liczca 6500 kilometrw sie drogowa (podrowano wozami, ktrych rozstaw k zosta zestandaryzowany odgrnym nakazem - aby koleiny na nieutwardzonych drogach miay szeroko wygodn dla 24 wszystkich). Szy Huang Ti, ktry doprowadzi do zjednoczenia i jest znany jako Pierwszy Cesarz Chin, okrelany jest czsto jako paskudny, pasoytniczy typ. Ba si buntu i kaza pali teksty, ktrych autorzy omielali si porusza inne tematy ni do25 zwolone rolnictwo i wrbiarstwo. Jego pomysem na waciwe wykorzystanie rzdowych robotnikw byo zlecenie wykonania 7500 wojownikw z terakoty, naturalnych rozmiarw, a kady z nich by niepowtarzalny, aby towarzyszyli 26 mu do grobu. Kaprysy Szy Huang Ti i ucisk ludnoci niewtpliwie przyczyniy si do wybuchu rewolty po jego 27 mierci. Przetrwaa natomiast infrastruktura niezerowej sumowalnoci - drogi i kanay oraz standaryzacja, uatwiajca ruchy ludzi, towarw i danych. Ta spucizna uatwia nastpcom cesarza, czyli dynastii Ha, trudne zadanie utrzymania jednoci politycznej Chin. Tymczasem na Bliskim Wschodzie wadcy przychodzili i odchodzili, a regiony, ktre reprezentowali, staway si wiksze i wiksze, choby na krtki czas; imperium asyryjskie byo potniejsze ni akadyjskie (to, ktre pokrywao 28 cztery strony wiata"), a imperium perskie (z jego krlem tej wielkiej, nieogarnionej ziemi"), potniejsze od asyryjskiego. Imperium perskie zostao z kolei po29

konane przez Aleksandra Wielkiego (syna Boga" wadc przynoszcego wiatu pojednanie") , nad imperium macedoskim za zatriumfowao imperium rzymskie (ktrego cesarze byli zbawcami caej ludzkoci").

Amerykaska cywilizacja
Gdyby w 200 roku p.n.e. Chiczycy yjcy w epoce dynastii Ha lub Rzymianie mogli przez jakie magiczne szkieko zerkn na ycie w nieodkrytym jeszcze Nowym wiecie, to nie wywarby on na nich dobrego wraenia. Rzuciwszy okiem na Ameryki, pomyleliby, e zamieszkuj tam dzikusy i barbarzycy; prawie wszdzie struktura spoeczna przesza ju od zwykej hordy do wodzostwa. A tu i wdzie, jeli si temu dobrze przyjrze, istniay kolebki cywilizacji, niewielkie nisze, w ktrych kultura przekraczaa mglist granic pomidzy wodzostwem a pastwem. Jak zauwayli archeolodzy C.C. Lamberg-Karlovsky i Jeremy Sabloff, pierwsze znane miasto w Mezoameryce, Monte 31 Albn (w poudniowym Meksyku, blisko Gwatemali), przypomina pierwsze due miasto w Mezopotamii - Uruk. W obu przypadkach przysze miasto byo pocztkowo zwykym miasteczkiem, imponujcym swoim ssiadom rozmiarem i architektur oraz utrzymujcym nad nimi dominacj polityczn w klasycznym stylu wodzostw. W obu przypadkach wojna i handel byy siami sprawczymi coraz wyszej zoonoci spoecznej, i w obu przypadkach technologia 32 informacji i urbanizacja szy w parze. W 300 roku p.n.e. w Monte Alban znany by system znakw sucy do oznaczania kolejnoci wydarze w czasie, a take uywano rytw do identyfikacji wizerunkw martwych wrogw. W 200 33 roku p.n.e. liczba ludnoci wzrosa do 5000, aby w kocu przekroczy 30 OOO. Lecz Monte Alba"n zostao w kocu zdeklasowane przez Teotihuacdn, miasto pooone bardziej na pnoc, z ktrym prowadzono wymian handlow. W 550 34 roku n.e., ze 125 000 mieszkacw, Teotihuaccin stao si jednym z szeciu najwikszych miast na wiecie, chocia pozostae pi nie wiedziao o tym. 35 Teotihuacn nie naley myli z Tenochtitldn, stolic pastwa Aztekw. Kiedy w 1519 roku przyby tam Cortez, miasto liczyo okoo 200 000 mieszkacw (wicej ni jakiekolwiek europejskie miasto) i byo stolic pastwa dwa razy

36

wikszego od Portugalii. Cortez nazwa Tenochtitln najpikniejszym miastem wiata" i porwnywa je do Wenecji. Zbudowane byo na wyspach na sonym jeziorze, poprzecinane kanaami i mostami oraz ozdobione pywajcymi ogrodami, miao zoo i ptaszarni. Handel na wodzie wymaga setek tysicy kanu, a gwny rynek mg, wedug Corteza, 37 pomieci 60 000 kupujcych i sprzedajcych. Oczywicie, Aztekowie mieli te swoje ciemniejsze strony. Wystarczyoby spyta o nie ktrego z ich jecw - a byy ich setki w kadym miesicu - ktrym po stoczeniu ich ze schodw wityni wyrywano serce, aby Soce miao czym si posili. W gwnej wityni w Tenochtitlan jeden z ludzi Corteza naliczy - lub przynajmniej oszacowa 38 136 000 czaszek. Ofiary z ludzi nie naleay przecie do rzadkoci w staroytnych cywilizacjach, w Nowym czy te Starym wiecie. (Nawet klasyczna Grecja, ten wzr wczesnego owiecenia, jak si wydaje, miaa w tym swj udzia). A rzd Aztekw w innych dziedzinach by postpowy. Proci ludzie, jak na staroytne standardy, yli na do-

39

brym poziomie; mieli moliwo wymiany domowych wytworw na egzotyczny import. Na prowincji, w zwykych domach z suszonej na socu cegy archeolodzy znajdowali noe ze szkliwa wulkanicznego, biuteri z nefrytu i dzwonki z brzu. Zamono t zawdziczano rzdowi, ktry przeama barier nieufnoci, mogc utrudnia wymian. Inspektorzy przeczesywali miejskie targowiska w poszukiwaniu oszustw w handlu, poczwszy od faszywych miar do 40 faszywek (z wosku lub ciasta) quasi-waluty z ziaren kakao. Jak si wydaje, prawo azteckie w wikszym stopniu ni inne staroytne kodeksy prawne traktowao podobnie biednych i bogatych. Sdziowie te byli czasem karani -jeden z nich zosta powieszony - za faworyzowanie szlachetnie urodzonych kosztem zwykych ludzi. Nie uywano tortur do wymuszania zezna - fakt, ktry jak stwierdzi jeden z uczonych, ukazuje Indian w lepszym wietle ni ich 41 europejskich zdobywcw". Aztekowie", jak myli wikszo ludzi o prekolumbijskiej Mezoameryce, jeli w ogle o niej myli - to lnicy klejnot na pustyni, cudowny wyjtek w prymitywnym yciu amerykaskich Indian. Lecz cywilizacja Aztekw wcale nie bya tak wyjtkowa - bya po prostu kolejnym szczeblem trwajcego cae tysiclecia wspinania si w gr regionu, gdzie na innych szczeblach znajdowali si mieszkacy Teotihuacan, Zapotekowie z Monte Albcin oraz wielu innych, jak na przykad Toltekowie, Mikstekowie i Huastekowie. Oni wszyscy mieli z kolei swoich poprzednikw. Majowie, chocia pocztkowo niezbyt zurbanizowani, osignli poziom pastwa okoo trzeciego wieku p.n.e., wyprzedziwszy pod tym wzgldem nieco Zapotekw. Wczeniej byli jeszcze Olmekowie, by moe twrcy olbrzymich rzeb na Wyspach Wielkanocnych, ze swoj zoon struktur spoeczn, ktra predestynowaa ich, wedug niektrych uczonych, do miana pastwa, a nie wodzostwa. Mgbym wydua t list, wymieniajc inne, mao znane kultury Mezo-ameryki, cofajc si od Aztekw a do pocztkw rolnictwa. Mgbym rwnie sprbowa przedstawi zgrabny obraz tego procesu, przedstawiajc graficznie, jak to robi podrczniki, kulturowy rodowd: Aztekowie byli nastpcami Tolte-kw, ktrzy byli nastpcami Teotihuacanw i tak dalej. Lecz takie wykresy wprowadzaj w bd. Od czasw Olmekw i wczesnych Majw, w 1200 roku p.n.e., zaznaczyy si silne wpywy kulturowe, ktre z czasem nabieray coraz wikszej mocy, kiedy ludno Mezoameryki ya w wikszych skupiskach i kontakty kulturowe rozwijay si poprzez wojn i handel. Cay region zacz coraz bardziej przypomina jeden mzg spoeczny, testujcy memy i rozprzestrzeniajcy te, ktre byy przydatne. To prawda, e poszczeglne pastewka i ludy nabieray znaczenia i upaday oraz e powtarzao si to a do znudzenia, lecz te pozornie bezcelowe cykle wzrostu i rozpadu przyczyniay si do poszerzenia trajektorii ewolucji kulturowej. Widoczny by postp w sztuce pisania, w rolnictwie, rzemiole, budownictwie i w sztuce rzdzenia. Aztekowie, podobnie jak Rzymianie, byli energicznymi administratorami i inynierami. Mieli sprawnie dziaajc biurokracj, mosty i akwedukty. Za pomoc luzy na swojej szesnastokilometrowej zaporze kontrolowali poziom 42 otaczajcego Tenochtitlan jeziora. Aztekowie nie byli wyjtkowymi ludmi, podobnie jak nie byli nimi Rzymianie. Jedni i drudzy okazali si tacy sami jak ci, co byli przed nimi - istotami ludzkimi majcymi swoje mniej lub bardziej przypadkowe osignicia, ktre stale dokadali do spucizny kulturowej. Za kad wielk kultur kryje si mnstwo innych, prawie rwnie wielkich kultur. To samo dotyczy Inkw. Wedug obiegowych opinii, stworzyli wielk sie drg, ktra umoliwia i wygodny transport towarw, i przenoszenie wiadomoci, konsolidujc ogromne, szesnastowieczne imperium, w ktrym yo 12 43 milionw ludzi. Jednak wiele z tych drg zostao zbudowanych przez ich poprzednikw, poczwszy ju od 500 roku p.n.e. Infrastruktur za rozwiny takie spoecznoci jak nadbrzeni Moche, ktrzy doszli do poziomu pastwa

w 100 roku n.e. Po drogach Moche, podobnie jak po drogach Inkw, biegali rozstawni biegacze (ktrzy przekazywali dane nie tylko ustnie, lecz rwnie w postaci symboli wycitych na paskich nasionach fasoli, jak sugeruj niektrzy 44 uczeni). Podobnie jak drg Inkw, Rzymian, Chiczykw i wszystkich staroytnych drg - drg Moche uywano do koordynacji dziaa zarwno militarnych, jak i gospodarczych. Std dwa w jednym: byo wielu jecw wojennych i wojownicy-kapani Moche mieli wiele roboty z rytualnym podcinaniem im garde, a kiedy nadszed czas, eby napi si 45 krwi, dostarczano kapanom piknie wykonane metalowe kielichy, zamwione specjalnie do tego celu. W rnych kulturach poudniowoamerykaskich - na przykad pastw Chirnj i Huari - rosa sie drg i rozwijay si 46 systemy irygacyjne. Kiedy przez tysiclecia rozrosa si caa infrastruktura wysikiem milionw robotnikw, pojawili si Inkowie, mwic, O, dziki!". Podbijajc tu wodzostwa, a tam pastwa, doprowadzili polityczn unifikacj Ameryki Poudniowej do bezprecedensowych rozmiarw. Dziki zrcznym biurokratycznym rzdom i staej rozbudowie zdoali 47 mniej wicej utrzyma t jedno. Dumni jak Sargon i nie bardziej ni on wiatowi, nazywali swoje imperium 48 Tahuantinsuyu lub Cztery Strony wiata". Nowe, tumice antagonizmy moliwoci dziaania organizacji politycznej 49 przyniosy now produktywno, podobnie jakpax Romana w Starym wiecie.

Zarwno Mezoameryka, jak i Andy s przykadem, jak wiele mona zdziaa mimo ograniczonego dostpu do materiaw. Metalurgia brzu bya w powijakach, rzadko stosowana do wyrobu broni i narzdzi. Nie byo rydwanw ani wozw - nie byo zreszt ani k, ani koni; oglnie rzecz biorc, przyroda nawet nie obdarzya Nowego wiata 50 wieloma atwymi do udomowienia zwierztami. Lecz bez wzgldu na dary natury, zawsze mona przechowywa i przekazywa dane, a w zwizku z tym nadzorowa dziaanie biurokracji i kontrolowa du armi. Sia przetwarzania danych jest tak wielka, e postp w tym zakresie moe, prawie bez innej pomocy, przeprowadzi kultury przez prg pastwowoci mimo stagnacji w innych dziedzinach. A sia rewolucji kulturowej jest tak wielka, e stagnacja nie trwa wiecznie. W Mezoameryce za czasw Aztekw odkryto zasad dziaania koa, ktrego z braku zwierzt pocigowych uywano do... wyrobu zabawek, na przykad 51 zwierztek z czerwonej gliny na kkach. Ponadto w Ameryce Poudniowej
52

udomowiono lam, ktra staa si zwierzciem jucznym. Gdyby nie interwencja Europejczykw, dyfuzja kulturowa prawie na pewno przeniosaby koo na poudnie lub lam na pnoc i ludzie szybko zorientowaliby si, jak z tego korzysta. Z kadym wiekiem dwa najwiksze mzgi spoeczne Ameryki rozrastay si, zmierzajc do fuzji. W rzeczy samej, mamy smutne dowody na to, e pojawiy si kanay czce pnoc z poudniem. Ospa, ktr Europejczycy przywlekli do Mezoameryki, dotara ldem do Andw - zabijajc jednego z in-kaskich krlw na krtko przedtem, 53 zanim Pizarro przyby drog morsk i zabi nastpnego. Wraz z przybyciem Pizarra, Corteza i innych konkwistadorw dobieg koca amerykaski eksperyment autonomicznej ewolucji spoecznej. W przeciwiestwie do tego, naturalna ekspansja wczesnych cywilizacji w Starym wiecie, jak rwnie ich pniejsze powizania, nie zostay nagle przerwane przez przybyszw-mordercw. Ju w pierwszym wieku n.e. ten proces osign jak tak kulminacj. Tendencje, ktre wyniosy Chiny i Rzym na szczyty chway -rozwj stopnia i zasigu zoonoci spoecznej - dziaay rwnie w krajach pooonych pomidzy nimi. Na wschd od imperium rzymskiego byo imperium Partw, w okolicach dzisiejszego Iranu i Iraku. Na wschd od Partii leao imperium Kuszanw, od wspczesnego Afganistanu przez pnocne Indie. A na wschodzie tego imperium rozcigaa si zachodnia poa Chin pod panowaniem dynastii Ha. Na Eurazj skaday si teraz ssiadujce imperia. Wedug sw historyka Williama McNeilla, eurazjatycka ekumena" zostaa poczona. Mona byo podrowa od Atlantyku do Pacyfiku, czyli jedn trzeci drogi dokoa wiata, przejedajc przez tylko cztery pastwa. Tak odbywa si handel wzdu Jedwabnego Szlaku. Handel nabiera coraz wikszego znaczenia nie tylko pomidzy pastwami, lecz rwnie wewntrz pastw. Wadcy coraz bardziej si przekonywali, e prby drobiazgowego kontrolowania procesu powstawania bogactwa nie pomog w jego pomnoeniu. W pierwszym wieku n.e. militarne i polityczne siy zaczy by powanie uzalenione, jak pisze McNeill, od materiaw i usug, dostarczanych wadcom przez kupcw, ktrzy byli bardziej otwarci na motywacj rynku 54 i pienidza ni na biurokratyczne nakazy". Powoli, lecz zasadnie, odgrne kontrolowanie ekonomii, model stosowany w wodzostwach, ktry jak si wydaje, dawa jeszcze o sobie zna we wczesnej fazie staroytnej cywilizacji, zaczo ustpowa przed logik rynku. Co spowodowao t zmian? Najprawdopodobniej stao si to dziki temu, e zdecentralizowane przetwarzanie danych okazao si bardziej skuteczne

w praktyce. Alfabet fonetyczny o wiele atwiejszy w uyciu ni dawne pismo ideograficzne wyewoluowa na Bliskim Wschodzie w drugim tysicleciu p.n.e. i poszerzy swj zasig gwnie dziki kupcom, ktrzy z niego korzystali. Nastpnie, w pierwszym tysicleciu p.n.e., pojawia si bita moneta i rozpowszechnia tymi samymi kanaami. Te wydarzenia id w parze z obserwacj McNeilla, e tendencja rynkw do przekraczania granic gospodarki nakazowej zacza by 55 zauwaana w drugim tysicleciu p.n.e., a staa si normalna i oczekiwania podczas nastpnego tysiclecia". Pasmo handlowe przebiegajce przez Eurazj nie wytworzyo gbokich wspzalenoci. Jedwabny Szlak, jak sama nazwa wskazuje, suy przewoeniu luksusowych towarw. Lecz wewntrz imperiw wytworzy si nowy po56 dzia pracy. Rzymianie dostawali pszenic z Egiptu, figi i solone miso z Hiszpanii, solone ryby z Morza Czarnego. Nawet jeli importowane ryby nie byy codziennym pokarmem wieniakw, to korzyci pynce z niezerowej 57 sumo-walnoci zaczy powoli dociera do niszego poziomu ni poziom klasy rzdzcej. Okoo roku zerowego" zacza si wydua rednia ludzkiego wzrostu, ten zmienny, lecz trway trend oznacza, jak si wydaje, popraw wyywienia.*

Drczce pytania
Oto zwizy opis staroytnej historii: do przodu i w gr. Tak proste podsumowanie przewanie wywouje

zastrzeenia. Na przykad: Zastrzeenie numer 1: A co z odmiennoci? Pogld na histori oparty na uoglnieniach ignoruje fascynujce i istotne rnice pomidzy cywilizacjami. Oto odpowied dla tych, ktrzy wysuwaj takie zastrzeenie: Macie szczcie! S tysice ksiek, ktre przeczytacie z wielk przyjemnoci. Historie pisane na zasadzie narracji przewanie skupiaj si na rnicach, na poszczeglnych przypadkach, pomijajc czsto to, co wsplne i co wszystkich dotyczy.
. Przypisujc postp gospodarczy zmianie technologii, atwo jest pogubi si w dwch sprawach. Niektrzy, minimalizujc postp, argumentuj, e jest zbyt mato dowodw na to, i poziom yda - uzysk gospodarczy per cap/a- wzrs przed wspczesn epok. To prawda, lecz nie oznacza to, e nie wzrastaa produktywno - uzysk jednego robotnika. Kiedy nastpuje szybki wzrost populacji, tak jak w cigu kilku ostatnich tysicleci, produktywno poszczeglnych robotnikw moe znaczco wzrosn, chocia jednoczenie nie ronie poziom ycia, poniewa przecitny robotnik ma coraz wicej ust do wy-karmienia. Ta interpretacja dotyczy tysicleci poprzedzajcych rewolucj przemysow - wzrost produktywnoci byt zakamuflowany wzrostem populacji. (Oczywicie, wzrost populacji moe zmusi ludzi do uprawiania mniej yznych ziem lub intensywniejszej eksploatacji ziem yznych, wic sam fakt niedopuszczenia do spadku produktywnoci mg oznacza popraw technologii) - Bradford de Long, bezporedni przekaz.

Cywilizacja i tak dalej

141

Walka z t jednostronnoci i pisanie ksiki o tym, co jest wsplne, nie oznacza negowania rnic, ktre s niewtpliwie due i interesujce. Staroytny Egipt, jak si przekonalimy, w znacznie wikszym stopniu doprowadzi do fuzji religii i rzdu ni jakiekolwiek inne wczesne cywilizacje (i to zasuguje na podziw). A Chinom udao si utrzyma polityczn jedno na bardzo duym obszarze pod panowaniem niezwykle dugo utrzymujcych si przy wadzy dynastii. Zawsze ogarnia pokusa (przynajmniej mnie), aby sprbowa wytumaczy te rnice poprzez technologi. Czy jedno Chin nie wynikaa po czci z uywania pisma, ktre - przedstawiajc cae wyrazy za pomoc znakw umoliwiao ludziom mwicym rnymi dialektami zrozumie pisany jzyk chiski"? A moe te inne oblicze tego pisma - trudno nauczenia si go - uniemoliwiao szybkie rozproszenie wadzy poniej poziomu klasy rzdzcej? A jeli chodzi o cile boski status egipskich faraonw - kto to moe wiedzie? Nawet najbardziej zagorzay zwolennik technologii nie prbuje tumaczy wszystkiego jzykiem techniki. Chodzi przede wszystkim o to, e uznanie tych rnic nie tylko nie zaciemnia wsplnych cech, ale w pewnym sensie nawet je uwydatnia. Wczesne Chiny byy wyjtkowo dobrym przykadem oglnej reguy, e wszystkie wczesne cywilizacje czerpi nieco jednoci ze swojej technologii informacji. Podobnie boskie pochodzenie faraonw przemawia za oglnym kierunkiem zmian: z biegiem czasu Koci i 59 pastwo staway si coraz bardziej odrbne, i to na caym wiecie. Nie ma dzisiaj pastw, nawet tak zwanych teokra-cji, ktrymi rzdz ludzie deklarujcy, e s bogami. Nie ma rwnie gospodarczo rozwinitych pastw, ktrych przywdcy nazywaj siebie boskimi namiestnikami. Jakiekolwiek mogy by przyczyny egipskiej teokracji, bya ona reliktem ju wtedy, gdy powstawaa. Kolejne rnice pomidzy staroytnymi cywilizacjami rwnie sugeruj istnienie szerszych wzorcw. Rynki odgryway wiksz rol u Aztekw ni u Inkw, rwnie w Mezopotamii ni w Egipcie. Lecz wszystkie te cywilizacje miay gospodarki, ktre korzystay z niezerowej sumowalnoci poprzez inwestycje i podzia pracy; gospodarka nakazowa i gospodarka rynkowa to dwie drogi do tego uniwersalnego imperatywu, nawet jeli jedna z nich miaa lepsz przyszo (szczeglnie w wietle nadchodzcych trendw w technologii informacji). Zastrzeenie numer 2: A co z Grekami? W tym rozdziale, rzekomo traktujcym o narodzinach cywilizacji, nie ma nawet wzmianki o klasycznej Grecji,

ktra dla wielu ludzi jest synonimem narodzin cywilizacji. Czy nie powinnimy wic wygosi peanu na cze Sokratesa i Sofoklesa, Pitagorasa i Afchimedesa? Oni wszyscy byli wybitnymi ludmi. Rwnie bardzo bystrymi. Jednak z perspektywy historii wiata nie zasuguj na wiato jupiterw. Wielka literatura i filozofia nie s monopolem Zachodu. Etyka staroytnych mdrcw w Indiach (np. Buddy) i Chinach (Konfucjusza) nic nie traci w porwnaniu z greck filozofi moraln. Miaa te ogromne konsekwencje. Jeeli chodzi o Pitagorasa i Archimedesa, to jestem daleki od niedoceniania matematyki, nauk cisych czy te technologii. Nie wolno nam jednak przecenia w tych dziedzinach jednostki, poniewa one wszystkie dziaaj na zasadzie automatycznego pilota. Skonno do innowacji jest tak gboko zakorzenion wszechludzk cech, e postp nie zaley od poszczeglnych jednostek. Liczba n (pi) zostaa precyzyjnie obliczona przez Archimedesa, lecz rwnie niezalenie przez Chiczykw. A jak si 60 teraz wydaje, twierdzenie Pitagorasa miao swj odpowiednik w staroytnej Mezopotamii. Pojcie zera nie zostao wynalezione w Grecji, ale w Indiach - jak rwnie niezalenie przez Majw w Mezoameryce. Historia matematyki,

nauk cisych i technologii jest przepeniona opisami takich niezalenych od siebie wynalazkw. Gdyby Pitagoras, Ar-chimedes i Arystoteles zmarli w koyskach, dalszy rozwj matematyki, nauk cisych i technologii nie ulegby wikszej zmianie. To wcale nie znaczy, e Grecja nie powinna zajmowa szczeglnego miejsca w naszych sercach. Na przykadzie Grecji mona byo przeanalizowa tez postawion w poprzednim rozdziale, zgodnie z ktr istnieje zwizek midzy technologiami informacji, decentralizacj gospodarki i politycznym pluralizmem. Grecy dodali samogoski do alfabetu 61 62 fonetycznego, dziki czemu sta si oglnie dostpny. Docenili uyteczno monet i zaczli bi wasn monet. Do tych rnorodnych technologii informacji sprytnie doczyli skadnik zaufania, uatwiajc prywatnym podmiotom 63 zawieranie kontraktw posiadajcych moc prawn. Biorc to wszystko pod uwag, mona stwierdzi, e analiza wypada pomylnie. Klasyczne Ateny, w swoich okresach wietnoci, miay oywion gospodark, szeroki zakres 64 pimiennoci (jak na staroytne standardy) i demokratyczny ustrj (d/tto). Rzeczywicie, zaoenie, e decentralizacja gospodarki przyczynia si do dezintegracji wadzy politycznej, zyskao rwnie poparcie podczas analizy

wczeniejszych faz ewolucji kulturowej. Nastawieni (relatywnie) na gospodark rynkow Aztekowie mieli zaskakujco egalitarny kodeks prawny. A w nastawionej (relatywnie) na gospodark rynkow Mezopotamii wymierzano czasami 65 sprawiedliwo na podstawie werdyktu wydanego przez zgromadzenie obywateli. Dziki pisemnym wiadectwom cywilizacji Mezopotamii mamy dane, ktre - prawie jak sprawozdanie z odbywajcego si wanie meczu - pokazuj nam niemal minuta po minucie, jak informacja, gospodarka i polityka mog gadko wspewoluowa. Na pocztku trzeciego tysiclecia, kiedy pismo byo nowoci uywan tylko przez elity i pozostawao dostpne nadal dla skrybw, dokumenty mwi gwnie o kontrolowanych przez pastwo transakcjach. Natomiast w tysiclecie pniej, w pnocnej Mezopotamii, dua liczba spisanych na glinie kontraktw wiadczy o prnym sektorze prywatnym. Kupcy wysyali na przykad cyn i tekstylia do Anatolii w zamian za zoto i srebro. Jak indywidualni obywatele mogli osign tak wysokie cele? Mg na to wpyn uproszczony charakter pisma klinowego, uywany do spisywania kontraktw, podczas gdy zawodowi skrybowie zmonopolizowali dawny styl pisma. Niektrzy archeolodzy uwaaj, e sami kupcy, ktrzy nauczyli si pisa i czyta, przeamali t tradycj. To wanie w tym okresie, kiedy dyfuzja technologii informacji przyczynia si do przeniesienia gospodarczej siy poza zasig kontroli krlw i kapanw, znajdujemy dowody na co, co przypomina demokracj. Dokumenty ze zgromadze wsplnoty nie s ju tylko dowodami wymierzania sprawiedliwoci i rozwizywania problemw prawnych, lecz wykazuj, e te obywatelskie zgromadzenia prowadziy obrady i peniy quasi-ustawodawcz funkcj. S nawet 66 wzmianki o ratuszu". Oczywicie, w tym samym czasie w innych staroytnych cywilizacjach" panowaa tyrania i bezpardonowe prby kontrolowania gospodarki przez rzd. Jednak przykad pnocnej Mezopotamii budzi otuch. Jeeli wolno gospodarcza, wykorzystujc si niezerowej sumowalnoci, przynosi bogactwo, dziki ktremu pastwa staj si potne, a wolno gospodarcza zwykle pociga za sob wolno polityczn, to moe si okaza, e historia stoi po stronie wolnoci politycznej. Przecie potne pastwa zwykle dominuj nad sabszymi. Co wicej, jest moliwe, e przysze technologie informacji umocniyby t teoretyczn logik wolnoci. W tym stadium historii mamy tylko przebysk nadziei na jej spenienie.

Zastrzeenie numer 3: A gdzie ten chaos? Ten obraz cywilizacyjnego postpu by w pewnym stopniu wybirczy. atwo jest mwi o Jedwabnym Szlaku, o morskim handlu wzdu poudniowego wybrzea Eurazji, jak gdyby takie podpory sumy niezerowej wzmacniay si i rozwijay dziki jakiemu boskiemu rdu obfitoci. A co z rnymi przeszkodami? A piraci? A bandyci z prymitywnej pnocy, ktrzy napadali na przemierzajce Jedwabny Szlak karawany? Przede wszystkim podre w pierwszym wieku n.e. odbyway si w do cywilizowanych warunkach, wic wedug osdu staroytnych kupcw korzyci odnoszone z handlu kompensoway ryzyko. W ten sposb niezerowa sumowalno przetrzymaa pasoytnicze ataki ambicji o sumie zerowej, a nawet wzia nad ni gr. Utrudnienia w handlu przyspieszyy ewolucj rzdzenia. W kocu piraci i bandyci s tylko inn form bariery zaufania", ktra moe zablokowa wzajemnie owocn wymian. Podwaaj wiar, e kiedy wylemy towary na wschd, to otrzymamy w zamian jedwab. A ewolucja kulturowa, w odpowiednim czasie, znajduje rodki na to, aby zrobi wyom w barierze zaufania, przede wszystkim przez rozszerzenie politycznej kontroli. Jednym z pocztkowych celw rzymskiej ekspansji w trzecim wieku p.n.e.

byo pokonanie piratw i obrona handlu Italii dziki wcigniciu dalmatyskiego wybrzea Adriatyku w sfer wpyww 67 rzymskich. Korzy odniesiona z dalszej ekspansji procentowaa stumieniem takich przeszkd w handlu (oraz innej klasycznej przeszkody, wojny). Z tego powodu pax Romana przynis nowy dobrobyt. Utworzy nie tylko stref bez wojny, ale stref (stosunkowo) woln od rozboju. 68 Takie dziaania byty nie tylko domen Rzymu. W staroytnoci handel uporczywie przekracza polityczne granice. (Kiedy chiski dostojnik z czasw dynastii Ha wyruszy poza zachodni granic i znalaz si na terra incognita, by zdumiony, widzc w Afganistanie wystawione na sprzeda chiskie towary). Kontrola polityczna podaa w lad za handlem, czsto umacniajc jego logik. Obniya barier komunikacji i barier zaufania dla interakcji sumy niezerowej, uatwiajc podr i czynic j bardziej bezpieczn oraz rozszerzajc zasig dziaania jednolitego kodeksu prawnego. W duej mierze to wanie przezwycienie tych dwch barier rnio dominujce cywilizacje od caej reszty. Spytajcie historyka o dwie rzeczy, ktre doprowadziy do wielkoci Rzymu i uczyniy go wzorcem dla potomnoci, a najpewniej usyszycie: Rzymskie drogi i rzymskie prawo". Ekspansja imperialna nie jest jedynym sposobem zwalczania piratw. Istniej rwnie midzynarodowe porozumienia. Pod koniec redniowiecza, jak zobaczymy, byy take rozwizania stosowane przez prywatny sektor. Ale to wszystko sprowadza si, jak rwnie zobaczymy, do pewnego rodzaju rozszerzonej

kontroli. A piraci, bez wzgldu na to, jak si ich zwalcza, s przykadem tego, jak zamieszanie i chaos okazuj si czsto zwiastunami nowej formy adu. Tak samo jest dzisiaj. Nowe technologie informacji, ktre wprowadziy nowy rodzaj midzynarodowego handlu, wprowadzaj nowe formy zakce. Zodziej moe siedzie w jednym pastwie i kra pienidze z bankw innych pastw. Jak si przekonamy, rozwizanie tych problemw sprowadza si do czynienia maych kroczkw w kierunku nadnarodowej kontroli. Jak daleko zajdziemy t ciek, jest kwesti dyskusyjn, lecz jej zasadniczy kierunek ju mniej podlega dyskusji. Kiedykolwiek technologia przekroczya margines niezerowej sumowalnoci, materializoway si nowe zagroenia sumy zerowej, do pokonania ktrych suya, w tym czy innym sensie, rozszerzona kontrola. Zastrzeenie numer 4: Brak odpowiedzi na zasadniczy zarzut z zastrzeenia numer 3. Piraci i rozbjnicy to nie jedyna forma chaosu. A co z chaosem na wielk skal? Co z suszami trwajcymi cae dziesiciolecia i nioscymi mier zarazami? A co z barbarzycami - nie bandami rozbjnikw na drogach, ale caymi hordami gwacicieli i rabusiw? Przecie nawet imperium rzymskie pado pod ich naporem, nieprawda? A czy caa Eurazjatycka Ekumena", ten wielki pas cywilizacji, ktry wyewoluowa okoo pierwszego wieku n.e., nie zacza si rozpada? A czy historia Jedwabnego Szlaku nie obfituje w problemy? W tej sytuacji jakie moe mie znaczenie fakt, e cywilizacje maj tendencj do rozrastania si i pogbiania swojej zoonoci? Im s wiksze, tym boleniej upadaj. Nie wydaje si, aby barbarzycy, ktrzy spldrowali Rzym, mieli za swoj dewiz haso do przodu i w gr". Takie twierdzenie jest spraw do dyskusji, jak zobaczymy w nastpnym rozdziale.

Rozdzia 10

Nasi przyjaciele barbarzycy

Musimy pamita, e roczniki tej walki pomidzy cywilizacj" a barbarzystwem" byty pisane prawie wycznie przez skrybw z cywilizowanego" obozu.
ARNOLD TOYNBEE'

W 410 roku n.e. Wizygoci zdobyli Rzym. wity Hieronim, ktry studiowa w Rzymie i przetumaczy Bibli na acin, dowiedzia si o tym, kiedy by w Betlejem. Napisa wtedy do przyjaciela: Co jest bezpieczne, jeli Rzym gi2 3 nie"? Pniej sam sobie odpowiedzia na to pytanie: Cay wiat zgin w jednym miecie...". By to do ograniczony pogld. W czasie kiedy Rzymianie patrzyli na siejcych spustoszenie Gotw, Majowie na przykad spokojnie zajmowali si swoimi sprawami. Jednak w pewnym sensie konsekwencje najazdu barbarzycw przekroczyy granice miasta Rzymu, a nawet caego imperium. Cywilizacyjny pas, ktry w pierwszym wieku n.e. czy

euroazjatycki kontynent, zacz pka w rnych miejscach, do czego przyczyniy si w duej mierze barbarzyskie plemiona" Hunw, Gotw, Wandalw i inne. Chiny czsto walczyy z nomada-mi-rabusiami i nie 4 zawsze skutecznie. Imperium Guptw rozpado si pod naporem Hunw. Perskie pastwo Sasanidw z trudem 5 bronio si przed Huna-mi, czasem ulegajc inwazji. W Nowym wiecie pocztkujce cywilizacje zmagay si z tym samym problemem: ostoje miejskiej cywilizacji byy oblegane przez nieokrzesanych prowincjuszy i niektre upady. Biorc to wszystko pod uwag, widzimy, e barbarzycy odnieli do triumfw, aby powstao pytanie: Co by si stao, gdyby odnieli cakowity sukces? Co by byo, gdyby poczynili wicej zniszcze i na wikszym obszarze? Czy naprawd moemy mie pewno, e trajektoria ewolucji kulturowej wkrtce, czy w ogle kiedykolwiek, by si odrodzia? Czy barbarzycy mogli pooy kres deniu wiata do zakrojonej na wiksz skal i gbszej zoonoci spoecznej? Nie. W gruncie rzeczy istnienie barbarzycw wcale nie hamowao ewolucji kul-

turowej, a wrcz przeciwnie, mogo pomc w jej rozwoju. Egzemplifikacj tego faktu jest nawet najsynniejszy triumf barbarzycw: upadek imperium rzymskiego.

Nagminne faszywe opinie o barbarzycach

Kim jest barbarzyca? Jak widzielimy, dla dziewitnastowiecznych ewolucjoni-stw kulturowych barbarzystwo" oznaczao jaki etap pomidzy dzikim" (zwyk hord owcw-zbieraczy) a cywilizowanym" (czyli pastwem). Ten wanie poziom osigna wikszo barbarzyskich plemion w staroytnoci; dzisiaj nazwalibymy to poziomem wodzostwa", chocia niektre z nich byy niesychanie mobilne. Historycy uywaj terminu barbarzyca" bardziej swobodnie. Barbarzycami s ludy, ktrych kultura jest mniej rozwinita ni kultura ich ssiadw i ktre mog mie skonno do korzystania, z uyciem siy, z dbr swoich ssiadw. Czasem ten typ korzystania - rabunek - przybiera form konnego najazdu, chocia ten luksus by niedostpny dla barbarzycw z Nowego wiata. Dla Rzymian barbarzyca" nie by cile technicznym okreleniem. Jego pochodzenie jest niewinne - powstao od greckiego sowa cudzoziemiec" - lecz jego konotacje byy zdecydowanie pogardliwe. Niektrzy Rzymianie nazywali 6 lece w granicach imperium obszary oikoumene - zamieszkan ziemi". Pogld Rzymian na barbarzycwnieokrzesanych, zdeprawowanych, chyba nawet podludzi - nadal si utrzymuje, robic z barbarzycw jedn z najbardziej faszywie rozumianych i niesprawiedliwie szkalowanych grup. Szczeglnie kilka faszywych opinii wymaga wyjanienia.

Faszywa opinia numer 1: Barbarzycy s mniej cywilizowani" od swoich ssiadw pod wzgldem moralnym - s mniej przyzwoici, mniej ludzcy. Trudno byoby postpowa mniej po ludzku ni Rzymianie. To rzymscy kawa-lerzyci poinformowali Hannibala o 7 wyniku ostatniej bitwy, wrzucajc do jego obozu gow brata. To Rzymianie pomcili zadan im przez Gotw klsk, biorc dzieci gockie - wzite przed laty jako zakadnicy - aby oprowadza je po placach rnych miast, a potem 8 zamordowa. Cesarz Neron wiza chrzecijan, smarowa smo i podpala, aby rzekomo w ten sposb owietla 9 noc swoje ogrody. Jeden z jego nastpcw, Tytus, uwietni urodziny swojego brata publiczn egzekucj 2500 ydw - zmuszajc jednych do bratobjczej wal-

10

ki, innych do walki z dzikimi zwierztami i palc pozostaych. Takie spektakle, oczywicie na mniejsz skal, naleay do staych rozrywek Rzymian. Pldrowanie miast byo ich standardow procedur, do zreszt pospolit podczas staroytnych wojen. wity Augustyn tak pisa o grabieniu Rzymu przez Gotw: Te wszystkie zniszczenia, mordy, rabunki, podpalenia i nieszczcia, ktre stay si udziaem Rzymu, byy tylko zwykym nastpstwem wojny". Niezwyky natomiast by dla niego fakt, e ci dzicy barbarzycy zupenie nieoczekiwanie okazali tak wiele aski, wyznaczajc wielkie kocioy jako 11 miejsca schronienia dla uciekinierw, ktrzy mogli si tam spodziewa ludzkiego traktowania". Goci w cigu kilku dni spalili tylko kilka budynkw, zanim ruszyli dalej.

Faszywa opinia numer 2: Barbarzycy nie mieli kultury, jeeli przez kultur mamy rozumie pikne rzeby, tragedie greckie i uywanie specjalnych sztucw do ryb, to ten zarzut nie jest bezpodstawny. Lecz jeli przez kultur rozumiemy to, co rozumie ewolucjonista kultury, czyli wszystkie produkty ludzkiego umysu, a szczeglnie te praktyczne,

to barbarzycy nie maj si czego wstydzi. Gdy wemiemy pod uwag brak formalnego wyksztacenia, trzeba uzna, e i tak przyczynili si w wystarczajcy sposb do wielkiego, pyncego w gr strumienia memw. 12 To barbarzyski pug przeora w redniowieczu gleb pnocnej i zachodniej Europy i otworzy drog rolnictwu. To 13 od azjatyckich barbarzycw Chiczycy przejli strzemiona, ktre pniej powdroway na zachd. A w Chinach barbarzycy, ktrzy napadli na pastwo Czi'n, wchodzce w skad krlestwa Czou, zademonstrowali nowy styl 14 prowadzenia wojny - wczyli do walki konnych ucznikw. Pastwo Cz'in przejo t technik nie tylko do odpierania dalszych najazdw barbarzycw, lecz rwnie do podboju rywalizujcych z nim pastewek, co doprowadzio do zjednoczenia Chin. Nastpny przykad: Rzymianie zwykli byli narzeka na zapach barbarzycw, lecz jest to tylko dowodem na rnorodno wczesnych gustw. Wanie ci pierwsi nie uywali myda. Specyfik ten zosta wynaleziony przez... 15 barbarzycw, ktrzy gotowali tuszcz w alkaliach.

Faszywa opinia numer 3: Barbarzycw nie da si niczego nauczy. Rzeczywicie mieli kilka zrcznych pomysw (czsto dotyczyy one jazdy

konnej i zabijania ludzi), ale jeli chodzi o niesienie im kultury, to rwnie dobrze mona mwi do kamienia. W rzeczywistoci barbarzycy maj tak sam zdolno do przyswajania sobie tego rodzaju memw, jakie ludzie przewanie chc sobie przyswaja. Lubi rzeczy funkcjonalne, nowe i byszczce. Rzymscy cesarze posyali Attyli zoto, aby 16 odwie go od chci spldrowania Rzymu. Wtedy Attyla robi to, co kady normalny czowiek by zrobi po otrzymaniu czeku na du sum pienidzy: szed na zakupy. W ten sposb Hunowie mieli peno jedwabiu, pere, zotych pmiskw, srebrnych kielichw, wysadzan drogimi kamieniami uprz kosk, wygodne kanapy, lnian pociel, 17 no i oczywicie solidne elazne miecze, dziki ktrym mogli wycign jeszcze wicej zota od Rzymian. Nawet oddawanie si lekturze nie przekraczao moliwoci umysowych barbarzycw. W kocu czwartego wieku n.e. jeden z biskupw nawrci pewn liczb Gotw na chrzecijastwo i przetumaczy Bibli na ich jzyk. By 18 to pocztek germaskiej drogi do opanowania umiejtnoci czytania i pisania. Rozwianie drugiego i trzeciego faszywego pogldu odkrywa przed nami szersz perspektyw. Jeeli barbarzycy s dobrzy w generowaniu memw oraz w absorbowaniu memw wygenerowanych przez innych i s skonni do podrowania, mona by oczekiwa, e s cennymi roznosicielami i syntezatorami memw. To prawda, s oni istnymi specjalistami w miksowaniu kultury. Wemy choby pod uwag Celtw, lud yjcy na poziomie wodzostw, ktrzy pojawiali si w rnych czciach Europy przed nasz er i w naszej erze. Wedug jednego z archeologw Celtowie byli ludem koczowniczym, chepliwym, 19 swar-liwym, dorodnym, dzikim, wojowniczym i byli owcami gw". Mona nazywa ich, jak si chce, ale nie mona mwi, e brakowao im kultury. Celtowie sprzedawali Grekom sl i metale, a za uzyskany dochd kupowali wino, wyroby 20 garncarskie oraz wyroby z metalu. Przenosili greckie motywy zdobnicze na pnoc i przekazywali technologie wyrobu 21 22 przedmiotw z elaza duym poaciom Europy. Wreszcie spopularyzowali podkowy koskie, elazne zamki i beczki. 23 Rzymianie poznali zalety krtkiego miecza" w niefortunny sposb - kiedy Celtowie upili Rzym w 390 roku p.n.e. Ju za czasw Cezara Celtowie bili monet na wzr rzymski, niektrzy z nich za opanowali alfabet grecki.

Celtowie poza nieregularnymi zrywami do handlu i pldrowania mieli inn rol, o wikszym zasigu przetwarzanie i transmisj danych. Pord tego caego zamieszania memy, konglomeraty informacji kulturowej, byy wybirczo zachowywane i replikowane. Znalazy si wrd nich najwaniejsze technologie materialne, takie jak wyrabianie przedmiotw z elaza, a take dwie z najwaniejszych technologii informacji - pismo i pienidze. Dziki, polujcy na gowy Celtowie! Z tej historii wynika prosty mora: Kiedy mylisz o ewolucji kulturowej, nie zajmuj si poszczeglnymi ludmi czy te ludami. Zamiast tego nie spuszczaj z oka memw. Ludzie i ludy przychodz i odchodz, yj i umieraj. Lecz ich memy, podobnie jak ich geny, przetrwaj. Kiedy jest ju po handlu, po pldrowaniu i wojnie, i wszdzie dokoa le ciaa zabitych, moe si wydawa, e struktura spoeczna jest w rozsypce. Ale nawet w tym procesie kultura, zbiorcze menu memw, z ktrego moe korzysta spoeczestwo, potrafi rwnie dobrze wyewoluowa. Wreszcie pojawi si struktura spoeczna, konsolidujc now baz technologiczn. To moe troch potrwa, zanim struktura spoeczna nady za technologi (zob. nastpny rozdzia). Ale nady, w swoim czasie.

Faszywa opinia numer 4: Barbarzycy s z natury niezorganizowanymi wczgami. To prawda, e europejscy i azjatyccy barbarzycy wykazywali czasem zamiowanie do wdrwek, l to jest zupenie zrozumiae. Jeli bowiem twoja

praca polega na pasoytowaniu na precyzyjnie skonstruowanych cywilizacjach, to musisz podrowa. De facto pasoytnictwo nie byo zawodem wikszoci barbarzycw" przez wikszo czasu. Kiedy znaleli jaki obszar yznej ziemi lub dogodne miejsce wrd kupcw, czsto si osiedlali, aby w ten sposb zarabia na ycie - nawet na uczciwe ycie. Trudno byoby w to uwierzy, czytajc przeraajce opisy barbarzycw sporzdzone przez Rzymian, lecz byy one wtedy oparte na dramatycznych okolicznociach, w jakich stykali si z nimi Rzymianie, a nie na przypadkowych przykadach z ycia barbarzycw. Archeolodzy odkryli pniej, e barbarzyscy Germanie na pnoc od imperium yli 25 w stabilnych, trwaych spoecznociach", a ich gospodarka bya chyba w zasadzie taka sama jak gospodarka rolnikw na terenie zachodnich prowincji rzymskich". Co wicej, spoecznoci barbarzycw - czy koczownicze, czy te osiade - maj tendencj do ewoluowania, podobnie jak inne spoecznoci, w kierunku wyszych poziomw organizacji. Powodem, dla ktrego Rzymianie w czwartym wieku coraz dotkliwiej odczuwali zagroenie, by fakt, e ich ciemiycie-le mieli coraz sprawniejsz administracj (po czci zapoyczon od Rzymian)

26

i stawali si bardziej cywilizowani", jak to okreli jeden z historykw, a przez to bardziej przeraajcy. Inny historyk tak pisze o barbarzycach nkajcych pnocne Chiny: Stali si naprawd niebezpieczni w takim stopniu, w jakim stali si cywilizowani, biegli w sztuce organizacji, produkcji i wojny". Jeden z takich barbarzycw nauczy si na pami pism Konfucjusza i lubi powtarza: Dentelmen powinien si wstydzi niewiedzy, nawet jeli dotyczy ona pojedynczego 27 28 przypadku". Jego wyksztacony syn spldrowa w 311 roku stolic pastwa Cz'in - byo to wydarzenie, ktre mona by nawet porwna do grabienia Rzymu. Szczeglnie Hunowie, chocia byli koczownikami, mieli szeroko zakrojon organizacj, nazywan czasem 29 imperium". Podobnie jak to robiy inne zachodnie imperia, Hunowie si podporzdkowywali sobie rne ludy i egzekwowali od nich danin. (A kim byli Rzymianie, eby mieli prawo na to si uskara?). Z kolei we wschodniej Azji 30 konfederacja barbarzycw, Tob, w czwartym i pitym wieku konsolidowaa swoje wasne imperium. W kocu Tob przeja kontrol nad wiksz czci pnocnych Chin - i musiaa broni swojego terytorium przed now fal niemile widzianych barbarzycw. Najlepsz ilustracj faktu, e barbarzycy rwnie atwo podtrzymuj cywilizacj, jak j rujnuj, jest imperium rzymskie. Przez cae wieki Rzymianie wykorzystywali plemiona germaskie jako najemnikw, a wielu najlepszych generaw imperium byo barbarzyskiego pochodzenia. W oglnym rozrachunku Rzymianie doszli do wniosku, e z tymi ludmi mona robi interesy. Barbarzyskie plemiona udowodniy to ponownie po zwyciskich inwazjach w pitym wieku. Przed nimi leay wielkie przestrzenie uprawianej przez wieniakw ziemi, ktrzy pacili rzdowi wysokie podatki, a ten rzd mia coraz mniej moliwoci, aby ich broni. Jak wykorzysta tak sytuacj? Mona byo przejecha przez cay rolniczy obszar, pokona rzymskich onierzy, urzdzi rze wieniakw i zabra ich ziemie. Mona te byo zostawi wieniakw w spokoju i ubi interes z wysokimi rzymskimi urzdnikami, proponujc im, e si ich zastpi przy zbieraniu podatkw. Legendarni barbarzycy przyjliby to pierwsze wyjcie. A prawdziwi barbarzycy zdecydowali si na drugie rozwizanie, realizujc w ten sposb marzenia kadego czowieka: wysoki 31 wspczynnik dochodu do wypracowania. W pitym i szstym wieku rzymski aparat fiskalny przeszed, jak to uj 32 jeden z historykw, pod nowe kierownictwo".

Jest powiedzenie dotyczce urzdnikw pastwowych, ktrzy rozpoczynaj swoje kariery, wierzc w szczytne ideay, i w kocu zostaj skorumpowani: Przyszli, aby czyni dobro, i dobrze si urzdzili". O barbarzycach, ktrzy walczyli z Rzymem, moemy powiedzie, e przyszli czyni zo, a wszystko zrobili dobrze". Jest moliwe, e rozpoczli inwazj po to, aby grabi i pldrowa, lecz w kocu przyjli bardziej osiady tryb ycia. Ta umiejtno dopasowywania si do zastanych warunkw jest powodem, dlaczego ju w 500 roku n.e. zachodnia Europa stosunkowo agodnie wyewoluowaa ze stanu jednego imperium w kilka duych barbarzyskich krlestw, jak na przykad Wizygotw w Hiszpanii i Ostrogotw w Italii. A jak si powodzio grecko-rzymskiej kulturze w rkach barbarzycw? Goci nie mieli inklinacji do rozwaa nad 33 dialogami Platona, ale zachwycali si dzieami Euklidesa; unikajc oglnikowych tematw, przywizywali wag do konkretnych dyscyplin: do architektury (odrestaurowali niektre monumentalne budowle imperium); pomiarw (pomocnych przy zbieraniu podatkw); matematyki (szczeglnie wane byy systemy liczbowe i miary); medycyny 34 (po spldrowaniu Rzymu wrd zdobyczy, jakie Wizygoci wywieli na poudnie, by lekarz Dionysius). Goci gardzili retoryk", ktra zajmowaa poczesne miejsce w rzymskim nauczaniu prawa, lecz samo prawo to bya inna sprawa. Zatrudniajc rzymskich jurystw, zaadaptowali rzymskie prawo do rzdw nad ich rzymskimi poddanymi i

sformalizowali wasn tradycj prawn, ktra bya przedtem ustna. Jedna z wydanych przez barbarzycw prac nosia 35 tytu Rzymskie prawo Wizygotw. Te przykady nie maj sugerowa atwego przejcia od ostatniego wieku rzdw Rzymu w zachodniej Europie do nastpnych wiekw. Goci, Frankowie i inni barbarzycy", cho bardzo chcieli by spadkobiercami Rzymu, nie byli w stanie zasymilowa jego zaawansowanej kultury. Ponadto ataki ze strony nadal silnego cesarstwa rzymskiego na wschodzie, ze stolic w Konstantynopolu, sprzyjay destrukcji. (Reklamacja Rzymu" przez cesarza Justyniana uczynia 36 wicej szkody ni podbj Rzymu przez Wizygotw). Wielkie krlestwa" barbarzyskie nie wyszy z tego bez szwanku. Mimo wszystko barbarzycy nie przepucili rzymskiej kultury przez niszczark do papieru.

Faszywa opinia numer 5: Barbarzycy to przedziwna przypado, ktra z jakiego powodu zmaterializowaa si w okresie panowania cesarstwa rzymskiego (i od czasu do czasu powracaa, jak na przykad niszczycielskie w-

drwki Mongow u schyku redniowiecza). Sam fakt, e ewolucja kulturowa przemieszcza si nierwnomiernie z miejsca na miejsce, oznacza, i na tysiclecia przed powstaniem Rzymu cywilizacje otoczone byy mniej rozwinitymi kulturami. A ci nieposiadajcy, tak jak wikszo ludzi, mieli skonnoci do wykorzystywania saboci innych i czasem z nich korzystali. Jak si wydaje, cywilizacje rodkowego Wschodu ucierpiay od przynajmniej dwch fal 37 barbarzyskich" spustosze, na pocztku i kocu drugiego millennium p.n.e. Dlaczego wic tak mao syszymy o tych wczesnych barbarzycach? Jest kilka powodw. Po pierwsze, im bardziej cofamy si w czasie, tym mniej jest wiadectw historii. Archeolodzy odkrywaj ruiny dawnych cywilizacji i lady gwatownego starcia, ale rzadko odnajduj czytelne wiadectwa, ukazujce, co si prawdopodobnie przydarzyo tej dotknitej nieszczciem cywilizacji: e wrogie, nieokrzesane, obce siy siay tam bezsensowne zniszczenie. Jeeli napad barbarzycw jest uwieczony sukcesem, to jego historia, pod warunkiem e w ogle istnieje, bdzie prawdopodobnie spisana przez potomkw tych wanie barbarzycw. A nie mona od nich oczekiwa, aby sawili barbarzyskie zachowania swoich przodkw. Wemy na przykad Aztekw. Rozpoczli swoj karier jako pkoczowni-cy na peryferiach bardziej zaawansowanych kultur, czasem je najedajc, a czasem suc za najemnikw. (Czy to nie jest nam skd znane?). Kiedy wreszcie nabyli wystarczajc wiedz, aby zaoy wasne due miasto i podbi ludy, ktre umiay czyta i pisa, zniszczyli teksty opisujce ich prymitywn przeszo. Pisali now histori, przedstawiajc si jako jedyni legalni sukcesorzy wielkiej cywilizacji Toltekw. Zreszt Toltekowie te rozpoczynali jako p-koczowniczy barbarzycy, przesikajcy kultur tych ludw, ktre potem zepchnli z kulturowego piedestau. Kiedy zaczniemy bada ukryte sprawki synnych ze swojej cywilizacji ludw, odkryjemy ich tajemnic: rozpoczynali jako barbarzycy. Grecy nie traktowali Rzymian jako ludzi rwnych im kulturowo, kiedy ci pojawili si na scenie. W gruncie rzeczy, nawet kolejne pokolenia do przesady praktycznych Rzymian nie do koca wchony wyrafinowan atmosfer klasycznej Grecji. Zachodzia jednak ogromna infiltracja Rzymian klasycznymi memami greckimi (cznie ze sowem na okrelenie barbarzycy"), ktre pniej rozprzestrzeniali dalej. Jak powiedzia Horacy: Ujarzmieni Grecy ujarzmili zwycizcw". A kim byli Grecy, eby mc patrze z gry na barbarzyskich intruzw? W ich przeszoci byo wiele wzlotw i upadkw. Ich przodkowie uczynili wiel-

ki krok na dugiej drodze, ktra doprowadzia ich do pniejszego snobizmu, najedajc pierwsz biurokratyczn 41 monarchi Europy, cywilizacj minojsk na Krecie, w pitnastym wieku p.n.e. Na pocztku Grecy mieli honorowy 42 tytu ptoliporthos, ktry oznacza grabiecw miast". Jest rwnie moliwe, e wrd wichrzycieli, ktrzy siali spustoszenie pod koniec drugiego millennium p.n.e., znaleli si take Dorowie. Mona by si tak bawi przez cay dzie, cofajc si do przeszoci, aby wykaza paskudne pocztki tego, co pniej stawao si dominujcymi cywilizacjami. Lecz bez wzgldu na to, czy ci barbarzycy" ograbiaj miasta, czy trzymaj si na uboczu i z nimi handluj, czy sprzymierzaj si z nimi podczas wojny, czy te tworz przymierza przeciwko nim, jedno jest prawie pewne: wygrana, przegrana czy remis, barbarzycy" staj si narzdziem do rozprzestrzeniania skomplikowanych memw. William McNeill pisa w The Rise ofthe West (Rozwj Zachodu): Historia cywilizacji to historia ekspansji szczeglnie atrakcyjnych wzorcw kulturowych i spoecznych przez adaptacj 43 barbarzycw do stylw ycia, ktre uznali za przewyszajce ich wasny styl ycia". W naszym wieku angielski" jest synonimem cywilizacji i wyrafinowania, jednak sowo Anglia" oznacza ziemi Anglw - plemienia, ktre za czasw rzymskich byo po prostu jedn z wielu uciliwych barbarzyskich hord.

Faszywa opinia numer 6: Niosce chaos i destrukcj wyczyny barbarzycw s ironiczn puent rzekomej progresji rewolucji kulturowej. Jak widzielimy, barbarzycy z biegiem czasu wczaj si do szeregw i staj si nonikami wertykalnego przepywu memw. Lecz jeszcze w innym sensie, cho mogoby si wydawa, e z wielk arogancj pyn pod prd kulturowego postpu, w rzeczywistoci posuwaj si z jego nurtem. Nieuchronny przepyw memw to powd, dla ktrego s tak dobrze przygotowani do krtkofalowych przejaww zuchwalstwa. Kiedy taka cywilizacja, jak na przykad rzymska, dominuje nad swoimi ssiadami, to znaczy, e posiada pewien rodzaj kulturowej przewagi: powiedzmy, e lepsz bro lub lepsz organizacj gospodarki. Lecz trudno jest do koca utrzyma tak dominacj, poniewa wartociowe memy maj naturaln tendencj do przekraczania granic, dziki czemu zwikszaj si rywali. W przypadku Rzymu do memw zwikszajcych si barbarzycw naleaa 44 strategia wojskowa i bro. Lecz zalenie od przypadku rne mog by me-

my. Jak zauway historyk Mark Elvin, technologia wyrobu elaza, ktra dotara do Mongow w trzynastym wieku, 45 powrcia rykoszetem, stwarzajc problemy Chinom. Elvin by jednym z pierwszych uczonych, ktry wyranie dostrzega ogln dynamik historii: w rozwinitych spoeczestwach sam rozwj moe nie ziarno destrukcji. Jak to uj Elman Service: Szybko rozwijajce si spoeczestwo rozsya swoje nasiona, jeli mona tak powiedzie, poza wasny teren, a niektre z nich ukorzeniaj si i rosn bujnie w nowej glebie, stajc si czasem silniejsze od tych, ktre je 46 zrodziy, i na koniec potrafi zdominowa oba rodowiska". Naley pooy szczeglny nacisk na bardzo wan kwesti: charakterystyczna dla historii wiata burzliwo jest nie tylko zgodna z progresywistycz-nym" pogldem na histori, ale jest jego integraln czci. Burzliwo sama w sobie - cznie z nierzadko niszczycielskim potencjaem barbarzycw - wynika z faktu, e technologia ewoluuje, a najbardziej uyteczne technologie szybko si rozprzestrzeniaj. Hegemonia moe nie ze sob bezruch, jak na przykad pax Romana, lecz w duszym okresie brak rwnowagi si nadwera sam siebie i nastpuje koniec bezruchu. Rozpoczynaj si turbulencje, ktre mog robi wraenie regresu, lecz ostatecznie s czynnikiem postpu; odzwierciedlaj one - a jak ju widzielimy, czsto rwnie promuj - globalizacj nowych, ulepszonych memw, na ktrych oprze si kolejny bezruch.

Faszywa opinia numer 7: Barbarzycy poluj na niewinne ofiary. Zwrot barbarzycy u wrt" przywouje na myl jak manichejsk scen: w murach Rzymu bibliotekarze przecieraj okadki pracowicie przetumaczonych dzie Euklidesa, a tu dym zaczyna wydobywa si ze stosw ksiek... Co zrobili Rzymianie, eby sobie na co takiego zasuy? Duo zrobili. Po pierwsze, gospodarka imperialnego Rzymu w wysokim nawet jak na staroytne standardy stopniu oparta bya na niewolnikach. To moe wpyn na ocen ich moralnoci -i rzeczywicie tak jest - ale chodzi o co wicej. To jest ocena Rzymu przy uyciu podstawowego wskanika ewolucji kulturowej: Czy Rzym w peni wykorzystywa ludzki potencja kooperacji? Nie zanadto. Kiedy jakie spoeczestwo trzyma ludzi w acuchach i konfiskuje owoce ich pracy, to stara si rozgrywa gr o sumie niezerowej w kracowo pasoytniczy sposb. Jest to strategia, ktra jak ju dowodziem, obfituje w puapki. Przede wszystkim zniewalanie pochania duo czasu i energii. Rzym wielokrotnie tumi bunty niewolnikw i stale musia mie si na bacznoci. Nikt nie moe czu si bezpiecznie, nawet jeli jest wyrozumiaym i agodnym pa-

nem", skary si Pliniusz Modszy (ktry wycign z tego faktu wniosek, e niewolnikw niszczy ich wasna nikczemna 47 natura"). Po drugie, niewolnictwo osabia motywacj pracownika do wydajnej pracy (a przynajmniej konieczny jest cisy nadzr, co jest kosztowne i obnia oglny zysk z wydajnoci). Po trzecie, niewolnicy nie bd aktywnymi konsumentami. Po czwarte, utrzymujc sztucznie niski koszt pracy, niewolnictwo tumi spoeczn motywacj do rozwijania bardziej produktywnych technologii. Rzymskiej klasy rzdzcej nie interesoway oszczdzajce prac 48 innowacje, zatem podczas panowania Rzymu postp technologiczny by niewielki. 49 Istniej dowody, e u schyku imperium niewolnictwo zaczo ju zanika. Lecz jednoczenie zwykli wieniacy 50 stawali si mniej wolni, upodabniajc si do wiejskiej ludnoci poddaczej w redniowieczu - byli przypisani do ziemi, ktra nie bya ich wasnoci. Rzd zacz czyni prby, aby uniemoliwi rzemielnikom zmian zawodu; nalegano 51 nawet, aby dzieci dziedziczyy zawody ojcw. Jeden z klasycznych historykw uwaa, e wiat rdziemnomorski 52 bardziej si zbliy do systemu kastowego ni kiedykolwiek przedtem w swojej historii". Rwnie tym razem, nie bawic si ju w ocen moraln, naley stwierdzi, e jest to za inynieria spoeczna, ktra przytumia zyski, jakie mogyby spontanicznie si pojawi dziki wolnoci wyboru w gospodarce rynkowej.

Nawet ogromny wkad Rzymu w rozwj handlu - duy, do spokojny obszar stworzony przez pax Romana - nie by do koca bogosawiestwem. Zawiera w sobie element zwykego wyzysku, szczeglnie zauwaalnego dla tych, ktrzy musieli by podporzdkowani dla dobra pax Romana. Rabunek, rze, grabie nazywaj kamliwie imperium", 53 stwierdzi jeden z mieszkacw Brytanii. Tworz pustyni i nazywaj j pokojem". Kiedy zakoczono proces podporzdkowywania, pojawiay si czsto nieuzasadnione podatki i chciwi administratorzy. Ten rodzaj pasoytnictwa rozrasta si wraz z polityczn kultur, ktra stawaa si coraz bardziej skorumpowana, 54 opresyjna i dyktatorska. Wreszcie cesarze zaczli powoywa si na swoj bosko i zachowywa jak faraonowie. Chcc pozosta mitycznymi postaciami, odgrodzili si od ludu, a Rzymianie, ktrym udzielono audiencji, musieli 55 ucaowa rbek szaty cesarza. Senat nie mia ju nic do powiedzenia, cesarzy wybierao wojsko, czasem na zasadzie przewrotu paacowego. To wszystko nie umniejsza jednak spucizny Rzymu. Rzymskie zasady prawa i administracji to trwae wzory, nawet jeli w praktyce byy stopniowo zafaszowywane. Jednak mimo e te zasady spisano i rzymska technika pozostawia po sobie lady, Rzymianie niewiele ju mogli da przyszym pokoleniom. Bez wzgldu na to, czy jest si bojownikiem o rozwj moralny, czy te tylko o ewolucj kulturow, mona z powodzeniem argumentowa, e w czasie kiedy barbarzycy ruszyli masowo na zachodnie imperium rzymskie, ono ju zasugiwao na mier. Jest oczywiste, e kady tak atwo sformuowany wniosek powinien wzbudzi podejrzenia. Co w rzeczywistoci spowodowao upadek zachodniego imperium rzymskiego - jest nadal kwesti dyskusyjn, a niektre przypuszczalne przyczyny - choroby, wyjaowiona gleba, przypadkowe terytorialne otwarcie na niezwykle liczebne hordy barbarzycw - nie rzucaj wiata na jako rzymskiego rzdu. Czy rzeczywicie dzieje upadku imperium mona postrzega jak moralitet, jak go traktuje wielu historykw - a ja chtnie tak interpretacj przyjem - to nadal kwestia otwarta. Cae cywilizacje mog powstawa i upada na skutek nieprzewidzianych, przypadkowych zdarze: tylko w dalszej perspektywie i w szerokim spektrum wydarze podstawowa dynamika ewolucji kulturowej podtrzymuje kierunek histprii. Mimo wszystko warto zwrci uwag na fakt, jak wiele powszechnie wysuwanych przyczyn upadku Rzymu to skazy na niezerowej sumowalnoci. Sztucznie zamroony rynek pracy; coraz bardziej niesprawiedliwy system prawny; korupcja wrd wysokich urzdnikw przy rozporzdzaniu publicznym dobrem; nadmierne podatki i taryfy, podyktowane kosztami utrzymania imperium re pasoytowao na swoich prowincjach - to wszystko osabia tkank odnoszonych korzyci, ktra jest spoiwem dobrze zarzdzanych spoi

Werdykt historii
Zatem dzikujmy niebiosom za barbarzycw! Jeeli dominujce cywilizacje s w stadium zastoju i rozkadu, niewiele lub wcale nie przyczyniajc si do marszu niezerowej sumowalnoci, to nic nie szkodzi (z punktu widzenia ewolucji kulturowej), e maj pod bokiem potencjalnych wichrzycieli. Lepiej zniszczy cay system i zacz od pocztku. A poniewa barbarzycy maj sabo do cywilizacyjnych memw, nie musz zaczyna od zera! Rola barbarzycw jako brygady do burzenia kultur nabiera specjalnej wagi, kiedy wemiemy pod uwag, jak czsto wystpuje potrzeba odbudowy kultury. Wiele oczywistych bdw Rzymian - wyzysk, autorytaryzm, korupcja,

wywyszanie si nad innych - wypywa z pobudek gboko zakorzenionych w ludzkiej naturze. Raz za razem przeksztacay one obiecujce cywilizacje w rozkadajce si, uciskajce swoich obywateli monstra. Raz za razem wydaje si, e syszymy krzyk historii: Przyprowadcie brygad burzycieli!", l raz za razem barbarzycy chtnie odpowiadaj na to wezwanie. Pod koniec drugiego millennium p.n.e., kiedy cywilizacja bya ju od wiekw w stanie 56 oczywistego skostnienia, barbarzycy ruszyli do jej niszczenia. W jaki sposb barbarzycy to po prostu specjalny przypadek potnej dynamiki sumy zerowej w ewolucji kulturowej: brutalnego wspzawodnictwa midzy ssiadujcymi spoecznociami. Dziki tej rywalizacji skostniae kultury mog by poddane mniejszym lub wikszym przerbkom. Mog zosta wchonite przez du ssiedni cywilizacj, ktra przerobi je na swoje podobiestwo. Mog te by infiltrowane, a nawet rozczonkowane przez barbarzycw, torujc drog do przyszego ponownego poczenia. Mog te si rozbudzi i wzi gr - co byoby przykadem dynamiki wyzwania i odpowiedzi na wyzwanie" - kad na to nacisk Arnold Toynbee. Tak czy inaczej, wynika z tego wyrany mora: jakkolwiek gboko byyby zakorzenione w ludzkiej naturze skonnoci do wyzysku, autorytaryzmu i samowywyszania, kultury, ktre staj si ich niewolnikami, zbyt dugo si nie utrzymaj. Zaraz, zaraz. Od kiedy zaczyna nagle obowizywa odpowiedzialno polityczna za wyzysk i autorytaryzm? Czy wikszo wczesnych pastw, jak rwnie ich poprzednicy, wodzostwa, nie stosowaa terroru, kiedy to byo przydatne,

nie braa niewolnikw, kiedy to tylko byo moliwe, i nie uciekaa si do boskiego pochodzenia, a przynajmniej do bogosawiestwa bogw, aby skoni masy do pogodzenia si z dyktatur? Cho te taktyki byy naganne moralnie, dlaczego nie miayby zadziaa w cesarstwie rzymskim? Jak ju widzielimy, mona po czci odpowiedzie na to pytanie - technologia zmienia reguy rzdzenia. Wraz z pojawieniem si standardowej, powszechnie akceptowanej monety i w peni fonetycznego alfabetu, cznie z samogoskami, zaistnia potencja dla znacznie bardziej zdecentralizowanej gospodarki. Na przykad niewolnictwo szczytowa forma wyzysku - teraz przysparzao wikszych kosztw w przewidywalnej produktywnoci, a rynek najbardziej zyskuje na swobodnym uczestnictwie. Okropn rzecz jest, jak mwi, marnowanie zalet umysu - nawet jeli w staroytnej gospodarce umys skupia si na jak najwyszych zyskach i na szybkim wydawaniu pienidzy. Chocia Rzym mia w duej mierze gospodark rynkow, od pocztku zaznaczya si pewnego rodzaju 57 niewiadomo jej potencjau. Kiedy w czwartym wieku p.n.e. Rzymianie zaczli bi monety, nie robili tego w celu usprawnie-

ni handlu, chcieli tylko stworzy rodek, za pomoc ktrego rzd" mgby kupowa sobie rne rzeczy. (Oczywicie monety, bez wzgldu na t przyczyn, pojawiy si masowo w sektorze prywatnym). Wschodnia cz imperium, ktra przetrwaa upadek zachodniego cesarstwa, bya mniej obarczona tymi 58 grzechami. Jak si wydaje, na Wschodzie zawsze byo mniej niewolnikw ni na Zachodzie. Wschodnia gospodarka 59 bya w mniejszym stopniu dotknita takimi ograniczeniami jak zakaz zmiany zawodu. A z historycznych wzgldw Wschd mia bardziej zintegrowan gospodark, infrastruktur handlow, ktra usprawniaa przepyw towarw z re60 gionu do regionu. Byy tam due, stare miasta handlowe, podczas gdy wiele miast Zachodu speniao tylko funkcj administracyjnych centrw. Co prawda, w swojej walce o przetrwanie Wschd mia jeszcze jeden wielki atut: krtsz granic z barbarzycami. Jednak niewtpliwie Wschd, ktry pod wieloma wzgldami by podobnie skostniay jak Zachd, nie mia przed sob przyszoci high-tech. W rzeczywistoci cae imperium byo osabione, za niektre jego czci bardziej ni inne. Historyk Chester Starr napisa kiedy: Czsto cywilizacja zapdza si w lepy zauek i kiedy tam tkwi, dalszy postp jest prawie niemoliwy, jeli utrzymuje kierunek, ktry przedtem wydawa si oczywisty; jednak jeli nowe idee maj 61 mie jak szans, to stare systemy musz dozna powanego wstrzsu, aby straciy swoj dominujc pozycj". Ten pogld moe wyda si niektrym teologiczny, a nawet mistyczny - jak gdyby bg postpu patrzy w d i wytraca cywilizacje nieprzygotowane na przyjcie nadchodzcych idei. Jednak argumenty Starra maj bardziej racjonalny wydwik, kiedy potraktujemy ewolucj technologiczn jako aktywn si w historii. Jest prawd, e zaawansowane technologie - technologie gospodarcze nie mniej ni technologie militarne - karz spoeczestwa, ktre ich sobie nie przyswoiy i dobrze ich nie uywaj; te spoeczestwa mog dozna wtedy powanego wstrzsu". Jest rwnie prawd, e te technologie, otwierajc drog na innowacj, nagradzaj potem spoeczestwa, ktre z poytkiem je wykorzystuj. Oczywicie, technologia nie jest jak zewntrzn si, ktra przybya z kosmosu. Jest dzieem ludzkiego umysu w toku ewolucji kulturowej; ludzie s dyktatorami technologii. Lecz technologie - przynajmniej w szerokim sensie - s z kolei dyktatorami struktur spoecznych. W pitym wieku n.e. zachodnia Europa stana przed dylematem: jakiej strukturze spoecznej technologia udzieli teraz swojego bogosawiestwa?

Rozdzia 11

Wieki ciemne"
To si zawsze powtarza: kiedy chcemy rozmawia o upadku, koczymy rozmow na kontynuacji.
G.W. BOWERSOCK1

W wydanej w 1969 roku ksice Civilisation, towarzyszcej programowi telewizyjnemu o tej samej nazwie, Kenneth Clark zatytuowa jeden z rozdziaw Ledwie, ledwie". Myl przewodni tego rozdziau byo stwierdzenie, e za-

chodnia cywilizacja miaa szczcie, i w ogle przeya. Wieki ciemne, jak niektrzy nazywaj wczesne redniowiecze, byy naprawd ciemne; ledwie tliy si tam polana klasycznej spucizny Zachodu, zachowane, aby owietli wiat w innym czasie. Gdyby nie praca niewielu zakonnych kopistw, sumiennie przepisujcych wielkie dziea, kto wie, jakiego rodzaju kulturalnym zaciankiem byaby teraz Europa? jest to niekoczcy si temat, poruszony niedawno w bestsellerze Thomasa Cahilla, Jak Irlandczycy ocalili cywilizacj, w ktrym przypisuje szczeglne zasugi irlandzkim kopistom. Clark i Cahill w efekcie odwoali si do rozpaczliwego pytania witego Hieronima - Co jest bezpieczne, jeli ginie Rzym"? - i uznali je za bardzo trafne. W poprzednim rozdziale uznalimy pytanie witego Hieronima za zbyt alarmistyczne. To znaczy: barbarzycy s take ludmi. W przeciwiestwie do Conana Barbarzycy - ktry gosi, e celem jego ycia jest pokona nieprzy2 jaci, patrze, jak uciekaj, i sysze pacz kobiet" - wikszo istniejcych realnie barbarzycw chtnie si osiedla i korzysta z owocw cywilizacji: pokona nieprzyjaciela, naoy na niego podatki, korzysta z jego lekarzy, polubia jego crki. Jeszcze jednym powodem, aby uzna pytanie witego Hieronima za troch melodramatyczne, jest to, e historycy uwiadomili sobie, i okrelenie wieki ciemne" jest mylce. We wczesnym redniowieczu, a szczeglnie w pniejszym, panowao oywienie i nie brakowao inwencji twrczej.

Mimo to prawd jest, e wczesne redniowiecze musiao wydawa si wczenie do mroczne. Terytorium 3 Rzymian rzeczywicie byo w stadium upadku. Drogi, ktrymi niegdy bezpiecznie przewoono towary na rynek, byy w fatalnym stanie i pene bandytw. Miasta si skurczyy, a ziemie uprawne leay odogiem. Porzucono kopalnie i spada produkcja metalu. Godna zaufania waluta, szczeglnie zota, staa si rzadkoci i ludzie znaleli si w prawie bezgotwkowej" gospodarce, prowadzc handel wymienny lub pacc wasn prac. Cigle spadaa liczebno populacji. Rzdy byy chwiejne; barbarzyskie krlestwa raz rosy, raz si kurczyy, a czasem ich krlowie" mieli bardzo niewielk wadz. Jeeli wic nawet barbarzycy nie s tak bardzo barbarzyscy i nawet jeli wieki ciemne nie s a tak czarne, przez pewien czas przyszo Europy wydawaa si do ponura. Nie byo adnych wyranych oznak, aby ewolucja kulturowa przejawiaa jakiekolwiek tendencje do wznoszenia spoeczestwa na coraz wysze poziomy zoonoci. Zatem my, wierzc w tak tendencj, musimy powiedzie jeszcze kilka sw o wiekach ciemnych. Jaka dynamika historycznego rozwoju spowodowaa, e ich koniec by tylko kwesti czasu? Dlaczego niechybnie po upadku i chaosie nastpuje rekonstrukcja? To pytanie nie odnosi si jedynie do najbardziej znanych wiekw ciemnych, tych w Europie. W czwartym i pitym wieku naszej ery jedno Chin zostaa zachwiana pod napywem barbarzycw z pnocy. A wczeniej, pod koniec drugiego millennium p.n.e., destrukcja obja obszary od zachodniej czci wiata rdziemnomorskiego a do rodkowego Wschodu. W Nowym wiecie mamy midzy innymi synny upadek Majw, l tak dalej - duga lista regresu. Aby uzyska odpowied na pytanie, dlaczego takie upadki nie kocz si przewanie cakowit katastrof, skupimy si przede wszystkim na europejskim redniowieczu. Jest to najlepiej udokumentowany i najbardziej znany przykad upadku i odrodzenia. Jest to rwnie najczciej przytaczany przykad przy wysuwaniu zastrzee do pogldu na ukierunkowanie historii. Cywilizacja rzeczywicie ledwie, ledwie przetrwaa, wic musi by bardzo krucha. Jest jeszcze jeden powd, eby skupi si na Europie. Patrzc na histori z perspektywy ledwie, ledwie", mona powiedzie, e to nie tylko cywilizacja, w szerokim rozumieniu tego sowa, miaa szczcie, e przetrwaa. Kenneth Clark przyznaby chyba, i nawet bez mnichw Europa w kocu ruszyaby do przodu pod wzgldem gospodarczym, 4 technologicznym, politycznym. Clark zajmuje si raczej zachodni cywilizacj. Czyjej charakterystyczne denia -na przykad do wolnoci politycznej - mogyby przetrwa, gdyby barbarzycy

cakowicie zniszczyli to, co czyo j z klasyczn Grecj, kolebk zachodniej cywilizacji? To delikatne pytanie, na ktre trudno da zdecydowan odpowied. Lecz jak zobaczymy, istniej powody, aby sdzi, e wielu historykw przecenia rol tej szczeglnej spucizny" Zachodu w ksztatowaniu jego nowoczesnej formy i nie docenia roli wszechstronnych si historii, ktre si urealniy w kaprynych losach redniowiecza.

Nigdy nie spuszczaj wzroku z memw

Pierwszym krokiem do uznania nieuchronnoci odrodzenia si Zachodu w pniejszym redniowieczu jest pozbawienie wczesnego redniowiecza melodrama-tycznego pogldu na histori poprzez owo stwierdzenie: ledwie, ledwie". A

pierwszym krokiem do zredukowania tego melodramatycznego wydwiku jest powtarzanie mantry z ostatniego rozdziau: Nie spuszczaj wzroku z memw". Przede wszystkim zastanawiajc si, czy dana kultura rzeczywicie upada, nie pytaj, co si stao z poszczeglnymi ludmi czy te jakim konkretnym obszarem; kultury mog przeskakiwa 5 z czowieka na czowieka i z miejsca na miejsce, pozostawiajc po sobie ruiny, ale same przy tym czujc si wietnie. Jeszcze przed upadkiem Rzymu siedziba jego oficjalnego wadcy zostaa przeniesiona do Konstantynopola. Wanie tam, we wschodnim cesarstwie, w Bizancjum, prawie caa klasyczna kultura pozostaa ywa - w ksikach, w umysach, w praktyce - a do czasu, kiedy w Europie nastpi koniec wiekw ciemnych. Tak to jest z tymi upadkami". Opustoszae ruiny Majw to typowy obraz telewizyjnych dokumentw na temat zaginionych cywilizacji". Rzadko si natomiast zauwaa, e upadek Majw dotkn tylko cz ich cywilizacji. Na 6 pnocy w ocalaych miastach kultura Majw pozostaa nietknita, cznie z ich cennym pismem. Podobnie synny upadek cywilizacji Doliny Indusu w poudniowej Azji w drugim tysicleciu p.n.e. czsto jest przedstawiany jako dzieo jednej nocy. Lecz ludzie nadal tam yli, przegrupowali si i zachowali kluczowe technologie zaawansowany system znormalizowanych wag i, co jest moliwe, pismo; jest rwnie prawdopodobne, e ktre ze wspczesnych pism tego obszaru jest kontynuacj pierwotnego pisma, a podobiestwa zostay zatarte w cigu tysicleci ewolucji. Drugim antidotum na t melodramatyczn wizj jest wiadomo, e mapy polityczne nie zawsze s dobrym przewodnikiem po zoonoci spoecznej. To prawda, e imperium rzymskie byo spoeczestwem na poziomie pastwa, cywilizacj"; prawd jest rwnie, e wiksza cz zachodniej Europy, cznie ze wspczesn Francj i Angli, bya w sensie technicznym czci imperium, pacia bowiem podatki i posiadaa pewne elementy cywilizacji troch drg, byszczce monety, nieco biurokratw. Lecz drogi i monety nie przeksztac w cigu jednej nocy prostej struktury spoecznej w zoon. Marvin Har-ris pisa, e Europa na pnoc od Alp nie cofna si do ciemnych 8 wiekw, bo przede wszystkim nigdy si z nich nie wydobya". To moe by przesadne stwierdzenie, ale nie do koca. Oczywicie, europejscy wieniacy mieszkajcy na pnoc od Alp, nawet jeli sami nie byli w peni cywilizowani", uzalenili si od rzymskiego zarzdzania, wic wycignicie im tej podpory spod ng byo interesujcym eksperymentem w ewolucji kulturowej. Co mogli zrobi? Spada na eb i szyj i wreszcie wyldowa gdzie na poziomie Szoszonw, przemieszczajc si w maych hordach i kopic korzonki? Nie. Nie tylko trzymali si nadal swojej rolniczej technologii, lecz jakby ldujc w asekuracyjnej siatce, powrcili do resztek swego rdzennego systemu politycznego, wodzostwa - a przynajmniej rozsdnego jego odpowiednika. Jak zauwayo wielu ewolucjonistw kulturowych, europejski feudalizm, cho posiadajcy wasn odrbno, mia wiele 9 wsplnego z wodzostwami, jak to zaobserwowano od Polinezji przez obie Ameryki do przedrzymskiej Europy. W feudalizmie chopi dostawali ziemi do uprawy, lecz musieli rwnie pracowa na roli dla lokalnego wodza - czyli, jak nazywano go w Europie, ich pana". W zamian pan nie tylko dawa im ziemi do uprawy, ale zapewnia rwnie inne usugi wadzy publicznej, obron wojskow (co byo wane w redniowieczu) i wymiar sprawiedliwoci (taki, jaki wtedy by). Zaleni od pana chopi czsto przedstawiani s niemal jak niewolnicy i niewtpliwie, we wspczesnym rozumieniu, nie byli wolnymi ludmi. Lecz w przeciwiestwie do niewolnikw cesarstwa rzymskiego mogli spodziewa si opieki, a nawet jakiego minimalnego szacunku w zamian za swoje podporzdkowanie. Poddani, bdcie posuszni swoim ziemskim panom, drc z obawy", radzi francuski duchowny. Panowie, traktujcie swoich poddanych zgodnie z zasadami sprawiedliwoci i prawoci".

Ta zasada wzajemnych zobowiza - i zapata w oddanych usugach, a nie w pienidzach - obowizywaa rwnie na wyszym szczeblu. Lokalny wdz by z kolei podporzdkowany wyszemu; mimo e by panem dla swoich poddanych, by jednoczenie wasalem pana na wyszym szczeblu hierarchii. Bdc wasalem, musia suy swojemu panu jako onierz, czsto na koniu i w lnicej zbroi. W ten sposb odpaca si za ziemi, na ktrej pracowali jego poddani, i za obron tej ziemi przez armi, ktrej sam by czonkiem. Chocia feudalizm mia w rnym czasie i rnych miejscach troch inne oblicza (to, co zostao przedstawione powyej, jest schematycznym uproszczeniem),* w ostatecznym rozrachunku przypomina w duej mierze klasyczne wodzostwo. Byy tam skupiska lokalnych posiadoci ziemskich, czasem nawet odrbnych wsi - z ktrych kade miao wasnego wodza. A jeden z nich mia wyszy status spoeczny ni lokalni wodzowie (by seniorem swoich wasali), wic te odrbne jednostki stanowiy wiksz, nadwioskow cao ze scentralizowanym przywdztwem. Celem tej hierarchicznej drabiny bya zazwyczaj szybka mobilizacja mczyzn w przypadku wojny, lecz seniorzy, podobnie jak wodzowie, nadzorowali take lokaln produkcj kluczowych narzdzi i inne rzemiosa.

W przypadku zwykego, klasycznego wodzostwa byby na tym koniec: zesp wiosek z lokalnymi wodzami, z ktrych jeden by gwnym. W przypadku feudalizmu by to czsto dopiero pocztek. Naczelny wdz - senior wrd seniorw - mg by sam wasalem innego seniora, ktry z kolei mgby by wasalem jeszcze potniejszego seniora - i dalej w gr, a do najwyszego seniora, krla. To tak, jakby kilka wodzostw w regionie utworzyo superwodzostwo, a 11 kilka z tych superwodzostw utworzyo z kolei supersuperwodzostwo. Czasem ta hierarchia miaa a dziesi szczebli.

Fraktalne pikno feudalizmu

Feudalny" jest dzisiaj okreleniem pejoratywnym, lecz feudalizm pod pewnymi wzgldami by dobrze dopasowany do okresu destabilizacji. Podobnie jak klasyczne wodzostwo, feudalizm byt samowystarczalny, bez koniecznoci posiadania dobrej waluty czy te prowadzenia handlu z odlegymi ludami. Rwnie jak klasyczne wodzostwo mia zawsze wojownikw w pogotowiu. Ten fakt jest szczeglnie znaczcy, poniewa wraz ze wzrostem znaczenia zbrojnej kawalerii (w duej mierze dziki pojawieniu si strzemiona) wyekwipowanie wojownikw stao si kosztowne. Prawie tak kosztowne, jak gdyby aden nam wspczesny onierz nie mg pojawi si na polu walki bez osobistego czogu. Rozwizanie tego finansowego wyzwania - nadawanie rycerzom w uytkowanie ziemi, ktr oni z kolei dzielili pomidzy swoich chopw - do dobrze zdawao egzamin. A kady pan sprawowa wadz nad ludmi bezporednio sobie podporzdkowanymi (nie tylko nad chopami, lecz rwnie nad innymi wasalami) - by to wic wysoce zdecentralizowany sposb zarzdzania - co byo bardzo wygodne przy zym stanie drg, niskim wskaniku pimiennoci i innych barierach utrudniajcych zdalne zarzdzanie. Moe najwaniejszy by fakt, e feudalna struktura, ktra przypominaa rosyjsk matrioszk, ten dugi acuch wzajemnych zobowiza, daa systemowi pewnego rodzaju prno. Kade ogniwo acucha byo prost i bezporedni relacj sumy niezerowej: senior i wasal korzystali na tym ukadzie obaj i ta wspzaleno bya przypiecztowana gorcymi przysigami. Jeeli wic z jakiego powodu wizy na najwyszym szczeblu ulegy zerwaniu i nie byo ju centralnego zarzdzania, nisze szczeble hierarchii przewanie pozostaway nietknite ze wzgldu na dobrze pojty wsplny interes. Kiedy upaday krlestwa, to rozbijay si na regionalne lub lokalne strefy zarzdzania, a nie popaday w anarchi. Ponadto, poniewa wiksze jednostki miay identyczn struktur jak skadajce si na nie mniejsze jednostki - matematycy nazywaj to wasnoci samopodobiestwa lub fraktalem kolejne poczenie mogo si odby bez adnych komplikacji. Przyjrzyjmy si pastwu Frankw, zajmujcemu niegdy tereny Francji i Niemiec. Ze wszystkich barbarzyskich krlestw", ktre wyoniy si w zwizku z upadkiem zachodniego imperium rzymskiego, pastwo Frankw okazao si najbardziej ywotne. W 800 roku n.e., po rozlegej ekspansji terytorialnej, jego krl Karol Wielki zosta ukoronowany przez papiea na cesarza nowo powstaego imperium rzymskiego. Jednake jedno tego imperium zaleaa od zdolnoci i charyzmy Karola (co z kolei, jak si wydaje, opierao si po czci na jego synnym wzrocie, ktry robi takie wraenie, i mg by rekompensat za jego rwnie synny piskliwy gos). mier krla w 814 roku le wrya dalszej

jednoci imperium, tym bardziej e mniej wicej w tym czasie nastpi najazd wikingw ze Skandynawii. Mona by si byo spodziewa, e wikingowie potrafi si natychmiast porozumie z mieszkacami pnocno-zachodniej Europy. Wikingowie byli Germanami, ktrzy nosili pitno barbarzycw, a mieszkacy pnocno-zachodniej Europy byli w przewaajcej mierze Germanami, ktrych nie tak znw odlegli przodkowie te nosili pitno barbarzycw. Lecz oczywicie wikingowie nie byli ludmi, ktrzy chcieliby si wdawa w dyskusje o poczuciu wasnej wartoci, a pnocno-zachodni Europejczycy osignli ju wyszy status spoeczny; im okrutni wikingowie wydawali si osobnikami niszego gatunku, bez wzgldu na swoj przynaleno etniczn. (No wanie: wszystko zaley od memw). Tak czy inaczej, Frankowie mieli teraz podwjny problem -z jednej strony hordy grabieczych wikingw, a z drugiej rozpad przywdztwa Karolingw, kiedy si okazao, e nastpcy Karola Wielkiego nie dorastaj do swoich zada. Jednak powizania feudalne nadal pozostay. W pnocnej Francji hrabiowie - drudzy co do wanoci panowie danego obszaru 12 nie czuli ju zobowiza wobec najwyszego rang pana, czyli krla. Lecz przewanie udao im si zachowa lojalno wasnych wasali i zaczli poszerza swoje terytoria, zawierajc sojusze z innymi hrabiami lub walczc z nimi (w ten sposb powstaway hrabstwa"). Zatem gdy tylko nastpia fragmentaryzacja krlestwa na pojedyncze klocki, te klocki zaczy si czy ze sob. W innych regionach dezintegracja bya jeszcze dalej posunita, poniej poziomu hrabstw, wic te woci byy mniejsze. Mimo to fraktalna struktura feudalna oznaczaa, e bez wzgldu na rozmiar, wszystkie woci miay t sam podstawow struktur, te same elementy podtrzymyway ich wewntrzn spoistoc i miay taki sam potencja, ktry zapewnia im przysze, powtrne zjednoczenie. W efekcie za kadym razem kiedy wikingowie napotykali due czy te mae militarne organizacje, zawsze byy to

organizacje, l w kocu organizacje -a przynajmniej organizacja - odnosiy zwycistwo. Nawet tam, gdzie wikingowie 13 byli gr, raczej wtapiali si w tkank feudalizmu, nie niszczc jej. Podobnie jak wielu innych barbarzycw dochodzili do wniosku, e bardziej opacalne jest korzystanie z zastanych struktur spoecznych ni ich niszczenie; jest rwnie 14 mniej szkodliwe dla zdrowia". Co prawda europejski feudalizm by wyjtkowo prny, ale spoeczestwa i tak zwykle przegrupowuj si wobec jakiego zagroenia. Po upadku centralnej wadzy rzadko pojawia si prawdziwa anarchia. Na pewnym poziomie na15 stpuje bardzo szybka polityczna i gospodarcza odnowa. Czasami taka odnowa tak dalece przypomina sytuacj typow dla redniowiecza, e uczeni mwi 16 o jej feudalnych" elementach (jak w czwartym wieku w Chinach). Lecz bez wzgldu na to, w jakim stopniu te odnowy s feudalne, opieraj si na tym sa mym spoiwie, ktre na pocztku redniowiecza utrzymywao europejski ad: in stynktownym deniu ludzi do relacji o sumie niezerowej. Ludzie z atwoci od najduj strefy wsplnych interesw i podejmuj wzajemne zobowizania. A kiedy zbliaj si krwioerczy bandyci, wzajemne interesy s spraw ewidentn. Seniorzy i wasale Europy s dobrym tego przykadem. Jak rwnie Grecy w ich ciemnych wiekach". Po upadku Myken pod koniec drugiego tysiclecia p.n.e. Grecy przegrupowali si w struktury przypominajce wodzostwa, ktre 17 potem wyewoluoway w miasta-pastwa, chlub Grecji. Spontaniczny renesans odnotowano te w pnocnych Chinach w czwartym wieku naszej ery po masowym najedzie barbarzycw, kiedy nie byo adnego rzdu. Stojc wobec groby chaosu, rodziny zaczy gromadzi si w duych obozach, budowa twierdze i podday wadzy wsplnego przywdcy. Przywdcy poszczeglnych obozw odbyli narad i zgodzili si zrobi to samo. Presto! Struktura polityczna od rki", dorane przepisy prawne, 18 samowystarczalno gospodarcza i potga militarna. Chiczycy przypiecztowali te wizy wzajemnych zobowiza, odwoujc si do swojej spucizny duchowej, konfucjanizmu, podczas gdy Europejczycy uwierzytelniali wizy feudalne ceremoni chrzecijask. Wszdzie przecie odbywao si to samo: natura ludzka dawaa gwarancj, e po upadku struktur zmaterializuje si siatka bezpieczestwa. A religia przystosowywaa si do tego postulatu niezerowej sumowanoci.

wiat robi zapasowe kopie

Na pocztku jedenastego wieku przestay grozi najazdy wikingw. Europa nie tylko przetrwaa burz, ale osigna o wiele wicej. Akumulowaa stopniowo kulturowy kapita i bya gotowa do wielkiego skoku naprzd. Ten kapita kulturowy, cenny zasb memw, niewiele mia wsplnego z klasyczn spucizn" Europy. W swojej ksice Jak Irlandczycy ocalili cywilizacj Cahill wstrzymuje oddech z przeraenia na myl, co mogoby zosta utracone podczas inwazji barbarzycw. Gdyby dokonano cakowitego zniszczenia - gdyby ucierpiaa kada biblioteka i spalono by kad ksik - moglibymy straci Homera i Wergiliusza i ca poezj klasyczn, Herodota i Tacyta i ca histori klasycz-

na, Demostenesa i Cycerona i ca klasyczn sztuk wygaszania oracji, Platona i Arystotelesa i ca greck filozofi, 19 oraz Plotyna i Porfirego i wszystkich innych komentatorw". Jednak tym, czego ludzie w redniowieczu potrzebowali najbardziej, nie byy oracje Demostenesa. Potrzebowali przyziemnych rzeczy, takich jak uprz, ktra nie uciska koskiej tchawicy. Taka uprz, ktrej ju zaczto uywa w 800 roku n.e., potroia ciar, jaki ko by w stanie ucign, i uwolnia europejskich rolnikw od zalenoci od powolnych i leniwych wow, uatwia transport i upraw ziemi. cznie z innymi kluczowymi wynalazkami - cikim pugiem, a pniej z przybijanymi gwodziami elaznymi podkowami dla koni - uprz umoliwia rozszerzenie 20 zasigu upraw. Tego typu memy - drobne, praktyczne technologie - s bardziej trwae ni te wygenerowane, powiedzmy, przez Sofoklesa, ktrego wikszo sztuk bezpowrotnie zagina. Skada si na to kilka przyczyn. Pierwsz jest uyteczno na poziomie odka: literatura jest mi rzecz, ale jeszcze milsz jest jedzenie na stole. Dlatego te praktyczne technologie z atwoci przekraczaj granice kulturowe i jzykowe. redniowieczni Europejczycy nie mwili, a tym bardziej nie czytali po grecku, wic nie byoby wielkiego zapotrzebowania na egzemplarze Antygeny, nawet wrd niezwyczajnie zainteresowanych literatur chopw. elazna podkowa natomiast przemawia uniwersalnym jzykiem uytecznoci. Ostateczn przyczyn, dla ktrej praktyczne memy s takie trwae, jest fakt, e kiedy umr, mog si odrodzi. Nikt

nie napisze nawet jednej z zaginionych sztuk Sofoklesa. Lecz gdyby osoba, ktra wpada na pomys podkowy, zgina natychmiast po doznaniu tego olnienia, w kocu kto inny wpadby na taki sam pomys. Jak zreszt wiemy, podkowa bya wynaleziona wicej ni raz. Dokumentacja sprzed nowoczesnej ery bya tak niedoskonaa, e trudno jest umiejscowi rozliczne wynalazki, chyba e warunki geograficzne uniemoliwiaj ich rozprzestrzenienie. (Wiemy wic, e produkcja brzu najwyraniej powstaa zarwno w Peru, jak i w Starym wiecie, a wyrzutnia strza jest, jak si wydaje, rdzennym wynalazkiem zarwno Borneo, jak i Ameryki. A jak widzielimy, wczesne technologie, ktre doprowadziy 21 do najwikszych zmian, pismo i rolnictwo, byy wynalezione w kilku miejscach). Nie chodzi o to, e kady uyteczny pomys na pewno si rozprzestrzeni lub niewtpliwie zostanie ponownie wynaleziony, jeeli nie uda mu si rozprzestrzeni. Chodzi tylko o to, e im bardziej uyteczny pomys, tym wiksze s szans na jego rozprzestrzenienie lub ponowne wynalezienie. Ponadto, poniewa rozpowszechnianie si uytecznych pomysw wpywa na wzrost wiatowej populacji, jak rwnie dziki ulepszonej komunikacji wzrasta intelektualna synergia, to wtedy wzrastaj prawdopodobiestwa pojawienia si tych wynalazkw, a w pewnym momencie staje si to pewnikiem. Spoeczestwa zaczynaj przypomina ogromne mzgi, ktrych neurony szybko rozprzestrzeniaj coraz wicej innowacji i inicjuj nastpne. Dzisiaj czno na globaln skal jest rzecz oczywist. Lecz nawet we wczesnym redniowieczu caa Eurazja i pnocna Afryka zaczy tworzy system przetwarzania danych. To by powolny system, szczeglnie kiedy na skutek zawirowa politycznych pojawiay si trudnoci w handlu, ale by on ogromny. Jak si wydaje, elazna koska podkowa i uprz bezpieczna dla tchawicy zostay wynalezione w Azji, a pniej od czowieka do czowieka - moe czasem podwiezione przez nomadw - dotary a do Atlantyku. Kluczem do prnoci tego gigantycznego m u Iti kulturowego mzgu jest jego multikulturowo. adna kultura nie odgrywa dominujcej roli, a wic adna pojedyncza kultura nie kontroluje memw (cho niektre czyni w tym kierunku bezskuteczne prby). Dziki tej decentralizacji wielkie regresy spoeczne stosunkowo niedugo trwaj, ten system jest odporny na usterki, fault-tolerant, jak mwi komputerowcy. Wszystkie wieki ciemne, jakie znamy, byy ograniczone do regionw. Podczas gdy Europa popada w powane kopoty, Bizancjum i poudniowe Chiny byy w dobrej kondycji, Indie przeyway wzloty i upadki, a nowo narodzona cywilizacja islamska bya w rozkwicie. Te kultury odday dwie kluczowe usugi: wynalazy nowe rzeczy, ktre pniej rozprzestrzeniy si po Europie (koowrotek 22 prawdopodobnie by wynalazkiem Orientu) oraz zachoway stare, uyteczne rzeczy, ktre byy ju rzadkoci w Europie (wynalezione przez Grekw astrolabium dotaro do Europy za porednictwem islamu, podobnie jak 23 astronomiczna wiedza Ptolemeusza - ktra, chocia okazaa si bdna, bya uyteczna w nawigacji). To, co dziao si w Niemczech i Francji w 650 roku n.e., komputerowiec nazwaby totalnym uszkodzeniem systemu, jak gdyby pada oglnowiatowa stacja dyskw. Co prawda patrzc na to z globalnej perspektywy, mona uzna, e nie byo powodu do alarmu, poniewa wiat robi kopie zapasowe na innym dysku. Uyteczne memy masowo si odtwarzaj, zabezpieczajc nasz planet przed regionalnymi katastrofami. Jak si okazao, nic nie jest w stanie pokona ewolucji technologicznej, a z tego wynika, e ewolucja kulturowa, w szerokim sensie tego sowa - wzrost stopnia i zasigu zoonoci spoecznej oraz niezerowej sumowalnoci - jest

rwnie trudna do zatrzymania. To znaczy, jeli ta ewolucja kulturowa zaley przede wszystkim od ewolucji technologicznej, a nie od tego, czy zachoway si poszczeglne dziea literackie, poetyckie czy filozoficzne. Jak si przekonamy, wszystko wskazuje na to, e tak si wanie dziao w redniowiecznej Europie. Nawet taka stereotypowa zachodnia" cecha jak rozkwit osobistych swobd po wiekach poddastwa to w zasadzie produkt uboczny technologii.

Rewolucja energetyczna
Rewolucja w technologii rolniczej - pug, uprz, koska podkowa - z wolna, lecz stabilnie przyczynia si do wzrostu populacji w Europie, zwikszajc objto jej spoecznego mzgu. W rezultacie powstawao coraz wicej rodzimych wynalazkw - jak rwnie, co si czsto zdarzao, rodzimych ulepsze zagranicznych wynalazkw. Jak to si zwykle dzieje w ewolucji kulturowej (jak rwnie w ewolucji biologicznej), byy trzy rodzaje najwaniejszych innowacji: technologie energetyczne, technologie informacji i technologie materiaowe. Pomijajc konie, kluczow technologi energetyczn redniowiecznej Europy byo koo wodne. Istniao ju od 24 czasw rzymskich, lecz Rzymianie rzadko z niego korzystali, i to jedynie do mielenia ziarna. Europejczycy ulepszyli koo i rozszerzyli zakres jego uytecznoci: do robienia sodu, wykorzystywanego przy produkcji piwa, do rozdrabniania rudy, do toczenia powietrza w miechach piecw hutniczych, kucia elaza, poruszania pi. Co bardzo wane, w jedena25 stym wieku zaczto ju uywa mynw do spilniania tkanin. Ta technologia w cigu dwch nastpnych wiekw

26

rozpowszechnia si w caej Europie i sprowokowaa francuskich folusznikw do gwatownych protestw. Ten przedlud-dyjski protest o luddyjskim charakterze by pierwsz oznak rewolucji przemysowej, dowodem na to, e technologie energetyczne podnosz poziom produktywnoci. W dwunastym wieku Europejczycy wynaleli pionowy wiatrak - moe co ju wiedzieli o jego poziomej odmianie uywanej na Wschodzie -ktry zyska uznanie na nizinach 27 pnocnej Europy, gdzie koa wodne czsto zamarzay w zimie. Nowe warsztaty tkackie byy kolejnym krokiem naprzd przy wyrobie tekstyliw. Jest moliwe, e stanowiy replik chiskiego krosna do tkania jedwabiu, ale teraz wyposaono je w peday i rce tkaczy mogy teraz suy do bardziej wyrafinowanych dziaa. W jedenastym wieku Flandria zacza si specjalizowa w tkaninach/.wenianych, a w dwunastym byy ju we Woszech orodki wyrobu jedwabiu i baweny. 28 Odziarniark baweny zapoyczono od Arabw, ktrzy z kolei zapoyczyli j od Hindusw. Stopniowo wyrb towarw przestawa by jedynie zimowym zajciem dla rolnikw, lecz wyzwaniem samym w sobie. W dwunastowiecznym rycerskim romansie o krlu Arturze jedna z postaci rozglda si po miecie i widzi: Ten czowiek robi hemy, tamten kolczugi; inny robi sioda, a jeszcze inny tarcze. Jeden czowiek wytwarza uzdy, a drugi ostrogi. Jedni poleruj ostrza mieczy, a inni foluj tkaniny, niektrzy za s farbiarzami. Jedni dziurkuj tkaniny, a drudzy je przycinaj, a ci tutaj wytapiaj zoto i srebro. Robi drogocenne i pikne przedmioty: kubki, 29 kielichy, misy, emaliowane ozdoby, a take piercienie, pasy i szpile". A wic szpile. Ten opis przypomina synn analiz podziau pracy w fabryce szpilek dokonan przez Adama Smitha. Porwnajmy to miasto z Europ o piset lat wstecz, w przewaajcym stopniu rolnicz, gdzie podzia pracy, jak to uj jeden z historykw gospodarki, wyglda nastpujco: byli tacy, co si modlili, tacy, ktrzy walczyli, i tacy, 30 ktrzy pracowali na roli.

Kapitalizm czyni wiat bezpiecznym dla samego siebie

Rnica pomidzy tymi dwiema Europami nie polega tylko na technologiach produkcji. Przecie nawet dwa tysiclecia wczeniej kto mg si wyspecjalizowa w polerowaniu ostrzy mieczy czy te farbowaniu tkanin. Dlaczego wic prawie nikt tego nie zrobi i dlaczego nawet w okresie rozkwitu imperialnego Rzymu podzia pracy wydaje si skromny w porwnaniu z trzynaste- lub czternastowiecznymi miastami? Dlaczego te w pnym redniowieczu regionalna specjalizacja bya zrnicowana? Aby odpowiedzie na te pytania, musimy wrci do niewidzialnej rki" Adama Smitha, ktra jest zalena od niewidzialnego mzgu. A niewidzialny mzg jest zaleny od technologii informacji, l to nie tylko od tak wyrazistej tech31 nologii informacji jak abak (chocia jego ponowne odkrycie", po caych wiekach europejskiego zaniechania, okoo 1000 roku niewtpliwie si przydao) czy umiejtno pisania (chocia wzrastajca w redniowieczu pimienno te si przydaa) lub pienidze (chocia s niezwykle wanym elementem). Przynajmniej rwnie wane byy bardziej subtelne technologie informacji, ktre mona by nazwa metatechnologiami informacji: spoeczne metody prowadzce do

rozwizywania problemw technicznych, a wic d<9 korzystania z takich technologii informacji jak na przykad pienidz. Pne redniowiecze stao si pomostem pomidzy staroytnoci a rewolucj przemysow dziki elementarnej metatechnologii kapitalizmu. W dzisiejszych czasach jest rzecz naturaln, e ludzie, ktrzy zakadaj jakie przedsibiorstwo, i ludzie, ktrzy daj na to pienidze, to czsto nie te same osoby. Mamy giedy, spki z ograniczon odpowiedzialnoci, poyczki bankowe i rne inne sposoby na to, aby czyje zyski stay si kapitaem zaoycielskim innego podmiotu. Lecz ta zasadnicza idea wydajnego przeksztacania oszczdnoci na inwestycje - musiaa zosta wynaleziona, a w okresie rozpadu zachodniego cesarstwa rzymskiego europejski system pierwotnej akumulacji kapitau by jeszcze w powijakach. redniowiecze zmienio t sytuacj. W poudniowej Europie contratto di commenda, ktre weszo w ycie ju w dziesitym wieku, umoliwiao duym i drobnym inwestorom udziay w morskiej wyprawie handlowej. Mieli zagwarantowany na pimie udzia w kapitale i zysku, 32 jakiego Bg udzieli". Commenda to jeden z wielu redniowiecznych sposobw na powizanie oszczdnoci z inwestycjami. (W czternastym wieku weneccy bankierzy doszli do wniosku, e mog wypoycza ma cz swoich depozytw, poniewa byo mao prawdopodobne, aby wszyscy depozytariusze chcieli od razu wycofa swoje wkady. Reszta jest histori europejskiej bankowoci). Te wszystkie instrumenty miay wspln cech: byy uzupenieniem drugiego elementu definicji kapitalizmu. Europa ju od dawna miaa rynki towarw i usug (pierwszy element). Teraz miaa te rynki kapitaowe. Miaa 33 rwnie nowe pomocnicze metatechnolo-gie kapitalizmu, takie jak ubezpieczenia i ksigowo z podwjnymi zapisami.

Wszystko szo ku dobremu. Ale czy jest to wystarczajc odpowiedzi na pytanie, dlaczego zoono ekonomiczna pnego redniowiecza tak pno si pojawia? Jeeli brakujcymi skadnikami byy rozmaite metatechnologie kapitalizmu, to wtedy nasze pytanie brzmi nastpujco: dlaczego one tak dugo ewoluoway? Przecie kiedy masz ju monety i pismo, to od kapitalizmu oddziela ci tylko may wysiek wyobrani. Giedy, ktre wreszcie pojawiy si w siedemnastym wieku n.e., mogyby w zasadzie powsta ju w sidmym wieku p.n.e., kiedy Lidyjczycy zaczli bi 34 monety. Dlaczego musiay min prawie dwa tysiclecia, zanim europejski kapitalizm zdoa rozwin skrzyda? Moe powinnimy szuka odpowiedzi, pytajc, w ktrym dokadnie miejscu kapitalizm rozwin skrzyda: nie w Bizancjum, gdzie przetrwa stary system rzdw, lecz na Zachodzie, gdzie po upadku centralnego systemu rzdw pana-wa niepokj, ktry ustpowa, aby pojawi si znowu, a wadza bya czsto rozproszona. Zreszt rozwinity kapitalizm doprowadziby kady typowy staroytny rzd do biaej gorczki. Jeeli sektor prywatny ma pene moliwoci przeksztacania oszczdnoci w inwestycje, to rzd traci wiele ze swej wadzy. Decyzje o budowie statkw i wznoszeniu wielkich budowli oraz o sposobie ich uytkowania byyby podejmowane w coraz szerszym zakresie przez liczne grono inwestorw, a nie centralnie przez klas rzdzc. Co wicej, owoce tych inwestycji wpadyby bezporednio w prywatne rce. To wszystko odnosi si do szerszego zagadnienia - problemu klas rzdzcych. Aby spoeczestwo mogo by silne, musi przyswaja nowe technologie. A dokadnie musi zbiera owoce sumy niezerowej, dostpne dziki tym technologiom. Jednak nowe technologie przyczyniaj si czsto do nowego rozkadu si w spoeczestwie. (Czsto tak si dzieje przede wszystkim dlatego, e podwyszaj one poziom niezerowej sumowalnoci - poniewa zwikszaj liczb ludzi odnoszcych korzyci z systemu i daj im wadz). Jeli wszystkie klasy rzdzce maj jakie wsplne zdanie, to jest nim to, e nie ma adnej pilnej potrzeby redystrybucji wadzy. Hobson da rzdzcej elicie taki wybr: zaakceptujcie uyteczne technologie, ktre mog nadwery wasz wadz, lub tak zdecydowanie je odrzucie, e moe si okaza, i nie bdziecie mieli czym rzdzi. Fakt, e zachodnia Europa uwolnia si od staroytnych elit, mg przyspieszy nadejcie kapitalizmu. Naturalnie, redniowieczna zachodnia Europa, podobnie jak staroytny Rzym, miaa swoje elity, ktre byy przeciwne przemieszczaniu si wadzy. Feudalni panowie chtnie wyzyskiwali powstajc klas kupcw, pobierajc opaty za przejazd przez mosty i stosujc inne formy uzalenie. Lecz kupcy do szybko zaczli dba o wasne interesy. Zjednoczyli si w gildiach i zadali swobd, koniecznych dla prowadzenia handlu: nie tylko zniesienia wysokich opat drogowych, lecz take prawa do swobodnego kupna i sprzeday wasnego mienia, swobody zawierania kontraktw - oraz wolnoci decydowania o potrzebnych im swobodach. W jedenastym i dwunastym wieku miasta coraz czciej uzyskiway 35 autonomiczn wadz, wasne sdy i prawo do poboru podatkw. Co wicej, feudalni panowie szybko doszli do wniosku, e ta lokalna dobra koniunktura im take sprzyja i e wymaga ona troch swobody. Niektrzy z nich nie tylko nadawali miastom autonomiczn wadz, ale zakadali miasta, aby mocj nada. Dlaczego te elity rzdzce byy bardziej otwarte na zmiany ni rzymskie elity? Jeden z powodw, jak twierdz niektrzy historycy, to zdecentralizowany cha-

37

rakter feudalizmu . Panowie feudalni mieli czsto prawo do zmiany przepisw na swoich terytoriach, mieli rwnie dodatkowy bodziec - wspzawodnictwo z ssiadujcymi panami. Kiedy panowie feudalni dyli do osignicia lepszej koniunktury ni ta, ktr cieszyli si ich ssiedzi, wiele fraktalnych jednostek feudalizmu stao si laboratoriami niezerowej sumowalnoci, wspzawodniczcymi ze sob w podnoszeniu wydajnoci. To twrcze napicie zmusio arystokracj ziemsk do ryzykownego porozumienia z kapitalizmem: promujc wzrastajc w si klas kupieck, ktra stanowia atut w zewntrznym wspzawodnictwie, popierali w ten sposb coraz energiczniej dcych do samodzielnoci mieszczan, ktrzy z kolei mogli zagrozi arystokratycznej dominacji. Owe rzdy rad miejskich nie byy rzdami demokratycznymi we wspczesnym rozumieniu tego sowa (a pniej, przez jaki czas, byy jeszcze mniej demokratyczne). To byy rzdy kupcw, dla kupcw i sprawowane przez kup38 cw" , jak to okreli jeden z historykw. Mimo to w porwnaniu ze struktur klasow panujc za murami miast - i z arystokratycznymi miastami rzymskimi - gdzie jedynie tolerowano kupcw - miasta byy ostoj egalitaryzmu. Jeden z zacofanych dwunastowiecznych arystokratw wybrzydza na ycie we woskich miastach, gdzie spoeczestwo nadawao szacowny status modym ludziom niskiego pochodzenia, a nawet robotnikom nikczemnych produkcyj39 nych profesji, ktrym inni ludzie, jak zarazie, odmawiaj wstpu do dostojnego i szanowanego towarzystwa". W miastach natomiast panowa odmienny pogld. Jeden z mieszczan napisa, e wie produkuje dobre zwierzta i zych 40 ludzi". Napicie pomidzy miejsk, bardziej liberaln przyszoci a wiejsk, opart na ucisku przeszoci miao

jeszcze trwa cae wieki. Zakres swobd w miastach to wzrasta, to si zmniejsza, a walki polityczne midzy klas kupieck a ziemiask stale si powtarzay. W kocu to ci dobrzy zwyciyli, ale tymczasem pierwsze objawy siy raczkujcego dopiero kapitalizmu byy ju godne podziwu. wietnie prosperujce miasta niemieckie utworzyy zwizek zwany Hanz, aby poskromi piratw, a nawet budowa latarnie morskie, co byo podrcznikowym przykadem dobra publicznego, korzyci o sumie niezerowej, ktra nie mogaby powsta jedynie dziki dziaaniu rynku (poniewa nawet ci ludzie, ktrzy nie wnieli adnego wkadu, mogli korzysta z tego udogodnienia). Hanza odniosa zwycistwo w wojnie z Dani i przeja kontrol nad handlowymi szlakami morskimi. We Woszech miasta, ktre szybko stay si walczcymi ze sob miastami-pastwami, poczuy, e ich swobodom zagraa niebezpieczestwo ze strony cesarza rzymskiego, Fryderyka l. (Nie bez powodu: Fryderyk kaza spali zwolennika 41 niepodlegoci miast, a jego prochy wrzuci do Tybru). Miasta zapomniay o swoich animozjach, utworzyy Lig Lombardzk i zbrojnie walczyy z Fryderykiem, dopki si nie ugi: miasta miay odtd uznawa jego zwierzchnictwo, 42 ale zachowa autonomi. Handel odmieni rwnie ycie na wsi. Niektrzy poddani wyemigrowali do miast (Miejskie powietrze czyni 43 44 wolnym", mwiono w Niemczech). Inni zyskali troch wicej swobd, kiedy ekonomia pienidza dotara na wie; pacili czynsz za ziemi, zamiast odpracowywa moliwo jej uytkowania, a niektrzy nawet zarabiali, zaspokajajc potrzeby mieszkacw miast. Niewolnictwo zaniko w redniowieczu, a teraz zaczo zanika poddastwo, druga z kolei najgorsza rzecz po niewolnictwie. Wywalczenie swobd przez redniowieczne miasta, zdawienie piractwa przez Hanz i upokorzenie Fryderyka l przez Lig Lombardzk (cho z pomoc papiea) to pierwsze przykady procesu, ktry trwa jeszcze przez wieki, i trwa nadal: kapitalizm czyni wiat bezpiecznym dla siebie. Sia metatechnolo-gii informacji jest nie do odparcia. Ten wzorzec wpisuje si w jeszcze szerszy i starszy wzorzec: technologie sumy niezerowej czyni wiat bezpiecznym dla samych siebie. Gliniane etony, ktre w Mezopotamii wyewoluoway w pismo, byy w powszechnym uyciu, poniewa uatwiay wymian gospodarcz. Pismo w duej mierze przetrwao z tego samego powodu, nawet jeli pocztkowo nie odegrao bezporednio swojej roli. Oba memy - etony, a pniej pismo - day duy zastrzyk pozytywnej energii swoim spoeczestwom-ywicielom, co przyczynio si do ich wasnego rozmnoenia i rozprzestrzenienia. To samo odnosi si do waluty - najpierw do waluty de facto, takiej jak ziarna kakao u Aztekw, a pniej do waluty de iure, takiej jak monety. Wzbudziy w spoeczestwie ch wspdziaania, z kolei ten pd do przodu poroznosi je na wszystkie strony wiata.

Potem metatechnologia kapitalizmu poczya walut i pismo, aby wyzwoli niespotykan energi spoeczn. Najlepszym tego przykadem s nage przesunicia wadzy politycznej z kraju na miasto w rozkwicie redniowiecza. Realizowanie pozytywnych sum metodami Iow-tech - czyli feudalizm, wiek niewielkiej iloci pienidzy, mao rozpowszechnionej pimiennoci i fatalnych drg - otworzyo drog do metod high-tech, zmieniajc radykalnie struktur si. Mediewista Joseph Strayer zauway interesujcy problem w historii cywilizacji. Jeeli w jakiej dziedzinie zaznacza si stay postp, to dziedzin t jest technologia, jednak wydaje si, e ten typ postpu nie ma zwizku ze stabilnoci spoeczn f...]".45 Lecz kiedy si nad tym zastanowi, to nie ma powodu oczekiwa, e staa ewolucja technologiczna przeoy si na bezkonfliktow ewolucj struktur spoecznych. Technologia wielokrotnie zmieniaa rwnowag si w spoeczestwach. A ludzie nie oddaj wadzy z umiechem na ustach. Marks to wszystko wiedzia - e polityka ma ekonomiczn, i w efekcie materialn, baz, wic ewolucja technologii przynosi niepokojc zmian. Mia tylko troch nieszczsnych pomysw na temat szczegw tego procesu i jego kierunku.*

Wolno i inne efektywne technologie

Kiedy redniowieczni mieszczanie zapali drugi oddech, wywalczywszy sobie prawo autonomii, nie popchny ich do tego pisma Demostenesa, nie starali si take przywrci do ycia swojej klasycznej zachodniej spucizny. Kierowali si instynktem wasnej korzyci, a take instynktem wsppracy, i zaadaptowali efektywn metatechnologi informacji: wolno. Swobod kupna i sprzeday, zawierania kontraktw, robienia ze swoimi oszczdnociami co si komu podoba - oraz wolno miast, a w szerszym sensie, aby zdefiniowa i ucili te swobody - wszystkie one byy owocnymi algorytmami rzdw; byy technologi polityczn, ktra napdzaa powstajc technologi gospodarki, czyli kapitalizm. Jeeli mnisi, ktrzy kopiowali klasykw greckich, mieli jakiekolwiek zasugi w rozprzestrzenianiu si wolnoci, to

trzeba im je przyzna nie za kopiowanie tych klasykw, lecz raczej za kultywowanie pimiennoci w ogle. Kontrakty i akta to narzdzia kapitalizmu, wic pimienno te bya takim narzdziem; no-

tariusze wietnie prosperowali w redniowieczu. Lecz umiejtnoci czytania i pisania, w przeciwiestwie do klasykw greckich, nigdy nie grozi zanik. Te umiejtnoci zdaway egzaminy z powodzeniem w Bizancjum i w wiecie islamu (oraz w odlegych wiatach Indii, Chin i obu Ameryk) i niewtpliwie prdzej czy pniej dotaryby do Europy, wraz z irlandzkimi mnichami czy te bez nich. Rwnie peany Demostenesa ku czci demokracji nie miay wiele wsplnego z tak istotn ewolucj narodowej demokracji. W tym wypadku take podstaw by kapitalizm, ktry czyni wiat bezpiecznym dla samego siebie. Jak twierdz niektrzy historycy, chocia Magna Charta Libertatum susznie uchodzi za milowy krok w historii demokracji, w powszechnym odczuciu jest zbyt wyolbrzymiana. Zatwierdzona przez Jana bez Ziemi w 1215 roku pod naciskiem jego baronw, dawaa im prawo do konsultacji w sprawach podatkowych. Ale nie to byo nowoci. Angielscy monarchowie od wiekw konsultowali powane decyzje z rad monowadcw.46 (Jeeli ta tradycja bya ukorzeniona w angielskiej spucinie", bya to raczej spucizna po quasi-demo-kratycznych plemionach germaskich ni po greckich oratorach czy rzymskim prawie). Wikszym krokiem naprzd byo rozszerzenie reprezentacji w nastpnym wieku, w parlamencie zaczli bowiem zasiada penoprawni obywatele miast jako ich reprezentanci.47 Dziki rynkowi rozszerza si zakres gospodarczego potencjau brytyjskiego spoeczestwa, a za nim przyszed potencja polityczny. Tak si wanie na tym wiecie dzieje. Dzisiaj spadkiem po tych wczesnych ustpstwach dla budzcej si siy kapitalizmu jest angielska Izba Gmin, stworzona w czternastym wieku dla posiadajcych pene prawa obywateli miast (jak rwnie dla rycerzy, ktrzy administrowali hrabstwami). A spadkiem po rosncej od tamtej pory sile kapitalizmu jest fakt, i inna izba, Izba Lordw, jest dzisiaj prawie pozbawiona wadzy. Greckie i rzymskie pimiennictwo, ktre gosio wolno i demokracj, jest wspaniae. Wolno i demokracja, ktra zawitaa w zachodniej Europie, s te wspaniae. Lecz nie ma uzasadnionego powodu, eby te ostatnie przypisywa temu poprzedniemu.* Rwnie dobrze moglibymy przypisa rozkwit demokracji i wolnoci w Europie korupcji i tyranii, jakie zapanoway u zmierzchu cesarstwa rzymskiego.

Odejcie od wczeniejszych ideaw mogo przyspieszy upadek Rzymu, powstaa pynno umoliwiajca wspzawodnictwo, ktre zainspirowao kapitalizm. (Po synnym upadku Majw archeolodzy znaleli w ich kulturze dowody na kupiecki pragmatyzm", czyli masow produkcj garncarsk, wzrastajc stop yciow zwykych ludzi i 48 zanikanie teokratycznej elity na rzecz rosncej w si klasy kupieckiej). Historia redniowiecza jest histori nowych technologii niezerowej sumowal-noci, restrukturyzujcych spoeczestwo wedug swojego wizerunku. Ten proces przeciwdziaa deniom staroytnych reimw imperialnych i w kocu je zdominowa. Kiedy tylko sia synergii tych technologii wykrystalizowaa si w formie kapitalizmu, umoliwiy one caej ludnoci - cznie z tabunami niegdysiejszych niewolnikw i poddanych - prowadzenie skomplikowanych gier o sumie zerowej z ludmi, ktrych nigdy nie poznaj. Nagrody nie spaday rwnomiernie na ca ludno, spaday jednak bardziej rwnomiernie, ni dotd si w tej czci wiata zazwyczaj zdarzao. Wadza polityczna bya bardziej rozproszona, ni to mg sobie wyobrazi jakikolwiek imperialny rzd w staroytnoci. Ten podstawowy spektakl - hegemonistyczne instynkty monych kontra de-centralizujce tendencje technologii, szczeglnie technologii informacji - stale si powtarza. Nie mam na myli tylko powtarzajcych si star rynkw ze starymi reimami i zwycistwa rynkw, przenikajcych na wiat. Mam na myli to, e nowe technologie informacji, w szerokim ich rozumieniu - nie tylko pienidze i pismo - bardzo czsto przyczyniaj si do decentralizacji wadzy, ktra z kolei nie chce da za wygran. W zwizku z tym mamy sporo burzliwych wydarze w historii, a niektre dotycz obecnej ery.

Rozdzia 12

Nieodgadniony Orient
Chiska powie - powiedziaem - To musi by dziwne". Nie tak dziwne, jak mogoby si nam wydawa" - odrzekt Goethe. Ci ludzie myl i czuj podobnie jak my i wkrtce dochodzi si do wniosku, e jest si jednym z nich".
ROZMOWY GOETHEGO Z ECKERMANNEM, 31 STYCZNIA 18271

Problem Wschodu nie przestaje nurtowa zachodnich naukowcw. Dlaczego, pytaj, to Europa, a nie Azja, zapocztkowaa rewolucj przemysow? Jak to moliwe, eby Chiny i Indie, i Bliski Wschd - ojczyzny wielkich imperiw - day si tak bardzo zdystansowa technologicznie i gospodarczo podczas ostatnich piciuset lat? W poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie skupiano si czasem na sferze duchowej. Max Weber chwali 2 protestanck etyk pracy" w Europie i twierdzi, e Indie oraz Chiny nosz pitno magicznego tradycjonalizmu". Czasami szukano odpowiedzi na polu polityki. Zgodnie z teori orientalnego despotyzmu azjatyckie cywilizacje, od Mezopotamii a po Chiny, skupiay si czsto wok wielkich systemw irygacyjnych, ktre wymagay scentralizowanej, 3 biurokratycznej kontroli, co prowadzio do rzdw silnej rki, tumicych inicjatyw przez cae tysiclecia. Bez wzgldu na rnorodne wyjanienia tempa azjatyckiego rozwoju, ich kocowy wynik prowadzi do konkluzji, e kultury azjatyckie s dziwne. Wybitny historyk gospodarki David Landes, zastanawiajc si nad niekonsekwentnym, a na pierwszy rzut oka bezskutecznym wzorcem technologicznych wzlotw i upadkw Chin (jakby jaki jedwabny 4 sufit przytacza spoeczestwo"), skwitowa t sytuacj okreleniem dziwaczne". Oczywicie, dziwaczno jest rzecz wzgldn. Z punktu widzenia dziewitnastowiecznej Azji rewolucja przemysowa, ktrej zwiastunem byy budzce

strach europejskie statki, moga wydawa si dziwaczna. Poniewa byo wicej Azjatw ni Europejczykw, moe powinnimy przyj ich sposb widzenia? Moe naleaoby wyjani przyczyny nie pozornej stagnacji Azji, lecz dziwnie nagego postpu Europy? Naukowcy czsto dochodz do takiej wanie konkluzji. Etienne Balazs, zastanawiajc si nad chiskim zastojem, zasugerowa, e cig wydarze, ktry doprowadzi Europ do kapitalizmu - i w ten sposb da impuls do uprzemysowienia caego wiata" - mg by dziwnym zrzdzeniem losu, historyczn szans, dan w tym wypadku jedynie temu malekiemu cypelkowi Azji, Europie".5 W tym samym duchu E.L. Jones zatytuowa swoje synne studium historii gospodarki The European Miracle (Europejski cud). Kiedy maa Europa pyna z prdem przemysowego postpu, pisa Jones, ogromny obszar Eurazji zmierza w kierunku demograficznej lepej uliczki"; gdyby Chinom, Indii i Imperium Otomaskiemu nie narzucono nowoczesnych wzorcw, to czekaaby je w najlepszym wypadku stagnacja, a w najgorszym kryzys demograficzny".6 Gospodarcza ewolucja Europy graniczya z cudem, a porwnywalny rozwj Azji byby ju supercudem".7 Czy to prawda? Czy spojrzenie na azjatyck kultur i histori ujawnia cakowit inercj, a rewolucja kulturowa to by fuks? A moe ujawnia fakt, e rzekomo nieodgadniony Orient jest w gruncie rzeczy prawie taki sam jak Zachd skonny do korzystania z nowych technologii i pogbiania spoecznej zoonoci?

Ci ekspansywni muzumanie
Landes powici cz swojego znanego dziea Bogactwo / ndza narodw: dlaczego jedni s tak bogaci, a inni tak ubodzy na prb zrozumienia, dlaczego najbardziej wysunitej na zachd orientalnej kulturze, redniowiecznej cywilizacji islamu, nie byo dane zakosztowa potgi uprzemysowienia. Wedug niego win ponosi po czci krtkoterminowy horyzont czasowy. Podczas gdy pragmatyczni chrzecijanie w Europie rozwanie dyli do staego, dugoterminowego zysku", burzycielskich muzumanw napdzaa dza walki", przerywana tylko po to, aby napawa si zwycistwem i upami".8 To prawda, e wielu mieszkacw zachodniej Europy potrafio zadba 0 swoje zyski. W poprzednim rozdziale bya mowa o tym, jak niektre podsta

wowe elementy kapitalizmu poczyy si w Europie u schyku redniowiecza -

szczeglnie susznie ceniony contratto di commenda, sucy kumulacji kapitau dla celw handlowych. Lecz jest bardzo prawdopodobne, e sama idea commenda przenikna ze wiata islamu. Zanim commenda pojawia si w dziesitym wieku we Woszech, to samo narzdzie, tyle e pod inn nazw, mieli muzumanie, kiedy w Bagdadzie i Basrze powstay centra wiatowego handlu, gdzie sprzedawano zarwno papier, atrament, jak i skry panter oraz strusie. Ju pod koniec smego wieku teksty szkoy hanafitw, jednej z czterech podstawowych szk prawnych islamu, nawizuj do commenda oraz do partnerstwa w interesach, ktre byo kolejnym narzdziem akumulacji kapitau9.* (Mniej wicej w tym samym okresie wydawane w Bagdadzie czeki mogy by realizowane w Maroku, a tego udogodnienia, jeszcze przez stulecia, nie oferoway europejskie banki).10 Hanafici stale wystpowali w obronie legalnej infrastruktury finansowej uzasadniajc to argumentem, e bya konieczna na potrzeby handlu"11 lub osignicia zysku". W tym wietle prosta dychotomia Landesa -zgodnie z ktr europejscy chrzecijanie dyli do dugoterminowego zysku", a ci ekspansywni muzumanie tylko dokonywali dziea boego"12 - zaczyna traci swoj przejrzysto. jednym z najwikszych osigni Mahometa i kluczem do siy islamu byo rozszerzenie bezpiecznego dla handlu terytorium. Na pocztku sidmego wieku, zanim zacz gosi swoj nauk w Mekce, miejscem, gdzie mona byo bezpiecznie handlowa, byy okolice wityni Kaaba - nie wolno tam byo stosowa przemocy, wic agresywne plemiona arabskie mogy si spotyka i ze sob handlowa.13 Mahomet i jego nastpcy, mwic w przenoni, rozszerzyli to uwicone miejsce, ktre zajo du cz znanego wtedy wiata. Dla niego - jak

i dla innych wielkich przywdcw przed nim i po nim - prowadzenie wojny okazao si prowadzeniem pokoju. Oczywicie, podczas wczesnej ekspansji islamu przewaa element wojny. W tym sensie skrt Landesa przy opisywaniu stanu umysowego muzumanw jest do pewnego stopnia, dla danego okresu, prawdziwy. Lecz pniej, w redniowieczu, kiedy imperium islamskie rozroso si i wykrystalizowao, rozpocierajc si od Hiszpanii i przez pnocn Afryk a do Pakistanu, zmieni si uprzednio uksztatowany sposb mylenia jego wadcw. Bariera zaufania pomidzy odlegymi krajami zostaa teraz przeamana przez wspln religi, a bariery we wzajemnej komunikacji przeama arabski, lingua franca caego terytorium. Ten wielki obszar sta si stref handlow o niskim stopniu konfliktowoci.* Podatki zamiast upw stay si finansow baz imperium.14 Muzumanie zachowali i ulepszyli technologie informacji, co jeszcze bardziej zmniejszyo konfliktowo, cznie z wczesnymi algorytmami kapitalizmu, poczwszy od commenda, a koczc na podstawowej rachunkowoci.15 (jeli chodzi o algorytmy: sowo algorytm" pochodzi od nazwiska yjcego w dziewitym wieku arabskiego astronoma i matematyka, Al-Chuwarizmi, ktry spopularyzowa take okrelenie al-dabr, czyli algebra). Cho ledzenie drogi redniowiecznych memw jest do skomplikowane, jak si wydaje, niektre z tych algorytmw mogy dotrze do Europy w odpowiednim czasie, aby wspomc pocztki rozkwitu redniowiecza.17 Nie bez powodu kolebk raczkujcego redniowiecznego kapitalizmu europejskiego byy Wochy, ze rdziemnomorsk ekspozycj na kultur islamu.

Chiskie narzdzia kapitalizmu

Tymczasem na drugim kracu Azji Chiczycy wprawiali w coraz szybszy ruch koa handlowej machiny. W dziewitym wieku, jeli nie wczeniej, handlarze herbat uywali latajcych pienidzy" - przyblionych odpowiednikw czekw bankowych - uwalniajcych od ryzyka i ciaru miedzianych monet.18 Pniej

kupcy zaczli realizowa te czeki za trzy procent prowizji, czyli za niewiele wicej ni koszt czekw podrnych w dwudziestym wieku.19 A kupcy, ktrzy emi- towali te czeki, doszli do wniosku, e mogliby zainwestowa cz zdeponowa-I nych pienidzy, poniewa byo mao prawdopodobne, aby wikszo t depozytariuszy chciaa odzyska swoje srebro tego samego dnia. W ten sposb zawitaa w Chinach idea banku.20 W czasie europejskiego redniowiecza w Chinach istniay jeszcze inne sposoby gromadzenia kapitau. Szedziesiciu kupcw mogo wsplnie sfinansowa budow caej floty statkw, ktre staway si ich wspln wasnoci.21 Lu-I dzie o skromniejszych moliwociach inwestowali w ekspedycje handlowe za porednictwem znajomych kupcw.22 Ogromne znaczenie miaa nie tylko egluga morska, lecz rwnie rzeczna w obrbie samych Chin, gdzie bya gsta sie rzek i kanaw z wyrafinowanym systemem luz. Na Marco Polo, ktry pochodzi z trzynastowiecznej Wenecji, statki nie powinny robi wikszego wraenia, ale nawet on oniemia na widok ruchu na rzece Jangcy w miecie l-ching. Daj wam sowo, e widziaem w tym miecie pi tysicy statkw naraz, a wszystkie pyny po

tej rzece".23 Tyle e moemy nie da wiary Marco Polo, poniewa jest on znany ze skonnoci do przesady. Dowiadujemy si take z bardziej umiarkowanego rda, od historyka Jacques'a Cerneta, e dug na 50 tysicy kilometrw sieci wodn Chin pywao najwiksze i najbardziej zrnicowane zbiorowisko statkw, jakie kiedykolwiek oglda wiat".24 Wieniacy wysyali statkami owoce i jarzyny do miast, gromadzili drewno na budow statkw, robili narzdzia na sprzeda, toczyli olejki do wyrobu lekarstw i na pomady do wosw. Pod koniec redniowiecza wieniacy, jak pisze historyk Mark Elvin, byli atwo si przystosowujcymi, rozsdnymi, zorientowa-

25

nymi na zysk maymi przedsibiorcami". Nie wydaje si, aby ten rzekomy magiczny tradycjonalizm" w czymkolwiek im przeszkadza. Nie zwaajc na protestanck etyk pracy, po prostu pracowali. 26 W Chinach, podobnie jak w Europie, kupcy rozumieli, e maj wsplne cele, i zakadali stowarzyszenia. Nigdy jednak nie utworzyli tak skutecznego lobby w sprawie wolnego handlu, jak ich zachodni odpowiednicy. Miasta chiskie nie uzyskay autonomii. Jednak Songowie, ktrzy*doszli do wadzy w dziesitym wieku, zdawali sobie spraw z zalet wolnego rynku i zmienili swj modus operandi. Zamiast kontrolowa ceny i otrzymywa swj kawaek tortu dziki pracy przymusowej, pozwolili na swobodny przepyw towarw i zabierali swj kawaek przez opodatkowanie 27 sprzeday. Podobnie jak europejscy i islamscy przywdcy, chiscy wadcy zdawali sobie rwnie spraw z minusw zbyt cisej kontroli. Na przykadzie redniowiecznych Chin mona si przekona, jak wany jest rozmach w gospodarce rynkowej. 28 Byy tam fabryki jedwabiu na 500 krosien i fabryki elaza zatrudniajce tysice ludzi. Pod koniec jedenastego wieku Chi29 ny produkoway 150 tysicy ton elaza rocznie, a takiego wyniku caa Europa nie potrafia osign a do 1700 roku. Druk by napdem postpu - gospodarczego, technologicznego i naukowego. Chiny wynalazy papier i stosoway zarwno technik drzeworytu, jak i bardziej ulepszon, zanim pojawiy si one na Zachodzie. Druku uywano przede wszystkim do popularyzowania wiedzy praktycznej. Std takie ksiki jak Obrazy / wiersze na temat rolnictwa i tkactwa i Matematyka do codziennego uytku. Niektre ksiki pochodziy od prywatnych wydawcw, lecz wiele miao 30 te oficjalny charakter, jak piciotomowe Leki z harmonijnego zestawu farmakologii. Tytuy ksiek sugeruj rwnie pocztki mylenia naukowego i typow dla nauki tendencj do specjalizacji: na przykad Traktat o owocach 3 cytrusowych i Podrcznik do rozpoznawania krabw. '* Kwestia, czy Chiny w redniowieczu rzeczywicie ukierunkoway si na nowoczesn nauk, jest nadal sporna. Niektrzy twierdz, e nie, poniewa ta wiedza nie przekroczya progu technologii. Jednak nauka i technologia, w swoich dwch aspektach, s nierozczne. Po pierwsze, zrozumienie praw rzdzcych wszechwiatem przynajmniej zawsze mieci si w technologii. (Francis Bacon

32

powiedzia, e chcc rzdzi przyrod, musimy by jej posuszni). Po drugie, poniewa powyej pewnego poziomu technologii atwiej jest to zrozumie. Mona by uzna, e najgbsz prawd naukow zawiera w sobie drugie prawo termodynamiki, zgodnie z ktrym entropia wszechwiata nieustannie si powiksza, a jej miar jest przypadkowo i chaos, wic (jak zobaczymy w drugiej czci ksiki) ewolucja organiczna i ewolucja kulturowa przebiegaj w bezustannej walce z drugim prawem termodynamiki. Najwczeniejsze sformuowanie tego prawa pochodzi od Francuza Sadiego Carnota, ktry na pocztku dziewitnastego wieku okreli siebie jako konstruktora maszyn parowych", ktry to 33 zawd doprowadzi go do zrozumienia istoty drugiego prawa. W ten sam sposb wynalezienie w Chinach magnetycznego kompasu przyczynio si do sformuowania praw 34 indukcji magnetycznej i polaryzacji, zanim zaczto si tym zajmowa w Europie. Chiny w czternastym wieku, jak to 35 okreli jeden z historykw, stay na progu systematycznego, dowiadczalnego badania przyrody". Bez wzgldu na to, czy Chiny miay teoretyczn nauk, czy te jej nie miay, i tak byy technologicznym centrum wiata. Chiczycy wynaleli proch strzelniczy, a w 1232 roku elazn bomb, znan pod nazw grzmotu, ktry wstrz36 sa niebem", ktra przesdzaa losy bitew. Na pocztku 1300 roku trzydziestodwuwrzecionowa przdzarka z napdem wodnym moga wytwarza okoo 60 kilogramw przdzy dziennie, skutkiem tego produkcja staa si 37 kilkakrotnie tasza ni praca kobiet, ktre zastpia", jak to zauway jaki obserwator. Tak udoskonalonej maszyny 38 Europa nie miaa przez przeszo nastpnych 300 lat. Biorc to wszystko pod uwag, moemy stwierdzi, e technologiczna baza redniowiecznych Chin bya zwiastunem nowoczesnoci. Druk! Magnetyczny kompas! Strzelby! Trujcy gaz! Pomada do wosw!

Na krawdzi wielkoci
By taki okres, na pocztku dwudziestego wieku, kiedy zachodni historycy nie zwracali uwagi na technologiczne dokonania Azji w redniowieczu, ktre tym samym nie stanowiy zagroenia dla standardowej oceny Orientu jako konserwatyw-

nego z natury. Lecz od poowy wieku, po czci dziki przeomowemu dzieu Jo-sepha Needhama Science and Civilization in China (Nauka i cywilizacja w Chinach), ten ekstremalny eurocentryzm zacz zanika. Dzisiaj jedynym powodem do dyskusji o twierdzeniu Jacques'a Cerneta, e dwie wielkie cywilizacje od XI do XIII wieku stanowiy bezspornie Chiny i 39 islam" - byaby tylko wtpliwo, czy wiat islamu, ktry w dziesitym wieku by ju w rozkadzie, rzeczywicie zasuguje 40 na porwnywalny status. Mark Elvin, zachwycajc si chisk przdzark z wodnym napdem, pisa: gdyby wskazwka postpu, ktrego bya dowodem, posuna si troch dalej, wtedy redniowieczne Chiny przeyyby prawdziw rewolucj 41 przemysow w produkcji tekstyliw przeszo czterysta lat wczeniej ni Zachd". W konfrontacji z tak niezwykym fenomenem jak wiatowa dominacja Chin u schyku redniowiecza bardziej uparci wyznawcy eurocentryzmu obrcili go na swoj korzy. Teraz, kiedy ju wiemy, jak bliskie byy Chiny wasnej rewolucji przemysowej, tym bardziej nie mog im wybaczy, e do niej nie doszo. Zatem Chiny, uwaane przedtem za porzdnego, cho nierozgarnitego ucznia, zostay przeklasyfikowane na zdolnego nieudacznika, ktry i tak nie przejdzie do nastpnej klasy. Tajemnica polega na niepowodzeniu Chin w realizacji swojego potencjau", stwierdza 42 Landes. Kiedy jednak popatrzymy na Chiny po okresie na krawdzi wielkoci", niepowodzenie w industrializacji wcale nie wydaje si niezwyke, jest to po prostu kolejny przykad kaprysw historii - sposobu, w jaki decyzje polityczne i inne niespodzianki potrafi zmieni bieg wypadkw na cae dziesiciolecia, a nawet stulecia, nie odwracajc zasadniczego kierunku globalnej ewolucji kulturowej, rozgrywanej przez tysiclecia. Zanim zajmiemy si tym swoistym rzutem koci, ktry przesdzi o przyszej stagnacji Chin, wemy pod uwag jego zwiastuna: najazd barbarzycw, ktry wstrzsn Chinami u schyku redniowiecza. Ta napa jest ilustracj do niektrych z naszych ulubionych tematw barbarzyskich".

Nowi, lepsi barbarzycy

W tym wypadku barbarzycami byli synni na caym wiecie Mongoowie, podobnie jak za ycia Czyngis-chana. Jak to si czsto zdarza, przyczyn najazdu

by podziw dla ofiary. Pod koniec trzynastego wieku barbarzycy wtargnli do Chin, opierajc si na sile chiskich 43 memw, i podbili cay nard. Mongoowie zespolili swoje niedocignione umiejtnoci jedzieckie 2. chisk technologi elaza, chiskimi zasadami administracji i sposobem prowadzenia dugotrwaych wojen. Podbj, cho wstrzsn krajem, nie przynis nieodwracalnych skutkw. Mongoowie, podobnie jak wielu innych barbarzycw, woleli odziedziczy imperium, ni je zniszczy. W gruncie rzeczy, kiedy tylko opanowano pocztkowy chaos, rzdy Mongow podziaay w pewnej mierze jak szczepionka. Podbj doprowadzi do pierwszej po przeszo trzech wiekach politycznej unifikacji Chin. Na rozszerzonym teraz terenie bezkonfliktowej wymiany - po ujednoliceniu waluty i przedueniu gwnej arterii wodnej, Wielkiego Kanau - handel kwit w najlepsze. Rozwija si nawet poza granicami Chin. Czyngis-chan umar w 1227 roku, kiedy zachodnia granica Mongow opieraa si o Morze Kaspijskie, a w roku 1280 byli ju w Turcji i we wschodniej Europie. Obalili po drodze kalifat Abba-sydw, drug z wielkich dynastii islamu, tworzc najwiksze w historii jednolite imperium ldowe. Ekspansja bya wyjtkowo krwawa. Lecz podobnie jak to przed nimi uczynili muzumanie, Mongoowie zdali sobie spraw, e po dokonaniu grabiey, kiedy trzeba rzdzi imperium - pokj jest wspaniaym wynalazkiem. Dbali o bezpieczestwo na szlakach handlowych, a w zamian za zaufanie i obnienie barier komunikacji egzekwowali to, co porwnuje si 44 do wspczesnego podatku od wartoci dodanej, okoo 5 procent dochodu. To by dobry interes. W porwnaniu z rozmaitoci wadcw szlaku", przez ktry przechodziy przedtem muzumaskie i ydowskie karawany, gwna 'arteria komunikacyjna Mongow zapewniaa mniejsze ryzyko i nisz 45 opat za ochron", zgodnie z relacj socjologa Janet Abu-Lughod. Pod koniec trzynastego wieku, kiedy Mongoowie ofiarowali Chinom bezporedni, cho jedynie przelotny kontakt z Europ, istnia wiatowy system, dziki ktremu 46 ogromny obszar cieszy si dobr koniunktur". Transkontynentalne autostrady imperium Mongow oraz morskie szlaki handlowe na poudnie wynosiy

niewidzialny mzg Eurazji i jej niewidzialn rk na ewolucyjne wyyny. Przy dzisiejszych standardach byy to jeszcze prymi-

tywne instrumenty; towary i idee podroway pomidzy Wschodem i Zachodem, chocia ani Wschd, ani Zachd nie miay o sobie wystarczajco wyranego pojcia. To nie bya jeszcze globalna wioska. Jednak wzajemna wiadomo bya wiksza ni w staroytnoci, kiedy Chiczycy sdzili, e przybywajca z Zachodu bawena bya runem 47 wodnych owiec", a Rzymianie myleli, i importowany przez nich jedwab ronie na jedwabnych drzewach. W poowie czternastego wieku papieskiemu wysannikowi do Chin udao si nawet przekona niektrych Europejczykw, e w Azji nie mieszkaj cae narody potworw (chocia przyzna, i moe si tu i tam trafi 48 pojedynczy potwr"). Niestety, mniej wicej w tym czasie regres gospodarczy dotkn zarwno Chiny, jak i Europ. Wedug Abu-Lughod, to nie by przypadek, a raczej oznaka wspzalenoci. Wsplna strata to przykra strona obietnicy, jak nam daje niezerowa sumowalno, obietnicy wsplnego zysku; stagnacja, podobnie jak koniunktura, moe sta si udziaem obu graczy. W tym czternastowiecznym regresie zaistniao jeszcze co, co mogo dosownie oznacza zaraenie" Eurazji. William McNeill sugeruje, e czarna mier" pojawia si pocztkowo w rodkowych Chinach i przeniosa mongolskim szlakiem handlowym do Morza Czarnego, a pniej drog morsk przez Morze rdziemne rozprzestrzenia si po 49 caej Europie. Czy czarna mier odbya transkontynentaln podr, czy te nie, a niewtpliwie moga to zrobi, w kadym razie moe posuy jako metafora podstawowego kierunku historii. Kiedy rozwija si gospodarcza i spoeczna integracja, to dobro - zdrowie - nawet najbardziej oddalonych od siebie ludzi staje si wzajemnie ze sob powizane. Rozszerza si sie niezerowej sumowalnoci. Niewtpliwie wielu uczonych bdzie podwaa tez Abu-Lughod, e w czternastym wieku losy europejskiej i chiskiej gospodarki byy cile ze sob powizane. Jednak przy rozszerzaniu si i pogrubianiu sieci niezerowej sumowalnoci cise zespolenie musiao prdzej czy pniej nastpi. Jeeli nawet w czternastym wieku regres Wschodu i 50 Zachodu nie by ze sob powizany, to taki regres podczas wielkiego kryzysu w wieku dwudziestym na pewno by. Jest to ironiczny aspekt globalizacji. Bodziec ku zespoleniu jest bardzo silny gwnie dlatego, e pojedyncze pastwa maj wiadomo, i w ich dugofalowym interesie ley podczenie si do systemu. Lecz kiedy co uderzy w ten system, pastwa miayby si lepiej, gdyby w jaki cudowny sposb mogy przynajmniej na jaki czas troch si od niego odczy. Wspczesne Chiny przetrway

w stosunkowo dobrym stanie kryzys finansowy, ktry dotkn Azj w 1997 roku, po czci dlatego, e chiska waluta nie bya tak atwo wymienialna na inne. Mimo to Chiny nadal planoway wymienialno waluty, poniewa na dusz met opaca si jednak by podczonym. Kto jak kto, ale Chiny powinny dobrze o tym wiedzie. Ich historycznym bdem - skutkiem czego zyskay przydomek nieudacznika - byo odczenie si od systemu, ktrego pocztki sigaj koca czternastego wieku. Konsekwencja tej jednej decyzji politycznej bya od tamtej pory uznawana za ostateczny dowd gboko zakorzenionego, rysu azjatyckiego charakteru, wrogiego nowoczesnoci.

Chiny wycofuj si ze strachu

Odczenie nastpio w czasach dynastii Ming, ktra panowaa od 1368 do 1644 roku. Rozgromienie Mongow przez Mingw teoretycznie oznaczao moment chway Chin: powrt wasnych rzdw po stuleciu panowania barba51 rzycw. Poniewa jednak ci barbarzycy byli gwarantem globalnego handlu, sukces nie by tak oczywisty. Mongoowie nadal kontrolowali szlaki handlowe w Azji rodkowej, lecz teraz nie byli ju skonni do kierowania kupcw do Chin. Ponadto wadcy z dynastii Ming nie byli zbyt wielkimi zwolennikami wolnego handlu. W staej obawie przed najazdem ograniczyli ldowy handel elazem, broni, a nawet tekstyliami, aby te towary znowu nie wzmocniy si 52 barbarzyskich ssiadw. Jak gdyby w celu dostarczenia przyszym historykom dobrego symbolu mentalnoci oblonej twierdzy, cesarze z dynastii Ming zbudowali Wielki Mur Chiski. Sam brak ldowego handlu nie musia jeszcze by destruktywny. Pozostawao przecie morze. Lecz Mingowie byli niechtni kontaktom nie tylko z barbarzycami, ale ze wszystkimi obcymi. Pod koniec czternastego wieku zakazano 53 midzy innymi importu perfum i na rne sposoby, w rnych okresach, Mingowie utrudniali handel morski. Ten izolacjonizm ma wyranie ironiczny wydwik, poniewa na pocztku panowania dynastii Ming Chiczycy byli panami morza. W1405 roku cesarz wysa flot 317 statkw - prawie dwukrotnie wiksz od hiszpaskiej Armady - aby

54

zbada szlaki handlowe wzdu wybrzey poudniowej Eurazji. Ta podr, pod wodz, jak to okreli jeden z historykw, 55 wpywowej grupy eunuchw", bya pierwsz z siedmiu ekspedycji, ktre w cigu trzech nastpnych dziesiciole-

ci dotary do Indii, Afryki i Zatoki Perskiej. Odyseja ta zostaa opisana w ksikach, ktrych tytuy sugeruj, e Chiczykw rozpieraa energia: Cuda odkryte przez statek pyncy do Galaktyki oraz Traktat o barbarzyskich krlestwach zachodnich 56 oceanw. Jednak w 1433 roku wadcy Ming wycofali si z wielkich, dalekomorskich podry, a wreszcie zabronili 57 budowy duych statkw. Powody wycofania si Chin s szeroko dyskutowanym tematem. Wroga eu-nuchom frakcja biurokratw niewtpliwie odegraa tu swoj rol, lecz wikszo badaczy jest zgodna, e by jaki waniejszy powd. Historyk John King Fairbank 58 stwierdzi po prostu, e anty-komercjalizm i ksenofobia wziy gr i Chiny wycofay si ze wiatowej sceny [...]" . Inni szukaj bardziej racjonalnego motywu. Historyk Peter Perdue dopatruje si w tym wiadomego przesuwania zasobw z jednego ogromnego przedsiwzicia - oceanicznych podry, ktre przyniosy niewiele zysku - do innego wielkiego przedsiwzicia: zbudowania Wielkiego Muru, aby trzyma barbarzycw na odlego. Z tego punktu widzenia ruch ten nie by ani objawem bezmylnej ksenofobii (stulecia upieskich, barbarzyskich napadw nie byy wytworem wyobrani Chiczykw), ani odwrotem od nowoczesnoci (Wielki Mur by wtedy wytworem high-tech). Bez wzgldu na to, jaki by powd wycofania si Chin, zrobiy to w niedobrym momencie. Przez cae wieki byy one wielkim eksporterem dobrych pomysw, a zachodnia Europa wielkim ich importerem. Teraz, kiedy spoeczny mzg Europy by rzeczywicie aktywny, Chiny wycofay si z wymiany. ' To by nie najlepszy moment rwnie w innym sensie. W nastpnym pidziesicioleciu narody Europy rzuc si w wir wielkich morskich podry i odkryj Nowy wiat. Niektrzy uczeni uwaaj, e ten umiech losu tumaczy, dlaczego rewolucja przemysowa nastpia wanie w Europie. Europejczycy odkryli takie skarby jak metale szlachetne, ogromne pola uprawne oraz rolnikw, wszystko przygotowane do eksploatacji. Mogli si wic wzbogaci i finansowa gwatowny postp technologiczny, ktry wypchn Europ na prowadzenie podczas kluczowej fazy ewolucji technologicznej. Inna ocena tego zjawiska -a szczeglnie mylenie, e rewolucja przemysowa jest odbiciem jakich wrodzonych, szczeglnych europejskich zdolnoci, ktre dopiero od tamtej pory zaczty infiltrowa 59 mniej rozgarnite czci wiata - jest powan chorob umysu", znan rwnie jako eurocentryzm, pisze geograf J.M. Blaut, gwny l obroca powyszej teorii. Jeeli Blaut ma racj, to znaczy, e wyniesienie Zacho-I du do dominacji nad wiatem w osiemnastym, dziewitnastym i dwudziestym wieku jest w zasadzie wynikiem szczliwego przypadku geograficznej bliskoci niewyeksploatowanej pkuli. (Nie mwic ju o wykorzystaniu, do celw eksploatacji, wynalezionych w Azji Wschodniej technologii, takich jak magnetyczny kompas i proch strzelniczy). Dla potwierdzenia swojej tezy Blaut dowodzi, e w 1491 roku Europa nie wyprzedzaa reszty wiata w aden oczywisty sposb. W rzeczy samej raczkujcy kapitalizm, lub protokapitalizm", ju si na wiecie rozprzestrzeni. Miasta silnie ukierunkowane na rzemioso i handel" rozcigay si wzdu wszystkich wybrzey zachodniej Europy, 60 Morza rdziemnego, Afryki Wschodniej oraz Azji Poudniowej, Poudniowo-Wschodniej i Wschodniej". To niewtpliwie stanowi dowd, e gdyby Europa nie poprowadzia wiata w kierunku industrializacji, zrobiby to kto inny - nawet rzekomo zapatrzone tylko w siebie przednowoczesne Chiny, gdyby dano im na to czas. Wcale to jednak nie znaczy, e jedynym atutem Europy w wiecie byo kilka duych statkw i prosta droga do Indii Zachodnich. Europa miaa jeszcze inny atut, ktrego pozbawione byy zarwno Chiny, jak i inne mocarstwa: 61 nieobecno imperium. Due, zjednoczone obszary pod jednym zarzdem to bro obosieczna. Z jednej strony zapewniaj due strefy bezpiecznego handlu - co byo szczeglnie cenne w dawnych czasach, kiedy bandyci czsto przekraczali granice pastw. Z drugiej strony ten biecy zysk powoduje dugofalowe straty: imperialne rzdy czsto opieraj si zmianom, kor s konieczne do technologicznego rozwoju. Widzielimy ju dziaanie tych przesanek w redniowiecznej Europie, gdzie rozdrobnienie feudalne, ze wszystkimi jego powszednimi niedogodnociami, miao t dobr stron, e zachcao do eksperymentowania z ekonomicznymi i politycznymi algorytmami. U schyku redniowiecza, kiedy monolityczne Chiny zamkny si w sobie, w Europie powstaway pastwa narodowe, dziki czemu zachowaa ona swoj energi. Europejczycy mieli takie same skonnoci do prowadzenia samobjczej polityki jak cesarze dynastii Ming. yli jednak w rodowisku wikszego wspzawodnictwa, kto inny mg prowadzi lepsz polityk, wic bdne decyzje szybciej powracay rykoszetem. A kiedy kto rzeczywicie wprowadzi jaki dobry pomys, to mg szybko znale naladownictwo u wspzawodnikw. Za przykad moemy tu wzi Kolumba. Szuka pienidzy u Portugalczykw, lecz krl Portugalii mu ich odmwi - zapewne z tego samego powodu jak

chiski rzd, ktry p wieku wczeniej zadecydowa, e dugie podre morskie w kierunku zachodnim nie s opacalne. Bya tu jednak wana rnica: Portugalia, w przeciwiestwie do Chin, miaa wielu ssiadw, odlegych jedynie o rzut kamieniem. Kolumb pojecha do Hiszpanii, uzyska poparcie i triumfal nie powrci z Nowego wiata. Po kilku latach Portugalia rwnie wczya si do gry pod nazw odkrywanie Ameryki". Mem eglugi na zachd", po wyka zaniu swojej wartoci, rozmnoy si. Mimo daleko idcych konsekwencji tamtego memu dla celw tej ksiki jeszcze waniejsz rzecz jest wykazanie, jak memy wykorzystay polityczny krajobraz Europy. W tej wylgarni midzypastwowego wspzawodnictwa technologie energii, materiaw i informacji miay yzn gleb, aby kiekowa i si rozrasta. Na przykad patenty na wynalazki, dziki ktrym warto byo podejmowa inicjatyw, byy wydawane w Wenecji od 1474 roku i w poowie nastpnego wieku rozprzestrzeniy si po prawie caej Europie.62 W tym wietle kocowe zwycistwo Europy nie tylko jest zgodne z teori ukierunkowania ewolucji kulturowej, teoria ta rzeczywicie przewiduje taki triumf. W kocu szybko kadego procesu ewolucji zaley przede wszystkim od dwch czynnikw: jak szybko powstaj potencjalnie owocne innowacje oraz jak szybko i wyranie owocne innowacje si rozprzestrzeniaj (a jeli popatrzy na to z drugiej strony, to jak szybko nieproduktywne alternatywy s tumione). Pitnastowieczna Eu ropa, pena wspzawodniczcych, lecz wzajemnie komunikatywnych spoeczestw, miaa wicej punktw w obu kategoriach ni jakakolwiek inna cz Eurazji. W ta kim rodowisku mona si byo spodziewa, e mem eglugi na zachd" - i wszyst kie inne poyteczne memy - (a) zakorzeni si najpewniej w jednym lub drugim spo eczestwie; oraz (b) dowidszy swojej wartoci, rozprzestrzenia si. Czy ta prosta, prawie powierzchowna rnica - scentralizowany nadzr Chin kontra europejska fragmentacja rzeczywicie tumaczy rnic w rozwoju gospodarczym, ktr czsto przypisuje si gboko zakorzenionemu w azjatyckiej kulturze mistycznemu tradycjonalizmowi? Moemy odpowiedzie na to pytanie, kiedy przyjrzymy si tej czci przednowoczesnej Azji, ktr czy z Chinami wiele kulturowego dziedzictwa, a ktra nie ma ich monolitycznej struktury-Japonii. Podobnie jak Chiny (i poprzez Chiny) Japonia bya pod duym wpywem buddyzmu. Lecz w przeciwiestwie do Chin za panowania dynastii Ming, Japonia przeya upadek scentralizowanej wadzy pod koniec pitnastego wieku. Wadza szogunw przeniosa si na panw feudalnych, wic powstao rodowisko wspzawodnictwa, przypominajce Europ u schyku redniowiecza. Oczywicie, powsta wtedy dobrze znany wzorzec: rynki kwity, miasta si rozrastay (niektre rozpoczy te wymian towarow) i wzrosa sia polityczna kupcw.

Jezuici, ktrzy w szesnastym wieku pojawili si w Japonii, porwnywali miasto Sakai do europejskich redniowiecznych wolnych miast".''3 Edwin O. Reischauer opisa ten okres jako czas nadzwyczajnych innowacji kulturowych, instytucjonalnego rozwoju, a nawet wzrostu gospodarczego"64 pomimo atmosfery wielkiego politycznego zamieszania i prawie bezustannych walk". (A moe wanie z powodu zamieszania i walk?). Pod koniec szesnastego wieku Japoczycy, ktrzy jeszcze przed kilkoma wiekami byli zacofanym narodem na obrzeach cywilizowanego wiata, osignli poziom pozwalajcy im wspzawodniczy na rwnych prawach z Chiczykami, a take i z Europejczykami". 65 Jeeli w tym wietle kluczem do europejskiego cudu" jest geografia, to nie chodzi tu o wzgldn blisko Europy i Chin do Ameryki, ale o polityczn geografi Europy i Chin.66 Europa skadaa si z wielu niezalenych laboratoriw do testowania memw, podczas gdy Chiny cechowaa jedno polityczna - co niewtpliwie byo atutem dla biecych dziaa handlowych, lecz stanowio przeszkod w jakimkolwiek dugofalowym wycigu technologicznym. (Rzeczywicie, zoty wiek" Chin, w epoce Song, poprzedzio pwiecze politycznej fragmenta-cji - okres Piciu Dynastii i Dziesiciu Krlestw", w ktrym wystpoway innowacje, skonsolidowane przez Songw i rozprowadzone po caym kraju).*

Witajcie w ssiedztwie!
Kilku naukowcw przyznao, e rozczonkowany krajobraz polityczny Europy odegra pewn rol w jej szybkim rozwoju. Dla niektrych z nich, jak na przykad dla Davida Landesa, jest to jeden z powodw do powtpiewania, czy

Chiny, pozostawione same sobie, osignyby kiedykolwiek poziom uprzemysowienia. Nie zostaa wzita pod uwag jedna zasadnicza rzecz. Przewaga Europy -czyli ssiedztwo wspzawodniczcych ze sob laboratoriw - bya jedynie przewag pod wzgldem natenia. Wszystkie narody maj jakich stosunkowo silnych ssiadw w pobliu. Chiny i Japonia te. Dlatego te aden rzd nie moe w nieskoczono aprobowa stagnacji bez ponoszenia konsekwencji. Nawet obrzucana tyloma oskareniami dynastia Ming od czasu do czasu odczuwaa potrzeb powrotu do midzynarodowego handlu (ktry zreszt nigdy nie zosta cakowicie zduszony dziki przedsibiorczoci chiskich i japoskich przemytnikw), l chocia postp technologiczny w epoce Ming i 67 Manczu tak spowolni, e ledwie peza, nie zosta cakowicie zatrzymany - i gospodarka rozwijaa si nadal. Nie tylko wszystkie pastwa maj w swoim ssiedztwie jakich wspzawodnikw, ale liczba tych wspzawodnikw nieuchronnie wzrasta. A to z tego powodu, e kiedy zachodzi postp w rodkach transportu i komunikacji, rosn rozmiary ssiedztwa". Tego wanie Chiny i Japonia zaczy si uczy w szesnastym wieku, a zostay siowo" nauczone w wieku dziewitnastym, kiedy pojawiy si zachodnie okrty wojenne i zaday dostpu do azjatyckich rynkw: znalazy si wtedy w bliskim ssiedztwie Europy. Spotkania tego typu mog wznieci ksenofobiczn reakcj. Na przeomie dziewitnastego i dwudziestego wieku chiskie powstanie bokserw ywo obrazuje iluzje, na ktrych opieraj si podobne reakcje; byo zainspirowane kultem, ktrego rytuay miay uczyni czonkw powstania odpornymi na zachodnie kule. To przewiadczenie zostao zarzucone pod wpywem bolesnego dowiadczenia. Zarzucone zostao rwnie szersze przewiadczenie o odpornoci na wpywy Zachodu - popatrzcie na Chiny czy na reszt Azji dzisiaj. Oczywicie, z punktu widzenia Landesa i innych piewcw wielkoci Europy robienie tego, co dzi robi Chiny klonowanie zachodnich technologii i norm ekonomicznych - jest oszustwem. Owi eurocentryci mogliby zapyta:

czy Chiny mogyby si uprzemysowi o wasnych siach (pomoc z zewntrz niedozwolona)? A kusi, by da twierdzc odpowied, gdyby to pytanie nie byo tak bezsensowne. Czy Francja mogaby si uprzemysowi o wasnych siach", nie uywajc wyprodukowanych w Anglii maszyn parowych? Czy Anglia skonstruowaaby maszyny parowe, gdyby Francuz nie udowodni wczeniej, e para moe porusza tokiem? Czy Francja albo Anglia mogyby to zrealizowa, gdyby wczeniej nie wchony z Woch kapitalistycznych algorytmw, a jak si wydaje, same Wochy wziy niektre z nich z cywilizacji islamu? Odpowied na to pytanie nie moe ogranicza si do nie", to jest tak, ale" - dotarcie do tych kamieni milowych zabraoby im wicej czasu, poniewa trudziyby si, majc to samo upoledzenie co Chiny. Chodzi tylko o to, e zachodni historycy gospodarki graj znaczonymi kartami. Stale porwnuj postp w Chinach do postpu w Europie, chocia Chiny s jednym pastwem, a Europa synergicznym ko68 tem pastw. Jeeli Chiny maj by wystawione przeciwko Europie w grze hipotetycznego rozwoju gospodarczego, czy nie powinno si im przynajmniej pozwoli na poczenie si z Japoni? Najwidoczniej nie. Landes przypuszcza, e Japoczycy, a nie Chiczycy, prdzej czy pniej doprowadziliby do 69 swojej wasnej" rewolucji przemysowej, nawet nie majc kontaktu z Europ. Zajmijmy si tym eksperymentem mylowym. Gdyby si to rzeczywicie Japoczykom udao, to wtedy Chiny zaadaptowayby japosk technologi przemysow - albo z wasnej woli, albo pod takim czy innym przymusem. To agresywno japoskiego high-tech bya bodcem modernizacji Chin. W ocenie Landesa Chiny najwyraniej nie zasuguj na uznanie za ten wtrny rozwj. Jak wic wedle niego Japonia moe zasugiwa na uznanie za to, e miaa moliwo si uprzemysowi? Dosza do tego w duej mierze dziki chiskiej technologii - poczwszy od pisma. Jeeli o to chodzi, to jak Europa moe zasugiwa na uznanie za to, e miaa moliwo si uprzemysowi? Na pocztku siedemnastego wieku, kiedy daway o sobie zna niejakie zwiastuny rewolucji przemysowej, Francis Bacon wy70 rni trzy technologie, ktre zmieniy wiat: druk, proch strzelniczy i kompas magnetyczny. Wiemy teraz, e te trzy rzeczy byy najpierw wynalezione w Chinach, jest wic moliwe, i wszystkie przenikny do Europy. (Papier sta si dostpny w Europie dziki mynom papierniczym o napdzie wodnym, ktre, jak si wydaje, stanowi wkad 71 cywilizacyjny islamu, bo po raz pierwszy pojawiy si w Bagdadzie).

W toku historii ewolucja kulturowa przekraczaa polityczne granice. Pomysy kryy pomidzy kontynentami w miar przemieszczania si centrw innowacji. Pytanie, co pojedyncze narody mog zrobi we wasnym zakresie", jest raczej bezcelowe - a fakt, e historycy gospodarki czsto zadaj je narodom azjatyckim, rzadko za europejskim, nie wzmaga jego uytecznoci. Kiedy potraktujemy Chiny i Japoni jako cz wikszego wschodnioazjatyc-kiego mzgu, niektre przykady chiskiego zatracenia si w sobie w czasach izolacji za panowania dynastii Ming trac na sile. Jest na przykad prawd, e napisana w 1637 roku chiska encyklopedia Wyzyskiwanie przyrody zostaa zniszczona (moe z powodu 72 niewaciwych pogldw politycznych jej autora). Lecz byy ju wtedy jej japoskie wydania, ktre si zachoway.

wiat ponownie robi zapasowe kopie.

Ze i sztuka handlowego wyzysku

Chiskie opus magnum na temat wyzyskiwania" przyrody nie pasuje do stereotypowych pogldw, e dawne kultury azjatyckie, w przeciwiestwie do dawnych kultur zachodnich, zgodnie wspyy ze swoim naturalnym rodowiskiem. Wedug tego stereotypu, jak to podsumowa jeden z jego zwolennikw, zachodni stosunek do przyrody, ktra jest po to, aby ni manipulowa i czerpa z niej zadowolenie", jeli pozwala na to technologia, jest wyjtkiem w caej historii 73 ludzkoci i wywodzi si przede wszystkim z antropocentrycznych filozofii judeo-chrzecijaskich religii". Powiedzcie to Chiczykom, ktrzy na pocztku redniowiecza, za panowania dynastii Tang, pozbyli si lasw w pnocnych 74 Chinach, aby zyska troch Lebensraum. Przekonanie, e ludzie Zachodu wyzyskuj przyrod, a ludzie Wschodu wspistniej z natur, przypomina jeszcze bardziej rozpowszechniony pogld bez pokrycia, ktry przez dugi czas przeladowa histori gospodarki: determi-nizm religijny. W jego standardowej wersji religia Zachodu - czy to etyka judeo-chrzecijaska, czy w wszym sensie protestancka etyka pracy - tumaczy, dlaczego rozwinity kapitalizm i uprzemysowienie pojawio si najpierw na Zachodzie. Kiedy chrzecijanie wykonywali swoje codzienne prace, buddyci siedzieli pod drzewami. To prawda, e doktryna buddyjska, jak j wyoy Budda,
.

nie jest bodcem do gromadzenia dbr materialnych. Ale nauki Jezusa Chrystusa rwnie nie s chwalb 75 kapitalizmu. Jednake religie ewoluuj. W Chinach mnisi buddyjscy prowadzili pierwsze lombardy. W siedemnastowiecznej Japonii mnich buddyjski gosi, e Wszystkie zajcia s praktyk buddyjsk; poprzez prac 76 moemy osign stan Buddy" - jest to wyznanie protestanckiej etyki pracy. Tymczasem w indyjskich miastach w okresie panowania Wielkich Mogo-w rzekomo oderwani od wiata Hindusi byli, jak to uj historyk Paul Kennedy, 77 doskonaymi przykadami protestanckiej etyki Webera". Konfucjanizm, w przeciwiestwie do buddyzmu, jeszcze w pniejszym okresie redniowiecza traktowa podejrzliwie element zysku, jak zauway Kennedy, przypomina to papieskie potpienie lichwy, rwnie w 78 redniowieczu. Lecz papieska doktryna zaadaptowaa si do zwizanych z handlem nagych koniecznoci i to samo stao si z konfucjanizmem. W trzynastym wieku, kiedy Eurazja zostaa opasana sieci handlow o niespotykanej przedtem gstoci, handel by wspomagany przez wyznawcw Konfucjusza, przez chrzecijan, muzumanw, buddystw i wyznawcw Zaratustry-transkontynentaln mozaik tradycji duchowych, a wszystkich czyo jedno: 79 byy to istoty ludzkie, a wic uwielbiay wzajemnie zyskown wymian. Ekonomiczny ekumenizm. Religie nie zawsze potrafi si przystosowa do wymogw rozwoju gospodarczego. Na krtk met ich stosunek do technologii - a nawet, czasami, zdeklarowana do niej niech - moe mie wielkie znaczenie. Ale na dusz met - w cigu wiekw, a nie dziesicioleci, religie albo godz si z gospodarcz i technologiczn rzeczywistoci, albo ulegaj marginalizacji. Amisze Starego Porzdku s godni podziwu, skoro trzymaj si zasad, ktre ka im odrzuca wspczesn technologi, ale to nie oni s gosem przyszoci.

Tymczasem wracamy do islamu

W przededniu rewolucji przemysowej byy sabe prognozy, aby pastwa muzumaskie zachodniej i poudniowej 80 Azji mogy sta si jej kolebk. Imperium Otomaskie przez jaki czas byo w rozkwicie - nie tylko z powodu swoich podbojw, lecz take dziki przywrceniu bezpieczestwa na midzynarodowych

szlakach handlowych i pobieraniu opat za przejazd, dopki nie stao si reimem ucisku. Zabroniono uywania prasy drukarskiej w obawie przed dysydentami, a aparat sprawiedliwoci by skorumpowany. Krtko mwic, imperium nie potrafio obniy dwch wielkich barier, zagradzajcych drog interakcji sumy nie-zerowej... bariery komunikacji i bariery zaufania - a w rzeczywistoci jeszcze je podnioso. Niektrzy otomascy wadcy pogorszyli spraw, odcinajc si od kulturowego wpywu Zachodu, a kiedy w dziewitnastym wieku ta polityka ulega diametralnej zmianie, ju byo za 81 pno. Szesnasty wiek w Indiach, czyli pocztek panowania Wielkich Mogow, zaczyna si obiecujco - rozkwit handlu i rozwinita bankowo. Jeden z najwczeniejszych wadcw, Akbar, majc perspektyw rzdzenia wielk rzesz nie-muzumanw, owiadczy, e szacunek dla wszystkich religii, cznie z hinduizmem, jest teraz wol 82 Allaha. Lecz pniej w imperium zapanowaa zinstytucjonalizowana dyskryminacja, zaczo si niszczenie hinduistycznych wity, a klasa rzdzca dbaa jedynie o wasne interesy. Zgodnie z relacj jednego z wczesnych

83

obserwatorw, kiedy lokalny ksi ziewa, wszyscy obecni musieli strzela palcami, aby odpdzi muchy". Oba pastwa islamskie zapaciy za brak zainteresowania rozwojem gospodarki i technologii. Imperium Wielkich Mogow faktycznie upado ju w osiemnastym wieku, a Imperium Otomaskie w dwudziestym. Dlaczego nie udao si im rozkwitn? Jest na ten temat mnstwo teorii, ale od razu moemy wychwyci znanych ju nam winowajcw: pasoytniczy sposb sprawowania rzdw oraz ucisk powodujcy niewykorzystanie w peni niezerowej su-mowalnoci. Jaskrawym przykadem s tu Indie wraz ze swoim systemem kastowym. Moe jednak wiat powinien by wdziczny losowi i cieszy si, e adne z tych imperiw nie przetrwao i nie stao si wzorem do naladowania. Kiedy reimy, ktre zabraniaj uywania pras drukarskich i oficjalnie faworyzuj jedn ide, dostaj wyrok mierci, moemy tylko pochwali histori za jej osd. Musimy jednak zauway, e te cywilizacje miay duy wkad w wiatowy przepyw memw. Mwilimy ju o niektrych wielkich darach islamu; a zarwno Turcja, jak i Indie, jeszcze na dugo przed rzdami islamu, wniosy wasny wkad. Okoo czterech tysicleci temu Turcja - a wtedy Anatolia - daa, jak si wydaje, pomys Eurazji na wytapianie elaza, tej substancji, ktra w rozrachunku nadaa ksztat rewolucji przemysowej. Indie natomiast stanowiy epicentrum innowacji w dwch niematerialnych dziedzinach: duchowej i matematycznej. Jeeli chodzi o dziedzin duchow, to Indie day nam buddyzm, pierwsz religi kadc nacisk na tolerancj i brak przemocy, pierwsz religi, ktra si tak bardzo rozprzestrzenia bez adnego podboju, a moe nawet gwn religi, ktrej zaoycielskie doktryny (nie ozdobione pniejszymi dodatkami) najlepiej wytrzymuj modyfikujc si wspczesnej nauki. W dziedzinie matematyki Indie day Europie midzy innymi pojcie zera i system dziesitny, cznie z cyframi, ktre mylco nazywane s arabskimi". (Jeeli nie uwaacie tego za wielki postp, to sprbujcie dokona mnoenia za pomoc cyfr rzymskich). Pod koniec dwudziestego wieku Indie zaczy powraca do swojej matematycznej spucizny, nie tylko pod wzgldem wanego wkadu w teori, lecz take w tak praktycznych dziedzinach jak pisanie oprogramowania. To stanowi przypomnienie - podobnie jak japoski cud" i pniejszy skok gospodarczy Azji - e przywdztwo w ewolucji kulturowej jest spraw przelotn. Wszystkie wielkie azjatyckie obszary miay swoje dni, kiedy byy na przedzie gromady, jak rwnie dni, kiedy pozostaway prawie z tyu. A to przecie jeszcze nie koniec. Jeli spojrzymy na to pod innym ktem - nie pytajc, ktra z eurazjatyckich kultur przewodzi gromadzie, lecz czy czoo gromady posuwa si do przodu, czy najbardziej zaawansowana forma eurazjatyckiej kultury, a wic spoecznej zoonoci, posuwa si do przodu - to odpowied brzmi, e byo bardzo niewiele okresw, jeli w ogle takie byy, od czasu zanikania eurazjatyckiej ekume-ny" w pierwszym wieku naszej ery, kiedy na to pytanie nie mona by odpowiedzie: tak. Ludy i pastwa powstaj i odchodz, rozwijaj si i upadaj, ale memy stale pyn w gr. S fazy w ewolucji kulturowej, ktre z natury s wielkimi skokami, gdy technologia, lub jej cay zesp, okazuje si tak dynamiczna, e jej szczliwy posiadacz nagle o cae lata wietlne jakby wyprzedza inne kultury. A te kultury, ktre pozostaj w tyle, robi tak aosne wraenie, i nasuwa si pytanie, czy nie dziaa tu jakie zrnicowanie jakoci, co specjalnego, co pozwolio wiodcej" kulturze, i tylko jej, przekroczy ten prg. Tego typu pochlebne interpretacje wystpoway ju przed dziesicioma tysicleciami w zderzeniu spoecznoci rolniczych ze spoecznociami owcw-zbiera-czy, czy te przed picioma tysicleciami, midzy umiejcymi czyta i pisa spoeczestwami na poziomie pastwa a niepimiennymi wodzostwami. Jeeli chodzi 0 te przypadki, to mamy niezbite dowody, i taka interpretacja bya faszywa, te za wyjtkowoci to przyjemna iluzja: teraz ju wiemy, e zarwno rolnictwo (jak 1 wodzostwa), pismo (i spoeczestwa na poziomie pastwa) pojawiay si nieza lenie od siebie, i to wiele razy. Spoecznoci owcw-zbieraczy skaniaj si ku rol nictwu, a niepimienne wodzostwa ku ewolucji w pimienne pastwa. W przypadku rewolucji przemysowej nie mamy moliwoci zdobycia takich dowodw. Rewolucja na tym poziomie technologii odbywa si w wieku, kiedy

ksztatuje si globalny mzg i wiadomoci mog obiega planet w czasie miesicy. Tak wic wszystkie pniejsze epizody industrializacji - jak Japonia w niecae pwiecze po Europie - s z koniecznoci pochodne. Dlatego te teza o wyjtkowoci Europy nie bdzie moga nigdy zosta ostatecznie obalona. Mimo to trudno traktowa t tez powanie, jeli jestemy wiadomi dziesitkw tysicleci ewolucji kulturowej, co doprowadzio do rewolucji przemysowej; jestemy wiadomi siy rozrzutu manifestowanej przez t ewolucj na kadym zakrcie; wiadomi, e czynnikiem tworzcym wielkie zmiany technologiczne s nie tyle wielkie kultury, ile wielko kultury samej w sobie. Wanym kluczem do wielkoci kultury jest jej obojtno na lokaln polityk. Chiny w epoce Mingw nie speniy obietnicy epoki Song - ale i tak nic si nie stao; pozostaa Japonia; s take Anglia, Francja, Wochy, Indie, Egipt i tak

dalej. Wszystkie te spoeczestwa miay swoje wzloty i upadki - spowodowane kaprysami historii, przypadkowo korzystnym pooeniem geograficznym, wielkoci lub maoci politycznych przywdcw. Lecz przy tym wszystkim rachunek prawdopodobiestwa by bezwzgldnie po stronie postpu. Kiedy stagnacja lub regres dotkny jedno miejsce, byy zawsze inne miejsca. Isaiah Berlin napisa kiedy esej zatytuowany H/stor/ca/ lnevitability (Historyczna konieczno), powicony obalaniu praktycznie wszystkich wielkich teorii historycznych, cznie z teori kierunkowoci. Do bdw tej pracy naley midzy innymi przypisywanie owym teoriom bezwzgldnego determinizmu -wiary, e kady szczeg w przyszoci moe by w zasadzie przewidziany, e kady szczeg teraniejszoci istnieje z koniecznoci. Czytajc t ksik, mona byoby pomyle, i ci wszyscy, ktrzy dostrzegaj wzorzec w historii, wierz, e - jak to uj Berlin 84 wszystko, co robimy i co musimy przecierpie, jest czci niezmiennego wzorca". Prawda ley za po przeciwnej stronie. Kluczem do wzorca historii nie jest utrwalona niezmienno tego wszystkiego, co robi ludzie. Kluczem na dusz met jest nieprzemakalno" na brak utrwalonej niezmiennoci. Wadca z dynastii Ming, moe nawet pod wpywem zwykego kaprysu, zabrania oceanicznych podry i najbardziej wyrafinowany nard na wiecie zamyka si w sobie - jednak oglny obraz si nie zmienia: globalizacja i wiek informatyki, cznie z caym politycznym importem, maj szans si pojawi.

Rozdzia 13

Nowoczesno
Jak gdyby na dowd, e Bg wybra nas do spenienia specjalnej misji, w naszej ziemi wynaleziono
1

cudown, now i subteln sztuk, sztuk drukowania.

JOHANN SLEIDAN

Religia w 1600 roku pokazaa nam ponure oblicze... Teolodzy, ktrzy przewanie nawet si nie znali, toczyli niekoczce si, napastliwe debaty, jzykiem zrozumiaym tylko dla nich samych, walczc pirem jak gladiatorzy. Luteraskie, kalwiskie i katolickie armie stay w gotowoci przez kilka dziesicioleci na polach
2

bitwy rodkowej Europy, aby zadawa sobie wzajemnie rany.

EUAN CAMERON

W osiemnastym wieku Wolter okreli wite Imperium Rzymskie jako ani wite, ani rzymskie, ani imperium". Od 800 roku n.e., kiedy papie koronowa Karola Wielkiego, cesarze czasem mieli inne ni papiee zdanie na temat, kto naprawd rzdzi, a po takich awanturach adna ze stron nie wygldaa na wit. A pomijajc ju wito, wadza cesarzy czsto wcale nie bya a tak wielka, by zasugiwa na miano imperialnej z powodu zadufanych w sobie, agresywnych panw feudalnych. W czasach Woltera cesarz posiada prawdziwy autorytet tylko na ziemiach niemieckich. 4 Na pocztku nastpnego wieku imperium w ogle przestao istnie. Powstaje wic pytanie: dlaczego nigdy nie powrcio ju do Europy trwale istniejce imperium, gdy podniosa si z chaosu wczesnego redniowiecza? Przecie dobra koniunktura pnego redniowiecza przywrcia sens rzdzenia wielkim obszarem. Kiedy handel ponownie obejmowa due odlegoci, odpowiednie zarzdzanie na rozlegych terenach mogo uatwi i chroni jego funkcjonowanie. Ponadto kiedy wojna bya wci w modzie, wielkie pastwa powinny, teoretycznie, poyka bez przeszkd mae pastewka. Take denie do objcia wadz jak najwikszych ziem byo sta dynamik historii, zaspokajao ambicje wadcw. Jednak wszystkie imperialne plany - Habsburgw czy Napoleona - w efekcie czeka upadek, l to nie tylko zachodnia Europa nie miaa ochoty by trwale podbit, jednoczenie poudniowo-wschodnia Europa wyzwolia si z dugo niedajcego si pokona Imperium Otomaskiego. A dominacja Zwizku Radzieckiego nad Europ Wschodni trwaa jedynie p wieku.

Niewtpliwie, jak to sugerowaem w poprzednim rozdziale, niemono powstania trwaego imperium w ostatnich wiekach zwizana bya z faktem, e Europa bya niesychan mozaik rnych jzykw. Ale to wszystkiego nie tumaczy. Europa bya ju wielojzyczna, kiedy Rzym podbi jej poudniow poow i przez cae wieki utrzymywa j w mniejszej lub wikszej spoistoci. Co si jednak zmienio w czasach Woltera i bariery lingwistyczne nabray szczeglnego znaczenia. Polityczny model, ktry dominowa w przewaajcej czci Eurazji w 100 roku n.e. - wielkie, wielojzyczne imperia - stawa si zagroonym gatunkiem w Europie. Mia si rwnie zaama na Bliskim Wschodzie i wreszcie prawie w caej Azji. Dlaczego? Podanie jednego wytumaczenia dla tak skomplikowanej i wanej zmiany byoby spraw ryzykown. Sprbujmy jednak: spowodowaa to prasa drukarska. Sprawdmy, jak to si stao, e druk w wikszym stopniu ni jakikolwiek inny czynnik sprawi, i zarzdzanie ogromnymi, wielojzycznymi imperiami stao si zbyt trudne, a pniej niemoliwe. S jeszcze inne przesanki, aby ten rozdzia powici prasie drukarskiej. Nie bez powodu niektrzy historycy uznaj okolice 1450 roku, kiedy dziki wynalazkowi Gutenberga mona byo odbija dowoln liczb kart z jednego skadu metalowych czcionek, za oficjalny pocztek wspczesnej ery" w Europie - kilkaset lat szybkich przemian, ktre doprowadziy nas do punktu, w ktrym si dzisiaj znajdujemy. Prasa drukarska przyczynia si do postpu w dziedzinie pogldw religijnych i zainicjowaa rewolucj naukow i rewolucj przemysow. W ten sposb przyspieszya nadejcie innych technologii informacji, ktre zmieniy oblicze wiata - telegrafu, telefonu, komputera, Internetu. W 1450 roku wikszo Europejczykw rozemiaaby si na myl o jednej globalnej cywilizacji (a moe rwnie na myl o globie). A posiadali ju podstawowe narzdzia do tworzenia takiego wanie wiata. Prasa drukarska dokonaa czego wicej poza przygotowaniem drogi technologiom informacji, ktre teraz rewolucjonizuj ycie; bya ich zapowiedzi. Dziki swoim specyficznym, czasem nawet paradoksalnym konsekwencjom, rewolucj drukarsk moemy porwna z ostatni faz rewolucji w mikroelektronice. Jeeli chcemy si zastanowi z historycznej perspektywy, w jaki sposb Internet przeksztaci ycie polityczne i spoeczne, to najlepsz metod bdzie zbadanie, w jaki sposb przeksztacia je prasa drukarska. Pna era wspczesnoci - dzie dzisiejszy - jest pod wieloma wzgldami jedynie bardziej wspczesn pocztkow er wspczesnoci.

Technologie protestu

niowe aspekty pracy, wczaj si tym samym do nurtu pogldw panujcych w osiemnastym wieku (znanych, nieprzypadkowo, jako pogldy wieku owiecenia). Zgodnie z tymi pogldami rdem ukierunkowania historii jest postp l intelektualny - naukowy, techniczny, polityczny, moralny Z biegiem czasu ludzie l konstruowali lepsze maszyny, lepsze rzdy, lepsze spoeczestwa, lepsze kody l moralnoci; w racjonalny sposb rozrniali dobro i w racjonalny sposb je osi-I gali. Condorcet, owieceniowy twrca teorii postpu, przewidywa, e nadejdzie | czas, kiedy elitarno i Uprzedzenia uton w morzu mdroci i cnoty. (Teraz to byoby postpem). Niewtpliwie, postp intelektualny, a nawet moralny, rzeczywicie zachodzi - a prasa drukarska miaa w tym swj udzia. Jednak, jak widzielimy, techno-I logie informacji s instrumentami nie tylko owiecenia, lecz take panowania. l W staroytnoci umiejtno czytania i pisania dawaa wadz, a kiedy ta umie-I jtno obja szersze krgi, wadza rozszerzya si poza granice wskiej elity. Wraz z pras drukarsk i jej moliwociami kopiowania nastpi kolejny epizod decentralizacji rzdw. Chocia panowanie opierao si czasem na owieceniu, nie musiao by zwizku midzy tymi dwoma elementami. Mona to dostrzec midzy innymi, ledzc rol, jak odegraa prasa drukarska podczas reformacji, ktra doprowadzia do powstania Kociow protestanckich. S dwa zasadnicze pogldy na wkad prasy drukarskiej do tego ruchu religijno-spoecznego. Pierwszy mwi o tym, e daa do rki Bibli osobom wieckim, umoliwiajc im w ten sposb korzystanie ze rde i tworzenie wasnych pogldw na doktryn Kocioa, bez instrukcji papiea. Ten pogld jest bardzo popularny wrd protestantw i tkwi w nim ziarno prawdy. Lecz jeszcze waniejsze jest to, co kryje si w sowie protestant". Prasa drukarska z samej swojej natury wspomagaa protest. Obniaa koszt dotarcia do duej grupy ludzi i do ich zmobilizowania. Przed wynalazkiem druku masowe publikacje byy prawie niemoliwe, chyba e kogo byo sta na utrzymanie kilku tuzinw klasztorw, penych skrybw. (W pitnastym wieku dla studenta w Lombardii, tu przed powstaniem moliwoci odbijania dowolnej liczby kart z jednego 5 skadu, koszt ksiki prawniczej przewysza koszty rocznego utrzymania). Kiedy druk sta si tani, elokwentny agitator z chwytliw ide mg zaj centralne miejsce. Marcin Luter, teolog o skromnej pozycji, przybi swoj krytyk katolickiej doktryny do drzwi kocioa

Wszystkich witych w Wittenberdze 31 padziernika 1517 roku, a po kilku tygodniach trzy odrbne edycje 6 schodziy ju z prasy w trzech rnych miastach. Szesnastowieczny pisarz tak to zinterpretowa:

Kiedy ksiki historyczne pisz o tym, jak wana bya prasa drukarska, czsto podkrelaj jej rol jako przekaziciela czystej wiedzy. Kadc nacisk na owiece-

Zdawao si, e to anioowie byli ich heroldami i przedoyli je przed oczy ludu". Luter by zszokowany tak nagym rozprzestrzenieniem si jego pogldw i zgodzi si, e nowa technologia nosi cechy boskoci, druk by, wedug niego, 8 aktem najwyszej i najpeniejszej aski Boej dokonujcym si w interesie Ewangelii". Naturalnie, papie mia inny pogld na promocj Biblii. Mamy wic tu problem z podkrelaniem owieceniowych" aspektw prasy. Biorc pod uwag subiektywn natur osdw teologicznych, mona toczy niekoczce si debaty, czy prasa drukarska, dziki ktrej zostay rozpowszechnione tezy Lutra, wnosia wkad w ludzk wiedz. Nie podlega natomiast dyskusji - bez wzgldu na to, czy potraktujemy doktryn Lutra jako olnienie, czy jako propagand -e prasa drukarska wysyaa sygnay, ktre pobudziy do ycia i pozwoliy zorganizowa si zainteresowanej ni grupie. To samo rozrnienie odnosi si do dnia dzisiejszego. Kiedy lobbyci uywaj niedawnej zdobyczy technologicznej skomputeryzowanej masowej poczty, ktrej celem jest wska grupa zainteresowanych, ich e-maile mog zawiera prawd lub nie; czsto zreszt wyolbrzymiaj grob tych czy innych dziaa politycznych. Mimo to udaje im si zmobilizowa swoje audytorium do wysyania dotacji, faksowania do senatorw czy te innych krokw. Te masowe mailowa-nia - oparte na faktach lub te nie, prawdziwe czy faszywe - s sygnaami, dajcymi energi i spjno grupie zainteresowanych, ktra w innym wypadku byaby bezsilna. W pewnym sensie technologia informacji stanowi midzy innymi ukad nerwowy organizmw spoecznych - na przykad organizacji ksiy lub organizacji heretykw. Im lepszy ukad nerwowy, tym sprawniejszy organizm. Jeszcze na cae wieki przed pojawieniem si Lutra, jak zauway jeden z uczonych, hierarchia kocielna z atwoci wygrywaa kad wojn z herezj w zachodniej Europie, poniewa zawsze miaa lepsze wewntrzne linie komunikacji ni jej 9 oponenci". Prasa drukarska zmienia t sytuacj, nadwtlajc duchowy autorytet papiea. W ten sam sposb prasa nadwtlaa wiecki autorytet. W gruncie rzeczy te dwie formy buntu czasem si przenikay. W 1524 roku niemieccy wieniacy zbuntowali si przeciwko poddastwu. Niektrych przywdcw rebelii zainspiroway nauki Lutra, cznie z luteraskimi pamfletami, ktre przedstawiay uczciwego, ciko pracujcego wieniaka jako symbol idealnego ycia chrzecijanina. Wieniacy wzili rwnie przykad z uycia przez Lutra prasy drukarskiej i opublikowali list dwunastu skarg. Jednak ich bohater stan po stronie klasy rzdzcej. Wystpowanie przeciwko poddastwu, napisa Luter, byo wbrew

Biblii". Przecie Czy Abraham i inni patriarchowie i prorocy nie mieli niewolnikw"? Luter ograniczy swj radykalizm do teologii, jednak rozamy w chrzecijastwie ujawnione przez reformacj wci zbiegay si z bdnymi posuniciami politycznymi. Wojny religijne", ktre sprowadziy tyle nieszcz na Europ pod koniec szesnastego i na 11 pocztku siedemnastego wieku, byy take wojnami politycznymi. W Niderlandach kalwini walczyli o poluzowanie jarzma narzuconego im przez ich odlegego i uciskajcego ich katolickiego wadc Filipa II, habsburskiego krla 12 Hiszpanii. W rnych niemieckich pastewkach protestanci walczyli ze witym cesarzem rzymskim o prawa pastwowe. W poowie siedemnastego wieku Niderlandy wyzwoliy si spod kontroli Habsburgw, a wite Imperium Rzymskie byo ju martwe. Gwn przyczyn bya sia odrodkowa prasy drukarskiej. Prasa zmobilizowaa protest religijny i protest polityczny, a one czsto wspdziaay ze sob. Mimo to nazwanie prasy drukarskiej cakowit si decentralizujc byoby uproszczeniem. Instrumenty wydajnej komunikacji s narzdziami do mobilizowania grup, ktre maj co ze sob wsplnego - aspiracje polityczne, religi, jzyk czy jeszcze co innego. Jeli antagonizmy spoeczne, gospodarcze i polityczne wywouj opozycj w stosunku do wadzy centralnej, co bardzo pomogo zwolennikom Lutra, w rezultacie moe nastpi fragmentaryzacja, a przynajmniej dyfuzja wadzy. Jeeli jednak wsplne wizi grupy przesun si poza istniejce granice i zniweluj poprzednie przepacie, w rezultacie mog poskleja fragmenty, aby zespoli wadz. Dobrym przykadem jest tu wtpliwe bogosawiestwo wspczesnego wieku, wsplnie podzielany sentyment narodowy, ktry - szczeglnie w swoich bardziej intensywnych przejawach - nosi nazw nacjonalizmu.* Ten silny sentyment, jeli pokieruje nim zrczny polityk, potrafi podway lokaln wadz i rozszerzy jej zasig. W efekcie powstaje scentralizowany rzd kulturalnie spjnego regionu, powizanego poczuciem wsplnego dziedzictwa,

wsplnych

interesw i wsplnego przeznaczenia - pastwo narodowe. Traktujemy dzi pastwa narodowe jako co oczywistego, ale one nie zawsze istniay. Aby zrozumie rol prasy drukarskiej w ich ewolucji, musimy najpierw pozna siy, ktre przyczyniy si do tej ewolucji, zanim jeszcze prasa drukarska pojawia si w Europie.

Nieznona szlachta
Korzenie europejskiego pastwa narodowego sigaj przynajmniej dwunastego wieku, kiedy nastpio oywienie gospodarki po wiekach ciemnych". Chocia miasta zyskay pewn wolno od dominacji wsi i miejscowy handel zosta wyzwolony, nadal istniay przeszkody w handlowaniu na due odlegoci. Gwnym problemem by brak przejrzystoci w feudalnych rzdach. Prawa i przepisy rniy si w zalenoci od miejsca, zazbiay si kompetencje sdw, co wywoywao spory, a nawet walki pomidzy ssiadujcymi panami feudalnymi czy pomidzy miastem i wsi. W takiej atmosferze monarcha mg zyska wdziczno poddanych, ujednolicajc prawo i rozsdzajc spory. Przywracajc temu systemowi przewidywal-no i zaufanie, mg uwolni wystarczajc ilo gospodarczej niezerowej su-mowalnoci, aby zarobi na swoj pensj w formie podatkw. Opisujc ogln tendencj do centralizacji podczas pnego redniowiecza i na pocztku ery wspczesnej, E. L. Jones zauway: W zamian za lwi cz maych 13 nadwyek produkcji wadca zapewnia sprawiedliwo". Ju pod koniec dwunastego wieku ten niepisany kontrakt spoeczny midzy monarchami a poddanymi pooy podwaliny pod wspczesny angielski system prawny oraz przynis zgod i jedno Francji, torujc drog do pokojowej, trwaej koniunktury, jaka zapanowaa w trzynastym 14 wieku. W zasadzie to, co si wtedy dziao, to stara historia: kiedy rozwija si handel, rzdy id w jego lady, oczyszczajc drog dla sprawniejszej i intensywniejszej dziaalnoci handlowej. Czternasty wiek przyniesie rozmaite zakcenia -przede wszystkim zaraz - lecz w pitnastym wieku pojawi si ponownie kierunek zmierzajcy do narodowej organizacji politycznej. Podrczniki historii traktuj czasami t drug faz centralizacji wadzy do obcesowo, nazywajc j nadejciem nowych monarchw". Zmian t przypisuje si czsto pojedynczemu postpowi technologicznemu. Wraz z wielkimi dziaami z elaza, ktre pojawiy si w pitnastym wieku, wielcy ludzie nie mogli ju opiera si atakom ze strony 15 swoich wadcw zza murw wasnych zamkw", jak napisano w jednej z historii wiata.

Kada historia powtarzana przez tak wielu historykw, jak na przykad histo-; ria dziaa, musi zawiera jakie ziarno prawdy, lecz sposb, w jaki jest przekazywana, zaciemnia spraw w takim samym stopniu, w jakim j ujawnia. A przede wszystkim nie docenia wagi pytania, dlaczego krlowie mogli sobie pozwoli na posiadanie tak wielu dzia i tak wielk liczb wojska, ktre im towa-' ry szyo. Odpowied brzmi: krlowie opodatkowywali mieszkacw miast. A dlaczego mieszkacy miast mieli ochot paci podatki, ktre miay suy do | pozbycia si arystokracji? Poniewa arystokraci naleeli do wymienionych ju [przeszkd, stojcych na drodze wymiany handlowej; mieli swj udzia w grabie-i ach i wdawali si w drobne walki, co komplikowao ycie ludziom, ktrzy f chcieli zajmowa si 16 interesami. Historycy R.R. Palmer i Joel Colton pisz: Klasa rednia chciaa paci podatki w zamian za pokj". Prowadzc wojn z reakcyjn szlacht, monarchowie prowadzili pokj - to naleao do ich zobowiza w ramach niepisanego kontraktu z paccymi podatki miejskimi kupcami. To s wanie kulisy centralizacji narodowej wadzy w pitnastym i szesnastym wieku: handel wymaga spokoju, a dziki dochodom z handlu pokonywano przeszkody, ktre mu stay na drodze. Ten szczeglny instrument unicestwienia - dziaa - nie jest tu wcale wany. Gdyby ich nie byo, to za pienidze kupcw nabyto by jak inn bro, ktra rwnie dobrze poradziaby sobie z nieznon szlacht. Problem z podrcznikow histori dzia" polega na tym, e podrczniki nigdy nie zadaj pyta: Zaraz, zaraz - dlaczego szlachta nie mogaby kupi tylu dzia, eby zburzy krlewski zamek?". W duej mierze wynikao to z tego, e krl mia po swojej stronie handel, czyli niezerow sumowal-no, a szlachta nie miaa. W wielkich grach historii o sumie niezerowej, jeli kto stanowi element problemu, padnie najprawdopodobniej ofiar rozwizania.

Podstawy siy narodw

Prasa drukarska wzmocnia tendencj do narodowych rzdw w dwojaki sposb. Po pierwsze, zunifikowaa baz

kulturow na duych przestrzeniach, ze-standaryzowaa obyczaje i mitologi, a przede wszystkim jzyk. W pnym redniowieczu, jak pisa Alan Watson, jeden dialekt przechodzi prawie niezauwaalnie w drugi, jzyki romaskie 17 z Belgii, Luksemburga i Niderlandw do Portugalii i na Sycyli, a germaskie z Holandii do Wiednia". Druk to od-

mieni, normalizujc rnice w dialektach, stwarzajc due bloki wzajemnego zrozumienia - zunifikowane pola 18 wymiany i komunikacji", jak nazwa je Be-nedict Andersen . Po drugie, prasa drukarska zacza regularnie pielgnowa pewien rodzaj wiadomoci narodowej. W pierwszych latach szesnastego wieku monotematyczne nowe pamflety" unifikoway odczucia Anglikw, donosiy bowiem o bi19 twach, klskach czy uroczystociach. W nastpnych wiekach, kiedy wyewo-luoway pisma i gazety, prasa drukarska dodawaa coraz wicej wagi narodowym odczuciom. Cae pastwa stay si, wedug Andersena, wyobraonymi wsplnotami". Ten symbiotyczny rozwj druku i poczucia narodowoci przebiega rnie, zalenie od miejsca. Dla Francuzw i Anglikw prasa drukarska zaznaczya swoj obecno w kontekcie ju wyrazistej i rosncej narodowej organizacji. Ludy rodkowej Europy - Wosi, Niemcy - musiay czeka a do dziewitnastego wieku na rzdy narodowe, a wic prasa drukarska i silne poczucie narodowe nie tyle konsolidoway pastwo narodowe, ile toroway mu drog. Jednak bez wzgldu na marszrut, prasa drukarska miaa kluczowe znaczenie - poprzez gazety (ktre niesychanie si rozmnoyy w osiemnastym wieku), pisma polemiczne (jak Nowe Wochy Ciuseppe Mazziniego); popularne ksiki (Bajki bra] Grimm stworzyy narodowy niemiecki folklor); i wielkie tomiszcza (szczeglnie niemieckie, przydajce romantyzmu idei unikatowego charakteru narodowego, Volksgeist - idei, ktra znalaza oddwik w innych czciach 21 Europy). Prasa drukarska w adnym narodzie nie staa si przyczyn rzdw narodowych. Przy ozdrowieniu gospodarki i jej ekspansji logiczny zasig rzdzenia posuwa si w gr, bez wzgldu na druk. Jednak prasa wzmacniaa t logik i daa poczuciu narodowemu szczegln oson-spjno, wsplny jzyk, wspln kultur, wsplne odczucia. To sprawio, e narody stay si silniejsze, niepodatne na podbj. W pewnym sensie prasa drukarska odegraa mniejsz rol w wyniesieniu scentralizowanych rzdw na narodowy poziom ni przy zatrzymaniu ich w tym punkcie - powstrzymaniu ich przed deniem na poziom imperium. Zauwaylimy ju jeden z wczesnych przykadw tej dynamiki, kiedy kalwini z Niderlandw - Zjednoczonych Prowincji - skutecznie oparli si dominacji Habsburgw pod koniec szesnastego i na pocztku siedemnastego wieku. To nie ostatni przykad, jeli chodzi o Habsburgw lub te innych wadcw o imperial-

nych aspiracjach. W pierwszych latach dziewitnastego wieku, po rewolucji francuskiej, Napoleon usiowa wykorzysta umocniony ju nacjonalizm jako baz do budowania imperium. Przez jaki czas to si udawao, zanim 22 przeszkodzi mu midzy innymi nacjonalistyczny opr w takich krajach, jak Hiszpania i pastwa niemieckie. Poza technologiczn przeszkod w postaci prasy drukarskiej, stojc na drodze do europejskiego imperializmu, zadziaay rwnie (jak to si czasem zdarza w historii!) czynniki historyczne. Kiedy Habsburgowie dyli do zaspokojenia swoich wielkomocarstwowych ambicji, pobliskie Imperium Otomaskie, w obawie przed rywalem, 23 pomagao opornym pastwom. Nawet jeli ograniczymy si tylko do dziedziny technologii, to musimy wzi pod uwag, e nie tylko prasa drukarska wspomagaa pastwo narodowe. Rozrastajca si sie drg u schyku redniowiecza bya nieformalnym kanaem przenoszenia wiadomoci i innych danych. A w pitnastym i szesnastym wieku 24 rozwiny si narodowe usugi pocztowe. Jednak nawet biorc te czynniki pod uwag w kontekcie wspierania nacjo-I nalizmu i pastwa narodowego, trzeba przyzna, e prasa drukarska ma swoje szczeglne miejsce. O wiele bardziej ni jakikolwiek pojedynczy element jest odpowiedzialna za paradoksalny aspekt wspczesnej historii zachodniej Europy: wadza polityczna przesuwaa si 25 zarwno w gr, jak i w d. Przedtem europejskie rzdy i identyfikacja kulturowa zmierzay w kierunku lokalnym, bya to pozostao po feudalizmie - a kiedy rozszerza si zakres lojalnoci lub autorytetu, jak to byo w przypadku papiea czy te witego cesarza Rzymu, to czsto nastpowao przesunicie na przeciwlegy biegun, i wadza obejmowaa cay kontynent. Mae autonomiczne jednostki staway si coraz mniej opacalne, a monolity coraz trudniejsze do utrzymania. Pastwo narodowe, ktrego kulturowa i polityczna integracja wyksztacia si dziki prasie drukarskiej, powstao kosztem obu tych formacji.*

Logika paradoksu

To jednoczesne przesuwanie si wadzy w gr i w d jest czasem nazywane paradoksem, lecz kiedy si temu uwanie przyjrzymy, to okae si, e nie jest tak naprawd sprzeczne. Bez wzgldu na to, czy dzielia, czy te czya, prasa drukarska czsto wspomagaa koherencj. Imperia, do ktrych rozpadu si przyczynia, byy w pewnym sensie przypadkowe* - stanowiy niezborne przestrzenie ogarniajce diametralnie odmienne kultury i jzyki. Ponadto, kiedy prasa drukarska przyczynia si do integracji maych jednostek, granice, ktre wymazaa, byy w wielu przypadkach sztuczne i niefunkcjonalne - stay si 26 przeszkod na drodze do gospodarczej wydajnoci. Te przeszkody okazyway si szczeglnie kosztowne w przypadku, kiedy wizi kulturowe i jzykowe umoliwiayby zblienie, utrzymujc dwie bariery stojce na drodze niezerowej sumowalnoci - barier zaufania i barier komunikacji - na niskim poziomie. (Wemy choby pod 27 uwag utajony potencja gospodarczy, ktry wyzwoli si w Niemczech po ich zjednoczeniu przez Bismarcka). Te dwa aspekty formowania si pastwa narodowego - rozdzielanie arbitralnie poczonych i czenie niefunkcjonalnie podzielonych - czasem wystpoway jednoczenie. Woskie pastwa Lombardia i Wenecja, ktre jeszcze przez cz dziewitnastego wieku pozostaway pod hegemoni imperium austriackiego, oderway si i poczyy ze swoimi bliszymi ssiadami, co byo zwiastunem zjednoczenia Woch w drugiej poowie wieku. Proces tworzenia pastw narodowych nie przebiega zbyt szybko. Dopiero pod koniec dwudziestego wieku wydaje si, e idea wielkiego, wielonarodowego imperium wreszcie zamiera na caym wiecie. Naley jednak zauway, e nawet w dziewitnastym wieku imperia w wikszym stopniu staray si eksploatowa obszary nieobjte wpywem prasy drukarskiej. Pastwa zachodniej Europy zarzdzay kolonialnymi imperiami na rnych kontynentach, ktrych ludy byy przewanie niepimienne i pozostaway w fazie przedindustrialnej. Rwnie Rosja i Imperium Otomaskie podporzdkowyway sobie 28 niepimienne ludy. A kiedy w dziewitnastym wieku Imperium Otomaskie przechodzio swoj dugotrwa dezintegracj, te ziemie, ktrym udao si uzyska autonomi, lub wrcz cakowit niezaleno, byy czsto miejscami, ktre w istotny sposb dotkna rewolucja drukarska, jak na przykad Grecja i Serbia. (Serb Vuk Karadzi wyda gramatyk i sownik serbski, przetumaczy Nowy Testament i wyda zbir serbskich bajek i pieni, Srpske narodne pripovijetke; Srpske narod-ne pjesme, torujc drog serbskiemu nacjonalizmowi, ktry na dobre czy na ze, mia 29 okaza si trway). Pastwo narodowe, zjednoczone za porednictwem prasy, do pewnego stopnia nadal podlegao jej sile odrodkowej; kiedy rozpowszechnianie pamfle-tw stawao si coraz tasze, malkontenci mogli przysparza kopotw. Zatem podobnie jak papie mia swj wykaz ksig zakazanych, wieccy wadcy od pocztkw ery wspczesnej 30 usiowali i nadal usiuj kontrolowa pras (popierani czasami przez zawodowych skrybw-luddystw). Pod koniec szesnastego wieku angielska Izba Gwiadzista ograniczya prawo drukowania dwm uniwersytetom i dwudziestu jeden londyskim drukarniom, dc do opanowania szokujcych nieprawoci i naduy", spowodowanych przez rnych 31 kontrowersyjnych i rozpasanych osobnikw goszcych sztuk czy te tajemnic druku lub sprzedawania ksiek". We Francji przed szturmem na Bastyli w 1789 roku uwiziono w niej przeszo omiuset autorw, drukarzy i sprzedawcw 32 ksiek. Oczywicie, aden z tych rodkw nie odnis skutku. Zarwno Anglia, jak i Francja stay si pluralistycznymi spoeczestwami. Tak si dzieje w zachodniej Europie i na coraz wikszym obszarze wiata. Wolno polityczna, bez wzgldu na towarzyszce jej komplikacje, wydaje si zasadniczym kierunkiem, w jakim od wiekw zmierza wiat, l chocia to mona potraktowa jako zbyt wielkie uproszczenie, gwnym tego powodem jest coraz tasza i coraz potniejsza technologia informacji, ktrej przykadem jest prasa drukarska. Przez cige obnianie kosztw publikacji umoliwiaa ona mobilizacj przeciwko uciskowi nawet najmniej uprzywilejowanych grup.

Druk i pluralizm
Powizanie midzy wolnoci a pras nie jest a tak proste; nie oznacza wcale, e druk zawsze daje masom przewaajc bro w walce z tyrani. W rku rzdu prasa jest instrumentem propagandy. (Napoleon, ktry nigdy nie 33 ukrywa swoich pogldw, przej gazet Journal des debats" i zmieni jej nazw na Journal de l'Empire"). W rzeczy samej, totalitarny reim moe cakowicie zablokowa pozarzdow pras, jak to si dziao w stalinowskiej Rosji. Druk implikowa w ostatecznym rozrachunku wolno nie dlatego, e nie mona byo go zdusi, lecz raczej z powodu wysokich tego kosztw. Zarwno innowacja technologiczna, jak i codzienny kapitalizm to wsppracujce ze sob przedsiwzicia, zalene od swobodnego i szybkiego przekazywania danych. W osiemnastym wieku, podczas 34 eksplozji wydawania gazet, czsto powstaway one, jak zauway Anderson, w zasadzie jako dodatki do rynku" -czytane, poniewa podaway ceny towarw, terminy odpywania i przybijania statkw. Pozostawienie prasie tyle

wolnoci, aby moga suy ekonomicznym celom, a jednoczenie zduszenie przejaww politycznego sprzeciwu, jest nie lada zadaniem. Wspczeni przywdcy zdaj ju sobie spraw z tego, co zrozumieli feudalni potentaci u schyku redniowiecza: trzeba da troch wolnoci, aby uzyska bogactwo. Jednak we wspczesnych czasach ta implikowana wolno bya o wiele wiksza. Im niszy koszt przekazywania informacji, tym bardziej produktywny moe by niewidzialny mzg spoeczestwa, zarwno na krtk met, w codziennej gospodarce, jak i na dusz met postpu technologicznego. Realizacja tych moliwoci wymaga, by stosunkowo liczna cz populacji suya jako punkty wzowe tego mzgu: promujc na przykad pimienno i dajc ludziom pewn swobod tego, co czytaj i co pisz. Jak zauwayo wielu uczonych, nie przypadkiem w Anglii, ktra po rewolucji w 1688 roku bya dla Europy wzorem wolnoci (i ktra miaa codzienn gazet siedemdziesit lat wczeniej ni Francja), rozkwita rewolucja przemysowa; a Niderlandy, ktre dorwnyway Anglii w niechci do despotyzmu i ywotnoci prasy, utoroway drog industrializacji w szesnastym i na pocztku siedemnastego wieku - w swoim Zotym Wieku".*

Ekonomiczna logika wolnoci jest na tyle subteln spraw, e zdoaa umkn uwadze wielu europejskich wadcw na pocztku wspczesnej ery. Rzeczywicie, w oglnym rozrachunku, w wiekach po wynalezieniu prasy drukarskiej, europejski rzd sta si bardziej despotyczny. Jednak ten kierunek skazany by na niepowodzenie. Ekonomici J. Bradford de Long i Andrei Shleifer wykazali, e z reguy im rzdy s bardziej despotyczne i im bardziej nakadaj wdzido prasie, to tym pastwom tym 35 gorzej si powodzi. Nawet podczas tak zwanego Zotego Wieku w absoluty-stycznej Hiszpanii w jej miastach malaa 36 zamono i spadaa liczba ludnoci. Kant pod koniec osiemnastego wieku zauway: Jeli bowiem krpuje si swobod obywatela, nie pozwalajc mu szuka sobie rde dobrobytu wedle wasnej woli (oczywicie w sposb nie kolidujcy z wolnoci innych ludzi), wwczas osabia si ogln ywotno gospodarcz, a tym samym siy caego pastwa. Z tych to powodw 37 zmniejszaj si ograniczenia swobody jednostki..." Nie napisa tylko, jak technologia informacji pod postaci prasy drukarskiej zintensyfikowaa t logik - ani jak technologia informacji moe j dalej intensyfikowa w przyszych wiekach. W poowie dziewitnastego wieku reakcyjne siy Europy usioway stawi opr prdom ewolucji kulturowej w odpowiedzi na rewolucyjn fal, ktra w 1848 roku zalaa kontynent europejski, od Francji na zachodzie do 38 sowiaskich ziem na wschd od cesarstwa Austro-Wgier. Chocia dania byy rne, w zalenoci od miejsca, zwykle koncentroway si na wolnoci politycznej i autonomii dla podporzdkowanych grup narodowych - na dwch kluczowych implikacjach prasy drukarskiej. Kiedy ucicha wrzawa i zdobycze rewolucji zabraa kontrrewolucja, Europa, chocia tu i tam zyskaa troch wicej wolnoci, rozczarowywaa swoim status quo ante. Jednak bardziej bystrzy despoci czuli, e prawdopodobnie ich koniec si zblia. Car Aleksander II w latach pidziesitych dziewitnastego wieku w ramach kampanii wspierajcej rozwj 39 gospodarczy zagodzi cenzur, wic mnoyy si gazety i pisma. W tym samym dziesicioleciu Imperium Otoma-skie wprowadzio reformy, midzy innymi zakaz stosowania tortur, ustanawia-

40

j rwno wobec prawa, pozwalajc na rozpowszechnianie drukiem liberalnych idei Zachodu. (Jak to si czsto zdarza, owiecenie po czci zawdziczano wojnie. Rosyjskie i otomaskie imperia upokorzya wojna krymska - Rosj, poniewa j przegraa z zachodni potg, a Imperium Otomaskie, poniewa musiao si od niej w tej wojnie uzaleni). W adnym imperium nie nastpi cud. Przeszy jeszcze wiele wstrzsw, zanim si wreszcie rozpady, a ich trzony, Turcja i Rosja, zyskay troch wolnoci politycznej. Ten proces trwa i nadal jest burzliwy. Na caym wiecie reformy ulegn spowolnieniu, lecz zaoenia reformatorw nie s ju kwestionowane. Totalitaryzm ju poleg, a autorytaryzm te nie najlepiej si czuje. Natura ludzka si nie zmienia; wci wielu ludzi chciaoby zosta panami wszechwiata. Coraz bardziej zdaj sobie jednak spraw, e uniemoliwia im to technologia. Miny ju dni, kiedy wielkie scentralizowane rzdy mogy kontrolowa przepyw pisemnej informacji i dziki temu utrzymywa si przy wadzy. Upady, kiedy pojawiy si technologie informacji, ktre obniyy koszt komunikacji i (w ten sposb) podniosy ekonomiczn warto wolnego przepywu informacji. A pierwsz z tych technologii bya prasa drukarska. Stworzya ona ogromn ilo potencjalnej synergii, ustanawiajc jednoczenie sztywne reguy jej wykorzystania: ludzie mogli rozgrywa swoje nowe gry o sumie niezerowej tylko wtedy, kiedy mieli wystarczajc wolno.

Pluralizm i pasoytnictwo
Zanim popadniemy w nadmierny optymizm, naleaoby powiedzie kilka sw o problemach wynikajcych z

pluralizmu. S one prawie niewidoczne, kiedy patrzymy z perspektywy informacji jako owiecenia", ale staj si wyraniejsze, kiedy popatrzymy na wpyw wywierany przez informacj. Pluralizm - podzia wadzy midzy rne grupy - ma znaczn zalet, poniewa utrudnia rzdzcym elitom siganie po lwi cz nadwyek sumy niezerowej. Przy negocjacjach w sprawie podziau nadwyek rozwinity pluralizm powoduje, e sia przetargowa ma szerszy zasig. Ten trend jest godny uznania -szczeglnie kiedy przypomnimy sobie koncentracj wadzy, jaka (o ile wiemy) bya pospolita w wodzostwach i staroytnych pastwach. Jednak jeli nawet pluralizm zapobiega w ten sposb naduywaniu wadzy przez elity rzdzce, umoliwia naduycia tym, ktrzy dopiero do wadzy doszli. Wemy choby pod uwag przejcie wadzy przez buruazj w pnym redniowieczu. Wrd tych, ktrzy doszli wtedy do gosu, byli kupcy i gildie rzemielnicze. Czasem ich wadza dobrze suya spoeczestwu. Polityka wybir-

czego czonkostwa w gildii, ktra dawaa referencje jedynie wykwalifikowanym i uczciwym praktykantom, umacniaa zaufanie do ich zawodu i do handlu w oglnoci - to byo dobre. Jednake gildie w pewnej mierze utrudniay czonkostwo tylko dlatego, eby zdusi konkurencj, l nie by to ich jedyny manewr zmierzajcy do sztucznego podtrzymywania przywilejw dla zamknitej grupy. Kiedy ukazaa si prasa drukarska, zagraajc stanowiskom pracy francuskich kopistw, kopici zmobilizowali si, aby j unieszkodliwi. To byo korzystne dla 41 kopistw - przynajmniej przez jaki czas - ale ze dla kupujcych ksiki, dla wytwrcw papieru i niedoszych drukarzy. Innymi sowy, grupy interesu generoway wewntrznie pozytywne sumy, organizujc si dla wsplnych celw. Lecz do tych celw naleao rwnie pasoytowanie na wikszej grupie spoeczestwa, wic na zewntrz grupa ta w efekcie hamowaa oglny zysk sumy niezerowej. Wan funkcj rzdu jest powstrzymanie tego typu pasoytnictwa, powstrzymanie grup interesw od wysysania publicznego dobra. Monarchowie w pnym redniowieczu, inicjatorzy scentralizowanych rzdw, do pewnego stopnia speniali t funkcj. Zmusili gildie do zaakceptowania innowacji, oferujc w zamian rozszerzony i gadko dziaajcy 42 handel. W erze wspczesnej rzdzcy staj przed coraz trudniejszym wyzwaniem; prasa drukarska i inne technologie informacji wzmocniy pluralizm, rozdzieliy bowiem wadz pomidzy coraz wikszy wachlarz grup, ktre mog si teraz skutecznie zmobilizowa. Pluralizm bije despotyzm na gow, ale sam te nie jest idealny, bo daje pasoytnictwu wicej rwnych szans, komplikuje wyzwanie, aby oglne zyski sumy niezerowej spoeczestwa utrzymay swoj si.

A co z Chinami?
Nasuwa si oczywiste pytanie. Jeeli rzeczywicie prasa drukarska przyczynia si do wzrostu dobrobytu i dyfuzji wadzy, to co z Chinami? Przecie to Chiczycy wynaleli druk i uywali go na cae wieki przed Cutenbergiem. Dlaczego wic Europa przetara drog do wspczesnego uprzemysowionego dobrobytu i do wspczesnej liberalnej demokracji? Dlaczego druk nie

przynis Chinom takich gospodarczych i politycznych skutkw, jakie przynis Europie? Odpowied na pierwsz cz tego pytania jest atwa: druk wywar wpyw na chisk gospodark, podobnie jak 43 na europejsk. Podczas panowania dynastii Song, tysic lat temu, drukowano w Chinach mnstwo ksiek. W efekcie, jak to miao pniej sta si w Europie, wanym tego skutkiem byo rozprzestrzenianie si wiedzy technicznej, co zarwno przyczynio si do podniesienia produktywnoci istniejcych ju technologii, jak i otwierao perspektywy dalszych innowacji. Nastpio ogromne oywienie w tak wielu dziedzinach, e Chiny porwnywano z 44 Europ w okresie renesansu. Wiek penego wykorzystywania druku by w Chinach epok wietnej koniunktury i know-how, niemajc sobie rwnej w wiecie. Liderzy w technologii informacji s po prostu liderami i tyle. Ale co z politycznymi skutkami? Dlaczego druk nie spowodowa w Chinach podobnie gwatownych zmian jak w Europie? Trzeba wzi pod uwag, e by to inny rodzaj druku. Chocia Chiczycy wynaleli udoskonalon maszyn drukarsk, nie uywali jej czsto. Powodem byo ich pismo - czciowo fonetyczne, lecz przede wszystkim ideograficzne. Kady drukarz potrzebowa tysicy znakw, podczas gdy kaszta drukarska w Europie zawieraa tylko 45 okoo stu liter. Wyobramy sobie skadanie strony tekstu z tak szerokiego wachlarza znakw i zrozumiemy, dlaczego chiscy drukarze przewanie trzymali si obionych rcznie drewnianych klockw. Chocia profesjonalni rytownicy bardzo szybko pracowali, jednak koszty druku nie mogy tak bardzo obniy si w Chinach, jak to si stao w Europie po Gutenbergu. Szczeglnie nie opaca si druk aktualnych pamfletw o wskim zasigu.

Czy mimo wszystko nie powinno si jednak wystrzeli cho kilku fajerwerkw? Podczas panowania dynastii Song Chiny byy dosownie zalane ksikami, co wskazuje na to, e drukowanie stao si o wiele atwiejsze i coraz wicej ludzi umiao czyta. Dlaczego wic w historii Chin nie ma nikogo, kto choby troch przypomina Marcina Lutra? Co prawda, wdrowni kaznodzieje te podrowali po Chinach, rozdajc przedziwne traktaty teologiczne. Jednak, jak zauway Peter Perdue, panujca tam religia bya mniej rygorystyczna, a wic mniej podatna na wpywy ni dogmatycz-,riy katolicyzm. Chocia konfucjanizm by oficjaln, pastwow doktryn i odgrywa wan rol przy egzaminach do suby pastwowej, rzd nie mia nic przeciwko temu, aby ludzie czcili wasne bstwa, dopki ten kult nie zagraa spoecznemu

46

porzdkowi. Ponadto Chiny nie dojrzay do tego stopnia do nacjonalistycznego zrywu jak Europa. Kiedy pojawi si druk, 47 wizi gospodarczej wspzalenoci byy ju silnie rozwinite. Od sidmego wieku Wielki Kana czy dwie due rzeki: Rzek t i Jangcy. A fakt, e chiskie pismo byo zrozumiae dla tych wszystkich, ktrzy mwili odmiennymi dialektami, dodatkowo zintegrowa nard. Moe najwaniejszym powodem, dla ktrego druk nie przyczyni si do dezintegracji Chin, byo to, e klasa rzdzca, celowo czy te nie, zawara pewn form rozejmu z tym rodkiem przekazu, oficjalnie akceptujc 48 pluralizm. W wieku prasy drukarskiej rzd by otwarty na gos obywateli. Skargami i propozycjami zajmoway si trzy oddzielne agencje, ktre skrupulatnie strzegy swojej autonomii przed ewentualn ingerencj cesarza. Kadziono szczeglny nacisk na to, aby coraz wiksza klasa ludzi pimiennych miaa poczucie wspudziau w losach pastwa. Egzaminy do suby publicznej o wiele bardziej ni kiedykolwiek przedtem opieray si na systemie zasug", zmniejszajc (cho, oczywicie, nie definitywnie) rol nepotyzmu. Zdolny, pimienny chiski chopak mg dziki wyksztaceniu sta si szanowanym urzdnikiem. Ten nowy system sprawiedliwoci w poczeniu z ekspansj pimiennoci podway stary, oparty na statusie spoecznym system, w ktrym urodzenie decydowao o miejscu w hierarchii. Zoyy si na to rwnie inne przyczyny, cznie z przyniesionym przez rynek dobrobytem, co z wolna podnosio znaczenie nowobogackich 49 kupcw. A jak zauway historyk Charles O. Hucker, trudno nie doceni roli druku w procesie wyrwnywania rnic 50 spoecznych". Mona podej do tego cynicznie i powiedzie, e chiski rzd tylko dokoop-towywa umiejce czyta i pisa klasy spoeczne; udzi je prestiem, a kiedy poszy za nim, robi im pranie mzgw za pomoc nauk Konfucjusza, ktre na piedestale stawiay obowizek. Jednak przy takiej kontroli" skutkw pojawienia si druku - nawet gdy kierowa czonkw coraz liczniejszej pimiennej klasy do aparatu pastwowego - chiski rzd pogodzi si w pewnym stopniu z faktem, e druk powoduje dyfuzj wadzy. Przecie suba rzdowa oznaczaa rwnie wywieranie wpywu na rzdy. Podczas panowania dynastii Song pastwowa suba cywilna bardzo si rozrosa i uzyskaa bezprecedensow wadz kosztem eunuchw i cesarskiej rodziny. Sami cesarze odgrywali tylko drugorzdn rol, pc swoim ministrom by w centrum zainteresowania", pisze Jacques Gernet.

Oczywicie, to w niczym nie przypominao wspczesnej demokracji, zreszt rozproszenie wadzy na pocztku nowoczesnej ery w Europie rwnie nie byo do niej podobne. Jednak zarwno w Chinach, jak i w Europie wraz z pojawieniem si moliwoci druku wzrosa liczba ludzi, ktrzy mogli wywiera wpyw na rzdy. Tylko w Chinach wpyw ten by bardziej zorganizowany. Ten system nie trwa wiecznie. W gruncie rzeczy nie mg trwa wiecznie. Wraz ze wzrostem liczby pimiennych, ambitnych urzdnikw pastwowych zmniejszaa si liczba osb, ktre zrealizoway swoje ambicje. Ponadto po erze songowskiej wadcy Chin - mongolska dynastia Yuan, dynastia Ming, mandurska dynastia Manczu - nie byli 52 zainteresowani rzdem zoonym z najzdolniejszych ludzi, potencjalnych dysydentw. Wemy na przykad pierwszego cesarza z dynastii Ming. Jedna frakcja przekonywaa go, e powinien spdza wicej czasu na pnocy, w pobliu orodka rzdw. Odpowiedzi cesarza by nakaz wychostania 146 zwolennikw tego pogldu, w wyniku czego jedenastu zmaro. Ten sam cesarz kaza cina gowy dziesitkom tysicy ludzi i 53 pozbawi rwnie gowy sub cywiln, likwidujc urzd premiera i jego kancelari. Pniejsi wadcy z dynastii Ming nie przejawiali ju tak beztroskiego despotyzmu, lecz starali si koncentrowa wadz przy osobie cesarza i nigdy nie powrcili do pluralizmu, ktry dziki silnej subie cywilnej panowa w epoce Song. Wielu cesarzy z dynastii Ming odznaczao si albo brakiem kompetencji, albo te byli pochonici inn rozrywk - hodowl wierszczy. Najbardziej prawdopodobn przyczyn, dla ktrej Chiny nie potrafiy kontynuowa obiecujcej drogi, zapocztkowanej w epoce songowskiej, bya zarwno przecitno, jak i nieudolno rzdw mingowskich, co 54 przejawio si w decyzji o zaprzestaniu wypraw morskich.

adne prawo historii nie mwi, e rzdy nie mog odej od pluralizmu; zawsze pozostaje opcja represji i przesadnego wywyszania osoby wadcy. Wydaje si, e prawo historii jednak twierdzi, i takie scenariusze na dusz met pozbawiaj pastwo ekonomicznej ywotnoci. Albo ujmujc bardziej precyzyjnie: to prawo mwi, e ywotno ekonomiczna osabnie na dusz met w porwnaniu z ywotnoci bardziej liberalnych spoeczestw, w sytuacji kiedy pod innymi wzgldami wcale si od siebie nie rni. A Chiny w epoce posongowskiej w oglnych zarysach podporzdkowuj si temu prawu.*

Rewolucja przemysowa
Historyk gospodarki Joel Mokyr przypisuje europejsk rewolucj przemysow acuchowi inspiracji" -jeden pomys prowadzi do nastpnego; nawet tak, jak by si wydawao, wyrane przeomy, jak maszyna parowa Watta, okazuj 55 si owocem szeroko zakrojonej wsppracy, nawet czasem pomidzy ludmi, kt-' ry si w ogle nie znali. Jednak acuchy inspiracji" mog posuy do wyjanienia caego postpu technicznego, ktrym zawsze kierowa kolektywny spoeczny mzg. Nowo rewolucji przemysowej polegaa na tym, e te powizania byy bardzo krtkie czasowo, cho dugie w przestrzeni; Europa stawaa si bardzo duym i szybkim spoecznym mzgiem. Gwnym tego powodem bya prasa drukarska, nowy rodek wykuwajcy ogniwa w acuchu inspiracji - nowa technologia do wytwarzania nowych technologii.

Jak widzielimy, istniay ju inne technologie i metatechnologie, sprzyjajce rewolucji przemysowej. Jedn z nich byo nowoczesne zarzdzanie wasnoci intelektualn w Anglii, zapocztkowane przez prawo patentowe z 1624 roku 56 (a zainicjowane przez jeszcze wczeniejsze prawa woskie). To prawo dao bodziec do penego ujawniania 57 szczegw technicznych, ktre pniej prasa drukarska rozpowszechniaa przez ksiki i pisma. Zwykle mylimy o technologiach przemysowych w kategoriach materii i energii, wgla i elaza. Jest to na pewnym poziomie waciwe mylenie; niewtpliwie kluczow konsekwencj rewolucji przemysowej by czsto cytowany fakt zastpienia oywionych rde energii - ludzi i innych zwierzt-rdami nieoywionymi. Ale nawet podczas rewolucji przemysowej, na dugo przed wiekiem informacji", przetwarzanie materii i energii byo cile poczone z przetwarzaniem informacji. Wemy pod uwag parowz. Jego silnik nie tylko by najbardziej zaawansowanym 58 procesorem energii; mia take ptl sprzenia zwrotnego i w ten sposb przetwarza dane o swoim stanie. Co wicej, na spoecznym poziomie parowz rwnie czsto suy przetwarzaniu informacji, jak przetwarzaniu materii i energii; pocigi woziy nie tylko wgiel i stal, lecz rwnie poczt i gazety. Dopiero wraz z pojawieniem si telegrafu, w latach trzydziestych dziewitnastego wieku, technologia komunikacji zacza oddziela si od technologii transportu. Parowz, cznie z innymi rodkami szybkiego przenoszenia danych, jeszcze bardziej uwydatni prawd, ktr wydobya na jaw prasa drukarska: im atwiejsze przekazywanie danych, tym wikszy i gstszy spoeczny mzg. Rozlega, szybka wsppraca, ktr umoliwiy technologie informacji, powoli zmienia wielonarodow spoeczno techniczn w prawie jedn, zjednoczon wiadomo. Coraz wicej dobrych pomysw unosio si w powietrzu" caego uprzemysowionego wiata. Zwrmy uwag na fakt, jak czsto ten sam podstawowy przeom technologiczny zosta niezalenie dokonany 59 przez rnych ludzi, w rnych miejscach, mniej wicej w tym samym czasie. Zwrmy te uwag - a jest to dowd pdu do uatwienia komunikacji, jak czsto te niezalene przeomy byy same w sobie technologi informacji: telegraf (Charles Wheatstone i Samuel F.B. Morse, 1837); kolorowa fotografia (Charles Cros i Louis Ducos du Hauron, 1868); fonograf (Charles Cros - znowu! - i Thomas Edison, 1877); telefon (Eli-sha Cray i Alexander Graham Bell, 1876) - i tak dalej a do mikroczipa (Jack Kil-by i Robert Noyce, 1958-1959).

Wszystkie te niezalene odkrycia dowodz, jak wielkie jest prawdopodobiestwo rnorodnych przeomw w technologii informacji. A kady taki moment zwrotny - dziki temu, e uatwia dalszy przepyw danych, czy to dwikiem, drukiem, czy obrazem - dawa coraz wiksze szans na kolejne momenty zwrotne. Poprzez niekoczce si pozytywne sprzenie zwrotne powstawaa technologiczna infrastruktura dla globalnego mzgu. Ta infrastruktura speniaa podwjne zadanie. Sprzyjaa nie tylko dugofalowej wynalazczoci, lecz take codziennym interesom, poniewa oywiaa gospodark; przenosia sygnay przydziau towarw i usug. Kiedy ten proces uleg przyspieszeniu - kiedy na przykad lokomotywy, korzystajce z sygnaw telegraficznych, przewoziy piknie

ilustrowane katalogi do maych miasteczek, a zamwienia na towary z powrotem do duych miast - codzienna 60 gospodarka zaczynaa przypomina metabolizm jakiego superorganizmu. A ten super-organizm rozszerza swj zasig na ca planet.

Jeden wiat?
Historycy spieraj si o to, od kiedy mona zacz mwi o jednej gospodarce wiatowej. (Czy przyj tak wczesn dat jak 1500 rok, chocia postawa Europy wobec Nowego wiata bya w zasadzie pasoytnicza? A moe rok 1800, kiedy niektrzy mieszkacy Nowego wiata - cho w wikszoci to imigranci ze Starego wiata - byli zaangaowani w bardziej sprawiedliw wymian z Europ? A moe jeszcze wiek pniej, kiedy handel zbliy si do dzisiejszego po61 ziomu?). Te sprzeczne opinie uwydatniaj istot sprawy: postp w kierunku globalnej sieci wspzalenoci by tak dugi i bezustanny, e trudno jest ustali, kiedy ten prg zosta rzeczywicie przekroczony. Postp polega nie tylko na wzrocie midzynarodowej wymiany, ale na zmianie jej charakteru. W czasach staroytnych, kiedy transport by powolny i kosztowny, wikszo przedmiotw handlu miaa wysoki wspczynnik 62 wartoci w stosunku do swojej masy: biuteria, obicia i inne egzotyczne przedmioty (rwnie wspaniae, jak 63 bezuyteczne" - tak pisa Gibbon o handlu w pierwszym wieku n.e.). Jednak w pniejszych wiekach, kiedy transport si upowszechni i stania, handlowano przedmiotami o duej objtoci. Nawet w imperium rzymskim opacao si transportowa pszenic drog wodn na due odlego-

64

ci. Po nadejciu rewolucji przemysowej zacz si rwnie opaca transport na due odlegoci drog ldow. Regiony specjalizoway si w tym, co robiy najlepiej, importujc reszt, powstawaa wic wzajemna zaleno polegajca na otrzymywaniu tak podstawowych artykuw, jak ywno, ubrania czy narzdzia. Kwita niezerowa sumowalno, a w zwizku z tym wspzaleno, nie tylko w samych pastwach, lecz rwnie pomidzy nimi. Ten ekonomiczny fakt mia due konsekwencje polityczne. Wojna ju od dawna okazaa si gr o sumie negatywnej, poniewa nawet zwycizca" musia ucierpie. (Z wojny nie rezygnowano, poniewa ludzie niewaciwie postrzegali j w kategoriach sumy zerowej, lub dlatego, e najmniej cierpiay elity, ktre j rozptay). Ale wraz ze wzrostem wspzalenoci pomidzy narodami wojna staa si jeszcze bardziej niszczycielska, wzrastaa negatywna suma -a pokj bardziej podany. W cigu trzech tygodni po zakoczeniu walk midzy Stanami Zjednoczonymi a Wielk Brytani w 1814 roku ceny kawy w Arabii Saudyjskiej spady o 30 procent. A to byo przed 65 er statkw parowych i pocigw. Kiedy odczuwano coraz wicej dobrodziejstw, jakie nis pokj, stabilizacja stawaa si bardziej wiadomym celem polityki zagranicznej.* Nie przez przypadek bardzo skomercjonalizowane pastwa woskie na pocztku wspczesnej 66 ery zainicjoway pomys, aby w innym pastwie mie swojego staego ambasadora. Na pocztku dziewitnastego wieku, w zwizku z rewolucj przemysow, ktra zbliya do siebie nawet due pastwa narodowe, wielkie mocarstwa europejskie wprowadziy stay obyczaj posiadania ambasadorw. Dzisiaj uznajemy za naturalne, e formalna kurtuazja powinna by norm w stosunkach midzy pastwami. Jednak w redniowieczu, jeli doszukamy si tam czego, co warte byoby nazwy prawa midzynarodowego", to skadao si ono z nastpujcych przesanek, jak je streci jeden z uczonych: morza byy ziemi niczyj, gdzie kady mg robi to, co mu si tylko zechce"; w przypadku kiedy nie byo przeciwnych temu ustale, wadcy mieli prawo traktowa cu-

67

dzoziemcw wedle wasnej woli"; a wojna bya zasadniczym elementem stosunkw midzynarodowych". Stopniowo ludzko zaczynaa rozumie, e to nie jest dobry sposb na rzdzenie planet, co najsilniej wyrazi w 1625 roku Hugo Grotius w swoim traktacie O praw/e wojny i pokoju, stwierdzajc, e prowadzenie wojny jest broni 68 obosieczn - czyli innymi sowy wytwarza negatywne sumy. Rozumowanie Grotiusa doczekao si powoli szerokiej akceptacji. To, e wiatu nie udao si postpowa wedle tej wiedzy i cakowicie zlikwidowa wojen, nie powinno przesania prawdziwych osigni wspczesnej ery: uznanych przez spoeczno midzynarodow regu dotyczcych zachowa na morzu, traktowania cudzoziemcw i tak dalej. Si napdow tego trendu, jak i wielu innych we wspczesnej erze, bya prasa drukarska. Historyk idei Bruce Mazlish zauway, e chocia prasa wzmocnia nacjonalizm, to rwnie miaa swj udzia w tworzeniu literatury wiatowej: tumaczono i wydawano za granic wielkie dziea. Nalea do nich traktat Grotiusa oraz wiele innych ksig i 69 esejw w dziedzinie nauk cisych i nauk humanistycznych. Intelektualici cznie z kupcami stawali si w coraz

wikszym stopniu klas ponadnarodow, tworzc ponadnarodow wiadomo, ktra przyczynia si do powstania midzynarodowego prawa i midzynarodowego kodeksu etycznego. Prasa drukarska, ktra miaa swj udzia w rozpadzie imperiw, jednoczenie pomagaa ich czciom we wzajemnym zblieniu. Moemy rozwiza ten paradoks, kiedy popatrzymy na pras drukarsk jak na utrwalacz" wsplnych interesw, narzdzie, za pomoc ktrego ludzie dcy do tego samego celu zgarniaj pozytywne sumy przez wsplne dziaanie. Jak zobaczymy w nastpnych dwch rozdziaach, taki sam paradoks i takie samo rozwizanie mona zastosowa do pniejszych technologii informacji.

Rozdzia 14

Nasze czasy
Wolno to dobro, ktre umoliwia korzystanie z innych dbr.
MONTESKIUSZ1

Filozof Karl Popper uwaa, e wiara w przeznaczenie historyczne jest zwykym przesdem". Ponadto, doda, nawet gdyby istniao jakie przeznaczenie, to nie mona go pozna. Twierdzi, e ani metodami naukowymi, ani 2 jakimikolwiek innymi nie sposb przewidywa biegu historii". Zasadniczy argument Poppera by prosty. Bieg historii jest ogromnie uzaleniony od rozwoju wiedzy. A my nie potrafimy przewidzie tego rozwoju. Przecie gdybymy mogli dzi powiedzie, co nowego poznamy jutro, to znalibymy to ju dzisiaj i nie byoby ono niczym nowym jutro. Prawda? Prawda. Gdybymy wiedzieli dzisiaj, jak zbudowa komputer osobisty 0 pidziesit razy wikszej mocy ni obecne, to ju mielibymy go na naszych biurkach. Zreszt czy ktokolwiek wtpi, e w kocu bdziemy mie takie kom putery na naszych biurkach? Dla celw przewidywania nie tak wany jest fakt, e bdziemy je mieli, jak pytanie, jak je zrobimy. Ale zaczekajmy chwil. Wedug Poppera zawsze istnieje moliwo, e nauka i technologia zatrzymaj si w miejscu. Mona zamkn albo podda cisej kontroli laboratoria badawcze, zlikwidowa lub obj nadzorem czasopisma naukowe i inne rodki wymiany myli [...] skonfiskowa ksiki, zakaza druku, pisania, a w kocu i 3 mwienia". Moe i tak. Gdyby jednak nawet jaki rzd by na tyle silny, aby tego dokona, okazaoby si wkrtce, i 4 rzdzi niezbyt silnym narodem. Zatrzymanie postpu technicznego jest rwnoznaczne ze znalezieniem si na mietniku historii. To pomaga nam zrozumie, dlaczego kilka trendw przewija si przez ca histori ludzkoci: udoskonalanie transportu i przetwarzania materii, udoskona1

lenie przenoszenia i przetwarzania energii, udoskonalanie przenoszenia i przetwarzania informacji. Wiemy, e te tendencje bd kontynuowane, chocia nie znamy technicznych szczegw ich przyszego dziaania. Lub przynajmniej mamy 99,99 procent pewnoci, e tak bdzie. Mnie to wystarczy. Oczywicie, przewidywanie dalszego utrzymywania si trendw technicznych nie jest tak trudne jak przewidywanie ich skutkw spoecznych. Kiedy przechodzimy od jednych do drugich, nasze poczucie pewnoci spada poniej 99,99 procent. Jednak w adnym wypadku nie zblia si do zera. Trendy spoecznej i politycznej struktury w mniejszym lub wikszym stopniu wypywaj z trendw w technologii. Gdy szukam przewidywalnoci trendw, czuj si winny historycyzmu". Wedug Poppera historycyzm polega midzy innymi na wierze, e mona wejrze w przyszo, przez wykrywanie rytmw, schematw, praw albo 5 trendw lecych u podstaw rozwoju historycznego". Popper uwaa historycyzm nie tylko za bdny, ale za niebezpieczny. Jego zdaniem przeladowani przez Hitlera 6 ludzie byli ofiarami historycystycznych przesdw panujcych w III Rzeszy". Popper zapomnia zaznaczy, e zgod-

nie z jego definicj myliciele ery owiecenia, ktrzy pooyli podwaliny pod amerykask demokracj, ze swoim progresywistycznym postrzeganiem historii i poczuciem misji rwnie ywili historycystyczne przesdy". Czy wiat jutra rzeczywicie bdzie logicznym rozwiniciem dzisiejszych trendw, tego nie jestemy w stanie przewidzie. Przelotny urok przewidywa omwionych w dwch nastpnych rozdziaach polega na tym, e jeszcze nie okazay si faszywe. Dzisiaj moemy jedynie sprawdzi, czy obecny wiat jest logicznym rozwiniciem wczorajszych trendw. Jeli tak jest, to moe wnioskowanie z trendw nie jest a tak pozbawione sensu, jak traktuje je Popper. Wemy pod uwag siedem zasadniczych cech wspczesnego wiata, ktre przycigaj uwag analitykw spoecznych i politycznych. Te wszystkie cechy s szczeglnie wane, jak twierdz analitycy, jednak adna nich nie jest nowa. Wszystkie s zakorzenione w bardzo starej, podstawowej dynamice ewolucji kulturowej. Ich trwanie w przeszoci jest rzetelnym powodem, aby mc oczekiwa ich trwania rwnie i w przyszoci. A to oczekiwanie pozwala nam przewidywa przyszo przynajmniej z pewn doz pewnoci siebie.

Nie tak bardzo nowa cecha numer 1: spadek znaczenia odlegoci. W 1997 roku wydano ksik pod tytuem mier odlegoci. Oczywicie, odlego jeszcze cakowicie nie umara. Promocyjny tekst na innej, ostatnio wy-

danej ksice traktuje t spraw bardziej rzeczowo: Ograniczenia geograficzne stale si zmniejszaj i wiat staje si 7 jednym obszarem". To prawda. Jest to prawd teraz, byo ni sto lat temu, kiedy statki parowe poruszay si po wodach, linie telegraficzne przekraczay oceany, a linie kolejowe przecinay wzdu i wszerz kontynenty; byo to prawd przed picioma wiekami, kiedy Kolumb przepywa Atlantyk; prawd przed dwoma tysicleciami, kiedy powsta Jedwabny Szlak. Od czasu kiedy wiosa poruszay odzie, a pocigi przecieray szlaki, odlego bya coraz mniejsz przeszkod we wzajemnych kontaktach. Kiedy transport sta si bardziej sprawny i o wiele taszy, handel i wsppraca na due odlegoci nabray sensu.

Nie tak bardzo nowa cecha numer 2: ekonomia idei". Wedug futurysty George'a Gildera druga poowa dwudziestego wieku to pocztek mikrokosmicznej" ery, ktra przyniosa dominacj informacji i intelektu we wspczesnej technologii, a w zwizku z tym rwnie w ekonomice". Zatem warto komputerowego hardware'u 8 mieci si raczej w kategoriach idei ni w ich materialnym odzwierciedleniu". Gilder ma racj: nie odzyska si wiele pienidzy wydanych na nowy komputer, gdy sprzeda si go jako zom. To jest rwnie prawdziwe - cho w troch mniejszym stopniu - w przypadku nowego buicka. Byo to rwnie prawdziwe - cho jeszcze w mniejszym stopniu w przypadku buicka z 1939 roku. Odnosio si rwnie do odziarniarki baweny i tak dalej. Coraz wiksza rola designu" w wytwarzaniu przedmiotw jest produktem ubocznym oglnie rozumianej ewolucji technologicznej, a nie rewolucji w mi-. kroelektronice. W rzeczy samej, idee" zawarte w produktach designerw to tylko jeden z powodw, dla ktrych warto tych towarw wielokrotnie przekracza warto surowcw, z ktrych s zrobione. Drugim powodem jest wkad pracy precyzja, jakiej czsto wymaga skomplikowany projekt urzdzenia. Te czynniki pobudzaj wymian handlow na due odlegoci, nadajc praktycznym przedmiotom waciwo, jak odznaczay si niegdy klejnoty, jedwabie i inne egzotyczne towary - wysoki wspczynnik wartoci w stosunku do masy. A wraz ze zmniejszajcymi si kosztami transportu wzrastajcy wspczynnik wartoci do masy jest podstawowym bodcem handlu w ostatnich stuleciach.

Nie tak bardzo nowa cecha numer 3: nowa ekonomia. Wielokrotnie ju zauwaano, e: (1) informacja, w swojej wspczesnej formie, niewiele way; (2) coraz czciej tym, co sprzedajemy i czym handlujemy, jest informacja. Obie te obserwacje s suszne i jest rwnie prawd twierdzenie, e s
7 8

M. Waters, op. A G. Gilder, Microcosm: The Ouantum Remlution in Economics and Technology, zob. R. Wright, Tao Jones.

ze sob powizane. Jednym z powodw, dla ktrych handel informacj jest tak bardzo oywiony, jest fakt, e wysanie za Atlantyk software'u wartoci l 10 tysicy dolarw kosztuje mniej ni wysanie wartego 10 tysicy dolarw l adunku surwki elaza. Prawd jest jednak, e jest to najnowszy, cho uderzajcy przykad, wspomnianego ju wyej dugofalowego trendu: coraz wyszych wspczynnikw wartoci w stosunku do masy.* Czysto informacyjne towary s produktami, w ktrych surowce prawie nic nie znacz, a design ma E ogromne znaczenie.

Nie tak bardzo nowa cecha numer 4: wyzwolenie za pomoc mikroczi-

pa. Dowiadujemy si nagle, e technologia informacji stoi po stronie wolnoci i litery prawa. Ta obserwacja zyskaa akceptacj w ostatnich latach dwudziestego wieku, szybko te znalaza si w mowach prezydenckich. Przed wizyt w Chinach w 1998 roku Bili Clinton powiedzia: W tym wieku globalnej informacji, kiedy sukces gospodarczy budowany jest na ideach, wolno osobista jest staje si niezbdnym czynnikiem wielkoci kadego nowoczesnego 9 l pastwa".

Prawd jest, e najnowsza technologia informacji zmusza represyjne pastwa do dawania obywatelom wikszej wolnoci, jeli pragn lepszej koniunktury. Lecz, jak widzielimy, prasa drukarska te miaa takie dziaanie. A wczeniej, w pnym redniowieczu w Europie, kluczowa metatechnologia informacji - podstawowe algorytmy kapitalizmu spowodowaa, e nowo nadane lokalne swobo-I dy stay si cen, jak trzeba byo zapaci za pomylny rozwj gospodarczy. Nawet w staroytnoci pojawienie si tej wanej technologii informacji, ujednoliconej waluty, wizao si z wymogiem pewnej wolnoci osobistej, poniewa gospodarki nakazowe stay si mniej racjonalne ni uprzednio. Odnosi si to rwnie do rozprzestrzeniania si umiejtnoci czytania i pisania. Gdyby asyryjscy kupcy pod koniec drugiego tysiclecia p.n.e. nie mieli umiejtnoci i swobody spisywania wasnych kontraktw, Asyria wiele by na tym stracia. Podstawowy trend wyglda nastpujco: nowe technologie informacji otwieraj nowe perspektywy dla niezerowej sumowalnoci. Jednak przemiana nieze-rowej sumowalnoci na pozytywne sumy zaley od umoliwienia szerokiego dostpu do tych technologii oraz wolnoci, aby waciwie z nich korzysta. A na

dusz met pastwa, ktre nie respektuj tej logiki wyzwolenia, zostaj zwykle pokarane ubstwem. To nic nowego, jest to w pewnej mierze zawarte w caym toku historii. Nowoci jest natomiast fakt, e takie pastwa zostaj bardzo szybko i dotkliwie ukarane. Polityczni przywdcy widz teraz z bliska swoich wspzawodnikw i widz ich w rzeczywistym czasie. A przy obecnej szybkoci zmian technologicznych stagnacja sprowadza katastrof w cigu dziesicioleci, a nie stuleci. Kolejn nowoci jest stopie decentralizacji wadzy, jaki jest teraz konieczny dla pomylnego rozwoju gospodarczego. Prasy drukarskie, cho bardziej opacalne ni klasztory pene mnichw-kopistw, byy mimo wszystko do kosztowne i w efekcie znalazy si pod kontrol tych, ktrych byo na to sta. (Jak mwi stare przysowie: Nigdy nie sprzeczaj si z kim, kto kupuje atrament na beczki). Dzisiaj, w rozwinitych gospodarkach, na kadym biurku stoi co w rodzaju prasy drukarskiej, i jest to przedmiot o wiele wydajniejszy ni dawna prasa. Przy minimalnych kosztach wszyscy uytkownicy komputerw na wiecie mog wystpowa przeciwko komu tylko zechc. Nawet rzdy, ktre niezbyt entuzjastycznie traktuj t si, jak na przykad w Chinach, maj due trudnoci z naoeniem na ni ogranicze z obawy przed zachwianiem gospodark. Powd - wi midzy pomylnym rozwojem gospodarczym a szeroko rozpowszechnionym przetwarzaniem danych - uwiadomi rodakom chiski myliciel, zwolennik reform, Hu Weixi, w 1998 roku. Zauway, e 1,2 miliarda mieszkacw Chin to nie tylko sia robocza; s oni najwikszym, jaki sobie mona wyobrazi, magazynem i mzgiem wiata. Moemy wic posuy si magiczn 10 broni wolnoci myli, aby osign sukces". (Chiscy myliciele z obozu Hu Weixi prowadzili te debaty na temat pogldw prawicowego ekonomisty Friedricha von Hayeka, patrona liberaw i jednego z pierwszych ekonomistw, ktry traktowa gospodark jako system przetwarzania informacji. Na dugo przed upadkiem komunizmu Hayek zdefiniowa jego czsto pomijan sabo: komunizm nie tylko nie by w stanie dostarczy bodca do cikiej pracy, ale zmusza sygnay wice poda z popytem do pokonywania tak trudnej drogi, e ulegay one znieksztaceniu). Postrzeganie historii w kategoriach narastajcej wolnoci czowieka jest jednym z atrybutw historykw wigowskich". Wedug Herberta Butterfielda, ktry uku ten pejoratywny termin, historyk wigowski to kto, kto dy do podkrelenia pewnych postpowych zasad w przeszoci i na tej podstawie chce usankcjonowa, a n a 11 wet gloryfikowa teraniejszo". Jednak faktem jest, e to moe dziaa odwrotnie - teraniejszo moe sankcjonowa przeszo. Kiedy Butterfield pisa te sowa w 1931 roku, rni historycy - typo-

wi dziewitnastowieczni historycy wigowscy - przedstawiali histori jako dzieje narastajcej wolnoci. Nie znaleli jednak adnego wiarygodnego mechanizmu, ktry by tumaczy, dlaczego wolno zatriumfowaa w pniejszym okresie historii, a nie wczeniej. Obecna epoka - epoka informacji -poddaje nam ide tego mechanizmu, pozwalajc obserwowa jego dziaanie w rzeczywistym czasie. Kadego roku postp w technologii informacji powoduje, e gospodarkom typu stalinowskiego coraz trudniej si obroni. Z tej perspektywy moemy te spojrze wstecz i zobaczy t sam podstawow dynamik, dziaajc, cho o wiele wolniej, w minionych wiekach, a nawet tysicleciach.

Nie tak bardzo nowa cecha numer 5: narrowcasting: nastpi nagy zwrot od epoki broadcasting", szerokiego nadawania programw, kiedy niewiele stacji telewizyjnych emitowao cay gwny nurt programowy, ku narrowcasting, czyli wskiemu" nadawaniu, z mnstwem cile wyspecjalizowanych kanaw. To jest niewtpliwa nowo - a przynajmniej dla tego szczeglnego rodka przekazu. Analogiczna sytuacja wydarzya si w dziejach druku, kiedy w pitnastym wieku koszty wydawnictw zaczy si obnia i ta tendencja utrzymaa si a do obecnych czasw. Kiedy dziaalno wydawnicza staniaa, wydawcy mogli obsugiwa coraz wsze krgi odbiorcw. Pierwsze dwa pisma, jakie ukazay si w Stanach Zjednoczonych w poowie osiemnastego wieku, miay tytuy American Magazine" i General Magazine", pierwsze stacje nadawcze nosiy podobne nazwy, jak na przykad American Broadcasting Company. Pod koniec dziewitnastego wieku wychodziy ju takie publikacje jak 12 Popular Science" - w przyblieniu odpowiednik Discovery Channel.

Podobiestwa midzy mediami zatracaj si czsto w natoku teoretyzowania. Kadzie si przede wszystkim nacisk na rzekomo istotne rnice pomidzy mediami.* Na przykad Marshall McLuhan stwierdzi, e rodek przekazu jest sam przekazem" - e rne media maj ze swojej natury odrbne kulturotwrcze waciwoci. Potraktowano wic alfabet fonetyczny jako medium gorce (chocia pismo ideograficzne, co dziwne, byo zimne), telewizja miaa by zimna (chocia filmy byy gorce).

Co rozumia McLuhan przez medium zimne i gorce? Rozszyfrowywanie tekstw McLuhana nie zawsze jest najbardziej produktywnym spdzaniem czasu. Ponadto warto tej szczeglnej taksonomii nie jest dla nas najwaniejsz kwesti. Naszym gwnym celem jest zanegowanie wszelkich takich klasyfikacji - zakwestionowanie wyobraenia, e media ksztatuj kultur i histori przede wszystkim dziki swoim szczeglnym waciwociom sensorycznym. Bez wzgldu na rnice pomidzy wideo, audio a sowem pisanym (a midzy nimi s wane rnice), ich gwny potencja jest taki sam: s rodkami komunikacji, perswazji, koordynacji. Wszystkie rodki przekazu mog uatwi mobilizacj grup, ktre maj wsplny cel. W zasadzie mona by byo zainicjowa reformacj przez telewizj. (Luter, podobnie jak Billy Graham, by kaznodziej). Ale wtedy nie byo telewizji. Ponadto, kiedy telewizja zostaa wynaleziona, kluczowe podobiestwa pomidzy wideo a sowem pisanym przesania fakt, e wtedy te dwa rodki przekazu miay inn specyfik ekonomiczn. Od czasu wynalezienia pisma w staroytnych czasach ogromna liczba innowacji - papier, atrament, masowa produkcja papieru, prasa drukarska, ulepszone prasy drukarskie, bardziej sprawne usugi pocztowe - spowodowaa, e ten rodek przekazu sta si do tani. Jednak koszty produkcji i szerokiej dystrybucji wideo -filmw czy programw telewizyjnych - nadal byy wysokie. W przypadku telewizji koszty wideo byy jeszcze podwyszone przez ograniczony zakres czstotliwoci pasma emisyjnego, co skonio rzd do kontrolowania tego rodka przekazu przez koncesj na nadawanie. Telewizja kablowa troch zmienia sytuacj, a od kiedy system World Wide Web zacz by dostpny przez cze szerokopasmowe, sytuacja zmienia si diametralnie, za koszty telewizyjnego przekazu spady niemal do zera. Wanie ten czynnik - ekonomika danego medium, a nie jego temperatura - jest kluczem do wywieranego przez nie wpywu, a wic take kluczem do podstawowego kierunku historii. Poniewa, na dusz met, wszystkie technologie informacji zachowuj si wedle takiego samego ekonomicznego wzorca: korzystanie z nich staje si coraz tasze; narrowcasting jest przeznaczeniem wszystkich mediw. Nadmierny nacisk na typ medium i niedocenianie jego ekonomiki jest rzecz zrozumia. W rnych okresach rne typy mediw, bdce na rnych etapach rozwoju, mog mie kracowo rne ekonomiki i dziki temu wydawa si rne jakociowo. Ze wzgldu na koszt produkcji i emisji wideo pidziesit lat temu byo rzecz naturaln, e traktowano telewizj jako masowy rodek przekazu, kontrolowany przez prominentw, w przeciwiestwie do tanich rodkw przekazu takich jak papier. (W ksice Orwella Rok 1984 Wielki Brat porozumiewa si przez telewizj, a opozycjonici biegaj z rcznie pisanymi wiadomociami).

To samo odnosi si do komputerw. P wieku temu, kiedy byy strasznie wielkie i strasznie drogie, wydawao si, e stanowi tylko narzdzie odgrnego zarzdzania. Rzeczywicie, niektrzy komunici mieli nadziej, e komputery zrobi to samo dla gospodarek nakazowych, co zrobi pienidz dla gospodarek rynkowych. A moe wypeniony komputerami budynek w centrum Moskwy mgby pokierowa sowieck gospodark! Na pocztku lat szedziesitych dwudziestego wieku cybernetyka bya priorytetow kwesti w Zwizku Radzieckim. Rwnoczenie nastpi postp w mikroelektronice i na rynku pojawia si tania moc obliczeniowa. Wideo stao si rwnie narzdziem mas dziki kamerze wideo. Teraz te dwa media - wideo i komputer - rozwijaj si we wspdzia-

aniu. Koszty wideo gwatownie znikuj dziki obrbce komputerowej, a Internet drastycznie obnia koszty emisji. Teraz nawet dysydenci mog mie swoje programy telewizyjne. Nie jest wane, czy Internet jest gorcy, czy zimny. Moe by jednym i drugim, moe bowiem przenosi alfabet fonetyczny czy alfabet ideograficzny, programy telewizyjne, filmy lub radio. Wane jest, e sie powoduje gwatowny spadek kosztw wszystkich tych mediw. Chocia obniajce si koszty komunikacji to ju stara historia, nago obecnego spadku jest czym szokujcym. To wszystko moe tumaczy, dlaczego dugofalowa sytuacja polityczna (wzrost wolnoci i pluralizmu, trwajcy tysiclecia) rni si od krtkofalowej (cige rozdarcie midzy despotyzmem a pluralizmem na przestrzeni dziesicioleci, a nawet wiekw). Kiedy po raz pierwszy pojawiaj si nowe technologie informacji - pismo, audio, wideo, komputery - na pocztku s zwykle bardzo przyjazne elitom; jest wiele powodw, dla ktrych kontrola nad szerokim dostpem do informacji nie jest moliwa. Zatem ewolucja technologiczna sprzyja okresowej centralizacji wadzy szczeglnie wtedy, kiedy pojawia si po raz pierwszy cakowicie nowy rodzaj technologii informacji, jak pismo, 13 audio, wideo czy te komputer. Dugofalowy wzorzec jeszcze bardziej komplikuje fakt, e w danym miejscu i czasie to, czy technologia wspomaga powstanie despotyzmu, czy pluralizmu, czy ani jednego, ani drugiego, moe zalee od biecej sytuacji i nieprzewidzianego rozwoju wypadkw. Radio i telewizja, przedinternetowe rodki przekazu, mogy by wykorzystywane w umiarkowanie pluralistyczny sposb, jak na przykad w Stanach Zjednoczonych, lub w sposb totalitarny, jak w nazistowskich Niemczech i Zwizku Radzieckim.

Mimo wszystko, jak si przekonalimy, na dusz met rzdy nie maj wielkiego wyboru. Nawet Chiny (pastwo autorytarne, a kiedy totalitarne) zrozumiay pod koniec lat dziewidziesitych dwudziestego wieku, e potrzebuj In-ternetu. A odgrne prby przesiewania sieci - aby moga skorzysta gospodarka i nie trzeba byo znosi politycznych konsekwencji - niezbyt si powiody; nard by bardziej otwarty na informacje z zewntrz ni w jakimkolwiek okresie po komunistycznej rewolucji. Niewykluczone, e reim mgby odwrci ten trend - lecz cen za to byaby ponura przyszo gospodarcza. W ostatecznym rozrachunku na caym wiecie wsplna logika technologii i polityki jest ukierunkowana na tasze, coraz szersze i bardziej pluralistyczne wykorzystywanie wszystkich mediw.

Nie tak bardzo nowa cecha numer 6: dihad kontra Mcwiat". Ten
zwrot, spopularyzowany przez ksik politologa Benjamina Barbera pod takim wanie tytuem, nawizuje do paradoksu". Z jednej strony wiat staje si bardziej plemienny", wystpuj podziay etniczne, religijne czy te jzykowe, na przykad rozbicie Jugosawii, denie francuskojzycznych Kanadyjczykw do oderwania Quebecu, opozycja fundamentalistycznych muzumanw przeciwko sekularyzmowi w Turcji. Z drugiej strony jest globalizacja gospodarki i kultury, czego przykadem jest McDonald's w Moskwie lub MTV nadajca w Europie. W ten sposb, jak twierdzi Barber, nasza planeta rozlatuje si", a przy tym integruje", a napicie midzy tymi dwoma siami powoduje, 14 e wiat wymyka si spod kontroli". Albo te, wedle wczeniejszej, nie tak znanej formuy, zachodzi jednoczesna 15 fragmentaryzacja i integracja - fragmegracja". To, co si naprawd dzieje, jeli chodzi o meritum sprawy, nie jest ani nowe, ani pene gbokich sprzecznoci.* To historia wspczesnego wieku, ktrej pocztek daa prasa drukarska. Technologie informacji, obniajc koszt przesyania danych, uatwiaj wspdziaanie tym, ktrych cz wsplne zainteresowania. Czasem w efekcie powstaje Mcwiat". Stacje telewizyjne w rnych krajach, wraz ze swoimi odbiorcami oraz wacicielami MW, a take muzykami, ktrych lansuje MW - s zainteresowane podtrzymywaniem zjawiska MW. W troch inny sposb technologie informacji (oraz technologie transportu i inne) tworz gospodarki w takiej skali, e waciciele, menederowie i pracownicy McDonald'sa na caym wiecie s zainteresowani podtrzymywaniem zjawiska McDonald'sa- zainteresowaniem, ktre podzielaj ich klienci.

Jednoczenie druga poowa paradoksalnej dychotomii Barbera - dihad", fragmentaryzujca sia plemiennoci" jest take pobudzana obniajcymi si kosztami informacji, ktra suy jednoczeniu si.* Pod tym wzgldem wspczesna plemienno" przypomina wczeniejsze dihady", ktrych si napdow by druk, takie jak reformacja lub wzrastajcy serbski nacjonalizm w dziewitnastym wieku. Ruch niepodlegoci Quebecu otrzyma powany wzmacniajcy impuls, kiedy kanadyjskie media poszy w kierunku zawajcym" - w 1952 roku powsta pierwszy francuski kana telewizji kanadyjskiej. Dzisiaj s ju rozmaite francuskojzyczne telewizyjne sieci kablowe. Su one nie tylko tym, ktrzy chc gosi suwerenno, lecz rwnie osabiaj dwujzyczno, czerpic wczeniej swoj si z

amerykaskich programw, ktre przeciekay przez granic i trafiay do nastolatkw, niemajcych nic lepszego do ogldania. (Na to, kiedy si to wszystko dziao, miaa oczywicie swj wpyw polityka). Koniec zimnej wojny osabi wizi narodowe, tak jak w Jugosawii, a take w tych pastwach afrykaskich, w ktrych wielkomocarstwowi sponsorzy starali si nie dopuci do podziaw. Lecz to, co si wydarzyo, byo zwykym rozmarzaniem naturalnego, dugofalowego procesu, zamroonego przez zimn wojn - redukowaniem wizi narodowych do mniejszych jednostek za spraw coraz niszych kosztw przekazu informacji. Zatem dihad i Mcwiat - dwa aspekty fragmengracji" - maj wsplny napd. Postp w technologii informacji uatwia kontakty midzy ludmi, ktrzy odnosz z nich korzy. A tych dwch powek paradoksu" nie czy jedynie wsplna przyczyna ich powstania; skutki przez nie wywoane nie s wcale tak przeciwstawne ani tak rne, jak mogoby si wydawa. Na przykad plemienno" Quebecu to kwestia dwukierunkowa. Satelity i podziemne kable, ktre przyczyniaj si do podziau Kanady dziki francuskiemu narrowcasting, powoduj rwnie, e kanay telewizyjne z Francji mog by odbierane w Quebecu. Czy ten transoceaniczny eksport kultury to przykad Mcwiata, czy te dihadu, poniewa przyczynia si do bakanizacji Kanady? Moemy znale analogie w przeszoci. Dziewitnastowieczny nacjonalizm jednoczy i dzieli, zjednoczy Wochy, rozbijajc jednoczenie cesarstwo austro-w-gierskie. A w okresie reformacji ta sama prasa drukarska, ktra podzielia europejski Koci, w gruncie rzeczy wzmocnia jego wizi na midzynarodowej arenie. Przedtem w Kociele katolickim w kadym regionie byy inne obrzdy religijne; pojawiay si zmiany w tekstach liturgicznych podczas przepisywania ich przez miejscowych

skrybw, a papie tolerowa te odstpstwa. Teraz, dziki prasie drukarskiej, liturgia zostaa zestandaryzowana - staa si McLiturgi. Prasa drukarska przyczynia si take do nadania nowym doktrynom protestanckim wikszej spjnoci na midzynarodowej arenie. Jak zauwaya Elizabeth Eisenstein, gwne linie podziaw [pomidzy katolikami a protestantami] 16 rozcigay si teraz w poprzek caych kontynentw i dosigafy-wraz ze swoimi Bibliami i brewiarzami-krajw zamorskich". Powstaje znowu pytanie: czy to dihad, czy Mcwiat? Fragmentacja czy integracja? Zrozumiae jest poczucie Barbera, e wiat wymyka si spod kontroli". Jak zauway Marks, kiedy nastpuje istotna zmiana technologii, prdzej czy pniej musz si rwnie zmieni stosunki gospodarcze, spoeczne i polityczne. Przystosowanie si do nowej sytuacji moe by bolesne. Mimo wszystko chaos nie jest naturaln kulminacj zasadniczych si historii. Siy te d do nowej sytuacji rwnowagi, w ktrej struktury spoeczne bd kompatybilne z technologi. Do jakiego stopnia to przejcie bdzie chaotyczne? O tym musz zdecydowa sami ludzie. W nastpnych dwch rozdziaach zajmiemy si kwesti tej decyzji.

Nie tak nowa cecha numer 7: zmierzch suwerennoci. To tytu jednej z wielu ksiek, mwicych o siach, ktre podwaaj kontrol pastwa narodowego nad wasnym przeznaczeniem. W pewien sposb jest to nastpstwo nie tak nowej cechy numer 6. Mcwiat - globalizacja - upoledza rzdy narodowe. Zmniejsza si wpyw centralnego banku narodowego, poniewa globalne rynki finansowe wysysaj walut z kraju lub j do niego pompuj. Te same rynki finansowe, wraz z oywionym handlem, oznaczaj, e brak gospodarczej stabilnoci po jednej stronie wiata moe okaza si zaraliwy, wystawia bowiem narody na dziaania si, ktre znajduj si poza ich zasigiem. To prawda, ale nie ma w tym nic tak bardzo nowego. Mniej wicej sto lat temu poziom handlu, jako cz produkcji gospodarki, by prawie tak wysoki jak obecnie, a pienidze przepyway przez granice, cho w adnym razie nie tak szybko jak teraz. Dominacja brytyjskiego funta szterlinga tak zespolia niektre rynki finansowe, e jak mwiono: Kiedy 17 Anglia kicha, Argentyna dostaje zapalenia puc". Ta zaraziiwo", podobnie jak teraz, dziaaa w obu kierunkach. W1890 roku, na skutek spadku cen zboa, grocy Anglii kryzys finansowy spowodowa, e Argentyna nie bya w stanie 18 spaca poyczki bankowi Baring Brothers. Nawet wtedy midzynarodowa zaraliwo" nie bya niczym nowym. Piset lat wczeniej dugi lekkomylnie zacigane przez Angli na sfinansowanie wojny stuletniej doprowadziy do 19 bankructwa bankw we Florencji. Trudno zaprzeczy, e wspzaleno finansowa, z jak mamy do czynienia w obecnych czasach, jest pod wieloma wzgldami spraw bez precedensu. Lecz rnica jest bardziej ilociowa ni jakociowa.

Silniejsza wi
Kiedy mwimy o nie tak bardzo nowych kwestiach, naley zwrci uwag na fakt, e nie ma nawet nic nowego w twierdzeniu, i wiele rzeczy - uznanych za nowe - wcale takimi nie jest. Wytrawni demaskatorzy ju podwayli przekonanie, e globalizacja gospodarki jest wytworem dwudziestego wieku. Lecz nam nie chodzi o obalanie

mylowych stereotypw. Chodzi o to, e trendy s wartociowym materiaem dla prognozowania. Jeli przed stu lub dwustu laty kto zauway, i Z biegiem czasu rozpowszechnianie informacji staje si coraz tasze, to samo dotyczy przewozu towarw, wic wiat w pewnym sensie staje si mniejszy", to zaobserwowa tendencje, na podstawie ktrych mona by zasadnie wnioskowa o przyszoci, pomimo zastrzee Karla Poppera, e taki manewr pociga za sob trudne do rozwizania problemy epistemologiczne. Jest silna wi pomidzy przeszoci a teraniejszoci. W rzeczy samej, ta wi siga jeszcze gbszego poziomu. Wszystkie wymienione powyej, nie tak nowe cechy sprowadzaj si do wzrostu niezerowej sumowalnoci; albo j powoduj, albo s przez ni spowodowane, albo ni s. Zatem: (1) Kiedy mwimy, e odlego ma z punktu widzenia gospodarki coraz mniejsze znaczenie, to mwimy, i mona nawizywa stosunki o sumie niezerowej na coraz wiksze odlegoci. (2 i 3) Kiedy mwimy, e wzrasta stosunek wartoci do masy, to postrzegamy jedn z przyczyn zmniejszajcego si znaczenia odlegoci, t rozrastajc si sie niezerowej sumowalnoci. 4) Kiedy mwimy, e nowe technologie informacji w efekcie stymuluj wol no, to mwimy, e uciskane grupy - na przykad dysydenci w pastwie auto rytarnym - mog si atwiej zjednoczy w swoim deniu do wolnoci, realizu jc midzy sob pozytywne sumy polityczne. Mwimy rwnie, e perspektywa pozytywnych sum gospodarczych, ktrej zapowiedzi s nowe technologie in formacji, zmusza rzdy do zapewnienia szerokiego, wolnego dostpu do tych wanie technologii. 5) Kiedy mwimy o zawaniu mediw, chodzi nam o to, e coraz mniejsze spoecznoci o podobnych zainteresowaniach mog stworzy wsplny bank", aby realizowa pozytywne sumy, czego adna z nich nie mogaby osign w pojedyn k. Zatem umiejcy czyta mionicy broni tworz wsplny bank", aby sponsoro wa pismo o broni, a telewizyjny Kana Golfa jest sponsorowany przez graczy.

6) Oba aspekty zjawiska dihad kontra Mcwiat" to niezerowa sumowalno w akcji. Plemienno" Quebecu skada si z ludzi dcych do wsplne go celu, ktry mog osign jedynie wsplnymi dziaaniem. Wizi wzajemnych korzyci jednocz take wielk sie personelu McDonald'sa i jego klientw. 7) Nawet zmierzch suwerennoci", pozornie pozbawiony tych optymi stycznych waciwoci, czsto kojarzonych z niezerowa sumowalnoci, zawie ra wystarczajcy zapas optymizmu. Zastanwmy si na przykad nad globaln gospodark, ktra jest zaliczana do najbardziej znanych niszczycieli suwerenno ci. Nie ulega wtpliwoci, e przepyw towarw i usug przez granice oraz ogromna ilo pienidzy, ktre finansici i obracajcy walutami bankierzy prze mieszczaj ponad tymi granicami, jest skutkiem mnstwa codziennych interak cji o sumie niezerowej. Jednak bardziej interesujce s wiksze gry o sumie nie zerowej, ktre wynikaj z zakce wywoanych przez obroty handlowe tego typu. W sytuacji kiedy zapa gospodarcza jest bardziej zaraliwa ni kiedykol wiek przedtem, pastwa rozumiej, e w ich interesie ley uprzedzanie regio nalnych klsk i minimalizowanie chaosu.

Wreszcie postp
Co to wszystko mwi nam o teraniejszoci i przyszoci? Jak mamy rozumie te wszystkie trendy o sumie niezerowej? Poniewa dziaay ju one przed dwudziestym wiekiem, istnieje pokusa, by z umiarkowanym entuzjazmem zaoy, e w przyszoci jeszcze si nasil, l tak bdzie, przynajmniej w tym sensie, e wszystkie wyej wymienione tendencje bd najprawdopodobniej kontynuowane, co prawda nawet utrwalone trendy czasem posuwaj si wolniej, a innym razem szybciej. Wraz z pojawieniem si telewizji, komputerw i pokrewnych technologii w dwudziestym wieku nastpi przeom w technologii informacji, ktry jest rwnie wany, jak wszystkie takie przeomy z przeszoci, nawet jak wynalazek pisma, pienidza i prasy drukarskiej. Biorc pod uwag istotne znaczenie technologii informacji dla niezerowej sumowalnoci, jak rwnie istotne znaczenie niezerowej sumowalnoci dla struktury spoecznej, czy

moemy uzna, e przekraczamy wany prg, e jest to rwnie zasadnicza zmiana, jak przejcie z wioski owcw-zbieraczy do wodzostwa, a z wodzostwa do staroytnego pastwa? A jeli tak, to co nas czeka? Czy ziemia obiecana? Czy wreszcie rozkwitnie wolno na caym wiecie po nieskoczenie dugim okresie ucisku? Czy zapanuje pokj po tysicleciach bezsensownych walk? A moe bardziej zacieke formy plemiennoci" i mniej stabilne aspekty globalizacji zapowiadaj przyszo pen niepokoju i chaosu? Do tych pyta odniesiemy si w nastpnych dwch rozdziaach. Zanim to zrobimy, a moe nawet i potem, przedwczesne byoby piewanie hymnu o wspaniaej przyszoci wiata.

Moemy zatrzyma si na chwil, aby jednak co uczci. Gwna strzaa historii - przeksztacanie niezerowej sumowalnoci w pozytywne sumy oraz powstawanie przy tej okazji dodatkowej niezerowej sumowalnoci - pociga za sob, jak si wydaje, pewnego rodzaju postp moralny. Nie chc przez to powiedzie, e dzikusy byli dzikusami, barbarzycy byli barbarzyscy, a ludzie cywilizowani byli cywilizowanymi. Trudno byoby obroni tez, e pomidzy fazami ewolucji kulturowej, od spoecznoci owcw-zbieraczy do staroytnych pastw, zaistnia jaki postp moralny. Egipcjanie mieli niewolnikw- ktrych nie posiadaa adna ze znanych spoecznoci owcw-zbieraczy - a ich onierze 20 wracali z podbojw, dumnie wymachujc penisami pokonanych wrogw. Nawet wczesne zachodnie cywilizacje" nie przyniosy wielkiego moralnego postpu. Klasyczne Ateny zasyny jako wiate spoeczestwo - dziki swojej sztuce, nauce i etosowi egalitaryzmu. Jednak przy podboju innych miast Ateczycy mieli zwyczaj pozbawia ycia wszystkich mczyzn, a poza tym Ateny miay wicej niewolnikw ni 21 jakiekolwiek wczesne pastwo greckie. Mimo wszystko wydawao si, e postp jest ju blisko. Powd by prosty zarwno Grekw, jak i wszystkich innych czekaa coraz wiksza wspzaleno, wspzaleno za rodzi szacunek, a przynajmniej tolerancj. W przypadku Grekw ta wspzaleno miaa po czci charakter gospodarczy, lecz przede wszystkim militarny. Kiedy rne pastwa greckie odnalazy wsplny cel w odpieraniu atakw Persw, Ateczycy zaczli dostrzega pierwiastek ludzki w Grekach, ktrzy nie byli Ateczykami. Postp w filozofii moralnoci nie siga dalej ni sie wspzalenoci, co jasno wynika z rady, jakiej wedug Plutarcha Arystoteles udzieli Aleksandrowi Wielkiemu - zaleca mu, aby traktowa Grekw jak przyjaci i krewnych, 22 a innych tak, jakby byli rolinami lub zwierztami". Nawet w dzisiejszych czasach szacunek dla podstawowego ludzkiego pierwiastka w czowieku - to znaczy postrzeganie ludzi jako godnych przyzwoitego traktowania - moe nie siga dalej, ni dyktuj realne wzgldy. Jednak wzgldy realne dyktuj teraz szerszy zakres moralnoci, poniewa nastpio rozszerzenie wspzalenoci. Nie mona robi interesw z ludmi, kiedy si morduje wszystkich mczyzn w ich pastwie, a coraz czciej robimy interesy z ludmi z caego wiata. Wzrost niezerowej sumowalnoci, ktrego si napdow jest zmiana technologii, lecz ktry jest rwnie zakorzeniony w samej ludzkiej naturze, w ten podstawowy sposb zmieni na lepsze ludzk natur. W cakowicie nowoczesnych spoeczestwach ludzie uznaj teraz, przynajmniej w zasadzie, e inni ludzie s rwnie ludmi.

Jak widzielimy, w trakcie swojej ekspansji niezerowa sumowalno przyniosa nie tylko szacunek dla ludzi, lecz take wicej wolnoci dla wikszej ich liczby. Nie chodzi tylko o to - jak od osiemnastego wieku twierdz niektrzy myliciele, na przykad Adam Smith - e wolne umysy najlepiej operuj wolnymi rynkami. Chodzi o to, e postpujca ewolucja technologii informacji wzmacnia t synergi, przyciga do niej uwag i sprawia, e rzdzcym jest coraz trudniej zdoby si na jej zignorowanie.* Pod wieloma wzgldami wiat pozosta nadal potwornie niemoralnym miejscem, wedle norm prawie kadego z nas. Jednak normy, ktre teraz stosujemy, s o wiele surowsze od dawnych. Teraz damy nie tylko, aby ludzie nie byli zniewoleni w sensie dosownym, lecz eby otrzymywali przyzwoite wynagrodzenie i pracowali w higienicznych warunkach.** Teraz damy nie tylko tego, aby dysydentom nie cinano masowo gw, ale eby mogli mwi, co tylko zechc i komu zechc. Dobrze, e domagamy si dalszego postpu i wszystkie znaki na niebie i ziemi wskazuj, i nasze dania s zgodne z kierunkiem biegu historii. Mimo wszystko, kiedy si zastanowimy nad wszystkimi aspektami historii, trudno jest oprze si konkluzji, e - przynajmniej w pewnych wanych dziedzinach - wiat stoi, jak do tej pory, w moralnym zenicie lub si do niego zblia.

* Towarzyszce temu rozszerzanie si struktury wadzy w cigu tysicleci mona tumaczy dugofalowym wiatowym trendem: mczyznom u wadzy coraz trudniej jest bezkarnie gromadzi kobiety. Cesarz z dynastii Czou mia trzydzieci siedem on i osiemdziesit jeden konkubin. Dostojnicy inkascy mieli domy dziewic", a w kadym setki kobiet; gdyby zwyky czowiek omieli si uwie jedn z nich, ponisby mier wraz z ca swoj rodzin. L. Betzig (Sex, Succession, and Stratification m the First Six Cmlizations, s. 37) pisze o szeciu nietknitych" cywilizacjach. W kadej z nich - w staroytnej Mezopotamii i Egipcie, w azteckim Meksyku i inkaskim Peru, w imperium indyjskim i w Chinach - bdcy u wadzy mczyni maj stosunki seksualne z setkami kobiet, przekazuj sw wadz synowi prawowitej ony i pozbawiaj yda mczyzn, ktrzy wchodz im w drog". Betzig uwaa, e takie gromadzenie kobiet jest cile powizane z autorytarnymi rzdami, a w tym wypadku oglnowiatowa tendencja odejcia od poligamii i przejcie do monogamii moe odzwierciedla rozszerzenie struktur wadzy poza scentralizowan elit. Zob. take R. Wright, Moralne zwierz, op. c/f. ., Inne przykady wyszoci moralnej teraniejszoci nad przeszoci: ze wszystkich znanych spoecznoci rolniczych 45 procent praktykowao niewolnictwo. Ze wszystkich znanych zaawansowanych spoecznoci ogrodniczych" praktykowao je 83 procent (G. Lenski et a/., op. c/f., s. 166). W szesnastym wieku, kiedy Portugalczycy, jedna z najbardziej wtedy rozwinitych cywilizacji, podporzdkowali sobie Indie dla celw handlowych, obcinali donie, uszy i nosy opornym krajowcom (R.R. Pal-mer, J. Colton, op. c/f., s. 91). Palmer i Colton pisz (s. 556): Okoo 1800 roku zaprzestano stosowania tortur, nawetwnie-liberalnych pastwach europejskich; natomiast w dziewitnastym wieku przestay legalnie istnie niewolnictwo i kasty".

Rozdzia 15

Nowy wiatowy ad
ASEAN 10, jak go si czasem nazywa, bdzie dynamicznym obszarem wolnego rynku dla 500 milionw osb na pocztku dwudziestego pierwszego wieku. ASEAN ju teraz ma ogromne wptywy, gdy steruje lub na poty steruje APEC, ARF i ASEM.
WALL STREET JOURNAL"1

W 1500 roku p.n.e. na wiecie byo okoo 600 000 autonomicznych organizmw pastwowych.2 Dzisiaj, po wielu zjednoczeniach i inkorporacjach, s 193 suwerenne pastwa. Wkrtce moe si okaza, e wiat powinien mie tylko jeden rzd. i wiatowy rzd? Tradycyjnie tak ide gosili gwnie lewicowi antywojenni ak-tywici. W innych rodowiskach pomys ten wywouje rne pogardliwe reakcje, z ktrych dwie s szczeglnie interesujce. Jedna szkoa uwaa go za beznadziejnie nierealistyczny i uwaa tych lewicowych aktywistw za utopistw o pokrtnym sposobie mylenia". Druga szkoa uwaa to za prawdopodobne, cho przeraajce - i mwi zowrbnie o nadejciu Nowego wiatowego adu". Oglnie rzecz biorc, te szkoy rni si od siebie tym, czy wycigaj wnioski na przyszo z dihadu" czy z Mcwiata". Wielu zwolennikw pierwszej szkoy widzi w przyszoci jeszcze bardziej zajade tendencje plemienne; wojny domowe, przygraniczne walki etniczne i terroryzm - czerpice siy z nowych i mierciononych technologii, a to wszystko ma si dzia w wybuchowym kontekcie przeludnienia i naporu na pojemno rodowiska. Zatem, wedug Roberta Kapana, siatk pastw narodowych zastpi chaotyczna mozaika miast--pastw, slumsw-pastw, niesprecyzowany, anarchistyczny regionalizm". Prywatne armie i kartele narkotykowe rozkwitn i pojawi si kryminalna anarchia", ktra bdzie rzeczywistym, strategicznym zagroeniem*".3 W scenariuszu numer dwa problemem nie tyle jest chaos, ile raczej troch przeraajcy rodzaj adu. Ten ad po czci moe przypomina model

wielonarodowych korporacji i styl ycia podrujcych po caym wiecie finansistw, ktrzy oywiaj Mcwiat. Ich poczucie lojalnoci nie dotyczy adnego narodu, jedynie zysku; przekazali swoje wartoci takim ponadpastwowym organizacjom jak Midzynarodowy Fundusz W alutowy (MFW ) i wiatowa Organizacja Handlu (WTO), ktrych macki mog z wolna ogarn, a potem zdusi narodow autonomi. Z tego punktu widzenia ponadnarodowe organizacje - MFW, WTO, ONZ, NAFTA i tak dalej - to zwiastuny nadchodzcej wiatowej wadzy, niszczcej suwerenno Nowego wiatowego adu. W niektrych apokaliptycznych wizjach, zrodzonych na 4 obrzeach chrzecijaskiego fundamentalizmu, takie instytucje s dosownie reprezentantami Antychrysta. Wana rnica pomidzy tymi dwoma szkoami - midzy ludmi, ktrzy obawiaj si chaosu, a tymi, ktrzy obawiaj si adu - polega na tym, e istnieje wiksze prawdopodobiestwo, e ci ostatni nie s przy zdrowych zmysach. Na przykad maj zwyczaj myli zwyke helikoptery z atakiem z powietrza ze strony Narodw Zjednoczonych. Zwykle normalni ludzie s bardziej wiarygodnymi przewodnikami w przyszo ni wariaci, lecz w tym wypadku

moe by odwrotnie. Jeli historia ma by naszym przewodnikiem, to moemy si spodziewa, e wikszo wadzy skoncentrowanej teraz na poziomie pastwa narodowego rzeczywicie przejdzie w rce midzynarodowych instytucji. wiatowy rzd -jedna, scentralizowana wadza wiatowa - moe, ale nie musi si pojawi, lecz wiatowe zarzdzanie jest rzecz bardzo prawdopodobn. wiatowe zarzdzanie, mona by powiedzie, jest przeznaczeniem ludzkoci, naturalnym rezultatem trwajcej od tysicleci ekspansji niezerowej sumowalnoci pomidzy ludmi. Nie chc przez to powiedzie, e teoretycy chaosu" zupenie nie maj racji. Przynajmniej w dwch aspektach historia przyzna im suszno. Po pierwsze, fragmentaryzacja" i plemienno", ktre s czci scenariusza chaosu, rzeczywicie wykazuj tendencj wzrostow. W gruncie rzeczy tak ogromny spadek liczby pastw na wiecie - z 600 000 do 193 - jest zason dymn dla niedawnych zmian. W dziewitnastym wieku wzrastaa liczba pastw. Jednak, jak si przekonamy, ten objaw plemiennoci" i inne nie tylko daj si pogodzi ze wiatowym zarzdzaniem, ale co dziwniejsze, stanowi jego integraln cz.

Po drugie, chaos, ktry ley u podstaw tego scenariusza, nie jest wytworem niczyjej wyobrani, lecz jak si przekonamy, to wanie on pomaga doprowadzi wiat do ostatecznego, globalnego poziomu politycznej organizacji.

Logika jednoci
Trzy spostrzeenia pozwalaj nam oczekiwa nadejcia wiatowego zarzdzania. (1) Zarzdzanie zawsze wykazywao tendencje do rozrastania si do takiego zasigu geograficznego, jaki by konieczny dla rozwizywania wyaniajcych si niezerowych problemw, ktrych rynki i normy moralne same nie s w stanie rozwiza. (2) W naszych czasach wiele wyaniajcych si problemw sumy niezerowej to problemy ponadpastwowe, dotyczce wielu, a czasem wszystkich pastw. (3) Siy stojce za tym rozszerzajcym si zakresem niezerowej sumowalnoci to siy technologiczne, ktre z oczywistych powodw bd si intensyfikowa. Przypomnijmy sobie dugie i powolne odrodzenie gospodarcz*w europejskim redniowieczu, kiedy handel przekroczy lokalne granice. Rozwijajcemu si handlowi midzy niemieckimi miastami zagraali piraci i rozbjnicy. Dlatego kupcy w tych miastach rozwizali problem, zakadajc Hanz - nie bya ona co prawda penoprawnym rzdem pastwowym, jednak pewn form zarzdzania. Jednoczenie w innych czciach Europy krlowie wprowadzali udogodnienia dla handlu, tumic niepokoje, porzdkujc prawo, tworzc pastwa narodowe. Dziaaa tu oglna zasada: kiedy rozwija si handel, wcigajc coraz wicej ludzi w swoj orbit, to maj oni wsplny interes w chronieniu go przed wszelkimi zakceniami. Dzisiaj, kiedy handel przelewa si przez granice pastw narodowych, powstaje wiele potencjalnych przyczyn tar i zakce. Jedn z nich s spory, ktre gro handlow wojn. Inna przyczyna, ktr wyeksponowa azjatycki kryzys finansowy pod koniec lat dziewidziesitych dwudziestego wieku, to brak przejrzystoci" rzetelnych danych finansowych rzekomo zdrowych pastw -mankament, ktry moe doprowadzi do panicznej ucieczki zagranicznych inwestycji, rujnujcej pastwo. Oba te problemy podnosz barier zaufania" zyskom sumy niezerowej. Zarzdzanie przewanie przeamuje te bariery zaufania, w ten czy inny sposb. Instytucje wiatowego zarzdzania, ktre zajmuj si problemem zaufania, to wiatowa Organizacja Handlu i Midzynarodowy Fundusz Walutowy. wiatowa Organizacja Handlu rozstrzyga spory (podobnie jak sdy pastwowe rozstrzygaj ktnie midzy firmami, chocia WTO ma mniejsz wadz, przynajmniej na razie). Midzynarodowy Fundusz Walutowy udziela poyczek pastwom w potrzebie, aby zapobiec panice, ale w zamian chciaby widzie zdrowe zarzdzanie i waciw rachunkowo - czyli przejrzysto.

atwo jest si mia z nacjonalistycznych fanatykw, ktrzy widz w tych organizacjach pierwsze objawy zagroenia dla wszystkich wolnych pastw, ktrzy wykrzykuj swoj zo na sekretne trybunay" wiatowej Organizacji Handlu. Przecie w twoim domu jeszcze nigdy nie przeprowadza rewizji funkcjonariusz ze znaczkiem z literami MFW czy WTO w klapie. Jednak wadza, jak te organizacje rzeczywicie posiadaj, jest odpowiedzi na coraz szersze relacje o sumie niezerowej pomidzy pastwami, a jeli technologia, co jest bardzo prawdopodobne, podtrzyma ten trend, to nie trzeba by szalonym wizjonerem, by sobie wyobrazi, e coraz wicej wadzy bdzie przenosi si na globalny poziom. Rzeczywicie, azjatycki kryzys finansowy, przez przypomnienie wiatu o jego wspzalenoci, sprowokowa dania silniejszej wadzy midzynarodowej ze strony ludzi, ktrzy na pewno nie s szalonymi wizjonerami, jak na przykad 5 przewodniczcy Zarzdu Rezerwy Federalnej. New York Times" w ten sposb sformuowa obiegowe pogldy po

azjatyckim kryzysie: tylko najbardziej dogmatyczni ideolodzy wolnego rynku sdz, e coraz bardziej zintegrowana globalna gospodarka da sobie rad bez ponadpastwowej organizacji, ktra bdzie jednostk nadzorujc finanse, 6 dajc upomnienia, mediatorem i ostatni desk ratunku w kwestii poyczek". Instytucja nadzorujca, upominajca, przeprowadzajca mediacje, poyczajca - to nie budzi lku. Jednak by ostatni desk ratunku w kwestii poyczek" - poycza pienidze, kiedy odmawia tego sektor prywatny - to oznacza subsydiowanie, a wraz z nim pojawia si wadza. W gruncie rzeczy wiksza cz wadzy amerykaskiego rzdu nad pastwami nie polega na zalegalizowanym przymusie, ale na dodatkowych zobowizaniach, z ktrymi wi si subsydia. Plany MFW zwizane z reformami, ktrych konieczno uwiadomi azjatycki kryzys, przyjy model rzdowej kontroli - silniejsza pozycja poyczkodawcy, ostatniej deski ratunku - wraz z zaostrzeniem dodatkowych zobowiza: 7 wicej jawnoci finansowej, wicej dyscypliny fiskalnej, bardziej rygorystyczne prawo bankowe. Wiosn 1999 roku MFW przegosowa ustanowienie staej kryzysowej linii poyczkowej" dla krajw w nagej potrzebie, ktre ju przedtem dostosoway si do wyej wymienionych kryteriw. Poniewa kraje, ktre zostay uznane za upowanione do otrzymania takiego ratunku finansowego, prawdopodobnie skuteczniej przycign zagraniczny kapita, bdzie to silnym bodcem, aby zastosowa si do dyktatu MFW. Zatem kryzysowa linia poyczkowa", chocia to brzmi niezbyt 8 gronie, moe przyczyni si do systematycznego wzrostu wadzy MFW.

Naley te pamita, e instytucje ponadpastwowe, chocia ich wpyw jest pY duym stopniu dziaaniem acf hoc, mog wydawa si bardzo opresyjne tym Inarodom, ktre gwatownie potrzebuj poyczki. Oto zdanie z azjatyckiego |iWall Street Journal" z 1998 roku: Bank wiatowy ma zamiar wyrazi sprzeciw Iwobec dziaa poudniowokoreaskiego rzdu, planujcego utworzy fundusz f na zakup akcji firm, ktre popady w kopoty, co 9 prawdopodobnie skae t pro-tpozycj na porak". Koreaczykom ten nacisk kojarzy si niewtpliwie z po-I nadpastwow wadz. I! Naley te pamita, e lune organizacje, ktre rozwizuj problemy o su-Jmie niezerowej, czsto byway zapowiedzi bardziej rygorystycznej wadzy. IW dziewitnastym wieku wiele pastw woskich ujednolicio swoje 10 taryfy celne, l co pogbio integracj gospodarcz i uatwio przysze zjednoczenie polityczne. l Kto wie, w co moe si kiedy przeksztaci wiatowa Organizacja Handlu? j Jest to w pewnym sensie niezbyt trafne porwnanie. Gospodarka nie bya i w adnym wypadku jedyn dziaajc si w dziewitnastowiecznych Wo-tszech. Odgrywa tu rwnie rol wany skadnik sumy niezerowej, wrogo Iwobec obcej potgi (Austrii). Oczywicie, taka wrogo nie bdzie miaa wpy-| wu na ewolucj wiatowego zarzdzania, jeli zaoymy, e pozaziemskie istoty bd nadal trzyma si od nas z dala. | W rzeczy samej, aby moga nastpi polityczna integracja bez wojny (wszyst-' ko jedno, czy wojny pozostajcej potencjalnym zagroeniem, czy rzeczywicie l si toczcej), byby to moment zwrotny, nie tylko w porwnaniu z l histori j Woch i Niemiec, ale w caej historii. Jak widzielimy, kiedy organizacja spoeczna przesuna si na ponadwioskowy poziom wodzostwa, bardzo czsto, jeli nie stale, prowadzono walki. Czasem te walki miay charakter lokalny, kiedy wdz jednej wioski podbija innych wodzw i w ten sposb stawa si zaoycielem wodzostwa. Kiedy poczenie nastpowao w bardziej pokojowy sposb - czego mona by sobie yczy w przypadku wiatowego zarzdzania - wrg, jak si wydaje, czai si poza granic wodzostwa. To prawda, e Stany Zjednoczone przeksztaciy si z lunej konfederacji w prawdziwe pastwo w czasie pokoju. Jednak to wojna popchna poszczeglne stany do przekroczenia progu , konfederacji, a widmo przyszej wojny naleao do argumentw przemawiajcych za centralizacj, wyoonych w postulatach federalistw.

Krtko mwic, jeli kosmici nie zaatakuj naszej planety, a mimo to utrzyma si kierunek dcy do silnego, ponadpastwowego zarzdzania, to takie przejcie bdzie absolutnie bezprecedensowe. S dwa wane powody, aby nie wyklucza takiej moliwoci.

Sia przycigania
Po pierwsze, chocia jest prawd, e wiele duych, dobrowolnych porozumie politycznych zawierano podczas duszego okresu pokoju i braku zagroenia wojn, jest rwnie prawd, i - o ile wiemy - nigdy nie byo duszego okresu pokoju i braku zagroenia wojn. Kto wie, jak silna mogaby si okaza logika gospodarcza, gdyby zabrako jej bodca ze strony wzajemnych niechci? Gdyby wsplni wrogowie nie popychali stale ludzi ku sobie, moe wtedy ludzie mieliby czas na to, aby si odpry i podda wzajemnemu przyciganiu - wolniej, ale nie mniej pewnie.

Unia Europejska moe tu suy za przykad. Jej pocztek to strefa liberalizacji handlu, przypominajca Pnocnoamerykaski Ukad Wolnego Handlu (NAFTA), lecz popatrzmy, jak du, scentralizowan wadz teraz dysponuje. W 1996 roku, kiedy zapanowa strach przed chorob szalonych krw, U E zabronia Anglii eksportowania woowiny - nie tylko do innych pastw Unii, ale na cay wiat! Midzy innymi UE zabronia te swoim pastwom czonkowskim importu orzeszkw pistacjowych z Iranu (ktre jakoby zawieray duo naturalnego karcynogenu) oraz zawiadomia swoje pastwa czonkowskie, e mog - a w gruncie rzeczy musz - zezwoli na sprzeda leku na 11 impotencj, Yiagry. Jeeli pastwo narodowe nie moe decydowa, dokd eksportowa woowin, ktre orzeszki pistacjowe s odpowiednie i jakie leki s dostpne dla cierpicych na impotencj obywateli, to nie jest w peni suwerenne, w starowieckim rozumieniu tego sowa. Jak to si stao? Jak to jest, e w jednej minucie pastwo pozostaje w zwykej strefie wolnego handlu, a w nastpnej minucie - a przynajmniej w nastpnym pwieczu - zakazuje kupna orzeszkw pistacjowych? W jaki sposb Europejska Wsplnota Wgla i Stali przeksztacia si we Wsplnot Europejsk, a potem w Uni Europejsk? W gruncie rzeczy to przejcie jest zadziwiajco logiczne: jedna gra o sumie niezerowej prowadzi do nastpnej, ktra znowu prowadzi do nastpnej, i tak dalej. Warto przyjrze si tej logice bliej, po czci dlatego, e wiatowa Organizacja Handlu, sdzc po pewnych oznakach, zamierza bra przykad z UE.

Najpierw pastwa handluj midzy sob (gra o sumie niezerowej numer jeden). Nastpnie widz dalsze zyski w obnieniu taryf celnych (gra numer dwa). Potem dochodz do wniosku, e wszyscy skorzystaj na zaegnaniu ewentualnych konfliktw na temat tego, co bdzie pogwaceniem powyszego porozumienia, wic ustalaj sposb rozstrzygania sporw (gra numer trzy). Przekroczenie ostatniego progu - tworzenie elementarnego aparatu prawnego -przeistoczyo Ukad Oglny w sprawie Ce i Handlu (GATT) w wiatow Organizacj Handlu. To wszystko pobudza handel ponad granicami, powstaje jednak pytanie. Na przykad jeli kady kraj ma rne przepisy dotyczce badania ywnoci i jej oznakowania, czy to nie zanadto skomplikuje ycie coraz wikszej liczby paneuropejskich producentw ywnoci? Czy oszczdno na kosztach przy jednolitych przepisach nie przyniosaby korzyci zarwno firmom, jak i konsumentom? Tak, brzmi odpowied UE (gra numer cztery) i w ten 12 sposb zdobywa kolejn funkcj. (Na pocztku dwudziestego wieku Stany Zjednoczone te day na to pytanie pozytywn odpowied; kwitncy handel midzy poszczeglnymi stanami zosta rwnie uregulowany do poziomu federalnego). Kolejne pytanie: jak sobie radzi z ukrytymi barierami w handlu? Kiedy jaki kraj delegalizuje import krewetek owionych w sieci, ktre umiercaj morskie wie, to czy jest to rzeczywicie przepis z dziedziny ochrony rodowiska, jak si twierdzi, czy nieoficjalny protekcjonizm? Zarwno UE, jak i WTO wypowiadaj si w takich sprawach. WTO polecia Stanom Zjednoczonym wycofa si z zakazu importu krewetek z kilku krajw azjatyckich. Teoretycznie Stany mogyby zignorowa to polecenie. Z kolei WTO mogaby tylko zatwierdzi odwetowe taryfy celne dotknitych tymi ograniczeniami krajw - taryfy, ktre te kraje mogyby zreszt same naoy bez bogosawiestwa WTO. Jednak Stany 13 Zjednoczone odnosz korzyci z tak wielu orzecze WTO, e stosowanie si do nich ley w ich interesie. Na tym wanie polega zarzdzanie: dobrowolne poddanie si poszczeglnych graczy wadzy, ktra dziki rozwizywaniu problemw sumy niezerowej moe da wicej korzyci, ni egzekwuje kosztw. Ten czysty zysk moe by przyczyn, dla ktrej zalecenia WTO mog sta si bardziej zobowizujce albo zwyczajowo, albo przez wprowadzenie nowych przepisw.

Jak ju to pokazaa Europa, acuch gier o sumie niezerowej nie musi koczy si na orzecznictwie. Wraz z rozwojem midzynarodowego handlu rnorodne waluty pastw zaczy sprawia kopoty. W gr wchodzi bowiem koszt wymiany walut i staa niepewno co do kursu wymiany. Czy wikszo Europejczykw nie odniosaby korzyci z jednej waluty? Tak, zdecydowaa UE. Jednake jedna waluta to jeden centralny bank - w ten sposb kady kraj straci swj autonomiczny bank centralny, a symbolicznie, rwnie wasn walut. Mona by zaryzykowa twierdzenie, e w tym momencie - kiedy kraje odday kontrol nad swoj polityk monetarn - zostaa przekroczona 14 granica midzy lunym zwizkiem pastw a jawn konfederacj. Sowo niewtpliwie" jest tu jak najbardziej na miejscu. Niewtpliwie europejska integracja nie bya od pocztku cile gospodarczym zamierzeniem. Zostaa zainicjowana jako sposb na prowadzenie pokoju" - zjednoczenie rozdartego wojn kontynentu wizami gospodarczymi, ktre spowoduj, e wojna stanie si niemoliwa. (Jak si wydaje, ten plan odnis sukces). Za t fuzj staa rwnie logika czysto gospodarcza, dlatego te europejskie korporacje dyy do

integracji, przy aplauzie giedy. Kiedy Europa unifikowaa swoj walut, w The Economist" ukaza si artyku z nagwkiem Jeden wiat, jedna waluta", ktry zwraca uwag na fakt istnienia podobnie silnej logiki gospodarczej, jeli chodzi o globaln uni monetarn. W artykule podkrelano jednak polityczne niepodobiestwo osignicia tego celu w przewidywalnie krtkim czasie, ponadto niektrzy ekonomici podaj w wtpliwo czysto gospodarcz warto takiego 15 przedsiwzicia. Mimo wszystko, kiedy na skutek azjatyckiego kryzysu kursy wymiany walut podlegay cigym zawirowaniom, zarwno Argentyna, jak i Meksyk powanie si zastanawiay nad uznaniem amerykaskiego dolara za oficjaln walut. Biorc to wszystko pod uwag, mora z historii UE jest taki: oto co widzimy! Midzynarodowy handel, poprzez samoodnawiajc si niezerow sumowalno, moe przekroczy granic zarzdzania. Nie s do tego potrzebni adni przybysze z kosmosu! Kiedy technologia stale skraca dystans gospodarczy, mona by sobie wyobrazi, e logiczny zasig ponadpastwowego zarzdzania obejmuje ca planet. W tej chwili jest to trudne do wyobraenia ze wzgldu na rnorodno kultur i jzykw wiata i tlc si wrogo pomidzy niektrymi ludami. Musimy jednak pamita o jednym: gdybymy dziewidziesit, a nawet szedziesit lat temu powiedzieli komu, e pewnego dnia Francja i Niemcy bd miay wspln walut, otrzymalibymy tak odpowied: Naprawd? Ktry z tych krajw podbije drugi"?

Sia popychania
Nawet jeli krwioerczy przybysze z kosmosu nie s koniecznym warunkiem do wprowadzenia globalnego zarzdzana, to ich najazd oszczdziby nam duo czasu. Jeeli czysto gospodarcze siy mogyby, teoretycznie rzecz biorc, zmusi ludzi, aby odoyli na bok swoje drobne animozje (co stoi pod wielkim znakiem zapytania), nic by tak nie podziaao jak wsplne zagroenie ycia. A kiedy o tym mowa, to koniec drugiego millennium przynis nam pewne-I go rodzaju ekwiwalent wrogich kosmitw - nie jeden zbliajcy si atak, ale mnstwo nowych zagroe, ktre w sumie stanowi wielki problem wiatowego bezpieczestwa. Poczwszy od terrorystw (z coraz bardziej przeraajcymi l rodzajami broni) przez nowy gatunek ponadpastwowych przestpcw (z kt-I tych wielu popenia swoje zbrodnie w tym ponadpastwowym krlestwie, w wirtualnej przestrzeni), problemy ze rodowiskiem (globalne ocieplenie, dziura ozonowa oraz wiele regionalnych, lecz nadal ponadpastwowych dylematw), do kwestii zdrowotnych (globalne epidemie, ktre korzystaj z nowoczesnych arterii komunikacyjnych). adne z tych zagroe nie daje a tak szokujcego efektu jak inwazja z kosmosu, ale wszystkie s przeraajce i wszystkie sugeruj potrzeb ponadpastwowego zarzdzania w tym czy innym sensie. To niebezpieczestwo grozi wielu rnym narodom, wic najlepiej mona sobie z nim poradzi dziki wsppracy. Teraz sprzyjaj temu okolicznoci. Kiedy organizacja gospodarki siga wiatowego poziomu, a zarzdzanie, jak o tym wiadcz pewne oznaki, raczej dy w tym samym kierunku, historyczne spoiwo zarzdzania - zewntrzny wrg - samo przez si zanika. Rwnoczenie powstaje mnstwo problemw sumy niezerowej, ktre odgrywaj rol zewntrznego wroga - raczej popychaj ludzi do siebie w celu uniknicia wsplnej katastrofy, a nie przycigaj dla 16 wsplnego zysku. Mona ju zauway, jak wyaniaj si nowe struktury zarzdzania. S jeszcze sabe, ale w tej saboci wida ich przysz si. Wemy na przykad Konwencj o zakazie broni chemicznej. Konwencja ta daje bezprecedensowe prawo zespoom midzynarodowym do wszczcia, bez uprzedzenia, poszukiwa takiej broni na terenie kadego pastwa-sygnatariusza, na danie innego pastwa--sygnatariusza. W 1997 roku, kiedy amerykaski Senat prowadzi debat nad konwencj przed jej ratyfikowaniem, krytycy ostrzegali przed utrat suwerennoci. W odpowiedzi zwolennicy konwencji znaleli si w paradoksalnej sytuacji,

gdy podkrelali jej sabe punkty. Kiedy inspektorzy prbuj przeszuka czyj gara, amerykaski rzd moe powstrzyma t akcj, a jeli to przeszukanie wydaje si niezgodne z konstytucj, moe do niego nie dopuci. Jest to przypuszczalnie prawdziwe. Jednak kiedy inne kraje mog robi tak samo, wtedy zasadnicza warto konwencji dla USA - moliwo dania inspekcji w innych krajach - spada do zera. A jeli Stany Zjednoczone chc t warto realizowa - jeeli chc, aby inne kraje zrzeky si troszk wikszej porcji suwerennoci -to one te bd musiay zrzec si suwerennoci w takim samym stopniu. Wanie tak tocz si te gry.* Powstaje wic pytanie, czy warto bardziej rygorystycznej inspekcji wyrwna cen utraconej suwerennoci. Odpowied z ca pewnoci brzmi: tak. Rozprzestrzenianiu si informacji technologicznej - cznie z instrukcj, jak robi bro - nigdy na dusz met nie mona byo zapobiec, a nowe media, szczeglnie Internet, szalenie ten proces

skracaj. W gruncie rzeczy bro chemiczna to najmniejszy problem. Zajmuje jedno z ostatnich miejsc na skali Richtera broni masowego raenia. To bro biologiczna i nuklearna jest gwarancj, e do 2020 roku kada silna grupa terrorystyczna bdzie w stanie zabi 50 000 ludzi w wybranym przez siebie miecie. Bro biologiczn jest znacznie atwiej wytworzy i ukry ni bro nuklearn. Jej kontrola wymaga bdzie szokujcego, jak na dzisiejsze standardy, naruszenia suwerennoci. Trzeba bdzie monitorowa cae wyposaenie medyczne i przemysowe. Prawdopodobnie bdzie si musia pojawi zakaz posiadania jakich rzeczy osobistego uytku i konieczne oka si niespodziewane najcia inspektorw na domy i firmy. Taka perspektywa - e jaka ponadpastwowa agencja mogaby zada przeszukania piwnicy czy lodwki - byaby teraz nie do pomylenia dla wikszoci Amerykanw, nawet gdyby tej akcji miaa towarzyszy lokalna policja, aby chroni ich przed naduyciami. Jednak trauma powoduje, e to, co jest nie do pomylenia, w kocu daje duo do mylenia. W poowie drugiej wojny wiatowej historyk Arnold Toynbee spotka si z rnymi wanymi osobistociami na Uniwersytecie w Princeton, aby dyskutowa na temat powojennego wiata. Pod koniec spotkania Toynbee przekona johna Fostera Dullesa konserwatyst z natury, ktry zosta pniej sekretarzem stanu w republikaskim rzdzie - e konieczny jest rzd wiatowy. Dulles przyczy si do wniosku zebranych, zgodnie z ktrym jako chrzecijanie musimy mwi o moralnych konsekwencjach faktycznej wspzalenoci, do

jakiej doszed wiat. wiat sta si wsplnot, a jej czonkowie nie maj ju moralnego prawa korzysta z suwerennoci lub niezalenoci, ktra obecnie nie jest niczym innym, jak tylko legalnym prawem do dziaania bez 17 wzgldu na wyrzdzan innym krzywd". Naley te pamita, e dla przecitnego Amerykanina druga wojna wiatowa nie bya tak przeraajca, jak : przeraajca bdzie bro biologiczna. W 1942 roku nie byo moliwe, aby cae miasta amerykaskie byy niszczone , bez ostrzeenia. Kiedy ta groba stanie si realna - a prawie na pewno tak b-', dzie - rezygnacja z suwerennoci bdzie nalee do najmniej radykalnych rozwiza. (Jak rwnie do najbardziej agodnych. Przeladowanie poszczegl-Inych grup, na przykad muzumanw, moe si teraz wydawa zbyt daleko posunitym dziaaniem, musimy jednak sobie przypomnie ostracyzm, jaki dotyka Amerykanw japoskiego pochodzenia podczas drugiej wojny wiatowej. Czy ponadpastwowy rzd nie byby lepszym rozwizaniem?) Wiele problemw sumy niezerowej kieruje si tak sam logik: podstawowe trendy technologiczne gwarantuj ich wzrost, a ich ostateczne rozwizanie prawdopodobnie pocignie za sob wzrost ponadpastwowego zarzdzania. Globalne prawo w sprawie przepisywania antybiotykw? Oczywicie, jeli ich zbyt pochopne stosowanie tworzy szczepy opornych superbakterii, ktre mog

kadym samolotem przemierza oceany. Nakadane na kade pastwo ograniczenia pooww morskich, cznie z wyrywkow kontrol statkw rybackich i surowymi karami? Naturalnie, poniewa morza s ju bardzo przetrzebione. Midzynarodowy Fundusz Walutowy majcy mono kontroli i ustalania przepisw, ktre s teraz w gestii rzdw poszczeglnych pastw? Zupenie moliwe, w przededniu globalnego kryzysu. Jest jeszcze przestrze wirtualna - notoryczny zodziej suwerennoci, ktra suy utajnionemu unikaniu podatkw, utajnionym infoterrorystom, utajnionym zodziejom praw autorskich, utajnionym potwarzom. (Czasem winowajca moe by jawny, mimo e uywa utajnionego komputera). Pastwom bdzie coraz trudniej egzekwowa rozliczne przepisy, jeli nie skoordynuj egzekwowania prawa, a w pewnych przypadkach samych przepisw prawnych.* Oddzielnie potraktowane poszczeglne warstwy ponadpastwowego zarzdzania mog nie wydawa si a tak wane. Jednak one si sumuj. Nie moemy dokadnie przewidzie, ktre problemy znajd ponadpastwowe rozwizanie, ale moemy na to spojrze w szerszym kontekcie: kiedy postp

technologiczny powoduje to, co zawsze powodowa - rozrastanie si i pogbianie niezerowej sumowalnoci - wiksza skala ponadpastwowego zarzdzania byaby bardzo wskazana. Zatem w kocu scenariusz chaosu" i scenariusz porzdku" osigaj pewnego rodzaju konsensus. Niewtpliwie powstan cakowicie nowe gatunki chaosu, ale popchn one wiat na nowy poziom organizacji politycznej, ktra -jeli wszystko dobrze pjdzie - przyniesie ad. Teoretycy chaosu" nie widz, e chaos jest tylko problemem sumy niezerowej, czym, z czym ludzie potrafi si upora.

Dobra plemienno
Niektrzy teoretycy chaosu" maj rwnie wypaczony pogld na plemienno". Rozpaczaj nad jej niszczycielskimi skutkami, nie zdajc sobie sprawy, e na kade usankcjonowane, destabilizujce plemi" przypada mnstwo innych, wyaniajcych si wanie plemion, ktre s nieszkodliwe, a czasem wrcz dobrotliwe - plemion, ktre pomog zaprowadzi ad w nowym wiecie. Aby zrobi pierwszy krok do zrozumienia, dlaczego tak jest, naley pamita, e gwnym napdem plemiennoci jest technologia komunikacji. Dla tych Irlandczykw, ktrzy swoj irlandzko traktuj powanie, jest kana telewizji w 18 jzyku gaelickim Teilifis na Cae;7ge. Praktycznie wszystkie plemiona - poczwszy od separatystw z Quebecu, przez separatystw z pnocnych Woch, francuskiej Korsyki, hiszpaskich (i francuskich) separatystw baskijskich - organizuj si za pomoc Internetu. Ta sama technologia informacji, ktra suy tym niemodnym plemionom" - zwizanym jzykiem, religi lub wspln przeszoci kulturow - suy take plemionom" nowszej generacji, zwizanym wsplnymi zainteresowaniami, od polityki do rozrywki. Ten trend powsta na dugo przed Internetem i telewizj kablow. Na pocztku lat szedziesitych dwudziestego wieku skomputeryzowane usugi pocztowe tak bardzo obniyy koszty organizacyjne, e grupy, ktre niegdy pozostaway w cieniu, jak na przykad Amerykaskie Stowarzyszenie Osb na Emeryturze, zaczy odgrywa wan rol na scenie politycznej. Od tamtej pory domowe drukarki i inne technologie komputerw osobistych tak bardzo obniyy prg organizacji, e pozostao ju niewiele zagadnie z dziedziny wsplnych zainteresowa, ktre nie zmobilizowayby chtnych do wymiany dowiadcze. Klub Niebanalnych Betty z Nebraski, do ktrego nale kobiety

o imieniu Betty, mieszkajce w Nebrasce, pragnie wzbudzi szacunek dla imie19 nia, ktre ku ich rozpaczy wyszo z mody. Towarzystwo Chrzecijaskich i Chopcw i Mczyzn spod znaku Titanica promuje zasad, e najpierw nale y ratowa kobiety i dzieci". Narodowe Stowarzyszenie na rzecz Akceptacji Oty ych nie wymaga wyjanie. Kiedy kontakty na due odlegoci staj si coraz tasze i atwiejsze, pojawia si coraz wicej ponadpastwowych plemion". Wedug Wall Street Journal" Europejska Federacja Blw Gowy zostaa zaoona w latach dziewidziesitych dwudziestego wieku, aby podnie rang problemu, jakim jest bl gowy", 20 zacza wydawa telefoniczne te strony blu gowy". Wiele z tych ponadpastwowych grup ma szerszy zasig geograficzny ni Europejska Federacja Blw Gowy, jak rwnie wiksze znaczenie. Grupy obrocw rodowiska korzystajce z EcoNet, Green Net i innych wirtualnych kana: w jako jedne z pierwszych zjednoczyy si na skal wiatow przez Internet. : Zwolennicy scenariusza chaosu, na przykad Robert Kapan, podkrelaj zwykle destrukcyjne skutki zarwno plemiennoci, jak i degradacji rodowiska. Jednak ta sama technologia, ktra oywia plemienno, pomaga w rozwizywaniu pro blemw rodowiskowych: nadaje moc prawn ponadpastwowym plemionom od rodowiska", czyli organizacjom pozarzdowym", ksztatujcym polityk rodowiskow na ponadpastwowym poziomie, co jest czsto konieczne. Te orga:, nizacje wywieraj istotny wpyw na takie kwestie, jak globalne ocieplenie czy nadmierne poowy ryb, i zaznaczyy 21 swoj obecno w gwnych punktach dowodzenia" korporacji na caym wiecie. Aby zaprotestowa przeciwko wycinaniu lasw przez Mitsubishi, Sie Akcji na rzecz Lasw Tropikalnych (Rainforest Action Network) pozwolia wszystkim obywatelom wiata, ktrym ten problem ley na sercu, na korzystanie ze swojej strony internetowej, aby faksowali do producenta samochodw; powsta taki zalew papieru, e koncern zmieni swj

22

numer faksu. Jednoczenie ta firma miaa te do czynienia z ponadpastwowym feminizmem. Grupy japoskich feministek pikietoway fabryk Mitsubishi w Illinois, protestujc przeciwko molestowaniu seksualnemu, kiedy odbywao si tam zebranie akcjonariuszy. Ponadpastwowe plemiona" prowadz teraz agitacj w dziedzinach, ktre naleay niegdy do poszczeglnych pastw, takich jak warunki pracy w fa-

brykach. Jak wida, w zarzdzanie nie zawsze musz by zaangaowane rzdy. Pomylmy choby o sukcesie odniesionym przez Midzynarodowy Fundusz Praw Pracowniczych, Komitet Prawnikw dla Praw Czowieka oraz inne pozarzdowe organizacje, ktre wynegocjoway kwesti kodeksu pac, tygodni pracy i zatrudniania dzieci w fabrykach odzieowych. Nike, Liz Clairborne, L.L. Bean i inni wytwrcy odziey przyjli ten kodeks, aby ich produkty 23 mogy by oznaczone metkami, ktre wiadcz o humanitarnych warunkach pracy. Ponadto Nike, jako czonek Federacji Producentw Towarw Sportowych, prowadzia rwnie negocjacje z takimi organizacjami pozarzdowymi, 24 jak UNICEF, Oxfam czy Christian Aid na temat warunkw w fabrykach innych artykuw sportowych. A Poudniowoazjatycka Koalicja do Zwalczania Niewolniczej Pracy Dzieci we wsppracy ze stowarzyszeniami religijnymi zajmujcymi si warunkami pracy oraz stowarzyszeniami konsumentw doprowadzia do tego, e niektrzy wytwrcy dywanw w Indiach pozwalaj na niezapowiedziane inspekcje swoich warsztatw, aby ich dywany mogy by oznaczone metk Rugmark", oznaczajc, e byy tkane przez dorosych, ktrzy otrzymuj najnisze miejscowe 25 wynagrodzenie. To nie jest rzd, jaki znamy, to nie s wybieralni urzdnicy, nie wchodz tu w gr pienidze podatnikw. Mimo to zakres tego dziaania jest zarzdzaniem, jak w pewnym sensie byo nim zgrupowanie kupcw w Hanzie. A to zarzdzanie jest ukierunkowane na niektre problemy z listy zakupw" teorii chaosu, jak choby wykorzenienie kulturowe, wynikajce z cakowitej industrializacji tradycyjnych spoeczestw. Zanim si rozczulimy nad dobrodziejstwem Funduszu Praw Pracowniczych i innymi podobnie mylcymi duszyczkami, pozwlmy sobie na troch cynizmu. Amerykaskie zwizki zawodowe nie powicay wiele czasu na lamenty nad warunkami pracy za granic, dopki ci zagraniczni pracownicy nie zaczli odbiera pracy amerykaskim robotnikom. Teraz przywdcy zwizkowi bardzo si przejmuj tymi warunkami - wszdzie tam, gdzie utrzymuj pace na tak niskim poziomie, e amerykascy zwizkowcy nie wytrzymuj konkurencji. Lobbing zawsze dziaa we wasnym interesie. To jest biznes (a w tym wypadku zarzdzanie), jak zwykle. Bardziej interesujc spraw jest to, co nowego pojawio si w lobbingu: sta si ponadpastwowy. W dzisiejszych czasach Karol Marks nie uchodzi za wielkiego proroka, a jego zawoania: Proletariusze wszystkich krajw czcie si!" raczej nikt nie traktuje powanie. Jednak logika gospodarcza prowadzi to proroctwo do samospenienia, chocia w do skromnym zakresie.

W kocu nawet jeli amerykascy robotnicy prbuj pozbawi niektrych Azjatw pracy - jak na przykad bardzo mao zarabiajce dzieci - ci sami Amerykanie solidaryzuj si z innymi robotnikami azjatyckimi, na przykad tymi, ktrzy po wprowadzeniu ponadpastwowych przepisw dostan (teraz wyej pat-, na) prac na miejscach zajmowanych dotd przez dzieci. Kiedy amerykaskie "zwizki zawodowe domagaj si porozumie dotyczcych warunkw pracy przy zawieraniu umw handlowych - kiedy chc, aby Pnocnoamerykaska Strefa Wolnego Handlu (NAFTA) zapewnia meksykaskim robotnikom prawo do zrzeszania si - to chc tego samego co wikszo meksykaskich robotnikw. Oglnie rzecz biorc, pracownicy w krajach o wysokim wynagrodzeniu i w krajach o niskim wynagrodzeniu maj wsplny interes w podniesieniu wynagrodze w krajach o ich niskim poziomie (pod warunkiem e dua liczba pracownikw w krajach o niskim wynagrodzeniu nie zostanie cakowicie wyparta z rynku, lecz ta groba nie wydaje si zbyt realna). Jednak Pnocnoamerykaska Strefa Wolnego Handlu nie wprowadzia adnych istotnych zapisw w sprawie pracy; swoje istnienie zawdzicza gosom centrowo-prawicowej koalicji Kongresu, wic jej struktura jest konserwatywna. Ale to wcale nie musi by cech duych stref handlowych. Unia Europejska jest bardzo zaangaowana w kwesti przepisw dotyczcych miejsc wykonywania pracy - i oglnie rzecz biorc, suy za przykad, e strefa handlowa moe zawiera w sobie wartoci lewicowe. Czy wiatowa Organizacja Handlu kiedykolwiek pjdzie w lady Unii Europejskiej? Czy zakwalifikowanie si na jej czonka bdzie kiedy wymaga czego wicej ni niskich taryf celnych? Regulacji prawnych dotyczcych pracy dzieci? Regulacji prawnych co do bezpieczestwa w miejscach pracy? Regulacji prawnych w sprawie zrzeszania si? A co z regulacj prawn ochrony rodowiska? Czy stosowanie si do postanowie protokou w sprawie globalnego ocieplenia moe sta si warunkiem utrzymania dobrej pozycji czonkowskiej w wiatowej Organizacji Handlu? Spenienie tych warunkw nie jest niemoliwe, szczeglnie jeli amerykaska lewica - oraz lewica innych pastw - spowoduje, e takie zmiany stan si warunkiem akceptacji poprawek do statutu WTO, popieranych przez wielki biznes. Moemy jeszcze kiedy zobaczy, e robotnicy wiata naprawd si jednocz, podobnie jak jednocz si obrocy rodowiska z caego wiata. Nadal bd trway stare debaty polityczne - Jak zrwnoway rwno gospodarcz z wydajnoci?" - ale mediatorami bd ponadpastwowe ciaa zarzdzajce, regionalne czy te globalne. W 1999 roku mielimy przebyski takiej sytuacji, kiedy trway sprzeczki, kto ma by nastpnym dyrektorem

wiatowej Organizacji Handlu. Jak zauway New York Times", Stany Zjednoczone, z centrolewicowym rzdem, majcym

zobowizania wobec grup walczcych o godne warunki pracy i ochron rodowiska - faworyzoway kandydata, ktry by bardziej skonny popiera kwestie ochrony rodowiska i warunkw pracy". Francja te udzielia swojego poparcia, chocia rolnicy francuscy si obawiali, e ten kandydat moe mie bardzo krytyczny stosunek do subsydiowania rolnictwa. Jeden z europejskich dyplomatw tak okreli polityk Francji: W tym przypadku interesy robotnikw, ktrzy 26 obawiaj si konkurencji ze strony mao zarabiajcych grup, odniosy zwycistwo nad interesami rolnikw". Walki grup interesw nie s niczym nowym, odbywaj si od tysicleci. Jednak nigdy nie byy skierowane na 27 instytucje takie jak wiatowa Organizacja Handlu. Kolejn oznak globalnego zarzdzania jest fakt, e hotele w pobliu gwnej siedziby WTO w Genewie stay si siedliskiem lobbystw - z Aetny, Citiban-ku, Midzynarodowej Federacji Ksigowych i wielu innych. Intensywny lobbing podjto rwnie w 1996 roku, kiedy 160 pastw - prawie cay wiat - podpisywao porozumienie na temat praw autorskich, ktre zostao zawarte pod auspicjami wiatowej Organizacji Wasnoci Intelektualnej (WIPO) przy ONZ. W tym czasie lobbyci na rzecz Midzynarodowych Konsumentw zwrcili si do Komitetu ds. Oznaczania ywnoci przy ONZ (Codex Committee on Food Labelling) z postulatem, aby genetycznie zmodyfikowana ywno bya w odpowiedni sposb oznakowana. Kiedy im si to nie udao, zwrcili si do Konwencji o rnorodnoci biologicznej (Convention on Biodiversity), ponadnarodowej grupy,-do ktrej nale UE i Japonia. Musimy zwrci uwag na pewien wzorzec: ponadpastwowe plemiona" - grupy ochrony rodowiska, warunkw pracy, praw czowieka, handlu, wielonarodowe korporacje - bezustannie wspieraj porzdek, a nie chaos. Ich wski, lecz dalekosiny zakres dziaania ukierunkowuje prawo i przepisy w stron globalnej harmonii. Te rnorodne plemiona, co zaskakujce, nie plasuj si na przeciwnym biegunie globalizacji, podobnie jak miliardy komrek nie znajduj si na przeciwnym biegunie ni organizm, ktry tworz. W obu przypadkach ta zatomizowana rnorodno jest ze sob zharmonizowana. Pastwo nie mogoby dosign globalnego poziomu, gdyby grupy interesw same tam nie dotary. Mwic, e zoono spoeczna rozwija si w gb i ma szerszy zakres, chcemy powiedzie, i podzia pracy, cznie z podziaem pracy politycznej, staje si bardziej zatomizowany, ale ma szerszy zasig. W tym sensie ponadpastwowa plemienno" wynika w naturalny sposb z caej historii ludzkoci.
r.

Poprawiamy z plemienno
|A co z bardziej dosownymi, powodujcymi wiksze zakcenia przejawami ple-niennoci? Co z otwartym nacjonalizmem czy etniczn bakanizacj pastw? Te endy si odradzaj - co nie powinno dziwi po zakoczeniu zimnej wojny :przy szybkim rozwoju technologii. Zdarza si jednak, e poddaj si nowym formom ponadpastwowej kontroli. W latach dziewidziesitych dwudziestego wieku spory pastw dotyczce przynalenoci wysp dwa nie zakoczyy si Wojn, tylko znalazy si w Midzynarodowym Trybunale 29 Sprawiedliwoci. A w 1998 roku jeden z rwandyjskich dygnitarzy zosta skazany na doywotnie Wizienie za 30 popieranie ludobjstwa - skazany nie przez zwyciskich wrogw, ale wanie przez haski trybuna. Jest coraz wicej powodw do przewidywania, e jeli nawet plemienno wspomagana przez mikroelektronik bakanizuje pastwa, to i tak bez przeszkd zharmonizuje si z Nowym wiatowym adem. Separatyci z Quebecu uroczycie przyrzekaj, e kiedy wyzwol si od Kanady, ich nowe pastwo natychmiast przyczy si do Pnocnoamerykaskiej Strefy Wolnego Handlu i do wiatowej Organizacji Handlu. To byby zrczny chwyt polityczny - Quebec zwizaby si ze Stanami Zjednoczonymi, Meksykiem i reszt wiata, zmniejszajc swoj zaleno od wieo rozwiedzionej maonki. l Ta sama logika obowizuje po przeciwnej stronie Atlantyku. W przededniu i unifikacji europejskiej waluty badania opinii publicznej wykazay, e adne j pastwo tak silnie nie popierao Unii Europejskiej jak Irlandia. Przecie czonkostwo w Unii pozwala Irlandczykom na pewien gospodarczy 31 dystans od nie-; cierpianej Anglii. i Z tego samego powodu jeli ktry z separatystycznych ruchw w Europie doprowadzi kiedy do suwerennoci - w pnocnych Woszech, hiszpaskim Kraju Baskw, na francuskiej Korsyce - mona si 1 spodziewa, e nastpnego dnia na progu U E znajd si ich wnioski czonkowskie. Kiedy wemiemy to wszystko pod uwag, znowu bdzie nam trudno zdecydowa, ktra strona zwycia: dihad czy Mcwiat? Czy wiat bdzie bardziej uplemienniony", czy bardziej zglobalizowany? Albo wracajc do pocztku tego rozdziau: jak to wszystko ocenia? Jeli w 2025 roku Wochy podziel si na t dwie czci, lecz obie powki bd wczone w sie ponadpastwowego zarzdzania, silniejszego od jakichkolwiek obecnych struktur - a jeli, wczajc si w t sie, zrezygnuj z pewnego obszaru suwerennoci - to czy wtedy liczba suwerennych pastw na wiecie wzronie,

czy si skurczy?

Jest pewien punkt graniczny, po ktrego przekroczeniu ponadpastwowe zarzdzanie staje si na tyle silne, e to, co obecnie nazywamy pastwami, zyskuje charakter raczej prowincji. Jaki to punkt? To dobre pytanie: liczba pastw zmniejszaa si w toku historii, lecz w dwudziestym wieku nagle si powikszya, kiedy imperia wydaway swoje ostatnie tchnienie. Taka anomalia nie oznacza przerwania cigoci historycznej - rosa liczba suwerennych" pastw, ale jednoczenie zmniejsza si stopie ich suwerennoci. To nie byy ju stare, dobre czasy redniowiecza, kiedy pastwa mogy robi, co tylko chciay, na morzach i oceanach oraz traktowa przyjedajcych z innych krajw wedle wasnego kaprysu. W dziewitnastym wieku zakorzenio si pojcie prawa midzynarodowego i wzrastaa nieuchwytna sia regu midzynarodowych. To nowe wzmocnienie ponadpastwowych regu oparte byo przede wszystkim na wzrastajcej wspzalenoci gospodarczej, ktra powodowaa, e wojna jawia si jako gra o wyniku przegrany-przegrany. W rzeczy samej wojna nie bya ju tylko gr przegrany-przegrany, ale gr przegrany-przegrany-przegrany - bya za dla walczcych, jak rwnie coraz bardziej niekorzystna dla ich ssiadw. Kant widzia, jak ta logika zaczyna dziaa pod koniec osiemnastego wieku, i wycign z tego ambitne wnioski: Ponadto na naszym kontynencie, tak silnie powizanym gospodarczo, kady wstrzs w jednym pastwie ma swoje reperkusje we wszystkich innych pastwach, ktre z racji poczucia zagroenia same zgaszaj si na arbitrw, chocia nie maj do tego podstaw prawnych, przygotowujc w ten sposb pierwsze 32 zacztki przyszego wielkiego organizmu midzynarodowego, nie majcego precedensu w historii". Niedugo po uwagach Kanta na temat ludzkiego przeznaczenia Napoleon udowodni, e takie przeznaczenie jeszcze si nie pojawio. Lecz wywoane przez Napoleona zamieszanie i wyrzdzone zo miao te pozytywn stron. Pokj zosta ratyfikowany w latach 1814-1815 przez Kongres Wiedeski, bezprecedensowe zgromadzenie, kiedy to wszystkie pastwa europejskie staray si zbudowa struktur trwaego adu. Jak si okazao, ta struktura miaa by uyta nie tylko do zapobiegania wojnie, ale te do stumienia liberalnej rewolty 1848 roku, wic Kongres Wiedeski jest czsto nazywany reakcyjnym. Lecz Kongres ustanowi precedens. Decydujc si na okresowe spotkania w sprawie 33 stabilnoci kontynentu, sta si najwczeniejsz wersj przewidzianego przez Kanta or-gartizmu midzynarodowego". Odniesiono wic sukces. Przez wiksz cz dziewitnastego wieku w Europie panowa pokj. Kiedy technologia popychaa handel na coraz wyszy poziom, niektrym si wydawao, e pokj nasta ju na zawsze. W 1910 roku

Norman Angell tumaczy w swojej dobrze znanej ksice The Creat lllusion (Wielkie zudzenie), e we wspzalenym wiecie wojna jako instrument polityczny nie ma w ogle sensu. Jak dobrze wiemy, wiat go nie posucha. Po pierwszej wojnie wiatowej utworzono Lig Narodw - bardziej wyszukan wersj wielkiego organizmu midzynarodowego", aby utrzyma pokj. To si jednak nie udao, ale dzisiaj, po jeszcze jednej wojnie wiatowej, wspzaleno gospodarcza powoduje, e wojna jest jeszcze mniej racjonalna. A bro nuklearna pogbia t irracjonalno. Budzi nadziej fakt, e - jak si wydaje - ludzie zrozumieli logik sumy nie-zerowej. Potgi nuklearne nie wykazuj tendencji do wszczynania ze sob wojen. A kiedy mwimy o wspzalenoci gospodarczej, to naley zauway, e w ostatnim okresie wojny ograniczay si do takich obszarw jak Bakany, gdzie czynniki historyczne uniemoliwiay ewolucj prawdziwej wspzalenoci -moemy nazwa te obszary niedoglobalizowanymi". Niektrzy badacze, odchodzc od historycznego wzorca, coraz czciej uwaaj wojny za domen biednych krajw, gdy kraje bogate robi wszystko, aby im zapobiec, a nie aby je wygrywa. Kiedy biedne pastwa stan si bogatsze, wojna bdzie bardzo mao prawdopodobn perspektyw dla coraz wikszego obszaru naszej planety. Wielki organizm midzynarodowy" numer trzy - Organizacja Narodw Zjednoczonych - jest, jak do tej pory, najbardziej ambitnym ciaem". Nie do koca udao si jej utrzyma pokj, jaki jawi si idealistom. Miaa jednak wicej sukcesw ni Liga Narodw, jak rwnie trwa dwukrotnie duej ni liga.* Ponadto rozrastajca si niezerowa sumowalno niesie ze sob racjonalne podstawy dla ponadpastwowego zarzdzania, wykraczajcego poza ramy utrzymywania pokoju. Wszystko - poczwszy od polityki podatkowej przez standardy zapisw rachunkowych, ochron rodowiska, do nowego modelu dziaania policji - poda w 34 kierunku ponadpastwowego poziomu. Czy w efekcie pojawi si jeden wiatowy rzd", jak marzyli o tym od dawna utopici o pokrtnym sposobie mylenia", tego nikt nie potrafi przewidzie. Inn moliwoci, moe bardziej agodn, jest mnstwo zazbiajcych si

organizmw" - niektre regionalne, inne globalne; jedne gospodarcze, inne do spraw rodowiska i tak dalej. Istnieje porednia moliwo, e te pautonomicz-ne organizmy znajd si pod lunym wpywem Organizacji Narodw Zjedno-

czonych (jak to si teraz dzieje z wieloma nowo rozwijajcymi si organizmami"). Wszystkie scenariusze s moliwe. Trudno sobie jednak wyobrazi, eby przekraczajca granice pastw ekspansja zarzdzania zatrzymaa si w miejscu, zanim przeksztaci pastwa narodowe w co, co bdzie przypomina prowincje. Powodem tej ekspansji s trendy technologiczne, ktrych historia obejmuje tysiclecia i ktre nie wykazuj adnych oznak sabnicia: postp w technologii - informacji, transportu, militarnej i tak dalej - powodujcy, e suma niezerowa odgrywa coraz wiksz rol w stosunkach pomidzy pastwami. Ta logika przycignie plemiona" do Nowego wiatowego adu, bez wzgldu na to, jak silnie podkrelaj swoj zaleno od starego adu. Oczywicie, niektre plemiona" maj mniejsz ochot ni inne na przyczenie si do Nowego wiatowego adu. Za przykad najbardziej antywspcze-snego reimu w dzisiejszym wiecie mg posuy fundamentalistyczny islamski rzd w Afganistanie, rzd talibw. Jednak w 1999 roku talibowie wprowadzili do Afganistanu pierwsz od dwudziestu lat du zachodni inwestycj - nowy system telefoniczny, ktry umoliwi wreszcie bezporednie czenie si z zagranic. Washington Post" donosi, e Talibowie powiedzieli, e maj nadziej, i [nowy system telefoniczny] pomoe przycign wicej zagranicznych inwestycji i handlu, odnowi kontakty z afgaskimi fachowcami, ktrzy uciekli z 35 kraju, wprowadzi Internet do systemu nauczania i poprawi wizerunek Afganistanu za granic". To nie jest przepis na dihad.

Dezintegracja przeznacze
W wielu rozwinitych krajach dno do wiatowego zarzdzania wywouje burz. Pastwo narodowe, lamentuj nacjonalici, traci swoj suwerenno. Jest to prawd; struktury rzdowe - cznie z ponadpastwowymi strukturami - zawsze ograniczaj wolno swoich komponentw. Jednak struktury rzdowe jednoczenie t wolno zwikszaj. Jeeli wadza danego miasta dobrze funkcjonuje, to jego obywatele zyskuj wolno, poniewa mog swobodnie chodzi po ulicach, nie bojc si napadu. Ten wzajemny ukad polega jednak na tym, e nie wolno im napada na innych obywateli. Jeli odpowiada ci samo pojcie wadzy, to znaczy, e wolisz by wolnym od napadu, ni mie wolno napadania. To samo odnosi si do ponadpastwowego zarzdzania. Czy chciaby by wolny od obaw przed globaln zapaci gospodarcz? Czy wolaby raczej, aby twoje pastwo zachowao swobod podnoszenia taryf celnych i aby jego insty-

tucje finansowe nie dziaay zgodnie z midzynarodowymi normami? Czy cieszy ci ycie wolne od strachu przed atakiem biologicznym? Czy te bardziej cieszy ci ycie wolne od strachu, e midzynarodowi inspektorzy mog kiedy sprawdzi, czy w swojej lodwce nie przechowujesz wglika, w mao prawdopodobnym przypadku, e ; wanie na ciebie padnie podejrzenie? Sformuujmy to pytanie inaczej: jaki rodzaj suwerennoci wolaby wybra? Suwerenno | swojej lodwki czy swojego ycia? Utrata suwerennoci nie jest adn nowoci wymylon przez biurokratw ; z Organizacji Narodw Zjednoczonych i wiatowej Organizacji Handlu. Utra-; ta suwerennoci jest faktem historycznym - jednym z najbardziej fundamentalnych, wci powtarzajcych si faktw w caej historii. Kiedy powiemy, e hi-| storia czsto ograniczaa suwerenno, to potwierdzamy tez tej ksiki: e : historia czsto podwyszaa niezerowa sumowalno. Powiedzenie, e znalaze ; si w sytuacj o sumie niezerowej, rwna si powiedzeniu, i utracie suweren-| no - e do ; pewnego stopnia twoje przeznaczenie wymkno ci si spod kon-i troli i rozproszyo wrd innych ludzi, podobnie jak cz ich przeznaczenia spo-i czywa teraz w twoich rkach. Zarwno ty, jak i oni moecie odzyska pewn kontrol, pewn cz utraconej suwerennoci, lecz jedynie przez wspprac i-wspprac, w ktrej mieci si ponoszenie ofiar, powicenie czci kontro-: li i czci suwerennoci. Pytanie, czy moesz zatrzyma ca swoj suwerenno, i jest niewaciwe; historia mwi, e to nie jest moliwe. Waciwe jest pytanie, j w jakiej formie chcesz straci swoj suwerenno. Sposb, w jaki odpowiesz, sta-;' nowi lini graniczn midzy chaosem a adem. Odpowied wydaje si atwa, prawda? Przecie chaos to nic zabawnego! | Jednak spraw komplikuj dwa czynniki. Jednym z nich jest fakt, e ad moe [mie rwnie i ze strony, przede wszystkim niesie ze sob utrat wolnoci. Ko-| lejna komplikacja - przeskok do globalnego zarzdzania nie jest gadkim ma-inewrem. Przecie to chaos popycha nas w takim kierunku. A mwic bardziej f oglnie, historia - oraz prehistoria - wiadcz, e przejcie z jednego poziomu j organizacji politycznej na nastpny poziom czsto przynosi tymczasowy brak ^stabilnoci. Na przykad Elman Service zauway, e kiedy teokratyczne wodzo-Jstwo staje si pastwem, zwykle doznaje gwatownego

36

wstrzsu albo dochodzi |do wojny domowej". Te dwa wyzwania - znalezienie adu, ktry warto utrzyma, i osignicie go |bez ogromnego ludzkiego cierpienia - to temat nastpnego rozdziau.

Rozdziat 16

Poziomy wolnoci
Nikt nie moe by cakowicie szczliwy, dopki inni nie s szczliwi.
HERBERT SPENCER

Oglnie rzecz biorc, historia wykazuje zdrow obojtno wobec siy i saboci poszczeglnych przywdcw politycznych. Pomyki i stosowanie ucisku w jakiej czci wiata nie miay szerszych reperkusji; zawsze w wikszoci innych pastw prowadzono bardziej owiecon polityk. Zasadnicza cieka ewolucji kulturowej, prowadzca do rozszerzenia i pogbienia spoecznej zoonoci, przebiegaa z dala od obszarw zdominowanych przez brutalne dyktatury. Do niedawna byo niewyobraalne, aby kto zdoa pooy kres tej pozytywnej fragmentaryzacji. Czyngis-chan nie miaby moliwoci zarzdzania ca planet mimo swojej obsugi kurierskiej na poziomie high-tech. Napoleon, ktry y przed wprowadzeniem telegrafu, rwnie miaby trudnoci z podbiciem wiata, nie mwic ju o utrzymaniu takiego imperium. Mona sobie jednak wyobrazi, e Hitler, w dobie telefonw i samolotw, mgby podbi wiat. To prawda, e potem wiat by moe wszedby w okres stagnacji, poniewa Hitler zdawiby technologie informacji, aby uprzedzi ewentualn rewolt. Jednak wadcy potrafi przetrzyma stagnacj, jeeli nie ma adnych ywotnych spoecznoci, ktre mogyby ich pokona lub sprawi im powane kopoty. Druga wojna wiatowa spowodowaa, e ocalenie" wiata przestao ju by sloganem. Winston Churchill, mobilizujc opr przeciwko Hitlerowi, dokona czynu, ktry we wczeniejszych wiekach nie mgby mie tak wielkiego zasigu. Rwnie koniec dwudziestego wieku przekona nas, e osoba przywdcy nabraa o wiele wikszego znaczenia. Jednak hipotetyczna perspektywa podboju wiata nie jest teraz gwn przyczyn wysokiej rangi przywdztwa. Nawet jeli zaoymy, e zarzdzanie przeniesie si na poziom globalny w pokojowy i demokratyczny sposb, mdre kierownictwo nabierze nowego znaczenia. Mamy tylko jeden wiat, wic nie bdzie ju moliwe przeprowadzanie mnstwa eksperymentw w sferze zarzdzania. Chocia istnieje wiele pomysw na zreformowanie MFW po ewentualnym kryzysie, te rozwizania mog by testowane tylko jedno po drugim, a nie rwnoczenie. A jeli pierwsza prba zakoczy si fiaskiem, to byaby to napraw-

de fatalna nowina!* Co wicej, wci wzrasta potencjalna fatalno" fatalnych nowin. Przy coraz bardziej wzrastajcej liczbie ludnoci ciar potencjalnych cierpie osign ju szczyt wszech czasw. Udowodnili ju to Hitler i Stalin, a rosnca liczba gowic jdrowych nadaje tym obawom dodatkowe znaczenie. Oczywicie, jeeli jeste osob o bardzo rozlegej perspektywie widzenia, moesz si tym nie przejmowa. Nawet jeli zmieciemy wszystkie ludzkie istoty z powierzchni ziemi, niektre gatunki przetrwaj, jak na przykad karaluch, syncy ze swej odpornoci na promieniowanie. A jeli biologiczna ewolucja jest kierunkowa (zob. cz druga), to moe w kocu pojawi si gatunek na tyle bystry, aby ponownie zainicjowa ewolucj kulturow, i jeszcze raz popchnie organizacj spoeczn w kierunku poziomu caej planety. W ten sposb globalne porozumienie dostanie drug szans! Ja osobicie nie mam wystarczajcego poczucia wsplnoty z karaluchami, aby mc si pociesza takim

scenariuszem. Grozi nam jeszcze wiele nieszcz, niezalenie od nuklearnego unicestwienia, ktrych bym chtnie unikn. Co wic powinni zrobi wielcy przywdcy, aby utrzyma nasz gatunek nie tylko przy yciu, lecz w przyzwoitej kondycji?

Jak ocali wiat - wskazwka numer 1

S dwa podstawowe klucze do ocalenia wiata. Pierwszy to poznanie tego, co nieuniknione, i pogodzenie si z tym. Nie jest to odkrywcza rada, lecz chocia jest tak oczywista, wiat czsto j ignorowa. Kiedy wybucha pierwsza wojna wiatowa, monarchia austro-wgierska nadal nie potrafia zrozumie, e w dobie druku tumienie przejaww nacjonalizmu jest skazane na przegran. Habsburgowie nie tylko trzymali si swoich imperialnych zdobyczy na Bakanach, ale chcieli je powikszy, nie baczc na silny sowiaski nacjonalizm. Iskra, ktra pada na prochy i doprowadzia do wybuchu wojny, to typowy przykad pychy Habsburgw. Arcyksi Franciszek Ferdynand odwiedza Boni; nacjonalista-terrorysta rzuci bomb w stron jego samochodu. Bomba nie wybucha. Zamiast si zatrzyma i pokornie przemyle celowo tej szczeglnej wizyty, arcyksi pojecha 1 dalej, nie rezygnujc z ustalonego uprzednio harmonogramu - i zosta zabity jeszcze tego samego dnia. Z jakimi wic nieuniknionymi wydarzeniami bdzie si musia pogodzi nowoczesny wiat? Na pocztek z t kwesti, ktr zignorowali Habsburgowie. Obecna rewolucja informacyjna jest w swoich skutkach porwnywalna do re-

wolucji druku i niesie ze sob t sam podstawow nauk. Odmawianie prawa do samostanowienia jednolitym, zdeterminowanym grupom bdzie coraz trudniejsze, bez wzgldu na to, czy s mieszkacami Kosowa, Korsykanami czy Ty-betaczykami.* Nawet ostatnie sukcesy w dawieniu nowych technologii na usugach nacjonalistw s jedynie zwiastunem klski, jaka nadejdzie w przyszoci. Turcja, zmagajca si z niepodlegociowymi deniami Kurdw, od dawna prbowaa storpedowa nadawany z Anglii program MED TV, jedyny kana na wiecie w jzyku kurdyjskim, wydajc walk antenom satelitarnym. W 1999 roku Anglia, sojusznik Turcji, cofna MED TV licencj. Dyrektor MED TV przysig, e znajdzie now lokalizacj, a przyjdzie mu to atwo: wystarczy zgoda jednego pastwa z czem satelitarnym. Jednak co waniejsze, za pi, dziesi albo pitnacie lat, kiedy dotrze do Turcji rewolucja szerokopasmowego Internetu, nie bdzie nawet potrzebne cze do nadawania - wystarczy komputer. Powstanie wiele kurdyjskich kanaw telewizyjnych, a jedynym sposobem ich zablokowania bdzie zakaz posiadania modemw - i to w wieku, kiedy posiadanie modemu jest tak oczywiste jak posiadanie biecej wody. Nazwijmy to Nieuniknionym Numer Jeden 2 nieuchronnym rozprzestrzenianiem si technologii plemiennoci. Jak widzielimy w ostatnim rozdziale, wspomagany przez technologi nacjonalizm i mikronacjonalizm nie powinny stwarza dugotrwaych problemw. Nowe suwerenne pastwa wejd kiedy w skad ponadnarodowych organizmw wraz ze starszymi suwerennymi pastwami (w obu przypadkach suwerenno" to ju nie to samo co niegdy), lecz takie przejcie nie jest atwe. Przewanie pojawia si opr (ktry z kolei wzmacnia bojownikw w danych pastwach i sprzyja ekstremizmowi), zatem do szybko mona spodziewa si w wielu miejscach powanych zakce - klasycznego przejciowego braku stabilnoci". Pogorszy spraw moe Nieuniknione Numer Dwa: rosnca moc, niewielkie rozmiary i dostpno mierciononych technologii. Ta tendencja pojawia si wraz z wynalezieniem prochu strzelniczego, a teraz przekroczya granice chemii i przeniosa si w dziedziny fizyki nuklearnej i biotechnologii. Jednoczenie wiedza na temat wykorzystania nowych mierciononych broni jest coraz szerzej dostpna dziki coraz bardziej wyrafinowanym technologiom informacji. Wydaje si prawdopodobne, e za pewien czas coraz wicej ludzi bdzie miao mono popeniania coraz wikszej liczby coraz okrutniejszych czynw. Wrd nich znajd si sfrustrowani nacjonalici, lecz take wielu innych -przede wszystkim ci, ktrzy z tego czy innego powodu zostali przez globaliza-cj pozbawieni swojego kulturowego rodowiska. Islamscy i inni religijni funda-mentalici uwaaj, e modernizacja stanowi zagroenie dla ich wartoci. S te nasi starzy znajomi luddyci, jak na przykad Unabomber". S te obrocy rodowiska, zradykalizowani przez tempo jego dewastacji. Ci wszyscy ludzie, w zwizku z Nieuniknionym Numer Dwa, tworz nowy gatunek, ktry moe stanowi zagroenie - dziennikarz Thomas Friedman nazywa ich przepotnym gniewnym czowiekiem". Oprcz przepotnego gniewnego czowieka mamy te czowieka, ktrego mona nazwa zawiedzionym - moe nie jest a tak gniewny, by dokona zamachu bombowego na World Trade Center, ale na tyle niezadowolony z biegu spraw, e moe wywiera powany wpyw na polityk, po czci dziki technologii informacji. Do tej kategorii nale Amerykanie, ktrzy trac prac na rzecz nisko patnych cudzoziemcw, oraz francuscy farmerzy, ktrzy s skazani na wspzawodnictwo z zagraniczn konkurencj high-tech. Ich polityczna demonstracja to oznaka reakcyjnego

nacjonalizmu, podszytego rasizmem, co w przypadku recesji moe przybra paskudn form. Ci zawiedzeni mczyni (i kobiety) nie znikn nagle. W gruncie rzeczy rdo ich niezadowolenia -globalizacja kapitau i technologii - jest podstawowym problem, ktry prowadzi nas do Nieuniknionego Numer Trzy. Mamy wic ju wszystko: trzy przypadki nie do uniknicia, wszystkie s zwizane z globalizacja i wszystkie mog wywoa zaburzenia, przynajmniej na krtk met. Co robi?

Jak ocali wiat - wskazwka numer 2

Socjolog William Ogburn uwaa, e wiele problemw wiata wynika z kulturowego nienadania". Zdarza si to wtedy, kiedy kultura materialna (przede wszystkim technologia) zmienia si tak szybko, e kulturze niematerialnej (cznie z zarzdzaniem i normami spoecznymi) trudno jest za tym nady. Krt-. ko mwic, zaburzajca" cz kultury wyprzedza to, co Ogburn nazywa adaptatywn" czci kultury. Recepta Ogburna to przyspieszenie rozwoju 3 tej ostatniej - przystosowa kultur tak szybko, jak to tylko moliwe". Jest jednak inne wyjcie: spowolni to pierwsze zmniejszy tempo, w jakim materialna technologia zmienia wiat, doprowadzi do tego, aby to, co nieuniknione, miao mniejsze przyspieszenie.

Oczywicie, to nie jest takie proste. Globalizacja nie ma pokrta do regulowania szybkoci. A starowieckie podejcie do spowolnienia rozprzestrzeniania si technologii materialnej - przez podnoszenie taryf celnych -zawsze koczyo si odwetem i przyczyniao do handlowych wojen (ktre z kolei prowadziy do kryzysw gospodarczych). Jest jednak bezpieczniejszy sposb na spowolnienie globalizacji w niewielkim stopniu - ponadpastwowe dziaanie.
Nie chodzi o to, aby stworzy Biuro Globalnego Spowolnienia przy Organizacji Narodw Zjednoczonych. Chodzi o to, aby tolerowa i czasem wspiera rnorodne dziaania ponadpastwowe, ktre zaczynaj si teraz krystalizowa, a kiedy si skonsoliduj, bd w naturalny sposb wywiera agodzcy wpyw. Pierwszym krokiem bdzie zjednoczenie robotnikw - nazwijmy to - Pierwszego wiata z robotnikami z Trzeciego wiata w walce o podniesienie pac tych ostatnich (co pozwoli uchroni pace Pierwszego wiata od gwatownego spadku). Przemysowcy bd wtedy narzeka, e to osabia rynek i spowalnia postp. To prawda - ale tak by powinno. Kiedy zjednocz si obrocy rodowiska, aby ocali lasy deszczowe lub naoy akcyz na paliwa kopalne - usyszymy takie same narzekania - i ta sama odpowied bdzie tu stosowna. W dobie przepotnego gniewnego i zawiedzionego czowieka spowolnienie zmiany, ktra wywouje tak wielkie zakcenia, jest dobrodziejstwem, a nie tylko cen, ktr trzeba za to zapaci, poniewa gniew i poczucie zawodu to problemy na skal wiatow. Zwrmy uwag na fakt, e te dwie szczeglne formy spowolnienia - ponadpastwowa polityka pracy i rodowiska maj dodatkow zalet, poniewa odnosz si bezporednio do rda gniewu i poczucia zawodu: szybko postpujcej likwidacji miejsc pracy dla robotnikw w krajach rozwinitych oraz dewastacji rodowiska, co moe zradykalizowa jego obrocw i co, w szerszym kontekcie, pogbia kulturowe wykorzenienie w takich miejscach jak Meksyk i Bangkok, gdzie ju teraz wystpuje ogromne zanieczyszczenie rodowiska. W pewnym sensie zatem ta polityka jest ukierunkowana na obie powki kulturowego nienadania". Zamiast wybiera midzy spowolnieniem materialnej" zmiany a przyspieszeniem zmiany adaptatywnej", moemy spowolni materialn zmian przez przyspieszenie adaptatywnej.* Waciwie termin spowolnienie globalizacji" nie jest tu waciwy. W kocu te wszystkie czynniki, ktre mog j spowolni - ponadpastwowe grupy ochrony stanowisk pracy i grupy ochrony rodowiska, ponadpastwowe ciaa zarz-

dzajce - same stanowi cz globalizacji. W rzeczywistoci wyglda to tak: dalsza ewolucja politycznej globalizacji spowalnia troch ewolucj globalizacji gospodarczej.* Zostao to ju udowodnione. W Stanach Zjednoczonych na pocztku dwudziestego wieku, kiedy aktywno gospodarcza przeniosa si z poziomu stanowego na poziom oglnokrajowy, wadze pastwowe zaczy zarzdza gospodark. Dziki niektrym ich zarzdzeniom - na przykad dotyczcym czasu pracy - udao si troch oswoi kapitalizm, przytpiajc jego ostrze. Byo to, midzy innymi, posunicie uprzedzajce chaos (w formie marksistowskiej rewolucji) i odnioso ono sukces. Nie powinnimy si martwi, e globalizacja gospodarki, przygnieciona przepisami, zatrzyma si w miejscu. Uwarunkowania polityczne, ktre mog doprowadzi do rzeczywistej kontroli, jak na przykad silne midzypastwowe koalicje pracownikw, bd powstawa wolno, a gospodarczy bodziec globalizacji jest ogromny. W gruncie rzeczy jedyn rzecz, ktra moe opni glo-balizacj na jaki czas, jest taka wanie chaotyczna, gwatowna reakcja

-gniewnych i zawiedzionych - ktrej mona unikn dziki niewielkiem spowolnieniu. Cho brzmi to dziwnie, najlepszym sposobem uchronienia gospodarczej globalizacji od drastycznego spowolnienia moe okaza si niewielkie jej spowolnienie.

ycie komrki
Jest jeszcze jedno nieuniknione, ktre bdzie ksztatowa nasze ycie w przyszoci: coraz wiksze moliwoci dokumentowania naszych codziennych zachowa przez przegldark internetow, odciski stp, karty kredytowe i inne formy danych cyfrowych. Ocena, czy jest to dobre, czy ze, zaley od tego, jak si na to patrzy. Jest to bro przeciwko przepotnemu gniewnemu czowiekowi. Zamachowcy na World Trade Center4 pozostawili obciajce ich dowody, midzy innymi na komputerze bankowym i na swoim osobistym komputerze. Moemy si jeszcze spodziewa kontroli w miejscach pobierania opat za przejazd autostra-

da i w kadym sklepie wyposaonym w system monitorujcy. (Po zamachu na World Trade Center w niektrych charakterystycznych dla Nowego Jorku budynkach, cznie z Rockefeller Center, zainstalowano kamery, ktre potrafi uchwyci twarz i tablic rejestracyjn kadego kierowcy wjedajcego do garau). To wszystko zmierza ku dobremu - z jednym wyjtkiem: te kamery i najeone elektronik rogatki na autostradach rejestruj ruchy nie tylko terrorystw, lecz rwnie twoje. Oczywicie, zawsze moemy si przed tym uchroni, cho czciowo - przez wydawanie przepisw o ochronie danych osobowych czy unikanie miejsc, gdzie s kamery. Jednak moe bdziesz czu si bezpieczniej, parkujc w miejscach wyposaonych w monitoring. Moesz chtnie przysta na to, aby przy opacie za korzystanie z autostrady rejestrowano twj przejazd, jeli to pomoe w zapaniu terrorysty, ktry chciaby umieci bomb w tunelu. To moe by zasadniczym, przyszym zagroeniem naszej prywatnoci - nie nieproszony zamach Wielkiego Brata na nasz prywatno, ale dobrowolna z niej rezygnacja na rzecz bezpieczestwa. Zatem zalenie od tego, w jakim stopniu czujemy si zagroeni, moemy da policji - krajowej, a moe midzynarodowej - du swobod dziaania, aby moga uywa tych danych podczas ledztwa. To si moe teraz wydawa mao prawdopodobne, ale jak ju sugerowaem, jeden terrorystyczny atak biologiczny w duym miecie moe zmieni ten zakres prawdopodobiestwa. Z tego wynika wzbudzajcy dreszcz trwogi paradoks nadchodzcego wiata: pomimo zasadniczej tendencji, jak technologia informacji przejawiaa w ostatnich wiekach, czyli wzrostu wolnoci - politycznego pluralizmu dla coraz wikszej liczby pastw - ta sama technologia moe, na innym poziomie, uszczupli wolno. Kiedy wiat zaczyna coraz bardziej przypomina jaki gigantyczny superorganizm ze wiatowodowym ukadem nerwowym, moe doj do tego, e zaczniemy si identyfikowa z Winstonem Smithem, ktremu w ksice Orwella Rok 1984 jeden z ideologw Partii zadaje takie pytanie: Czy nie potrafisz rozumie, Winston, e jednostka jest tylko komrk"? Jednak w przeciwiestwie do Smitha my w takiej sytuacji sami wybralibymy ycie komrki.* Kwestia rwnowagi midzy swobod a prywatnoci z jednej strony a adem i bezpieczestwem z drugiej strony to sprawa czsto dyskutowana. Nowe s natomiast dwie rzeczy: wzrastajca atwo technologiczna w naruszaniu prywatnoci i wzrastajca atwo technologiczna w burzeniu adu. A to grozi powanym przewartociowaniem rwnowagi.

W tym wietle spowolnienie globalizacji gospodarki przedstawia si tak korzystnie, jak nigdy przedtem. Przecie aby zagodzi warunki tej rwnowagi -zyska wicej adu bez rezygnacji ze swobd - naley zredukowa liczb ludzi, ktrzy chc zakci ten ad: ograniczy kontyngent gniewnych ludzi. Czy ograniczenie tego kontyngentu kupi nam wolno, to ciekawe pytanie. Czy jest wicej innych drg, aby go ograniczy? Jakie inne wskazwki co do ograniczenia liczby przyszych terrorystw i innych, przepenionych nienawici ludzi? Jakie jeszcze niewykorzystane sfery wpyww?

Zaczynamy by sentymentalni
Pierre Teilhard de Chardin, prorok globalizacji z poowy dwudziestego wieku, da jedn tak wskazwk. Przepowiadajc integracj ludzkoci w planetarn" cao - ogromny superorganizm", odnis si do wynikajcej z tego orwellow-skiej obawy, scenariusza ycia komrki". Oto jego przesanie: Nie bjcie si. Mio to wolno. Nie 5 trzeba si ba zniewolenia i utraty si w wiecie, w ktrym jest tyle zapasu dobrej woli".

No, to mi ulyo! Jak zwykle, optymizm Teilharda de Chardin jest tak abstrakcyjny i tak bezgraniczny, e podwaa jego wiarygodno. Rwnie jak zwykle jego instynkt, jeli chodzi o dynamik wielkiej skali, jest tak przenikliwy, e odzyskuje on troch wiarygodnoci. Teilhard, jak si wydaje, przeczuwa, e kiedy znajdziesz si w puapce wyboru midzy wolnoci a adem, wiksz swobod w tej sytuacji daje ci trzeci wariant, ktry naley do dziedziny ducha - albo, mwic bardziej przyziemnie, do dziedziny moralnoci: wiat powinien rozszerzy swj zapas dobrej woli, tego wanie potrzebuje. Oczywicie, tego celu, cho jest celem moralnym, nie da si osign tylko moralnymi rodkami. Wiemy ju, e s dziaania, ktre moe nie wywouj lawiny dobrej woli, ale przynajmniej potrafi zmniejszy zasoby zej. Niewtpliwie istniej jeszcze inne tego typu dziaania.* Naturalnie, kiedy jedna grupa ludzi ywi pogard, a nawet odraz, dla innej grupy - na przykad islamscy fundamentalici dla ludzi Zachodu, a ludzie Zachodu dla islamskich fundamen-talistw - w swoim podstawowym wymiarze jest to problemem moralnym. Jed-

nak stwierdzenie, co jest najwikszym wyzwaniem przyszoci - jak by bezpiecznym i jednoczenie wolnym - to projekt obejmujcy dziedzin zarwno ducha, jak i polityki. W tym miejscu mona zaprotestowa - ten projekt jest mtny i sentymentalny. Oczywicie, jest taki! Dlatego nazywa si projektem duchowym", zamiast na przykad projektem inynierii ldowej i wodnej". Czy ten projekt da si urzeczywistni, tego nie wiadomo. Lecz moralne przywdztwo czasem odnosi sukces. Ani Gandhi, ani Martin Luther King nie osignli wszystkiego, na co liczyli, lecz obaj stali na czele trudnych i koniecznych przemian spoecznych, ktre zostay przeprowadzone przy mniejszej dozie przemocy ni podobne transformacje w toku historii.* Chocia obaj byli w pewnym stopniu politykami, ich sia polityczna bya nierozerwalnie zwizana z si ducha. Historia dostarcza nam rwnie innych powodw do nadziei. Pod koniec redniowiecza, kiedy polityczne zarzdzanie w Europie, pod przymusem gospodarki, przenioso si z poziomu lokalnego na poziom pastwa, pastwo narodowe stao si w pewnym stopniu jednostk nie tylko organizacji politycznej, lecz take organizacji moralnej, okazujc czasami objawy dobrej woli. Religia odgrywaa tu swoj rol - monarchowie nie stronili od chrzecijaskiej symboliki; wane byo rwnie poczucie przynalenoci do wsplnej kultury oraz wsplne przeznaczenie. Ludzie uwaali, e pyn w tej samej odzi". Teraz, przynajmniej pod pewnym wzgldami, cay wiat jest coraz bardziej stoczony w jednej odzi. Czy w tym wietle optymizm Teilharda by tak beznadziejnie nierealistyczny? Jak bardzo mogyby ludy wiata, przy charyzmatycznym przywdztwie, przybliy si do ideau braterskiej mioci - albo, gdyby to si nie udao, zdoby si na mniej intensywn jedno duchow, ktra jest cech umiarkowanego nacjonalizmu? Powrcimy do tego pytania przy kocu ksiki. Teraz chc tylko zaznaczy, e by taki czas, wieki temu, kiedy nawet nacjonalistyczne cigoty musiay wydawa si Europejczykom czym nieprawdopodobnym, kiedy wemiemy pod uwag rnice kulturowe, jzykowe i zadawnione nienawici."* W jeszcze jednym przypadku, bardzo odmiennym i o mniejszej skali, wspczesne problemy mog znale po czci duchowe rozwizanie. Spowolnienie tempa globalizacji gospodarki, a wic rwnie kulturowego wykorzenienia, nie jest jedynie projektem politycznym. Im mniej w zamonych pastwach

ludzie s ukierunkowani na posiadanie dbr materialnych, tym mniej szalecze tempo modernizacji - a dodatkow korzyci jest mniejsze spustoszenie rodowiska. Moemy uzyska jeszcze co w dodatku, moemy odkry to, o czym mdrcy mwi od tysicleci: bezustanne nabywanie nie jest drog do spenienia.

Mieszane uczucia
To rozumowanie przybrao dziwnie pokrtny kierunek. A w gruncie rzeczy dwa, rwnolege wzgldem siebie kierunki. Po pierwsze, w powyszych rozwaaniach optowaem za spowolnieniem tempa historii - po tym, kiedy w pitnastu poprzednich rozdziaach utrzymywaem, e kierunek historii jest w przewaajcej mierze dobry. Wiem, e to jest dziwne. Ale to dugodystansowy bieg historii jest w przewaajcej mierze dobry, a przecie, jak na to zwrci uwag John Maynard Keynes, nas najbardziej dotyczy krtkodystansowy bieg - ramy czasowe naszego ycia. A na krtkim dystansie naturalny" bieg historii sprawia czasami wiele nieprzyjemnoci. Kulturowe spowolnienie" jest, jak si wydaje, wan przyczyn. Niektrzy historycy upatruj przyczyny agresywnoci dwudziestowiecznego niemieckiego nacjonalizmu w wydarzeniach z dziewitnastego wieku, kiedy uprzemysowienie pojawio si na ziemiach, ktre ledwie wydostay si ze redniowiecza. Rosja musiaa zrobi skok do

przodu jeszcze szybszy ni Niemcy, przej od poddastwa do rewolucji przemysowej - i w pewnym sensie nigdy ju nie dosza do siebie, nigdy nie rozwina odpowiedniego zarzdzania. By moe do ofiar kulturowego spowolnienia mona by doda wiele milionw ludzi, ktrzy zmarli z godu lub zostali straceni za spraw Stalina. Dzisiaj katastrofy tego rozmiaru mog si pojawi nawet bez udziau pastwowego przywdcy politycznego. Obrt materiaami nuklearnymi odbywa si poza kontrol, biotechnologia jest dostpna niemal dla kadego, a w kadym spoeczestwie jest caa masa zawiedzionych ludzi. To nas doprowadza do tego drugiego pokrtnego kierunku: nagy zwrot ku moralnej wraliwoci - std bierze si mj panegiryk na cze potrzeby dobrej woli i ostrzeenie przed puapk chciwoci. Z poprzednich rozdziaw przebija pewna doza podziwu dla aspoecznej towarzyskoci", jak Kant widzia w ludzkiej psychice. W kocu ten antagonizm w ludzkiej naturze jest czynnikiem utrzymujcym zdrowy bieg historii. Bezustanna pogo za statusem spoecznym, a nawet za podbojem, poprawia w ostatecznym rozrachunku byt ludzkoci, otwierajc przed coraz wiksz liczb ludzi perspektywy lepszego ycia. Jak mog usprawiedliwi fakt, e odwracam si teraz od tego, co doprowadzio nas do miejsca, w ktrym dzisiaj jestemy - od takich bodcw postpu jak chciwo i nienawi?

Zaryzykuj cyniczn wypowied: one przeyy swoj uyteczno. Od pocztku ich warto bya wtpliwa. Nieprzyja popychaa spoeczestwo na wiksz orbit przyjani. Chciwo i dza prestiu, wadzy nad ludmi wspomagay ewolucj technologiczn, ktra dawaa ludziom wicej wolnoci. Od pocztku ciemniejsza strona ludzkiej natury moga, jeli w ogle tak to wolno okreli, zasugiwa na poparcie, tylko w tych granicach, w jakich negowaa wasny system wartoci. Od pocztku istniaa te perspektywa, e jeli ta ciemniejsza strona si rozronie, a janiejsza osabnie, to trudno bdzie wystpowa w jej obronie. Tu musimy si zatrzyma. Kiedy ekosystem wiata ju jest poddany presji, a miliardy dodatkowych istnie ludzkich maj przyj na wiat, bezmylny materializm staje si coraz bardziej wtpliwy.* W cakowicie zglobalizowanym spoeczestwie nie potrzebujemy wojny, aby popchna polityczn organizacj (a wic dziedzin pokoju) na szersze tereny. A wobec nieograniczonego dostpu do broni biologicznej i nuklearnej prawdziwa wojna - a w tym wypadku prawdziwy terroryzm - jest perspektyw bardziej mroczn ni kiedykolwiek. Nienawi nie jest ju tym, czym niegdy bya. Nawet Herbert Spencer - ktry mia pewn doz szacunku dla owocnych efektw nieprzyjani - dostrzeg spadek dobrodziejstw wynikych ze wzajemnej niechci. Pisa: Wojna daa ju nam wszystko, co moga da...". Spoeczna ewolucja, ktr trzeba byo osign przez wzajemne konflikty spoeczestw, zostaa ju osignita; nie mona ju oczekiwa adnych dalszych korzyci". Wojny, jak zauway, nie tylko przestay by konieczne dla postpu; stay si 6 przyczyn retrogresji". (A pisa to przed er broni nuklearnej). Od pocztku wojna nosia w sobie zarodki wasnej zagady. Ta pierwotna forma energii o sumie zerowej wedug logiki historii bya skazana na coraz dalsze przesuwanie si w stron negatywnych sum, a do momentu, kiedy jej ze strony staway si ju zbyt wyraziste, aby je zignorowa. W retrospekcji wyglda to na prawie zaplanowan krtk uyteczno. Jeeli wojna rzeczywicie stanie si reliktem przeszoci, to cnota chciwoci zajmie jeszcze dalsze pozycje. Z punktu widzenia danego spoeczestwa jedn z dobrych stron zachannego gromadzenia dbr materialnych by tradycyjnie fakt, e to napdza postp technologiczny - co z kolei dawao spoeczestwom si. W dziewitnastym wieku Rosja i Niemcy nie miay wyboru w kwestii modernizacji; w tamtych czasach zastj prowokowa podbj. Lecz jeli spoecze-I stwa nie musz si ju obawia podboju, a szaleczy postp technologiczny jest ofert, ktr mog odrzuci, to oszczdno jest luksusem, na ktry 7 mog sobie | pozwoli. Jest oczywiste, e chciwo nie zniknie. Nie zniknie te nienawi ani szo-| winizm. Ludzka natura jest nieustpliwa. Ale to nie oznacza, e wymyka si spod kontroli. Nawet jeli nie da si zlikwidowa naszych podstawowych impulsw, mona je osabi i inaczej ukierunkowa. A cilej, niektre impulsy skierowa l przeciwko innym impulsom. Ludzie zawsze bd dy do osignicia statusu i spoecznego i rozkoszowa si powaaniem ze strony tych, ktrzy wyej od nich f stoj, lecz to pragnienie mona wykorzysta w celu ugaszenia innych pragnie. l Okrelajc zachowania, ktre zyskuj szacunek, i takie, ktre go nie zyskuj, spoecznoci maj wielk wadz nad sposobami wyraania si ludzkiej natury. Pomidzy zachowaniami, ktre w zasadzie mog by wstpnym krokiem do l uzyskania spoecznego prestiu (a w niektrych spoeczestwach ju si to stao), s nastpujce: nieangaowanie si w zachann konsumpcj, niewyraanie si z nienawici o grupach narodowych, etnicznych lub religijnych, a nawet o innych ludziach.

Franz Boas, chocia nie mia specjalnego talentu do wygaszania oglnych sdw historycznych, stwierdzi kiedy, e jedn z podstawowych cech rozwoju ludzkoci" jest to, e podwiadome dziaania staj si stopniowo 8 przedmiotem rozumowania". Jako przykad poda dojrzewanie myli naukowej, ale mona rwnie zaproponowa dojrzewanie samej historii. Kiedy ludzie wiata stan si jednym, niewidzialnym mzgiem, mog wtedy z pen wiadomoci wyznaczy swj kierunek, poszukujc godnych tego celw, ku ktrych byli niegdy na lepo, czsto bolenie, popychani. Kant, jak sobie przypominamy, by pod wraeniem sposobu, w jaki wsko pojty wasny interes przysuy si wikszemu dobru, uzna za stosowne wic wyrazi swoj wdziczno: Tote dziki niechaj bd przyrodzie za niezgod, za zawistn rywalizacj prnoci, za nigdy niezaspokojon dz posiadania, a nawet wadzy"! W porzdku, dziki, naturo. A dokadniej dziki, ludzka naturo. A teraz wecie si w gar.

Rozdzia 17

Kosmiczny kontekst
Atom jest struktur, i molekua jest struktur, i krysztat jest struktur; ale kamie, chocia jest zbudowany z tych wszystkich struktur, to cakowity zamt,
ALDOUS HUXLEY'

Jedn z najbardziej wpywowych ksiek naukowych w dwudziestym wieku by napisany przez fizyka Erwina Schrdingera cieniutki tomik pod tytuem Czym jest ycie?. Wydana w 1944 roku ksika zainspirowaa Jamesa Watsona i Fran-cisa Cricka oraz wiele innych pniejszych saw do bada nad tym, co jest istot dziedziczenia. Jaka jest wic odpowied? Czym jest ycie? S pytania, na ktre nie prbuj da odpowiedzi w tej ksice, a to wanie do nich naley. Moe nam jednak pomc w odpowiedzi na inne, ktre maj dla tej ksiki zasadnicz wag. Na przykad: dlaczego to jest jedna ksika, a nie dwie? Czy organiczna ewolucja nie rni si w wystarczajcy sposb od historii ludzkoci, aby oddzielnie si ni zaj? Ju wczeniej stwierdziem, e odpowied brzmi - nie, e te dwa procesy w naturalny sposb skadaj si na jedn histori. Ten postulat jednoci ma kilka wymiarw. Po pierwsze, postuluje si, e oba procesy maj wspln dynamik; ewolucja" to nie tylko zrczna metafora na okrelenie zmian kulturowych; na pewnym podstawowym poziomie ewolucja kulturowa i ewolucja biologiczna maj taki sam mechanizm. Po drugie, maj takie samo paliwo; wzajemne oddziaywanie si o sumie zerowej i o sumie niezerowej byo podobnie wszechobecne w obu ewolucjach. Po trzecie, oba procesy maj rwnolege kierunki - a wic dugotrway wzrost w zerow sumowalno w gb i w zasig zoonoci. Mona si przecie byo spodziewa, e ewolucja organiczna, majc do dyspozycji dugi cig czasu, wytworzy tak skomplikowane i inteligentne istoty, e bd one zdolne do dokonania ewolucji kulturowej - a nastpnie ewolucja kulturowa w naturalny sposb przeduy oglne denie ewolucji biologicznej do gbszej i bardziej rozlegej zoonoci. O tym wanie s trzy nastpne rozdziay - wykazuj, e na wielu paszczyznach sensowne jest traktowanie caej historii ju od kosmicznego bulionu

w kategoriach jednej, kreatywnej aktywnoci. Jednak aby zrobi pierwszy krok w tym kierunku, naley rzuci troch wiata na to, co takiego szczeglnego byo w tym kosmicznym bulionie: czym wic jest ycie?

Duch drugiego prawa

Schrdinger postrzega ycie w kategoriach drugiego prawa termodynamiki. Drugie prawo (przypominam na wypadek, gdyby znajomo termodynamiki u Czytelnikw ulega z czasem zapomnieniu) to przygnbiajca zasada: entropia, czyli bezad, nieuchronnie wzrasta; struktura ulega rozpadowi. Logiczn kulminacj tego trendu jest dzie, kiedy wszystkie czsteczki znajd si w stanie zupenego bezadu. adnych planet, adnych gwiazd - wszystko takie samo, wszechwiat, jakby przepuszczono go przez gigantyczny robot kuchenny, bdzie ogromn papk.

Ten proces mona zaobserwowa na mniejszych przestrzeniach i w krtszym czasie, tu, na ziemi. Wlej mietank do kawy, a pocztkowe rnice w kolorze, strukturze i temperaturze zaczn si rozmywa, podobnie jak ruch wytworzony przez nalewanie. Mwic oglnie, Schrdinger zaobserwowa, e gdy ukady nieoywione s pozostawione same sobie przez dugi czas, ustaje w nich ruch i wyrwnuje si temperatura, cay ukad staje si wreszcie martwym, bezwadnym 2 kawakiem materii". To, co czyni ycie tak dziwnym, to jego pozorne odstpstwo od tej reguy. Przeciwnie ni filianki kawy, organizmy utrzymuj swoje odrbnoci - pomidzy nerkami a odkami, pomidzy limi a odygami. Jeli organizm wydaje si 3 czym zagadkowym", pisa Schrdinger, to dlatego, e nie popada szybko w bezadny stan rwnowagi". O co tu chodzi? Czy ycie przeczy drugiemu prawu termodynamiki? Nie. Proces ycia, podobnie jak wszystkie inne procesy, przyczynia si do wzrostu entropii we wszechwiecie, niszczc porzdek i struktur. Czy kiedykolwiek porwnywae piciodaniowy posiek z tym, co zostao pniej wydalone? Nie ulega wtpliwoci, e co zostao utracone. Oczywicie, co rwnie zostao uzyskane. Rozwj organizmu stwarza nowy porzdek i struktur. Jednake w ostatecznym rozrachunku, jak mwi drugie prawo, organizm musi skonsumowa wicej porzdku, ni sam go wytwarza, l tak si dzieje. Kluczem do utrzymania si przy yciu (Zapiszcie to sobie!) jest trzymanie si porzdku i pozbywanie si bezadu. Jak to uj Schrdinger, istot metabolizmu jest pozbywanie si przez organizm entropii, ktr - pki yje - musi nieuchronnie
4

produkowa". W ten sposb porzdek wzrasta lokalnie, cho zmniejsza si globalnie. Mimo wszystko, jeli nawet ycie nie pogwaca litery prawa, to narusza ducha prawa. Z drugiego prawa nie wynika, by mogy powsta i przetrwa podobne wysepki struktury. Jednak te wysepki nie tylko trwaj; one rwnie wzrastaj dziki sprytnej polityce wymiany handlowej: importowi rzeczy, ktre odznaczaj si struktur (piciodaniowy posiek), i eksportowi rzeczy o mniej zoonej strukturze. Jak importowanie struktury pomaga yciu w zachowaniu wasnej struktury? Przede wszystkim ycie nie poszukuje struktury w jakim oglnym sensie, lecz raczej zmagazynowanej energii. Wiemy przecie z codziennego dowiadczenia, e jeli energia ma by na cokolwiek przydatna, musi wystpi w zmagazynowanej, scentralizowanej postaci. Ciepo w arze ogniska moe by wykorzystane do zagotowania wody, ale tylko dlatego, e jest ono zmagazynowane w arze. A kiedy tylko drugie prawo wykona swoje zadanie i cae ciepo aru rozproszy si w powietrzu, energia, chocia nadal jest w pobliu, nie nadaje si do wykorzystania. Kluczem do wykorzystania energii jest przyblienie si do dobrego pakietu energii i zapanie, ile si da, kiedy ulega ona degradacji i przeobraa si w bardziej entropiczn, mniej zmagazynowan, mniej uyteczn form. To wanie z tej uchwyconej energii korzysta ycie do budowy i uzupeniania swojej struktury, a take do utrzymania wewntrznego porzdku mimo powszechnego zalewu entropii. Kiedy jemy hamburgera, wchaniamy zmagazynowan, a wic uyteczn energi. Tej zmagazynowanej energii dostarczya krowa, ktra otrzymaa energi z trawy, a trawie z kolei dostarczyo energii wiato soneczne, ktre przenioso energi ze Soca na Ziemi w skoncentrowanych pakietach. Przy kadym ogniwie tego acucha pokarmowego entropia wszechwiata powikszaa si, a mala zasb energii uytecznej i jednoczenie porzdku. Jednak, tu na planecie Ziemia, coraz wicej uytecznej energii zostao upakowane w maych, organicznych formach i wzrs zasb porzdku, wcinitego w coraz bardziej zoone ksztaty.*

Energia i kultura
Niektrzy ewolucjonici kulturowi przywizuj wielk wag do roli technologii energii w ewolucji kulturowej, l nic w tym dziwnego. W kocu nieodczne od ewolucjonizmu kulturowego jest przekonanie, e ludzkie spoeczestwa pod

pewnymi wzgldami przypominaj organizmy. Jak ju wiemy, istot organizmu jest to, e przechwytuje on i przetwarza energi; uywa tej zmagazynowanej energii midzy innymi do tego, aby wytworzy zmagazynowan materi: paznokcie, sier, koci, dzioby, pcherze, mzgi - te wszystkie rzeczy, ktrych postpujce trwanie jest wyrazem sprzeciwu wobec ducha drugiego prawa. Mona wic wybaczy ewolucjonicie kulturowemu pytanie: Czy to samo da si powiedzie o ludzkim spoeczestwie? W duej mierze tak. Podobnie jak pojedyncze organizmy, spoeczestwa przemieniaj energi w struktury materialne. Nawet najprostsze spoecznoci owcw-zbieraczy pobieraj energi w formie poywienia i zuywaj j, aby zbudowa sobie jakie schronienie. Kiedy spoecznoci staj si bardziej zoone, zmieniaj si rwnie technologie energii. Rolnictwo, zamiast zbieractwa, staje si rdem ludzkiej energii, a energia czowieka ma dodatkowe wsparcie w nieczowieczej energii - woach, koach wodnych, maszynach parowych. Jednake jedno

pozostaje bez zmiany; energia jest stale inwestowana w struktur, aczkolwiek bardziej zoon struktur: witynie, fabryki czy odrzutowce. A jeli nawet nie bdziemy bra pod uwag tych wszystkich osigni z dziedziny materii, to sami ludzie, w mniej konkretnym, lecz rzeczywistym sensie, stanowi struktury. Maszerujca armia, wiwatujcy tum, a nawet rozproszona na duym obszarze korporacja stanowi skoordynowany, a wic uporzdkowany ukad istot ludzkich. Te czowiecze struktury, podobnie jak struktury nieczowie-cze, s uzalenione od energii. Oraz - rwnie jak te nieczowiecze - staj si bardziej zoone w miar postpu ewolucji kulturowej. Podobnie jak rnorodne struktury organizmu chroni ten organizm przed siami entropii, przynajmniej niektre ze spoecznych struktur chroni spoeczestwo przed dezintegracj. Odnosi si to niewtpliwie do murw Jerycha, prawdopodobnie najstarszego wiadectwa rolniczej wydajnoci. Nawet witynie wodzostw - bez wzgldu na to, czy suyy uciskowi i kontroli, czy te nieszkodliwej koordynacji - odegray w pewnym sensie integrujc rol, utrzymujc du spoeczno w stanie uporzdkowanym i organicznie spjnym. A korporacje, ktre zaopatruj spoeczestwo w ywno lub odzie, jak rwnie armie, ktre tego spoeczestwa broni, s po to, aby nie dopuci do powstania brakw lub zakce. Naturalnie, przy porwnaniu spoeczestwa z ywym organizmem naley by ostronym. Przede wszystkim organizm uytkuje energi w mniej dowolny, bardziej konsekwentny sposb, ni robi to spoeczestwo. Mimo wszystko porwnywanie ywych organizmw do spoeczestw ma swoje zalety i po czci usprawiedliwia nacisk kadziony przez ewolucjonistw kulturowych na technologie energii. A przecie w pierwszej czci tej ksiki kadem nacisk przede wszystkim na technologie informacji. Dowodziem, e to, co nosi obiegow nazw pierwszej rewolucji energii - pojawienie si rolnictwa - miao raczej wiksz wag jako rewolucja informacji; gsto zaludnienia, ktra staa si moliwa dziki rolnictwu, przyniosa przeskok" kwantowy w rozmiarach i wydajnoci niewidzialnego mzgu". Skd si wic bierze moje podejrzane zainteresowanie technologi informacji? Po czci std, e yjemy w wieku informacji i, podobnie jak wikszo ludzi, mam skonno do postrzegania przeszoci w kategoriach teraniejszoci. Jest jeszcze bardziej bezstronny powd, aby traktowa informacj z naleytym szacunkiem. Chocia zarwno informacja, jak i energia s najbardziej istotne, rzdy sprawuje informacja. W spoeczestwach ludzkich energi (i materi) dowodzi informacja - a nie odwrotnie.*

Energia i informacja
Jednym z pierwszych ewolucjonistw kulturowych, ktry uwypukli ten fakt, by Kent Flannery. Jak pisa w 1972 roku, nawet w do mao skomplikowanych hordach ow-cw-zbieraczy s czsto nieformalni przywdcy, ktrzy gromadz i rozpowszechniaj wiedz o tym, jakie zarola jadalnych orzeszkw zostay ju cakowicie wyeksploatowane, w ktrych wwozach jest 5 obecnie duo zwierzyny, i tak dalej". Rwnie na wyszych poziomach spoecznej zoonoci informacja odgrywa gwn rol. Szefowie wysyaj sygnay, ktre ukierunkowuj ludzk energi na budowanie wity. Wysyaj sygnay, ile dzid trzeba zrobi i kiedy te dzidy zostan uyte w wojnie. Robi to, kiedy sami otrzymaj sygnay na temat zaistniaej sytuacji. Staroytne pastwa te przetwarzay informacje - czsto w biurokratycznej formie - aby przetwarza energi i materi. To samo odnosi si do wspczesnych rynkw; jak widzielimy, niewidzialna rka jest cakowicie zalena od niewidzialnego mzgu, zdecentralizowanego ukadu przetwarzania danych. Biorc to wszystko pod uwag, dowodzi Flannery, jednym z gwnych trendw" w ewolucji kulturowej jest stopniowy wzrost zdolnoci przetwarzania, 6 przechowywania i analizowania informacji". Czy rwnie i w tym wypadku da si obroni porwnanie ywego organizmu do spoeczestwa? Czy roliny i zwierzta przetwarzaj informacje w celu przetwarzania energii i materii? Tak, robi to wszystkie istoty yjce. Nawet

bakteria f. coli tak czyni. W ubogim w energi rodowisku E. coli syntetyzuje czsteczk cyklicznego AMP, czyli kwasu adenozynomonofosforanowego (cAMP), ktra nastpnie wie si z DNA, pobudzajc DNA do budowy fla-gellum, wici umoliwiajcej bakterii dotarcie do bogatego w energi rodowiska. Czsteczka cyklicznego AMP jest pewnego rodzaju symbolem, ktrego znaczenie jest porwnywalne ze znaczeniem wiadomoci dla nieformalnego szefa owcw-zbieraczy, e lokalne zarola orzeszkw s ju ogoocone. A DNA, ktry reaguje na ten symbol, inicjujc budow wici, jest porwnywalny do tego szefa, ktry gromadzi dowody niedoboru i 7 proponuje hordzie zmian miejsca. Sowo znaczenie" nie zostao tu uyte przypadkowo. Gosiciel pragmatyzmu Charles S. Peirce uwaa, e

znaczenie" czegokolwiek jest tym samym, co wynikajce z tego czego dziaanie, dziaanie zgodne z przekazan informacj o stanie rodowiska. W tym sensie czsteczka cyklicznego AMP ma prawdziwe znaczenie. Prowadzi do 8 zachowania (przemieszczanie si) zgodnego z przekazan informacj (lokalny niedobr energii). Przemieszczajca si rozumnie" f. coli zadaje kam staremu przekonaniu, e DNA jest jedynie szczegowym planem budowy organizmu. DNA to nie tylko dane, to procesor danych. Mino ju tyle czasu od chwili, kiedy czowiek zosta zbudowany", a DNA w kadej komrce nadal robi to, co robi DNA E. coli: absorbuje informacje ze rodowiska (w przypadku czowieka to czsto inne komrki) i odpowiednio kieruje zachowaniem takiej komrki. Natomiast w trakcie budowy organizmu DNA przetwarza informacje dotyczce szerszego rodowiska i odpowiednio ksztatuje organizm - na przykad przystosowujc barw skry dziecka do intensywnoci wiata sonecznego. Od narodzin do mierci DNA jest o wiele bardziej bystry ni jakikolwiek plan. Przetwarzanie danych dotyczy nawet pozornie trywialnych funkcji organicznych. Trawa ronie do gry, a nie w d, poniewa powierzchnie jej komrek wyczuwaj, ktry kierunek daje wicej wiata i ciepa, i przekazuj te dane do DNA, ktry nastpnie przekazuje sygnay kierujce wzrostem. Kiedy goi si zraniona ko, sygnay musz najpierw przekaza fakt zranienia, a pniej inne sygnay kieruj rnymi projektami budowlanymi, poczwszy od ochronnego opuchnicia do reperacji koci. Nawet na poziomie pojedynczych czsteczek budowa i zachowanie struktury wobec groby entropii musz by powizane z pewnego rodzaju przetwarzaniem informacji, z pewnego rodzaju rozeznaniem. Laureat Nagrody Nobla biolog molekularny Jacques Monod zaobserwowa, e czsteczki biaka maj zdolno rozpoznawania innych czsteczek" po ich ksztacie - i w ten sposb ustawiaj si w uporzdkowanych ukadach.
9

Dziaa tu, cakiem dosownie, mikroskopijna rozrniajca (jeli nie poznaw-cza) umiejtno". Ta wybircza" dyskryminacja powoduje, e yjce istoty jak gdyby unikaj przeznaczenia, jakie gosi drugie prawo 10 te/modynamiki". Na wszystkich poziomach kadego organizmu informacja kieruje energi i materi takimi metodami, ktre zapewniaj przetrwanie struktury - podobnie dzieje si w spoeczestwach ludzkich. Jest jeszcze jedna analogia midzy organizmami a spoeczestwami. Nie chodzi tylko o to, e w obu przypadkach energia jest ustawiona w ten sposb, aby zachowa i chroni struktur. Nie chodzi te o to, e informacja zawsze kieruje tym ustawieniem. Chodzi o to, e funkcj informacji jest kierowanie tym ustawieniem. Interkomrkowe i intrakomrkowe systemy przekanikowe, jak w strukturze paznokcia czy koci, wyewoluoway, by kierowa t konstrukcj, i zostay zachowane przez dobr naturalny, poniewa pomagay zachowa podstaw yciowej struktury, DNA. To samo dotyczy systemu przetwarzania informacji, ktry zarzdza budow szaasw, wity i drapaczy chmur oraz utrzymaniem korporacji i wojsk. Nie chc przez to powiedzie, e ludzie s wyposaeni w specjalne programy umysowe do budowania wity i utrzymywania armii. Rozumiem to w bardziej oglnym sensie, e ludzie s genetycznie wyposaeni w dno do mylenia o budowaniu rzeczy i organizowaniu rnych przedsiwzi spoecznych i do komunikowania si w sprawie tych projektw, oraz e te genetycznie uwarunkowane dnoci do przetwarzania danych byy faworyzowane przez dobr naturalny, poniewa pomagay przedua trwanie DNA, pomagay ludziom utrzyma si przy yciu. Informacja kulturowa, podobnie jak wszystkie poprzednie formy informacji organicznej, zostaa po raz pierwszy wykreowana - wynaleziona przez dobr naturalny - aby zachowa i chroni informacj genetyczn. Kiedy patrzymy na kultur na tle wszystkiego, co yje, to widzimy, e nie bya niczym nowym, po prostu kolejnym systemem przetwarzania danych, wynalezionym przez dobr naturalny, aby zarzdza energi i materi w sposb, ktry chroni DNA. Jednak to pierwszy z tych systemw zacz y wasnym yciem, inaugurujc cakowicie nowy rodzaj ewolucji. Dobr naturalny, po wynalezieniu coraz bardziej sprytnych form DNA, dawno temu wynalaz mzgi - a wreszcie u naszego gatunku wynalaz szczeglnie imponujcy mzg, mzg, ktry mg zainicjowa cakowicie nowy typ doboru naturalnego.

Cudowny klej
Jednym z pierwszych ewolucjonistw kulturowych, kadcych nacisk na technologi energii, by Leslie White. W rzeczy samej, niektrzy badacze przypisuj oywie-

nie zainteresowania ewolucjonizmem kulturowym, jakie nastpio w poowie dwudziestego wieku, ukazaniu si w 1943 roku jego pracy Energy and the Evolution of Culture (Energia a ewolucja kulturowa). White nalea rwnie do tych ewolucjoni-stw kulturowych, ktrzy w mniejszym lub wikszym stopniu ignorowali technologie informacji. Waciwie nie ma w tym nic dziwnego. Jego znaczca praca ukazaa si na rok przed ksik Schrdingera, na dziesi lat przed opracowaniem modelu struktury DNA i na wiele lat, zanim nauka do koca rozszyfrowaa decydujc rol, jak

odgrywa informacja biologiczna w podtrzymywaniu integralnoci organizmu. Dlatego te jego wysiki zmierzajce do wprowadzenia spostrzee z biologii do nauk spoecznych spotkay si z umiarkowanym sukcesem. Zwrci uwag na fakt, e pytanie Co utrzymuje systemy w spjnoci?" jest rwnie fundamentalne dla socjologii, jak i dla biologii", nie mg jednak o wiele dalej posun swojej analizy. Przypuszczalnie kluczowym elementem bya sia", ale w naukach spoecznych nie mamy nazwy dla tej siy, chyba e nazwiemy j solidarnoci" i jaka jest jej nazwa, jeli w ogle istnieje, w biologii, 11 tego nie wiemy". Teraz my to ju wiemy. W spoeczestwach, w organizmach, w komrkach, magicznym klejem jest informacja. Informacja jest tym, co synchronizuje czci caoci i utrzymuje kontakt midzy nimi, kiedy opieraj si wsplnie bezadowi i rozkadowi. Informacja jest tym, co pozwala yciu przeciwstawi si duchowi, chocia nie literze drugiego prawa termodynamiki. Informacja ukierunkowuje energi potrzebn do budowy i uzupeniania struktur, ktre entropiczne fale czasu nieustpliwie naruszaj. Ta informacja nie jestadn tajemn si", lecz raczej czym fizycznym: falami dwikowymi, ktre moje struny gosowe przesyaj do twojego ucha, przewodzcymi bodce neuronami w mzgu, hormonami, ktre reguluj poziom glukozy we krwi, czsteczkami cyklicznego AMP w bakterii. Informacja jest zmagazynowan form materii lub energii, ktrej zadaniem jest utrzymywanie i ochranianie struktury. Jest tym, co skierowuje materi i energi tam, gdzie s potrzebne, i dziki temu usuwa na bok entropi, wic porzdek moe wzrasta lokalnie, nawet jeli spada globalnie - a zatem ycie moe istnie. Ju od czasu bulionu kosmicznego technologia informacji bya w samym centrum wszystkiego. Od DNA przez mzg do Internetu procesory informacji stale wytwarzaj wiksze procesory informacji i s przez nie podporzdkowywane. ycie stale lekceway ducha drugiego prawa na coraz wiksz i wiksz skal. Tylko postrzegajc t epopej w jej penym rozwoju - nie jedynie przez ostatnie 30 tysicy lat, lecz poprzednie kilka miliardw - moemy zaj si pytaniem, czy miaa ona, w jakimkolwiek sensie, autora.

Rozdzia 18

Wzrost biologicznej niezerowej sumowalnoci

Ul jest dzieem wsppracy na wikszej iloci poziomw, niby si to mogto wydawa
MATT RIDLEY1

Moe sdzisz, e masz jeden zestaw genw, uoonych wzdu chromosomw w jdrze kadej komrki. To pospolite, cho bdne mniemanie. Jdro to jedna z wielu struktur wewntrzkomrkowych, zwanych organellami. A mitochon-drium, czyli jedno z organelli, ktre przetwarza energi - jest dziedziczone niezalenie od genw jdrowych. Podczas gdy twoje geny jdrowe pochodz w rwnych proporcjach od ojca i matki, wszystkie twoje geny mitochondrialne pochodz od matki. Jeli jeste mczyzn, nie przekaesz ich nastpnym pokoleniom. Dlaczego kada komrka ma dwa zestawy DNA? Powszechnie akceptowana odpowied po dziesicioleciach sporw brzmi tak: w dawnych, dawnych czasach, zanim powstay organizmy wielokomrkowe, dalekim przodkiem naszych mitochondriw bya yjca na wasny rachunek, samowystarczalna komrka, co w rodzaju prostej bakterii; a dalekim przodkiem komrek, w ktrych teraz zamieszkuj mitochondria - naszych komrek z wyodrbnionym jdrem -bya take yjca na wasny rachunek, samowystarczalna komrka. Potem te dwie wolno yjce komrki poczyy si, mitochondria wyspecjalizoway w przetwarzaniu energii, a wiksza komrka zaja si innymi sprawami, takimi jak ruch. Obie yy dalej szczliwie w bogim podziale pracy. Jestem niepoprawnym romantykiem - zawsze podkrelam wzajemne korzyci. Niektrzy biolodzy powiedzieliby, e sposb, w jaki opisaem t histori, pomija rne paskudne szczegy. Wedug laureata Nagrody Nobla Renato Dulbec-co 2 niegdy autonomiczne mitochondria teraz s podporzdkowane potrzebom komrek, w ktrych zamieszkuj". Wedug Johna Maynarda Smitha i Ersa Szath-maryego, autorw Tirie Major Jransitions in Evolution (Wielkie przemiany ewolucji), mi3 tochondria to wtoczeni w ma przestrze niewolnicy", poddani bezwzgldnemu wyzyskowi metabolicznemu".

Jak si przekonamy, mona si przeciwstawi tak cynicznej interpretacji cikiego pooenia mitochondriw, teraz chc tylko zaznaczy, e biolodzy rzeczywicie uywaj takiego jzyka, jakby mitochondrium - pewnie pozbawiona wiadomoci swojego istnienia maciupeka kuleczka - miao cikie ycie. Co oni maj na myli? W jaki sposb taka struktura moe by niewolnikiem", ktrego si wyzyskuje"? Syszc to, mona by pomyle, e mitochondrium, jak osoba ludzka, ma wasne interesy, ktre albo mu si udaj, albo te nie. Czy w jakim sensie jest to prawdziwe? Tak, w sensie darwinowskim. Wedug teorii Darwina istoty yjce s zaprojektowane" - przez dobr naturalny - do przekazywania swoich genw nastpnym pokoleniom. Suenie ich interesom" oznacza wspomaganie tej genetycznej proliferacji. Udaremnianie ich interesw - na przykad wyzyskiwanie" ich - to zmniejszanie ich genetycznego dziedzictwa. Poznawszy to sownictwo, moemy zastosowa teori gier do biologicznej ewolucji. Kiedy dwie jednostki organiczne mog poprawi swoje wzajemne perspektywy na przetrwanie i reprodukcj, mierz si z sytuacj o sumie niezerowej; a w przypadku kiedy ich interesy s rozbiene, dynamika ma sum zerow. Zobaczymy wic, e ewolucja biologiczna, podobnie jak ewolucja kulturowa, moe by postrzegana w kategoriach cigego dopracowywania dynamiki sumy niezerowej. Od alfy do omegi, od pierwszego chromosomu na Ziemi a do pierwszej istoty ludzkiej, dobr naturalny przychylnie traktuje ekspansj niezerowej sumowalnoci.

Sojusz w kosmicznym bulionie

Jak zaczo si ycie? Mnie o to nie pytajcie. Jednak od pocztku jedn z jego si sprawczych bya logika sumy niezerowej. Wemy pod uwag dwa geny, ktre poczyy si, aby utworzy pierwszy na wiecie chromosom. (Uywam terminu chromosom" w lunym znaczeniu jakiejkolwiek sekwencji genw, a nie tylko regularnie upakowanych sekwencji, ktre wyewoluoway w komrkach rolin i zwierzt). Jakie byy funkcje genw? Nie mam pojcia (poza tym, e musiay by zdolne do replikacji). Ale jedno jest jasne: kiedy znalazy si w tej samej odzi, ich relacje stay si w wysokim stopniu relacjami o sumie niezerowej. Oglnie rzecz biorc, to, co sprzyjao przetrwaniu i replikacji jednego, sprzyjao przetrwaniu i replikacji drugiego. Jakiekolwiek wic funkcje rzeczywicie sprawoway - na przykad budowanie ochronnej otoczki - najlepszym dla nich wyjciem bya wsppraca, zjednoczenie si w deniu do wsplnego celu i dzielenie prac. Oczywicie, geny nie przyjmuj adnych rad i nie wsppracuj" w tym sensie, w jakim wsppracuj ludzie oceniaj innych graczy i decyduj, e koordynacja wysikw jest najbardziej rozsdnym wyborem. Kiedy tylko te dwa geny si poczyy, nie byo ju adnego wyboru. Natura obu genw bya ju ustalona; albo wsppracowayby, eby osign wicej, ni mogyby to zrobi w pojedynk, albo straciyby t okazj. W tym ostatnim wypadku ich dalsza linia rodowa miaaby mniejsz szans rozkwitu. Jeeli mutacja genetyczna szybko nie polepszyaby perspektyw dla ich potomstwa, ten szczeglny eksperyment intergenowej wsppracy mgby ponie klsk. Dwa geny, ktre wynalazy pierwszy chromosom wiata, gdyby nie pozostawiy adnego dziedzictwa, wpadyby do mietnika historii organicznej. Takie jest ycie: wikszo eksperymentw jest skazana na klsk. Moe jednak ta para genw, ktra wynalaza drugi chromosom wiata, albo trzeci, albo jeszcze inny, weszaby w bardziej konstruktywn interakcj. Wtedy perspektywy dla dalszej linii ich rodu byyby lepsze, i mogaby ona rozmnaa si szczliwie. Wanie w taki lepy, popltany sposb geny dochodz do realizowania strategii", nie mylc wcale o celu. Z dalszej perspektywy, dobr naturalny zachowuje te geny, ktre przypadkiem dobrze rozegray t gr. Kiedy geny s ulokowane w tym samym chromosomie, to taka gra przewanie nosi nazw kooperacji. Osignicie dojrzaoci pciowej przez ab jest procesem konstrukcyjnym o tak subtelnej harmonii, e w porwnaniu z nim budowa nowoczesnego drapacza chmur wydaje si chaotycznym i prymitywnym przedsiwziciem. To samo - tyle e w jeszcze wikszym stopniu - odnosi si do niedwiedzia. Mwic, e coraz bardziej skomplikowane organizmy wyewo-luoway z biegiem czasu - jak to si zreszt stao - mwimy, i z biegiem czasu geny zaangaoway si w coraz bardziej rozlege i wyrafinowane interakcje o sumie niezerowej. Poczwszy od bakterii, a skoczywszy na ludziach, ewolucja biologiczna poruszaa si zasadniczo w tym samym kierunku, w jakim poruszaa si ewolucja kulturowa. Czy historia ycia jest rzeczywicie tak prosta? Jest tylko gromadzeniem si coraz wikszego zbioru niezerowej sumowalnoci? Nie. Przede wszystkim jest kilka trudnych progw ewolucyjnych, ktre musiay zosta przekroczone w jakim miejscu midzy dobrze zaprojektowan bakteri a Homo sapiens. wietnie si jednak skada, e przekraczanie tych progw jest uzalenione od uytkowania logiki sumy niezerowej, a jest to zadanie, w ktrym celuje dobr naturalny.

Jak komrki stay si skomplikowane

Jednym z najwyszych progw byo pojawienie si komrki eukariotycznej. W prawie caej wczesnej historii ycia komrka prokariotyczna bya najbardziej skomplikowanym tworem, ktry istnieje dzisiaj w formie bakterii. Komrki pro-

kariotyczne to pewnego rodzaju niechluje. Na przykad ich DNA skupiony jest w jednym lub kilku rejonach i tylko w lunym sensie moemy tu mwi o tworzeniu chromosomu. Komrka eukariotyczna natomiast, ktra staa si elementem budowy dla rolin i zwierzt, jest bardziej uporzdkowana i biurokratyczna. Jej DNA zlokalizowany jest w jdrze wzdu wyranych chromosomw i stamtd wysya rozkazy, ktre s przekazywane dalej. Komrka eukariotyczna odznacza si zrnicowanym podziaem pracy dziki swoim licznym organel-lom. Nale do nich wspomniane ju mitochondria, a u rolin zawierajce zielony barwnik chloroplasty, w ktrych obrbie odbywa si proces fotosyntezy i ktre, podobnie jak mitochondria, pochodz od yjcego na wasny rachunek przodka, poczonego z inn komrk, co byo brzemienne w skutki. W czasie kiedy wielu biologw nie chciao uwierzy w autonomiczne pochodzenie mitochondriw i chloroplastw, najwiksz obroczyni tego scenariusza bya biolog Lynn Margulis. Margulis utrzymuje, e rne inne organelle miay 4 rwnie yjcych na wasny rachunek przodkw. Nawet jdro komrkowe moe by tego przykadem. Wikszo liczcych si biologw w to powtpiewa, ale z drugiej strony nie tak dawno nie mogli uwierzy w jej teori na temat mitochondriw i chloroplastw. Skd si bierze ten gwny nurt sceptycyzmu? Margulis uwaa, e przede wszystkim biolodzy (ktrzy przewanie s mczyznami) maj tendencj do traktowania wspzawodnictwa, a nie wsppracy, jako siy sprawczej ewolucji. Mogaby miao uy wypowiedzi cytowanych powyej naukowcw na temat wyzysku" i podporzdkowywania jako gwnego dowodu rzeczowego na poparcie swojego oskarenia. Chocia akceptuj jej tez, e mitochondria powstay przez fuzj, nadal twierdz, e mitochondria s brutalnie podporzdkowywane dominujcym partnerom. A wyraajc to w jzyku biologii, mona powiedzie, e ci badacze akceptuj fakt, i dwie oddzielne jednostki poczyy si na skutek symbiozy - co oznacza trwae wspycie" - upieraj si jednak, e jest to symbioza korzystna tylko dla 5 jednego z partnerw, a nie mutu-alizm. A w jzyku teorii gier powiemy: tak, to si rozpoczo od relacji midzy dwoma suwerennymi istotami, lecz centralna dynamika miaa sum zerow, a nie sum niezerow. Czy ci stereotypowi mczyni biolodzy maj racj? Nie da si tego udowodni. Wemy pod uwag opini Dulbecco, zgodnie z ktr potrzeby" mitochondriw s podporzdkowane" potrzebom wikszej eukariotycznej komrki. Z jego obserwacji wynika jedynie, e dziaaniem mitochondriw w przewaajcej mierze (cho nie cakowicie) dowodz geny w jdrze wikszej komrki; prominenci w jdrze wydaj rozkazy, a mitochondrium posusznie je wypenia - dokadna definicja sualczoci. To prawda, e wiele instrukcji dowodzcych mitochondriami pochodzi z jdra. W rzeczy samej, jak to zauwayli inni biolodzy, niektre geny, pierwotnie ulokowane w mitochondrium i sprawujce nad nim kontrol, jak si wydaje, przeniosy si do jdra, skd sprawuj zdalnie sterowan kontrol. Lecz jak rwnie zauwayli niektrzy z tych 6 biologw, ten transfer mg by po myli doboru naturalnego, poniewa wzmaga wydajno caej komrki. Jeeli tak, to przysuy si rwnie pozostajcemu w mitochondrium DNA i DNA w jdrze - przecie caa komrka jest odzi, w ktrej znajduj si oba typy DNA. Dulbecco antropomorfizuje mitochondria. Istoty ludzkie lubi samodzielno i czsto przeciwstawiaj si kontroli. Nie ma jednak adnych dowodw na to, e mitochondria maj wyrane zdanie na temat autonomii, w tym czy innym kierunku. Mona mwi o ich potrzebach" czy interesach" tylko w kategoriach darwinowskich. A w tym sensie s one rwnie zainteresowane wydajnoci wikszej komrki, jak i znajdujcy si w jdrze DNA. Dla jednego i drugiego wiksza komrka jest domem. Oba pozostaj w relacjach o wysokiej sumie niezerowej. Ponura teoria Maynarda Smitha i Szathmryego ma rwnie antropomorficz-ne zabarwienie, ale innego rodzaju. Aby poprze swoj tez, wedle ktrej mitochondria s niewolnikami, wysuwaj argumenty, e dawno temu, na pocztku symbiozy, komrki jdra trzymay mitochondria jak ludzie trzymaj winie w celu kontrolowanego wyzysku". To znaczy: pozwalay mitochondriom rozmnaa si w niewoli, zjaday niektre, i dalej pozwalay si im rozmnaa. Obecnie, zamiast zjada cae mitochondria, komrka traktuje je jako trwae centra energetyczne - stanowi to wersj 7 high-tech pierwotnego zniewolenia, jest to bardziej wyrafinowany wyzysk metaboliczny". Jednak jeli nawet przyjmiemy, e mitochondria byy pocztkowo subkomr-kowymi ekwiwalentami wi, czy to rzeczywicie byby wyzysk? Nie zrozumcie mnie le. Wol by czowiekiem ni wini i jestem przekonany, e winie le

wychodz na relacji winia-czowiek. To dlatego, e kiedy myl o ludzkiej korzyci - a nawet w jaki sposb, kiedy myl o korzyci wini - myl o szczciu; a dla obu gatunkw (przypuszczalnie) pewna doza wolnoci wspomaga szczcie.

Kiedy mwimy jednak o jdrach i organellach, mwimy jedynie o darwinowskich korzyciach, o genetycznej proliferacji. A w kategoriach darwinowskich udomowione gatunki bardzo dobrze prosperuj, nie mona narzeka. Jest dzisiaj o wiele wicej DNA wini ni DNA jej nieudomowionego kuzyna, dzika. W tym sensie - w darwinowskim sensie - by zjedzonym jest najlepsz rzecz, jaka kiedykolwiek przytrafia si wieprzowinie. Podobnie kontrolowany wyzysk" tych pierwotnych organelli mg rwnie dobrze zwikszy ich dziedzictwo, a w tym wypadku nie byby to wyzysk. Niewtpliwie maj one dzisiaj mnstwo potomkw- miliardy w kadym bardziej pokanym stworzeniu na ziemi. Powracajc stale do intrakomrkowej niezerowej sumowalnoci, nie twierdz, e interesy DNA organelli i DNA jdra s ze sob cakowicie zbiene. Chocia wiksz cz ycia spdzaj w tej samej odzi, wsiadaj do oddzielnych odzi, aby dotrze do nastpnego pokolenia. Poniewa DNA mitochondrium jest przekazywany tylko za porednictwem matki, jego darwinowski interes moe by zaspokojony przez ukierunkowywanie reprodukcji na pe esk tak, e crki byyby norm, a synowie wyjtkiem. Jeeli ten brak rwnowagi wrd pci wpywaby nawet w niewielkim stopniu niekorzystnie na sukces reprodukcyjny caego organizmu, taki kompromis byby nadal korzystny z punktu widzenia mitochondrium. Jednak jdro zajoby inne stanowisko, poniewa nie zyskuje niczego na nadwyce crek. Chocia ten wywd moe si wyda bardzo hipotetyczny, wanie taki proces zachodzi u rolin. U rnych gatunkw rolin mitochondria maj geny, ktre powoduj zanik mskiego pyku, ustawiajc reprodukcj na korzy eskich nasion. Fakt, e to dziaa przeciwko interesom DNA jdra, jest oczywisty, poniewa stosuje ono rodki zaradcze. W niektrych przypadkach gen przywracajcy podno jdra8 wyewoluowa, aby zneutralizowa nierwno przez wzrastajc dawk pyku.9 To nam przypomina, e relacje o sumie niezerowej prawie zawsze maj swoje naturalne napicie, wymiar o sumie zerowej. To rwnie przypomina nam, e tacy biolodzy jak Duibecco nie myl si, gdy mwi o napiciu, jakie moe panowa midzy mitochondriami a jdrami. Jednak czasem si myl w tym, co traktuj jako dowd napicia, oraz gdy wycigaj wniosek, e napicie jest wszechobecne, kiedy w gruncie rzeczy stanowi ono tylko niewielk cz caego zagadnienia.* Na samym pocztku relacji mitochondrium-jdro prawdopodobnie dominowaa zerowa sumowalno. Najwyraniej pierwotne mitochondrium po raz pierwszy weszo do komrki w akcie wyzysku, ktry si nie powid. Albo dua komrka usiowaa pore ma komrk i nie udao si jej strawi, albo maa komrka zaatakowaa du komrk i nie udao si jej zabi. Takie niegodziwe pocztki relacji o sumie niezerowej nie powinny nas dziwi. Tematem tej ksiki jest to, e niezerowa sumowalno pojawia si zwykle poprzez ewolucj zarwno biologiczn, jak i kulturow. Pojawiaa si czsto pomidzy jednostkami - wioskami, miastami, pastwami - ktrych stosunki byy niegdy wycznie relacjami o sumie zerowej. Nawet jeli relacje midzy mitochondriami a wikszymi komrkami byy pocztkowo wypenione sporami i wzajemnymi oskareniami, dzisiaj obaj antagonici pyn w jednej odzi, zwizani gr o sumie niezerowej, ktr dobrze rozgrywaj dla wzajemnych korzyci. Waciwy powd, dla ktrego gry o sumie niezerowej s w kocu dobrze rozgrywane, jest jednakowy zarwno w ewolucji biologicznej, jak i kulturalnej. Czy jeste wizk genw, czy wizk memw, to jeli znalaze si w tej samej odzi - moesz zgin, jeli nie jeste skonny do produktywnej koordynacji. Rnica polega tylko na tym, e dla genw t odzi jest komrka, wielokomrkowy organizm, a czasem, jak si wkrtce przekonamy, luniejsze ugrupowanie, takie jak rodzina; dla memw odzi jest czsto wiksza grupa spoeczna - wie, wodzostwo, pastwo, wsplnota religijna, zastp harcerski czy cokolwiek innego. Ewolucja genetyczna dy do tworzenia harmonijnie zintegrowanych organizmw, ewolucja kulturowa za - do tworzenia harmonijnie zintegrowanych grup organizmw, l w obu przypadkach relacje, ktre zaczynaj si od napi i wyzysku, mog poda w kierunku wzajemnych korzyci.

Epluribus unum (jedno uczynione z wielu)

Przy przekraczaniu nastpnego wielkiego progu po komrce eukariotycznej -przepaci midzy pojedyncz komrk a wielokomrkowym yciem - dobr naturalny ponownie kierowa si logik sumy niezerowej, lecz tym razem ta logika

miaa inn podstaw. Wiele jednokomrkowych form ycia rozmnaa si bezpciowo przez klonowanie. Komrka rozdziela si po prostu na dwie czci, tworzc wasn kopi. Wan konsekwencj tego faktu jest to, e ssiadujce komrki wykazuj czsto te same interesy darwinowskie, co sprzyja czeniu si ich w jeden wielokomrkowy organizm. Jeli natychmiast zrozumielicie, o co tutaj chodzi, to gratuluj. A jeli nie, to nie macie si czym martwi, ewolucyjni biolodzy nie potrafili do koca zgbi tej logiki a do 1960 roku, przeszo sto lat po ukazaniu si O pochodzeniu gatunkw- dopiero wtedy William Hamilton wysun teori doboru krewniaczego. Musimy pamita, e darwinowski interes" jednostki organicznej jest tym, co pomaga w przekazywaniu informacji genetycznej. Jeeli wic grupa komrek ma t sam informacj genetyczn, ich darwinowski interes jest z definicji identyczny. Przypumy na przykad, e dwm komrkom grozi mier godowa, ale komrka A moe uratowa komrk B, popeniajc samobjstwo. Kocowy wynik powicenia" komrki A to zwikszenie szans na to, e jej wasna informacja genetyczna zostanie przekazana nastpnemu pokoleniu - poniewa komrka B przenosi informacj genetyczn komrki A. W darwinowskiej arytmetyce komrka jest rwnie zainteresowana dobrem klonu, jak swoim wasnym dobrem. Oczywicie, komrki nie posuguj si arytmetyk ani nie robi adnych innych oblicze. W jaki wic sposb komrka zaatwia swoje darwinowskie interesy tak okrn drog - przez wybirczy altruizm krewniaczy"? Wyobramy sobie zmutowany gen, ktry skania komrk do pewnego powicenia na rzecz ssiedniej komrki. Po kilku etapach podziau komrka, ktra zawiera ten gen, jest otoczona komrkami rwnie zawierajcymi ten gen. Kiedy wic temu altruistycznemu" genowi nadarza si okazja ruszenia do akcji, aby ocali ssiedni komrk, ktra znajduje si w niebezpieczestwie, to ten gen istotnie ratuje wasn kopi. Cen w moe ulec zagadzie podczas dokonywania tych heroicznych czynw (dlatego te geny nazwano altruistycznymi"), lecz jeli w oglnym rozrachunku wicej kopii genu zostanie ocalonych ni utraconych, ten gen moe rozprzestrzeni si w populacji (dlatego te uywa si sowa al-truistyczny" w cudzysowie). Ten gen przewyszy w reprodukcji alternatywny, unikajcy ryzyka gen, ktry nie ruszy do akcji, kiedy jego kopie bd ulega masowej zagadzie. Wemy teraz pod uwag wzity z ycia przykad altruizmu na poziomie ko| mrki: luzorole. Przywodzi ono na myl telewizyjne reklamy mitwek - czy mitwki to cukierki, czy su tylko do odwieania oddechu? (Jedno i drugie, dwa w jednym). Czy luzorole to skupisko komrek, czy indywidualny wielokomrkowy organizm? Jedno i drugie lub jeli kto woli - ani jedno, ani drugie: l znajduje si na granicy midzy skupiskiem komrek a organizmem, nigdy nie angaujc si po adnej ze stron. Jego komrki spdzaj duo czasu na przemieszczaniu si po lesie w poszukiwaniu poywienia, a od czasu do czasu rozmnaaj si przez podzia. W razie niedostatku pokarmu pierwsze komrki, ktre odczuy jego brak, wysyaj sygna alarmowy w postaci cyklicznego AMR Inne | komrki odpowiadaj na to wezwanie i nastpuje transformacja. Komrki skupiaj si, tworz malekiego pezaka i 10 zaczynaj porusza si jak jeden wielokomrkowy organizm. Wreszcie, kiedy znajd odpowiednie miejsce, zabieraj si do wytworzenia nowego pokolenia luzorola. Pezak formuje struktur rozrodcz na trzonecz1 ku, co wymaga wyranego podziau pracy komrek. Niektre komrki - zalenie od tego, gdzie si znalazy w zagregowanym pezaku - stanowi cegieki trzo-neczka, inne - znowu zalenie od tego, gdzie si znajduj - tworz spory -zarodniki suce rozmnaaniu. Spory znajduj si na szczycie trzoneczka i s wystrzeliwane w przestrze, aby przenosi dziedzictwo luzorola do potomnoci. Komrki trzoneczkw, zrobiwszy wszystko, co do nich naleao, umieraj. Powiciy wasne perspektywy reprodukcyjne na rzecz swoich ssiadw. Ale nie jest to prawdziwe powicenie". Istnieje due prawdopodobiestwo, e komrki trzoneczkw s genetycznie 11 identyczne jak ich najblisi ssiedzi, maj wic siln darwinowsk motywacj do rozsiewania zarodnikw. Ponownie dwie organiczne jednostki - komrki, ktre przeksztaciy si w cegieki, i komrki, ktre przeksztaciy si w zarodniki - wsppracuj, poniewa znajduj si w tej samej odzi. Jednak w tym przypadku ta sama d" nie oznacza tego samego fizycznego pojazdu", jak dla genw ulokowanych w jednym chromosomie. W kocu przez wikszo cyklu yciowego komrki s zdane same na siebie i mog si autonomicznie rozmnaa; fakt, e wybieraj" wspprac przy konstruowaniu wsplnego pojazdu, sugeruje dziaanie jakiej uprzedniej logiki sumy niezerowej, e w pewnym sensie ju byy w tej samej odzi, l rzeczywicie. Byy w tej samej odzi ze wzgldu na wsplne darwinowskie interesy - przesanie tego samego zestawu informacji genetycznej nastpnemu pokoleniu.

Agregacja pezaka jest tak magicznym procesem, e ju w 1930 roku niemiecki biolog, ktry j po raz pierwszy sfilmowa, uzna, e wypywa ona z wewntrznych si komrek, z ich pdu yciowego" (nawizujc do kategorii

berg-sonowskich).12 Jednak agregacja jest zaaranowana w bardziej konkretny sposb - przez cykliczny AMF) sygna wysyany przez komrki, kiedy przychodzi czas na agregacj. Wysyanie sygnaw to standardowa procedura w relacjach sumy niezero-wej. W przypadku ludzi tymi sygnaami mog by sabe fale przekazujce gesty, fale dwikowe, ktre przenosz sowa, znaczki robione atramentem lub elektroniczne sygnay pojawiajce si na ekranie radaru. W przypadku komunikacji midzykomrkowej funkcj sygnaw czsto speniaj biaka. Na przykad jdro dowodzi przetwarzaniem energii komrkowej za porednictwem biaek przekazywanych do mitochondrium.13 Jednak na wszystkich poziomach organizacji, kiedy jednostki koordynuj swoje zachowanie dla wsplnego dobra, informacja jest przetwarzana. Powrmy do bakterii E. coli z ostatniego rozdziau, tej, ktra wytwarza napdow wi, aby uciec z ubogiego w wgiel rodowiska. Ten zrczny manewr to w gruncie rzeczy wsplne przedsiwzicie dwch typw genw na bakteryjnym DNA: genw odpowiedzialnych za wyczuwanie niedoboru wgla i genw odpowiedzialnych za budow wici. Taka wsppraca wymaga komunikacji midzy wyczuwajcymi a budujcymi genami, l ta komunikacja istnieje, odbywa si za pomoc symbolu", czsteczki cyklicznego AMP, ktra - kiedy zaczyna brakowa wgla, jest przesyana do genw inicjujcych bu dow wici.* Jak widzielimy w czci pierwszej, komunikowanie si - przeamywanie bariery informacji" - jest jednym z dwch warunkw, ktre musz zaj, aby powstay pozytywne sumy; trzeba take pokona barier zaufania"; zagroenie oszustwem" musi by bowiem zminimalizowane. Tak si przynajmniej dzieje w grach o sumie niezerowej pomidzy ludmi. Moe jednak

zaufanie" nie jest tak wielkim problemem, kiedy w gr wchodz komrki. Prawda? Nieprawda - przynajmniej w pewnym sensie. Ewolucja biologiczna, podobnie jak ewolucja kulturowa, stwarza okazje dla oszustw, piratw i ajdakw, ktrzy dla swoich pasoytniczych celw powiciliby wiksze dobro, gdyby mieli ku temu okazj. Dobr naturalny projektuje zatem technologie zaufania" - mechanizmy przeciwko oszustom. Na przykad zobaczylimy, e komrki naszych cia przewanie utrzymuj midzy sob dobre stosunki, poniewa s genetycznie identyczne. Przypumy jednak, e kiedy po twoim urodzeniu komrki ulegaj podziaowi, wystpuje mutacja. Rodzi si nowa, odrbna genetycznie komrka. Zamiast skupi si na obsugiwaniu wikszego organizmu, komrka ta powiela si w icie maniakalny sposb. Kiedy dojrzejesz do momentu, by samemu wyda na wiat potomstwo, powstanie ju tak wiele zmutowanych komrek, e bd one miay ponadprzecitne szans przekazania swojego DNA nastpnemu pokoleniu. W teorii taka komrka byaby faworyzowana przez dobr naturalny - przynajmniej na krtk met. W yciu jednak pasoytnictwo tego typu nie mogoby si to wydarzy. A to dlatego, e kiedy bylimy bardzo, bardzo, bardzo modzi, nasza linia pciowa" zostaa zdeterminowana. To znaczy komrki, ktre bd produkowa komrki jajowe i sperm, s odoone na zapas; jaka zmu-towana komrka skrna moe bardzo si stara, ale nigdy nie przedostanie si do nastpnego pokolenia, bez wzgldu na swoj podno. Dlaczego zwierzta w ten sposb odosobniaj swoje linie pciowe? Wedug niektrych biologw jest to sposb na uniknicie tego rodzaju pasoytniczego buntu, determinacja linii pciowej to zabezpieczenie przeciwko oszustwom -funkcjonalny odpowiednik technologii zaufania". Prawdopodobnie umiejtno ta wyewoluowaaby, kiedy wymieray organizmy pozbawione takiej technologii, a ich koherencj zniszczyoby oszustwo na szerok skal podobnie jak ludzkie kultury zostaj zniweczone, jeli nie uda im si zapobiec takim formom pasoytnictwa, do jakich skonni s ludzie.*

luzorole w nas wszystkich

Kiedy nasz wasny rodowd przekroczy niesprecyzowan lini, na ktrej znajduje si luzorole, lini pomidzy lunym stowarzyszeniem" a organizmem -efekt tego przejcia prawdopodobnie nie by zbyt podobny do tego pezaka. Przede wszystkim kiedy nasz wielokomrkowy przodek znajdowa si w stanie pocztkowym, prawdopodobnie unosi si raczej na wodzie lub pod jej powierzchni, ni peza, poniewa - jak si wydaje wyewoluowa w morzu. (Czy zastanawialicie si kiedy, dlaczego macie tyle soli w swoim organizmie?) Jednak pomimo regularnych interwencji reprodukcji seksualnej ewolucyjna logika, ktra stoi za panujc pomidzy naszymi komrkami harmoni, jest taka sama jak logika stojca za harmoni pomidzy komrkami pezaka; logika sumy niezerowej doboru krewniaczego, wzmocniona faktem, e komrki naszego ciaa s swoimi wasnymi klonami. Dziki tym klonalnym relacjom nasze komrki skry wcale nie protestuj, kiedy wysychaj i odpadaj. Jeeli o nie chodzi, to

bezpieczestwo naszych komrek jajowych czy te komrek plemniko-wych jest spraw, dla ktrej warto umiera. Ta logika zachcaa do harmonii nie tylko wewntrz wielokomrkowych organizmw, lecz rwnie midzy nimi. A to dlatego, e selekcja krewniacza moe dziaa w rozcieczonej formie pomidzy jednostkami organicznymi, ktre nie s identyczne genetycznie. Na przykad ludzkie rodzestwo, chocia nie ma wszystkich wsplnych genw, ma ich wiele. Zatem pewien stopie altruizmu ma sens, w kategoriach darwinowskich, pomidzy rodzestwem - jest to tylko altruizm bardziej wywaony ni pomidzy klonami. Mona zaryzykowa co dla kogo z rodzestwa - nawet wbiec do palcego si budynku, aby go ocali - jednak w zwykych warunkach nie dziaamy tak, jakby jego dobro byo rwnie wane jak nasze. Powd jest prosty: nasz wspczynnik powizania z rodzestwem to 50, a nie 100 procent. Oglnie rzecz ujmujc, zgodnie z teori Darwina, kiedy ewoluuje altruizm selekcji krewniaczej, stopie tego altruizmu odzwierciedla 14 w oglnych zarysach stopie pokrewiestwa. Wemy na przykad mrwki, ktre dziki dziwnym formom reprodukcji mog by spokrewnione z rodzestwem w 75 procentach - niektrzy biolodzy sdz, e wanie to jest powodem ich niezwykej wsppracy. Wikszo mrwek, podobnie jak nasze komrki skry, cakowicie rezygnuje z reprodukcji i wypenia zadania uatwiajce ycie ich krewnym, na przykad wisz napczniae pod sufitem, czekajc, a zostan wykorzystane jako rdo ywnoci w okresie niedoboru. Nie wiemy, jak si czuj te napczniae, wiszce mrwki. Czy odczuwaj uraz, poniewa geny zmusiy je do tej upokarzajcej pozycji? Czy s uszczli14

Naley zauway, e czasem selekcja krewniacza nie wyewoluuje, nawet jeli bliscy krewni mieszkaj obok siebie, poniewa nie wystpuje wymagana przypadkowa mutacja.

yvione, bo mog pomc ukochanym krewnym? A moe w ogle niczego nie odczuwaj? Wiemy jednak, jakie uczucia towarzysz altruizmowi selekcji krewnia-czej u ludzi, a jednym z nich jest mio. W rzeczy samej, selekcja krewniacza jest pierwotnym rdem mioci. Prawie na pewno pierwsz form mioci w naszym rodowodzie bya mio matki do potomka, a to dlatego, e ten potomek bez wtpienia ma wsplne geny z matk, czyli take geny odpowiedzialne za mio, wic altruistyczne zachowania, ktre towarzysz mioci, mogy rozkwita. To znaczy, e selekcja krewniacza, poza przenoszeniem ycia przez kluczowe progi organizacyjne, przeniosa je rwnie przez prg, ktry mia nie mniejsze duchowe znaczenie. Selekcja krewniacza nie jest jedynym mechanizmem darwinowskim, ktry wie organizmy w sie niezerowej sumowalnoci. Istnieje te wzajemny altruizm, ktry moe zaistnie midzy niespokrewnionymi osobnikami. Powracajcy z nocnej wycieczki na wysysanie krwi nietoperz-wampir, jeli taka wycieczka bya nieudana, moe zosta nakarmiony przez bliskiego przyjaciela zwymiotowan przez niego krwi - i sam odda mu ten dug jakiej nocy w przyszoci, kiedy sytuacja ulegnie odwrceniu. Na dusz met zyskuj oba nietoperze. Oczywicie, nie s na tyle bystre, aby dostrzec w tym dynamik wy-grany-wygrany. Jest to jednak logika sumy niezerowej, ktr posuy si dobr naturalny w programowaniu nietoperzy, aby zachowyway si tak, jakby rzeczywicie to wszystko rozumiay. To samo dotyczy innych gatunkw: szympansw, delfinw, a nawet ludzi. Jak to zostao ukazane w rozdziale drugim, ludzie, cho s wystarczajco bystrzy, aby dy do zysku o sumie niezerowej bez specjalnej zachty ze strony swoich genw, w zasadzie s przez nie zachcani. Hojno, wdziczno i wcieko z powodu niewdzicznoci to zakodowane genetycznie impulsy, ktre mog ukierunkowywa nas na wzajemnie korzystne relacje i odsuwa od tych niekorzystnych. Istnieje rwnie zakodowany genetycznie impuls, ktry czasem potrafi utrzymywa nas w korzystnych relacjach - czyli uczucie, ktre przy bardzo gbokiej przyjani moe osign stopie mioci. Jeeli wynalazek" uczucia mona zapisa na dobro selekcji krewniaczej, to zasug wzajemnego altruizmu jest rozszerzenie uczucia poza zakres pokrewiestwa. A te oba osignicia mona zapisa na dobro niezerowej sumowalnoci, logiki wsplnej tym dwm dynamikom ewolucji. Niezerowa sumowalno nie tylko spowodowaa, e istnieje zoono organiczna i e zostaa wynaleziona komunikacja, ale zarazem spowodowaa istnienie mioci. Ewolucja wzajemnego altruizmu, cznie z uprzedni ewolucj altruizmu krewniaczego, nadaa spoecznociom ludzkim struktur na dugo przed pojawieniem si korporacji (a nawet rynkw) czy te premierw (a nawet Wielkich Ludzi). Biologiczna ewolucja popchna nas w gr drabiny spoecznej zoono-

ci, zanim ewolucja kulturowa nabraa rozpdu. A ewolucja biologiczna zostaa z kolei, mona by powiedzie, popchnita logik sumy niezerowej. l tak si dziao od samego pocztku, od czasu, kiedy zaczy po raz pierwszy wsppracowa ze sob geny w tym samym chromosomie. Dobr naturalny jest lepym procesem, lecz potrafi wykorzysta logik teorii gier. Podobnie jak ewolucja kulturowa podaa za t logik, poczwszy od hordy owcw-zbie-raczy, a skoczywszy na globalnej cywilizacji, genetyczna ewolucja podaa za ni, poczwszy od malekich, odrbnych czsteczek DNA, a skoczywszy na hordach owcw-zbieraczy. Ta logika doprowadzia do poczenia si genw, ktre wytworzyy mae, prymitywne

komrki. Mae prymitywne komrki wy-ewoluoway w komrki eukariotyczne, ktre poczyy si w organizmy, a organizmy w spoeczestwa. Jak silny by ten pd? Jak prawdopodobne byy te niesychane wyczyny logiki sumy niezerowej? Jak prawdopodobna bya biologiczna ewolucja zoonoci, ewolucja coraz bogatszej niezerowej sumowalnoci? To trudne pytanie. Niewtpliwie przekraczanie rozmaitych progw opisanych w tym rozdziale pocigao za sob rozwizywanie 15 wikszej liczby skomplikowanych problemw technicznych ni te, ktre tu wyliczyem. Mimo to mamy powd, aby wierzy, jak zobaczymy w nastpnym rozdziale, e odpowied brzmi bardzo prawdopodobne". Tymczasem zatrzymajmy si na chwil, aby zachwyci si niewiadom pomysowoci doboru naturalnego, jego umiejtnoci dochodzenia rnymi drogami do tego samego celu: kooperatywnej integracji pomidzy organicznymi jednostkami. Nie naley jednak przesadza. Odkrycie roli, jakie symbioza - oraz mutu-alizm - odgryway w ewolucji komrek eukariotycznych, doprowadzio do do wtpliwego opiewania harmonii przyrody. Jeden z autorw nastpujco zatytu16 owa rozdzia traktujcy o symbiotycznych pocztkach zoonych komrek: Czy przyroda jest matczyna?". Jeeli przez termin matczyna" rozumiemy dobra i agodna", to odpowied brzmi - nie. Wytworzona przez biologiczn ewolucj harmonia rozkwita na dysharmonii. Dzieje si tak, poniewa dobr naturalny rzuca gwatownie wspzawodniczce modele jeden przeciwko drugiemu, aby modele wykorzystujce logik sumy niezerowej stay si norm. Wemy pod uwag delfina butlonosa. Samce delfina, zaprogramowane do rozgrywania gier wygrany-wygrany, stowarzyszaj si z innymi samcami delfinami i tworz koalicj. Taka koalicja porywa samic delfina ze wspzawodniczcej koalicji, zatrzymuje j si i po kolei odbywa z ni akt seksualny. Koalicje rozgrywaj gry o sumie niezerowej nawet z innymi koalicjami. Dzisiaj koalicja A pomaga

17

koalicji B uprowadzi samic z koalicji C, a koalicja B jutro odwdzicza si tym samym. To imponujcy pokaz wsppracy - sumujca si wsppraca - i kolejny dowd geniuszu doboru naturalnego. Nie jest to jednak dowd sodkiej dobroci doboru naturalnego i nie ma powodu, aby wpada w zawy zachwyt nad Matk Natur. W ewolucji biologicznej, podobnie jak w ewolucji kulturowej, kan-towska aspoeczna towarzysko" jest stale powracajcym tematem. W istocie aspoeczno" - co jest do uprzejm form ujcia tego zagadnienia - jest centralna dla doboru naturalnego: organizmy rywalizuj o ograniczone zasoby, a przegrani opuszczaj karty historii. A to opuszczanie" przybiera takie formy jak gd, choroba i poarcie przez inny organizm. Dobr naturalny tworzy przez odrzucanie i nie odrzuca agodnie. Z wiersza Tennysona, ulubionego przez on Darwina Emm, dowiadujemy si, e Matka Natura dba o typ, a nie dba o pojedyncze ycie. Zarwno w biologicznej, jak i w kulturowej ewolucji zachwycajce kreacje opacone s potwornym kosztem.

Rozdzia 19

Dlaczego ycie jest takie zoone

Cho chtnie przyznajemy, e pierwsze organizmy byty bakteriopodobne i e najbardziej ztoonym organizmem jest nasz wfasny gatunek, uwaa si za niewaciwe uznanie tego za jakikolwiek rodzaj stopniowego procesu rozwoju... Jednake zaczynamy igra z ogniem, gdy mwimy, e robak jest niszym, a krgowiec wyszym zwierzciem, nawet jeli ich skamieniatoci znajduje si w niszych i wyszych warstwach.
JOHN TYLER BONNER'

Do technologicznych cudw dwudziestego wieku naley wynalazek binarnej" broni chemicznej. Dwie substancje chemiczne nieszkodliwe, kiedy znajduj si oddzielnie, staj si toksyczne po poczeniu. Bezpieczne w transporcie, miertelne w skutkach. To nie nowy pomys. Na takiej samej zasadzie dziaa bro chrzszcza o nazwie strzel bombardier. W odwoku chrzszcz magazynuje nieszkodliw substancj chemiczn, a oddzielnie katalizator. Przenosi nieszkodliw substancj do komory wybuchowej, do ktrej wprowadza te katalizator, a kiedy poczuje zagroenie, wystrzeliwuje z tylnej czci ciaa wrzc i toksyczn papk. Strzel bombardier jest przykadem ewolucji zoonoci. Chrzszcz wyposaony w dwa zbiorniki amunicji i rozpylacz jest bardziej zoony ni taki sam chrzszcz pozbawiony takiej obrony.

Nie jest stary typ biologicznej zoonoci. Do arsenau chrzszcza naley rwnie zoono behawioralna. 2 Toksyczne kocwki wylotowe na nic si nie zdadz, jeli nie umie si ich odpowiednio wycelowa i odpali". Celowanie i wytryskiwanie substancji -jak kade zoone zachowanie - wymaga przetwarzania informacji, systemu rozkazujco-kontrplnego. W pewnej niewielkiej mierze ewolucyjne wyniesienie chrzszcza do rangi bombardiera wymagao wzrostu inteligencji. Oczywicie, w innych rodowodach ewolucja inteligencji -zoonoci behawioralnej - posuna si dalej. Na dowd tego mamy wic midzy innymi binarn bro chemiczn. Czy to wszystko rzeczywicie byo wczeniej przewidziane? Nie mam na myli binarnej broni chemicznej, strzeli bombardierw ani ludzi, ani adnej szczeglnej rzeczy czy gatunku na naszej planecie. Mam na myli ewolucj zoonoci i inteligencji. Czy te podstawowe waciwoci ewolucji biologicznej uczyniy prawdopodobnym fakt, e pewnego dnia jakie zwierz okae si na tyle bystre, aby wynale sprytne przedmioty? l odkry, e Ziemia obraca si wok So-

ca? l zastanawia si nad problemem: umys a ciao. Czy ewolucja biologiczna z natury rzeczy sprzyja rozwojowi zoonoci biologicznej - cznie z elastycznoci zachowa bazujc na inteligencji? Czy ten biologiczny postp" jest naturalny? Ju od dawna odpowied twierdzca staa si niemodna. Jedn z gwnych przyczyn jest ten sam czynnik, ktry spowodowa, e wiara w ukierunkowan ewolucj kulturow rwnie wysza z mody: uprzednie niewaciwe uywanie tych poj dla celw politycznych. Na pocztku dwudziestego wieku biologiczny progresywizm sta si drogi sercom spoecznych darwinistw", ktrzy uywali go do usprawiedliwiania takich zjawisk, jak rasizm, imperializm i zgodna z zasad liberalizmu gospodarczego obojtno na bied. Stojca za spoecznym darwinizmem logika - w stopniu, w jaki posiada on koherentn logik - bya mniej wicej taka: cierpienie, a nawet mier sabych, poniesiona z rk silnych, jest przykadem przetrwania najlepiej przystosowanych". A przetrwanie najlepiej przystosowanych" odbywa si za boym bogosawiestwem. Skd wiemy, e Bg bogosawi przetrwaniu najlepiej przystosowanych"? Poniewa wbudowa On dynamik w swj wielki, twrczy proces, jakim jest dobr naturalny. A skd wiemy, e dobr naturalny jest robot Boga? Poniewa dobr ten nieuchronnie dy do tworzenia organizmw tak wspaniaych jak nasze, organizmw godnych wstpu do nieba! Krtko mwic, biologiczny progresywizm by uywany do deifikacji przyrody we 3 wszystkich jej przejawach, a w ten sposb zdeifikowan przyrod wykorzystywano dla poparcia ucisku. Lecy u podstaw spoecznego darwinizmu niead filozoficzny by ju szeroko analizowany, wic nie ma potrzeby tego powtarza.* Nie musimy te dry pytania, czy przyroda jest dobra, czy za - przynajmniej dopki nie dojdziemy w nastpnych rozdziaach do rozwaa z dziedziny ducha. Tymczasem moemy powiedzie to, co jest oczywiste fakt, e twierdzenie naukowe moe suy niewaciwym celom, nie oznacza, i nie jest ono prawdziwe. Czy jest wic prawdziwe? Czy ewolucja organiczna jest ukierunkowana? Czy podstawowe waciwoci doboru naturalnego umoliwiaj w duym stopniu ewolucj zoonoci, cznie ze zoonoci zachowa, i w ten sposb, majc wystarczajco duo czasu, ewolucj wielkiej inteligencji? Niektrzy mwi: tak (czsto do cicho), a inni mwi: nie. Najbardziej znan, upart i zaangaowan osob w mwieniu nie" jest znany paleontolog Stephen Jay Gould. Powi-

ci dwie ksiki zaprzeczeniom, e postp definiuje histori ycia, czy te w ogle istnieje jako oglny trend". Postrzeganie postpu w ewolucji, mwi Could, to poddawanie si uudzie" na podstawie ludzkiej arogancji" i rozpaczliwej nadziei" - nadziei, e jestemy namaszczeni przez przyrod, aby zasi na jej tronie, oraz e jestemy 5 przewidywalnym skutkiem procesu, progresywnego z samej swojej natury". Gould poleca si nam zbudzi ze snu, stawi czoo przykrej perspektywie, e my jestemy, bez wzgldu na nasz chwa i nasze osignicia, chwilowym incydentem kosmicznym, ktry nigdy by si znowu nie pojawi, nawet gdyby drzewo 6 ycia zostao przesadzone od nasienia i wzrastao znowu w podobnych warunkach". Gould nie uywa rzeczownika my" w wskim znaczeniu - nie chodzi mu tylko o Homo sapiens. Gdyby ewolucja miaa si ponownie pojawi na naszej planecie, szans, e powstaby jakikolwiek gatunek zdolny do refleksji nad so7 b, s znikome".

To jest bkanie si na chybi trafi

Zanim znajdziemy bd w twierdzeniu Goulda, musimy najpierw zrozumie, e nie jest ono tak pochopne, jak mogoby si wydawa. Mona by pomyle, e kiedy Gould twierdzi, i postp nie jest oglnym trendem ewolucji, mwi, e ewolucja nie ma tendencji do wytwarzania z biegiem czasu coraz bardziej zoonych form ycia. Ale tak nie jest. Przyznaje, i zewntrzna warstwa organicznej zoonoci moe mie tendencje wzrostowe - najbardziej zoone 8 stworzenie moe sta si bardziej dopracowane w pewnym cigu czasu". Nie twierdzi rwnie, e przecitna zoono wszystkich gatunkw nie wykazuje takiego trendu. rednia zoono ycia moga wzrasta", przyznaje Gould. Zacznijmy od tego, e pewna, niewielka liczba gatunkw staa si mniej zoona w procesie ewolucji. A wiele gatunkw przez dugi czas wykazywao may lub wrcz aden przyrost zoonoci. Bakterie pojawiy si miliardy lat 9 temu, a wiele z nich nadal nie wykazuje aspiracji, aby wspi si wyej po drzewie ycia. Ten punkt widzenia zyska sobie szerok akceptacj biologw; mianowicie ortogenesis" - pewien rodzaj mistycznego, wewntrznego bodca zmierza-

jcego do wyszej zoonoci i przenikajcego cae ycie organiczne - nie istnieje. Czy Gould nie posuwa si jeszcze dalej w swoich twierdzeniach? Tak. Twierdzi nie tylko, e bakterie s prostymi organizmami; twierdzi rwnie, e one liczebnie nas przewyszaj. Lub, jak sam to ujmuje, modalna" zoono nie wykazuje tendencji wzrostowych; poziom zoonoci, na ktrym znajduje si wikszo ywych organizmw - dominanta - nie zmieni si zauwaalnie od przynajmniej dwch miliardw lat. Wtedy wikszo ywych organizmw bya mniej wicej na poziomie zoonoci bakterii. Miliard lat temu to samo. Teraz to samo. W gruncie rzeczy bakterie nie tylko przewyszaj nas liczebnie, one przewyszaj nas wagowo. W istocie przewyszaj wagowo prawie wszystko, jeli dodamy bakterie, ktre yj pod ziemi. Ponadto wytrzymuj w rnych przedziwnych warunkach. Przy zastosowaniu kadego moliwego, rozsdnego i uczciwego 10 kryterium musimy przyzna, e bakterie s -i zawsze byy - dominujc form ycia na ziemi". Waciwie niektrzy ludzie, uwaajcy si za rozsdnych i uczciwych, mog optowa za inn definicj dominacji. Na przykad: umiejtno wysadzenia w powietrze caej naszej planety" albo umiejtno rozwizania problemu, jak powstay wszystkie formy ycia", albo umiejtno stworzenia nowych form ycia", albo po prostu umiejtno umieszczenia bakterii pod mikroskopem". Ale Gould nie chce nawet o tym sysze. Kiedy czynimy najbardziej zoon form ycia na ziemi atrybutem progresywnych trendw, to wykazujemy krtkowzroczne skupienie uwagi jedynie 11 na ekstremalnych wartociach". No, moe. Zacznijmy jednak od tego, e ekstremalne wartoci" to jedyny powd, dla ktrego wikszo ludzi interesuje si spraw biologicznego postpu. Czy co tak zoonego jak my, tak behawioralnie elastycznego jak my, tak bystrego jak my - co z naszymi ekstremalnymi wartociami" - miao szans, aby wyewoluowa? Gdybymy pominli to pytanie, to ksiki na temat ewolucji biologicznej zoonoci publikowayby tylko uniwersyteckie wydawnictwa. Przecie gdyby pomin to pytanie, to prawdopodobnie sam Gould nie byby tak bardzo zainteresowany tym tematem. Jak wynika z jego publikacji, przyczyna silnej niechci, jak przejawia w stosunku do biologicznego progresywizmu, ley w 12 jego dawniejszych pogldach politycznych, zwaszcza spoecznym darwinizmie. Krtko mwic, sprawa ekstremalnych wartoci" -tego, co si dzieje w zewntrznej warstwie zoonoci biologicznej, gdzie zamieszkuje nasz gatunek -to jedyny powd, dla ktrego prowadzimy t dyskusj. Jak si wydaje, Gould jest tego wiadom, poniewa nie koczy swojej argumentacji na stagnacji modal-

nej" zoonoci. Powraca z obszernym komentarzem do rzekomo ubocznego problemu ekstremalnych wartoci. Przyznawszy, e zewntrzna warstwa zoonoci moe mie tendencje wzrostowe, argumentuje, i ten wzrost nie jest kierunkowy", lecz raczej odbywa si na chybi trafi". Ten argument ley u podstaw wywodw w jednej z jego wyjtkowo grubych ksiek, Fuli House (Peny dom). Co on rozumie przez okrelenie chybi trafi"? Popatrzmy na pijaka, ktry idzie chodnikiem, biegncym ze wschodu na zachd. Po poudniowej stronie chodnika jest ciana z cegie, a po pnocnej krawnik i ulica. Czy pijak w kocu skrci w stron ulicy? Prawdopodobnie tak. Czy to oznacza, e ma on tendencj do ukierunkowywania si na pnoc"? Nie. Rwnie dobrze moe skrci na poudnie, jak i na pnoc. Kiedy jednak skrca na poudnie, ciana odpycha go w kierunku pnocnym. On bka si na chybi trafi", a tylko si wydaje, e jego kroki s ukierunkowane. Jeeli bdzie wicej pijakw i bd mieli wicej czasu, jeden z nich przedostanie si w kocu na drug stron ulicy (pomimo wypadkw drogowych, jakie mog si przytrafi innym, majcym mniej szczcia). To wanie my: gatunek,

ktry mia szczcie, ktremu po milionach lat bkania si udao dotrze na dalek pnoc. Nie dotarlimy tam dlatego, e pnoc jest sama w sobie wartociowym miejscem do przebywania; w gruncie rzeczy, gdyby nie ceglana ciana, to rwnie wielu pijakw znalazoby si na poudnie od chodnika, jak i na pnoc od niego, i byoby oczywiste, e bkaj si na chybi trafi. To znaczy: gdyby nie fakt, e adne gatunki nie mog mie mniej ni zero zoonoci, historia ycia nie wygldaaby jak naturalny proces rozwoju. Jak pisze Gould, wychwalany rozwj ycia to naprawd tylko oddalenie 13 si na chybi trafi od prostych pocztkw, a nie ukierunkowany bodziec w stron z natury korzystnej zoonoci". Ponownie jak w przypadku podkrelania przez Goulda stagnacyjnej modal-nej" zoonoci, mona zada pytanie, do jakiego stopnia ten argument ma rzeczywiste znaczenie dla celw filozoficznych. Pamitajmy, e kluczowe pytanie, do ktrego to wszystko si odnosi, brzmi: czy ewolucja czego tak zoonego i bystrego jak my bya bardzo prawdopodobna? Jeeli poczenie bdzenia na chybi trafi" i ciany zerowej zoonoci" doprowadzi ludzi do konkluzji, e odpowied brzmi tak", no to odpowied brzmi tak". A jeli, jak si obawia Gould, ludzie maj skonno do traktowania odpowiedzi tak" jako dowodu wyszego celu, to pewnie nie bd si wiele zastanawia nad dokadnym rodzajem tak". Bg, powiedz, dziaa w dziwny i wspaniay sposb. A jednak im wicej czynnikw sprzyja ewolucji zoonoci, tym silniej nasuwa si odpowied tak" -tym bardziej prawdopodobne, e ewolucja w kocu dotrze

do poziomu ludzkiej inteligencji. Warto wic sprawdzi, czy Gould nie przeoczy czynnikw sprzyjajcych zoonoci, ktre nie wystpuj na chybi trafi. Ot on je wanie przeoczy. Umieci je pod nazw pozytywnego sprzenia zwrotnego", zgodnie z ktrym ewolucja zoonoci wzmacnia logik stojc za ewolucj zoonoci, ktra wzmacnia logik stojc za ewolucj zoonoci... i tak dalej.

To nie jest bkanie si na chybi trafi

Zastanwmy si ponownie nad strzelem bombardierem. Poniewa by kiedy taki czas, e nie byo jeszcze chrzszczy, musia by te taki czas, e adne zwierzta nie byy przystosowane do ich zabijania i zjadania. Potem pojawiy si chrzszcze. Nastpnie rne zwierzta dziki doborowi naturalnemu opracoway sposoby na to, aby je zabija i zjada. Ta ekspansja zachowa, ktra sama w sobie bya wzrostem zoonoci, wywoaa reakcj: umiejtnoci strzeleckie strzela bombardiera - kontrrozwj w zoono. W ten sposb zoono rodzi zoono. Mona by si spodziewa, e w duszym czasie polujcy nji chrzszcze drapienicy przejd kontrkontrrozwj w zoono, aby mc neutralizowa toksyczn papk chrzszcza, l tak si stao. Skunksy i jeden gatunek myszy, jak pisz biolodzy James Could (nie myli z wyej wspomnianym Stephenem Jayem Gouldem) i William Keeton, wyewoluoway wyspecjalizowane wrodzone wzorce zachowa, dziki ktrym wystrzeliwany strumie cieczy nie robi im krzywdy, a 14 potem mog zjada chrzszcze". Przynajmniej do nastpnej rundy innowacji. Techniczne okrelenie tej dynamiki brzmi tak samo jak potoczne okrelenie: wycig zbroje". W cigu dwch ostatnich dziesicioleci rni wybitni biolodzy - Richard Dawkins, John Tyler Bonner - zwrcili uwag na fakt, jak wycigi zbroje sprzyjaj ewolucji zoonoci. Gould natomiast w swoich dwch tomach na temat ewolucji zoonoci nie wspomina o tym zjawisku. Znajdowanie dowodw na wycig zbroje w skamieniaociach nie jest proste. Jednak pewien odwany uczony metodycznie mierzy szcztki rnych rodowodw ssakw, zgromadzone na przestrzeni dziesitkw milionw lat, i znalaz ciekawy wzorzec. W Ameryce Pnocnej wzgldny rozmiar mzgu" misoernych ssakw - rozmiar mzgu w stosunku do rozmiaru ciaa - wykazywa siln tendencj do wzrostu w miar upywu czasu. To samo dotyczyo rozmiaru mzgu rolinoernych ssakw, ktre byy ich zdobycz. Jednoczenie porwnywalni rolinoercy z Ameryki Poudniowej, ktrym nie zagraay drapieniki, prawie nie wykazyway wzrostu we wzgldnym rozmiarze mzgu. Najwyraniej cige pojedynki gatunkw sprzyjaj rozwojowi.

Wycig zbroje moe toczy si rwnie w obrbie gatunku, a nie tylko pomidzy gatunkami. Czy spdzie kiedykolwiek cae miesice na obserwacji najdrobniejszych szczegw kolonii szympansw? Niewielu prymatologw to zrobio. Okazuje si, e samce spdzaj wiele czasu na knuciu intryg, aby zdoby przewag nad innymi. Tworz koalicje, ktre po osigniciu politycznej dominacji maj specjalny dostp do samic w okresie owulacji - wielkim darwinowskim kosztem gorzej prosperujcych koalicji. W ten sposb samce z genami sprzyjajcymi praktycznej wiedzy i umiejtnociom przeka najwicej genw nastpnemu pokoleniu, podnoszc przecitny poziom wiedzy i umiejtnoci. A im bystrzejszy przecitny szympans, tym inne musz by bystrzejsze, aby przecign go w nastpnej rundzie, l tak dalej - wycig zbroje pod wzgldem bystroci -czyli pod wzgldem elastycznoci zachowa. Nie ma wtpliwoci, e ta

dynamika pozwolia szympansom by tak bystrymi jak s, nie ma te powodu, aby ten proces mia si zatrzyma w tym miejscu, w jakim si teraz znajduje.16 Samice szympansw te wykazuj zmys polityczny, tylko innego rodzaju - taki, ktry zwiksza szans przeycia ich potomstwa. Tutaj rwnie geny odpowiedzialne za bystro powinny w teorii nie tylko dominowa i wypenia pul genw, lecz zdominowawszy, stwarza presj selekcyjn na jeszcze wicej bystroci. Zawsze opacaoby si samicom szympansw by bystrymi ponad przecitn i wanie z tego powodu ta przecitna stale by wzrastaa. Pozytywne sprzenie zwrotne. Dobr naturalny, tak jak go opisuje Gould, nie daje okazji do tego typu ukierunkowanej dynamiki. Dobr naturalny mwi tylko o adaptacji do zmieniajcych si warunkw lokalnego rodowiska", pisze. A nastpstwo lokalnych rodowisk w jakim jednym miejscu powinno by faktycznie przypadkowe w cigu okresu geologicznego - morza napywaj i morza odpywaj, klimat si ochadza, potem ociepla, i tak dalej. Jeeli ywe organizmy podaj za lokalnymi rodowiskami dziki doborowi naturalnemu, to ich historia ewolucji powinna by faktycznie rwnie przypadkowa".17 To byoby poprawne rozumowanie, gdyby rodowiska skaday si wycznie z mrz i powietrza. Lecz w realnym wiecie rodowisko yjcego organizmu skada si w duej mierze - gwnie - z innych ywych stworze: tych, ktre je, tych, ktre jedz jego, nie wspominajc ju o osobnikach tego samego gatunku, ktre z nim wspzawodnicz i ktre z nim wspyj.* A nikt - nawet Could - nie przeczy, e rednia zoono wszystkich gatunkw tworzcych to organiczne rodowisko ma tendencje wzrostowe. Zatem nastpstwo rodowisk nie jest faktycznie przypadkowe" w cigu czasu; istnieje tendencja zmierzajca do rodowiskowej zoonoci. Nie miaoby to adnego znaczenia, gdybymy zaoyli, jak to zrobi Gould, e kiedy tylko powstao ycie, wzrost redniej zoonoci by cakowicie przypadkowy, jak droga potykajcego si wci pijaka. Pozostaby jednak fakt, e bez wzgldu na powd zoono rodowiskowa zacza wzrasta. Nie mona opisywa gatunkw podajcych" za tym wzrostem zoonoci, jakby bdziy na chybi trafi. Ich ewolucyjna zmiana jest, wedug definicji Coulda, ukierunkowana. A poniewa same w sobie stanowi cz rodowiska dla innych gatunkw, ten proces jest samowzmacniajcy. Wicej pozytywnego sprzenia zwrotnego.

Cz ewolucjonistw twierdzi, e jeli popatrzymy na koloni szympansw (naszych najbliszych yjcych krewnych), zobaczymy troch tej dynamiki spoecznej, ktra popchna mapy, naszych wasnych przodkw, w naszym kierunku, w stron wikszej inteligencji. Prawdopodobnie tak jest. W kadym wypadku jakie nieprzypadkowe siy spowodoway to pchnicie. W stopniu, w jakim

tunkw z czynnikami abiotycznymi i z czynnikami biotycznymi oraz argumentuje, e dynamika tego drugiego procesu mo-gta nada kierunek ewolucji. Nastpnie (tu zaczynaj si zarzuty) Gould stara si, aby to zabrzmiao, jak gdyby te dwie bliej niesprecyzowane sity zbijay tez Darwina. Najpierw pisze tak, jakby dato si to logicznie uzasadni tylko wtedy, jeli konkurencja czynnikw biotycznych byaby o wiele istotniejsza ni konkurencja czynnikw abiotycznych - a przecie nawet niewielki stopie konkurencji ze strony czynnikw biotycznych mg podtrzyma pewien stopie ukierunkowania w ewolucji gatunkw (rwnie, w kadym wypadku, czynnik biotyczny jest prawdopodobnie waniejszy ni abiotyczny). Ponadto Gould twierdzi, e wiat musiaby by w sposb cigy peen" gatunkw, aby konkurencja czynnikw biotycznych moga wspiera ukierunkowan ewolucj - i znowu to twierdzenie jest logicznie faszywe; odosobnione przypadki midzygatunkowego zagszczenia mog spowodowa wystarczajcy wycig zbroje, aby wystpi pewien stopie ukierunkowania, (l ponownie falszywo tego twierdzenia jest w pewnym sensie mao istotna; rzeczywicie wyglda na to, e wiat ju od dawna jest zapeniony yciem). W kocu, prawdopodobnie uwiadomiwszy sobie, e nie poda adnego istotnego powodu dla podwaenia tezy Darwina, Gould przyznaje, i ta teza nie musi by nieprawdopodobna - a nastpnie, zanim zdoamy si oswoi z wag tego ustpstwa, zmienia temat i zajmuje si niesychanie pilnym problemem pogldw politycznych Darwina i jego rodowiskiem kulturowym. Oto przykad: Nie twierdz, e jaki oczywisty bd wkrad si do logiki tego twierdzenia, naley jednak zada pytanie, dlaczego Darwin si tym zaj i dlaczego ta kwestia bya wana dla niego". Nastpnie Gould przechodzi do psychoanalizy Darwina: Mam nieodparte poczucie, e jego wymuszone i niezrczne argumenty na rzecz postpu wypywaj z wewntrznego konfliktu pomidzy jego dwoma osobowociami -intelektualnego radykaa i kulturowego konserwatysty". Pozwol sobie teraz podsumowa t sytuacj: Gould (a) pisze ksik, ktrej gwn tez jest to, e istnieje jedynie przypadkowe ukierunkowanie; (b) broni tej tezy na podstawie tego, e rodowisko ewolucji staje si w cigu czasu skutecznie przypadkowe'; (c) przyznaje, e taki autorytet od ewolucji, jak Karol Darwin, odmiennie traktowa t kwesti; (d) z racym brakiem logiki usiuje w niejasny sposb podway tez Darwina; (e) w krtkim napadzie szczeroci przyznaje, e w argumentacji Darwina nie ma oczywistych bdw, a nastpnie (f) zamiast zrobi to, co jest oczywiste - czyli albo stan do bezporedniej konfrontacji z tez Darwina i dostarczy istotnych argumentw na rzecz jej odrzucenia, albo te wycofa si ze swojego wczeniejszego twierdzenia, e rodowisko ewolucji jest skutecznie przypadkowe" - zmienia temat w poowie zdania, aby stwierdzi, i motywacj osoby, ktra postawia tak tez, byy niewiadome preferencje. To cay Gould.

moemy wyciga wnioski z niedoskonaych wiadectw skamieniaoci, moemy sdzi, e by to: wzrost rozmiaru mzgu od Australopithecus africanus do Homo habilis, do Homo erectus, do wczesnego Homo sapiens, do wspczesnego Homo sapiens - proces dynamiczny, bez adnych oznak cofania si, niewy-kazujcy wikszych przerw.

18

Wyglda to na trzy miliony lat nieustannego powikszania si mzgu. Jak Gould tumaczy ten trend? Nieatwo mu to idzie. Jak si wydaje, jedynym wytumaczeniem, na ktre pozwala jego wiatopogld, jest duga seria szczliwych rzutw monet - najbardziej przypadkowy pijacki spacer w caej historii picia.* A tak wielkie szczcie takiego kalibru mogoby wystarczy, aby zacz podejrzewa, e rzutami monet kierowaa boska sia! Nic dziwnego, e literatura kreacjonistyczna zawiera wiele pochlebnych cytatw z pracy Goulda. Gdyby jego pogld na dobr naturalny okaza poprawny, te bybym kreacjoni-st: dobr naturalny nie byby prawdziwym rodkiem stworzenia istoty ludzkiej - a przynajmniej nie tak szybkiego stworzenia tej istoty. Wedug Goulda nie tylko nasi przodkowie mieli takie szczcie. Rodowody ssakw te, oglnie rzecz ujmujc, wykazuj jaki ruch w kierunku bystroci. To prawda, pojedyncze gatunki przez dugi czas mog nie stawa si wyranie bystrzejsze. Jednak przykady ssakw - a jeli ju o to chodzi, to oglnie wielokomrkowych stworze - ewoluujcych w stron mniejszej bystroci - s niesychanie rzadkie. Ale te zwierzta to szczliwa pijacka druyna!

Kiedy ze rzeczy przytrafiaj si dobrym genom

Szczcie moe pojawi si w ewolucji jeszcze w innym sensie i ten sens by kluczowym tematem pierwszej ksiki Goulda, Wonderful Life (Cudowne ycie), w ktrej atakowa biologiczny progresywizm. Ksika ta traktowaa o skamieniaociach z Burgess Shale - tzw. upkach z Burgess, efektach najwidoczniej nagej (tak jak si to odbywa) ekspansji biologicznego zrnicowania okoo 570 milionw lat temu, na pocztku okresu kambryjskiego. Ta eksplozja kambryjska" to pierwszy udokumentowany rozkwit ycia wielokomrkowego. Opierajc si na pracy angielskiego paleontologa, ktry bada upki z Burgess, Gould uy tych skamieniaoci jako przykadu na decydujc rol przypadku, koincydencji". Argumentacja Goulda bya prosta. Pewne skamieniaoci maj bardzo dziwny wygld i nie pasuj do adnej z gwnych kategorii zwierzt, ktre teraz yj na ziemi. Te dziwaczne gatunki lub ich potomkowie najwyraniej wyginli - i nic nie wskazuje na to, aby stao si to z ich winy. Na pewno pady ofiarami jakiego zego fatum, jakiego nagego, nieprzewidzianego zwrotu w ekologii, na co nie byy przygotowane przez swoj uprzedni ewolucj. Gdyby ta przypadkowa zmiana nie zasza, gdyby te dziwne stworzenia okazay si wci podne, drzewo ycia wygldaoby dzisiaj prawdopodobnie zupenie inaczej. W ten sposb rzut kosmiczn kostk moe od podstaw zmieni przyszo ewolucji. Od chwili publikacji ksiki Goulda jego interpretacje tych skamieniaoci byy kwestionowane przez wielu paleontologw. Teraz wyglda na to, e zwierzta z Burgess nie byy tak dziwaczne, jak wydawao si Gouldowi i niektrym innym badaczom. W wikszoci odpowiadaj one standardowi drzewa taksonomicznego, a ich potomkowie nadal s na ziemi. A jeli chodzi o skamieniao a tak dziwaczn, e zostaa nazwana Hallucigenia, Gould - trzymajc si istniejcej interpretacji - patrzy na ni z odwrotnej strony. Te zdumiewajce zakrtasy na jej plecach" byy nogami. A tamte dziwnie kolczaste nogi" okazay si kolcami -zbroj, prawdopodobnie produktem wycigu zbroje. Mimo to cz argumentw Goulda jest niewtpliwie suszna. Bez wzgldu na to, jak potraktujemy zwierzta z Burgess, gatunki rzeczywicie gin na skutek kosmicznego rzutu kostk. Wielki meteor przypadkiem kieruje si na Ziemi i - puf! - nie ma dinozaurw. Ten rodzaj nagego i nieprzewidzianego oprniania nisz ekologicznych niewtpliwie ksztatuje przysz ewolucj. Wemy szczeglnie interesujcy przykad: gdyby nasi przodkowie zostali zmiecieni z powierzchni ziemi przez jakie ze fatum, to rzeczywicie, jak stale powtarza Gould, ludzkie istoty nigdy by nie wyewoluoway. Ta teza - w pewnej mierze zasadnicza w Wonderful Life - jest tak bezsporna, e o ile wiem, nigdy nie bya kwestionowana; aden przytomny biolog nie twierdziby, e pewnego rodzaju nieuchronno towarzyszya ewolucji Homo sapiens jako takiego - no wiecie, gatunku wysokiego na metr szedziesit lub metr osiemdziesit, opowiadajcego marne dowcipy plus caa reszta. Jedynym powanym pytaniem jest to, czy istniao prawdopodobiestwo ewolucji jakiej formy ycia o wyso-

kiej inteligencji - na przykad jakiego zwierzcia na tyle bystrego, aby potrafio mie wiadomo samego siebie. W Wonderful Life Gould pomin to pytanie, jednak pniej, w Fuli House, stwierdzi, e odpowied brzmi nie". Mona by zgodzi si z tym, gdyby rozumowanie Goulda odnonie do pijackiego miotania si ycia byo uzasadnione. Jednak majc oczywiste dowody na wycig zbroje, a take na to, jak istotny jest on dla elastycznoci zachowa, oraz na cigy wzrost elastycznoci zachowa od chwili, kiedy zwierzta pojawiy si na scenie, na krtko przed eksplozj kam-bryjsk, atwo si oprze tej pokusie.20 Jeszcze atwiej si jej oprze, kiedy wemiemy pod uwag to, co ryzykujc antropomorfizacj przyrody, mog

nazwa jedynie geniuszem doboru naturalnego. Cho jest on lepym procesem, dziaajcym na zasadzie prb i bdw -a jeli o to chodzi, to na przypadkowej zasadzie - ma godny podziwu zmys wynalazczy, wynajdowania i zapeniania pustych nisz ekologicznych. Dobr naturalny zaadaptowa zwierzta do ycia na ldzie, pod ziemi, pod wod, na drzewach, w powietrzu. Podczas zapenianja nisz dobr naturalny nie wypracowuje nadzwyczajnych technologii: stale je powiela. Lot i wzrok to dwie technologie tak zadziwiajce, e s powszechnie przywoywane przez kreacjonistw jako co, w co wrcz trudno uwierzy. Jednak lot powsta w toku ewolucji przynajmniej przy trzech oddzielnych okazjach, a oczy byy niezalenie wynalezione dziesitki razy. To nie oznacza, e dobr naturalny ma tylko jeden cel, jakim jest wiato. Inne znane nam zmysy - wch, such, dotyk, smak - maj rwnie szerok reprezentacj w krlestwie zwierzt i to jest dopiero pocztek dugiej listy technologii gromadzenia danych przez organizmy oywione. W gruncie rzeczy tak bardzo wychwalany postp, jakiego w dwudziestym wieku dokona czowiek w technologii czujnikw, sprawia wraenie mozolnego wysiku, zmierzajcego do tego, aby ponownie wynale koo. Mamy teraz noktowizory; grzechotniki ju nas pokonay na tym polu. Mamy sonar- stara sprawa dla nietoperzy i standardowe wyposaenie delfinw. Niektre alarmy antywamaniowe dziaaj na zasadzie wytwarzania pl elektrycznych i wyczuwania powstaych w nich zakce; tak te robi niektre ryby Callorhynchus callorhynchus z Afryki i Gym-

notus carapo z Ameryki Poudniowej (nie naley ich myli z rybami, ktre uywaj elektrycznoci do oguszania, takich jak 450-woltowa elektryczna ryba z podrzdu sumowcw z Afryki lub 650-woltowy elektryczny wgorz z Ameryki Poudniowej). Oczywicie ludzie zrozumieli, jak warto informacyjn ma ziemskie pole magnetyczne na dugo przed dwudziestym wiekiem - za pomoc kompasw - ale jeszcze dawniej zrobi to dobr naturalny: niektre bakterie i rozmaite bardziej zoone stworzenia korzystaj z tego samego sposobu dla orientacji. Dlaczego dobr naturalny przywizuje tak wag do technologii czujnikw?* Poniewa uatwiaj one elastyczno zachowa, co sprzyja adaptacji. Co jeszcze uatwia tak elastyczno zachowa? Umiejtno przetworzenia tych wszystkich danych zmysowych i odpowiednie przystosowanie swoich zachowa, czyli innymi sowy: mzgi. Niekoniecznie nasze mzgi czy nawet mzgi" w technicznym znaczeniu tego terminu, lecz raczej inteligencja jako abstrakcyjna waciwo. Dobr naturalny wyranie faworyzuje pewne waciwoci -ma tendencj do tworzenia i kultywowania ich niezalenie od siebie w niezliczonej iloci gatunkw - a wic truizm Goulda, e ze fatum moe zetrze z powierzchni ziemi jaki gatunek czy grup gatunkw, nie jest niczym odkrywczym - przynajmniej dopki mwimy o prawdopodobiestwie ewolucji waciwoci wielkiej inteligencji, a nie o ewolucji jakiego szczeglnego inteligentnego gatunku. Simon Conway Morris, jeden z paleontologw - na ktrego badaniach upkw z Burgess w najwikszym stopniu opiera si Could, piszc Wonderful Life - zrobi tak uwag w ramach surowej krytyki interpretacji Goulda: rola koincydencji w indywidualnej historii ma may wpyw na prawdopodobiestwo wyonienia si szczeglnej waciwoci biologicznej".21 Losy poszczeglnych gatunkw mog by uzalenione od przypadku, od wycignicia szczliwej karty. Jednak waciwoci, ktre one ucieleniaj, byy ju zapisane w kartach -przynajmniej w tym sensie, e talia bya tak przygotowana, aby musiay odnie korzy. Zastanwmy si ponownie nad waciwociami wzroku. Oczywicie, poniewa dobr naturalny dokonywa tego wynalazku dziesitki razy, przypadkowe wyginicie nawet wikszej grupy posiadajcych wzrok gatunkw nie miaoby wikszego wpywu na oglny obraz: przeznaczeniem waciwoci wzroku byo

wynalezienie jej i ponowne dokonywanie tego wynalazku. Czy moemy powiedzie to samo o inteligencji? Niezupenie, poniewa inteligencja to inny rodzaj waciwoci. Jeeli uyjemy tu szerokiej definicji - jako przetwarzanie informacji w celu utrzymania kontroli nad sprzyjajcym adaptacji elastycznym zachowaniem - to okae si, e inteligencja pojawia si zbyt wczenie, u samej podstawy drzewa ycia, aby ten wynalazek mia by pniej wci na nowo dokonywany w odgazieniach drzewa. (Nawet bakteria . coli wie" wystarczajco duo, aby znale sobie inne otoczenie, kiedy jej wasne wykazuje deficyt wgla). Jednak wiksza inteligencja jest tym, co zostao wynalezione miliardy razy. U wszystkich ssakw, ryb, gadw, owadw, ptakw dokonywa si i dokonuje duy wzrost w elastycznoci zachowa, ktry czsto charakteryzowa si maymi, regularnymi przyrostami. Dodajmy te wszystkie przyrosty i co otrzymamy? Wzorzec. 22 Ludzie s tutaj dziki przypadkowi", pisze Gould. To prawda. Ale nie odnosi si to do ludzkiego poziomu inteligencji. W dostatecznie dugim czasie byo bardzo, bardzo prawdopodobne, e ona wyewoluuje. Przynajmniej ja tak odczytuj dowody. Utwierdzam si w tym mniemaniu, czytajc prace wybitnych biologw ewolucyjnych, takich jak

William D. Hamilton i Edward O. Wilson, chocia inni wybitni biolodzy, jak na przykad Ernst Mayr, maj odmienne zdanie.

Co tak dugo trwao?

Czasem ludzie (cznie z Couldem) zadaj sceptyczne pytanie: jeeli ewolucja inteligencji bya tak bardzo prawdopodobna, to dlaczego to tak dugo trwao? To rozsdne pytanie. Pamitacie wielkie progi ewolucyjne z poprzedniego rozdziau - od Prokaryota do Eukaryota, od Eukaryota do wielokomrkowych zwierzt? Mona odnie wraenie, e by to bardzo szybki postp, kiedy mwi si o tym w jednym zdaniu, lecz w rzeczy samej przejcie ze 23 stadium numer jeden do stadium numer dwa mogo zaj a dwa miliardy lat. A jak si wydaje, mino przynajmniej 700 milionw lat od Eukaryota do malekich, wielokomrkowych zwierzt, jakie wystpuj w skamieniaociach sprzed kambryjskiej eksplozji. Wtedy wszystko ruszyo: od lepkich malestw do istot ludzkich w cigu okoo 600 milionw lat. Dlaczego organiczna ewolucja tkwia tyle czasu w bezruchu? Mona by zada to samo pytanie ewolucji kulturowej. Jeeli bya tak silna, to dlaczego tak dugo trwao, zanim zacza odnosi sukcesy? Na co ci ludzie w rodkowym paleolicie czekali? Tak si dzieje, e wytumaczenie tych dwch form wczesnej opieszaoci - ewolucji kulturowej i ewolucji biologicznej - jest, oglnie mwic - takie samo. Wrmy myl do kosmicznego bulionu, kiedy powstay pierwsze komrki. Kada z nich bya potencjalnym rdem innowacji; dziki mutacji genetycznej moga wystpi z nowym pomysem" na jaki projekt organiczny, a jeli to by dobry pomys, to mg si rozprzestrzeni. W pewnym sensie te komrki stanowiy razem mzg" doboru naturalnego. Jednak mutacje, nowe pomysy", zbyt czsto nie wystpuj, a i tak wikszo pomysw mutantw nie jest dobra. Trzeba zatem mnstwa bakterii, aby stworzy na tyle duy mzg", by mogy czsto powstawa dobre pomysy. Nie ulega wtpliwoci, e dua cz wczesnego ycia powicona bya na powolne, lecz bezustanne powikszanie rozmiaru mzgu. Ten proces jest porwnywalny do dziesitkw tysicy lat, jakie spdzili ludzie na powolnym zwikszaniu swojej liczebnoci, a wreszcie, mniej wicej 15 tysicy lat temu, niewidzialny mzg by na tyle duy, aby wytwarza innowacje w szybszym tempie. Oczywicie, to nie znaczy, e w paleolicie mimo bardzo maego zaludnienia nie byo cakowicie dokonywanych przez czowieka innowacji; w gruncie rzeczy ich poziom powoli si podnosi wraz z powolnym wzrostem liczebnoci populacji. Prawie to samo odnosi si do wczesnej historii ycia organicznego. Podczas tych dwch miliardw lat przed wynalezieniem komrki eukariotycz-nej dokonano wanej pracy. Na przykad pojawiy si bardzo istotne technologie 24 energii: najpierw autotrofizm", nastpnie fotofosforylacja" (sposb na otrzymywanie energii ze wiata), a potem pena fotosynteza, ktra obejmowaa fotofosforylacj. Dobr naturalny podczas pierwszego stadium wcale nie siedzia bezczynnie. Pojawi si nawet symbiotyczny podzia pracy pomidzy komrkami. Lepkie maty bakterii rozoone na duej przestrzeni, jak si teraz wydaje, skaday si z dwch rodzajw komrek: te na grze uprawiay fotosyntez, a te na 25 dole korzystay z odpadw produktw fotosyntezy, rozkadajc je za pomoc fermentacji. Te lepkie maty s odzwierciedleniem kluczowego argumentu. Wzrost mzgu" doboru naturalnego polega nie tylko na wzrastajcej liczbie organizmw, lecz przynajmniej rwnie wany jest wzrost liczby gatunkw. Trudnice si fermentacj bakterie mog, za pomoc mutacji, wygenerowa cay odmienny zestaw pomysw" od tego, co mog zrobi bakterie trudnice si fotosyntez -przede wszystkim nowe podejcie do fermentacji. Kady nowy gatunek otwiera now przestrze do popisu dla twrcw, powikszajc nie tylko szans na dobre pomysy, lecz rwnie zakres moliwych pomysw.

Nowe gatunki jeszcze w innym sensie powikszaj ow designersk przestrze. Kady gatunek jest - podobnie jak zajmujce si fotosyntez komrki -potencjalnym rdem energii i a si prosi, aby dobr naturalny wytworzy gatunek przystosowany do jej pozyskiwania. W przypadku komrek zajmujcych si fotosyntez - wykorzystywanych przez komrki zajmujce si fermentacj -ta forma wyzysku bya nieszkodliwa: nowe gatunki po prostu przetwarzay odpady niezuyte przez stare gatunki. Jednak czsto taka forma wyzysku jest bardziej drapiena. Lecz bez wzgldu na to, jaka to forma - nieszkodliwa, drapiena, pasoytnicza, mutualistyczna czy jeszcze jaka inna - zawsze si pojawia, prdzej czy pniej. Kady nowy gatunek otwiera potencjaln nisz ekologiczn, a dobr naturalny celuje w zapenianiu takich nisz. Wemy choby pod uwag technologiczne moliwoci, jakie otworzy nektar w kwiatach. Doprowadzi do powstania dugiego dzioba u kolibrw i ich stabilnego lotu, do zadziwiajcej kolektywnej inteligencji pszcz w ulu i do wielu innych cudownych sposobw wykorzystywania kwiatw. Poniewa z punktu widzenia kwiatw te

zwierzta s uyteczne pr/y przenoszeniu pyku, kwiaty wyewoluoway rne formy zachty do podjcia transportu. Niektre chwytaj na chwil pszczoy w puapk, dokadnie pokrywajc je pykiem, zanim pozwol im odlecie do innej roliny. W Arizonie niektre roliny z rodzaju Cilia kwitn na czerwono, aby przywabi kolibry, a nastpnie przestawiaj si na cakowicie biay wystrj, ktry przywabi my, kiedy kolibry odlec pnym latem. Pewne storczyki przypominaj pszczoy, osy lub muchy, aby przywabi samca pszczoy, osy lub muchy, ktry 26 zdezorientowany, prbujc kojarzy si z kwiatem, zbiera pyek (a czasem pozostawia swoj sperm). Zrnicowanie kwiatw rnicuje ich symbionty. Rne gatunki kolibrw maj rne dugoci dziobw, w zalenoci od swoich ulubionych kwiatw, podobnie jak rne gatunki pszcz maj rne dugoci jzykw. l tak to si dzieje. Wzrost liczby gatunkw zapewnia przede wszystkim wielko i heterogeniczno ziemi; prny, rozprzestrzeniajcy si gatunek zostaje rozdzielony przez gry albo rzeki, albo pustynie, albo ki, albo oceany- lub po prostu przez odlego - i wtedy jego fragmenty adaptuj si do szczeglnych warunkw miejscowego ekosystemu. A poniewa kady nowy gatunek okrela potencjaln nisz ekologiczn dla innego gatunku, to im wicej jest gatunkw, tym wicej ich bdzie. Ponownie zoono rodzi zoono przez pozytywne sprzenie zwrotne, lecz w tym przypadku rozszerza si zoono caego ekosystemu. W ten oto sposb wzrasta rozmiar i podno mzgu doboru naturalnego - pocztkowo powoli, lecz nieuchronnie.

Najwyraniej ten mzg stawa si ju cakiem duy i podny, kiedy pojawiy si eukarionty - jak si wydaje, epoka eukariontw trwaa tylko jedn trzeci dugoci epoki prokariontw, zanim zosta przekroczony historyczny prg do 28 wielokomrkowych zwierzt. Nastpnie, mniej wicej 600 milionw lat temu, nastpia eksplozja" rnorodnoci ycia zwierzcego. Skd si wzia ta eksplozja"? Ja osobicie podejrzewam, e ow nago kreatywnoci w okresie kambryjskim wyolbrzymiono przez wadliwe odczytywanie dowodw ze skamieniaoci; oraz e chodzi tu o kreatywny postp, jakiego mona si spodziewa od procesu, ktrego wynalazczo wzrasta wraz z liczb poprzednich wynalazkw. Mimo wszystko wystpia prawdopodobnie jaka nago i naleaoby spyta dlaczego. Chyba najczciej podawanym powodem jest pojawienie si wielokomrkowego drapienictwa. Podobnie jak jest wiele dowodw na to, e kiedy ewolucja kulturowa zrywaa si do lotu, ludzie prowadzili wiele wojen, dowody na drapienictwo pojawiaj si blisko pocztku okresu kambryjskiego. Mona zauway skamieniae lady wymarych ju trylo-bitw, jak kieruj si po 29 odciskach kambryjskiego pajczaka - a tylko lady try-lobitw wyaniaj si zza skrzyowania drg. Oprcz tego anegdotycznego dowodu na drapienictwo, w okresie kambryjskim wystpuje naga moda na zbroje. Pancerze z pytek kostnych i muszle byy prawdopodobnie rund drug w wycigu zbroje, a drapienictwo rund pierwsz. Oczywicie, inna bro jest bardziej wyrafinowana ni zbroja i ostre zby. Trylobit, pierwszy drapienik, ktry zostawi lady swojej zbrodni, jest take pierwszym znanym zwierzciem, ktre miao oczy. Kiedy poluje si na ruchliw zdobycz, pomaga wyostrzona percepcja. Rwnie kiedy jest si obiektem polowania. A wyostrzona percepcja nie jest wiele warta bez szybkiego przetwarzania danych. Dwie siy, ktre rwnie dziaay w ewolucji kulturowej, pomagay ewolucji biologicznej w kumulowaniu pdu. Po pierwsze, nastpowa stopniowy wzrost prawdopodobiestwa innowacji przez wzrost ogromnego mzgu". Po drugie, potem wystpia intensyfikacja wspzawodnictwa, ktra wzmoga presj selekcyjn; zarwno w ewolucji biologicznej, jak i w ewolucji kulturowej zerowa su-mowalno stymulowaa niezerow sumowalno. Dlaczego geny trylobitw odpowiedzialne za powstanie rjg zaczy prowadzi gr o sumie niezerowej z dodanymi pniej genami odpowiedzialnymi za rozwj oczu - oraz z genami odpowiedzialnymi za przetwarzanie i zastosowanie danych wizualnych? Poniewa takie jest prawo dungli.

Uczenie si przez praktyk

Mona by jeszcze dugo tumaczy, dlaczego ewolucja bya tak powolna na pocztku. W szczeglnoci moglibymy wyjani, e niektre z tych progw, prowadzcych do wyszej organizacji ycia organicznego, cho wydaj si proste, wcale takie nie s. Wynalezienie komrek eukariotycznych i ycia wielokomrkowego pociga za sob tak wiele 30 skomplikowanych mechanicznych problemw, e wzmaga nasz szacunek dla pomysowoci doboru naturalnego. Jednoczenie te problemy powinny stanowi ostrzeenie dla biologicznych progresywistw, do ktrych ja rwnie nale, aby zbyt pochopnie nie formuowa twierdze o nieuchronnym wzrocie zoonoci. Chocia w pewien sposb ewolucja organiczna jest bardziej uporzdkowana ni historia ludzkoci, jednak w inny sposb jest bardziej nieogarniona. Musz przyzna, e czuj si troch mniej pewnie przy oszacowywaniu prawdopodobiestwa powstania, dziki ewolucji biologicznej, mzgu ludzkiego ni przy oszacowywaniu prawdopodobiestwa - przy zaoeniu, e ten mzg istnieje - powstania, dziki ewolucji kulturowej, globalnego mzgu, takiego, jaki si wanie

wyania. Mimo wszystko, podobnie jak liczba wodzostw i cywilizacji, ktre wyewo-luoway niezalenie, potwierdza inne argumenty na ukierunkowanie ewolucji kulturowej, liczba razy, ile ycie przechodzio przez poszczeglne progi organizacji, te ma du wag. Wynalazku wielokomrkowoci dokonywano wielokrotnie - wedug niektrych szacunkw, 31 wicej ni dziesi razy. Wydawaoby si wic, e wzrost liczebnoci wielokomrkowego ycia by z gry przewidziany, wraz z kambryjsk eksplozj" lub te bez niej. Prawdopodobiestwo wczeniejszego przekroczenia eukariotycznego progu stanowi bardziej zagmatwany problem. Jdro jest jednym z najwaniejszych elementw pord rozmaitych organelli komrek eukariotycznych - cznie z jednostkami przetwarzajcymi energi, takimi jak mitochondria i chloroplasty. Nie jest jasne, czy jdro zostao wynalezione wicej ni jeden raz. Jednak orga-nelle takiego czy innego typu byy wynalezione" - czasem w sposb symbio-tyczny, jak to opisaem w poprzednim rozdziale, a czasem przy rnorodnych innych okazjach. Zatem przynajmniej w tym sensie logika stojca za doprowadzaniem prostych komrek do zoonoci wydaje si bardzo silna. W 1951 roku angielski zoolog J.W.S. Pringle napisa prac O podobiestwach uczenia si i ewolucji. To jest cakiem dobre porwnanie. Dobr naturalny jest nie tylko procesem, ktry dokonuje wynalazkw" nowych technologii, takich jak na przykad oczy; on odkrywa" waciwoci fizycznego wiata, takie jak odbicie wiata. To ta ciga wynalazczo i wynikajce z niej odkrycia s zasadniczym, przewidywalnym elementem ewolucji przez dobr naturalny. Poszczeglne gatunki, w ktrych to uczenie si" znajduje swoje ucielenienie, s spraw incydentaln - przejciowymi skadnicami wiedzy, jak podrcznik, ktry nie bdzie ju ponownie drukowany, ale ktrego zawarto yje w innych ksikach. Dobr naturalny nie przywizywa takiej wagi do adnej innej technologii i tak bardzo nie pracowa nad jej wyrafinowaniem, jak w przypadku inteligencji. Wszdzie dokoa mamy dowody na wzrost inteligencji przez ewolucj. Najbardziej spektakularnym tego przykadem, jak moemy stwierdzi z nalen tu pokor, jestemy my sami. Ludzki mzg jest jak do tej pory najlepszym produktem wikszego, pulsujcego, bez koca wynalazczego mzgu", jakim jest biosfera. Oczywicie, inteligencja nie jest jednowymiarowa. Nie jestemy po prostu dziesi razy bystrzejsi od dinozaurw ani tysic razy bardziej bystrzy od strzela bombardiera, ani milion razy bystrzejsi od bakterii. Nasza inteligencja jest jakociowo rna od ich inteligencji. Posiada pewn liczb atrybutw, ktre wykreoway kultur - a ona ponadto jest na tyle bogata, eby sta si niezalen ewolucyjn si. W tym sensie cz terminologii w tym rozdziale bya troch mao konkretna. Mwiem o ewolucji osigajcej ludzki poziom" inteligencji -jakby istniaa jaka prosta drabina zwierzcego IQ, po ktrej wspina si ycie, z samowiadomoci" jej szczytu. Mog tumaczy si tym, e biolodzy, cznie z Couldem, czsto takiej terminologii uywaj - a ponadto, e jest ona przydatna do pewnych celw. Jednak dla celw tej ksiki bdziemy musieli postara si teraz o wiksze wyrafinowanie przy okrelaniu inteligencji. Jeeli chcemy wiedzie, jak prawdopodobne byo nadejcie ewolucji kulturowej, nie wystarczy argumentowa, i dobr naturalny ma tendencj do tworzenia coraz bystrzejszych dzie". Te dziea" musz wykazywa bystro w kilku specyficznych kierunkach, jeli ewolucja kulturowa ma si w peni rozwija. Czy ten rodzaj bystroci by przewidziany?

Rozdzia 20

Ostatnie przystosowanie
W wyniku tysicy milionw lat ewolucji wszechwiat zaczyna by wiadom sam siebie.
1

JULIAN HUXLEY

Pierwszym wiarygodnym dowodem kultury w ludzkim rodowodzie s prymitywne narzdzia kamienne sprzed przeszo dwch milionw lat. Co spowodowao, e nasi przodkowie zaczli uywa kamiennych narzdzi? Archeolodzy uzgodnili, e powodem byo to, i rodowisko stawao si bardziej suche, mniej zalesione i/lub bardziej

niebezpieczne"; ta presja rodowiska" zmusia wczesne hominidy do wynalazczoci. W ten sposb znowu zostalimy skonfrontowani z tym koszmarnym mitem rwnowagi", pogldem, e ycie zmienia si tylko wtedy, kiedy popchnie je do tego jaka zewntrzna sia. Kiedy po raz pierwszy zadrwiem z tego pomysu -w rozdziale szstym, przy omawianiu pocztkw rolnictwa - odezway si gosy, e to wypacza nasz pogld na ewolucj kulturow, e w ten sposb w proces wydaje si bardziej epizodyczny, mniej trway, ni jest w istocie. Jednak przekonalimy si rwnie - kilka stron wstecz - e jaki rodzaj mitu rwnowagi moe analogicznie wykrzywi czyj pogld na ewolucj biologiczn. Zaoenie, e gatunek moe zmienia si jedynie w odpowiedzi na zmieniajce si rodowisko - a nigdy z powodu wspzawodniczcego wycigu zbroje" pomidzy jego czonkami - zostao przedstawione, aby wykaza, do jakiego stopnia nie docenia si tendencji doboru naturalnego do tworzenia zoonoci. Mamy wic przykad mitu rwnowagi, ktry podwjnie zasuguje na potpienie, poniewa czy te dwa szkodliwe skutki; pociga za sob wypaczony pogld na ewolucj biologiczn oraz kulturow. W tamtej chwili, przeszo dwa miliony lat temu, wraz z pierwszymi kamiennymi narzdziami nasi przodkowie znaleli si w rodku koewolucji gen-mem. Mzg ju od pewnego czasu wzrasta dziki ewolucji biologicznej, ale dziaaa tu rwnie ewolucja kulturowa. Przed pojawieniem si pierwszych narzdzi z kamienia niewtpliwie istniay narzdzia z mniej trwaych materiaw, ktre nie mogy " *

si zachowa dla potomnoci. Poza tym kultura, ktra dzisiaj wykracza szeroko poza technologie materialne, rwnie czynia to w tamtych czasach. Pomijajc narzdzia, wynajdowanie lub naladowanie nowych sposobw - do polowania, poszukiwania padliny, odkrywania innego typu poywienia lub dla celw walki -byoby bardzo przydatne. Ewolucja biologiczna wspomagaa wic ten rodzaj gry kulturowej do takiego stopnia, e przydatne memy okazay si opacalne w kategoriach darwinowskich. Wspomagajy bowiem przekazywanie genw, nastpnie dobr naturalny faworyzowa geny odpowiedzialne za przetwarzanie memw, geny odpowiedzialne za wynalazczo, zmys obserwacyjny, umiejtno naladownictwa, porozumiewania si, uczenia si - geny odpowiedzialne za kultur. Ten rodzaj koewolucji moe sta si samonapdzajcym procesem: im bystrzejsze staj si zwierzta, tym wiksze maj zdolnoci do wytwarzania i absorbowania wartociowych memw; a im wicej wartociowych memw unosi si dokoa, tym wiksz darwinowsk warto ma ich zdobywanie, tym bystrzejsze staj si wic zwierzta. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa pierwsze homonidy, ktre zaczy uywa kamiennych narzdzi, znajdoway si ju na tych koewolucyjnych ruchomych schodach. To pomogoby wytumaczy wzrost rozmiarw mzgu, co pozwolio ostatnio wyodrbni ich od tpawego Australopithecus afarensis, oraz jego dalszy szybki wzrost - w cigu przeszo 3 trzech milionw lat pojemno czaszki powikszya si prawie trzykrotnie. Kiedy jaki organizm ju znajdzie si na takich ruchomych schodach, w dodatku wzmocniony pozytywnym sprzeniem zwrotnym, jakie wystpuje pomidzy tymi dwoma ewolucjami, nie ma adnego oczywistego powodu, aby na tym poprzesta. Jeeli nie przytrafi si jakie nieszczcie, ktre dotknie cay gatunek - na przykad zderzenie meteorw - to prawdopodobnie wystpi denie do wzrostu mzgu i zwikszenia zasigu kultury. A gdzie po drodze prawie na pewno zostan wynalezione kamienne narzdzia. To nie jest przypadek, ktry wymaga specjalnego wytumaczenia". To tylko etap na trasie ruchomych schodw (chocia kaprysy rodowiska mog oczywicie mie wpyw na szybko, z jak dotrze si do tego etapu). Zatem dla zainteresowanego losem ludzkoci obserwatora kluczowym pytaniem nie jest: Jak prawdopodobne byo pojawienie si narzdzi kamiennych? Na koewolucyjnych ruchomych schodach narzdzia kamienne byy wynalazkiem automatycznym. Wane pytanie to raczej to: Do jakiego stopnia byo

prawdopodobne, e te schody w ogle zostan uruchomione? Ja uwaam, e to byo bardzo prawdopodobne. Poniewa bez wzgldu na to, jak wspaniae osignicia kulturowe znalazy si na szczycie schodw, to rnorodne genetycznie uwarunkowane aktywa, ktre pozwalaj gatunkom w ogle wej na takie schody, nie s wcale tak bardzo niezwyke. Nie chc przez to powiedzie, e to nasi przodkowie byli przewidziani do wstpienia na te schody. W gruncie rzeczy nasz rodowd mia wyjtkowe szczcie, e udao mu si uzyska tyle kluczowych aktyww biologicznych. Jest jednak rnica midzy powiedzeniem, e musiae mie wielkie szczcie, aby zosta zwycizc, a powiedzeniem, e to wymagao wielkiego szczcia, aby w ogle zwyciy. Na tej rnicy loterie, kasyna i salony bingo zarabiaj pienidze. W grze ewolucyjnej, jak twierdz, byo tylko kwesti czasu, zanim ten czy inny gatunek podnis rk (a przynajmniej swj chwytliwy wyrostek) i powiedzia Bingo!".

Napd ruchomych schodw

Zanim zrobimy remanent biologicznych aktyww, ktre jak si wydaje, daj wstp na ruchome schody ewolucji, zastanwmy si przez chwil nad napdem tych schodw; zobaczmy w tym szczeglnym kontekcie, co jest zego w tym okropnym micie rwnowagi. Co jest niemdrego w powiedzeniu, e wczesne hominidy nie pofatygowayby si, aby poprawi technologi swojego bytowania, jeli rodowisko nie staoby si nagle im wrogie? Ale to rodowisko ju byo wrogie! Kiedy ma si skpy zasb narzdzi, nie umie si roznieca ognia, dookoa czai si peno drapienikw dokoa, a do tego ma si mzg o poow mniejszy od ludzkiego mzgu, to przetrwanie w takich warunkach moe by prawdziwym wyzwaniem. Jeeli prymitywne narzdzia kamienne pomog ci w zabijaniu zwierzt czy nawet w porbaniu zwierzt zabitych przez inne drapieniki (a moe nawet bdzie mona uy ich skry jako okrycia na noc), to trzeba z nich skorzysta. Jeszcze wikszy problem z mitem rwnowagi polega na tym, e organizmy nie s skonstruowane tylko do celu 4 przetrwania, one si rwnie rozmnaaj. Na przykad u poligamicznych" gatunkw samce wspzawodnicz, aby czy si z moliwie jak najwiksz liczb samic. Czy nasi odlegli przodkowie byli poligamiczni? Tak. Samce 5 wczesnych hominidw byy o wiele wiksze od samic. Ten wyrany dymorfizm pciowy jest oznak poligamii. Wskazuje na to, e przez cae pokolenia due silne samce miay du liczb potomstwa z wieloma samicami, a chuderlawe"samce miay mao lub nie miay adnego potomstwa. Ta dynamika - selekcja seksualna" - jest jednym z przykadw midzyga-tunkowego wycigu zbroje", ktry by omawiany w poprzednim rozdziale. To tumaczy, dlaczego barany maj due rogi (osobniki z maymi rogami zostay wyparte ze sceny seksualnej), dlaczego pawie maj wspaniae, barwne ogony (pa-wice drwiy z samcw o bezbarwnych ogonach) i dlaczego nasi rni krewni z rzdu naczelnych - goryle, szympansy, pawiany - wykazuj dymorfizm pciowy zgodny ze stopniem ich poligamicznoci. Wyjania to te, dlaczego samce wczesnych hominidw mogy chtnie przyj nowe technologie. Im wicej byo samic, ktrych aski mogy zdoby, tym wicej mogy mie potomstwa.* A najatwiej zdoby aski samicy naczelnych, dajc jej miso - cenny przysmak przy diecie skadajcej si z owocw i warzyw. Chocia nie wydaje si to zbyt wyrafinowane, ale rne naczelne angaoway si w wymian seks-za-miso. To rwnie dotyczy ludzi, obserwowanych w swoim naturalnym rodowisku, takim jak spoeczno owcw-zbieraczy chocia tam mistrzostwo w polowaniu, jak si wydaje, w bardziej subtelny sposb zwikszao darwinowsk perspektyw 6 7 dla mczyzny (na przykad podnosio presti, co z kolei mogo przekada si na moliwo uprawiania seksu). Zatem w skrcie: nie trzeba byo nagego pogorszenia klimatu, aby zainteresowa samce technologi, ktra uatwi zabijanie i wiartowanie zwierzt -szczeglnie jeli ta technologia moga rwnie suy do zabijania i zastraszania rywalizujcych samcw! Jak to zauwayli zoolodzy, moe nie przypadkiem czaszka ludzka ulega pogrubieniu mniej 8 wicej w tym czasie, kiedy wynaleziono toporek. W gruncie rzeczy geny samic rwnie odniosyby korzy z innowacji kulturowych, ktre pomogyby wyywi je wraz z potomstwem. Lecz zbytnio wybiegamy do przodu. Zakadajc, e nasi przodkowie umieli wytwarza narzdzia i ich uywa, przeskakujemy pytanie, w jaki sposb nasz gatunek wjecha na pitro kultury. Jakie biologiczne aktywa s potrzebne, aby dosta si na koewolucyjne ruchome schody? Co dokadnie musieli zdoby nasi przodkowie dziki ewolucji genetycznej, zanim ewolucja kulturowa moga nabra pdu?

Moliwo chwytania
Kultura zasadniczo to sposb korzystania z nauki innych bez koniecznoci pacenia frycowego, ktre oni ju zapacili. Przypumy, e jeste soniem. Przypumy, e mieszkajcy w pobliu ludzie zaczynaj nosi strzelby i prbuj ci zabi. Czy nie byoby lepiej dowiedzie si czego na temat tego zagroenia, nie ryzykujc otrzymania miertelnej rany? Na pocztku dwudziestego wieku populacja przeszo 100 soni mieszkajcych na poudniu Afryki znalaza si w takiej sytuacji. Hodowcy cytrusw wynajli myliwego, aby je wybi. Na pocztku naiwne i pozbawione strachu sonie byy atw zdobycz. Jednak kiedy zobaczyy, jak ich towarzysze umieraj, nabray awersji do ludzi i wychodziy z buszu tylko w nocy. Nie ma w tym nic dziwnego - nie na tym polega kultura - to po prostu lekcja z pierwszej rki. Dziwne jest jednak to, e te tendencje przetrway w nastpnym pokoleniu, chocia ju od dawna nie byo polowa. Najwidoczniej mode sonie naladoway awersj starszych, korzystajc w ten sposb ze zdobytego w cikim trudzie 9 intelektualnego kapitau starszego pokolenia. To jest wanie kultura -przepyw informacji od jednostki do jednostki, niegenetycznymi rodkami.

Kultura, w jej elementarnym znaczeniu, nie wymaga wcale tak wiele intelektu. Wystarczy obserwowa i naladowa. Nawet mzgi ptakw s do tego zdolne. W Anglii, w czasach kiedy roznoszono jeszcze mleko po domach, jedna z sikorek odkrya, e stuknwszy dziobem w zamykajcy butelk aluminiowy kapsel, moga wypi grn warstw mietany. Ten pomys znalaz szerokie zastosowanie. Wkrtce na caych Wyspach wszystkie butelki z mlekiem byy 10 zagroone. Naladownictwo jest potn si. Ale nauczanie - aktywny instrukta - bardzo to wszystko przyspiesza. Poniewa organizmy czsto yj w pobliu swoich potomkw i innych krewnych, aktywne przekazywanie kluczowej wiedzy moe, za pomoc logiki selekcji krewniaczej, by dobre dla genw danego organizmu; w ten sposb moe wyewoluowa genetyczna inklinacja do nauki. Kiedy badacze podawali pawianom skaone owoce, starsze samce sprboway ich i odrzuciy, a pniej groziy modym pawianom, ktre byy nimi zainteresowane. Awersja do skaonych owocw 11 rozprzestrzenia si na cae stado, chocia wikszo pawianw nigdy ich nie sprbowaa. Te dwa wstpne warunki kultury na poziomie czowieka - uczenie si przez naladownictwo i aktywne nauczanie same w sobie jeszcze nie przybliaj do owej kultury. Jakie inne biologiczne aktywa pomogy naszym przodkom dosta si
9

J. Bonner, The Evolution ofCulture inAnimals, s. 177. 10 Ibidem, s. 183. " T. Nishida, Local Traditions and Cultural Transmission, s. 472.

na ruchome schody koewolucji? Jednym z nich jest bez wtpienia uywanie narzdzi. Czowiek nie ma monopolu na uywanie narzdzi. Wydry morskie rozupuj muszle kamieniami. Ziba z Calapagos, kiedy ma ochot na larwy owadw, bierze kolec w dzib i wydubuje larwy z kory drzew. Nie wyobraam sobie, aby wydry morskie w krtkim czasie znalazy si na drodze koewolucji typu gen-mem. Jest granica postpu technologicznego, kiedy pracuje si petwami - nawet jeli damy doborowi naturalnemu par milionw lat na spowodowanie, aby petwy stay si bardziej wyrafinowane. W gruncie rzeczy jestemy jedynym gatunkiem posiadajcym zdolnoci manualne, wystarczajce na przykad do zbudowania modelu samolotu. Ale to si nie stao od razu. Miliony lat temu, zanim nasi przodkowie zaczli wymachiwa kijami i rzuca kamieniami, donie byy bardziej prymitywne. Miay jednak waciwo chwytania, co umoliwiao uycie narzdzi. A kiedy liczba narzdzi zacza si zwiksza - kiedy ewoluowaa kultura - biologiczna ewolucja podya za ni, ksztatujc nasze donie, aby stay si wietnymi instrumentami. Wiele zwierzt potrafi chwyta, przynajmniej w podstawowy sposb. Kangury i oposy wirginijskie s cakiem zrczne. Wiewirki siedz na tylnych nogach i bawi si orzechami. aden z tych ssakw nie ma tak wychwalanego czowieczego ani mapiego kciuka do przytrzymywania chwytanych rzeczy. Ale szop, cakiem bystre zwierz, ma 12 uderzajco ludzkie apy (i myje jedzenie przed posikiem). Niedwiedzie rwnie jedz rkami". 1 oczywicie rne naczelne maj na tyle zrczne rce, aby mc uywa narzdzi na podstawowym poziomie. Szympansy maj szczeglnie zrcznie donie. Widziano midzy innymi, jak: rzucaj w lamparty kamieniami, atakuj kijami sztucznego lamparta; bior gazie, zrywaj z nich licie, wkadaj je do gniazd termitw, wycigaj je i zjadaj termity; rozupuj orzechy kijami i kamieniami. Uywaj nawet gazek, aby wzajemnie my sobie zby. Niektre szympansy gniot licie i robi z nich gbki, ktrymi wycigaj cenn wod z zagbie w drzewach. Take limi zgarniaj resztki pysznego mzgu z czaszek wieo zabitych pawianw. Licie su im rwnie jako chu13 steczki higieniczne do oczyszczania ciaa z fekaliw i innych zanieczyszcze. Jane Goodall donosi, e pewna moda szympansica, zwisajc z drzewa nad obserwatorem, woya mu stop we wosy, a potem czycia zapamitale t stop 14 limi". Taki sposb wykorzystania narzdzi nie zosta raczej wsko zaprogramowany przez geny. Wystpuje tu innowacja i kulturowa transmisja dziki obserwacji. Szympansy znad Gombe obserwowane przez Jane Goodall uyway kijw

jako dwigni do otwierania skrzynek z bananami. W pewnym laboratorium jeden z szympansw nauczy si 15 korzysta z poideka i wkrtce uyway go ju wszystkie inne szympansy. Oczywicie, jest rnica pomidzy uywaniem poideka a wynalezieniem go. Jednak kiedy ju na dobre wszede w biznes uywania narzdzi, dobr naturalny moe popchn ci w stron wynalazczoci - szczeglnie jeli wszystko inne ci sprzyja. To przenosi nas do nastpnego punktu naszego inwentarza biologicznych warunkw wstpnych szybkiej koewolucji gen-mem.

Wyrazista symbolika
Uczenie si przez obserwacj, nauczanie za pomoc grb mog duo zrobi dla kultury, lecz jeli twj gatunek chciaby doj do etapu chodzenia do opery i suchania wykadw z antropologii, bezwzgldn koniecznoci staje si biologiczna infrastruktura dla jzyka.* Ile gatunkw posiada jzyk? Tylko jeden, jeli przez jzyk rozumiemy na przykad

hiszpaski. Jednak jeli przez jzyk rozumiemy co bardziej oglnego - symboliczny kod, za pomoc ktrego odbywa si transmisja informacji od jednego organizmu do drugiego - to jzyk jest wszdzie. Pszczoy zawiadamiaj swoim synnym tacem o tym, gdzie s kwiaty. Zwierzta z rodziny wiewirkowatych na widok drapienika wydaj ostrze16 gawcze okrzyki, robi tak rwnie wiele ptakw. Mrwki wysyaj sygnay chemiczne o szerokim zakresie znacze, od Napad!" do Poywienie!". Niektre mrwki nawet piszcz Pomocy!" (nie tak wyrazicie), kiedy znajd si w puapce, a ten dwik powoduje, e inne mrwki 17 przybiegaj im na ratunek. Koczkodany tumbili ze wschodniej Afryki znaj kilka okrzykw ostrzegawczych, w zalenoci od rodzaju drapienika; jeden oznacza w.", inny orze", a jeszcze inny lampart". Kady okrzyk alarmowy koczkodanw 18 wywouje waciw reakcj (spogldanie w d, spogldanie w gr lub ucieczka do buszu). Opanowanie tego jzyka wymaga kulturowego dostrojenia. Mode koczkodany mog spojrze w gr, zobaczy gobia i wyda okrzyk orze". Dorose koczkodany te spogldaj wtedy w gr, a przez to, e nie przyczaj si do tego alarmowego okrzyku, uwiadamiaj modemu jego pomyk. Dlaczego w krlestwie zwierzt panuje tak oywiona komunikacja? Poniewa zachodzi tam tak wiele relacji o sumie niezerowej. Wszystkie powysze przykady to porozumiewanie si pomidzy krewnymi - pomidzy organizmami, ktre maj wsplny darwinowski interes w przekazywaniu swojej informacji genetycznej nastpnemu pokoleniu. Jak widzielimy, logika niezerowej sumowalnoci jest przyczyn istnienia komunikacji. A obfito niezerowej sumowalnoci jest przyczyn, dla ktrej komunikacja tak bardzo przenika ycie. Naturalnie, aden z wyej wymienionych gatunkw nie ma moliwoci dotarcia do takiej ewolucji kulturowej, jaka przeprowadzia nas z epoki kamienia do wyrafinowanej technologii wieku informacji; adne z tych zwierzt nie mogoby sformuowa tak skomplikowanego przekazu: Czy prbowae wyczy to i pniej powtrnie wczy, i w ten sposb sprawdzi, czy to dziaa?". Chodzi jednak o to, e kiedy gatunki posiadaj ju biologiczn infrastruktur dla jakiegokolwiek systemu komunikacji, dobr naturalny moe wzbogaci t infrastruktur, jeli to bdzie konieczne. W istocie dobr naturalny wykazuje tendencje w tym kierunku. Jeeli policzymy wszystkie rodzaje sygnaw - wizualne, suchowe, chemiczne i tak dalej - to okae si, e krgowce, od ryb a do naczelnych, dysponuj zwykle repertuarem od 20 dziesiciu do czterdziestu odrbnych przekazw. To wicej ni te, z ktrymi rozpoczynay. Dlaczego te sowniki" miay tendencj wzrostow? Przyczyn mg by fakt, e zwierz, ktre ma zdolno komunikacji, moe dosta si w wewntrz-gatunkowy wycig zbroje. Jeli komunikacja daje ci moliwo przewyszenia pod wzgldem reprodukcyjnym swojego ssiada, to dobr naturalny moe sprzyja postpom w biologicznym hardware dla jzyka. A im lepszy jest przecitny hardware, tym lepszy musi by indywidualny hardware, aby mc przewyszy rywali, i tak dalej. Dlaczego jednak subtelnoci jzykowe miayby pomaga darwinowskim perspektywom zwierzt? W pewnej mierze odpowied jest oczywista: W" to cenniejsza informacja, jak moesz podzieli si ze swoimi krewnymi, ni drapienik". W naszym gatunku jednak subtelnoci jzykowe s czym wicej ni tylko rozszerzeniem liczby rzeczownikw. Dlaczego? To prowadzi nas do jeszcze innego biologicznego zasobu, ktry popycha gatunek w stron koewolucyjnych schodw ruchomych: bogate ycie spoeczne, ktre faworyzuje zarwno umiejtnoci jzykowe, jak i intelektualne w szerszym zakresie.

Wspinanie si po drabinie spoecznej

yjce w duych grupach spoecznych naczelne maj rozbudowan kor now - u naszego gatunku orodek mowy i 21 abstrakcyjnego mylenia. W ostatnich dziesicioleciach badacze psychologii naczelnych (cznie z psychologi czowieka) zaczli zgbia, dlaczego tak si dzieje - dlaczego umiejtnoci spoeczne, a wic podatne na nie mzgi, mog by opacalne w kategoriach darwinowskich. Dwa wymiary ycia spoecznego prawdopodobnie szczeglnie sprzyjaj ewolucji inteligencji. Jednym z nich jest hierarchia. U wielu gatunkw wysoki presti spoeczny pomaga zwierzciu przekaza swoje geny nastpnemu pokoleniu, poniewa zwykle uatwia mu dostp do ywnoci lub partnerw, lub jedno i drugie. Zatem dobr naturalny moe sprzyja temu, co pozwala zwierztom osign wysoki status spoeczny. W jaki sposb inteligencja pozwala zwierzciu na zdobycie statusu? Czasami nie pomaga. Okrelenie kolejno dziobania" pochodzi od kur, ktre nie s szczeglnie inteligentnym gatunkiem; ich tytuem do chway jest dziobanie innych kur, aby si podporzdkoway. Nawet pomidzy wykazujcymi si bystroci naczelnymi fizyczna walka odgrywa czsto wan rol w ustanawianiu hierarchii. Jednak u niektrych naczelnych inne aktywa s istotne, jak na przykad uyteczna wiedza i umiejtnoci. Odnosi si to szczeglnie do sytuacji, kiedy w yciu spoecznym pojawia si drugi

wany wymiar poszerzania inteligencji: wzajemny altruizm. Wzajemny altruizm, jak widzielimy w rozdziale drugim, jest zmysem do osigania zysku o sumie niezerowej, genetycznie uwarunkowan tendencj do zawierania przyjani i wymiany przysug z przyjacimi. Std te pochodzi dzielenie si krwi z przyjacielem w potrzebie, co uprawiaj nietoperze-wampiry, przyjaciel bowiem odda w zamian tak przysug, kiedy sytuacja si odwrci. Altruizm, nawet w tak podstawowej formie, wymaga uycia mzgu: trzeba pamita, kto mi pomg, a kto nie - i odpowiednio do tego ich traktowa. (Nietoperze-wampiry maj o wiele wiksze 22 przodomzgowie ni inne nietoperze). Wzajemny altruizm moe wymaga zupenie innego typu bystroci w kontekcie hierarchii spoecznej, kiedy przyjanie staj si sojuszami, a do wymiany przysug naley rwnie wsparcie 23 spoeczne. Tak si to przedstawia u dwch najinteligentniejszych naczelnych, pawianw i szympansw. Wielu szympansich samcw alfa otrzymao ten zaszczyt nie drog samodzielnego pokonywania rywali, ale przez ich zastraszanie przy pomocy lojalnego pomocnika lub dwch. W zamian za to pomocnik otrzymuje cenne poparcie samca alfa podczas wasnych utarczek (a moe nawet - taka jest wielkoduszno samca alfa - atwy dostp do samic w okresie owulacji. Pry-matolog Frans de Waal pierwszy dokadnie opisa t dynamik. Tytu jego klasycznej ksiki Chimpanzee Politics (Szympansia polityka) niektrzy ludzie uwaaj za lekkomylnie antropomorficzny, lecz przewanie ci ludzie nie czytali ksiki. Spoecznoci szympansw demonstruj, w jaki sposb zoony i konkurencyjny krajobraz spoeczny moe sprzyja rnorodnym zdolnociom intelektualnym nie tylko zapamitywaniu, kto ci pomg czy te zrobi ci krzywd, lecz katalogowaniu osobniczych dziwactw i zwyczajw sojusznikw i wrogw oraz monitorowaniu dynamiki spoecznej, wyczuwaniu przesuni lojalnoci. Makiaweliczna inteligencja" to nazwa tej sztuki. (Makiaweliczna" inteligencja nie musi posugiwa si oszustwem, ale moe. Psycholog ewolucyjny Stephen Pinker opisuje szympansa, ktremu pokazano kilka pudeek z jedzeniem i jedno, z ukrytym wem; poprowadzi inne szympansy do pudeka z wem, a kiedy ucieky w popochu, 24 poywia si w spokoju"). Przewanie nie dostrzegamy dogbnej spoecznej orientacji ludzkiej inteligencji, wanie dlatego, e jest taka dogbna. Jednak tworzce j sztuczki (wybiegi) umysu staj si wyraziste wtedy, kiedy ich brakuje. Dzieci autystyczne maj problemy z postawieniem si na czyim miejscu. Normalne czterolatki wiedz, e jeli kto nie zaglda do pudeka, to nie ma pojcia, co w nim jest. Autystycznym dzieciom brakuje zmysu przypisywania ludziom mentalnej 25 perspektywy; s lepe na umys". Mog by bardzo zdolne - zdolne do ponad-ludzkich wyczynw matematycznych - ale brakuje im kluczowych elementw naszej wyewoluowanej spoecznej inteligencji.* Przy wchodzeniu na koewolucyjne ruchome schody koalicje kad silny nacisk na porozumiewanie si. Jeeli twoja druyna chce zrzuci dominujcego samca z jego stanowiska, dobrze jest wszystko wczeniej zaplanowa. A jeli twoja druyna chce tylko wybra si na polowanie i przynie wielkie kaway misa, ktre wzbudz zazdro u dominujcej koalicji, a u samic nage przeja-

wy czuoci, to dobrze jest umie si porozumiewa. Szympansy, jak zaobserwowano, potrafi wsppracowa przy 26 polowaniu, jedne goni mapy, a inne le w zasadzkach. Mona sobie tylko wyobrazi, jak czsto ich plany odnosiyby sukces przy penym dostrojeniu - gdyby potrafiy porozumiewa si w bardziej wyrafinowany sposb. W wewntrzgatunkowym wycigu zbroje zatem im lepiej potrafi porozumiewa si jednostki, tym bardziej spjn i wyrafinowan maj koalicj; im bardziej spjna i wyrafinowana przecitna koalicja, o tyle trzeba by lepszym w porozumiewaniu si, aby ta koalicja moga dominowa. Szympansy, nie majc zoonego jzyka, robi, co mog. De Waal przypomina przypadek samicy szympansa o imieniu Puist, ktra pomoga samcowi Lu-itowi przepdzi rywala, Nikkiego. Pniej, kiedy Nikkie grozi Puist, szympasi-ca zwrcia si z wycignit rk do Luita, proszc go o pomoc. Kiedy ten odmwi, rozwcieczona Puist 27 zwrcia si przeciwko niemu, gonia go po caej zagrodzie, a nawet uderzya" . Luit prawdopodobnie zrozumia to przesanie - e zosta ukarany za oszustwo", za to, e nie wywiza si z ukadu o sumie niezerowej. Moliwe, e dziki temu postanowi si poprawi, odtwarzajc sojusz, ktry na dusz met przyniesie korzyci zarwno jemu, jak i Puist. Jednak cokolwiek mogoby usun niejasno z tego przesania - jak na przykad genetyczna ewolucja rodkw do wyartykuowania pretensji - spowodowaoby, e odtworzenie sojuszu staoby si bardziej prawdopodobne i byoby to dobre dla obu szympansw. Jak zwykle, wyraniejsze porozumiewanie si pomaga w uzyskaniu zysku sumy niezerowej - a jak ju si przekonalimy, dobr naturalny przywizuje wag do zysku sumy niezerowej.

Kciuk pandy

Zatem ju wszystko mamy: podstawowy ekwipunek potrzebny gatunkom, aby mogy wskoczy na koewolucyjne schody ruchome: uczenie si, nauk przez naladownictwo, pobieranie nauk, pewien stopie uywania narzdzi w poczeniu z podstawowymi umiejtnociami chwytania, rednio rozwinity poziom symbolicznego porozumiewania si oraz bogate ycie spoeczne, z widoczn hierarchi i wzajemnym altruizmem (to nawizuje z kolei do logiki darwinowskiej, ktra moe przeksztaci rednio rozwinite rodki porozumiewania si w peni uksztatowany jzyk). Tak si zoyo, e nasi przodkowie byli pierwszymi, ktrzy to wszystko poskadali razem. Gdyby wymarli, czy byliby rwnie ostatnimi? Rozwaanie co by byo, gdyby" to nieprofesjonalna forma analizy. Takie gry s jednak lubiane

przez tych, ktrzy twierdz, e ewolucja inteligencji bya mao prawdopodobna, wic zajmijmy si nimi przez chwil. Stephen Jay Gould pisze, e dziesitki tysicy lat temu, kiedy Homo sapiens dobrze si rozwija, wymarli nasi bliscy krewni, neandertalczycy. Co by byo, gdybymy take podzielili ich los, pyta Gould. Czy nie byoby to kocem inteligentnych naczelnych? Gould nie mwi jednak o tym, e jest bardzo moliwe, i to wanie nasi przodkowie przyczynili si do zguby neandertalczykw - moe wyparli ich z niszy ekologicznej lub te, w mniej subtelny sposb, dawali im po gowie i zjadali ich. Innymi sowy, wyginicie neandertalczykw nie uwiadamia nam, jak atwo zniszczy przez jaki przypadek nawet cakiem bystre naczelne, ktre uwaaj, e mog dokona wszystkiego, co tylko zechc; wyginicie neandertalczykw uwiadamia nam, jak atwo cakiem bystre naczelne zostay pognbione przez mniej wicej rwnie bystre naczelne. Gdyby nasi przodkowie rzeczywicie wymarli w tamtym okresie, prawdopodobnie staoby si to za przyczyn neandertalczykw, ktrzy mogliby wtedy wspina si nadal po koewolucyjnej drabinie, bez przeszkd ze strony takich jak my. No dobrze, ale co by si stao, gdyby rzeczywicie wszyscy przedstawiciele gatunku Homo zniknli z powierzchni ziemi? Ja bym stawia na szympansy. W gruncie rzeczy podejrzewam, e one ju odczuwaj pewien koewolucyjny pd; jeli nie s jeszcze na ruchomych schodach, to znalazy si w ich pobliu. Rwnie ich bliscy krewni (i nasi) 28 bonobo maj prawie te same moliwoci prowadzce do koewolucji co szympansy, moe tylko w sabszej formie. Niektrzy zoologowie sugeruj, e szympansy i bonobo byy przez dugi czas zatrzymywane" przez obecno ludzi -zatrzymywane przed wyjciem z dungli na tereny trawiaste, a w bardziej oglnym sensie - przed zajciem niszy eko29 logicznej czowieka. Jest rzecz oczywist, e gdyby ludzie -wyginli, zniknby ten problem. A co by si stao, gdyby wszystkie mapy czekoksztatne znikny z powierzchni ziemi - szympansy, bonobo, a nawet goryle i orangutany? Inne mapy, chocia s dalszymi krewnymi czowieka ni mapy czekoksztatne, te robi dobre wraenie. Pawiany sprytnie tworz koalicje, a makaki s cakiem kreatywne. Japoscy badacze umiecili grupy makakw na oddzielnych wyspach i obserwowali dziaanie ewolucji kulturowej. Szczeglnie wyrniaa si Imo. W wieku dwch lat wynalaza i spopularyzowaa mycie batatw. Pniej odkrya sposb na oddzielanie pszenicy od 30 piasku: wystarczyo rzuci t mieszank do wody i zebra pszenic z powierzchni. Ten pomys si przyj.

A co by byo, gdyby caa ga naczelnych zostaa unicestwiona w samym zarodku? Przypumy, e cay rodowd ssakw nigdy by nie doszed do penego rozkwitu. Na przykad, gdyby przedwczesna mier nie dotkna dinozaurw, czy wszystkie ssaki nie mogyby by nadal szkodnikami wielkoci szczura? W rzeczy samej wtpi w to, lecz dopki bawimy si w co by byo, gdyby", przypumy, e odpowied na to pytanie jest twierdzca. Pod koniec wieku dinozaurw - tu przed tym, kiedy dotkno ich koczce pewn epok ze fatum -pojawia si pewna liczba rozwinitych gatunkw, ze stosunkiem mzgu do ciaa tak wysokim, jak u niektrych wspczesnych ssakw. Jak si teraz wydaje, niektre z bystrzejszych dinozaurw mogy stawa w pozycji pionowej i uywa przednich ap do chwytania. Niektre mogy by te ciepokrwiste i wychowywa swoje mode. Kto wie? Dajmy im jeszcze 100 31 milionw lat, a ich potomstwo mogoby podrowa odrzutowcami. Powtarzam, e nie jestem fanem gier co by byo, gdyby". Ewolucja biologiczna, podobnie jak ewolucja kulturowa, jest zbyt subtelnie zoona, aby mona byo przewidzie, co si wtedy" stanie. Organiczna historia, jakby to uj Gould, jest wyjtkowo uzaleniona od niepewnego losu; przy zmianie jakiego maego szczegu w przeszoci jakikolwiek yjcy gatunek moe przej do historii. Nie mona jednak powiedzie tego samego o jakiejkolwiek oywionej waciwoci. Mona wyledzi i zniweczy jakikolwiek gatunek posiadajcy szczeglnie wartociowe aktywa - na przykad wzrok lub zdolno chwytania -lecz jeli te aktywa s naprawd wartociowe, prawdopodobnie pojawi si ponownie, prdzej czy pniej. Wemy teraz pod uwag jedno z ulubionych zwierzt Goulda, pand wielk. Niewtpliwie w jakim okresie jej przodkowie zostali oddzieleni od przodkw niedwiedzi waciwych i znaleli si na terenie obfitujcym w bambusy. Wspczesna panda przez dziesi lub dwanacie godzin dziennie uje pdy bambusa. Przy obrywaniu lici z pdw

pandy uywaj co, czego nie maj niedwiedzie waciwe - kciuka, ktry dziaa zastanawiajce podobnie do ludzkiego kciuka, a dziki temu panda ma dobry chwyt. Jest tu jednak pewna rnica - ludzki kciuk wsppracuje z czterema palcami, a kciuk pandy z picioma; kciuk" pandy jest szstym palcem doni. Dobr naturalny utworzy go, zmieniajc ksztat maej koci nadgarstka i ukad niektrych mini. Dlaczego dobr naturalny nie zrobi tego co w naszym rodowodzie: nie przeksztaci pitego palca w kciuk? Poniewa, jak pisze Gould, prawdziwy kciuk pandy jest przeznaczony do innej roli, zbyt wyspecjalizowany do innej funkcji, aby sta si przeciwstawnym, manipulujcym 32 palcem". Stanwszy przed tak zapor, dobr naturalny poradzi sobie inaczej.

Gould uzna ten przykad za wystarczajco znamienny, aby zatytuowa swoj ksik The Panda's Thumb. A jaki jest mora tej historii? Brak wyszego celu w przyrodzie. Gdyby Bg zaprojektowa wspania maszyn, aby od33 zwierciedlaa jego mdro i potg, to na pewno nie uyby zbiorowiska czci przeznaczonych do innych celw". Moe i nie. Ale jeli Bg projektowaby maszyn, ktra projektuje inne maszyny - gdyby projektowa dobr naturalny, rwnie dobrze mgby nasyci ten twrczy proces pomysowoci, jak ucielenia kciuk pandy. Taka wanie pomysowo uczynia tak prawdopodobnym nadejcie drugiego wielkiego kreatywnego procesu - rozkwitu ewolucji kulturowej. Kciuk pandy jest przykadem na to, e jakikolwiek byby los naszego gatunku, jedna z jego kluczowych waciwoci, chwytanie, miaa prawdopodobiestwo rozwoju - poniewa chwytanie jest uyteczn technologi. Dobr naturalny, aby uy przenoni, szuka moliwoci technologicznych i wykorzystuje je; robi to niesychanie pomysowo, za pomoc przedziwnych surowcw, jeli to jest konieczne. Jak przyznaje sam Gould, wspaniao kciuka pandy polega 34 na tym, e jest budowany na takim nieprawdopodobnym fundamencie". To, co si odnosi do umiejtnoci chwytania, odnosi si rwnie do innych waciwoci, ktre wymieniem jako podstawowe biologiczne warunki wstpne dla koewolucji gen-mem. Zmiemy z powierzchni ziemi ludzi, nawet mapy czekoksztatne, nawet naczelne, a te wszystkie waciwoci bd nadal istniay, poniewa wszystkie zostay samodzielnie wynalezione niezliczon ilo razy. Nawet ta moe najrzadsza waciwo, wzajemny altruizm, zostaa wynaleziona wiele razy w rodowodzie ssakw - u naczelnych, delfinw, nietoperzy, u antylop impala - jak rwnie w innych rodowodach, na przykad u ryb. Dajmy ewolucji wystarczajco duo czasu, a wzajemny altruizm pojawi si znowu -i znowu, i znowu, i znowu. (Przypomnijmy te sobie z czci pierwszej, e wzajemny altruizm, wraz z poszukiwaniem prestiu i instynktem do tworzenia koalicji, ktry wynika z tych dwch waciwoci, nie tylko pomaga zwierztom w wejciu na koewolucyjne ruchome schody. Kiedy ju znajd si na szczycie i ewolucja kulturowa zaczyna nabiera przyspieszenia, te cechy pomagaj jej w wyniesieniu gatunku na wyszy poziom 35 spoecznej zoonoci). Skoro biologiczna ewolucja posuwa si naprzd i coraz wicej gatunkw zdobywa ten lub inny z kilku kluczowych warunkw wstpnych biologii do przyjcia na schody ruchome koewolucji, jest tylko kwesti czasu, kiedy te wszyst-

kie waciwoci znajd si w pojedynczym gatunku. Oczywicie, taki gatunek, spogldajc w przeszo, dziwiby si tej niewiarygodnej serii szczliwych przypadkw, ktre skieroway go na ruchome schody. Kto mgby przypuszcza, e nasi przodkowie, po okresie spdzonym na skakaniu po drzewach, wyewo-luowawszy dugie, cienkie palce, wyjd potem z dungli i wykorzystaj swoj zrczn chwytliwo do innych wanych celw? Co za niezwyky szczliwy traf, e skakanie po drzewach znalazo si w yciorysie naszych przodkw! To prawda. Mielimy duo szczcia. Zwycizca w bingo te ma szczcie. Ale zawsze jest jaki zwycizca. Jak do tej pory, co jest oczywiste, wszystkie podstawowe warunki wstpne dla kultury pojawiy si razem tylko jeden raz; my sami wspilimy si po ruchomych schodach koewolucji. Z kolei mino dopiero okoo 600 milionw lat, od kiedy wielokomrkowe zwierzta pojawiy si w skamieniaociach. A ju po 100 milionach lat prymitywne ssaki wielkoci gryzoni przeksztaciy si w bystre ssaki o spoecznej zoonoci, z ktrych kilka jest blisko koewolucyjnych ruchomych schodw (a moe nawet siedzi ju na pierwszym stopniu). Astronomowie przekonuj nas, e Ziemia ma przed sob jeszcze miliardy lat, zanim zniknie Soce. Jakie jest prawdopodobiestwo, e - gdyby nasz gatunek zosta nagle wyeliminowany - ewolucja mogaby tak dugo trwa i ju nigdy nie przyzna tych wszystkich kluczowych waciwoci jakiemu pojedynczemu gatunkowi? Odpowied brzmi przynajmniej w jakim stopniu prawdopodobne", jeli kupujemy pogld Goulda na ewolucj, wedug ktrego w zwizku z przypadkowymi zmianami rodowiska nie ma powodu, aby wystpowa stay wzrost zoonoci. Jednak kiedy zdamy sobie spraw z faktu, e czsto gwnym rodowiskiem ewolucyjnym organizmw s inne organizmy oraz e wielokomrkowe organizmy wykazuj, oglnie rzecz biorc, tendencje do postpowania w kierunku wikszej zoonoci, zamieniajc biosfer w siedlisko wspzawodniczcych innowacji i coraz bardziej rozprzestrzeniajcej si rnorodnoci, odpowied brzmi: to wcale nie jest prawdopodobne".

Ewolucyjna epopeja
Wemy teraz pod uwag o mao co chybione trafienie", gatunek, ktry jest niesychanie blisko, lecz mimo to niewystarczajco blisko, ruchomych schodw koewolucji. Delfiny nale do najodleglejszych wrd ssakw krewnych ludzi -bardziej odlegych ni wiewirki, krliki i nietoperze. Posiadaj one jednak wybitn inteligencj, zoone ycie spoeczne, do ktrego naley wspzawodnictwo pomidzy koalicjami i jeszcze nie rozpoznany, lecz prawdopodobnie do skomplikowany jzyk. Ju teraz mogyby si wspina po ruchomych schodach ewolucji - gdyby nie te przeklte petwy! Ich kultura jest szalenie ywotna mimo tego feleru. Jedna z populacji delfinw na Hawajach wynalaza now form kreatywnej ekspresji: sztuk powietrza. Rne delfiny, jak rwnie niektre biauchy z rodziny narwalowatych, potrafi wydmuchiwa przez nozdrza kka powietrza, ktre unosz si w gr jak kka dymu. Ale delfiny hawajskie postpuj inaczej. Najpierw robi petwami due zawirowania pod wod, potem obracaj si i wdmuchuj do nich powietrze. Dziki temu powstaj due, przezroczyste, pikne piercienie. Niektre delfiny przepywaj przez te piercienie. Inne robi dwa mae piercienie, aby je pniej poczy, tworzc jeden wielki. Kady artysta ma wasny styl. aden z tych artystw nie by tresowany przez czowieka. Cho yj w niewoli, te delfiny nigdy nie s wynagradzane za swoj prac. S zwierztami w naturalny sposb kreatywnymi, tworzcymi kultur. Stanowi wsplnie spoeczny mzg. Dziki wzajemnej obserwacji i prbom udoskonalenia na podstawie tego, co widz, z pocztkowo prymitywnej kreacji sztuki wydmuchiwania powietrza uczyniy wsplnie wachlarz rnorodnych memw. Najbardziej zadziwiajcy mem pochodzi chyba od delfina o imieniu Tinker-bell. Pynie on krtym szlakiem, wypuszczajc sznur maych banieczek, a potem zgarnia je petw grzbietow i czy razem we wzr korkocigu - lub te, jak to opisuj badacze - helisy". To nie jest podwjna helisa, ale symbolika jest odpowiednia, poniewa me-my - kiedy ju gatunek wszed na ruchome schody koewolucji - wiernie oddaj ducha genw. Ewolucja kulturowa, podobnie jak ewolucja biologiczna, wznosi ycie na coraz wysze poziomy organizacji. Robi to w ten sam sposb jak biologiczna ewolucja: dynamika sumy zerowej intensyfikuje dynamik sumy nie-zerowej; wspzawodnictwo pomidzy jednostkami sprzyja integracji w ich grupie. W obu ewolucjach dwie wielkie bariery na drodze do niezerowej sumo-walnoci - bariera informacji i bariera zaufania - s przezwyciane za pomoc pomysowych technologii. Nigdy nie bdziemy mie pewnoci, czy za nastpny miliard lat pojawi si inny gatunek tak kulturowo zaawansowany jak my. Kiedy koewolucja gen-mem wczya ju wysoki bieg, naturalna selekcja jest bowiem zakoczona. Niewtpliwie jest zakoczona dla gatunku znajdujcego si na szczycie ruchomych schodw; ewolucja kulturowa ju dawno temu zastpia ewolucj genetyczn jako nasz kluczowy mechanizm adaptacji i postawia nas teraz na krawdzi przejcia kontroli nad nasz ewolucj genetyczn, zastpujc dobr naturalny sztucznym doborem z probwki. Coraz intensywniej bdziemy te sterowa ewolucj innych gatunkw. Robimy to ju od dawna w powolny, toporny sposb (o czym wiadcz krowy, winie i ziemniaki), ale teraz zaczniemy dziaa

z szybkoci byskawicy (o czym wiadcz ziemniaki z wbudowanymi organicznymi pestycydami). ycie na naszej planecie toczy si tak szybko dziki ewolucji kulturowej, e ewolucja za porednictwem doboru naturalnego, z praktycznych powodw, zatrzymaa si w miejscu. Rnorodne adaptacje biologiczne, ktre doprowadziy nas do koewolucyj-nych schodw ruchomych - uczenie si przez naladownictwo, jzyk i tak dalej - stanowi, mona by powiedzie, jedn wielk biologiczn adaptacj: adaptacj do zaawansowanej kultury. T adaptacj mona nazwa ostatni -przynajmniej ostatni biologiczn adaptacj, ktra bdzie wyprodukowana w naszym gatunku przez dobr naturalny. Jednak jest jeszcze daleko do koca drogi i daleko do takiej czy innej ostatniej adaptacji, ktra bdzie konieczna. Edward O. Wilson zasugerowa, e ta ewolucyjna epopeja" jest dobrym mitem we wspczesnym wieku nauki mitem nie w sensie nieprawdy, ale w sensie historii, ktra wyjania nasze istnienie i pomaga nam w orientacji w otaczaj37 cym nas wiecie. Kada epopeja potrzebuje bohatera", pisze Wilson. Umys wystarczy nam za bohatera". W pewnym sensie tak: umys ludzki reprezentuje triumf naszego rodowodu wbrew wielkim przeciwnociom; przetrwa, kiedy niezliczona ilo innych wygina; wznis si na poziom rozumienia siebie i swojego kreatora, doboru naturalnego, jednoczenie jest powd, aby odda sprawiedliwo innemu umysowi: umysowi", ktry poredniczy w doborze naturalnym. Jest to bezustanne rozrastanie si tej twrczej biosfery, samoprzyspieszajcy si rozwj w swojej wynalazczoci, ktry przygotowa scen dla naszego triumfu. Ten olbrzymi umys omal nie zapewni tego innym gatunkom bez wzgldu na to, czy gatunek ludzki osignby w kocu poziom refleksyjnej inteligencji. Nie jestemy wic specyficzni, ale jednoczenie jestemy unikatowi. Ucieleniamy w jaki zasadniczy sposb naturalny imperatyw w kierunku inteligencji (oraz naturalne napicie midzy konfliktem a integracj, midzy logik

sumy zerowej a logik sumy niezerowej); jednoczenie jednak nosimy wyrane znami naszej szczeglnej historii. Teraz, wyoniwszy si z jednego wielkiego globalnego umysu, wreszcie, w nowoczesnej erze, ludzko daa pocztek innemu. Nasz gatunek jest ogniwem pomidzy biosfer a tym, co Pierre Teilhard de Chardin nazywa noosfe-r", elektroniczn mylc" sieci, ktra przy kocu drugiego millennium przybraa krystaliczn form. Jest to umys, do ktrego wszystkie gatunki mog wnosi swj wkad, umys, ktrego dziaanie bdzie miao konsekwencje dla wszystkich gatunkw - godne epopei konsekwencje tego czy innego typu.

G TRZECIA

STD DO WIECZNOCI
37

E.O. Wilson, O naturze ludzkiej. Zob. L. Rue, Everyborjy's Story, U. Goodenough, The Sacred Depths of Natur: C. Barlow, Green Space, Green Time oraz B. Swimme, T. Berry, The Universe Story, aby znale przykady ewolucyjnych epopei w tym czy te innym sensie.

Rozdzia 21

Wcale nie tak szalone pytania

Nauka, mimo wszystko, wiadczy tylko o niewiadomoci naszej wasnej ignorancji.
SAMUEL BUTLER

Pierre Teilhard de Chardin ju w poowie dwudziestego wieku nazwa powstajc komunikacyjn infrastruktur wiata poszerzonym ukadem nerwowym", ktry dawa gatunkowi ludzkiemu jedno organiczn". Ludzko w coraz wikszym stopniu zaczynaa stanowi superumys, umys umysw. Im cilej ludzie byli wtopieni w t tkank mzgow, tym bardziej przybliali si do wyznaczonego przez boskie prawo losu, do Punktu Omega". Czym dokadnie by Punkt Omega? Trudno powiedzie. Pisma filozoficzne Teilharda syn zarwno ze swej poetyckiej urody, jak i z niejasnoci. O ile dobrze rozumiem, w Punkcie Omega gatunek ludzki utworzyby co w rodzaju ogromnej organicznej kuli mioci braterskiej. Zwierzchnicy Teilharda w Kociele katolickim trzymali si bardziej konwencjonalnej teologii. Stanowczo zachcali myliciela, z wyksztacenia paleontologa, aby ograniczy swoje publikacje 1 do skamieniaoci. Po mierci Teilharda w 1955 roku opublikowano wreszcie jego najodwaniejsze prace. Wywoay one poruszenie w niektrych koach awangardy, ale nigdy nie uzyskay akceptacji ani w gwnym nurcie Kocioa, ani w szerszych krgach. Dlaczego? Po czci dlatego, e jego pogldy na temat dziaania ewolucji byy egzaltowane i przepojone mistyk i nigdy nie zyskay szacunku u najpowaniejszych uczonych. A po czci dlatego, e wizja Punktu Omega odbiegaa od nadal obowizujcej teologii. A po czci moe te dlatego, e porwnywanie spoeczestw do organizmw byo elementem ideologii europejskich faszystw, ktrzy wymordowali i niszczyli cae spoeczestwa w imi idei superorganicz-nej tyzny fizycznej i umysowej.*

To zadziwiajce, jak szybko pogldy przestaj by radykalne i staj si oklepane. Dzisiaj, kiedy faszyzm wydaje si

reliktem przeszoci, a Internet uderzajco przypomina ukad nerwowy, mwienie o gigantycznym umyle jest truizmem. Jest jednak pewna rnica. Tim Berners-Lee, ktry wynalaz jedn z usug Internetu, multimedialny system informacyjny, zauway podobiestwo Sieci do struktury mzgu, twierdzi jednak, e superumys to zwyka 2 metafora. Natomiast, jak si wydaje, Teilhard de Chardin traktowa to dosownie, piszc o zbiorowej cerebralizacji". Obecnie ludzi, ktrzy dosownie rozumiej ide globalnego mzgu", jest niewtpliwie wicej ni za ycia Teilharda, mimo to znajduj si tam, gdzie znajdowa si Teilhard: na obrzeach filozofii. Czy to szalecy? Czy Teilhard by szalony? Wcale nie taki szalony, jakby si mogo wydawa. A kiedy ju zrozumiemy, e mwienie o szarych komrkach ludzkoci" wcale nie jest tak szalonym pomysem, to inne aspekty pogldu na wiat Teilharda zaczynaj rwnie sprawia mniej szokujce wraenie. Na przykad: idea, e istnieje punkt, do ktrego to wszystko zmierza; idea, e ycie na ziemi istnieje dla okrelonego celu i e ten cel staje si oczywisty. Nie uwaam, e to wszystko jest prawd - przynajmniej nie mwi o tym z takim przekonaniem, z jakim mwi, e historia organiczna i historia czowieka s ukierunkowane. Chc tylko powiedzie, e na te pomysy nie mona po prostu machn rk. One nie gwac podstaw myli naukowej, a nawet w niektrych aspektach zyskuj poparcie ze strony nowoczesnej nauki.

Czy jestemy organizmem?

Z rnych powodw mona na pocztku odnie si sceptycznie do tej caej sprawy z gigantycznym mzgiem". Jednym z nich jest fakt, e rzeczywisty mzg naley do rzeczywistego organizmu. A gatunek ludzki nie jest organizmem: jest grup organizmw. Zanim jednak odrzucimy tak moliwo, e grupa organizmw moe sama w sobie stanowi jeden organizm, powinnimy najpierw przyj jasn definicj organizmu. A to okazuje si trudniejsze, ni mogoby si wydawa. Wemy pod uwag kolonijne bezkrgowce". Jak zauway Edward O. Wil-son, niektre mona by prawie nazwa 3 doskonaymi spoecznociami" - tak bliskimi sobie, e koloni mona rwnie dobrze nazwa organizmem". Na przykad niesamowity eglarz portugalski, dugoci prawie dwch metrw, niewtpliwie wyglda jak organizm - jak kolosalna, kolorowa meduza - i zwykle nazywany jest organizmem. Wyewoluowa jednak przez poczenie odrbnych wielokomrkowych organizmw, ktre stajc si wspzalene, dokonay wikszej specjalizacji: jedne paraliuj ryb, 4 inne j zjadaj i dziel si odywczymi skadnikami. Do innych kolonijnych bezkrgowcw, ktre zacieraj lini midzy organizmem a spoecznoci, nale nasi starzy przyjaciele, luzorole (ktre oscyluj pomidzy autonomicznymi komrkami a zaagregowanym pe-zakiem) oraz korale (cznie z trafnie nazwanym koralem mzgowym" [D/p/o-ria cerebriformis], o wygldzie przypominajcym zwoje ludzkiego mzgu). W takim ujciu nawet to wszystko, co zgodnie traktujemy jako organizmy -na przykad my sami - moe mie swoje kolonijne aspekty. Pamitacie dyskusj o naszych komrkach i naszych organellach - ktre uprzednio byy odrbnymi jednostkami, zanim si poczyy? W kadym z nas jest troch z eglarza portugalskiego. W gruncie rzeczy, jak si przekonalimy, komrki i organelle nie tylko maj odrbne korzenie, lecz rwnie odrbne szlaki: rne cieki, ktrymi wdruj ich geny do nastpnego pokolenia, a w zwizku z tym troch inne interesy w sensie darwinowskim. DNA organelli, zaleny od dziedziczenia w linii matczynej, moe odnie korzy przez ustawienie reprodukcji na rzecz pci eskiej - jak to robi u niektrych gatunkw rolin. W ten sposb ju jedno kryterium, ktre pozornie mogoby posuy za wyrane rozrnienie pomidzy organizmem a spoecznoci cakowita zgodno celw pomidzy czciami skadowymi organizmu - okazuje si nieprzydatne. Nawet jeli pominiemy organelle i zajmiemy si tylko genami jdrowymi -w chromosomach tworzcych genom okae si, e nie panuje tam cakowity pokj, mio i zrozumienie. Dlaczego? Dlatego, e chocia geny w genomie pyn w tej samej odzi, w pewnym momencie poowa pasaerw musi t d opuci. Kiedy nadchodzi czas, aby wysa d do nastpnego pokolenia - kiedy utworzona zostaa komrka jajowa i z nadziej rozwija agle - poowa genw musi zosta odrzucona, aby zostawi miejsce dla genw ze spermy. Podobnie tylko poowa mskich genw dostanie si przez sperm do jaja podczas

zapodnienia. Z reguy geny s przypisane do jaj w rwnomierny sposb, aby dany gen, bez wzgldu na to, czy pochodzi od mczyzny, czy od kobiety, mia rwne szans znalezienia si w danej midzypokoleniowej odzi. Lecz gdyby gen mg znale sposb na to, aby przechyli ten proces podziau na swoj stron, umieszczajc si w wikszoci lub we wszystkich odziach, mgby mnoy si dziki doborowi naturalnemu. To si rzeczywicie wydarzyo - u myszy i muszek owocowych i bez wtpienia u innych, mniej zbadanych gatunkw. Gen zakcajcy segregacj ma tylko jedn oczywist funkcj - przechylenie na swoj stron procesu sortowania, aby

wci mg wlizgiwa si na midzypokoleniowy statek. Jest profesjonalnym pasaerem na gap.5 Jest take wikszy genetyczny pasaer na gap - cay chromosom, zwany chromosomem B, ktry pojawia si w bardzo wielu organizmach, rwnie u ludzi. Podobnie jak pasaer na gap, ktry w nocy podkrada jedzenie zaodze, chromosom B jest pasoytem; mona osabi szans organizmu na reprodukcj, opniajc pocztek okresu podnoci u samic.6 Jednak z punktu widzenia genw w chromosomie B wszystko jest w porzdku; jeli troch zredukuj liczb statkw, ktre rozwijaj agle, a jednoczenie uda im si wlizgn na te wszystkie statki, bdzie si im lepiej wiodo ni genom, ktre trzymaj si zasad gry i s wyczone z poowy statkw. To te przestrzegajce prawa geny cierpi z powodu zmniejszenia caej floty. Oglnie rzecz biorc, te przestrzegajce prawa geny odgrywaj pozytywn rol w rozwizywaniu problemw zachowujc liter prawa, uniemoliwiajc na rne sposoby dziaanie potencjalnym pasoytom. Jeeli jednak nie uda im si rozwiza takich problemw i szerzy si pasoytnictwo, dobr naturalny wszystkie je odrzuca - zarwno pasoytnicze, jak i przestrzegajce prawa - na korzy genw, ktre lepiej sprawuj kontrol nad swoim statkiem. (Podobnie dziaa ewolucja kulturowa w spoeczestwach, ktre nie potrafi rozwiza problemu zaufania", czyli nie potrafi zapobiec szerzeniu si pasoytnictwa; takie spoeczestwa przewanie trac na rzecz tych, ktre to potrafi). Owa zdolno do selekcji na poziomie organizmu, aby unikn selekcji na poziomie genu, powoduje, e te przykady konfliktu interesw wewntrz organizmu s w efekcie bahe. Nawet osoby z pasoytniczymi chromosomami B - mniej wicej jeden na pidziesiciu ludzi, ktrych codziennie spotykamy - robi wraenie organicznej jednoci. Pozostaje jednak faktem, e jedna z rzeczy, po ktrej moglibymy oczekiwa, e bdzie stanowi wyrazist lini midzy organizmern a spoecznoci - wewntrzna jedno celu - wcale nie jest wyrazista. Zoolog Matt Ridley tak to uj: Czym jest organizm? Nic takiego nie istnieje".7 Kady tak zwany organizm, jak pisze Ridley, jest kolektywem", l to wcale nie cakowicie harmonijnym kolektywem - przynajmniej z definicji. Jeeli linia midzy organizmem a spoecznoci nie jest rozrnieniem midzy cakowit a niecakowit jednoci celu, co wic jest t lini? Na tym wanie polega problem: z powodu braku wyranej granicy biolodzy maj swobod interpretacji. W 1911 roku wielki entomolog William Morton Wheeler opublikowa referat pod tytuem Kolonia mrwek jako organizm, a ten tytu, jak podkrela, nie mia by zwyk analogi; wedug niego, kolonia mrwek bya jakim typem organizmu, superorganizmem". Ten pogld przez jaki czas cieszy si uznaniem, pniej wyszed z mody, ale ostatnio w pewnej mierze wrci do ask. Gwnym tego powodem jest prawdopodobnie wzrastajce uwiadamianie sobie konfliktu wewntrz organizmw - wzrastajce poczucie, e wszystkie organizmy s w pewnym sensie spoecznociami.8 Oczywicie, mona nie zgadza si z Williamem Mortonem Wheelerem i jego wspczesnymi obrocami. Mona si upiera, e spoecznoci skadajcej si z odrbnych organizmw nie mona traktowa jako organizmu. Jednak, wziwszy pod uwag fakt, e pojcie superorganizmu jest powanie traktowane przez ludzi, ktrych zawd upowania do takich rozwaa, nie mona odrzuci tego pojcia i uzna je za cakowicie szalone. Zamy, e czysto teoretycznie uznamy twierdzenie Wheelera: kolonia mrwek jest organizmem. Dlaczego wic nie moglibymy nazwa rwnie spoeczestwa ludzkiego organizmem? Czy kluczow rnic stanowi tu ekstremalna wspzaleno mrwek - fakt, e niektre kasty mrwek zginyby, gdyby nie byo zbieraczek poywienia?* Wydaje si to wtpliwym rozrnieniem z uwagi na obecn wspzaleno pomidzy ludmi. Moje poywienie zaley od wielu ludzi, z ktrymi nigdy si nie zetknem. Gdybym znalaz si w dziczy

Gr Skalistych, bez adnej rzeczy wykonanej przez innych ludzi - bez noa, bez ubrania - stabym si posikiem niedwiedzi. Mona wysun jeszcze jeden istotny zarzut przeciwko dosownemu traktowaniu terminu zbiorowa cerebralizacja", czyli gigantyczny globalny mzg. A dokadnie: mzgi maj wiadomo. One nie tylko przetwarzaj informacje: maj subiektywne dowiadczenie przetwarzania informacji. Odczuwaj przyjemno i bl, doznaj olnienia i tak dalej. Czy rzeczywicie mamy uwierzy, e kiedy Internet przyciga miliardy ludzkich umysw do bardziej dogbnej wsppracy, wyania si kolektywna, planetarna wiadomo? (Czy te nawet fragmentaryczna planetarna wiadomo? Daleki jestem od tego, aby wdawa si w t argumentacj. Mam skromniejszy cel: przekona was, e gdybym rzeczywicie wda si w t argumentacj, nie byoby to oznak pomieszania zmysw. Pytanie o transcendentn wiadomo planetarn, bez wzgldu na odpowied, wcale nie jest szalone. To dziwne, ale uzasadnienie tego pytania

mona znale w trzewych naukowych rozwaaniach. W gruncie rzeczy, im gbiej bada si wiadomo wedug kryteriw naukowych, tym bardziej mona sta si wiadomym ogranicze nauki; tym bardziej jest si skonnym do traktowania pyta kosmicznych" z naleyt pokor.

Czy gigantyczny globalny mzg" mg sta si wiadomy?

W 1963 roku zostaa zrealizowana wizja Arthura C. Clarke'a z jego opowiadania science fiction Dial F for Frankenstein. Wraz z globaln sieci satelitw wszed w ycie wiatowy system telekomunikacji. Narodzi si autonomiczny mylcy superumys. Kiedy studenci siedz po nocach, zastanawiajc si, czy gigantyczny globalny mzg" mgby by kiedykolwiek wiadomy, zwykle posuguj si jednym scenariuszem. Wychodz z zaoenia, e jeli co osiga wiadomo, to zaczyna zachowywa si jak inne wiadome istoty, ktre dobrze znamy - kaprynie. Tak, gigantyczny globalny mzg midzykontynentalna sie umysw, komputerw i elektronicznych pocze - faktycznie ju jest wiadomy. A przynajmniej taka perspektywa wyranie otwiera si dziki pogldowi na wiadomo, ktry dzisiaj ley u podstaw gwnego nurtu koncepcji behawio.

rystycznych.* Zgodnie z tym pogldem nigdy nie wiemy, czy jaka dana istota posiada wiadomo. Nie chodzi mi o to, e nie moemy wiedzie, co si dzieje w czyjej gowie, jeli nie jestemy tym kim (chocia jest to oczywicie prawd i czciowo to mam na myli). Chc powiedzie, e zgodnie z tym gwnym nurtem pogldw naukowych wiadomo - subiektywne dowiadczenie, zdolno do odczuwania - ma zerow ekspresj behawioraln; niczego nie wykonuje. Oczywicie, moesz mie poczucie, e twoje doznania stymuluj jakie konkretne czynnoci. Czy odczucie gorca nie powoduje, e odsuwasz donie od wyjtkowo rozgrzanego pieca? Wedug wspczesnych koncepcji behawiorystycznych odpowied brzmi: nie. Za subiektywne odczucie gorca odpowiada obiektywny, fizyczny przepyw informacji biologicznej. Impulsy fizyczne oznaczajce gorco przesuwaj si w gr twojej rki i s przetwarzane przez twj rwnie fizyczny mzg. Wynikiem tego jest fizyczny sygna, ktry zmusza twoje minie do odsunicia doni. Wanie tu, na czysto fizycznym poziomie, odbywa si prawdziwe dziaanie. Twoje odczucie blu ma mniej wicej taki zwizek z prawdziwym dziaaniem, jak twj cie z tob samym. Mwic inaczej: wiadomo, subiektywne dowiadczenie jest epifenomenalne", zawsze jest wynikiem, a nigdy przyczyn. Moecie si z tym nie zgadza. Moecie uzna, e wiadomo jest pewnego rodzaju eterycznym, ale aktywnym tworzywem. Jeli tak uwaacie, to prawdopodobnie akceptujecie tak dziwne scenariusze jak ten wymylony przez Teil-harda; moglicie doj ju do wniosku, e yjecie w dziwacznym wszechwiecie, a nauka nie potrafi rozwietli wszystkich jego wymiarw i pozostawia miejsce na snucie domysw na temat wyszego celu i wyszej wiadomoci. Co ciekawe (cho si tego nie docenia), moglibycie doj do tego samego wniosku, gdybycie zaakceptowali naukowy pogld, i wiadomo jest zwykym epifenomenem i nie ma prawdziwego wpywu. W kocu, jeeli wiadomo niczego nie wykonuje, to jej istnienie staje si niezgbion tajemnic. Jeli subiektywne dowiadczenie nie jest konieczne dla naszych codziennych celw yciowych, jedzenia i przekazywania swoich genw nastpnemu pokoleniu, to dlaczego w ogle powstao w toku doboru naturalnego? Dlaczego ycie miaoby przyswoi sobie tak gwn waciwo, ktra pozbawiona jest funkcji?

Gr Skalistych, bez adnej rzeczy wykonanej przez innych ludzi - bez noa, bez ubrania - stabym si posikiem niedwiedzi. Mona wysun jeszcze jeden istotny zarzut przeciwko dosownemu traktowaniu terminu zbiorowa cerebralizacja", czyli gigantyczny globalny mzg. A dokadnie: mzgi maj wiadomo. One nie tylko przetwarzaj informacje: maj subiektywne dowiadczenie przetwarzania informacji. Odczuwaj przyjemno i bl, doznaj olnienia i tak dalej. Czy rzeczywicie mamy uwierzy, e kiedy Internet przyciga miliardy ludzkich umysw do bardziej dogbnej wsppracy, wyania si kolektywna, planetarna wiadomo? (Czy te nawet fragmentaryczna planetarna wiadomo? Daleki jestem od tego, aby wdawa si w t argumentacj. Mam skromniejszy cel: przekona was, e gdybym rzeczywicie wda si w t argumentacj, nie byoby to oznak pomieszania zmysw. Pytanie o transcendentn wiadomo planetarn, bez wzgldu na odpowied, wcale nie jest szalone. To dziwne, ale uzasadnienie tego pytania mona znale w trzewych naukowych rozwaaniach. W gruncie rzeczy, im gbiej bada si wiadomo wedug kryteriw naukowych, tym bardziej mona sta si wiadomym ogranicze nauki; tym bardziej jest si skonnym do traktowania pyta kosmicznych" z naleyt pokor.

Czy gigantyczny globalny mzg" mg sta si wiadomy?

W 1963 roku zostaa zrealizowana wizja Arthura C. Clarke'a z jego opowiadania science fiction D/a/ F for Frankenstein. Wraz z globaln sieci satelitw wszed w ycie wiatowy system telekomunikacji. Narodzi si autonomiczny mylcy superumys. Kiedy studenci siedz po nocach, zastanawiajc si, czy gigantyczny globalny mzg" mgby by kiedykolwiek wiadomy, zwykle posuguj si jednym scenariuszem. Wychodz z zaoenia, e jeli co osiga wiadomo, to zaczyna zachowywa si jak inne wiadome istoty, ktre dobrze znamy - kaprynie. Tak, gigantyczny globalny mzg midzykontynentalna sie umysw, komputerw i elektronicznych pocze - faktycznie ju jest wiadomy. A przynajmniej taka perspektywa wyranie otwiera si dziki pogldowi na wiadomo, ktry dzisiaj ley u podstaw gwnego nurtu koncepcji behawio-

rystycznych.* Zgodnie z tym pogldem nigdy nie wiemy, czy jaka dana istota posiada wiadomo. Nie chodzi mi o to, e nie moemy wiedzie, co si dzieje w czyjej gowie, jeli nie jestemy tym kim (chocia jest to oczywicie prawd i czciowo to mam na myli). Chc powiedzie, e zgodnie z tym gwnym nurtem pogldw naukowych wiadomo - subiektywne dowiadczenie, zdolno do odczuwania - ma zerow ekspresj behawioraln; niczego nie wykonuje. Oczywicie, moesz mie poczucie, e twoje doznania stymuluj jakie konkretne czynnoci. Czy odczucie gorca nie powoduje, e odsuwasz donie od wyjtkowo rozgrzanego pieca? Wedug wspczesnych koncepcji behawiorystycznych odpowied brzmi: nie. Za subiektywne odczucie gorca odpowiada obiektywny, fizyczny przepyw informacji biologicznej. Impulsy fizyczne oznaczajce gorco przesuwaj si w gr twojej rki i s przetwarzane przez twj rwnie fizyczny mzg. Wynikiem tego jest fizyczny sygna, ktry zmusza twoje minie do odsunicia doni. Wanie tu, na czysto fizycznym poziomie, odbywa si prawdziwe dziaanie. Twoje odczucie blu ma mniej wicej taki zwizek z prawdziwym dziaaniem, jak twj cie z tob samym. Mwic inaczej: wiadomo, subiektywne dowiadczenie jest epifenomenalne", zawsze jest wynikiem, a nigdy przyczyn. Moecie si z tym nie zgadza. Moecie uzna, e wiadomo jest pewnego rodzaju eterycznym, ale aktywnym tworzywem. Jeli tak uwaacie, to prawdopodobnie akceptujecie tak dziwne scenariusze jak ten wymylony przez Teil-harda; moglicie doj ju do wniosku, e yjecie w dziwacznym wszechwiecie, a nauka nie potrafi rozwietli wszystkich jego wymiarw i pozostawia miejsce na snucie domysw na temat wyszego celu i wyszej wiadomoci. Co ciekawe (cho si tego nie docenia), moglibycie doj do tego samego wniosku, gdybycie zaakceptowali naukowy pogld, i wiadomo jest zwykym epifenomenem i nie ma prawdziwego wpywu. W kocu, jeeli wiadomo niczego nie wykonuje, to jej istnienie staje si niezgbion tajemnic. Jeli subiektywne dowiadczenie nie jest konieczne dla naszych codziennych celw yciowych, jedzenia i przekazywania swoich genw nastpnemu pokoleniu, to dlaczego w ogle powstao w toku doboru naturalnego? Dlaczego ycie miaoby przyswoi sobie tak gwn waciwo, ktra pozbawiona jest funkcji?

Ludzie, ktrzy twierdz, e znaleli naukow odpowied, zwykle le rozumiej to pytanie. Na przykad niektrzy mwi, e wiadomo pojawia si po to, by ludzie mogli przetwarza jzyk. Oczywicie jest prawd, e jestemy wiadomi jzyka. Kiedy mwimy, mamy subiektywne dowiadczenie zamieniania naszych myli na sowa. Wydaje si nawet, e to nasze wewntrzne, wiadome ja powoduje ksztatowanie si sw. Cokolwiek jednak moe si nam wydawa, to przesanka wspczesnej koncepcji behawiory-stycznej (czsto niewypowiedziana) jest taka, e w trakcie rozmowy caa przyczynowo tego procesu ley w sferze fizycznej.* Kto porusza jzykiem, generujc fizyczne fale dwiku, ktre docieraj do twojego ucha i wywouj w twoim mzgu sekwencj fizycznych procesw prowadzcych do tego, e sam zaczynasz porusza jzykiem, i tak dalej. To znaczy, e dowiadczenie przyswajania czyich sw i odpowiadania jest niekonieczne do prowadzenia rozmowy. Ponadto, jeli wiadome dowiadczenie powstao, aby wspomc ludzki jzyk, to dlaczego objawia si rwnie wtedy, kiedy kamie spada nam na palce i je miady - w sytuacjach, ktre wystpoway na dugo przedtem, zanim powsta jzyk? Kwestia wiadomoci - przynajmniej wedug podanej przeze mnie tu definicji - nie dotyczy tego, dlaczego mylimy, kiedy mwimy, i dlaczego mamy samowiadomo. Kwestia wiadomoci to kwestia oglnie pojtego subiektywnego dowiadczenia, od blu, niepokoju, a do epifanii; zdolnoci do odczuwania. W terminologii filozofa Thomasa Nagela to pytanie brzmi: Ostatecznie c by pozostao do powiedzenia o tym, jak to jest by 9 nietoperzem, gdyby si usuno punkt widzenia nietoperza?". Mona by pomyle, e odpowied na to pytanie uzyskamy w wielkim tomie Consciousness Explained (wiadomo wyjaniona), szeroko komentowanej ksice filozofa Daniela Dennetta. Kiedy jednak tacy ludzie jak

Dennett prbuj wytumaczy" wiadomo, przewanie nie zajmuj si takim pytaniem, jakie tu zadajemy. Usiuj tumaczy, w jaki sposb mzg mg generowa wiadomo. Czy im si to udaje, to inna sprawa, tak czy inaczej my tu nie pytamy, w jaki sposb mzg generuje wiadomo, ale dlaczego - dlaczego jaki aspekt ycia pozbawiony funkcji miaby w ogle by aspektem ycia?**
9

Zob. T. Nagel, lak to jest by nietoperzem. * Trzeba przyzna, e zwolennicy koncepcji behawiorystycznej mog mwi w ten sposb, jakby subiektywne stany miay efekty sprawcze. Rwnie ja sam, dyskutujc o ewolucyjnej psychologii, pisaem, e funkcja niepokoju" czy funkcja mioci" ma spowodowa takie czy inne zachowanie. Ale to tylko mylenie skrtowe, dobry sposb przekazu. A ucilajc, kiedy uywam takich sformuowa, odnosz si do funkcji przepywu informacji biochemicznej, ktra wznieca niepokj czy te mio. Jak zauwayem w poprzednim przypisie, badacze, ktrzy mwi dosownie, e niepokj ma efekt sprawczy, nie s w dosownym znaczeniu zwolennikami koncepcji behawiorystycznej. ** Dennett i podobnie jak on mylcy badacze mog twierdzi, e wiadomo rzeczywicie ma funkcj, lecz uywaj tego terminu w niesychanie wskim, a nawet (jak dla mnie) niezrozumiaym sensie. Wedug ich definicji, wiadomo nie jest niczym wicej jak tylko lecymi u jej podstaw procesami informacyjnymi. Nie maj po prostu na myli tego, e wiadomo

Zainteresowanie tajemnic wiadomoci ostatnio wzmg rozwj informatyki. Chocia prace nad sztuczn inteligencj nie posuwaj si w zawrotnym tempie, nastpi jednak postp w automatyzowaniu zada zwizanych ze zmysami i pojmowaniem. S roboty, ktre wyczuwaj" rzeczy i odsuwaj si od nich, lub widz" rzeczy i identyfikuj je; s komputery, ktre analizuj" strategie szachowe. Wszystko to, do czego zdolne s roboty, mona wytumaczy w kategoriach fizyki, przez sygnay elektroniczne i tym podobne. Odczuwanie", widzenie" i analizowanie" , jak sugeruj te maszyny, nie musi wymaga zdolnoci do odczuwania.* A jednak wymaga przynajmniej u naszego gatunku. Skonfrontowani z tajemnic wiadomoci, niektrzy ludzie - cznie z takimi filozofami jak David Chalmers, autor The Conscious Mind (wiadomego umysu) - sugerowali, e wytumaczenia naley szuka w pewnego rodzaju prawie 10 metafizycznym: wiadomo towarzyszy szczeglnym typom przetwarzania informacji. Jakim typom? To nieze pytanie, prawda? Powszechnie panuje raczej pogld, e przetwarzanie informacji nie musi mie charakteru organicznego. wiadomo moe by ukryta w komputerach, sieciach komputerowych, a nawet w sieciach komputerw i ludzi. Podzielajcy ten pogld filozofowie nie s wyznawcami ideologii New Ag ani reakcyjnymi protagonista-mi Kartezjusza ani te mistycznymi poetami, jak Teilhard de Chardin; s ludmi, ktrzy akceptuj podstawow przesank wspczesnej koncepcji behawioral-nej - e wszelkie procesy odbywaj si w wiecie fizycznym - i ktrzy doceniaj osobliwo, ktra si z tej przesanki wyania po duszym zastanowieniu. Waciwie odpowied na pytanie Czy gigantyczny mzg mgby sta si wiadomy"? brzmi: Nie wiedzielibymy, gdyby by, ale z tego, co wiemy, wynika, e jest wiadomy". Teilhard rozpatrywa ide globalnej wiadomoci nie tylko w kategoriach wy-obraalnoci, lecz w kategoriach koniecznoci. Wynikao to po czci z jego szerokiej definicji ewolucji. Chocia widzia rnic pomidzy ewolucj biologiczn a tym, co nazywamy ewolucj kulturow, myla o nich jak o pojedynczym, cigym akcie kreacji, czego rezultatem w obu wypadkach bya rosnca kom-

11

pleksyfikacja". Jeli ewolucja kulturowa jest rzeczywicie naturalnym, prawie bezkonfliktowym wynikiem ewolucji biologicznej, to mona by si spodziewa, e bdzie wykazywa te same podstawowe waciwoci co ewolucja biologiczna. Jedn z tych waciwoci, jak domniemywa Teilhard, byo spotgowanie wiadomoci z jednoczesnym wzrostem zoonoci. W jaki sposb doszed do takiej konkluzji? Pomijajc objawienie mistyczne, jedyna moliwa odpowied to prby odgadnicia. Poniewa subiektywne dowiadczenie jest dostpne tylko osobie dowiadczajcej go, nigdy nie bdziemy wiedzie z ca pewnoci, e cokolwiek poza nami jest wiadome - nawet nasz najbliszy ssiad, nie mwic ju o szympansach. Z kolei ludzie, ktrzy obserwowali, jak szympansy znosz przeciwnoci losu, podejrzewaj, e mog one dowiadcza takich odczu jak bl, gd i podniecenie. Psy take s zdolne do dowiadczania blu, godu i podniecenia (nie mwic ju o wstydzie). Jak rwnie koty (z wyjtkiem wstydu). Jaszczurki i we cofaj si nagle przed gorcem. Czy moemy rzeczywicie wykluczy moliwo, e bakterie odczuwaj malek prymitywn dawk blu? Przecie cofaj si gwatownie przed szokiem elektrycznym, l maj mzg. A przynajmniej maj mzg" - swj DNA, komputer kontrolujcy ich zachowanie. 12 Bez wzgldu na to, czy uwaamy, e bakterie maj zdolno do odczuwania, Teilhard tak uwaa. Wedug niego, kiedy indywidualne, zdolne do pewnej wraliwoci zmysowej komrki poczyy si w wielokomrkowe organizmy, a nastpnie uzyskay kolektywny mzg, wiadomo uczynia wielki skok do przodu. A kiedy bystre wielokomrkowe organizmy - czyli my - wtapiaj si w wiksze mylce sieci, tworzc inny kolektywny mzg, prawdopodobnie mgby nastpi porwnywalny skok. W kocu fakt, e czca tkanka jest teraz wykonana z substancji elektronicznej, a nie organicznej, nie ma tak wielkiego znaczenia, jeli uwaamy, e ewolucja biologiczna i technologiczna s czci

tego samego,kreatywnego procesu. W 1947 roku Teilhard zachwyca si komputerami i mwi, e radio i telewizja cz nas wszystkich w pewien rodzaj eterycznej, uniwersalnej wiadomoci". Jednak to jeszcze nic w porwnaniu z przyszoci, kiedy intensyfikujce si poczenia pomidzy ludzkimi umysami stayby si naprawd globalne w procesie dojrzewania noosfery". Pyta: Jaki rodzaj prdu nowego powstania, jakie nieznane terytoria odkryje si, kiedy ten obwd si w kocu zamknie?".

Czy ewolucja ma cel?

Przekonanie Teilharda, e ewolucja biologiczna i kulturowa s jednym kreatywnym procesem, niewtpliwie wynikao z jego apriorycznej wiary. Jeli zaczynamy od zaoenia, e historia naszej planety (a w rzeczy samej caego wszechwiata) zmierza do stopniowego rozwijania", wtedy w naturalny sposb widzimy kontynuacj tego rozwijania. Przypumy jednak, e obierzemy odwrotny kierunek. Przypumy, e sprbujemy zbada mechanik ewolucji -biologicznej, kulturowej lub obu - bez adnego zaoenia a priori i spytamy: Czy one wykazuj oznaki celowoci? Filozofowie nazywaj to pytanie teleologi -pytaniem o to, czy przebiegiem zjawisk rzdzi celowo. Ustalilimy ju (a przynajmniej ja tego dowodziem), e biologiczna i kulturowa ewolucja s ukierunkowane poruszaj si w stron szerszej i gbszej zoonoci. Nie oznacza to jednak, e d do jakiego celu, do koca. Tylko gdyby ewolucja bya zaprojektowana, aby poda w szczeglnym kierunku, dopiero ten kierunek kwalifikowaby si jako te/os, koniec, cel. Prawdopodobnie najbardziej mylnej teleologicznej analizy w caej historii dokona angielski duchowny William Paley. Piszc tu przed tym, zanim urodzi si Karol Darwin, wykorzysta oczywist funkcjonalno rolin i zwierzt, aby dowodzi istnienia wielkiego projektanta, Boga. Jeli natrafisz na kamie, pisa, nie masz powodu, aby twierdzi, e zosta wykonany dla jakiego celu. Jeli jednak natrafisz na zegarek kieszonkowy, to wiesz, e zosta wykonany przez zegarmistrza dla celu oznaczania godzin. yjce rzeczy bardziej przypominaj zegarki i inne artefakty ni kamienie; zwierzta s niewtpliwie zaprojektowane, aby jady, oddychay i robiy jeszcze inne rzeczy. Jest dokadnie taki sam dowd na to, e oko zostao utworzone dla widzenia, jak na to, e luneta zostaa wytworzona po to, aby pomaga oku", pisa 13 Paley. Oczywicie, po Darwinie spada popularno Paleya. Wyjanijmy sobie jednak, dlaczego Paley nie myli si, mwic, e ycie jest ewidentnie funkcjonalne. Nie myli si te mwic, e ta funkcjonalno dawaa mocne podstawy do wnioskowania o projektancie. Myli si tylko, gdy zakada, e tym projektantem by raczej byt, a nie proces. Oko zostao utworzone dla widzenia - tyle e nie byo rcznie zrobione przez Boga. Niewtpliwie moglibymy si sprzecza o to, czy oko zostao utworzone dla widzenia, poniewa dobr naturalny nie startowa z myl o widzeniu, aby pniej zbudowa oko jako uprzednio zamierzon funkcj. Mimo to oczy, podobnie jak lunety, istniej z racji tego, e przyczyniaj si do widzenia; wszak gdyby nie uatwiay widzenia, to by ich nie byo. Porwnajmy to do kamienia

uytego do budowy ciany. Oczywicie kamie ma tu swoj funkcj, swj cel, ale nie powsta z racji swojego wkadu w t funkcj. Kamienie nie s ewidentnie zaprojektowane, aby co robiy; a oczy, podobnie jak teleskopy, tak. Ewolucyjni biolodzy czsto uywaj takich sw jak zaplanowany" i cel", kiedy mwi o organizmach i ich organach. Jak na przykad w takim zdaniu: zaprojektowany przez dobr naturalny dla celu przetwarzania wizualnej informacji o rodowisku. Jest jednak co, czego ewolucyjni biolodzy zwykle nie robi: nie mwi, e dobr naturalny ma cel" czy e jest produktem projektu". Tego typu filozoficzne spekulacje nie nale do ich zawodu. Nie ma jednak w zasadzie adnego powodu, abymy nie mogli rozpatrywa doboru naturalnego pod ktem celu, te/os. Musimy jednak zda sobie spraw z faktu, e jeli tak do tego podejdziemy, to czeka nas wiele utrudnie. Powodem, dla ktrego biolodzy mog z tak pewnoci twierdzi, e zwierzta (lub roliny) maj cel, jest to, i wiedz, jaki proces utworzy zwierzta i roliny. Ci biolodzy nie badaj tylko kilku zwierzt i nie mwi: Hm, jak si wydaje, one wszystkie s uwarunkowane na reprodukcj, wic moe przenoszenie materiau genetycznego jest ich gwnym celem, a moe dobre widzenie jest podrzdnym celem, celem sucym gwnemu celowi". Biolodzy wiedz, e genetyczna transmisja jest celem, dla ktrego organizm zosta zaprojektowany, poniewa znaj si na doborze naturalnym. A odwrotnie, kiedy badamy sam ewolucj, poszukujc oznak celowoci, nie mamy tak atwo; nie wiemy, co czy te jaki proces j wykreowa; jest to tajemnica i ta wanie tajemnica bya inspiracj naszych bada. Innymi sowy, jestemy w sytuacji Williama Paleya: badamy co, aby znale oznaki celowoci, nie wiedzc co, jeli w ogle co, to zaprojektowao. W gruncie rzeczy jestemy nawet w gorszej sytuacji ni Paley. On mia wiele organizmw do badania.

Eksponat A, B, C, ad infinitum. Kiedy badamy dobr naturalny, mamy tylko jeden eksponat. Teraz, kiedy zostalimy ostrzeeni o ogromnych trudnociach naszego zadania i wiemy, e nasze wnioski mog by tylko oglnikowe, moemy zaj si badaniem ewolucji pod ktem znakw wskazujcych na wany cel, wskazujcych na istnienie projektu. Jak si do tego zabierzemy? Na pocztek ustalmy przede wszystkim, co bdzie si kwalifikowa jako dowd celowoci. Aby to zrobi, powrmy do problemu Williama Paleya, problemu badania pojedynczej ywej rzeczy komrki, zwierzcia, roliny - w poszukiwaniu oznak istnienia projektu. Wyobracie sobie, e jestecie pozaziemskim wydaniem Williama Paleya, wysanym na Ziemi, aby sprawdzi, czy s tam jakie procesy, ktre mog wyda si teleologicz-ne, ktre zmierzaj do celu. Przypumy, e wyldujecie w szklarni. Po kilku tygodniach zauwaycie, e otaczajce was zielone przedmioty staj si wysze. Czy moecie wnioskowa, e te zielone rzeczy maj przynajmniej jeden cel roniecie? Nie. Kierunkowo, w swoim najwszym znaczeniu, nie jest dowodem na te/os. Woda pynie z gry na d, ale nie uwaamy, e kieruje si ona celowoci. Jednak roliny robi jeszcze co wicej, ni tylko poruszaj si kierunkowo. Przypumy, e bdc w szklarni, uyjesz swoich niesychanych pozaziemskich si, aby zmieni pooenie Soca. Po kilku dniach zauwaysz, e roliny si przeorientoway w ten sposb, i ich licie zwrcone s do soca. Moesz dokona jeszcze jednej obserwacji: jeli odetniesz koniec gazi, wyrosn nowe gazki. Te roliny wydaj si cakowicie skoncentrowane na roniciu w gr i na orientowaniu si w kierunku wiata. Odnosisz wic wraenie, e speniaj proponowane przez filozofa Richarda Braithwaite'a prowizoryczne kryterium teleologicz-nego zachowania, uporczywo denia do [opartego na 14 hipotezie] celu w zmieniajcych si warunkach". Co prawda wedug tego kryterium jako teleologiczne mona by zakwalifikowa rzeki: wzniemy pagrek na ich drodze, a one bd wi si dokoa niego. Nie, musi by jaka inna ewidentna oznaka teleologii - co, co maj roliny i zwierzta, a czego nie maj rzeki. Co to jest? Filozofowie wymieniaj tu rne waciwoci. Wedug mnie najlepsza propozycja pojawia si w poowie dwudziestego wieku, gdy uczeni zainteresowali si cybernetyk, badaniem ukadw sprzenia zwrotnego. Wyglda to tak: Rolina przystosowuje si do zmiennych warunkw za pomoc przetwarzania informacji. Ma receptory, ktre absorbuj informacje o stanie rodowiska - na przykad skd pada wiato -a ta informacja odpowiednio kieruje wzrostem roliny. To samo dotyczy kadej innej formy ycia, ktra 15 poda za celem w zmiennych warunkach. Wszystkie roliny i zwierzta wyczuwaj zmian rodowiska dziki przetwarzaniu informacji, a ta informacja prowadzi do odpowiedniej zmiany w rolinie czy zwierzciu. Nawet bakterie f. coli - o ktrych mwilimy w rozdziale siedemnastym, ktre zmieniaj miejsce, kiedy zaczyna brakowa poywienia -w tym sensie s teleologiczne. Czy ewolucja zda taki test - uporczywe denie do opartego na hipotezie celu wrd zmiennych warunkw przez przetwarzanie informacji? Aby odpowiedzie na to pytanie, trzeba si sta innym, pozaziemskim przybyszem. Powiedzmy, e nim jeste. Niesychanie dugo yjesz. Miliard lat ziemskich to dla ciebie tydzie. Przybywasz na Ziemi w roku 1 miliard p.n.e., a twoim zadaniem jest sprawdzenie, czy ewolucja organiczna jest procesem zmierzajcym do ce-

lu. Od razu masz dobrego kandydata do tego celu - tworzenie organicznej zoonoci na rne sposoby: rozszerzenie rnorodnoci gatunkw, podnoszenie przecitnej zoonoci gatunkw, przekraczanie zewntrznej granicy zoonoci i przekraczanie zewntrznej granicy elastycznoci zachowa - to znaczy inteligencji. Co wicej, kiedy obserwujesz to denie do zoonoci, zauwaasz ten sam rodzaj uporczywoci, jaki inni pozaziemscy naukowcy zaobserwowali u rolin: jeli przycinasz" drzewo ycia, ewolucja regeneruje jego gazie. Te gazie mog nie wyglda dokadnie tak jak te obcite (dotyczy to nawet prawdziwych gazi, kiedy im si dobrze przyjrze), lecz niewtpliwie je przypominaj. Jeeli przytniesz drzewo, niweczc cae ycie na wyspie, to ta wyspa stopniowo bdzie si ponownie zaludnia" i z czasem poprzednio zapenione nisze ekologiczne znowu si zapeni, nawet jeli nie dokadnie przez te same gatunki co wczeniej, jeli przytniesz drzewo, niweczc cae ycie, ktre jest zdolne do latania, lot zostanie wynaleziony znowu, znowu i znowu, dopki powietrze nie zapeni si latajcymi obiektami. Jeli przytniesz drzewo, niweczc najbardziej zoone ycie, najbardziej inteligentne ycie, co je znowu zastpi. Tak jak rolina przeorientowuje si, kiedy przesuwa si rdo wiata, ewolucja kieruje ycie do najbardziej sprzyjajcych rodowisk. Jeli obfitujce we flor i faun ziemie wyschn, a suche ziemie stan si mokre, rwnowaga biomasy odpowiednio si przesuwa. Oczywicie, jakie ycie zostaje na wyschnitych niedawno ziemiach, adaptuje si i udaje mu si dobrze rozwija na jaowym terenie. Przede wszystkim najbardziej rzuca si w oczy fakt, e w rnorodnych warunkach ewolucja tworzy zoone ycie. Biorc to wszystko pod uwag, nie moemy mie wtpliwoci, e ewolucja przez dobr naturalny spenia to proste,

lecz adekwatne kryterium ukierunkowanego na cel behawioru, uporczywo denia do celu przy zmieniajcych si warunkach". Ale co z tym dalszym warunkiem, tym, ktry odrnia yjce obiekty od rzek? Czy dobr naturalny przystosowuje si do zmiennych warunkw przez przetwarzanie informacji? Tak. Wysya w wiat pakiety informacji - czyli geny. Jeli si mno, to pozytywne sprzenie zwrotne oznacza, e s adaptacyjnie kompatybilne ze rodowiskiem. (W gruncie rzeczy ich mnoenie si stanowi adaptacj do tego rodowiska; przez to pozytywne sprzenie zwrotne ycie wyczuwa" zmiany rodowiska i odpowiednio si do niego adaptuje). Oczywicie, czasem nowe geny si nie mno. To negatywne sprzenie zwrotne oznacza brak adaptatyw-nej kompatybilnoci ze rodowiskiem. Metoda prb i bdw to system przetwarzania informacji - chocia, jak w tym wypadku, prby s generowane na chybi trafi. Teilhard de Chardin mwi o ewolucji jako o czym szukajcym po omacku swojej drogi w zmieniajcym si krajobrazie. Niech Bg broni, abymy wzili Teilharda za przewodnika po ciekach ewolucji; jego mistycyzm czsto zaciemnia naukow wizj.* Lecz w tym jednym wypadku - metafory bdzenia po omacku" - zyska obroc w tak 16 wielkim autorytecie jak wybitny genetyk Theo-dosius Dobzhansky. Rzeczywicie, dobr naturalny bdzi po omacku - bada grunt. Asymiluje sprzenie zwrotne w celu wniesienia poprawek do szczegowego planu budowy, ktre pozwalaj mu na stae generowanie zoonoci wrd rnorodnych warunkw. W rozdziale 17 mwiem o tym, e cykliczny AMP bakterii, sygnalizujcy ubogie w wgiel rodowisko i motywujcy odpowiednie w zwizku z tym zachowanie, stanowi znaczcy symbol - przynajmniej jeli definiujemy znaczenie w tym sensie, w jakim robi to pragmatyczna szkoa filozofii Peirce'a. Mona by powiedzie, e geny, ktre rozprzestrzeniaj si przez dobr naturalny, s znaczce" w tym samym sensie. Ceny odpowiedzialne za upodobanie do sodyczy - ktre chyba wszyscy posiadamy - odzwierciedlaj fakt, e w rodowisku ewo lucji czowieka sodkie owoce miay wartoci odywcze. Ponadto geny te mo tywuj odpowiednie zachowania (a przynajmniej zachowania, ktre byy odpo wiednie, zanim pojawiy si batony czekoladowe). Dobzhansky pisa, e dobr naturalny jest procesem przekazujcym informacj o stanie rodowiska do ge 17 notypw jego mieszkacw". Powiedzenie, e dobr naturalny wyczuwa" lokalne rodowisko, nie znaczy, i ma on subiektywne dowiadczenie. Rwnie naprowadzana radarem bro, ktra automatycznie wykrywa, namierza i ostrzeliwuje swj cel, nie ma (o ile wiemy) subiektywnego dowiadczenia - cho potocznie mwimy, e taka bro wyczuwa" ruch. Taki serwomechanizm" jest podrcznikowym przykadem urzdzenia poszukujcego ce!u" lub realizujcego nadany cel", ktrego uywali niektrzy filozofowie, prbujc znale kryteria oddzielajce to, co teleologicz-ne, od tego, co bezcelowe. Stawiaj oni serwomechanizm przy rolinach i zwierztach na jednej stronie podziau, a kamienie i rzeki na drugiej. Ja utrzymuj, e ewolucja przez dobr naturalny naley do tej pierwszej strony.

Chciabym jeszcze powtrzy, e mam niewielkie aspiracje. Nie twierdz, e istnieje dowd na celowo ewolucji biologicznej oraz na to, e jest ona wynikiem szczegowego planu budowy. Twierdz tylko, e wiara w to nie jest szalestwem. Ewolucja biologiczna ma zestaw waciwoci, ktre znajdujemy u zwierzt i robotw majcych zdolno do dziaania celowego, a nie znajdujemy u tak ewidentnie pozbawionych tej waciwoci kamieni i rzek. To nie jest dowd na teleologi, ale wiadczy na jej korzy. Moemy podej do tej kwestii z innej strony: moe rzeczywicie ewolucja nie jest teleologiczna. Lecz jeli tak si sprawy maj, to mog jedynie powiedzie, e ewolucja jest jedynym zjawiskiem, ktre wykazuje elastyczn kierunkowo przez przetwarzanie informacji i nie jest teleologiczna.

Czy dobr naturalny rodzi si z doboru naturalnego?

Nawet gdyby byy dowody, e ewolucja jest teleologiczna - jest wytworem szczegowego planu budowy, procesem majcym cel - to i tak bylibymy niesychanie odlegli od pogldu na wiat Teilharda de Chardin, dopenionego Bogiem i szczliwym zakoczeniem. Mora, jaki wynika z przypadku Williama Pa-leya, jest mimo wszystko taki, e co zaprojektowanego i majcego cel nie musi by zaprojektowane przez jaki byt, a tym bardziej przez boski byt. W gruncie rzeczy jest moliwe - niezbyt prawdopodobne, lecz nie cakiem niemoliwe -e ewolucja organiczna, podobnie jak indywidualne organizmy, bya przesiknita celowoci za przyczyn darwinowskiego procesu; e podobnie jak rozkwitanie kwiatu jest produktem doboru naturalnego, rozkwit globalnej sieci organicznej na planecie

Ziemia by produktem pewnego rodzaju doboru naturalnego wyszego rzdu. Czy to wydaje si szalone? Zastanwmy si nad hipotez panspermii ukierunkowanej", ktr wysun, jak mona domniemywa, zdrowy na umyle Fran-cis Crick, wspodkrywca DNA.18 Crick przypuszcza, e nasiona ewolucji - na przykad bakterie - zostay przesane do naszego Ukadu Sonecznego z jakiej bardzo, bardzo odlegej cywilizacji, ktra sama w sobie bya wytworem najpierw biologicznej, a potem kulturowej ewolucji. Przyznajmy Crickowi prawo do takiego wybryku fantazji (przywilej, jaki przyznajemy laureatom Nagrody Nobla) i poczmy go z drugim wybrykiem fantazji: jednoczenie w jakim innym, odlegym miejscu przebiega proces ewolucji, ktry okaza si mniej podny. Nie udao mu si wygenerowa zwierzt na tyle bystrych, aby potrafiy zbudowa statki kosmiczne, za pomoc ktrych mogyby wyrzuci w dal prymitywne ycie.

Jeeli poczymy te dwa wybryki fantazji, to otrzymamy pewien rodzaj metadoboru naturalnego". Nasiona ewolucji, takie jak bakterie, s zasadzone na planetach i albo w peni si rozwijaj - wydajc bystre istoty wyposaone w zaawansowan technologi i majce skonno do zapadniania innych ukadw sonecznych za pomoc rakiet wypenionych jednokomrkowym yciem - albo tak si nie staje. Nasiona, ktre tworz podne cywilizacje, s najlepiej przystosowane". Mno si. Tak wic przez trzy miliardy lat pokole po trzech miliardach lat pokole najlepiej przystosowane nasiona - nasiona sprzyjajce ewolucji bystrych, odwanych gatunkw - ewoluuj, a raczej metaewoluuj. Moliwe, e nasze pokolenie jest na krawdzi nowego pokolenia - gotowego do wypenienia rakiety bakteriami w kadym moliwym dziesicioleciu. (A dlacze go nie wsadzi do rakiety ludzi zamiast bakterii? Crick mwi, e rakiety midzy planetarne prawdopodobnie bd mogy dotrze dalej z prymitywnym yciem na pokadzie ni z yciem zoonym). Nie sdz, aby naleao zbyt dugo si zastanawia nad scenariuszem metadoboru naturalnego, poniewa natychmiast pojawiaj si komplikacje. Cho niektre mona po duszym namyle rozwiza,* innych si nie da. Na przy-

kad: zakadajc, e ewolucja przewanie zajmuje tyle czasu, ile zaja na naszej planecie, w cigu 12 miliardw lat historii wszechwiata znalazby si czas tylko na niewiele cykli metaycia". Nie w ydaje si, aby to pozwolio na powstanie bardz o wyr afinow anego planu budow y. Jeli jednak nawet sam metadobr naturalny nie jest scenariuszem, na ktry postawibym pienidze, ma on swoje zalety jako co, nad czym warto si zastanowi. W szczeglnoci zawiera w sobie ciekaw zmian spojrzenia na ycie na Ziemi. Wedug tego pogldu, caa trwajca 3 miliardy lat ewolucja rolin i zwierzt jest procesem epigenezy, rozwijaniem" pojedynczego organizmu. A ten pojedynczy organizm nie jest gatunkiem ludzkim, lecz raczej ca biosfer, obejmujc wsz ystkie gatunki. Gatunek ludzki - niczego mu nie ujmujc - to tylko dojrzewajcy mzg biosfery. (Teilhard uku termin noosfera", majc na myli biosfer"). Tak jak mzg organizmu, kiedy ju dojrza, ma kontrol nad ciaem, gatunkowi ludzkiemu dano teraz - na dobre cz y na ze - kontrol nad biosfer. Ten pogld mo e pocz tkow o w ydaw a si dziw n y, lecz pew nie nie b yb y a tak dziwny, gdybymy prz yjli dogodny punkt obserwacyjny tego hipotetycznego kosmity - obserwowanie ziemskiej ewolucji w czasie z w ystarczajco duej odlegoci. Bezustanny wzrost biosfery, ukoronowany przez zmian krajobraz u d ok o na n p r z ez l ud zk i ga t u ne k , m o e w yd a w a si ni e us t p liw i e ukierunkowany jak ycie kwiatu. Jeli akceptujecie argument na rzecz ukierunkowania z pierwszej i drugiej czci tej ksiki, to musicie przyzna, e rozwijanie" tego superorganizmu" - biosfery plus noosfery- niewtpliwie miao pot n y impet, podobnie jak w z rost i kw itnienie maku; b yo to w ysoce praw dopodobne, zakadajc sprz yjajce w arunki lokalne i zakadajc, e adna zewntrzna sia nie spowodowaa katastrofy. W t ym w skim probabilistycznym sensie moemy powiedzie, e podobnie jak przeznaczeniem nasienia macy ich cel przekazania swojego wsplnego genetycznego dziedzictwa wyranej genetycznej informacji o swoim organizmie - potomnoci przez komrki rozrodcze? Jeli tak jest, to jak mona nazywa ludzi i bakterie komrkami w superorga-nizmie, przy tak ogromnych rnicach w ich

informacji genetycznej?
ku byo sta si makiem, przeznaczeniem pierwotnej czsteczki DNA byo sta si (mwic oglnie) globalnym superorganizmem", cznie z gatunkiem wystarczajco inteligentnym, aby zakwalifikowa si jako supermzg. Jeli posuniecie si jeszcze dalej i przyjmiecie nie tylko argumenty z poprzednich rozdziaw, lecz rwnie argument z tego rozdziau - to moemy zacz rozmawia o przeznaczeniu w nie tak wskim sensie. Moemy powiedzie, e ewolucja ma nie tylko wysoce prawdopodobne ukierunkowanie, lecz dowd na cel; zarwno nasienie maku, jak i ycie na ziemi wykazuje nie tylko kierunek, ale i to, e zostay zaprojektowane, aby w nim poda. Wielkie co. Pamitajmy: kierunek, w jakim zosta zaprojektowany" mak-aby dy do kwitnienia -jest podrzdny wobec wyszego" celu: transmisji genw. Oczywicie jest mao prawdopodobne, aby wyszy" cel globalnego super-organizmu by analogiczny; scenariusz metadoboru naturalnego jest zbyt chwiejny, aby przekona mnie, e naszym ostatecznym celem jest rozpowszechnianie informacji genetycznej pomidzy galaktykami. Jednak wyszy" cel nie musi by bardzo wysoki. Jeli ewolucja rzeczywicie ma cel, ten cel moe nie by przepojony boskim zamysem, lecz jaki amoralnym procesem twrczym. Krtko mwic, ten rozdzia, nawet jeli przyjmujecie jego logik, zostawia nas na pozycji Williama Paleya: po znalezieniu istotnych dowodw na projekt nie udao si nam odkry istotnych dowodw na taki typ projektanta, ktry daby nam chocia szczypt duchowej otuchy. Lecz zostaa jeszcze odrobina nadziei: jest kolejny rozdzia.

Rozdzia 22

Czy moemy nazwa to Bogiem?

Nie wiemy, co to do diaba jest, poza tym, e jest bardzo due i ma cel.
DR HEYWOOD FLOYD W FILMIE: 20/0

Pierwotne znaczenie sowa ewolucja" to stopniowe rozkadanie" lub rozwijanie" -jak rozwijanie staroytnego zwoju, aby mc pozna koniec opowieci. Przypatrzmy si znaczeniu tego sowa, o jakim ju od dawna zapomniano. Chocia ani ewolucja biologiczna, ani kulturowa nie maj formy zapisu, tej nieodwracalnej formy, obie maj kierunek - nawet, jak argumentowaem, kierunek, ktry sugeruje cel, te/os. Rozwj ycia na tej planecie moe by histori, ktra do czego zmierza. Jest oczywiste, e to, do czego si zmierza, moe by dobre lub ze, cho sam fakt, e co ma kierunek i cel, nie znaczy od razu, i jest to dobre. Poi Pot mia wyznaczony kierunek i silne poczucie celu. Czy jest jaki powd, aby wierzy, zew przypadku ewolucji biologicznej i kulturowej kierunek jest wytyczony ku dobru, ku poczciwemu celowi? Moemy te zada to pytanie inaczej: Czy jest jaki dowd nie tylko na istnienie planu, ale boskiego planu? Czy s jakie oznaki na istnienie czego, co mona by okreli mianem Boga"? W toku historii zwolennicy kierunkowoci przewanie odpowiadali pozytywnie na to pytanie, w tym czy innym 1 sensie. Dla Hegla, ktry za naczelne prawo logiki uwaa prawo dialektyczne, istnia Bg. Bergson twierdzi, e pd yciowy mona traktowa jako boski i e ewolucja bya przedsiwziciem Boga podjtym w celu stworzenia twrcw, 2 aby wok siebie mie jakie istoty godne mioci". (W niebiosach mona czu si samotnym). Dla Teilharda de Chardin Punkt Omega by kulminacj mioci Boga. Nie mam na tyle odwagi, aby dokadnie wskaza miejsce Boga w tym scenariuszu - ani aby nawet twierdzi, e jaka boska istota rzeczywicie pasuje do tego scenariusza. Mimo wszystko, naprawd wydaje mi si, e ocena tego stanu rzeczy z naukowego punktu widzenia daje wicej dowodw boskoci, ni mona by si spodziewa. A wic: niezerowa sumowalno.

Co rozumiem przez okrelenie naukowy"? Nie myl o czujnikach satelitarnych do wykrywania boskich fal radiowych, myl o badaniu scenariuszy teologicznych przy uyciu dowodw, ktre s dostpne dla wszystkich pomijam tu takie zjawiska jak objawienie czy dowiadczenie mistyczne, osignite na drodze medytacji, halucynacji czy te na jakiejkolwiek innej drodze. (Takie oparte na empirycznej podstawie dochodzenie wiedzy nazywane jest czasem teologi naturaln"). Przyjmijmy, choby tylko teoretycznie, twierdzenie z poprzednich rozdziaw, e ewolucja biologiczna i ewolucja kulturowa wykazuj pewne oznaki planowania. Czy ten plan ucielenia wartoci, ktre ludzie przypisuj Bogu? W jednym sensie ta odpowied musi brzmie: nie. Ten Bg, na ktrego istnienie najtrudniej jest znale dowd, jest Bogiem, w ktrego, jak si wydaje, wierzy wikszo ludzi: Bogiem, ktry jest nieskoczenie potny i nieskoczenie dobry. Mona przecie sdzi, e taki Bg nie musiaby dopuci do tego, co zrobi Poi Pot - jak rwnie nie pozwoliby na inne formy okruciestwa i cierpienia na wiecie (cznie z tymi, ktre s waciwe organicznej ewolucji, a wic i stworzeniu nas samych). Oczywicie, to nie jest aden nowy pogld, ktry wyania si z przyjtego w tej ksice punktu obserwacyjnego. To jest bardzo stary pogld - problem za" - ktry wyania si nawet przy najbardziej 3 pobienym ogldzie codziennego funkcjonowania wiata: dlaczego dobrotliwy, wszechmocny Bg miaby pozwoli na to, aby ze rzeczy przytrafiay si dobrym ludziom - albo w ogle ludziom? Niektrzy myliciele rozprawili si z problemem za, nie opierajc swojego rozumowania na tej przesance. Staroytni zwolennicy zoroastryzmu twierdzili, e Bg nie jest wszechmocny, lecz walczy ze zym duchem i robi, co 4 moe. Czciej jednak teolodzy sublimowali t kwesti: Bg jest dobry i wszechmocny, wic te wszystkie rzeczy, ktre wydaj si ze i ktre On toleruje, musz mie waciwo odkupienia, co czyni z nich w ostatecznym rozrachunku rzeczy dobre. Na przykad cierpienie moe by wstpnym warunkiem budowania duszy". Ten argument czsto wywoywa oczywist replik: Jeli Bg jest wszechmocny, dlaczego nie zmieni wszechwiata tak, aby cierpienie nie byo konieczne dla budowania duszy"? Czy dusze nie mog by od razu dobre? Ja osobicie wol scenariusz wyznawcw zoroastryzmu. A moe nawet scenariusz, w ktrym dobry Bg, chocia nie walczcy z aktywn, sataniczn si,

w jaki inny sposb ma ograniczon moc. Moe stwarzajc wszechwiat, On (Ona, Ono) natkn si na metafizycznie 5 narzucone ograniczenia planu tej budowy. W kadym razie celem tego rozdziau nie jest opisywanie Boga ani tumaczenie Jego dziaania, to zadanie mnie przerasta. Uywam sowa Bg" jak wygodnego skrtu na opisanie czego bardziej nieokrelonego ni to, z czym to sowo przewanie si kojarzy. Chodzi mi po prostu o pytanie: Czy s oznaki jakiegokolwiek boskiego przekazu w dowodach, ktre s nam dostpne: w historii ycia na ziemi? Traktujc kierunkowo w sensie wzrostu zoonoci, pytamy, czy istnieje jeszcze jaka kierunkowo, ktr mona by nazwa wymiarem duchowym lub moralnym? A jeli ju o to chodzi, to czy istnieje cokolwiek, co mona by nazwa duchowym lub moralnym wymiarem?

rdo znaczenia
Dziwnym skutkiem postpu w dziedzinie materialnej jest wzrastajca u ludzi tendencja do konstatacji, e ycie ich jest pozbawione sensu. We wczesnym redniowieczu, kiedy dugo ycia wahaa si w okolicach trzydziestu lat i rzadko kto kad si spa z penym odkiem, ludzie byli przekonani, e ycie ma sens. Natomiast w pniejszych wiekach, kiedy dugowieczno w niektrych spoeczestwach staa si prawem nabytym przez urodzenie, ludzie zaczli twierdzi, e jest ono pozbawione gbszego sensu. Co wicej, zwolennicy tego pogldu uwaaj, e opieraj si na powanych naukowych podstawach - e wspczesna nauka, rozwizujc tajemnice ycia, ktre w poprzednich wiekach tumaczone byy bosk interwencj, podkrela brak wyszej racji istnienia. Ludziom tym przydaby si pewien eksperyment mylowy. Wyobramy sobie planet, na ktrej ewoluuje ycie. Mae czstki samoreplikujcego si materiau (nazwijmy je genami) pokrywaj si (dziki procesowi, ktry nazwiemy doborem naturalnym) ochronn zbroj, co jest dowodem na elastyczno zachowa. Szczeglnie jeden gatunek bystre, dwunone organizmy - wykazuje wyjtkow elastyczno zachowa. Te organizmy s zdolne do wielkich wyczynw: porozumiewania si z zachowaniem wszelkich subtelnoci, tworzenia sztuki, ogldania telewizji. To zbyt atwe? Nie tak szybko. Te organizmy maj jedn cech: brak wiadomoci - adnego ladu zdolnoci odczuwania. Ogie parzy im donie, no tak, s zaplanowane, aby odsun donie od ognia, ale nie, one nie odczuwaj b lu. Ani szczcia, ani niczego. Te organizmy wygldaj i dziaaj dokadnie jak istoty ludzkie: modzi kochankowie namitnie si cauj, a rodzice noworodka umiechaj si z dum - tyle e bez emocji i bez dumy. Oni wszyscy s tylko robotami, wyposaonymi w wyjtkowo dobr skr.

Jest oczywiste, e w takim wiecie brakowaoby tego, co wikszo ludzi uwaa za najwaniejsze i co nadaje yciu znaczenie: takich uczu jak wieczna mio, lojalno, niczym niezakcona rado ze zwycistwa i tak dalej. Lecz na tym nie koniec. W takim wiecie brakowaoby moralnego wymiaru. W kocu te tak zwane organizmy s tylko maszynami, tak pozbawionymi dozna jak komputer (a przynajmniej jak przypuszczamy, e jest ich pozbawiony komputer). Czy jest co niemoralnego w wyczeniu komputera na zawsze? A jeli nie, to czy zabicie jednego z tych pozbawionych dozna organizmw byoby niemoralne na wyzbytej z emocji planecie, gdzie przede wszystkim nie byo adnej moliwoci, aby nada yciu znaczenie? Tak wygldaby wiat cakowicie pozbawiony znaczenia: takie sowa jak dobro" czy zo" straciyby jakikolwiek sens.* Moe najdziwniejsze na tej wyimaginowanej, zaludnionej przez zombie planecie jest to, e jak mona by si spodziewa, wanie dokadnie takie ycie wyewoluuje rwnie na naszej planecie. W gruncie rzeczy trudno zrozumie, dlaczego ziemi nie zdominoway takie wanie stworzenia. Poniewa, jak zauwayem w poprzednim rozdziale, subiektywne dowiadczenie, zgodnie z przesankami wspczesnej koncepcji behawiorystycznej, jest pozbawione funkcji; jest nadmiarem, jest niekonieczne. Pozorny nadmiar" wiadomoci skoni filozofa Davida Chalmersa do takiej opinii: Wydaje si, e Bg mgby stworzy wiat fizycznie dokadnie taki jak ten, atom po atomie, ale w ogle bez wiadomoci, l dziaaby on rwnie dobrze. Ale nasz wszechwiat nie jest taki. Nasz wszechwiat ma wiadomo". Z niewiadomych powodw Bg 6 postanowi wykona wicej pracy", aby dooy wiadomo". Ten may wysiek, jak twierdzi Chalmers, polega na nakreleniu prawa przyznajcego wiadomo niektrym, a prawdopodobnie wszystkim, typom przetwarzania informacji.

Sowo Bg" nie oznacza dla Chalmersa starca z bia brod. Wikszo filozofw uywa tego sowa w przynajmniej w tak oglnikowym sensie, w jakim ja go uywam; odnosi si ono do kogokolwiek, czegokolwiek - czy jaki byt, jaki proces - okreli prawa wszechwiata. Fakt, e wany skadnik ludzkiej egzystencji jest tajemniczego, niewytumaczalnego pochodzenia i jednoczenie na-

daje sens yciu, nie wyklucza spekulacji nad boskimi bytami i wyszym celem. W tym wietle skonno ludzi, przekonanych o tym, e ycie nie ma adnego znaczenia, do odwoywania si do nauki, ktra wytumaczya" tajemnic ycia, wydaje si co najmniej dziwna. Przecie nauce nie tylko nie udao si rozwiza tajemnicy wiadomoci. W pewnym sensie nauka j stworzya.

Wzrost znaczenia
Oczywicie, przypisywanie takich cech jak wraliwo procesowi kompleksowego przetwarzania danych niczemu nie suy, jeli owo przetwarzanie danych si nie odbywa. Tak si jednak szczliwie skada - jak pokazalimy w drugiej czci tej ksiki - e organiczna ewolucja te o to zadbaa. Wraz z upywem czasu widzimy coraz wicej zoonych zwierzt, ktre przetwarzaj informacje w coraz bardziej kunsztowny sposb. Nie chodzi tylko o to, e dobr naturalny faworyzuje zoono behawio-raln i w zwizku z tym zrczne przetwarzanie danych. Zoono samej struktury biologicznej od pocztku pocigaa za sob przetwarzanie informacji. Zapomnij o swoim mzgu i jego zdolnoci do planowania wakacji, cho jest to godne podziwu. Pomyl o swoich pucach lub nerkach, o oddychaniu lub oddawaniu moczu. Te procesy rwnie polegaj na przetwarzaniu mnstwa danych - nie tylko przez powizanie z ukadem nerwowym, lecz take kontrol hormonaln, przez wszystkie drobne szczegy midzykomrkowego porozumienia. W tym sensie mona powiedzie, e pojedyncza komrka - jakakolwiek z twoich komrek czy jakakolwiek bakteria - ma wyrafinowany procesor informacji, DNA. Naturalnie, w najbardziej wzniosych, najbardziej znaczcych chwilach - kiedy odczuwamy mio, empati, rado lub zachwyt, a nawet gbokie wyrzuty sumienia - nerki i bakterie nie bd miay z tym nic wsplnego. Akcja odbywa si wtedy w mzgu. Ja chc tylko zaznaczy, e te mzgi to kontynuacja tego, co ley u samej istoty ycia; pierwotnego imperatywu ku przetwarzaniu informacji. Biorc pod uwag oczywisty zwizek midzy przetwarzaniem informacji, zdolnoci do odczuwania i znaczeniem, sdz, e mona powiedzie, i ewolucja przez dobr naturalny bya od pocztku istn maszyn do wytwarzania znacze. Jak widzielimy, logika, dziki ktrej ronie zoono, a w zwizku z tym przetwarzanie danych, czyli znaczenie, jest logik niezerowej sumowalnoci. Geny uoone wzdu nici DNA nawizuj ze sob relacje o sumie niezerowej, podobnie jak organelle w komrkach czy komrki w ciele. W tych wszystkich przypadkach przyczyn niezerowej sumowalnoci jest wsplny interes darwi-nowski - przebywanie w tej samej odzi, w tym czy innym sensie - a

rezultatem jest przekazana informacja. Poniewa, jak to pokazalimy w rozdziale smym, pomylne rozgrywanie gier o sumie niezerowej - wsplna koordynacja - przewanie suy komunikacji. W kadym organizmie to wanie te dobrze rozgrywane gry o sumie niezerowej i elastyczna spjno, ktr ze sob nios, pozwalaj yciu przetrwa mimo powszechnie wzrastajcej entropii; pozwalaj yciu pokona ducha, chocia nie liter, drugiego prawa termodynamiki. Jest wic zrozumiae, e gry wymagajce przetwarzania informacji powinny znale si w pierwszych szeregach walki z entropi. Jak zauway Jacques Monod (w rozdziale siedemnastym), uoenie materii w uporzdkowan form i utrzymanie jej w takim stanie wobec tendencji drugiego prawa do tworzenia zamtu wymaga nawet moliwoci poznawczych. Od kiedy ycie po raz pierwszy przeciwstawio si drugiemu prawu termodynamiki, przetwarzanie informacji wznosio si na coraz wyszy i wyszy poziom, stosujc si do logiki spjnoci organicznej, to znaczy do logiki niezerowej sumowalnoci. Fakt, e ewolucja biologiczna jest strza, ukierunkowan na wynalezienie coraz bardziej zoonych form ycia, zarwno pod wzgldem strukturalnym, jak i informacyjnym, i e ta strzaa wskazuje na znaczenie, oczywicie nie jest dowodem na istnienie Boga. Jednak bardziej sprzyja idei boskoci ni alternatywny wiat: wiat, w ktrym ewolucja nie byaby ukierunkowana, czy te wiat z ukierunkowan ewolucj, ale pozbawiony wiadomoci. Gdyby wicej naukowcw doceniao enigmatyczno wiadomoci - rozumiao, e wiat pozbawiony wraliwoci, a wic znaczenia, jest dokadnie tym wiatem, ktrego istnienia powinni spodziewa si wspczeni zwolennicy koncepcji behawio-rystycznych - to ywiliby wicej podziwu i szacunku wobec otaczajcej nas rzeczywistoci ni teraz.*

Pochodzenie Boga
Mona by argumentowa, e znaczenia, ktre nadaje wiadomo, nie s ze swojej natury dobre. To wanie wraliwo daje zarwno zdolno do radoci, jak i do cierpienia, do dobrego i zego. Istnienie zdolnoci odczuwania czy po-

czucia sensu pozwolio Poi Potowi na konsekwentne postpowanie. Na wyimaginowanej planecie zaludnionej przez zombie, pozbawionej znaczenia, Poi Poty, Hitlery i Staliny tego wiata nie miayby moliwoci czynienia za; bez wzgldu na swoje destruktywne dziaania nie mogyby zadawa cierpienia, uniemoliwia szczcia, uchybia cudzej godnoci. Krtko mwic, zdolno do nadawania sensw jest moralnie neutralna; stwarza potencja dla dobra, ale sama w sobie nie przechyla szali w jego kierunku. W zwizku z tym po boskim architekcie moglibymy si spodziewa czego wicej ni tylko stworzenia zwykej sensownoci, ale i zwykej zdolnoci do czynienia dobrych uczynkw. Czy to jednak nie jest troch naiwne - prosi o dobro architekta, ktrego plany obejmoway dobr naturalny? U podstaw doboru naturalnego ley bezwzgldno. Jest to walka o sumie zerowej o ograniczone zasoby, pozbawiona jakichkolwiek regu. Ile dobra mogoby z tego wynikn? Wicej, ni moglibymy si spodziewa. Jak si ju przekonalimy, ta dynamika miaa paradoksalny efekt przdzenia coraz wikszych sieci o sumie niezerowej z pojedynczej nici DNA, a do spoecznoci wielokomrkowych zwierzt. Nie chodzi tu tylko o towarzyszcy przetwarzaniu danych wzrost wraliwoci, a wic i wartociowania, w rezultacie ta dynamika przyniosa efekt przypominajcy urzeczywistnienie si waciwego dobra. Kiedy pd niezerowej sumowalnoci osign wreszcie poziom spoecznoci zwierzt, konsekwentnie pocign za sob - jak mwilimy w rozdziale osiemnastym - wynalezienie i pomnoenie samej mioci. W istocie powiedzenie konsekwentnie pocign za sob" jest lekk przesad. To, co ten pd w rzeczywistoci pocign za sob", to nie bya mio per se, lecz ewolucja altruistycznych zachowa pomidzy bliskimi krewnymi. A kolei to altruistyczne zachowanie, jak si wydaje, pociga za sob - z powodw ukrytych w oglnej tajemnicy wiadomoci - subiektywne dowiadczenie mioci. (Przynajmniej u naszego gatunku mio jest tym, co czuj rodzice, kiedy opiekuj si swoimi dziemi i ochraniaj je, a nie ma powodu, aby sdzi, e szympansy i psy s pod tym wzgldem odmienne). Chodzi przede wszystkim o to, e z wraz z pojawieniem si altruizmu zwierzta robiy co innego ni wzajemne zjadanie si, pomagay sobie, a na dodatek sprawiao im to jeszcze przyjemno. Wewntrzrodzinny altruizm ewoluowa wielokrotnie, w sposb naturalny. U blisko spokrewnionych organizmw rozpoczynajcych ycie w swoim bliskim ssiedztwie wsplnota interesw darwinowskich jest bardzo silna, przygotowana na powizanie logik doboru krewniaczego. Chocia ofiarno matki bya prawdopodobnie pocztkow form mioci do krewnych (nawet wiele owadw wykazuje matczyny altruizm), potem poszy w jej lady

inne formy mioci: mio pomidzy rodzestwem, a u naszego gatunku i u niektrych innych gatunkw - mio opiekucza. Altruizm, poczynajc od rodziny, w kocu rozgazi si poza granice bliskich krewnych, jak widzielimy, u wielu gatunkw, cznie z naszym, dobr naturalny dokona wynalazku wzajemnego altruizmu, ktry, pomimo lecego u jego podstaw zimnego wyrachowania, ma w sobie pynce z serca poczucie obowizku, a nawet uczucie. Skonno istot ludzkich do tworzenia wizw poza krgiem rodziny staa si kluczowa, kiedy ewolucja kulturowa zacza swoj dug geograficzn ekspansj niezerowej sumowalnoci. Biologiczna ewolucja, stworzywszy dobro w postaci altruizmu, oddaa gwn scen drugiej wielkiej sile ewolucyjnej, w ktrej teraz pokadane s wszelkie nadzieje zwizane z rozszerzeniem tego dobra. Zanim jednak staniemy si zbyt sentymentalni w opisywaniu tych wizi, warto wspomnie o czsto pomijanej tej gorszej stronie uczu. Czy syszelicie o sprawie mamy cheerleaderki z Teksasu? Zostaa skazana za planowanie zabjstwa dziewczyny, ktra rywalizowaa z jej crk o miejsce w grupie cheerleade-rek. Pocieszajce jest to, e ta kobieta absolutnie nie jest typow matk z Teksasu ani z jakiegokolwiek innego miejsca na ziemi. Smuci natomiast to, e mimo wszystko przypadek tej matki jest, cho w przerysowanych proporcjach, ilustracj powszechnego zjawiska: mio moe wywoywa ze emocje. Problem nie polega na tym, e mio ma tendencje selektywne i czasem zatrzymuje si na granicy rodziny. Problem polega na tym, e mio jest czsto wykorzystywana do aktywnego szkodzenia ludziom spoza rodziny. W kocu to jest dungla, a my chcemy, aby ci, ktrych kochamy, odnosili sukcesy. Ta paskudna strona przywizania nie ogranicza si tylko do wizi midzyro-dzinnych. U naczelnych wzajemny altruizm suy do cementowania koalicji, ktre nastpnie wspzawodnicz z innymi koalicjami, czasem w bardzo gwatowny sposb. Oglnie rzecz biorc, jak to zauway biolog Richard Alexander, odwrotn stron przyjani wewntrz 7 grupy" jest nieprzyja pomidzy grupami". Wydaje si, e to ponure stwierdzenie dobrze charakteryzuje ludzk histori. Rozleglejsze i silniejsze wizi przewanie s skutkiem pogbionych podziaw. Wemy pod uwag te wszystkie nostalgiczne opowieci o wojnie. onierze opowiadaj o cakowitym oddaniu swoim towarzyszom broni, a cywile przypominaj sobie poczucie braterstwa, jakie przenikao cay nard. To brzmi wspaniale. Lecz kiedy przyja osigna w ten sposb zakres narodowy, drobne nienawici codziennego ycia nie zostay wymazane, tylko zmieniy miejsce - zostay zoone na niebotyczny stos wzdu granicy narodu: masa nienawici pomidzy ludzkimi istotami. Moe si wydawa, e jednym 8 z podstawowych praw wszechwiata, oprcz zachowania masy" i zachowania energii", jest zachowanie antypatii" .

W ten sposb ponownie napotykamy problem za: trudno byoby si spodziewa, aby dobrotliwy i wszechmocny Bg umieci takie prawo we wszechwiecie. Jednak to prawo - a przynajmniej prawo" - rzeczywicie wydaje si fundamentalne. Jest zakorzenione w podstawowym paradoksie stworzenia: nie-zerowa sumowalno, chocia jest godna podziwu, zostaa stworzona przez zerow sumowalno i dla niej; dziki temu jest w naturalny sposb podatna na wykorzystanie do zego. Kaniowska aspoeczna towarzysko" jest zgodna z logik doboru naturalnego.

Wzrost dobroci
To rozwaanie o antypatii grozi ostudzeniem pewnego entuzjazmu, jaki by przedtem widoczny w tej ksice. Czy pamitacie krtki pean na cze rozszerzajcego si krgu wzgldw moralnych? Jak staroytni Grecy zaczli uznawa Grekw z odlegych miast rwnie za ludzi? Jak wzrasta zakres moralnoci wraz z zakresem niezerowej sumowalnoci, tak e ludzie coraz powszechniej zaczli uznawa mieszkacw obcych ziem, mwicych obcymi jzykami, wyznajcych obc wiar, mimo wszystko za istoty ludzkie? Niewtpliwie musielibymy przyhamowa swoj rado z tego postpu, gdyby okazao si, e kada odrobina postpu zawieraa w sobie regres. Czy zachowanie antypatii" rzeczywicie jest prawem natury - a przynajmniej tendencj tak cile powizan z ludzkimi sprawami, e potrafi skaza postp moralny na porak? Nie, i to z dwch powodw. Po pierwsze, entuzjazm, jaki rodzi walka, nie jest jedyn form wizi spoecznych. Kiedy podlewam kwiaty ssiadowi, gdy on wyjedzie, a on z kolei oddaje mi te tak przysug, temperatura naszych przyjacielskich stosunkw troch wzrasta - bez wzrostu mojej niechci do kogokolwiek innego. A w kilku ostatnich tysicleciach niezerowa sumowalno w przewaajcej mierze zawdziczaa swj wzrost wanie takim dziaaniom ludzie byli przycigani" do siebie dla wsplnego zysku, a nie popychani" do siebie przez wsplnego wroga. Oczywicie, jedn z gwnych przycigajcych si jest gospodarka. Wiemy, e handel to raczej domena chodnej kalkulacji i czsto nie udaje mu si rozszerzy pajczyny sympatii, ale na pewno rozszerza pajczyn tolerancji. Nie musisz kocha swojego sklepikarza, ale nie powiniene go atakowa. Nie musisz kocha ludzi, ktrzy skonstruowali twoj toyot, ale bombardowanie ich jest nierozsdne -jak rwnie nierozsdne jest bombardowanie ludzi zza oceanu,

przecie kupuj rzeczy, ktre ty wytwarzasz. Drugi powd, dla ktrego domniemane zachowanie antypatii" nie skazuje moralnego postpu na porak, nie odnosi si do przycigajcych si gospodarki, lecz do popychajcych" si, kiedy ludzie cz si, aby przeciwstawi si wsplnemu zagroeniu. Chocia wojna jest usankcjonowanym przez czas przykadem takiej siy, widzielimy ju w rozdziale pitnastym, jak wszystko si moe si zmieni, kiedy organizacja zblia si do poziomu globalnego. W tej sytuacji, pomijajc pozaziemsk inwazj, to nie obawa przed podbojem czy ludzi. Wsppracuj, aby unikn terroryzmu, midzynarodowych grup przestpczych, katastrof rodowiskowych i zaamania gospodarki. Teraz, w wikszym stopniu ni uprzednio, niezerowa sumowalno moe dobrze si rozwija bez zerowej sumowalnoci jako swojego rda. Bez wzgldu na to, w jakim stopniu zachowanie antypatii" utrzymywao si jako oglne prawo historii, teraz, jak si wydaje, zaczyna stopniowo zanika. Zerowa sumowalno oczywicie nie znikna. Korporacje wspzawodnicz z korporacjami, politycy wspzawodnicz z politykami, druyny piki nonej wspzawodnicz z druynami piki nonej. Co wicej, ci, co stali si now przyczyn wsplnego zagroenia - terroryci i midzynarodowe grupy przestpcze - rozgrywaj gry o sumie zerowej; ich interesy s przeciwstawne interesom spoeczestw i inspiruj odpowiedni doz antypatii. Mimo wszystko, kiedy wzrasta niezerowa sumowalno, osigajc globalny zasig, pewien rodzaj dynamiki sumy zerowej zaczyna sabn. A jest to najbardziej szkodliwy rodzaj: bezwzgldna walka pomidzy geograficznie odlegymi grupami, ktrych cech jest lepa nienawi do wszystkich istot ludzkich. Przestrzenny wymiar zerowej sumowalnoci, najbardziej odraajcy jej wymiar w historii, zaczyna sabn. W tym sensie - ograniczonym, lecz w adnym wypadku nie bahym - moemy powiedzie, e niezerowa sumowalno jest wreszcie bliska zwycistwa". Posuwanie si ewolucji kulturowej w stron tego moralnego progu nie jest dowodem na istnienie dobrotliwego architekta wszechwiata, podobnie jak nie bya nim ekspansja znaczenia w ewolucji biologicznej, czy te wynaleziona przez ni dobro. Jednak, podobnie jak tamten postp biologiczny, ten postp kulturowy prdzej moe sta si dowodem na czynnik boski, ni byoby nim jego przeciwiestwo. Kiedy si zaakceptuje fakt, e zo, z jakiego tam powodu, jest wbudowane w substancj ludzkiego - a w gruncie rzeczy organicznego - dowiadczenia, to wszystko jeszcze tak le nie wyglda.

Przyszo dobroci
Perspektywa pokojowego, a nawet przepojonego wzajemnym szacunkiem wspistnienia wszystkich ludzi wiata mogaby si wydawa satysfakcjonujca dla kadego. Lecz Teilhard de Chardin mia nadziej na co wicej. Przecie, jeli pokj i tolerancja wypywaj jedynie z kalkulacji o sumie niezerowej -jedynie z wyrachowania - to jest w tym co zimnego i mechanicznego. Teilhard wola co ciepego i mniej wyrazistego. Snujc rozwaania na temat przybliania si

ludzkoci do Punktu Omega dziki globalizacji, pisa o krzywinie myli" i mocy wiadomoci refleksyjnej", tych 9 dwch niepowtarzalnych siach na miar oglnoziemsk, ktre nas zespalaj. Jak to si czsto zdarza u Teilharda, nie jest jasne, co przez to chcia wyrazi. Mona si jednak domyla, e mia na myli co najmniej ekspansj mioci braterskiej i chrzecijaskiego miosierdzia na obszar caej planety. Czy jest jakakolwiek na to nadzieja? To byaby niewtpliwie, z wielu powodw, wspaniaa nowina. Szczeglnie, jak to zaznaczyem w rozdziale szesnastym, gdyby kade z tych braterskich uczu mogo by pomocne w zapewnieniu wiatu bezpieczestwa bez ogromnej ingerencji w ludzk wolno. Nowe technologie wspzalenoci pomagaj ujawni si uczuciom bdcym czym wicej ni zwyka tolerancja. Czasami z krcych po wiecie e-maili przebija prawdziwa empatia. Niekiedy, ogldajc telewizj i patrzc na cierpienia cudzoziemcw w pozornie obcej mu kulturze, telewidz doznaje olnienia, e przecie wszystkie istoty ludzkie s takie same. Niewtpliwie miosierdzie w sensie materialnym - dotacje dla potrzebujcych - w dwudziestym wieku osigno niespotykany przedtem zasig geograficzny. Oczywicie, fakt, e nic tak nie zblia ludzi do siebie jak wojna, moe zawsze pozosta prawdziwy. Jednak na szczcie nie da si stworzy wizi tego rodzaju na skal caej planety, cho inne wsplne wyzwania - na przykad zagroenie rodowiska - mog jednoczy. Klasyczny eksperyment badajcy wewntrzgrupow solidarno wykaza, e take zagroenia ze strony przedmiotw nieoywionych mog jednoczy. Kilkadziesit lat temu psycholog Muzafer Sherif przeprowadzi studium natury ludzkiej na przebywajcych na letnim obozie chopcach (bez ich wiedzy). Podzieli ich na dwie grupy, ktre miay bra udzia w serii gier o sumie zerowej, a zwyciska grupa miaa odnie due korzyci uboczne. Daleko posunita lojalno wobec grupy przerodzia si w nienawi do przeciwnikw, doszo do bjek, a nawet po zakoczeniu wszystkich gier o sumie zerowej jakikolwiek kontakt pomidzy tymi dwoma grupami prowokowa obelgi i

walki na pici. Nastpnie Sherif postawi przed obiema grupami seri sytuacji o sumie zerowej, w ktrych wszyscy chopcy wystawieni byli na zagroenie. Oczywicie, antagonizm wygas i niektrzy miertelni wrogowie stali si dobrymi przyjacimi. A zagroeniem, ktre zespolio obie grupy, nie bya groba napadu przez ssiadujcy obz, lecz na przykad awaria ciarwki, niezbdnej dla wszystkich obozowiczw, czy te pknicie rury doprowadzajcej wod do obozu. Nie oznacza to, e walka z globalnym ociepleniem klimatu doprowadzi do wybuchu mioci midzy narodami. Stanowi jednak dowd, e w zwizku ze

wzrostem globalnej wspzalenoci sympatia na odlego moe, w zasadzie, rosn nawet bez zewntrznego zagroenia. Na tym mona ju budowa. Nie mona przeceni wagi tego zjawiska w sytuacji rozwijajcej si technologii; kiedy system World Wide Web zacz by dostpny przez cze szerokopasmowe, jakakolwiek dwjka ludzi, bez wzgldu na to, gdzie s, moe si spotka i prowadzi wirtualne pogawdki, wraz z wizj (a moe nawet pewnego dnia tej rozmowie, jeli to okae si konieczne, towarzyszy bdzie precyzyjne, zautomatyzowane tumaczenie). Mona sobie atwo wyobrazi, e skoro Internet wspomaga coraz wicej grup o wsplnych zainteresowaniach, to prawdziwe przyjanie bd coraz czciej przekracza najbardziej draliwe granice - religii, narodowoci, etnicznoci, kultury.* Przy podtrzymywaniu tych przyjani wsplne zainteresowania nie musz mie duego ciaru gatunkowego. Mog by wrcz bardzo rozmaite, poczwszy od zapobiegania dziurze ozonowej przez zachowanie celtyckiego folkloru, zbieranie znaczkw pocztowych, do rozgrywania meczw szachowych on lin. Chodzi o to, eby miay szeroki zasig i przecinay si wzajemnie. Moe wanie na tym polega nadzieja na przysz ekspansj przyjani - na wiat, w ktrym prawie kady czowiek wykazuje lojalno w stosunku do licznych grup, skadajcych si z rnych ludzi, a przestarzae wskie horyzonty mylowe i uprzedzenia budz nieprzyjemny dyskomfort poznawczy. Nie oznacza to, e kady bdzie kocha kadego, lecz to, e kady bdzie mia na tyle sympatii do rnych ludzi, e nienawi do jakiego danego typu stanie si problematyczna. Moe bdem Teilharda byo to, e terminu noosfera" uywa zawsze w liczbie pojedynczej, a nigdy w liczbie mnogiej. Moe wiat jutra bdzie zbiorem noosfer, zazbiajcych si na tyle, by zakci geografi nienawici. Nie byby to jeszcze Punkt Omega, ale i tak postp.

Przyszo Boga
Mona by mie nadziej, e postp moralny zostanie wzmocniony dalsz ewolucj duchowej tradycji wiata. Niewtpliwie w przeszoci doktryna religijna dawaa duchow podstaw napdzanej technologicznie ekspansji niezerowej su-mowalnoci. Ekspansja islamu nie tylko doprowadzia do utworzenia sieci muzumaskich kupcw, ktrzy mieli do siebie zaufanie; przez goszenie tolerancji dla chrzecijan i ydw- ludzi Ksigi" - przekaz zawarty w witych ksigach islamu jeszcze bardziej uatwi wymian handlow. Doktryna judeochrzecijaska bya rwnie pragmatyczna w trakcie swojej ewolucji. W tym wypadku atwo jest pomin cigo - widzie gwatowny

przeskok pomidzy Starym Testamentem z jego gniewnym, plemiennym Bogiem, a Nowym Testamentem z Bogiem kochajcym wszystkich. W czasach wczesnego chrzecijastwa niektrzy myliciele, jak na przykad Marcjon w drugim wieku - wykorzystywali t dychotomi, aby rozwiza problem za: Bg Starego Testamentu, stwrca ycia, by bogiem za, a Bg Nowego Testamentu, Bg mioci, przyby, aby nam pomc. Prawd jest jednak, e nawet w Starym Te10 stamencie z czasem Bg staje si milszy. W tysicleciu przed przybyciem Chrystusa, kiedy dziki wymianie handlowej odlege ldy weszy w gbsze kontakty (czciowo dziki pojawieniu si monet), wzrs zakres boskiego miosierdzia. W dwch ksigach z drugiej poowy tysiclecia - Jonasza i Rut - mio Boga przekracza granice plemion, obejmuje bowiem nie-ydw. Ksiga Jonasza jest pod tym wzgldem szczeglnie pouczajca. Bg nakazuje Jonaszowi, ktry jest ydowskim prorokiem, uda si do Niniwy i upomnie jej mieszkacw, e za ich nieprawoci spotka ich sroga kara. Jonasz nie usucha Boga. W kocu Niniwa to godne pogardy miasto nie-ydw. Po co miaby ich ostrzega? Jednak po nieudanej ucieczce statkiem, gdy skutkiem sztormu znalaz si w brzuchu olbrzymiej ryby, Jonasz zmienia zdanie i wyswobodziwszy si, niechtnie wypenia boskie rozkazy. Mieszkacy Niniwy po otrzymaniu ostrzeenia zmieniaj swoje niecne postpowanie, wic Bg ich oszczdza, co wcale si Jonaszowi nie podoba. W ostatnim wierszu Bg pyta niezadowolonego Jonasza: A Ja nie miabym aowa Niniwy, tego wielkiego miasta, w ktrym yje wicej ni sto 11 dwadziecia tysicy ludzi?". Wczeniej, kiedy Bg napomina Jonasza, ktrego rozoci fakt, e nie-ydzi uniknli jednak mierci, wystpuje

interesujca rnica w tumaczeniu. W Biblii krla Jakuba Bg pyta: A dobrze to, e si tak gniewasz"?* W nowej wersji tumaczenia za: Czy susznie si gniewasz?". Nie mam pojcia, ktre tumaczenie jest bardziej zgodne z oryginaem, ale to zestawienie jest bardzo znaczce. Kluczem do ekspansji wspczucia, ktre ju wystpuje w Ksidze Jonasza, jest rnica pomidzy robieniem rzeczy dobrych a czynieniem rzeczy susznych. Kiedy rozszerzy si zakres niezerowej sumowalnoci, powodzenie materialne przyczynio si do tego, e coraz wicej ludzi zaczo dostrzega czowieczestwo innych. Jonasz jest ju bliski tego. W wiecie, ktry staje si wsplny, zrobiby dobrze, aby robi susznie - umierzy swj gniew w stosunku do ludzi, z ktrymi si nigdy nie zetkn. W rezultacie wraz z postpem ewolucji kulturowej wzrosa liczba ludzi wzajemnie ze sob powizanych, wobec ktrych trzeba byo postpowa susznie. A gwn rol doktryny religijnej zawsze jest spajanie spoeczestw. (Sowo religia" pochodzi od aciskiego ligare, 12 poczy"). Emile Durkheim posun si nawet do powiedzenia, e idea spoeczestwa jest dusz religii". To moe brzmie troch zniechcajco - na przykad kiedy Durkheim pisa: W ostatecznym rozrachunku ludzie 13 nigdy nie oddawali czci niczemu innemu, jak tylko wasnemu spoeczestwu". Jednak jeli oddawanie czci wasnemu spoeczestwu w erze globalizacji nie oznacza lekcewaenia innych ludzi, lecz raczej dostrzeganie wartoci moralnej wszystkich istot ludzkich, to ma ono duo dobrych stron. Stawianie znaku rwnoci pomidzy postpowaniem dobrze a postpowaniem susznie moe wydawa si prymitywnym zabiegiem, lecz jeli przez dziesitki tysicleci ewolucji kulturowej przynosi moralne owiecenie, to wyraam sowa podziwu.

Krtkie kazanie na dzisiaj

Czy to moliwe, aby nowa, ulepszona religia moga pomc w scaleniu wiata? A jeli tak, to jaka miaaby by jej gwna doktryna? Och, znowu to samo - uniwersalne braterstwo - tyle e tym razem z dodatkiem uczu. Rwnie biblijne upomnienia przeciwko chciwoci mogyby zosta odkurzone i odczytywane pod ktem (midzy innymi) spowolnienia tempa, w jakim nasza planeta staje si gigantycznym zbiorowiskiem wysypisk mieci, topniejcych lodw i innych zagroe. Oczywicie, gwna trudno pokadania nadziei w religii polega na tym, e czsto gosi si upadek religii pod wpywem postpw nauki. Owa erozja jest domniemanym rdem nowoczesnego i ponowoczesnego nihilizmu i niezadowolenia. Lecz gwnym argumentem tej ksiki jest przeciwstawianie si konwencjonalnemu pogldowi, e nauka rzeczywicie rozwizaa tajemnic i znalaza wszystkie dowody na istnienie celu. A jeli chodzi o naukowe rozpraszanie tajemnicy: prawdziwie naukowy ogld (perspektywa) wykazuje, e wiadomo jest gbok i prawdopodobnie wieczn tajemnic oraz niewtpliwie nasuwa rne sugestie. A bosko nie jest jedyn sugerowan jej przyczyn; otwarta kwestia wiadomoci z wasnej natury otwiera rne inne pytania, jak na przykad o woln wol. Jeli chodzi o naukowe podejcie do celu: cile empiryczna analiza zarwno ewolucji organicznej, jak i kulturowej, jak dowodziem, ukazuje nam wiat ukierunkowany - z kierunkiem sugerujcym celowo, a nawet (cho w sabym stopniu) sugerujcym cel, ktry prowadzi do szczcia i dobra. ycie na ziemi od samego pocztku byo maszyn do generowania znaczenia i nastpnie po-

gtbiajc je, maszyn, ktra stworzya potencja dobra i zacza go spenia. Chocia ta maszyna stworzya rwnie potencja za - i tu odniosa powany sukces - teraz wykazuje wreszcie oznaki podnoszenia stosunku dobra do za; a w najgorszym wypadku daje gatunkowi ludzkiemu tak opcj, wraz z potnym bodcem, aby j realizowa. # Nie wszyscy zachwycaj si tym wzrostem akcji" moralnoci kilka miliardw lat po stworzeniu ycia. Jeli zastanowi si powanie nad tym caym cierpieniem, ktre zostao spowodowane przez biologiczn i kulturow ewolucj -a w gruncie rzeczy byo w ni wbudowane - to trudno zdoby si na wielk wdziczno dla architekta wszechwiata. Mona te obra przeciwn drog. Moe ja tak wanie zrobiem - spdziem tyle czasu, rozmylajc o horrorach zwizanych z przeszoci, e teraz jestem wdziczny za mae rzeczy. Ju dawno zrezygnowaem z nadziei na wszechmocn i dobrotliw bosko, wic pozostaje mi tylko liczy na dobr karm i mie nadziej, e jej etyczne skutki maj szersze znaczenie. Bez wzgldu na to, czy szukanie boskoci sprawia mi du trudno, nie wydaje mi si, aby trudne byo szukanie znaczenia. Nie chodzi tylko o to, e z powodw niezwykle trudnych do wyobraenia mamy wiadomo i dlatego gramy o rzeczywist moraln stawk. Chodzi o to, e gramy o najwysz stawk w historii. Na tej planecie toczy si teraz wicej ludzi ni kiedykolwiek przedtem i istnieje rzeczywiste prawdopodobiestwo jakiego odpowiednio wielkiego niebezpieczestwa. A jednoczenie istnieje perspektywa zbudowania podstaw trwaej, planetarnej zgody.

Gdybymy tego dokonali - gdybymy pooyli fundamenty pod pokj i spenienie na caym wiecie - to ze wzgldu na liczb ludzi, ktrzy mogliby z tego skorzysta, byoby przeciwwag dla tak wielkiego za wyrzdzonego przez wszystkie minione wieki. Naprawd jestemy w stanie przechyli moralne szalki u wagi przyrody, ktre od tak dawna w najlepszym razie pozostaway w prawie cakowitej rwnowadze - zdecydowanie w stron dobra; moe to od nas zaley, nas, ktrzy odziedziczylimy tylko najbardziej ambiwalentny dowd boskoci, aby w przyszoci skonstruowa janiejszy dowd. Moe historia jest, jak to przypuszczao wielu mylicieli, nie tyle produktem boskoci, ile jej realizacj zakadajc, e nasz gatunek podoa temu wyzwaniu. Geden z teologw parafrazowa Teilhar-da, uwaajc, e Bg musi 14 si dla nas sta mniej Alf ni Omeg".) Moja wiara w to, e najprawdopodobniej wyoni si jaka infrastruktura, na ktrej mona bdzie budowa zgod, w adnej mierze nie umniejsza dramatu chwili obecnej, poniewa prawdopodobnym bodcem do podjcia tego wysiku jest bliska katastrofa. Chocia, patrzc z duszej perspektywy, powstanie sta-

bilnego wiatowego rzdu jest nieuniknione i wcale nie a tak bardzo odlege, tu i teraz gramy o najwysze stawki w caej historii, a zwycistwo zalee bdzie w niemaej mierze od staego wzrostu moralnoci. To znaczy: zwycistwo bdzie zaleao od tego, czy zwalczymy w sobie pragnienie, eby inni przegrali. Moemy rozmaicie zareagowa na t sytuacj, ale nie moemy podda si nihilizmowi i zniechceniu.

Na pocztku
Ewangelia wedug w. Jana zaczyna si tak: Na pocztku byo Sowo, a Sowo byo u Boga i Bogiem byo Sowo [...] w Nim byo ycie". Niektrzy uczeni sugestywnie zestawiali ten wers ze wspczesnym naukowym pogldem na ewolucj organiczn: na pocztku byo jeli nie sowo, to przynajmniej sekwencja zakodowanej informacji pewnego rodzaju. W porzdku. Jeli jednak szukasz zestawienia sugestywnego na szersz skal, nie zatrzymuj si w tym miejscu, poniewa biblijne Sowo" ma gbsze znaczenie. Jest to tumaczenie greckiego logos, co mona rzeczywicie rozumie jako sowo", ale ma ono rwnie wiele znacze, cznie z myl". Mona by wic powiedzie, kiedy ju zaistniaa samoodtwarzajca si informacja genetyczna, linia rozumowania, ten logiczny acuch, zosta wprawiony w ruch. Zaczo si trwajce przez kilka miliardw lat wiczenie w teorii gier. Logos znaczy rwnie rozumowo" i tu rodzi si pokusa, by postrzega ewolucj biologiczn i kulturow troch w tych samych kategoriach, w jakich Hegel postrzega dzieje"ludzkoci jako konieczny i rozumny rozwj. A w kocu zwyciya niezerowa sumowalno. 15 Jeden z naukowcw okreli logos jako cel". W rzeczywistoci jest w tym jaka racja, e ludzie skaniajcy si ku religii uwaaj, i duchowy skutek zwycistwa niezerowej sumowalnoci - ekspansja moralnoci - by przez cay czas celem historycznej gry rozumu. Mona by powiedzie, e w pocztku zawarty by koniec, a kocem bya zasadnicza prawda - rwny status moralny dla wszystkich istot ludzkich. Idea, zgodnie z ktr jaki rodzaj logos mgby by si przewodni ukierunkowanej historii, wcale nie jest nowa. Tak teori gosi Filon z Aleksandrii, przedstawiciel staroytnej szkoy filozoficznej, dziki ktrej, jak sdz niektrzy 16 uczeni, logos weszo do witych ksig chrzecijastwa. Ludzk histori przenikao boskie Logos", twierdzi Filon, 17 racjonalna zasada waciwa z natury wiatu, ktre jest jednoczenie mylami i siami Boymi. A w jakim kierunku, we-

dug Filona, Logos prowadzio histori? Filon pisa, e cay wiat moe sta si jednym miastem i cieszy si 18 najlepszym z ustrojw, demokracj. Wcale niele, jak na przepowiedni sprzed dwch tysicy lat. Oczywicie, Filon nie mia dostpu do teorii gier, nie mg wic mwi 0 niezerowej sumowalnoci. Z kolei teoretycy gier nie byli pierwszymi ludmi, ktrzy rozumieli logik wspzalenoci, a Filon niewtpliwie dobrze j poj. Wsplne potrzeby, jak wierzy, byy tym, co czyo rne stworzenia boskie ludzi, roliny i zwierzta - w cao. Filon pisa, e Bg nie stworzy adnej poszczeglnych rzeczy jako samowystarczalnej, tak eby nie potrzebowaa adnych innych rzeczy. eby wic otrzyma to, czego potrzebuje, musi opracowa sposb, dziki ktremu to dostanie, a ten sposb musi polega na wzajemnej wymianie. Poprzez t wzajemno Bg chcia, aby zapanowao braterstwo, zgoda i harmonia, a powszechne dawanie

19

1 branie powinno by norm i prowadzi do doskonaoci caego wiata. l niech si tak stanie. Oczywicie, w prawdziwym yciu ta historia bya bardziej skomplikowana ni w wizji Filona. W pewnym sensie bya to lepsza historia - nie w kategoriach moralnych, ale w kategoriach literackich, w kategoriach dramatu. Ju od pojawienia si pierwszej bakterii ujawnia si wzrastajca wiedza, a od pojawienia si istot ludzkich - samowiedza. Ujawnia si take przyja i walka, dobro i zo - dwie rywalizujce ze sob siy, a jednoczenie nierozerwalnie ze sob zwizane. A teraz, w cigu dwch ubiegych stuleci, wraz z gwatownym rozwojem wiedzy, w rwnym stopniu wzrosy stawki tego wspzawodnictwa. Teraz bardziej ni kiedykolwiek przedtem moe zapanowa dobro lub zo w skali caego globu. Wojnom i innym masowym rzeziom oraz innym przejawom powszechnej nienawici mona pooy kres - ale rwnoczenie mona wynale nowe sposoby eksterminacji, a nawet (nietrudno to sobie wyobrazi) moemy zniszczy cay gatunek ludzki. Rezultat moe zalee od dalszego rozprzestrzeniania si wiedzy nie tylko wiedzy empirycznej, ale wiedzy moralnej. Moe w kocu najlepszym argumentem na istnienie wyszego celu jest to, e historia ycia na ziemi okazaa si zbyt dobra, aby nie zostaa napisana. Jednak bez wzgldu na to, czy wierzycie w kosmicznego autora tej historii, jedno wydaje si pewne: to nasza historia. A jako jej gwni bohaterowie nie moemy uciec przed tym, co ona nam przyniesie.
.

Dodatek l

O niezerowej sumowalnoci

Zastanawiaem si powanie nad tym, czy nie zatytuowa tej ksiki Niezero-wa sumowalno". Jednak wielu godnych zaufania doradcw stwierdzio, e to bardzo niezrczne wyraenie. Niektrzy z nich wzdragali si ju na samo jego brzmienie. Jest co dziwnego w tej -alnoci", powiedzia jeden z nich. Wycofaem si wic z tego pomysu. Mimo to swobodnie uywaem tego terminu w ksice - jak rwnie takich pokrewnych terminw jak suma niezerowa" i suma negatywna" i tak dalej. Co wicej, zatytuowaem ksik Nonzero. Dlaczego jestem tak bardzo przywizany do terminologii teorii gier? Czy ona rzeczywicie dodaje znaczenia bardziej potocznym sowom? Czy nie moemy po prostu powiedzie, na przykad, e gry o sumie zerowej to wspzawodnictwo, a gry o sumie niezerowej to wsppraca? Z kilku powodw uwaam, e odpowied na to pytanie brzmi: nie - e teoria gier jest najlepszym modelem historii naszego gatunku. Zacznijmy od tego, e kiedy ludzie stosuj si do logiki sumy niezerowej, sowo wsppraca" nieraz wprowadza wtedy w bd. Mam relacj o sumie niezerowej z Japoczykami, ktrzy skonstruowali moj hond, ale ani ja, ani te oni nigdy nie wsppracowalimy. Podobnie poszczeglne geny w moich chromosomach nie myl o tym, e ze sob wsppracuj, chocia zachowuj si zgodnie z logik sumy niezerowej. Jedn z tez tej ksiki jest to, e logika biologicznej i spoecznej integracji moe by ujta w ramy pojedynczej analizy. Wydawao mi si wic, e jeli szukam sownictwa, ktre odnosioby si nie tylko do ludzi, lecz rwnie do genw, to byoby lepiej ograniczy uycie tak mao precyzyjnych terminw jak wsppraca" i trzyma si takich precyzyjnych okrele jak suma niezerowa". (Dodatkow pokus stosowania teorii gier w biologii jest fakt, e w teorii Darwina wypata" jest jasno i ilociowo zdefiniowana - jako rozprzestrzenianie swych genw; tak wic dodawanie sum niezerowych jest teoretycznie moliwe bez potrzeby tworzenia sztucznych zaoe).

Terminologia teorii gier nie tylko pomaga poczy ludzk histori z histori organiczn. Ta terminologia moe

spenia zadanie unifikacyjne rwnie wewntrz tych dziedzin. Kiedy pytamy, co ma wsplnego wzajemny altruizm z selekcj krewniacz (te dwie zasadnicze biologiczne drogi do integracji spoecznej), odpowied brzmi: logik sumy niezerowej. Czsto znajdowaem w literaturze na temat ewolucji kulturowej listy czynnikw prowadzcych do integracji spoecznej, ktre wydaway si rnorodne, lecz przy bliszym zapoznaniu z nimi okazywao si, e wszystkie miay w sobie dynamik sumy niezerowej. (Na przykad: potrzeba rozpraszania ryzyka, zyski pynce z nawadniania, wydajno przy podziale pracy, potrzeba militarnej obrony, potrzeba kontroli nad iloci owionych ryb i tak dalej). Kolejna korzy stosowania analitycznych ram teorii gier polega na tym, e ma ona ustalone zasady, ktre mona wykorzysta do tematu tej ksiki. Najwaniejsze jest to, e jeli skupione na wasnych interesach jednostki maj osign wsplny zysk w sytuacji o sumie, to naley rozwiza dwa problemy: komunikacji i zaufania. Ta zasada ma szczegln moc, kiedy zastosuje si j do historii ludzkoci (zob. rozdziay 2, 8,13 i 15), a co ciekawe, przydaje si rwnie do badania historii organicznej (zob. rozdzia 18). Jednak ostatecznie do uycia wyraenia suma niezerowa" przekonao mnie to, e jakkolwiek bymy rozszerzyli znaczenie sowa wsppraca" - nawet jeli uyjemy go do genw i do relacji pomidzy mn a pracownikami Hondy te dwa wyraenia wci nie s porwnywalne. W relacji o sumie niezerowej niekoniecznie musf wystpowa wsppraca. Gdyby rzeczywicie wystpia, obie strony by na tym zyskay. Czy ta wsppraca rzeczywicie wystpuje czy te strony realizuj pozytywne sumy - to ju inna sprawa. Poza sum niezerowa" nie potrafi wymyli innego sowa, ktre oddaoby charakter tej relacji. Nazwanie tego relacj, w ktrej racjonalne denie do realizacji wasnych interesw mogoby doprowadzi do nawizania wsppracy" jest nieadekwatne. Nawet relacja prowadzca do wsppracy" nie okreleniem adekwatnym, a nawet moe wprowadza w bd. To wszystko kieruje nas na powrt do niezerowej sumowalnoci". Niezerowa sumowalno jest pewnego rodzaju potencjaem. Podobnie jak to, co fizycy nazywaj energi potencjaln", moe by wykorzystane lub te nie, zalenie od tego, jak si zachowuj ludzie. Kiedy wykorzystujesz energi potencjaln, na przykad kiedy grasz w krgle i rzucasz kul - zmniejszasz ilo energii potencjalnej na wiecie. Niezerowa sumowalno natomiast si regeneruje. Realizacja niezerowej sumowalnoci - obracanie potencjau w pozytywne sumy - czsto tworzy wicej potencjau, wicej niezerowej sumowalnoci. Wanie dlatego wiat, ktry mg si niegdy pochwali tylko bakteriami, dzisiaj ma IBM, Coca-Cola Company i Organizacj Narodw Zjednoczonych. Jeli alternatywy dla sumy niezerowej" w najlepszym wypadku sprawiaj trudnoci, to alternatywy dla niezerowej sumowalnoci" nie s o wiele lepsze. Chyba najbardziej atrakcyjna jest potencjalna synergia" (ktra adnie si rymuje z potencjaln energi"). Jednak ten termin nie sugeruje tak wyranie jak niezerowa sumowalno", e mwimy o czym, co jest pewnego rodzaju tworzywem. Nie mam na myli tworzywa w sensie fizycznym, ale co, co jest na tyle rzeczywiste i na tyle wane, aby okreli to za pomoc rzeczownika (podoba mi si ta ,,-alno"). Jest jeszcze jeden problem z potencjaln synergia". Moe si wydawa, e chodzi o wybr pomidzy realizowaniem sum zerowych i realizowaniem sum pozytywnych. Oczywicie, czsto na tym to wanie polega (dlatego te kilkakrotnie uyem zwrotu potencjalna synergia" w tekcie ksiki); a wic czytamy nieraz w gazecie o deniu korporacji do dziaa synergicznych. Jednak czasami, w sytuacjach o sumie niezerowej, przedmiotem gry nie jest zgarnianie pozytywnych sum, lecz unikanie sum negatywnych. W takim wypadku sowo synergia" dziwnie by zabrzmiao; nie czytamy w gazetach o dwch mocarstwach atomowych, ktre podpisuj traktat o kontroli zbroje w celu osignicia synergii, chocia ten traktat jest pozytywnym wynikiem gry o sumie niezerowej. Na dusz met - moe nawet po dziesicioleciach - spodziewam si, e najsilniejszym argumentem za uywaniem terminologii teorii gier do opisu ewolucji biologicznej i ewolucji kulturowej okae si technologia. Biolodzy i specjalici od nauk spoecznych zaczli ostatnio uywa komputera do symulacji ewolucji. Nie mam wtpliwoci, e pewnego dnia, kiedy ich modele komputerowe stan si bardziej wyrafinowane, zobaczymy na ekranie komputera, jak na przykad cae wodzostwa ewoluuj z siatki wiosek. Spodziewam si, e podstaw tych programw symulacyjnych bdzie wanie teoria gier. Specjalne nagrody bd przypisane specjalnym rodzajom interakcji, a te nagrody bd ksztatowa rozwj ewolucji. Wane wiczenie, ktre moe by uyteczne przy tworzeniu komputerowej symulacji ewolucji, jest opisane w ksice Roberta Axelroda, The Evolution ofCo-operation (Ewolucja wsppracy). Jest to najsynniejsza gra o sumie niezerowej, tak zwany dylemat winia. Naley zwrci uwag, e w tej grze zawarte s pewne elementy, ktre utrudniaj jej intuicyjne zrozumienie. Po pierwsze, chodzi o osignicie najniszego wyniku, poniewa wynik to liczba lat, jak kady z graczy bdzie musia spdzi w wizieniu. Po drugie, oszukiwanie" oznacza mwienie prawdy, a kooperacja" - niemwienie prawdy. Jest to jednak podrcznikowy przykad gry o sumie niezerowej, wic zajmiemy si ni tutaj, pokazujc, w jaki sposb za pomoc teorii gier mona zrobi komputerow symulacj ewolucji.

Gra polega na tym, e dwaj wsplnicy przestpstwa s przesuchiwani oddzielnie. Sdowi brak dowodw, aby skaza ich za przestpstwo, ktre popenili, ale ma wystarczajco duo dowodw, aby obu skaza za inne popenione przez nich przestpstwo mniejszej wagi - powiedzmy kadego na rok wizienia. Prokurator da skazania za powaniejsze przestpstwo i namawia indywidualnie kadego z podejrzanych, aby przyzna si do winy i oskary wsplnika. Prokurator mwi: Jeeli si przyznasz, ale twj wsplnik si nie przyzna, wypuszcz ci na wolno i wykorzystam twoje zeznania, aby skaza go na dziesi lat wizienia. A jeli si nie przyznasz, a twj wsplnik si przyzna, to ty pjdziesz na dziesi lat do wizienia. Jeeli si przyznasz i twj wsplnik te si przyzna, zamkn was obu, ale tylko na trzy lata". Powstaje wic pytanie: Czy ci dwaj winiowie bd ze sob wsppracowa i obaj do niczego si nie przyznaj? Czy te jeden z nich lub obaj si wyami" (bd oszukiwa")? Jak to zaznaczyem w rozdziale smym, dylemat winia ma pewne kluczowe cechy, ktre uksztatoway rozwj niezerowej sumowalnoci w toku ludzkiej historii. Po pierwsze, chodzi o wan rol komunikacji. Jeeli tych dwch winiw nie moe si ze sob porozumiewa, a obaj zachowaj si logicznie, to w rezultacie obaj na tym ucierpi. Aby to zrozumie, wyobra sobie, e jeste jednym z winiw, i po kolei przeled wszystkie swoje opcje. Przede wszystkim wyobra sobie, e twj wsplnik chce ci oszuka i przyznaje si, idc na wspprac z sdem. W takim wypadku lepiej byoby dla ciebie te go oszuka i przyzna si do winy: spdzisz w wizieniu trzy lata, zamiast dziesiciu, ktre dostaby, gdyby milcza. (W zamieszczonym poniej schemacie ten fakt wykazuje porwnanie pierwszej cyfry w lewym grnym i lewym dolnym czworoboku). Wyobra sobie teraz, e twj wsplnik ci nie oszukuje - nie przyznaje si do winy. Lepiej na tym wyjdziesz, jeli ty go oszukasz, bo wtedy wyjdziesz z wizienia, a gdyby milcza, podobnie jak twj wsplnik, kady z was dostaby rok wizienia. Ta logika wic wydaje si nie do odparcia: nie wsppracuj ze swoim wsplnikiem, oszukaj go.

Jeeli jednak obaj posuycie si t logik i obaj bdziecie si oszukiwa, to obaj dostaniecie po trzy lata wizienia. (To znaczy obaj wyldujecie w lewym grnym roku czworoboku). A gdybycie obaj si nie oszukiwali - gdybycie obaj milczeli - dostalibycie tylko po roku wizienia. Zatem oboplne milczenie jest wynikiem wygrany-wygrany. Lecz dla adnego z was milczenie nie jest sensownym posuniciem, jeli aden z was nie jest przekonany, e wsplnik rwnie bdzie milcza. Dlatego te komunikacja ma decydujce znaczenie. Drug zasadnicz cech dylematu winia jest wana rola zaufania. Jest istotn rzecz, e ty i twj wsplnik wierzycie sobie wzajemnie, kiedy przyrzekacie sobie, e bdziecie milcze. Przecie gdyby podejrzewa, e twj wsplnik moe wycofa si z tego ukadu, to lepiej bdzie, jeli odpacisz mu oszustwem za oszustwo, samemu przyznajc si do winy i idc na wspprac z sdem; trzyletni wyrok przeciwko dziesicioletniemu wyrokowi. Ponadto twoje podejrzenia wcale nie s irracjonalne, poniewa twj wsplnik rzeczywicie jest wystawiony na pokus, aby ci oszuka: jeli on przyzna si do winy, kiedy ty dotrzymasz ukadu i bdziesz milcza, on wychodzi na wolno. (Co wtedy zrobisz? Podasz go do sdu?) Axelrod przeprowadzi turniej symulacji ewolucji biologicznej. Kilkadziesit osb przygotowao programy komputerowe ze specjalnymi strategiami na rozgrywanie dylematu winia. Nastpnie pozwolono tym programom na wzajemn interakcj - jakby tworzyy pewnego rodzaju spoeczno. Przy kadej interakcji wczone w ni programy decydoway" - na podstawie swoich algorytmw - czy oszukiwa, czy te wsppracowa. (Czsto przy podejmowaniu decyzji korzystay ze swojej pamici, aby sprawdzi, jak ten drugi program zachowywa si przy rozwizywaniu poprzednich problemw). Zalenie od tego, jak kady z nich podj decyzj, oba otrzymay punkty, wiadczce o wyniku tego spotkania. Nastpnie kady program wzi udzia w kolejnym spotkaniu z innym programem. W kadej rundzie bya taka liczba spotka, aby kady program wchodzi w interakcj z kadym innym programem 200 razy. Na kocu kadej rundy zsumowano punkty dla kadego programu, dla kadego gracza". Wtedy pozwolono programom na replikacj" zalenie od liczby zdobytych punktw. A wic im lepiej spisa si dany program w pierwszej rundzie jednym pokoleniu" - tym wicej jego kopii znajdzie si w nastpnym pokoleniu. Zwyciski program otrzyma nazw wet za wet", by to program Anatola Ra-paporta (ktrego wydana w 1960 roku ksika Fights, Games and Debates jest dobrym wstpem do teorii gier). Strategia wet za wet" bya bardzo prosta. Przy pierwszym spotkaniu z jakimkolwiek danym programem nawizywano wspprac. Przy kolejnych spotkaniach program robi dokadnie to samo co jego przeciwnik uczyni w poprzednie rundzie. Krtko mwic, wynagradza po-

przedni kooperacj obecn kooperacj i kara przesze oszustwo obecnym oszustwem. Pokolenie po pokoleniu, wet

za wet" zajmowa dominujc pozycj w populacji, w ten sposb coraz wicej wetw za wet" wchodzio w interakcj z wetami za wet". Takie interakcje niezmiennie doprowadzay do stabilnych, kooperacyjnych relacji. W dalszym toku gry spoeczno" graczy w komputerze Axelroda wykazywaa coraz wicej przyjaznych i przejrzystych strategii. W tej ewolucji wsppracy uderza fakt, e odbywaa si bez moliwoci komunikacji pomidzy graczami - nawet jeli komunikacja w oglnie pojtej sytuacji sumy niezerowej jest uwaana za wstpny warunek prawdopodobnego pozytywnego wyniku. Dziao si tak prawdopodobnie dlatego,, e gracze spotykali si wci z tymi samymi graczami (tworzc w ten sposb iterowany" dylemat winia). Obserwujc wic dziaanie danego gracza przy ostatniej okazji, drugi gracz mg w rezultacie zebra informacje na temat jego przypuszczalnego zachowania w przyszoci. Gest to w pewnym sensie rodzaj komunikacji de facto - i niewtpliwie forma przekazu informacji). Co wicej, gracze mogli si kara za poprzednie oszustwa i wynagradza za poprzedni kooperacj. Pokazawszy, jak moe ewoluowa kooperacja bez formalnej komunikacji, Axelrod udowodni, e wzajemny altruizm mg wyewoluowa u zwierzt, ktre nie s zbyt skonne do rozmw - cznie z szympansami i nietoperzami-wam-pirami (zob. R. Wright, Moralne zwierz, op. c/t., rozdzia 9). Wykaza on rwnie, jak stabilna relacja kooperacji moe powsta w bardzo maej spoecznoci ludzkiej, nawet bez wyranych dyskusji, dopki ci sami gracze stale si codziennie spotykaj - tak jak w maej spoecznoci owcw-zbieraczy - zaufanie moe rozwin si nawet bez wyranego komunikowania si. Oczywicie, w toku ewolucji kulturowej scena, na ktrej rozgrywaj si gry o sumie niezerowej, stracia bezpieczne rozmiary waciwe spoecznoci owcw--zbieraczy. Prawdopodobnie nigdy nie spotkasz czowieka, ktry zrobi twoje buty. W gruncie rzeczy prawdopodobnie adna z osb, ktre przyczyniy si do wytworzenia twoich butw, nigdy nie spotkaa tych innych osb, ktre rwnie si do tego przyczyniy. Kluczow cech ewolucji kulturowej jest to, e umoliwia rozgrywanie gier o sumie niezerowej na due odlegoci, pomidzy du liczb graczy. A w tych sytuacjach istnieje potrzeba wyranej komunikacji (chocia okrnej) i ustalenia jakich wyranych rodkw zaufania. W zwizku z tym wane jest ewoluowanie technologii informacji pomocnych w rozszerzaniu zasigu zoonoci organizacji spoecznej. W zwizku z tym rwnie wane jest ewoluowanie technologii zaufania" (czsto, cho nie zawsze, w formie praw ustalanych przez rzd) pomocnych w realizacji potencjau sumy niezerowej, tworzonego przez nowe technologie informacji (oraz inne technologie). Pniej Axelrod uy komputera i teorii gier do symulacji modeli ewolucji kulturowej (zob. R. Axelrod, Laws ofLife). Podejrzewam, e teraz, kiedy korzystanie z komputera prawie nic nie kosztuje, a absolwenci wyszych uczelni stale szukaj nowego spojrzenia na stare tematy, powstanie o wiele wicej komputerowych symulacji ewolucji kulturowej (niekoniecznie na podstawie dylematu winia, ale na podstawie gier o sumie zerowej i sumie niezerowej). Zdziwibym si, gdyby ju teraz nie czyniono takich prb. Jeli oka si one skuteczne, to byoby to pewnego rodzaju potwierdzeniem uytecznoci terminologii teorii gier w debacie na temat dynamiki ewolucji kulturowej .

Dodatek l

Czym jest zoono spoeczna?

W 1943 roku Leslie White na pocztku swojego eseju w American Anthropo-logist" umieci takie zdanie: Wszystko we wszechwiecie mona opisa w kategoriach energii". Tytu eseju brzmia Energia i ewolucja kultury. W ten sposb White zacz walk o przywrcenie pojciu ewolucji kulturowej dobrego imienia, jakim si cieszya w dziewitnastym wieku, zanim Franz Boas i jego uczniowie okryli j z saw. Teza White'a bya rwnie podniosa jak pierwsze zdanie jego eseju. Ewolucj kulturow, owiadczy, mona zmierzy pojedynczym narzdziem pomiarowym okrelonym w kategoriach energii. Kultura rozwija si, kiedy

wzrasta ilo energii zwizanej przypadajca w cigu roku na osob"; albo kiedy wzrasta wydajno rodkw 1 technologicznych zaprzgajcych t energi do pracy"; lub jedno i drugie. Krtko mwic, kultura ewoluuje, kiedy wzrasta produktywno pracy ludzkiej". Chyba trudno byoby znale ewolucjonistw kulturowych, ktrzy nie uznaliby technologii uzyskiwania energii za wan spraw. Jednak White mwi co wicej. On praktycznie zrwna ewolucj kulturow z ewolucj technologii uzyskiwania energii. Wydajno, z jak energia zostaje zwizana i uyta, nie bya jedynie jak przyczyn czy te jakim narzdziem pomiarowym, ale wanie t przyczyn i tym narzdziem pomiarowym ewolucji kulturowej. Mona si domyli, dlaczego tak si dzieje. U ewolucjonistw kulturowych spoeczestwa zwykle ewoluuj w kierunku wikszej zoonoci" lub wyszego stopnia organizacji". A precyzyjne zdefiniowanie zoonoci i organizacji okazuje si tak niewdzicznym zadaniem, e wielu badaczy od razu si poddaje i podpiera si intuicyjn definicj, podobnie jak sdzia Sdu Najwyszego Potter Stewart ze swoj synn definicj pornografii: poznaj j, kiedy j widz". Jednak energi i jej zuycie mona w zasadzie zmierzy bardzo precyzyjnie.

Mimo wszystko gdybymy pozwolili, aby kwantyfikacja energii zaja kluczowe miejsce w naszej analizie, to popadlibymy w tak sam paranoj, jak ten mczyzna ze starego dowcipu, ktry szuka zagubionych kluczykw od samochodu. Szuka kluczykw pod uliczn latarni, a ona go pyta, dlaczego nie szuka tam, gdzie je upuci. Odpowiedzia: Tutaj jest wicej wiata". Jednym z badaczy, ktry podj si trudnego zadania szukania kluczykw z dala od latarni ulicznej, by Robert Carneiro, ucze White'a. Na pocztku lat szedziesitych dwudziestego wieku Carneiro prbowa uj ilociowo zoono spoeczn, a nastpnie udokumentowa jej wzrost. Zacz od stu rnorodnych spoecznoci owcw-zbieraczy i rolniczych, pimiennych i przedpi-miennych - ktre byy dokadnie opisane w literaturze antropologicznej i historycznej. Sporzdzi list ich najbardziej wyrazistych cech. Czy mieli ludzi, ktrzy penili funkcje religijne? witynie? Wyspecjalizowane rzemioso? Wyspecjalizowane rzemioso powizane z handlem? Nie wystarczyo po prostu wymyli sobie takich cech. Ich znaczenie musiao zosta uwiarygodnione poprzez wykazanie za pomoc tak zwanej skali Gutt-mana, e byy logicznie ze sob powizane. Chodzio przede wszystkim o to, e: niektre cechy musiay implikowa, z duym stopniem prawdopodobiestwa, istnienie innych cech. Czasem te implikacje byy prawie oczywiste. Wszystkie spoecznoci, ktre posiaday witynie, miay wic specjalistw od religii. Czasem te implikacje nie byy tak oczywiste. Wszystkie spoecznoci, ktre miay formalne kodeksy prawne, miay te miasta liczce ponad 2000 mieszkacw. Oczywicie, odwrotnie nie zawsze si to sprawdzao: niezupenie wszystkie spoecznoci ze specjalistami od religii miay witynie i nie wszystkie spoecznoci z miastami liczcymi ponad 2000 mieszkacw miay kodeksy prawne. Carneiro sklasyfikowa te cechy. Najczciej spotykane - takie jak na przykad handel pomidzy spoecznociami, znalazy si na dole, a najrzadziej spotykane - kalendarze czy miasta liczce powyej 100 000 mieszkacw, znalazy si na grze listy. Oglnie rzecz biorc, spoecznoci majce jakkolwiek cech wykazyway tendencj do posiadania rwnie cech niszych. Pragn podkreli sowo tendencja". Wysze" cechy nie implikuj istnienia niszych ze stuprocentow pewnoci. Szczeglnie odnosi si to do cech znajdujcych si prawie na tym samym poziomie. Spoecznoci o wyranie zaznaczonym statusie spoecznym (cecha numer 7) nie zawsze wic maj formalne polityczne przywdztwo (cecha numer 3), ale spoecznoci, ktre maj rynki (cecha numer 26), maj takie przywdztwo. Biorc to wszystko pod uwag, kiedy uoymy w kolejnoci pidziesit cech okrelonych przez Carneira, przekonamy si, e maj one znaczn si przewidywania. Jeeli spoeczno ma dan cech, to mamy 90 procent pewnoci, e bdzie rwnie miao jak wybran na chybi trafi nisz" cech.

Oczywicie, byoby lepiej mie 100 procent pewnoci. Oglnie rzecz biorc, byoby te lepiej, gdyby prawa nauk spoecznych byy tak rygorystyczne jak prawa nauk cisych, a nie tylko statystycznie przewidywalne. Niestety, spoeczestwo ludzkie to najbardziej zoone zjawisko w znanym nam wszechwiecie, wic identyfikacja klucza do jego dynamiki nie jest prostym zadaniem. Jeli chcesz znale miary i teorie w naukach spoecznych tak przejrzyste jak w chemii, szukaj ich pod latarni. Co oznaczaj te wyniki? Carneiro postulowa, e ta lista cech bya rodzajem drabiny, sekwencj ewolucji. Gdybymy mogli obserwowa te rnorodne spoecznoci w trakcie ewolucji, a nie patrze na nie statycznie - gdybymy mieli film zamiast fotografii -zobaczylibymy, e nabywaj tych cech w mniej wicej takiej samej kolejnoci, od dou do gry listy. Kultury przewanie wykazyway tendencje do prowadzenia handlu pomidzy spoecznociami, miay do dyspozycji ludzi penicych funkcje religijne i wyspecjalizowane rzemioso na dugo zanim miay witynie, kodeksy

prawne i due miasta. Po latach, w celu przetestowania swojego modelu, Carneiro zaj si ewolucj ziem anglosaskich od pitego do 2 koca jedenastego wieku. W rdach historycznych znalaz 300 cech kulturowych, ktrych kolejno pojawiania si mg udokumentowa, a 33 z nich znajdoway si ju pomidzy 100 cechami z jego drabiny. Przebada kad par cech spomidzy tych 33 - wszystkie 528 kombinacji - aby sprawdzi, w kadym przypadku, czy te dwie rzeczywicie ukazay si w kolejnoci przewidzianej przez jego drabin. Otrzyma odpowied pozytywn w 86,5 procent przypadkw. Ponadto prawie wszystkie wyjtki -13,5 procent - pojawiy si przy porwnywaniu cech lecych bardzo blisko siebie na drabinie, takich jak miasta liczce 2000 i wicej mieszkacw" (cecha numer 27) i pastwo lub Koci zatrudniaj rzemielnikw" (28) lub opodatkowanie w towarach i usugach" (24) i pobr do wojska" (25). Innymi sowy: to byy pary cech, ktrych relatywna kolejno, jak si mona byo domyli, byaby rna w zalenoci od danego przypadku ewolucji kulturowej. To wszystko pozwolio uczonemu uwierzy, e naprawd znalaz znaczc list kumulatywnych cech kulturowych; cech, ktre maj tendencje do ukazywania si w szczeglnym porzdku, a kiedy ju si uka, maj tendencje do trwania. Zasugerowa wic przyrzd pomiarowy do lunych pomiarw zoonoci kulturowej: doda liczb cech, ktre posiada spoeczno, a nastpnie przypisa im rang. Inny badacz, Raoul Naroll, ju wczeniej opracowa odmienn miar zoonoci spoecznej, naleaa do niej na przykad liczba specjalizacji w rzemiole oraz liczba typw zespow". A te dwie miary zoonoci klasyfikoway spoecznoci w prawie dokadnie takim samym porzdku. To odkrycie,

napisa Carneiro w 1969 roku, umocnio mnie w przekonaniu, e zoono kulturowa jest czym rzeczywistym, 3 obiektywnym i dajcym si zmierzy". Pomimo takiego przekonania Carneira do dzisiaj nie osignito jeszcze kompromisu, jak mierzy zoono spoeczn. Niektrzy analitycy kad nacisk na liczb poziomw hierarchicznej kontroli" w organizacji spoecznej.* Wielu, podobnie jak Naroll, uznaje stopie podziau pracy za istotny (podobnie jak niektrzy biolodzy odwouj si 4 do iloci typu komrek" jako miernika zoonoci organizmu). Jednak test sdziego Pottera Stewarta - poznaj j, kiedy j widz" - zachowa pewien powab. W obronie ewolucjonizmu kulturowego naley zauway, e nauki cise, kiedy przychodzi do zdefiniowania zoonoci, wcale si lepiej nie spisuj. Fizycy i chemicy maj rygorystyczne definicje. Na przykad entropia: Z mikroskopowego punktu widzenia (dla wiata czstek) entropia danego stanu makroskopowego (dostpnego 5 bezporedniej obserwacji) jest miar nieuporzdkowanego ukadu". Wiedz, e miejsce zoonoci jest gdzie pomidzy miar nieupo-rzdkowania a miar uporzdkowania". Nie osignito jednak porozumienia co do tego, na czym dokadnie polega istota zoonoci, ani jak kwantyfikowa zoono.