OCALENI z ATLANTYDY

FRANK JOSEPH Przekad Agnieszka Kowalska

Tytu oryginau Survivors of Atlantis Their Impact on World Culture

N. Thomasowi Millerowi, w ktrego sztuce yje duch Atlantydy

Spis treci
Wstp: Milion ton miedzi 1. Atlantyda na wojnie 2. Klska imperium 3. Cztery kataklizmy 4. Droga do Egiptu 5. Noe byt z Atlantydy 6. Grecy o wszystkim wiedzieli 7. Atlantydzi za Sahar 8. Amazonki kontra Atlantyda 9. To, co odeszo do Hadesu 10. Dzieci Atlantydy 11. Atlantydzcy krlowie Irlandii i Walii 12. Jak nadeszy ze czasy 13. Rdzenni Amerykanie pamitaj o Atlantydzie 14. Pierzaste We z zaginionych miast 15. Wiksze Przybycie z Atlantydy 16. Mniejsze Przybycie ocalonych 17. Synowie Soca z Atlantydy 18. Pokosie Bibliografia

Wstp
Milion ton miedzi
Wielu ludzi byo i jeszcze bdzie zniszczonych na nieprzeliczone sposoby; najwiksze [zniszczenia] powodowane s przez ogie i wod, inne, mniejsze, przez inne liczne przyczyny. Platon Timajos

Atlantyda. adne sowo nie znaczyo tak wiele dla milionw ludzi na caym wiecie przez tysice lat.
Uyczya swej nazwy promowi kosmicznemu, byy jej powicone filmy i programy telewizyjne. W ostatnich latach pojawia si w tytuach liczniejszych ni kiedykolwiek nowych publikacji, ktre doczyy do okoo 2500 ksiek i artykuw opublikowanych do tej pory. Wystarczy choby wspomnie o niej wrd przedstawicieli tradycyjnej nauki, by zosta przez nich uznanym za mitomana wierzcego, e historia Atlantydy jest oparta na faktach. Lecz mimo ponad 100 lat oficjalnego sprzeciwu powszechna fascynacja Atlantyd i zainteresowanie ze strony krgu niezalenych badaczy z wielu krajw dowodz, jak trwae jest przekonanie, e niegdy istniaa ona naprawd. Na pocztku XXI wieku w krg rozrs si do niespotykanych wczeniej rozmiarw i na podstawie coraz bogatszego zbioru naukowych wiadectw szybko przeksztaca teori w fakt. Przy caej bowiem sawie Atlantydy wikszo ludzi wie o niej bardzo niewiele. Przypuszczaj, e byo to krlestwo na oceanie, ktre dawno temu panowao nad wiksz czci wiata, po czym w wyniku kataklizmu zapado si w morzu i tylko nieliczni ocaleni zdoali przedosta si w rne miejsca naszej planety. Wielu atlantologw uwaa, e pierwsza cywilizacja powstaa na kontynencie Atlantydy co najmniej 12 000 000 lat temu i zostaa zniszczona okoo 9500 roku p.n.e. przez wielki potop. Jednak zarwno sceptykom, jak i wierzcym w istnienie Atlantydy grozi, e po przeczytaniu tej ksiki bd musieli zrewidowa swoje pogldy. Nie zamierzam w niej odwoywa moich wczeniejszych wnioskw przedstawionych w Zagadzie Atlantydy, lecz zaprezentowa zupenie nowy materia dotyczcy tego samego tematu. Zostanie tu po raz pierwszy opisana wojna toczona przez Atlantyd, a take cztery globalne kataklizmy i losy ocalonych w rnych czciach wiata. Idea napisania Ocalonych z Atlantydy narodzia si na konferencji z udziaem czoowych naukowych autorytetw, ktra odbya si w angielskim Cambridge. Latem 1997 roku eksperci z rnych dziedzin nauki, od geologii i astrofizyki poczwszy, na archeoastronomii i oceanografii skoczywszy, zestawili swoje niezalene odkrycia, aby przedstawi obraz radykalnie odmienny od tego, ktry wpajay nam cae pokolenia tradycyjnie mylcych nauczycieli. Nowe wiadectwa, ktre wwczas zaprezentowano, byy rwnie zaskakujce, co przekonujce. Dowodziy, e przejcie w niewielkiej odlegoci od Ziemi kilku komet wywoao cztery wielkie kataklizmy w najdawniejszej epoce dziejw ludzkoci. Te zjawiska astronomiczne i spowodowane przez nie kataklizmy nie s jedynie przypuszczeniami teoretykw. Ogromna liczba wiadectw

materialnych potwierdza, e takie katastrofy na skal globaln rzeczywicie miay miejsce i e w wyniku ostatniej z nich ludzka cywilizacja znalaza si na skraju zagady. Suchajc szeregu wystpie na konferencji w Cambridge, nie mogem nie pamita, e wiele kultur na caym wiecie wspomina cztery wielkie powodzie, po ktrych nastpiy masowe migracje. Tradycja ta jest wsplna dla tak rnych ludw, jak Inkowie z Peru, celtyccy Irlandczycy, klasyczni Grecy, Aztekowie z Meksyku i wiele innych. Co wicej, istnieje cisa zaleno midzy ich wspomnieniami i tym, co obecnie nauka uznaje za cztery kolejne kataklizmy, ktre pustoszyy Ziemi, a zaczy si ponad 5000 lat temu. Kiedy jednak zestawimy materialne wiadectwa archeologiczne z mitami, astronomi i geologi, zobaczymy staroytn histori w zupenie nowym wietle. wiato to pozwala dostrzec niewidoczne dotychczas przyczyny, dziki ktrym historia zaistniaa. Wyrany staje si wsplny wtek, pojawiajcy si raz za razem i nadajcy sens wszystkim rnorodnym zwrotom i przeomom w dramacie ludzkoci: Atlantyda. Od tej nazwy nie sposb uciec, a rwnoczenie moe ona wiele wyjani. Powizanie zatopionego krlestwa z czterema odrbnymi globalnymi kataklizmami, w ktrych historyczno teraz ju nie moemy wtpi, tumaczy pocztki i rozwj cywilizacji, jednoczenie umieszczajc Atlantyd w wiarygodnym kontekcie rzeczywistej historii, a nie fantastycznych dywagacji. Atlantyd dotkno kilka rnych kataklizmw, odlegych od siebie o setki lat, a w kocu ostatni z nich unicestwi to krlestwo. W Ocalonych z Atlantydy wydarzenia te zostay opisane po raz pierwszy, na podstawie tradycji ludw Egiptu, Mezopotamii, Maroka, Wysp Kanaryjskich, Irlandii, Walii, Skandynawii, prekolumbijskiej Ameryki Pnocnej, Mezoameryki i Ameryki Poudniowej. Wiele zwizanych z Atlantyd mitw o zatopionym krlestwie nigdy wczeniej nie byo szerzej znanych; zostay tu zaprezentowane, aby nada ludzkie oblicze suchym faktom naukowym. Przecie ludzie yjcy w czasach przedklasycznych byli naocznymi wiadkami kataklizmw, ktre kilkakrotnie niszczyy ich wiat - katastrof, ktre utrwalili w niezniszczalnym materiale. Papirusy pon; sowa wykute w kamieniu wietrzej; gliniane tabliczki si krusz. Lecz naprawd wane przesanie zawarte w mitach trwa przez stulecia niczym ciao owada zatopione w bursztynie. Ksika Ocaleni z Atlantydy opowiada histori inn od tej, ktr znalimy dotychczas - histori o wojnie, ktr - jak zanotowa Platon - wszczli Atlantydzi, podejmujc mia prb opanowania caego wiata. To ich militarne przedsiwzicie, wczeniej ignorowane przez historykw, byo cile zwizane z kataklizmami, ktre ostatecznie stay si przyczyn zagady. Chaos, jaki ludzko zaprowadzia na Ziemi, znalaz odzwierciedlenie w furii niebios. Pod tym wzgldem Ocaleni z Atlantydy stanowi uzupenienie mojej poprzedniej ksiki, w ktrej wspomniaem o wielkiej wojnie, lecz nie omwiem jej wyczerpujco. Zagada Atlantydy bya powicona ostatnim chwilom skazanej na unicestwienie cywilizacji. Czytelnicy, ktrzy przypuszczaj, e Atlantyda zostaa zniszczona 10 000 lat temu, majc za sob tysice lat historii, bd zaskoczeni, dowiadujc si, e miasto to przestao istnie zaledwie 3200 lat temu. Celem tej ksiki nie jest jednak omawianie powstania czy wieku Atlantydy, lecz wyjanienie jej zagady w kontekcie epoki brzu. Wraz z jej nagym kocem okoo 1200 roku p.n.e. przedklasyczne cywilizacje na caym wiecie przestay istnie lub upady na zawsze - od Egiptu faraonw i Grecji Homera po imperium Hetytw i chisk

dynasti Shang. Atlantyda bya jeszcze jedn ofiar globalnego kataklizmu. Opis Platona bez trudu pozwala rozpozna w niej jedno z wielu miast z epoki brzu. Spisane okoo 340 roku p.n.e. dialogi Platona Timajos i Kritias zawieraj najstarsze znane relacje tego rodzaju. Przedstawiaj Atlantydw jako dowiadczonych marynarzy i metalurgw. Przebywali oni wielkie odlegoci i przerabiali orichalkon - wyjtkowej czystoci rud miedzi, ktra wedug Platona nie bya ju dostpna w jego czasach. Dziki eksportowi tego metalu, pisze Platon, Atlantydzi stali si bajecznie bogaci i potni. Sporzdzony przez niego opis Atlantydw jako doskonale prosperujcych marynarzy i metalurgw jest wiadectwem czcym dwie wielkie zagadki historii. Przez ponad 10 000 lat kontynent amerykaski by zamieszkiwany przez paleoindiaskie plemiona koczowniczych myliwych i zbieraczy, ktrzy wdrowali w lad za migrujcymi stadami zwierzt i nie wytworzyli bogatej kultury materialnej. W regionie Wielkich Jezior od czasu do czasu znajdowali kawaki naturalnej miedzi pozostawione przez ustpujce lodowce i wykuwali lub wyklepywali z nich byskotki, ktrymi si ozdabiali. Pniej, okoo 3000 roku p.n.e., na pwyspie Michigan wzdu brzegu Jeziora Grnego i na Isle Royale zupenie nagle rozpoczo si wydobycie metalu na wielk skal. W cigu nastpnych 22 stuleci z 5000 szybw grniczych, niekiedy wykutych nawet 20 metrw w gb litej skay, wydobyto co najmniej 200 000 ton najwyszej jakoci rudy miedzi. Jak pisaem ju w 1995 roku w mojej ksice Atlantis in Wisconsin (Atlantyda w Wisconsin), z kadego szybu wydobyto przecitnie od 1000 do 1200 ton rudy, co dawao okoo 45 ton miedzi. Aby osign tak imponujce rezultaty, staroytni grnicy zastosowali proste techniki, ktre pozwoliy im pracowa szybko i efektywnie. Rozpalali wielkie ogniska nad miedziononymi yami, podgrzewajc skal do bardzo wysokiej temperatury, po czym gwatownie chodzili j wod. Skaa pkaa i nastpnie za pomoc kamiennych narzdzi wydobywano mied z odamkw. W gbi szybw, aby przyspieszy pkanie skalnych warstw i zredukowa ilo dymu, stosowano roztwr octu. Nie wiemy dokadnie, jak wysoka temperatura wchodzia w gr. Spd ogniska palcego si na powierzchni skay jest jego najchodniejszym obszarem. Nawet przy ogniskach o wyjtkowo wysokiej temperaturze spalania nagrzanie skay do takiej temperatury, by popkaa, musiao trwa do dugo - o ile w ogle dao si to osign. Specjalici od wspczesnej technologii wci nie potrafi odpowiedzie, jak staroytnym grnikom udawao si uzyska w gbi skay temperatur porwnywaln z temperatur palnika acetylenowego. Jednake wiele ladw ich technologii zachowao si do naszych czasw. Bloki miedziononej skay o wadze 3 lub wicej ton byy wydobywane z szybu przy uyciu kamiennych i drewnianych platform pozwalajcych przetransportowa cikie adunki na powierzchni. Umieszczano je w koyskach, wykonanych zwykle z odpowiednio uksztatowanych gazi, ktre nastpnie podnoszono za pomoc dwigni i klinw. O skali przedsiwzi podejmowanych przez staroytnych grnikw w Michigan moe wiadczy na przykad Ontonagon Boulder. Gaz w, przeniesiony do Smithsonian Institution na przeomie XIX i XX wieku, way 5 ton. Piciotonow mas rudy miedzi odkryto in situ w jednej z koysek do podnoszenia, gdzie najwyraniej zostaa porzucona. Pozbawiona najbardziej wystajcych elementw, ma 3 metry dugoci, 90 centymetrw szerokoci i 60 centymetrw gruboci. Czy grnicy, ktrzy manipulowali tak ogromnymi

bryami surowej rudy na pwyspie Michigan, mogli nalee do tego samego ludu, ktry rwnie dobrze radzi sobie z przenoszeniem kamiennych blokw Wielkiej Piramidy? Cho moe si to wydawa nieprawdopodobne, znaleziono tysice narzdzi uywanych przez staroytnych grnikw. Ju w, 1840 roku z jednego tylko stanowiska niedaleko Rockland w stanie Michigan wyjechao 10 wozw zaadowanych kamiennymi motami. Narzdzia znalezione w McCargo Cove na pnocnym wybrzeu Isle Royale wayy cznie 1000 ton. Przy tym nie byy to moty prymitywnie wykonane. Roy W. Drier, dziaajcy w poowie XX wieku ekspert w dziedzinie staroytnego grnictwa miedzi, napisa:
Badajc narzdzia, ktre zostay odkryte, nie sposb nie podziwia doskonaoci ich wykonania oraz podobiestwa form do narzdzi przeznaczonych do podobnych celw i uywanych do dzisiejszych czasw, prototypw narzdzi wspczesnej cywilizacji. Osady wczni, dut, grotw strza i noy s w niemal wszystkich przypadkach wykonane tak symetrycznie i precyzyjnie, e mogyby by dzieem najlepszego wspczesnego kowala, dysponujcego najnowszymi osigniciami swego rzemiosa (DuTemple 1962, s. 27).

Same kopalnie nie byy po prostu dziurami w ziemi; wyposaono je w pomysowy system irygacyjny, ktry pozwala wypukiwa potnymi rowami odamki ska, w niektrych przypadkach na odlego nawet ponad 150 metrw. Zdaniem Williama P.F. Fergusona, dawnego, lecz wci powaanego badacza staroytnego grnictwa w Ameryce Pnocnej, bya to kolosalna praca, wymagajca przerobienia caej formacji skalnej i przemieszczenia wielu hektarw szeciennych - a nie byoby przesad mwi o kilometrach szeciennych - skay. Prace wydobywcze byy prowadzone na Uczcym ponad 240 kilometrw odcinku wybrzea Jeziora Grnego i na prawie 65 kilometrach Isle Royale. Gdyby poczy wszystkie staroytne szyby grnicze, powstaby rw o dugoci ponad 8 kilometrw, szerokoci 6 metrw i gbokoci 9 metrw. Okoo 1200 roku p.n.e. kopalnie zostay opuszczone, rwnie nagle jak je otwarto. Octave DuTemple, ich najwybitniejszy badacz, zastanawia si:
Dlaczego grnicy porzucili prac i zostawili swoje narzdzia, jakby mieli zamiar wrci nastpnego dnia, co jednak nigdy nie nastpio? Indiaskie legendy nie wspominaj o tych operacjach grniczych, ktre z racji swej skali i wspaniaoci mogyby wej do historii kadej rasy. Legendy mwi jednak, e w zamierzchej przeszoci biali ludzie zostali wypdzeni przez Indian (1962, s. 59).

Indianami, o ktrych pisze DuTemple, jest plemi Menominee, ktrego przodkowie wywodzili si z terenu Upper Peninsula w Michigan. Legendy tego ludu opowiadaj o Morskich Ludziach, jasnoskrych eglarzach, ktrzy przybyli morzem w wielkiej liczbie i zranili Matk Ziemi, wykopujc jej lnice koci, co jest poetyck aluzj do miedzi. Tajemnica otaczajca prehistoryczne grnictwo w Ameryce Pnocnej jeszcze bardziej si pogbia, kiedy zdamy sobie spraw, e co najmniej 200 000 ton miedzi gdzie znikno. Gdzie podziaa si ta mied - wci jest zagadk, wedug DuTemple'a. Doktor James P. Scherz, emerytowany profesor University of Wisconsin w Madison, napisa:
Jedno z podstawowych pyta, na ktre dotychczas nie znaleziono odpowiedzi, brzmi: dokd trafia mied znad Jeziora Grnego? Caa mied, jak znaleziono na hadach, cho jest jej wiele, stanowi tylko niewielki uamek tego, co wydobyto. Europejczycy maj podobny problem. Skd pochodzia ich mied? Midzy 3000 a 1000 tokiem p.n.e. w Europie

trwao istne szalestwo handlu miedzi, podobnie jak dzisiaj jest z handlem rop, i to mied napdzaa europejsk

ekonomi (Joseph 1995, s. 54).

Scherz przedstawi te drug stron tej zagadki. Epoka brzu zacza si w Europie i na Bliskim Wschodzie, poniewa narzdzia i bro wykonane z brzu okazay si lepsze od miedzianych i kamiennych; brz jest twardszy, bardziej sprysty i atwiejszy do ostrzenia ni mied, a take lejszy ni kamie. Aby uzyska brz, naley poczy mied z cyn i cynkiem. Im czystsza mied, tym lepsze mona z niej wykona narzdzia lub bro. W staroytnym Starym wiecie nie byo wystarczajco obfitych z wysokogatunkowej miedzi, ktre mogyby dostarcza surowca do masowej produkcji brzowych narzdzi we wszystkich regionach cywilizowanego wiata. Gdzie udao si metalurgom znale czyst mied w ilociach wystarczajcych na miliony wczni, mieczy, taranw, dut, widrw, posgw, kotw, otarzy, wrt witynnych i wszelkich innych niezliczonych obiektw? Dowody znacznie powaniejsze ni tylko poszlakowe wskazuj na rejon Upper Peninsula w Michigan. To wanie tam Morscy Ludzie eksploatowali nie tylko najwiksze na wiecie zoa wysokiej jakoci miedzi, ale rwnie wydobywali cyn - drugi niezbdny skadnik do produkcji brzu. Strategicznie pooona w poowie drogi midzy ogromnymi kopalniami miedzi w Ameryce Pnocnej a gotowym przyj kad ilo tego metalu Starym wiatem Atlantyda syna ze wspaniaych eglarzy i grnikw. Zwizek midzy wydobyciem miedzi i jej wykorzystaniem w Starym wiecie staje si jeszcze wyraniej widoczny, kiedy zestawimy ze sob ramy czasowe tych dwch zjawisk: eksploatacja z miedzi i cyny w Michigan rozpocza si przed 3000 rokiem p.n.e. - wanie wtedy, gdy w Europie i na Bliskim Wschodzie zacza si epoka brzu. I pnocnoamerykaskie prace grnicze, i epoka brzu w Starym wiecie dobiegy koca okoo 1200 roku p.n.e., co -jak opisuj poniej - odpowiada lunarnej dacie zniszczenia Atlantydy. Platon twierdzi, e zagada Atlantydy nastpia 8300 lat wczeniej. Ale czy moemy by pewni, e jego koncepcja czasu, w IV wieku p.n.e., bya taka sama jak nasza? Wrcz przeciwnie - z ca pewnoci bya zupenie inna. Nikt nie wie na pewno, co Platon mia na myli, kiedy pisa, e Atlantyda zostaa zniszczona 11 500 lat temu. O jakie lata mu chodzio? Solarne, lu-narne, gwiazdowe, astrologiczne, pokoleniowe? Wszystkie te jednostki miary czasu byy uywane w czasach klasycznych i naukowcy od dawna prowadz spr o to, jakim systemem posugiwa si Platon. Moim zdaniem istniej cztery zasadnicze powody, by przypuszcza, e stosowa on kalendarz lunarny: 1. Taka rachuba umieszcza Atlantyd w pnej epoce brzu, kiedy w caym basenie Morza rdziemnego powstaway monumentalne cytadele, takie jak cytadela Atlantydy opisana przez Platona. Cytadela taka nie moga zosta zbudowana przed 3000 rokiem p.n.e., a pod koniec ostatniej epoki lodowcowej byaby tak sam anomali jak drapacz chmur w epoce brzu. 2. Ostateczna zagada Atlantydy zbiega si w czasie z rwnoczesnym kocem epoki brzu w Starym wiecie i zakoczeniem wydobycia miedzi w Nowym wiecie. 3. Egipscy kapani z Memfis, od ktrych pochodzia oryginalna wersja opowieci o Atlantydzie, stosowali kalendarz lunarny.

4. Wspczesna nauka ustalia, e okoo 1200 roku p.n.e. nasza planeta doznaa bliskiego kontaktu z komet. W wyniku tego spotkania doszo do globalnego kataklizmu, ktry unicestwi wczesne cywilizacje, midzy innymi Atlantydy. Nowe dowody zmuszaj nas do zrezygnowania z dotychczasowych wyobrae typowej dla epoki brzu cywilizacji rozkwitajcej w epoce lodowcowej. wczesne warunki zupenie nie pasoway do agodnego klimatu jaki opisuje Platon. Obecnie moemy ju dokadnie okreli, kiedy zostaa zniszczona Atlantyda, a nawet czciowo odtworzy jej histori na przestrzeni okoo 2000 lat przed kataklizmem. W Ocalonych z Atlantydy zestawiam naukowe ustalenia z ludowymi legendami, aby opowiedzie o losach tych, ktrym udao si uj cao z katastrofy. Nie wiemy dokadnie, kiedy Atlantyda zostaa zaoona i jak dugo rozkwitaa jej cywilizacja; nie wiemy nic o wydarzeniach poprzedzajcych pierwszy kataklizm z 3100 roku p.n.e. Wszystko wskazuje, e wwczas Atlantyda miaa ju wysoko rozwinite spoeczestwo o wyrafinowanej kulturze materialnej, ktra musiaa si rozwija od setek lat. Jednak prehistoria zachodniej Europy moe nam dostarczy cennych informacji na ten temat. W IV tysicleciu p.n.e. trwa tam paleolit i neolit. Ludzie radzili sobie cakiem niele z eglug - i to ju znacznie wczeniej, jak ustalili naukowcy. Kultura czerwonego barwnika z Ameryki Pnocnej i kultura czerwonej ochry z pnocnej Europy to prawdopodobnie ten sam lud - proto-Atlantydzi, ktrzy ju 7000 lat temu regularnie odbywali transAtlantyckie podre. Owi pierwsi eglarze i ich potomkowie przynieli sw megalityczn kultur na wysp pniej nazwan Atlas, podobnie jak jej gwny wulkan. yzna wulkaniczna gleba i agodny klimat sprzyjay uprawie ziemi i osadnictwu, co stanowio podstaw cywilizacji. Okoo 3500 roku p.n.e. spoeczno, ktra osiedlia si midzy poudniowym wybrzeem a grami, sta si na tyle liczna, e stworzya miasto - crk Atlasa - Atlantyd. W sanskrycie atlas znaczy podtrzymujcy. Sze tysicy lat temu sowo to mogo by synonimem gry, dlatego te niektrzy ze wspczesnych badaczy przypuszczaj, e litera A w naszym alfabecie moe by ideogramem z czasw atlantydzkich, przedstawiajcym gr wyrastajc z morza. W kadym razie w poowie IV tysiclecia p.n.e. Atlantyda osigna poziom rozwoju cywilizacyjnego porwnywalny z Mezopotami, jeli nie wyszy. Wszystko to s jednak tylko spekulacje. Ksika Ocaleni z Atlantydy skupia si natomiast na czterech globalnych kataklizmach, ktrych historyczno udowodnia wspczesna nauka i ktre zostay utrwalone w tradycjach ludw zamieszkujcych tereny pooone nad Oceanem Atlantyckim. Dziki przeanalizowaniu tych relacji bdziemy mogli wyraniej ni kiedykolwiek dostrzec zaginione imperium. Po raz pierwszy bdziemy mogli w peni doceni donioso wpywu, jaki wywaro ono na wspczesn cywilizacj -i zrozumie, e historia Atlantydy jest histori wiata.

1. Atlantyda na wojnie
Kiedy zbytek bierze gr, ogie pochania wiat i zmywa go woda.
Przysowie birmaskie

Pierwsza wojna wiatowa nie zacza si 21 lipca 1914 roku w Serbii. Zacza si ponad 3000 lat wczeniej na pnocno-zachodnim wybrzeu dzisiejszej Turcji. Tak jak konflikt w XX wieku, rze staroytnej wojny ogarna waciwie wszystkie ludy cywilizowanego wiata. Ich potne floty zostawiay za sob krwawy lad od Atlantyku po wschodnie wybrzee Morza rdziemnego. Na bitewnych polach pnocnej Afryki i Bliskiego Wschodu pitrzyy si stosy zabitych onierzy i cywilw. Stolice walczcych imperiw stany w pomieniach, a miliony pozbawionych domu ludzi migroway, starajc si ocali ycie. Nigdy wczeniej nie byo militarnego konfliktu o takiej skali i tak okrutnego. Znikay cae cywilizacje i giny cae narody. Nie byo litoci dla nikogo. Wojna pooya kres wielkiej epoce, niszczc tysice lat kulturowego rozwoju. W jej wyniku na dymicych zgliszczach ludzkoci zapanoway wieki ciemne, zacierajc nawet wspomnienia na nastpne 500 lat. Wprawdzie dzi ta niewyobraalna tragedia zostaa niemal zupenie zapomniana, lecz opisay j cztery wybitne postacie tamtych czasw - dwaj Egipcjanie i dwaj Grecy. Kady z nich udokumentowa jedn z faz tego konfliktu - tak jak o niej sysza lub jak jej dowiadczy. Zestawiajc ich odrbne, lecz uzupeniajce si relacje, moemy otrzyma peny obraz wojny. Najwczeniejsz wersj mona znale w oficjalnych dokumentach Merenptaha, krla z XIX dynastii, ktry broni Egiptu przed Haunebu - Ludami Morza. W 1229 roku p.n.e. odpar ich inwazj na delt Nilu, lecz 40 lat pniej wrcili oni z jeszcze wiksz si. Haunebu zostali jeszcze raz pokonani, tym razem przez nastpc Merenptaha, Ramzesa III, ktry wznis wityni dla upamitnienia swego triumfu. Ten wielki kompleks budowli, dzi znany jako Madinat Habu (il. 1.1 i 1.2), zosta wzniesiony okoo 1187 roku p.n.e. w Tebach Zachodnich w Grnym Egipcie zgodnie z najlepszymi tradycjami egipskiego monumentalizmu. Na jego murach zapisano relacj o militarnych sukcesach wadcy, obejmujc rwnie zeznania pojmanych jecw, a take przedstawienia ich uzbrojenia i okrtw. Ich walka z Egiptem miaa miejsce w tym samym czasie co opisana przez Homera wojna trojaska, i bya czci tego samego konfliktu. Iliada, powstaa okoo 500 at po wydarzeniach, ktre opisuje, stanowi poetyck wersj relacji ustnie przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Trojaska stolica, Ilion, dugo uwaana za wytwr fantazji, zostaa odkryta w 1871 roku wraz z materialnymi wiadectwami wojny, ktr od niej nazwano. Okoo 355 roku p.n.e. ateski filozof Platon napisa dwa dialogi Timajos i Kritias, ktre opowiadaj o dziejach agresji z zewntrz na wiat rdziemnomorski. Platon opisa, jak morskie i ldowe siy Atlantydw podbiy zachodni Itali i wiksz cz pnocnej Afryki. Nastpnie zagroziy Egiptowi, lecz zostay pokonane przez greck koalicj. W czasie trwania tego konfliktu stolica imperium, Atlantyda, zostaa zniszczona przez kataklizm.

10

Merenptah, Ramzes III, Homer i Platon opisali t sam wojn z rnych punktw widzenia, lecz nie byli jej jedynymi kronikarzami. Rdzenni Amerykanie od Nowej Anglii po Jukatan i Andy opowiadali o wielkim potopie, przed ktrym w czasie straszliwej wojny uciekli ich praojcowie. Synteza tych rozproszonych rde pochodzcych z obu stron Atlantyku da nam pierwszy peny obraz konfliktu. Okae si, e wojna ta nie tylko przyniosa brutalny koniec pewnej epoki, ale rwnie stworzya fundamenty, na ktrych powsta nasz wspczesny wiat. Pierwsze zapowiedzi tego gigantycznego konfliktu pojawiy si prawie 20 wiekw wczeniej. Pod koniec IV tysiclecia p.n.e. cywilizacja wyspy Atlasa wzniosa si na bezprecedensowe wyyny wyrafinowania. Jej lud zostawi daleko w tyle ca reszt wiata pod wzgldem osigni kulturowych i technologicznych. Kady nard ma swoj etyk, ktra definiuje jego tosamo, i Atlantydzi nie rnili si w tym od innych. Kochali pokj, byli dzielni i dumni ze swoich osigni w dziedzinie architektury, irygacji, medycyny, astronomii i eglugi. Lecz ich korzenie tkwiy gboko w czasach paleolitu i mistyki podziemnych, zdobionych malowidami jaski. Przechowali i kultywowali wierzenia przodkw, kadce nacisk na powtarzajce si cykle sprawiedliwego z natury porzdku wiata. Ludzie, jak wszystkie ywe istoty, podlegali sekwencji narodzin, dorastania, staroci, mierci i odrodzenia. Postpowanie zgodne z uznanymi wzorcami ycia tworzyo zrwnowaone spoeczestwo, w ktrym materialna wielko odzwierciedlaa wewntrzn harmoni. Lecz owa harmonia i zwizana z ni wizja wiata zaamay si w 3100 roku p.n.e. Z mijajcej Ziemi komety lub serii komet spad grad meteorytw, wywoujc na wiecie gwatowne zjawiska geologiczne. Nkani przez ogie z nieba i trzsienia ziemi pod stopami, Atlantydzi byli wiadkami czciowego zniszczenia i zatopienia swej witej ojczyzny. Wrd konwulsji ziemi, morza i nieba tysice ludzi giny, a cywilizacja obracaa si w ruin. Kiedy kataklizmy dobiegy koca, ci, ktrzy przeyli, ujrzeli krajobraz zniszczony przez katastrof. Wielu stracio nadziej, e kiedykolwiek uda im si odbudowa ojczyzn, i ucieko w odlege zaktki wiata, jak najdalej od miejsca, ktre wydawao si przeklte przez bogw. Spoeczestwo Atlantydy bolenie odczuo strat, gdy jego najwybitniejsze umysy przyczyy si do masowej migracji do doliny Nilu i Mezopotamii. Tam emigranci podjli wspprac z tubylcami, dzielc si z nimi swoj wiedz i duchowoci, zakadajc nowe dynastie i miasta. Z biegiem czasu stopili si z miejscow ludnoci, dajc pocztek hybrydowym ludom Egiptu faraonw i Sumeru. Pniej po Atlantydach pozostao ju tylko mgliste wspomnienie w legendach o towarzyszach Horusa i w eposie o Gilgameszu. Inni ocalali postanowili zosta w ojczynie, uprztn gruzy i zbudowa now cywilizacj na ruinach starej. W czasie odbudowy byli jednak atwym upem dla agresorw z zewntrz. Cudzoziemscy wojownicy wykorzystali nieszczcie miujcych pokj mieszkacw wyspy i posunli si wrcz do ich podbicia, cho nie na dugo. Wszystkie te upokorzenia wywary istotny wpyw na psychik Atlantydw. Bolesna rzeczywisto obcego najazdu i i okupacji w poczeniu z traum kataklizmu stopniowo nakoniy mieszkacw wyspy do rezygnacji z pokojowych doktryn harmonii i humanizmu, ktre odziedziczyli po przodkach.

11

Jeszcze jeden istotny czynnik wpyn na zmian ich postawy: bogactwo. Niektrzy spord ocalaych z kataklizmu wyruszyli na otwarte morze, aby zacz nowe ycie w odlegych krajach. Transatlantycka ucieczka zaprowadzia ich na wybrzee Ameryki Pnocnej. Tam spotkali rdzennych mieszkacw, noszcych najbardziej niezwykle ozdoby z miedzi, jakie Atlantydzi kiedykolwiek widzieli. Zapytani o pochodzenie metalu, Indianie zabrali ich ponad 1000 kilometrw w gb ldu, w rejon Upper Peninsula w Krainie Wielkich Jezior. Tam ziemia byk usiana brykami naturalnej miedzi, pozostawionymi tysice lat wczeniej przez ustpujce lodowce i od niepamitnych czasw zbieranymi przez miejscow ludno. Dla cudzoziemcw jednak nieporwnanie cenniejsze byy ogromne yy miedzi cignce si wzdu brzegw Jeziora Grnego. Jako dowiadczeni poszukiwacze, dobrze wiedzieli, e ich wystpowanie na powierzchni ziemi jest zapowiedzi podziemnych bogactw. Czym prdzej wrcili na wysp Atlasa, ktra wci jeszcze dochodzia do siebie po kataklizmie z 3100 roku p.n.e., i opowiedzieli swym rodakom o dokonanym po drugiej stronie oceanu odkryciu. Wrciwszy na teren Upper Peninsula ju niejako uciekinierzy, lecz jako grnicy, rozpoczli wydobycie na prawdziwie atlantydzk skal. Usunli miliony ton ziemi, by wydoby tony miedzi. Setki tysicy bryek i bry miedzi zostay przetopione na sztaby, ktre atwiej byo przewie statkami na Atlantyd, gdzie czono je z cyn i cynkiem. Tak narodzia si epoka brzu. Atlantydzi opanowali rynek handlu metalem, ktry Platon nazywa orichalkon - najczystsz wystpujc na Ziemi form miedzi - niezastpionym skadnikiem do produkcji brzu. Wszyscy wadcy cywilizowanego wiata stali si klientami tych miedziowych baronw. aden krl nie mg obroni swego pastwa w starciu z przeciwnikiem wyposaonym w bro z brzu, jeli podobnie nie byy uzbrojone i jego wojska. Z brzu mona byo wytwarza rwnie lepsze narzdzia, a ozdobienie nim murw czy bram miejskich stanowio demonstracj potgi i bogactwa monarchy. Brz by w tamtych czasach niczym technologia rozszczepiania atomu: nieposiadanie go wykluczao z grona cywilizowanych spoeczestw, a sprzedawali go tylko Atlantydzi. W rezultacie bogactwa napywajce szerokim strumieniem na wysp na zawsze odmieniy jej mieszkacw. Ju wczeniej, bdc sprawnymi eglarzami, zbudowali oni potn flot, aby chroni morskie szlaki prowadzce do miedziononej krainy w Ameryce Pnocnej. Wielkie okrty nie tylko przewoziy adunki metalu, ale rwnie zwalczay piratw i konkurentw, gdy dobrobyt Atlantydw zalea od monopolu na orichalkon. Zakadali kolonie od Jukatanu i Kolumbii po Wyspy Brytyjskie, Iberi i pnocn Afryk rwnie na wyspach Atlantyku, takich jak Azory i Wyspy Kanaryjskie - aby skuteczniej eksploatowa miejscowe zasoby ywnoci, egzotycznych surowcw, kosztownych gatunkw drewna, luksusowych dbr i innych towarw. W dugi czas po tym, jak Atlantyda otrzsna si z pierwszego kataklizmu, w 2191 roku p.n.e. nadeszo kolejne spotkanie z komet. Podobnie jak poprzednio wielu mieszkacw ucieko z rodzinnego kraju, tym razem jednak wyemigrowali oni do dziewiciu zalenych krlestw i po obu stronach Atlantyku powstay nowe kolonie, co dodatkowo wzmocnio imperium. Stolica powanie ucierpiaa, lecz natychmiast rozpocza si odbudowa; jednak cz ldw zatona w morzu wrd spektakularnych zjawisk wulkanicznych, co

12

wywoao kolejne fale migracji na wybrzea kontynentw w obu czciach wiata. Mimo wszystko Atlantydom udao si nie straci kontroli nad epok brzu, ktr stworzyli. W cigu nastpnych 600 lat kopalnie w Michigan dostarczay na wiecznie nienasycony rynek miliony ton miedzi. O ile nowy materializm przymi tradycyjn duchowo na Atlantydzie, to jej lud by agresywny komercyjnie, a nie militarnie. Floty i armie Atlantydw stay na stray wszystkich kolonialnych posiadoci i broniy ojczyzny przed wszelkim zagroeniem z zewntrz, lecz podboje nastpoway na drodze ekonomicznej, a nie zbrojnej. Przez wiksz cz pierwszej poowy II tysiclecia p.n.e. Atlantydzi cieszyli si bezprecedensowym dobrobytem i mogli sobie pozwoli na korzystanie z wszelkich osigni kultury. Ta cywilizacyjna idylla zakoczya si, kiedy w 1628 roku p.n.e. powrci ogie z nieba. Jeszcze raz wiat dozna najbardziej tragicznych skutkw przelotu komety-zabjcy, miotajcej na bezbronn ludzko grad poncych kamieni. Pod wpywem tego ataku z niebios uaktywni si sejsmicznie Grzbiet rdatlantycki, wstrzsajc wszystkimi ziemiami Atlantydw. Jak ju dwukrotnie wczeniej w swojej dugiej historii, Atlantydzi dowiadczyli zniszcze i migracji. Ich miasto ucierpiao, lecz tym razem w jego odbudowie nastpia istotna zmiana. Dawno temu Atlantyda zostaa zbudowana na neolitycznych ruinach witej osady, lecz z biegiem czasu jej populacja si powikszaa i w kocu miasto stao si imperialn metropoli. Teraz jego militarny charakter mona byo atwo pozna po piercieniach wody, ktre peniy funkcj fos chronicych sztuczn wysp, i wysokich murach naszpikowanych basztami. Wewntrzny piercie ldu, otoczony przez pozostae, by rezydencj krla; znalazy si na nim rwnie kwatery najwyszych dowdcw, place paradne oraz koszary dla onierzy i marynarzy. Nowy wielki port zosta zbudowany wycznie dla okrtw wojennych. Wzmocnione fortyfikacje sygnalizoway obaw przed nowymi potencjalnymi zagroeniami, a moe nawet odmienn, bardziej agresywn polityk zagraniczn. W rzeczywistoci rnice te odzwierciedlay zmian warunkw po przeciwlegej stronie wiata. Kataklizm z 1628 roku p.n.e. najciej dotkn wschodni cz basenu Morza rdziemnego, gdzie pod jego wpywem wyspa Thira, dzisiejszy Santoryn, eksplodowaa z si wybuchu nuklearnego. Wprawdzie cywilizacja nie znikna ze wiata egejskiego, lecz przeywaa cikie chwile, a poza tym nastpiy tam powane zmiany polityczne. Poprzednio w tej czci wiata dominowaa minojska Kreta i jej flota handlowa, teraz jednak minojscy eglarze trafili na potnych rywali. Kataklizm zdestabilizowa wiksz cz regionu, prowadzc do nasilenia si dziaalnoci piratw operujcych z Cypru, Rodos i Cyklad. Wcale nie bardziej pokojowo nastawieni mykescy Grecy ze staego ldu coraz bardziej uprzykrzali Kreteczykom ycie i utrudniali dziaalno handlow nieustannymi wymuszeniami i grabieami. W kocu od nkania przeszli do inwazji, na co wskazuje wprowadzenie na Krecie nowego jzyka i pisma linearnego B. Grecki najazd zaniepokoi inny lud zamieszkujcy wybrzea pnocno--zachodniej Azji Mniejszej, czyli dzisiejszej Turcji. Trojanie wadali swoim wasnym imperium ze sawnego miasta Ilion, wznoszcego si na szczycie wzgrza, z doskonaym widokiem na wszystkie prowadzce do niego drogi, zwaszcza od strony morza. Ich stolica moga stanowi wzr architektury obronnej; mieszkacy byli dosownie zamknici w potnych murach z licznymi basztami i konstrukcjami przeciwoblniczymi, dniem i noc obsadzonymi przez onierzy. Lecz mieszkacy Ilionu nie byli paranoikami. Mieli istotne powody, by czu obaw przed

13

otaczajcym ich wiatem. Ich miasto ju wczeniej zostao zdobyte; poraka ta miaa miejsce w zamierzchej przeszoci, a teraz Trojanie byli bogatsi ni kiedykolwiek wczeniej, gwnie dziki temu, e kontrolowali Dardanele, cienin dajc im wyczny dostp do lukratywnych europejskich rynkw wok Morza Czarnego. Doskonale rozumiejc swoje strategiczne pooenie, Trojanie pobierali podatki od kupcw pragncych przepyn cienin. Przepenione dziki tym dochodom skarbce Ilionu przycigay sojusznikw, ktrzy mieli nadziej na udzia w zyskach, ale zwracay rwnie uwag innych, ktrych do wciekoci doprowadzay wysokie opaty za przywilej przejcia przez Dardanele. Najbardziej niebezpieczni spord takich rywali wanie uczynili pierwszy krok, zajmujc Kret. Aneksja wyspy znacznie wzmocnia i tak siln pozycj Mykeczykw. Ju w XVI wieku p.n.e. ich szlaki handlowe signy przez poudniowo-zachodni Francj po Atlantyk, a nawet do Kornwalii. Tam weszli w konflikt z Atlantydami - a poszo o nader delikatn spraw: wydobycie cyny, niezbdnego skadnika brzu, do ktrej wyczne prawa rocili sobie wadcy Atlantydy. Przejcie minojskiego handlu, w ktrym Ilion od wiekw bra aktywny udzia, przez wrogo nastawionych Grekw sprawio, e Trojanie poczuli si zagroeni i zaczli poszukiwa sojusznikw. Ich potny wschodni ssiad, wadca imperium hetyckiego, by przychylny Wilionowi, jak nazywa trojask stolic, lecz

pochaniaa go rywalizacja z Egiptem w pnocnej Syrii, gdzie midzy obu supermocarstwami - Egiptem i krajem Hatti - wanie trwa wielki konflikt o strefy wpyww. Ostatni rzecz, jakiej potrzebowa, by nowy wrg w Egei, ktra, jak si wydaje, leaa poza sfer hetyckich zainteresowa. Wicej szczcia mieli trojascy emisariusze na zachodzie. W kocu, wedug swoich wasnych mitw, Trojanie wywodzili si od Dardanosa, syna Elektry, crki Atlasa, a wic Atlantydy (co oznacza wanie crk Atlasa). W nieco bliszej przeszoci Atlantydw zirytowao wkroczenie Mykeczykw do Brytanii. Poza tym sojusz z Troj oznacza otwarcie przed Atlantyd Morza rdziemnego. Majc status zaprzyjanionego narodu, atlantydzcy kupcy uzyskaliby dostp do czarnomorskich rynkw po drugiej stronie Dardaneli. Porozumienie Atlantydy z Troj odbio si gonym echem w caym cywilizowanym wiecie, zwaszcza kiedy do sojuszu przystpia rwnie Libia, odwieczny wrg Egiptu. Faraon Ramzes II czym prdzej zawar pakt z Hetytami, ktrzy niedawno pokonali go w ogromnej bitwie pod Kadeszem w pnocnej Syrii. Hetyci byli nie mniej oburzeni konsekwencjami atlantydzkich ambicji zwizanych z Morzem rdziemnym. Niepokojca bya zwaszcza perspektywa pokonania Mykeczykw lub zmuszenia ich do przyczenia si do Ludw Morza, jak Egipcjanie i Hetyci nazywali cznie wszystkich czonkw powikszajcej si koalicji. W 1283 roku p.n.e. kopie ich paktu o wzajemnej pomocy zostay uroczycie wystawione w obu stolicach - w Tebach w Grnym Egipcie i w Hattusas w rodkowej Anatolii. Po ponad 32 stuleciach na monumentalnych pylonach wityni w Luksorze do dzi mona oglda wykuty tekst traktatu i reliefy przedstawiajce wymienione w nim Ludy Morza. Nieoczekiwany zwrot w stosunkach dyplomatycznych midzy dawnymi wrogami, Egipcjanami i Hetytami, zaalarmowa Atlantydw i ich machina wojenna ruszya pen par. Duy fragment czwartej czci Kritiasa Platona opisuje siy zbrojne Atlantydy u szczytu potgi. Armi ldow dowodzio 60 000 oficerw, majcych pod swoimi rozkazami niezliczonych ludzi z gr i innych czci kraju. onierzy

14

piechoty wspierao 10 000 rydwanw, ktrych zaog mogo stanowi dwch hoplitw (cikozbrojnych Picchurw), dwch ucznikw, dwch procarzy, trzech lekkozbrojnych miotaczy kamieni lub czterech marynarzy. Flota Atlantydy bya najwiksza na ziemi; tworzyo j 1200 okrtw wojennych, statki zaopatrzenia i transportowce. Liczby te odnosz si do samej tylko Atlantydy i nie obejmuj si dziewiciu zalenych krlestw wchodzcych w skad imperium. cznie bya to armia na tyle potna, e nawet odwiecznych wrogw, Egipcjan i Hetytw, skonia do zawarcia przymierza. Lecz Atlantydzi, mimo tak ogromnej armii, wci werbowali sojusznikw z Italii, Sardynii, Sycylii i Palestyny. Nie mieli jednej mowy - mwi Homer o Ludach Morza - lecz pomieszanie jzykw, gdy zostali zwoani z wielu krajw. Do trojaskiego obozu przyczya si Lidia, Luwia, Kizzuwatna i niemal wszystkie krlestwa z zachodniego wybrzea Azji Mniejszej. Jeden z trojaskich ksit, Ilioneos, chepi si, e wiele narodw i wiele ras zabiegao o sojusz z nami i pragno, abymy si z nimi sprzymierzyli. W tamtych czasach imperium Atlantydy, wraz ze swoimi koloniami, zalenymi krlestwami i sojusznikami, rozcigao si od wybrzey Ameryki rodkowej i Poudniowej na zachodzie, przez cay ocean, a po Wyspy Brytyjskie, Pwysep Iberyjski, Itali, ca pnocn Afryk do granic Egiptu i zachodnie wybrzee Azji Mniejszej. By to organizm polityczny bardziej rozlegy ni Rzym, Uczcy miliony obywateli na przestrzeni tysicy kilometrw; przez nastpne 3000 lat, a do czasw imperium brytyjskiego, nie powstao adne pastwo, ktre mogoby si z nim rwna. Jak mwi Ilioneos, byo to najpotniejsze mocarstwo, jakie ogldao soce we wszystkich swoich podrach do najdalszych kracw nieba. Tymczasem hetycki krl Tudhalijas IV przedstawia swoich sojusznikw wadcy zalenego od siebie pastwa Amurru na Cyprze: Krlowie, ktrzy s mi rwni, to krl Egiptu, krl Babilonu, krl Asyrii i krl Achijawy [Achai Homera, czyli mykeskiej Grecji]. Wszyscy szykowali si do midzynarodowej konfrontacji o bezprecedensowej skali. Nigdy wczeniej do adnej wojny nie stany tak liczne i rnorodne armie, zebrane z tak odlegych krajw. Mykeczykom byo znacznie trudniej przekona innych Grekw o koniecznoci zawarcia wielkiego sojuszu. Pomogy im w tym jednak akty rozboju (cho i samym Mykeczykom taka dziaalno nie bya zupenie obca), jakich dopuszczali si Trojanie, coraz dotkliwiej odczuwane na caym Peloponezie. Poza tym niepokojce wieci nadchodziy z samej Troi. Krl Priam wanie rozpocz intensywny program budowy okrtw. Jego poddani przodowali w produkcji ptna aglowego i smoy, a ich kraj pokryway bezkresne lasy - rdo drewna. Mykeczycy doszli do wniosku, e Trojanie szykuj przeciwko nim flot inwazyjn i e zacz si wycig zbroje na morzu. W trakcie tej zaciekej rywalizacji trojascy piraci posunli si o jeden krok za daleko, kiedy wzili do niewoli kobiet z krlewskiego rodu, by moe imieniem Helena. Jej porwanie zostao wykorzystane jako akt propagandowy, ktry zjednoczy skconych Grekw i skoni ich do zawarcia sojuszu. Wybitny autorytet w dziedzinie historii tego okresu, Lionel Casson, sugerowa, e porwanie Heleny mogo by iskr, ktra zapocztkowaa wojn. Wydarzenie to byo w kadym razie symbolem krzywd, jakich Mykeczycy doznali z rk trojaskich piratw. Biorc pod uwag powszechno piractwa w tamtej epoce, nie mona wykluczy, e jaka grecka ksiniczka zostaa rzeczywicie pojmana przez ktr z niezliczonych grup korsarzy, jakie grasoway wwczas po Morzu Egejskim. Porwanie czonka rodziny krlewskiej z pewnoci

15

stanowio wystarczajcy powd do wojny midzy dwoma narodami, ktrych wzajemne stosunki i tak byy ju wczeniej napite. By moe byo to rozmylne dziaanie ze strony Trojan, ktrzy chcieli doprowadzi do konfrontacji. Niezalenie od tego, jakie byy prawdziwe motywy, Mykeczycy zebrali wszystkie dostpne okrty i wszystkich wojownikw, od Pylos po Filippi, aby przeprowadzi mia akcj prewencyjn. Ich decyzja o zadaniu pierwszego ciosu bya z pewnoci suszna, poniewa w ten sposb nie tylko odcili Trojanom dostp do morza, tym samym unieszkodliwiajc ich flot, ale rwnie zmusili ich do walki defensywnej przez cay czas trwania konfliktu. W 1237 roku p.n.e. greckie siy przeprawiy si en masse przez Morze Joskie, wyldoway w kilku kluczowych punktach na wybrzeu Azji Mniejszej, odcinajc Troj od wszelkiej pomocy z zewntrz, i natychmiast rozpoczy oblenie stolicy. Od pierwszego dnia wojny przewaga leaa po stronie najedcw. Bez trudu pokonali anatolijskich sojusznikw krla Priama, po czym przystpili do generalnego ataku na Ilion(il. 1.3). Gdy caa grecka flota znajdowaa si na pnocy, a flota egipska staa w gotowoci na poudniu, Atlantydzcy admiraowie nie zamierzali wysya swoich okrtw w ewidentn puapk, niezalenie od tego, jak rozpaczliwe byoby pooenie ich anatolijskich kuzynw. Postanowili czeka i przekona si, czy kontrofensywa Trojan przeamie okrenie nieprzyjaciela i odepchnie Mykeczykw z powrotem do morza, gdzie Atlantydom byoby atwiej z nimi walczy. Po drugiej stronie oblonego Ilionu Hetyci rwnie czekali. Wprawdzie obawiali si Ludw Morza i mieli nadziej, e uda si je ostatecznie pokona, lecz nie ufali Egipcjanom i zdawali sobie spraw, e mimo zawartego traktatu prdzej czy pniej czeka ich konfrontacja z faraonem. Poza tym z Troj od pokole czyy ich stosunki zarwno serdeczne, jak i korzystne - i tak mogoby by znowu. Egipcjanie ze swej strony rwnie nie palili si do walki i woleli si ograniczy do wysyania zboa oraz broni swoim niepewnym sojusznikom w Azji Mniejszej. Hetyci postanowili odpowiednio wykorzystywa do wasnych celw animozje midzy walczcymi, dopki nie nadarzy si dogodna okazja do interwencji. Jeli bdzie si zanosio na to, e Mykeczycy mog zwyciy, Hetyci zajm Ilion, by nie wpad w rce Grekw. Z drugiej strony, jeli szala zwycistwa zacznie si przechyla na korzy Trojan - Hetyci wkrocz do Troi, zanim Ludy Morza zd zdoby przyczek w Azji Mniejszej. Na razie uznali, e najlepsz strategi bdzie pozwoli, by obie strony wykrwawiy si we wzajemnej rzezi, i oszczdza siy na decydujcy moment. Wydawao si, e taka chwila nadesza wanie wtedy, gdy Atlantydzi doczekali si kontrataku Trojan. Oddzia rydwanw z Ilionu przedar si przez lini nieprzyjaciela i zaatakowa greck flot. Wiele okrtw stano w pomieniach; Mykeczycy zostali zepchnici do morza, lecz wkrtce rozpoczli desperack kontrofensyw, w wyniku ktrej Trojanie ponieli cikie straty i musieli si salwowa ucieczk za mury miasta. Wprawdzie nie udao si im zrealizowa celu tej operacji - odci wojsk nieprzyjaciela na brzegu od zaopatrzenia - lecz Grecy byli wstrznici tym, jak niewiele dzielio ich od unicestwienia w bitwie o okrty. Wykorzystujc ich osabienie i zmczenie walk, Atlantydzi niespodziewanie zaatakowali, z ogromn szybkoci wbijajc si w Uni mykeskich okrtw w tych miejscach, gdzie bya ona najsabsza. Operacja zakoczya si sukcesem i Ludy Morza bezpiecznie wyldoway na wybrzeu Anatolii. Caa armia - 10 000 onierzy - zesza na brzeg ku dzikiej radoci lidyjskich sojusznikw.

16

Wojskami dowodzi Memnon - wysoki i krzepki jak inni Atlantydzi, do tego stopnia syncy z potnej postury, e greckie mity wspominaj ich jako tytanw. W dziele Posthomerica Memnon zosta opisany jako krl Etiopii, ktr w czasach przedklasycznych i na pocztku epoki klasycznej kojarzono z atlantyckim wybrzeem pnocnej Afryki, a take oglnie z terytoriami Atlantydw. Dopiero setki lat pniej nazw Etiopia zaczto okrela ziemie lece na poudnie od Egiptu (patrz Zagada Atlantydy). W Przemianach Owidiusza (ksiga 4) moemy przeczyta o ksiniczce Andromedzie, ktra bya przykuta do wysokiego nadmorskiego klifu w Etiopii, co nie mogoby mie miejsca w Etiopii, jak znamy dzisiaj. Inne elementy tego mitu nie tylko wyranie okrelaj oceaniczn granic Etiopii, ale zawieraj wyranie Atlantydzkie motywy. Andromeda bya prawnuczk Posejdona, stwrcy Atlantydy. Bg ten zesa na morskie wybrzee Etiopii potwora, ktrego Owidiusz nazywa wulkanicznym, co przywodzi na myl fale tsunami wywoane przez aktywno gry Atlas. Inny rzymski uczony, Pliniusz Starszy, twierdzi, e Etiopia bya pocztkowo nazywana Atlanti. Sam Memnon mwi o swoim wczesnym dziecistwie: Liliom podobne Hesperydy wychoway mnie nad nurtem Oceanu. Hesperydy byy Atlantydami, crkami Atlasa, trudnicymi si pilnowaniem zotej jaboni rosncej porodku jego wyspiarskiego krlestwa. Fakt, i Memnon zosta przez nie wychowany, wskazuje, e by on w rzeczywistoci krlem, potomkiem krlewskiego rodu Atlantydy. Po mierci opakiway go inne Atlantydy - Plejady - crki Atlasa i bogini morza Plejone. Pod wzgldem politycznym i militarnym Memnon by idealnym przywdc. Jego matka Eos (Jutrzenka) urodzia go na Atlantydzie, a jego ojciec Titonos nalea do trojaskiej rodziny krlewskiej; takie pochodzenie zapewniao mu gotowo do wsppracy zarwno ze strony Atlantydw, jak i Trojan. Jego onierze, wchodzcy w skad specjalnej armii zwanej Memnonidami, nosili charakterystyczne pancerze ozdobione wizerunkiem czarnego kruka, ptaka Kronosa -Tytana kojarzonego z Oceanem Atlantyckim. Jeszcze w czasach rzymskich Atlantyk by nazywany Chronos Maris - Morzem Kronosa. Emblemat kruka by symbolem dumnego pochodzenia onierzy, ich jednoci i oddania wodzowi. Memnon skierowa ich na pnoc, przez lidyjsk granic, wzdu wybrzea Anatolii - na odsiecz Ilionowi. Na ich drodze stana zbrojna grupa Solymw, greckich sojusznikw, ktrych zadaniem byo wanie zatrzymanie wojsk przychodzcych z pomoc trojaskiej stolicy. Memnonidzi przypucili byskawiczny atak, ktry rozdzieli na dwie czci lini nieprzyjaciela. rodek linii zaama si niemal natychmiast. Atlantydzi okryli zaskoczonego przeciwnika z dwch stron w starannie skoordynowanym manewrze, sam Memnon natomiast pozosta w centrum. Pierwsza ksiga Maej Iliady Kwintusa ze Smyrny opisuje, jak zabi wasnymi rkoma wielk armi dokuczliwych Solymw. Nie ocala aden z nich. Szybko i skala ich poraki zszokowaa pozostaych Grekw, ktrzy pierzchnli przed nadcigajcymi w kierunku Ilionu Memnonidami. Wojska Memnona dotary w sam por. Hektor, najwybitniejszy trojaski wojownik i dowdca zakoczonej niemal sukcesem bitwy o okrty, zgin w pojedynku z Achillesem. Chepic si swoim triumfem, mciwy Grek przywiza ciao Trojanina za kostki do swego rydwanu, po czym okry mury Ilionu, zmuszajc zrozpaczonych i bezsilnych Trojan do ogldania tego makabrycznego widowiska. Przybycie Memnona na czele Ludw Morza w tak trudnym momencie dugiego oblenia podnioso na duchu zmczonych walk Trojan. Z jego pomoc mogli jeszcze odnie zwycistwo. Memnonidzi rzucili si

17

w wir walki, ponoszc cikie straty, lecz i wrogowi zadajc bolesne ciosy. Po szeregu zacitych bitew Mykeczycy zostali znowu zmuszeni do wycofania si na swe okrty. Wydawao si, e nic nie bdzie w stanie zatrzyma atlantydzkiej machiny wojennej. Szala zwycistwa przechylia si na stron Mykeczykw, Grecy zaczli rozwaa moliwo przerwania oblenia i odwrotu. Lecz wanie wtedy, gdy Memnonidzi byli ju bliscy zdobycia obozu wroga, ich dowdca zgin od tego samego miecza, ktry pozbawi ycia Hektora.

18

2. Klska imperium
Rasa wojownikw wypyna z Atlantyku i zaatakowaa ca zachodni Europ oraz pnocn Afryk a po pustynie Libii. Mieli oni wielk armi i flot. Nie przejmujc si tym, czy jakie narody pragny, w tamtej dawnej epoce, pozosta neutralne, podbili wszystkie kraje midzy Gibraltarem a dzisiejszym Lewantem. Harold T. Wilkins Mysteries of Ancient South America

Po mierci Memnona jego ludzie stracili serce do walki. To on by ostatni nadziej Troi. Po 10-letnim obleniu stolica stana w pomieniach, gdy homerowi Achaje pldrowali Ilion. Ich okrty, zaadowane upami i niewolnikami, uday si w drog powrotn przez Morze Joskie do Grecji, a atlan-tydzka flota nie niepokoia ich, lecz spokojnie zawrcia, kierujc si na poudnie. Teraz Dardanele mogli opanowa zwyciscy Mykeczycy lub pewni siebie Hetyci i lepiej si w to nie miesza. Nawet gdyby udao si zdoby cienin, utrzymanie jej byo niemoliwe. Wprawdzie Atlantydzi stracili ca armi, lecz ich flota nie poniosa wikszych strat i wci pozostawaa potg, cho pozbawion zaplecza. Odwrt na drug stron Morza rdziemnego by zbyt wielkim upokorzeniem, by bra tak moliwo pod uwag. Decyzja ta moga si te okaza niebezpieczna, gdy okazujc sabo, Atlantydzi podwaaliby swj autorytet - a na to adne imperium nie moe sobie pozwoli, jeli chce utrzyma poddanych w ryzach. Atlantydzcy stratedzy nie tracili jednak optymizmu. Mimo poraki pod Troj libijscy, italscy, palestyscy i inni sojusznicy wci stali u ich boku, gotowi do dziaania. Tymczasem Grecy, jak w czasach przed wojn, podzielili si na skcone frakcje, a opuszczajc dymice zgliszcza Ilionu, sprawili przyjemno Hetytom, ktrzy bez walki zajli ca Troad (trojask stref wpyww na pnocnym zachodzie Azji Mniejszej). Co prawda wiza ich z Egiptem oficjalny sojusz, lecz nie zamierzali broni go przed atakiem z zewntrz, zwaszcza e Ludy Morza, zmierzajc ku dolinie Nilu, Azj Mniejsz zostawiy w spokoju. Wojna Egiptu z Atlantyd z ca pewnoci osabi obie strony - z korzyci dla Hetytw. Lecz atlantydzcy dowdcy uwaali, e s w stanie dokona wicej, ni tylko postawi Egipcjan w patowej sytuacji. Krtko po rozpoczciu wojny trojaskiej potny Ramzes II umar w wieku 97 lat, pozostawiajc tron swojemu trzynastemu, niemodemu ju, synowi. Faraon Merenptah, ktry wstpujc na tron w 1236 roku p.n.e., mia okoo 60 lat, i w kraju, i za granic by uwaany za czowieka sabego i niezdecydowanego. W Egipcie strajkowali robotnicy, co nie zdarzao si za dugich rzdw jego ojca, a i w Nubii pojawiy si pierwsze oznaki niepokojw. Zachceni tak sytuacj Atlantydzi, ktrzy nie chcieli wraca do ojczyzny z pustymi rkami po 10 latach spdzonych na morzu, opracowali morsko-ldow operacj, ktrej celem miao by cakowite podbicie Egiptu. Takie zwycistwo uczynioby Atlantyd najpotniejszym mocarstwem na wiecie i daoby jej niekwestionowany presti na Bliskim Wschodzie. Gwnym architektem tej operacji wojskowej by niejaki

19

Teucer, Egipcjanom znany jako Czeker. Wspomina go rwnie w Iliadzie Homer, jako zaoyciela Salaminy na Cyprze, jednej z gwnych baz, w ktrych przygotowywana bya inwazja Ludw Morza. Plan Teucera przewidywa atak atlantydzkiej floty i jej sprzymierzecw na delt Nilu z trzech stron. Pierwsze uderzenie miao zmie egipsk flot, a nastpnie wojska ldowe; wwczas atlantydzka armia ruszyaby w gb ldu, zajmujc strategicznie pooone miasta Busiris, Sais i Damiett, wspierana przez pynce Nilem okrty. Gwnym celem tej pocztkowej fazy kampanii byo zdobycie najwaniejszego orodka administracyjnego, Memfis. Gdyby to si udao, Egipcjanom byoby trudno koordynowa dalsz obron. Rwnoczenie z atakiem z morza wojska libijskie prowadzone przez krla Meryey miay uderzy na delt od zachodu. Na wschodzie atlantydzkie okrty otrzymay rozkaz wysadzenia na ld armii Peleset, jednego z sojusznikw Ludw Morza, aby zaj tereny Syrii na poudnie od posiadoci Hetytw. Nastpnie wojska te miay ruszy, zapewne z nieoficjalnym bogosawiestwem Hetytw, na delt Nilu, atakowan ju od pnocy i zachodu. Wczesn wiosn 1227 roku p.n.e., tu przed rozpoczciem tej starannie zaplanowanej kampanii, jej ofiara bya pogrona w gbokim, cho niespokojnym nie. Merenptahowi przyni si bg, na ktrego cze zosta nazwany. Ptah, boski rzemielnik, ukaza mu si w ogromnej postaci i bez sowa poda miecz, jakby mwic: Bro mojej cywilizacji! Merenptah ockn si w peni wiadomy. Uderzy w stojcy w pobliu miedziany gong i komnata natychmiast zapenia si uzbrojonymi gwardzistami. Do objanienia snu faraon nie potrzebowa adnego kapana. Wezwa wszystkich swoich dowdcw i rozkaza zaalarmowa oddziay stacjonujce w delcie. Kiedy Egipcjanie szykowali si do walki, poranna bryza wydymaa agle atlantydzkiej armady, wypywajcej wanie z odlegych o 200 mil egejskich baz na Cyprze i Rodos. Atlantydzi przygotowali do tej operacji najwiksz i najlepiej wyposaon flot na ziemi. Przedstawienia okrtw wojennych i marynarzy zachoway si do dzi na cianach wityni w Madinat Habu w Grnym Egipcie (il. 2.1). Nie byy to delikatne statki, nadajce si do pywania tylko po przybrzenych wodach, jakich uywali Egipcjanie, lecz -jak pisa Lionel Casson - prawdziwie dalekomorskie okrty przystosowane do dugich rejsw po otwartych wodach. Takie jednostki tworzyy flot Ludw Morza - byy wyposaone w grube liny pozwalajce dokadnie kontrolowa powierzchni agla i miay wzmocnione kaduby, wytrzymujce uderzenia morskich fal. Okrty te byy nie tylko znacznie wiksze od jednostek, jakich uywali Egipcjanie, ale take wyranie si od nich rniy wygldem. Ich dzioby i rufy wznosiy si stromo ku grze i byy zakoczone dugodziobymi gowami drapienych ptakw. Taki sam okrt zosta wyobraony na datowanym na 1180 rok p.n.e. naczyniu pochodzcym ze Skyros -jednej z egejskich wysp, na ktrych schronili si Atlantydzi po upadku Troi. Podobne okrty ozdobione gowami ptakw wystpuj te w kulturze etruskiej archaicznego okresu Villanova, zwaszcza w dawnej stolicy Tarchon. Grobowiec w Monterozzi dowodzi, e modele tych charakterystycznych okrtw skadano do grobw etruskim wojownikom o pewnym prestiu, na jaki wskazuje znaleziony tam wspaniay hem i zote bransolety.

20

Inwazja - niczym trjzb Posejdona - uderzya na delt rwnoczenie z trzech stron - od pnocy, wschodu i zachodu. Gdy nad morzem wsta wit, egipscy wartownicy na posterunkach przed delt Nilu ujrzeli oszaamiajcy widok: cay pnocny horyzont przesaniaa armada pynca pod penymi aglami. Groteskowe gowy ptakw i fantastycznych bestii, wyrzebione na dziobach ogromnych okrtw nadaway im jeszcze groniejszy wygld. Egipska flota desperacko ruszya na spotkanie majcego przewag liczebn i znacznie lepiej uzbrojonego przeciwnika. Egipcjanie ponieli dotkliwe straty, a Wielkie Zielone - jak nazywali Morze rdziemne - poczerwieniao od krwi obrocw. Przedzierajc si przez wraki zniszczonych okrtw, potna flota Atlantydy triumfalnie wyldowaa na witym brzegu Egiptu, wysadzajc na ld dziesitki tysicy wojownikw. W tym samym momencie 30 000 libijskich onierzy uderzyo na zachodni granic Egiptu, zmuszajc obrocw do wycofania. Krl Meryey zabra ze sob na wypraw nawet rodzin i dobytek, pewny, e wkrtce zasidzie na tronie w Memfis. Rwnoczenie Atlantydzi wyldowali na zachodzie, nie napotykajc adnego oporu, za Peleset byskawicznie zajli Syri. Przetoczyli si przez egipskie garnizony, a Hetyci czego po nich oczekiwano - przygldali si w napiciu ich poczynaniom. Uniesieni atwym zwycistwem, Peleset skierowali si ku delcie Nilu. Teraz pomoc nadesza rwnie z poudnia, gdzie Nubijczycy pod wraeniem sytuacji w Dolnym Egipcie zbuntowali si przeciwko swoim egipskim wadcom. Faraon Merenptah by atakowany ze wszystkich stron. Ofiara jego floty nie bya jednak daremna. Samobjczy opr eglarzy zatrzyma inwazj na tyle dugo, by wojska Merenptaha zdyy ufortyfikowa portowe miasto Prosopis. Nie zdajc sobie sprawy z jego strategicznego pooenia, Ludy Morza znalazy si w zasigu strza stacjonujcych tam elitarnych oddziaw ucznikw. Grad strza z ukrytych pozycji zaskoczy najedcw, siejc wrd nich spustoszenie.Wtedy run na nich przewaajcy liczebnie trzon egipskiej armii. Znalazszy si midzy ucznikami a ca piechot nieprzyjaciela na wskim pasie nadmorskiego ldu, eglarze Ludw Morza nie byli w stanie sforsowa Prosopis. Przeprowadzili zdyscyplinowany odwrt na okrty, w ten sposb ograniczajc wasne straty do zaledwie kilku tysicy zabitych i wzitych do niewoli. Bitw t opisa Homer w Odysei. Kiedy jego bohater wrci do Itaki, ukry przed miejscowym pasterzem sw tosamo, podajc si za Kreteczyka, ktry po zwycistwie Achajw pod Troj przyczy si do pirackiej ekspedycji przeciwko Egiptowi. Ta operacja zakoczya si klsk i wikszo najedcw zostaa zabita lub wzita do niewoli. Opisujc bitw pod Prosopis, Odyseusz mwi:
Ca okolic wypenia piechota, rydwany i szczk broni. Zeus Gromowadny zesa przeraenie na moich ludzi. Nikt nie mia odwagi stan przeciwko nieprzyjacielowi, gdy bylimy zagroeni ze wszystkich stron. W kocu wycili wikszo mojej armii, a ocalaych zabrali, by pracowali dla nich jako niewolnicy.

Wrciwszy na okrty, zaogi Ludw Morza czekay przy brzegu, a nadarzy si okazja sfinalizowania inwazji. Byy jednak nieustannie nkane przez egipskie okrty, ktre zamiast zmierzy si w walce z doskonalszymi okrtami wojennymi Atlantydw, za cel obray sobie ich statki transportowe, stosujc taktyk byskawicznego ataku i ucieczki. Liczc na to, e ocalaej czci jego floty uda si utrzyma Ludy Morza na dystans, Merenptah ewakuowa wikszo swoich wojsk z Prosopis, pozostawiajc miasto niemal bez obrony, i wysa je do fortecy Perite. Bya ona ostatnim wanym punktem obrony przed Libijczykami, ktrzy tymczasem zdyli 21

dotrze do zachodniej delty. Wczesnym rankiem 15 kwietnia duy libijski kontyngent zaatakowa pod soce, liczc na atwe zwycistwo. Lecz niezawodni ucznicy faraona zasypali nacierajce fale piechoty gradem strza. Mimo masakry Libijczycy parli naprzd i wcignli obrocw w trwajc sze godzin walk pod murami twierdzy. Na pomoc egipskim obrocom przyby szwadron rydwanw i brygada uzbrojonych we wcznie Picchurw. Libijczycy walczyli coraz bardziej rozpaczliwie, a w kocu rzucili si do ucieczki. Gdy wida ju byo, e klska jest nieunikniona, libijski krl pierzchn z pola bitwy, pozostawiajc sw rodzin na ask wroga. Szeciu jego synw zgino w walce. Oprcz sprztw domowych monarchy Egipcjanie zdobyli 120 000 sztuk broni i ekwipunku wojskowego oraz 9000 miedzianych mieczy. Obfito zdobytych na Libijczykach upw wiadczy dobitnie o skali inwazji. Wszystkie trofea zostay przekazane pisarzom wojskowym, ktrzy sporzdzili ich dokadny rejestr. Na koniec podpalono skrzane namioty najedcw, wok ktrych leao blisko 10 000 zabitych Libijczykw. Kolejnych 9111 trafio do niewoli, lecz krl Meryey nie znalaz si wrd nich. Kiedy zhabiony wrci do swego paacu, zosta obalony i stracony przez wasnych poddanych. Mimo to Egipcjanie nie zamierzali okazywa aski. Po kapitulacji obcili rce 2362 libijskim oficerom. Jednak Merenptah nie mg traci czasu na witowanie zwycistwa. Natychmiast zawrci swoj zmczon walk armi, kierujc j przeciwko Peleset, zagraajcym wschodniej delcie. Ci, wiedzc, jaki los spotka ich libijskich i atlantydzkich sojusznikw, nie byli pewni, czy powinni na wasn rk kontynuowa inwazj. Gdy wci si jeszcze wahali, Egipcjanie przypucili doskonale zorganizowany frontalny atak, zmuszajc ich do odwrotu na tereny Lewantu. Tam Peleset zoyli bro i przysigli nigdy wicej po ni nie siga. Tym razem faraon okaza pokonanym miosierdzie. Pozwoli im osiedli si na obszarze, ktry odtd nazywano na pamitk Palestyn. Nie by podobnie wspaniaomylny w stosunku do Nubijczykw, ktrych powstanie czym prdzej zdawi elazn rk. Wobec niepowodzenia na wszystkich frontach koalicja Ludw Morza rozpada si, a ich okrty opuciy egipskie wody. Merenptah okaza si lepszym wadc, ni przypuszczali zarwno przyjaciele, jak i wrogowie. Stary, ale energiczny faraon dziki sprytnym i byskotliwym decyzjom pokona przewaajcego liczebnie nieprzyjaciela. Atlantydzi wycofali si do swoich baz na Cyprze i Rodos, aby liza rany. Co prawda stracili Dardanele i nie udao im si podbi Egiptu, lecz Italia, Baleary, Sardynia, Sycylia i wyspy Morza Egejskiego wci pozostaway w ich rkach. Atlantyda mimo wszystko liczya si jeszcze we wschodniej czci basenu Morza rdziemnego. Zwycistwo Merenptaha, cho spektakularne, obnayo jednak saboci Egiptu. Bitwy pod Prosopis i Perite przyniosy mu cikie straty - na tyle powane, e nie pozwoliy ruszy w pocig za libijskim wadc. aska okazana Peleset moga by podyktowana nie tyle wspaniaomylnoci Merenptaha, ile raczej niemonoci potraktowania ich tak jak by sobie tego yczy. Natomiast szybkie pokonanie zacofanych Nubijczykw miao posuy jako faszywa demonstracja niezrwnanej siy jego armii, maskujca jej prawdziw sabo. Straty po stronie Ludw Morza, cho dotkliwe, ograniczay si do wojsk ldowych. aden okrt nie zosta zatopiony, w odrnieniu od egipskiej floty, ktra praktycznie przestaa istnie. Atlantydzi nie mogli jednak pozwoli sobie na podjcie ryzyka trzeciej poraki, dopki armia nieprzyjaciela bdzie miaa tak

22

zdolnego wodza. Przygotowujc swoj flot na Cyprze i Rodos, czekali, a Merenptah umrze ze staroci. W atmosferze niepewnoci i politycznego chaosu, jaka zawsze ogarniaa kraj midzy mierci jednego wadcy a intronizacj nastpnego, Egipt by najbardziej podatny na atak z zewntrz. Atlantydzi po prostu czekali, a taki moment nadejdzie. Przyszo im jednak czeka duej, ni si spodziewali - Merenptah okaza si niemal rwnie dugowieczny jak jego ojciec. Dajc ujcie swej niecierpliwoci, Atlantydzi najechali Trypolitani, zachodniego ssiada Libii, choby po to, by przypomnie swemu sojusznikowi, wobec kogo powinien pozosta lojalny. Jeszcze 1000 lat pniej tubylcy wspominali Atlantydw jako wojowniczy Lud Rydwanw, ktry - stosujc ten nowatorski rodek transportu i bro zarazem - byskawicznie zdawi ich opr. Herodot nazywa ich Garamantes; ich te i czerwone malowida naskalne wci mona oglda w Tin Abu-Tika. Nastpnie Atlantydzi zaatakowali Korsyk, gdzie rogate hemy, brzowe miecze i Atlantydzka architektura w postaci wielkich kamiennych wie zwanych nuraghe przetrway do dzi jako wiadectwo okupacji Ludw Morza. Stali si powanym zagroeniem, zawsze gotowi upi inne wyspy i nadmorskie miasta w caym basenie Morza rdziemnego. Dziki greckiej swarliwoci, niezdecydowaniu Hetytw i saboci Egiptu na morzu mogli bezkarnie zajmowa si piractwem na niespotykan wczeniej skal. W 1198 roku p.n.e. nadszed w kocu dzie, na ktry tak dugo czekali. Merenptah umar w podeszym wieku, po nim za na tronie zasiadao co najmniej piciu krtko panujcych wadcw, wrd nich chromy Siptah i krlowa imieniem Tauseret. Ten przeduajcy si kryzys polityczny zdestabilizowa XIX dynasti i stratedzy z Atlantydy postanowili wykorzysta tak sprzyjajc sytuacj. Egipcjanie byli zaabsorbowani intronizacj nowego krla i wszystkimi doniosymi konsekwencjami - zarwno dobrymi, jak i zymi - jakie wynikay ze zmiany na stanowisku boskiego wadcy. Tym razem mieli szczeglne powody do niepokoju. Tu po mierci krla Sethnachta, zaoyciela XX dynastii, pojawi si przeraajcy omen. Z zachodu nadcigna wielka, ciemna chmura i w niesychanym tempie zakrya niebo. Soce stao si krwistoczerwone, a potem znikno. Zamiast jasnego wiata dnia panowa pmrok i przez wiele tygodni z nieba pada deszcz czarnego pyu. Ludzie chodz jak kruki - pisa egipski skryba - nikt nie umie utrzyma swych szat w czystoci. Tak niepokojce zjawiska le wryy rwnie Atlantydom. Tego rodzaju znaki i cuda, jakie pojawiy si w czasie przygotowa do nowej inwazji na delt Nilu, zapowiaday czyje nieszczcie. Urodzeni i wychowani na geologicznie aktywnej wyspie, Atlantydzi rozpoznali w czarnym pyle popioy wulkaniczne niesione przez zachodni wiatr - wiadectwo wielkiego wybuchu jakiego wulkanu poza Morzem rdziemnym. Nic dziwnego, e ich niespokojne myli kieroway si ku wiecznie dymicej grze Atlas w odlegej ojczynie. Ich najgorsze obawy potwierdziy si, kiedy przez Supy Heraklesa zaczy napywa rzesze uciekinierw. Setki tysicy ludzi wdroway wzdu pnocnego wybrzea Afryki. Rodziny, ktre straciy cay dobytek, przeraone kataklizmem, przybyway w odziach i na statkach zatoczonych do granic moliwoci. Wikszo stanowili Atlantydzi, ktrzy opowiada wstrzsajce rzeczy: Nie moecie ju wrci do ojczyzny - mwili - gdy ojczyzny ju nie ma. Po zaledwie jednym dniu nasilonej aktywnoci sejsmicznej wyspa Atlantyda zostaa rozdarta przez trzsienie ziemi i ogie z nieba, po czym pochono j

23

wzburzone morze. Kataklizm by tak potny i niszczycielski, e cay region, cznie z ssiednimi wybrzeami, nkanymi przez fale tsunami, przesta nadawa si do zamieszkania. Liczba ludnoci w niedotknitych kataklizmem regionach Italii i Trypolitanii oraz na wyspach Morza rdziemnego gwatownie wzrosa w wyniku przybywania ocalaych, co spowodowao znaczne pogorszenie warunkw ycia. Lecz uciekinierzy przynieli ze sob nie tylko opowieci o zagadzie. Ocalaa znaczna cz stacjonujcych w ojczynie okrtw, ktre mogy zabra na pokad wojownikw i zapasy, a take pozbawionych dachu nad gow obywateli. Te nowo przybye okrty wojenne wraz z zaogami stay si cennym uzupenieniem armady Ludw Morza stacjonujcej na Cyprze i Rodos. Teraz jeszcze bardziej ni poprzednio podbj Egiptu sta si koniecznoci, aby zapewni tereny, na ktrych mogyby si osiedli rzesze uciekinierw; ich coraz liczniejszej populacji zasoby okupowanych terenw przestaway wystarcza. Podbudowani przybyciem nowych okrtw wojennych, amunicji i onierzy, Atlantydzcy dowdcy postanowili uderzy natychmiast, kiedy Egipcjanie wci jeszcze byli zdezorientowani okresem bezkrlewia i budzcymi groz zjawiskami na niebie. Prawie 2000 lat wczeniej Atlantydzi podbili Egipt po raz pierwszy, kiedy udao im si przey naturalny kataklizm. Teraz zamierzali uczyni to ponownie. Niech deszcz czarnego pyu bdzie zapowiedzi zagady dla nowego faraona! By nim Ramzes III (il. 2.2) - jeszcze nieznany, lecz jego wstpienie na tron odbyo si bez interwencji kapanw i bez konfliktw politycznych, wic poddani z ulg przyjli objcie przez niego wadzy, mimo czarnych -dosownie - chmur, jakimi zaznaczy si pocztek jego panowania. Ramzes zdawa sobie spraw z zagroenia wiszcego nad Egiptem i wiedzia, e Hau-neb, czy te Ha-nebu - ci, ktrzy id w lad za swoimi statkami - powrc natychmiast po mierci jego poprzednika. Wiele lat wczeniej poczyni przygotowania do obrony, ktra miaa mie miejsce w razie zagroenia inwazj. Teraz szybko zbliaa si chwila, kiedy jego strategia i wszystkie jej istotne elementy - umiejtnoci, odwaga i dyscyplina egipskich onierzy -miay by poddane najtrudniejszej prbie. O tym, e inwazja jest nieunikniona, wiadczy cakowity brak stosunkw dyplomatycznych midzy Egiptem a gwn kwater Ludw Morza na Rodos od czasu pierwszej bitwy o delt Nilu. W cigu nastpnych 29 lat Atlantydzcy dowdcy, opierajc si na swoim dowiadczeniu, przygotowywali plany inwazji. Zwaszcza teraz, kiedy ich armada zostaa wzmocniona dodatkowymi jednostkami floty i onierzy z zatopionej Atlantydy, rwnoczesne ldowanie w kilku miejscach pozwolioby oddziaom inwazyjnym wspiera si nawzajem i unikn powtrzenia sytuacji spod Prosopis. Jak poprzednio, najedcy mieli miadc przewag na morzu. Pomidzy obiema inwazjami Atlantydw Egipcjanie mieli niemal 30 lat na odbudowanie floty, naleao wic oczekiwa cikich walk, zanim oddziay inwazyjne bd mogy zej na ld. Kilka eskadr okrtw wojennych stanowio rezerw, ktra miaa wczy si do walki tylko wtedy, gdy oddziay pierwszego uderzenia bd potrzebowa pomocy. Wsparcie dla wojsk nacierajcych na ldzie miay stanowi - podobnie jak w taktyce Teucera - okrty pynce rwnolegle z nimi Nilem. Ich najwaniejszym zadaniem byo zajcie caej delty, ktra moga stanowi baz dla pozostaej czci kampanii, uwieczonej zdobyciem pooonych na poudniu Teb - stolicy nieprzyjaciela. Zajcie tego miasta miao by kocem caej kampanii.

24

Teraz do swoich dawnych towarzyszy doczyli sojusznicy z Korsyki i Trypolitanii. Gdyby Libijczykom udao si przedrze dostatecznie daleko w gb egipskiego terytorium, to Atlantydzkie wojska ldujce na pnocy mogyby sprbowa si z nimi poczy, tym samym przecinajc delt na dwie czci. Atlantydzcy marynarze byli najlepiej wyposaonymi onierzami swoich czasw. W odrnieniu od przeciwnikw nosili metalowe pancerze i uywali duszych, lepiej wykonanych mieczy z brzu. Mieli hemy podobne do tych, jakich pniej uywali Rzymianie - ozdobione grzebieniami z barwionego na czerwono, krtko przystrzyonego koskiego wosia. Do ochrony tuowia suyy pancerze w postaci skrzanych kamizelek nabijanych brzem. Okute brzem skrzane nagolenice osaniay nogi. onierze piechoty, podzieleni na kompanie uzbrojone we wcznie, proce i miecze, mieli wsparcie czteroosobowych rydwanw - wikszych i ciszych od egipskich. Pocztkowo operacja wydawaa si powtrzeniem pierwszej inwazji sprzed 30 lat. I tym razem mniejsze egipskie okrty zostay zmiecione przez mas atlantydzkich krownikw i do oczekiwanej bitwy morskiej z Egipcjanami nie doszo. Rwnoczesne ldowanie w kilku miejscach miao wiksz skal i byo skuteczniejsze dziki doskonaej koordynacji. Egipska piechota nie wiedziaa, w ktr stron ma si zwrci. Przypominao to prby gaszenia kilku ognisk rwnoczenie - skazane z gry na niepowodzenie. Unikajc Prosopis i wszelkich terenw, ktre mogyby si okaza dla nich niebezpieczne, najedcy sunli naprzd w oszaamiajcym tempie, wypierajc obrocw z kolejnych pozycji. Inaczej ni za pierwszym razem, w czasach Merenptaha, pocztkowo Ludom Morza udawao si przeamywa linie obrony. Si rozpdu marynarze i piechota przetoczyli si przez delt. Pod naporem tej nawanicy miasta paday jedno po drugim, a w kocu zajte zostay nawet wielkie orodki religijne i administracyjne - Memfis i Heliopolis. Tym razem atlantydzkie okrty wojenne wpyny na Nil. Dugie szeregi wielkich statkw pyny po wodach witej rzeki. Ich szerokie agle i monstrualne dzioby ozdobione ptasimi gowami budziy panik wrd tubylcw, ktrzy towarzyszyli swojej armii w ucieczce na poudnie. Tymczasem wojska libijskie przerway fortyfikacje nieprzyjaciela na zachodzie i dotary tak daleko w gb egipskiego terytorium, e lada chwila mogy si poczy z oddziaami atakujcymi od pnocy. W cigu kilku dni Atlantydzi zdobyli wikszo gwnych celw, midzy innymi tak wane miasta jak Busiris. Ju niewiele dzielio ich od opanowania caej delty. Tu przy Sais, gdy wojska Ludw Morza atakoway potne bramy tego staroytnego miasta, naprzeciw nadcigajcym krownikom najedcw wypyna eskadra mniejszych okrtw wojennych. Biorc pod uwag aur witoci, ktra otaczaa Sais, trudno si dziwi determinacji, z jak walczyli Egipcjanie. Lecz nawet ich niesychana odwaga nie na wiele si zdaa wobec znacznie wikszych okrtw, miadcych obrocw potnymi kadubami. Niedobitki zdziesitkowanej eskadry salwoway si ucieczk w gr rzeki, cigane przez zwycizcw. Niedaleko od miejsca poraki uciekajcy kapitanowie opucili Nil i wpynli w jedn z jego odng. Przypuszczajc, e nieprzyjaciele w panice kieruj si w stron macierzystego portu, Atlantydzi popynli za nimi w nadziei zniszczenia gwnej bazy egipskiej floty. cigani wypynli z odnogi Nilu w dug, wsk zatok, obrzeon z obu stron wysokimi klifami. Atlantydzi pynli w lad za nimi, lecz na brzegach nie zobaczyli adnych zabudowa, dokw ani urzdze portowych i ani ladu zakotwiczonych okrtw. Przed nimi byo tylko kilka jednostek z niedawno pokonanej

25

eskadry. Najedcy postanowili dokona przegrupowania, szykujc si do bitwy. Ich najwiksze okrty ruszyy na pozycje. Lecz gboko zanurzone kaduby, jeden po drugim, wpaday na niewidoczne mielizny. Jeszcze kilka okrtw byo w stanie pyn w zaburzonym szyku, lecz w wskiej zatoce nie udao im si unikn kolizji z tymi, ktre utkny na mieliznach. Chaos narasta, wrd sprzecznych rozkazw wykrzykiwanych do marynarzy, ktrzy rozpaczliwie prbowali wypchn swoje okrty wiosami i drgami. Kiedy flota najedcw w coraz wikszym nieadzie staraa si wydosta z pytkiej i ciasnej zatoki, nagle z obu kracw nadpyny nowe eskadry egipskich okrtw. Ocalali z masakry pod Sais przyczyli si do nich, zaciekle atakujc ze wszystkich stron unieruchomione monstra nieprzyjaciela. Na pokady spada grad poncych pociskw. Wielkie agle, ozdobione budzcymi groz wizerunkami drapienych ptakw, staway w pomieniach, potoki ognia spyway po pokadach. Kby czarnego dymu wzbijay si w niebo znad poncych okrtw. Do i tak ju zatoczonej zatoki cay czas napyway nowe egipskie okrty, z regularnymi oddziaami na pokadach. W stron wroga poszyboway liny z hakami i na ponce pokady przeskoczyy grupy abordaowe, rozpoczynajc zaciek walk wrcz. Wie o bitwie dotara do Atlantydzkich onierzy wci starajcych si zdoby Sais. Natychmiast przerwali oblenie i czym prdzej wyruszyli z odsiecz. Sup ognia i dymu kierowa ich z daleka tam, gdzie byli najbardziej potrzebni. W swoich wozach i rydwanach wieli skadane tratwy, na ktrych zbrojni mogli przepyn wski pas wody dzielcy ich od miejsca bitwy. Kiedy stanli na brzegu, w zasigu wzroku walczcych, rozpaczliwie bronicy si towarzysze powitali ich gonym okrzykiem radoci. Lecz gdy zaczli przygotowywa tratwy, kilka kompanii ucznikw i procarzy dowodzonych osobicie przez samego Ramzesa, jakby za spraw magii pojawio si na wzgrzach pitrzcych si za nimi. Egipcjanie zasypali gradem strza i kamieni najedcw, ktrzy tysicami ginli pod bezlitosnym ostrzaem (il. 2.3). Moe 100 ludzi, gwnie wonicw rydwanw, uratowao si, uciekajc najszybciej, jak mogy ich ponie poranione konie. Niewielu poza nimi ocalao, by mc si podda. Kiedy stracili nadziej na odsiecz od strony ldu, Atlantydzi na wikszoci okrtw postanowili wywiesi biae flagi. Nielicznym, dziki odwadze zrodzonej z desperacji, udao si wydosta z miejsca rzezi, lecz nie cieszyli si dugo ocaleniem. Ku swemu przeraeniu zobaczyli na Nilu, jak okiem sign, setki okrtw wojennych z pokadami penymi ucznikw. Cz Atlantydzkich okrtw zostaa unieruchomiona linami i wzita do niewoli, lecz prd sprzyja tym, ktrym udao si wymkn i ktrzy - ostrzeliwani z obu brzegw przez ucznikw - pdem umknli na Morze rdziemne. Zanim te osmalone, najeone strzaami wroga okrty wypyny na pene morze i doczyy do rezerwowej eskadry zakotwiczonej przy pnocnym wybrzeu delty, niemal poowa floty inwazyjnej zostaa unicestwiona. Niemniej jednak trzon armii Ludw Morza - okoo 40 000 onierzy -wci prbowa zdoby strategicznie pooone miasto Sais. Lecz Egipcjanie kontrolowali odnogi Nilu otaczajce z obu stron poudniow cz delty. Pozbawieni wsparcia swojej floty, najedcy znaleli si w kleszczach. Ramzes rzuci do walki o miasto praktycznie wszystkie swoje siy, okoo 50 000 ludzi; rozmieci ich powyej Sais, midzy obiema odnogami Nilu, zamykajc siy wroga w poudniowym trjkcie delty. Kiedy tylko puapka zostaa zamknita, wyda rozkaz natarcia.

26

Wanie wtedy faraon dowiedzia si, e od zachodu nadchodzi 30 000 Libijczykw, ktrzy przerwali walk o zachodni cz delty i spieszyli z pomoc swoim sojusznikom. Teraz grozio mu, e sam bdzie mia wojska nieprzyjaciela z dwch stron. Nie przerywajc ofensywy przeciwko Ludom Morza na poudniu, postanowi zaryzykowa i wycofa wszystkie rydwany. Pospiesznie sformowa z nich jeden oddzia i bez wsparcia piechoty wysa, aby powstrzymay Libijczyjw. onierze narzekali, e wrg bdzie mia piciokrotn przewag liczebn, lecz Ramzes zapewni ich, e operacja nie jest a tak samobjcza, jak moe si wydawa. Wyda im rozkazy, po czym sam doczy do nacierajcych na Atlantydw. Otoczonym Ludom Morza dodawaa ducha walki nie tylko trudna sytuacja, w jakiej si znaleli, ale i wiadomo, e Libijczycy zbliaj si z odsiecz. Jeli okronym uda si wytrwa do ich przybycia, to Egipcjanie zostan zmiadeni w kleszczach wojsk inwazyjnych. Wojska Ramzesa posuway si naprzd miarowo, lecz powoli - wrg zaciekle walczy o kad pid ziemi. Lecz obie strony ju poniosy cikie straty, a nieobecno rydwanw dodatkowo spowalniaa egipskie natarcie. Cay ciar walki spad na piechot. Na zachodzie wrg - Libijczycy - mg si pojawi w kadej chwili, a wwczas Egipcjanie musieliby walczy na dwa fronty. Krl jednak dopracowa swoj strategi w najdrobniejszych szczegach. Oddzia rydwanw natkn si na maszerujc libijsk armi, lecz unikn starcia, okrajc j i zachodzc od tyu. Manewr ten trwa tak dugo, e Ramzes poczu ju niemal na karku oddech Libijczykw, lecz w kocu egipskie rydwany rozpoczy skoordynowany atak z trzech stron - od pnocy, pnocnego zachodu i pnocnego wschodu. Zacieko tego ataku wzbudzia przeraenie w Libijczykach, ktrzy rzucili si do ucieczki, trafiajc wprost na wcznie tylnej stray faraona. Skapitulowali, zanim doszo do rozlewu krwi i zanim peni nadziei Atlantydzi zdyli zareagowa. onierze Ludw Morza stawiali jeszcze opr Egipcjanom, a w kocu zostali przyparci do rozgazienia Nilu. Walczyli dzielnie, lecz bya to walka beznadziejna. Inwazja si nie powioda, lecz wojna nie bya jeszcze zakoczona. Atlantydzi z okupowanych terenw pnocnej delty ewakuowali si na okrty; nie mieli jednak duo czasu na rozpamitywanie poraki, gdy niemal natychmiast dowiedzieli si, e maj wyruszy do Syrii. Plan przewidywa ldowanie wrd dawnych sojusznikw, Peleset, ktrzy osiedlili si tam po poprzedniej wojnie z Merenptahem. Nastpnie odnowiona koalicja miaa uderzy na Egipt od wschodu, zaskakujc nieprzyjaciela, ktry z pewnoci bdzie wycieczony dugimi walkami. Osabiona, lecz wci jeszcze budzca respekt armada przybia do syryjskiego brzegu niedaleko miasta Amor, lecz nikt z sojusznikw nie czeka, by j powita. Niezainteresowani podbojami Peleset byli te zastraszeni obecnoci okrty i Ramzes szybko dowiedzia si, e skieroway si w stron Syrii. Domylajc si, e wrg zamierza uderzy z flanki, Ramzes ze sw armi pomaszerowa na syryjskie wybrzee niedaleko Amor. Tam rozmieszczone na przemian linie piechoty i ucznikw otrzymay wsparcie rydwanw. Zanim Atlantydzi zdyli zej na ld, z pnocy i poudnia nadpyny dwie egipskie floty i zaatakoway ich z obu stron od tyu, spychajc okrty Atlantydw na brzeg. Wtedy zacza si rze. Najedcy znaleli si pod nieprzerwanym ostrzaem 3000 ucznikw z ldu i morza. W uniesieniu sam Ramzes sign po swj wielki uk. Zasypawszy bezradnego nieprzyjaciela gradem

27

strza, jego ludzie rzucili si na Atlantydw. Byli cignici, przewracani - pisa egipski skryba - stosy cia zabitych pokryway pokady ich okrtw od dziobu do rufy, a wszystkie ich rzeczy pyway w wodzie. Rze na syryjskim wybrzeu stanowia ostatni faz wojny. Kiedy stolica Atlantydw znikna w falach morza, imperium si rozpado, a resztki si zbrojnych zostay zniszczone, ci spord nich, ktrym udao si przey kataklizm i walki, osiedli wrd swoich pozbawionych ojczyzny rodakw w Italii, na Pwyspie Iberyjskim, w pnocno-zachodniej Afryce, a nawet na Wyspach Brytyjskich i jeszcze dalej, w dawnych koloniach w Ameryce. W tych dalekich krajach porzucili rzemioso wojenne i ca sw energi powicili sztukom pokoju, dzielc si swym kulturowym i genetycznym dziedzictwem z ludami, wrd ktrych zamieszkali. Dziki ich wkadowi od dungli Jukatanu po doliny Irlandii powstaway hybrydowe cywilizacje. Dla tych onierzy Ludw Morza, ktrzy trafili do egipskiej niewoli, los by mniej askawy. W czasie wielkiej parady w stolicy, Tebach, przed zasiadajcym na tronie faraonem przeprowadzono ponad 20 000 zakutych w acuchy Atlantydw i ich sojusznikw (il. 2.4). Najwaniejsze momenty tej wojny zostay utrwalone w sowach i obrazach (il. 2.5) na murach wityni w Madinat Habu - w majestatycznym pomniku na cze zwycistwa Ramzesa III nad Haunebu wzniesionym na zachodnim brzegu Nilu. S tam do dzisiaj - okrty Atlantydw i ich marynarze masakrowani przez ucznikw i spadajcy do morza; faraon na swoim rydwanie, tratujcy pokonanych wrogw Egiptu; dugie szeregi Haunebu (Atlantydw), Luka (Lidyjczykw), Szerdanw (Sardyczykw), Derdeni (Dardanw), Turisza (Trojan), Czemehu (Libijczykw), Szekelesz (Sycylijczykw), Tarszan (Etruskw z zachodniej Italii) i wielu innych. Heinrich Brugsch Bej, synny egiptolog z pocztkw XX wieku, zauway:
Z tych skrupulatnie utrwalonych nazw wyania si obraz cisej koalicji opartej na relacjach polityczno-geograficznych. Jest to militarna potga zachodniej Azji reprezentowana przez jej najwaniejsze narody, te same, ktre przekaza nam Homer w licie sprzymierzecw Troi (Ryan 1959).

Pojmani najedcy opowiedzieli przesuchujcym o wszystkim - o tym, e ich wyspiarska ojczyzna ulega zagadzie, a oni nie mieli innego wyjcia, jak tylko rozpocz inwazj. Jecy zostali przedstawieni ze wszystkimi szczegami - od hemw i mundurw po metalowe obroe na szyjach, ktre posuyy do skucia ich acuchami w grupy. Po upokarzajcym zaprezentowaniu ich mieszkacom Teb, onierze zostali oddzieleni od oficerw, ktrych wykastrowano. Relief na murach wityni w Madinat Habu przedstawia urzdnika, z trzcink i tabliczk do pisania w doniach, liczcego odcite penisy, usypane w stos wyszy ni on sam. Ci, ktrym udao si przey, doczyli do swoich towarzyszy w kamienioomach wapienia w Tura, gdzie spdzili reszt ycia, wykuwajc i transportujc bloki na monumentalne budowle publiczne zwycizcw - midzy innymi na wityni zwycistwa Ramzesa. Triumf faraona by jednym z najwikszych sukcesw w dziejach wojskowoci. Dziki niemu przez nastpne 625 lat nikt ju nie najecha Egiptu. Ramzes by jednym z najwybitniejszych strategw i dowdcw wszech czasw. A jednak po nim dynastia Ramessydw nie wydaa ju wybitnych wadcw, a w dziejach Egiptu pojawio si niewielu godnych zapamitania faraonw. Po jego rzdach Egipt zacz chyli si ku upadkowi, z ktrego -poza krtkimi okresami renesansu - nigdy si nie otrzsn. Sam Ramzes ponis mier nie na polu bitwy, lecz w 28

konsekwencji zamachu uknutego w paacowym haremie. Cierpic, obserwowa przebieg przeduajcego si procesu zamachowcw - procesu, ktry trwa jeszcze, gdy krl umar w wyniku odniesionych ran. W jego grobowcu w Dolinie Krlw znaleziono portret wadcy przedstawionego w bkitnej koronie wojennej zwanej cheperesz. Jego witynia w Madinat Habu zachowaa si lepiej ni jakakolwiek inna faraoska budowla sakralna w dolinie Nilu; w gwnym portyku wci jeszcze mona zobaczy lady oryginalnej polichromii. Podobnie tak zwany Papirus Harris, dokumentujcy jego dugie rzdy, naley do najpeniej zachowanych i najbardziej czytelnych dokumentw tego rodzaju. Mamy szczcie, e faraon, ktry walczy z Atlantyd - Ramzes III -jest jednym z najlepiej powiadczonych wadcw Egiptu, poniewa zachowane dokumenty przekazuj cenne informacje o jego czasach. W pooonym w delcie miecie Sais, gdzie w przebiegu wojny nastpi zwrot na korzy Egipcjan, zostaa wzniesiona wielka witynia na cze bogini wojny Neith. To wanie w niej przechowywany by kamienny filar upamitniajcy tamten konflikt. Setki lat pniej egipski kapan przetumaczy wyryty na nim tekst hieroglificzny pewnemu wanemu gociowi -czowiekowi, ktry da Atenom i caemu zachodniemu wiatu pierwszy kodeks praw. Solon wrci z tumaczeniem tego tekstu do Grecji, pniej za przekaza histori Atlantydy Platonowi i reszcie wiata. Tekst ten opisuje wojn nie tylko midzy ksistwami i krlestwami, ale midzy caymi narodami uwikanymi w bezprecedensowy konflikt, ktry zakoczy pewn epok w dziejach ludzkoci.

29

3. Cztery kataklizmy
To bowiem, co jeszcze u was si opowiada, e raz Faeton, syn Soca, zaprzg konie do wozu swojego ojca, a poniewa nie umia nim kierowa, po drodze spali wszystko na ziemi i sam zgin raony piorunem, wyglda na bajk. Prawda jest taka: ciaa, ktre kr po przestrzeni niebieskiej okoo Ziemi, zbaczaj ze swej drogi. Platon Timajos

Dwa wiaty zmieniy si na zawsze w 1994 roku: Jowisz i Ziemia. Deszcz meteorytw z komety Shoemaker-Levy, ktry spad pewnego letniego dnia tamtego roku na Jowisza, wywar nie mniej dramatyczny wpyw na ziemskich naukowcw. A do tego momentu wikszo z nich sdzia, jak czytamy w Larousse Encydopaedia of Astronomy, e korelacja w czasie i przestrzeni niezbdna, by doszo do kolizji (midzy meteorytem a planet naszego Ukadu Sonecznego), musi by tak precyzyjna, e czyni j bardzo mao prawdopodobn. Kiedy jednak kometa o rednicy 10 kilometrw rozpada si w polu grawitacyjnym Jowisza, jej fragmenty zaczy rwnoczenie z nim okra Soce. W poowie lipca kamienne pozostaoci komety znowu spotkay si z Jowiszem. Dwadziecia jeden fragmentw, kady rednicy 2,5 kilometra, uderzyo w powierzchni planety z prdkoci prawie 500 000 kilometrw na godzin. Ludzie z niedowierzaniem obserwowali supy ognia strzelajce w atmosfer na wysoko tysicy kilometrw. Przed obiektywem teleskopu Hubble'a eksplodoway ogniste kule wiksze od Ziemi. Zderzenie z kosmicznym gruzem wyzwolio energi 10 000 razy wiksz ni cay arsena nuklearny, jaki miaa ludzko. Przez ponad rok od tego kataklizmu powierzchnia Jowisza bya usiana pcherzami rozgrzanego gazu, z ktrych kady mgby pomieci ca nasz planet. Utrzymujce si od setek lat kojce przewiadczenie, e Ziemia jest w jaki sposb chroniona przed kosmicznymi zagroeniami, w dramatycznych okolicznociach ustpio miejsca wiadomoci, jak niebezpieczne jest nasze miejsce w Ukadzie Sonecznym. Astronomowie nie byli jedynymi naukowcami, ktrzy musieli zrewidowa swoje teorie. Na dugo przed kataklizmem wywoanym przez komet Shoemaker-Levy archeologw intrygoway nage rozkwity i upadki cywilizacji, zwaszcza w epoce brzu. Bya to jedna z najwaniejszych epok w dziejach ludzkoci: kamienne i miedziane narzdzia zostay zastpione wykonanymi ze stopu miedzi z cynkiem i cyn - z metalu twardszego, bardziej sprystego i oglnie doskonalszego. Masowa produkcja brzu stanowia charakterystyczn cech tej epoki, ktra obja powstanie zaawansowanych cywilizacji w dolinie Nilu i Mezopotamii pod koniec IV tysiclecia p.n.e. i nagy upadek caego cywilizowanego wiata niecae 2000 lat pniej. Wynalezienie brzu nie mogo jednak by jedyn przyczyn narodzin cywilizacji ani te zastpienie go elazem nie byo powodem pniejszego nadejcia dugich wiekw ciemnych, poniewa Egipcjanie, Hetyci i inne narody uyway elaza setki lat wczeniej, nim upady. Co wicej, sam epok brzu dziel dwie cezury, kiedy wszystkie cywilizacje rwnoczenie przeyway okresy gbokiego kryzysu, ktre niemal doprowadziy do ich zagady. Jakie wydarzenia doprowadziy do tych kryzysw? Wojna, gd, fanatyzm

30

religijny, epidemie - adne z tych zjawisk nie wyjania satysfakcjonujco jak i dlaczego cae narody kilka razy rwnoczenie rozkwitay i upaday ani co mogo spowodowa zagad przedklasycznego wiata. Okoo 3100 roku p.n.e. wszystkie duchowe i materialne osignicia kojarzone z zaawansowanymi kulturami Azji Mniejszej, Egei i Bliskiego Wschodu pojawiy si zupenie nagle i trway przez prawie dwa tysiclecia. Pniej, okoo 1200 roku p.n.e., literatura, sztuka, monumentalna architektura, urbanistyka, medycyna, zorganizowana religia, nauki matematyczne, rzemioso, fizyka, astronomia, handel i wszystkie aspekty zaawansowanej cywilizacji znikny niemal z dnia na dzie. Przez nastpne 400 lat ludzko przeywaa wieki tak ciemne, e wikszo dokona przodkw popada w zapomnienie lub trafia w sfer mitu. Uczeni od dawna bezskutecznie prbowali rozwika t wielk zagadk historii: skd przysza cywilizacja i co tak nagle pooyo jej kres? W poowie lat 90. XX wieku uczeni akademiccy zaczli rozwaa t kwesti w wietle kataklizmu, jaki wywoaa na Jowiszu kometa Shoemaker-Levy. Zaczli powanie bra pod uwag moliwo, i podobne kataklizmy zadecydoway o rozwoju cywilizacji tu, na Ziemi. Archeolodzy w Europie, Azji i Stanach Zjednoczonych na nowo analizowali odkrycia i ku swemu zaskoczeniu doszli do pewnych wsplnych wnioskw, ktre mogy doprowadzi do obalenia uznawanych od dawna koncepcji, podobnie jak astronomowie musieli zrewidowa swoje teorie dotyczce Ukadu Sonecznego pod wpywem niespodziewanego pojawienia si komety Shoemaker-Levy. Trzy lata po zderzeniu tej komety z Jowiszem wielu najwybitniejszych specjalistw w dziedzinie archeologii, archeoastronomii, geologii, paleobotaniki, klimatologii i pokrewnych nauk spotkao si na konferencji zorganizowanej specjalnie w celu omwienia nowych, niepokojcych danych. Sympozjum zostao zatytuowane: Kataklizmy naturalne w epoce brzu: perspektywa archeologiczna, geologiczna, astronomiczna i kulturowa. W dniach 11-13 lipca 1997 roku Society for Interdisciplinary Studies gocio w Fitzwilliam College w Cambridge naukowcw ze Szwecji, Japonii, Australii i wielu innych krajw. Na konferencji wystpoway takie sawy, jak Mike Baillie, profesor z orodka paleoekologii na Queens University w Belfacie, jeden z czoowych ekspertw w dziedzinie dendrochronologii, czy Duncan Steel, ktry pracowa w NASA przy programie Pioneer Venus Orbiter, i Amos Nur, profesor geofizyki na Stanford University. W obradach wzio udzia okoo 100 uczonych. Do najbardziej znanych naleeli Victor Clubbe i William N. Napier, astronomowie z irlandzkiego Armagh Observatory. Badacz z Florydy Kenneth Caroli pisa:
Wedug ich teorii wielka kometa znalaza si na subjowiszowej orbicie w jakim momencie midzy 30 000 a 70 000 lat temu. Od tamtego czasu stopniowo rozpadaa si na mniejsze komety lub planetoidy Te nowe ciaa tworzyy piercienie kosmicznego gruzu, ktry do dzi mona oglda jako powtarzajce si co roku deszcze meteorytw. Jednak pocztkowo byy gstsze i mogy powodowa ogromne zniszczenia na naszej planecie, kiedy Ziemia przechodzia przez ich najgstsz cz. Takie piercienie meteorytw na przestrzeni tysicy lat podlegay ruchowi precesyjnemu, wic najbardziej niebezpieczne okresy przypaday co mniej wicej 2500 lat. Clubbe i Napier przypuszczaj te, e od okoo 3150 roku p.n.e. pojawiy si rwnie krtsze, 600-letnie cykle (Palmer, Bailey 1998, s. 273).

Teoria Clubbe'a i Napiera spotkaa si z zainteresowaniem innych naukowcw biorcych udzia w sympozjum, ktrzy zgodzili si co do tego, e pierwsze kataklizmy epoki brzu zostay spowodowane przez przejcie czterech rnych komet w pobliu Ziemi ub ich zderzenie z nasz planet. Te astronomiczne wydarzenia wywary doniosy i traumatyczny wpyw na cywilizacj okoo 3100, 2200, 1628 i 1198 roku

31

p.n.e. Uczeni zgromadzeni w Cambridge przedstawili mnstwo materialnych wiadectw potwierdzajcych, e takie kataklizmy rzeczywicie miay miejsce w epoce brzu, naukowymi metodami ustalajc co, co ludzie wiedzieli ju 3000 lat temu, a nawet wczeniej, i utrwalili w ludowych podaniach na caym wiecie. Ten sam kwartet kataklizmw zosta zapamitany przez Grekw, Irlandczykw, Egipcjan, mieszkacw pnocnej Europy i Afryki, rdzennych mieszkacw Mezoameryki i Andw. Mimo i ludy te czsto byy od siebie odlege w czasie i przestrzeni, uderzajca jest zgodno ich ustnych tradycji: wszystkie w podobny sposb opisuj dawn epok niezrwnanej cywilizacji, ktrej centrum znajdowao si na wielkiej wyspie na Oceanie Atlantyckim. Pocztkowo jej lud by wielki, lecz z czasem upad w wyniku chciwoci i zawici. Dlatego bogowie postanowili ukara go ogniem z nieba, po ktrym nadszed straszliwy potop. Czci mieszkacw udao si uciec w inne rejony wiata, gdzie utworzyli nowe spoeczestwa i zapocztkowali rzdzce nimi dynastie. Inni pozostali w niszczonej ojczynie, aby przywrci jej dawn wietno. Taki cykl potgi, kataklizmw, migracji i odrodzenia powtarza si jeszcze trzykrotnie, a w kocu dumne imperium, ktrego przywdcy wykazywali skonno do militarnej agresji, zostao ostatecznie unicestwione przez ostatni potop. Nieliczni ocalali poeglowali na dalekie ldy, ktre zdominowali dziki swej technologicznej przewadze, a w kocu zasymilowali si z rdzenn ludnoci. Okoo 340 roku p.n.e. grecki filozof Platon poda nazw tego rda wszystkich cywilizacji: Atlantyda. Naley podkreli, e ju setki lat wczeniej rne narody okrelay j wieloma innymi nazwami, lecz byy to tylko regionalne warianty odnoszce si do tego samego miejsca. Tymczasem rozpoznanie kosmicznych kataklizmw, jakie nawiedzay nasz planet w przedklasycznej przeszoci, pozwolio spojrze na te mity we waciwym kontekcie i nadao im zupenie nowe znaczenie. Krtko mwic, opisuj one cztery naturalne klski ywioowe, ktre wyznaczyy rytm epoki brzu. W rezultacie powstanie i znaczenie dawnej cywilizacji opisywanej w mitach moemy po raz pierwszy zobaczy wyranie na tle danych dostarczonych przez rne dziedziny nauki. Mity te opowiadaj zapomnian histori ludzkoci, dramat wskrzeszony za spraw podobnego kataklizmu, ktry w naszych czasach wydarzy si na Jowiszu. Naukowcy, ktrzy spotkali si w Fitzwilliam College w 1997 roku, pokazali, e grupa komet, z ktrych cz jest znana do dzisiaj, znacznie zbliya si do orbity Ziemi na pocztku i na kocu epoki brzu, a take w jej wczesnym i rodkowym stadium. Dzi dobrze znamy komety Hale-Bopp i Halleya, ale 5000 lat temu byy one znacznie wiksze i znajdoway si bliej naszej planety. Astronomowie Clubbe i Napier s przekonani, e jeszcze jedna kometa, ktr nazywaj proto-Encke lub Oljato, wchodzia w skad owej grupy kosmicznych maruderw. Innych nie znamy, by moe dlatego, e przestay istnie z tych samych przyczyn, ktre sprawiy, e komety Hale-Bopp, Halleya i Enckego s dzisiaj mniej niebezpieczne, ni byy w przeszoci. Za kadym przejciem w pobliu Soca te trzy komety ulegay stopniowej dezintegracji, poniewa brya lodu czca ich skaln substancj wyparowywaa w sonecznym arze. Archeoastronomowie obliczyli ich gsto w czasach, kiedy jeszcze nie utraciy wikszej czci swej masy za spraw naszej gwiazdy, i ustalili, e te dzi stosunkowo niewielkie komety niegdy dominoway na ziemskim niebie: wieciy janiej ni ksiyc w peni i byy wyranie widoczne nawet w wietle dnia. Przy takiej wielkoci ich zblienie si do

32

Ziemi grozio straszliwymi konsekwencjami, kiedy zrzucay na nasz bezbronn planet tysice poncych gazw. Najbardziej oczywiste wiadectwo takiego kosmicznego ostrzau - nieznana dokadnie liczba kraterw, ktre mona wiza z epok brzu - wydaje si niewystarczajce. Lecz Kenneth Caroli sugeruje, e wikszo spadajcego na Ziemi kosmicznego gruzu nie pozostawia adnego ladu, poniewa trafia w oceany, ktre pokrywaj wiksz cz powierzchni naszej planety. Szanse znalezienia kraterw pozostaych po takich zderzeniach dodatkowo zmniejsza fakt, i nieznana, lecz prawdopodobnie znaczna liczba meteorytw eksplodowaa przed uderzeniem w powierzchni Ziemi, jak planetoida, ktra wybucha nad Syberi w 1908 roku. Materia powstay w wyniku takich eksplozji moe by przyczyn jeszcze wikszych zniszcze, poniewa ma wiksze pole raenia, cho pozostawia mniej jednoznacznie rozpoznawalnych ladw. Do tych czynnikw naley doda siy przyrody - wiatr i deszcz, ktre w cigu tysicy lat powodoway erozj kraterw, zmieniajc je nie do poznania lub zupenie niszczc. Lecz naukowcy, ktrzy spotkali si na sympozjum w Fitzwilliam College, przedstawili mnstwo materialnych wiadectw zniszcze, jakie w epoce brzu spowodoway na caym wiecie komety. Zaprezentowali niebudzce wtpliwoci dowody w postaci sojw drzew z irlandzkich bagien i dbowych lasw, warstw popiou w odwiertach z lodw Grenlandii, ladw pozostawionych przez ogromne fale na wybrzeu Maroka, gwatownej zmiany poziomu wd w jeziorach od zachodniej Europy po Ameryk Poudniow, maych, szklistych kuleczek, ktre powstaj w wyniku zderze z kometami, rozgrzewajcych skay do nadzwyczaj wysokiej temperatury. Podobne skutki zderzenia mona zobaczy w 70 tak zwanych zeszklonych fortach w Szkocji. Euan Mackie, byy zastpca dyrektora Hunterian Museum w Glasgow, opisuje te niezwyke struktury jako ruiny usytuowanych na szczycie wzgrza twierdz, ktre byy poddane dziaaniu ognia w takim stopniu, e niektre fragmenty waw usypanych z kamiennych blokw stopiy si i poczyy ze sob; wskazuje to, e w gr wchodzia temperatura rzdu nawet 1000 stopni (Palmer, Bailey 1998, s. 149). Od schyku XVIII wieku naukowcy przypuszczali, e prehistoryczni mieszkacy Szkocji celowo zastosowali wysok temperatur, by wzmocni way twierdz. Lecz Mackie zwraca uwag, i wykopaliska prowadzone w fortach zawsze wykazyway, i ogie i zeszklenie miay miejsce w ostatnim okresie ich uytkowania i sprawiay, e miejsca te przestaway nadawa si do zamieszkania (Palmer, Bailey 1998, s. 312). Encyklopedysta William Corliss dodaje:
Militarna przydatno zeszklonych fortw nie jest oczywista. Wiele ich murw ma zaledwie metr wysokoci i mogy zosta rwnie atwo sforsowane jak mur niezeszklony. Zeszklenie raczej nie dodaje murom wartoci militarnej. Znacznie bardziej uzasadnione jest widzie w zeszklonych murach fortw wypalone pozostaoci wyszych, potniejszych murw obudowanych drewnem i zwieczonych drewnianymi chodnikami oraz palisadami skierowanymi w stron atakujcego wroga (Corliss 2001, s. 122).

Eksperymenty przeprowadzone pod koniec lat 80. XX wieku przez archeologw z Oksfordu dowiody e dawni mieszkacy zachodniej Europy nie mieli technicznych moliwoci wytworzenia tak wysokiej temperaturzejaka jest potrzebna do stopienia kamieni. Wszystkie drzewa w Wielkiej Brytanii musiayby zosta spalone, aby stopi kamienie w jednym tylko szkockim forcie! O ile w czasie wykopalisk archeologicznych czsto s znajdowane lady poarw spowodowanych przez wojn lub przypadek, zjawisko zeszklenia wystpuje bardzo rzadko, poniewa zachodzi w temperaturze, jaka nie powstaje w 33

normalnym procesie spalania. Co wicej, gazy i skay w pobliu fortw, niemajce z nimi jednak adnego zwizku, rwnie zostay stopione w niezwykle wysokiej temperaturze. Kolejnym argumentem przeciwko topieniu kamieni jako celowego dziaania zwizanego z militarn funkcj fortw jest wystpowanie tego zjawiska w rnych czciach wiata, wrd rnych ludw. W 1982 roku robotnicy kopicy rw pod rurocig w grach na pnocny zachd od Denver przypadkowo odkryli pozostaoci wioski z 16 glinianymi domami wypalonymi w ogromnej temperaturze 4000 lat temu. Wiek tego stanowiska i jego zagada w poarze - pisze Corliss - stanowi czerwon flag dla anomalistw (Corliss 2001, s. 123). Amerykaski antykwariusz Stephen Peet stwierdzi, e prehistoryczne konstrukcje w Bourneville w stanie Ohio, na szczycie wzgrza pooonego 18 kilometrw na zachd od Chillicothe, byy poddane dziaaniu niezwykle wysokiej temperatury. Te kamienne wzgrza - pisa - nosz lady wielkiego aru, ktry zeszkli powierzchnie kamieni i poczy je ze sob. lady ognia s widoczne rwnie w innym miejscu na murze, pooonym w punkcie zapewniajcym najlepszy widok na okolic (Corliss 2001, s. 123). Pewien podrnik, ktry w 1839 roku odwiedzi Irak z ramienia American Journal of Science, oglda ruiny Birs Nimrud - zrujnowanego zikkuratu, czyli schodkowej piramidy - okoo 90 kilometrw na poudnie od Bagdadu i odkry, e:
(...) podstawa tej budowli jest nienaruszona, ale stosy piknych cegie z jej grnych partii byy pokryte szkliwem w rnych kolorach i wydaway czysty dwik jak szko w manufakturach. Linie zaprawy s wyranie widoczne i rwnie stopione. Wydaje si, e sia, ktra na nie oddziaywaa, pochodzia z gry, a lece dzi wok gruzy pochodziy z miejsca wyszego ni szczyt obecnie istniejcego fragmentu. Ogie, ktry da tak zaskakujce efekty, musia mie temperatur porwnywaln do temperatury pieca szklarskiego. Sdzc po wygldzie pknicia w jednej ze cian tego zrujnowanego masywu, jestem skonny przypisa t katastrof uderzeniu pioruna (Corliss 2001, s. 179).

Podobne wraenie odnis ponad 40 lat pniej reporter wydawanego przez Victoria Institute Journal of Transactions: U podna tej przypominajcej wie konstrukcji le wielkie bryy zeszklonych cegie, ktre najwyraniej zostay stopione przez ogie z nieba lub skdind i spady ze szczytu budowli, ktra bez wtpienia bya wysza o 30 lub 45 metrw (Corliss 2001, s. 178). Autor, ktry opisywa Birs Nimrud dla magazynu Antiquity w 1929 roku, zauway, e jej najdziwniejszymi fragmentami jest kilka zdeformowanych bry zoonych z cegie, cakiem czarnych. Z pewnoci byy one wystawione na wielki ar, poniewa s zupenie stopione (Corliss 2001, s. 177). We Francji liczne forts vitrifies znajduj si w Chateau-vieux, Puy de Gaudy i w okolicy Saint-Brieuc (Ctes-du-Nord). Te francuskie stanowiska nie maj adnych kulturowych powiza ze swoimi szkockimi odpowiednikami; czy je tylko moment, w ktrym nastpio zjawisko zeszklenia: koniec epoki brzu. Wprawdzie wspczesne metody datowania wskazuj, e miao to miejsce okoo 800 roku p.n.e. lub pniej, Mackie zauwaa, i datowanie metod termoluminescencji sugeruje jednak wikszy rozrzut (Palmer, Bailey 1998, s. 245). Daty uzyskane dla zeszklonych budowli w Kolorado, Iraku i Indiach s natomiast zbiene z wczeniejszymi uderzeniami komet w 2200 i 1628 roku p.n.e. Rzeczywicie, nic poza ogniem z nieba nie byoby w stanie wytworzy tak wysokiej temperatury, by stopi kamienne konstrukcje na caym wiecie. Byy cztery takie kataklizmy o oglnowiatowej skali, a kady z nich radykalnie zmieni bieg dziejw ludzkoci. Pierwszy z nich wydarzy si 12 sierpnia 3113 roku p.n.e.; Majowie utrwalili t dat w swoim 34

witym kalendarzu jako 4 Ahau 2 Cumhu. W stuleciach poprzedzajcych ten straszliwy moment w rdoceanicznym krlestwie Atlasa powstaa i rozwijaa si cywilizacja. Lecz nim dobiego koca IV tysiclecie p.n.e., z powierzchni Ziemi zderzya si jedna lub kilka komet, siejc zniszczenie na caym wiecie i wzbudzajc monstrualne fale uderzeniowe, ktre zmiadyy pierwsze miasta ludzi. Krlestwo Atlasa dotkliwie ucierpiao w wyniku tych zjawisk sejsmicznych, przynajmniej niektre z jego terytoriw zapady si we wzburzonym morzu i opucia je cz ludnoci. Uciekinierzy skierowali si do Mezopotamii, gdzie zostali zapamitani jako Oannes, czyli Ludy Morza (il. 3.1). Takie samo znaczenie miay nazwy, jakimi okrelano ich w Irlandii (Fomors) i w Grecji (Pelazgowie). W delcie Nilu nazywano ich Mesentiu, czyli Harpunnikatni.W Meksyku i w Peru byli obcymi w tym kraju - Ah-Auab i Ayar-manco-topa. Wszdzie, gdzie si osiedlali, wzbogacali miejscow kultur elementami wasnej, zaawansowanej cywilizacji, przyczyniajc si do powstania nowych spoeczestw, o bogatej kulturze duchowej i materialnej, wyrastajcych ze wsplnych korzeni, a jednak znaczco od siebie rnych. Blisko 1000 lat kosmicznego spokoju pozwolio, by zasiane przez Atlantydw ziarna cywilizacji zakiekoway w dolinie Nilu, w dolinie Indusu, na Nizinie Meksykaskiej, na ziemiach yznego Pksiyca i w wielu innych czciach wiata, ktre mniej ucierpiay w wyniku uderzenia komety. Wci jeszcze dochodzce do siebie po otarciu si o zagad krlestwo Atlasa doznao upokorzenia obcej okupacji. Po ostatecznym wypdzeniu najedcw niezomni obywatele odbudowali pastwo dziki swoim talentom eglarskim i umiejtnoci wydobycia miedzi. Lecz niebiosa ponownie stay si niebezpieczne w 2193 roku p.n.e., co opisuje ksiga Oera Linda Bok, czyli Jak nadeszy ze dni, rodzinna pamitka ze redniowiecznej Fryzji. Jak poprzednio, kosmiczne we przecinay niebo, rozsiewajc ponce pociski po caym wiecie. Dynastie upaday, przestaway istnie cae spoecznoci, a pooona w sejsmicznie niespokojnym regionie Atlantyda znalaza si na krawdzi zagady. Wikszo jej mieszkacw wyemigrowaa w geologicznie stabilniejsze regiony, zakadajc nowe pastwa lub osiedlajc si w tych, ktre niegdy zaoyli ich poprzednicy. Atlantydzi, ktrzy zostali w ojczynie, wiedzieli, co znaczy rozkopywa gruzy i zaczyna wszystko od nowa. Lecz ich pastwo wyonio si ze zgliszcz jeszcze wspanialsze ni poprzednio, poniewa upr by charakterystyczn cech tego ludu. Przez nastpne sze stuleci Atlantydzi wprowadzali cay cywilizowany wiat w now faz epoki brzu, z jej rozkwitem sztuki i handlu. Lecz w 1628 roku p.n.e. i ta epoka gwatownie si zakoczya, kiedy niebo pociemniao, a temperatura zauwaalnie si obniya z powodu gstej zasony popiou unoszcej si w powietrzu. Wulkany Egei i Pacyfiku, rozbudzone przez zderzenia z kometami, siay mier i zniszczenie, powodujc kolejn migracj Atlantydw. Wprawdzie stolica ucierpiaa mniej ni w czasie poprzednich kataklizmw, lecz przywdcy przyjli zupenie now, imperialistyczn postaw wobec wiata. Wkrtce Atlantyda staa si sercem agresywnego, ekspansjonistycznego imperium, zakadajc kolonie po obu stronach oceanu, ktremu daa nazw, i czynnie angaujc si w rozgrywki polityki midzynarodowej. Aby mc wyegzekwowa swoj wol, stworzya potn armi zoon z floty i wojsk ldowych. Rwnoczenie z rozbudow sil zbrojnych stolica powikszaa si pod wzgldem liczby ludnoci, powierzchni i splendoru, stajc si najbogatsz metropoli

35

wiata. Nadmierne ambicje Atlantydw doprowadziy ich jednak do uwikania si w konflikty midzynarodowe i w kocu Atlantyda znalaza si w stanie wojny z innymi wielkimi krlestwami. Cho pocztkowo jej mieszkacy odnosili sukcesy, z czasem jednak przyszy poraki. Militarnej klsce na ziemi towarzyszya kosmiczna katastrofa na niebie: wyjtkowo nieszczliwa kombinacja zjawisk astronomicznych doprowadzia do najstraszniejszego kataklizmu, jaki kiedykolwiek przeya ludzko. Nie oszczdzi on Atlantydy. Trzsienia ziemi zniszczyy jej budowle, ogromne fale zmioty jej porty, a zjawiska sejsmiczne spowodoway, e gra Atlas eksplodowaa, rozrywajc wysp na dwie czci. Ziejca ognista rana w kilka chwil pochona miliony ton morskiej wody, wsysajc na dno Atlantyku wysp i jej przeraonych mieszkacw. Niektrym udao si uciec przed zagad ojczyzny, tylko po to jednak, by si przekona, e zniszczenia ogarny cay niemal wiat. Cztery globalne kataklizmy zostay zapamitane w dawnych kulturach na caym wiecie, niekiedy w systemach kalendarzowych, ktre wykorzystay katastrof jako cezur dzielc wielkie epoki. Dwa systemy, w ktrych w taki sposb zostay uyte cztery klski ywioowe, s ze sob zaskakujco zgodne, mimo i dziel je oceany. Kalendarz aztecki, cho stosowany od XIV do XVI wieku n.e., stanowi ostatni etap rozwoju systemu, ktrego dzieje sigay tysice lat wstecz, do pocztkw cywilizacji mezoamerykaskiej. Jego epoki, zwane socami, oddzielay cztery wielkie kataklizmy w historii Ziemi: pierwszy, 4-Ocelot (lub Jaguar), by momentem, kiedy ludzko omal nie zostaa poarta przez stada drapienych zwierzt. Ludzie ocaleli jednak, stworzyli spoeczestwo i z czasem z bogactwa i lenistwa ulegli dekadencji, a nadesza nastpna epoka, 4-Ehecad, Wietrzna Burza. Przedostatnim kataklizmem by 4-Quihuid, Ogie z Nieba. Ostatni z wielkich kataklizmw Majowie znali jako 4-Ad, czyli Woda, Wielki Potop. Po nim ze swego otoczonego wod krlestwa po drugiej stronie Atlantyku przyby Pierzasty W - heros, ktry przynis cywilizacj. Te cztery azteckie kataklizmy dokadnie odpowiadaj czterem kosmicznym katastrofom, ktre -jak dzi ju wiemy - wydarzyy si okoo 3100,2200,1600 i 1200 roku p.n.e. Mieszkacy subkontynentu indyjskiego stosuj podobny system kalendarzowy, ktrego epoki wyznaczaj cztery kataklizmy. Wedug bada Caroliego nad hinduskimi cyklami czasu definioway je pewne konstelacje, stanowice odpowiednik znakw astrologicznych w zachodnim zodiaku. Caroli wyjania, e lata 3112 do 3066 p.n.e. stanowi granic midzy ich dwoma pierwszymi domami... W Kaszmirze pocztkowa data kalendarza Saptarszi zostaa ustalona, kiedy siedmiu riszi, czyli mdrcw, wstpio do nieba, stajc si gwiazdami Wielkiej Niedwiedzicy w 3076 roku p.n.e. (Caroli 2003). Madame Helenie Bawatskiej i jej teozofom z koca XIX wieku zarzuca si popadanie w skrajny mistycyzm, niemniej jednak wydaje si, e niektre z ich wierze byy - przynajmniej po czci - oparte na autentycznych tradycjach zasyszanych w Indiach. Caroli twierdzi:
Liczby podawane przez teozofw mona zrozumie jako rodzaj lunarnego bstwa zwanego tithi - 1/360 z 354 synodycznego roku lunarnego lub 371 dla roku solarnego. Kiedy dokonamy takiej redukcji, interwa midzy pierwszym a ostatnim kataklizmem wyniesie 2130 do 2156 lat. Wedug Bawatskiej dugo ery zodiakalnej wynosi 2155 lat. Jeli wic przyjmiemy owe 2130 lat jako dugo maha jugi, czyli epoki, ktra zacza si midzy 3112 a 3066 rokiem p.n.e., otrzymamy bardzo interesujce wyniki. Epoka ta dzieli si na cztery jugi, z ktrych kada jest krtsza od poprzedniej. Po maha judze, okoo 3100 p.n.e., nastpia krita juga, ktra skoczya si midzy 2260 a 2214 rokiem p.n.e. Po niej nadesza treta juga, trwajca do 1621 lub 1575 roku p.n.e. Rama Pruna, awatar Wisznu z hinduskiego mitu, y w tej

36

wanie epoce. Rwnie w czasie treta jugi zapada si w morzu wielka stolica zwana Lankhapura. Zanim miasto zatono, Rama - bohater kilku azjatyckich eposw, przede wszystkim Ramajany - uratowa z niego pikn kobiet imieniem Sita. Po treta judze nadesza dwapara juga, nazwana tak od stolicy Kriszny, ktra w chwili jego mierci zatona w oceanie po wielkiej wojnie. Dwapara juga zakoczya si okoo 1231 lub 1213 roku p.n.e. (Caroli 2003).

Zbienoci midzy azteckimi i hinduskimi cyklami czasu wskazuj, e do ich wyznaczenia przyczynili si ludzie, ktrzy przeyli cztery kataklizmy. Nie mniej zastanawiajce jest to, e cykle te dokadnie odpowiadaj czterem ostatnio poznanym kosmicznym kataklizmom z IV i III tysiclecia p.n.e. oraz XVII i XII wieku p.n.e. Azteckie soca i hinduskie jugi najwyraniej byy wyznaczone przez t sam sekwencj wielkich klsk ywioowych, ktre w staroytnoci dotkny nasz planet. Co za najwaniejsze dla naszych rozwaa, globalny potop z 4-Atl i zatopione miasto Kriszny z dwapara jugi przywodz na myl Atlantyd. Te i liczne inne tradycje opisujce burzliwe wydarzenia, ktre odmieniy wiat, rozgryway si na caej Ziemi na przestrzeni prawie 2000 lat. Zoono tej historii jest wrcz niewyobraalna, my za dopiero zaczynamy poznawa skomplikowany obraz sytuacji, ktra pozwoli zrozumie najdawniejsze dzieje ludzkoci. Moe nam by atwiej to wszystko zrozumie, jeli porwnamy mity z danymi naukowymi w kontekcie czterech kataklizmw, jakie wedug ustale astronomw wydarzyy si w epoce brzu. W przedstawionej poniej chronologii najwaniejsze z ludowych tradycji zostay zestawione ze wiadectwami archeologicznymi i geologicznymi. Dziki temu wielki dramat wiata, wraz z jego licznymi wtkami, bohaterami i tragicznym zakoczeniem, zacznie sam si opowiada. Chronologia ta, zastosowana w odniesieniu do Atlantydy, pozwoli pozna dzieje jej rozwoju, wielkoci i zagady, a take losy ocalaych.

Pierwszy kataklizm: 3113 rok p.n.e. Zjawiska na niebie

Kometa proto-Encke znajduje si w punkcie najbliszym orbity ziemskiej. Jaka kometa zderza si z planetoidami w pasie planetoid midzy Marsem a Jowiszem, w wyniku czego powstaje strumie meteorytw Stohla; pniej utworzyy one Taurydy, kojarzone z kataklizmami w epoce brzu; ostatnia faza aktywnoci Tauryd miaa miejsce na przeomie IV i III tysiclecia p.n.e. Jak pisze Duncan Steel, tak wic nocne niebo przez 1000 lub 2000 lat po 3000 roku p.n.e. byo niespokojne; znajdowaa si na nim jedna lub wicej powracajcych co roku duych komet, w poczeniu z okresami (uwarunkowanymi przez precesj orbitaln), kiedy coroczne deszcze meteorytw osigay wyjtkowe nasilenie (Wright 2000). Wedug Steela szereg czterech komet pojawiajcych si w miesicznych odstpach przecina w 3100 roku p.n.e. orbit Ziemi (Wright 2000). Krater Henbury w pnocnej czci rodkowej Australii, o rednicy ponad 150 metrw, powsta w wyniku uderzenia meteorytu okoo 3100 roku p.n.e.

wiadectwa geologiczne
W rdzeniach lodowych z odwiertw w Camp Century na Grenlandii stwierdzono gwatowny wzrost kwasowoci, co wskazuje na znaczce zwikszenie opadw popiou na caym wiecie.

37

 Christopher Knight i Robert Lomas w swej ksice Uriel's Machine (Machina Uriela) zauwaaj, e w cigu ostatnich 10 000 lat kierunek pola magnetycznego Ziemi zmieni si tylko dwukrotnie, po raz ostatni w 3150 roku p.n.e., kiedy kometa uderzya w Morze rdziemne. Na przeomie IV i III tysiclecia osigny najwiksze nasilenie zjawiska wulkaniczne na Oceanie Atlantyckim, zwaszcza na Islandii (gra Heimay) oraz na Azorach, w regionie, gdzie leaa Atlantyda. Na caym wiecie poziom erozji wzrs z 2-30 ton na kilometr kwadratowy przed 2950 rokiem p.n.e. do 140 ton na kilometr kwadratowy. Odnotowano wielkie wylewy Tygrysu, Eufratu i Nilu. W Brazylii Basen Amazoski wypeni si wod i powstao nieistniejce ju dzi jezioro, Lago Amazonicas.

Zmiany klimatyczne
Wedug geologa z Uniwersytetu w Bostonie, doktora Roberta M. Schocha, egipski Wielki Sfinks nosi lady zniszcze spowodowanych przez deszcze, ktre paday 2500 lat przed oficjalnie przyjt dat jego powstania w XXVI wieku p.n.e. Kenneth Caroli zwraca jednak uwag, e:
Okoo 3090 roku p.n.e. nastpio pogorszenie warunkw klimatycznych. Kulminacja tego wilgotniejszego okresu trwaa krtko, najwysze opady miay miejsce okoo 2200-2100 roku p.n.e. Dokadna sekwencja tych zmian klimatycznych budzi nieco wtpliwoci, cho wydaje si, e przebiegay one fazami, na przemian nagych susz i krtkich okresw ulewnych deszczw (Caroli 2003).

Innymi sowy, lady erozji wodnej widoczne na Sfinksie niekoniecznie musiay powsta 7000 lat temu, okoo 20 stuleci przed powstaniem dynastycznego Egiptu, lecz mogo to nastpi po kilkuset latach jego istnienia. Soje drzew w kalifornijskich Biaych Grach wskazuj, e na amerykaskim poudniowym zachodzie panowa wwczas chodniejszy i bardziej wilgotny klimat. Tak zwane zjawisko welonu pyu, nage pojawienie si w atmosferze ogromnych iloci popiou, jest powiadczone w sojach drzew w Irlandii i Anglii. Zwikszone opady pyu kosmicznego zbiegy si w czasie z poarami na wielu europejskich bagnach. Poziom Morza Martwego wzrs o 90 metrw. Mogo wwczas nastpi bombardowanie meteorytami, jak pisze Caroli (Caroli 2003). W Antarktyce stwierdzono gwatowne nasilenie sedymentacji w jeziorze Midge na Pwyspie Beyersa, na Wyspie Livingstone'a; kulminacja tego zjawiska miaa miejsce okoo 2900 roku p.n.e. Na Elephant Island w Szetlandach Poudniowych nastpio nage przy spieszenie wzrostu mchu torfowego, z kulminacj okoo 3100 roku p.n.e.

Wydarzenia w poszczeglnych regionach

Atlantyda. Silne trzsienia ziemi i aktywno wulkaniczna wywoane przez uderzenia meteorytw w geologicznie niestabilny Grzbiet rdAtlantycki dotkny znaczn cz wyspy. Niektre jej obszary oderway si i zatony w morzu. Regiony przybrzene zostay dodatkowo zniszczone przez wysokie na 90 metrw fale, przemieszczajce si z szybkoci 800 kilometrw na godzin. Liczba zabitych i rannych sigaa dziesitek tysicy. Co najmniej poowa kulturowej infrastruktury na wyspie ulega zniszczeniu. Cho wikszo ocalaych zostaa na wyspie, nastpiy masowe migracje w inne czci wiata, zwaszcza do doliny Nilu i Mezopotamii.

38

 Irlandia. Budowa New Grange i innych megalitycznych konstrukcji, midzy innymi Knowth i Dowth. Wedug irlandzkich ludowych legend na poudniowe wybrzee przybywaj Fomorianie, kojarzeni z budowniczymi megalitw. Brytania. Zaczynaj si prace budowlane na najwaniejszych stanowiskach megalitycznych, midzy innymi Stonehenge i rwninie Salisbury; Stones of Stenness niedaleko wsi Barnhouse; Maes Howe porodku wyspy Mainland. Budowa Krgu Brodgar i Skara Brae na Orkadach. Europa kontynentalna. Pocztek produkcji brzu. Ceramika sznurowa w Niemczech, Holandii i Skandynawii. Egea. Na Krecie pojawiaj si kamienne grobowce. Pocztki Troi I, ktrej ruiny s najwczeniejszym archeologicznym wiadectwem trojaskiej stolicy, Ilionu. Wedug greckich mitw Forkis ratuje si z pierwszego potopu. Pelasgos przybywa ze swoim Ludem Morza, Pelazgami - pierwszymi mieszkacami Grecji. Opisujc potop w Mu stanu, Platon twierdzi, e soce w poowie dnia odwrcio swj bieg i w tym czasie zgino wielu ludzi i zwierzt. Egipt. Towarzysze Horusa i Harpunnicy przybywaj do delty Nilu. Nad Nilem pojawia si nagle w peni rozwinita cywilizacja. Krl Narmer lub Hor Aha zakada pierwsz dynasti. Ju w XXX wieku p.n.e. rozpoczyna si budowa Wielkiej Piramidy wedug bada radiowglowych przeprowadzonych w latach 80. XX wieku i ponownie na pocztku lat 90. Chalkolit, czyli epoka miedzi, poprzedza wczesn epok brzu. Mezopotamia. Sumeryjska kultura Demdet Nasr zastpuje kultur Uruk. Pocztek produkcji brzu. Okres wczesnodynastyczny w Sumerze. Wprowadzenie piktograficznego pisma elamickiego,

najwczeniejszej formy zapisu na terenach yznego Pksiyca. Izrael. Kabaa, co po hebrajsku oznacza otrzyman tradycj, jest mistyczn interpretacj hebrajskiej Biblii, opart na jej najstarszych, oryginalnych znaczeniach. Kabalistyczny termin Atziluth jest nazw pierwszego z czterech wiatw, czyli duchowych potg, ktre dominoway na ziemi. Atziluth oznacza wiat Emanacji, czyli Wol Bo, pocztek duchowej wiadomoci czowieka. Wydaje si, e w kabalistycznej tradycji Atziluth przetrway filologiczne i mitologiczne nawizania do Atlantydy, gdzie narodzili si wspczeni ludzie i powstaa ich pierwsza sformalizowana religia. Iran. Wedug legend z perskiej tradycji wielki potop mia miejsce w 3103 roku p.n.e. Przed tym oglnowiatowym kataklizmem wiatem miay rzdzi 72 soneczne dynastie. Ta sama liczba pojawia si w egipskim micie o potopie. Egipska Opowie rozbitka (patrz Zagada Atlantydy) opisuje dalek wysp, ktr rzdzio 72 wowych krlw, zanim zostaa zniszczona przez ogie z nieba i zatona w morzu. W bardziej znanym egipskim micie Ozyrys zosta zamordowany przez 72 spiskowcw. Wedug hebrajskiej tradycji mistycznej (Kabay) istniej 72 anioy. Wydaje si, e jest to te liczba dynastii rzdzcych Atlantyd przed kataklizmem pod koniec IV tysiclecia p.n.e., zapamitana przez potomkw ocalaych Atlantydw w dolinie Nilu i na Bliskim Wschodzie. Indie. Pierwszy na subkontynencie jzyk pisany pojawia si w dolinie Indusu-Sarasvati. Wedug indyjskiego eposu Mahabharata w 3137 roku p.n.e. zacza si epoka zwana kali juga. Chiny. Wielkie powodzie zmuszaj pierwszych Austronezyjczykw, reprezentujcych kultur Dawenkou powiadczon archeologicznie w poudniowych prowincjach Shandong i Jiangsu, do migracji z

39

Tajwanu na Filipiny. Jzyki wikszoci proto-malajo-polinezyjskich ludw, ktre migroway ze wschodniej Azji, wywodz si z Dawenkou. Po 2000 lat neolityczne kultury Yangshao i Hongshan ustpuj miejsca kulturze Liangzhu, ktra stworzya organizacj pastwow majc zinstytucjonalizowan urbanistyk i rolnictwo. Uprawa orzeszkw ziemnych, ktre mogy pochodzi tylko z Ameryki Pnocnej lub Poudniowej, wskazuje na istnienie transoceanicznych kontaktw midzy Starym i Nowym wiatem. Wedug mitw wielki potop poprzedza wstpienie na tron cesarza Fu Hsi okoo 2950 roku p.n.e. Ameryka Pnocna. Pocztek wydobycia miedzi na ogromn skal nad Jeziorem Grnym w krainie Wielkich Jezior. Ameryka rodkowa. Cywilizacja mezoamerykaska zaczyna si od kultury' Olmekw. Pocztek kalendarza Majw - 12 sierpnia 3113 roku p.n.e. Na wybrzee Jukatanu przybywaj twrcy kultury Majw - ocalali z Hun Yecil (Topienia Drzew) - wielkiej powodzi o oglnowiatowej skali. W kalendarzu azteckim 4-Ocelot przynosi kres pierwszego soca, czyli wielkiej epoki w dziejach wiata. Ameryka Poudniowa. Udomowienie lam i alpak w Andach. W zachodniej czci kontynentu pojawiaj si ceremonialne kompleksy kultury Aspero. W okresie Salavarry pierwsze peruwiaskie piramidy poprzedzone rozlegymi dziedzicami powstaj wzdu wybrzea Pacyfiku. Wedug inkaskich mitw ze wschodu przybywa flota przynoszcych cywilizacj Ayar-mancotopa. Archeolodzy uwaaj okres okoo 3000 roku p.n.e. za czas formowania si wielkich kultur Nowego wiata.

Drugi kataklizm: 2193 rok p.n.e. Zjawiska na niebie

Komety proto-Encke, Oljato i Hale-Bopp spotykaj si blisko orbity ziemskiej. Jak pisze Caroli:
Rdze komety Enckego ma obecnie rednic okoo 5 kilometrw, a dawna kometa Oljato zaledwie 1,5 kilometra, natomiast kometa Halleya moe mierzy okoo 20 kilometrw. Kometa Hale-Bopp bya co najmniej cztery do piciu, a moe nawet 10 razy wiksza od Halleya. Wedug komputerowych analiz prowadzonych przed jej pojawieniem si w 1997 roku, w 2213 roku p.n.e. kometa Hale-Bopp znajdowaa si 15 000 000 kilometrw od Ziemi. Mniej wicej rok wczeniej nim zbliya si do naszej planety, kometa Hale-Bopp znalaza si w pobliu Jowisza i prawdopodobnie rozpada na dwie lub wicej czci. Do adnej innej planety nie zbliya si tak bardzo, jak do Ziemi i Jowisza, lecz Jowisz jest tak ogromny, e jego pole grawitacyjne rozerwao Hale-Bopp na dwoje. Kometa ta nie mogaby wywrze niekorzystnego wpywu na nasz planet, gdyby midzy 100 000 a 10 000 lat temu nie rozpada si na dwie czci (Caroli 2003).

W. Bruce Masse, archeolog rodowiska pracujcy dla amerykaskich si powietrznych, ustali, e w okresie midzy 2350 a 2000 rokiem p.n.e. miay miejsce co najmniej cztery kosmiczne kataklizmy (w latach 2345, 2240, 2188 i 2000 p.n.e.), a by moe rwnie pity (okoo 2297-2265 p.n.e.) (Masse 1998, s. 201). Planetoida eksploduje nad Argentyn z si 359 megaton, pozostawiajc liczne kratery w regionie Pvio Cuarto.

40

wiadectwa geologiczne
Wedug maltaskiego badacza Antona Mifiuda pomost ldowy czcy Malt z poblisk wysp Filfla zosta zniszczony przez kataklizm; powstae w wyniku tego zdarzenia gigantyczne fale zatopiy cay archipelag i pooyy kres neolitycznym kulturom na Malcie. lady wielkiego pknicia w podmorskiej szczelinie Pantelleria, na ktrej le obie wyspy, s datowane na 2200 rok p.n.e. Szwedzcy geolodzy Lars Franzen i Thomas B. Larsson znaleli w materiale geologicznym wiadectwa silnego wzrostu cyrkulacji atmosferycznej w rytmicznie powtarzajcych si okresach (Palmer, Bailey 1998, s. 311) w caej epoce brzu, z najwikszym nasileniem pod koniec III tysiclecia p.n.e. Popioy z islandzkiego wulkanu Hekla 4 wskazuj, e dua erupcja nastpia okoo 2290 roku p.n.e.

Zmiany klimatyczne
W marcu 1998 roku Harvey Weiss, profesor archeologii Bliskiego Wschodu w Yale specjalizujcy si w dziedzinie paleoklimatologii, dowid, e Nizina Chaburu w pnocnej Syrii bya przez dugi czas zurbanizowanym i nadzwyczaj urodzajnym regionem, lecz w pewnym momencie wszystkie gospodarstwa i miasta nagle zostay opuszczone. Dugotrwaa dotkliwa susza zmusia mieszkacw do migracji. Osady oceaniczne z dna Zatoki Omaskiej pozwalaj ustali, e okoo 2200 roku p.n.e. nastpio gwatowne pogorszenie stabilnego wczeniej klimatu. Wnioski Weissa potwierdzi Peter DeMenocal z Lamont-Doherty Earth Observatory w Nowym Jorku. Wykry on zbienoci midzy danymi chemicznymi uzyskanymi w ramach Greenland Ice Sheet Project 2 a susz w Syrii. Cztery lata przed ogoszeniem ustale DeMenocala jeden z naukowcw z politechniki w Zurichu bada prbki osadw z dna tureckiego jeziora Wan, lecego w regionie, z ktrego wypywa Tygrys i Eufrat. Gerry Lemcke ustali, e poziom wody w jeziorze dramatycznie spad w tym samym okresie - z tragicznymi skutkami dla mieszkacw miast i wsi Mezopotamii. Zaczynaj si powiksza lodowce w Laponii, na dalekiej pnocy Szwecji, i w Himalajach. Caroli opisuje:
...niewielki przyrost w sojach drzew Ameryki, a take zmiany klimatyczne odpowiadajce sekwencji anatolijskiej. Czy poary bagien w pnocnej Europie byy wynikiem dotkliwej suszy, czy czego innego, na przykad eksplozji w atmosferze? Lars Franzen znalaz sferule, podobne do tych, ktre odkryto w Syrii. Porwna pewne rzadkie mineray znalezione w spalonych warstwach na bagnach, prawdopodobnie py kosmiczny, z miejscem katastrofy tunguskiej z 1908 roku (Caroli 2003).

Analizy dendrochronologiczne irlandzkich dbw wykazay niezwykle wskie soje dla 2345 roku p.n.e., co zdaniem Baileya moe mie zwizek z pojawieniem si komety (Palmer, Bailey 1998, s. 147). Wielka powd spowodowana przez Lough Neagh, najwiksze jezioro w Irlandii Pnocnej. Datowanie radiowglowe osadw z rwniny zalewowej Ripple Brook w rodkowej Anglii potwierdzio ich gwatowny przyrost.

Wydarzenia w poszczeglnych regionach

Atlantyda. Gwatowne zjawiska sejsmiczne niszcz orodki ceremonialne i wiele obszarw mieszkalnych. Aktywno wulkaniczna powoduje poary upraw i zatopienie kilku pobliskich wysepek. Fale tsunami nkaj mieszkacw nadbrzenych regionw. Wielu ludzi ginie, druga fala migracji wyrusza do

41

Ameryki, pnocnej Afryki i zachodniej Europy, a take za Morze rdziemne, na Bliski Wschd. Wikszo Atlantydw przystpuje jednak do odbudowy ojczyzny. Irlandia. Ocalaa z kataklizmu na morzu rodzina Partolona przybywa na poudniowe wybrzee. Kronika wiata, cz Kronik Clonmacnois, opisuje jeziora wystpujce z brzegw w caym kraju, czemu towarzyszy powszechna panika. Arcybiskup Armagh, James Ussher, autor Biblii Krla Jakuba, ustala na podstawie Starego Testamentu, e potop Noego mia miejsce w 2349 roku p.n.e. Brytania. Jeden z wielkich uczonych XVII wieku, William Whiston, nastpca Isaaca Newtona w Cambridge, doszed do wniosku, e potop z 2349 roku p.n.e. zosta spowodowany przez bliskie przejcie duej komety. Kontynent europejski. Fryzyjska Oera Linda Bok gosi, e zniszczenie Atlantydy nastpio w 2193 roku p.n.e. Egea. Platon twierdzi w Prawach, e synny potop Ogygesa wydarzy si niecae 2000 lat przed jego epok - czyli okoo 2300 roku p.n.e. Rzymski uczony Warron pisze, e kataklizm ten mia miejsce okoo 2136 roku p.n.e. Wedug greckiej tradycji po potopie Ogygesa nastpio dziewi miesicy ciemnoci (spowodowanych opadem popiou). Egipt. Kwitnca cywilizacja Starego Pastwa zaamuje si wraz z kocem VI dynastii. Koptyjski tekst papirusu Abu Hormeis opisuje ogniste niebezpieczestwo, ktre nadeszo z serca Lwa, czyli konstelacji Lwa, niedaleko gwiazdy Regulus. W pierwszych minutach Raka, wrd gonych grzmotw, na Egipt spad grad poncych kamieni. Potem nastpi wielki potop. Caroli twierdzi, e relacja ta moe si odnosi do okresu, kiedy punkt przesilenia letniego przesuwa si z gwiazdozbioru Lwa do Raka, co nastpio okoo 2200 roku p.n.e. Tekst papirusu umieszcza ten kataklizm 399 lat po pewnym proroczym nie, ktry zaowocowa wzniesieniem Wielkiej Piramidy. Jeli tak, to byo to okoo 2254 roku p.n.e.. W zagadkowych okolicznociach, wrd wielkich poarw, gin mieszkacy portowego miasta Mendes, ktre odtd byo opuszczone a do pocztkw Nowego Pastwa. Izrael. Wedug Massego wiadectwa zniszcze na wielk skal na pocztku XXII wieku p.n.e. wskazuj, e w gr mogo wchodzi zderzenie z kosmicznym obiektem; data tego zdarzenia dobrze pasuje do zagady Sodomy i Gomory w 218 roku p.n.e. (Palmer, Bailey 1998, s. 244). Mezopotamia. Upada imperium akadyjskie. Stosujc terminologi archeologiczn, okres Ur III koczy si nagle okoo 2160 roku p.n.e. Szu Durul, ostatni krl Akadu, umiera w 2139 roku p.n.e. Epos pochodzcy z tamtego okresu, Kltwa Akadu, opisuje cikie chmury, z ktrych nie spad deszcz, wielkie pola, ktre nie rodz zboa i ponce skorupy, ktre spadaj z nieba. Syria. W 1999 roku archeolog Marie-Agnes Courty znajduje zesp petroglifw, ktre wskazuj, e ich autorzy byli wiadkami uderzenia ciaa niebieskiego okoo 2350 roku p.n.e. Indie. W Radastanie pojawia si kultura Banas. Chiny. Po kulturze Liangzhu nastpuje pierwsza chiska dynastia, Xia. Dziesi soc spada z nieba, zestrzelonych przez niebiaskiego ucznika -jest to alegoria chaosu,jaki zapanowa w tym okresie. Za panowania cesarzy Kuan iYu przez dziewi lat maj miejsce katastrofalne powodzie. Caroli jest przekonany, e oba te zjawiska byy wizane z niebiaskimi smokami, co prawdopodobnie oznacza

42

komety (Caroli 2003). Na podstawie chronologii wadcw datuje on zjawisko dziesiciu soc na okoo 2141 rok p.n.e. Cesarz Shun pisze, e widzia wielki meteoryt, ktry spad z nieba i uderzy w Ziemi okoo 2240 roku p.n.e., po czym nastpi wielki potop: cay wiat zaton i cay wiat sta si bezkresnym oceanem. Ludzie pywali po zdradliwych wodach, poszukujc jaski i drzew w wysokich grach. Uprawy zostay zniszczone, a ci, ktrzy ocaleli, walczyli z dzikimi ptakami o miejsce do ycia. Tysice ludzi umierao kadego dnia. Mezoameryka. Wedug azteckiego kalendarza drugie soce, czyli wielk epok w dziejach wiata, zakoczy oglnowiatowy kataklizm, 4-Ehecatl, czyli Wietrzna Burza. Prawdopodobnie jest to opis uderze wiatrw powstaych, kiedy meteoryty eksplodoway, zanim zdyy uderzy w Ziemi. Ehecad jest najbardziej kojarzc si z Atlantyd wersj Pierzastego Wa; w sztuce sakralnej przedstawiano go jako mczyzn, ktry podobnie jak Atlas dwiga na ramionach niebo. witynie Ehecada, takie jak powicone mu sanktuarium porodku azteckiej stolicy Tenochtidan, zawsze miay koliste mury, czsto wznoszone z czerwonych, biaych i czarnych kamieni - takich samych, jakie wedug Platona byy charakterystyczne dla budowli Atlantydw. Votan, ojciec-zaoyciel Majw Quiche, przybywa ze swego krlestwa Valum na Atlantyku. Ameryka Poudniowa.Wedlug andyjskich legend Auarchaki, czyli Wdrowcy, schronili si w Peru po wielkiej powodzi, jaka miaa miejsce po przeciwnej stronie wiata. W Andach powstaje kultura Kotush.

Trzeci kataklizm: 1628 rok p.n.e. Zjawiska na niebie

Cztery komety-zabjczynie wracaj w okolice Ziemi, lecz komety Hale-Bopp i Halleya tym razem znajduj si na tyle daleko, e nie s niebezpieczne. Wikszo zniszcze jest dzieem komety proto-Encke lub Oljato. Wszystkie komety straciy znaczn cz masy, orbitujc wok Soca, zatem konsekwencje ich nadejcia byy dla naszej planety mniej dotkliwe. Mimo to dochodzi do kolejnego globalnego kataklizmu za spraw eksplodujcych meteorytw, ktre wywouj zjawisko welonu pyu i wyjtkowo gwatowne erupcje wulkanw na Morzu Egejskim i poudniowym Pacyfiku.

wiadectwa geologiczne
W odwiertach z warstw lodu na Grenlandii stwierdzono wyjtkowo du zawarto popiou. W delcie Nilu odkadaj si obfite osady, niszczc wikszo flory w Dolnym Egipcie. elazne sferule z tunezyjskich bagien powstay w wyniku zderzenia komety z Ziemi pod koniec XVII wieku p.n.e. Ich heterogeniczna budowa - wedug Larsona i Franzena - wskazuje na inny (ni wulkanizm) mechanizm powstawania, by moe uderzenie komety lub planetoidy w oceaniczne osady szelfowe (Palmer, Bailey 1998, s. 212).

Zmiany klimatyczne
Soje drzew z Niemiec, Anglii, Irlandii i Ameryki Pnocnej wiadcz o obfitych opadach popiou. Caroli zwraca uwag, e sekwencja zestawiona dla Turcji w latach 80. i 90. XX wieku przez zesp dendrochronologw z Cornell University pod kierunkiem Petera Kuniholma wykazuje nagy zwikszony 43

przyrost. Pie wydobyty z jednego ze szwedzkich bagien wiadczy o pogarszaniu si klimatu w latach 1636-1632 p.n.e. Podobna sytuacja klimatyczna zostaa ustalona na podstawie materiau z bagien chiskich (Caroli 2003).

Wydarzenia w poszczeglnych regionach

Atlantyda. Wprawdzie wyspa ucierpiaa mniej ni w wyniku dwch poprzednich kataklizmw, lecz zniszczenia spowodowane przez trzsienia ziemi i tsunami i tak byy powane. Natychmiast rozpocza si odbudowa, po czym stolica przeya okres najwikszego rozkwitu jako najwspanialsza metropolia epoki brzu. Rwnie tym razem ma miejsce migracja w inne czci imperium, chocia na znacznie mniejsz skal. Irlandia. Nemidianie przybywaj z Atlantydy na poudniowe wybrzee. Europa kontynentalna. Koniec kultury czerwonej ochry. Koniec kultury pucharw dzwonowatych. Koniec wczesnej epoki brzu. Umiejtno produkcji brzu dociera do Skandynawii. W Italii wybucha Wezuwiusz. Egea. Wulkaniczna wyspa Thira wybucha z si eksplozji nuklearnej. Na Krecie koczy si okres paacowy, nastpuje najazd mykeskich Grekw. Wedug greckiej tradycji Deukalion ratuje si z potopu. Egipt. Upada XIV dynastia, a delt Nilu najeda lud zwany Hyksosami, wygnany ze swej lewantyskiej ojczyzny przez gwatowne pogorszenie warunkw klimatycznych. Egipski kapan i historyk Manethon zanotowa, e cios boga rzuci Egipt na kolana, pozwalajc Hyksosom zaj kraj bez walki. Stela Burzy znaleziona w trzecim pylonie wityni w Karnaku opisuje wyjtkowo gwatown burz, jaka miaa miejsce za panowania Jahmesa. Pny tekst znaleziony w al-Arisz, pochodzcy z Per Soped we wschodniej delcie, opisuje dugotrwae ciemnoci po mierci jednego z faraonw, ktrego syn zosta zraniony przez ogie z nieba, a czonkowie jego orszaku -zabici. Caroli zwraca uwag, e z okresu XIII dynastii pochodz tajemnicze masowe groby w Awaris (Caroli 2003). Wrd wielkich orodkw miejskich zniszczonych lub opuszczonych w tym czasie byo Iczi-taui (rezydencja krlewska) i Hetepsenuseret. Egipt traci kontrol nad krajem Kusz, ktry staje si niezalenym krlestwem. Baillie sugeruje, e biblijne plagi egipskie i Wyjcie byy wynikiem powanych zmian klimatycznych wywoanych du iloci popiou wulkanicznego w atmosferze oraz przejciem komety w niewielkiej odlegoci od Ziemi. Bliski Wschd. W rodkowym i poudniowym Kanaanie po 1630 roku p.n.e. obszary zniszcze byy stosunkowo nieliczne - pisze Caroli - na przykad Jerycho. Wydaje si, e miasto to, doszcztnie spalone, pado ofiar trzsienia ziemi, ktre spowodowao, e gazy przedostay si do pobliskich grobw, w ktrych znajdowao si wiele atwo palnych przedmiotw (Caroli 2003). Babilon na ponad 100 lat pogra si w wiekach ciemnych, gdy amorycka stolica zostaje spldrowana. Osabieni Mitannijczycy i Huryci trac kontrol nad Asyri. Azja Mniejsza. Upadek hetyckiego Starego Pastwa. Mezopotamia. W zagadkowym, trwajcym nieco ponad dziewi miesicy okresie w dziewitym roku Amazidugi (czyli w 1629 roku p.n.e.) krl twierdzi, e zobaczy Ninsiann, co wspczeni historycy bdnie interpretuj jako planet Wenus; sdzc z opisu, najprawdopodobniej chodzi jednak o komet.

44

 Indie. Tysice stopionych kamieni odkryto w staroytnym indyjskim miecie Mohendo Daro, ktre nagle, w tajemniczych okolicznociach upado okoo 1600 roku p.n.e. Pisarz i podrnik David Hatcher Childress, ktry odwiedzi to stanowisko, opisuje bezksztatne bryy, bdce prawdopodobnie fragmentami glinianych naczy, ktre w niesychanie wysokiej temperaturze stopiy si i poczyy w jedn mas (Childress 1985, s. 191). Azja Centralna. Upadek kultury afanasjewskiej, ktra 15 stuleci wczeniej wprowadzia pasterstwo i upraw roli. Chiny. Upadek dynastii Xia. Obalenie dynastii Xia - pisze Caroli - czono z erupcj na Thirze (Caroli 2003). Na nizinie tej Rzeki pojawia si dynastia Shang. Ameryka Pnocna. Gwatownie wzrasta tempo wydobycia i ilo miedzi pozyskiwanej z kopal w Michigan. Zaoenie miasta w Poverty Point w Luizjanie. Wielka erupcja wulkanu w Anniachak na Alasce. Koniec kultury Red Paint. Ocean Spokojny. Kultura ceramiczna Lapita, od ktrej wywodz si Polinezyjczycy, rozprzestrzenia si na Pacyfiku. Erupcja wulkanu na Nowej Zelandii, o sile porwnywalnej do wybuchu na Thirze. Mezoameryka. 4-Quihuitl, czyli Ogie z Niebios, to trzeci z globalnych kataklizmw, opisany w azteckim kalendarzu jako ciana ognia. Koczy on poprzednie soce, czyli epok w dziejach wiata, po ktrej nieliczni ocalali odbudowuj cywilizacj. Kultura Olmekw wkracza w faz szczytowego rozwoju. Wedug tradycyjnej nauki ma si ona wanie wtedy zaczyna. Pierzasty W i jego towarzysze przybywaj z wodnego Aztlan. Ameryka Poudniowa. W dziejach Ameryki Poudniowej zaczyna si rodkowy okres formacyjny. Ludzie Thonapy przybywaj po Unu-Pachacuti (co oznacza wiat Zniszczony Przez Wod).

Czwarty kataklizm: 1198 rok p.n.e. Zjawiska na niebie

Pojawienie si komety Halleya sprawia, e kometa Oljato lub proto-Encke bardziej zblia si do orbity Ziemi. Franzen i Larsson sugeruj, e:
(...) stosunkowo duy obiekt pozaziemskiego pochodzenia uderzy gdzie we wschodni cz pnocnego Atlantyku [czyli tam, gdzie znajdowaa si Atlantyda], prawdopodobnie w szelf na atlantyckim wybrzeu pnocnej Afryki lub poudniowej Europy, okoo 1000-950 roku p.n.e., oddziaujc najsilniej na rdziemnomorskie obszary Afryki i Europy, ale w mniejszym stopniu rwnie na inne czci wiata (Palmer, Bailey 1998, s. 212).

Wedug Caroliego era Plejad, zwizana z punktem rwnonocy wiosennej, zakoczya si midzy 1500 a 1000 rokiem p.n.e. (Caroli 2003). W okresie tym mieci si szczytowa faza rozwoju Atlantydy i jej ostateczna zagada. W greckich mitach Plejady, jako crki Atlasa, byy Atlantydami.

wiadectwa geologiczne
W Szwecji i Szwajcarii stwierdzono dramatyczny wzrost poziomu wody w jeziorach, szczeglnie wyranie widoczny w Saalachsee, Ammersee, Federsee i Jeziorze Bodeskim, a take nage opuszczenie pooonych nad jeziorami osad. Powd bya tak wielka, by moe niemajca sobie rwnych w znanej nam prehistorii i historii, e w Niemczech powstay nowe jeziora niedaleko Memmingen, Monachium,

45

Ravensburga i Toelz. Poziom wody w jeziorach wzrs gwatownie rwnie w caej pnocnej Irlandii, co stwierdzono na przykad w Loughbashade. W najwikszym sodowym jeziorze na wiecie, tureckim Wan, w cigu zaledwie dwch lat przybyo ponad 70 metrw wody. Klimatolodzy obliczyli, e taki wzrost wymagaby okoo 4000 milimetrw opadw. Rwnie w rodkowej Afryce poziom jezior wzrs znaczco, cho nie tak dramatycznie. W Ameryce Pnocnej Wielkie Jezioro Sone w stanie Utah i kanadyjski Waldsea Basin osigny niespotykanie wysokie poziomy, podobnie jak poudniowoamerykaskie jezioro Titicaca w boliwijskich Andach i Lago Cardiel w zachodniej Argentynie. Soje w pniach irlandzkich dbw staj si zauwaalnie wsze. Klimat radykalnie si pogarsza w caej rodkowej Europie. Chd panuje w Tunezji. Warstwy geologiczne w pnocnej Afryce i Skandynawii wiadcz o nagym ochodzeniu, wolniejszym wzrocie rolin i powodziach o globalnej skali. Pod koniec I wieku p.n.e., przegldajc bibliotek w Cezarei, stolicy Mauretanii, grecki geograf Diodor Sycylijczyk dowiedzia si o katastrofalnym trzsieniu ziemi, ktre zniszczyo cae Atlantyckie wybrzee Ameryki Pnocnej 1200 lat wczeniej. Wspczeni geolodzy potwierdzaj te informacje. Masse wspomina o uderzeniu w Ziemi jakiego obiektu okoo 1000 roku p.n.e. (Palmer, Bailey 1998, s. 191), co miao miejsce na pustkowiach pnocnej Montany. Na zachd od Broken Bow w Nebrasce ley krater o rednicy ponad 1,5 kilometra, powstay prawdopodobnie okoo 3000 lat temu w wyniku eksplozji meteoru, porwnywalnej z wybuchem 120-megatonowej bomby jdrowej. Rdzenie lodowe z odwiertw Camp Century na Grenlandii wskazuj, e kataklizm o oglnowiatowej skali okoo 1170 roku p.n.e. wyrzuci do atmosfery ogromne iloci popiou. Szczyt aktywnoci wulkanicznej na caym wiecie pod koniec XIII wieku p.n.e. Wielkie erupcje maj miejsce na Pwyspie Arabskim oraz od rosyjskich wulkanw Awaczinskij i Szewelucz na Kamczatce, przez japoski Atamisan, pnocnoamerykaski Mount Saint Helens, Mount Shasta w Kalifornii, Newberry i Belknap w Oregonie, po San Salwador w Ameryce rodkowej. Na caym Atlantyku trwa aktywno wulkaniczna; wybuchaj wulkany na Islandii (Hekla), na Wyspie Wniebowstpienia, Candlemas, na Azorach (Furnas) i Wyspach Kanaryjskich (Gran Canaria, Fuerteventura i Lanzarote). Geolog Robert Hewitt opisuje koniec epoki brzu (il. 3.2) jako jeden z najgorszych kataklizmw w dziejach wiata(Hewitt 1958, s. 122). Pod wpywem danych geologicznych Larson i Franzen postanowili wysun teori, i tylko zjawiska kosmiczne s w stanie wyjani zaobserwowane zmiany. Sugerujemy wrcz, e stosunkowo due planetoidy lub komety (rednicy okoo p kilometra) uderzyy gdzie we wschodniej czci Atlantyku (Palmer, Bailey 1998, s. 301).

Zmiany klimatyczne
Bailey podsumowuje: Byy dwa gwne okresy niskiej temperatury, okoo 1600 i 1100 roku p.n.e. Ten ostatni, najbardziej zauwaalny, mona przeledzi w wielu innych czciach wiata, midzy innymi w Europie, obu Amerykach, na Bliskim Wschodzie i w Antarktyce (Palmer, Bailey 1998, s. 175). Alaska oraz zachodnie i centralne obszary Stanw Zjednoczonych nagle stay si chodniejsze i wilgotniejsze.

46

 Ochodzenie klimatu w caej Ameryce Poudniowej odpowiada interwaowi neoglacjalnemu, ktry mia miejsce w tym samym czasie. W niemieckiej Nadrenii wikszo pni dbw nosi wyrane lady wielkiej powodzi okoo 1000 roku p.n.e. Sekwencje sojw drzew skompilowane przez Davida Kuniholma wskazuj, e kulminacja pogorszenia klimatu w Turcji nastpia mniej wicej w latach 1185-1141 p.n.e. Wydarzenia w poszczeglnych regionach Atlantyda. W cigu jednego dnia i jednej nocy - wedug Platona - wyspa zostaa unicestwiona, by moe dlatego, e gra Atlas eksplodowaa i miliony ton morskiej wody wdary si do odsonitych komr magmowych, wywoujc proces subdukcji (il. 3.3). Wiksza cz ludnoci zgina w tym kataklizmie, lecz kilka tysicy ocalaych schronio si w rnych czciach wiata. Irlandia. Przybywaj fale uciekinierw: For Bolg, Fir Gailion, Tuatha de Danann oraz Milezyjczycy. Brytania. Wiksza cz wyspy jest wyludniona. Zakoczya si rozbudowa Stonehenge i zostao ono opuszczone. Europa kontynentalna. Koniec epoki brzu. Poar Szwarcwaldu w Bawarii. W caej Skandynawii zmieniaj si stosowane od dawna praktyki pogrzebowe - nie buduje si ju kurhanw, a wyposaenie grobowe jest znacznie ubosze. Ustaje produkcja brzu, regiony przybrzene pustoszej. Wielka powd zatapia Nizin Wgiersk, gdzie zbiega si kilka duych rzek. W momencie rozwoju i dobrobytu caa populacja epoki brzu zostaje zmieciona. W Italii Wezuwiusz wybucha trzykrotnie w cigu 100 lat po 1200 roku p.n.e. Egea. Koniec epoki brzu. Caroli pisze:
...potne konstrukcje hydrauliczne nad jeziorem Kopais w Grecji zwykle datuje si na okres hellenistyczny lub rzymski, a w kadym razie nie wczeniej ni mykeski. Wydaje si jednak, e pochodz one z koca fazy Troja I lub pocztku Troja II we wczesnym III tysicleciu p.n.e. Konstrukcje te zostay porzucone okoo 1200 roku p.n.e., co doprowadzio do wielkiej powodzi w basenie Kopais (Caroli 2003).

Trzsienia ziemi i poary maj miejsce w Atenach, Mykenach, Tirynsie, Knossos, Troi, Ugarit i na Cyprze. W zwizku z bezprecedensowo ulewnymi deszczami w domach wschodniej czci basenu Morza rdziemnego zrezygnowano z paskich dachw na rzecz dwuspadowych. Egipt. Koniec Nowego Pastwa, kultura dynastyczna chyli si ku upadkowi, po ktrym ju nigdy nie odzyska dawnej wietnoci. Papirus Harris opisuje wielkie chmury popiou nadcigajce nad Egipt od zachodu w czasie koronacji Ramzesa III w 1198 roku p.n.e. Krtko pniej Ramzes odpar inwazj Ludw Morza; wzici do niewoli jecy opowiedzieli przesuchujcym o spadajcej gwiedzie, ktra spalia ich ojczyzn, nim ta zatona w morzu. Pod koniec XIX dynastii (okoo 1197 roku p.n.e.) faraon Seti II opisuje bogini Sachmet jako wirujc gwiazd, ktra rozsiewa pomienie po caym wiecie. Papirus Ipuwera odnotowuje wielkie poary w caym Egipcie. Bliski Wschd. Koniec epoki brzu. U szczytu wietnoci mocarstwo asyryjskie upada okoo 1208-1179 roku p.n.e. Tekst na tabliczce z wypalonej gliny, znaleziony w portowym miecie Ugarit, opisuje Anat, gwiazd, ktra spada na ziemi syryjsk, podpalajc j i czynic wit podobnym do zmierzchu. Wiele wanych i wikszo pomniejszych stanowisk z epoki brzu w Azji Mniejszej zostaje zniszczonych przez ogie. Poar trawi Hattusas, stolic imperium hetyckiego. 47

 Indie. Jeli przyj 35 lat jako czas trwania jednego pokolenia, niebiaska wojna opisana w Mahabharacie toczya si okoo 1200 roku p.n.e. Chiny. Pocztek ostatniej fazy dynastii Shang, okresu Yin-Shang. Dynastia Shang pogra si na niecae 200 lat w upadku, po czym znika zupenie. Odkryte koci wrebne z tego okresu wiadcz o obsesji na tle kataklizmw. Typowym przykadem jest taka oto wyrocznia: W cigu nastpnych 1.0 dni nie bdzie adnych katastrof. Ostatni cesarz dynastii Shang, Chou Hsin, przegrywa w 1122 roku p.n.e. decydujc bitw z Wu Wangiem, zaoycielem kolejnej dynastii Chou. Wedug chiskiego mitu rwnoczenie z tym starciem militarnym toczya si kosmiczna walka komet na niebie. Pospieszny masowy pochwek w Sanxingdui, w prowincji Sichuan, zawierajcy obfite dary grobowe. Rzebione ozdoby z jadeitu, koci soniowej, muszli kauri, obiekty ze zota i liczne przedmioty z brzu pochodz z czasw cesarza Wu Dinga i jego ony Hao, ktrzy zmarli w 1189 roku p.n.e. Wydaje si, e niezwyke okolicznoci tego pochwku naley wiza z niestabilnymi warunkami klimatycznymi i globalnym kataklizmem. Caroli pisze: Legenda gosi, e tysice zwolennikw dynastii Shang ucieko statkami na wschd i nikt nie zna ich dalszych losw (Caroli 2003). Mezoameryka. Wedug wybitnego sinologa doktora Mike'a Xu uciekinierzy Shang dotarli na zachodnie wybrzee Meksyku i zreformowali cywilizacj Olmekw. W azteckim kalendarzu 4-Ad oznacza globalny potop, ktry zniszczy poprzednie soce, czyli epok w dziejach wiata. Zosta on przedstawiony na azteckim kamieniu kalendarzowym jako niebiaskie wiadro wody, ktre polewa zapadajc si kamienn piramid -jednoznaczne nawizanie do ostatecznego zniszczenia Atlantydy. Aztecki tekst Haiyococah, Woda-nad-Ziemi, opisuje, jak podtrzymujcy Ziemi bogowie uciekli, kiedy wiat zosta zniszczony przez potop. Na wybrzee Jukatanu dociera druga fala przybyszw, ktrzy przynieli Majom kultur. Ameryka Pnocna. W Poverty Point w Luizjanie nastpuje nagy wzrost populacji i zaczyna si ostatnia faza rozwoju. W okresie najwikszego wydobycia kopalnie miedzi w regionie Upper Peninsula w Michigan nagle zostaj opuszczone. Na wybrzeu Kalifornii pojawia si kultura Chumash. Wielkie powodzie na przybrzenych terenach poudniowego wschodu Stanw Zjednoczonych zostay

prawdopodobnie spowodowane przez uderzenie meteorytu lub planetoidy, na co wskazuje ukad kraterw w Karolinie Poudniowej. Ameryka Poudniowa. Wedug andyjskich legend do Peru docieraj wojowniczy Ayaraucca, po klsce w wojnie i straszliwym kataklizmie. Koczy si andyjska kultura Kotush, w Peru pojawia si kultura Sechin-Chavin. Pocztek pnego okresu formacyjnego i gwatowny rozwj technologii wznoszenia budowli megalitycznych: Zupenie jakby zosta osignity jaki duchowy prg.

48

4. Droga do Egiptu
Ale kiedy std odpyniesz, nigdy wicej nie zobaczysz tej wyspy; pochon j fale. Opowiadanie rozbitka

Do V tysiclecia p.n.e. dolin Nilu zamieszkiwali niezbyt liczni paleolityczni tubylcy, lecz okoo 6000 lat temu nowi przybysze zaczli si osiedla w Dolnym Egipcie. Pozostaoci domostw z tego dugiego okresu infiltracji odkryte w Marimda Bani Salama wskazuj, e byy to owalne szaasy o lekkiej konstrukcji z erdzi pokrytych skrami, identyczne z chatami znanymi z neolitycznych stanowisk zachodniej Azji. Wprawdzie pod wzgldem cywilizacyjnym lud ten sta wyej ni wczeniejsza spoeczno mieszkacw doliny Nilu, kultura badaryjska, jak nazywaj j archeolodzy, jeszcze nie zapowiadaa przyszego Egiptu faraonw. Jednak w drugiej poowie IV tysiclecia p.n.e. cay kraj uleg radykalnej transformacji w wyniku nieoczekiwanego przybycia znacznej liczby osadnikw, ktrzy przynieli ze sob wszystkie elementy zaawansowanej cywilizacji. Profesor Walter B. Emery, jeden z najwybitniejszych egiptologw XX wieku, ktry bada nekropol w Saqqara, pisa:
Nagy rozwj cywilizacji w dolinie Nilu tu przed [politycznym] zjednoczeniem [Egiptu] by wynikiem przybycia rasy dynastycznej. Za teori postulujc istnienie takiej rasy przemawia fakt, e groby z koca okresu predynastycznego w pnocnej czci Grnego Egiptu zawieray szcztki ludzi wyszych i o wikszych czaszkach ni rdzenna ludno; rnica ta jest tak wyrana, e nie sposb przypuszcza, by ludzie ci wywodzili si od wczeniejszej populacji (Emery 1961, s. 39).

Zaawansowane techniki irygacyjne zastosowano jako uzupenienie regularnych wyleww Nilu, a uzyskana t drog obfito plonw spowodowaa szybki wzrost liczby ludnoci. Neolityczne osady przeksztaciy si w nomy, czyli dystrykty, skadajce si na ewoluujcy system polityczny, wymagajcy administracji i wadzy centralnej, ktre mogyby koordynowa nawadnianie pl, niwa oraz magazynowanie i dystrybucj ywnoci. Na miejscu kruchych badaryjskich szaasw pojawiy si wielkie witynie, paace i monumentalne budowle publiczne z duych, precyzyjnie obrobionych kamiennych blokw. Emery zauway: To zdumiewajce, e ju na pocztku I dynastii dziea cieli i snycerzy dostarczaj licznych dowodw znajomoci zaawansowanych technik obrbki drewna. Znane i stosowane byy wszystkie typy pocze: czopowe, na wpust i piro, na wrg i przylg, na zakadk i na jaskczy ogon. Ponadto powszechnie stosowano rzebienie oraz intarsj i inkrustacj koci soniow oraz fajansem. Rzemielnicy mieli do dyspozycji mniejszy ni dzisiaj zestaw narzdzi, ktre jednak speniay wszystkie funkcje niezbdne w ciesielstwie - oprcz struga, nieznanego w Egipcie a do czasw rzymskich (Emery 1961, s. 216). Jeli te umiejtnoci nie rozwijay si przez duszy czas w Egipcie, to skd si wziy? Archaiczne witynie i grobowce krlewskie byy ozdobione sigajcymi od podogi do sufitu panelami pokrytymi pasami wytaczanej zotej blachy w mniej wicej centymetrowych odstpach, co przywodzi na myl opisan przez Platona w Kritiasie wityni Posejdona otoczon zotym murem oraz inne mury na Atlantydzie, podobnie dekorowane szlachetnymi metalami. Ludno badaryjska nie znaa tkactwa, lecz wraz

49

z przybyciem rasy dynastycznej pojawio si krosno, skomplikowane urzdzenie na stosunkowo zaawansowanym etapie rozwoju (Emery 1961, s. 177). Ju od I dynastii papirus by uprawiany i wykorzystywany do produkcji materiau pisarskiego. Emery pisa:
Dysponujemy wiadectwami, ktre wskazuj, e jzyk pisany, nawet na pocztku I dynastii, nie by bynajmniej w pocztkowej fazie rozwoju. Nawet najwczeniejsze teksty pisane wiadcz, e jzyk pisany wyszed poza uycie piktogramw, ktre oznaczay przedmioty lub czynnoci. Istniay rwnie znaki wyraajce dwiki i wyksztaci si system numeryczny. Oprcz tego, e hieroglify byy ju wtedy stylizowane i skonwencjonalizowane, powszechnie stosowano uproszczon form pisma. Wszystko to oznacza, e jzyk pisany musia wczeniej przej dugi okres rozwoju, ktrego adnych ladw nie znaleziono dotychczas w Egipcie. Niektrzy uczeni twierdz, i w sprzyjajcych okolicznociach jzyk pisany mg si rozwin bardzo szybko; niemniej jednak naleaoby oczekiwa, e znajdziemy jakie lady tego procesu na poudniu w okresie predynastycznym. Dlatego dopki nie zostan odkryte dowody obalajce to zaoenie, musimy przyj, e rwnoczenie z wysoko rozwinit monumentaln architektur pojawi si w peni rozwinity system pisma (Emery 1961, s. 192).

Przed przybyciem rasy dynastycznej badaryjscy tubylcy pywali po Nilu tratwami na niewielkie odlegoci. Ale statki z okresu archaicznego przywoziy ju cedrowe drewno z Libanu, prowadziy handel z Synajem, Azj i Kret, toczyy bitwy morskie z podobnie solidnymi okrtami Sumerw. Duga na 38 metrw d odkryta w zagbieniu po poudniowej strome Wielkiej Piramidy jest przykadem niesychanie zaawansowanej techniki szkutniczej. Tworzce jej konstrukcj deski byy tak dokadnie dopasowane, e po zwizaniu ich linami, ktre pczniay pod wpywem wody, kadub stawa si na tyle szczelny, e niepotrzebne byo dodatkowe uszczelnianie go smo. Na pokadzie bya nawet klimatyzacja: wiatry wiejce przez przestrze nad dachem, wypenion mokrymi gaziami, chodziy przestronn kabin. Pene wdziku linie tej odzi daj wiadectwo dugiej tradycji budowy statkw, a wznoszcy si wysoko dzib i rufa wskazuj, e moga ona suy do oceanicznych rejsw, a nie tylko do krtkich wycieczek po rzece. Wszystkie te cechy s tym bardziej godne uwagi, jeli zdamy sobie spraw, e statek zosta zbudowany przed 3000 rokiem p.n.e.- 300 lat przed pierwsz egipsk dynasti. Jak napisa Thor Heyerdahl, Egipcjanie pywali po morzach na dugo przed tym, nim przybyli nad Nil (Heyerdahl 1971, s. 97). Krtko mwic, egipska cywilizacja miaa wszystkie charakterystyczne dla niej cechy ju od samego pocztku swojej historii. W jaki sposb zaawansowana cywilizacja moe powsta ju w peni rozwinita? - pyta znany badacz egipskich zabytkw, John Anthony West.
Spjrzmy na automobil z 1905 roku i porwnajmy go ze wspczesnym samochodem. Trudno nie dostrzec procesu rozwoju. Lecz w Egipcie nie ma czego podobnego. Wszystko jest na swoim miejscu ju od samego pocztku. Naturalnie rozwizanie tej zagadki jest oczywiste, poniewa jednak nie mieci si we wspczesnym sposobie mylenia, rzadko bywa brane pod uwag. Egipska cywilizacja si nie rozwina. Zostaa odziedziczona (West 1979, s. 13).

Naturalnie dziedzictwo to nie przybyo ze wschodu. Pozbawione wody pustynne szlaki, ktre przez tak wiele stuleci dziaay jako zapora przeciwko najazdom plemion azjatyckich - a do inwazji hyksoskich barbarzycw na rydwanach w poowie XVII wieku p.n.e. - byy jeszcze skuteczniejsz barier uniemoliwiajc wpywy kulturowe. Co wicej, nigdzie w zachodniej Azji nie istniao nic choby zblionego do zaawansowanej egipskiej cywilizacji. Wszystkie liczne i na pozr sprzeczne egipskie

50

kosmogonie byy zgodne co do tego, e przynajmniej pierwsze, najdawniejsze bstwa przybyy z dalekiego zachodu. Wspczeni badacze znajduj poparcie dla swoich wnioskw dotyczcych dynastycznej rasy, ktra przyniosa cywilizacj z zachodu. Ojciec historii, Herodot, ktry podrowa wVI wieku p.n.e., wspomina, e kapani z Memfis twierdzili, jakoby ich przodkowie pochodzili z kraju lecego daleko na zachodzie. Dwiecie lat pniej Manethon, egipski kapan piszcy po grecku, zapewnia, e pierwsi cywilizowani ludzie przybyli do Egiptu ze wszystkimi osigniciami kultury po katastrofalnej powodzi. Wspczesny Manethonowi grecki geograf Diodor Sycylijczyk pisa: Sami Egipcjanie byli cudzoziemcami, ktrzy w zamierzchych czasach osiedlili si nad Nilem, przynoszc ze sob cywilizacj swojego rodzinnego kraju, sztuk pisania i wyksztacony jzyk. Przybyli od strony zachodzcego soca i s najstarszym z ludw (Leonard 1904, s. 92). Diodor twierdzi, e przodkowie Egipcjan pochodzili z Etiopii. Jak wspomniaem w rozdziale 2, etiopski ksi Memnon, ktry zgin, bronic Troi, by dowdc atlantydzkiej armii. We wczesnym okresie klasycznym termin Etiopia oznacza atlantyckie wybrzee pnocnej Afryki, Atlantyk tu za Supami Heraklesa (Gibraltarem) lub sam Atlantyd. Mehetweret, Niebiaska Krowa, symbol narodzin z nicoci, bya jednym z bstw, ktre przybysze przynieli ze sob do doliny Nilu. Jej imi znaczy dosownie Wielki Potop. Rozdzia 175 Ksigi Umarych zawiera opis wydarzenia, ktrego bya personifikacj: Ziemia bya zalana przez potop. Wszelkie ycie zostao zniszczone. Przeyo jednak kilku dzielnych ludzi. Ich przywdc by Ozyrys, na ktrego cze zbudowano Ozyrejon, pooony 8 metrw za wityni Seti I (1360 p.n.e.) w Abydos (Abdu). Jest to podziemna sklepiona sala, otoczona kanaem symbolizujcym Wielki Krg Wody, czyli ocean; w ten sposb powstaa kamienna alegoria prapagrka Atuma. Wedug egiptologa Rundella Clarke'a porodku tej budowli by umieszczony jej miniaturowy model zwieczony posgiem Ozyrysa. Ta dziwna podziemna budowla bya rytualnym symbolem pochodzenia cywilizowanej ludzkoci z wyspiarskiego krlestwa Atuma porodku oceanu, co stanowi wyrane nawizanie do zatopionego ldu Atlantydy, ojczyzny przodkw Egipcjan. Pochodzcy ze Starego Pastwa tekst zatytuowany Zniszczenie ludzkoci zosta odkryty wanie wewntrz Ozyrejonu. Opisuje on Aalu, Wysp Pomieni, znan pod t nazw amerykaskim Apaczom. Naturalnie jest to wulkaniczna wyspa przywodzca na myl Atlantyd. Duat - zawiatowej siedziby bogw, na kocu wiata, gdzie zachodzi soce, otoczona wysokimi grami oddzielajcymi niebo od ziemi. Byo to wielkie krlestwo obfitujce w pszenic, a jego stolic otacza elazny mur z licznymi bramami, przy ktrych zbiegay si prowadzce z daleka drogi. Kadego ranka bg soca przybywa na Aalu przez drzwi znajdujce si porodku wyspy. Pewnego dnia jednak Atum, ojciec bogw, wezwa do siebie Tefhut, opisan jako spragniona krwi lwica o poncej grzywie i obliczu janiejcym jak soce (Mercatante 1978, s. 184).Tefnut (przez Egipcjan zwana rwnie Sachmet) bya mitycznym wizerunkiem komety, ktra doprowadzia do upadku epoki brzu i zniszczya Atlantyd oraz dziesitki innych miast na przeomie XII i XIII wieku p.n.e. Atum poleci Tefnut zniszczy Aalu niebiask poog, gdy jego mieszkacy stali si zuchwali wobec bogw. Aalu wspomina te pochodzca z XVI wieku p.n.e. Ksiga Umarych (rozdzia 61) - zbir tekstw zawiatowych umieszczanych w grobowcach. Zawarty tu opis krlestwa na wyspie wspomina o eglownych

51

kanaach, takich samych jak na Atlantydzie Platona. Mniej zrozumiaa jest wzmianka o drzwiach, przez ktre przybywa o wicie bg soca, gdy mona z niej wywnioskowa, e Aalu leao na wschodzie. Lecz teksty mwi wyranie, e wyspa leaa na dalekim zachodzie, za Duat. Ju samo Duat miao zwizek z zachodem i Atlantyd: jego gry oddzielay niebo od ziemi, podobnie jak gra Atlas, a ich personifikacj by Szu (il. 4.1), egipski Atlas, ktry oddziela Geba (ziemi) od Nut (nieba). Drzwi boga soca na Aalu mog by tylko astronomicznym elementem megalitycznej wityni podobnej do brytyjskiego Stonehenge, tego arcydziea kalendarza. Co wicej, szczeliny w Stonehenge, ktre suyy do obserwacji cia niebieskich, s do dzi zwane oknami, co wskazuje, e ta sama koncepcja moga lee u podstaw egipskich drzwi: kamiennego obramowania celowo zorientowanego tak, by wpaday przez nie pierwsze promienie wschodzcego soca. Na przykad tak zwany heel stone w Stonehenge nie ma nic wsplnego z pit (ang. heel), lecz jego nazwa pochodzi od staro-walijskiego sowa haul, oznaczajcego soce. Poniewa za supami Heraklesa budowano wiele astronomicznie zorientowanych wity, pooenie Aalu na zachodzie wydaje si bardzo prawdopodobne. Skojarzenie Atuma z Prapagrkiem i jego zwizek z potopem przywodz na myl Atlasa i jego wit gr, ktra zapada si w morzu. Krtko mwic, Atum by egipsk wersj Atlasa, a t identyfikacj dodatkowo podkrela filologiczna zbieno midzy imieniem egipskiego boga i greckiego Tytana. Wedug najstarszych egipskich tradycji do Dolnego Egiptu dotaro kilka fal rasy dynastycznej Emery'ego, za najwaniejsz z nich byli Szemesu Hor, czyli Towarzysze Horusa.Wraz z nimi lub tu po nich przybyli Mesentiu - Harpunnicy. Harpun by te emblematem Szemesu Hor w ich dolnoegip-skim nomie w zachodniej delcie, gdzie sam bg nieba o postaci sokoa by nazywany Hor-czema-a, Horusem o silnym ramieniu, ktry przebija harpunem swego wroga, Setha w postaci hipopotama. Poniewa Szemesu Hor byli pierwszymi krlami Egiptu, kady faraon, z wyjtkiem heretyka Amenhotepa IV, ktry sam siebie nazywa Echnatonem, identyfikowa si z Horusem. Jak wyjania Mercer, sam Horus, wedug legendy, by ostatnim z boskich wadcw Egiptu. Wszyscy oni, a take pniejsi faraonowie, byli uwaani za inkarnacje Horusa i z tej racji traktowani jak bogowie (Mercer 1960,s.78).Z Ksigi Umarych jasno wynika, e Szemesu Hor byli Atlantydami: Horus bdzie wywyszony na tronie, ktry stoi na Wyspie Pomieni; jak pamitamy, nazw t okrelano wulkaniczn Atlantyd. Lecz Horus jako posta wystpujca w religii mg powsta w wyniku swego rodzaju kompromisu midzy nowo przybyymi Harpunnikami a tubylcami. Mercer sugeruje, e dynastyczna rasa imigrantw, osiadszy w Egipcie, prawdopodobnie w delcie, moga uczyni swoj pierwsz siedzib miasto lub dystrykt, ktrego mieszkacy czcili sokoa jako swj symbol i boga, ktrego przybysze przejli, i w ten sposb narodzi si kult sokola, czyli Horusa (Mercer 1960, s. 93). Zwraca te uwag, e imi Horusa pochodzi od rdzenia her, twarz, i ma zwizek z niebem, heret, a take, e wadcy obcego pochodzenia poczyli swoje wasne bstwo nieba z miejscowym bogiem-sokoem. Ten pokojowy synkretyzm znalaz odzwierciedlenie w legendzie przedstawiajcej Horusa jako syna Ozyrysa, boga odrodzenia, ktry przyby z daleka, aby zapodni sw on Izyd, personifikujc now ojczyzn, Egipt. Horus (ucielenienie wadzy faraonw) by wic uwaany za potomka, czyli naturalny wynik poczenia przybyszw z dalekiego zachodu i rdzennych

52

mieszkacw doliny Nilu. Std tytu Ozyrysa - Wadca Tych, Ktrzy S Na Zachodzie -jest jak najbardziej stosowny. Jak wskazuje ich emblemat, harpun, Szemesu Hor i Harpunnicy byli eglarzami. Przybyli z zachodu twrcy Egiptu faraonw pojawili si nagle w delcie po potopie, przynoszc ze sob sztuk i nauki zaawansowanej cywilizacji. Lecz jeli poszukamy na zachodzie, to nie znajdziemy adnych ladw takiej cywilizacji w Libii. Jeszcze dalej na zachd le tylko wybrzea pnocnej Afryki, a dalej pusta przestrze oceanu. Lecz Platon twierdzi, e Egipcjanie przechowali relacj o potnym imperium, ktrego stolica znajdowaa si na wielkiej wyspie na Atlantyku lub w jego pobliu. Przynoszcy cywilizacj Towarzysze Horusa zostali przedstawieni w formie graficznej na zodiaku z Dendery, gdzie wyobraono identyczne pary klczcych sokoogowych postaci, ktre podtrzymuj niebo. Atlas by wedug legend twrc astrologii, a grecki mit przedstawia go jako tego, ktry podtrzymuje niebo. By jednym z wielu par bliniaczych braci, jak ci, ktrych przedstawia zodiak z Dendery. Rozdzia 20 Ksigi Umarych opisuje, e siedzib Szemesu Hor byo Sechet Jaru. Martin Bernal w swojej ksice Black Athena (Czarna Atena) udowodni, e greckie imi Atlas pochodzi od egipskiego jaru, co dodatkowo potwierdza identyfikacj Sechet Jaru z Atlantyd. Grecka wersja mitu o powstaniu egipskiej cywilizacji wspomina Ajgyptosa, pierwszego faraona, od ktrego pochodzi nazwa kraju. Dziadkiem Ajgyptosa by Posejdon, bg mrz i stwrca Atlantydy, ktrego emblematem, podobnie jak Towarzyszy Horusa i Harpunnikw, by trjzb. Matk Ajgyptosa miaa by miertelna kobieta, Libia. Ta legenda opisuje t sam migracj, o ktrej opowiadali sami Egipcjanie: Ajgyptos by modziecem z Atlantydy z drugiego pokolenia, jego rodzice przeszli przez Libi w czasie ucieczki ze swej ojczyzny na wyspie Posejdona, Sechet Jaru. W t tradycj wpisuje si te fakt, e grecki historyk z I wieku p.n.e. Orfejos uwaa Egipt za crk Posejdona. Ajgyptos by jednym z Szemesu Hor, ktrych historyczn autentyczno potwierdza pierwszy krl Egiptu Hor Aha. Zaoona przez niego w 3100 roku p.n.e. dynastia, ustanowia wzorce wadzy krlewskiej, ktre przetrway przez ca dynastyczn histori Egiptu. Emery pisze:
Wedug legendy bg Horus wada Egiptem w prehistorycznych czasach, lecz zawsze przedstawiano go jako ziemskiego wadc, ktry by krlem-Horusem. W historycznych czasach takich krlw nazywano Towarzyszami Horusa, Szemesu Hor. Sam Horus, wedug legendy, by ostatnim z boskich wadcw Egiptu. Wszyscy oni, a take pniejsi faraonowie, byli uwaani za inkarnacje Horusa i z tej racji traktowani jak bogowie (Emery 1961, s. 95).

Innymi sowy, sama koncepcja wadzy faraonw, ktra przetrwaa przez ca epok dynastyczn, bya dzieem przybyych z Atlantydy Szemesu Hor. Historyczno postaci krla Hor Aha i jego Atlantydzkie pochodzenie potwierdzi na pocztku XX wieku wybitny egiptolog sir Flinders Petrie. Prowadzc prace wykopaliskowe w Abydos, znalaz niewielk tabliczk z koci soniowej, na ktrej wyryty by wizerunek i imi krla Aha. Za jego postaci znajduje si byk, biegncy po nierwnym terenie ku sieci rozcignitej midzy dwiema erdziami; niemal dokadnie tak sam scen mona zobaczy na pucharach Vapheio. S to dwa doskonale zachowane zote obiekty odkryte na mykeskim stanowisku w Lakonii, w Grecji, na poudnie od Sparty. Puchary te zostay sprowadzone z minojskiej Krety okoo 3500 lat temu. Na jednym z nich znajduje si scena, ktr Platon opisa w swojej relacji o Atlantydzie - wite byki rytualnie chwytane w sieci. 53

Petrie odkry tabliczk krla Aha w sanktuarium powiconym bogini Neith, co jeszcze wyraniej czy si z Atlantyd, poniewa to wanie w jej wityni w Sais, w delcie, znajdowaa si wedug Platona oryginalna wersja relacji o Atlantydzie. Neith bya czczona jako Pierwsza Rodzicielka, tkajca wiat na swoich krosnach, ktre wynalaza i podarowaa ludzkoci. W tej roli bya ona personifikacj atlantydzkich Towarzyszy Horusa, rasy dynastycznej Emery'ego, ktra wprowadzia do doliny Nilu, obok innych zdobyczy cywilizacji, rwnie tkactwo. Lecz Neith miaa rwnie aspekt budzcy groz. Jeli zostaa obraona, nazywano j T, Ktra Sprawia, e Niebo Spada Na Ziemi - sprowadzaa kosmiczny kataklizm. W takich okolicznociach zwracano si do niej jako do obroczyni przed zagroeniem od wody. Oprcz tego, e Neith bya jednym z najstarszych bstw, jej miasto przeyo czenie si dolnoegipskich nomw jeszcze przed zjednoczeniem pastwa w czasach dynastycznych. Co istotne, jednym z jej symboli bya Czerwona Korona Dolnego Egiptu. Tak staroytny i wany dokument jak relacja o Atlantydzie nie mgby by przechowywany w stosowniejszym miejscu; zoenie go w wityni Neith, Pierwszej Rodzicielki, przypominao przybycie Szemesu Hor na wybrzee delty Nilu i histori ich ocalenia. Nie byo bardziej odpowiedniego miejsca do przechowania historii o Atlantydzie, poniewa to wanie niedaleko Sais Atlantydzi zostali pokonani przez Ramzesa III w czasie swej ostatniej prby podbicia Egiptu. Mnstwo materialnych i pisanych wiadectw ze staroytnego Egiptu wskazuje jednoznacznie, e rdzenni mieszkacy doliny Nilu przyjli do swego rolniczego kraju zaawansowanych cywilizacyjnie przybyszw z dalekiego zachodu, ktrych 5000 lat temu jaki kataklizm zmusi do opuszczenia wyspiarskiej ojczyzny. Oba te ludy wsplnie zbudoway now cywilizacj, ktrej najwspanialsze osignicie mona do dzi oglda na paskowyu w Gizie. Obok, w specjalnej podziemnej krypcie, spoczywa duga na 38 metrw d, a w pobliu zostay zoone jeszcze cztery podobne. I nie byy to tylko ceremonialne odzie, suce do wycieczek po leniwym nurcie Nilu, lecz penomorskie statki, ktre naprawd pyway po wodzie na tyle dugo, e nosz wyrane lady uytkowania. Poniewa odzie te skonstruowano przed oficjalnie przyjt dat powstania cywilizacji egipskiej, zaawansowana technika szkutnicza, ktrej s przykadem, musiaa pochodzi od wysoce cywilizowanego predynastycznego narodu -Towarzyszy Horusa - tego samego, ktry zbudowa Wielk Piramid. S to statki, w ktrych Towarzysze Horusa przybyli ze swojej ojczyzny; tylko taka interpretacja satysfakcjonujco wyjania, dlaczego tak doskonae statki zostay zoone tu obok najwspanialszego monumentu wiata. Kataklizm, po ktrym ocalali przypynli tymi wanie statkami do dalekiej i bezpiecznej delty Nilu, zosta opisany w dokumencie znanym jako Ksiga o tym, co jest w Duat, czyli w Zawiatach. Kiedy Stwrca zapragn ukara ludzko - pisze jej anonimowy autor - wysa swoje prawe oko -Sachmet, soce ktre spado do wd otchani.

54

5. Noe by z Atlantydy
Bd ci szuka i nigdy ci nie znajd. Ksiga Ezechiela 26,21

Dugotrwae zaburzenia sejsmiczne pod koniec IV tysiclecia p.n.e. doprowadziy do ewakuacji na wielk skal z powoli zapadajcej si masy ldu Atlantydy. Migracja jej mieszkacw kierowaa si przede wszystkim na wschd, karawanami przez wwczas jeszcze zielon Sahar i szlakami nadmorskimi, oraz okrtami wzdu wybrzea pnocnej Afryki. Rzesza Atlantydw, ktrzy osiedlili si w dolinie Nilu, spowodowaa gwatowny rozkwit cywilizacji dynastycznej, a zasug tych, ktrzy wznieli pierwsze miasta na terenach yznego Pksiyca, midzy Tygrysem i Eufratem, by rwnie nagy rozwj cywilizacji mezopotamskiej. aden archeolog nie przyjmie takiej interpretacji - w kadym razie publicznie. A jednak wanie ona logicznie wyjania wsplne cechy (niekiedy wyranie zdradzajce atlantydzkie wpywy), jakie czyy wczesnodynastyczny Egipt i Sumer. Wprawdzie cywilizacje te kontaktoway si ze sob, lecz i Egipcjanie, i Sumerowie byli raczej zamknici na wpywy z zewntrz. Co wicej, podobiestwa midzy nimi nie ksztatoway si z biegiem czasu, jak mona by oczekiwa w przypadku ewoluujcych kontaktw midzy-kulturowych, lecz pojawiy si rwnoczenie na samym pocztku istnienia obu kultur. Wedug wybitnego egiptologa doktora Waltera Emery'ego istnienie trzeciej strony, ktrej kulturowe osignicia zostayby niezalenie przekazane do Egiptu i Mezopotamii, najlepiej tumaczyoby zarwno podobiestwa, jak i fundamentalne rnice midzy obiema cywilizacjami (Emery 1961, s. 107). Do takich wsplnych cech naley wystpowanie w obu religiach symbolicznych hybryd, takich jak uskrzydlone gryfy, koty o wowych szyjach, pary spltanych ze sob zwierzt czy heros pokonujcy dwa lwy. W wizerunkach swoich krlw zarwno sumeryjscy jak i egipscy artyci przedstawiali ich w nadludzkiej skali, otoczonych znacznie mniejszymi postaciami. Dla sumeryjskich monarchw i egipskich faraonw noszenie brody byo oznak siy. W obu krajach wadcy przybierali taki samy tytu: Byk Niebios. Egipski byk Hapi (Apis) by symbolem podnoci czcym si z ide wadzy krlewskiej, a zwizane z nim rytuay praktycznie nie rniy si od ceremonii na cze byka Syna Enlila odprawianych w Ur. Byk, jak objania w swojej relacji Platon, by kluczowym elementem specjalnej krlewskiej ceremonii na Atlantydzie. I cho byk jest symbolem wsplnym dla wielu kultur, oddawanie mu czci w niemal identycznych rytuaach przez dwa rne ludy nie jest powszechne i wskazuje na istnienie prehistorycznych zwizkw midzy Egipcjanami, Sumerami i ich przodkami z Atlantydy. Podobiestwa nie ograniczaj si jednak do rytuaw. Egipscy i sumeryjscy architekci budowali w tym samym czasie charakterystyczne ceglane mury z niszami i wystpami, a jedyna rnica midzy nimi polegaa na wielkoci cegie, jakich uywali. W okresie Demdet Nasr w Sumerze i we wspczesnym mu archaicznym Egipcie powstaway identyczne fasady wejciowe, a plany paacw w obu kulturach niewtpliwie wywodziy si ze wsplnego rda (Emery 1961, s. 191). W czasie pogrzebw faraonw I dynastii zabijano ich sucych i grzebano w pobliu krlewskiego grobowca; podobnie byo w Ur.

55

Predynastyczna religia wywodzia si z monoteistycznego kultu solarnego skupionego wok najwyszego bstwa - Re, za w Mezopotamii pod koniec IV tysiclecia p.n.e. sumeryjski bg Dingir (Lnicy) by obiektem podobnego kultu. Co ciekawe, rdzenni mieszkacy Wysp Kanaryjskich przy atlantyckim wybrzeu Maroka pocztkowo czcili tylko boga soca, ktrego czyli z wysokimi grami Teneryfy i Gran Canarii. Podobnie egipskie piramidy byy uwaane za Gry Re, a zikkuraty Sumeru uznawano za monumentalne schody prowadzce do Dingira. Wszystko to tworzy cigo kulturow, obejmujc obszar od rda na Atlantyku po Egipt i Mezopotami. Istnienie takiej cigoci szczeglnie wyranie podkrela zbieno midzy sumeryjskim Asari a egipskim Usirem (lepiej znanym pod greckim imieniem Ozyrysa). Podobiestwo ich imion to dopiero pocztek. W obu cywilizacjach Asari-Usir by uwaany za czowieka, ktry sta si bogiem dziki temu, e przynis wiatu wartoci i technologie cywilizacji. Pniej zosta podstpnie zamordowany, a jego ciao powiartowano i fragmenty rozrzucono. Jego ona - Innini w Sumerze, a Iset, lepiej znana jako Izyda, w Egipcie - w obu wersjach bya rwnoczenie jego siostr. Zebraa ona rozproszone czci ciaa ma, po czym przywrcia go do wiecznego ycia dziki mocom swej misteryjnej religii. Zarwno Inninijak i Izyda byy boginiami podnoci i obie byy w czczcych je kulturach przedstawiane jako plczce postacie. Asari nosi tytu Wiernego Pana Drzewa, za symbolem Ozyrysa by amulet ded, filar lub pie drzewa, ktry wystpowa w historii o jego zmartwychwstaniu. Pojawienie si obu tych bogw zbiego si w czasie z pocztkami cywilizacji w dolinie Nilu oraz na aluwialnej rwninie midzy Tygrysem i Eufratem, okoo 3100 roku p.n.e. Wwczas Towarzysze Horusa, ktrzy przynieli do Egiptu cywilizacj, byli zajci czeniem licznych nomw w jeden organizm pastwowy. Podobny proces polityczny zapocztkowali nowo przybyli atlantydzcy przodkowie Sumerw. Mona odnie > wraenie - podsumowuje Emery - istnienia porednich zwizkw, a moe wrcz trzeciej strony, ktrej wpywy dotary i nad Eufrat, i nad Nil (Emery 1961, s. 119). Niezaleni badacze wci sugeruj istnienie trzeciej strony jako wsplnego rda cywilizacji egipskiej i sumeryjskiej,nie tylko dlatego, e obie byy z natury izolacjonistyczne. Kontakty midzy nimi powanie utrudniaa rozlega, pozbawiona wody pustynia, ktra ogranicza Egipt od wschodu. Oprcz tego za istnieniem atlantydzkiej trzeciej strony przemawia charakter zarwno podobiestw, jak i znacznie liczniejszych - i fundamentalnych - rnic midzy tymi dwiema cywilizacjami. Na przykad scena przedstawiona na wykonanej z koci soniowej rkojeci noa znalezionego w Gabal al-Arak i drobiazgowo powtrzona na malowidach ciennych w grobowcu z koca okresu predynastycznego w Hierakonpolis ukazuje Towarzyszy Horusa toczcych zacit bitw morsk z cudzoziemcami. Egipcjanie zostali przedstawieni w typowo egipskich okrtach, lecz ich wrogowie uywaj charakterystycznych okrtw sumeryjskich o wysokich dziobach i rufach. Wydaje si std wynika, e kontakty midzy Egiptem i Sumerem byy nieczste i niezupenie serdeczne. Pochodzenie etniczne Sumerw niezmiennie stanowi zagadk dla archeologw. Nie byli ani Semitami, ani Indoeuropejczykami, za ich jzyk byl aglutynacyjny, jak jzyki ugrofiskie, co sugeruje moliwe zwizki z ludami kaukaskimi. Sami siebie nazywali czarnoglowymi, mieli jasne oczy, jasn lub niad skr, byli niewysocy i smukej budowy ciaa. By moe naleeli do tej samej rasy, co Towarzysze Horusa, Guanczowie - rdzenni mieszkacy Wysp Kanaryjskich, przedceltyccy mieszkacy Wysp Brytyjskich i

56

staroytni Iberowie, ktrych jedynymi yjcymi potomkami mog by wspczeni Baskowie. Innymi sowy, pochodzili z Atlantydy. Najbardziej oczywistym cznikiem midzy Egiptem i Sumerem jest witynia w formie piramidy, ktra pojawia si na samym pocztku istnienia obu cywilizacji. Tak jak wikszo innych podobiestw czcych te dwie kultury, egipskie i sumeryjskie piramidy s zblione w oglnym zarysie, lecz znacznie rni si w szczegach. Tak sytuacj wyjaniaoby ich pochodzenie ze wsplnego, trzeciego rda; ewoluujc niezalenie od siebie, w dwch rnych kulturach, coraz bardziej oddalay si od siebie, jak dwie gazie jednego drzewa. wita gra, z jej wynios schodkow wie zostaa upamitniona w formie sumeryjskiego zikkuratu. Nawet nazwa tej budowli mwi sama za siebie, gdy oznacza grski szczyt i przywodzi na myl egipskie okrelenie piramid jako Gr Re. Campbell opisuje zikkurat, wznoszcy si ku grze picioma kondygnacjami na podobiestwo witej gry. Platon wspomina, e na Atlantydzie witymi liczbami byy pi i sze, symbolizujce odpowiednio msk i esk energi. Dla uzyskania odpowiedniej rwnowagi duchowych energii Atlantydzi zawarli te liczby w swej monumentalnej architekturze, a ta sama symbolika liczb wystpowaa w Sumerze. Najwaniejsze jest jednak to, e piramidy i zikkuraty powstay niezalenie od siebie. Nie byy wynikiem kontaktw midzykulturowych. Piramida schodkowa, forma najbardziej przypominajca zikkurat, wyewoluowaa z mastaby, czyli jednopitrowego, wolno stojcego grobowca. Zikkurat natomiast rozwin si ze wity budowanych na podwyszonych platformach. Innymi sowy, oba te typy budowli powstay pod wpywem inspiracji tym samym wzorcem, znacznie wczeniejszym od cywilizacji egipskiej i sumeryjskiej, lecz przebieg ich ewolucji by cakowicie odmienny. Oczywicie najwaniejsz cech czc piramid z zikkuratem jest to, e funkcj obu tych budowli byo upamitnienie przodkw - tych, ktrzy wyruszyli w dug podr na wschd ze swej grzystej witej wyspy na zachodnim morzu. W wersji babiloskiej, kiedy Utnapisztim ocala z potopu, wznis na grskim szczycie wityni, w ktrej zoy bogom podzikowanie. Nastpnie jego synowie zeszli na d i dali pocztek rasom i narodom wiata. Jak poprzednio, rwnie tutaj znajdujemy nie tylko podobiestwa, ale rwnie istotne rnice w szczegach. Zbudowana dla Desera Gra Re w Sakkarze i zikkurat w Ur s piciostopniowymi piramidami zbudowanymi z suszonych cegie (znowu wita liczba Atlantydy, pi). Jednak w odrnieniu od egipskich piramid zikkuraty nie miay wewntrznych pomieszcze ani korytarzy. Nazwa wulkanicznej gry, ktra zwiastowaa nadejcie sumeryjskiego potopu, brzmiaa Adad. Inna gra, leca w miejscu zachodu soca, bya nazywana Arallu, co przywodzi na myl egipskie Jaru, rwnie pooone na dalekim zachodzie. A zatem w najbardziej charakterystycznych monumentach Egiptu i Sumeru znajdujemy nawizanie do owej trzeciej strony, za ktrej potomkw obie kultury si uwaay Atlantydw. Sumeryjski mit o Enki wydaje si odzwierciedla te osobne drogi ewolucji zaczynajcej si we wsplnym rdle: po zotym wieku, kiedy wszyscy ludzie mwili jednym jzykiem i obejmowali si jak bracia i siostry, Enki zmieni mow w ich ustach, umieci w niej wyzwanie - w mowie ludzi, ktrzy dotd stanowili jedno. Enki by bogiem wody i podrowa w wielkim statku zwanym Ibeks Abzu, z misj ucywilizowania ludzi na caym wiecie. Ibeks to dzika koza o dugich, zakrzywionych rogach. Znajdujemy

57

wic motyw kozy jako symbolu morza, ktry powtarza si od najdawniejszych czasw w praktycznie wszystkich zachodnich i niektrych wschodnich kulturach. Enki jest atlantydzkim punktem odniesienia dla Sumeru i Egiptu, gdzie w przedstawieniach zdobicych witynie mona niekiedy zobaczy kozio-gowego Chnuma, boga stwrc, jako kapitana barki sonecznej, w ktrej pierwsi ludzie i bogowie przypynli do delty Nilu. Podobnie jak Oannes, babiloski bg cywilizator, Enki by kojarzony z przemierzaniem rozlegych przestrzeni otwartego morza. Abzu to pierwotny bezmiar wd, z ktrego powstaa gra ycia. Kosmogoniczny mit o sumeryjskim Abzu waciwie nie rni si od egipskiego mitu o Atumie, bogu praoceanu, ktry wydoby z jego otchani prapagrek. W Czynach i dokonaniach Ninurty Abzu jest wielokrotnie opisywany jako sony, a zatem musia by oceanem. Jeszcze raz mamy wic przed sob wiadectwa oddziaywania midzykulturowych wpyww. A moe oba ludy -z doliny Nilu i z poudniowej Mezopotamii - odziedziczyy t tradycj z trzeciego rda? Istotnie, dowody wskazuj, e byo to rdo znajdujce si daleko na morzu. Na przykad w tekcie zatytuowanym Sprawy boga wody czytamy, e po tym, jak zostaa ustanowiona woda stworzenia, Enki zbudowa swj morski dom ze srebra i lapis-lazuli. Hojnie ozdobi go zotem. Sprawi, e pywa on po wodzie niczym wyniosa gra. Straniczk tej morskiej siedziby bya Nasze - gra nieba i ziemi. W jej pobliu znajdowa si zielony, rodzcy liczne owoce ogrd, w ktrym yo mnstwo ptakw i ryb. Wyniosa gra zostaa w pradawnych czasach umieszczona na grzbiecie smoka i staa si Ninhursag, Nin-Gry. Ta wita wyspa miaa w obfitoci wszelkiego rodzaju zioa, wino, mid, drzewa, zoto, srebro i brz, a take wszystkie czworonogie stworzenia. Bya to Ninhursag, zwana te Krlow Kosmicznej Gry, ktra - jak napisa wybitny znawca jzyka sumeryjskiego Noah Kramer - pooya podwaliny organizacji wszechwiata, stworzenia czowieka i ustanowienia cywilizacji (Kramer 1969, s. 321). W Narodzeniu Nanny opisane zostao wielkie miasto Ninhursag: Oto Wze-Nieba-i-Ziemi, wspaniay mur, jego czysta rzeka, jego port, w ktrym stoj statki, jego studnia z dobr wod, jego czysty kana! Tutaj, w miejscu narodzenia bogw, zbudowali oni wynios pitrow wie przy morzu i kaplice dla samych siebie, sformuowali pierwsze prawa oraz stworzyli astronomi i astrologi. Babilosk wersj sumeryjskiego Ea by Marduk, ktry uczyni najwyszym to wietne miasto, siedzib drog ich [bogw] sercom, zbudowa mur wok wody. Pewien tekst liturgiczny opisuje Ea jako Pana, ktry mieszka w wityni porodku oceanu (Gaster 1969, s. 135). Te mityczne wzmianki o morskim domu Enki, kosmicznej grze Ninhursag i wietnym miecie porodku oceanu Ea s naturalnie wizerunkami tej samej kolebki cywilizacji, ktr Platon opisuje w swoich dialogach powiconych Atlantydzie. Wze-Nieba-i-Ziemi Ninhursag to Atlas (il. 5.1), Podtrzymujcy Niebiosa, wynalazca astronomii i astrologii i tak dalej. Identyfikacj miejsc opisanych w sumeryjskich tekstach z Atlantyd dodatkowo potwierdza fakt, i kosmiczna gra (czyli gra Atlas) leaa na dalekim zachodzie, za wielkim morzem; zostaa ona wyobraona na odcisku pieczci cylindrycznej jako zikkurat umieszczony ponad skrcon lin, symbolem wody. Tarkullu (Lina) by babiloskim bogiem morza. Na tej samej pieczci znajduje si te przedstawienie lisa jako symbol zachodu.

58

Najwyszym bogiem Sumerw by Enlil (il. 5.2), ktry - podobnie jak Atlas -oddziela ziemi od nieba i by nazywany Ojcem Bogw, Krlem Wszystkich Krajw i Sekretem Wielkiej Gry. Wszystkie te okrelenia przywodz na myl Atlantyd, jako dominujc polityczn i duchow si we wczesnej epoce brzu. W eposie o Gilgameszu, kiedy bohater wyrusza na poszukiwanie tego, ktry ocala z potopu, znajduje go na dalekim zachodzie, mieszkajcego na szczycie gry, na ktrej wspiera si sklepienie niebieskie i ktrej podstawa spoczywa na dnie morza. Krtko mwic, wyspa, na ktrej narodzili si bogowie, leaa na zachodzie, za oceanem, i dominowaa nad ni wielka gra. Tam powstao pierwsze miasto i pierwsza cywilizacja, ktrej szczytowym osigniciem by wspaniay paac, morski dom Enlila. Fakt, i mit nawizujcy do Atlantydy opisywa kosmogoni caego narodu na 2600 lat przed dialogiem Platona, dodaje wiarygodnoci obu tym tekstom. Byk odgrywa szczegln rol w sumeryjskiej religii: w miastach takich jak Ur i Nannar by czczony jako Syn Enlila, najwyszego boga, Sekretu witej Gry, ktry oddzieli niebo od ziemi; praktycznie tymi samymi sowami opisywano go 2500 lat pniej pod greck postaci Atlasa. Campbell zwraca uwag, e zikkurat w Nippur by powicony atlantydzkiemu Enlilowi, Panu Powietrza [ten sam tytu nosi egipski Atlas, Szu], ktry sprawowa wadz ze szczytu gry wiata (Campbell 1961, s. 78). Zarwno w Sumerze, jak na Atlantydzie byk by synonimem wadzy krlewskiej. Z pewnoci najtrwalszym wkadem Sumerw w pniejsz histori bliskowschodnich cywilizacji bya relacja o potopie. Cho z biegiem czasu kolejne kultury zmieniay nieco szczegy tej opowieci i dodaway do niej nowe mityczne elementy - w czym nie ma nic dziwnego -jej gwny wtek pozosta niezmieniony. Na zwizek tej opowieci z Atlantyd wskazuje gra Ninhursag upamitniona w formie zikkuratu.W czasie kadego wita Nowego Roku wok zikkuratu Esagila recytowano Enuma elisz, poemat opiewajcy potop, co potwierdza Atlantydzkie konotacje tej budowli. Poemat opisuje, jak przywdca bogw (Lulallugga, czyli Wielki Wdz Wodzw) wywlk ich wszystkich na rodek morza, ktre jest porodku. Zikkurat w Sippar zosta wzniesiony w miejscu, gdzie Ziusudra, babiloski bohater mitu o potopie, zakopa kronik wiata doprowadzon a do jego czasw. Jego relacja o potopie zbiega si z niespodziewanym przybyciem do wschodniej czci rdziemnomorza szerzycieli kultury ze zrujnowanej przez zjawiska sejsmiczne Atlantydy - sumeryjskich Akkadi i egipskich Towarzyszy Horusa. Jak tumaczy Filby, relacja w Ksidze Rodzaju opisuje koniec staroytnej cywilizacji i pojawienie si zupenie nowej rasy, potomkw Noego, ktrzy z Bliskiego Wschodu rozeszli si po caym wiecie. Stary Testament przedstawia tych potomkw Noego jako budowniczych wiey Babel (zikkuratu Etemenanki), wzniesionej dla uczczenia ich przodkw. Babiloscy i asyryjscy skrybowie, opisujc epok przed potopem, Lam Abubia, przez Egipcjan zwan Pierwszym Razem, przedstawiali przedpotopowego krla Enmemdurann jako twrc sztuki wrenia, tak samo jak Grecy uwaali Atlasa za ojca astrologii. Podobnie Adapa by pierwszym astrologiem Sumerw. Z pokolenia na pokolenie przekazywano jako sekretne nauki magiczne rytuay pokutne, pochodzce od staroytnych mdrcw Lam Abubia. Asyryjski wadca Aszurnasirpal (panowa w latach 883-859 p.n.e.) lubi odczytywa monumentalne inskrypcje sprzed potopu, co przywodzi na myl opisane przez Platona

59

umieszczenie przez krlewsk rad w wityni Posejdona na Atlantydzie tablic z wypisanymi prawami i najwaniejszymi decyzjami. Tablice Losu byy zapisywane przez bogw, ktrzy spotykali si co roku w Ubisakinna, sali zgromadze Enlila, zwanej Wiatrem Podziemnej Gry, ktrej gowa dotyka niebios, ktrej fundamenty spoczywaj w czystej otchani [Abzu, czyli praoceanie]. Platon wymieni 10 krlw Atlantydy panujcych przed jej zagad; 10 krlw rzdzio przed wielkim potopem, zarwno w sumeryjskiej, jak i babiloskiej wersji mitu, a Ksiga Rodzaju mwi o 10 przedpotopowych patriarchach. W zakoczeniu Kritiasa Platon pisze, e Zeus, bg bogw, widzc, e szlachetna rasa znalaza si w poaowania godnym stanie i chcc jej wymierzy kar, wezwa wszystkich bogw do swej najwitszej siedziby. Kiedy sumeryjski bg Enki ostrzega Ziusudr przed nadchodzcym potopem, mwi mu: Taka jest decyzja, rozkaz zgromadzenia bogw zwoanego przez Enlila, najwyszego boga, w celu ukarania ludzkoci. Obie te relacje, cho powstay w odlegych od siebie epokach, bez wtpienia opisuj te same wydarzenia. Skala kataklizmu, jaki nastpi, bya doprawdy godna Atlantydy: Przeciwko miejscu [wityni] bogw skierowa on [kataklizm] swj gniew. W siedzibie Annunaki [pomniejszych bstw] uwolni groz. Strach przed nim ogarn ziemi; gra skierowaa przeciwko wszystkim ziemiom straszliwe promienie ognia. Wszystkie wichry, niezmiernie potne, zaatakoway jednoczenie. Najstarsza syryjska wersja, zachowana w Dea Syria Lukiana, opowiada, jak bogowie wysali gotujce si wody z ziemi. Ten sam wtek powtarza si w Koranie, gdzie czytamy, e potop wykipia z pieca starej kobiety. Jej imi, Zula-Kufa, nawizuje do gorcego rda. Bezsprzecznie zatem wszystkie te trzy relacje opisuj potop wywoany przez aktywno wulkaniczn. Motyw ten powtarza rwnie sumeryjska Saga o Ninurcie: Z gry wystrzeliy drapiene zby [eksplozje wulkaniczne], a u jego boku bogowie jego miasta chowali si na ziemi. O gro-kamieniu, ktra w nieprzyjaznym kraju wydaa odgos gniewu [erupcji], ktra wydajesz straszliwy, budzcy groz ryk jak w bitwie. Babiloska wersja Zabicia Labujest nie mniej dramatyczna: Potny Irra zabra belki [zapr], a nadejcie Ninurty sprawio, e luzy puciy. Annunaki nieli pochodnie, rozjaniajc kraj ich blaskiem. Ryk Adada [wulkanicznej gry] dotar do niebios, a wielki wylew wody sign nieba. Wszystko, co jasne, stao si ciemne. Przez jeden dzie huragany przetaczay si jak bitewny zamt przez ludzi. Isztar rozpaczaa: Jak awica ryb wypenili [ludzie] morze! Po szeciu dniach morze stao si spokojne, wichry ucichy, potop usta. Ja [Ziusudra] spojrzaem na morze i dwik si uciszy. Trudno zrozumie, dlaczego przedstawiciele oficjalnej nauki tak uparcie twierdz, e globalny potop, tak barwnie opisany w mezopotamskiej tradycji, by tylko powodzi o lokalnym zasigu, wywoan wystpieniem z brzegw Tygrysu i Eufratu. Opis gry miotajcej straszliwe promienie ognia i wielokrotnie powtarzane wzmianki o morzu nie pasuj do obrazu wylewajcej rzeki, nawet najwikszej. Co za dla nas jeszcze waniejsze, w kataklizmie przedstawionym przez Sumerw i Babiloczykw nie sposb nie dostrzec tragedii Atlantydy - nawet jzyk, jakim zosta opisany, przypomina relacj Platona. Dla mezopotamskich historii o potopie charakterystyczne s wzmianki o zniszczeniu starego krlestwa, ktrego ocalali mieszkacy przybyli na Bliski Wschd, by odtworzy cywilizacj. Na przykad wersja babiloska opisuje jak ponad grami i morzem szli nosiciele tronu, aby po potopie zaoy nowe

60

krlestwo. Ci sami przedstawiciele przedpotopowej kultury pojawiaj si w Ksidze Rodzaju, gdzie synowie Noego podz ludzkie rasy, dziel wiat i zakadaj nowe narody. Jednym z nich by Szumer, od ktrego imienia zostaa nazwana zaoona przez niego cywilizacja, Sumer. Stary Testament przedstawia wrcz tego najstarszego syna Noego jako twrc pierwszego krlestwa w Mezopotamii. Podobnie imi Noego dowodzi, e relacja o potopie nie tylko jest starsza ni Stary Testament (okoo 800 roku p.n.e.), ale te bya znana daleko poza Izraelem. Imi to pochodzi prawdopodobnie od huryckiego imienia Nuach. Huryci w epoce brzu zamieszkiwali Azj Mniejsz, lecz wywodzili si z Kaukazu. Zachodzce na caej planecie zmiany klimatyczne wywoane przez spotkania z kometami w 3100 roku p.n.e. zniszczyy ojczyzn ich przodkw, zmuszajc ich do migracji w poszukiwaniu lepszych warunkw ycia. Frygijczycy, spokrewnione z nimi plemi, ktre przybyo do Azji Mniejszej z Tracji, lecz wywodzio si z Armenii, znao bohatera potopu pod imieniem Nannakos. Na zachowanych do naszych czasw frygijskich monetach znajduj si greckie litery NOE ponad wizerunkiem pywajcej kwadratowej skrzyni z pasaerami wewntrz, w grze unosi si gobica z gazk oliwn w dziobie, a na brzegu stoi kobieta i mczyzna. Wedug wszystkich tych wersji relacji o Noem jego arka wyldowaa w Armenii, na grze Ararat lub Nisir. Taki dobr miejsc moe wskazywa, e wersje kaukaskie, a moe rwnie sam bohater potopu, opuciy Sumer wraz z Hurytami, ktrzy wrcili do swej ojczystej Armenii, kiedy zwyciski akadyjski krl Sargon ze swoimi semickimi wojskami zaj Sumer okoo 2260 roku p.n.e. We wszystkich sumeryjskich relacjach o wielkim potopie arka lduje nie na szczycie gry, lecz na brzegu morza. Podobiestwa mona dostrzec rwnie midzy najstarszym sumeryjskim Noem (znanym pod imieniem Ziusudry) a Zaratusztr, zaoycielem religii tusztrianizmu. Perska opowie o potopie jest blisza sumeryjskiemu oryginaowi ni wersje babiloska i semickie. Historia spisana w jzyku najstarszej literatury sakralnej ludw iraskich, zend, opowiada o tym, jak Jima, pierwszy patriarcha Persji, zosta ocalony w arce Maga. Co istotne, Zend-Awesta bya wit ksig spisan przez Zaratusztr, a najdawniejsze perskie legendy przedstawiaj go jako potomka krlewskiego rodu najedcw pochodzcych z obcego kraju za morzem. O ile Ziusudra by niewtpliwie symbolem atlantydzkiej migracji do Mezopotamii w drugiej poowie IV tysiclecia p.n.e., rwnie on mg istnie naprawd. Babiloski kapan Berossos pisa, e Xiusthros (Ziusudra) otrzyma przed potopem midzy innymi polecenie spisania historii wiata a do swoich czasw i zakopania jej w Sippar. Ucielenieniem tego mitu jest terakotowa tabliczka odkryta w czasie wykopalisk w Sippar i przechowywana w stambulskim Muzeum Osmaskim. Jej tekst mwi o statku ratunkowym, ktry wypyn z ogromnej powodzi po zniszczeniu wielkiego krlestwa i jego stolicy. Autor, Ellit-Aja, zawar w tekcie dat - 14 lat przed kocem Szutural, ostatniej akadyjskiej dynastii, czyli okoo 2140 roku p.n.e. Zapewnia, e skopiowa tekst z oryginau tak staroytnego, i nie potrafi go zidentyfikowa, i e jego niektre fragmenty byy hibis, czyli nieczytelne ze staroci. Zachowany fragment, zatytuowany Kiedy ludzie odpoczywali, jest dziesit czci jeszcze nieodkrytego 12-czciowego eposu. Tabliczka Ellit-Aji stanowi najstarsz wersj mezopotamskiej relacji o potopie, a -jak sam zaznacza - rdo, z ktrego korzysta, ju w jego czasach byo niezmiernie starym dokumentem. Godne uwagi jest to, e tabliczka zostaa odkryta w tym samym miecie, o ktrym mwi mit.

61

Wan wskazwk, e historia o potopie bya nie tylko przedbiblijna, ale wrcz obca ydom, stanowi uyte w Ksidze Rodzaju na okrelenie arki sowo niemajce hebrajskiego odpowiednika: tebah pochodzi od egipskiego tebet. O potopie wiedzieli najdawniejsi faraoscy skrybowie, a cho wersja starotestamentowa jest oparta gwnie na rdach babiloskich, jej autorzy najwyraniej dobrze znali rwnie znacznie starsz tradycj z doliny Nilu. Sama arka wydaje si to potwierdza. Jak szczegowo dowodzi Filby w swej ksice The Flood Reconsidered (Potop zweryfikowany), arka bya w rzeczywistoci penomorskim statkiem, albo te autor wersji babiloskiej doskonale orientowa si w budowie takich statkw. Filby zwraca uwag, e w 1604 roku holenderski kupiec Peter Jansen zbudowa w Hoorn wiern rekonstrukcj arki Noego, stosujc takie same proporcje, jakie podaje Ksiga Rodzaju: 300 na 50 na 300 okci. Powsta w ten sposb statek mierzcy 36 na 6 na 36 metrw, zaskakujco stabilny z penym adunkiem i odporny nawet na silne morskie fale. Wedug Ksigi Rodzaju Noe by szkutnikiem, co wskazuje, e nalea do Ludw Morza, majcych dug tradycj eglarsk. Czy Noe pochodzi z Atlantydy? W swojej sumeryjskiej postaci, jako Ziusudra, by zwizany z pierwsz seri geologicznych konwulsji, ktre wstrzsny ldem Atlantydy i zmusiy wielu jej mieszkacw do szukania schronienia w obcych krajach. Gwatowne zjawiska sejsmiczne wyzwoliy t kultur z jej wyspiarskiej izolacji i zaszczepiy j na Bliskim Wschodzie. Po 3100 roku p.n.e. atlantydzcy krzewiciele kultury wpoili rdzennej neolitycznej ludnoci dobrodziejstwa bardziej zoonej organizacji spoecznej. W mezopotamskich mitach i historii wydarzenia te nie tylko zostay wiernie przechowane, ale rwnie potwierdzaj relacj Platona. Gdyby jego Kritias nigdy nie zosta napisany lub nie zachowa si do naszych czasw, i tak dowiedzielibymy si o oceanicznej kolebce cywilizacji dziki sumeryjskim dokumentom najstarszej kronice zaginionej Atlantydy.
i

62

6. Grecy o wszystkim wiedzieli

Istnieje zwizek midzy tym miejscem [Ogrodem Hesperyd] a ldem Atlantydy, jaki opisa Platon. Jean Merkale The Templar Treasure at Gisors

Staroytni Grecy pamitali niejeden, ale cztery wielkie kataklizmy, z ktrych kady odpowiada jednej z klsk ywioowych o globalnej skali, jakie wedug ustale naukowcw dotkny Ziemi w pierwszych tysicleciach istnienia cywilizacji. Nie mniej godne uwagi jest to, e owe greckie kataklizmy s zbiene z parametrami czasowymi okrelonymi przez wspczesnych specjalistw w dziedzinie geologii, astrofizyki i klimatologii. S oni zgodni co do tego, e wydarzenia te miay miejsce w 3100, 2200, 1629 i 1198 roku. W greckiej terminologii s to potopy Forkisa-Dardanosa, Ogygesa, Deukaliona i Atlantydy. Pierwszy z potopowych herosw w greckiej mitologii, Forkis, jest zwizany z kataklizmem z koca IV tysiclecia p.n.e., poniewa mia on by zaoycielem cywilizacji egejskiej. Jego tytu, Ten, Ktry Zosta Porwany nawizuje do katastrofy, ktra pooya kres poprzedniej epoce. Forkis by przywdc ludu zwanego Pelazgami, czyli Ludem Morza; tego samego okrelenia (Pulasta) uywa faraon Ramzes III na cianach swojej wityni w Madinat Habu w Tebach Zachodnich w odniesieniu do atlantydzkich najedcw, ktrzy zaatakowali delt Nilu. Innymi sowy, egipski termin Pulasta i grecki Pelazgowie okrelay tych samych obcych przybyszw z Atlantydy. Nazwa Pelazgw pochodzia od Pelasgosa, Pierwszego Czowieka, jaki postawi stop na greckiej ziemi, syna Gai - bogini ziemi - i ksicia, ktry przyby do Egei z grup uciekinierw. W malowidach na wazach by przedstawiany jako brodaty mczyzna wysuwajcy si gow do przodu z paszczy monstrualnego wa morskiego przed bogini Aten. W tej jednoznacznej symbolice Pelasgos oznacza przybycie do Grecji Pelazgw i cywilizacji. Taki sam obraz pojawia si po przeciwlegej stronie wiata, w mezoamerykaskich przedstawieniach przynoszcego cywilizacj Pierzastego Wa, ktrego rwnie wyobraano jako brodatego mczyzn o jasnej skrze wyaniajcego si z paszczy wielkiego wa. Przez Toltekw nazywany Tollanem, mia przyby ze wschodu, zza Oceanu Atlantyckiego, uciekajc przed klsk ywioow, ktra zniszczya jego ojczyzn. Podobnie Pelasgos dotar na Peloponez z zachodu, po straszliwej powodzi. Porwnujc te dwa mity pochodzce z tak odlegych od siebie czci wiata, mona doj do uzasadnionego wniosku, e oba mwi o katastrofie na Atlantydzie. Forkis, ktry mia zjednoczy rozproszonych po potopie mieszkacw Grecji, by synem Inachosa (Bystrego Nurtu) i Melii (co oznacza Jesion -z tego drewna wykonana bya jego arka). Rwnie Inachos mia Atlantydz-kie koneksje przez swego ojca Okeanosa i matk Tetyd, Pikn Krlow Morza. Ich syn sprowadzi ocalonych ze szczytw gr, ktre stay si wyspami, przez wody do Argos, gdzie zosta pierwszym krlem. Jego prawnuk Ojnotros by zaoycielem Etrurii, jak Atlantydzki krzewiciel kultury przybywajcy do obcych krajw, by tworzy cywilizacje. Etruria, wedug Platona, bya jednym z pierwszych krajw podbitych przez Atlantyd.

63

Na pnocnym kracu wityni Zeusa w Olimpii stoi para wysokich na 110 metrw obeliskw upamitniajcych wielki potop Forkisa. Dwa razy do roku uroczycie wspinano si na nie dla przypomnienia, jak ludzie uciekli przed potopem, chronic si w grach. Nastpnie do rozpadlin w pobliu wityni wrzucano ciastka, aby uczci tych, ktrzy zginli w czasie kataklizmu. Oba obeliski stay jeszcze w 180 roku n.e. Nawet na pocztku epoki klasycznej, kiedy Pelazgowie byli narodem wymierajcym, Grecy wci umieli odrni ich od innych ludw Troady (trojaskiej strefy wpyww w pnocno-zachodniej Azji Mniejszej) i nazywali ich Peargoi, czyli Bocianami, gdy jak bociany przybywali i odchodzili. Terminu pelazgijski zaczto uywa w szerszym znaczeniu na okrelenie rzeczy zwizanych z morzem lub oceanem. Zatoka Morza Egejskiego midzy Salonikami a granic grecko-tureck bya nazywana Pelagos. Pelagijskim nazywano te cyklopi mur, tak charakterystyczny dla miast epoki brzu -Troi, Knossos, Myken, a take Etrurii i Atlantydy. Nazwa ta czy nawizania do etnicznego pochodzenia cywilizacji egejskiej, jej stylu architektonicznego, eglarskich talentw i Atlantydzkiej skali. Kiedy Atlantyda jest opisywana jako miasto pelazgijskie, moemy sobie wyobrazi jej wygld, a nawet wygld jej mieszkacw. Jeden z wybitnych historykw przedklasycznej Europy wyjania: Pelazgijskie plemiona w Italii, Grecji i Azji byy zjednoczone w zamierzchych czasach przedhistorycznych wsplnot idei i rytuaw religijnych, a take pisma, sztuki i literatury (Graves 1961). Innymi sowy, Atlantyda podobnie jak Ilion, Knossos czy Mykeny bya kulturow wariacj na temat wtku pelazgijskiego przewijajcego si przez ca epok brzu. Na przykad Eneasz, trojaski wdz, ktry doprowadzi swoich ludzi do Italii, mwi arkadyjskiemu (greckiemu) krlowi:
Dardanos, ktry poeglowa do teukryjskiego ludu [minojskiej Krety] i ktry by pierwszym ojcem naszego miasta, Ilionu, i uczyni je silnym, pochodzi, jak mwi Grecy, od Elektry, crki Atlasa. Atlas bowiem potny, ktry dwiga na ramionach sfer niebios, zrodzi Elektr. Ojcem twojej rodziny jest Merkury. Zosta on poczty i urodzony przez pikn Maj na chodnym szczycie Kyllene. Jeli za wierzy temu, co mwi, Maja bya crk Atlasa, tego samego, ktry podtrzymuje konstelacje nieba. Tak wic nasze rodziny s] gaziami wyrastajcymi z tego samego pnia.

Tutaj Eneida wyranie podkrela wsplne dziedzictwo Trojan i Grekw, wynikajce z Atlantydzkiego pochodzenia obu ludw. Ten organiczny zwizek midzy Ludami Morza, Pelazgami w Egei, i ich Atlantydzkimi krewnymi daje si dostrzec w imionach niektrych trojaskich i achajskich (my-keskich) postaci z eposw Homera i Wergiliusza. Na przykad Nestor, syn Priama, ostatni krl Troi, nosi takie samo imi jak smy krl Atlantydy z relacji Platona. Inny Trojanin nosi imi atlantydzkiego bohatera potopu, Deukaliona. Miejsce narodzin Trojanina Otrynteidesa znajdowao si nad Jeziorem Ogygesa [Oceanem Atlantyckim, nazwanym tak od postaci zwizanej z potopem, Ogygesa], niedaleko posiadoci twego ojca. Ojciec Otrynteidesa mieszka u podna pokrytej niegiem gry zwanej Hyde. Te informacje dotyczce Otrynteidesa niewtpliwie odnosz si do gry Teide, przez oko-licznych mieszkacw zwanej Heyde wulkanicznego szczytu na Teneryfie (Wyspy Kanaryjskie), stanowicej cz wyspiarskiego imperium Atlantydy Rwnie w imieniu Otrynteidesa zawarta jest nazwa wulkanu Teide, najwyszej gry w Europie. Jak Klejto urodzia pierwszych krlw Atlantydy wedug relacji Platona tak dzieo Kwintusa ze Smyrny Posthomerica opisuje Klejte jako trojaska matk mieszkajc niedaleko Jeziora Gygejskiego, co jest 64

nawizaniem dc potopu Ogygesa, drugiego kataklizmu, ktry wstrzsn Atlantyd okoc 2200 roku p.n.e. Rwnie kilku innych Trojan wymienionych w tym samym tekcie nosi zdecydowanie atlantydzkie imiona, na przykad Euenor Eumajos czy Agamestor. W historii Platona Euenor by jednym z pierwszych mieszkacw Atlantydy; dwaj z jej krlw nosili imiona Euajmon i Mestor. Kwintus opisuje te achajskiego onierza Elasipposa, ktry nosi takie samo imi, jak sidmy krl Atlantydy wymieniony w Kritiasie Platona. Jedn z Plejad - a zatem Atlantyd - bya Merope, na ktrej cze zosta nazwany jeden z trojaskich sojusznikw, Merop. W Eneidzie wystpuje Trojanin imieniem Merops. Achajskim oficerem odpowiedzialnym za konie bojowe by Eumelos - tak samo nazywa si drugi krl Atlantydy wedug Platona. Jeden z oficerw sucych pod rozkazami Memnona nosi imi Alkyoneos, nadane mu na cze Plejady Alkyone. Imiona te dowodz, e Trojanie byli spokrewnieni ze swoimi kuzynami z Atlantydy. Kim Forkis by dla Grecji tym, czym Dardanos dla Troi. Jak wyjania Eneasz, by on synem Elektry, crki Atlasa, czyli Atlantydy. Matka odesaa go w sam por, aby zdy unikn geologicznego kataklizmu, ktry zniszczy ich ojczyzn. Popyn przez Morze rdziemne i wyldowa na pnocno-zachodnim wybrzeu Azji Mniejszej. Tam od jego imienia zostaa nazwana jedna z cienin prowadzcych na Morze Czarne, Dardanele (do dzi noszca t nazw); nastpnie uda si na nadbrzene tereny, gdzie zaoy miasto Dardania.Jego wnuk Tros uczyni z niego potne krlestwo, wci pamitane jako Troja. Stolica tego krlestwa, Ilion, nazwana na cze Ilosa, bya przebudowywana przez kolejne pokolenia potomkw Dardanosa. Co istotne, kolejne udoskonalenia wprowadzane przez krlewskich budowniczych odpowiadaj warstwom i fazom, jakie archeolodzy odkryli na wzgrzu Hisarlik w Turcji, gdzie niegdy znajdowaa si trojaska stolica. Elektra bya znana jako znikajca Plejada, odkd zabrako jej w konstelacji. Grecy wierzyli, e odwrcia ona twarz od ziemi, opakujc zniszczenie Troi, lecz by moe znikna, zapadajc si w morzu wraz ze swoj rodzinn wysp, na co moe wskazywa mit. Rzymianie nazywali j nawet Atlantyd. Inna wersja mitu o powstaniu Troi gosi, e Dardanos chcia zaoy nowe krlestwo u podna gry zwanej Ate, lecz Apollo ostrzeg go, i jeli tak postpi, skae stolic na zagad. Usucha rady sonecznego boga i zbudowa miasto przy grze Ida. Z czasem Dardania staa si wielk metropoli. Pniej jednak prawnuk Dardanosa, Ilos, zaoy nowe miasto przy grze Ate - z tragicznymi konsekwencjami dla caej Troi. Ostrzeenie Apollina byo wyranym nawizaniem do Atlantydy. W nazwie gry Ate brzmi echo zatopionej ojczyzny, z ktrej Dardanos uciek do Azji Mniejszej. Motywy zwizane z Atlantyd przetrway wrd potomkw Dardanosa, ktrzy wedug Homera przez pewien czas panowali nad arkadyjskim krlestwem zaoonym przez Atlasa, lecz zostali rozdzieleni przez nieszczcie potopu Deukaliona. Jak zauway Robert Graves, atlantydzcy Dardanowie nie naleeli wycznie do sfery mitw. W tekstach wykutych na cianach wityni w Madinat Habu zostali przedstawieni jako Derdeni, sojusznicy Ludw Morza. Dardanowie byli te sojusznikami Troi wedug Homera, ktry twierdzi, e sami Trojanie pochodzili od Pelazgw i Dardanw - innymi sowy od dwch gazi potomkw Atlantydw.

65

Posejdon zbudowa mury Atlantydy i Ilionu, oba miasta byy te wzniesione na takim samym planie, miay wysokie, zdobione mury z licznymi wieami, otaczajce witynie, kaplice, koszary, budowle publiczne i ogrody. W ksice The Floodjrom Heaven (Potop z nieba) Bernard Zangerer doszed do wniosku, e podobiestwa midzy obu miastami byy tak liczne i bliskie, e stolica Troi musiaa by sam Atlantyd. Liczne przekonujce zbienoci, ktre przedstawia, dowodz w kadym razie tyle, e Atlantyda (w ostatniej fazie swego rozwoju) bya metropoli z pnej epoki brzu. wiadectwa archeologiczne z Troi zgadzaj si z potopami opisywanymi w greckich mitach. Dardanos opuci zatopion ojczyzn Elektry, by odbudowa cywilizacj w Azji Mniejszej. Jego ucieczka odpowiada pierwszej migracji z ziem Atlantydy w 3100 roku p.n.e. i na ten sam okres datuj si pierwsze lady osadnictwa w Troi. Trzysta lat pniej sumeryjscy kupcy otworzyli tam faktori, co wskazuje, e nowa osada szybko staa si wanym orodkiem handlowym. Okoo 2200 roku p.n.e. wTroadzie nastpi gwatowny wzrost liczby ludnoci, tak wielki, e wielu Trojan wyemigrowao do Egiptu. Zaoyli oni sta osad na prawym brzegu Nilu, naprzeciwko Memfis: Raau, dzisiejsze Tura. Przybysze, ktrzy dotarli do Troi na pocztku III tysiclecia p.n.e., musieli ucieka ze swej ojczyzny Atlantydy po drugim globalnym kataklizmie, znanym jako potop Ogygesa. Ojciec Ogygesa, Posejdon, by tym samym bogiem mrz, ktry stworzy Atlantyd. Jego towarzysze byli gigantami, tak samo jak on, podobnie jak Atlantydw nazywano od Atlasa tytanami. Ratujc si przed potopem w kocu III tysiclecia, Ogyges i jego kompani wyldowali w Grecji, gdzie jego zwolennicy natychmiast przejli wadz i obwoali go krlem. O nim samym wiemy niewiele wicej ponad to, co Homer napisa o opuszczonej przez niego ojczynie, Ogygii, wyspie na Atlantyku, gdzie Kalypso (rwnie Atlantyda, crka Atlasa) bya kapank magicznego kultu. Posugujc si dawno zapomnian chronologi genealogiczn, grecki pisarz i podrnik Pauzaniasz ustali, e potop Ogygesa mia miejsce w 1764 roku p.n.e., cho nie wiadomo nam, by jakie kataklizmy wydarzyy si w tym czasie, w kadym razie w Starym wiecie. Poniewa Ogyges przyby po Forkisie, a przed Deukalionem, naley go czy z potopem 2200 roku p.n.e. Znacznie dokadniej mona ustali dat trzeciego potopu znanego Grekom. W 1629 roku p.n.e. egejska wyspa Thira eksplodowaa w wyniku wielkiej erupcji wulkanicznej, ktrej towarzyszyy zaburzenia sejsmiczne w innych czciach wiata. I tym razem powanie ucierpiay tereny Atlantydy i wielu jej mieszkacw ucieko do Europy. Symbolem ich ucieczki by Deukalion, Ten, Ktry Przeszed Przez Wod. On i jego ona Pyrra jako jedyni ludzie przeyli wielki potop, ktry zgadzi reszt ludzkoci. Grecy wierzyli, e cay rodzaj ludzki pochodzi od tej pary - w ten sposb mit podkrela atlantydzkie dziedzictwo wszystkich urodzonych pniej Grekw, poniewa stryjem Deukaliona by nie kto inny jak sam Adas. Ojcem Dekualiona, ktry ostrzeg go przed potopem, by Prometeusz, brat Atlasa. Jego matk bya Klymene (Wzburzone Morze). Potomkowie Deukaliona, podobnie jak synowie Noego, odbudowali cywilizacje po potopie. Jego syn Hellen by twrc kultury helleskiej. Synami Hellena byli natomiast Doros, przodek Dorw, oraz Ksultos, pierwszy z achajskich Grekw, ktrych archeolodzy nazywaj Mykeczykami. Apollonios z Rodos, kustosz Biblioteki Aleksandryjskiej w III wieku p.n.e., nazywa Grecj w swoim dziele Argonautica ziemi Pelazgw, rzdzon przez synw Deukaliona.

66

Arka Deukaliona miaa osi na grze Parnas nad Zatok Korynck, gdzie powsta najwaniejszy orodek religijny klasycznego wiata, Delfy. Innymi sowy, misteria delfickie pochodziy z Atlantydy. Co wicej, to wanie tutaj znajdowa si wity kamie Omfalos uwaany za Ppek wiata. Podobnie jak sumeryjski Ziusudra Deukalion trudni si handlem winem i budow wity, co wskazuje, e obie cywilizacje czya wsplna tradycja, ktra dotara do nich wraz z ocalaymi z przedostatniego atlantydzkiego kataklizmu. Ostatni potop spowodowa ostateczn zagad Atlantydy opisan przez Platona i by identyczny z kataklizmem, ktry dotkn wiksz cz wiata okoo 1200 roku p.n.e. Owe cztery wielkie potopy nie tylko s zbiene z ramami czasowymi ustalonymi przez wspczesn nauk, ale te dominuj w nich wtki atlantydzkie, co wskazuje, e kady z nich wywoa masow migracj z wyspy. Uciekinierzy dotarli w rne czci wiata, midzy innymi do wschodniej czci basenu Morza rdziemnego, gdzie ich przybycie i wpyw, jaki wywarli na Grecj, zostay utrwalone w mitach.

67

7. Atlantydzi za Sahar
Podbili Libi a po Egipt. Platon Timajos

W 1926 roku pewien niemiecki autor ogosi, e odkry Atlantyd. Paul Borchardt, jako powany badacz, wierzy w naukow metodologi i rzetelne dane. Nie by archeologiem gabinetowym, lecz poszukiwa wrd piaskw pnocnej Afryki namacalnych dowodw. W libijskich grach Ahaggar spotka Berberw, ktrzy przechowali ustne podanie o zaginionym Miecie z Brzu. Nie tylko sama legenda bya w wielu punktach zbiena z relacj Platona, ale i nazwa berberyjskiego plemienia, Uneur, przypominaa imi wspomnianego w Kritiasie pierwszego czowieka na Atlantydzie, Euenora. Inne plemi, mieszkajce w Szatt al-Hamajna w Tunezji, nosio jeszcze ciekawsz nazw - Attala, co w tumaczeniu znaczy Synowie rda. Attala rwnie znali opowieci o zatopionym Miecie z Brzu -jego nazwa przywodzi na myl metalowe ozdoby, z ktrych syny potne mury Atlantydy. Wszystko to przekonao Borchardta, e jest na tropie zaginionej cywilizacji. W tym przypuszczeniu utwierdzi go mody berberyjski uczony Ouzzin, ktry odkry, e nazwy, imiona i sytuacje opisane w Zabiciu Labu, sumeryjskim eposie o potopie, maj dokadne odpowiedniki w kulturze marokaskiej. Marokaskie legendy opisyway zaoenie miasta Tanger przez ksiniczk Tangis, ktra zgina na morzu. Jej m wda si w wojn z Atlantyd, ktra - w trakcie trwania konfliktu - zostaa zniszczona przez straszliwe trzsienie ziemi i zapada si w morzu (Hope 1970, s. 237). Berberowie s Tuaregami, koczownikami z pnocnej Afryki, ludem pochodzenia arabsko-negroidalnego, istniejcym ju przed nadejciem islamu w najdawniejszych wiekach staroytnego wiata. Anomali rasow, by moe cech recesywn, czsto spotykan wrd mieszkacw gr Rif z Maroka oraz czonkw plemion Braeber i Sziloa z Atlasu Wysokiego, s jasne wosy Wedug legendy Berberw ich pierwsi wadcy mieli wosy z czystego zota, co przypomina opisywanych przez Platona jasnych krlw Atlantydy. Jzyk Berberw, podobnie jak ich cechy rasowe, powsta w wyniku poczenia rnych wpyww. Podstaw wszystkich berberyjskich dialektw jest jednak jzyk chamicki, jakim posugiwali si staroytni Egipcjanie. Szczeglnie wanym sowem, wsplnym dla obu tych ludw, jest ba - dusza. Ich pismo, tifinagh, pochodzi od zapomnianych jzykw libijskich i mauretaskich, ktre wywodziy si od jeszcze starszego jzyka atlantydzkiego. Starszyzna berberyjskich wiosek do dzi kultywuje szczeglny zwyczaj: wodzowie, zbierajc si na narad, zasiadaj w krgu, ubrani w ceremonialne szaty barwione na kolor gbokiego bkitu. Platon w Kritiasie opisuje, jak krlowie Atlantydy zbierali si w krgu, odziani w bkitne paszcze. Kilku klasycznych autorw wspominao przodkw Berberw - nazywajc ich Atlantydami, Adantioi, Autochtones lub Atarantes - jako ocalon ras zamieszkujc pnocno-zachodnie wybrzee Afryki. Grecki historyk Diodor Sycylijczyk pisa, e jeszcze za jego ycia - pod koniec I wieku p.n.e. - ludzie, ktrzy sami siebie nazywali Adantioi, poniewa twierdzili, e s potomkami Atlasa, eponimicznego krla Atlantydy, mieli co w rodzaju krlestwa na brzegach Morza Zewntrznego, czyli Oceanu Atlantyckiego. W swoim dziele O naturze zwierzt rzymski historyk Aelian pisa, e ludzie mieszkajcy nad oceanem, ktrzy

68

opowiadaj histori o staroytnych krlach Atlantydy wywodzcych si od Posejdona, nosz na gowach opaski ze skry baranw morskich jako oznak wadzy. Krlowe podobnie nosz opaski ze skry owiec morskich. Nigdy nie udao si ustali, jakie zwierz nazywa Aelian baranem morskim. Borchardt dobrze zna wszystkie te berberyjsko-atlantydzkie paralele i przestudiowa dzieo historyczne Diodora, opisujce straszliwe trzsienie ziemi, ktre dotkno wiksz cz wybrzea pnocnej Afryki w poowie XIII wieku p.n.e., niszczc miasta i zatapiajc je w Morzu rdziemnym. Prowadzc badania w Libii, niemiecki uczony ustali, e na wybrzeu morza rzeczywicie miay miejsce w czasach prehistorycznych burzliwe zjawiska sejsmiczne. Geologowie potwierdzili, e dziao si to midzy 1250 a 1175 rokiem p.n.e., niewtpliwie w zwizku z kataklizmem, ktry unicestwi Atlantyd w 1198 roku p.n.e. Nastpnie Borchardt odkry w bagnie na poudniu Tunezji ruiny miasta z koncentrycznymi murami otaczajcymi centralnie pooony paac. Miejscem tym, ktre wydawao si potwierdza jego przypuszczenia, byo Szatt al-Darid, za miejscowi nazywali je Bahr Atala, czyli Morze Atlasa. Pobliskie wzgrza do dzi s znane jako Gry Talae, czyli Wielka Woda Atlantydy. W miar postpu wykopalisk stanowisko coraz bardziej przypominao Atlantyd opisan przez Platona w Kritiasie. Lokalne okrelenia, nawizujce do Atlantydy, w poczeniu z berberyjskimi mitami wskazyway, e Szatt al-Darid moe by pozostaoci po zaginionej cywilizacji. Lecz byo to tylko niewielkie miasto, w adnym razie nie metropolia, jak opisa Platon. I zatono nie w oceanie, lecz w tunezyjskich piaskach. Budowle podobne do odkrytych przez Borchardta wystpuj w rnych miejscach atlantydzkiej strefy wpyww kulturowych na wybrzeu Atlantyku i w pnocnej Afryce. W Timajosie czytamy, e Atlantydzi podbili Libi a po Egipt. Jeli nawet Borchardt nie odkry samej Atlantydy, to przeledzi - w postaci ludowych poda i materialnych pozostaoci - najdalej wysunite na wschd wiadectwa Atlantydzkiej ekspansji - wpyww sigajcych praktycznie w linii prostej przez pnocn Afryk. Istotnie, orodki neolitycznego osadnictwa rozcigaj si na poudnie i wschd od Iberii, przez pnocn Afryk do Egiptu, o czym wiadczy szereg stanowisk na Saharze, od Maskary Tiaretu i Setifu po Hajdr w Libii. Jeszcze w epoce klasycznej Grecy opowiadali o synnym Hekatompylon, Miecie Stu Bram, ktre Herakles mia zaoy gdzie w pnocnej Afryce, kiedy udawa si na Wyspy Szczliwe odwiedzi Atlasa. Takie miejsce rzeczywicie istnieje; jest nim Zora w Maroku. Jest to rozlege stanowisko z pocztku III tysiclecia p.n.e., pierwotnie znajdoway si tam ustawione w krg pionowe kamienne pyty, przypominajce drzwi. Ten zapomniany monument ponad wszelk wtpliwo by Hekatompylonem Grekw. Jego istnienie potwierdza wiarygodno helleskich (a w gruncie rzeczy przedhelleskich, z epoki brzu) mitw i kae widzie w Heraklesie personifikacj eglarzy i budowniczych megalitw, ktrzy pywali po Atlantyku i Morzu rdziemnym, wznoszc monumentalne kamienne konstrukcje od Brytanii po Maroko, Majork i Baleary. Ten neolityczny Lud Morza pochodzi z Atlantydy i wanie z jego koncentrycznej architektury, ktrej najsynniejszym przykadem jest brytyjskie Stonehenge, wyewoluowao miasto epoki brzu nazywane przez Platona Atlantyd. Lecz pnocnoafrykaskie ruiny nie s jedynym wiadectwem istnienia Atlantydy Rzymski historyk Avienus pisa jeszcze obszerniej ni Platon o zatopionej stolicy w swojej Ora maritima (Brzeg morski),

69

ktre zachoway si tylko we fragmentach. Avienus mia do dyspozycji oryginalne dokumenty przechowywane w bibliotece Kartaginy, zanim zostaa ona spalona w czasie drugiej wojny punickiej. Tajemniczy, yjcy w izolacji lud Maksjw z marokaskiego wybrzea podawa si za potomkw trojaskich weteranw, ktrzy uciekli po zniszczeniu Troi. Jeszcze w czasach cesarstwa rzymskiego hodowali oni sonie - jedyne takie zwierzta w pnocnej Afryce od czasu, gdy ich przodkowie przeszli tysice lat wczeniej po zatopionych pniej pomostach ldowych czcych Maroko z Atlantyd. Dotychczas na Saharze nie odkryto jeszcze adnych piramid, ale te nie naley si ich tam spodziewa. Wdrujcy na wschd Atlantydzi prawdopodobnie zauwayli, e szybko powikszajca si pustynia, wkrtce uczyni te tereny niezdatnymi do zamieszkania. W drugiej poowie IV tysiclecia p.n.e. wida ju byo wyranie, e piaski pustyni zwyci w walce z terenami uprawnymi. Tury i bydo, ktre niegdy pasy si tu w wielkich stadach, staway si coraz rzadsze. Jednak i tutaj wdrujcy Atlantydzi pozostawili swoje lady. Rysunki naskalne w Dabbaren i Aouanrhet, wykonane t sam czerwon ochr, ktrej uywali w swoich malowidach witynnych Egipcjanie, przedstawiaj kobiety w wiecach i nakryciach gowy identycznych jak te, ktre nosiy kobiety nad Nilem. Dziewczta o europejskich rysach twarzy i jasnych wosach w Tassili-n-Addar, w libijskiej prowincji Oran, maj egipskie szaty i tiary Wadet, bogini-kobry, patronki Dolnego Egiptu. Postacie s przedstawione w gecie adoracji - z uniesionymi na egipski sposb rkoma przed bstwami o zwierzcych gowach, jakie powszechnie przedstawiano w dolinie Nilu. Do najczciej spotykanych nale lew, sok i - przede wszystkim - krowa z dyskiem sonecznym midzy rogami. W religii egipskiej stworzenia te symbolizoway: Sachmet - bogini niebiaskiej zagady, przez Egipcjan w czasach XX dynastii kojarzon z kataklizmem na Atlantydzie; Horusa, ktrego wyznawcy przybyli do delty Nilu i zapocztkowali tam cywilizacj, oraz Mehetweret, personifikacj wielkiego potopu. Te trzy bstwa, nalece do najstarszych w egipskim panteonie (wszystkie znane ju w okresie predynastycznym), miay przyby z zachodu. Ich mitologiczne opisy wiernie przedstawiaj lud wdrujcy po wielkim kataklizmie przez Sahar ku dolinie Nilu, gdzie ostatecznie uksztatowa si ich kult. Ludy pasterskie, jak nazywaj archeolodzy owych Atlantydw migrujcych przez Sahar, stosoway deformowanie rogw byda - niezwyk praktyk znan poza tym tylko w Egipcie - oraz metody hodowli zwierzt charakterystyczne dla terenw grnego biegu Nilu. Emigranci z Atlantydy nie pozostawili wprawdzie monumentalnej architektury na trasie swej wdrwki przez Libi, czego nie mona powiedzie o ich obecnoci w pnocno-zachodniej Afryce. Strabon, grecki geograf, ktry zosta rzymskim historykiem, stronach Supw Heraklesa (dzisiaj znanych jako Cienina Gibraltarska). By moe mia na myli przede wszystkim jedno miasto, Lixus, pooone okoo 120 kilometrw na poudnie od Gibraltaru, na Atlantyckim wybrzeu Maroka. Rzymianie wznieli Lixus na ruinach wczeniejszego miasta (il. 7.1), zdobytego na Fenicjanach, ktrzy rwnie nie byli pierwsi w tym miejscu. Fenicjanie nazywali je Maqom Semes, Miasto Soca. Lecz na ustawionej w fenickiej stolicy Kartaginie steli upamitniajcej pierwsz wypraw admiraa Hanno do Maqom Semes, ju wwczas staroytnego, odnotowano, e miejsce to zamieszkiwali wycznie cudzoziemcy. Hanno opisywa, e miasto byo pooone na wyspie wewntrz wyspy; jego mury, poprze-

70

cinane kanaami, otaczay kompleks paacowo-witynny znajdujcy si w samym rodku wewntrznej wyspy. Miasto, ktre opisa, przypomina Atlantyd Platona w mniejszej skali. Jeden z nielicznych zachowanych fragmentw legendy o miecie z czasw przedfenickich gosi, e jego krlowa miaa na imi Szimisa (Mae Soce). Miejscowi Arabowie do dzi nazywaj to miejsce Szimisz (Socem); Rzymianie nazwali je Lixus, Miasto wiata. Ich dzieem jest wielka przepikna mozaika przedstawiajca Neptuna (Posejdona), uoona w miejscu powiconym bogu mrz. Podobno pod rozlegym, brukowanym placem zosta pochowany Herakles, a Hesperydy strzegy zotych jabek niemiertelnoci przy jego murach. Pierwsze miasto - jakkolwiek brzmiaa jego nazwa - zostao zbudowane na wzgrzu nad rzek Lukas, ktra niegdy moga to miejsce otacza ze wszystkich stron, tworzc rodzaj wyspy. Lixus byo wzniesione z wielkich, koncentrycznych cyklopich murw, jak Atlantyda Platona. Nie wiemy praktycznie nic o jego budowniczych i pierwszych mieszkacach, poza tym, e czcili soneczne bstwo, na co wskazuj nazwy, jakimi to miasto okrelali Fenicjanie i Arabowie, a take imi jego ostatniej krlowej. Samo Lixus i Berberowie, ktrzy mieszkaj wrd jego ruin, s wszystkim, co pozostao po istniejcym niegdy poczeniu midzy Atlantyd na zachodzie i Egiptem na wschodzie. Mieszkacy Lixus i doliny Nilu otaczali boga soca wiksz czci ni inne bstwa. Na obu tych obszarach w pierwszych wiekach istnienia cywilizacji powstay monumentalne dziea architektury. Potne koncentryczne mury otaczajce Lixus przywodz na myl fortyfikacje Atlantydy. Obszerny port w tym miecie, zbudowany i opuszczony na dugo przed przybyciem Fenicjan i Rzymian, mg pomieci okrty z oceanicznej wyspy Platona, by moe w czasie ewakuacji. Jasne wosy zdarzajce si wrd Berberw stanow genetyczn pamitk po tym okresie wielkiej migracji sprzed 3200 lat. Ale chamickie zbienoci midzy Berberami i Egipcjanami wskazuj, e ludy te kontaktoway si ze sob o mniej wicej 20 stuleci wczeniej, kiedy geologiczne konwulsje wstrzsajce ich rodzinn wysp zmusiy Atlantydw do emigracji pod koniec IV tysiclecia p.n.e. Lixus nie jest jedynym zagadkowym miastem w Maroku. Dalej w d wybrzea ley Mogador, jak nazywali to miasto Fenicjanie, dzi znane pod berberyjsk nazw Assauira (Bezpieczna Przysta). Kamienny falochron portu, nalecy do najwikszych tego rodzaju konstrukcji w wiecie staroytnym i wci w dobrym stanie, mimo i od ponad 3000 lat wytrzymuje dziaanie morskich fal, by elementem ogromnego portu, ktry sam w sobie stanowi zagadk: trudno powiedzie, do czego w tym miejscu, odlegym o setki kilometrw od najbliszych orodkw handlowych, potrzebna byaby nawet niewielka przysta, a tym bardziej tak ogromny port. Najblisze waniejsze miasto, Lixus, ley okoo 560 kilometrw na pnoc std. Mogador jest na pozr przedziwnym miastem na ziemi niczyjej, przylegajcej do otwartego morza. Jednak jego pooenie nabiera sensu, jeli zdamy sobie spraw, e w port ley w pobliu jednego z zatopionych pomostw ldowych, ktre w zamierzchych czasach czyy Maroko z wyspami na Atlantyku. Bezpieczna Przysta ley w tej czci wybrzea pnocnej Afryki, ktra jest najbliej Madery. Taka lokalizacja wskazuje, e miasto to musiao niegdy by wanym portem dla oceanicznych statkw pywajcych midzy Marokiem a wyspami na Atlantyku. Inn wskazwk pozwalajc zidentyfikowa Mogador jest jego wczeniejsza nazwa, Karikon Teichas, czyli Karyjski Fort. Sowo karyjski pochodzi od perskiego karka - koguty; nawizuje ono do hemw ozdobionych wysokimi grzebieniami z koskiego wosia, jakich uywali atlantydzcy wojownicy

71

przedstawieni na murach wityni Ramzesa III w Madinat Habu. Co wicej, autorzy klasyczni terminem karyjski okrelali wszystko, co zwizane z Atlantyd, czego przykadem moe by kariatyda, filar w ksztacie ludzkiej postaci, nazywany do dzi atlantem. Najsynniejsze przykady tego rodzaju filarw wspieraj portyk Erechtejonu na ateskim Akropolu. Wydaje si, e Mogador, czy te Karikon Teichas, zosta celowo zaoony przez Atlantydw jako najbliszy port czcy ich oceaniczne wyspy z pnocn Afryk. Prawdopodobnie prosperowa on dziki handlowi z Mader, niegdy obfitujc w drewno potrzebne do budowy statkw, a stanowic cz imperium Atlantydy. Jakie inne wzgldy wyjaniayby powstanie portu tak daleko od wszystkich orodkw handlowych i w tak zamierzchych czasach? Niestety, ta kwestia musi pozosta w sferze spekulacji; w Mogadorze nigdy nie przeprowadzono odpowiednich prac archeologicznych. To samo dotyczy Lixus, ktre biorc pod uwag jego pooenie, niemal dokadnie naprzeciwko Atlantydy - musiao powsta jako stolica pnocnoafrykaskiej kolonii. Autochton (co znaczy Pochodzcy z Ziemi) jest wymieniony w Kritiasie Platona jako szsty krl Atlantydy, wadajcy prawdopodobnie obszarem dzisiejszego Maroka. Diodor Sycylijczyk pisze o rdzennych mieszkacach nadbrzenej Mauretanii (dzisiejszego Maroka), lecej naprzeciwko Atlantydy, ktrzy sami siebie nazywaH Autochtonami. Byli oni potomkami atlantydzkich kolonizatorw, ktrzy zaoyli sojusznicze krlestwo na atlantyckim wybrzeu pnocnej Afryki. Autochtonami Grecy nazywali Pelazgw, czyli Lud Morza, rwnie zwizanych z Atlantyd. O ile ruiny Lixus czy Mogadoru istniej do dzisiaj, znacznie mniej pozostao z innego Atlantydzkiego miasta w pnocnej Afryce - miasta, ktre z czasem rozwino si w jedno z najpotniejszych orodkw wiata staroytnego. Dzi jego pozostaoci tworz niemal niezauwaaln stref archeologiczn na przedmieciu wspczesnego Tunisu, lecz w zamierzchych czasach cytadela Kartaginy, zwana Byrs, wznosia si na niewysokim wzgrzu otoczonym murem pokrytym szlachetnymi metalami. Wok Byrsy rozcigay si naprzemienne koncentryczne piercienie ldu i wody, poczone krytymi kanaami. Kady piercie ldu by otoczony swoim murem z rozmieszczonymi w regularnych odstpach wysokimi wieami straniczymi. Do obszernego nabrzea przy zamknitym basenie z umocnionymi budowlami portowymi, zwanym Koton (Puchar), przylega wielki plac sucy jako targowisko. Std dugi na 425 metrw kana prowadzi do drugiego nabrzea, do ktrego przybijay statki handlowe z caego znanego wiata (i bez wtpienia rwnie z czci wiata, ktry oficjalnie by nieznany). Najwybitniejszy Atlantydolog z pocztkw XX wieku, Lewis Spence, pisa:
Sdz, e porwnanie tych elementw, niekiedy zupenie niezwykych, powinno przekona kadego obiektywnie nastawionego czowieka, i plan Kartaginy by w gruncie rzeczy taki sam, jak plan Atlantydy. Nasuwa si nieuniknione pytanie -jak to wydumaczy? Moemy na nie odpowiedzie albo zakadajc, e sama Kartagina bya Atlantyd, albo e jej plan by architektonicznym wspomnieniem po tym miecie (Spence 1968, s. 18).

Naturalnie Kartagina nie bya Atlantyd, poniewa w czasach Platona to fenickie miasto przeywao okres rozkwitu. Zostao zniszczone dopiero 250 lat pniej, w wyniku dziaa wojennych, a nie naturalnego kataklizmu. Uwaa si, e Kart-hadszat, czyli Nowe Miasto, zostao zaoone co najmniej 400 lat po wojnie trojaskiej, ktra pooya kres panowaniu wiata egejskiego na morzach i otworzya Morze rdziemne dla 72

kupieckich talentw Kananejczykw, czyli Fenicjan. Poszli oni w lady, zarwno pod wzgldem kulturowym, jak i handlowym, pochodzcych od Atlantydw Ludw Morza - minojskich Kreteczykw, Mykeczykw i Trojan z Azji Mniejszej - ktrzy w pnej epoce brzu walczyli o panowanie nad wschodni czci basenu Morza rdziemnego. Rzymski autor Strabon pisa, e Fenicjanie rozpoczli swoje kolonizacyjne ekspedycje po wojnie trojaskiej: Zajli przed epok Homera [okoo 800 roku p.n.e.] najlepsze czci Iberii i Libii. Fenicjanie nie starali si by oryginalni, lecz syntetyzowali rne elementy innych kultur, std na ich sztuk i rzemioso zoyy si cechy egipskie, asyryjskie, greckie i wiele innych. Zatem podobiestwa midzy Kartagin a Atlantyd mona wyjani obecnoci Atlantydzkiego dziedzictwa architektonicznego, jakie Fenicjanie zastali w pnocnej Afryce. Innymi sowy, Fenicjanie zbudowali Kartagin w miejscu, gdzie niegdy znajdowao si kolonialne miasto Atlantydw, a moe weszli w sojusz z yjcymi jeszcze potomkami Atlantydw. Wergiliusz pisa, e Eneasz przyby do Kartaginy, sugerujc, e miasto to istniao ju przed wybuchem wojny trojaskiej. By moe istniao, wbrew temu, co sdz historycy, lecz wwczas nie jako miasto fenickie, lecz atlantydzki port, ktry dopiero pniej przejli Fenicjanie. Atlantycki pozostawili subtelne, lecz niezatarte lady swego dugiego pobytu w ruinach, historii staroytnej, mitach i kulturowym, a nawet rasowym dziedzictwie pnocnej Afryki. Fakt, e tak niewiele pozostao po jednej z najwikszych ludzkich cywilizacji na tym kontynencie, wiadczy zarwno o niszczycielskim dziaaniu upywajcego czasu, jak i o nietrwaoci cywilizacji, nawet najpotniejszej.

73

8. Amazonki kontra Atlantyda

Wielkie klify tworz skalny mur, ktry Tuaregowie uwaaj za fortec Amazonek rzdzonych przez bia bogini: stara ba o Atlantydzie. hrabia Byron de Prorok In Quest of Lost Worlds

Relacja Platonajest wprawdzie najsynniejsz wersj opowieci o Atlantydzie z czasw klasycznych, lecz nie jedyn. Inn, znacznie mniej znan, spisa okoo 300 lat pniej jego rodak, Grek urodzony w Agryrionie na Sycylii. Diodor Sycylijczyk by uczonym, ktry wiele podrowa po caym wiecie rdziemnomorskim, gromadzc informacje do monumentalnej historii wiata, ktr kompilowa. Okoo 5 roku p.n.e. odwiedzi Cezare, niedawno nazwan tak na cze Cezara Augusta. Wczeniej znana pod kartagisk nazw Iol (Miasto Soca) zostaa stolic Mauretanii, na wp niezalenego krlestwa obejmujcego tereny dzisiejszego Maroka i zachodniej Algierii. Wadc Mauretanii by Juba II, bardziej uczony ni m stanu, wczeniej ksi Numidii (dzisiejszej Libii), a wwczas cakowicie zromanizowany monarcha. Juba pomg zorganizowa w Rzymie pierwsz nowoczesn bibliotek, pniej za skompletowa w Cezarei swj wasny ksigozbir. Bya to jedna z najwikszych instytucji tego rodzaju w wiecie klasycznym, zawieraa manuskrypty niedostpne nigdzie indziej, gdy Jubie udao si zdoby cz biblioteki kartagiskiej ocalon przed jej zniszczeniem 150 lat wczeniej. Byy to jedne z najstarszych istniejcych dokumentw, sigajce najwczeniejszych dziejw Fenicjan, w wielu przypadkach jedyne ich kopie, jakie przetrway wieki ciemne. W tej wanie wyjtkowej bibliotece Diodor Sycylijczyk znalaz informacje, ktre nieliczni znajcy je naukowcy wci uwaaj wycznie za mit. Diodor jednak uzna je nie za legend, lecz za fakty historyczne zasugujce na wczenie do encyklopedycznego dziea jego ycia. Owocem licznych podry po caym wiecie rdziemnomorskim byo monumentalne dzieo historyczne zoone z 40 ksig podzielonych na trzy czci. Wikszo z nich przepada wraz z kocem cywilizacji klasycznej, lecz pi pocztkowych ocalao. W pierwszym tomie Diodor pisze, e na dugo przed narodzinami Grecji, kiedy Egipt by wielkim mocarstwem, inna potga przybya z gr Kaukazu w centralnej Azji. Byo to plemi wojowniczych kobiet, synnych Amazonek, z 30 000 piechoty i 20 000 jazdy pod rozkazami krlowej Merine. Amazonki przyszy z pomoc egipskiemu wadcy Horusowi, by wesprze go w walce przeciwko najedcom z Libii. Odnisszy zwycistwo, Amazonki podbiy tereny pnocnej Afryki a po wybrzee Atlantyku. Pokonay Hesperie, plemi yjce niedaleko rwniny utworzonej przez rzek Tryton, gdzie Merine zbudowaa now metropoli, Chersonez. W tym Miecie Trytona przygotowaa atak na sam Atlantyd, lec o zaledwie jeden dzie drogi statkiem od wybrzea pnocnej Afryki. Wedug Diodora mimo zaciekego oporu obrocw Amazonkom udao si zdoby przyczek i Cerne, stolica Atlantydy, upada, kiedy jej wysokie mury (il. 8.1) zostay sforsowane. Krlowa na swoj cze zmienia nazw miasta na Merine, okazaa si jednak askawa i naprawia zniszczenia spowodowane walkami, a take zawara sojusz z pokonanymi Atlantydami. Pokj trwa a do czasu, gdy Atlantyda zostaa

74

ponownie zaatakowana, tym razem przez lud zwany Gorgonami, ktry zamierza wypdzi mieszkacw miasta. Sprzymierzone wojska Amazonek i Atlantydw broniy si dzielnie i niebezpieczestwo zostao zaegnane. Wkrtce jednak najedcy powrcili w jeszcze wikszej sile, wyldowali w kilku miejscach na wybrzeu i zadali wojskom krlowej dotkliwe straty. cigana przez wroga Merine musiaa ucieka z wyspy a do Hesperii, gdzie doszo do krwawej bitwy, w ktrej bardzo ucierpiay obie strony. Po spldrowaniu i spaleniu Chersonezu Gorgonowie wrcili na Atlantyd, przywracajc stolicy jej pierwotn nazw, za Merine zebraa i pogrzebaa swoje polege wojowniczki pod trzema Wzgrzami Amazonek. Wracajc ze swymi zdziesitkowanymi oddziaami przez Pustyni Libijsk, dotara w kocu do Egiptu, gdzie pocieszy j faraon Horus. Co pocz z tak opowieci? Jest ona zupenie niepodobna do relacji Platona i na pozr nie ma adnych odpowiednikw w mitach ani w historii. Wprawdzie Diodor pisze, e pozna j w Mauretanii (zapewne w wielkiej bibliotece krla Juby II w mauretaskiej stolicy Cezarei), lecz wydaje si ona nie mie pokrycia w rzeczywistoci: Atlantyda, podobno najwiksze mocarstwo wiata staroytnego, upokorzona przez grup kobiet znikd? A jednak Diodor na tyle wierzy w t opowie o krlowej Merine, e wczy j do swojej historii wiata. Moe wic zawiera ona przynajmniej ziarno prawdy, nawet w znieksztaconej formie, jak najwyraniej wierzy staroytny historyk? Jeli tak, to by moe poznamy jeden z zapomnianych epizodw dugich dziejw zatopionej cywilizacji. Dokadniejsza analiza detali tej historii wskazuje, e jednak nie wszystko w niej jest fikcj. Na przykad Hesperia, leca podobno na terenach dzisiejszego Maroka, przywodzi na myl Hesperydy, crki Atlasa, ktre strzegy drzew rodzcych zote jabka; a pamitajmy, e Atlantyda znaczy crka Atlasa. Nie mniej sugestywne s wzmianki o rzece Tryton i Chersonezie, nowej stolicy zbudowanej przez Amazonki. Wedug Platona tryton by berem Posejdona, boga mrz i stwrcy Atlantydy. Co ciekawe, Diodor pisze, e stolic Atlantydy byo Cerne. Nazwa ta nie pojawia si nigdzie indziej poza okolic Dorset niedaleko Dorchester na poudniu Anglii. Na obrzeach miasta Cerne Abbas (Opat Cerne) znajduje si wysoki na 55 metrw wizerunek nagiego mczyzny trzymajcego w prawej doni maczug (il. 8.2). Archeolodzy uwaaj, e liczy on ponad 2000 lat, chocia wspczesne techniki datowania nie pozwalaj dokadnie ustali czasu jego powstania. Prowadzone w latach 70. XX wieku badania podpowierzchniowe ujawniy pod wycignit lew rk olbrzyma zarys czego, co wyglda jak zwieszajca si tkanina. Naukowcy przypuszczali, e wizerunek ten przedstawia Heraklesa, ktrego czsto przedstawiano z maczug i paszczem. Pniejsze badania wykazay jednak, e element poniej lewej rki zosta dodany setki lat po tym, jak w wapiennej warstwie tu pod powierzchni gruntu wyrzebiono samego olbrzyma. Prawdopodobnie rzymscy legionici zmodyfikowali nieco t posta, aby przypominaa boskiego patrona onierzy, Herkulesa. Olbrzym z Cerne Abbas w rzeczywistoci mia zapewne przedstawia Gogmagoga, ktry podobno posugiwa si wielk maczug bojow. Skoro ustalilimy prawdziw tosamo tej wielkiej postaci, jej atlantydzkie konotacje nie mog budzi wtpliwoci: Gogmagog by przywdc pierwszych mieszkacw Brytanii, potomkw tytana Albiona, brata Atlasa. Wydaje si te, e ta legenda ma zwizek z olbrzymimi Fomorami, najdawniejszymi mieszkacami Irlandii. Przybysze z Atlantydy, ktrzy przynosili kultur w

75

rne czci wiata, docierajc a do wybrzey Peru, czsto we wspomnieniach tubylcw byli przedstawiani jako giganci. Cztery stulecia przed Diodorem Sycylijczykiem grecki historyk Herodot opisywa lud yjcy na Atlantyckim wybrzeu pnocnej Afryki, w pobliu rzeki Tryton wpadajcej do wielkiej laguny zwanej Tritonis. Ludzie ci sami siebie nazywali Atlantes, od gry. (...) mieszkacy okolic Jeziora Trytoskiego ofiaruj przede wszystkim Atenie, potem te Trytonowi i Posejdonowi (Dzieje, Ksiga IV). Dalej pisze, e Atlantydzi jego czasw (okoo 490 roku p.n.e.) organizuj doroczny festiwal, w czasie ktrego dziel si ich dziewice na dwie partie i walcz z sob kamieniami i pakami, twierdzc, e speniaj ten odziedziczony po ojcach obrzdek ku czci tubylczej bogini, ktr my nazywamy Aten. Jeszcze bardziej znaczce wydaje si, e w czasie Panatenajw, wielkiego dorocznego wita na cze Ateny, tancerze nosili peplosy szerokie, lune szaty - ozdobione scenami z wojny Grekw z Atlantydami. Identyczna historia zostaa przechowana w egipskiej wityni Neith - egipskiego wcielenia bogini Amazonek. Herodot wierzy, e Amazonki nie byy ludem wycznie mitycznym, lecz rzeczywist grup wojowniczek, ktre stanowiy w przedklasycznych czasach liczc si si. Opisuje je jako potne kobiety w skrzanych spdnicach, stanowicych ich plemienny symbol. W poowie lat 60. XX wieku spod piaskw Abalessy, okoo 55 kilometrw na zachd od Tamanrasset w Algierii, odkopano kolisty kurhan rednicy okoo 23 metrw i wysokoci metra. Wewntrz jego komory grobowej francuscy archeolodzy znaleli dobrze zachowane ciao kobiety rasy kaukaskiej, o wzrocie 173 centymetrw, wci ubrane w skrzan spdnic. Miejscowi Tuaregowie natychmiast rozpoznali w niej Tin-Hinan, legendarn zaoycielk ich plemienia. Badania metod radiowglow pozwoliy datowa ciao na przeom IV i III tysiclecia p.n.e. - ten sam okres, w ktrym Diodor umieci swoj relacj o Amazonkach w pnocnej Afryce. Znalezisko z Abalessy potwierdzio wic prawdziwo sw Diodora i Herodota. Krlowa Merine miaa przyby zza Morza Czarnego, lecz jej imi (Bogini Morza) nie wskazuje na pochodzenie z gr Kaukazu. Bardziej prawdopodobne wydaje si, e by to tytu, jaki nadali jej podbici mieszkacy Atlantydy, z ktrymi zawara sojusz. Trzy Wzgrza Amazonek, w ktrych wedug Diodora krlowa Merine pochowaa swoje wojowniczki, rzeczywicie istniej i przewodnicy do dzi pokazuj je turystom. Wspczeni marokascy Berberowie opowiadaj o Al-Azun, Ludzie Azun, wielkich wojowniczkach, ktre podbiy pnocn Afryk tysice lat przed nadejciem islamu. Berberyjskie okrelenie Amazigh, szlachetny jzyk, odnosi si do zapomnianej mowy Amazonek. Synny wgierski archeolog hrabia Byron de Prorok bada gry Ahaggar w poowie lat 30. XX wieku. Dowiedzia si, e jeden ze szczytw jest otaczany szczegln czci przez Tuaregw. Liczne s legendy zwizane z t gr - pisa - wikszo z nich mwi o tajemniczej biaej krlowej, ktra mieszkaa tam z armi Amazonek. Benoit wykorzysta t histori w swojej Atlantydzie. Mimo Atlantydzkiego brzmienia imienia czy te tytuu Merine czasami wskazuje si na wiadectwa lingwistyczne czce Amazonki z regionem Morza Czarnego. Na przykad samo okrelenie Amazonki nie jest greckie, lecz pochodzi od gruziskiego sowa ksiyc, maza, i spokrewnionych z nim, wczeniejszych: hetyckiego amargi - wraca do matki oraz hamaxzun - rodacy. Blisze rzeczywistoci jest znaczenie nazwy Amazonek w jzyku ormiaskim - kobiety ksiyca, co trafnie oddaje ich przywizanie do kultu

76

lunarnej Bogini Matki. Ich tarcze, zwane pelta, miay ksztat sierpu ksiyca. W rzeczywistoci kapanki Merine nosiy bro nad libijsk zatok Syrta (Sidre), za zaoycielk plemienia Amazonek bya wojownicza kapanka z minojskiej kolonii w Efezie. Jej imi brzmiao Kresos, od czego pochodzi wspczesna nazwa Krety. Wizja Amazonek przywodzi na myl synne przedstawienia minojskich kapanek o odsonitych piersiach, trzymajcych w wycignitych rkach we, te za kojarz si z opisanymi przez Herodota Amazonkami nienoszcymi koszul i ich wowymi symbolami. Rwnie relacja Platona o Atlantydzie zawiera wskazwki dotyczce Amazonek. Czytamy tam, e pierwsz dam na Atlantydzie bya Leukippe (Biaa Klacz), co moe by aluzj do spienionych morskich wd. Wrd Amazonek popularne byy takie imiona, jak Melanippe (Czarna Klacz), Lizyppe (Ta, Ktra Uwalnia Konie) i Hippolite, o ktrej Klaudian pisa, e prowadzia swoje nienobiae, pikne wojska do boju. Platon podkrela zamiowanie Amazonek do koni, ktre miay swoje wasne, odrbne anie. Na Atlantydzie cay drugi piercie ldu by przeznaczony dla koni. Imi Leukippe wpisuje si w tradycj epoki brzu, ktra czy biae konie - przede wszystkim klacze - z boskoci i wadz krlewsk. Trojaskie wite konie, w ozdobionych zotem i srebrem uprzach, byy idealnie biae. W Poncie wierni zaprzgali czwrk biaych koni do rydwanu i wysyali je w morze jako ofiar dla Posejdona. Bg mrz stworzy nie tylko konia, ale i Atlantyd, gdzie porodku sakralnego centrum miasta jego kolosalny posg sta pord czterech uskrzydlonych rumakw. Wizerunki koni byy rwnie najwaniejszymi symbolami Amazonek. Ich ksiycowa bogini Artemida dosiadaa biaego ogiera, a Arabowie do dzi nazywaj t ma kolorem ksiyca. Cooper w rozwaaniach na temat atlantydzkiej Leukippe, uznaje biaego konia za lunarny symbol morza. Na zboczach brytyjskich wzgrz do dzi znajduj si wizerunki biaych koni, podobnie jak olbrzym z Cerne Abbas, wykute w wapieniu tu pod powierzchni gruntu. Najsynniejszym z nich jest Biay Ko z Uffington w Dorset.Ten dugi na 114 metrw i wysoki na 36 metrw wizerunek jest widoczny z odlegoci ponad 30 kilometrw, nawet dzisiaj, po niezliczonych stuleciach, gdy mieszkacy okolicy regularnie odwieaj jego zarys. T sam czynno w zamierzchych czasach wykonywano w czasie ceremonii zwanej Czyszczeniem Konia. Co siedem lat miejscowa ludno wyruszaa w uroczystej procesji wzdu konturu konia, odnawiajc go, a jednoczenie oddajc mu cze. A do poowy lat 90. XX wieku Biay ko z Uffington by powszechnie uwaany za pamitk celtyckich rytuaw, nie starszych ni III wiek p.n.e. Jednak jego wyduona forma przywodzi na myl przedstawienia koni w sztuce epoki brzu; takie podejrzenia potwierdziy te udoskonalone procedury datowania, ktre wskazuj, e Biay Ko liczy w rzeczywistoci 3500 lat, a zatem powsta w czasach rozkwitu Atlantydy. Geoglif ten przedstawia brytyjsk wersj atlantydzkiej Leukippe - Ceridwen, bogini mrz, ktra rwnie wadaa dalekim krlestwem i bya nazywana Bia Klacz. Synny pisarz i znawca mitologii Robert Graves pisze, e bogini potrafi nagle zmieni si w klacz. Czsto wystpuje jako Biaa Dama, a w staroytnych religiach, od Wysp Brytyjskich po Kaukaz, jako Biaa Bogini (Graves 1948, 209). W greckim Argos czczono j jako Io, crk bohatera potopu Inachosa. Jako bogini ksiyca urodzia Epafosa, zaoyciela Memfis i Libii, ktrego imi oznacza pocztek. Bya te czczona jako Leukippe w przedceltyckiej Brytanii i uyczya jej swego tytuu (Biaa Bogini), od ktrego pochodzi nazwa Albion - Biaa Ziemia. Te

77

uzupeniajce si wzajemnie postacie z greckiej i brytyjskiej mitologii nosz wyrane lady atlantydzkiego pochodzenia - motyw potopu i odlegych krlestw. Czyszczenie Konia nie byo jedyn brytyjsk ceremoni ludow, w ktrej wykorzystywano kojarzcy si z Atlantyd wizerunek witej biaej klaczy. W czasie przedchrzecijaskiego majowego wita w Padstow w Kornwalii wprowadzano do oceanu sztucznego konia, jako ofiar dla boga mrz. Uroczysto ta, zwana Dniem Zanurzania, bya obchodzona na pamitk piknego biaego konia, ktry uratowa si przed wielkim potopem. Tak sam ceremoni odprawiano w Minehead w Somersetshire, gdzie nazywano j Koniem eglarza. Kornwalijska legenda z Lethowstos opowiada o tym, jak jedyny czowiek ocala z potopu, uciekajc na biaym koniu. Herb rodu Trevellyanw przedstawia bia klacz ich protoplasty pync przez wzburzony ocean. Take Irlandia ma swoje rytuay zwizane z biaymi komi. Kady przyszy krl Ulsteru bra udzia w inauguracyjnej ceremonii, w ktrej dostpowa poczenia z Wielk Bogini Matk w formie biaej klaczy. Ko by skadany w ofierze, a przyszy monarcha kosztowa jego misa, wypija puchar jego krwi, po czym kpa si w niej. Dopiero po wypenieniu tych rytualnych czynnoci mg by uwaany za prawowitego wadc i ma Biaej Bogini .W czasie letniego przesilenia figur nazywan Biaym Koniem niesiono w uroczystej procesji przez ognisko, nie pozwalajc jej jednak spon. Natychmiast po ocaleniu Biaego Konia pasterze zaczynali sami skaka przez ognisko, a ich dzieci bezpiecznie przelatyway przez pomienie w ramionach krewnych i przyjaci.W Dublinie w dniu majowego wita chopcy cinaj gazie krzeww o biaych kolcach, symbolizujce grzyw Biaego Konia, po czym wraz z kosk czaszk wrzucaj je w rodek ogniska. Co ciekawe, wszystkie te majowe uroczystoci upamitniaj przybycie do Irlandii Tuatha de Danaan w 1202 roku p.n.e. Ci Wyznawcy Bogini Danu, uwaani za twrcw cywilizacji w Irlandii, zostali opisani w staroirlandzkiej Ksidze najazdw jako krzewiciele kultury, ktrzy uciekli ze swej ojczyzny zatopionej przez naturalny kataklizm w morzu. Wydaje si, e te szczeglne obrzdy upamitniaj ognist zagad ich zatopionej ojczyzny i przybycie ocalaych, ktrzy oddawali cze pamici swojej protoplastki - Leukippe Platona, biaej klaczy z Atlantydy. Po drugiej stronie oceanu, ktrego nazwa upamitnia zatopione krlestwo, Bia Dam bya Ixchel, boska twrczyni cywilizacji Majw, przybya na wybrzee Jukatanu po straszliwej powodzi, ktra zakoczya poprzedni epok. W sztuce sakralnej czsto przedstawiano j pdzc na gigantycznej fali, ktra rozrzuca jej dobytek po powierzchni morza. Ten sam kojarzcy si z Atlantyd wtek pojawia si na wybrzeach Meksyku, wrd pniejszego ludu Huaxtekw. Cz ich armii stanowiy wojska pomocnicze zoone z wojowniczek pod rozkazami Tlazolteod, ktrej imi znaczy kobieta, ktra zgrzeszya przed potopem. Kobiety te, podobnie jak ich siostry Amazonki, byy uzbrojone w uki i tarcze z wowej skry. Rwnie Indianie Guayaqui z dalekiego Paragwaju opowiadaj o wojowniczkach odzianych w skry wy. Wedug metyskiego kronikarza Enrique Camargo Tlazolteod pochodzia z bardzo miej ziemi, piknego kraju, gdzie s liczne przyjemne rda, strumienie i kwiatowe ogrody. Kraj ten by nazywany Tamoanchan, Miejsce wieych, Chodnych Wiatrw pavies 1982, s. 42) To wanie tamTlazolteod dopucia si

78

jakiego wystpku przeciwko bogom, ktrzy zniszczyli Miejsce wieych, Chodnych Wiatrw straszliwym potopem. Wraz z ocalaymi wojowniczkami wypyna na morze, w kocu ldujc niedaleko Veracruz. Jak gosi grecki mit, Herakles zada Amazonkom najciszy cios, jakiego doznay, i wypdzi je z ojczyzny poza granice znanego wiata, po tym jak ukrad pas ich krlowej, Hippolity. Wydaje si, e losy wojowniczych kobiet Huaxtekw logicznie uzupeniaj greck histori o ich europejskich siostrach. Rwnie tutaj pojawia si Herakles. Czy Amazonki, ktre przepdzi za ocean, mogy opuci Tamoanchan-Atlantyd przed jej zagad i dotrze na wybrzee Meksyku? Czy Tlazolteotl i Hippolita byy jedn i t sam osob? W kadym razie wydaje si niezwyke, e dwa mity z tak odmiennych kultur na przeciwlegych kracach wiata tak doskonale nawzajem si uzupeniaj, wcznie z opisem Tamoanchan-Atlantydy. Tamoanchan Camarga uderzajco przypomina opisan przez Platona Atlantyd o agodnym, oceanicznym klimacie. Podobiestwa midzy wersj greck i huaxteck s tak uderzajce, e ka wykluczy przypadkow zbieno i przyj, e mamy do czynienia z autentycznym transferem informacji lub wsplnymi przeyciami mieszkacw dwch kontynentw. A co ze spotkaniem krlowej Merine z faraonem Horusem, ktre opisa Diodor? Czy taki krl kiedykolwiek rzdzi Egiptem? Przypomnijmy sobie sowa brytyjskiego badacza Sakkary Waltera Emery'ego, cytowane w rozdziale 4: bg Horus by zawsze reprezentowany na ziemi przez krla Horusa. Egipcjanie uwaali tych dynastycznych monarchw za bogw. Innymi sowy, wszyscy wadcy, ktrzy panowali po rzdach Horusa w okresie predynastycznym, przyjmowali jego boskie imi jako swj krlewski tytu. A zatem kady faraon mg by owym Horusem, ktry spotka si z krlow Merine. A jednak istnia wczesnodynastyczny monarcha o podobnie brzmicym imieniu - Hor Aha. Mg on by ogromnie wan postaci, jeli suszna jest jego proponowana przez Emery'ego identyfikacja z Menesem. Gdyby Hor Aha by krlem wspominanym przez Diodora Sycylijczyka jako faraon Horus, to opisane przez niego wydarzenia rozgrywayby si okoo 3100 roku p.n.e. Okres ten jest wyjtkowo istotny w naszych rozwaaniach na temat Atlantydy: wwczas nastpia czciowa ewakuacja z tego wyspiarskiego krlestwa dotknitego przez kataklizm. Rzesze uciekinierw osiedliy si w bezpieczniejszych czciach wiata, pozostawiajc sw ojczyzn bez obrony. Tu po niszczycielskim kataklizmie, majc za mao mieszkacw do odbudowy cywilizacji, a tym bardziej obrony, Atlantyda bya atwym upem dla najedcw. Wydaje si, e Gorgonowie, wymieniani przez Diodora, byli Atlantydami mieszkajcymi na Wyspach Kanaryjskich, ktrzy postanowili uwolni Atlantyd od obcych okupantw. W 40 roku n.e. rzymski uczony Pomponiusz Mela w swej Geografii nazywa Wyspy Kanaryjskie Gorgonami. Inni rzymscy uczeni nazywali je Wyspami Gorgoskimi. Niedaleko od miejsca, gdzie mieszka Pomponiusz Mela, Tingentera przy Supach Heraklesa (Cieninie Gibraltarskiej) znajdowao si przypominajce Atlantyd miasto Tartessos, zaoone przez Gargorisa, mityczn posta kojarzon z Oceanem Atlantyckim. Dodatkowe potwierdzenie identyfikacji Wysp Kanaryjskich z Gorgonami stanowi nazwy, jakie ich rdzenni mieszkacy, Guanczowie, nadali dwm dystryktom Teneryfy, najwikszej z wysp: Gorgo i Gorgano. Kiedy Hiszpanie wyldowali na Teneryfie, w spoeczestwie Guanczw bya klasa kobiet wojowniczek, Vacaguare. Ich przywdczyni, Guayanfanta (Krlewska Dama), miaa tak potn postur, e chwycia jednego z hiszpaskich onierzy w ramiona i ucieka wraz z nim!

79

W 1530 roku po drugiej stronie Atlantyku inny konkwistador, Francisco Pizarro, odkry u wybrzey Kolumbii wysp, ktr tubylcy nazywali Gorgone. Zamieszkiway j kobiety wojowniczki, podobne do wojowniczek Huaxtekw, uywajce maych tarcz w ksztacie pksiyca. Jak wiele innych plemion Nowego wiata, rwnie one nie przeyy hiszpaskiego podboju. Legendarna zdolno Gorgon do zamieniania ludzi i przedmiotw w kamie przywodzi na myl liczne wysepki wok takich wysp jak Kanary, ktrym wiatr i fale z biegiem czasu naday wygld fantastycznych postaci. Gorgona znaczy o wykrzywionej twarzy, a przez dziaalno Ziemi wydaje si odnosi do zjawisk geologicznych. Lewis Spence, badacz mitologii z pocztkw XX wieku, wyjania:
Tak wic przekonujemy si, e Gorgony miay zwizek z sejsmicznymi siami, ktre doprowadziy do zagady Atlantydy... Co wicej, to wanie odcita gowa Meduzy, wiedmy, w rkach Perseusza zamienia Atlasa w kamienn gr. W ten sposb otrzymujemy dowd, e mit o siostrach Gorgonach jest z ca pewnoci alegoryczn opowieci o zniszczeniu Atlantydy i o tych sejsmicznych i demonicznych siach, ktre doprowadziy do kataklizmu (Spence 1942, s. 117).

Amazonki niemal na pewno nie byy kobietami wojowniczkami; taki obraz jest zbyt fantastyczny, by mg by prawdziwy, cho rzeczywicie moga nimi rzdzi krlowa. Na przykad w Egipcie panoway kobiety, z ktrych najsynniejsza bya Hatszepsut (okoo 1500 roku p.n.e.). Kiedy Diodor Sycylijczyk czyta w Mauretanii o inwazji Amazonek na Atlantyd, Egiptem rzdzia Kleopatra Selene. Amazonki najprawdopodobniej byy formacj militarn zoon, konwencjonalnie, z mczyzn oddajcych cze wojowniczej bogini, takiej jak Atena czy egipsko-libijska Neith. Marokascy Tuaregowie, czsto tu wspominani ze wzgldy na swoje amazoskie tradycje, do dzi nosz spdnice i welony, z szacunkiem naladujc kobiety. Podobiestwa midzy klasycznymi opisami Amazonek i wiadectwami archeologicznymi z kultury minojskiej dowodz ponad wszelk wtpliwo istnienia jakiego zwizku midzy nimi. Amazonki byy potnymi, nienoszcymi koszul kobietami czczcymi ksiyc, za minojczykami rzdziy kapanki ksiyca o nagich piersiach. Emery zwraca uwag, e jeden z nomw Dolnego Egiptu mia minojski emblemat, co wskazuje na zwizki faraona Horusa, a w kadym razie ktrego z wadcw I dynastii, z Kret. Mimo wszystko militarna konfrontacja midzy Kret i Atlantyd na przeomie IV i III tysiclecia nie wydaje si moliwa, jeli wzi pod uwag niski poziom zaawansowania cywilizacji egejskiej w tym okresie. Bardziej prawdopodobne jest, e Amazonki, ktre najechay Atlantyd, naleay do tej samej kultury, ktra zainicjowaa cywilizacj minojsk. Czterysta lat wiekw ciemnych, z ktrych wyonia si klasyczna Grecja, przeksztaciy Gorgonw z Atlantydy w mityczne potwory. Nie popado w zapomnienie tylko ich pochodzenie od Forkisa, starca z morza, i Keto, crki Oceanu. Gorgony s zwizane z Atlantyd przez Forkisa, przywdc ocalaych Atlantydw, ktrzy dotarli do Grecji po pierwszym kataklizmie na Atlantydzie. Jego cieszca si najgorsz saw crka, Meduza, bya kojarzona z Atlantyckim wybrzeem pnocnej Afryki, gdzie Merine walczya z realnymi Gorgonami. Gorgonowie uwolnili od okupacji swoich rodakw z Atlantydy i przepdzili Amazonki za morze, do Mauretanii, gdzie - pokonane - straciy wszelkie ambicje prowadzenia podbojw na zachodzie. Tak interpretacj dziwnej historii opowiedzianej przez Diodora podpowiadaj zawarte w niej szczegy odnoszce si do wydarze z koca IV tysiclecia p.n.e. Jeli jest ona prawdziwa, to stanowi jedyne rdo 80

informacji o zapomnianym epizodzie z czasw dramatycznej przemiany Atlantydy z nkanego geologicznymi kataklizmami spoeczestwa neolitycznego w nowe mocarstwo epoki brzu.

81

9. To, co odeszo do Hadesu

Atlantyda, ktra bya niezmiernie wielka, przez dugi czas wadaa wyspami na Oceanie Atlantyckim. Marcellus

Na pierwszy rzut oka Wyspy Kanaryjskie wydaj si idealnym miejscem dla opisanej przez Platona Atlantydy. Le dokadnie, jak pisa, za Supami Heraklesa, niedaleko od atlantyckiego wybrzea pnocnej Afryki, maj obfito owocw oraz naturalne rda zimnej i gorcej wody, wypywajce z wulkanicznych szczelin. Jeszcze nieco ponad 500 lat temu wyspy te byy poronite gstymi lasami. Na Teneryfie, najwikszej z siedmiu wysp, znajdowao si due jezioro, a przez rozlege, yzne rwniny pyny rzeki. Wielki wulkaniczny szczyt na Teneryfie, Teide, mgby doskonale by gr wznoszc si na pnocnym kracu Atlantydy. Nawet geologiczna przeszo wyspy pasuje do relacji Platona. Jeszcze w 1867 roku niedaleko wyspy Terceira z morza wyonia si wrd grzmotw wulkaniczna gra, lecz na powrt zapada si w oceanie kilka dni po dramatycznym pojawieniu. Czerwonego, biaego i czarnego kamienia, jakich Atlantydzi mieli uywa w swoich budowlach, do dzi jest na Wyspach Kanaryjskich pod dostatkiem - jest to tuf, pumeks i lawa. Lecz powierzchowne podobiestwo Wysp Kanaryjskich do Atlantydy Platona nie jest niczym wyjtkowym - Azory i Madera take pasuj do jej opisu. Rwnie one byy niegdy zalesione, wci s grzyste i maj umiarkowany klimat, wystpuje na nich biay, czarny i czerwony kamie oraz zimne i gorce rda. Corral de Feiras na Maderze jest nie mniej odpowiednim miejscem dla legendarnej stolicy ni Teneryfa czy Gran Canaria. Oczywicie adna z tych wysp nie moga by Atlantyd, poniewa wszystkie one istniej do dzi. Niemniej jednak cechy geologiczne Wysp Kanaryjskich, Azorw i Madery s charakterystyczne dla wikszoci wysp na Atlantyku. Dlatego ich fizyczna zbieno z wydarzeniami opisanymi w Timajosie i Kritiasie potwierdza pooenie wyspy Platona na oceanie. W jego czasach nad zachodni czci basenu Morza rdziemnego panowali Etruskowie i Fenicjanie, wic klasyczni Grecy praktycznie nie znali terenw lecych na zachd od Sycylii. Dokadno pozostawionego przez Platona opisu wyspy na Atlantyku wskazuje, e jego informacje o Atlantydzie musiay pochodzi z pozagreckiego rda, ktremu nie byy obce ziemie lece po obu stronach Gibraltaru. Opisane przez niego warunki panujce w oceanicznym krlestwie s typowe dla wszystkich wulkanicznych wysp wschodniego Atlantyku. Jednak w odrnieniu od Madery i Azorw, ktre byy bezludne w momencie odkrycia w XV wieku, Wyspy Kanaryjskie stanowi cz zagadki Atlantydy, ze wzgldu na wyjtkow histori ludzkiego osadnictwa. W 1331 roku pierwsi Portugalczycy, ktrzy wyldowali na Teneryfie, spotkali tam dziwny tubylczy lud. Zapytani przez podrnikw, kim s, odpowiedzieli, e s Guanczami - co dosownie znaczy ludmi. W rzeczywistoci rdzenni mieszkacy Teneryfy nazywali si Mahoh, lecz europejscy historycy do dzi nazywaj ich Guanczami. Wprawdzie ich wyspa ley zaledwie 90 kilometrw od wybrzea pnocnej Afryki, lecz Guanczowie byli kaukaskim ludem o jasnej skrze, jasnych oczach i czsto blond wosach. Ich kultura materialna przypominaa pod kadym wzgldem dawn kultur epoki brzu, ktra ulega degeneracji, cofajc si do etapu paleolitu, z dziwn domieszk wpyww zachodnioeuropejskich i

82

sprawiajcych wraenie egipskich. Tysice lat izolacji od zewntrznego wiata zaowocoway genetyczn degeneracj spowodowan krzyowaniem si w zamknitej grupie: dobrze zachowane ludzkie szcztki w Muzeum Mumii na Teneryfie, w stoecznym Las Palmas, dostarczaj licznych wiadectw skrzywienia krgosupa, deformacji koci i czaszki oraz wielu dziedzicznych schorze. Portugalczycy byli zdumieni kontrastem midzy tymi prymitywnymi tubylcami, mieszkajcymi w jaskiniach i noszcymi zwierzce skry, a wielkimi kamiennymi piramidami, potnymi murami i wysokimi filarami, wrd ktrych yli. Fenicjanie dotarli na Wyspy Kanaryjskie 2000 lat wczeniej i ustawili na pnocnym kracu Teneryfy tak zwany Kamie Anago, stel pokryt punickimi inskrypcjami. Na wielkiej wyspie Teneryfie znaleziono kamienny wizerunek ryby, na ktrej zostao wyryte staroytne berberyjskie sowo, Zanata - imi fenickiej bogini (Reid 1999, s. 145). Lecz Fenicjanie nie zakadali na wyspie staych osad; zatrzymywali si tu tylko po wie wod i pynli dalej na swoje kolonizacyjne wyprawy wzdu afrykaskiego wybrzea. W 1968 roku na wysepce Graciosa, na pnoc od Lanzarote znaleziono rzymsk amfor. Od tamtego czasu zbiory muzeum w stoecznym miecie Arricefe powikszyy si o tuzin fenickich i rzymskich naczy. Ju po upadku Kartaginy Rzymianie od czasu do czasu zagldali na Teneryf w poszukiwaniu wieych pomaraczy. Geograf z I wieku, Pliniusz Starszy, opisuje wypraw na Kanar, jaka miaa miejsce za panowania Juby II (29 p.n.e.-20 n.e.), wiatego monarchy Mauretanii. Czonkowie wyprawy nie spotkali wprawdzie Guanczow, znaleli jednak lady cywiUzacji ju wwczas staroytnej i zapomnianej przez tubylcw. Ludzie Juby donosili, e wyspa jest niezamieszkana, lecz wrd ruin odkryli pozostaoci budowli powiconej Junonie (a raczej jej miejscowemu odpowiednikowi): In ea aeicullum esse tantum ex tructam - w niej jest posg, cay zawalony. W czasach Atlantydw (i przez wiele pniejszych wiekw, zanim Pliniusz Starszy nie nada im nowej nazwy) Wyspy Kanaryjskie nazywano Gorgoni, od oryginalnego okrelenia ich mieszkacw, Gorgonw (Guanczow). Pniej w greckich mitach przeobrazili si oni w potwory, spojrzeniem zamieniajce ludzi i przedmioty w kamie. Homer w Odysei opisuje statek, ktry skamienia tu przy porcie podobnego do Atlantydy miasta, co miao by ostrzeeniem danym przez Posejdona. Motyw ten pasuje do krajobrazu wysp na Atlantyku. Gorgonami nazwa te Wyspy Kanaryjskie iberyjski geograf Pomponiusz Mela, ktry mieszka w Tingenterze, niedaleko Supw Heraklesa, w 40 roku p.n.e. Kiedy Portugalczycy odstpili Wyspy Kanaryjskie Hiszpanom, Guanczo-wie zostali unicestwieni, gdy twardo opierali si wszelkim prbom chrystianizacji. Przed eksterminacj posugiwali si jzykiem, ktry wykazywa podobiestwa do na pozr niemajcych z nim adnego zwizku jzykw, uywanych w odlegych czasach i miejscach. Na przykad w jzyku Guanczow sowo dziewica brzmi magada, jak Magath w starogrnoniemieckim; ich hari (wity) przypomina niemieckie heilig. Zaimek pierwszej osoby liczby pojedynczej, ec, jest podobny do niemieckiego ich. Kiedy mieszkacy pnocnej czci Fuerteventury zostali przez francuskich podrnikw w 1339 roku zapytani, jak si nazywa ich wyspa, odpowiedzieli Ma Hoh - Moje Wysokie (Miejsce) lub Moje Gry - co nawizywao do pobliskich gr Sombrero i Ecantaga. Nazwa Ma Hoh jest bezsprzecznie indoeuropejska i przypomina niemieckie Mein Hoh, czyli mj wysoki (kraj).

83

Sowo, ktrym Guanczowie okrelali zagrod dla kz, brzmiao cabuca; po acinie nazywa si ona capra. Vincter (jest zdobyty) brzmi tak samo w jzyku Guanczw i Hetytw; Guanczowie i Etruskowie tym samym sowem, ais, nazywali boga. Cel, czyli ksiyc przypomina greckie selene, za corja (ptak) kojarzy si z aciskim corvus - kruk. Znacznie ciekawsze paralele lingwistyczne ma miejscowe okrelenie wielkiego wulkanu na Teneryfie. GraTeide, wysoka na 3748 metrw, jest najwyszym szczytem w Europie. Rdzenni mieszkacy Wysp Kanaryjskich wierzyli, e jej rozpalony krater otwiera si na podziemne krlestwo zmarych, ktrym rzdzi Echeyde, ,Ja Heyde, lub czciej Heyde. Hades, krl lecej na zachodzie krainy zmarych z greckiej mitologii, wczeniej by nazywany Aides. Jego ojcem by Kronos, kojarzony z Oceanem Atlantyckim, ktry Rzymianie nazywali nawet Chronus Maris (Morzem Chronosa). Zbieno midzy Heyde Guanczw a greckim Hadesem lub Aidesem, w poczeniu z lokalizacj Hadesa na Atlantyku, wskazuje, e gra Teide (ktrej nazwa powstaa ze znieksztaconej przez Hiszpanw oryginalnej formy Heyde) bya pierwotnym krlestwem zmarych, ktre Atlantydzi opisywali swoim potomkom w Grecji. Oprcz tego jzyk Guanczw wykazuje podobiestwa do pnocno-afrykaskiego jzyka Berberw. W jzyku berberyjskim i mandingo (jzyk czarnej Afryki uksztatowany pod silnym wpywem berberyjskiego) termin krl brzmi mensa. W jzyku Guanczw mency znaczy ksi, za taoro men-cy - krl. Guanczowie nazywali wysp La Palma Benehoare, co kojarzy si z plemieniem Bani Haware z centralnego Atlasu. Podobnie nazwa wyspy Gomera przypomina nazw plemienia Ghomera z marokaskich gr Rif. Na Gomerze znajduje si kilka neolitycznych dolmenw, czyli pionowo ustawionych kamieni, skorelowanych z megalitami rozsianymi po caej Europie a po Itali i wybrzee Batyku. Porwnanie z opisem Atlantydy u Platona, a zwaszcza z koncentrycznym planem miasta, wskazuje, e pierwotnie byo to megalityczne stanowisko, na ktrym pniej wzniesiono cytadel epoki brzu. Wyspy Kanaryjskie zostay tak nazwane przez Pliniusza Starszego. Pisa on, e ekspedycja wysana z Mauretanii w 40 roku p.n.e. odwiedzia Teneryf, gdzie tubylcy hodowali wielk liczb psw (canarit). Ich kult psa, podobnie jak egipskiego Anubisa (Inepu) by zwizany z rytuaami mumifikacji i przejcia do zawiatw. Anubisa czsto przedstawiano pod postaci stylizowanego psa, niekiedy bdnie interpretowan jako szakal. Lecz Anubis nie by padlinoerc; nosi tytu Pierwszego z Zachodnich, co znaczy, e nalea do pierwszych bstw, jakie przybyy do Egiptu z Prapagrka, ktry wedug mitu zaton na dalekim Zachodzie. Pliniusz pisa o rzeczach, ktre byy powszechnie znane na dugo przed jego czasami. Niemal pi wiekw wczeniej Herodot opisywa Kinezjw. Mieszkali oni najdalej ze wszystkich ludw, za Supami Heraklesa. Nazwa Kinezjw oznacza czcicieli psw, a w wierzeniach religijnych Guanczw psy rzeczywicie zajmoway najwaniejsze miejsce obok Atamana, Atlasa Wysp Kanaryjskich. Setki lat przed oficjalnym odkryciem Wysp przez Portugalczykw redniowieczne europejskie legendy mwiy o Kynocefalach, ludzie psiogowcw, mieszkajcym gdzie w okolicy pnocno-zachodniej Afryki. W egipskiej sztuce sakralnej Anubis by przedstawiany jako czowiek o gowie psa. Rwnie tutaj pojawia si wtek zwizany z Atlantyd. W Odysei bohater przybywa do paacu w kraju Feakw, Atlantydzie Homera, i oglda krlewsk rezydencj ozdobion naturalnej wielkoci posgami psw

84

wykonanymi ze zota przez Hefajstosa. Co ciekawe, Boski Rzemielnik by mityczn personifikacj wulkanw, tych geologicznych symboli jego profesji. Hefajstos by te mem Mai, najstarszej z Plejad, crek Atlasa, a wic Atlantydy. Jak czsto bywa w naszych dociekaniach, fakty historyczne i pouczajce mity splataj si i wzajemnie uzupeniaj. Tutaj jednak mamy wtek bardzo istotny. Pies jest niezmiernie charakterystyczn postaci kultow, ktra pozwala przeledzi zwizki midzy Wyspami Kanaryjskimi i Atlantyd a do doliny Nilu. Zwierz to zawsze odgrywao wan rol w egipskim spoeczestwie. Herodot odnotowa, e po mierci psa Egipcjanie golili si na znak aoby, tak samo jak po mierci czowieka. W drugiej ksidze Dziejw pisa, e nikt nie powinien spoywa wina, chleba ani adnego innego pokarmu, ktry by w domu w chwili mierci psa, przez szacunek dla jego duszy. Bogacze dla swoich psw przygotowywali specjalne grobowce. Cae miasto Kynopolis, bdce orodkiem kultu psa, zostao nazwane na cze tego zwierzcia. Tylko w Egipcie i na Wyspach Kanaryjskich pies cieszy si a tak wysokim statusem religijnym. Psiogowy Anubis towarzyszy Ozyrysowi w jego misji cywilizowania wiata. Kiedy jego pan zosta zabity, to wanie Anubis odnalaz ciao i zabalsamowa je tak umiejtnie, e nie ulego rozkadowi. Odtd rytuay pogrzebowe kojarzono z wiernym Anubisem. Uwaano go za przewodnika dusz, ktry prowadzi je przez mroki mierci, tak samo jak pies przewodnik prowadzi ociemniaego. Nawet egipski rok zaczyna si 15 czerwca, wraz z heliakalnym wschodem Sepedet, czyli Psiej Gwiazdy (Syriusza) - std wspczesne okrelenie kanikua, psie dni. Duchowo Guanczw i Egipcjan koncentrowaa si wok psa, lecz zwierz to odgrywao wan rol w mitologicznych koncepcjach rwnie innych staroytnych ludw, czsto pojawiajc si w kontekstach zwizanych z Atlantyd. Sumeryjski epos opisujcy pocztki mezopotamskiego spoeczestwa, Przeniesienie cywilizacji z Eridu do Erech, opowiada, jak bogini Inanna zabraa boskie dekrety medycyny, sztuki, techniki, pisma i prawa z dalekiego kraju za morzem i przewioza je swym rydwanem zaprzonym w siedem psw. Siedem byo liczb symbolizujc dopenienie cykli (siedem czakramw, siedem muzycznych nut itd.) oraz soce (na przykad siedem dni tygodnia). Pojawienie si psa w micie o Inannie nie wspominajc o przynoszeniu cywilizacji z dalekiego kraju do Mezopotamii - kojarzy si z Guanczami oraz ich kultem psa i soca. Howey w swej ksice The Dog Cults (Kulty psw) analizuje starotesta-mentow histori o jednym z synw Jafeta, ktry po wielkim potopie:
(...) porzuci spoeczno innych udzi i zebra Kynocefalw, grup ludzi, ktrzy przez tak nazw dawali do zrozumienia, e ich myli pochania gwnie podziw dla psw. Idc t drog rozumowania, zauwaamy, e majc do czynienia z przedstawieniami ludzi o psich gowach, moemy je interpretowa jako symbol przecierania niezbadanych dotd cieek (Howey 1972, s. 45).

Syn Jafeta ustanowi swj kult psa po wielkim potopie, kiedy sta si jednym z pionierw nowej cywilizacji. W Ksidze Rodzaju synowie Noego zostali przedstawieni jako protoplaci pierwszych narodw po potopie, a ich imionami nazwano najstarsze ludy staroytnoci. Od Chama na przykad pochodzili chamici, do ktrych naleeli Guanczowie i Egipcjanie, za Szumer by eponimicznym przodkiem Sumerw. Wydaje si zatem oczywiste, e kult psw by w zasadzie tym samym u Guanczw i Egipcjan. Howey nazwa psa symbolem przecierania niezbadanych dotd cieek, co wskazuje na rang tego zwierzcia w 85

panteonie pierwszej cywilizacji wiata, ktrej przedstawiciele byli zmuszeni do wdrowania dugimi szlakami pnocnej Afryki, od Maroka przez Sahar do doliny Nilu, prowadzc ze sob swoje wierne psie bstwo. Od zotych posgw psw Feakw poczwszy, przez kult psw u Guanczw, a na pochodzcym od niego egipskim kulcie Anubisa skoczywszy, moemy przeledzi drog Atlantydw z zachodu na wschd. Pewn wskazwk na temat natury witoci psa u Guanczw i Egipcjan moemy znale w greckich misteriach orfickich. Wyznawcy tego kultu przypisywali psom szczeglny status, poniewa wierzyli, e dusze dzielnych ludzi na pewien czas wracaj na ziemi pod postaci tych zwierzt, zanim ostatecznie wstpi do nieba. Fundamentalny zwizek czcy Wyspy Kanaryjskie z dolin Nilu nie ogranicza si jednak do sfery duchowej. Bez trudu mona znale rwnie podobiestwa praktyczne i techniczne. Uderzajce s na przykad zbienoci midzy technikami mumifikacji u Egipcjan i Guanczw; mimo i tysice kilometrw pustyni dziel wyspy na Atlantyku od doliny Nilu, techniki te byy w gruncie rzeczy identyczne, cho Egipcjanie nieco bardziej je rozwinli i udoskonalili. I Guanczowie, i Egipcjanie mumifikowali ciaa po ceremonialnej kpieli i usuniciu serca, puc oraz wosw, ktre umieszczano w osobnych naczyniach. Mumi zawijano w bandae, a obok niej, jako ofiar dla duszy zmarego, ukadano poywienie, kwiaty, mid i inne dary grobowe. Rytua Guanczw przewidywa libacje z mleka, za Egipcjanie wylewali mleko na cze Izydy, wynalazczym mumifikacji. Co ciekawe, u Guanczw, podobnie jak w spoeczestwie egipskim, grabarze byli uwaani za nieczystych i pogardzano nimi. Howard Reid, ktrego badania nad staroytnymi technikami mumifikacji s chyba najbardziej kompletne, przyznaje:
Oddajcy cze socu i mumifikujcy zmarych Guanczowie mieli wiele wsplnego z Egipcjanami, znacznie wicej ni mona wyjani prostym zbiegiem okolicznoci. W cigu wielu lat badania kultur caego wiata, w ktrych mumifikowano zmarych, nie spotkaem adnych innych mumifikatorw, ktrych techniki byyby tak bardzo zblione do egipskich (Reid 1999, s. 162).

Reid wspomina, e pewna archeolog badajca mumi z Wysp Kanaryjskich bya zaskoczona podobiestwem jej wosw do wosw mumii z dalekiej doliny Nilu. Natychmiast zwrcia uwag, e zostay uczesane i uoone po mierci w dokadnie taki sam sposb, w jaki czesali swoje mumie Egipcjanie (Reid 1999, s. 161). Rwnie inne praktyki i tradycje Guanczw byy zblione do egipskich. Tak samo jak w Egipcie, Guanczowie stosowali z duym powodzeniem trepanacj czaszki (prymitywn technik chirurgii czaszkowej). Nawet tradycyjne zawody zapanicze u Guanczw przywodz na myl przedstawienia egipskich zapanikw. Kiedy Reid i towarzyszca mu archeolog obejrzeli pokaz tradycyjnych zapasw na Gran Canaria, jego koleanka zauwaya: To jest dokadnie takie samo jak walka na kije, ktr moesz zobaczy na murach wityni Ramzesa III w Madinat Habu, niedaleko Doliny Krlw. Zupenie identyczne (Reid 1999, s. 156). Podobne do egipskich elementy kultury Wysp Kanaryjskich wskazuj na zwizki z Atlantyd. Sam jzyk Guanczw, mimo wszystkich indoeuropej-skich zbienoci, jest najbardziej podobny do chamickich dialektw staroytnego Egiptu. Uzupenieniem pokrewiestw lingwistycznych moe by raport Smithsonian

86

Istitution zwracajcy uwag na uderzajco egipski typ twarzy jednej z kobiet (Gambier, 4 czerwca 1903, s. lll),sportretowanej tu po przybyciu Hiszpanw. Najbardziej przekonujcym wiadectwem istnienia zwizkw midzy Wyspami Kanaryjskimi a Egiptem s jednak piramidy w obu tych czciach wiata staroytnego. Wprawdzie ich skala jest znacznie mniejsza ni faraoskich, lecz budowle na Teneryfie przypominaj najwczeniejsz egipsk piramid, zbudowan dla krla Desera w Sakkarze. Z nieznanych nam przyczyn kanaryjskie piramidy rni si stylami na poszczeglnych wyspach. Na Teneryfie znajduj si piramidy schodkowe, natomiast stokowe s charakterystyczne dla wyspy Lanzarote, pooonej najbliej wybrzea pnocnej Afryki. Tutaj Guanczowie wznosili wysokie, szpiczaste konstrukcje, nieco podobne do zegarw sonecznych. Najprawdopodobniej wstrzsy sejsmiczne zniszczyy wszystkie oprcz jednego, wysokiego na 10,6 metra, stoka zbudowanego z czarnej, biaej i czerwonej skay wulkanicznej. Stoi on dzi w nadmorskim parku w miecie Arricefe. Dwie dobrze zachowane piramidy znajduj si na przeciwlegych kracach Teneryfy, w Guimar i niedaleko miasta Icod de losVinos. Obie te konstrukcje s zorientowane wedug punktw wschodu soca w dniu letniego przesilenia. Na La Palma do dzi mona oglda wysok na 13,7 metra, kamienn piramid zoon z siedmiu stopni prowadzcych na paski szczyt. Wszystkie trzy piramidy na Wyspach Kanaryjskich zostay zbudowane pomidzy morzem a wulkanicznymi grami. Otaczaj je zrujnowane pola uprawne na tarasach, kojarzcych si z technikami rolniczymi stosowanymi przez Inkw i przedinkaskie ludy Ameryki Poudniowej. Podobnie jak ich egipskie odpowiedniki, piramidy na Wyspach Kanaryjskich maj zwizek z histori Atlantydy. Jednym z najwaniejszych elementw wierze religijnych Guanczw by lk przed zawaleniem si ich gwnej piramidy, co miao zapowiada zapadnicie si caej wyspy w morzu. Fragment Htanii odpiewywanej przez poow zgromadzenia wiernych brzmia: Ee Iguida, ee Igan, Idafe! - Upadnie, Idafe!. Idafe, duch piramidy, odpowiada ustami drugiej poowy zebranych: Gueguerte, ee guantaro! Dajcie jej, a nie upadnie!. Wydaje si, e jaki dawny kataklizm wywar tak wielkie wraenie na Guanczach, e do swoich najwaniejszych rytuaw religijnych wczyli ceremoni, ktra miaa zapobiec jego powtrzeniu. W Egipcie najdawniejszy heliopolitaski mit o stworzeniu wiata opowiada, jak Re wyprowadzi bogw i ludzi Prapagrka na dalekim zachodzie, poniewa wiedzia, e zatonie on w morzu. Wierzenia religijne Guanczw przesycaa obsesja na tle zagraajcego im podobnego kataklizmu. Aby mu zapobiec, Harimagada, kolegium witych dziewic, co roku rzucao si do morza w dobrowolnej ofierze. Praktyka ta wywodzia si ze starej, ustnie przekazywanej tradycji dotyczcej zamierzchej epoki, kiedy Wyspy Kanaryjskie stanowiy cz wikszego ldu, ktry zaton w oceanie. Niektrzy z przodkw Guanczow przeyli kataklizm, wspinajc si na szczyt gry Teide. Ostatnia linia eposu Guanczow o potopie gosi: Janege auayoch, archimenceu no haya dir hanido sehec chungra petut (Potny ojciec Ojczyzny umar i osieroci tubylcw). Guanczowie znacznie dokadniej pamitali t wyranie nawizujc do Atlantydy histori przed przybyciem europejskich chrzecijan, ktrzy usilnie demonizowali wszystkie aspekty rodzimej kultury. By

87

moe najwaniejsz z zachowanych informacji czcych Guanczow z Atlantyd mona znale w Tois Aethiopikes rzymskiego autora Marcellusa z 45 roku n.e.:
Historycy opowiadaj o wyspach Prozerpiny i trzech innych wyspach znacznej wielkoci, z ktrych pierwsza bya powicona Plutonowi, druga Ammonowi, a trzecia Neptunowi. Mieszkacy tej ostatniej przechowali

wspomnienie przekazane im przez przodkw o wyspie Atlantydzie, ktra bya niezwykle dua i przez dugi czas panowaa nad wszystkimi wyspami na Oceanie Atlantyckim. Atlantyda take bya powicona Neptunowi.

Marcellus opisuje grupy wysp na Atlantyku, dzi znane jako Azory, Madera i Wyspy Kanaryjskie. Co istotne, bogowie, ktrych wymienia, Pluton i Neptun (grecki Hades i Posejdon), odegrali istotne role w dramacie Atlantydy: pierwszy by uosobieniem gry Teide na Teneryfie, drugi za - wedug Platona stworzy Atlantyd. Z przytoczonego fragmentu Tois Aethiopikes dowiadujemy si, e Guanczowie jeszcze w czasach cesarstwa rzymskiego przechowali wyspie Atlantydzie. Pliniusz Starszy potwierdza opis Marcellusa, piszc, e Guanczowie wywodz si od dzieci ocalaych z kataklizmu, ktry zatopi ich stolic. Pewien grecki filozof, piszcy w 410 roku n.e., wspomnia, e historia Atlantydy bya wwczas wci opowiadana przez mieszkacw Wysp Bogosawionych, pooonych o dzie eglugi od wybrzey Mauretanii. Osiem stuleci pniej - i cztery wieki przed oficjalnym odkryciem wysp przez Portugalczykw - mnich Kosmas opisa Wyspy Kanaryjskie w swej Topographia Christiana jako ziemi, na ktrej czowiek mieszka przed potopem. Oprcz tego arabski geograf Idrisi opisywa je mniej wicej w tym samym czasie, kiedy Kosmas pisa swoj Topographia, a Don Inigo, szesnastowieczny kronikarz podboju Wysp Kanaryjskich, twierdzi, e arystokraci Guanczow uwaali si za potomkw najdawniejszych krlw Atlantydy. Rdzenni mieszkacy Gran Canaria entuzjastycznie przyjli Hiszpanw (cho wkrtce czekao ich naturalnie wielkie rozczarowanie), jako spenienie proroctwa o wielkim biaym statku, ktry zostanie wysany przez krla mrz, by przywrci wyspom dawn wietno. Czy byo to pieczoowicie podtrzymywane wspomnienie zotej epoki imperium Atlantydy? By moe krl mrz, odpywajc po zniszczeniu Atlantydy, zoy obietnic - nigdy niespenion - e pewnego dnia wrci. Podobnie jak Atlantydzi w relacji Platona, Guanczowie modlili si zebrani w krg wok witego filara, dolmenu, z uniesionymi rkami i otwartymi domi, na sposb Egipcjan. Chrzecijanie obalili wszystkie dolmeny, jakie udao im si znale, lecz przynajmniej jeden przetrwa w Barranco de Valeron na Teneryfie. Podobnie jak miejsce zebra krlewskiej rady uchwalajcej nowe prawa w opisanej przez Platona wityni Posejdona porodku Atlantydy, ksita Guanczw spotykali si na Tagoror (placu Zgromadze), aby stanowi prawa i decydowa o najwaniejszych sprawach spoecznoci. Innym aspektem kultury Guanczw, jakby wyjtym z kart Kritiasa, byy budowle zwane Efeguen. Wikszo tych niezwykych wity zostaa zniszczona przez chrzecijaskich zdobywcw, lecz relacje naocznych wiadkw (takich jak Galindo, umiejcy pisa dowdca hiszpaskich wojsk z koca XV wieku, cytowany przez Mercera 1973, s. 104) potwierdzaj ich atlan-tydzki charakter. Efeguen, kojarzce si z koncentrycznymi budowlami stanowicymi znak rozpoznawczy architektury sakralnej na Atlantydzie, skaday si z dwch koncentrycznych kamiennych murw, z otarzem na podwyszeniu umieszczonym dokadnie porodku, tak samo jak w rodku koncentrycznych murw na Atlantydzie sta posg Posejdona. 88 wspomnienie, przekazane im przez przodkw, o

Aby podobiestwo byo jeszcze bardziej uderzajce, Efeguen byy wznoszone z czerwonego, biaego i czarnego kamienia - wedug opisu Platona ten sam zestaw kolorw stosowali Atlantydzi. Najlepiej zachowana z takich wity znajduje si w Las Palmas. Jej niezwyka konstrukcja ma analogie wycznie w oceanicznej stolicy Platona. Pooenie Wysp Kanaryjskich w pobliu domniemanej lokalizacji Atlantydy w poczeniu ze wspomnieniami Guanczw o zaginionej cywilizacji stanowi mocny argument za uznaniem opisu w Kritiasie Platona za histori, a nie alegori. Nie ulega wtpliwoci, e ruiny w Las Palmas i pierwsze miasto Atlantyc-kiego imperium byy zbudowane w tym samym stylu. Monumentalne budowle Guanczw stanowi namacalny dowd istnienia atlantydzkiego stylu architektury - co wicej, w tej czci oceanu, ktr wskaza Platon. Pod tym wzgldem staroytne ruiny w Las Palmas s materialnym wiadectwem cywilizacji Atlantydw. Rwnie mniej dramatyczne znaleziska potwierdzaj obecno Atlantydw na Wyspach Kanaryjskich. Jedne z najstarszych ceramicznych naczy odkrytych na Gran Canarii maj stylizowane imada podobne do byczych rogw, kojarzce si z minojsk Kret, cho wikszo ceramiki z Teneryfy wedug raportu Smithsonian wykazuje wpywy wczesnej sztuki etruskiej. Labrys, czyli emblemat w ksztacie podwjnego topora charakterystyczny dla kultury minojskiej i etruskiej, rwnie bywa znajdowany na Wyspach Bogosawionych. Na Teneryfie, podobnie jak na Krecie i w Etrurii, budowano tumulusy, czyli kamienne kurhany, w jakich grzebani byli Sigones, czyli Wybrani Arystokraci Guanczw. W Las Palmas do dzi wykonywany jest staroytny canario, grupowy taniec podobny do ydowskiej hory, ktra z kolei wywodzi si od tacw popularnych w caej Azji Mniejszej, a szczeglnie zwizanych z Trojanami pnej epoki brzu, sprzed ponad 3000 lat. Nawet zagadkowy kult kozy u Guanczw mona poczy z Dardanami, spokrewnionymi z Trojanami i zwizanymi z nimi sojuszem. Urzdnicy Guanczw, na przykad faycag, czyli kapani-sdziowie, nosili anepa - ceremonialn lask bdc oznak ich godnoci, przypominajc lituus uywany przez etruskich, hetyckich i trojaskich augurw. Wszystkie te germaskie, berberyjskie, egipskie, aciskie, minojskie, hetyckie, trojaskie i etruskie wtki lingwistyczne, architektoniczne, mityczne i kulturowe, przewijajce si przez Wyspy Kanaryjskie nie mogy tu dotrze ze wschodu. Taka rnorodno wpyww napyna z zachodu na kontynent europejski, do doliny Nilu, na Bliski Wschd i do Azji Mniejszej. Ich dalekosine oddziaywanie zostao zapocztkowane przez migracj ludzi nioscych ze sob wszystkie elementy dynamicznej, zaawansowanej cywilizacji od strony Oceanu Atlantyckiego. Tylko wielki naturalny kataklizm mg oderwa od korzeni ca populacj i zmusi j do wdrwki przez wiat. Istotnie, najstarsze legendy wszystkich tych ludw gosz, e ich przodkowie przybyli po wielkim potopie, ktry unicestwi wczeniejsz cywilizacj, daleko na zachodzie. Wyspy Kanaryjskie znajdoway si najbliej epicentrum tej wdrwki ludw, co tumaczy rnorodno motyww pojawiajcych si wrd Guanczw. Sami Guanczowie byli Atlantydami i mieszkali na najbliszych stolicy obrzeach imperium, w odlegoci zaledwie 300 kilometrw na poudnie od niej. Wyspy Kanaryjskie leay na skrzyowaniu oceanicznych szlakw czcych Atlantyd, pnocn Afryk, Morze rdziemne i cywilizacje rozwijajce si dalej na wschodzie.

89

U Guanczw najatwiej rozpoznawalnymi pozostaociami Atlantydy s ich potne way. Jeden z cyklopich murw cignie si przez 20 kilometrw, przecinajc na dwie czci wysp Lanzarote. Inny do dzi dzieli na p Fuerteventur. Jak pisa Henry Mill w swoim studium na temat zabytkw Wysp Kanaryjskich, wszystkie odkrycia zabytkw architektury dokonane w ostatnich latach na Wyspach Kanaryjskich wydaj si wskazywa, e wyspy te byy wysunit placwk wczeniejszej zaawansowanej kultury, cho prowincjonaln i zbarbaryzowan. Odkryto rozlege osady w typie miast, imponujce grobowce, pojawiaj si te inskrypcje (Mill 1968, s. 27). Zabytki pisanego jzyka Guanczw wci s znajdowane na Wyspach Kanaryjskich, lecz dotychczas adnej z tych inskrypcji nie przetumaczono. Jeden z najwaniejszych przykadw do dzi mona oglda na skierowanym w stron Afryki wybrzeu wyspy Lanzarote. Wysoki na 3,6 metra kamienny monolit pokrywa kilka linii inskrypcji umieszczonych poniej piciu koncentrycznych krgw rozdzielajcych sze pl - by moe jest to wyobraenie samej Atlantydy: wedug Platona Atlantydzi uwaali liczby 5 i 6 za wite i uwzgldniali je w planowaniu miast. Historyczni Guanczowie s nie mniej tajemniczy ni Atlantydzi, od ktrych wywodzili si ich przodkowie - Gorgonowie. Z ich spucizny zachowao si dostatecznie duo, by stanowi dowd rzeczywistego istnienia Atlantydy. Dodatkowym potwierdzeniem tego dowodu jest posta najwaniejszego bstwa Guanczw: Montana de Cuarto Purtas na Gran Canarii byo wit rezydencj najwyszej istoty, Atamana, Podtrzymujcego Wszystko, wyobraanego - podobnie jak Atlas - jako gra oddzielajca niebo od ziemi. Do tej funkcji bstwa nawizuje znajdowany gwnie w prehistorycznych jaskiniach petroglif przedstawiajcy boga dwigajcego na ramionach niebo. Ataman Guanczw i Atlas Grekw byli niewtpliwie jedn i t sam postaci - pierwszym krlem Atlantydy.

90

10. Dzieci Atlantydy

Mi tej wyspie Atlantydzie kwita wielka i zdumiewajca potga krlewska, ktrej podlegaa caa wyspa oraz wiele innych wysp i czci kontynentu. Ponadto z tej strony cieniny krlestwo to obejmowao okolice Libii a do Egiptu i Europ a po Tyrreni. Platon Timajos

Porodku Atlantydy, wedug Platona, wznosia si monumentalna witynia Posejdona. Ta bogato zdobiona budowla z kamienia i szlachetnych metali miecia jego ogromny posg przedstawiajcy boga w rydwanie zaprzonym w sze skrzydlatych koni. Mniejsza wersja tego atlantydzkiego dziea sztuki do dzi znajduje si w rzymskim muzeum Villa Giulia. Inna kopia jest wystawiona w muzeum w Tarkwinii. W obu tych terakotowych rzebach brakuje figury Posejdona, lecz wiadomo, e obie niegdy zdobiy witynie boga mrz. Rzeb z Praeneste wykona etruski rzemielnik na pocztku VI wieku p.n.e. Ale kim byli Etruskowie? I do czego byy im potrzebne kopie najwaniejszego posgu Atlantydy? Etruskowie byli przedrzymskim ludem, ktry wada zachodni Itali od okoo 800 roku p.n.e. Poprzedni okres, nazywany Villanova przez archeologw, ktrzy przypuszczali, e maj do czynienia z inn kultur, obecnie jest uwaany za wczeniejsz o 500 lat faz cywilizacji etruskiej. Okoo 750 roku p.n.e. Hezjod, historyki badacz mitologii, wspomnia w Teogonii o sawnych Tyrsenoi, jak Grecy nazywali Etruskw. Twierdzi, e jako pierwsi przynieli oni cywilizacj do Italii i byli wprawnymi eglarzami, ktrzy stworzyli potne imperium dominujce nad ca zachodni czci Morza rdziemnego a do powstania Kartaginy. Inni wspominali ich wspzawodnictwo z fenickimi eglarzami o panowanie nad dalekimi Azorami na Atlantyku, 1500 kilometrw od Europy. Archeolodzy wiedz, e Etruskowie budowali wspaniae miasta z takimi dzieami architektury, jak wysoka na 106 metrw wiea Larsa Porsenny z szecioma wielkimi dzwonami z brzu. Produkowali te wielkie iloci znakomitego brzu. Kiedy rzymskie wojska zdobyy w 280 roku p.n.e. etruskie miasto Volsinii, zagrabiy nie mniej ni 2000 brzowych posgw. W 205 roku p.n.e. etruskie miasto Arretium dostarczyo 30 000 tarcz, 50 000 oszczepw i 40 w peni wyposaonych okrtw wojennych, jako wsparcie floty inwazyjnej Scypiona Afrykaskiego. Etruskowie po mistrzowsku opanowali te techniki irygacji, czego dowodzi wodocig w Graviscae - labirynt podziemnych kanaw, sadzawek i jezior stworzonych w ramach niewyobraalnie wrcz wielkiego projektu budowlanego. Byli wybitnymi mami stanu, twrcami Populi Etruriae lub Omnis Etruria - ligi niezalenych miast-pastw, ktrych wadcy mieli szerokie uprawnienia, lecz byli podporzdkowani wadzy centralnej. Etruska jazda nie miaa sobie rwnych pod wzgldem mobilnoci i splendoru. Jednym z najcenniejszych obiektw przechowywanych w nowojorskim Metropolitan Museum of Art jest naturalnych rozmiarw, doskonale zachowany etruski rydwan z brzu, z rzebionymi ozdobami ze srebra i zota. Lecz ich dokonania nie ograniczay si do sfery projektowania i produkcji brzu: byli wielkimi mionikami muzyki, tworzyli liczne zespoy harfistw, lutnistw, flecistw, trbaczy, piewakw i innych muzykw - by moe pierwsze w dziejach orkiestry. Podobnie wyrafinowane, pene ycia i dynamiczne s zdobienia etruskich grobowcw. 91

Ruiny wielu etruskich miast s do dzi odwiedzane i badane; tysice ich artefaktw jest rozsianych po muzeach i prywatnych kolekcjach na caym wiecie. A mimo to Etruskowie stanowi jedn z najwikszych zagadek europejskiej archeologii. Cho zachoway si liczne zabytki ich jzyka pisanego, po ponad 100 latach usilnych prb uczonym nie udao si ich odczyta, poza rozpoznaniem tu i wdzie znanych skdind imion. Sytuacj dodatkowo komplikuje fakt, e Etruskowie sami siebie nazywali Rasna. Naukowcy wci nie maj pewnoci, czy jest to nazwa wasna, czy tylko opisowe okrelenie. Innymi sowy, nazywanie Etruskw Rasna moe przypomina okrelanie wszystkich Niemcw yjcych w 1900 roku kajzerami. acuch grski zwany do dzi Rasenna wznosi si niedaleko staroytnego miasta Arretium, ktrego etruscy mieszkacy tak walnie wspomogli Rzymian w wojnie z Kartagin. Nie mniej zagadkowe jest pochodzenie Etruskw. Niektrzy naukowcy przypuszczaj, e byli oni rdzennymi mieszkacami Italii, lecz ich nage pojawienie si na pocztku XII wieku p.n.e. wydaje si temu zaprzecza. Twierdzenie Herodota, e Etruskowie przybyli z Lidii na poudniowym zachodzie Azji Mniejszej, po upywie 2500 lat nadal budzi wiele kontrowersji. Egipcjanie znali ich znacznie wczeniej faraon Merenptah zalicza Etruskw do swoich najgroniejszych wrogw, znienawidzonych Ludw Morza. Ponownie wspomnia o nich jego nastpca Ramzes III, kiedy musia stoczy bitw z tymi samymi najedcami, i wymieni ich wrd pojmanych jecw na murach swej wityni w Madinat Habu jako Teresu lub Turesu, co jest egipsk wersj greckiej nazwy Tyrsenoi. Filologiczn identyfikacj Teresu z Etruskami potwierdza sam Ramzes. Wyrni ich spord innych Ludw Morza, poniewa nadeszli z pnocnego zachodu, kierunku, w ktrym leaa Italia, w odrnieniu od pozostaych, atakujcych od pnocy i wschodu. Do atlantydzkiej konfederacji, ktra najechaa delt Nilu, naleeli Trojanie, a sowo rasnes lub rasne, ktrym okrelali siebie sami Etruskowie, w jzyku trojaskim odnosi si do spraw publicznych. Spord 10 rde powstania Rzymu, jakie wylicza Plutarch w powiconym Romulusowi rozdziale ywotw sawnych mw, dwa s bezsprzecznie Atlantydzkie. Wspomina, e Lud Morza, Pelazgowie, wdrujc po wikszej czci zamieszkanego wiata i podbijajc liczne narody, osiedli tutaj i od swojej wielkiej potgi w walce nazwali miasto Rzymem. Przyznaje mu racj Wergiliusz, opowiadajc, e staroytni Pelazgowie, dawno temu, byli najpierwszymi mieszkacami Lacjum. Pisa, e przodkowie Rzymian byli uciekinierami z Troi, pod rozkazami ksicia Eneasza, pochodzcego od tego samego Atlasa, ktry podtrzymuje gwiadziste niebo. Te informacje s zgodne zarwno z relacj Ramzesa III o najedcach Teresu, ktrych pokona, jak i z greckimi opowieciami o przynoszcych cywilizacj Pelazgach. Plutarch pisze dalej: Niektrzy za mwi, e Roma, od ktrej zostao nazwane nasze miasto, bya crk Italusa i Leukarii. Italus to aciska wersja imienia Atlas, za Leukaria bya bogini mrz, jedn z syren, wariantem Leukippe, pierwszej kobiety na Atlantydzie. Poza tym Platon przedstawili granice wpyww Atlantydy w Europie, twierdzc, e sigay one do zachodniej Italii, a zatem zaliczy Etruskw do oceanicznego sojuszu, ktry stanowi zagroenie dla Egei i Egiptu. Sporzdzony przez niego opis wyda-rzejakie rozgryway si w czasie wojny Atlantydzkiej, doskonale pasuje do wzorca, wedug ktrego przebiegaa wojna trojaska Homera i inwazja Ludw Morza na Egipt Ramzesa. Wydaje si, e wszystkie

92

trzy rda przedstawiaj po prostu rne aspekty tego samego konfliktu. Teresu byli sojusznikami Ludw Morza, ktrzy po klsce i ostatecznej zagadzie Atlantydy wrcili do Italii, gdzie wzroli w si jako Etruskowie. Morskie mocarstwo, ktrym rzdzili z Etrurii, a take ich dokonania w dziedzinie urbanistyki, robt publicznych, irygacji, produkcji brzu i sztuki byy rzeczywicie godne Atlantydy. W ruinach etruskich miast, takich jak Fiesole, Volterra,Tarkwinie i Sutri do dzi mona zobaczy takie same kon-centryczne mury z wieami i mosty przerzucone nad kanaami, jakie wedug opisu Platona znajdoway si na Atlantydzie. Etruskowie doskonale prosperowali przez niemal 1000 lat po kataklizmie, ktry zgadzi ich krewniakw zza Supw Heraklesa. Pniej jednak ulegli tej samej dekadencji, jaka poprzedzia zagad Atlantydy, i zmieszali si z rzymskimi zdobywcami do tego stopnia, e ich jzyk i tosamo kulturowa zamilky na dugo przed kolejn katastrof - kocem cywilizacji klasycznej. Ciemne wieki, ktre nadeszy, zatary Atlantydzkie dziedzictwo rwnie na drugim kracu Morza rdziemnego. Jego cz zachowaa si w hiszpaskim miecie Kadyks, w czasach rzymskich znanym jako Gades. Jeszcze wczeniej Grecy nazywali je Gadira, od imienia Gadejrosa, drugiego krla wymienionego w relacji Platona o Atlantydzie (Caroli 2003). Lecz Gajdejros nie byo jedynym Atlantydzkim miastem w Iberii. Miasto Tartessos znajdowao si niegdy na miejscu obecnego Huelva nad rzek Tonto lub Asta Regia na pnoc od Kadyksu, u rde rzeki Gwadalkiwir. Tartessos mogo powsta w wyniku przybycia z oceanu licznej rzeszy ocalonych z kataklizmu. Rzymski historyk Strabon donosi, e lud morza zbudowa to miasto w 1150 roku p.n.e., niecae 50 lat po zniszczeniu Atlantydy. Po jej nieoczekiwanej zagadzie w stanowicej wwczas cz imperium Hiszpanii powstaa polityczna prnia. Kiedy zabrako imperialnej wadzy, Gradejros przestao peni funkcj orodka politycznego i powstaa nowa stolica Iberii. Istnieje etymologiczna zbieno midzy nazwami Tartessos a Tyrsenoi (greckim okreleniem Etruskw), za brzy z Tartessos przypominaj etruskie wyroby z Caere. Jeszcze wczeniejsza nazwa, ktr okrelali si mieszkacy Tartessos, brzmiaa Turduli, co brzmi podobnie do Tursza, egipskiego okrelenia Trojan. Tursza zostali wymienieni przez Ramzesa III wrd Ludw Morza, ktre zaatakoway jego krlestwo pod koniec XIII wieku p.n.e. Identyfikacj Turduli z Tursza potwierdza kopia tabliczki z Tartessos, datowanej na pn epok brzu, znaleziona na wyspie Lemnos, okoo 50 kilometrw od wybrzea Troi. Czasami wszystkich staroytnych mieszkacw Iberii nazywano Turdentani. Wszystkie te zbienoci wskazuj, e Turdulw, Etruskw i Trojan czyo wsplne pochodzenie od Ludw Morza i udzia w wojnie Atlantydzkiej.

W latach 20. XX wieku amerykaska archeolog doktor Ellen M. Whishaw badaa domniemane ruiny Tartessos wok nieprzyjemnego miejsca nazywanego przez okoliczn ludno Grot Nietoperzy. W grocie tej znalaza 12 mskich i kobiecych szkieletw uoonych w krg dookoa lecego porodku szkieletu kobiety. Na podstawie towarzyszcych im bogatych darw grobowych Whishaw dosza do wniosku, e szcztki te naleay do czonkw bogatej rodziny, ktrzy popenili zbiorowe samobjstwo, zaywajc due iloci opium. Czy byli to przedstawiciele rodu panujcego z Gadejros, ktrzy postanowili si zabi z

93

rozpaczy na wie o zagadzie ojczyzny? A moe uczestniczyli w jakim rytuale ofiarnym, na co moe wskazywa ich liczba? W pitagorejskiej numerologii dwunastka bya kojarzona z kosmicznym adem, czego przykadem moe by 12 znakw zodiaku, liczba bstw olimpijskich, prac Heraklesa, miesicy w roku, godzin w cigu dnia i tak dalej. Trzynastka natomiast bya uwaana za liczb nieszczliw, poniewa zakcaa kosmiczny ad i prowadzia do chaosu. Moe wic odkrycie dokonane w Grocie Nietoperzy jest wiadectwem prby przywrcenia harmonii wiata, zakconej przez kataklizm na Atlantydzie? By moe pewn wskazwk moe stanowi polichromowany posg bogato odzianej kobiety, ktry znaleziono w 1897 roku w pobliu wybrzea Morza rdziemnego w poudniowo-wschodniej Hiszpanii, niedaleko miasta Elche. To terakotowe arcydzieo nie przypomina adnej rzeby znanej z rzymskiej, fenickiej czy greckiej sztuki. Dama z Elche jest wytworem Turdulw, potomkw atlantydzkich kolonistw, ktrzy zamieszkiwali Hiszpani pod koniec epoki brzu. Wskazwk na temat jej tosamoci stanowi unikatowy kandelabr z brzu, znaleziony na tym samym stanowisku. Jedyny podobny do niego obiekt pochodzi z domniemanych ruin Tartessos nad rzek Huelva. Ponadto zoty naszyjnik z Tartessos wyglda identycznie, jak jedna z ozdb przedstawionych na posgu. Biuteria i ozdobne nakrycie gowy wiadcz, e posg przedstawia wan osobisto, a szlachetne rysy twarzy wskazuj, e nie bya to zwyka arystokratka. By moe kobieta ta naleaa do rodu panujcego Tartessos w epoce neoatlantydzkiej. A moe Dama z Elche jest jedn z osb, ktre poniosy mier w samobjczym krgu? Moe kobiet lec porodku? W kadym razie patrzc na jej posg, widzimy przedstawicielk Atlantydw w Hiszpanii. Jako dyrektor Anglo-Spanish-American School of Archaeology Whishaw wykazaa si wyjtkow odwag, ogaszajc, e jej zdaniem Tartessos byo mniej lub bardziej bezporednio zwizane z (...) zaginionym kontynentem Atlantydy (Whishaw 1924). Inni archeolodzy uwaali jednak wszelkie powane wypowiedzi na temat zatopionego miasta za naukow herezj i jej badania zostay zignorowane. Lecz nazwiska tych ludzi popady od tamtego czasu w zapomnienie, natomiast o jej odkryciach do dzi mwi zarwno niekonwencjonalni, jak i tradycyjni archeolodzy. Whishaw dosza do swoich kontrowersyjnych wnioskw, porwnujc Turdulw z opisem Atlantydw u Platona: podobnie jak oni Turdulowie byli wietnymi eglarzami i pywali po Atlantyku od Kornwalii na Wyspach Brytyjskich po Lixus, a nawet Mogador na wybrzeu pnocnej Afryki. Ich oceaniczne statki zwykle przewoziy cikie adunki sztab metalu. Atlantyda bya podobno najwikszym dostawc miedzi w epoce brzu, a Tar-tessos zawdziczao bogactwo gwnie swoim grnikom. Jeden z krlw, Arganthnios (Srebrne Loki), mia sprzeda fenickim kupcom tak duo szlachetnego metalu, e kazali kotwic swego statku odla ze srebra. Imi krla pochodzi od etruskiej nazwy srebra, aranti, co jest kolejnym ogniwem czcym Tartessos z Etruri. Tartessos byo wielkim producentem miedzi i brzu, a Atlantydzi doszli do bogactwa dziki wytwarzaniu orichalkon - doskonaej miedzi. Ezechiel pisa w Starym Testamencie o Tartessos: Tarszisz prowadzi z tob handel z powodu mnstwa twoich wszystkich bogactw. Srebro, elazo, cyn i ow dostarczano ci drog wymiany za twe towary. W czasie walk toczonych o dominacj nad Pwyspem Iberyjskim Rzymianie poznali celtyckie tradycje zamorskiego pochodzenia. Galowie wierzyli, e ich przodkowie przybyli ze wspaniaej Wyspy Szklanych

94

Wie, ktra zostaa zniszczona przez kataklizm. Grecki autor z I wieku n.e. Timogenes opisuje powszechne wrd barbarzycw przekonanie, e ich galijscy przodkowie dotarli do zachodniej Europy z zatopionej wyspy na Atlantyku. Ocaleni wyldowali u ujcia rzeki Douro, gdzie zbudowali swoje pierwsze miasto, Porto. Stamtd rozeszli si po caej Iberii i Francji, gdzie zostali pierwszymi wodzami Galw. Opowie ta nie jest zupenie pozbawiona podstaw historycznych. Celtycka osada nad rzek Douro, ktr tubylcy nazywali Porto Galii (Portem Galw), staa si rzymskim Portus Cale, od czego pochodzi dzisiejsza nazwa caej luzytaskiej prowincji - Portugalia. Jej stolica, Lizbona, niegdy nazywaa si Elasippos - tak samo wedug Platona brzmiao imi sidmego krla Atlantydy (il. 10.1). W greckim micie tytan Iberos, na ktrego pamitk zosta nazwany cay Pwysep Iberyjski, by bratem Atlasa. O wszystkim tym dobrze wiedzieli Rzymianie, ktrzy nazywali wszystkich Iberw dziemi Atlantydy.

95

11. Atlantydzcy krlowie Irlandii i Walii

W yach Conana pyna krew staroytnej Atlantydy. Robert E. Howard

Moemy si tylko domyla, na ile amerykaski pisarz fantasy Robert E. Howard zagbi si w przedceltycki irlandzki folklor, tworzc synn posta Conana. Ale niejaki Conann wystpuje rzeczywicie w Leabhar Gabhata, czyli irlandzkiej Ksidze najazdw, najstarszej znanej historii Irlandii sprzed potopu. Ta kompilacja druidzkich i innych pogaskich poda ludowych spisana przez chrzecijaskich mnichw okoo 850 roku n.e. opowiada, jak Conann dowodzi twierdz na wyspie Tory przy wybrzeu Donegal, okrgu, ktrego nazwa jest znieksztaceniem gaelickiego Dun Nan Gall (co znaczy Fort Cudzoziemcw). Nazwa ta nawizuje do ludu Conanna, Fomorian lub Formorw, najwczeniejszych mieszkacw Irlandii, ktrzy przybyli na wysp przed pierwszym potopem. By to lud olbrzymw-egla-rzy, ktrych nazwa znaczy Pod Fal, nawizujc do ich pierwotnej ojczyzny Falias, ktra zatona w morzu. Conann i Fomorianie s te wspomniani w Kronikach Clonmacnois, gdzie czytamy, e byli poddanymi krlowej Cessair. Krlow t znamy rwnie pod najstarszym irlandzkim imieniem Banba. Spord trzech okrtw, ktre ucieky przed potopem, tylko jej nie rozbi si na morzu i bezpiecznie dotar do wybrzea Cora Guiny, z jej ojcem Bithem i 50 dziewcztami suebnymi na pokadzie. Zeszli na ld wraz z Ladru, synem Noego, oraz Fintanem, kronikarzem przedceltyckiej Irlandii. Trzy wieki pniej w ich lady posza Rodzina Partholona, plemi zoone z 1000 mczyzn i kobiet, nazwanych tak od ich przywdcy. Partholon i jego lud byli jedynymi ocalaymi z Gorias, zwanej rwnie Mag Meld (Przyjemna Rwnina), ktra przez straszliwy sztorm zostaa wcignita na dno oceanu. Jako eksperci w dziedzinie irygacji natychmiast przystpili do dzielenia ziemi na naprzemienne sekcje ldu i wody, tworzc podstawy nowego rolniczego spoeczestwa. Przeciwko nim jednak wystpili Fomorianie. Pokonana w zbyt wielu bitwach i nkana przez choroby Rodzina Partholona skapitulowaa i jeszcze raz postanowia szuka szczcia na morzu. Nikt nie sysza o nich wicej, tylko niewielka grupka pozostaa w Irlandii i ya spokojnie jeszcze dugo po tym, jak po Fomorianach wszelki lad zagin. Lecz monumentalne dziea, ktre pozostawi po sobie Partholon, zostay znalezione i wykorzystane przez inn grup przybyszw. Nemedianie pochodzili z zatopionej krainy Finias. Powikszajc sie irygacyjn Partholona o kilkanacie nowych jezior, rwnie oni weszli w konflikt z Fomorianami, ktrzy zadali jako trybutu oddawania im dwch trzecich z liczby dzieci urodzonych kadego roku. W odpowiedzi Nemedianie zaatakowali zamek Conanna na wyspie Tory i zabili jego oraz du grup obrocw. Nie mieli jednak okazji dugo cieszy si zwycistwem. Osabieni przez epidemi Nemedianie ponosili kolejne klski na polach bitewnych i w kocu poszli w lady swoich poprzednikw, po cichu wynoszc si z Irlandii, by nigdy nie wrci. Ocalao ich tylko 40. Nastpnie jedna po drugiej do Irlandii napyny kolejne fale imigrantw, tym razem z zatopionej krainy Murias. Jako pierwsi przybyli Fir Gailion i Fir Bolg. Zamiast walczy z tubylcami, krl Fir Bolg, Breas, zawar z nimi sojusz, polubiajc fomoriask ksiniczk. W ten sposb wszystkie trzy ludy zjednoczyy

96

si przeciwko wsplnemu wrogowi: na wybrzeu stanli Tuatha de Danann. Mimo przewagi liczebnej przeciwnika wyznawcy bogini Danu zadali mu cikie straty i zwyciyli koalicj na rwninie Carrowmore. Wierzono, e duchy zabitych Fomorian wrciy na Falias, do swojej ojczyzny, teraz znajdujcej si na dnie morza. Krtko pniej doczya do nich ostatnia grupa przedceltyckich najedcw, Milezjanie, dowodzeni przez eponimicznego przywdc Mileda. Fir Gailion podporzdkowali si Tuatha, lecz Fir Bolg uciekli na przybrzene wyspy Man, Aran, Islay i Rathlin. Znajdujce si tam do dzi kamienne ruiny s powszechnie przypisywane Fir Bolg. Tymczasem zwyciscy Tuatha de Danann szczliwie rzdzili zjednoczon Irlandi przez wiele pokole. Celtowie, ktrzy sze wiekw pniej przybyli z kontynentalnej; Europy, wchonli nie tylko ich kultur, ale take cae uksztatowane w wyniku inwazji dziedzictwo staroytnej Irlandii. Na przykad ostatnim krlem poet Fir Bolg by Fathach, od ktrego imienia pochodzi irlandzkie okrelenie druida, Fathi. Wczeniejsi mieszkacy wyspy wywarli silny wpyw na geny Celtw, ale rwnie na ich obyczaje i mistycyzm. Upokorzeni Fomorianie nadal suyli jako kapani i kapanki w megalitycznych sanktuariach, ktre wznieli ich ojcowie. Tak w wielkim skrcie wyglda najdawniejsza przeszo Irlandii opisana w Ksidze najazdw. Wprawdzie wikszo naukowcw uwaa j za zbir niemajcych historycznego potwierdzenia legend, przyznaj oni jednak, e w tekcie od czasu do czasu pojawiaj si elementy zwizane z epok brzu, a nawet neolitem. Leabhar Gabhata zawiera jednak znacznie wicej informacji, ni sdz sceptycy. Jest ni mniej, ni wicej tylko kronik najwaniejszych wydarze poprzedzajcych narodziny celtyckiej Irlandii okoo 600 roku p.n.e., zawierajc wyrane nawizania do Atlantydy. Kada inwazja bya jedn z fal imigracji, ktre napyway po kolejnych kataklizmach od pierwszego, pod koniec IV tysiclecia p.n.e., po ostateczn zagad Atlantydy u schyku XIII wieku p.n.e. Ta staroirlandzka relacja wymienia cztery zatopione miasta - Falias, Finias, Gorias i Murias - z ktrych kade byo zwizane z jednym z ludw, jakie przybyy tu przed Celtami. Co ciekawe, Ksiga najazdw nie tylko ma odpowiedniki w greckich i amerykaskich przekazach o tych samych potopach, ale te kada z tych klsk ywioowych zbiega si w czasie z jednym z kataklizmw niedawno odkrytych przez naukowcw. Najwczeniejszy z nich, w 3100 roku p.n.e., czy si z przybyciem Fomorian. Po kataklizmie 2193 roku przybya Rodzina Partholona, nastpnie Nemedianie w 1629 roku p.n.e. Ostateczna zagada Atlantydy wywoaa fal migracji rnych ludw - Fir Gailion, Fir Bolg i Tuatha de Danann - w 1193 roku p.n.e. Burzliwe zjawiska sejsmiczne na wyspie Atlasa pod koniec IV tysiclecia p.n.e. zmusiy Fomorian do szukania schronienia w Irlandii, gdzie zostali zapamitani jako ci, ktrzy ocaleli z potopu. Platon opisywa Atlantydw jako tytanw, ktrych potna flota podbia wiksz cz wiata. Wedug Kronik Clonmacnois Fomorianie mieli flot 60 okrtw i potn armi, obejmujc sept, czyli cz plemienia pochodzcego od Chema - biblijnego Sema, syna Noego. yli z piractwa i grabienia innych narodw i w tamtych czasach sprawiali caemu wiatu wiele kopotw. Zostali nazwani od sowa fomor, oznaczajcego pirata lub olbrzyma. Fomorianie mieli si osiedli w Irlandii przed wielkim potopem, ale ich dziedzictwo przetrwao pniejsze epoki, przyczyniajc si do powstania najpopularniejszego nazwiska w tym kraju: Murphy, ktre

97

pochodzi od O'Morchoe lub Fomorchoe, czyli z Fomorw. W herbie rodowym Murphych znajduje si Drzewo ycia ze witymi jabkami, za powyej gryf lub opiekuczy potwr gwne elementy wystpujce w Ogrodzie Hesperyd (Atlantyd). Na wybrzeu w zachodniej czci hrabstwa Wexford do dzi mona zobaczy gr Ard Ladran, gdzie wedug legendy jeden z towarzyszy krlowej Cessair, Ladru, zosta pochowany wraz z ich statkiem. Ojciec krlowej, Bith - syn Noego - ley w Slieve Beagh, grach na granicy hrabstw Fermanagh (od Fomorw) i Monaghan. Skojarzenie jego i Ladru z tymi grskimi grobowcami przywodzi na myl gr Adas z ich zatopionej ojczyzny. Sama krlowa Cessair zostaa pochowana na wysokim wzgrzu nad rzek Boyne, do dzi zwan Cuil Cesra. Jako swego rodzaju potwierdzenie tej legendy nieco w d rzeki Boyne, niedaleko od Cuil Cesra, znajduje si neolityczne cmentarzysko, na ktrym dominuje najstarsza w Irlandii i na caym wiecie tego rodzaju struktura. New Grange, niecae 30 kilometrw na pnocny zachd od Dublina, jest kolistym kurhanem o rednicy okoo 76 metrw, otoczonym przez 12 megalitw. Tysice blokw biaego kwarcu cakowicie przykrywa komor grobow skierowan dokadnie na wschd. Ponad korytarzem prowadzcym do komory zbudowano rodzaj kanau z kamiennych pyt, z wykutymi rynnami odprowadzajcymi wod deszczow. W kade zimowe przesilenie, cztery minuty po wschodzie soca, jego promienie wpadaj przez ten dugi na 19 metrw kana do ciemnego wntrza. Promie wiata rozjania komor na planie kwadratu o boku 2,7 metra, wysok na 5,5 metra, ozdobion rytymi spiralnymi wzorami. Rwnoczenie wschodnia fasada monumentu, jakby cieszc si z widoku soca w tym szczeglnym dniu, rozwieda si, kiedy soce odbija si w skierowanej dokadnie na wschd cianie z biaego kwarcu. wietlista wcznia powoli przesuwa si w gr, trafiajc w spirale na tylnej cianie komory. Po chwili cofa si kanaem i wewntrz komory znowu zapada ciemno. To doroczne widowisko wiata i ciemnoci rozgrywa si w New Grange od 5100 lat. Wiarygodne daty uzyskane metod radiowglow dla dwch duych prbek wgli pozyskanych z uszczelnienia midzy pytami stropowymi wskazuj, e New Grange powstao pod koniec IV tysiclecia p.n.e., w epoce niepokojw i przybycia pierwszych Atlantydw, zapamitanych jako Fomorianie.W Irlandii nie ma adnej budowli, ktra mogaby by poprzednikiem New Grange. Doskonaa znajomo architektury i astronomii, ktrej ta konstrukcja jest wiadectwem, a take wzniose koncepcje odrodzenia ludzkiej duszy nie wziy si znikd i z ca pewnoci musiay ewoluowa przez wiele pokole. Poniewa nie znamy adnych ladw takiego procesu rozwoju, wiedza i duchowo, ktre stworzyy New Grange, musiay pochodzi z jakiej innej kultury, ju zaawansowanej w dziedzinie technik budowlanych koncepcji metafizycznych. Mityczne tradycje Irlandii wskazuj, e kultur t moga by Atlantyda. Nazwa New Grange pochodzi od gaelickiego Am Umah Greine (Jaskinia Soca), co znaczy, e solarna orientacja tej konstrukcji bya znana na dugo przed jej odkryciem przez archeologw w latach 60. XX wieku. Wprawdzie monument ten zbudowali Fomorianie, lecz uywali go Tuatha de Danann, ktrzy nadali mu nazw -gdy to oni nazywali soce grian. Poza tym ostatni z ich monarchw nosi imi Mac Grene. Jeszcze wczeniej New Grange byo znane jako Oengus an Broga, Jaskinia Oengusa, od imienia ksicia Tuatha de Danann. Oengus, bdcy rwnie czarownikiem, uratowa bogini modoci i pikna Bride od corocznego uprowadzenia przez Ber, Pana Zawiatw. Zawiz j na dalek Wysp Modoci, Tir-na-nOg,

98

zwan rwnie Murias - tak samo jak oceaniczne krlestwo, z ktrego Tuatha de Danann przybyli do Irlandii. Wysp t nazywano rwnie Crannog lub Zrujnowanym Miastem Kenfig. Nazwy te s wiadectwem trwaoci wspomnie o podobnej do Atlantydy ojczynie w wiadomoci Irlandczykw. Szkocka wersja tego samego mitu mwi o tym, jak wita studnia na Tir-na-nOg zostaa podstpnie otwarta, co doprowadzio do wielkiej powodzi, ktra zniszczya ca wysp. W tych ludowych podaniach znajdujemy nawizania, ktre cz New Grange nie tylko z Atlantyd, ale rwnie z potopem Ogygesa opisywanym w mitologii greckiej. Lud, ktry tworzy drug fal Atlantydzkiej migracji, odpowiadajc kataklizmowi z 2193 roku p.n.e., w Irlandii by nazywany Rodzin Partholona, sam za Partholon mia by jego wodzem. Jego imi, wystpujce rwnie w formie Bartholon, skada si ze sw bar- morze i tolon - fale, przez co kojarzy si z innym zaoycielem kultury z przeciwnej strony Oceanu Atlantyckiego - Kon-Tiki-Wirakocz, czyli Morsk Pian. By on synem Baatha, boga mrz, podobnie jak Atlas by synem Posejdona, ktry - wedug Platona - uksztatowa Atlantyd jako naprzemienne piercienie ldu i morza. Leabhar Gabhata twierdzi, e Partholon podzieli Irlandi na sektory wody i ldu. Wiksz cz tej relacji opowiedzia pod koniec VI wieku n.e. jeden z ostatnich yjcych potomkw rodu Partholona, Tuan MacCairill, a spisa zakonnik, wity Finnen. Wedug Platona Atlantydzi uwaali za wit liczb pi i zastosowali j przy planowaniu swego krlestwa, co przywodzi na myl podzielenie kraju na pi prowincji przez Fir Bolg. Identyfikacja Fir Gailion z Atlantydami nie jest tak wyranie zaznaczona, by moe dlatego, e nie pochodzili oni z Atlantydy. Ich nazwa wasna wskazuje natomiast e byli sojusznikami Trojan w konfederacji Ludw Morza, ktra pustoszya wschodni cz wiata rdziemnomorskiego pod koniec epoki brzu. Po upadku Troi i pokonaniu Ludw Morza przez Ramzesa III mogli si schroni przed cigajcymi ich Achajami na Atlantyku za Supami Heraklesa. Tylko taka hipoteza pozwala wyjani, dlaczego oni i ich sprzymierzecy Fir Bolg dotarli do Irlandii kilka lat przed Tuatha de Danann: Wyznawcy bogini Danu uciekali nie przed wojn, lecz przed kataklizmem, ktry zatopi ich miasto. Fir Gailion znaczy dosownie Lud Ilionu, czyli Troi. Tu za nimi przybyli Tuatha de Danann. Ich wodzem by Ogma, pochodzcy z Tir-na-nOg, irlandzkiej Atlantydy. Wprowadzi on nowy system pisma, nazwany od jego imienia, skadajcy si z klinw oznaczajcych pi samogosek i linii dla 15 spgosek. Znaki te ryto w gazach lub w murach grobowcw, aby upamitni zmarych i wybitne osobistoci, ktre ich odwiedzay. Cho najstarsze zachowane przykady pisma ogamicznego pochodz dopiero z IV wieku n.e., podobiestwa do alfabetu etruskiego i runicznego wiadcz o jego staroytnoci; wydaje si, e jego korzeni naley szuka w rodkowej lub pnej epoce brzu. Na to, e pismo ogamiczne byo importem, wskazuje obecno znakw oddajcych dwiki h i z, ktre nie wystpoway w jzyku staroirlandzkim. Moliwe, e by to ostatni z systemw pisma opracowanych na Atlantydzie, cho bardziej prawdopodobne wydaje si, e chodzi o uproszczon wersj pisma Atlantydzkiego, dostosowan do jzyka celtyckiego. Co ciekawe, wikszo ogamicznych inskrypcji zostaa znaleziona w prowincji Munster na poudniu Irlandii, najwczeniej zasiedlonej, gdzie mieli

99

wyldowa i zbudowa pierwsz osad Tuatha de Danann. O atlantydzkim pochodzeniu Oga wiadczy nazwa jego zatopionej ojczyzny, Wyspy Modoci -Tir-na-nOg. Wedug klasycznego ju autorytetu w dziedzinie historii dawnej Irlandii, Henry'ego O'Briena, Tuatha de Danann przybyli na poudnie wyspy w 1202 roku p.n.e. Data ta zaskakujco dokadnie zbiega si z ostateczn zagad Atlantydy, ktra nastpia pod koniec XIII wieku p.n.e. Oczywicie O'Brien, ktry pisa w 1834 roku, nie zna nieprzetumaczonych jeszcze wwczas inskrypcji z Madinat Habu ani wynikw bada oceanograficznych i astrofizycznych z koca XX wieku, ktre potwierdzaj, e zniszczenie Atlantydy miao miejsce w tym samym okresie, ktry on ustali wycznie na podstawie irlandzkiej tradycji. Sto lat pniej te wnioski potwierdzi jego rodak Mike Baillie, wybitny dendrochronolog, ktrego badania nad irlandzkimi mchami torfowymi wykazay, e okoo 1200 roku p.n.e. nastpia gwatowna zmiana klimatu o katastrofalnych konsekwencjach. Badania Bailliego znaczco przyczyniy si do rozwoju wiedzy naukowej na temat globalnego kataklizmu, ktry pooy kres cywilizacji epoki brzu. O'Brien by przekonany, e niezwyke wiee w ksztacie obelisku, jakie wci mona oglda w Irlandii, zostay wzniesione przez Tuatha de Danann; powoywa si przy tym na Ksig Leccan z X wieku, zawierajc wzmianki o wiey Tuanthan. Ruiny kilku takich wie znajduj si w hrabstwie Roscomon, w Moytura, gdzie Tuatha de Danann pokonali swoich wrogw. Pole bitwy jest znane jako Moye-tureadh, co znaczy pole wie. Walki midzy rnymi grupami Atlantydw w tak trudnych czasach mona po czci wyjani ich pochodzeniem z rnych miejsc - mimo i naleeli do jednego narodu. Tuatha de Danann opowiadali o czterech wielkich miastach - Findias, Gorias, Murias i Falas - ktre rwnoczenie zostay dotknite kataklizmem i zapady si na dno morza. Wydaje si, e leay one na rnych wyspach wchodzcych w skad imperium Atlantydy i dlatego pochodzce z nich grupy rywalizoway o panowanie nad Irlandi. Gorias na przykad leao zapewne na Wyspach Kanaryjskich, niegdy zwanych Gorgonami. Szesnastowieczny uczony William O'Flaherty zanotowa, e Milezjanie, ostatni z przedceltyckich najedcw, przybyli okoo 1000 roku p.n.e. Podane przez niego ramy czasowe rwnie pasuj do Atlantydy epoki brzu. Przywdc Milezjan by Eremon, ktrego imi odnosi si do caej Irlandii i wydaje si lingwistycznym wariantem imienia Euaimon, ktre nosi czwarty krl Atlantydy w Kritiasie Platona. Ksiga najazdw opisuje, jak Eremon ustanowi miasto Tara stolic swego nowego krlestwa. Pocztkowo znane jako Tea-mhair, zostao nazwane na cze jego ony, krlowej o imieniu Tea. Krlowa Tea wraz ze swoj siostr Tephi uczyniy Tar duchowym centrum caej Irlandii. Kobiety te byy przedstawiane jako crki krlewskiego rodu z Wysp Bogosawionych, ktre zatony w morzu. Gwne bstwo Milezjan, Macannan Mac Lir, by wdrowcem z Annwn, sawionym w celtyckich mitach jako Kraj pod Falami, od an (otcha) i dwfn (wiat). Zwany te Obracajcym si Zamkiem (Caer Sidi), Annwn by warown wysp cechujc si niezwykym piknem, z licznymi strumieniami i kolistym miastem otoczonym koncentrycznymi murami bogato zdobionymi szlachetnymi metalami. Centralnie pooony paac nosi nazw Emhain Ablach, Emhain Jaboni. Poza ojczyzn jednak domem Macannana Mac Lira bya wyspa Man, gdzie nad jego grobem zbudowano podobno zamek Reel. Mimo i by on niemiertelnym bogiem, postanowi wybra mier zamiast wiecznoci, kiedy Irlandia staa si chrzecijaska. Wczeniej jednak podrowa w rydwanie jako jedziec spienionego morza i by

100

boskim patronem eglarzy. Zaoy Llyrcestre, wspczesne Leicester, i sta na czele trzech gwnych witych rodzin Wysp Brytyjskich, w Walii znanych jako Dzieci Llyra. Dzi jest lepiej znany jako bohater szekspirowskiego Krla Lira. Podobiestwa midzy Macannanem Mac Lirem i Posejdonem, Atlantydzkim bogiem morza, s uderzajce. Obaj podrowali po falach w rydwanie, byli patronami marynarzy i protoplastami krlewskich rodw. Ich wyspy byy identycznie otoczone koncentrycznymi murami pokrytymi szlachetnym metalem. Emhain Jaboni przypomina Ogrd Hesperyd z jego zotymi jabkami. redniowieczny Los dzieci Tursuna opisuje podobn wysp zwan Rwnin Szczliwoci, na ktrej w Ogrodzie Hisberna rosy drzewa rodzce zote jabka. W zachowanych fragmentach zaginionych Druidzkich ksig Pheryllt i Pism Pridiana zosta opisany Ynys Avallach, lub Avallenau, starszy ni Potop, kiedy caa reszta ludzkoci zgina. Avallenau byo rwnie imieniem celtyckiej bogini sadw, co dodatkowo potwierdza zwizki Hesperyd z Atlantyd. Avalon, nazywany te Ynys-vitrius -Wysp Szklanych Wie, by wysp zmarych, a niegdy wielkim krlestwem na Oceanie Atlantyckim. Jest to ta sama historia, ktr jako swj mit o pocztkach przyjli portugalscy Galowie. Inne irlandzkie wspomnienie o Atlantydzie, zachowane w cytowanej poniej Podry Maeldune'a, zawiera wzmiank o Wyspie Jabek. W XII wieku Geoffrey z Monmouth opisa miejsce o takiej samej nazwie, ktre dodatkowo nazywa szczliwym w swoim Vita Merlini. Klasyczni autorzy, oprcz Platona (Strabon, Pliniusz, Aelian) nazywali Atlantyd Wyspami Szczliwymi. Atlantyda zostaa wspomniana rwnie w kilku innych irlandzkich eposach, takich jak Podr Brana, ktra opowiada o:
...dalekiej wyspie, na ktrej rwninie rzesze mog polowa. Filary z biaego brzu lni nieskoczonym piknem. To pikna ziemia we wszystkich epokach wiata, srebrzysta ziemia, na ktrej s smoki i krysztaowy deszcz. Sodka muzyka pieci uszy. Tumy cigaj si wzdu Magh Mon - to pikny sport. odzie cigaj si z rydwanami...

Taki obraz wyspy Brana przywodzi na myl opisan przez Platona Atlantyd, z jej rozleg rwnin, na ktrej odbyway si konne wycigi. Filary z biaego brzu kojarz si z orichalkon, zocistym stopem miedzi, ktry wedug Platona by wspaniaym produktem atlantydzkiej metalurgii. Orichalkon wspominaj rwnie inne irlandzkie relacje o Atlantydzie, takie jak Podre O'Corry z IX wieku, gdzie zosta opisany jasny metal findrine, niepodobny do adnego innego, jaki wystpuje na Formigas. Wyspa ta
...miaa wok mur z miedzi. Porodku sta paac, z ktrego wysza dziewica w sandaach z findrine na stopach i zotego koloru kurtce pokrytej jasnym, barwionym metalem, spit na karku spink z czystego zota. W jednej rce trzymaa dzban z miedzi, a w drugiej srebrny puchar.

A wic i tutaj mamy paac porodku murw pokrytych szlachetnym metalem i obfito z mineralnych, jak w opisie Platona. Niezwyky metal pojawia si rwnie w Podry Maeldune'a, gdzie jest nazywany bath. Podrujc po morzach, Maeldune lduje na wielkiej, wysokiej wyspie, otoczonej tarasami wznoszcymi si jeden nad drugim - wyspie w ksztacie tarczy. Zwiedzajc t wysp, Maeldune znajduje szeroki, zielony tor wycigowy. Ale w okolicy znajdowao si te kilka innych wysp. Nastpn, jak odwiedzi, bya wspomniana wczeniej Wyspa Jabek. Na trzeciej znajdowao si miasto otoczone wysokim murem, czwarta za bya podzielona przez rodek potnym murem z lnicego brzu. Ostatnia wyspa miaa co najmniej

101

cztery koncentryczne mury jak umieszczone jeden w drugim piercienie. Zewntrzny mur by wykonany z miedzi, wewntrzny za z krysztau. Z tego opisu wynika jasno, e miejsca, ktre odwiedzi Maeldune, nie byy czterema osobnymi wyspami, lecz naprzemiennymi piercieniami ldu i wody na jednej wielkiej wyspie - a wic wyspami na wyspach, w takim samym koncentrycznym ukadzie, jaki opisa Platon. Inne legendy opowiadaj o podobnych miejscach, na przykad Rath-cruachain, kolista kamienna forteca o murach grubych na 4 metry u podstawy i otoczonych picioma waami. Porodku tego warownego miasta sta paac z brzu, zota i srebra, ktry pewnego dnia zapad si w morzu. W piciu walach Rath-cruachain mona znale nawet wit liczb Atlantydy - pi. O ile Eremon-Euaimon byl Atlantydzkim wadc Irlandii, to Brytani w pnej epoce brzu wadao omiu krlw wspomnianych przez Platona w relacji o Atlantydzie. Mestor, ktrego imi oznacza doradc, mg by zwizany z najsynniejszym megalitycznym stanowiskiem Europy i udziela rad dotyczcych ruchw cia niebieskich. Wedug archeoastronomw Stonehenge (il. 11.1) byo swego rodzaju astronomicznym komputerem, zaprogramowanym przede wszystkim na pozycje i fazy Ksiyca. Konstrukcja ta przypomina nawet koncentryczny plan samej Atlantydy, a w jej struktur wpisane s wielokrotnie wite liczby pi i sze. Archeolodzy uwaaj, e budowl t zaczto wznosi okoo 3000 roku p.n.e. Najbardziej skomplikowan posta uzyskaa 1400 lat pniej, po czym, okoo 1200 roku p.n.e., zostaa nagle porzucona. Jej rozwj, wykorzystanie i porzucenie odpowiadaj imigracji Atlantydw u schyku IV tysiclecia p.n.e., rozkwitowi Atlantydy jako najwikszej cywilizacji epoki brzu i jej ostatecznej zagadzie w 1198 roku p.n.e. Nieprzypadkowo Atlas by uwaany w greckiej mitologii za twrc astronomii, std jego wyobraenie jako tytana dwigajcego na ramionach sklepienie niebieskie. Dlatego symbolizowa narodziny i rozwj astronomii w miecie nazwanym od jego imienia - Atlantydzie. Na Brytani Atlantyda wywara wpyw nie mniej dramatyczny ni na Irlandi, na co wskazuj ludowe podania o cudzoziemcach przybywajcych po oceanicznej katastrofie w zamierzchej przeszoci. Walijskie legendy s bardzo zblione do swoich irlandzkich odpowiednikw, co kae przypuszcza, e ich rdem s te same wydarzenia, ktrych dowiadczyy dwa rne ludy. Na przykad Murias, zatopiona ojczyzna Tuatha de Danann, w Walii bya znana pod bardzo podobn nazw Morvo. Brytyjskie wersje historii o Atlantydzie rzucaj jednak nowe wiato na losy ocalonych. Llyon Llion byo Jeziorem Fal, ktre wystpio z brzegw i zatopio ca ziemi. Zanim jednak dawne krlestwo zatono, wielki szkutnik Neyfed Nav Nevion zdy zbudowa statek - w sam por, by uciec przed kataklizmem wraz ze swymi brami bliniakami Dwyvanem i Dwyvachem, ktrzy, gdy wyldowali bezpiecznie w Walii, zostali pierwszymi walijskimi krlami. Mit ten jest nie tyle znieksztaceniem starszej relacji, ile przykadem skonnoci Celtw do przesady, skoro niewielkie jezioro mogo sta si przyczyn globalnego potopu. Pod wszystkimi innymi wzgldami potwierdza on pozostae relacje o potopie, w ktrych bliniacy - wymienieni te przez Platona - staj si zaoycielami nowej cywilizacji.

102

Hu-Gadarn zosta wspomniany w Hanes Taliesan (Opowieci o Taliesinie), gdzie wystpuje jako May Gwion. Wydaje si, e to zdrobnienie odnosi si do trojaskiej stolicy, Ilionu (po hetycku zwanego Wilion, po trojasku prawdopodobnie tak samo), za czym przemawia take wypowied Hu-Gadarna: Przybyem tutaj do pozostaoci Troi. Troj czyy z Atlantyd wizy pokrewiestwa. Hu-Gadarn by uwaany za protoplast Cymry, Walijczykw, a jego atlantydzkie pochodzenie nie budzi wtpliwoci: Zostaem wychowany w arce - wyznaje. Hanes Taliesan donosi: Zosta wychowany midzy kolanami Dylana i Potopu, a do Walii przyby po globalnym potopie wywoanym przez monstrualnego wa. Llys Helig, kamienn drog na dnie zatoki Conway, czasami widoczn rwnie z brzegu, kiedy woda jest bardziej przejrzysta, miejscowa ludno do dzi uwaa za cz krlestwa rzdzonego niegdy przez Heliga ap Glannwaga, ktre pewnego dnia nagle zapado si w morzu. Kamienie wydobyte z ruin jego zatopionego paacu s czci naturalnej formacji skalnej, ktra przywodzi na myl jedn z wielu walijskich wersji przekazu o zagadzie Atlantydy. Inne rwnie mwi o Llyn Llyclys, duym, mrocznym, bezdennym jeziorze w miecie Radnorshire, ktre podobno pochono niegdy zamek Lyngwyn. W Preidu Annun (upach Annwn), krl Artur i jego ludzie uciekaj z Caer Wydyr, Fortecy ze Szka, ktra krtko pniej znika w falach. Szklana Wiea wystpuje w Historium Britanum redniowiecznego kronikarza Nenniusa. We wznoszcej si majestatycznie porodku morza i zupenie opuszczonej (co jest celtyck metafor mierci), Tirris Vitrea odbijaj si echem tylko gosy obcych. Podobne walijskie legendy mwi o Caer Feddwid (Dworze Hulanek) i Caer Siddi - bogatych wyspiarskich krlestwach z fontannami i rdami chodnej wody, przypominajcymi opisy w dialogach Platona. Opowie o Rwninie Stu opisuje Cantref y Gwaelod, wysp dug na 64 i szerok na 32 kilometry. Byo na niej mnstwo drzew owocowych, naturalnych gorcych rde i lasw, a otacza j acuch wysokich gr. System luz tworzy naprzemienne piercienie ziemnych waw i fos z kanaami, nad ktrymi przerzucone byy mosty. Stolica owej wyspy, Caer Gwyddno, wadaa 16 ssiednimi miastami i wyspami. Lecz w kocu kataklizm spad na miasto i zatono ono w oceanie, wraz z wikszoci mieszkacw. Krl Gwyddno Calanhir z garstk ocalaych przyby na wybrzee Walii i zaoy pierwszy walijski rd panujcy. Skalny grzbiet biegncy 10-12 kilometrw w gb morza i nikncy w falach wskazuje podobno kierunek, w ktrym na dnie Atlantyku ley Caer Gwyddno. Llyn Savathan w niektrych czciach Walii nazywane Llyn Syfaddon, byo wielkim krlestwem HeligaVoela ap Glannoga, ktrego rozlege woci, rozcigajce si daleko od Priestholm, nagle pochono morze. Godne uwagi jest imi wadcy, poniewa zawiera element Og, wystpujcy take w imionach bohaterw potopu z innych czci wiata. Kolejna walijska legenda, opowiadajca o Llys Elisap Clynog, zawiera nie tylko element og, ale wspomina rwnie, jak si wydaje, o drugim krlu Atlantydy wedug Platona, Elasipposie. Wiele podobnych poda, gboko zakorzenionych w wiadomoci Irlandczykw i Walijczykw, nigdy nie byo przez nich uwaanych za wytwr fantazji, lecz za najwitsze tradycje pochodzce od przodkw. By moe opata archeologa nigdy nie dostarczy dowodw ich prawdziwoci, lecz w autentyczno tych opowieci nie moe wtpi aden uczciwy badacz.

103

104

12. Jak nadeszy ze czasy

Atlandia znikna, a wzburzona woda wzniosa si tak wysoko ponad gr i dolin, e wszystko zostao pogrzebane w morzu. Oera Linda Bok (Ksiga o tym, co si zdarzyo w dawnych czasach)

Olaf Rudbeck by siedemnastowiecznym szwedzkim Leonardem da Vinci. Jego dokonania w najrniejszych dziedzinach byy nie tylko nowatorskie, ale i trwae: odkry gruczoy limfatyczne, wynalaz teatr anatomiczny i zapocztkowa nowoczesn botanik. By pierwszym wspczesnym historykiem swego kraju, pionierem archeologii i projektantem pierwszych uniwersyteckich ogrodw w Uppsali, gdzie wykada medycyn. Rudbeck ustanowi acin lingua franca midzynarodowej spoecznoci naukowcw; biegle wada grek, acin i hebrajskim; jego znajomo klasycznej literatury bya icie encyklopedyczna. czc sw imponujc wiedz o wiecie staroytnym z wasnymi badaniami archeologicznymi w okresie intensywnych studiw w latach 1651-1698, doszed do wniosku, e Atlantyda bya faktem, nie fikcj, a co wicej - kolebk cywilizacji. Wierzy, e nordyckie mity i wiadectwa materialne zawarte w niektrych megalitycznych ruinach Szwecji s dowodami oddziaywania na pnocn Europ przybyszw z Atlantydy, ktrzy przyczynili si do jej rozwoju kulturowego i stworzyli podwaliny (szczeglnie w dziedzinie budowy statkw) epoki nazwanej pniej epok wikingw, trwajcej od IX do XII wieku n.e. Wskazane przez Rudbecka podobiestwa w budowie nordyckich i adantydzkich statkw potwierdzi pniej jego skandynawski kolega A.E. Brogger - najwybitniejszy norweski archeolog w latach 50. XX wieku. Brogger zwraca uwag na podobiestwa midzy smoczymi okrtami wikingw a statkami uywanymi przez Atlantydzkie plemi lub klan, Lud Morza zwany Wenetami. Twierdzi, e po ostatecznej zagadzie Atlantydy zaoyli oni miasto Ateste, swoj stolic, w pnocnej Italii. Wiele wiekw pniej, na cze zaoycieli, Ateste zostao nazwane Wenecj. Atlantydzkie pochodzenie Ateste jest oczywiste. Broggerowi wtrowa inny wybitny uczony z pocztkw XX wieku, Oswald Spengler. W swoim synnym dziele Decline of the West (Upadek Zachodu), Spengler zauway, e statki przedstawione w wityni Ramzesa III rni si cakowicie od okrtw uywanych przez Egipcjan i Fenicjan, natomiast przypominaj te, ktre Cezar widzia u Wenetw w Bretanii (Spengler 1962, s. 162). witynia w Madinat Habu zostaa zbudowana na pocztku XII wieku p.n.e. dla uczczenia zwycistwa faraona nad Ludami Morza, w ktrych rozpoznalimy najedcw zAtlantydy. Zwizek Wenetw z tymi morskimi agresorami podkrela Homer w Odysei. Zalicza ich do sojusznikw Trojan, ktrzy po upadku Ilionu zaoyli Patavium (dzisiejsz Padw) i Wenecj, nazwan na ich pamitk. Cezarem wspomnianym przez Spenglera by Juliusz, ktry podziwia handlujcych z Brytani Wenetw i uwaa ich za najbardziej utalentowanych marynarzy swoich czasw. Pisa, e ich okrty mogy stawi czoo falom napywajcym z Atlantyku, byy paskodenne, o wysokich dziobach i rufach, solidnie zbudowane z dbu. Taki sam okrt zosta wyobraony na gazie w Tjaenguide, na batyckim wybrzeu Gotlandii, gdzie Rudbeck dostrzeg zwizki midzy Atlantyd a Skandynawi. Rzeczywicie, opis Wenetw, ktrych Cezar spotka w czasie swoich kampanii w Galii, pasuje do opisw wikingw i ich dugich odzi.

105

Alice Kehoe, profesor antropologii na Marquette University, przekonujco udowodnia ich pochodzenie z epoki brzu, od tych samych okrtw Ludw Morza przedstawionych na cianach wityni Ramzesa III, o ktrych mwi Spengler. Po ostatecznej zagadzie Atlantydy Wenetowie, ktrzy nie chcieli si podporzdkowa rozkazom innych ocalaych w Ateste, przenieli si na ziemie na wybrzeu Francji, na pnoc od ujcia Loary. Pniej zostay one nazwane Wyspami Wenetw i to wanie tam - jak mona si byo spodziewa -legendy o potopie, po ktrym przybyli ocaleni z Atlantydy, s najliczniejsze. Dobrym przykadem moe by historia o Ker-is, znanym rwnie jako Ys. Synna w caej Bretanii, staa si nawet tematem przejmujcego utworu na fortepian Claude'a Debussy'ego, La Cathedrale engloute (Zatopiona katedra), pniej zaadaptowanego do wykonania symfonicznego przez wybitnego dyrygenta Leopolda Stokowskiego. Inny francuski kompozytor, Eduard Lalo, utrwali t legend we wspaniaej operze Le Roi d'Ys (KrlYs). Ys byo wyspiarskim krlestwem na Atlantyku, ktrym wada Gradlon Meur (Meur w jzyku celtyckim znaczy wielki). Jego stolica miaa przemyln sie kanaw zbudowanych wok wielkiego centralnego basenu, podobn do piercieni wody i ldu na Atlantydzie, opisanych przez Platona. Pooony porodku paac olniewa marmurowymi posadzkami, cedrowymi sufitami i cianami pokrytymi zotem, co rwnie przywodzi na myl przepych miasta Platona. Legenda opowiada o krlu noszcym na acuchu na szyi wyjtkowy srebrny klucz, ktrym mg on otwiera i zamyka luzy wielkiego basenu, stosownie do rytmu przypyww i odpyww. Pewnej nocy jednak jego niedobra crka Dahut ukrada klucz, kiedy krl spa i prbowaa otworzy bramy morza przed jednym ze swoich licznych kochankw. Wedug legendy krlewna uczynia sobie koron ze swoich niegodziwoci i wzia siedem grzechw za kochankw. Nie umiejc obsugiwa bram, Dahut niechccy otworzya cay system kanaw miasta, wywoujc wielk powd. Obudzony przez wit Gwennole, ktra ukazaa mu si we nie, krl Gwadlon wskoczy na konia i pogalopowa groblami, cigany przez szybko podnoszc si wod. Tylko on ocala, gdy cae Ys i wszyscy jego mieszkacy cznie z Dahut zniknli w falach. Ko zanis go na wybrzee Francji, gdzie w kocu Gradlon dotar do Quimper. Niegdy midzy dwiema wieami katedry w tym miecie sta bardzo stary przedstawiajcy go posg. (W 1793 roku, w czasie fali antyarystokratycznej histerii przetaczajcej si przez Francj, jego gowa zostaa zniszczona. Szedziesit sze lat pniej odrestaurowano j). Jak grecki bohater potopu - Deukalion, Gradlon mia wprowadzi w Europie wino. W redniowieczu histori Gradlona przypominano kadego roku w dzie witej Cecylii. Chr piewa o zatopionym Ys, jeden za czowiek wspina si na posg Gradlona, by ofiarowa przedpotopowemu krlowi zoty puchar wina. Nastpnie ociera wsy posgu chustk, sam wypija wino, a puchar rzuca midzy zgromadzonych ludzi. Ten, kto go zapa, nim uderzy o ziemi, i odda wystpujcej trupie, dostawa nagrod w wysokoci 200 koron. Dahut nadal miaa zy charakter, teraz jednak dawaa upust swoim skonnociom jako syrena: wabia niewiadomych rybakw i wcigaa ich do miasta, ktre zatopia. Mit o Ys nazywaj bia cr morza, co przywodzi na myl pierwsz dam Atlantydy w relacji Platona Leukippe, Bia Klacz - oraz spienione morskie fale. O przedchrzecijaskich pocztkach synnego na caym wybrzeu Normandii Ys wiadcz nazwy walijskiego Ynys Avallach i angielskiego Ynys-vitrius. W

106

Burgundii znajduje si te miasteczko Avalon, nazwane na pamitk zatopionej wyspy-miasta. Wybitny szkocki znawca mitologii Lewis Spence stwierdzi; Jeli legenda o Ys nie stanowi wariantu opowieci o Atlantydzie, to znaczy, e jestem w wielkim bdzie (Spence 1958, s. 152). Ale podanie o Ys nie jest jedyn tego rodzaju legend we Francji. Inna opowiada o Sequanie, ksiniczce, ktra przybya do Burgundii bezporednio po wielkim potopie, jaki unicestwi jej odlege krlestwo. Nazwa tego kraju, Morois, przypomina Murias, zatopione miasto, z ktrego przybyli do Irlandii Tuatha de Danann. Pync w gr Sekwany, ksiniczka ustawia niedaleko Dijon kamienn wityni. W jej licznych ukrytych pomieszczeniach zoya wielki skarb - dobra zabrane z Atlantydy? Po mierci staa si zawistn bogini rzeki. Niedaleko Dijon rzeczywicie znajduje si megalityczne stanowisko z podziemnymi korytarzami, w ktrych od czasu do czasu kto poszukuje ukrytych skarbw. Sequana odrodzia si w postaci Sekwanw celtyckiego ludu, ktry zamieszkiwa tereny midzy Renem, Rodanem i Saon. Rzymianie nazywali te ziemie Maxima Sequanorum, wczeniej za byy one znane jako Sequana. Podobne legendy wdroway na pnoc wraz z migracj atlantydzkiej kultury wzdu wybrzey Morza Pnocnego. Niektre z nich zostay utrwalone w Voelupsa Saga, najstarszej zachowanej wersji germaskich mitw. Wprawdzie zostaa ona spisana dopiero w VIII lub IX wieku n.e., lecz zawarte w niej ludowe podania niewtpliwie odzwierciedlaj znacznie starsz tradycj. Narratorka, Voelupsa, to wrbitka, ktra twierdzi, e jest tak stara, i pamita lodowych gigantw, pierwsze ywe stworzenia. Jeden z nich, Ymir, zatopi cay wiat w swojej rozlanej krwi - w rzeczywistoci w sonej wodzie, gdy by lodowym olbrzymem, w ktrego yach pyn ocean. Jedynymi ocalaymi przedstawicielami jego gatunku byli Bergelmir i jego ona, ktrzy zaadowali swj dobytek na statek i w ten sposb uszli przed powodzi. Dopynli do kracw ziemi i na koniec wyldowali w Joertunheim, gdzie dali pocztek nowej rasie zwanej Jotnar. Tylko trzej miertelnicy uratowali si przed kataklizmem w Naglfar, wspaniaym statku dowodzonym przez Hrima Thursara (szron), ktry zabra na pokad rwnie swoich rodzicw Lifthrasera i Lif. W epoce wikingw wszyscy nordycy wywodzili swj rd od Hrima Thursara. Jedna z trzynastowiecznych skandynawskich sag utrwalia starsz od niej o 1500 lat ustn tradycj, sigajc pnej epoki brzu. Atlakvith (dosownie: Ukaranie Atla[ntydy]) w poetycki sposb, w kategoriach nordyckiego mitu, opisuje zagad Atlantydy, ze szczeglnym naciskiem na rol, jak w tym kataklizmie odegray walczce komety. Podobnie jak Atlakvith, Atlamal (Zmierzch bogw) opowiada o ostatecznej zagadzie wiata spowodowanej przez poary na niebie, wojn i powd. Atlamal znaczy dosownie Historia Atlanntydy]. Inna saga, Ragnarok (Upadek bogw) przedstawia zniszczenia wiata, ktre nastpio i nastpi znowu, w niekoczcym si cyklu natury. Barwne obrazy poncego nieba i zapadajcych si ldw w Ragnarok z ca pewnoci odzwierciedlaj wspomnienia o Atlantydzie. W jednym z fragmentw czytamy: , Ju gwiazdy spywaj z nieba i spadaj w ziejc otcha. S jak jaskki, zmczone zbyt dug podr, ktre spadaj i ton w falach. Kosmiczny wilk Fenrir pokn soce w czasie wielkiego potopu i na caym wiecie zapanowaa ciemno. Mit ten jest barwn metafor powstaych w wyniku kataklizmu na Atlantydzie chmur pyu i popiou, ktre przesoniy wiato soneczne i na pewien czas pogryy Ziemi w zupenych ciemnociach.

107

Zawsze gdy monstrualny w morski Jormungadr zaciska swe zwoje wok wiata, wybuchay huragany i trzsienia ziemi. W Ragnarok jego mki powoduj globaln powd. Po tym kataklizmie Freja, krlowa nieba, odchodzi do swego zatopionego paacu Fensalir (Sale Morza). W Midgaardu, ogromny gad owinity wok wiata, symbolizuje gwatowne zjawiska geologiczne, zwaszcza w obrbie aktywnego sejsmicznie Grzbietu Srd-Atlantyckiego, ktry przecina dno oceanu niemal od krgu polarnego po Antarktyk. Fensalir moe by nordyck wersj zatopionej Atlantydy. Jak twierdzi wybitny badacz staroytnych tradycji nordyckich H.L. Ellis Davidson, mity te mog si wywodzi z koca XVII wieku p.n.e. - okresu odpowiadajcego trzeciej powodzi na Atlantydzie w 1629 roku. Ale najdokadniej udokumentowana w literaturze Pnocy jest druga katastrofa. Oera Linda Bok (Ksiga o tym, co si zdarzyo w dawnych czasach) jest kompilacj staroytnych fryzyjskich przekazw ustnych, spisan po raz pierwszy w 1256 roku n.e. przez anonimowego autora i opublikowan w Holandii w 1871 roku. Fryzowie s germaskim ludem nieznanego pochodzenia. O ich najdawniejszej historii wiadomo tylko tyle, e wyparli ludno celtyck z terenw dzisiejszej pnocnej Holandii, prowincji Fryzji i Wysp Fryzyjskich. Mieszkali te w pnocnej Fryzji i wschodniej Fryzji w Niemczech. Ich jzyk jest blisko spokrewniony z angielskim. Jeszcze w poowie XI wieku n.e. Fryzowie pywali na podobnych do weneckich statkach zwanych kogami ze swej ojczyzny nad Wezer na Grenlandi. Ju w momencie odkrycia uznana za faszerstwo, Oera Linda Bok od tamtego czasu popada w zapomnienie. Cho ogoszona dzieem oszusta, w rzeczywistoci bya rodzinn pamitk przekazywan z pokolenia na pokolenie i nieznan wiatu, dopki jeden z potomkw rodu, w ktrego rkach si znalaza, nie postanowi jej opublikowa. Wanie wtedy, pod koniec XIX wieku, uczeni starali si wypracowa naukowe podejcie, ktre pozwolioby zrozumie przeszo, oddzielajc od historii legendy i idee religijne i uzyskujc w ten sposb bardziej wiarygodny obraz dawnych wydarze. Dla takich uczonych Oera Linda Bok by dokadnie tym rodzajem fikcji, ktry ich zdaniem nie pozwala pozna faktw - gwnie dlatego, e przedstawia obraz czasw przedklasycznych sprzeczny ze wszystkimi ich wyobraeniami na temat pocztkw cywilizacji. Lecz manuskrypt mia rwnie swoich zwolennikw. William Barnes, autorytet w dziedzinie anglosaskich staroytnoci, ogosi w londyskim MacMillan Magazine, e tekst ten zawiera mnstwo dajcych si zweryfikowa informacji historycznych, ktrych nie zna nikt poza uniwersyteckimi ekspertami. Na dowd swoich sw przytacza fragmenty Germaniki Tacyta. Pniej Warren Smith wykaza, e opublikowanie Oera Linda Bok nikomu nie przynioso korzyci finansowych. Od ponad 130 lat nie udao si te wskaza nikogo, kto mgby by jej autorem. Ludzie dopuszczajcy si podobnych mistyfikacji zwykle szukaj w ten sposb pienidzy i sawy, lecz z tym tekstem nie jest zwizana adna posta tego pokroju. Narracja nie jest sensacyjna, lecz prosta, utrzymana w bezpretensjonalnym stylu kroniki rodzinnej. Otwierajca cz, He Alge tid Kem (Jak nadeszy ze dni), zaczyna si od opisu bogini Frei. Bya ona bia jak nieg Eremoeder (Matk Ziemi) fryzyjskiego ludu, urodzon na witej wyspie Atlandii. Jak Atlantyda Platona, Atlandia jest przedstawiona jako dua wyspa porodku Oceanu Atlantyckiego, centrum potnego krlestwa rzdzonego ze wspaniaej stolicy. Po wielu pokoleniach pokoju i dobrobytu, na ojczyzn Fryzw spado jednak nieszczcie. He Alge tid Kem gosi, e pewnego lata dawno temu:

108

Ziemia zacza dre, jakby umieraa. Gry rzygay ogniem i pomieniami. | Niektre miejsca zapady si w gb ziemi, a gdzie indziej gry wyrosy porodku rwnin. Ziemia draa, posady wyspy Texda zatony, niebo pociemniao i sycha byo potne wybuchy i odgosy gromw. Aldland, przez lud marynarzy zwana Adandi, znikna, a wzburzona woda wzniosa si tak wysoko ponad gr i dolin, e wszystko zostao pogrzebane w morzu. Wielu ludzi pochona ziemia, a inni, ktrzy uniknli mierci od ognia, utonli w wodzie.

Pniej:
...grupy ludu Finda [przodkw Fryzw] osiedliy si na pustych ziemiach. Kiedy Atlandia zatona, wiele cierpienia byo na wybrzeach Morza rodkowego i z tego powodu przybyo do nas wielu ludzi Finda, mieszkacy Krekelandu i ludzi z ziemi Lyda. Z drugiej strony wielu udao si do ziemi Lyda. I tak Matka stracia kontrol nad mieszkacami Krekelandu.

W zamcie migracji przemwi Inka, jeden z fryzyjskich wodzw; dowodzcy ocalaym oddziaem. Mam do wszystkich tych Finda - oznajmi. -Sdz, e mgbym znale jak ziemi, ktra nie jest zatopiona, jakie wysze czci dawnej Adandii. Jeli znalazaby si taka wyspa na oceanie, ja i mj lud moglibymy y na niej w pokoju. Przyczy si do niego inny wdz, jego kuzyn Teunis, i wsplnie poeglowali do Kadik (Kadyksu) w Hiszpanii. Tam kuzyni nie mogli doj do porozumienia, w ktr stron powinni dalej pyn, wic postanowili si rozsta i dali swojemu ludowi moliwo wyboru. Niektrzy opowiedzieli si za proponowan przez Ink podr na zachd przez Atlantyk i zebrali si pod jego niebieskim sztandarem. Lecz nieco ponad polowa ocalaych stana pod czerwonym sztandarem Teunisa, ktry chcia osiedli si tu za wsk cienin Morza rodkowego, na poudnie od Kadik. Obaj wodzowie i ich ludzie rozstali si w przyjani. Inka ze swoimi towarzyszami popyn za ocean, w stron zachodzcego soca, za Teunis z 200 okrtami poeglowa przez Morze rodkowe. Teunis wyldowa w zachodniej Italii i odnowi kult Matki Ziemi, zapalajc dla niej wieczny ogie w rzymskiej wityni Westy. Ksiniczka z Atlandii, Minerva, popyna dalej na wschd, zaoya Ateny i po mierci bya czczona jako grecka bogini Minerwa. Atlantyda w Oera Linda Bok ma cechy opisane w innych relacjach, a jednoczenie rzuca nowe wiato na losy ocalaych. Freja, nienobiaa Matka Ziemia z Adandii, przypomina Bia Klacz - Leukippe, teciow Posejdona wedug tekstu Platona. Fryzyjska bogini bya szczeglnie czczona w redniowiecznej Skandynawii, czasami pod imieniem Mardal-Freja, od sowa marr, morze. Jednym z jej darw dla ludzkoci by misteryjny kult Sejdr. Kult ten by wczesn form tantrycznej jogi, wywoujc odmienne stany wiadomoci przez magi seksualn, technik ekstazy stosowan dla osignicia duchowego owiecenia i zjednoczenia z bstwem. Sejdr oznacza podgrzewanie lub gotowanie. mierteln przedstawicielk tego kultu bya voelva - nie tyle kapanka wyszkolona w odprawianiu rytuaw, ile wizjonerka obdarzona parapsychicznymi zdolnociami. Voelupsa Saga opowiada o ziemskiej voelvie Freji, ktra opisuje wielki potop. W pnocnej Europie epoki wikingw pitek zosta nazwany na cze Frei (np. ang. Friday). Nie dziwi zatem, e wedug Oera Linda Bok Adandia zostaa unicestwiona wanie w ten dzie. Z tekstu tego wynika rwnie, e kataklizm mia miejsce latem 2193 roku p.n.e. Podanie tak dokadnej daty moe si wydawa dziwne, lecz Oera Linda Bok z naciskiem podkrela wanie ten rok. Istotnie, odpowiada on dacie oglnowiatowego kataklizmu, ktry wedug najnowszych naukowych ustale mia miejsce pod koniec III

109

tysiclecia p.n.e. By to drugi z potopw na Atlantydzie, w greckich mitach nazywany potopem Ogygesa, ktry wedug Ksigi najazdw by powodem przybycia do Irlandii Partholona i jego rodziny. Ksiga najazdw wymienia te innych przybyszw, w ktrych nietrudno rozpozna ocalonych z Atlantydy - Fir Gailion i Fir Bolg: Lud Ilionu i Lud Skrzany (co jest aluzj do uywanych przez nich odzi pokrytych skr). Uywajc podobnych sformuowa, Oera Linda Bok opisuje Lid Finda. Zawarty w niej opis zagady Adandii nie przypomina jednak relacji Platona. Czytamy o wypitrzajcych si i zapadajcych grach, mowa jest te o innych wyspach: posady wyspy Texda zatony. Wedug fryzyjskiej relacji niektrzy z ocalaych uciekli do Brytanii, zabierajc ze sob Tex, kodeks praw Atlandii, ktry z czasem sta si prawem staroangielskim. Jedna z Wysp Fryzyjskich do dzi nosi nazw Texel. Textla bya prawdopodobnie wysp pooon niedaleko Atlandii i take dotkn j kataklizm. Aldland, jak brzmiaa pierwotna nazwa wyspy, to zapewne Alt Land, czyli Stara Ziemia. Indianie Hopi z amerykaskiego poudniowego zachodu do dzi nazywaj zatopion ojczyzn swoich przodkw Star Czerwon Ziemi. W Oera Linda Bok zawarte s intrygujce wtki amerykaskie, przede wszystkim w osobie Inki, fryzyjskiego wodza, ktry ze swoimi ludmi pod niebieskim sztandarem odpyn na zachd, za morze, i od tamtego czasu wszelki such o nim zagin. Najwaniejszy z andyjskich mitw opisuje wielki potop, po ktrym ze wschodu przyby brodaty, jasnowosy mczyzna. Kon-Tiki-Wirakocza (Morska Piana) by uwaany w caym Peru i Boliwii za zaoyciela prekolumbijskiej cywilizacji w Ameryce Poudniowej. Czy fryzyjski Inka, uciekajcy z ludem Finda przed potopem, ktry zniszczy Adandi, mg by tym samym czowiekiem, od ktrego pochodzi nazwa Inkw? Kuzyn Inki, Teunis, by najwyraniej nie mniej wanym twrc kultury. Wedug tekstu wyruszy na Morze rodkowe i wysadzi ocalonych na wybrzeu Libii. Najwyraniej uda si na Morze rdziemne, gdzie w Libii (co w staroytnoci byo synonimem caej pnocnej Afryki, bez Egiptu) zaoy miasto nazwane od jego imienia: Tunis. Teunis i Inka przybyli do hiszpaskiego miasta Kadik, aby przemyle dalsz strategi migracji. By to naturalnie Kadyks, dawna atlantydzka stolica w Iberii, wwczas znana jako Gades. Std Teunis i jego ludzie popynli do innej atlantydzkiej twierdzy, tym razem w zachodniej Italii, ktra wedug Platona miaa by najdalszym miejscem, do ktrego dotary wojska okupacyjne Atlantydw. Finda to fryzyjska wersja Fand (Pery Piknoci), ony irlandzkiego Posejdona, Macannana Mac Lyra. Mieszkali oni na Ziemi pod Fal, wyspie pooonej na zachodzie, ktrej koncentryczne mury byy bogato ozdobione pytami ze szlachetnego metalu, tak samo jak mury Atlantydy w opisie Platona. Ich krlestwo nazywano take Lir Sorcha, Lnic Ziemi, co kojarzy si z Diaprepesem, Lnicym, dziesitym i ostatnim krlem Atlantydy wedug Platona. Diaprepes wada Wyspami Kanaryjskimi, a zwaszcza wielk Teneryf z jej lnicym wulkanem - gr Teide. Trudniej zidentyfikowa mieszkacw Krekelandu, lecz wydaje si, e by to jaki lud spokrewniony z Atlantydami, by moe Guanczowie, czyli rdzenna ludno Wysp Kanaryjskich. W kadym razie kataklizm, ktry dotkn Atlantyd, zabi wikszo z nich, a ocalaych zmusi do ucieczki: I tak Matka stracia kontrol nad mieszkacami Krekelandu. Pewne pojcie o skali katastrofy na Atlantydzie moe da zawarty w Oera Linda Bok opis warunkw panujcych we Fryzji po potopie. Kraj by przeludniony, a wrd nadmiernie licznej ludnoci przez ponad

110

100 lat dochodzio do nieustannych konfliktw. Miejscowe rolnictwo nie byo w stanie wyywi wszystkich mieszkacw i wielu ocalaych postanowio poszuka innego miejsca schronienia: Grupy ludu Finda osiedliy si na pustych ziemiach. Kiedy Atlandia zatona, wiele cierpienia byo na wybrzeach Morza rodkowego. Wydaje si, e po opisanej erupcji wulkanu nieuniknione byo co najmniej jedno trzsienie dna morskiego, ktrego skutki day si bolenie odczu na nadbrzenych terenach zachodniej Europy i pnocno--zachodniej Afryki. Wysokie na 30 metrw i pdzce z szybkoci 500 kilometrw na godzin fale wywoane przez erupcj Krakatau w 1883 roku zabiy 36 000 ludzi w rejonie Cieniny Sundajskiej. Oera Linda Bok nie jest jedynym opisem kataklizmu na Atlantydzie - te pojawiaj si rwnie w innych sagach pnocnej Europy. Jej wyjtkowo wrd innych rde polega na tym, e bya ona rodzinn pamitk po nieszczciu, jakie w zamierzchych czasach dotkno ludzko. Co wicej, wskazany w niej 2193 rok p.n.e. jako dokadna data tej katastrofy pozwoli rozpozna w opisanych wydarzeniach drugie zjawisko geologiczne, ktre zniszczyo Atlantyd, rozpraszajc po caym wiecie jej mieszkacw, jako twrcw nowych cywilizacji.

13. Rdzenni Amerykanie pamitaj o Atlantydzie

Gboko na dnie mrz le wszystkie dumne miasta i ziemskie skarby zepsute zem, i ci ludzie, ktrzy nie znaleli czasu, by wznosi modlitwy do Stwrcy ze szczytw swoich wzgrz. Pie o potopie Indian Hopi

Jak na ludzi, ktrzy - wedug konwencjonalnej antropologii - przybyli do Ameryki Pnocnej z Syberii po ldowym pomocie biegncym przez Cienin Beringa zaledwie 12 000 lat temu, liczne plemiona amerykaskich Indian prezentuj zdumiewajc rnorodno typw fizycznych, ktrej nie sposb wytumaczy miejscowym rozwojem. To prawda - po wielu rdzennych Amerykanach, na przykad Apaczach czy Pima, wyranie wida azjatyckie pochodzenie. Lecz inni, wrd nich Mandanowie i Czirokezi, maj cechy niespotykane u ludw azjatyckich - szare oczy, rudawe wosy i janiejsz skr. Skd pochodz te nietypowe cechy, obecne na dugo przed przybyciem do Ameryki Europejczykw? Czy mog by genetycznym wspomnieniem po kontaktach midzy rdzenn ludnoci a przybyszami zza morza w epoce prekolumbijskiej? Wprawdzie przedstawiciele tradycyjnego nurtu w nauce stanowczo zaprzeczaj istnieniu takich kontaktw, lecz w ustnej tradycji amerykaskich Indian znajdujemy mnstwo doniesie o spotkaniach z pochodzcymi z ziem lecych za oceanem cudzoziemcami, ktrzy przeyli wielki potop. Jeli wemiemy pod uwag doniose etniczne, kulturowe i lingwistyczne rnice midzy indiaskimi plemionami, ogromne odlegoci, jakie dzieliy ich na kontynencie amerykaskim, oraz animozje, ktre skaniay ich do prowadzenia nieustajcych wojen to fakt, e mieli wsplne wspomnienie o potopie, ktry zniszczy wiat, wydaje si zupenie niezwyky. Co prawda kade plemi opowiadao swoj wasn wersj tych wydarze zazwyczaj podawao si za bezporednich potomkw boga lub herosa, ktry je przey. Lecz uderzajce podobiestwa midzy tymi 111

relacjami i spjno widoczna przy ich porwnaniu wiadcz, e wszystkie one zawieraj ustnie przekazywane informacje o rzeczywistym kataklizmie, ktrego wiadkami byli przodkowie rnych plemion. Fakt, e a tak wiele wariantw przetrwao przekazywanie przez niezliczone pokolenia opowiadajcych i suchajcych, wskazuje na niewyobraaln skal kataklizmu i jego ogromne znaczenie w wiadomoci rdzennych Amerykanw. Co nie mniej godne uwagi, po bliszej analizie wiele amerykaskich przekazw o potopie wykazuje zastanawiajce podobiestwo do relacji Platona o Atlantydzie. Opowieci te, potwierdzajc si nawzajem, czsto s zbiene w szczegach z Timajosem i Kritiasem, to za dowodzi wiarygodnoci za-rwno relacji indiaskich, jak i dialogw Platona. Opowieci Indian s tym cenniejsze, e w wielu przypadkach stanowi kontynuacj klasycznych wersji Platona, koczcych si zagad Atlantydy, i podaj informacje o tym, jak potoczyy si losy ocalonych po IV wieku p.n.e. Dobrym przykadem moe by kosmologia Indian Kri. Wierzyli oni, e wiat zacz si, kiedy z morza wyonia si pierwsza gra znana jako Nunne Chaha. Bya ona siedzib Pana Oddechu zwanego Esaugetuh Emissee. Podzieli on sw gr-wysp na naprzemienne piercienie ldu i wody, po-czone szeregiem kanaw i otoczone wysokim murem. Porodku wyspy wznis wielki kamienny dom stojcy pord ogrodw. Na Nunne Chaha Esaugetuh Emissee stworzy z gliny pierwszych ludzi, da im soce, aby mogli je czci i wyznaczy ze rodka wyspy cztery kierunki wiata, przypisujc kademu symboliczny kolor. Tam jego stworzenia yy w pokoju przez wiele lat, a w kocu poczuy si zmczone wasn cnotliwoci i z egoizmu zaczy midzy sob walczy. Pan Oddechu ukara je za niewdziczno, niszczc Nunne Chaha straszliw powodzi. Nieliczni, ktrym udao si przey, wypynli na morze w kierunku zachodzcego soca i z czasem zostali wielkimi wodzami indiaskich plemion. Podobn wersj historii o potopie opowiadali Indianie Seminola, Chortan, Czirokezi, Czikasawowie i Atakapa - waciwie kade poudniowe plemi yjce w pobliu Zatoki Meksykaskiej lub Atlantyku. Ich rodzime ustne tradycje zawieraj wszystkie kluczowe elementy relacji Platona, wzbogacone o dodatkowe detale. Podobnie jak od gry Adas na Adantydzie zosta nazwany Ocean Adantycki, Nunne Chaha daa nazw morzu, z ktrego si wyonia. Posejdon Grekw i Esaugetuh Emissee Indian Kri zdecydowali si na niezwyky krok podzielenia terytorium na koncentryczne piercienie ziemi i wody z czcymi je kanaami. Adantydzka witynia, pooona centralnie wrd ogrodw, ma swj odpowiednik w kamiennym domu Pana Oddechu. Motywem, ktrego nie ma u Platona, lecz wystpuje w innych relacjach o Adantydzie, omwionych w rozdziaach tej ksiki powiconych Meksykowi i Ameryce Poudniowej, jest stworzenie na Nunne Chaha czowieka, ktry oddawa cze socu. Jednak i amerykascy Indianie i Platon mwi o upadku moralnym pierwszych ludzi, co doprowadzio do katastrofy. Platon zapewne nie wiedzia o przybyciu ocalonych do Ameryki Pnocnej, gdzie s oni do dzisiaj czczeni jako protoplaci plemienia Kri. Inny element, ktry w amerykaskich wersjach jest nie tyle platoski, co adantydzki, to sama nazwa Nunne Chaha. W staroytnej egipskiej kosmologii przedstawianej w witym miecie soca" Heliopolis wystpuje Prapagrek, czyli pierwsza wyspa, ktra wyonia si z morza i na ktrej pojawiy si pierwsze istoty. Wyspa ta bya nazywana Nun.

112

Irokezi opowiadali o ziemi na dalekim wschodzie, na kracu wielkiej wody, gdzie soce wstaje". To wanie tam biay czowiek zatopi wiat", kopic zbyt gboko w ziemi. Utonli wwczas wszyscy z wyjtkiem jednego mczyzny, ktry wraz z kilkoma zwierztami uratowa si w duej odzi. Po wielu dniach spdzonych na morzu wypuci gobic, ktra wrcia z tej strony, gdzie zachodzi soce, niosc w dziobie gazk wierzby. Czowiek w popyn na zachd i w kocu wyldowa wrd Irokezw, zostajc ich pierwszym i najwikszym wodzem. Od tamtego czasu Indianie obchodzili swoje wiosenne wito - w ktrym wan rol odgrywaa gobica - kiedy tylko zakwitay pierwsze wierzby. Takie same legendy i ceremonie, znane Irokezom na dugo przed przybyciem chrzecijaskich misjonarzy, mieli Indianie z plemienia Siuksw, Czikasaww, Pima, Okanogan i Mandanw. To ostatnie plemi upamitniao przybycie bohatera potopu w specjalnej ceremonii, w czasie ktrej odgrywajcy jego posta aktor szed dostojnym krokiem, przychodzc z daleka". Mia twarz pomalowan na biao, a wszyscy wodzowie kaniali si, gdy nadchodzi. w Nu-mohk-muck-a-nah, czyli Pierwszy zatrzymywa si na chwil przed wejciem do kadej chaty i odpiewywa sw aosn opowie o wielkiej powodzi, ktra zniszczya jego ojczyzn i z ktrej jako jedyny uratowa si w wielkim kanoe". George Catlin, ktry jako jeden z pierwszych dokumentowa kultur rdzennych mieszkacw Ameryki w postaci opisw i rysunkw, mia okazj na wasne oczy oglda t ceremoni Mandanw na pocztku XIX wieku. Opisa wysoki na 3 metry wydrony cylinder z drewna ustawiony porodku indiaskiej wioski, gdzie tancerze i mwcy skadali w ofierze ostre narzdzia, ktre posuyy do jego wykonania, aby zapobiec powtrzeniu si wielkiego potopu. Ten wielki obiekt symbolizowa kanoe, w ktrym uratowa si Pierwszy. Zdaniem Catlina Mandanowie wierzyli, e ominicie tej dorocznej ceremonii, z ofiarami skadanymi wodom, mogo doprowadzi do powtrzenia si nieszczcia, jakie wedug legend ju niegdy ich dotkno i zgubio ca ludzk ras z wyjtkiem jednego czowieka, ktry odpyn na swym kanoe z wysokiej gry na zachodzie (Catlin 1970, s. 143). Nazwa tej ceremonii, O-kee-pa, czyli Taniec Byka, odnosia si -jak wyjanili Catlinowi Mandanowie - do bbnw z pokrytych bycz skr skorup wi, w ktrych przechowywano wod z potopu. Catlin by zdumiony uderzajcym podobiestwem ceremonii O-kee-pa do biblijnej relacji o potopie. Ceremonia ta nie moga si rozpocz, dopki nie rozwiny si licie wierzb, poniewa - tumaczy wdz - gazka, ktr ptak [gobica] przynis do kanoe, bya gazk wierzby i miaa rozwinite licie. Mandanowie wierzyli te, e wody potopu pokryway ziemi przez 40 dni - rwnie dugo jak w Ksidze Rodzaju. Najwaniejszym rytuaem Taca Byka byo Mee-ne-ro-ka-ha-sha, czyli opadnicie wd, ktre oficjalnie koczyo si, kiedy tancerze wrzucali narzdzia uyte do wykonania arki do pobliskiej rzeki. Catlin kontynuowa swoje poszukiwania opowieci o potopie wrd Indian Rwnin i ze zdumieniem przekona si, e byy one powszechnie znane, nawet w plemionach znacznie rnicych si kultur i jzykiem:
Tradycja ta (...) bya znana nie tylko Mandanom, gdy wrd 120 plemion, jakie odwiedziem w Pnocnej, Poudniowej i rodkowej Ameryce nie byo ani jednego, ktre nie opowiedziaoby mi (...) o takim kataklizmie, z ktrego tylko jedna, trzy lub osiem osb ocalao, chronic si przed wod na szczycie gry. Niektre z plemion u podna Gr Skalistych, na rwninach Wenezueli i na Pampa del Sacramento w Ameryce Poudniowej odbyway doroczne pielgrzymki do szczytw, na ktrych ocaleni z potopu wyldowali w kanoe lub w inny sposb. Zgodnie z zaleceniami

113

swoich medykw wznosili mody i skadali ofiary dla Wielkiego Ducha, aby zapobiec powtrzeniu si takiej katastrofy. Indiaskie legendy s zwykle sprzeczne i szybko zamieniaj si w fantazj. Lecz jake potnym wiadectwem jest wsplna tradycja wszystkich tubylczych ras na kontynencie, nawizujca do takiego wydarzenia! (Catlin 1970, s. 141).

Najdawniejsze pocztki Indian Mandan mona przeledzi do doliny Ohio, gdzie znajduje si Wielkie Wowe Wzgrze opisane w Zagadzie Atlantydy. Cechy rasowe zdradzaj mieszane pochodzenie, co potwierdza ich zapewnienia, e biali ludzie spotkali si z ich przodkami w zamierzchej przeszoci, po wielkim potopie. Catlin, ktry y pewien czas wrd Mandanw, zanotowa:
Pod wzgldem karnacji, koloru wosw i oczu s oglnie podobni do reszty amerykaskich plemion, lecz s wyjtki, stanowice 1/5 do 1/6 plemienia, o jasnoniebieskich oczach, owalnych twarzach, bez ostroci rysw tak charakterystycznej 1970, s. 139). dla innych plemion Ameryki, co wynika niewtpliwie z wpywu jakiego obcego elementu (Catlin

Apacze w czasie Taca Korony wchodz do narysowanego kred krgu od strony Zaginionego Ldu znajdujcego si pod Morzem Wschodzcego Soca. Porodku krgu stoi piewak z trjzbem emblematem Posejdona, boga mrz i stwrcy Atlantydy wedug Platona. Kiedy taniec si koczy, piewak odwraca trjzb ostrzem do dou, wbija go z ca si w ziemi i rozpoczyna piew: Pamitam star czerwon ziemi moich przodkw i to, jak zatona w morzu. Platon w Kritiasie pisa, e Atlantyda obfitowaa w czerwony kamie, tuf, powszechnie spotykany na wulkanicznych wyspach. Zaginiony Ld pod Morzem Wschodzcego Soca, o ktrym mwi Apacze, by rwnie zwany Wysp Pomieni. piewak opowiada, e znajdowa si tam wielki port z potnym murem, gdzie statki byy prowadzone przez pilotw. Pewnego dnia powsta Ognisty Smok i mieszkacy musieli ucieka, by ocali ycie. Wdrowali przez dugi czas, woc ze sob nasiona i roliny rodzce owoce, a w kocu osiedlili si na ziemi Indian. Egipska Ksiga Umarych rwnie opisuje Wysp Pomieni, otoczon wysokim elaznym murem i pooon na dalekim zachodzie. Tefhut, w egipskiej mitologii personifikacja niszczycielskiego aru i siostra Szu, egipskiego Atlasa, udaa si na Wysp Pomieni, gdzie nastpia straszliwa rze ludzi. Wydaje si, e obie wersje -Apaczw i Egipcjan - wywodz si ze wsplnego rda: zagady Atlantydy, tak wyrazicie przedstawionej jako Wyspa Pomieni z jej czynnym wulkanem, gr Atlas. Zwyczaj Czejenw, polegajcy na skadaniu do oceanu ofiar z poywienia lub tytoniu, mia na celu przebaganie smoka, ktrego wielki ogie niegdy wybuch spord wd. Apacze Kiowa odprawiali nad jeziorem ceremonie upamitniajce zatopion wie, ktra znikna, w czasie potopu. Amerykaskie badaczki mitologii Alice Marriott i Carol Rachlin zauwayy, e historia ta jest podobna do bretoskiej opowieci o zatopionej katedrze, cho nie wydaje si prawdopodobne, aby ten, kto j opowiedzia, wiedzia wwczas cokolwiek o europejskim folklorze. By moe jest to fragment lub kombinacja fragmentw duszej i bardziej skomplikowanej historii (Marriott, Rachlin 1968, s. 8). Wedug bardzo podobnej wersji Taca Korony u Indian Nawaho bogowie po potopie odwiedzili wszystkie czci wiata (Marriott, Rachlin 1968, s. 14). Aschochimi z Kalifornii wspominaj, jak wielka powd zgadzia niemal ca ludzko jeszcze przed powstaniem ich plemienia. Nawet Indianie z pnocno-zachodniego wybrzea, z okolic St. Michael, do dzi opowiadaj histori o potopie, ktry wydarzy si w pierwszych dniach istnienia Ziemi (Marriott, Rachlin

114

1968, s. 9). Komanczowie wierzyli, e biali ludzie istnieli wczeniej ni oni, lecz wszyscy zginli w straszliwej powodzi. Ocalao tylko kilku, ktrzy zamienili si w biae mewy. Kade amerykaskie plemi miao swego bohatera potopu, za ktrego potomkw si uwaao. Aschochimi nazywali go Atapasks, za Delawarowie - Powako. Wiele totemw, pamitkowych lub heraldycznych supw odzwierciedlajcych majtek i pochodzenie wacicieli, zostao podobno wykonanych w czasach potopu, ktre miay upamitnia. Podczas ustawiania tych supw wykonywano tace w krgu wok ich podstawy, a mwca opowiada histori plemienia od najdawniejszych czasw, nigdy nie pomijajc wzmianek o kataklizmie, przed ktrym ich przodkowie uciekli zza Wielkiej Wody. Relacje rdzennych Amerykanw o potopie s uderzajco podobne do opisu Atlantydy w dialogach Platona, jak zauwaylimy na przykadzie legendy Kri o Nunne Chaha. Podobnie jak Posejdon, Manibozho Algonkinw wyrzebi i uksztatowa ld i morze na swoje podobiestwo. Walaam Olutn jest zbiorem opowieci plemienia Algonkinw o wielkim potopie, z ktrego ocalao tylko kilku ludzi - pierwszych wodzw. T sam histori przekazuje ceremonialny taniec Szaunisw, wykonywany w lasach Oklahomy. Oklatabashih, ktrego imi w jzyku Indian Czoktaw oznacza ocalaego z wielkiego potopu jest uwaany za protoplast tego plemienia. Wdz, ktry doprowadzi uciekinierw w bezpieczne miejsce, nazywa si Tiamuni. Imi to przypomina babilosk Tiamat, personifikacj oceanu, wywodzc si z jeszcze starszej wersji sumeryjskiej. Legenda Algonkinw opowiada o Ojcu Plemion, ktry przyby od wschodzcego soca, z krainy naszych biaych przodkw na wschodzie, Abenaki.We nie bogowie ostrzegli go, e jego ojczyzna zatonie w morzu; czym prdzej zbudowa wic wielk trzcinow tratw (przypomnijmy sobie ekspedycje RaThora Heyerdahla!), na ktrej odpyn wraz z rodzin i wieloma zwierztami. W tamtych czasach zwierzta umiay mwi; niecierpliwiy si, wykpiway Ojca i byy ju bliskie buntu, kiedy na horyzoncie ukazaa si ziemia. Za to bogowie odebrali im zdolno mowy, cho pozwolili bezpiecznie dotrze na ld. Indianie Hopi znaj identyczn wersj tej opowieci. Historia Indian Hopi o Kobiecie Wd Podowych,Tuwa-bontumsi, przypomina Klejto Platona, ksiniczk, ktra mieszkaa na Atlantydzie na wzgrzu, oraz egipski Prapagrek: Bardzo dawno temu na wiecie nie byo nic oprcz wody. Lecz tam, gdzie ya Tuwa-bontumsi by skrawek ldu. Mieszkaa ona na wzgrzu zwanym Talaschomo, ktre wynurzyo si z pierwotnego morza. W micie o migracji Indian Patki rwnie wystpuje kobieta na wyspie pooonej daleko na morzu. Palatkwapi bya wysp czarodziejki, ktra zostaa ukarana za sw niegodziwo straszliw powodzi. Kiedy Palatkwapi znikna w falach morza, wikszo ludzi zgina w czasie tsunami, kilku jednak dotaro do brzegw Ameryki Pnocnej, gdzie stali si protoplastami Patki. Wedug tradycji Delawarw w czasie [potopu] Tul, ta wyspa, zostaa ojcem wszystkich ludzi. Pie o Tuli znali Siuksowie, Dakotowie, Pimowie i Papagowie. Tul bya rwnie wysp na Morzu Wschodzcego Soca, uwaan przez meksykaskich Toltekw i Aztekw za ojczyzn Pierzastego Wa - biaoskrego, tobrodego ojca mezoamerykaskich cywilizacji. Biorc pod uwag znaczne odlegoci, jakie dzieliy te plemiona, trudno nie doceni fundamentalnego znaczenia pieni o Tuli dla wielu rdzennych ludw Ameryki.

115

Niektre plemiona z wybrzea Zatoki znay Czowieka-Ora, przedstawianego na rnych artefaktach pod postaci brodatego mczyzny wyaniajcego si z konchy, co przypomina mezoamerykaskie wyobraenie Pierzastego Wa. Kiedy nordycki eglarz, Thorfinn Karlsefhi, wyldowa na Labradorze w 1011 roku n.e., dwaj indiascy chopcy powiedzieli mu, e Czowiek-Orze wyglda dokadnie tak jak on: by wysoki, rudobrody, jasnoskry i przyby ze wschodu, zza morza. W opowieci Indian Potawatami, jak u Platona, znajdujemy niemoralnych mieszkacw duej wyspy lecej daleko na wschodzie, za Wielk Wod. Stwrca Kitchemonedo uczyni ich wysp prawdziwym rajem, poniewa jednak ludzie stali si z czasem przewrotni, niewdziczni i niegodziwi, zatopi j wraz ze wszystkimi grzesznikami. Tylko jeden czowiek i jego ona przeyli, uciekajc w wielkim kanoe - wtek ten powtarza si we wszystkich wersjach indiaskiego mitu. Protoplastk Indian Okanogan z Kolumbii Brytyjskiej bya wielka lekarka Scomalt, ktra niegdy wadaa zaginion wysp zwan Samatumi-Whooah, czyli Wysp Biaego Czowieka. Zatona ona w czasie wielkiej wojny, pocigajc na dno morza wszystkich walczcych z wyjtkiem jednego mczyzny i jednej kobiety, ktrzy dotarli do Okanogan. Wedug Platona rwnie mieszkacy Atlantydy prowadzili dziaania wojenne, kiedy nastpia zagada ich ojczyzny. Miejscowe legendy ze stanu Maryland gosz, e biali ludzie naleeli do staroytnego rodu, ktry zgin w wielkim potopie, lecz odrodzi si i wrci, by upomnie si o swoje dawne ziemie. Henry Brinton, jeden z wybitnych badaczy mitologii z poowy XIX wieku, zauway, e Algonkini nazywaj plemiona yjce na wschodzie naszymi biaymi przodkami (Hennes 1963, s. 177). Delawarowie opowiadaj o swoich przodkach, e przybyli z pierwszej ziemi za wielkim oceanem. W tej najstarszej gazi rodziny Algonkinw wystpoway cechy kaukaskie, na tyle wyrane, e niektrzy z pierwszych amerykaskich osadnikw uwaali ich za potomkw staro-testamentowych zaginionych plemion Izraela. Sami Delawarowie mwili o sobie Leno-Lenape, co znaczy niezmieszani ludzie. Podobnie Lacoma twierdzili, e ich przodkami byli biali ludzie, przybyli po wielkim potopie, ktry zniszczy ich ojczyzn. Siuksowie opowiadali, e plemiona Indian niegdy byy jednym i mieszkay na dalekiej wyspie na wschodzie, gdzie wstaje soce. Kiedy ich wyspa zatona z powodu nie-moralnoci mieszkacw, kilku cnotliwym udao si odpyn w wielkich kanoe. Po wielu tygodniach eglugi dopynli do wybrzey, na ktrych zamieszkali Siuksowie. Iowa znali tylko nieco odmienn wersj tej historii: Na pocztku wszyscy ludzie mieszkali na wyspie, gdzie rodzi si dzienna gwiazda. Staroytni Egipcjanie kojarzyli Wenus, gwiazd dnia, z Ozyrysem, czowiekiem-bo-giem, ktry zamierza ucywilizowa cay wiat. Wenus bya awatarem Pierzastego Wa, ktry przyby zza morza, przynoszc mieszkacom Mezoameryki dar cywilizacji. Zasadnicze rnice midzy wersjami tej historii opowiadanymi przez poszczeglne plemiona sprowadzaj si do liczby ocalonych, ktrzy dotarli do prehistorycznej Ameryki. Jedni twierdzili, e byo ich tylko kilku, za inni mwili o wikszej migracji w wielkich kanoe. Jeszcze inni, na przykad Mandanowie, wierz, e tylko jeden czowiek wyruszy w niebezpieczn podr po potopie. Takie rozbienoci nie czyni tych opowieci mniej wiarygodnymi; po kataklizmie wielu ocalonych mogo dotrze niezalenie od siebie do Ameryki - jedni w wikszych grupach, inni w mniejszych, kilku samotnie - i wyldowa w rnych

116

punktach wschodniego i poudniowo-wschodniego wybrzea. Tak wic opowieci amerykaskich Indian o potopie nie wywodz si ze wsplnej tradycji lecz s wspomnieniem popodobnych, cho odrbnych przeyciach poszczeglnych plemion - po spotkaniu z rnymi grupami ocalonych z Atlantydy. Najbardziej wyrazist materializacj tych licznych, jake sugestywnych indiaskich mitw jest wielkie stanowisko archeologiczne w pnocnej Luizjanie, zwane Poverty Point. Jest to prawdziwa amerykaska Atlantyda; miniaturowy - cho i tak imponujcy - model zatopionej stolicy z dialogw Platona (il. 13.1). Trzy tysice lat przed wyruszeniem Kolumba do Nowego wiata miasto podobne do opisanego przez Platona rozkwitao na wschodnim brzegu rzeki Arkansas. Naprzemienne piercienie ldu i wody byy przecite kanaami, ktre zbiegay si porodku miasta. Po pnocnej stronie wznosi si wielkie ceremonialne wzgrze, o podstawie mierzcej 213 na 243 metry i wysokoci 21 metrw. By to niemal idealny stoek - zauway James Ford, archeolog, ktry jako pierwszy pracowa na tym stanowisku w poowie lat 50. XX wieku (Ford, Webb 1956, s. 35).W Kritiasie Platon pisa, e wulkaniczna gra Atlas podobnie znajdowaa si na pnocy Atlantydy. Aby model wulkanu Poverty Point by jeszcze bardziej wiarygodny, na szczycie stoka palono ogniska. Wedug Platona szstka, liczba wita na Atlantydzie, zostaa zastosowana w niezwykym planie stolicy zoonym z koncentrycznych piercieni poczonych kanaami. W Poverty Point rwnie znajduje si sze koncentrycznych ziemnych waw na przemian z kolistymi rowami, przecitych sieci kanaw. Artefakty odkryte w Poverty Point dostarczaj wanych wskazwek dotyczcych tosamoci twrcw tego stanowiska. Niewielkie zniszczone figurki o europejskich rysach twarzy zostay wykonane w stylu niepodobnym do indiaskiego, zwaszcza jeli idzie o modelunek torsw. Na kawakach kamienia mydlanego wyryto wyobraenia dugich statkw o wysoko uniesionych dziobach, niekiedy w ksztacie zwierzcych gw, i niskich, opadajcych rufach, przypominajcych okrty z epoki brzu, w ktrych wojska Atlantydw popyny na Egipt. Rwnie ogromna skala struktury w Poverty Point jest godna Atlantydy. Wobec braku lokalnych rde kamienia jej budowniczowie musieli uywa takich materiaw, jakie byy dostpne, podobnie jak dzisiejsi inynierowie. Staroytna metropolia zostaa zbudowana z prawie 400 000 000 metrw szeciennych ziemi masy 35 razy wikszej od objtoci Wielkiej Piramidy w Gizie. Do budowy potrzebnych byo 20 000 000 koszy mieszczcych 2,5 kilograma ziemi i ponad 3 000 000 godzin pracy. Poverty Point moga zbudowa tylko liczna, scentralizowana populacja. Ford wyjania:
Nieliczne informacje o charakterze chronologicznym, jakie uzyskano z wykopalisk w rnych czciach tej struktury wskazuj, e najprawdopodobniej caa zostaa zbudowana i zasiedlona w tym samym czasie. Wida wyranie, e prace byy dokadnie koordynowane. Geometryczny ukad miasta jest niewtpliwie wynikiem centralnego planowania i kierowania (Ford, Webb 1956, s. 37). Poverty Point jest wic anomali wrd luno zorganizowanych spoeczestw Indian z Rwnin.

Podobnie jak Atlantyda staroytna metropolia w Luizjanie stanowia centrum dalekosinego handlu, ktry odbywa si gwnie drogami wodnymi. Poverty Point byo prawdziwym orodkiem miejskim, o co najmniej 5000 mieszkacw (wedug niektrych ocen liczb t naley pomnoy przez trzy), ktrzy importowali kryszta grski z Hot Springs w Arkansas, odlegego o 320 kilometrw w linii prostej, i mied znad Jeziora Grnego, odlegego o ponad 1700 kilometrw. Co ciekawe, handlowali te -jak to uj Ford 117

ogromnymi ilociami steatytu, czyli kamienia mydlanego, z Appalachw, dokd rzekami trzeba byo pyn prawie 2500 kilometrw (Ford, Webb 1956, s. 38). Znali obrbk elaza (z ktrego wytwarzali ciarki do owienia ryb i by moe do celw pomiarowych), czerwonego jaspisu (krystaliczny kwarc), hematytu (czerwona ruda elaza) i krysztaw przezroczystego fluorytu. Upodobanie do importowanych dekoracyjnych surowcw kojarzy si z relacj Platona, ktry pisa, e Atlantydzi zadawali sobie wiele trudu, by ozdobi swoje potne mury i budowle publiczne cennymi materiaami budowlanymi. Gdyby jeszcze kto mia wtpliwoci, kim byli budowniczowie i pierwotni mieszkacy Poverty Point, to wiarygodne badania radiowglowe wykazay, e stanowisko w Luizjanie jest najstarszym miastem Ameryki Pnocnej, Dziki temu, e na wielkim ceremonialnym wzgrzu znaleziono mnstwo spalonych fragmentw zwierzcych koci, archeolodzy ustalili, i Poverty Point powstao okoo 1600 roku p.n.e., czyli w tym samym czasie, kiedy mia miejsce trzeci potop na Atlantydzie. Rdzenni mieszkacy caego kontynentu, nazywani Paleoindianami z okresu archaicznego, nie wytworzyli kultury materialnej dysponujcej systemem miar i wag, technikami irygacyjnymi, astronomi, skomplikowan organizacj spoeczn, geodezj i urbanistyk, jakich wiadectwa znajdujemy w Poverty Point. Wszystkie tej osignicia, w zestawieniu z nagym pojawieniem si miasta nieuznajcego adnych poprzednikw, wskazuje, e byo ono dzieem ludzi z zewntrz, ktrzy ju wczeniej zdobyli praktyk w dziedzinie budowy miast i prowadzenia szeroko zakrojonej dziaalnoci handlowej. Obszar Poverty Point by wczeniej zamieszkany od co najmniej 1500 lat, lecz przez przedstawicieli znacznie prymitywniejszej kultury, niemajcych nic wsplnego ze wspaniaymi budowniczymi, ktrzy przybyli pod koniec XVII wieku p.n.e. Okoo 400 lat pniej liczba ludnoci Poverty Point gwatownie wzrosa, co zbiego si w czasie z dodaniem nowych, astronomicznie zorientowanych obiektw w centrum miasta. Orodek rozwija si przez nastpne 300 lat, po czym upad, kiedy mieszkacy z niewyjanionych przyczyn opucili to miejsce i zniknli. Poverty Point nigdy potem nie byo ju zamieszkane i zostao odkryte dopiero w latach 50. XX wieku w czasie prospekcji lotniczej nad rzek Arkansas. i To, e Poverty Point zostao zaplanowane na wzr Atlantydy raczej nie ulega wtpliwoci. Ich uderzajce podobiestwo i zblione ramy czasowe funkcjonowania nie pozostawiaj wielu moliwoci innych interpretacji. Trzecia fala migracji wyruszya z Atlantydy w 1628 roku p.n.e., po przedostatnim kataklizmie epoki brzu - wanie wtedy, kiedy w pnocno-wschodniej Luizjanie pojawio si Poverty Point. Rwnie w tym okresie wydobycie miedzi w regionie Wielkich Jezior ruszyo pen par. Poverty Point, gdzie znaleziono wyroby z miedzi znad Wielkich Jezior, byo prawdopodobnie miastem grniczym lub miejscem, gdzie mied bya poddawana czyszczeniu przed jej wysaniem na Atlantyd, ktra wzbogacia si wanie dziki wykorzystaniu pnocnoamerykaskich z. Rok 1200 p.n.e. by przeomow dat zarwno dla Poverty Point, ktre w tym okresie przeyo gwatowny wzrost liczby ludnoci, jak i dla Atlantydy, ktr wanie wtedy spotkaa ostateczna zagada. Wydaje si, e Atlantydzi zbudowali Poverty Point dla grnikw, ktrzy spdzali tu zimow przerw w pracach w rejonie Upper Peninsula w Michigan. Mied bya gromadzona i przetapiana na sztaby, a nastpnie transportowana rzekami Arkansas i Missisipi do Zatoki Meksykaskiej i dalej na Atlantyd, skd

118

sprzedawano j krlestwom i cywilizacjom wiata rdziemnomorskiego i Bliskiego Wschodu. Kiedy Atlantyda zostaa zniszczona przez geologiczny kataklizm, ktry pooy kres epoce brzu, cz ocalaych popyna za morze, do dobrze im znanego grniczego miasta w Luizjanie, ktrego populacja gwatownie przez to wzrosa. Historia tego dramatu bya przekazywana z pokolenia na pokolenie w indiaskich mitach i ceremoniach.

119

14- Pierzaste We z zaginionych miast

Ocean, z ktrego powstali bogowie... Homer Iliada (XIV, 201)

Gdy europejskie okrty pojawiy si po raz pierwszy u wybrzey Meksyku w 1519 roku, tysice uroczycie ubranych Indian zgromadzio si na plaach, by powita przybyszw gon muzyk i radosnymi okrzykami. Niektrzy wypywali nawet w morze, tylko po to, by dotkn dziobw wielkich hiszpaskich okrtw. Kiedy konkwistadorzy stanli na brzegu, wrd histerycznych niemal objaww radoci otrzymali w darze rzadkie pira i hem peen zotego pyu. Cae imperium, nieproszone, padao do stp obcych przechodzcych przez miasto, ktre pod wzgldem wielkoci i wspaniaoci mogo rywalizowa z kadym z miast europejskich. W kocu gocie stanli przed azteckim wadc. Jego ministrowie powitali zdumionych Hiszpanw w domu, a Montezuma wyjani dlaczego:
Ju od dawna wiedzielimy z pism naszych przodkw, e ani ja, ani aden z ludzi zamieszkujcych ten kraj nie jestemy tubylcami, lecz obcymi, ktrzy przybyli tu z innych stron. Wiemy o tym te od tych spord naszego narodu, ktrym przewodzi pewien pan, ktremu wszyscy jestemy poddani i ktry potem wrci do swego rodzinnego kraju, gdzie pozosta tak dugo, e ci, ktrych tu zostawi, poenili si z kobietami tego kraju i mieli z nimi wiele dzieci, i zbudowali sobie miasta, w ktrych yli, tote nie mieli zamiaru wraca do swego kraju ani uzna go za pana, wic znowu ich opuci. I zawsze wierzylimy, e jeden z jego potomkw z pewnoci ktrego dnia wrci, by podporzdkowa sobie ten kraj i nas jako wasali. Teraz, widzc, skd przybywacie, to jest od strony wschodzcego soca, i syszc co nam mwicie o wielkim krlu, ktry was tu przysa, uwaamy z caym przekonaniem, e jest on rwnie naszym panem (Forman 1968, s. 34-35).

Wszystko to musiao by bardzo skomplikowane dla hiszpaskich goci, lecz nie zamierzali oni dugo zastanawia si nad mitologicznymi implikacjami swojego przybycia. W cigu niecaych dwch lat Hernan Cortes zarzuci kotwic przy brzegu Veracruz, Montezuma straci ycie, jego poddani zostali zniewoleni, ich imperium zlikwidowane, a zudzenia rozwiay si za spraw krwawych aktw niewdzicznoci. Nieszczni Indianie omykowo wzili brodatych Hiszpanw za brodatego Quetzalcoada, ktry obieca, e pewnego dnia w przyszoci powrci. Przyszo nadesza, lecz Cortes nie by Pierzastym Wem. Ta pena dramatyzmu posta bya osi historii Aztekw, inspiracj dla ich religii, sztuki i astronomii. Wywar ogromny wpyw na wszystkie kultury Mezoameryki, nawet takie, ktre od Aztekw byy odlege i w czasie, i w przestrzeni. Przez 10 000 lat indiaskie spoecznoci Mezoameryki osiedlay si w zwartych, odlegych od siebie wioskach, wytwarzajc prost ceramik i proste narzdzia, starajc si wyy z prymitywnych form rolnictwa, nieznacznie tylko odbiegajcych od owiecko-zbierackiego stylu ycia przodkw. Okoo 1500 roku p.n.e. dynamiczna, w peni rozwinita cywilizacja znajca pismo pojawia si w Veracruz - jak na ironi, w tym samym miejscu, gdzie po 1500 roku n.e. wyldowa Cortes i jego banda dnych zota awanturnikw. Archeolodzy nazywaj pierwsz meksykask cywilizacj Olmekami, lecz nie wiemy, jak jej lud sam siebie okrela. Ci znajcy pismo twrcy kultury wznosili monumentalne centra ceremonialne z kamiennymi budowlami; ustanowili transformacyjn religi i praktykowali medycyn, astrologi oraz astronomi. Ich

120

cywilizacja rozprzestrzenia si wzdu wybrzea Zatoki Meksykaskiej, a nawet dalej, lecz przed 600 rokiem p.n.e. zacza chyli si ku upadkowi i zostaa wyparta przez kultur Oaxaca, ktra przeja wzorce cywilizacyjne wypracowane przez Olmekw, kultywujc je do okoo 200 roku p.n.e. Pniej wzorce te byy podtrzymywane i rozwijane przez Majw - zwaszcza w dziedzinie astronomii i literatury. W X wieku Majowie odeszli w cie i ich miejsce zajli Toltekowie. Ostatnia faza prekolumbijskiego wiata Mezoameryki naleaa do Aztekw, cudzoziemcw z pnocy, ktrzy starali si stworzy imperium, dokonujc syntezy wszystkich wczeniejszych faz. Kady z tych ludw uwaa Pierzastego Wa za najwaniejsz posta w religii i historii. Majowie znali go pod imieniem Kukulkan. Quiche nazywali go Votanem.Toltekowie, Mistekowie i Aztekowie zapamitali go jako Quetzalcoatla. Opowie o nim bya znana i czczona nawet w takich czciach Mezoameryki, ktrych nigdy nie odwiedzili Majowie ani Aztekowie. W Brazylii plemiona zupenie niezwizane z meksykaskimi ani ze sob nawzajem zway go Tupi lub Same. Wrd Indian Kolumbii nazywa si Bochica lub Zuhe. Mieszkacy Kolumbii pocztkowo witali kadego Hiszpana jako Zuhe. Pierzasty W mia na imi Condoy u Indian Zoque w poudniowej Gwatemali, za wenezuelscy Cuna nazywali go Tsuma. Rdzenni mieszkacy Argentyny i Paragwaju znali go jako Tamandare. Co zdumiewajce, rne wersje tej legendy, przekazywane przez rozmaite ludy na przestrzeni ostatnich 3000 lat, tylko nieznacznie rniy si od siebie, co wskazuje, e wszystkie te spoeczestwa rzeczywicie zostay kiedy odwiedzone przez dobrodiwego przybysza zza Morza Wschodzcego Soca. Pierzasty W mia pono przyby doVeracruz z flotyll wodnych domw - tego samego terminu uy prorok Guanczw, Yone, mwic o statkach kanaryjskiego boga Eraoranana, ktry take pochodzi zza morza. Ojczyzn Kukulkana by Czerwony i Czarny Ld za wod, gdzie wschodzi soce. Wraz z towarzyszcymi mu cudzoziemcami - poetami, artystami, lekarzami, kapanami, astronomami i rzebiarzami - przynis on dobrodziejstwa cywilizacji. Indianie zapamitali go jako wysokiego, brodatego mczyzn o dugich, tych wosach i jasnych oczach. By ubrany w zwiewn szat ozdobion czerwonymi krzyami, a w rku mia pk kwiatw lub sierp. Co ciekawe, sierp by te symbolem Kronosa ze Starego wiata - tytana kojarzonego z Oceanem Atlantyckim. Pierzasty W stara si wyperswadowa Indianom skadanie ofiar z ludzi i wszed w konflikt z miejscowymi kapanami. Kiedy do kapanw przyczyli si niektrzy z jego towarzyszy, odpyn, zanim zdyli mu wyrzdzi krzywd. Pozostali Indianie opakiwali odejcie Pierzastego Wa, lecz kiedy wchodzi na pokad swej wowej tratwy (trzcinowej odzi o falistym kadubie?), obieca, e albo on, albo ktry z jego potomkw wrci pewnego dnia, by wada t ziemi. Tubylcy za mieli dba o ni a do jego powrotu. Po tych sowach odpyn za to samo morze, z ktrego przyby do Meksyku, do swego Czerwonego i Czarnego Ldu Tollan, czyli Biaej Wyspy Aztlan. Jednym z nielicznych poematw, jakie przetrway pomienie religijnej bigoterii, ktre pochony wikszo azteckiej literatury, jest Prorok, zawierajcy najdokadniejszy opis Pierzastego Wa: Spjrzcie, niezmiernie duga jest jego broda. ta jak trawa jest jego broda. Portret herosa zosta utrwalony w kamieniu w podobnej do zikkuratu wityni Kukulkana w Chichen Itza, ozdobionej kilkoma rzebionymi gowami o spiczastych brodach i nie-indiaskich rysach twarzy. Malowida cienne w Cacxta przedstawiaj

121

jego narodziny z muszli, symbolu morza. Gdzie indziej zosta wyobraony z konch na szyi. Muszla, zwana Klejnotem Wiatru, symbolizowaa huragan, ktry poprzedzi jego przybycie. Ta ozdoba jest tylko jednym z wielu elementw, ktre wskazuj na pochodzenie Pierzastego Wa z Atlantydy. Na przykad Teuhtile, pierwszy przedstawiciel Montezumy, ktry stan przed nowo przybyymi Hiszpanami, powiedzia Cortsowi, e jego ozdobny hem, wykonany z lnicego metalu nieznanego Aztekom, przypomina nakrycie gowy Quetzalcoatla, opisywane w ustnych przekazach. Aztekowie zwracali si Cortesa i jego ludzi, uywajc tytuu Calion, przysugujcego jednemu z potopowych bohaterw Mezoameryki, a wywodzcego si najprawdopodobniej od grecko-atlantydzkiej postaci Deukaliona, ktrego stryjem by nie kto inny, jak sam Atlas. Platon opisuje, e krlowie Atlantydy byli blinitami. A Quetzalcoatl nosi tytu Cenny Bliniak, bdcy aluzj do jego brata, Xolotla. Podobnie jakAtlas, Pierzasty W by astrologiem, obu te przedstawiano w postaci mczyzny podtrzymujcego niebo (Brundage 1960, s. 105). Ale podobiestwa na tym si nie kocz. Siedem crek Atlasa, Plejady, po mierci stao si gwiazdami; Quetzalcoatl nosi ceremonialne bero ozdobione siedmioma klejnotami symbolizujcymi Plejady, ktre w prekolumbijskiej Mezoameryce otaczano szczegln czci. Quetzalcoatl mia przyby z Michadauhco, czyli Rybiej Gbi - Oceanu Atlantyckiego. Nawet nazwy: Atlantyk i Michadauhco s tak podobne, e mona si domyla ich wsplnego pochodzenia. Wyspa, na ktrej urodzi si Quetzalcoatl, nazywaa si Tlapallan; Brundage uwaa j za rzeczywiste miejsce gdzie na wschodzie (Brundage 1960, s. 105). Rzeczywicie, Pierzasty W w swoim wcieleniu (ixiplla) Yohualli Ehecad mia przyprowadzi ze wschodu pierwszych osadnikw do Mezoameryki. Kiedy odpyn, skierowa si na wschd, wzdu wybrzea Zatoki Meksykaskiej do Campeche, stamtd za do Tlapallan, ktrego nazwa rwnie kojarzy si z Atlantyd: Tlapallan. W Kritiasie Platon opisa filar porodku wityni Posejdona, gdzie sta posg Atlasa, Podtrzymujcego Niebiosa. Krlowie atlantydzkiego imperium na przemian co pi i sze lat zbierali si wok tego filara i skadali na jego szczycie krwaw ofiar, oddajc cze wadzy krlewskiej. W azteckiej stolicy Tenochtidan znajdowaa si wolno stojca kolumna zwana Porodku Niebios, bdca przedmiotem kultu i miejscem skadania krwawych ofiar dla Pierzastego Wa. Podobiestwa stan si jeszcze bardziej uderzajce, kiedy zdamy sobie spraw, e Quetzalcoad by czczony jako Adahua w wityni na legendarnej wyspie Azdan (Brundage 1960, s. 105).Aztlan to niewtpliwie Atlantyda, za Adahua - z ca pewnoci Atlas. Nazwa plemienia Aztekw, pochodzia od Aztecatl, co znaczy Czowiek z Wodnego Aztlan. W swoim wasnym jzyku nahuatl Aztekowie nazywali si Tenoches. Azdan znaczy dosownie pole trzcin - jest to metafora mdroci, poniewa trzciny byy uywane jako narzdzie pisarskie przez ludzi wyksztaconych. Egipskie Sechet Jaru byo krlestwem lecym na dalekim zachodzie, zanim zatono, a przodkowie Egipcjan uciekli do delty Nilu. Sechet Jaru rwnie znaczy Pole Trzcin i odnosi si do tego samego miejsca, siedziby ludzi uczonych. W egipskiej sztuce znajdujemy niekiedy wizerunki krla skadajcego ofiar przed Thotem, boskim patronem literatury. Thot by przedstawiany zwykle jako czowiek o upierzonej gowie ibisa i mia przyby wraz z innymi bogami z Sechet Jaru. Aztekowie zapamitali Quetzalcoada jako Pierzastego Wa, ktry przyby z Aztlan, w sztuce przedstawianego jako wulkaniczna wyspa na wschodnim oceanie. Trudno sobie wyobrazi, by tak gbokie

122

zbienoci kulturowe byy dzieem przypadku, zwaszcza jeli zdamy sobie spraw, e kalendarzowe okrelenie Quetzalcoada brzmiao Trzcinowy, co wskazuje na jego pozycj najwaniejszego wrd ludzi wyksztaconych. Drugim obok ibisogowego Thota egipskim bstwem podobnym do Quetzalcoatla bya Wadet. Ta patronka Dolnego Egiptu naleaa do najstarszych egipskich bogw, najprawdopodobniej znanych ju w okresie predynastycznym. Czasami przedstawiano j w postaci uskrzydlonej kobry - pierzastego wa. W takiej formie wystpowaa na koronie kadego faraona jako emblemat symbolizujcy jego najwysz doczesn i duchow wadz. Widzc Wadet na nakryciu gowy przybysza zza morza, amerykascy Indianie nadali jej imi pochodzce od tej imponujcej oznaki jego wadzy. Jedna z odmian imienia Wadet, Wer-Wadti, jest w pewnym stopniu fonetycznie podobna do sowa Quetzalcoad. Innym predynastycznym bstwem by Amon, przedstawiany w sztuce jako brodaty mczyzna w nakryciu gowy ozdobionym dwoma pirami zoonymi z zielonych lub czerwonych i niebieskich elementw - rwnie ten obraz przywodzi na myl Pierzastego Wa. Ahmen, czyli Ten Ktry Wie, by zaszczytnym tytuem nadawanym przez Majw lekarzom, czarownikom, astronomom i najbardziej zasuonym czonkom elity swoich intelektualistw. Quetzalcoatl, czczony jako Ten Ktry Dzieli Wody i Wynalazca Trjzba (bdcego symbolem Posejdona, boga mrz i, wedug Platona, twrcy Atlantydy), nosi tytu Imimitl, czyli Harpun. Warto zwrci uwag, e ponad 5000 lat temu, po przeciwlegej stronie wiata, krzewiciele kultury, ktrzy przypynli odziami z zachodu i przynieli cywilizacj do doliny Nilu, zostali zapamitani jako Mesentju, Harpunnicy. Rwnie tutaj jak poprzednio, istnieje fonetyczne podobiestwo midzy azteck nazw Imimitl i egipsk Mesentju. Legendarne ldowanie Pierzastego Wa w Veracruz potwierdzaj wiadectwa oceanograficzne, wskazujce, e wanie tam 5000 lat temu powstaa cywilizacja Olmekw. Prd Kanaryjski, zaczynajcy si przy pnocno-zachodnim wybrzeu Afryki, koczy si w Veracruz, a dokadniej - przy La Venta, ktre byo pierwszym wanym stanowiskiem kultury Olmekw. Ten wanie prd wykorzysta Thor Heyerdahl w swoich ekspedycjach Ra, dowodzc, e transoceaniczna egluga bya przynajmniej moliwa w czasach przedklasycznych i klasycznych. Jeli prehistoryczni marynarze zapuszczali si na otwarte morze, musieli dociera w to samo miejsce, w ktrym pojawi si Pierzasty W i w ktrym powstaa cywilizacja Mezoameryki. W relacjach kapanw Majw zawartych w raportach historyka Korony, ojca Sahaguna, czytamy: Przybyli oni [przodkowie Majw] zza wody i wyldowali niedaleko Veracruz - mdrcy, ktrzy mieli wszystkie pisma, ksigi i malowida. Z tym samym Prdem Kanaryjskim dotar do Veracruz Cortes. Majowie nazywali Yeracruz Panco, gdzie przybyli ci, ktrzy przepynli wod. Olmekowie, przedstawiani w kamiennych wizerunkach z Monte Alban, byli stosunkowo wysokimi, brodatymi ludmi, rzdzcymi znacznie niszymi, pozbawionymi zarostu Indianami. Wprawdzie i oni znali Pierzastego Wa, lecz o tej pionierskiej rasie zachowao si zbyt mao informacji, wic moemy zacz nasz histori od pniejszych, lepiej nam znanych Majw. Ci znali go pod imieniem Kukulkana, Pana

123

Oddechu - dokadnie tym samym, ktrego uywali Indianie Kri, Chortan i Seminole z Ameryki Pnocnej w odniesieniu do swego ojca-zaoyciela Esaugetuh Emissee. Itzamna (il. 14.1), jeszcze starszy bohater potopu, by gwnym bstwem Majw, Panem Niebios, wynalazc witego pisma i astronomii-astrologii. Zaoy Mayapan i Chichen Itza, gdzie co roku spotykao si 12 kapanw o ciaach pomalowanych na niebiesko. Byli to Ah-kin, czyli wrbici (od sowa kinya, wry), co przywodzi na myl krlw Atlantydy, opisywanych przez Platona jako pierwszych kapanw i augurw, noszcych niebieskie szaty i zbierajcych si w wityni Posejdona. Od Itzamny pochodzi nazwa wasna Majw, Itza - biaych ludzi, znanych te jako Ah-Auab, co znaczy obcy w tym kraju. Inne okrelenia, jakich uywali w odniesieniu do samych siebie, brzmiay: Panowie, Prawdziwi Ludzie, Haach-Unicob (Rd Ziemi), czasami rwnie Wielcy Ludzie lub Kaplani-Wadcy. Wizerunki Majw na 27. steli w Yaxchilan, 11. steli w Piedas Negras i w wityni Wojownikw w Chichen Itza przedstawiaj ich jako brodatych ludzi o wskich, dugich nosach i europejskich rysach twarzy. Haach-Unicob mieli pochodzi z Tutubriu, Ziemi Obfitoci, lecej daleko za morzem, gdzie wschodzi soce. Ojcem Kukulkana by Citallatonali, ktrego imi zostao utrwalone w hieroglifie z Capactli, przedstawiajcym smoka smagajcego ocean, przypominajcego atlantydzko-greckiego Ladona (wielkiego wa strzegcego Drzewa ycia Atlasa) lub nordyckiego Wa Midgaardu - obu kojarzonych z Oceanem Atlantyckim. W sztuce Mezoameryki Pierzasty W czsto bywa przedstawiany w paszczy monstrualnego wa dokadnie ten sam schemat wizerunku stosowali greccy artyci, kiedy na wazach malowali Pelasgosa (i. 14.2), przedhelleskie-go przywdc Pelazgw, czyli Ludu Morza, ktry po wielkim potopie przynis cywilizacj na Peloponez. Jak zauway wybitny badacz folkloru, J. H. Baecker, przedstawiciele rasy wy byli pierwszymi eglarzami. Mdre we zostaway wadcami i twrcami cywilizacji (Boswick 1924, s. 186). Kamienny relief z Chichen Itza przedstawia Pierzastego Wa podtrzymujcego niebo. Zosta on wyobraony jako brodaty mczyzna o nieindiaskim profilu - z tego powodu jeden z najwybitniejszych badaczy cywilizacji Majw z pocztkw XX wieku J.H. Spinden uzna go za Atlantyd. Podobne figury Atlantydw w Porrero Nuevo podtrzymuj hieroglif nieba. Majowie wierzyli, e czterech bogw Bacab, rwnie przedstawianych w postaci Atlantydw, przybyo do Chichen Itza po globalnej powodzi, ktra zniszczya ich zamorsk stolic. Ich ojczyzn opisywano jako Czerwon i Czarn Ziemi, co przywodzi na myl czerwone (tui) i czarne (lawa) formacje skalne na Atlantydzie. Co wicej, w meksykaskiej wityni Pierzastego Wa w Teotihuacan znajduje si relief przedstawiajcy Quetzalcoatla dopywajcego do brzegu. Wikszo dzie literatury Majw zostaa spalona przez hiszpaskich zakonnikw, lecz i to, co ocalao, pozwala pozna histori kataklizmu, ktry bezporednio poprzedza przybycie Pierzastego Wa do Mezoameryki. Ksiga Chilam Baam opisuje ycie na Czerwonym i Czarnym Ldzie, przez setki lat sielankowe. Pewnego dnia jednak spad ognisty deszcz, z nieba pada popi, kamienie i drzewa runy na ziemi. Potem woda si podniosa w strasznej powodzi. Niebo si zapado, a suchy ld zaton w morzu (il. 14.3).

124

Haiyococab to wydarzenie opisane w Kodeksie Drezdeskim: Woda nad Ziemi, przed ktr bogowie podtrzymujcy ziemi uciekli, kiedy wiat zosta zniszczony przez potop. Kodeks Chimalpopca przypomina relacj Platona o kataklizmie na Atlantydzie, ktry trwa jeden dzie i jedn noc. Opisuje, jak koniec wiata nastpi w jeden dzie potopu. Nawet gry zapady si w wodzie. W Legendzie o czterech socach: Pada na nich ognisty deszcz. Zostali pochonici przez morze. Uciekajc przed kataklizmem, ocaleni, od ktrych wywodziy swj rd kolejne pokolenia rzdzcych arystokratw, osiedlili si na ziemi Majw. Wydaje si, e te fragmentarycznie zachowane relacje opisuj zagad Atlantydy; powtarza si w nich rwnie wtek postaci przypominajcej Atlasa. Literackie przekazy o zniszczonym miecie nieco lepiej zachoway si wrd Indian Quiche, ludu yjcego w rodkowozachodnich grach Gwatemali i z tego powodu oddalonego od gwnego nurtu cywilizacji Majw, cho majcego nie mniej imponujce osignicia w dziedzinie kultury. Manuskrypt Chakquichel tak oto opisuje pochodzenie Quiche:
Mdrcy, wodzowie i kapitanowie trzech wielkich ludw i inni, ktrzy si zebrali, wezwali Umamae, sigajc sw wizj przez cztery wiartki wiata i wszystko, co jest pod niebem. Nie napotykajc adnej przeszkody, przybyli z drugiej strony oceanu, stamtd, gdzie wschodzi soce, z miejsca zwanego Tulan pa Civan [Wschd Soca Gbin]. Wszyscy przybyli z drugiej strony wschodniego Morza, z Tulan, gdzie by jeden jzyk i obyczaje.

Ksiga Popol Vuh, zawierajca kosmogoni i na wp mityczn histori Quiche, opisuje, co si stao z Tulan:
Cikie chmury zstpiy z nieba. Oblicze ziemi si zamio i zacz pada gsty, ciemny deszcz; deszcz pada w dzie i pada w nocy. Sycha byo wielki huk nad ich gowami, jakby od ognia. Widziano ludzi biegncych, odpychajcych innych, przepenionych rozpacz. Chcieli si wspi na swoje domy. Ale domy runy, spady na ziemi. Chcieli wspi si na drzewa, lecz drzewa ich strciy. Chcieli si schroni w jaskiniach, lecz jaskinie zamkny si przed nimi. Woda i ogie zniszczyy wszystko w tamtym czasie ostatniego wielkiego kataklizmu, ktry poprzedzi Czwarte Stworzenie.

Pod wpywem tych tragicznych wydarze do Gwatemali przybya ostatnia fala migracji:
Ci, ktrzy patrzyli na wschd soca, mieli tylko jeden jzyk.To zdarzyo si, kiedy przybyli do Nowego Tulan, zanim wyruszyli na zachd. Tutaj mowa plemion si zmienia. Zaczli mwi rnymi jzykami. Wszystko, co syszeli i rozumieli, kiedy odchodzili ze [Starego] Tulan, stao si dla nich niezrozumiae.

Najwyraniej Quiche uywali nazwy Tulan w odniesieniu do Atlantydy i do Meksyku, podobnie jak brytyjscy osadnicy ze starej dobrej Anglii w XVII wieku nazwali swoj cz Ameryki Now Angli. Tak analogi potwierdza manuskrypt Chakquichel, wspominajcy a cztery Tulany: Tam, gdzie soce zachodzi, przybylimy do [Nowego] Tulan zza morza i tam zostalimy poczci i urodzeni przez nasze matki i naszych ojcw. Jak donosili pierwsi hiszpascy kronikarze, niektrzy z dawnego ludu Jukatanu mwili, e syszeli od swoich przodkw, i ta ziemia bya niegdy zamieszkana przez ras, ktra przybya ze wschodu i ktr Bg pokierowa otwierajc 12 drg przez morze. Podobnie Toltekowie twierdzili, e ich praojcowie przybyli z miasta na oceanie, zwanego Tollan, kiedy jego mieszkacy ulegli zepsuciu, a jego czerwone i czarne mury stopiy si. Xelhua, olbrzym o biaej skrze, poprowadzi ocalaych do Cholula, gdzie zbudowa wie potopu, na wypadek gdyby kiedykolwiek znowu woda si podniosa i zagrozia wiatu. Motyw potopu

125

wystpuje znacznie wyraniej w wersji nazwy Tollan znanej Majom Quiche: Tulum, co pochodzi od tu (wok) i tul-nah (by przepenionym, wylewa, przypyw) (Nuttal 1900, s. 88, 89), okrelao koliste miejsce zatopione przez powd. Aztecki poemat Prorok wysawia lud Quetzalcoatla i jego zamorsk ojczyzn:
A jego lud, ci Toltekowie, cudownie biegli byli we wszystkich zajciach, we wszystkich sztukach i rzemiosach. I jako rzemielnicy pracowali po mistrzowsku. A w Quetzalcoatlu wszystkie te sztuki i rzemiosa miay pocztek. On by mistrzem, ktry ich tego nauczy. Niczego miego podniebieniu, niczego pomocnego ciau, nigdy nie brakowao w Tul. Mieli oni bogactwa niezmierzone. Kada ich potrzeba bya zaspokojona. W tamtych dawnych dniach staroytnego Tul rosa w pikno jego witynia, wznosia si wrd potnych murw, sigajc nieba.

Mazatl, drugi znak dnia w azteckim kalendarzu, przedstawia misteckiego boga-jelenia i bogini, ktra wzniosa wielk gr zwan Miejscem Gdzie Stoi Niebo, porodku Oceanu Atlantyckiego. Ich potomstwem byy pary bliniaczych synw, budowniczych wspaniaych paacw i wity. Wikszo z nich jednak zgina w wielkim potopie, ktry sprawi, e gra zapada si na dno morza. Jedna para bliniakw-jeleni przeya kataklizm, odpywajc na wybrzee Mezoameryki, gdzie zbudowali pierwsze krlestwo. Co ciekawe, to misteckie wspomnienie o Atlantydzie znajduje swj odpowiednik w Starym wiecie, w pnocnej Afryce. Jakob Ben Chaim, szesnastowieczny rabin z marokaskiego Fezu cytowa Sybill z Erytrei, wspominajc o pewnych ludziach ktrzy pochodzili z Atlantydy i byli w poowie jeleniami (Borges 1980,81).Jelenie czasami uwaano za symbol regeneracji, poniewa ich rogi odrastaj. Dlatego mog by trafn metafor odrodzenia atlantydzkiej cywilizacji po obu stronach oceanu. Bochica, gwne bstwo kolumbijskich Indian Muysca, podtrzymywa na barkach niebo, stojc na szczycie gry wyrastajcej z oceanu. Kiedy zmienia pozycj, ziemia si trzsa, co przywodzi na myl nie tylko Atlasa, ale rwnie stwrc Atlantydy, Posejdona, ktry wada trzsieniami ziemi. Indianie Chibha z Kolumbii opowiadali nieco inn wersj tej historii: Chibhacun, bg burzy, ktrego Bochica ukara, kac mu podpiera niebiosa, wywoa potop, ktry zala cay wiat. Od Chibhacuna, jednoznacznie kojarzcego si z Atlasem, mieli si wywodzi Chibha, podobnie jak Atlantydzi. Portugalski historyk krlewski Francisco Lopez zanotowa relacj o oceanicznej stolicy, ktra niegdy wysaa goci do brazylijskich tubylcw:
Manoa ley na wyspie porodku wielkiego sonego jeziora. Jej mury i dachy s wykonane ze zota i odbijaj si w wyoonym zotymi pytkami jeziorze. Wszystkie naczynia dla paacu s z czystego zota i srebra, i nawet najmniej wane przedmioty s ze srebra lub miedzi. Porodku wyspy stoi witynia soca. Wok tej budowli znajduj si zote posgi przedstawiajce olbrzymw. Na wyspie s te drzewa zrobione ze zota i srebra i posg ksicia, cay pokryty zotym pyem.

Podobiestwo Manoa do bogatej Atlantydy Platona, z jej tytanami i pooeniem na oceanie (wyspa porodku wielkiego sonego jeziora) jest uderzajce. Mwicy w jzyku ge brazylijscy Indianie do dzi odprawiaj ceremoni supa soca, ktra przypomina histori Mai-Ra, krla kraju bez za. Mieszkacy nie doroli jednak do jego wysokich standardw, wic krl zatopi wysp w morzu. Zabierajc ze sob kilku cnodiwych ludzi, Mai-Ra popyn na wybrzee Brazylii, gdzie Indianie do dzi wspominaj go jako Wdrowca lub Twrc.

126

Zanim nie zniszczyli jej chrzecijascy misjonarze, tubylcy oddawali te cze wielkiej naturalnej skale wyrzebionej na podobiestwo brodatego mczyzny w stokowym nakryciu gowy, ktr nazywali wielkim Atlasem. Indianie Anti wierzyli, e ziemia zostaa zniszczona przez wybuch wulkanu, ktry zapad si w morzu, powodujc ogromn powd. Nieliczni ocaleni zaludnili na nowo planet, podobnie jak Deukalion i Pyrra, rzucajc za siebie kamienie. Kiedy kamienie paday na ziemi, zamiast nich powstawali mczyni i kobiety. Aztecka legenda o Tlaloku gosi, e w bg wody wydoby z pierwotnego morza wielk gr. Jego wito Quaideloa upamitniao zniszczenie wiata przez potop: Ludzie oddali si niegodziwoci i z tego powodu [wiat] zosta zniszczony. ona Tlaloka, Chalchihuitlicue, bya przedstawiana jako prd porywajcy mczyzn, kobiet i skrzyni z dobytkiem, co miao oznacza otocoa, czyli utrat wasnoci. Jakby dla podkrelenia Atlantydzkiego pochodzenia Tlaloka, wito Quaideloa odbywao si w pobliu gry Tlalocan, czyli Miejsca Tlaloka, jako zrytualizowane odtworzenie ostatecznej zagady Atlantydy. Duran, hiszpaski ksidz, ktry y i pracowa wrd rdzennych mieszkacw Meksyku zaledwie 60 lat po konkwicie, opisa wydarzenia, jakie rozgryway si kadej wiosny. Na szczycie znajdowaa si witynia boga, w ktrej sta jego posg, otoczony krgiem figur pomniejszych bstw. Liczni celebransi, midzy innymi Wielki Mwca, czyli wadca, ze swoimi dworzanami, arystokratami i wieniakami - wysoko urodzonymi i prostym ludem - przepywali w odwitnie przyozdobionych odziach przez wite jezioro u podna gry. Odpiewywano wite pieni w imieniu modej kobiety, wybranej ze wzgldu na urod i odzianej jak ksiniczka. Miaa ona na sobie bkitn szat, symbolizujc -jak pisa Duran - Wielk Wod, czyli Ocean Atlantycki. Najpierw prowadzono j do wityni i uroczycie oddawano Tlalokowi, nastpnie za na brzeg jeziora, gdzie czekay ju zebrane tumy, nucc aobn pie. Kobiet odprowadzano do jaskrawo ozdobionej dki, w ktrej przy wiosach siedzieli wysokiej rangi kapani. Wypywali na rodek witego jeziora, zwanego Pantitlan, gdzie czekali, a utworzy si wielki wir. Kiedy wir stawa si najsilniejszy, w sam jego rodek wrzucano Crk Tlaloka, obcion biuteri, szlachetnymi kamieniami, zotymi naszyjnikami, pozacanymi bransoletami i innymi klejnotami. Mwiono, e Pantilan poyka j i nikt jej wicej nie oglda - pisa Duran. Wir w kocu si uspokaja i w milczeniu wszyscy wracali do miasta. Lambert zwrci uwag, e rwnie w Starym wiecie istniaa podobna [predynastyczna egipska] tradycja wrzucania bogato ozdobionej dziewczyny do rzeki jako jej narzeczonej, aby zapewni obfity wylew. Na zwizek skadanej w ofierze kobiety z Atlantyd wskazuje jej bkitna szata (podobna do tych, ktre w opisie Platona nosili krlowie Atlantydy), jej symboliczne zniknicie w gbinie, gra, ktr odwiedza przed mierci i nazwa miesica, w ktrym odbywaa si ceremonia: Adcaualo. Jeszcze bardziej interesujce jest azteckie imi Crki Tlaloka, ktr symbolizowaa topiona dziewica: Adatonan (Frazer 1922, s. 181). Podobiestwo midzy Crk Atlasa, Atlantyd a Adatonan, Crk Tlaloka - azteckiego Atlasa, jest oczywiste. W Kodeksie Telleriano-Temensis Chalchihuitlicue zostaa nazwana kobiet, ktra uratowaa si z potopu. Na zapoteckim stanowisku Oaxaca, na zachodnim wybrzeu Meksyku, znajduje si brodata gowa o europejskich rysach, opatrzona glifem oznaczajcym Numer Jeden, czyli Pierwszego z Pierwszych.

127

Miasto Utadan znajdowao si w Gwatemali, podobnie jak Atitlan, otoczone przez Ogniste Gry. Toltekowie nazwali miasto Tolan na cze ojczyzny swoich przodkw. Na wybrzeu leao prekolumbijskie miasto Ada, za Indianie Paria z Wenezueli opowiadali hiszpaskim zdobywcom, e ich miasto Adan zostao zaoone przez biaych Indian z zatopionego ldu. W takich nazwach geograficznych, spotykanych wzdu caego wybrzea Meksyku i czci Ameryki Poudniowej mona dostrzec echo ogromnego wpywu, jaki wywaro na prekolumbijskiej Ameryce zaginione miasto Atlantyda, z ktrego pochodzili twrcy nowej cywilizacji w tej czci wiata. Pierzasty W jest najpowszechniej znan postaci Mezoameryki. Jednak jego tosamo stanowi nierozwizan zagadk dla konwencjonalnej archeologii i rdo niemal nieograniczonych spekulacji wrd zwolennikw dyfuzjonizmu kulturowego, ktrzy przypisywali mu pochodzenie z kadego kraju od Izraela po Irlandi. Ale dokadna analiza jego historii - ktrej rne warianty znane plemionom i kulturom Mezoameryki wykazuj zdumiewajc spjno i konsekwencj - ujawnia najwaniejsze informacje o Czerwonej i Czarnej Ziemi, z ktrej pochodzi. Pierzasty W przyby z Atlantydy.

128

15. Wiksze Przybycie z Atlantydy

A kiedy Ozyrys wypleni barbarzystwo w Egipcie, zasadzi tam lotos mdroci, potem za wyruszy w dug podr, by cywilizowa reszt wiata. Manethon, egipski kapan-historyk, IV wiek p.n.e.

Majowie opowiadali o dwch wielkich falach imigrantw, ktrzy przybyli na wybrzee Mezoameryki. Wiksze i Mniejsze Przybycie, ktre nastpiy w odstpie wielu pokole, byy najwaniejszymi wydarzeniami w ich historii. Oba zbiegy si w czasie z przemianami zachodzcymi w zewntrznym wiecie oraz wielkimi geologicznymi kataklizmami, ktre spowodoway masow ewakuacj z Atlantydy. Wedug kalendarza Majw nowa epoka w dziejach wiata zacza si 4 Ahau 2 Cumhu, czyli 12 sierpnia 3113 roku p.n.e. Taka data jest zaskakujco zgodna z ustalonymi przez archeologw ramami czasowymi pierwszej meksykaskiej cywilizacji - Olmekw. Pocztkowo naukowcy uwaali, e Olmekowie pojawili si w 1200 roku p.n.e., pniej jednak zostay odkryte wiadectwa z okresu wczeniejszego o 300 lat. Zupenie niedawno potwierdzono datowanie kultury Olmekw na koniec IV tysiclecia p.n.e. Na pocztku lat 80. astronauta Gordon Cooper, wci zatrudniony przez NASA, w towarzystwie fotografa National Geographic, odkry na jednej z przybrzenych wysepek w Zatoce Meksykaskiej skorupy olmeckich naczy, ktre mogy by poddane datowaniu metod radiowglow. Analizy wykonane w Texas A & M University wykazay, e prbki te licz 5000 lat. To odkrycie skonio doktora Pabla Busha Romero, kierujcego wydziaem archeologii uniwersytetu w miecie Meksyk do przeprowadzenia bada na wysepce. On i jego koledzy potwierdzili prawidowo datowania, ktre zaakceptowao rwnie oficjalnie muzeum Jalapa (w stanie Veracruz), specjalizujce si w kulturze Olmekw. Co ciekawe, dwa poprzednie horyzonty czasowe (1500 i 1200 p.n.e.) proponowane dla pocztkw mezoamerykaskiej cywilizacji odpowiadaj drugiej serii kataklizmw geologicznych i ostateczne zagadzie Atlantydy. Kade z tych wydarze wywoao fale migracji, ktre przyczyniay si do powstawania nowych faz kultury Olmekw. Rok 3113 p.n.e. jako data powstania cywilizacji Majw jest tym bardziej godny uwagi, e w tym samym czasie pojawia si cywilizacja dynastyczna w Egipcie. Te dwa wydarzenia, ktre dzieli p wiata, lecz czy ten sam czas, nie byy dzieem przypadku. O tym, jak wiele je czy, wiadczy niezwyke podobiestwo artefaktw. Na synnej palecie Narmera z Hierakonpolis, nazwanej tak od imienia pierwszego faraona I dynastii, i wizerunki pierwszego azteckiego monarchy Montezumy I, zamieszczonym w Kodeksie Mendozy, wadcy zostali przedstawieni w identycznej pozycji, jedn rk trzymajcy za wosy pokonanego wroga, w drugiej za unoszcy maczug W obu scenach po lewej stronie czowiek w przebraniu ptaka, symbolizujcy wadz krlewsk, atakuje drugiego nieprzyjaciela. Ta niezwyka zbieno nie moe by dzieem przypadku. Takie same, istotne detale obu scen s odzwierciedleniem wsplnego rda inspiracji, ktre nie zostao odtworzone nigdzie indziej na wiecie. Takie same daty powstania cywilizacji w Dolinie Meksyku i w dolinie Nilu oraz identyczne przedstawienia pierwszych wadcw obu tych cywilizacji nie pozostawiaj adnych wtpliwoci co do istnienia zwizku midzy Mezoameryk a faraoskim Egiptem. adna z egipskich tradycji nie wskazuje wprost na bezporednie kontakty z Meksykiem ani te nie znamy adnych wiadectw kontaktw Majw lub 129

Aztekw z Egipcjanami. Lecz w Mezoameryce i w staroytnym Egipcie opowiadano zdumiewajco podobne historie o potnych krzewicielach kultury, ktrzy przybyli, by ustanowi cywilizacje na ziemiach po obu stronach Oceanu Atlantyckiego. Egipcjanie wierzyli, e ich praojcowie przybyli z zachodu; Majowie - e ze wschodu. Obie kultury opowiaday w gruncie rzeczy t sam histori, poniewa obie przejy to samo atlantydzkie dziedzictwo. Importowane elementy kultury staroytnego Egiptu s tymi samymi cechami, ktre zostay wprowadzone w Mezoameryce. Obie cywilizacje pojawiy si w peni rozwinite, bez adnych ladw dugiego, powolnego rozwoju, jaki mona dostrzec w innych zorganizowanych spoeczestwach. Gdyby Egipcjanie zaszczepili swoj kultur w Mezoameryce, to te dwie cywilizacje wydawayby si identyczne; jedna byaby tylko swego rodzaju koloni drugiej. Tak jednak nie jest w przypadku adnego ze znanych spoeczestw Mezoameryki. Na przykad i Majowie, i Egipcjanie, mimo e dzieli ich ogromny ocean, uywali hieroglifw, co wskazuje, e przyjto pismo z tego samego rda. Oba te systemy pisma nie pokrywaj si, poniewa rozwijay si przez dugi czas niezalenie, w izolacji. Rnice midzy kulturami Egiptu i Mezoameryki wynikaj z innej reakcji przynoszcych swoj cywilizacj Atlantydw na warunki, jakie zastali w dwch rnych krajach. Podobiestwa jednak s na tyle istotne, by wiadczy o pochodzeniu ze wsplnego atlantydzkiego rda. Innymi sowy, cywilizacje Mezoameryki i Egiptu byy lokalnymi wariacjami na ten sam atlantydzki temat. Mitologiczne i historyczne dziedzictwo tych spoeczestw nosi wyrane lady pochodzenia nie z Egiptu, lecz z Atlantydy. Cywilizacja Atlantydw dotara do Meksyku w tym samym czasie, kiedy pojawia si w delcie Nilu. Pierwszy dzie kalendarza Majw, 12 sierpnia 3113 roku p. n.e., musia by dniem, w ktrym uciekinierzy z Atlantydy wyadowa w Veracruz. Pync w swych trzcinowych odziach, uciekali przed pierwszym z geologicznych kataklizmw, ktry jeszcze nie zniszczy ich oceanicznej ojczyzny, lecz powanie j uszkodzi. Wizerunki z palety Narmera i Kodeksu Mendozy oraz wsplna data powstania cywilizacji pod koniec IV tysiclecia p.n.e. nie s jedynymi podobiestwami, jakie cz te dwie cywilizacje. Istnieje mnstwo midzykulturowych zalenoci, ktre dowodz istnienia zwizkw przez Atlantyd midzy Egiptem a Meksykiem. Na przykad mezoamerykaskie piramidy s uderzajco podobne do mezopotamskich zikkuratw, a zwaszcza do pierwszych egipskich piramid schodkowych. Najsynniejsz piramid schodkow w Nowym wiecie jest piramida Kukulkana, Pierzastego Wa, na Jukatanie (il. 15.1). Tu po wschodzie soca w dniu rwnonocy wiosennej dolna cz zachodniej ciany tej budowli Majw - i egipskiej Wielkiej Piramidy - s skryte w cieniu. Z godziny na godzin zachodni cian kadej z tych piramid coraz bardziej owietlaj promienie soca przesuwajcego si z pnocy i osigajcego zenit w poudnie. Zjawisko to jest wyjtkowe i ma miejsce tylko w pierwszy dzie wiosny. W wietle niezaprzeczalnie atlantydzkich cech Wielkiej Piramidy i elementw wsplnych z najwaniejsz atlantydzk budowl Mezoameryki - takich jak rzebione postacie Atlantydw na szczycie, wskazujce gwne kierunki geograficzne - trudno nie dostrzec zwizku midzy nimi. Architekci sumeryjskich, egipskich i mezoamerykaskich budowli sakralnych chtnie stosowali bkitne pytki i mozaiki. Zikkurat w Ur (il. 15.2), powicony bogu nieba imieniem An, by pierwotnie pokryty lnicymi bkitnymi kafelkami. Aztekowie nazywali niebo bkitn kamienn piramid. Faraon III

130

dynastii, Deser, zbudowa w Sakkarze swoj piramid (il. 15.3) okoo 2650 roku p.n.e., okoo 3000 lat przed powstaniem piramidy Majw w Palenque, a jednak te dwie budowle czy wiele uderzajcych podobiestw. Poza tak oczywistymi, jak identyczna forma schodkowej piramidy, obie maj podziemne pomieszczenia z prowadzcymi do nich korytarzami. Wewntrz piramidy w Palenque zoono ciao monarchy o imieniu Pacal. Sposb, w jaki zosta pochowany, i zwizane z jego pogrzebem wierzenia s zdumiewajco podobne do obyczajw Starego wiata. Wybitny badacz R. A. Jarazbhoy udowodni, e krlewska dusza miaa przej w drodze przez Zawiaty osiem stopni, praktycznie identycznych w wierzeniach egipskich i mezoamerykaskich. W Egipcie nad trzecim etapem tej podry czuwa krokodyl Sebek (il. 15.4),za w jzyku nahuatl wita d Aztekw w ksztacie aligatora nazywaa si cipak. (il. 15.5). Ludzka dusza bya tak samo postrzegana w myli egipskiej i mezoamerykaskiej. W sztuce doliny Nilu czsto spotyka si przedstawienie ptaka o ludzkiej gowie unoszcego si nad wejciem do grobu. Relief w wityni Majw w Izapa przedstawia podobnego ptaka z gow czowieka wylatujcego z grobu. Malowida cienne w Palenque pod wzgldem techniki przypominaj sztuk egipsk. U Majw, podobnie jak u Egipcjan, postacie s ustawione w rzdach, a stopy i gowy wikszoci wielmow przedstawiono z profilu. Podobnie jak w przypadku pochwkw faraonw, sarkofag i kolczyki Pacala byy ozdobione hieroglifami, za on sam mia naszyjnik z paciorkw, wykonanych ze szlachetnych kamieni szlifowanych w ksztaty owocw i kwiatw, ktry mgby zosta uznany za dzieo egipskich rzemielnikw. Lecz egipskie paralele Pacala na tym si nie kocz. Zupenie jak faraonowie, mia on na twarzy mask grobow. Dolna cz jego sarkofagu, podobnie jak sarkofagu Desera, zostaa wykonana tak, e cao mona byo ustawi pionowo. Pacal nosi te sztuczn brod jak wszyscy faraonowie, wcznie z krlow Hatszepsut. Amerykaski geodeta Hugh Charleston jun. odkry w 1974 roku, e w wityni Inskrypcji w Palenque nie zastosowano standardowej jednostki miary hunab (rwnej 1,059 metra). Ustali natomiast, e wymiary tej budowli dokadnie odpowiadaj dugoci egipskiego okcia krlewskiego (Corliss 2001, s. 162). Wewntrz znajduje si due pomieszczenie o wysokoci 7 metrw i wymiarach 3,96 na 8,84 metra. Krypta ta jest przykryta wielkimi kamiennymi belkami nieco przypominajcymi sklepienie Komory Krla w Wielkiej Piramidzie - pisa Corliss (s. 161). Alberto Ruz Lhuiller, meksykaski archeolog, ktry odkry miejsce spoczynku Pacala, przyzna, e ta bogata komora przywodzi na myl egipskie piramidy: zachodzi tu wyrane podobiestwo w architektonicznej funkcji piramidy i duchowym podejciu do wielkiego przywdcy-kapana (Corliss 2001, s. 162). Dalej Corliss podsumowuje:
W wityni Inskrypcji styl architektury i artefakty graficzne s tak podobne do tego, co mona zobaczy w egipskich piramidach, e wskazuj na staroytn dyfuzj kulturow. S tu takie same kamienie, zablokowane przejcia oraz zdobienia krypty. Jest tu nawet szyb wentylacyjny podobny do szybu w Wielkiej Piramidzie. Jeszcze dziwniejsza jest duga, krta rura, ktra wychodzi z sarkofagu i biegnie wzdu schodw do pionowej kamiennej pyty blokujcej przejcie. Czy rura ta miaa by drog ucieczki dla duszy pochowanego wadcy? Kto wie - ale jake ta koncepcja przypomina staroytny Egipt! (s. 160-162)

Wok bogato rzebionego sarkofagu Pacala zostay umieszczone jadeitowe statuetki przedstawiajce Kinich-Ahau (Pana Oka Sonecznego), niernice si od egipskich uszebti (odpowiadajcych), maych 131

fajansowych poskw skadanych do krlewskich grobowcw. Co ciekawe, egipski Horus by nazywany Panem Oka Sonecznego i czczony jako ucielenienie wadzy krlewskiej. Jadeit by najwaniejszym kamieniem w kulturze Mezoameryki, poniewa jego kolor symbolizowa wody Atlantyku, po ktrych przypyn Pierzasty W i jego towarzysze. W azteckiej wersji potopu jedn z osb towarzyszcych Pierzastemu Wowi bya ksiniczka Chalchuid, z ktr identyfikowano jadeit. Jadeitowe statuetki Pacala byy nawet nazywane chal-chuitl. Chalchihutlicue bya azteck bogini, ktra zamienia ofiary wielkiego potopu w ryby. O takiej samej transformacji opowiaday mity Babiloczykw i amerykaskich Siuksw Lako ta. Oddawano jej cze w czasie dorocznej ceremonii, w ktrej kapani zbierali trzciny, suszyli je i umieszczali w kaplicy bogini.Trzciny symbolizoway zarwno mdro (jako narzdzie pisarskie), jak i Miejsce Trzcin, Azdan, zamorsk ojczyzn bogini. W sztuce przedstawiano Chalchihutlicue siedzc na tronie, w otoczeniu topicych si w wirach ludzi. Jej imi, Nasza Pani Jadeitowej Spdnicy, nawizuje do eskiej Atlantydy (crki Atlasa) znajdujcej si porodku morza. Jadeit stanowi barwn metafor niebieskozielonego Atlantyku. Mit o Chalchihutlicue jest wyranym wspomnieniem o kataklizmie, ktry dotkn Atlantyd. Wasalami Pierzastego Wa by Tlanquacemilhitime, nazwani tak od gry, na ktrej Pierzasty W do nich przemwi. Dla upamitnienia jego tytuu, Serce Morza, wykonali z jadeitu statuetki chalchiuite. Tysice lat wczeniej Olmekowie po mistrzowsku opanowali technik obrbki jadeitu. U Majw jadeit by sercem Drzewa ycia, zwanego Imbc.- symbolu potopu, podobnie jak lapis-lazuli byo owocem Drzewa ycia poszukiwanym przez sumeryjskiego herosa Gilgamesza po spotkaniu z ocalonym z potopu Utnapisztimem. Pochodzcy z Atlantydy ojciec zaoyciel Majw, Itzamna, posiada Drzewo Imix, w sztuce przedstawiane jako drzewo wyrastajce z naczynia penego wody. W egipskiej symbolice naczynie pene wody oznaczao pierwotne morze, z ktrego bogowie i ludzie przybyli do delty Nilu. Inn staroytn egipsk ceremoni znan w Mezoameryce by rytua wypuszczania strza w cztery strony wiata. Odprawia go kady faraon w czasie powtrzenia koronacji i przyjcia boskoci po 30-letnim panowaniu. Pniej odprawia t sam ceremoni co trzy lata. Co ciekawe, ceremonia ta, wito Sed, zostaa prawdopodobnie opisana w azteckim poemacie opowiadajcym o miertelnym uczniku, ktry w identyczny sposb zosta bogiem. Paralele midzy Egiptem a Mezoameryk nie ograniczaj si do kilku ceremonii czy monumentalnej architektury, lecz znajduj wyraz rwnie w znacznie skromniejszych artefaktach. W meksykaskim muzeum Jalapa znajduje si maa olmecka figurka przedstawiajca przykucnit posta z dwoma sznurami wystajcymi z ust. Nie znamy znaczenia tej figurki, lecz Ksiga Bram faraona Ramzesa IV opisuje podwjn skrcon lin wychodzc z ust Achena. Achen by stranikiem Zawiatw, przez ktre najwyszy bg Re przepywa w swej sonecznej barce. Inna olmecka statuetka o solarnej symbolice przedstawia siedzce dziecko z palcem w ustach - symbol wschodu soca, pikne dziecko. W sztuce egipskiej wschodzce soce byo rwnie przedstawiane jako Horpachered, Horus-dziecko, niemowl z palcem w ustach (Ksiga Umarych, rozdzia 171). Imi Tezcadipoca, toltecko-azteckiego boga, ktrego nagual, czyli zwierzcym wcieleniem, by jaguar, znaczy dymice zwierciado. Nakrapiana skra jaguara symbolizowaa rozgwiedone niebo. Znany

132

rwnie jako Hurakan (od czego pochodzi huragan) rzdzi Ocelotonatiuh, czyli socem Jaguara - pierwsz z czterech epok, jakie zakoczyy si przed naszymi czasami. Tezcadipoca w swym zwierciadle widzia wszystko: przeszo, teraniejszo i przyszo. O atlantydzkim pochodzeniu tego boga jednoznacznie wiadczy fakt, e by on wadc kataklizmw i identyfikowano go z ciaami niebieskimi (co wskazuje na zwizki z astrologi, dodatkowo podkrelone przez jego prorocze zwierciado). Odpowiednik Tezcadipoki ze Starego wiata mona zobaczy w Muzeum Egipskim w Turynie, gdzie przechowywany jest posek astrologa Anena odzianego w skr pantery. Plamom na skrze nadano ksztat picioramiennych gwiazd. Sam skr spina zota maska przedstawiajca gow pantery. Lindsay zamieci reprodukcj rysunku przestawiajcego czowieka skadajcego ofiar Dionizosowi i proszcego go o przepowiedni - ofiarnik jest okryty skr lwa ozdobion gwiazdami. Dodatkow astronomiczn paralel mona znale w wielkim ceremonialnym dysku (rednicy 1,8 metra) z azteckiej stolicy Tenochtitlan. Zosta on ozdobiony reliefem przedstawiajcym Coyolxauqui, bogini ksiyca, wykonanym w biaym kamieniu. Sztywne rce i nogi bogini zaamuj si pod ktem prostym wzdu krawdzi dysku w taki sposb, e cae jej ciao ukada si w ksztat prawoskrtnej swastyki. Od Dalekiego Wschodu przez Indie, Kaukaz i wiat egejski po Europ i Wyspy Brytyjskie w prehistorycznej indoeuropejskiej tradycji symbolem bogini ksiyca bya sauvastika, przeciwiestwo solarnej swastiki. Przykadem tej symboliki mog by malekie prawoskrtne swastyki zdobice szat Artemidy, greckiej bogini ksiyca. Jej bliniaczy brat, bg soca Apollo, nosi lewoskrtn swastyk. O tym, e Coyolxauqui jest odpowiednikiem Artemidy w Nowym wiecie, wiadczy dobitnie jej wizualne powizanie z emblematem wsplnym dla wszystkich bstw lunarnych. Zbienoci w kulturze materialnej Mezoameryki i Starego wiata podkrela podobiestwo rytuaw po obu stronach oceanu. Ceremonia libacyjna faraona Ramzesa III, w ktrej przecinaj si dwa strumienie wody, zostaa powtrzona w jednym z meksykaskich kodeksw. W Madinat Habu, jego wityni zwycistwa w Tebach Zachodnich, na jednym z przedstawie wybiera ziarenka kadzida, przygotowujc si do modlitwy. T sam scen mona zobaczy w Kodeksie Selden, identyczn w kadym szczegle, cznie z kadzielnic w ksztacie yki. Ramzes opakiwa mier swego syna, ktry odszed i poczy si z Manu. T nazw okrelali Egipcjanie Prapagrek Atuma, znajdujcy si na wyspie na zachodnim oceanie, gdzie ludzie i bogowie yli niegdy w harmonii. W rozdziale 15 egipskiej Ksigi Umarych czytamy o socu: Zachodzisz za horyzont Manu. Jak pisa Budge, Manu jest synonimem zachodu (Budge 1907, s. 135). Majowie niekiedy nazywali swoj ojczyzn Mani leaa ona jednak na wschodzie, za Morzem Wschodzcego Soca. Kolejn zastanawiajc paralel zwizan z kadzidem mona znale na olmeckiej kamiennej tablicy w Narodowym Muzeum Antropologii w miecie Meksyk. Zosta na niej przedstawiony mczyzna skadajcy wielkiemu wowi ofiar w postaci maego woreczka kopalu, aromatycznej ywicznej substancji pozyskiwanej z drzew. Na sumeryjskiej pieczci cylindrycznej (z okoo 2350 roku p.n.e.) przechowywanej w Oriental Institute w Chicago , posta mczyzny odprawia rytua przed krlem-wem, trzymajc kadzido w pojemniku o takim samym ksztacie, jak olmecki woreczek. Itzamna Majw, pierwszy twrca cywilizacji, jaki postawi stop na Jukatanie, by czowiekiem-bogiem kierujcym Wikszym Przybyciem, pniej za zaoy miasto Mayapan. Jego imi oznacza Dom Iguany,

133

za iguana bya jednym ze zwierzt uwaanych za symbol Pierzastego Wa. Imi Itzamny przypomina egipskie per-aa (faraon), co dosownie oznacza Wielki Dom. Podobnie jak faraonowie, Itzamna nosi sztuczn brod. Kolejnym faraoskim detalem jest sowo, jakim Majowie okrelali kapana, ahkin, czyli ten od soca; kojarzy si ono z egipskim anch, symbolem ycia i niemiertelnoci. Co wicej, Thompson zamieszcza ilustracj przedstawiajc prekolumbijsk waz ozdobion znakiem anch; zostaa ona odkryta w 1895 roku i obecnie jest przechowywana w Muzeum Antropologicznym w miecie Meksyk (Thompson 1994, s. 82). Sia yciowa, ktr symbolizuje anch, miaa si po raz pierwszy zamanifestowa, kiedy z pierwotnego morza wzlecia ptak. Krzyk owego ptaka - boga zwanego Wielkim Ggaczem, Kenkenwer - powoa wiat do istnienia. Na wielkim olmeckim zbiorniku na wod wyrzebionym w ksztacie kaczki zosta przedstawiony nadmorski krajobraz, nad ktrym wzlatuje ptak z szeroko otwartym dziobem, jakby do krzyku. Najwyraniej ten mezoamerykaski artefakt z bardzo wczesnego okresu wyraa t sam koncepcj stworzenia wiata, ktra zostaa zawarta w egipskim micie. Sama nazwa Gwatemala wydaje si indiask wersj egipskiego sowa Watemre, czyli Droga Spoczynku Re, co moe by aluzj do pooenia tego kraju na zachodzie. Podobnie nazwa zatoki Campeche moe si wywodzi od egipskiego chemped, co oznacza zbiornik wodny o zakrzywionej Unii brzegowej - a tak z ca pewnoci ma zatoka Campeche. Szczeglnie interesujce zalenoci mona wskaza midzy jzykiem nahuad, ktrym mwili Aztekowie, i jzykiem Guanczw, rdzennych mieszkacw Wysp Kanaryjskich, lecych dokadnie naprzeciwko Meksyku, po drugiej stronie Oceanu Atlantyckiego. Oba te ludy okrelay wod sowem a, ktre jest te pocztkiem nazwy Atlantydy. Mona odnie wraenie, e zaginiona cywilizacja podarowaa to kluczowe sowo obu kulturom, na ktrych architekturze, historii, rytuaach i mitologii odcisna niezatarte pitno. Podobnie jak arystokraci w Egipcie i na Wyspach Kanaryjskich, Aztekowie praktykowali wyduanie czaszek; ten sam zwyczaj kultywowali rwnie Majowie, ktrzy poinformowali hiszpaskich kronikarzy, e zosta on podarowany naszym przodkom przez bogw. Jak mona zobaczy w Kodeksach Borgia i Borbonicus, Majowie czcili psa przypominajcego Anubisa, ktry - tak samo jak wite psy Guanczw odprowadza ludzkie dusze do Zawiatw. Lecz bstwem, ktre najbardziej chyba czy kultury Starego i Nowego wiata, bya Maat. Bogini ta odgrywaa kluczow rol w egipskiej duchowoci, jako ucielenienie porzdku Wszechwiata. Samo jej imi byo synonimem wzniosej zasady harmonijnej, celowej egzystencji i kosmicznego adu. Jako najwysza sia moralna miaa wadz nad innymi bogami, nawet nad samym Re. Stanowia personifikacj fizycznych i metafizycznych praw rzdzcych Wszechwiatem. Kiedy ju 42 sdziw wysuchao Spowiedzi Negatywnej - wyrzeczenia si wszelkiego za wypowiadanego przez dusz zmarego, Maat kada swoje piro na wadze, na ktrej drugiej szali leao serce sdzonego. Piro to byo jej emblematem. Pojedyncze, ustawione pionowo, symbolizowao prawo, prawd, harmoni, rwnowag midzy przeciwstawnymi kosmicznymi siami tworzenia i niezmiennoci. Wyraao wit rwnowag. Na malowidle ciennym w swym grobowcu wicekrl Nubii Huj ofiarowuje pierzaste bero Maat faraonowi Tutanchamonowi, swemu panu. Inne warianty imienia bogini brzmiay Mahet i Maja.

134

Nazwa wasna amerykaskich Majw pochodzia od miasta Mayapan. Czy to miasto i jego mieszkacy zostali nazwani na cze atlantydzkiej bogini? Z pewnoci koncepcja zasady Maat bya im dobrze znana, cho okrelali j terminem Chu-el, oznaczajcym przyczyn zjawisk naturalnych, ktre wedug Majw byy harmonijnie zorganizowane przez inteligencj rzdzc Wszechwiatem. Dowodw jej istnienia dostarczaa wyranie widoczna rwnowaga w przyrodzie, ze zmieniajcymi si porami roku i odpowiadajcymi im zachowaniami rolin, zwierzt i pogody, oraz dajce si przewidzie ruchy cia niebieskich. Wszystko to Majowie postrzegali jako dowd zsynchronizowanej wsppracy dziaania i ruchu wszelkiej oywionej i nieoywionej materii. Celem cywilizacji byo umoliwienie ludziom osignicia harmonii z Chu-el (Maat). Atlantydzko-egipskie motywy s wyranie widoczne rwnie w mezoamerykaskiej architekturze. W Tul, meksykaskim miecie nazwanym na pamitk Czerwonej i Czarnej Ziemi Toltekw, mona zobaczy liczne kamienne posgi przedstawiajce ludzi o europejskich rysach twarzy w pozycji podtrzymywania, zwykle w formie kariatyd. Po obu stronach piramidy w Tenayuca znajduj si dwa zwinite we, zwrcone w stron zachodzcego soca w dniu letniego przesilenia. Przypominaj one egipskiego Apopa, monstrualnego wa nocy, ktry walczy z bogiem soca Re w czasie jego nocnej podry w Zawiatach przez mroki mierci ku witowi nowego ycia. Piramida w Tenayuca i Apop wyraaj t sam koncepcj. Podobnie jak egipska Wielka Piramida, z utrwalon w architektonicznej formie liczb dni roku solarnego, witynia w El Tajin ma 365 nisz. El Castillo w Chichen Itza ma 365 stopni, symbolizujcych liczb dni w roku. witynia Tlaloka (azteckiego Atlasa) w Calixtlahuaca zostaa wzniesiona z czarnego i czerwonego kamienia wulkanicznego - tego samego materiau, ktrego wedug Platona Atlantydzi uywali w swoich budowlach. witynia ta przywodzi te na myl toltecki opis Atlantydy, nazywanej czarn i czerwon ziemi wanie ze wzgldu na obfito wulkanicznych ska. Podobnie jak egipskie piramidy, budowle Olmekw, Majw i Aztekw maj orientacj astronomiczn - s zwrcone dokadnie w cztery strony wiata. W cywilizacji egipskiej i mezoamerykaskiej malowida cienne byy rozplanowane w 19-polowej siatce, czego zwolennicy dyfuzjonizmu nie potrafi satysfakcjonujco wyjani. Porwnujc meksykask piramid schodkow w Cholula z egipsk w Sak-karze, Mulhall doszed do wniosku: Podobne pod wzgldem orientacji, konstrukcji, a nawet wewntrznych galerii i komr, te tajemnicze monumenty Wschodu i Zachodu s wiadectwem istnienia wsplnego rda, z ktrego ich twrcy czerpali inspiracj (Mulhall 1911, s. 96). I podobnie jak najstarsze grobowce w dolinie Nilu, azteckie piramidy zawieray wewntrz niewielkie ceremonialne wzgrze, zwykle z muu uformowanego na ksztat stoka i pokrytego kamienn licwk, symbolizujce Prapagrek, ktry wyoni si z wd chaosu w czasie stworzenia wiata. W mezoamerykaskim centrum ceremonialnym Tzuntzuntzan znajduje si pi piramid na planie koa, kada zoona z 10 piter oddzielonych od siebie plkami, kojarzcych si z zatopion stolic. Platon twierdzi, e Atlantydzi w swej astronomii, architekturze i urbanistyce wykorzystywali wite liczby pi i sze. Meksykaski paac w Tetitla ma 56 pomieszcze, a gwna piramida w Tua, z kolosalnymi posgami Atlantydw, skada si z piciu poziomw, podobnie jak Wielki Westybul. W ElTajin znajduje si pi otarzy rozmieszczonych wzdu ceremonialnych schodw i sze platform. Wprawdzie wite liczby lub ich

135

wielokrotnoci nie wystpuj we wszystkich budowlach Mezoameryki, lecz ich obecno w tak wielu, moe nawet w wikszoci wity i piramid jest wystarczajcym dowodem zwizkw z Atlantyd. Kapani Majw uwaali liczb pi za Cajalom, Ojca ycia - takie samo znaczenie przypisywano jej w pitagorejskim mistycyzmie. Menninger pisze: Staroytni Meksykanie uywali sekwencji liczb opartej na dwudziestce obok - i to bya zdumiewajca cecha - sekwencji opartej na liczbie pi. (Menninger 1949, s. 62). Aztecki kalendarz przechowywany w Narodowym Muzeum Antropologii w miecie Meksyk jest okrgiem z pentagramw pogrupowanych po 10. Patki lotosu tworzce drugi piercie s podobnie pogrupowane w dziesitki. Quetzalcoad pojawi si w czasie Pitego Soca, czyli pitej epoki wiata. Jego alter ego, Tezcadipoca, obchodzi swoje wito w pitym miesicu. Mody mczyzna wybrany jako wcielenie Quetzalcoada przyjmowa jego bosko w pitym dniu przed witem Pierzastego Wa. Najwyraniej wic liczba pi miaa doniose znaczenie duchowe i dla prekolumbijskich Amerykanw, i dla staroytnych Atlantydw. Majowie zapamitali Wiksze Przybycie, pierwsz z dwch fal masowej migracji cudzoziemcw zza Morza Wschodzcego Soca po globalnym kataklizmie. Przybysze przeksztacili Ameryk rodkow z zacofanej dziczy w prn cywilizacj, ktra przez nastpne 45 stuleci przeywaa okresy rozkwitu, upadku i odrodzenia. Sztuka, mitologia historia i architektura kadej mezoamerykaskiej kultury, od Olmekw po Aztekw, zawiera wyrane i jednoznaczne wskazwki dotyczce tosamoci owych przybyszw. W prekolumbijskiej Ameryce krlestwo, z ktrego przybyli, byo znane pod wieloma nazwami - Aztlan, Czerwona i Czarna Ziemia, Mani, Valum, Stara Tul, Tollan, Tlapallan. Lecz ich oceaniczna stolica najbardziej wrya si w nasz pami pod nazw Atlantydy.

136

16. Mniejsze Przybycie ocalonych

Wiee Tollanu s spalone. Quetzalcoatl i jego rodzina przybyli tutaj po mierci swojej ojczyzny. Z tolteckiej pieni o Pierzastym Wu

Obok wszystkich intrygujcych zbienoci midzy Mezoameryk a staroytnym Egiptem, obie te cywilizacje obchodziy dzie upamitniajcy ostateczne zniszczenie Atlantydy. W wyniku tego kataklizmu porodku oceanu dziesitki tysicy ocalaych wyruszyy na wschd, do doliny Nilu, i na zachd, do Meksyku. W obu tych miejscach ludzie utrwalili w kamieniu to, co si wydarzyo. Co roku 2 listopada Aztekowie rozsypywali kwiaty na grobach swoich ukochanych, aby uczci Dzie Zmartwychwstania; ten sam rytua, odprawiany tego samego dnia, w czasach rzymskich zwany Ausares Hilaria, by celebrowany przez wyznawcw kultu Ozyrysa jako dzie zmartwychwstania owego herosa, ktry zwyciy mier. Nieprzypadkowo badania porwnawcze tradycji z rnych miejsc na wiecie wskazuj, e Dzie Zmartwychwstania i Ausares Hilaria przypaday na ten sam moment, kiedy nastpia ostateczna zagada Atlantydy - pierwsze dni listopada 1198 roku p.n.e. (Joseph 2002, s. 156). Najbardziej przekonujcy zabytek kultury Majw powiadczajcy obecno Atlantydw w Mezoameryce dekorowa niegdy budowl w miecie pochonitym przez dungl w Gwatemali. Ten rzebiony wizerunek przedstawia uroczycie odzianego mczyzn (najwyraniej osob z rodu krlewskiego) odpywajcego w ozdobnej odzi od wulkanicznej wyspy. W tle, pomidzy odzi a zapadajc si w morzu kamienn wityni, wydaje si ton posta mczyzny z zamknitymi oczami i uniesion jedn rk, a jego dugie jasne wosy unosz si na wodzie. Nawet sceptykom trudno zinterpretowa t scen inaczej ni jako przedstawienie mierci i ucieczki przywdcw z dotknitej kataklizmem Atlantydy. Ten kamienny relief by niegdy czci bardzo dugiego fryzu, otaczajcego szerokim pasem tak zwany Centralny Akropol. Budowla ta znajduje si porodku najwikszego ceremonialnego miasta Majw, metropolii Tikal ukrytej w gwatemalskiej dungli. Sam fryz skada si z szeregu rzebionych scen przedstawiajcych najwaniejsze momenty w historii Majw, od samych pocztkw a po opuszczenie Tikal pod koniec X wieku n.e. Pierwszy panel, umieszczony - jake trafnie - na wschodzie, zawiera scen zagady Atlantydy. Tikal zostao po raz pierwszy naukowo zbadane i zadokumentowane na pocztku XX wieku przez fotografa Teoberta Malera. Jako przedstawiciel tradycyjnej nauki Maler nie zajmowa si bajkami o zatopionych cywilizacjach, lecz odkrycie fryzu wywaro na nim tak ogromne wraenie, e zupenie porzuci swj wczeniejszy sceptycyzm i nabra przekonania, e w panel rzeczywicie przedstawia ostatnie chwile Atlantydy. Jego obecno w Tikal, w widocznym miejscu wanej budowli, moga oznacza tylko to, e arystokraci Majw byli ocalonymi z kataklizmu. Odtd Maler uwaa cywilizacj Majw, a take caej Mezoameryki, za wynik interakcji midzy rdzenn ludnoci a przybyszami z Atlantydy. Po wykonaniu dokadnych i szczegowych rysunkw i fotografii fryzu Maler zabra go z Akropolu i wysa do Austrii. Wystawienie tego zabytku wV6lkerkunde Museum wywoao sensacj; a do 1945 roku panel nalea do najwikszych skarbw muzeum. Jednak kiedy sowieckie oddziay pldroway Wiede,

137

relief z Tikal znikn. Zostay tylko wykonane przez Malera kopie, midzy innymi przedstawienia zagady Atlantydy, przechowywane na uniwersytecie w Pensylwanii. Fryz z Tikal przedstawia nie wczeniejsz migracj, w tradycji Majw znan jako Wiksze Przybycie, lecz ostateczn zagad wyspy w 1198 roku p.n.e., ktra spowodowaa pojawienie si drugiej fali imigrantw, zwanej Mniejszym Przybyciem. Pojawienie si tych krzewicieli kultury na pocztku XII wieku p.n.e. potwierdzaj wane procesy, jakie zachodziy wwczas w prehistorii Meksyku. Nastpi tak nagy i znaczcy wzrost liczby ludnoci i przyspieszenie rozwoju, e pocztkowo naukowcy sdzili, i mezoamery-kaska cywilizacja powstaa wanie wtedy. Ostateczna zagada Atlantydy, Mniejsze Przybycie wedug Majw i obecnie znane wiadectwa archeologiczne uzupeniaj si wzajemnie, co wskazuje, e wszystkie te trzy elementy stanowiy elementy wpywu, jaki na spoeczestwo Mezoameryki wywarli cudzoziemcy przybyli na wybrzee Jukatanu po kataklizmie, ktry wydarzy si na Oceanie Atlantyckim okoo 1200 roku p.n.e. Dla Majw okrelenie mniejsze nie oznaczao, e druga fala migracji bya mniej liczna lub mniej istotna pod wzgldem znaczenia kulturowego, lecz wskazywao, e mino od niej mniej czasu ni od Wikszego Przybycia. Dla Majw mniejsze znaczyo blisze w czasie. Ludzi przybyych w drugiej fazie migracji sztuka i literatura caej Mezoameryki przedstawia jako fizycznie odrniajcych si od rdzennej populacji. Malowida cienne w meksykaskim Cacaxtla ukazuj ich przywdc, Pierzastego Wa, jako czowieka o zupenie nieindiaskich rysach twarzy. Przedstawiono go, jak wyania si z muszli, co jest aluzj do jego przybycia z oceanu. Olmecki relief w LaVenta wyobraa mczyzn o dugiej brodzie i wyranie europejskich rysach. Brodate twarze mona zobaczy rwnie na urnie pogrzebowej z Copan, w wityni Kukulkana w Chichen Itza, w caym Tepatlaxco w Veracruz, na niezliczonych obiektach z wielkiego olmeckiego stanowiska Monte Albin i na murach wity w Tul. Nie brakuje ich te w innych ceremonialnych orodkach w Meksyku i Ameryce rodkowej. Rdzenni mieszkacy tego regionu byli i s do dzi ciemnoskrzy, niewysocy, nie maj zarostu, maj natomiast fad mongolsk oraz wystajce koci policzkowe, odziedziczone po mongoloidalnych przodkach, ktrzy 30 000 lat temu przeszli z Azji przez zamarznit Cienin Beringa. Tymczasem wikszo szkieletw osobnikw nalecych do Pilli, klasy rzdzcej Majw, wiadcz, e byli oni wyranie wysi od rzesz wieniakw zwanych Mayeque. Pod koniec XVI wieku podrujcy po Meksyku Gaspar Antonio Chimosa w swoich Wspomnieniach historycznych pisa: Tubylcy mwi, e ci, ktrzy wznieli wspomniane budowle [w Itzmal] byli ludmi wyszego wzrostu ni w naszych czasach. Kiedy Hernan Cortes spotka si twarz w twarz z Montezum II, zwrci uwag na jego brod, stosunkowo jasn skr i wysoki wzrost. adna z tych cech nie wystpowaa u jego poddanych. Andreas de Avendane y Loyola, hiszpaski kupiec z pocztkw XVII wieku, opisywa nielicznych ocalaych Itza - inn grup elity Majw, ktra nie zostaa wymordowana ani nie zasymilowaa si z europejskimi najedcami - jako ludzi o piknych rysach i, jak u metysw, niemal jasnej skrze, doskonale zbudowanych i hojnie obdarzonych przez natur. Podobny opis pozostawi Juan deVillagntierre, ktry osobicie bra udzia w podboju Meksyku w poowie XVI wieku. Do dzi w niektrych grupach Indian na poudniowo-wschodnim Jukatanie i w pnocnym Belize (dawnym Hondurasie Brytyjskim), gdzie po konkwicie schronio si wielu arystokratw Pilli (il. 16.1) i Itza, stosunkowo czsto wystpuje janiejszy

138

kolor skry, co jest zastanawiajce, gdy nie mamy adnych informacji o tym, by mieszali si oni ze wspczesnymi Europejczykami. Takie rasowe anomalie musz by genetyczn pamitk po dawnej klasie rzdzcej. Miasto Majw Mu tul zostao zaoone przez Zacmutula, ktrego imi znaczy dosownie biay czowiek. Fresk w wityni Wojownikw w Chi-chen Itza ukazuje arystokratw o jasnotych twarzach, za pokonani jecy maj skr ciemnobrzow. Dekoracja wazy z Quirigua, przechowywanej w St. Louis Art Museum, przedstawia popiersie mczyzny o rudej brodzie, bkitnych oczach, kremowej skrze i byczym karku. Przykady te nie s bynajmniej wyjtkowe; znamy setki podobnych, od czasw Olmekw po Aztekw. Ernest Hooten z Harvardu, ktry opublikowa wyniki swoich drobiazgowych studiw nad szcztkami mieszkacw Wysp Kanaryjskich, zwrci uwag na armenoidalny typ rasowy (Hooten 1904, s. 304) czsto reprezentowany wrd elity Majw. Obserwacje Hootena potwierdza antropolog M. Wells Jakeman, ktry opisuje ortognatyczne twarze Itza i ich wskie, garbate nosy jako typowo armenoidalno-kaukaskie. Cofnite czoa, pene usta i mocne podbrdki dodatkowo pogbiaj to wraenie, jak pisa w swojej ksice The Origin and History of May as (Pochodzenie i historia Majw) z 1957 roku). Z cechami antropologicznymi Majw id w parze cechy ich jzyka, ktry jako jedyny spord prawie 700 rodzimych dialektw Mezoameryki wykazuje podobiestwo do jzykw indoeuropejskich, polegajce na przykad na wystpowaniu wyrazw jednosylabowych i homofonw (sw wymawianych tak samo, lecz majcych inne znaczenia, jak morze i moe). Co wicej, jzyk Majw by aglutynacyjny, to znaczy odmiana wyrazw odbywaa si w nim przez dodawanie przedrostkw i przyrostkw, w odrnieniu od jzykw fleksyjnych, gdzie zmiany zachodz wewntrz wyrazw. Nawet najwiksi sceptycy, jak znany autor L. Sprague de Camp, przyznaj, e jzyk Majw przypomina uralsko-atajskie lub ugrofiskie jzyki uywane w zachodniej Turcji. Te lingwistyczne paralele z jzykami kaukaskimi potwierdzaj kaukazoidalne pochodzenie elity Majw, a zarazem wskazuj, e rwnie jzyk Atlantydy musia by podobny do ormiaskiego (a zatem nalee do grupy uralsko-atajskiej). By wic spokrewniony, by moe blisko, z jzykiem etruskim i trojaskim. Rzeczywicie Etruria, wedug Platona, wchodzia w skad imperium Atlantydw, a Trojanie byli ich wanymi sojusznikami i krewniakami. Z biegiem czasu Majowie coraz bardziej oddalali si od swoich kaukaskich korzeni, dlatego nie przetrwao wiele pokrewnych wyrazw, lecz te, ktre ocalay, daj do mylenia. Na przykad w jzyku Majw okrelenie budowniczy lub zdolny rzemielnik brzmiao menyah, za menyan byo trojaskim okreleniem budowniczych lub mierniczych (Nuttall 1900, s. 533). Inne przykady mona wskaza wrd nazw geograficznych Mezoameryki, o czym mona si przekona, porwnujc nazwy miast w Armenii z ceremonialnymi orodkami Majw: Miasta w Armenii Colima Colua Zalissa Zuivan Orodki ceremonialne Majw Cholima Cholula Xalisco Zuivana

139

Na te interesujce zbienoci po raz pierwszy zwrci uwag dziewitnastowieczny ojciec adantologii, Ignatius Donnelly, ktry znalaz wymienione tu miasta Armenii w Geografii Azji Mniejszej Ptolemeusza. Oczywicie najwaniejsz, najbardziej znaczc zbienoci jest azteckie Aztlan i Atlantyda Platona. Ale zwizki Mezoameryki z zaginion cywilizacj nie ograniczaj si do wsplnych wyrazw. Ju sam fakt, e i w Mezoameryce, i w przedklasycznej Europie powstay zodiaki, jest zastanawiajce, lecz s one do siebie tak podobne i zawieraj te same znaki astrologiczne, e nie moe by mowy o zwykym zbiegu okolicznoci. Manifestacj Pierzastego Wa by Ehecatl, przedstawiany w sztuce sakralnej Aztekw (w Kodeksie wiedeskim) jako pochylona posta podtrzymujca niebo, uderzajco podobna do Atlasa, Atlantydzkiego twrcy astrologii. Forman pisze, e Ehecad by bstwem astrologicznym (Forman 1968, s. 46), wic jego identyfikacja z Atlasem, tak pod wzgldem formy, jak i funkcji, jest oczywista. Ehecad, przypominajcy Atlasa egipski Szu i sumeryjski Enlil nosili ten sam tytu Boga Wiatru. witynie Ehecatla byy najatwiej rozpoznawalnymi Atlantydzkimi budowlami w Mezoameryce - co jest zreszt naturalne, biorc pod uwag jego identyfikacj z Atlasem. Wszystkie zostay wzniesione na planie koa i skadaj si z piciu lub szeciu koncentrycznych platform tworzcych rodzaj schodkowej piramidy. Liczby zakodowane w tych wityniach s tymi samymi witymi liczbami, ktre wedug Platona, wykorzystywali Atlantydzi w swojej architekturze i urbanistyce. Budowle powicone Ehecatlowi jak adne inne na wiecie (z wyjtkiem niektrych megalitycznych ruin Brytanii i Wysp Kanaryjskich) odzwierciedlaj styl architektury i plan Atlantydy. Najlepiej zachowane ich przykady znajduj si w Tul (El Corral), Calixtlahuaca, Zempoala i Cuicuilco, a take w podziemnej koncentrycznej piramidzie odkrytej w czasie budowy metra w miecie Meksyk, gdzie mona j do dzi oglda. Gwna witynia Ehecada, noszca liczne cechy architektury Atlantydzkiej, zostaa zburzona, a na jej miejscu wzniesiono katolick katedr w dawnej stolicy Meksyku. Na szczcie jednak hiszpascy kronikarze pozostawili jej dokadny opis, zanim nowa religia zupenie odmienia Tenochtitlan. Podobiestwa nie sprowadzay si jedynie do wykorzystania witych liczb; wysoka na 15 metrw piramida Ehecada bya pomalowana na czerwono, biao i czarno - te same kolory, ktre, jak pisa Platon, najchtniej stosowali Atlantydzcy architekci. Ponadto ta kolista struktura bya usytuowana dokadnie porodku centralnego kompleksu ceremonialnego Tenochtidan. Cae to wielkie miasto byo zreszt wiadomie wzorowane na Atlantydzie. Powstao na wyspie porodku witego jeziora i tak j zaplanowano, e jego zarys przypomina skorpiona - znak zodiaku odpowiadajcy Atlasowi (Gleadow 1961, s. 99). Aztecka konstelacja bya identyczna ze znakiem skorpiona w Starym wiecie (Forman 1968, s. 201). Jak zauway McNice, to zaskakujce, e skorpion, zwykle spotykany w suchych i gorcych krajach, zosta znakiem wodnym (McNice 1955, s. 95). Mezoamerykaska budowla, ktra najdokadniej odpowiada opisanej przez Platona Atlantydzkiej architekturze sakralnej, znajduje si w Cuicuilco, na poudniowym przedmieciu miasta Meksyk. Wzniesiona na planie koa, skada si z piciu poziomw i jest otoczona fos, niegdy wypenion wod, ktra symbolizowaa morze. Jak pisze Hunter, na przedklasycznej ceramice z regionu Guerrero w

140

zachodnim Meksyku mona zobaczy przedstawienia okrgych wie zoonych z wielu platform, ktre, jak przypuszczamy, s wityniami lub kaplicami (1978, s. 18). Kolista piramida o obkowanych cianach w La Venta na rwninie nad Zatok Meksykask bya uywana przez Olmekw w rodkowym okresie klasycznym (1500-600 p.n.e.). Campbell wyjania, e Cuicuilco, by moe najstarsza meksykaska piramida, zostaa wzniesiona na wzr wulkanicznej wyspy porodku witego jeziora (Campbell 1961, s. 104). Atlantydzka symbolika jest tu oczywista. Wprawdzie prace budowlane w Cuicuilco trway jeszcze okoo 400 roku p.n.e., lecz pocztki tej budowli (wwczas w postaci konstrukcji z cegy suszonej) sigaj rodkowego okresu klasycznego - innymi sowy, tej samej epoki (okoo 1200 roku p.n.e.), kiedy nastpia zagada Atlantydy. Oczywiste Atlantydzkie cechy jej architektury, zastosowanie wspomnianych przez Platona witych liczb, czas budowy oraz zwizek z Ehecadem - azteckim Atlasem - wskazuj jednoznacznie, e piramida w Cuicuilco bya dzieem architektw z Atlantydy, ktrzy przybyli do Mezoameryki po zniszczeniu ich dalekiej ojczyzny. Jak na ironi, Cuicuilco w III wieku p.n.e. spotka podobny los, kiedy potna erupcja pobliskiego wulkanu pogrzebaa t piramid pod 7-metrow warstw lawy. W czasie prowadzonych ponad 2500 lat pniej wykopalisk archeolodzy znaleli niewielki ,kamienny portret mczyzny o wyranie europejskich rysach twarzy, w stokowym nakryciu gowy, jakie nosili Trojanie, i ze spiczast brod. Wyrzebiona z jadeitu podobna gowa, o bujniejszym zarocie (obecnie przechowywana w Field Museum of Natural History w Chicago) zostaa odkryta w Tenochtitlan, niedaleko miejsca, gdzie niegdy staa wielka trjkolorowa piramida Ehecatla. Fakt, e zostaa znaleziona wanie w tym miejscu, jej cudzoziemskie rysy twarzy i materia, z jakiego zostaa wykonana, wskazuj, e moe to by oryginalny artefakt pochodzcy z Atlantydy. A nawet jeli nie, to z pewnoci przedstawia mieszkaca Atlantydy. Nie mniej znaczca ni Cuicuilco bya stosowana przez azteckich urbanistw praktyka budowania najwaniejszych kompleksw ceremonialnych porodku witych jezior, jak ich stolica Tenochtidan. Naoczny wiadek hiszpaskiego podboju, Bernal Diaz, w swojej Historia verdadera de la Conquista (Prawdziwa historia podboju) opisywa miasta i wioski na powierzchni wody. Wszdzie wielkie wiee, witynie i piramidy wyrastaj wprost z wody. Dawni mieszkacy Mezoameryki wierzyli, e ich piramidy stoj ponad pierwotn otchani wd, z ktrej powstali bogowie i pierwsi ludzie. Kiedy Cortes zaatakowa piramid w Cholula, azteccy kapani wybili dziury w jej cianach, przekonani, e w ten sposb wyzwol potop, ktry zniszczy Hiszpanw. Herodot pisa w Dziejach, e Wielka Piramida Chufu zostaa wzniesiona nad podziemnym jeziorem ze sztuczn wysp porodku, zbudowan dla upamitnienia wyspy Atuma, przedpotopowej ojczyzny bogw i ludzi. Egipskie witynie miay swoje wite jeziora, zwykle o ksztacie podkowy naladujcym przedpotopowe wody, w ktrych kapani kpali si o wicie przed przystpieniem do odprawiania rytuaw. Podobnie azteccy kapani Tlaloka dokonywali ceremonialnych ablucji w jego paacu w Tetitla. Zikkurat w Ur rwnie mia si wznosi ponad pierwotnym przestworem wd. Jakby te przykady byy nie do oczywiste, ich zwizek z Atlantyd podkrela Lukian w swojej De dea Syria. Opisuje wityni miejscowej wersji Junony, bogini nieba, ustpujcej prestiem jedynie swemu

141

mowi Jowiszowi. Lukian pisze, e jej sanktuarium w Hierapolis zostao wzniesione przez samego Deukaliona, bohatera potopu, krzewiciela kultury i ocalonego z Atlantydy wedug greckiego mitu. witynia staa nad rozpadlin, do ktrej miay spyn wody potopu. Hierapolis, wite Miasto - dzisiejsze Manbi Mambid w Syrii - ley okoo 80 kilometrw na pnocny wschd od Aleppo i byo wanym orodkiem religijnym ju na pocztku IV tysiclecia p.n.e., kiedy pierwsi Atlantydzi przybywali na wschodnie wybrzee Morza rdziemnego. Junona, o ktrej wspomina Lukian, bya w jego czasach czczona pod imieniem Atargatis, zdradzajcym Atlantydzkie pochodzenie bogini, zwaszcza w starszej formie, Atar. Wedug Imela, aby okaza jej szacunek, wierni powstrzymywali si od jedzenia ryb, poniewa bogini pochodzia z morza. W swoim sanktuarium Atargatis bya przedstawiona pod postaci syreny,: crki utopionej kobiety, co moe by aluzj do zatonicia Atlantydy. Thor Heyerdahl pisa w swojej Ekspedycji Ra, e pewne cechy cywilizacji hetyckiej byy szczeglnie wyranie widoczne w kulturach Olmekw i Majw. Zwrci uwag, e w obu tych czciach wiata identycznie rzebiono charakterystyczne owalne zagbienia na oczy w naturalnej wielkoci posgach. Hetyci i Olmekowie czsto wykuwali reliefy w kamieniu, przedstawiajc ludzi rozmawiajcych twarz w twarz, co nie zdarzao si nigdzie indziej w Starym ani Nowym wiecie. Hetycka stela przechowywana w muzeum w Aleppo pod wzgldem tematyki i techniki wykonania nie rni si znaczco od olmeckiej steli z La Venta, obecnie znajduje si w Parku Archeologicznym Villahermosa. Na obu zostali przedstawieni brodaci mczyni o armenoidalnych rysach twarzy (dugim, wskim nosie i wskiej czaszce) walczcy z wem. Sam fakt, e obie kultury stosoway stele, z pewnoci nieczsto spotykane u innych staroytnych ludw, wskazuje na istnienie midzy nimi jakiego zwizku. Anatolijsko-mezoamerykaskie paralele mona znale rwnie w moe nie tak imponujcych, ale nie mniej ciekawych artefaktach. Fletnie Pana byy na tyle popularne w cywilizacjach Azji Mniejszej, e wskazywano je jako jeden z dowodw na anatolijskie pochodzenie Etruskw, ktrzy uwaali je za swj narodowy instrument. Fletnie byy te niezbdnym elementem ceremonii Majw. Wersja mezoamerykaska fletni Pana nie rni si niczym od anatolijskiej, ma nawet te same tony. Przedmiotem podobnie kojarzonym z Azj Mniejsz i Etruskami s noszone przez Olmekw buty o spiczastych, zagitych ku grze noskach. Sanday przedstawione na posgu Chacmoola w Chichen Itza s takie same jak sanday uywane przez Guanczw z Wysp Kanaryjskich. Olmeckie zabawki z Tres Zapotes w ksztacie figurek zwierzt na kkach (co jest ciekawym zjawiskiem u ludu, ktry wedug tradycyjnej nauki nie zna koa) nie rni si od zabawek hetyckich. Nie zamierzam sugerowa, e te zbienoci oznaczaj, i Hetyci, lud szczurw ldowych, ktry stworzy swoje imperium obejmujce Azj Mniejsz i cz Bliskiego Wschodu, kiedy na zachodzie powstawao imperium Atlantydw, podejmowali podre do prekolumbijskiej Ameryki. Hetyci byli raczej kaukazoidalnym ludem spokrewnionym z Atlantydami, ktrzy pywali na Przeciwlegy Kontynent i czciowo go skolonizowali. Te aspekty mezoamerykaskiej cywilizacji, ktre wydaj si hetyckie lub anatolijskie, s zarazem tymi samymi elementami kultury Atlantydw, ktre wywary wpyw na wszystkie cywilizacje epoki brzu, a zwaszcza spokrewnione z Atlantydami lub zwizane z nimi sojuszem. Hetycki

142

mit kosmologiczny o Ullikummi, anatolijskiej wersji Atlasa, oraz pochodzenie Trojan w linii prostej od Atlantydy Elektry wskazuj, e gwne przedklasyczne mocarstwa Azji Mniejszej miay Atlantydzkie korzenie. Ksiga Majw Popol Vuh opisuje olbrzyma Zipacnu, ktry wystpi przeciwko bogom, wyrastajc do rozmiarw gry porodku morza. W hetyckiej wersji tego mitu inne jest tylko imi olbrzyma, obie za umieszczaj go na Oceanie Atlantyckim. Najbardziej zaskakujc tego rodzaju paralel jest relacja o wojnie trojaskiej, ktr znali Majowie. Rdzenni mieszkacy Jukatanu opowiedzieli hiszpaskim zdobywcom o tym, jak pewien ksi z Chichen Itza skrad narzeczon krlowi Izmal. Hunac Ceel, wadca Mayapan i sojusznik Izmal, zemci si na porywaczu i jego poddanych, ktrzy udzielili schronienia ksiciu i porwanej przez niego kobiecie, atakujc Chichen Itza i w kocu palc je doszcztnie po 10-letnim obleniu, kiedy to obie strony straciy wielu dzielnych wojownikw. Ocalali Itza odpynli ze zniszczonego miasta na wysp, ktrej nadali nazw Tayasal. Leaa ona porodku wielkiego .jeziora, ktre nazwali na swoj wasn cze. Wersja aztecka jest jeszcze blisza trojaskiemu oryginaowi: trzy boginie kusz modego ksicia Yappana.Ten wybiera Xochiquetzal - bogini wiosny, mioci i pikna, a w konsekwencji swego wyboru zostaje zabity (Brundage 1960, s. 162). Zbieno z histori Parysa moe oznacza tylko tyle, e opowie ta zostaa importowana ze Starego wiata jeszcze przed przybyciem Hiszpanw, ktrzy uwaali wszystkie europejskie mity za nie mniej godne potpienia ni te, z ktrymi zetknli si w Nowym wiecie. Legend o Troi opowiadali te Toltekowie, znajcy wadc Chichen Itza pod imieniem Topiltzin, ktrym okrelano rwnie Pierzastego Wa. Po klsce w wielkiej wojnie i ucieczce do Tollan, ludu mieszkajcego na wypi za wschodnim morzem, Topiltzin z kilkoma swoimi ocalaymi weteranami przypyn na ziemi Toltekw (il. 16.2).T sam wersj podaje spisana przez Majw ksiga Chilatn Chumayel. Ilion i miasta mykeskiej Grecji zostay i tu zastpione przez bardziej znajome Chichen Itza, Mayapin i Izmal. W rzeczywistoci jednak Chichen Itza nigdy nie zostao cakowicie zniszczone. U Wergiliusza trojaski ksi Ilioneus mwi:
Jak straszliwy by huragan, ktry przyby z bezlitosnych Myken i przetoczy si przez rwnin Idy i jak los zmusi kontynenty Europy i Azji, by spotkay si w walce, wszyscy syszeli, nawet ci, ktrzy mieszkaj daleko od nas na kocu wiata, gdzie rzeka Oceanu zakrca, a take ci, ktrzy yj przy samym ogniu, pod bezlitosnym socem (Eneida, ksiga VII, 221, s. 27).

Wydaje si, e ow odleg okolic pod bezlitosnym socem jest Jukatan, pooony bliej rwnika, a wic przy samym ogniu. W Mezoameryce mona znale i inne nawizania do trojaskiego mitu, jak na przykad olmeck legend o Chibhan Cogi, 20-letnim ksiciu uprowadzonym z powodu niezwykej urody przez krla-szamana Yanacan, ktry przybra posta skrzydlatego jaguara. Podobny los spotka trojaskiego ksicia Ganimedesa. Zeus pod postaci ora porwa go i uprowadzi na Olimp, gdzie Ganimedes suy mu jako podczaszy i obiekt erotycznych uniesie. Trojaski epos wywar niezatarty wpyw na wszystkie ludy Mezoameryki, poniewa by czci atlantydzkiego mitu zaoycielskiego. Pierzasty W przyby do Meksyku w konsekwencji nie tylko naturalnego kataklizmu, ale i poprzedzajcej go klski militarnej. Podobnie po upadku Ilionu atlantydzcy sojusznicy Troi wrcili do swej ojczyzny na oceanie, zanim spotkaa j zagada. W wersjach znanych 143

Toltekom i Majom po wojnie trojaskiej pokonani wojownicy uciekaj na Atlantyd (Tollan i Tayasal), za po jej unicestwieniu ewakuuj si na wybrzee Jukatanu. Ostateczna zagada, ktra staa si bezporedni przyczyn Mniejszego Przybycia Atlantydzkich uciekinierw do Mezoameryki, zostaa utrwalona w najwitszych kronikach staroytnych Meksykanw. Anales de Quahtitlan opisuj kataklizm, ktrego dowiadczyli przodkowie, prostymi sowami: A ten rok by rokiem Ce-calli [Wielkiej Wody] i pierwszego dnia wszystko przepado. Sama gra skrya si pod wod. Relacja ta przywodzi na myl sowa Timajosa Platona, opisujce zagad Atlantydy w cigu jednego dnia i jednej nocy. Cho Anales de Quahtitlan powstay przed konkwist, wykazuj wiele intrygujcych podobiestw do legend o potopie z innych czci wiata staroytnego. Imi tolteckiego bohatera potopu brzmiao Nata, co moe by odpowiednikiem biblijnego Noego w jzyku Tenoche. On i jego ona Nena dowiedzieli si o nadchodzcym kataklizmie od Tezcatlipoki, podobnie jak sumeryjskiego Ziusudr ostrzeg bg morza Enki, a babiloskiego Xiusthrosa Kronos, wadca Oceanu Atlantyckiego. W hinduskiej Matsya Purana bg Wisznu pod postaci ryby przepowiada nadejcie katastrofalnej powodzi, po czym mwi Manu: Ziemia stanie si jak popi, rwnie powietrze bdzie rozpalone. Oppenheimer zauway, e taki opis wskazuje na wielki kataklizm jaki moe by wynikiem uderzenia meteorytu (Oppenheimer 1999, s. 241). Motyw kataklizmu i migracji powtarza si rwnie w cytowanej wczeniej ksidze Majw Popol Vuh. Opisuje ona przybycie z morza rasy przodkw po Hun yecil (Hun-Esil Aztekw, czyli Topienie Drzew) straszliwej powodzi i trzsieniu ziemi. Na pamitk swego ocalenia zbudowali oni wityni nad rzek Huehuhuetan. W wityni tej, zwanej Domem Ciemnoci ze wzgldu na jej podziemne krypty, zoyli kroniki, ktre zabrali z zatopionej ojczyzny. W 1691 roku tak wanie podziemn wityni odkryto niedaleko miasta Saconusco. Jej bezcenna biblioteka zostaa spalona na rozkaz kocielnych urzdnikw jako dzieo szatana. Dalej Popol Vuh opisuje, e bogowie, niezadowoleni z tego, e ludzie w coraz wikszym stopniu panowali nad natur, zamili ich rozum i wadcy Majw musieli zwrci klucze cywilizacji do wielkiego krlestwa za Morzem Wschodzcego Soca. Z poczenia arystokratw Pilli i proletariatu Mayeque powstaa klasa rednia, Macehual. Nielicznych Mayeque, ktrzy wykazali si wyjtkowymi osigniciami, na przykad pojmaniem trzech lub czterech wrogw, przyjto do klasy rzdzcej. Ich denie do awansu zaczo niepokoi wysze klasy. Mayeque mieli zakorzenion skonno do skadania ofiar z ludzi, wic wymierajcy Pilli coraz czciej sigali po t praktyk, by zmusi rdzennych mieszkacw do ulegoci. Mimo to, jeszcze w czasach konkwisty rd Pierzastego Wa nie wygas zupenie, na co wskazuj opisy wygldu Montezumy. Wiedzc o rnicach rasowych midzy swoimi poddanymi a Hiszpanami, wadca celowo wybra spord dworzan czowieka wyszego, o janiejszej skrze i lekkim zarocie jako swego osobistego posaca do Cortesa. Rozbienoci midzy wczeniejszymi mezoamerykaskimi cywilizacjami, zwaszcza midzy Olmekami i Majami, do dzi budz wiele kontrowersji. Wydaje si jednak prawdopodobne, e rozdwik midzy wyniosymi, wszechpotnymi Pilli a skromnymi, pracujcymi w pocie czoa Mayeque zmniejsza si w wyniku mieszanych maestw, za spraw ambitnych przedstawicieli klasy redniej, Machual. Arystokraci

144

przechowali jako swoje dziedzictwo sztuk i nauk przekazan im przez przodkw przybyych z Adantydy. Dziedzictwo to jednak powoli popadao w zapomnienie, a kurczca si elita w kocu przestaa by w stanie skutecznie kontrolowa rdzenn ludno. Arystokraci po prostu opucili coraz trudniejsze do rzdzenia miasta i odeszli w dungl, przyjmujc styl ycia znany od dziesitkw tysicy lat, przed przybyciem wszystkich Pierzastych Wy. Pozostawione przez Majw stele opowiadaj, e ich cywilizacja ostatecznie upada wrd nieprzerwanych walk midzy konkurujcymi ze sob miastami. Garstka ocalaych arystokratw przystpia do odbudowywania cywilizacji w innych czciach Mezoameryki, cho pniejsze pastwa Mistekw, Toltekw i w kocu Aztekw nigdy nie przewyszyy dokona Majw. W chwili gdy Cortes stan na wybrzeu imperium Montezumy, cywilizacja Mezoameryki ponownie przeywaa okres upadku. Nim XVI wiek dobieg koca, przedstawiciele elity - potomkowie uciekinierw z Atlantydy - wymarli niemal zupenie.

145

17. Synowie Soca z Atlantydy

Machu Picchu mogo powsta na grze odlegej o okoo 100 kilometrw od Cuzco, gdzie podobno zostali stworzeni Synowie Soca, lub na grze, na ktrej schronili si oni przed wodami potopu. Pierre Grimal Larousse World Mythology

Kiedy pierwsi hiszpascy eglarze zbliali si do wybrzea Peru, jeszcze z penego morza zobaczyli co, co w pierwszej chwili wzili za wielki biay krucyfiks uoony na pustym brzegu. Wydawa si on znaczco wskazywa w stron niezbadanego wntrza ldu. Chrzecijascy konkwistadorzy odebrali to jako znak z nieba, potwierdzajcy suszno ich misji w Nowym wiecie i jej ostateczny triumf. Tymczasem w krucyfiks okaza si jednym z tajemniczych geoglifw, ktry Hiszpanie nazwali Candelabra. Dugi na 60 metrw, widoczny z odlegoci 20 kilometrw od wybrzea Paracas, znak ten przedstawia w rzeczywistoci bielu, rolin czczon przez staroytnych mieszkacw Peru ze wzgldu na jej waciwoci halucynogenne. Candelabra to tylko pierwszy z wielu cudw, jakie Europejczycy mieli odkry w andyjskim kraju, ktry tubylcy nazywali Tawantisuyu. Byo to ogromne, doskonale zorganizowane imperium, rozcigajce si od Andw w Ekwadorze po rzek Maule w Chile. Cae jego terytorium przecinao ponad 15 000 kilometrw doskonaych drg; tylko nadbrzena droga cigna si na dugoci ponad 4000 kilometrw. Ten rozlegy system komunikacyjny nie skada si z prymitywnie wydeptanych cieek, lecz z brukowanych szlakw przecinajcych dungle, bagna, pustynie i gry. Wzdu kadego z nich znajdoway si rozmieszczone w regularnych odstpach przystanki z magazynami, dajcymi cie drzewami i rdami wody. Same drogi byy utrzymywane w idealnym stanie i regularnie sprztane przez ekipy zamiataczy. Byy one tak szerokie, e osiem hiszpaskich koni mogo po nich jecha obok siebie. Uywali ich gwnie casquis, biegacze dostarczajcy wiadomoci w najdalsze zaktki imperium. Zbliajc si do przystanku, casqui d w konch, aby zawiadomi o tym swego nastpc. Kiedy znalaz si w takiej odlegoci, e nastpny kurier mg go usysze, wykrzykiwa swoj wiadomo, nie przerywajc biegu. W ten sposb sztafeta moga pokona 3500 kilometrw w cigu piciu dni. Poniewa setki casquis znajdoway si nieustannie w trasie, wadca znal nawet najbardziej trywialne szczegy codziennego ycia w swoim Tawantisuyu. Nie mniej spektakularne byy osignicia jego inynierw w dziedzinie budowy mostw. Most wiszcy nad rzek Apurimac, skonstruowany w poowie XV wieku, jeszcze na pocztku XX stulecia nadawa si do uytku. By tak wielki i wprawnie zbudowany, e moga przez niego bezpiecznie przejecha caa kawaleria Francisca Pizarra. Dokonania andyjskich ekspertw od nawadniania mogy miao konkurowa z najlepszymi konstrukcjami Rzymian. Akwedukt w Ascope, o dugoci prawie 2 kilometrw, do dzi dostarcza wod z wysokoci ponad 1200 metrw na poziom morza mimo 1200 lat cigego uytkowania. Potny zbiornik wodny w Chan-Chan, zbudowany przed 900 rokiem n.e., mg pomieci ponad 7 500 000 litrw wody. Przedinkaskie mury Sacsayhuaman, niedaleko inkaskiej stolicy Cuzco, maj 7 metrw

146

wysokoci i skadaj si z setek dokadnie dopasowanych blokw, ktrych waga nierzadko przekracza 200 ton. W 1932 roku przypadkowo dokonano odkrycia kamiennego muru, zaczynajcego si niedaleko Puent w pobliu peruwiaskiego wybrzea i biegncego wzdu pnocnego brzegu Rio Santo do Limy. Badacze z Amerykaskiego Towarzystwa Geograficznego ustalili, e pierwotnie mur ten mia okoo 4,5 metra gruboci u podstawy i zwa si ku grze, sigajc wysokoci 3,6 metra. Do dzi zachowao si tylko okoo 65 kilometrw tego muru, lecz niewtpliwie niegdy cign si on a do wybrzea Pacyfiku, drugi za jego koniec gin w nieprzebytej dungli. Moliwe, e zosta wzniesiony przez Chimu, syncych z ogromnych budowli, dla obrony przed agresj Inkw pod koniec XIV wieku, lecz w rzeczywistoci nie znamy jego twrcw ani daty powstania. Kto mg zbudowa tak imponujce wiadectwo cywilizacji? Synny podrnik i pisarz David Hatcher Childress zastanawia si: Cho boliwijscy archeolodzy uparcie twierdz, e to ich przodkowie zbudowali zarwno Tiahuanaco.jak i Puma Punku [wielkie kompleksy ceremonialne], to
wydaje si, e ich kultura musiaa zrobi ogromny krok wstecz, gdy dzi ledwie mog wyy na wysokim, jaowym paskowyu. Ani oni, ani hiszpaski rzd zuboaej Boliwii nie s w stanie powtrzy dokona budowniczych Tiahuanaco i Puma Punku (1986, s. 138).

Na Hiszpanach jednak znacznie wiksze wraenie wywar oszaamiajcy zbir zota i srebra nalecy do inkaskiego wadcy. Szlachetne metale w caym imperium byy wyczn wasnoci klasy rzdzcej, a obfity urobek wszystkich kopal by przekazywany wprost do paacw i wity. Okoo 130 000 000 suszonych na socu cegie zuyto do budowy Uczcej 2000 lat Huaca del Sol niedaleko Trujillo w pnocnym Peru. Przypuszczajc, e jest w niej ukryty wielki skarb, Hiszpanie poczyli kanaem t piramid soca z poblisk rzek i wypukali dosownie tony zota i srebra z dugiej na 230 i szerokiej na 137 metrw budowli. Pierwotnie znajdujce si wewntrz sanktuarium miao ciany i sufit pokryte zot blach i miecio 12 naturalnej wielkoci posgw z litego zota. Pobliska Piramida Ksiyca bya niemal identycznie ozdobiona i wypeniona srebrem. W inkaskiej stolicy Cuzco na terenie Coricancha, czyli Okrgu Soca, lniy setki ptakw, motyli, lam i ptakw wykonanych ze zota. W samym Coricancha mieci si zoty dysk rednicy blisko 3 metrw, symbolizujcy boga soca, a take liczne posgi z litego zota. Ogarnitych dz grabiey konkwistadorw nie obchodzio pochodzenie, technologia ani polityka andyjskiej cywilizacji. Ich ksiy jednak zainteresowaa religia Indian, ktr natychmiast postanowili zastpi chrzecijastwem. Podobnie jak Aztekowie, Inkowie zostali podbici, a ich kultura waciwie doszcztnie zniszczona w cigu zaledwie 100 lat od przybycia Europejczykw. Cywilizacja mezoamerykaska i andyjska rozwijay si niezalenie i raczej nie utrzymyway ze sob kontaktw. Niektrzy naukowcy s zdania, e nie wiedziay nawet o swoim istnieniu, ale azteccy imperialici wadali Meksykiem w tym samym czasie, kiedy Inkowie panowali nad Ameryk Poudniow od Ekwadoru po Chile. Wanie w tym punkcie podobnych, lecz odrbnych Unii rozwoju zaczynaj by widoczne obce korzenie prekolumbijskiej Ameryki Poudniowej. Ot jak na spoeczestwa, ktre rozwijay si, nie wiedzc nic o otaczajcym je wiecie, najwaniejsze daty dotyczce cywilizacji mezoamerykaskiej i andyjskiej s zaskakujco zbiene. Obie pojawiy si nagle okoo 3000 roku p.n.e. nad brzegiem morza i obie w tych 147

samych momentach przeyway okresy gwatownego rozwoju - okoo 1600 i 1200 roku p.n.e. Przedstawiciele tradycyjnej archeologu przez dugi czas uwaali, e najwczeniejsz faz zorganizowanego spoeczestwa w Ameryce Poudniowej by okres przedceramiczny, zaczynajcy si w poowie III tysiclecia p.n.e. Jednak wiosn 2001 roku ta chronologia musiaa odej do lamusa, poniewa po zbadaniu udoskonalonymi technikami datowania prbek z jednego z peruwiaskich miast okazao si, e zostao ono zbudowane w 2627 roku p.n.e. Caral, pooone okoo 200 kilometrw na pnoc od Limy i okoo. 22 kilometrw od wybrzea Pacyfiku, w dolinie rzeki Supe, byo duym orodkiem miejskim, nad ktrym dominowao sze piramid. Najwiksza z nich bya zbudowana z kamiennych ciosw, miaa podstaw o wymiarach 137 na 152 metry i 18 metrw wysokoci. W miecie znajdoway si te trzy zagbione place, kwartay luksusowych budynkw mieszkalnych, skromniejsze domy i wielkie rezydencje. Naukowcy przypuszczaj, e liczba mieszkacw moga wynosi okoo 30 000 lub nawet wicej. Caral nie jest jednak wyjtkiem. W jego najbliszej okolicy znajduje si 17 innych miast, pochodzcych z tego samego okresu. Istnienie tego rozlegego obszaru miejskiego, z monumentalnymi budowlami i liczn populacj, wskazuje, e datowanie pocztkw andyjskiej cywilizacji na 3000 rok p.n.e. (niecae cztery stulecia przed powstaniem Caral) jest niemal pewne. Jeszcze nawet przed ustaleniem daty powstania Caral na pocztku III tysiclecia p.n.e. archeolodzy wiedzieli, e podobna do zikkuratu budowla z geometrycznym dziedzicem, Huaca de los Sacrificios, zostaa wzniesiona w 2857 roku p.n.e. Przy tym jest ona niewtpliwie starsza, gdy prbki datowane metod radiowglow pochodziy z ostatnich faz jej uytkowania. Jak zauway Moseley, daty pocztkowe byyby z pewnoci wczeniejsze, a budowa tej huaca zacza si i zakoczya wczeniej ni na innych stanowiskach (1994, s. 116). Mimo tak wczesnej daty powstania Huaca de los Sacrificios nie jest prymitywn konstrukcj, lecz ma mury z potnych bazaltowych ciosw, a nie z otoczakw, poczone z eleganckimi schodami. Wikszo archeologw badajcych Ameryk Poudniow ju dawno dosza do wniosku, e pierwsza cywilizacja na tym kontynencie pojawia si na pnocnym wybrzeu Peru pod koniec IV tysiclecia p.n.e., w okresie, ktry nazywaj Salavarry. Charakterystyczne dla tej kultury byy masywne, budowane z kamienia lub suszonych cegie platformy witynne z otoczonymi murami dziedzicami, uderzajco podobne do powstajcych w tym samym czasie w Mezopotamii zikkuratw. Andyjska cywilizacja od pocztku, wszdzie gdzie zaobserwowano jej lady, pojawia si nagle wrd miejscowych Indian, ktrzy wczeniej przez dziesitki tysicy lat w zasadzie nie zmieniali stylu ycia. Budowa piramid, medycyna, mumifikacja, irygacja, zorganizowane rolnictwo, urbanistyka, organizacja pracy, rozwarstwienie spoeczne, centralna administracja i szybko rozwijajce si miasta oraz kompleksy ceremonialne byy obecne od samego pocztku. Podobnie jak w Meksyku, cywilizacja w Andach pojawia si w peni rozkwitu, bez adnych oznak wczeniejszego rozwoju. Dla wikszoci laikw prekolumbijskie Peru jest tosame z imperium Inkw. Inkowie byli jednak tylko ostatni andyjsk cywilizacj. Pojawili si w Pnym Okresie Przejciowym, okoo 1300 roku p.n.e., po pokonaniu ostatniej z co najmniej piciu wielkich kultur, ktre ich poprzedzay. Szczeglnie wane miejsce zajmowaa wrd nich kultura Sechin-Chavin, poniewa to wanie ona okoo 1200 roku p.n.e.

148

rozprzestrzenia cywilizacj w gr i w d wybrzea Pacyfiku. Kiedy kultura Sechin-Chavin upada mniej wicej 1000 lat pniej, na poudniu lud Nazca opanowa do perfekcji techniki nawadniania, za na pnocy Moche zbudowali fantastyczn Huaca de Sol. Przed 600 rokiem n.e. rwnie te kultury obumieray, a ich miejsce zaja kultura Chimu, ktrej imperialistyczne ambicje i cyklopie mury budowli w Chan-Chan stolicy liczcej ponad 100 000 mieszkacw - przejli przed pocztkiem XV wieku jeszcze ambitniejsi Inkowie. O ile kada z tych kultur odcisna niezatarte pitno na cywilizacji Ameryki Poudniowej, byy one podobnie jak kultury Mezoameryki - spokrewnione i stanowiy waciwie nie tyle odmienne i odrbne spoeczestwa, ile raczej rne wariacje na ten sam temat. Elementy powstae w okresie Salvarry, wyranie widoczne w Caral, byy w rnych formach powtarzane a do hiszpaskiego podboju. Podobnie jak w prehistorycznym Meksyku, rwnie w Andach miay miejsce cztery etapy gwatownego kulturowego rozwoju wywoane przez fale napywajcych w znacznej liczbie cudzoziemskich imigrantw. Pierwsza, na przeomie IV i III tysiclecia p.n.e., kiedy na pnocnym wybrzeu Peru pojawia si cywilizacja poudniowoamerykaska, zbiega si w czasie z pocztkiem kalendarza Majw w 3113 roku p.n.e., narodzinami dynastycznego Egiptu i pierwszymi zaburzeniami sejsmicznymi na Atlantydzie, ktre skoniy wielu mieszkacw tej wyspy do szukania schronienia w innych czciach wiata. Relacja o potopie pochodzca z okresu Tiahuanaco opisuje boga soca imieniem Thonapa, ktry utopi mieszkacw wyspy Yamquisapa za egoizm, zamiowanie do luksusu i oddawanie czci posgowi kobiety na wzgrzu Cachapucara. Thonapa zniszczy posg i wzgrze, zatapiajc je w oceanie, wraz z wikszoci wyznawcw. Ta wersja jest szczeglnie interesujca ze wzgldu na podobiestwo do sanktuarium Klejto (Cachapucara?) na centralnym wzgrzu Atlantydy, opisane przez Platona. Platon twierdzi, e miejsce, w ktrym spotkaa si ona z bogiem mrz Posejdonem i pocza pboski rd krlw Atlantydy, byo pniej otoczone czci i zamienione na wityni. Migracja wybranych przez Thonap ocalonych musiaa nastpi po kataklizmie 2200 roku p.n.e. Trzecia fala uciekinierw z Atlantydy, datowana na okoo 1600 rok p.n.e., znalaza odzwierciedlenie w nagym pojawieniu si kultury Olmekw i rwnie nagym wprowadzeniu ceramiki w basenie Titicaca, wskazujce na przybycie w tym czasie cudzoziemcw, ktrzy mogli zbudowa ceremonialne miasto Tiahuanaco (il. 17.1).Trzysta lat pniej ludzie, ktrzy uciekli po zagadzie Atlantydy, spowodowali niespodziewany rozkwit kultury Olmekw i powstanie jednej z najwaniejszych kultur peruwiaskiej prehistorii, Sechin-Chavin. Te trzy gwne przeomy w archeologii Ameryki Poudniowej zaznaczyy si rwnie w rodzimej andyjskiej tradycji. Pierwsi mieszkacy, zwani Ayar-uys-sus (Mami), byli uwaani za tak wanych w dziejach Ameryki Poudniowej, e opowiadano, i wyroli z ziemi na pocztku wiata. Niezliczone pokolenia pniej zupenie inny lud przyby zza morza na pnocne wybrzee Peru. Byli to Ayar-manco-topas, nieprzecitnie mdrzy ludzie, ktrzy wznieli pierwsze miasta, budowali piramidy i inne monumentalne konstrukcje, znali si na matematyce, stosowali leki i stworzyli wszystkie elementy kultury, z ktrych pniej syna Ameryka Poudniowa.

149

W wersji tej legendy opowiadanej przez Chimu ludem tym rzdzi krl Naymlap, ktry przywiz swoich poddanych flot wielkich kanoe. Duszy czas po okrzepniciu Ayar-manco-topas nieoczekiwanie pojawili si Ayar-chakis,Wdrowcy, ktrych z odlegej ojczyzny wypdziy trzsienia ziemi i powodzie. Na ich czele sta Manco Capac i jego ona Mama Occlo. Okoo 3500 lat temu zapocztkowali oni Epok Rozkwitu, w ktrej wspaniali architekci zbudowaliTiahuanaco. Rzeczywicie, badania radiowglowe prbek z tego kompleksu ceremonialnego wykazay, e powsta on okoo 1600 roku p.n.e. (Childress 1986,139). Dzi uwaany za wiarygodne rdo informacji o dziejach Inkw brat Blas Valera - syn konkwistadora i indiaskiej kobiety - spisa dokument (przechowywany obecnie w klasztorze jezuitw w La Paz), ktry dostarcza pewnych interesujcych szczegw historii Manco Capaca. Wraz ze sw siostr-maonk opuci on miejsce, gdzie si urodzi, Wysp Soca, kiedy nadesza epoka dekadencji i upadku zwana Pu-Un-Runa, Epok Dzikich. Ich ojczyzna zostaa zniszczona potopeni, zesanym jako kara przez bogw, ktrzy oszczdzili tylko Manco Capaca i jego liczn cnotliw rodzin. Ostatni fal imigracji tworzyli Ayar-auccas, rwnie uciekajcy przed kataklizmem, lecz jeszcze straszniejszym ni poprzednie - cakowit zagad w ogniu i wodzie potnego niegdy krlestwa. Trafnie nazwani Wojowniczym Ludem, byli niemal na pewno weteranami przegranych wojen toczonych przez Atlantyd we wschodniej czci Morza rdziemnego i ocalaymi z ostatecznej zagady Atlantydy w 1198 roku p.n.e. Ich atlantydzkie pochodzenie powiadczaj sami Inkowie: opisuj oni Ayar-auccas jako czterech braci bliniakw, ktrzy podtrzymywali niebo, lecz w kocu poczuli si zmczeni swoim trudem ponoszonym dla niewdzicznej ludzkoci i zrzucili niebo do morza, wywoujc globalny potop i zabijajc w ten sposb wiksz cz ludzkoci. Jeden z Ayar-auccas przyby do Cuzco, gdzie zamieni si w huaca, czyli wity kamie, wczeniej jednak zdy z miejscow kobiet spodzi pierwszego Ink z krlewskiego rodu. Odtd Cuzco, zwane Ppkiem wiata, byo stolic imperium Inkw. Wersja, ktr spisa Blas Valera, uywa w odniesieniu do tych ludzi ocalonych z potopu okrelenia Micmas, czyli kolonici. Pniej ta sama historia trafia nad jezioro Titicaca i lec na nim ma wysepk, nazwan na cze oceanicznej ojczyzny Manco Capaca Isla del Sol. Kompilujc list wszystkich inkaskich i przedinkaskich krlw, Valera ustali dokadnie rok, w ktrym zaczli oni panowa: 1220 p.n.e. Taka data, ustalona 500 lat temu wycznie na podstawie genealogii prekolumbijskich wadcw, pokrywa si niemal dokadnie z ostatecznym zniszczeniem Atlantydy w 1198 roku p.n.e. Legenda o Ayar-auceas jest bez wtpienia peruwiask wersj historii zagady Atlantydy wczon do mitu o powstaniu inkaskiego imperium. Ale nie tylko Inkowie syszeli o Ayar-auccas. Indianie Anti z Boliwii, Arawak Macusis z Guinanas w Kolumbii, brazylijscy Indianie Tamanac wiedzieli, e wikszo Ayar-auccas zgino w ognistym kataklizmie, po ktrym nastpi straszliwy potop. Indianie mwicy jzykiem tupi-guarni opowiadali, e bg-stwrca Monan, oburzony grzechami ludzi, zniszczy Miasto Lnicych Dachw strasznym ogniem z nieba. Czarownik Irin Mage zgasi poar powodzi, niechccy topic jednak wiksz cz ludzkoci. Elementem lingwistycznym wskazujcym na cudzoziemski charakter Miasta Lnicych Dachw jest mage - archaiczne zachodnioeuropejskie sowo oznaczajce maga. Z potopu ocala tylko heros Tamandare i

150

jego liczna rodzina, ktrzy zostali zawczasu ostrzeeni przed kataklizmem i odpynli do Ameryki Poudniowej. Dzisiaj pnocne brzegi Brazylii s nazywane Wybrzeem Tamandare, na pamitk przybysza z Atlantydy. Mit o stworzeniu wiata boliwijskiego plemienia Munduku gosi, e bg soca Ra-imi nada Ziemi ksztat paskiego kamienia na czole pomniejszego bstwa, ktre jednak nie mogo w nieskoczono dwiga tego ciaru i w kocu zrzucio wiat do morza. Ra-imi kojarzy si z egipskim Re, ktry rwnie mia swj mit o potopie, natomiast nieznane z imienia bstwo, ktre podtrzymywao wiat, a pniej spowodowao jego zagad, to oczywiste nawizanie do Atlasa, Podtrzymujcego. U Inkw Inti-Ra-imi byo dorocznym witem na cze soca. Niezalenie od skojarzenia z bogiem Re, Inti byo egipskim imieniem, popularnym w okresie Starego Pastwa, zwaszcza wrd arystokratw. W lutym 2001 roku w Abu Sir na poudnie od Kairu odkryto mastab (jednokondygnacyjny ceglany grobowiec) z czasw VI dynastii, w ktrej 4300 lat temu zosta pochowany sdzia imieniem Inti. Gwnym bstwem Inkw by Inti, bg nieba i soca, przedstawiany w sztuce sakralnej jako twarz mczyzny wpisana w dysk solarny. Podobnym bogiem byl egipski Horus, ktrego imi pochodzi od rdzenia her, twarz, wystpujcego rwnie w sowie heret, niebo. Co wicej, hieroglif oznaczajcy niebo przedstawia ludzk twarz. Jak pisaem w rozdziale 4 Droga do Egiptu, Szemesu-Hor, Towarzysze Horusa byli przybyszami z Atlantydy, ktrzy pod koniec IV tysiclecia p.n.e. przynieli do Egiptu cywilizacj. Horus, podobnie jak Inti, byl personifikacj wadzy krlewskiej i zarwno faraonw, jak i Inkw ich poddani uwaali za ywe wcielenie boga soca. W swoim witym miecie Hierakonpolis w Grnym Egipcie Horus by przedstawiany jako uskrzydlony dysk soneczny. Jego wizerunek w takiej postaci umieszczano nad drzwiami wity, aby chroni je przed zem. Soce ze skrzydami mona zobaczy rwnie nad wejciem do inkaskiej wityni w Ocosingo. Opowie o potopie, zwanym Czasem Catena-ma-Noa (Wody Noa), przekazywana przez Indian Orinoko, wymienia biblijnego bohatera potopu. Patagoski Zeukha przywodzi na myl sumeryjskiego Ziusudr.W 1629 roku Fernando Montesinos, ktry jako sekretarz wicekrla prowadzi w Peru oywion dziaalno handlow, napisa w swoich Memorias Antiguas Historiales del Peru, e miejscowi kapani opowiadali, jakoby ich przodkw przywid do Ameryki Poudniowej prawnuk Noego, a w kadym razie jego inkaskiego odpowiednika. Stolic Noa byo miasto Zote, ktre wedug Indian zagino. Szaleni z chciwoci Hiszpanie sdzili, e miasto jest ukryte gdzie w dungli i rozpoczli swoje bezowocne poszukiwania Eldorado. Tymczasem wedug miejscowych poda Zote zostao zniszczone w czasie potopu. Rdzenni mieszkacy okolic Limy opowiadali pierwszym Hiszpanom o rasie gigantw, ktrzy niezliczone pokolenia wczeniej przybyli w wielkich kanoe. Po wyczerpaniu miejscowych zasobw zwierzyny giganci popynli wzdu wybrzea Pacyfiku na pnoc, do Chan-Chan, gdzie zbudowali ogromne ceglane mury tego miasta. Wojowniczymi Ayar-auccas dowodzi pokojowo nastawiony At-ach-u-chu. w ojciec zaoyciel andyjskiej cywilizacji by czczony od zamierzchych czasw prehistorycznych do chwili hiszpaskiego podboju w XVI wieku. Wszystkie relacje opisuj go jako wielkiego twrc kultury z dalekiego kraju na

151

wschodzie, ktry przyby nad jezioro Titicaca po straszliwej powodzi zwanej Unu-Pachacuti, co znaczy wiat przewrcony przez wod. Podobnie jak wczeniej w przypadku Manco Capaca, rwnie jego historia dotara w gb ldu. Rdzenni mieszkacy Peru nazywali go Nauczycielem Wszystkich Rzeczy i uwaali za czowieka, ktry wprowadzi do Ameryki Poudniowej cywilizacj, cznie z upraw roli, religi, astronomi, systemem miar i wag, organizacj spoeczn oraz administracj. Wprawdzie kiedy przyby, Tiahuanaco ju istniao, lecz to jemu przypisywano wzniesienie pobliskiej piramidy Akapana. Wedug wersji opowiadanej przez Indian Aymara Tiahuanaco zostao zbudowane w cigu jednej nocy, po potopie, przez tajemniczych olbrzymw (Reader's Digest 1986, s. 39). At-ach-u-chu po kilku latach wyruszy podobno w dalsz drog na zachd, lecz nastpne pokolenia wci oczekiway jego powrotu. Wszystkie cechy tej niezwykle wanej postaci z andyjskich legend, cznie z pierwsz sylab jego imienia, At, jednoznacznie wskazuj, e by on przywdc ludzi, ktrzy uciekli przed zagad Atlantydy i stworzyli w Peru oraz Boliwii now cywilizacj, czc elementy lokalnych kultur z atlantydzk technologi. Trudno nie dostrzec podobiestw midzy mezoamerykaskim Pierzastym Wem a

poudniowoamerykaskim Nauczycielem Wszystkich Rzeczy. At-ach-u-chu nawet ubiera si tak samo jak Quetzalcoatl. Ta zbieno jest tym bardziej zastanawiajca - pisa Prescott - e nie wiadomo nam nic o tym, by te dwie kultury kontaktoway si ze sob, a nawet wiedziay o swoim istnieniu (1952, s. 232). At-ach-u-chu jest uderzajco podobny do innych twrcw cywilizacji, ktrzy przybywali po wielkim kataklizmie z Oceanu Atlantyckiego; taki wtek przewija si w obu Amerykach, od Morskiego Czowieka Indian Menominee z Upper Peninsula w Michigan po patagoskiego Zeu-kha z Ziemi Ognistej. Ci niewtpliwie powizani ze sob zamorscy herosi najprawdopodobniej odzwierciedlaj wpyw, jaki na miejscow ludno wywary cztery wielkie fale imigrantw, przybywajce na przestrzeni 2000 lat. Nic zatem dziwnego, e wspomnienie o tych przybyszach zostao pieczoowicie przechowane w ustnej tradycji wszystkich rdzennych ludw, ktrych przodkowie znali Atlantydw i kontaktowali si z nimi. Wszystkie te legendy konsekwentnie opisuj At-ach-u-chu jako wysokiego, brodatego, rudowosego czowieka o jasnej skrze, najstarszego z piciu braci cznie nazywanych Wirakocza (Biali Ludzie). Zanim chrzecijascy fanatycy zniszczyli posg, jego wosy, budowa ciaa, rysy twarzy, szaty i sanday przypominay podobno Hiszpanom witego Bartomieja - apostoa, ktrego wizerunki byy bardzo popularne w owym czasie. Opis tego posgu dokadnie pasuje do malowanego portretu, znanego jako Inka Wirakocza, przechowywanego w madryckim Museo de America. Rwnie portrety Manco Capaka i Mamy Occlo ukazuj ich jako ludzi o rysach zupenie nieprzypominajcych rdzennych mieszkacw Ameryki. Dzisiaj At-ach-u-chu jest lepiej znany pod swoim tytuem Kon-Tiki-Wirakocza, ktry znaczy Biay Czowiek z Morskiej Piany - innymi sowy, odnosi si do cudzoziemca, ktry przyby okrtem. Na przedinkaskiej ceramice kultury Moche mona zobaczy wizerunki, ktre musz przestawia Wirakocz, w sandaach z piany, prowadzcego ze wschodu przez morze soce (czyli kult soca). Na innych zabytkach kultury Moche podobne sceny przedstawiaj czterech brodatych mczyzn w kwadratowych hemach, uczepionych tratwy. Jak pisa Cieza de Leon, hiszpaski historyk, ktry poznawa osobicie kultur Inkw,

152

kiedy Indian z tego dystryktu zapytano, ' kto

zbudowa w staroytny monument

[ceremonialne

centrum Tiahuanaco, Kalasasaya], odpowiedzieli, e jest on dzieem innych ludzi, brodatych i biaych jak my sami, ktrzy przybyli tu i osiedlili si wiele wiekw przed rzdami Inkw. Po pewnym czasie przywdca miejscowych Indian Aymara wszed na wiksz z dwch wysp na jeziorze Titicaca i spotka tam ras biaych ludzi z brodami, i walczy z nimi, dopki ich wszystkich nie zabi. Z powodu takich konfliktw Manco Capac przenis sw rezydencj do nowej stolicy, Cuzco. Legendy Indian Aymara opisuj przedstawicieli kadej z trzech poprzednich fal cudzoziemskiej imigracji - Ayar-manco-topas, Ayar-chakis i Ayar-auccas -jako ludzi o biaej skrze i jasnych wosach. Sami Inkowie wybierali najpikniejsze dziewczta spord klasy rzdzcej, aby suyy jako biae dziewice przy otarzach boga soca Inti. Pewne pojcie o napiciach midzy inkaskimi wadcami a ich poddanymi moe da wypowied wadcy Tupa Inca Yupanqui, ktry stwierdzi, e nauka nie jest przeznaczona dla ludu, lecz dla szlachetnie urodzonych. Tutu Cusi, przedostatni Inka panujcy w Vilcabamba owiadczy Don Diego Rodriguezowi, i jego przodkowie nie naleeli do dzikich Indian. Podobnie jak w Mezoameryce, andyjskie spoeczestwo skadao si z dwch odrbnych, niespokrewnionych ze sob grup. Klas pracujcych tworzyli Indianie, za mniej liczni ludzie o jasnej skrze i europejskich rysach twarzy stanowili rzdzc elit. Kiedy z czasem owa elita ulega degeneracji, jej miejsce zaja grupa ludnoci mieszanego pochodzenia, ktra utworzya redni warstw arystokracji, a do czasu przybycia Hiszpanw zdya nawet obj wadz krlewsk. Niepimienni Indianie Guarani nazywali Inkw biaymi krlami. Wadcy ci uwaali si za potomkw jasnoskrych twrcw kultury i rzeczywicie, indiaski proletariat wyranie rni si wygldem od inkaskiej arystokracji. Przechowywany w klasztorze Copacabana w Limie portret Huayna Capaka, wielkiego inkaskiego wadcy, ktry na pocztku XVI wieku skonsolidowa zdobycze terytorialne swoich; przodkw, przedstawia czowieka o zupenie europejskich rysach twarzy. Podobnie na szkicu w kronice hiszpaskiego podboju spisanej przez Antonia de Herrer (Historia, przechowywana w madryckiej Biblioteca Nacional) Huascar nie przypomina Indianina. Obraz przedstawiajcy innego syna Huayna Capaka, Atahualp (ostatniego wadc Inkw), wskazuje na jego mieszane pochodzenie, mona wic przypuszcza, e on i Huascar byli brami przyrodnimi. Ich ojciec z pewnoci mia wiele on i bracia nie musieli by synami jednej matki. Wanie pochodzenie mogo by przyczyn wrogoci, jaka wybucha midzy brami po mierci ich ojca Huayna Capaka. Wczeniej wsplnie sprawowali wadz we wzgldnej zgodzie. Zamwiony na pocztku XVIII wieku w Cuzco portret Cornilla Inca, ostatniego yjcego potomka krlewskiego rodu, przedstawia wysokiego mczyzn o regularnych rysach, jasnych oczach, powych wosach i dugim, wskim nosie. Ilustracje naszkicowane przez brata Martina de Murin na pocztku XVII wieku wyranie pokazuj rnice midzy dwiema klasami andyjskiego spoeczestwa. Kontrast midzy arystokracj o jasnej skrze i klas ciemnoskr nie tylko w rysach twarzy, ale i w budowie ciaa jest tak uderzajcy, e na podstawie rysunkw de Muriny mona nabra przekonania, i liczn rdzenn populacj opanowa zupenie obcy lud. Europejskie cechy widoczne na portretach powiadczaj te nieliczne znane szcztki Inkw, przede wszystkim z cmentarza Atacama. Mumie przedstawicieli krlewskiego rodu sprzed hiszpaskiego podboju do dzi zachoway pikne, falujce, jasne wosy. Mumie z pwyspu Paracas, datowane na co najmniej IV

153

wiek p.n.e. (pn faz okresu Chavin), maj wosy o rdzawobrzowym kolorze. W podziemnym muzeum w Trujillo przechowywana jest mumia nienarodzonego dziecka Chimu o piknych blond wosach. Ale najbardziej poruszajce przykady zostay wystawione w Sali Mumii w Herrera Museum w Limie. W hermetycznie zamknitych gablotach znajduj si doskonale zachowane mumie inkaskich krlw. Spord okoo tuzina mumii cztery maj wosy brzowe, trzy za blond z rudawym odcieniem. Kolor wosw nie zmienia si naturalnie po mierci, a stosowany w Andach proces mumifikacji rwnie nie mia na niego wpywu. Co wicej, ludzie, ktrych mumie przechowywane s w Paracas, byli znacznie wysi od przecitnych tubylcw i mieli wsze czaszki. Pedro Pizarro, syn czowieka, ktry podbi imperium Inkw, pisa:
Klasa rzdzca krlestwa Peru miaa jasn skr i delikatne wosy o barwie dojrzaej pszenicy. Wikszo wielkich panw i dam bya biaa jak Hiszpanie. Spotkaem w tym kraju indiask kobiet z dzieckiem o skrze tak jasnej, e niemal nie rnili si od zwykych biaych ludzi. Rodacy nazywaj ich dziemi bogw.

Thor Heyerdahl by zdumiony kontrastem midzy ludmi, ktrzy niegdy wznosili oszaamiajce witynie i piramidy, a dzisiejszymi mieszkacami Peru, ktrych kultura i styl ycia wydaway si wyrasta z zupenie innej tradycji. Rzeczywicie, peruwiascy Indianie nie uwaaj si za potomkw Inkw, ktrzy wedug ich wasnych legend - przybyli na dugo po tym, jak przodkowie tubylcw osiedli w Peru. Podbici i wymordowani twrcy rozkwitu andyjskiej cywilizacji stanowi wielk zagadk prekolumbijskiej Ameryki Poudniowej. Skd przybya ta niezwyka rasa - pisa William Prescott - i jakie byy jej najdawniejsze dzieje, to jedne z tajemnic, z jakimi tak czsto spotykamy si w annaach Nowego wiata i ktrych czas ani badania nie pomagaj wyjani (Prescott 1952, s. 158). Kiedy mody inkaski ksi zostawa wadc, zakadano mu blond peruk i mwiono, by dziaa dla dobra ludzkoci, jak jego wielcy przodkowie (Prescott 1952, s. 312). Nastpnie - podobnie jak kady egipski faraon -otrzymywa sztuczn brod, okrelan sowem sonkhasapa, do dzi uywanym przez pozbawionych zarostu Indian. Sonkhasapa nie bya jedynym obiektem, jaki mia swj odpowiednik w cywilizacji egipskiej. Sama nazwa inkaskiego imperium - Tawantisuyu - brzmi podobnie do Taui, jak nazywali swj kraj Egipcjanie. Taui oznacza skrzyowanie drg, co brzmi szczeglnie intrygujco w kontekcie synnych dokona Inkw w tej dziedzinie. Nazwa ta powtarza si w kontekstach zwizanych z Atlantyd nawet w regionie Wielkich Jezior w Ameryce Pnocnej, u indiaskiego plemienia Huronw. Ich bohater potopu nosi imi Tawiscara i skierowa prdy na spokojne morza i jeziora po kataklizmie, przed ktrym uciekli przodkowie Huronw. Inn lingwistyczn analogi stanowi peruwiaskie Yaro, rajska kraina umarych z rozlegymi yznymi polami. W sztuce egipskiej czsto mona zobaczy zmarych przy orce na urodzajnych Polach Jaru w zawiatach. Manco Capac i jego Wierni, Ayar-manco-topas, przybyli do Peru z zatopionej krainy Maru. Zatopiona wyspa na dalekim zachodzie, z ktrej do delty Nilu przybyli pierwsi ludzie i bogowie, nosia nazw Sechet Jaru. Nazw Maru/Jaro/Jaru na caym wiecie okrelano Atlantyd; oznacza ona Pole Trzcin lub Miejsce Wielkiej Mdroci, poniewa trzcina bya powszechnie stosowanym przyrzdem pisarskim i symbolem mdroci. Warianty tej nazwy pojawiaj si nawet w Indiach, gdzie Manu byli podobnie jak Inkowie Synami Soca, ktrzy ocaleli z potopu i przynieli na subkontynent pierwsz cywilizacj. Co wicej, imi andyjskiego bohatera potopu, At-ach-u-chu, brzmi podobnie do Atcha, lecego gdzie daleko, bogatego, 154

zaginionego miasta, ktre zapamitali Egipcjanie. At-ach-u-chu moe znaczy po prostu czowiek z Atcha (Atlantydy). W Peru, podobnie jak w Mezoameryce, piramidy nie byy budowlami o ksztacie ostrosupa, jak Wielka Piramida w Gizie, lecz przypominay piramidy schodkowe, takie jak piramida Desera w Sakkarze, czy zikkurat w Ur. Fakt, e takie same konstrukcje zostay wzniesione w tym samym czasie po obu stronach wiata wskazuje, e ich twrcy czerpali inspiracj z tego samego rda. Typowym, dobrze zachowanym przykadem jest piramida schodkowa w dolinie Chicana. Jej uderzajce podobiestwo do zikkuratow i piramid schodkowych Starego wiata dodatkowo podkrela otoczony murem dziedziniec, identyczny jak w egipskich budowlach (il. 17.2). Ceremonialne centrum w Vilcashuaman jest z ca pewnoci bardziej zikkuratem ni piramid, chocia przed Huaca del Sol, czyli Piramid Soca, niedaleko Trujillo znajduje si dziedziniec podobny do egipskich. Klamry w ksztacie klepsydry uyte do czenia potnych kamiennych blokw w Madinat Habu s identyczne z tymi, ktre do tego samego celu zastosowano w Tiahuanaco. Ciekawym zbiegiem okolicznoci Madinat Habu jest wityni, w ktrej Ramzes III uwieczni swj triumf nad Ludami Morza z Atlantydy. Wiele andyjskich piramid, na przykad Huaca del Sol kultury Moche, byo powiconych bogu soca, podobnie jak ich egipskie odpowiedniki byy powszechnie nazywane Grami Re (Re by gwnym bstwem solarnym). Peruwiaska Piramida Soca i egipska Wielka Piramida maj podstawy o tej samej dugoci boku: 230 metrw. Co za szczeglnie wane dla naszych bada, dokadnie takie same wymiary miaa, wedug Platona, Cytadela, wite witych, usytuowana dokadnie porodku Atlantydy. Chavin de Huantar byo jednym z najwaniejszych peruwiaskich miast, z gwn wityni w formie zwrconej na wschd piramidy. W caym miecie czsto powtarzaj si wizerunki ludzi o gowach zwierzt, najczciej sokow i orw, przywodzce na myl egipskie motywy religijne. Prescott doszed wrcz do wniosku, e andyjskie zbienoci z wczesnodynastycznym Egiptem wykraczaj poza podobiestwa architektoniczne i obejmuj liczne paralele kulturowe (Prescott 1952, s. 182). Paralele te nie ograniczaj si tylko do Egiptu, lecz obejmuj rwnie inne kultury Starego wiata, na ktre wywierali wpyw uciekinierzy z Atlantydy. Na przykad w jzyku zapisywanym minojskim pismem linearnym B sowo oznaczajce zoto brzmi kuruso; w jzyku Inkw keczua brzmi ono kuri. Minojskie okrelenie statku cara-mequera jest tym samym sowem, ktrym nazywaj samych siebie Indianie Tipi-Gurani, znajcy legend o podobnym do Atlantydy Miecie Lnicych Dachw. Nawet przedinkaskie Tiahuanaco ma zwizki ze wiatem minojskim. Jego nazwa pochodzi od tiawanaca, co znaczy ten od boga, czyli krl. W jzyku minojskim sowo krl brzmi wanaca. Deszcz w jzyku keczua nazywa si pluvia, dokadnie tak samo jak w acinie. W trojaskim (patumnilli) i innych jzykach anatolijskich tpe oznacza gr lub wzgrze. Na przykad Kul Tpe byo wielkim miastem ze wityniami i paacami wzniesionymi wok witego wzgrza, okoo 800 kilometrw na wschd od Troi. Kul Tpe byo wanym orodkiem handlu tekstyliami od co najmniej XIX wieku p.n.e. W czasie wykopalisk odkryto w warstwach przedasyryjskich megaron, czyli due, prostoktne pomieszczenie bdce podstawow jednostk w greckiej architekturze, znane rwnie z Ilionu z wczesnej epoki brzu. Wai-Tepu, Gra Soca, to brazylijska wersja Manco Capaka - Syna Soca.

155

Tepe-Quem jest wygasym wulkanem w dolnej Amazonii, gdzie niegdy wydobywano diamenty. Co ciekawe, ta sama nazwa w jzyku Majw rwnie ma zwizek z gr, oznacza bowiem Wielki Kamie. W zapoteckim, nalecym do jednej z dwch gwnych grup jzykowych w meksykaskim Oaxaca, do dzi jest uywane anatolijskie okrelenie gry tepe. Hiram Bingham, odkrywca zaginionego miasta Inkw Machu Picchu (il. 17.3), pisa, e niektre z naczy o dwch uchwytach wygldaj tak samo jak naczynia znalezione w Troi (Bingham 1939, s. 20). Zwrci on uwag, e dachy domw w Machu Picchu miay kamienne szczyty i byy kryte strzech. Tak sam konstrukcj stosowano w mniejszych domach trojaskiej stolicy Ilionu. Homet, ktry na pocztku XX wieku podrowa po dolnej Amazonce, odkry urny ozdobione motywami jodeki, swastykami, spiralami i zygzakami charakterystycznymi dla ceramiki znajdowanej w Troi. Doszed do wniosku, e znaleziska z Amazonii byy gorszej jakoci wyrobami trojaskimi. Takie same swastyki i spirale byy wyryte na Pedra Pintada, wielkiej skale w dolnym biegu Amazonki, gdzie mogy wpyn okrty pynce z Atlantydy. Amerykaski badacz i pisarz Harold TWilkins, ktry w poowie XX wieku przez wiele lat studiowa Atlantydzkie wpywy w Ameryce Poudniowej, usysza od kolumbijskich Indian Muysca, e w ich jzyku sowo soce brzmi swa. W sanskrycie suastika znaczy koo soca. Podobnie jak Atlantydzcy krlowie opisani przez Platona, inkascy wadcy nosili dugie purpurowe szaty. Ich paszcze byy barwione pigmentami pozyskiwanymi z owadw i miczakw, w procesach stosowanych tylko w trojaskich prowincjach i przez Fenicjan, ju po rozkwicie epoki brzu. Kiedy aztecki wadca Montezuma II spotka si z Hiszpanami, mia na sobie bkitn szat. Jedne z najpikniejszych zachowanych inkaskich strojw krlewskich zostay znalezione wrd 429 mumii na nekropoli w Paracas. O stosowanej w Andach technice mumifikacji wspomniaem ju w zwizku z jasnymi wosami niezmiernie rzadkimi wrd Indian. Moseley zwraca uwag, e mumifikacja bya znana w Peru mniej wicej w tym samym czasie, kiedy Egipcjanie zaczli stosowa procesy balsamowania w podobnych celach (1994, s. 93). W poowie drogi midzy Egiptem na wschodzie a Peru na zachodzie mumifikacj stosowali Guanczowie mieszkajcy na Wyspach Kanaryjskich. Henry Gilman w swej ksice Ancient Man in Michigan (Czowiek staroytny w Michigan) zauway, e budowniczowie wzgrz i Peruwiaczycy w Ameryce oraz neolityczni mieszkacy Francji i Wysp Kanaryjskich mieli ten sam niezwyky zwyczaj wiercenia w czaszkach swoich zmarych okrgych otworw, przez ktre dusze mogy swobodnie wchodzi i wychodzi (Gilman 1898, s. 111). Inkascy kapani zawieszali zmarym na szyjach Waz Usprawiedliwienia, zawierajc wit wod na pamitk wielkiego potopu, po ktrym herosi i bogowie przybyli w Andy. Ten sam rytua pogrzebowy stosowali Majowie i Egipcjanie. Wsplnym mianownikiem dla tych wszystkich podobiestw midzy cywilizacj andyjsk a Egiptem, Troj, minojsk Kret i Wyspami Kanaryjskimi jest wpyw Atlantydy, ktry oddziaywa na wszystkie te kultury. Samo okrelenie Przeciwlegy Kontynent zostao po raz pierwszy uyte przez Platona w opisie zatopionej stolicy. Kiedy w XVI wieku Hiszpanie po raz pierwszy stanli na brzegu dzisiejszej Kolumbii, usyszeli od swoich indiaskich gospodarzy, e przybyli do Ziemi Amuraki. Krlewski tytu Wa (Amuraca) nosi - jak

156

wyjaniali -brodaty biay czowiek zupenie podobny do samych konkwistadorw. Przyby on dawno temu po straszliwej powodzi, ktra zmusia go, by wraz ze swoimi ludmi uciek z ojczyzny i szuka innego schronienia. Potem nauczy tubylcw tak poytecznych rzeczy, jak uprawa roli, medycyna i religia, a wreszcie zbudowa pierwsze z wielu kamiennych miast. Podobiestwo Amuraki do Pierzastego Wa moe oznacza tylko tyle, e ta sama grupa imigrantw przesza przez obie Ameryki. Jego imi wskazuje te, e nazwa Nowego wiata wcale nie pochodzi od imienia pewnego I woskiego kartografa. Europejczycy nie uywali miejscowych nazw w odniesieniu do ziem, ktre podbijali; starali si uprawomocni swoje panowanie nad nimi przez nadawanie im nazw przeniesionych ze Starego wiata. I tak atlantydzko-kolumbijska nazwa Amuraca Amerigo Vespucciego zostaa zmieniona na Ameryk, z przyczyn politycznych. Rzeczywicie, wydaje si do dziwne, e Nowy wiat zosta nazwany na cze genueskiego kartografa, ktry sta si szerzej znany dopiero na pi lat przed mierci, gdy w 1507 roku zostao opublikowane dzieo Martina Waldseemullera Cosmographiae introductio. Na korzy rodzimego pochodzenia nazwy Ameryki przemawia rwnie fakt, i sam Kolumb w czasie trzeciej podroy do Nowego wiata spotka Indian, ktrzy przedstawili mu si jako Americos. To samo plemi pozna Alonso de Ojeda w czasie drugiej wyprawy na Hispaniol. Co wicej, kraina wiecznego wiatru - acuch grski w prowincji Chantoles, midzy Juigalp a Liberdad, przez Majw bya nazywana Ameriscos i pod tak nazw zostaa odnotowana w dziennikach pokadowych Kolumba, a take w pismach Vespucciego. Lingwistyczne zwizki ze Starym wiatem mona znale nawet w nazwie wyspiarskiego krlestwa, z ktrego Amuraca mia przypyn do Kolumbii: Amurru. W akadyjskim, jzyku semickich zdobywcw Sumeru z koca III tysiclecia p.n.e. (w momencie zbiegajcym si z trzecim kataklizmem na Atlantydzie w 2290 roku p.n.e.), sowo to oznacza zachodnie ziemie. W jzyku keczua siedem widocznych gwiazd w gwiazdozbiorze Plejad nazywano Aclla Cuna -Wybranymi Kobietami lub Maymi Matkami. Plejady byy kojarzone z wielkim potopem, przed ktrym uciek do Ameryki Poudniowej Kon-Tiki-Wirakocza. Nazw Aclla Cuna Inkowie okrelali te swj najwitszy kult misteryjny, do ktrego dopuszczano tylko najpikniejsze, najcnotliwsze i

najinteligentniejsze kobiety, powierzajc im zadanie przechowania w formie ustnego przekazu wiedzy i tradycji Ayar-manco-topas. Wybrane Kobiety identyfikowano z Plejadami, czyli Atlantydami, jak je nazywa grecki mit. Mae Matki, odziane w szaty w kolorach Atlantydy (czerwony, czarny i biay), miay wspaniae posiadoci w Cuzco, stolicy inkaskiego imperium, oraz w grskiej cytadeli Machu Picchu. Z nieznanych do dzisiaj przyczyn znikny w pewnym momencie ze swego grskiego klasztoru, gdzie dzi spomidzy starannie przycitych, potnych blokw kamienia wyrastaj rzadkie czerwone orchidee. Kwiaty te, wedug legendy Indian Aymara, powstay z dusz zmarych Aclla Cuna, ktre wrciy, by zdobi wite miasto Machu Picchu. Wszystko to przywodzi na myl zagadkow redniowieczn kronik z przeciwlegego kraca wiata, Oera Linda Bok. Jej anonimowy autor, relacjonujc kataklizm, ktry zniszczy Atlantyd, opowiada, jak

157

przywdca jednej z grup ocalonych powid ich za morze. Podyli za jego bkitnym sztandarem i nikt wicej o nich nie sysza. Admira w mia na imi Inka.

158

18. Pokosie
Dla tych, ktrzy mieli oczy, by widzie, gbia ich zepsucia bya oczywista. Jednak wikszoci, ktrej osd zamiy pozory, wydawao si, e dc do nieograniczonej wadzy i przyjemnoci, s oni u szczytu powodzenia. Lecz Zeus, bg bogw, ktry rzdzi prawem i ktrego oko widzi wszystkie takie rzeczy, kiedy ujrza poaowania godny stan tego niegdy wspaniaego ludu, postanowi ukara go przez sw surow sprawiedliwo. Platon Kritias

Czytelnicy Ocalonych z Atlantydy mog atwo pogubi si w natoku informacji. Ale jake inaczej udaoby si nam pozna wiatowy dramat sprzed 2800 lat, gdybymy nie signli po najnowsze naukowe ustalenia i cae bogactwo ludowych poda z obu stron oceanu? Ostatecznie jednak najwaniejsze jest nie przytaczanie niezliczonych faktw, ale oglne wraenie, jakie zachowujemy w pamici. Dla niektrych wraeniem tym bdzie odwieenie naszej pamici o wydarzeniu, ktre byo traum dla wikszej czci ludzkoci. Wspomnienie to zaczyna powraca do naszej zbiorowej wiadomoci dopiero teraz, po tysicach lat, kiedy naukowcy na powrt skadaj w cao obraz rozbity i ukryty w zamierzchych wiekach ciemnych. Ale po co wraca do tego wszystkiego? Czemu nie zostawi przeszoci zapomnianej, na dnie oceanu? Chociaby dlatego, e w ten sposb zdamy sobie spraw z nietrwaoci naszej cywilizacji. Bdc u szczytu wietnoci, Atlantydzi bez wtpienia wyobraali sobie, e ich wiat bdzie trwa wiecznie. Czy po ponad 3000 lat nieprzerwanego istnienia i stworzeniu wiatowego mocarstwa rozcigajcego si od Ameryki po Morze rdziemne mieli podstawy sdzi, e kto lub co moe stanowi dla nich zagroenie. W peni wiadomi swojej ekonomicznej i militarnej przewagi, zakadali, e caa reszta ludzkoci bdzie lepiej funkcjonowa pod rzdami atlantydzkiego pana. By to ten sam rodzaj arogancji, w jak od tamtego czasu popado wiele mocarstw - tu przed swoj zagad. Historia jest usiana wrakami dawnych cywilizacji przekonanych, e ich styl ycia naley narzuci innym narodom dla ich wasnego dobra, nie pytajc, czy si na to zgadzaj. Spoeczestwo Atlantydy pocztkowo byo zbiorowiskiem paleolitycznych rolnikw zgrupowanych w luno skonfederowane plemiona. Z czasem Atlantyda przeksztacia si w krlestwo epoki brzu, wyrosa na morskie imperium, a w kocu zostaa zniszczona przez geologiczny kataklizm. Ten schemat powtarza si wielokrotnie - zmieniay si tylko sposoby, w jakie umieray cywilizacje. Hetyci, Majowie, Inkowie, mieszkacy Wyspy Wielkanocnej, Persowie, Rzymianie, Habsburgowie, mieszkacy byego ZSRR wszyscy byli przekonani, e ich cykl historii nie dotyczy. Ameryka zaczynaa jako grupa wsplnot religijnych, przeksztacia si w republik, teraz za staje si dokadnie tym, przeciwko czemu si buntowaa: imperium. Prawdziwa tragedia polega na tym, e kiedy spoeczestwo chyli si ku upadkowi, jest ju zbyt aroganckie lub bezsilne, by na czas wycign wnioski z przeszoci i unikn katastrofy. We wszystkich relacjach i legendach o nieszczciu, jakie spotkao Atlantyd, powtarza si ten sam wtek - ani kataklizm nie by zupenie przypadkowy, ani jego ofiary nie byy zupenie niewinne. Przeciwnie - mieszkacy Atlantydy stali si tak zepsuci i pozbawieni cnt, z ktrych niegdy synli, e spotkaa ich boska kara. Warto porwna t moraln interpretacj dialogw Platona z ustnymi przekazami 159

pnocnoamerykaskich Indian Mandan, plemion brazylijskich czy skandynawskich wikingw. Egipcjanie, Sumerowie, Babiloczycy, Guanczowie, Irlandczycy, Walijczycy, Berberowie, Galowie, Etruskowie, Iberowie - wszyscy twierdzili, e mieszkacy Atlantydy byli w pewnym stopniu winni swojej zagady. Toczyli wojny nie tylko po to, by przetrwa. dza zysku wzia gr nad dobrem powszechnym, ideay ustpiy miejsca chciwoci. Wszystko to byy cechy spoeczestwa w stanie rozkadu. Staroytni wierzyli, e istnieje bezporednia zaleno midzy spoecznym i kosmicznym adem: jeden jest odzwierciedleniem drugiego. Dopuszczenie do jakiegokolwiek powaniejszego zakcenia w ludzkich sprawach jest rwnoznaczne z rzuceniem wyzwania niebiosom. Dlatego uwaano, e Atlantydzi ponosili moraln odpowiedzialno za katastrof, ktra pozbawia ich wielkoci. Niech ta historia bdzie ostrzeeniem dla naszych czasw. Inaczej pewnego dnia kto moe napisa ksik pod tytuem Ocaleni z XXI wieku.

160

Bibliografia
Wstp: Milion ton miedzi
Benedict C. Henry Red Metal, University of Michigan Press, Ann Arbor, Mich. 1958. Brendt George Great Lakes Geology, North American Geological Symposium 1983, s. 33. Brown Charles E. The Wisconsin Archaeologist nr 5 (wrzesie 1926). Coles J.M, Harding. A.F. The Bronze Age in Europe, Thames and Hudson, Londyn 1979. Drier Roy W. Prehistorie Mining in the Copper Country, w: DuTemple Octave (red.) Ancient Copper Mines of Upper Michigan, Marlin, Calumet, Mich. 1962. DuTemple Octave (red.) Ancient Copper Mines of Upper Michigan, Marlin, Calumet, Mich. 1962. Ferguson William P.F. Michigans Most Ancient Industry: The Prehistorie Mines and Miners of lsle Royale, w: DuTemple Octave (red.) Ancient Copper Mines of Upper Michigan, Marlin, Calumet, Mich. 1962. Fisher James Historical Sketch of the Lake Superior Copper District Mining Gazette 7 (wrzesie 1929). Fox George R. The Ancient CopperWorkings on Isle Royale, Wisconsin Archaeologist nr 10 (1915), s. 74. Holmes W.H. Ahoriginal Copper Mines of Isle Royale, Lake Superior, American Anthropologist, nr 3 (1901) s. 137. Houghton Jacob The Ancient Copper Mines ofLake Superior, w: DuTemple Octave (red.) Ancient Copper Mines of Upper Michigan, Marlin, Calumet, Mich. 1962. Joseph Frank Atlantis in Wisconsin, Galde, St. Paul, Minn 1995. Murock Angus Boom Copper, Macmillan, Nowy Jork 1943. Parker Jack The First Copper Miners, Compressed Air (stycze 1975) s. 8. Platon Timajos. Kritias albo Atlantyk, tum. P. Siwek, PWN, Warszawa 1986. Roeder Patrick Indians of the Upper Great Lakes, Harper, Nowy Jork 1922. Savage Dean James Dug for Copper in Prehistorie Days, Sunday Mining Gazette 7 (maj 1911). Scott William P. Reminiscences of Me Royale, Michigan History Magazine nr 9 (1933) s. 38. Whittlesey Charles The Ancient Miners of Lake Superior, Annals of Science nr 1 (sierpie 1852). Winchell N.H. Ancient Copper ojlsle Royale, The Engineering and Mining Journal (grudzie 1881) s. 102.

1. Atlantyda na wojnie
Anderson R.C. Oared Fighting Ships, Percival Marshall, Nowy Jork 1962. Blegen C.W Troy and the Trojans, Praeger, Nowy Jork 1963. Blegen C.W. Troy: The Excavations Conducted by the Unwersity of Cindnnati, 1932 to 1938, 1.1-4, Princeton Unwersity Press, Princeton, N.J. 1958. Breasted James A History of Egypt, Scribner's, Nowy Jork 1964. Burma:Asiatic Researches, t. 6. w: Wilkins Harold T. Mysteries of Ancient South America. Kempton, s. lll, Adventures Unlimited 2000. Casson Lionel New Light on Ancient Rigging and Boat-building, American Neptune 1.1, nr 14 (1964). 161

Casson Lionel Ships and Seamanship of the Ancient World, Gollancz, Londyn 1971. Coles J.M., Harding A.E The Bronze Age in .Europe, Thames and Hudson, Londyn 1979. Deuel Leo Memoirs of Heinrich Schliemann, Harper and Row, Nowy Jork 1977. Doria Charles, Lenowitz Harris Origins: Creation Texts from the Ancient Mediterranean, Doubleday, Nowy Jork 1976. Graves Robert Mity greckie, dum. H. Krzeczkowski, PIW, Warszawa 1992. Gurney O.R. The Hittites, Malcoms, Nowy Jork 1952. Hutchinson R.W Prehistorie Crete, Penguin, Baltimore 1968. MacKenzie Donald A. Crete and Pre-Hellenic Myths and Legends, Senate Press, Londyn 1912. MacQueenJ.G. The Hittites andTheir Contemporaries in Asia Minor, Richter, Londyn 1975. Mylonas G.E. Mycenae and the Mycenaean Age, Princeton Publishers, Princeton, N.J. 1966. Owidiusz Metamorfozy, dum. A. Kamieska, S. Stabrya, Ossolineum, Warszawa 1996. Page D. History and the Homeric Iliad, Berkeley, Berkeley, Calif. 1959. Schliemann Heinrich Bos, Arno, Nowy Jork 1976. Simpson R.H. Mycenaean Greece, Noyes, Park Ridge, N.J. 1981. Steinhoff George, Seele Kenneth When Egypt Ruled the East, University of Chicago Press, Chjcago 1957. Wergiliusz Eneida, tum. Z. Kubiak, PWN, Warszawa 1981.

2. Klska imperium
Bass George Cape Gelidonya: A Bronze Age Shipwreck, American Philosophical Society, Nowy Jork 1967. Brestead James Ancient Records of Egypt: The Historical Documents t. 4. Oriental Institute Press, Chicago: 1906. Casson Lionel Ships and Seamanship of the Ancient World, Gollancz, Londyn 1971. Edey Maidand A. The Sea Traders, Time-Life Books, Nowy Jork 1974. Edgerton W.E, Wilson J. Historical Records of Ramses III: The Text of Medinet Habu, University of Chicago Press, Chicago 1964. Homer Iliada, dum. F.K. Dmochowski, PIW, Warszawa 1990. Homer Odyseja, dum. L. Siemieski, PIW, Warszawa 1990. Lehmann Johannes The Hittites: People of a Thousand Gods, Viking, Nowy Jork 1977. Morrison D.J. The Empire Builders, Nowy Jork, Time-Life Books, Jork 1980. Murnane WE United with Eternity: A Concise Guide to the Monuments of Medinet Habu, University of Chicago Press, Chicago 1980. Page D. History of the Homeric Iliad, Berkeley, Berkeley, Kalif. 1959. Qunitus of Smyrna The Little Iliad, dum. Westbrook Murphy, Macmillan, Nowy Jork 1960. Roebuck Carl The World of Ancient Times, Scribner's, Nowy Jork 1966. Ryan Walter Bronze Age Troy, MacVey, Londyn 1959. Sanders N.K. The Sea Peoples, Warriors of the Ancient Mediterranean, Thames and Hudson, Londyn 1973.

162

Taylour William The Mycenaeans, Praeger, Nowy Jork 1958. Thompson George The Prehistorie Aegean, Lawrence and Wishart, Nowy Jork 1954. Wilkins Harold T. Mysteries of Ancient South America. Adventures Unlimited, Kempton, 111.2000. Wyse Elizabeth (red.) Past Worlds: The Times Atlas of Archaeology. Crescent, Nowy Jork 1995.

3. Cztery kataklizmy
Abbot Patrick L. Natural Disasters, McGraw-Hill, Boston 2004. Caroli Kenneth, korespondencja z autorem, lato 2003. Chang Kwang-chih Shang Civilization, Macmillan, Nowy Jork 1980. Childress David Hatcher Lost Cities of China, Central Asia and India, Adventures Unlimited, Kempton, 111.1985. Corliss William R. Ancient Structures, Sourcebook Project, Glen Arm, Md. 2001. Drews Robert The End of the Bronze Age, Princeton University Press, Princeton, NJ. 1993. FongWen (red.) The Great Bronze Age of China, Macmillan, Nowy Jork 1980. Godwin David Godwin's Cabbalistic Encyclopedia, Llewellyn, St. Paul, Minn. 1991. Goldsmith Donald Nemesis, the Death-Star and Other Theories of Mass-Extinction, Walker, Nowy Jork 1985. Hewitt R. From Earthquake, Fire, and Flood, Scientific Book Club, Londyn 1958. Joseph Frank Zagada Atlantydy, Amber, Warszawa 2005. Knight Christopher, Lomas Robert Uriel's Machine, Fair Winds, Rockport, Mass. 1999. Mifsud Anton Malta: Echoes of Platon's Island, A.C. Aquilina,Valleta, Malta 2001. The Oera Linda Bok, tum. Howard Schnell,Truebner, Londyn 1876. Oppenheimer Robert Eden of the East, Orion, Nowy Jork 1999. Palmer Trevor, Bailey Mark E. (red.) Archaeological, 1988. Platon Timajos. Kritias albo Atlantyk, tum. P. Siwek, PWN, Warszawa 1986. Rosi Mauro Volcanoes, Firefly, Ontario 2003. Schoch Robert M. Voices of the Rocks, Harmony Books, Nowy Jork 1999. Scrutton Robert J. The Other Atlantis, Daniel, Londyn 1977. Wright Karen Empires in the Dust: Collapse of Bronze Age Cultures in 2000 B.C.E., Discover, 1.12, nr 59 (marzec 1998). Xu H. Mike Origin of the Olmec Civilization, Uniyersity of Central Oklahoma Press, Edmond, Okla. 1996. Geological, Astronomical, Natural Catastrophes During Bronze Age Civilizations: and Cultural Perspectives, Archaeo Press, Oksford

4. Droga do Egiptu
Aldred Cyril The Egyptians, Praeger, Nowy Jork 1962. Baines John, Malek Jaromir Atlas of Ancient Egypt, Oxford Uniyersity Press, Oksford 1980. Barrett Clive The Egyptian Gods and Goddesses, Aquarian Press, Londyn 1992. Bernal Martin Black Athena, Rutgers Uniyersity Press, New Brunswick, NJ. 1987. Boylan Patrick Thoth, the Hermes of Egypt, Oxford Uniyersity Press, Oksford 1922.

163

Brestead James A History of Egypt, Scribner's, Nowy Jork 1909. Budge E.A. Wallis Ancient Egyptian Amulets and Talismans, Uniyersity Books, Nowy Jork 1968. Clark R.T. Rundle Myth and Symbol in Ancient Egypt,Tha.mes and Hudson, Londyn 1959. Emery Walter B. Archaic Egypt: Culture and Civilization in Egypt Fiue Thousand Years Ago, Penguin, Londyn 1961. Heyerdahl Thor Prehistorie Man across the Ocean, Doubleday, Nowy Jork: 1971. Imel Martha Ann, Myers Dorothy Goddesses in World Mythology: A Biographical Dictionary, Oxford Uniyersity Press, Londyn: 1993. IonsVeronica Egyptian Mythology, Hamlyn, Londyn 1968. Joseph Frank Zaglda Atlantydy, Amber, Warszawa 2005.. Kronkheit C-A. A Dictionary ofAncient Egyptian Terms, University of Chicago Press, Chicago 1929. Lauton Ian, Ogilvie-Herald Chris Giza: The Truth, Invisible Cities, Montpelier,Vt. 2001. Leonard R. Cedric The QuestforAtlantis, Manor, Nowy Jork 1979. Leonard R. Library of History, RatclifF, Londyn 1904. Mercatante Anthony S. Who's Who in Egyptian Mythology, Clarkson N. Potter, Nowy Jork 1978. Mercer A.B. Samuel Horus, the Royal God of Egypt, Society of Oriental Research, Cambridge, Mass. 1960. Petrie W.M. Flinders A History of Egypt. t. 3: The IX and XX Dynasties, Methuen, Londynl896. Platon Timajos. Kritias albo Atlantyk, tum. P. Siwek, PWN, Warszawa 1986. SteinhoffGeorge, Seele Kenneth When Egypt Ruled the East, University of Chicago Press, Chicago 1957. West John Anthony The Serpent in the Sky, Harper and Row, Nowy Jork 1979.

5. Noe by z Atlantydy
Campbell Joseph The Masks of God, Macmillan, Nowy Jork 1961. Emery W.B. Archaic Egypt, Pelican, Londyn 1961. The Epic of Gilgamesh, tum. N.K. Sandars, Penguin, Harmondsworth, Middlesex ,U.K. 1970. Filby F.A. The Flood Reconsidered, Pickering, Londyn 1970. Gaster Theodore H. Myth, Legend and Custom in the Old Testament, Harper and Row, Nowy Jork 1969. Graves Robert, Patai Raphael Hebrew Mythsi The Book of Genesis, Greenwich House, Nowy Jork 1964. Heidel A. The Babylonian Genesis, University of Chicago Press, Chicago 1938. Hooke S.H. Babylonian and Assyrian Religion, Hutchinson's University Library, Nowy Jork 1953. Imel Martha Ann, Imel Dorothy Myers Goddesses in World Mythology:A Biographical Dictionary, Oxford University Press, Oksford 1993. Keller Werner The Bibie as History, Hodder and Stoughton, Londyn 1970. King Leonard Legends of Babylon and Egypt in Relation to Hebrew Tradition, Oxford University Press, Londyn 1918. Kramer Noah The Sumerians, University of Chicago Press, Chicago 1969. MacKenzie Donald A. Mythology of the Babylonian People, Bracken, Londyn 1996. Mallowan M.E.L. Early Mesopotamia and Iran, McGraw Hill, Nowy Jork 1965.

164

McKerrell H. Seafaring Merchants of Ur?, Antiquity 51, nr 21 (1977). Renfrew Alfred M. The Flood, Concordia, St. Louis, Mo. 1951. Sanderson Stuart Babylon, Praeger, Nowy Jork 1958. Spence Lewis Myths and Legends ofBabylon and Assyria, George G. Harrap, Londyn 1916.

6. Grecy o wszystkim wiedzieli

Apollonius Rhodius The Argonautica, dum. R.C. Seaton, Heinemann, Londyn 1955. Graves Robert Mity greckie, dum. H. Krzeczkowski, PIW, Warszawa 1992. Hesiod The Complete Hesiod, dum. Westbrook Murphy, Macmillan, Nowy Jork 1958. Imel Martha Ann, Imel Dorothy Myers Goddesses in World Mythology.A Biographical Dictionary, Oxford University Press, Oksford 1993. Kerenyi C. The Gods of the Greeks, dum. Norman Cameron, Grove, Nowy Jork 1960. Markale Jean The TemplarTreasure at Gisors, Inner Traditions, Rochester,Vt. 2003. McEvedy Colin The Penguin Atlas of Ancient History, Penguin, Nowy Jork 1980. Morford Mark P.O., Lenardon Robert J. Classical Mythology, Longman, Nowy Jork 1971. Taylor Frank The World of the Greeks and Romans, Doubleday, Nowy Jork 1959. Taylour William The Mycenaeans, Praeger, Nowy Jork 1958. Zangerer Eberhard The Floodfrom Hedfen, William Morrow and Company, Nowy Jork 1992.

7. Atlantydzi za Sahar
Briggs Cabot The Stone Age Races of Northwest Africa, Oxford University Press, Londyn 1973. Daniel Glyn The Illustrated Encyclopedia of Archaeology, Crowell, Nowy Jork 1977. de Prorok Byron In Quest of Lost Worlds, Adventures Unlimited, Kempton, 111. 2001. Fitzgerald LJ. The Great Migration, Skeffington, Londyn 1933. Hope Murray Atlantis, Western Tradition Books, Nowy Jork 1970. Platon Timajos. Kritias albo Atlantyk, tum. P. Siwek, PWN, Warszawa 1986. Porch Douglas The Conquest of the Sahara, Knopf, Nowy Jork 1984. Renfrew Colin (red.) Past Worlds: The Times Atlas ofArchaeology, Crescent, Avenel, N.J. 1995. Spence Lewis The History of Atlantis, Bell, Nowy Jork 1968. Zimmerman J.E. Dictionary of Classical Mythology, Bantam, Nowy Jork 1971.

8. Amazonki kontra Atlantyda

Bord Colin, Bord Janet Mysterious Britain, Granada, St. Albans, U.K. 1975. Conrad J.R. The Horn and the Sword:The History of the Bull as a Symbol of Power and Fertility, Dutton, Nowy Jork 1957. Davies Nigel The Ancient Kingdoms of Mexico, Penguin, Londyn 1982. de Acuna Cristovel Expeditions into the Valley of the Amazons, tum. C. R- Markham Hakluyt Society, Londyn 1859. de Prorok Byron In Quest of Lost Worlds, Adventures Unlimited, Kempton, 111. 2001. Diodorus Siculus The Geography, tum. C.H. Oldfather, Heinemann, Londyn 1968.

165

Doria Charles, Lenowitz Harris Origins: Creation Textsjrom the Ancient Mediterranean, Doubleday, Nowy Jork 1976. Emery W.B. Archaic Egypt, Pelican, Londyn 1961. Graves Robert The White Goddess, Creative Age, Nowy Jork 1948. Herodot Dzieje, tum. S. Hammer, Czytelnik, Warszawa 1959. Hood Sinclair The Minoans, Crete in the Bronze Age, Thames and Hudson, Londyn 1971. Howey M.O. The Horse in Myth and Magie, Ashington, Londyn 1972. Imel Martha Ann, Imel Dorothy Myers Goddesses in World Mythology.A Biographical Dictionary, Oxford University Press, Oksford 1993. Petrie Flinders The Hill Figures of England, Paper Presented to the Royal Institute, Londyn 1930. Rothery G.C. The Amazons in Antiquity and Modern Times, GrifEths, Londyn 1910. Spence Lewis The Occult Sciences in Atlantis, Rider and Company, Londyn 1942. Willets R.E Cretan Cults and Festimls, Routledge and Keagan Paul, Londyn 1962.

9. To, co odeszo do Hadesu

Aelian The Nature of Animals, tum. A. Graubart, University of Kansas Press, Lawrence, Kans. 1971. Espinosa Alonsode The Guanches of Tenerife, tum. Clements Markham, Longmans, Londyn 1891. Gambier J.D People of the Canary Islands, Smithsonian Institution Report 31, nr 4 (czerwiec 1903) s. 111. Gambier J. W. The History of the Discovery and Conquest of the Canary Islands, Antiquary, Londyn 1894. ; Hooten Ernest The Ancient Inhahitants of the Canary Islands, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1915. Howey M.O. The Cults of the Dog, Ashington, Londyn 1972. Mercer John Fuerteventura of the Canary Islands, Stackpole, Mechanicsburg, Pa. 1973. Myhill Henry The Canary Islands, Faber and Faber, Londyn 1968. Reid Howard In Search of the Immortals, St. Martin s, Nowy Jork 1999. Roessler Otto Die Weltsaeule in Glauben und Gebrauch der Kanarier,Hermann Huehne Yerlag, Lipsk 1941. Woelfel Dietrich Die Kanarischen Inseln: Die Westafrikanische Hochkulturen und das Mittellmeer, West-Rjieinlichen Verlag, Bamberg 1950. Yeoward Eileen The Canary Islands, Stockwell, Londyn 1975.

10. Dzieci Atlantydy

Arribas A. The Iberians, Praeger, Nowy Jork 1958. Bloch Raymond TheAncient Civilization of the Etruscans, Nagel, Genewa 1969. Bloch Raymond The Etruscans, Praeger, Nowy Jork 1961. Caroli Kenneth, prywatna korespondencja z autorem, lato 2003. Hencken Hugh Tarauinia and Etruscan Origins, Praeger, Nowy Jork 1967. MacKendrick Paul The Iberian Stones Speak, Funk andWagnalls, Nowy Jork 1969.

166

Massa Aldo The World of the Etruscans, Editions Minerva, Genewa 1973. Ogilvie R.M. Early Rome and the Etruscans, Humanities Press, Nowy Jork 1976. Pallottino M. The Etruscans, Harper and Row, Nowy Jork 1978. Pardo A. The World of Ancient Spain, Minerva, Genewa 1976. Platon Timajos. Kritias albo Atlantyk, tum. R Siwek, PWN, Warszawa 1986. Savory H.N. Spain and Portugal, Praeger, Nowy Jork 1968. Whishaw Elena Maria Atlantis in Spain, Adventures Unlimited, Kempton, 111.1994. 11. Atlantydzcy krlowie Irlandii i Walii Bonwick James Irish Druids and the Old Irish Religion, Dorset, Londyn 1986. Darah John The Real Camelot, Thames and Hudson, Londyn 1981. de Jubainville Arbois Irish Myth, Haversock House, Dublin 1902. Fox Aileen Southwest England, Praeger, Nowy Jork 1962. Geoffrey of Monmouth The History of the Kings of Britain, tum. Lewis Thorpe, Penguin, Londyn 1969. Howard Robert E. The Thing in the Crypt, w: The Collected Short Stories of Robert E. Howard, Anderson House, Nowy Jork 1962. Hoyle Fred On Stonehenge, Heinemann, Londyn 1977. Imel Martha Ann, Imel Dorothy Myers Goddesses in World MythologyiA Biographkal Dictionary, Oxford University Press, Oksford 1993. MacCana Prosinas Celtic Mythology, Hamlyn, Londyn 1970. O'Brien Henry The Round Towers of Atlantis, Adventures Unlimited, Kempton, 111. 2002. O'Kelly Claire New Grange, Houston Printers, Cork 1973. Palmer Trevor, Bailey Mark E. (red.) Natural Catastrophes During Bronze Age Civilizations: Archaeological, Geological, Astronomical, Cultural Perspectwes, Archaeo Press, Oksford: 1998. Piggott Stuart The Druids, Praeger, Nowy Jork 1968. PowellT.G.E. The Celts, Praeger, Nowy Jork 1959. Roberts Anthony Atlantean Traditions in Ancient Britain, Rider, Londyn 1975. Sharkey John Celtic Mysteries.The Ancient Religion,Thames and Hudson,Londyn 1970. Spence Lewis The History and Origin of Druidism, E.P. Publishers, Yorkshire U.K 1976. The Problem ofAtlantis, University, Nowy Jork 1965. Tolstoy Matthew The Questfor Merlin, Glendower, Londyn 1985.

12. Jak nadeszy ze czasy

Allardice Pamela Myths, Gods and Fantasy: A Sourcebook, Avery, Nowy Jork 1991. BlachetteWalther Das Buch der Deutscher Sinnzeichen, Fritz EhlerVerlag, Monachium 1941. Brogger A.E. The Wiking World, Grosset and Dunlap, Nowy Jork 1959. Colum Padraic Nordic Gods and Heroes, Dover, Nowy Jork 1996. Crossley-Holland Kevin The Norse Myths, Pantheon, Nowy Jork 1980. Davidson Ellis H.R. Gods and Myths of Northern Europ, Penguin, Nowy Jork 1982. Davidson Ellis H.R. Pagan Scandinauia, Praeger, Nowy Jork 1963.

167

Davidson Ellis H.R. Scandinauian Mythology, Bedricks, Nowy Jork 1988. DuChalliu Paul B. The Viking Age: The Early History, Manners and Customs of the Ancestors of the English-Speaking Nations, Murray, Londyn 1889. Gimbutas Marija The Civilization of the Goddess:The World of Old Europe, Harper San Francisco, San Francisco 1991. Gimbutas Marija The Language of the Goddess, Harper San Francisco, San Francisco 1989. Gimbutas Marija The Living Goddesses, University of California Press, Berkeley, Calif. 1999. Green Roger Lancelyn Myths of the Norsemen, Penguin, Nowy Jork 1984. Grimm Jacob Teutonic Mythology, 1.1-4, dum Steven Stallybrass, Dover, Nowy Jork 1966. Imel Martha Ann, Imel Dorothy Myers Goddesses in World Mythology:A Biographical Dictionary, Oxford University Press, Oksford 1993. Jones Gwyn A History of the Vikings, Oxford University Press, Nowy Jork 1984. KehoeAlice B. Vestiges of the Natural History of Archaeology, w: Across Before Columbus? NEARA, Edgecomb, Maine 1998. Leach Maria (wyd). Funk and Wagnalls Dictionary of Folklore, Mythology and Legend, HarperCollins, Nowy Jork 1984. The Oera Linda Bok, dum. Howard Schnell,Truebner, Londyn 1876. Scrutton Robert J. The Other Atlantis, Daniel, Londyn 1977. Spence Lewis The History of Atlantis, Bell, Nowy Jork 1958. Spengler Oswald The Decline of the West, Random House, Nowy Jork 1962. Sturlusson Snorri The Prose Edda, dum. Jean I. Young, University of California Press, Berkeley, Calif. 1954. Walker Barbara G. The Woman's Encydopedia of Myths and Secrets, Harper San Francisco, San Francisco 1983.

13. Rdzenni Amerykanie pamitaj o Atlantydzie

Armstrong R.A. The Mythology of Ali Raees, Cooper Square, Nowy Jork 1964. Beckwith Hiram W The Illinois and Indiana Indians, Fergus Printing, Chicago 1884. Blackett W.S. The Lost History of America,Truebner, Londyn 1883. Cadin George Illustrations of the Manners, Customs, and Conditions of the North American Indians, Dover, Nowy Jork 1970. Childress David Hatcher Lost Cities of North and Central America, Adventures Unlimited, Kempton, 111.1992. Ford James, Webb Clarence Anthropological Papers of the American Museum of Natural History 46,1956. Hennes D. The American Ahorigines; Their Origins and Antiquity, Cooper Square, Nowy Jork 1963. Hodge F.W. The Handbook of the American Indians North of Mexico, t.1-30, Bulletins of the Bureau of American Ethnology, Washington, D.C. 1907. Marriott Alice, Rachlin Carol K. American Indian Mythology, New American Library, Nowy Jork 1968.

168

Peithmar Irwin M. Echoes of the Red Man, Expectation Press, Nowy Jork 1955. Spence Lewis Atlantis in America, Bell, Nowy Jork 1975. Tyler H.A. Pueblo Gods and Myths, University of Oklahoma Press, Norman, Okla. 1964. van Over R. Sun Songs: Creation Myths from around the World, New American Library, Nowy Jork 1980. Waters Frank The Book of the Hopi, Viking, Nowy Jork 1963.

14. Pierzaste We z zaginionych miast

Brundage Henry Aztec Myth and Symbol, Doubleday, Nowy Jork 1960. Burland C.A., Forman Werner Feathered Serpent and Smoking Minor, Putnam, Nowy Jork 1975. Burland CA. The Fifth Sun: Aztec Gods, Aztec World, University of Texas Press, Austin 1983. Burland CA. The Gods of Mexico, Eyre and Spottiswoode, Londyn 1970. Boswick Walter Scottish Lore, Strath-Gordon, Londyn 1924. Coryn J.H. (dum.) The Prophet, Antioch Press, Lima, Ohio 1931. Forman Werner Aztec Gods and Goddesses, Thzmes and Hudson, Londyn 1968. Frazer J.G. Zota ga, tum. H. Krzeczkowski, PIW Warszawa 1978. Hendrick Quetzalcoatl, Southern Illinois University Press, Carbondale, 111.1967. Irwin Constance Fair Gods and Stone Faces, St. Martin's, Nowy Jork 1963. Nutall Zelia The Fundamental Prindples of Old and New World Civilizations, Peabody Museum, Harvard University, Cambridge, Mass 1900. Savoy Gene On the Trail of the Feathered Serpent, Bobbs-Merrill, Nowy Jork 1974. Spence Lewis Atlantis in America, Bell, Nowy Jork 1975. Spinden Henry Mesoamerican Myth, Roundtree, Nowy Jork 1947. van Over R. Sun Songs: Creation Mythsfrom around the World, New American Library, Nowy Jork 1980.

15. Wiksze Przybycie z Atlantydy

Borges Jorge Luis Atlas of the Mountain, Praeger, Nowy Jork 1980. Budge E.A.Wallis The Egyptian Book of the Dead, Harcourt, Nowy Jork 1907. Burland CA. The Gods of Mexico, Eyre and Spottiswoode, Londyn 1970. Coe Michael D. Mexico, Praeger, Nowy Jork 1966. Corliss William R. Ancient Structures, Sourcebook Project, Glen Arm, Md. 2001. Davies Nigel The Ancient Kingdoms of Mexico, Penguin, Londyn 1982. de Landa Friar Diego Yucatan before and after the Conquest (Relacion de las Cosas of Yucatan), Dover, Nowy Jork 1977. del Castillo Bernal Diaz The True History of the Conquest of New Spain, tum. Alfred P. Maudslay, Hakluyt Society, Londyn 1910. Donnelly Ignatius Atlantis: The Antediluvian World, Harpers, Nowy Jork 1882. Gallenkamp Charles Maya, Muller, Londyn 1960. Jairazbhoy R.A. Ramses III, Father of America, Karnak, Londyn 1992. Jakeman M. Wells The Origin and History of the Mayas, Research Publishing, Los Angeles 1945.

169

Lindsay Richard The Zodiac,TwelveTrees Press, Londyn 1969. Morley Sylvanus The Ancient Maya, Stanford University Press, California 1946. The Popol Vuh, tum. Dennis Tedlock, Simon and Schuster, Nowy Jork 1985. Sahagun Florentine Codex: General History of the Things of New Spain, tum A.J.C Anderson i CE. Dibble,Worther, New Mexico 1963. Thompson Gunnar American Discovery, Argonauts Misty Isles Press, Seatde, Wasll 1994. Vaillant George C. Aztecs ofMexico, Doubleday, Nowy Jork 1962. Xu H. Mike Origin of the Olmec Civilization, University of Central Oklahoma Press Edmond, Okla. 1996.

16. Mniejsze Przybycie ocalonych

Banincourt Michael Five Letters of Cortez to the Emperor, Norton, Nowy Jork 1961 Brundage Henry Aztec Myth and Symbol, Doubleday, Nowy Jork 1960. Campbell Joseph The Masks of Gorf, Macmillan, Nowy Jork 1961. Cavendish Richard, Innes Brian Man, Myth and Magic.The Ulustrated Encyclopedia Mythology, Religion, and the Unknown, M. Cavendish, Nowy Jork 1997. Childress David Hatcher Lost Cities and Ancient Civilizations of North and Central America, Adventures Unlimited, Kempton, 111.1992. DeCamp L. Sprague Lost Civilizations, Dover, Nowy Jork 1970. Donnelly Ignatius Atlantis, the Antediluvian World, Harper, Nowy Jork 1882. Duran Fray Diego Book of the Gods and the Rites of the Ancient Calendar, tum. Fernando Horcasitas i Doris Heyden, University of Oklahoma Press, Norman, Okla. 1971. Forman Werner Aztec Gods and Goddesses, Thames and Hudson, Londyn 1968. Gleadow William Roots of Astrology, Carmichael, Londyn 1961. Heyerdahl Thor Ekspedycja Ra, tum. Z. anowski, Iskry, Warszawa 1974. Hooten Ernest The Ancient Inhabitants of the Canary Islands, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1904. Hunter Bruce C. A Guide to Ancient Mexican Ruins, University of Oklahoma Press, Norman, Okla. 1978. Irwin Constance Fair Gods and Stone Faces, St. Martin's, Nowy Jork 1963. Jairazbhoy RA. Ramses III, Father of America, Karnak, Londyn 1992. Takeman M. Wells The Origin and History of the Mayas, Research Publishing, Los Angeles 1957. Joseph Frank Destruction of Atlantis, Bear and Company, Rochester, Vt. 2002. McNice Alice Astrology, Macmillan, Nowy Jork 1955. Menninger Ralph Numbers in Myth and Magic, Holloway House, Nowy Jork 1949. Moreley S. The Ancient Maya, Stanford University Press, Stanford, Calif. 1946. Mulhall Marion M. Beginnings or Glimpses of Vanished Civilizations, Longmans and Green, Nowy Jork 1911. Nicholson I. Mexican and Central American Mythology, Hamlyn, Londyn 1967.

170

Nutall Zelia Fundamental Principles of Old and New World Civilizations, Peabody Museum, Harvard University, Cambridge, Mass. 1900. Oppenheimer Stephen Eden of the East, Orion, Nowy Jork 1999. Prescott William The Conqquest of Mexico, Julian Messner, Nowy Jork 1950. Rowe J.H. Diffusion and Archaeology, Asherwood, Nowy Jork 1966. Stacy-Judd Robert B. Atlantis, Mother of Empires, Adventures Unlimited, Kempton, 111.1999. Thompson Gunnar American Discovery: The Real Story, Argonauts Misty Isles Press, Seatde 1994. Thompson J. Erie. The Rise and Fall of Maya Civilization, University of Oklahoma Press, Norman, Okla. 1954. Tompkins Peter Secrets of the Mexican Pyramids, Harper and Row, Nowy Jork 1970. Tozzer Alfred M. A Maya Grammar, Dover, Nowy Jork 1978. von HagenVictor Ancient Sun Kingdoms of the Americas, Panther, Londyn 1967. Wicke R. Olmec, University of Arizona Press,Tucson 1971.

17. Synowie Soca z Atlantydy

Bingham Hiram Lost City of the Incas, Scribner's, Nowy Jork 1939. Bushnell G.H.S. Peru, Praeger, Nowy Jork 1967. Childress David Hatcher Lost Cities and Ancient Mysteries of South America, Adventures Unlimited, Kempton, 111.1986. de Onis Harriet (tum.) The Incas of Pedro de Cieza de Leon, University of Oklahoma Press, Norman, Okla. 1959. Engl Lieselotte, Engl Theo Twilight of Ancient Peru, McGraw-Hill, Nowy Jork 1969. Furgeson James Rude Stone Monuments, Rudder, Londyn 1872. Gilman Henry Ancient Man in Michigan, Regnery, Chicago 1898. Grimal Pierre Larousse World Mythology, Putnam, Nowy Jork 1958. Heyerdahl Thor Ekspedycja Ra, tum. Z. anowski, Iskry, Warszawa 1974. Homet William Mysteries of the Amazon, Ryder, Nowy Jork 1961. Lanning Edward P. Peru before the Incas, Prentice-Hall, New Jersey 1967. Leicht Hermann Pre-Inca Art and Culture, Orion, Nowy Jork 1960. Metraux Alfred The History of the Incas, Penteon, Nowy Jork 1969. Moseley Michael E. The Incas and Their Ancestors, Thames and Hudson, Londyn 1994. Mysteries of the Ancient Americans, Readers Digest, Nowy Jork 1986. Osborne Harold South American Mythology, Hamlyn, Londyn 1970. Prescott William The Conquest of Peru, Meissner, Nowy Jork 1952. Spence Lewis Atlantis in America, Bell, Nowy Jork 1975. Wilkins Hariold T. Ancient Mysteries of South America, Adventures Unlimited Press, Kempton, Dl. 2000.

18. Pokosie
Platon Timajos. Kritias albo Atlantyk, tum. P. Siwek, PWN, Warszawa 1986.

171