135

RYSZARD LIPCZUK

Internacjonalizmy a faszywi przyjaciele tumacza

1. Co to sa internacjonalizmy?
najpierw niektre koncepcje internacjonalizmw, gwnie w oparciu o literaPrzedstawie niemieckoje zyczna . Oto co mwi sie o internacjonalizmach w sownikach je zykoture zykowych. Sownik wydany przez je zykoznawcw lipskich Lexikon znawczych lub je cy to samo pochosprachwissenchaftlicher Termini1 definiuje internacjonalizm jako maja zykach w tym samym dzenie wyraz uz ywany w wielu (zwykle genetycznie pokrewnych) je ce od ac. cultura. Inny znaczeniu, np. niem. Kultur, ang. culture, ros. kultura pochodza sownik wydany w Lipsku2 stwierdza, z e internacjonalizm to wyraz o identycznej lub zykach dla nazwania tego samego zjawiska podobnej formie, uz ywany w rz nych je zykowej (np. niem. Theater, ang. theatre, ros. teatr). Autorzy przyrzeczywistos ci pozaje jednak, z zykach moga wysta pic znaja e w poszczeglnych je pewne rz nice znaczeniowe (np. niem. Produktion wykazuje sememy rezultat wytwarzania i proces wytwarzania, ros. produkcja ma natomiast tylko znaczenie pierwsze. R. Bruer i G. Barthels3 definiuja internacjonalizmy jako wyrazy o identycznej lub podobnej formie uz ywane w rz nych zykach w tym samym znaczeniu. W. Ulrich4 mwi o wyrazie uz zyje ywanym w wielu je kach i zrozumiaym bez tumaczenia. Zarwno sownik Wahriga5 jak i Universalwrterbuch6, a rwniez sownik wyrazw obcych Dudena (Duden-Fremdwrterbuch)7 internacjonalizmy jako wyrazy o tym samym znaczeniu. okres laja , z Wydaje sie e w definicjach tego typu mamy do czynienia z pewnymi nieporozumie z tym, z niami. Trudno zgodzic sie e np. niem. Kultur, ang. culture i ros. kultura tworza to przeciez ce do rz internacjonalizm jako jeden wyraz. Sa rz ne wyrazy nalez a nych zykw wykazuja ce daleko posunie ta zbiez je nos c formy i tres ci. Nieporozumieniem jest dzynarodowych chodzi o identyczne tez utrzymywanie, z e w przypadku wyrazw mie s znaczenia. Jedynie w znacznej cze ci terminologii specjalistycznej moz na mwic o identycznych znaczeniach (np. niem. Aquarell, ang. aquarelle, fr. aquarelle). Przy wyrazach sto mamy do czynienia z mniej lub bardziej wyraz bardziej oglnych cze nymi rz nicami semantycznymi, por. niem. diskriminieren m.in. zniesawiac , dyskredytowac , ang. disc-

136
riminate gwnie odrz niac cos od czegos , pol. dyskryminowac (tylko znacz. traktowac kogos gorzej niz innych, przes ladowac ). zykoznawczych hasa internaTrzeba zaznaczyc , z e w wielu leksykonach terminw je ca sie temu cjonalizm w ogle brak, co rwniez s wiadczy o tym, jak mao uwagi pos wie zagadnieniu w badaniach lingwistycznych. puja ce w pracach je zykoA oto niektre uwagi na temat internacjonalizmw wyste la interznawczych niesownikowych (monografie, artykuy itp.). Wilhelm Schmidt8 okres puja ce w wielu je zykach wyrazy pochodzenia obcego maja ce nacjonalizmy jako wyste dzynarodowe uz kszos z aciny i greki (np. niem. Aristokratie, mie ycie. W wie ci pochodza najcze s Doktor, Examen itd.) i uz ywane sa ciej w dziedzinie nauki, techniki, kultury itp. one wsplnego dziedzictwa kulturowego pewnych je zykw i roli, jaka szczeDowodza glnie acina odgrywaa w s redniowieczu. Schmidt wspomina tez o wyrazach utworzonych w czasach nowszych w oparciu o sownictwo acin skie czy greckie (np. Grammophon, Telegraph, Automatik). Rwniez terminy utworzone od nazwisk wybitnych uczonych , z do tej grupy (np. Ampere, Ohm, Volt). A. Iskos i A. Lenkowa9 twierdza e nalez a zykw, zrozumiae i cze sto uz internacjonalizmy to wyrazy zapoz yczone z innych je ywane zykach, wykazuja ce jedynie niewielkie fonetyczne, ortograficzne i morfolow rz nych je bnos to samo znaczenie. . P. Zinder i T. giczne odre ci. Zwykle, chociaz nie zawsze, maja w ramach sownictwa niemieckiego: wyrazy niemieckie (lekseW. Strojewa10 wyrz niaja my pochodzenia rodzimego lub cakowicie zasymilowane wyrazy pochodzenia obcego, s jak Mauer, Fenster, Strae); internacjonalizmy (najcze ciej terminy poszczeglnych nauk forme , nie sa np. Atom, Demokratie); wyrazy obce (Fremdwrter), ktre zachoway obca tez produktywne sowotwrczo, a czasami wykazuja specyficzne znaczenia (np. Gentlezyku wyrazw pochodza cych z innych je zykw, man, Spleen, Snob). Obecnos c w danym je sownictwa Peter Braun11 uwaz internacjonalizacje a za zjawisko zupenie naturalne. zyki, jak angielski czy francuski nazywane sa z tego wzgle du je zykami mieszaNiektre je zyk niemiecki zawiera wedug autora stosunkowo mao wyrazw nymi (Mischsprachen). Je dzynarodowych, a Niemcy to kraj sownikw wyrazw obcych. Analiza jednotomomie zyka niemieckiego, angielskiego i francuskiego wykazaa obecnos wych sownikw je c ok. zykach. Sa to wyrazy o duz 3500 wsplnych wyrazw w tych je ej zbiez nos ci w pisowni i znaczeniu. Moz na wyrz nic trzy grupy takich wyraz en : 1) wyrazy uz ywane w z yciu codziennym (np. Telefon/telephone/telephone); 2) tzw. utility words, mots disponibles, Verfgungswortschtze jako centralne sownictwo waz nych dziedzin (np. Orient /orient /orient, Service/service/service w tenisie); 3) sownictwo specjalistyczne (np. vector/veczyka, P. tor/vecteur). Natomiast wyrazy, ktrych forma jest specyficzna dla danego je Braun nazywa nacjonalizmami (Nationalismen), np. niem. Frhstk, ang. breakfast, franc. (petit) djeuner, w. colazione, hiszp. desayuno, ros. zawtrak12. E. Kretschmer13 uwaz a grupe sownictwa fachowego, szczeglnie w naukach przyinternacjonalizmy za waz na to najcze s ce semantyczna ekwiwalenrodniczych i w technice. Sa ciej wyrazy wykazuja znaczen tnos c , ale autor wskazuje tez na semantyczne relacje inkluzji czy krzyz owania sie . c, z zykw i rodzajw pisma, Gnter Frohne14 stwierdzaja e istnieje tak wiele rz nych je dzynarodowe nalez bie jednej dochodzi do wniosku, z e wyrazy mie y rozpatrywac w obre zykowej. Nie zawsze znaczenia internacjonalizmw sa identyczne, ale znaczenie rodziny je pokrywac podstawowe (Grundbedeutungen) powinny sie , np. podstawowe znaczenie ) odpowiada znaczeniom w je zyku angielskim niemieckiego kultivieren (uprawiac ziemie nie pokrywaja . Od inter(cultivate) i francuskim (cultiver), chociaz inne znaczenia sie

137
nacjonalizmw odrz nia Frohne faszywych przyjaci tumacza jako wyrazy, ktrych sie od siebie w sposb zasadniczy (tzw. pseudointernacjonalizm). Wyznaczenia rz nia , z daje mi sie e takie rozrz nienie jest trudne do utrzymania. Trudno okres lic granice dzy niewielkimi rz to odnosic pomie nicami semantycznymi (miaoby sie do internacjona rz lizmw) a duz ymi rz nicami w tres ci (faszywi przyjaciele). Rz nice sa nicami zykw wykazuja ce jakies i wyrazy dwch je rz nice znaczeniowe nalez aoby uznac za ich przynalez faszywych przyjaci, co nie wyklucza zreszta nos ci do internacjonali przyje cie paszczyzny o druzmw. Burkhard Schaeder15 i Johannes Volmert16 proponuja gim stopniu abstrakcji, paszczyzny interlangue i interleksemw. Wyrazy Zivilisation (niem.), civilisation (ang), civilisation (franc.) to rz ne leksemy, ale na paszczyz nie one jeden internacjonalizm. J. Volmert wymienia 10 naste puja cych tez interlangue tworza cych internacjonalizmw: 1) Internacjonalizmy sa abstrakcjami identycznych lub dotycza zykowych) maja cych identyczne lub podopodobnych form (na paszczyz nie systemw je c o znaki systemu interlingwalnego, ktre przez wyksztacobne znaczenia. Chodzi wie zyka (niekoniecznie je zykoznawcw) traktowane sa jako ekwiwanych uz ytkownikw je zykowe i moga byc lentne znaki je odpowiednio uz ywane w komunikacji interlingwalnej, 2) Internacjonalizm jest hiperonimem dla intermorfemw, interleksemw, intersyntagm, interfrazeologizmw, ewentualnie intertekstw, 3) Badanie internacjonalizmw ma charakter synchroniczny, chociaz ekwiwalencja badanych znakw ma swoje z rda w procedzy je zykami), 4) Za intersach historycznych (zapoz yczenia jako rezultat kontaktw mie odpowiednie leksemy wyste puja ce w co najmniej trzech je zykach, nacjonalizmy uznaje sie zykowej (np. dwa je zyki z ktrych przynajmniej jeden nalez y do innej grupy/rodziny je german skie i jeden roman ski), 5) Identyczne lub podobne formy o podobnej tres ci tylko reprezentantami interleksemw, jes podobny status rwniez wtedy sa li wykazuja pod dem gramatycznym (np. przynalez s wzgle nos c do cze ci mowy), 6) Poniewaz odpowiadace sobie morfemy sowotwrcze w poszczeglnych je zykach moga sie od siebie pod ja dem formalnym zasadniczo rz przyje cie zasady, z wzgle nic , postuluje sie e przynajmniej wykazywac morfemy podstawowe musza podobien stwo formalne, 7) Nie pokrewien stwo cym genetyczne, ale funkcja leksemw a aspekcie synchronicznym jest kryterium decyduja dw metodologicznych autor o przynalez nos ci do interleksemw, 8) Gwnie ze wzgle graficzna (a nie fonetyczno-fonologiczna ) za kryterium podobien przyjmuje forme stwa formalnego. Szczeglnie w zakresie sownictwa specjalistycznego komunikacja interlingpo za pomoca kodu graficznego17, 9) Interleksykologia nie moz e zaste walna odbywa sie wac leksykografii sownictwa specjalistycznego, a jej gwnym obiektem badan powinno s z byc sownictwo oglne lub ta cze c sownictwa fachowego, ktre bezpos rednio wia e sie oglna , 10) Minimalnym warunkiem uznania danego wyraz z leksyka enia za przedstawipowanie przynajmniej jednego wsplnego sememu ciela internacjonalizmu jest wyste zykach. w danych je internacjonalizmami podobne wyrazy wyste puja ce B. Schaeder zaznacza, z e nie sa zykach tej samej grupy je zykowej, por. ros. ruka, czes. ruka, bu. ruka, itd. w kilku je Schaeder nazywa je slawizmami (Slawismen), germanizmami (Germanismen), romanizmami (Romanismen) itd. istotny wkad do teoretycznego okres Propozycje Schaedera i Volmerta stanowia lenia tpliwos internacjonalizmw. Mam jednak wa ci, czy potrzebne jest przyjmowanie tak c abstrakcyjnych i sztucznych poje , jak interlangue czy interleksem. Internacjonalizm jako cie obejmuja ce odpowiednie leksemy abstrakcja drugiego stopnia, jako hipotetyczne poje

138
zykach? Czy nie pros c (lub inne jednostki) w poszczeglnych je ciej byloby przyja , z e zyka zbiez internacjonalizm to wyraz danego je ny formalnie i tres ciowo z kilkoma innymi zykw? wyrazami innych je Niektrzy badacze (K. Gottlieb, V. V. Keltujala, T. Emericzy18) za internacjonalizmy uwaz zykw znaczenia danej formy polisemicznej czy chca ac jedynie wsplne dla kilku je c znaczenie (sememy) mie dzynarodowe homonimicznej. Dany formatyw wykazuje wie dze , z zania nalez i specyficzne. Sa e i takie rozwia y potraktowac powaz nie, chociaz susz uwzgle dnienie caej zawartos niejsze wydaje sie ci semantycznej danych form. Dosyc ze wzgle dw metodologicznych rozrz kopotliwe wydaje sie nienie i okres lenie poszczedzy wieloma je zykami. Jednak przynajglnych znaczen z punktu widzenia relacji mie ce danej formie nalez mniej przy homonimii znaczenia przysuguja aoby rozpatrywac oddzielnie, por. niem. Zitieren (1. przytaczac dosownie czyjes wypowiedzenie, 2. wzyzyku polskim, francuskim itp. wac kogos do siebie) i formalne odpowiedniki w je zykoznawcw na uwage zasuguja prace Jolanty Mac Z prac polskich je kiewicz19. cia internacjonalny czy mie dzynarodowy uwaz dne, gdyz Poje a ona za wzgle moz na mwic zykw. Internacjonao rz nym stopniu ekwiwalentnos ci semantycznej i formalnej kilku je skim to mie dzynarodowe wyrazy, a internacjonalizmy w znaczeniu lizmy w znaczeniu wa zykowe o mie dzynarodowym zasie gu, np. morfem szerszym to rwniez inne elementy je sowotwrczy anty-, kalki tumaczeniowe czy wsplne sememy rz nych form (np. niem. c za przedmiot swoich rozwaz Geist franc. esprit). Biora an przede wszystkim wyrazy, puja ce kryteria wyrz Mac kiewicz wymienia naste niania internacjonalizmw: wsplny etymon, podobien stwo formy, podobien stwo tres ci, podobien stwo funkcji komunikatywpuja co: Internacjonanej, stopien rozpowszechnienia20. Jej definicja robocza brzmi naste puja ce w rz zykach wyrazy, ktrych forma zewne trzna (pisana lizmy to takie wyste nych je cej danego je zyka lub/i mwiona) pozwala na ich utoz samienie nawet osobie nie znaja swoimi systemowymi ekwiwalentami przekadowymi. Powinny sie one powtai ktre sa zykach nalez cych do rz zykowych21. Przyrzac przynajmniej w trzech je a nych rodzin je cie wzajemnej przekadalnos je ci jako gwnego kryterium prowadzi Mac kiewicz do s rozrz nienia penych i cze ciowych (przy wyrazach wieloznacznych) internacjonalizmw. sie od siebie tak bardzo, z Natomiast wyrazy, ktrych znaczenia rz nia e niemoz liwe jest ich uz ycie jako ekwiwalentw przekadowych, nazywa Mac kiewicz pseudointernacjonalizmami, np. pol kaucja, i ang. caution (1. ostroz nos c , 2. przestroga)22. c: za internacjonalizmy moz zykowe (wyrazy, ale Reasumuja emy uznac elementy je puja ce w co najmniej kilku je zykach (moz c rwniez np. morfemy) wyste na przyja za zyki nalez ce do co najmniej dwch grup/rodzin je zykowych). Wykazuja minimum trzy je a c komunikacje mie dzy one podobne (rzadziej identyczne) formy i znaczenia uatwiaja cymi sie rz zykami. Sa to najcze s ce ludz mi posuguja nymi je ciej leksemy pochodza z aciny lub greki (np. pol. matematyka, niem. Mathematik, ang. mathematics, franc. mathematique, w. matematica, hiszp. matematicas; pol. socjalny, niem. sozial, ang. social, zykw. Na przykad: z angielfranc. social, w. sociale, hiszp. social), ale tez z innych je skiego: pol. film, niem. Film, ang. film, franc. film, w. film, hiszp. film, z niemieckiego: pol. pucz, ang. putsch, franc. putsch, z francuskiego: pol. elegancki, niem. elegant, ang. zykw sowian elegant, z je skich: pol. wampir, niem. Vampir, ang. vampire, franc. vampire, zyka perskiego: pol. bazar, niem. Basar, ang. baazar, fran. bazar, z je zykw afrykan z je zykw indyjskich: pol. skich: pol. goryl, niem. Gorilla, ang. gorilla, franc. gorille, z je dz ungla, niem. Dschungel, ang. jungle, franc. jungle, z japon skiego: pol. kimono, niem.

139
zykw polinezyjskich: pol. tabu, niem. tabu, ang. Kimono, ang. kimono, franc. kimono, z je to wyrazy utworzone w nowszych czasach z elementami taboo, franc. tabou. Nieraz sa zykw, np. greckiego i acin dwch je skiego, por. pol. telewizja, ang. television, franc. tlvision, hol. televisie, szw. television, w. televisione, hiszp. televisin, port. televiso, g. televizi, tur. televizyon, arab. televizjon, jap. terebijon. fin . televisio, we

2. Co to sa faszywi przyjaciele tumacza?

zykach: Polski termin faszywi przyjaciele tumacza (i odpowiednio nazwy w innych je niem. falsche freunde des bersetzers, ang. false friends of a translator, ros. onyje druzja perewodc ika, czes. falen pr tel pr ekladatele, bug. lzlivi prijateli na je zykowa terminu francuskiego faux amis du traducteur wprowaprevodac a) jest kalka zykoznawczej w roku 1928 przez Koesslera 23 i Deroquiny23. dzonego do literatury je metaforycznos I chociaz krytykuje sie c , nieprecyzyjnos c tej nazwy, to jest ona uz ywana pienia jej innymi wyraz dos c powszechnie mimo rz nych prb zasta eniami. Termin ten sko: odnosi sie on wwczas do wyrazw dwch je zykw o identycznej moz na rozumiec wa lub podobnej formie (graficznej i/lub fonetycznej), lecz rz nych znaczeniach, np. pol. komunikacja (1. przewoz enie ludzi i towarw na okres lonej trasie, 2. porozumiewanie , przekazywanie mys sie li, informacji) i niem. Komunikation (tylko znaczenie 2 wyrazu s szerzej i zalicza sie do polskiego). Cze ciej jednak faszywych przyjaci rozumie sie puja ce wyraz nich rwniez naste enia: 1) wyrazy o tym samym znaczeniu, ale rz nej pisowni, np. franc. agression niem. Aggression (podwjne g)24; 2) wyrazy o rz nych cechach gramatycznych, np. rzeczowniki o rz nym rodzaju gramatycznym (por. niem. die ce sie Gruppe franc. le groupe, niem. das Referat pol. (ten) referat); 3) wyrazy rz nia dem struktury sowotwrczej, np. niem. Zitat franc. citation, niem. absurd pod wzgle pol. absurdalny, niem. illoyal franc. deloyal25; 4) wyrazy o rz nej formie niesusznie ce za swoje semantyczne odpowiedniki, np. niem. fehlen franc. manquer26, niem. uchodza gro pol. duz y; 5) wyrazy o tej samej strukturze sowotwrczej, ale innej postaci graficzno-fonetycznej i rz nych znaczeniach, np. niem. berhren (cos syszec , ale nie reagowac na to) ang. to overhear (usyszec cos przypadkowo)27; 6) frazeologizmy ce sie znaczeniami, np. pol tracic o podobnej strukturze formalnej, rz nia gowe ; 1. tracic w czyms powac orientacje ; nie wiedziec , jak poste , 2. ulec czyjemus urokowi, niem. den zyka, Kopf verlieren (por. znaczenie 1 polskiego wyrazu28); 7) wyrazy tego samego je odmienne znaczenia, por. pol. gadki ktre w rz nych okresach historycznych wykazuja (dawniej adny), niem. Weib (dawniej znaczenie neutralne, obecnie pejoratywne). W. Koller mwi o intralingwalnych diachronicznych faux amis29. cie faszywych przyjaci ma swoje uzasadnienie. Wszystkie wyTak szerokie uje w sobie niebezpieczen mienione powyz ej typy wyraz en (poza wyraz eniami z pkt.7) kryja dzyje zykowej. Takz stwo interferencji mie e rz nice formalne (np. rz nice ortograficzne) prowadzic dnego uz tplimoga do be ycia leksemw. Z drugiej jednak strony nie ulega wa dy wynikaja ce z interlingwalnych rz znacznie bardziej wos ci, z e be nic semantycznych sa zykowej niz dy typu ortograficznego. Najwie cej niebezpieczne dla komunikacji je be c pos cic zykw rz cym sie znaczeniouwagi nalez aoby wie wie wyraz eniom dwch je nia

140
cym identyczna lub podobna forme , gdyz wo, a ws rd nich wyrazom wykazuja was nie one w sobie duz kryja e niebezpieczen stwo interferencji. Wyrazy takie moz na nazwac tautonic wie c przy kontrowersyjnej, ale mami (gr. ta uta to samo onyma nazwa)30. Pozostaja popularnej nazwie faszywi przyjaciele tumacza (faux amis) dla okres lenia rz nych faszywych przyjatypw wyraz en (por. pkt. 18), wyrz niam tautonimy jako podklase ci. sw na temat pochodzenia tautonimw na przykadzie je zykw niemieckiego Pare cej wyrazw pochodzi z aciny, np. kollidieren 1. zderzac i polskiego. Najwie sie z czyms /kims , 2. byc w sprzecznos ci z czyms kolidowac byc w sprzecznos ci cy sie do kultury kulturalny 1. odnosza cy sie do kultury, z czyms , kulturell 1. odnosza 2. dobrze wychowany, taktowny. A oto niektre przykady na zapoz yczenia z innych zykw (wedug cze stotliwos powania). Z francuskiego: passagier osoba podrje ci wyste ca statkiem lub samolotem pasaz ca, korzystaja ca z jakiegos z uja er osoba podrz uja s rodka komunikacji; z greckiego: Dramaturg pracownik teatru, radia, telewizji zajmuja doborem i opracowaniem tekstw przeznaczonych do wystawiania; kierownik cy sie literacki - dramaturg autor utworw scenicznych, dramatw; z angielskiego: Doping kszaja cych niedozwolone uz ywanie przez sportowca s rodkw farmakologicznych zwie cachwilowo sprawnos c organizmu doping 1. por. niem. Doping, 2. pobudzanie, zache dzona nie zawodnikw do walki sportowej; z woskiego: Salat 1. zimna potrawa przyrza sa itp.; saatka, 2. zielona ros z jarzyn, owocw, mie lina o jadalnych lis ciach; saata, 3. rozgardiasz, zamieszanie, kopot (pot.) saata (por. znacz. 2). ce uwaz Dla wyrz nienia tautonimw za decyduja am kryterium potencjalnej interferen em i polski cji, a nie wsplne pochodzenie31. I tak niemiecki wyraz Kraxe plecak ze stelaz kraksa mimo rz nego pochodzenia mogyby zostac uznane za tautonimy, gdyz nie moz na dnego uz zyka. A oto inny przykad na wykluczyc ich be ycia pod wpywem drugiego je rozbiez nos ci etymologiczne: niem. Golf: 1. gra sportowa (pochodzenie angielskie), 2. zatoka (z woskiego) pol. golf: 1. gra sportowa 2. sweter (z francuskiego). Nie bienie i japon wykluczone, z e za tautonimy nalez aoby tez uznac pol. jama d, wge skie ce przypadkowa zbiez yama, gra, wzniesienie wykazuja nos c formy i pewne podobien stwo tres ci.

3. Internacjonalizmy a faszywi przyjaciele tumacza

sko lub szeroko. W wa Zarwno internacjonalizmy jak i faux amis moz na rozumiec wa ciu be da to wyrazy o podobnej formie i tres skim uje ci (w wypadku internacjonalizmw) oraz wyrazy o podobnej formie, lecz rz nych znaczeniach (tzw. tautonimy jako podklasa ciu internacjonalizmy obejmuja np. morfemy faszywych przyjaci). W szerokim uje sowotwrcze czy frazeologizmy (por. pol. rzucic na cos okiem niem. ein Auge auf etwas werfen ang. to cast an eye on something franc. jetter un regard sur gch), a do m.in. wyrazy o rz faszywych przyjaci zalicza sie nej pisowni, rz nej budowie sowotwrczej albo frazeologizmy o rz nych znaczeniach.

141
, z zykowe moga byc Wydaje sie e te same elementy je uznane raz za internacjonalizmy, innym razem za faszywych przyjaci tumacza zalez nie od zastosowanego kryterium. Np. niem. illoyal, franc. deloyal, pol. nielojalny moz na okres lic jako internacjonalizmy one rwniez (podobna, choc nie identyczna forma, podobne znaczenie), ale sa (np. wyraz du na rz niemiecki i francuski) faszywymi przyjacimi ze wzgle ne prefiksy. relacje mie dzy internacjonalizmami a tautonimami. W obydwu Bardziej przejrzyste sa wypadkach chodzi o wyrazy o identycznej lub podobnej formie, z tym z e internacjonali miec wykazywac zmy moga identyczne znaczenia, natomiast faux amis musza jakies dzynarodowe wykazuja w wielu wypadkach rz rz nice semantyczne. Ale i wyrazy mie to byc nice znaczeniowe. Moga np.: rz nice w ilos ci sememw (por. niem. kollidieren i po dwa znaczenia, pol. kolidowac ang. collide maja 1 znaczenie) w waz nos ci poszczeglnych znaczen (por. ang. ordinary, niem. ordinr, znaczenie gwne zwyczajny, pospolity, pol. ordynarny znaczenie gwne niedelikatny, grubian ski) lub tez pewne rz nice bie odpowiadaja cych sobie sememw, zwaszcza przy przyje ciu szerokiej koncew obre pcji znaczenia leksykalnego, gdzie uz ycie stylistyczne (np. wyraz enie potoczne), chronolocy z uz stotliwos do znaczenia. giczne (np. wyraz wychodza ycia) czy cze c uz ycia zalicza sie c duz s Tak wie a cze c internacjonalizmw jest faszywymi przyjacimi tumacza, szczes cze c sownictwa fachowego wykazuje glnie w zakresie leksyki oglnej32. Ale rwniez zykoznawczej niem. Prdikat pol. pewne rz nice semantyczne (np. w terminologii je predykat, niem. Attribut pol. atrybut; jedna z rz nic polega na tym, z e wymienione rzadziej niz terminy polskie uz ywane sa ich niemieckie odpowiedniki). Zalez nie od tego, zyki chodzi internacjonalizmy tworza ws o ktre je rd faszywych przyjaci mniejsza ksza grupe . Liczniej wyste puja w tych je zykach, w ktrych odpowiadaja ce sobie lub wie np. z aciny. Z taka sytuacja mamy do czynienia w relacji je zykw wyrazy pochodza niemieckiego i polskiego (por. Aktion akcja, referieren referowac ), mniej licznie puja np. w relacji polsko-czeskiej, gdzie wiele faux amis ma wsplne pochodzenie wyste sowian skie, por. podobac sie podobat se byc podobnym do kogos , dziwak - divk rz pomie dzy internacjonalizmami a faszywymi przyjacimi tumawidz. Inna nica cie odnosi sie do co najmniej trzech je zykw, podczas gdy cza jest to, z e pierwsze poje puje gwnie w zakresie dwch je zykw. Dana relacja faszywego przyjaciela wyste d uz zyka, w ktrym ta sama forma wyrazowa moz e wprowadzic w ba ytkownika innego je lub podobna forma istnieje, ale ma inne znaczenie. I tak forma artysta moz e byc z rdem du przy tumaczeniu jej na je zyk niemiecki, gdyz be jej formalny odpowiednik niemiecki z zyku polskim artysta cyrkowy lub kabaretowy. Artist ma znaczenie we sze niz w je Podobnie wyraz kollidieren moz e byc faszywym przyjacielem dla niemieckiego native speakera, ktry polskiej formie kolidowac moz e mylnie przypisac znaczenie zderzyc sie z kims /czyms . Moz liwa jest sytuacja, z e w danym teks cie okres lony leksem (jako forma wyrazowa z jednym znaczeniem) jest prawdziwym przyjacielem tumacza, gdyz uatwia zrozumienie czy przetumaczenie tekstu (np. Geld auf der Bank deponieren zdeponowac pienia dze w banku), a inne znaczenie tej samej formy jest faszywym przyjacielem (por. c den Schlssel auf der Fensterbank deponieren - pooz yc klucz na parapecie). Tak wie puje zarwno na paszczyz zykowezjawisko faszywych przyjaci wyste nie systemu je go jak i tekstw, np. w procesie tumaczenia moz e byc waz ne, ktry tekst jest tekstem c o opisanie potencjalnej lub tez wyjs ciowym, a ktry docelowym. Chodzi wie realnej dzyje zykowej. Faux amis to problem z zakresu leksykologii kontrainterferencji mie stywnej, praktyki tumaczeniowej i glottodydaktyki. Faszywych przyjaci moz na tez

142
od polskierozpatrywac na paszczyz nie pragmatycznej. I tak niemiecki Tsch! rz ni sie go jedynie przy poz dzynarogo Czes c ! tym, z e uz ywa sie egnaniu. Natomiast wyrazy mie przede wszystkim zjawisko leksykalne, a kierunek dowe (internacjonalizmy) stanowia kszej roli. Nie sa internacjonalizmami wyrazy o podobnej tumaczenia nie odgrywa wie puja ce w obre bie tej samej grupy je zykowej, np. niem. Winter, formie i znaczeniu wyste zykw german ang. Winter, szw. vinter jako wyrazy z grupy je skich. Jak nazwac natomiast puja ce w wie cej niz wyrazy o podobnej formie, lecz rz nych znaczeniach wyste dwch zykach, por. wymienione wyz je ej dyskryminowac , diskriminieren, to discriminate? Nie ma powodu, z eby i tutaj nie uz ywac terminw faszywi przyjaciele tumacza i tautonimy, nie wyklucza uz co zreszta ycia nazwy internacjonalizmy.

Przypisy
Lexikon sprachwissenchaftlicher Termini (red R. Conrad), Lipsk 1985. Sachwrterbuch fr die deutsche Sprache, Lipsk 1989. 3 R. Brun, G. Barthels, Wrterbuch lexikologischer Termini, Greifswald 1979. 4 Za: B. Schaeder, Wersuch einer theoretischer Grndlegung der Internationalismen-Foschung, [w:] Internationalismen. Studien zur interlingualen Lexikologie und Lexikographie (red. P. Braun, B. Schaeder. J. Volmert), Tbingen 1990, s. 38. 5 Brockhaus-Wahrig, Deutsches Wrterbuch in sechs Bnden, WiesbadenStuttgart 19801983. 6 Duden. Deutsches Universalwrterbuch, wyd. 2, MannheimWienZrich 1989. 7 Duden-Fremdwrterbuch, wyd. 5, MannheimWienZrich 1990. 8 W. Schmidt, Deutsche Sprachkunde, wyd. 10, Berlin 1985, s. 77. 9 A. Iskos, A. Lenkowa, Deutsche Lexikologie, wyd. 3, Leningrad 1970, s. 9 i n. 10 Za: M. D. Stepanova, I. I. C ernyeva, Lexikologie der deutschen Gegenwartssprache, Moskau 1975, s. 74 i n. 11 P. Braun, Internationalismen Gleiche Wortschtze in europischen Sprachen, [w:] Internationalismen..., op. cit., s. 13 i n. 12 P. Braun, op. cit., s. 30 i n. 13 E. Kretschmer, Spezifische Aspekte der konfrontativen Analyse von Fachwortschtzen, [w:] Synchroner slawisch-deutscher Sprachvergleich (red. R. Eckert, W. Gladrow) = Linguistische Studien A 200, Berlin 1989, s. 175 i n. 14 G. Frohne, Die Internationalisierungstendenz des Wortschatzs und die sogenannten Internationalismen, Fremdsprachenunterricht 8/9, 1989, s. 33 i n. 15 B. Schaeder, op. cit. 16 J. Volmert, Interlexikologie theoretische und methodische berlegungen zu einem neuen Arbeitsfeld, [w:] Internationalismen, op. cit., s. 47 i n 17 M. Jabon ca dla wyrz ski uwaz a, z e pisownia nie powinna byc decyduja niania internacjonalizmw (np. ang. jeans pol. dz insy), por. M. Jabon ski. Regularitt und Variabilitt in der Rezeption englischer Internationalismen im modernen Deutsch, Franzsisch und Polnisch. Aufgezeigt in den Bereichen Sport, Musik und Mode, Tbingen 1990, s. 17. 18 Por. na ten temat: T. Emericzny, Faux amis in ungarisch-deutscher Relation, [w:] Kontrastive studien Ungarisch-Deutsch (red. J. Juhasz), Budapest 1980, s. 62. 19 np. J. Mac tzw. internacjonalizmy?, Je zyk polski, 3, 1984, s. 176 i n.; O potrzebie sownika kiewicz. Co to sa internacjonalizmw (maszynopis). 20 J. Mac kiewicz, O potrzebie.... 21 J. Mac ..., s. 181. kiewicz, Co to sa 22 J. Mac kiewicz, op. cit., s. 182 in. 23 Za: H. Khnel. Die franzsischen faux amis im deutschen Wortschatz, Deutsch als Fremdsprache 1974, 2, s. 117.
2 1

143
24 H. Khnel, Kleines Wrterbuch der faux amis Deutsch-Franzsisch, Franzsich-Deutsch, wyd. 2, Lipsk 1979, s.7. 25 Np. E. Kaz mierczak, Die falschen Freunde als Fehlerquelle in der polnisch-deutschen bersetzungspraxis, Kwartalnik Neofilologiczny, 3, 1987, s. 319 i n 26 Por. H. W. Klein, Schwierigkeiten des deutsch-franzsischen Wortschatzes. Germanismen Faux Amis, Stuttgart 1975. 27 Por. E. Thiemer, Die falschen Freunde als Erscheinung zwischensprachlicher und innersprachlicher Interferenz, Fremdsprachen 1979, 4, s. 263 i nn. 28 Por. E. Ehegtz Zur Problematik der falschen Freunde im Bereich der polnisch-deutschen Phraseologie, [w:] Fragen der slawischen Lexikologie und Phraseologie = Studien. Humboldt-Universitt zu Berlin. Gesellschaftswissenschaften 4, 1989, s. 36. 29 W. Koller, Einfhrung in die bersetzungswissenschaft, Heidelberg 1979, s. 35 in. 30 Termin tautonim uz ywany jest w podobnym znaczeniu w pracy: E. Rajnik, Tautonyme Personenbezeichnungen im Dnischen und Polnischen. Eine kontrastive Studie, Poznan 1987. 31 Chyba wie kszos bniania faux amis, m.in. c badaczy uznaje wsplne pochodzenie za kryterium wyodre T. Emericzy, op. cit.; H. Khnel, Die franzsischen faux amis..., E. Thiemer, op. cit. 32 Na ten fakt zwraca uwage E. Rajnik. op. cit., s. 17.

144