129

ANOWSKA ANNA KRZYZ

Udzia internacjonalizmw we frazeologii francuskiej i polskiej (na podstawie zwia zkw oznaczaja cych s mierc )
dzy Jednym z waz niejszych zadan frazeologii konfrontatywnej jest opis podobien stw mie zkami frazeologicznymi nalez cymi do je zykw spokrewnionych jak i strukturalnie zwia a odlegych. Dos c powszechne jest przekonanie o moz liwos ci porwnywania idiomatyczzkw, ich struktury i znaczenia1. Istnieje moz nych zwia liwos c porwnania okres lonych s cze ci skadowych, widzianych w relacjach morfologiczno-skadniowych2, sposobw wyraz enia tego samego obrazu metaforycznego i realizacji tego samego modelu logicznopuja znaczne rz dzy semiotycznego3. Jednakz e nalez y stwierdzic , z e wyste nice mie jednostek leksykalnych i bardziej od nich rozbudowanych jednostek frakonfrontacja zykach uznaje sie wyrazy o toz zeologicznych. Za identyczne w rz nych je samej formie czen pisanej i/lub mwionej, strukturze morfologicznej i znaczeniu4. W wypadku poa wielowyrazowych wymg toz samos ci formalnej na og jest niemoz liwy do spenienia, dzy porwnywanymi je zykami (por. fleksyjne np. z powodu rz nic typologicznych mie zyku polskim i francuskim). i przyimkowe sposoby wyraz ania relacji skadniowych w je zanalizowac W niniejszej pracy postaram sie niewielkie fragmenty zasobw frazeolozyka francuskiego i polskiego, obejmuja ce wya cznie zwroty frazeologiczne gicznych je ce s zykach. Bliz poddane jednostki oznaczaja mierc w obu je szej charakterystyce zostana zki podobne to takie, ktre maja paralelny schemat skafrazeologiczne5 podobne. Zwia ), sa dniowy, zbliz ony skad leksykalny (w zakresie wyznaczonym bliskoznacznos cia do identycznych (lub zbliz zyka6. ekwiwalentne znaczeniowo i przynalez a onych) odmian je zykw z rz W praktyce badawczej istnieje wymg konfrontacji co najmniej trzech je zki za jednostki mie dzynarodowe. nych rodzin, ktry pozwala uznac porwnywane zwia zyka polskiego, francuDlatego w dalszym opisie zestawiam ekwiwalentne wyraz enia z je skiego i angielskiego.

130
ok. 20 zwia zkw podobnych, wsplnych dla W analizowanym materiale znalazo sie zykw w stosunku do ok. 550 zwrotw w je zyku polskim i ok. 400 w je zyku trzech je ce s te ze sownikw oglfrancuskim. Frazeologizmy nazywaja mierc zostay zaczerpnie zykw. nych i frazeologicznych poszczeglnych je zki frazeologiczne wsplne dla wszystkich trzech je zykw realizuje kilka podstaZwia to: wowych schematw. Sa X jest (lez y) udaje sie (w d) gdzies puje nazwa miejsca, gdzie zwyczajowo w ktrym w pozycji grupy nominalnej wyste sie zwoki, np. znajduja pol. byc w grobie fr. tre dans la tombe ang. to be in the grave ones grave the tomb pol. lez ec w grobie spoczywac spac fr. tre couch dans la tombe ang. to lie in one s grave pol. zejs c do grobu fr. descendre dans la tombe au tombeau ang. to go down to ones grave X znajduje sie pod powierzchnia ziemi np. pol. spoczywac pod ziemia fr. tre sous terre six pieds de terre ang. to be six feet under X pozostawia (opuszcza) miejsce dotychczasowego pobytu np. pol. porzucic ten s wiat fr. quitter le monde la terre ang. to leave a world pol. odejs c ze (z tego) s wiata zejs c z tego padou opus cic ziemie , ten pad fr. partir de ce monde ang. to depart (from) this world to go out of this world X udaje sie do bstwa np. pol. pjs c do Boga stana c przed Bogiem fr. paratre devant Dieu

131
ang. to go to meet one s Maker X staje sie czyms np. pol. obrcic sie w proch fr. retourner en poussire ang. to return to dust X spaca nalez nos c komus sie np. rzeczowniki natura lub s w ktrym w pozycji grupy nominalnej pojawiaja mierc , np. pol. spacic dug naturze uis cic fr. payer le tribut (la) Nature a la Mort ang. to pay ones debt to nature the debt to nature the debt of nature X oddaje ducha np. pol. oddac ducha fr. rendre l esprit ang. to give up the ghost X wydycha ostatni oddech np. pol. wydac ostatnie tchnienie fr. rendre le(s) dernier(s) soupir(s) ang. to breathe one s last gasp X zamyka oczy np. pol. zamkna c (gasna ce) oczy (na wieki, w Panu, snem wiecznym) fr. fermer les yeux (pour lternit la lumire) ang. to close one s eyes in death Serce X-a przestaje bic np. pol. czyjes serce ustao nie wytrzymao przestao bic fr. le coeur s est arrete na pas tenu a lch a flanch ang. the heart fails beats no longer tymi kryteriami przedstawione wyz Zgodnie z wczes niej przyje ej zwroty frazeologicz takie, ktre sa w peni ne moz na uznac za jednostki ekwiwalentne. Ws rd nich znalazy sie ekwiwalentne, jak np. pol. byc w grobie, fr. tre dans la tombe, ang. to be in the grave. cyW niektrych wypadkach mamy do czynienia z niepenymi ekwiwalentami, np. rz nia

132
skadem leksykalnym. W zwia zku lez cego sie czasowmi sie ec w grobie obok powtarzaja puje czasownik spoczywac nika lez ec (tre couch, to lie) wyste , ktry nie ma dokadnych zyku angielskim i francuskim. Jednoczes odpowiednikw w je nie czasownik ten nadaje zkowi charakter podniosy, odmienny od neutralnego lez zku zwia ec w grobie; w zwia cego sie rzeczownika tombe (grb, grave) descendre dans la tombe obok powtarzaja zki descendre dans la tobme/ wykorzystywany jest rzeczownik tombeau, przy czym zwia do rz zyka. Polskiemu spacic au tombeau nalez a nych (zbliz onych) odmian je dug naturze zek zawieraja cy rzeczownik le i angielskiemu to pay the debt to nature odpowiada zwia tribut danina zamiast la dette dug. Moz na rwniez wskazac przykady niewypenienia schematu skadniowego, np. w je zek to be six feet under bez okres zyku polskim zyku angielskim zwia lenia miejsca i w je spoczywac pod ziemia bez wyraz enia miary, ktrych odpowiednikiem jest francuski zwrot o cakowicie wypenionym schemacie: tre sous six pieds de terre. na moz pienia redundancji leksykalnej w zwia zkach Warto zwrcic uwage liwos c wysta cych do poszczeglnych je zykw; tak np. w wypadku to close ones eyes in death nalez a w stosunku do pol. zamkna c oczy i fr. fermer les yeux. jednostki podobne pod wzgle dem budowy i skadu W zebranym materiale znalazy sie ce jednak rz leksykalnego, maja ne znaczenie, np. pol. przenies c sie do boskiej chway umrzec , fr. partir pour la gloire byc pijanymi, ang. to go to glory umrzec . Nie moz na dzynarodowe. Podobnie nie sa internacjonalizmami frazeologiich uznac za jednostki mie ce sie struktura i znaczeniem, np. zmy o identycznym skadzie leksykalnym, a rz nia z. francuskim i angielskim moupolskim odpowiednikiem zwrotw frazeologicznych w je rir dans ses souliers (ses bottes), to die in ones shoes (boots) jest fraza umar w butach, , ktrej nie da sie zmienic ktra nie nazywa umierania, lecz sytuacje . zkw przynalez Nie moz na rwniez traktowac jako internacjonalizmy zwia nych do zyka, np. pol. gryz zdecydowanie rz nych odmian je c ziemie ma charakter potoczny, jego z odpowiednik fr. mordre la pussire opatrzony jest kwalifikatorem ksia kowy, a ang. to zki frazeologiczne, oprcz rozbiez bite the dust neutralny. Wymienione zwia nos ci dotycych nacechowania stylistycznego, charakteryzuja sie wieloznacznos : w je zyku cza cia zyku francuskim mordre la polskim gryz c ziemie to rwniez nie miec co jes c , w je w walce, 2) polec w walce, 3) poussire realizuje trzy znaczenia 1) upas c na ziemie cej poraz doznac poniz aja ki. Z przedstawionych wyz ej rozwaz an wynika, z e tylko nieliczne spos rd wczes niej identyczne w trzech porwnywanych je zywymienionych zwrotw frazeologicznych sa da to odpowiedniki polskich zwia zkw: obrcic kach. Be sie w proch, oddac ducha, sie do tekstu porzucic ten s wiat, byc w grobie, zejs c do grobu. Dwa pierwsze odwouja ki temu maja charakter podniosy. Pozostae sa nieStarego i Nowego Testamentu i dzie nacechowane stylistycznie. zwrot, ktrego motywacja jest czytelna przez Na og internacjonalizmem staje sie ba dz odwoanie sie do wsplnych elementw kulturowych (do Biblii, do pogrzebowych dkw), ba dz obrza elementw fizjologicznych (objaww kojarzonych powszechnie ze ). Brak tu zwia zkw z zatarta motywacja , opartych na ge bokiej metaforze, s miercia cych elementy przenos wykorzystuja nych znaczen wyrazw. na niedostateczna wyrazistos cych wyodNalez y zwrcic uwage c kryteriw, pozwalaja bnic re internacjonalizmy we frazelogii. Kryteria zwykle stosowane przy opisie wyrazw

133
sie wobec bardziej zoz nie zawsze sprawdzaja onych strukturalnie i semantycznie jednostek frazeologicznych. s W analizowanym przeze mnie materiale znajduje jedynie cze ciowe potwierdzenie teza boko przenika nie tylko leksyW. M. Mokienki o tym, z e proces internacjonalizacji ge zykw. Jego z kalne, ale i frazeologiczne zasoby wspczesnych je rda to historia antyczpnie i je zykowe na, literatura, mitologia, biblia, naukowo-techniczne, kulturalne a naste szczeglnie intensywne7. kontakty, ktre w naszych czasach stay sie

Przypisy
1 Por. naste puja ce prace: M. Basaj, Z problematyki europeizmw frazeologicznych, [w:] Z problemw dw mowy w zwia zfrazeologii polskiej i sowian skiej II, Wrocaw 1985, s. 7382; A. Pajdzin ska, Nazwy narza kach frazeologicznych polskich, czeskich i sowackich, [w:] Z problemw frazeologii polskiej i sowian skiej III, zki frazeologiczne o identycznej lub podobnej budowie morfologicznej Wrocaw 1985; B. Rejakowa, Zwia zyku sowackim i polskim, Wrocaw 1986. w je 2 B. Rejakowa, op. cit., s.11. 3 J. Mac zykowy obraz s kiewicz, Internacjonalizmy frazeologiczne a je wiata (na przykadzie frazeologizykowy 1988, z. 7, s. 492. zmw morskich), Poradnik Je 4 Por. np. J. Mac internacjonalizmy?, Je zyk Polski LXIV, 1984, z. 3, s. 178181. kiewicz, Co to sa 5 Nalez na fakt, z zykach moga byc y zwrcic uwage e ekwiwalentami przekadowymi w porwnywanych je dne, z rz zykowych, np. zwia zek frazeologiczny moz jednostki nierwnorze nych paszczyzn je e byc tumaczony konstrukcje skadniowa . przez pojedynczy leksem lub doraz nie tworzona 6 Por. M. Basaj, op. cit., s. 76; B. Rejakowa, Toz samos c w idiomatyce jako rezultat oddziaywania wsplnych zykowych (na materiale je zyka polskiego, czeskiego i sowackiego), [w:] Z polskich studiw mechanizmw je slawistycznych, seria VI, 1983, s. 293; D. Rytel, Frazeologiczne warianty i synonimy ustalonych porwnan zyku czeskim i polskim, [w:] Staos zkw frazeologicznych, Lublin 1982, s. 6977. w je c i zmiennos c zwia 7 W. M. Mokienko, Obrazy russkoj rec i. Istoriko-etymologic skije i etnolingvistic eskije oc erki frazeologii, Lenningrad 1986, s. 2728.

134