73

Od pewnego czasu wyniki w strzelectwie sportowym osigny swoje bezwzgldne maksimum i s one udziaem powikszajcej si grupy mistrzw. Znamienne, e zjawisko to odnosi si tylko do strzela z karabinw i strzelb, ale nie do strzela z pistoletw. Te osignicia strzelcw, kobiet i mczyzn, s dowodem olbrzymich zdolnoci adaptacyjnych czowieka, poddawanego niezwykle wymagajcemu, dugotrwaemu treningowi. Epoka dawnego modelu treningu dobiega koca. Czym si bdzie odznacza nowoczesny trening strzelecki? Ukierunkowaniem bodcw treningowych przede wszystkim na mzg strzelca dowodzi Tadeusz Baranowski.

Tadeusz Baranowski

Nowoczesny trening strzelecki

Ksztatowanie umiejtnoci celowania
ruchem palca pooonego na jzyku spustowym, takim by pocisk, ruci na lub adunek rucin kadorazowo trafia w zamierzony cel bd obszar tego celu z przestrzeganiem obowizujcych regulaminw i przepisw organizacji sportowych dla strzela zkarabinw, pistoletw istrzelb. Moje rozwaania zawam do strzelania z pistoletu pneumatycznego (ryc. 1), gdzie celem, w zalenoci od etapu szkolenia, jest obszar ograniczony jednym z piercieni tarczy o umownych wartociach 1-9, lub obszar koa, w ktrym umiejscowione przestrzeliny otrzy-

Wprowadzenie
Wedug B. Hickeya i A. Sieversa strzelanie to ustawienie lufy w linii z okiem, wskazanie ni na obszar, w ktrym chcemy, aby umiejscowia si przestrzelina i zrobienie pynnego ruchu palcem pooonym na spucie, by spowodowa, aby ta przestrzelina ukazaa si (9). Wedug mnie strzelanie sportowe jest powtarzanym deniem do od powiedniego ukierunkowania lufy broni poczonego z pynnym, nie naruszajcym tego ukierunkowania
Sport Wyczynowy 2008, nr 7-9/523-525

74

Tadeusz Baranowski

muj warto 10 (ryc. 2). Do strzelania z takich pistoletw uywane s ruciny oksztacie przedstawionym na ryc. 3.
Ryc. 3. Przykadowa rucina do strzela zpistoletw pneumatycznych (prod. firmy Haendler&Natermann sport GmbH: Final Match pellet). rednica gwki: 4,48-4,51 mm; ciar:0,49 g. rdo: www.hn-sport.de

Ryc. 1. Morini CM162El. Dane techniczne: kaliber 4,5 mm; ciar 1020 g; linia muszka-szczerbinka 310-350 mm; funkcjonowanie sprone powietrze; urzdzenie spustowe elektroniczne; spust: cieka 0-1,5 mm; pierwsza faza ciaru 30-300 g; druga faza ciaru 300-700 g; szeroko muszek w mm 4,0, 4,5, 5,0, 5,5, 6,0. Uwaga: poniewa opr jzyka spustowego (w zawodach musi by wikszy ni 500 g) mierzony jest w pionowym ustawieniu pistoletu obcinikiem 500 g , przyjo si uywa okrelenia ciar spustu.

Ryc. 2. Tarcza do strzela z pistoletu pneumatycznego (najistotniejsze dane): dziesitka wewntrzna 5,0 mm (0,1 mm); koo 10 11,5 mm (0,1 mm); piercie 9 27,5 mm (0,2 mm); piercie 8 43,5 mm (0,2 mm); piercie 7 59,5 mm (0,5 mm); piercie 1 155,5 mm (0,5 mm); minimalny widoczny rozmiar karty tarczy 170 x 170 mm. rdo: www.krueger-targets.com

W rundzie finaowej zawodw najwyszej rangi celuje si do czarnego koa tarcz bez piercieni, a zasadnicze piercienie tarczy (1-9) i przestrzeliny pokazywane s jedynie na monitorze elektronicznego systemu zliczajcego ich wartoci. Celem jest obszar odpowiadajcy wartociom przestrzelin od 10,0 do 10,9, a dla najlepszych zawodnikw przede wszystkim obszar odpowiadajcy wartociom wewntrznej dziesitki, tj. 10,5-10,9 (10,9 to centralny punkt tarczy). Umiejtno czstego trafiania wdziesitk wewntrzn opanowali dotychczas tylko nieliczni zawodnicy cisej czowki wiatowej strzelajcy z pistoletw. Posiadanie wanie tej umiejtnoci ju decyduje o medalowych pozycjach zawodnikw w zawodach rangi wiatowej. Przykadem to potwierdzajcym s wartoci dziesitek w finaach konkurencji strzeleckiej 10 m pistolet pneumatyczny w kategoriach kobiet i mczyzn podczas Igrzysk Olimpijskich w Pekinie, tab. 1-2. Zwycizcy, na 10 oddanych strzaw w serii finaowej, 8 razy trafili w ob szar 10 (koo o rednicy 11,5 mm), w tym 5 razy w obszar odpowiadajcy wartociom przestrzelin 10,4 do 10,9. Niewtpliwie wiele takich wartoci

Nowoczesny trening strzelecki. Ksztatowanie umiejtnoci celowania

75
Tabela 1

Wyniki Igrzysk Olimpijskich w Pekinie 10 m pistolet pneumatyczny, kobiety (40 strzaw).

1 Guo Wenjun 2 Paderina Natalia 3 Salukvadze Nino 9,8 10,0 10,0 96 10,5 97 8,5 97 10,3 10,0 10,0 10,4 98 10,4 98 10,2 96 9,5 10,2 10,7 10,6 10,5 10,1 10,3 99 9,4 98 9,8 96 10,4 10,6 9,7 10,7 97 10,8 98 9,5 97 9,1 9,3 390 9,7 102,3 391 98,1 386 10,8 101,4 OR

CHN 492,3 FOR

RUS 489,1

GEO 487,4
Kolumny: miejsce; nazwisko, imi i Narodowy Komitet Olimpijski; rezultat kolejnych serii i czny; niej rezultat kadego strzau i czny serii finaowej; czny ostateczny rezultat strzelania; uwagi.

Tabela 2

Wyniki Igrzysk Olimpijskich w Pekinie 10 m pistolet pneumatyczny, mczyni (60 strzaw).

1 Pang Wei 2 Jin Jong Oh 3 Turner Jason 97 9,3 99 9,5 98 8,8 10,4 9,9 10,3 98 10,5 96 10,6 100 10,6 10,1 10,3 93 10,5 100 10,3 10,4 99 9,4 96 10,3 99 10,2 96 9,5 9,7 10,1 10,7 97 10,4 94 10,8 99 10,8 8,9 9,9 97 9,7 10,7 97 98 586 9,3 102,2 584 9,8 100,5 583 99,0

CHN 688,2

KOR 684,5

USA 682,0 s-off 10,5 5 Beaman Brian 98 10,0 10,3 96 10,3 10,0 95 10,4 98 9,1 10,0 94 10,1 100 10,4 581 10,4 101,0

USA 682,0 s-off 10,3

Decyzj Rady Wykonawczej Midzynarodowego Komitetu Olimpijskiego zawodnik sklasyfikowany na 3. pozycji zosta zdyskwalifikowany po wykryciu u niego substancji dopingujcej i miejsce to zaj Jason Turner, reprezentant USA, sklasyfikowany na 4. pozycji. Kolumny: miejsce; nazwisko, imi i Narodowy Komitet Olimpijski; rezultat kolejnych serii i czny; niej rezultat kadego strzau i czny serii finaowej; czny ostateczny rezultat strzelania; uwagi.

uzyska musieli oni rwnie w rundzie kwalifikacyjnej (w niej zliczane s tylko wartoci cakowite).

O umiejscowieniu przestrzeliny wzamierzonym obszarze tarczy decyduje moment, w ktrym pocisk lub rucina

76

Tadeusz Baranowski

opuszcza ukierunkowan luf broni sportowej. Oczywicie, stosunkowo najatwiejszym jest przyswojenie sobie umiejtnoci trafiania w obszar caej tarczy. Znacznie trudniej przychodzi opanowanie umiejtnoci trafiania w obszar koa ograniczonego zewntrzn krawdzi piercienia dziewitki (niektre z nich otrzymuj warto dziesitki). Najtrudniejszym zadaniem jest trafianie podczas rundy finaowej wiele razy w obszar tarczy odpowiadajcy wartociom przestrzelin 10,4-10,9 (i dziesitki wewntrznej), a to coraz czciej decyduje o zdobyciu medalu w zawodach najwaniejszych, kontynentalnej bd wiatowej rangi. Powicajc ten artyku ksztatowaniu umiejtnoci celowania chciabym uprzedzi Czytelnika, e nie znajdzie w nim kompletnego zestawu wicze ksztatujcych umiejtno celowania. Nie widz potrzeby ich podawania, poniewa atwo mona do nich dotrze sigajc do Strzelectwa sportowego (Nowoczesne rozwizania szkoleniowe, praca zbiorowa pod redakcj Kazimierza Kurzawskiego) albo do Internetu. Najbardziej zaley mi na tym, aby Czytelnik, w oparciu ozdobyt wiedz, sam wybra odpowiednie wiczenia i wzbogaci je onowe, bardziej korzystne.

Uwarunkowania celnego trafiania zbroni sportowej w wybrany obszar tarczy

Nieprzypadkowo w zaproponowanej wyej definicji strzelania sportowego wyeksponowaem znaczenie, jakie dla

celnoci trafiania ma moment opuszczania lufy przez pocisk, adunek rucin lub pojedyncz rucin. Cay wieloletni trening strzelecki sprowadza si bowiem do stworzenia maksymalnego prawdopodobiestwa idealnego ukierunkowania broni w stosunku do rodka wybranego obszaru trafiania w momencie , gdy pocisk lub rucina opuszczaj luf tej broni. W strzelaniu z karabinkw i pistoletw sportowych najwaniejszymi elementami s dwa: 1) najdokadniejsze ukierunkowanie lufy broni w stosunku do zamierzonego obszaru celowania, 2) pynne cignicie jzyka spustowego, nie naruszajce tego ukierunkowania. Wszystkie inne elementy, czasami wymieniane w liczbie kilkunastu, tylko wspomagaj te dwa zasadnicze. Lufa w momencie strzau musi by uniesiona pod odpowiednim ktem do poziomu. Wynika to z faktu, ze na pocisk w locie oddziaywuj: sia przycigania ziemskiego i siy oporu powietrza. Trafienie pocisku w tarcz zaley gwnie od kta uniesienia lufy, masy pocisku, prdkoci pocztkowej, jaka zostanie mu nadana, ksztatu pocisku i powierzchni jego oporu, umiejscowienia jego rodka cikoci. Odchylenia w wyej wymienionych i nie wymienionych tu parametrach skutkuj rozrzutem przestrzelin na tarczy (w warunkach laboratoryjnych strzelania i tym bardziej w rzeczywi stych). W strzelaniu z pistoletw strza oddawany jest w postawie stojcej. Zawodnik ustawiony jest prawie bokiem do kierun-

Nowoczesny trening strzelecki. Ksztatowanie umiejtnoci celowania

77

ku strzelania, rami z pistoletem wyprostowane, uniesione, gowa wyprostowana skrcona w kierunku ramienia trzymajcego pistolet, przyrzdy celownicze pistoletu (muszka, szczerbinka) na wysokoci oczu, stopy rozstawione zwykle na szeroko barkw, tuw kompensacyjnie odchylony w kierunku przeciwnym do trzymanego pistoletu (patrz ryc. 4). adne usztywnienia w celu ograniczenia ruchu w stawach nie s w strzelaniach z pistoletw dozwolone (s natomiast moliwe w strzelaniach z karabinw, co uatwia osignicie rezultatw absolutnych). Na kad cz ciaa, na pistolet, oddziaywuje przyciganie ziemskie (3), ktrego sia musi zosta zrwnowaona siami przeciwnymi i momentami tych si, aby podczas celowania w tej postawie strzeleckiej rwnowaga bya utrzymana. Te siy wytwarzane s oporem podoa i odruchowymi napiciami mini antygrawitacyjnych sterowanymi przez ukad nerwowy. System kontroli rwnowagi zapewniajcy stabilno postawy stojcej ma 3 podstawowe wejcia sterujce zwizane zsensorycznymi ukadami: przedsionkowym, wzrokowym i proprioceptywnym (ten dodatkowo wspierany jest informacjami z mechanoreceptorw skrnych). rdem informacji o pozycji ciaa oraz jego orientacji wzgldem specyficznych ukadw odniesienia: zewntrznego i wewntrznego s sygnay z wymienionych wej sensorycznych. Zewntrzny ukad tworzony jest na podstawie pola grawitacyjnego i bodcw wzrokowych. Na wewntrzny ukad odniesienia ska-

projekcja stp

linia barkw
12-20

Ryc. 4. Postawa strzelecka z pistoletem widok z gry (Yuriev A. A., Puliewaja sportiwnaja strielba, Moskwa 1973, FiS)

daj si tworzone w orodkowym ukadzie nerwowym schematy ciaa, zwykorzystaniem sygnaw z receptorw miniowych, cignowych, stawowych iskrnych. Receptory te przekazuj informacje o wzajemnym pooeniu ioruchach poszczeglnych czci ciaa do mzgu, skd w postaci zwrotnych sygnaw docieraj do mini utrzymujcych rwnowag ciaa. Oba te ukady monitoruj odchylenia od stanu rwnowagi iwzajemnie si uzupeniaj. Ukad przedsionkowy kontroluje pooenie gowy wzgldem kierunku dziaania siy cikoci. Wspierany jest przez ukad wzrokowy ustalajcy orientacj przestrzenn ciaa na podstawie sygnaw pyncych z wyspecjalizowanych zespow neuronw wraliwych na pionow i poziom orientacj bodcw. Pooenie gowy steruje napiciem mini tuowia i koczyn dolnych poprzez odruchy szyjne. Wraliwo na zmiany jej pooenia jest najwiksza, gdy ustawiona jest pionowo. Monitorowanie odchylenia postawy ciaa od pionu odbywa si take w inny sposb, tj. poprzez propriocepcj z obszaru stawu skokowego: zmiany napicia

78

Tadeusz Baranowski

idugoci mini, zmiany ktw stawowych i rozkadu nacisku na powierzchni stp. Oba te ukady sterowania zapewniaj stabiln pionow postaw w czasie spokojnego stania. Podobnie przebiega sterowanie utrzymaniem stabilnej postawy strzeleckiej przez strzelca z pistoletem w doni, z t rnic, e sygnay pynce do mzgu z receptorw miniowych, cignowych, stawowych i skrnych maj wpyw na wytworzenie orodkowych reprezentacji ciaa wraz z broni (pistoletem pneumatycznym). Reprezentacje te tworz nowy wewntrzny ukad odniesienia, ktry przez lata doskonalony suy ma coraz lepszemu utrzymywaniu postawy strzeleckiej zorientowanej na coraz mniejszy obszar celowania. Celowanie to doprowadzenie do umiejscowienia na jednej prostej linii: oka, szczerbinki i muszki pistoletu oraz punktu obszaru celowania. Zakoczenie tej linii przemieszcza si po obszarze celowania, gdy pistolet znajduje si w cigym ruchu wywo anym dziaaniem mini wczonych do utrzymania najlepszej rwnowagi w postawie strzeleckiej z pistoletem. Przemieszczenia te, muszki w stosunku do szczerbinki i ich razem w stosunku do czarnego koa tarczy, rejestruje ukad wzrokowy. T. Stafford i M. Webb (24) zwracaj uwag, e Rne komrki mzgu we wraliwych na ruch obszarach ukadu wzrokowego reaguj (wzbudzajc potencja czynnociowy) na odmienne rodzaje ruchu. Niektre reaguj na szybki ruch w poziomie, inne na wolny ruch w d, w lewo pod ktem 27, i tak dalej

dla rnych prdkoci i ktw. Kada komrka jest nastawiona na reagowanie na odmienny rodzaj ruchu, przy czym podobne ruchy wywouj bardzo zblion reakcj, natomiast wszelkie ruchy ozupenie innych ktach i prdkociach nie wywouj adnych reakcji. Rodzaj postrzeganego ruchu zaley od wzoru pobudzenia caego szeregu wraliwych na ruch komrek. Dopiero po latach treningu taki je den, albo bardzo do niego przybliony, ruch bdzie wyzwala podwiadome zakoczenie pynnego cignicia spustu uwzgldniajce majce nastpi naj mniejsze odchylenie linii celowania od rodka jego obszaru. Ponadto oczy badajce kolejno rne czci pola widzenia poruszaj si nieustannie, skokowo, 4-5razy na sekund, tj. co 200-250 ms. Te ruchy skokowe sakkady powoduj zewntrzne minie oka (13). Kady taki ruch przerywa dopyw informacji wzrokowej do mzgu. Tylko w czasie fiksacji tego ruchu, w uamkach sekundy, patrzymy na elementy danej sceny i te informacje wykorzystujemy dla stworzenia caociowego obrazu (24). Celowanie z pistoletu wymaga se kwencji niej wymienionych czynnoci zwizanych z muszk i szczerbink, sucych nadaniu lufie jej ukierunkowania w stosunku do wybranego obszaru tarczy. S nimi kolejno czynnoci, zwykle rozpoczynane ponad tarcz, rzadziej poniej tarczy, w ukadzie ciaa zorientowanym na jej obszar (tab. 3). Strza powinien pa przy najmniejszych przemieszczeniach linii celowania (oko szczerbinka muszka punkt obszaru celowania) wewntrz obszaru

Nowoczesny trening strzelecki. Ksztatowanie umiejtnoci celowania

79
Tabela 3

Nawykowy skrt gowy w kierunku ramienia z pistoletem. Uniesienie go nad tarcz (rami w okciu wyprostowane) z usytuowaniem muszki w szczerbince tak, by przewity pomidzy bocznymi krawdziami muszki iwewntrznymi pionowymi krawdziami szczerbinki byy jednakowe. Rwnoczenie z uniesieniem pistoletu nastpuje odruchowe kompensacyjne odchylenie tuowia w kierunku przeciwnym do ramienia z pistoletem. Zakoczeniem tych ruchw winno by pionowe ustawienie gowy a muszka winna wystawa lekko ze szczerbinki. Symetralna widoku przyrzdw celowniczych winna by umiejscowiona w pobliu pionowej symetralnej tarczy. Pierwszy opr jzyka spustowego zwykle tutaj jest ju pokonany. Gowa nieruchomo, umieszczenie obrazu muszki iszczerbinki jw. na pionowej symetralnej tarczy (dowiadczeni zawodnicy mog przyj inne miejsce, skd dotr do obszaru celowania). Usztywnienie nadgarstka, palec na jzyku spustowym. Rozpoczcie opuszczania ramienia z pistoletem w d, podczas ktrego stopniowo grna krawd muszki zmierza do zrwnania si z grnymi krawdziami szczerbinki.*

W kocowej fazie zwalnianego ruchu w kierunku wybranego obszaru celowania, wprowadzenie wyrwnanej ju muszki w obszar celowania z ustaleniem dystansu pomidzy wyrwnan muszk a doln krawdzi czarnego koa tarczy. Wraz z ustalaniem dystansu rozpoczcie pynnego pokonywania drugiego oporu jzyka spustowego.

Patrzc ju tylko na muszk, dc do maksymalnego ograniczenia ruchw wok rodka ustalonego obszaru celowania jako ukadu odniesienia dla percepcji ruchw, szczeglnie wychwia przd ty (w paszczynie strzakowej, prostopadej do osi barkw), zakoczenie pynnego cigania jzyka spustowego, z nastawieniem nautrzymanie takiego maksymalnego ograniczenia ruchw nadal w trakcie strzau i bezporednio po nim.

* Z uwagi na umiejscowienie osi obrotu ramienia z pistoletem poniej oka, przy opuszczaniu ramienia w d, zustabilizowanym ju wczeniej pionowym ustawieniem gowy, muszka bdzie przemieszczaa si w d. Do penego wyrwnania muszki winno doj w rodku przyjtego rejonu celowania. Na ile muszka winna by wystawiona w czynnoci 1, naley wykona czynno odwrotn z rejonu celowania, z usztywnionym nadgarstkiem, unie rami zpistoletem w gr do miejsca rozpoczynania czynnoci 1 (jeeli nad tarcz wyrwna muszk ze szczerbink, agowa zostaa ustawiona pionowo (powizanie gowa szyja zostao ustalone), wtedy przy opuszczaniu ramienia zpistoletem bdzie musia nastpowa ruch stopniowego unoszenia muszki miniami nadgarstka do wyrwnania jej ze szczerbink w rodku rejonu celowania).

80

Tadeusz Baranowski

celowania i bez zakcenia tych przemieszcze ruchem palca na jzyku spustowym dla wywoania tego strzau. W kocowej fazie celowania wzrok powinien by skierowany wycznie na muszce pistoletu. Ta sekwencja czynnoci moe by rozpoczynana w rnych miejscach tarczy, lecz, moim zdaniem, dopiero po bardzo dobrym przyswojeniu tej podstawowej, jako wyjciowej. Co powoduje trudno w utrzymaniu linii celowania w wyznaczonym maym obszarze tarczy w czasie potrzebnym do oddania celnego strzau? Wspomniany ju J. W. Baszczyk podaje, e prdko sygnaw przewodnictwa nerwowego jest ograniczona, co wywiera bardzo duy wpyw na jako dynamicznej kontroli postawy. Reakcja ruchowa na bodziec zakcajcy rwnowag jest opniona. Podstawow akcj przywracajc rwnowag postawy stojcej jest odpowiednie napicie mini, w najprostszym przypadku mini stabilizujcych staw skokowy. Po 30 ms pojawia si pierwsza zmiana aktywnoci minia trjgowego ydki i minia piszczelowego przedniego, a efekt mechaniczny tej aktywnoci przychodzi po 45-50 ms od zadziaania bodca. To jest reakcja zgrubna. Dopiero po 100-120 ms pojawiaj si pierwsze efektywne zmiany aktywnoci elektromiograficznej minia trjgowego ydki. Jeszcze pniej, po 180 ms, nastpuje wzrost aktywnoci mini ng w odpowiedzi na bodce przedsionkowe wynikajce z zakce tej rwnowagi. Pierwsze za zmiany aktywnoci elektromiograficznej mini ng pod wpywem bodcw wzrokowych nastpuj po ok. 0,5 sekundy.

W wyniku rnorodnych oddziaywa zakcajcych rwnowag postawy strzeleckiej nastpuj jej wychwiania, ktrych kierunek i szybko ma charakter zmian chaotycznych. Korygowanie ich przez ukad nerwowy nastpuje dopiero wtedy, gdy przekrocz one pewn warto progow, zalen od sprawnoci dziaania ukadw sensorycznych uczestniczcych w stabilizacji postawy, ich progw czuoci, opnie w transmisji sygnaw nerwowych. Na ruchy przywracajce rwnowag postawy strzeleckiej nakadaj si cige ruchy w stawie nadgarstkowym, ramiennym i innych dalej lecych, wywoane siami mini majcych za zadanie usztywnienie pocze kostnych w tych stawach, a take ruchy wywo ane prac serca (ttnem). Te wszystkie ruchy korygujce powoduj w efekcie cige przemieszczanie si zakoczenia linii celowania w obszarze celowania. Jeeli doda do tego, e z opnieniem docieraj do naszej wiadomoci ruchy przemieszczania si opisanego obrazu muszki w szczerbince na tle wyobraanego obszaru celowania na tarczy, to staje si zrozumiae, e widziany przez uamek sekundy prawie idealny obraz muszki i szczerbinki na tle rodka obszaru celowania nie jest ju tym, ktry realnie istnieje. Dla przemieszczenia si po strza le pocisku lub ruciny z pocztku do koca lufy, a ten wanie moment decyduje o nadaniu pociskowi lub rucinie ostatecznego toru lotu, take potrzebny jest czas kilku milisekund. To czas nieznaczny, ale wystarczajcy na zmian

Nowoczesny trening strzelecki. Ksztatowanie umiejtnoci celowania

81

ukierunkowania lufy spowodowan niewaciwym co do kierunku cigniciem jzyka spustowego, innym oporem, na jaki napotyka cofajcy si pistolet wczasie przesuwania si w lufie pocisku lub ruciny. Kady obraz muszki i szczerbinki rejestrowany wiadomie na tle tarczy jest zawsze obrazem opnionym w stosunku do istniejcego wczeniej , a wiadoma decyzja na jego podstawie podjta, w warunkach cigych, cha otycznych ruchw ukadu ciao-bro, nawet bardzo maych, musi by obarczona bdem.

Ksztatowanienie umiejtnoci celowania

Na moliwoci ksztatowania umiejtnoci celowania wskazuj wybirczo rejestrowane urzdzeniem SCATT przemieszczenia linii celowania wy bitnych zawodnikw podczas treningu z pistoletem (niej, pobrane ze strony www.scatt.com) (ryc. 5-8). Rnice pomidzy doskonaymi zawodnikami a pocztkujcymi s atwo widoczne. Doskonali strzelcy potrafi na przez sekund lub duej nieprze rwanie celowa w obszar dziesitki

Ryc. 5. Rekordzista wiata w strzelaniu z pistoletu pneumatycznego. Warto przestrzeliny: 10,7. Wprowadzenie pistoletu do obszaru celowania: z dou.

Ryc. 6. Medalistka Igrzysk Olimpijskich. Warto przestrzeliny: 10,8. Wprowadzenie pistoletu do obszaru celowania: z gry, po skosie z lewej strony.

82

Tadeusz Baranowski

Ryc. 7. Medalista Igrzysk Olimpijskich. Warto przestrzeliny: 10,8.

Ryc. 8. Pocztkujcy, uprawiajcy wczeniej kulturystyk. Warto przestrzeliny: 9,4. Objanienia do ryc. 5-8. Tarcza: niebieska linia przemieszczenia koca linii celowania w czasie 200 ms przed strzaem (na sucho, tj. bez uycia ruciny); zta linia rozpoczcie zaznaczenia przemieszczenia na 1 s przed strzaem; zielona linia lady przemieszcze wczeniejszych, czerwona linia przemieszczenia po strzale. Wykresy: niebieska linia pionowe przemieszczenia w trakcie celowania; czerwona linia przemieszczenia poziome.

(ta + niebieska linia), pocztkujcy stara si wycelowa w ten obszar (linia ta). U doskonaych strzelcw moment strzau zbiega si z bardzo ma amplitud przemieszcze, pocztkujcy jeszcze tej umiejtnoci nie naby, std stosuje strategi zakoczenia cigania spustu podczas ruchu widzianej wyrwnanej muszki w kierunku rodka obszaru celowania (linia ta). Doskonali zawodnicy

wykorzystuj sprzenie wyprzedzajce (feedforward), podczas gdy pocztkujcy bazuje jeszcze na sprzeniu nadajcym (feedback). Tu widoczne jest take staranie si pocztkujcego o utrzymanie przemieszcze linii celowania w obrbie obszaru dziewitki po strzale (linia czerwona). U doskonaych strzelcw, w kocowym okresie celowania, wystpuje maa

Nowoczesny trening strzelecki. Ksztatowanie umiejtnoci celowania

83

amplituda przemieszcze zakoczenia linii celowania, ich czstotliwo wynosi 14-16 Hz, u pocztkujcych amplituda tych przemieszcze jest dua, a czstotliwo zmiany ich kierunkw mniejsza, 10-12 Hz (korekta kierunku ruchw opniona). Interesujce jest to, jakie ruchy maj miejsce w wybranym przedziale 200 ms okrelonym jako tzw. prg wiadomoci (uwaa si, e wszystkie bodce trwajce krcej ni 200 ms nie przedostaj si do wiadomoci). Przemieszczenie linii celowania w okresie 200 ms przed strzaem (niebieska linia) u doskonaych strzelcw jest nieznaczne; przy prbie wyjcia jej poza obszar celowania (koo dziesitki) w tym przedziale czasu nastpuje u nich podwiadomie sterowany szybki jej powrt do wntrza tego obszaru (podwiadoma korekta celowania). U pocztkujcego przemieszczenia tej linii s znaczne, a taka korekta jeszcze nie funkcjonuje. Obrazy przemieszcze zakoczenia linii celowania na tarczy i w postaci wykresw w funkcji czasu do momentu strzau s podobne tak dla warunkw strzelania na sucho jak i z uyciem rucin w wykonaniu dowiadczonego zawodnika. Zmieni si natomiast zapis prze mieszcze tych linii po strzale, a take umiejscowienie przestrzeliny, gdyby uy ruciny i gazu (powietrza) do jej wyrzucenia z lufy, nie zmieniajc pooenia szczerbinki w jej obsadzie na pistolecie. To s zagadnienia balistyki wewntrznej , istotne do wzicia pod uwag dla czasu od rozpoczcia oddziaywania rozprajcego si gazu w lufie

na rucin i rwnoczenie na pistolet do czasu, gdy opuci ona koniec lufy (inaczej ju ukierunkowanej przez te oddziaywania, ni w momencie zakoczenia celowania). Z przemieszcze linii celowania na przykadowych tarczach doskonaych zawodnikw wynika, e mzg potrafi sprosta zadaniu celowania zczonego czasowo z pynnym cigniciem spustu, jeeli wiczy go w tym celu, najlepiej w oparciu o stale poszerzan wiedz o jego funkcjonowaniu. Aby nauczy si celowania z bardzo du dokadnoci, musi by ono wiczone stopniowo i zawsze bdzie ono podlega kontroli wiadomej, najpierw wikszej, potem mniejszej Mona natomiast wyksztaci, po przez lata wicze, tak zgrane w czasie zakoczenie cigania jzyka spustowego z okresem najmniejszych przemieszcze linii celowania, by stao si ono automatyczne. Wtedy mzg zajmie si najwaniejszym dziaaniem doprowadzeniem do niezwykle maych przemieszcze linii celowania w obszarze dziesitki w czasie wystarczajcym na pynne, automatyczne dokoczenie w nim cigania jzyka spustowego (rwnoczesna wiadoma kontrola kilku dziaa nie jest, z zasady, wykonywana doskonale). Z czasem niewiadomie odbierane, charakterystyczne dla danego strzelca, podobne co do kierunku i szybkoci, ruchy przemieszczania si zrwnanej muszki i szczerbinki w obszarze celowania, w okrelonym przedziale czasu, wyzwala bd pynny kocowy ruch palca na jzyku spustowym.

84

Tadeusz Baranowski

Wyniki bada wskazuj, e mzg bardzo dobrego strzelca potrafi nawet tak pokierowa zakoczeniem cigania palca na jzyku spustowym, by nastpio ono pomidzy uderzeniami ttna (w strzelaniach do tarczy nieruchomej) (7). Aby osign mistrzowski poziom tej umiejtnoci, strzelcy potrzebuj rednio kilkanacie lat wicze i podobnie jak zawodowy muzyk musz rozpo cz wczenie. Konieczno wczesnego praktykowania w nabywaniu takich umiejtnoci potwierdzaj coraz dobitniej ostatnie lata bada powiconych funkcjonowaniu mzgu . Wyniki jed nych z nich, powiconych istocie biaej w mzgu zoonej z aksonw komrek nerwowych pokrytych mielin, udostpni R. D. Fields (5). Aksony pokryte osonkami z mieliny przewodz impulsy nerwowe do kilkudziesiciu razy szybciej ni nie pokryte nimi. Te osonki mielinowe u noworodkw s czciowo uformowane, a ich dalszy rozwj odbywa si stopniowo iskokowo w rnych obszarach mzgu przez kolejne 20-30 lat. Proces uczenia si wymaga, by informacje kursoway tam i z powrotem midzy wieloma obszarami. Czstym wymogiem jest, by docieray rwnoczenie w jedno miejsce, z rnie odlegych orodkw. Mielinizacja aksonw i pozostawienie aksonw niezmielinizowanych pozwalaj na koordynacj szybkoci przepywu nimi sygnaw nerwowych do jednego miejsca rwnoczenie, a poprzez zwikszenie siy sygnau, na umocnienie poczenia midzy neuronami. Jak podaje R. D. Fields: Z pewnoci istota biaa odgrywa wan rol w tych rodzajach uczenia si, ktre wyma-

gaj wielokrotnie powtarzanych wicze oraz znacznej czynnociowej integracji odrbnych i odlegych obszarw mzgu ... Nabyte sprawnoci moemy wykorzysta na wiele sposobw, ale nikt z nas nie zostanie wiatowej klasy pianist, szachista lub tenisist, chyba e zacz trenowa w dziecistwie. Po zakoczeniu mielinizacji dalsze uczenie si te ma miejsce, ale ju poprzez bezporednie zaangaowanie synaps . D. G. Amen (1) uwaa, e wiek okoo 11 lat jest jednym z wanych okresw krytycznych w rozwoju dziecka. W tym wieku nastpuje szybkie zmniejszanie si nadmiernej liczby ok. biliarda pocze nerwowych wytwo rzonych przed trzecim rokiem ycia. Poczenia wykorzystywane wielokrotnie we wczesnych okresach ycia staj si poczeniami trwaymi, za nieuywane zostaj wyeliminowane. Uwzgldniajc to co wyej oraz wyniki bada bezporednio dotyczcych strzela z pistoletw i karabinw sportowych (4, 10, 11, 15, 19) i innych (2, 6, 12, 14, 16-18, 21, 22, 25, 26) porednio dotyczcych ksztatowania umiejtnoci celowania, wyrni mona grupy wicze majcych najwikszy wpyw na stopie przyswojenia tej umiejtnoci. Pierwsza ukierunkowana jest na utrzymanie bardzo dobrej rwnowagi wpostawie strzeleckiej. W decydujcym momencie dla oddania strzau to bardzo dobra rwnowaga, utrzymywana ju bez udziau wiadomej kontroli wzrokowej, decyduje o celnoci strzau. Zdolno do utrzymywania rwnowagi w zawonym przedziale odchyle trzeba ksztatowa od najwczeniejszych lat poprzez: jazd na rowerze,

Nowoczesny trening strzelecki. Ksztatowanie umiejtnoci celowania

85

na rolkach, nartach, ywach, pywanie na desce surfingowej, tenis stoowy, chodzenie trudnymi grskimi szlakami iinne formy ruchu, ktre poprawiaj sprawno mini stabilizujcych staw skokowy, odbir sygnaw nerwowych zjego obszaru i ich przetwarzanie wmzgu, zwikszaj wraliwo ukadu przedsionkowego na zmiany pozycji gowy, szybko i dokadno sterowania przez ni miniami tuowia, koczyny dolnej i grnej w ruchach przywracania i utrzymywania rwnowagi ciaa. Wskutek tych wicze rozwijane s i zwikszaj swoj odporno na zmczenie gwne minie antygrawitacyjne. Niektre znich, szczeglnie te najsabsze jak np. minie brzucha (ok. 20% udziau wutrzymywaniu rwnowagi) trzeba wiczy codziennie w domu. W wiczeniach tych naley uwzgldnia czste utrzymywania rwnowagi z wyczeniem kontroli wzrokowej. Kolejna grupa wicze ma na celu osignicie i utrzymanie bardzo dobrej sprawnoci i wytrzymaoci mini, wicych czci ciaa i pistolet przynajmniej na okres kilkunastu se kund, prawie sztywno. Stosownie do wieku rozwojowego, poza wiczeniami mini antygrawitacyjnych, szczeglnie naley dba o si i wytrzymao mi ni nadgarstka, minia naramiennego, mini obrczy barkowej. Przy braku niezbdnej siy i wytrzymaoci tych mini, amplituda i czsto drga pistoletu w postawie strzeleckiej bd niezadowalajce. Nastpna grupa to wiczenia oglnej wysokiej czujnoci, tj. cakowitego pobudzenia i uwagi selektywnej , czyli takiej, ktra skierowana jest tylko w jedno miejsce wzrokowej sceny albo

na postrzegany obiekt. Czujno dotyczy aktywacji mzgu w ogle; uwaga selektywna odnosi si do aktywacji dokadnie tych obszarw mzgu, ktre przetwarzaj informacje skupiajce nasz uwag (23). Jeli skupimy si na przemieszczeniach muszki ze szczerbink na tle tarczy, obszar mzgu odpowiadajcy za przetwarzanie ruchu bdzie bardziej aktywny ni wtedy, gdy na ten ruch nie zwracamy uwagi (np. patrzc na nieruchom tarcz). W nauce celowania naley rozpoczyna od wykorzystania pistoletw z krtk lini celowania, du szero koci muszki, duym oporem jzyka spustowego, dugim jego przesuwem, prost rkojeci, a gdy trzeba nawet bez niej. Nieodzowne jest wykorzystywanie najpierw podpr dla pistoletu, potem dla ramienia z nim, ze stopniow redukcj siy rwnowacej ich ciar, a do zaniechania ich stosowania to w celu bardzo dobrego przyswojenia nieruchomego obrazu muszki i szczerbinki (tzw. rwnej muszki), pniej z dopuszczeniem do ich ograniczonych ruchw widzianych na rnorodnym tle (od jednolitego, poprzez tarcze wiczebne do normalnej tarczy). Naley umiejtnie rnicowa czas wykorzystywania takich zmian wrodkach szkolenia. Nauka pynnego cigania jzyka spustowego wzgldnie szybko powinna by doczona do nauki celowania. Pniej ju prawie zawsze pynne ciganie spustu winno towarzyszy celowaniu zbroni w rku. wiczy trzeba jedn ustalon przez trenera postaw strzeleck, najpierw znaczon obrysem stp na podkadce ukierunkowanej zawsze jednakowo do

86

Tadeusz Baranowski

ciany lub tarczy, pamitajc ju pniej odopasowaniu profilowanej rkojeci pistoletu do tej wywiczonej ju postawy wstosunku do tarczy. Rejestrowa naley mierzalne rezultaty tych wicze, zapoznajc z nimi wiczcego. Take sam wiczcy powinien rejestrowa niektre informacje, wedug wskaza trenera. Wykorzysta naley wszelkie dostpne rodki suce temu (np. wideokamery, wskaniki laserowe), a w przypadku bardzo utalentowanych juniorw i dorosych strzelcw sprzone systemy rejestrujce przemieszczenia linii celowania na tarczy, przemieszczenia rzutu rodka cikoci na platformie posturograficznej, przemieszczenia pistoletu, czci ramienia iobrczy barkowej w stosunku do siebie, dla ustalenia najkorzystniejszej postawy strzeleckiej, znajmniejszymi w niej przemieszczeniami wycelowanego pistoletu. Po okresie dorastania strzelec powinien bardzo dba o utrzymanie ciaru ciaa odpowiadajcego takiemu, jaki posiada w okresie swoich wysokich osigni sportowych. Przyrost ciaru ciaa, zmiana proporcji masy tkanki miniowej do masy tkanki tuszczowej na niekorzy tej pierwszej, to prosta droga do zburzenia latami budowanej najkorzystniejszej orodkowej reprezentacji postawy strzeleckiej, latami budowanego ukadu odniesienia dla bardzo dobrze opanowanej umiejtnoci celowania i pynnego cigania spustu, ze wszystkimi tego konsekwencjami sportowymi.

od poziomu funkcjonowania mzgu strzelca i moliwoci adaptacyjnych mini do wysikw wyznaczonych kryteriami tego celowania. Musi temu towarzyszy wysoka sprawno korzystania z zasobw energetycznych. Szkolenie strzelca jest przede wszystkim szkoleniem jego mzgu, nauczaniem go jak ma i moe z jego olbrzymich moliwoci korzysta, jak go odywia i trenowa, by by sprawny i skuteczny w decydujcych sytuacjach yciowych i sportowych.Kademu dziaaniu w tym zakresie musz towarzyszy pytania co, jak, gdzie, kiedy, w jakim celu? Mielinizacja aksonw nastpuje powoli, etapowo, w dostosowaniu do potrzeb organizmu i form aktywnoci mu wyznaczanej. Synapsy take ucz si powoli (23). Umiejtnoci celowania zwizanej przede wszystkim z usprawnianiem funkcjonowania ukadu nerwowego, uczymy si powoli , poprzez praktykowanie. Czerpic z dostpnej wiedzy uczenie to moemy uczyni dokadniejszym i nieco szybszym, jeeli bdzie ono trafniejsze. Naszego mzgu nie obchodzi, co mu przesyamy, zatem jeli jest dla nas wane, czy wykonujemy co dobrze czy le, musimy by pewni, e poddajemy mzg prawidowemu treningowi (1), z czego wynika, e tylko doskonaa praktyka czyni mistrza.

Pimiennictwo
1. Amen D. G.: Zadbaj o mzg. Pozna 2007, REBIS. 2. Berencsi A., Ishihara M., Imanaka K.: The functional role of central and peripheral vision in the control of posture. Human Movement Science 2005, 24, s.689-709.

Warte wzicia pod uwag

Ksztatujc umiejtno celowania trzeba pamita, e kady poziom jej opanowania pozostaje w zalenoci

Nowoczesny trening strzelecki. Ksztatowanie umiejtnoci celowania 3. Baszczyk J. W.: Biomechanika kliniczna. Warzawa 2004, PZWL. 4. Era P. et al.: Postural stability and skilled performance a study on top level and naive rifle shooters, Journal of Biome chanics 1996, nr 3 (29), s. 301-306. 5. Fields R. D.: Biaa eminencja , wiat Nauki 2008, nr 4, s. 28-35. 6. Forner-Cordero A. at al.: Posture Control and Complex Arm Coordination: Analysis of Multijoint Coordinative Movements and Stability of Stance. Journal of Motor Behavior 2007, nr 3 (39), s. 215-226. 7. Helin N. P., Sihvinen T., Hanninen O.: Timing of the Triggering Action of Shooting in Relation to the Cardiac Cycle. British Journal of Sports Medicine 1987, nr 1 (21), s. 33-36, 8. Hempel L.: Czowiek i maszyna. Warszawa 1984. Wydawnictwa Komunikacji i cznoci. 9. Hickey B., Sievers A.: Successful Pistol Shooting. 1996, STP Books, 10. Kevin A. at al.: Inter- and Intra-Individual Analysis in Elite Sport: Pistol Shooting. Journal of Apllied Biomechanics 2003, 19, s. 28-38. 11. Konttinen D., Landers M., Lyytinen H.: Aiming routines and their electrocortical concomitants among competitive rifle shooters. Scandinavian Journal of Medicine & Science of Sports 2000, 10, s.169-177. 12. Lenhard A., Hoffmann J.: Constant error in aiming movements without visual feedback is higher in the preferred hand. Laterality 2007, 12 (3), s. 227-238. 13. Lindsay P. H., Norman D. A.: Procesy przetwarzania informacji u czowieka . Warszawa 1984, PWN. 14. Lhuisset L., Proteau L.: Visual Control of Manual Aiming Movements in 6- to 10-YearOld Children and Adults. Journal of Motor Behavior 2004, nr 2 (36), s. 161-172. 15. K. Mononen K. et al.: Relationships between postural balance, rifle stability

87

and shooting accuracy among novice rifle shooters. Scandinavian Journal of Medicine & Science of Sports 2007, 17, s. 180-185. 16. Morrison S., Newell K. M.: Postural and resting tremor in the upper limb. Clinical Neurophysiology 2000, 111, s. 651-663. 17. Todorov E., Jordan M. I.: Optimal feedback control as a theory of motor coordination. Published online 28 October 2002; doi:10.1038/963. 18. Tudorov E.: Optimality principles in sensorimotor control. Nature Neuroscience 2004, September, 7 (9), s. 907-915. 19. Tremayne P., Barry R. J.: Elite pistol shooters: physiological patterning of best vs. worst shots. International Journal of Psychophysiology 2001, 41, s. 19-29. 20. Tseng Y., Scholz J. P., Schner G.: GoalEquivalent Joint Coordination in Pointing: Affect of Vision and Arm Dominance . Motor Control 2002, 6, s. 183-207. 21. Seidler R. D., Noll D. C., Thiers G.: Feedforward and feedback processes in motor control. NeuroImage 2004 (22), s. 1775-1783. 22. Soto-Faraco S., Ronald A., Spence Ch.: Tactile selective attention and body posture: Assessing the multisensory contributions of vision and proprioception, Perception & Psychophysics 2004, 66 (7), s. 1077-1094. 23. Spitzer M.: Jak uczy si mzg. Warszawa 2008, PWN. 24. Stafford T., Webb M.: 100 sposobw na zgbienie tajemnic umysu. Gliwice 2006, Helion. 25. Stroeve S.: Analysis of the Role of Proprioceptive Information During Arm Movements Using a Model of the Human Arm. Motor Control 1999, 3, s. 158-185. 26. Suminski A. J. et al.: Neural and Electromyographic Correlates of Wrist Posture Control . Journal of Neurophysiology 2007, 97, s. 1527-1545.