Jedwabny szlak

Nazwa tej drogi handlowej jest do nowa, wymyli j jeden z niemieckich podrnikw w roku 1877, sam szlak istnia ponad dwa tysice lat. Na przestrzeni wiekw powstaway nowe szlaki. Jedwab by jednym z wielu dbr sprzedawanych i kupowanych, ale nie zawsze najwaniejszym. Po terenach Azji Centralnej, Indii, Chin, Afganistanu no i prawie caej Azji Mniejszej bezustannie przemieszczay si karawany handlowe. Handel oywi si od czasw powstania pierwszego w historii wiata potnego i terytorialnie ogromnego imperium perskiego, istniejcego w latach 550-330 p.n.e. za panowania dynastii Achemenidw. Byo ono wietnie zarzdzane przez czonkw tej dynastii, szczeglnie przez trzech najsynniejszych wadcw: Cyrusa Wielkiego, Dariusza Wielkiego i Kserksesa. Pierwszy z nich zdoby cay pwysep Azji Mniejszej podbijajc potne w swoim czasie krlestwo Lidii, a na wschodzie zaj Afganistan i cz Indii, a do doliny Indusu. Dla usprawnienia rzdw zbudowa wietne jak na owe czasy drogi midzy waniejszymi orodkami imperium. Najbardziej znan bya Droga Krlewska od wczesnej stolicy pastwa Suzy do dawnej stolicy Lidii Sardes miasta rdldowego, ale znajdujcego si w pobliu innych synnych miast Smyrny i Efezu pooonymi nad Morzem Egejskim. Bya to pierwsza zbliona do autostrady droga na wiecie: szeroka, dwupasmowa, brukowana w miejscach gdzie grunt by niestabilny, miaa 2575 kilometrw dugoci, zbudowano przy niej 111 stacji pocztowych zaopatrzonych we wszystko czego podrny potrzebowa, a przede wszystkim w wypoczte konie do wymiany. Bya patrolowana przez oddziay zbrojne. Kurier mg przeby j w cigu 7 dni. By to prototyp ju prawdziwych autostrad rzymskich, ktrych

odcinki istniej do dzi, ktre ju na przeomie er gsto przecinay cae Imperium Rzymskie. Jednym z gwnych produktw sprzedawanych i kupowanych w owych czasach byy kamienie pszlachetne: lapis azuli, nefryt i jego "kuzyn", bardzo rzadki i dlatego bardzo cenny, jadeit. Ten ostatni by poszukiwany nie tylko ze wzgdu na jego rzadko, ale i dlatego e wystpuje w wielu kolorach i odcieniach, a wic to kamie bardzo dekoracyjny. Popyt by ogromny nie tylko ze strony on i naonic wadcw, ale oni sami uywali go w upikszaniu swych paacw, niekiedy suyy jako rodki patnicze - jedne z najstarszych monet na wiecie produkowano z jadeitu. Imperium upado, nie tylko z tego powodu, e opokorzyy je i ich najpotniejszych wadcw Dariusza Wielkiego i Kserksesa miasta greckie w zwyciskich bitwach pod Maratonem w 490 r. p.n.e., pod Termopilami dziesi lat pniej, a w nastpnym roku pod Platejami, ale przede wszystkim z racji rozgrywek dynastycznych. Przej je Aleksander Wielki, ale kilka lat po tym fakcie i to nowe imperium upado po jego mierci. Imperia upaday, nie usta jednak handel. Zaraz po zajciu Egiptu pod koniec starej ery Rzymianie stworzyli nowy szlak jedwabny na wschd. By to szlak morski zaczynajcy si od Morza Czerwonego poprzez Ocean Indyjski, wiodcy wok poudniowych wybrzey Indii przez Cienin Malakka a do Morza Poudniowochiskiego. Jeden z historykw rzymskich donosi, e t drog pyno na wschd w cigu roku a 120 aglowcw rzymskich. Handlowano rnymi dobrami: z zachodu eksportowano wyroby biuteryjne ze zota i srebra, perfumy, roliny, winogrona; na zachd przewoono papier, elazo, a w owych czasach przede wszystkim jedwab. Produkcja tego materiau bya przez dugie wieki trzymana w gbokiej tajemnicy przez Chiczykw. Wmwiono obcokrajowcom, e materia ronie na drzewach i w to powszechnie wierzono. Po upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego coraz trudniej byo o ten luksus, a ceny byy niebotyczne, wic z Bizancjum wysano dwch mnichw do Chin dla "zbadania sprawy". Podejrzeli, e jedwab produkuje si z kokonw jedwabnikw. Nastpny krok to wykradnicie jajeczek jedwabnika i rozkrcenie produkcji jedwabiu we Wschodnim Imperium Rzymskim. Od II wieku p.n.e. w Imperium Rzymskim wrd kobiet notabli rzymskich zapanowa sza jedwabiany. Poniewa poda nie nadaa za popytem ceny cigle rosy, a pastwo biedniao, bo pacono zotem za ten produkt. Senat swymi dekretami kilkakrotnie prbowa bezskutecznie wyhamowa ten sza. Zaczto odwoywa si do kryteriw obyczajowo-moralnych by zapanowa nad tym wszystkim. Seneka Modszy tak si wypowiada na ten temat: "Widuj odzienie z jedwabiu, jeli materia, ktry nie zakrywa ciaa, a nawet ludzkiej przyzwoitoci, mona nazwa odzieniem. Ndzne stado suebnic pracuje (chodzi chyba tu o szycie stroju), by rozpustnica moga by ogldana tak przez to cienkie wdzianko, e nawet m nie ma lepszej znajomoci ciaa ony ni kto inny, nawet obcy" (tumaczenie z aciny moje). Gwnym portem docelowym statkw rzymskich staje si Guangzhou, nazywanym w Europie od XIX wieku Kantonem. Gdy droga morska bya od czasu do czasu zamykana dla statkw europejskich, oywia si handel ldowy. Cae plemiona azjatyckie staway si specjalistami w wymianie handlowej i w zapewnieniu bezpieczestwa na drogach . Dla przykadu podam, e gwnymi dostawcami dbr do Bizancjum w okresie od IV do VIII wieku byli

Sogdyjczycy, lud yjcy midzy rzekami Amu-dari i Syr-dari w pastwie Sogdiana ze stolic w jednym z najpikniejszych miast rodkowej Azji, Samarkandr. Chocia kupcy z terenw Cesarstwa Rzymskiego docierali do Chin, nie mamy dowodw, e Chiczycy postawili nog w Europie. W rdach historycznych Pastwa rodka jest kilka opisw Cesarstwa Rzymskiego, s to rda niecise, zaczerpnite z drugich rk od kupcw z zachodu. W czasie tak zwanej Wdrwki Ludw we wczesnym redniowieczu, kiedy to zachodnia cz Cesarstwa zostaa wchonita przez ludy germaskie, handel na tych terenach z dalekim wschodem zamar, nie zamar jednak w Cesarstwie Wschodnim. Kontakty handlowe wzbogacay to pastwo, co czynio je silnym militarnie, dlatego przetrwao ono o tysic lat duej od swej dawnej zachodniej poowy. Od III do XIV wieku wymiana handlowa cigle trwaa, mimo e Bliski Wschd i caa Azja Centralna byy podbijane przez coraz to nowe plemiona. Niewiele pozostao z tych czasw informacji o tej wymianie handlowej, ale wiemy z pewnoci, e nigdy nie ustaa. Nie tylko dobra materialne byy wymieniane. Byo take do ywe przenikanie si kultur, nawet religii: kilku wadcw na tych terenach prbowao stworzy z kilku jedn religi obowizujc w ich pastwach, ale byy to zawsze wysiki bez adnych widocznych rezultatw. Pamitajmy e wielu ludzi Zachodu z koniecznoci przenioso si na Wschd na skutek przeladowa religijnych; tworzyli nawet w pewnych okresach historii wasne ksistwa, czy mae krlestwa. Rasy si mieszay. Nawet synny Chingis-chan nie by czowiekiem o typowej urodzie mongolskiej, by do wysokim rudzielcem. Wspomniany chan, jego synowie i wnukowie w XIII w. stworzyli najwiksze imperium w historii wiata, w latach siedemdziesitych tego wieku miao obszar ok. 30 milionw kilometrw kwadratowych, czyli byo sto razy wiksze od obecnego terytorium Polski. Powstaje teraz wiele nowych szlakw handlowych na pnoc od tradycyjnych, kupcy ju nie musz si przedziera przez przecze dzikich gr Afganistanu, wyniosych obrzey Himalajw i innych pasm grskich. Teraz drogi prowadziy przewanie przez rwniny, niektre omijay teraz morza Kaspijskie i Czarne po ich pnocnej stronie. Handel by konieczny nie tylko ze wzgldu na potrzeb bogacenia si krajw wymieniajcych dobra, ale by to take atwy sposb zdobywania informacji o wrogach i pastwach ktre planowano podbi i ujarzmi. Nowe drogi suyy take wojsku do szybkiego przemieszczania si z miejsca na miejsce. Sam Czyngis-chan dba o rozwj handlu, o czym niech wiadczy ten incydent. Na zachd od jego imperium byo wielkie i bogate krlestwo Chorezmu. Zajmowao tereny dzisiejszego zachodniego Iranu, Azerbejdan, Afganistan, Pakistan i terytoria na poudnie od Syr-Darii. Jego wadca Mohamet II czu si wystarczajco silny, by zatrzyma rozprzestrzenianie si na zachd imperium Mongow. Spowodowa prowokacj: w swym miecie Otar zatrzyma 500 kupcw mongolskich. Czyngis-chan wysa swoich posw do stolicy Chorezmu, by rozwiza ten problem, Mohamed II morduje wszystkich kupcw i gwnego wysannika. W owych czasach i w owym miejscu zabjstwo posa byo automatycznym wypowiedzeniem wojny. Chan wyprawia si w stron miast Buchary i Samarkandry, dwch synw z inn armi wysya w stron stolicy Urgencz. W roku 1220 miasta te zostay zdobyte, zniszczone doszcztnie, ludno w sposb bestialski wymordowana. Chan zatrudnia jakiego zakonnika by

zliczy zabitych wrogw. Zajmuje mu i wielu pomocnikom kilka tygodni by to zrobi; wyliczono, e wymordowano ponad milion ludzi. Podobn liczb zabitych obywateli Chorezmu ustalono po zdobyciu stolicy kraju. Mohamet II skry si na maej wyspie Morza Kaspijskiego, niedugo po tym umiera; tych co przeyli pogrom jego syn przenosi na stae do Afganistanu. Czyngis-chan ma otwart drog do Europy. Natychmiast wysya dwch synw Doczi i Ugadeja z ma armi na przepiegi. Docieraj do Wogi maszerujc przez Kaukaz, po drodze pokonuj Gruzinw i przyczaj do imperium kilka innych pastewek. Ta maa armia zoona tylko z dwch tumenw (ok. 20 tysicy onierzy) wydaje wojn Poowcom i zjednoczonym siom ruskich ksit pod Kak w 1222 roku i odnosi zwycistwo. Gwnym powodem wysania synw chana do Europy bya potrzeba zdobycia informacji dotyczcej si Poowcw, ktrzy narazili si chanowi walczc przeciwko niemu jako siy najemne wroga w jego wojnie z Merkitami. Doczi wywalczy dla siebie wasne pastwo, nie zdy si w nim napanowa, ginie prawdopodobnie w bitwie w drodze powrotnej z wyprawy. Czyngis-chan zdawa sobie spraw, e jeden czowiek nie zapanuje nad cigle rozrastajcym si imperium i jeszcze przed wojn z Chorezmem podzieli kraj midzy czterech synw, dajc take swym braciom niewielkie pastewka. Mieli przej wadz po jego mierci z tym, e jeden z nich, wadca na swoim terytorium, bdzie wielkim chanem decydujcym o najwaniejszych sprawach politycznych i wojskowych dotyczcych caego wielkiego chanatu. Na nominacj Docziego na wielkiego chana nie zgodzi si drugi syn Czagataj, ostatecznie wszyscy si zgodzili na ofiarowanie tego stanowiska trzeciemu synowi Czyngis-chana Ugedejowi. ladami podbojw ojca Docziego pody do Europy syn Batu-chan, podbi po drodze Zachodni Syberi. Ujarzmi ksistwa ruskie, sta si panem najwikszego kraju w imperium zwanym Zot Ord. Nastay smutne czasy zagroe dla pastw bakaskich i Polski. By to czas rozbicia dzielnicowego. Szlaki handlowe stay si przede wszystkim drogami przemieszczania si armii. Po zaoeniu chanatu w 1240 roku, Batu-chan postanowi powikszy swoje posiadoci, std najazd na pastwa bakaskie. Ju od czasu Czyngis -chana Mongoowie przewanie atakowali dwa lub trzy miejsca rwnoczenie, chodzio o zasianie zamtu i o to, e w razie przegranej bitwy nie przegra caej wojny. Sam wdz uda si na Bakany, jego generaowie poprowadzili atak na bogatsz poudniow cz Polski, ktr zupili i pokonali wojska kilku ksiat polskich w bitwie pod Legnic w r. 1241 roku. Europ uratowaa wtedy mier wielkiego chana. Poniewa przy podziale imperium na chanaty Czyngis-chan zastrzeg e kady jego potomek ma prawo zosta wadc wielkiego chanatu, wic za kadym razem po mierci gwnego wodza wszyscy chanowie i inni czonkowie rodziny pieszyli do jego stolicy do Karakorum, by od nowa dzieli imperium. Batu-chan przerwa wypraw wojenn i tam si uda. Europa ocalaa. Kilka lat pniej drog t podyo papieskie poselstwo do wielkiego chana, a jednym z dwch posacw by brat Benedykt, polski franciszkanin. Wiek XIII to jeden z najbardziej nieszczliwych wiekw czasw redniowiecznych zarwno w Europie jak i w Azji. W Azji mongolska dynastia

wielkich chanw (kaganw) konsolidowaa sw potg, opanowaa wikszo Azji, cz Azji Mniejszej, ostatecznie cae Chiny, stworzya najwiksze w dziejach wiata imperium, mordujc ludno caych plemion i narodw ktre prboway bronic si zachowa sw niezaleno. W Europie od koca XI wieku przez prawie 200 lat trway wojny krzyowe, faktycznie nie chodzio tu tylko o dostp pielgrzymw do miejsc witych w Palestynie, ale o zademonstrowanie Europie, e papiestwo jest jedyn si ktra potrafi jednoczy Europ, e papiee s hegemonami Europy, a take chodzio o wywalczenie dostpu do intratnych rynkw wymiany handlowej midzy Azj a Europ woskim republikom kupieckim, szczeglnie Wenecji i Genui. Rwnoczenie z wyprawami krzyowymi trwaa prawie nieustana wojna o przywdztwo Europy midzy papiestwem i niemieckimi cesarzami Hohensztaufenami. Wygrali j ostatecznie papiee i dla zaznaczenie tej hegemonii zamienili swe urzdowe nakrycie gowy na tiary, rodzaj kopaka z trzema koronami symbolizujce papiea jako wadc Pastwa Kocielnego, wadc Europy i wadc dusz - musieli mie mocne minie szyi, by taki ciar udwign! Nastpne nieszczcie XIII. wieku to manipulacja tronem papieskim midzy wadcami Francji i rodami rzymskimi. I chocia papiee stawali si coraz silniejsi, bo mieli potny or w rku, czyli ekskomunik, ktr czsto nakadali nie tylko na swych indywidualnych przeciwnikw, ale i na cae narody, to szafujc ni szczodrze tracili powoli posuch u wiernych. Uratoway chrzecijastwo oddolne ruchy religijne, szczeglnie powstanie dwch zakonw ebraczych: braci mniejszych czyli franciszkanw i dominikanw. Dominikanie do szybko zapomnieli o swej misji stajc si zakonem inkwizytorw oddajcych w rce wadz wieckich dziesitki tysicy ludzi na spalenie ywcem. Bracia mniejsi przez kilka wiekw pozostali wierni reguom ich zaoyciela w. Franciszka z Assyu, czyli pracy wrd najbiedniejszych. Ten upadek autorytetu moralnego papiestwa by jednym z powodw przejcia Europy ze redniowiecza w do zlaicyzowan epok Odrodzenia. Gdy w latach czterdziestych XIII wieku wnuk Czyngis-chana Batu-chan stworzy swj potny chanat zwany pniej Zot Ord w Zachodniej Syberii, Azji Centralnej i na terenach pastw ruskich i ruszy na podbj centralnej Europy, papiee i krlowie francuscy uznali, e trzeba Mongow jako oswoi i uy do swoich celw. Papie Innocenty IV, ktry wysa a cztery poselstwa na tereny wielkiego chanatu, zaprasza wadcw poszczeglnych krajw w tym imperium , by si nawrcili na chrzecijastwo. Krlowie francuscy byli bardziej praktyczni i mniej bujali w obokach, prbujc skoni Mongow do wspudziau w pokonaniu innego imperium - islamskiego. W tym celu sano na wschd rne delegacje, na przestrzeni jednego wieku byo ich kilkanacie, a moe i wicej, bo nie o kadej z nich pozostay lady historyczne. Moim zdaniem najciekawszymi byy dwie: dwch franciszkanw i Marco Polo. Na nich si tu skoncentruj. Pierwsz tak delegacj papiesk do kagana, czyli wielkiego chana, jedn z najwaniejszych, ale mao znanych, wysa Innocenty IV z Lyonu, gdzie aktualnie odbywa si Sobr Powszechny. By nim franciszkanin Giovanni da Pian de Carpine (Jan z Doliny Grabw). Jecha z Lyonu przez Prag, dobra sobie podry we Wrocawiu Polaka za towarzysza, ktrego znamy tylko z imienia - by to brat

Benedykt - i prawdopodobnie w towarzystwie przynajmniej jeszcze dwch innych franciszkanw ruszyli na wschd utart drog handlow, drog ktr cztery lata wczeniej powraca z Europy Batu-chan na zjazd wszystkich chanw w celu wybrania nastpnego gwnego wadcy. Gdy Batu-chan podbija Polsk i Bakany w roku 1241, w Mongolii umiera drugi kagan, syn Czyngis-chana, Ugedej. Zakonnik z Doliny Grabw - bd dla uproszczenia nazywa go odtd bratem Janem - wybra Polaka za towarzysza podry, a gwnym powodem tego wyboru bya jego znajomo jzyka ruskiego, ktry nie tylko w Zotej Ordzie by znany, ale mona si byo nim porozumie w caym imperium. Jest take moliwe e jak mody czowiek by on w niewoli mongolskiej, mg wic zna jzyk mongolski lub tatarski. W Polsce rozbitej na dzielnice panowa wtedy szok po klsce legnickiej i po ograbieniu i spusztoszeniu poudniowej Polski, a przede wszystkim Lublina, Sandomierza i Krakowa oraz wzicie w jasyr dziesitkw tysicy ludzi przez ord Batu-chana. Nie wiemy, czy inni ksita dzielnicowi obarczyli zakonnikw darami hodowniczymi dla chanw, wiemy z pewnoci, e Konrad Mazowiecki w czycy przekaza przez nich dla wadcw mongolskich futra z borsukw i bobrw, chyba po to, by przy nastpnym najedzie na Polsk nie zahaczali o jego ksistwo. To ten sam Konrad ktry zaprosi Krzyakw do Polski. Wyprawa papieska podrowaa, jak wspomniaem, utartym szlakiem handlowym przez dzisiejsz Ukrain. W Kijowie wymieniono konie na bardziej odporne na trudy podry konie mongolskie i na nich zakonnicy dotarli do Saraj Batu, stolicy Zotej Ordy pooonej w dorzeczu dolnej Wogi. Tu braciszkowie ktrzy towarzyszyli Janowi i Benedyktowi zostali zawrceni z drogi, tylko im dwom pozwolono na kontynuowanie podry w gb Azji. Bya to uciliwa, pena przygd podr liczc dziewitnacie tysicy kilometrw w obie strony. Przejechali stepy nadworzaskie, tereny nad morzem Kaspijskim i jeziorem Aralskim, przejechali przez Chorezm, stepy na pograniczu Turkiestanu i stanli przed nowym kaganem Gujukiem w jego letniej rezydencji w pobliu nowozbudowanej stolicy imperium Karakorum pooonej na poudnie od jeziora Bajka. Padajc na kolana wrczyli nowemu wielkiemu chanowi pismo papieskie Cum non solus nakazujce mu by zaprzesta najazdw na pastwa chrzecijaskie, by si nawrci na jedyn prawdziw wiar i razem ze swymi poddanymi wszed pod opiekucze skrzyda Kocioa. Gujuk odoy na kilka miesicy oficjaln odpowied na ten list, bo by w trakcie dugotrwaych i bardzo uroczystych ceremonii intronizacyjnych. Zakonnikw umieci w paacu swej matki. Po zakoczeniu ceremonii przyj ich jeszcze raz na audencji i wrczy wasne pismo do papiea zredagowane w czterech jzykach: mongolskim, tureckim, perskim i po acinie, instruujc papiea, e raczej on i caa Europa powinna sta si poddanymi jedynego wadcy wiata, czyli jego. Tyle dyplomacji. Waniejszymi osigniciami tej wyprawy byy obserwacje poczynione przez franciszkanw, bo faktycznie byy to pierwsze bezporednie spotkanie Europejczykw ze wiatem mongolskim, wczajc w to wizyt na dworze trzeciego kagana, poznanie jego otoczenia, zapoznanie si z obyczajami w imperium, rozpoznanie siy militarnej Mongow i przynajmniej szcztkowe zapoznanie si z ich histori. Bracia Jan i Benedykt uwanie ledzili i zapamitywali wszystko, bo Innocenty IV czeka na dokadne relacje z podry. Ich powrt do chrzecijaskiej Europy sta si podr tryumfaln; pokorni zakonnicy byli zatrzymywani na dworach i w bogatszych klasztorach, musieli

uczestniczy w ucztach, musieli opowiada w najdrobniejszych szczegach o tym wszystkim co widzieli - dla suchaczy by to wiat tak inny i niesamowity, ciekawszy ni banie z tysica i jednej nocy. Caa wyprawa poczwszy od wyruszenia z Lyonu brata Jana do jego powrotu do tego miasta trwaa od kwietnia 1245 roku do listopada 1247 roku. Wiemy e Benedykt wasne szczegowe sprawozdanie z podry zoy w Kolonii i tam zostao dokadnie spisane. Jest bardzo cenne z tego przede wszystkim powodu, e zawierao pismo Gujuk-chana do papiea, ktre tylko w tym sprawozdaniu dochowao si do naszych czasw. O tym przesuchaniu wiemy z kroniki Annales s. Pantaleonis Colonensis. Zacytuj dwa zdania z tego rda: "Bracia Mniejsi, wysani przez papiea do Tatarw, powracali majc przy sobie list, ktry wadca Tatarw skierowa do Papiea. Jeden z tych Braci Mniejszych o imieniu Benedykt, Polak rodem, w czasie przejcia przez Koloni przedstawi ustnie i jasno, jak widzia i sysza, pewnemu praatowi, niegdy scholastykowi koloskiemu, w naukach bardzo biegemu, tre tego listu i przebieg caej podry odbytej z bardzo wielkim trudem i wrd niebezpieczestw". Na podstawie tych opowiada powstao dzieo zwane Itinerarium (Podr), nie wiemy czy spisane wasnorcznie przez brata Franciszka. Wiemy z pewnoci, e inne dzieo zwane Historia Tartarorum napisa jego towarzysz do stolicy Zotej Ordy, ktrego znamy tylko z inicjau imienia i miejsca pochodzenia lub pooenia jego klasztoru. By nim C. de Bridia ( z Brzegu). Brat Benedykt uczestniczy w przygotowaniu sprawozdania o podry dla papiea Innocentego IV. Szef misji brat Jan by take autorem dziea znanego i bardzo poczytnego w Europie pod tytuem Historia Mongaloru. Z tytuw tych dzie wiemy, e ludno tego ogromnego imperium nazywana bya wtedy Mongoami, Tartarami lub Tatarami. Brat Jan, z pochodzenia Woch, by bliskim towarzyszem w. Franciszka. Po zatwierdzeniu reguy zakonnej przez papiea w 1221 roku przemierza Europ zakadajc zakony w kilku krajach, prawdopodobnie by zaoycielem zakonu w Pradze i we Wrocawiu. Papie doceni zasugi tego czowieka, ktry w podeszym wieku (mia wtedy ok. 65 lat) wybra si do stolicy Mongow i po jego powrocie z podry mianowa go biskupem Baru, a potem prymasem Serbii. Znamy dat jego mierci. By to rok 1252. Nasz polski zakonnik nie doszed tak wysoko w hierarchii kocielnej, wiemy e zosta przeoonym, czyli gwardianem franciszkanw w Krakowie lub Inowrocawiu. Zmar w 1252 lub dopiero w 1280 roku. Jest rzecz niezwykle dziwn, e rda polskie nie wspominaj o tej podry, nawet w kronikach zakonu franciszkanw nie ma ani jednego sowa o bracie Benedykcie i jego przygodach. Prawie wszystko co wiemy o nim pochodzi ze rde niepolskich. Faktycznie znajdujemy jedno krtkie zdanie o nim w Kronice Dugosza przy okazji kanonizacji przez Innocentego IV biskupa Krakowa Stanisawa. Mia by on wiadkiem cudu spowodowanego za wstawiennictwem kanonizowanego. Dugosz mwi o nim, e to "...gwardian zakonu braci mniejszych, ktry by u Tatarw". Tak jak o synnym podrniku afrykaskim Nowaku, ktry dokona rzeczy wprost nieprawdopodobnej przemierzajc Afryk z pnocy na poudnie i spowrotem na pnoc pieszo, na rowerze i w dce, Polska i wiat dowiedziay si na nowo pod koniec XX wieku dziki kilku jego entuzjastom, tak te si stao z bratem Benedyktem. Znalaza si grupa entuzjastw, ktrzy

nie w drewnianych siodach ale dipami podyli w jego lady dwa razy, w latach 2004 i 2007. Wrocaw nazwa uliczk midzy ulic Szczytnick i placem Grunwaldzkim jego imieniem i wmurowano na frontonie kocioa w. Wincentego tablic pamitkow, a maa czyca posza nieco dalej, bo raz w roku organizuje popularne imprezy zwane Jarmarkiem Benedykta Polaka. Dziea dotyczce tej podry przetumaczono na jzyk polski dopiero pod koniec XX wieku i one oraz te dwa gesty Wrocawia i czycy to jest wszystko, co nam pozostao po tym niesamowitym podrniku. Najbardziej znan wypraw jedwabnym szlakiem w historii redniowiecznej staa si podr Marka Polo do Chin. Trzydzieci lat upyno od wyprawy dwch franciszkanw, ktrzy dotarli tylko do Mongolii. Teraz w Azji najwaniejszym czowiekiem by Kublaj (lub Kubilaj) chan, w Europie papie Grzegorz X. Wspomniany chan, wnuk Czyngis -chana, by pierwszym wyksztaconym kaganem. Dokoczy podboju Chin, granice pastwa przesun nie tylko na zachd, ale i na poudnie, a na tereny dzisiejszej Burmy i Syjamu, nie udao mu si zaj Jaw i dokona podboju Japonii. Zrezygnowa z rezydencji w nowozbudowanej na odludziu stolicy Karakorum, zbudowa sw now siedzib w pnocnych Chinach. By to Chanbayk (miasto chana), dzisiejszy Pekin. Zapocztkowa now dynasti chisk Yuan. Rzdzi dugo (12601294), dokona wielu reform w kraju, by jednym z najwybitniejszych cesarzy chiskich. Sam by buddyst tolerancyjnym wobec innych religii. Wiedzia o chrzecijanach, bo przeladowani przez oficjalny Koci nestorianie, czonkowie jednej z kilku wikszych sekt religijnych w pierwotnym Chrzecijastwie, kilkaset lat wczeniej przed opisywan tu podr Marka Polo znaleli schronienie w kilku miejcach przy jedwabnym szlaku, niektrzy nawet dotarli a do Chin. Kublaj-chan wysa zakonnika nestorianina Bar Sauma jako swego oficjalnego posa do Jerozolimy po oliw ponc w lampach bazyliki Grobu Paskiego. Historycy nie wiedz skd u cesarza to zainteresowanie t tak zwan wit oliw. Bar Sauma nie dotar do Jerozolimy, trwaa tam wojna, dotar do Rzymu i Parya - to bya najdusza podr wysannika cesarza chiskiego na zachd. Do Chin nie wrci. Papiestwo w tym czasie byo w wielkim kryzysie. Francuzi usiowali przej tron papieski, kardynaw francuskich byo prawie tyle samo co woskich. Z obawy by nie wybrano Wocha, kardynaowie francuscy i krl Sycylii Karol I Andegaweski sabotaowali prby wyboru nowego papiea. To dugachne konklawe byo wielokrotnie przerywane, zbierao si od nowa, nie sposb byo zgodzi si na kandydata ktry zadowoliby oczekiwania wikszoci. Trwao trzy lata - najdusze konklawe w historii Kocioa. Wreszcie przejli spraw w swoje rce obywatele Viterbo. Udao si im zgromadzi w swym miecie wystarczajc liczb kardynaw ktrzy legalnie mogli dokona wyboru gowy Kocioa. Zamknli na klucz sal obrad od zewntrz (std pochodzi nazwa aciska conclave - czyli z pomoc klucza), zagrozili obradujcym e nie dostarcz jedzenia i picia przed dokonaniem wyboru, nawet rozebrali dach nad sal obrad, by obradujcy mieli wod, ale t prosto z nieba. Na grob ekskomuniki odpowiedzieli e "my bez mszy wytrzymamy, wy bez poywienia nie". Gdy wreszcie przekonano si w miecie e kardynaowie powanie zajli si wyborem nowego papiea, zagodzono sankcje, ywiono wyborcw chlebem i wod. Wreszcie udao si kardynaom znale kandydata kompromisowego, co prawda Wocha, czonka synnej

rodziny Viscontich. Wygodniali Francuzi uznali, e ten czowiek wyksztacony w Paryu, penicy wczeniej funkcje pasterskie w Belgii, jest niejako jednym z nich. Jeszcze kilka miesicy upyno zanim nastpia uroczysto przejcia tronu papieskiego, bo nowowybrany papie, ktry przyj imi Grzegorza X, bra czynny udzia w wyprawie krzyowej: aktualnie by legatem papieskim w miejscu ostatecznego oporu krzyowcw przeciw mamelukom egipskim, w Akrze. Rzdzi kocioem tylko pi i p roku (1271-1276) i w tym krtkim czasie dokona wiele dobrego dla Kocioa. Ustali zasady konklawe, pogodzi si z cesarzem, zwoa sobr powszechny do Lyonu, gdzie ustalono zasady zakoczenia tak zwanej Schizmy Wschodniej przez poczenie si kocioa katolickiego z prawosawnym, do czego jednak nie doszo z racji jego nagej mierci i zawirowania politycznego w Rzymskim Imperium Wschodnim, nawiza przyjazne stosunki z Kublaj-chanem. Teraz na scen historii wchodz dwaj bracia, kupcy weneccy Niccolo (Mikoaj) i Maffeo (Mateusz) Polo, oraz syn pierwszego z nich, Marco. Bracia byli bogaci, mieli skady handlowe nie tylko w rodzinnej Wenecji, ale i w Konstantynopolu i kilku innych orodkach handlowych. Krlestwo Palestyskie upadao. Kupcy przypuszczali, e nastpny cios spadnie na Konstantynopol. Sprzedali swoje zapasy zgromadzone poza Wenecj, zamienili je na zoto i kamienie szlachetne, nastpnie udali si do Zotej Ordy na tereny dzisiejszej Bugarii, a pniej na Krym, tu podwoili swj majtek. Gdy na skutek wojny domowej w Ordzie zamkna si droga powrotu do Wenecji, odczekali trzy lata w Bucharze, a po zakoczeniu wojny skorzystali z oferty zwyciskiego chana, wybrali si z darami i hodem poddaczym w jego imieniu do gwnego chana Kublaja, do Mongolii. Kublaj jeszcze wtedy nie by cesarzem Chin, funkcjonowa cigle jako tylko kagan mongolski. Bracia spotkali si z Kublajem, przekazali mu to co mieli przekaza. Kublaj zorganizowa dla nich karawan, by bezpiecznie mogli wrci do swej ojczyzny i opatrzy elaznym listem jako swych posw do papiea. Nie mogc si doczeka na wity olej od swego wysannika Bar Sauma, wystosowa prob do papiea o dostarczenie mu tego oleju oraz o to, by wysa stu uczonych do jego krlestwa, by on mg pozna zasady wiary chrzecijaskiej i by uprzystpnili jego uczonym osignicia naukowe Zachodu i jeli zechc mog prowadzi w jego imperium dziaalno misyjn. Papie zamiast stu posa kaganowi dwch mnichw, olej i troch kosztownoci. Mnichw wyposay w kompetencje wicenia ksiy i nominowania biskupw, ci zaraz na pocztku tej wyprawy zdezerterowali. Bracia Polo na t drug swoj podr zabrali ze sob Marco, ktremu w czasie pierwszej wyprawy ojca umara matka i ktry po raz pierwszy w yciu zobaczy ojca po jego powrocie z niej. By wtedy ju dorastajcym modziecem, mia 16 lub 17 lat, by ciekawy wiata. Sama droga w obie strony zaja im ponad siedem lat. Nowy cesarz Chin zatrzyma ich u siebie jako honorowanych goci przez 17 lat. Marco wyruszy z Wenecji jako chopiec, dotar do Chin jako modzieniec, wrci do kraju jako mczyzna w rednim wieku. Droga do Chin przeduya si niesamowicie, bo podrni dwa razy , przez rok za kadym razem, musieli zatrzyma si po drodze. Wiemy e za pierwszym razem powodem postoju bya choroba, za drugim razem chyba ta sama przyczyna. Marco mia dobr pami, ogromne zdolnoci jzykowe, w drodze do Chin nauczy si jzyka tureckiego i perskiego, nie zna jzyka chiskiego, ale nie musia: na dworze

cesarskim porozumiewa si po persku lub turecku. W midzyczasie pozna jzyk mongolski, ktry by oficjalnym jzykiem dworu i administracji chiskiej. Znamy duo szczegw z jego podry i pobytu w Kraju rodka, bo po powrocie do Wenecji opowiada wszystkim o swych przygodach. Wzi wtedy udzia wojnie morskiej midzy Genu i Wenecj jako kapitan statku. Wenecja przegraa, Marco dosta si do niewoli i w wizieniu jego opowieci spisa w dialekcie francuskim towarzysz celi wiziennej Rustichello z Pizy. Ten Woch zna sabo dialekt francuski, ale poniewa popularne wwczas w Europie opowiastki ryceskie spisywane byy w tym jzyku, wic i ksika o podrach Marci Polo spisana zostaa w tym jzyku. Niektre niecisoci czy niejasnoci w tekcie zrzucane s wanie na sab znajomo jzyka przez autora ksiki. W tumaczeniu polskim to "Opisanie wiata". Wrmy do pocztku podry Marco Polo. Z Wenecji podrnikw w roku 1271 zabra statek katolickiego krla Armenii i dowiz ich do portu Morza rdziemnego Akry. To spotkali si ze wieo wybranym papieem Grzegorzem X. Zaopatrzy podrnych w dary dla cesarza, przede wszystkim w wity olej, obdarzy ich wasnym listem elaznym jako swych oficjalnych posw do wadcy Chin. Jak talizman bracia Polo przechowywali dawny list elazny chana z czasw pierwszej wizyty na jego dworze. Oczywicie list elazny chana to nie pytka z elaza, to bya zota pytka wielkoci okoo 30 na 10 cm z wyrytym portretem wadcy i napisem ostrzegajcym kadego, e kto nie okae poszanowania podrnym bdzie zabity. Upowaniaa podrnika by da na terenie imperium od kadego tego wszystkiego, co mu potrzebne w podry: wyywienia, noclegu, koni, przewodnikw, ochrony, itp. Ta zota tabliczka bya skuteczniejszym zabezpieczeniem dla podrnych ni oddzia onierzy, bo by posem i to tak wielkiego pana, nawet dla jego wrogw czy zwyczajnych bandytw to osoba nienaruszalna, bo jego pan prdzej czy pniej moe speni obietnic wypisan na tabliczce - umierci osob nieyczliw. Trzej Polowie zamiast ruszy wprost na wschd po szlaku jedwabnym wybrali si z Akry na pnoc przez Syri do nadmorskich miast handlowych , a potem zygzakiem przemierzyli cay Pwysep Arabski i zjawili si w najwaniejszym owych czasw porcie Morza Czerwonego, w Ormuz , by si przesi na statek ktry zawzby ich do Chin. Niestety nie byo takiego statku w porcie, trzeba byo na grzbietach koskich kontynuowa dalsz cz drogi, teraz ju po utartym szlaku handlowym. Te podre po Pwyspie Arabskim, czciej na poudnie i pnoc ni na wschd, byy chyba spowodowane chci nawizania kontaktw w najwaniejszych punktach handlowych na tych terenach. Marco w drodze nie tylko uczy si obcych jzykw, ale obserwowa nieznane mu zjawiska. By moe notowa je sobie, bo w kilkadziesit lat pniej opisuje je w drobnych szczegach. W miejscowoci w pobliu Morza Kaspijskiego zauway czarny pyn wydobywajcy si z ziemi, ktry mieszkacy uywali do ogrzewania domw i do lamp. Bya to ropa naftowa nie znana Markowi. Oniemia z wraenia, gdy w jednym z najwikszych orodkw handlowych Bliskiego Wschodu w Kerman w Persji zobaczy tony przypraw i kadzida pochodzce przewanie z Indii, wyroby metalowe, szczeglnie najsynniejsze w historii miecze robione ze stali damasceskiej w Syrii, porcelan i jedwab z Chin i szereg innych dbr. Opowiada w szczegach trudy przeprawy przez Dasht-e Kair - wielk pustyni son w dzisiejszym rodkowym Iranie i

o zagroeniach dla zdrowia pyncego z wchonienia ustami pyu solnego niesionego wiatrami. W Afganistanie, kraju od wiekw obfitujcym w bandytw, opisuje sposoby unikania spotkania z nimi, podziwia potne dzikie gry, wspomina trudy zwizane z upaami w cigu dnia i mronymi nocami w tym kraju. Nie spodziewa si, e bdzie konieczno przedzierania si przez jeszcze wysze gry, przez gry Karakorum z drugim najwyszym szczytem wiata zwanym dzisiaj K2 (8611 m. n.p.m.). Na pnoc rozpocieraa si panorama innych potnych gr Pamiru nieznanych jeszcze w Europie. Potem nastpia podr po plateau tybetaskim, odwiedziny w kilku tysicletnich miastach, miesiczna przeprawa przez pustyni Gobi, by po czteroletnich trudach i przygodach znale si wreszcie na terenie Pastwa rodka. Po dotarciu na dwr cesarza Chin upadli na kolana przed nim, przekazali mu pozdrowienia i dary od papiea. Ten Mongo po raz pierwszy w yciu spotka prawdziwych Europejczykw, nic dziwnego, e zainteresowa si tymi ludmi. Mia otwart gow, spodziewa si czego dowiedzie o tym nieznanym mu dotd wiecie, chyba by rozczarowany, ale chyba nie pokaza po sobie, e papie nie przysa mu stu uczonych, by on ten inny wiat mg lepiej pozna i ewentualnie skorzysta z jego osigni w rnych dziedzinach ycia. Zatrzyma podrnych w swym paacu i wedle sw Marka Polo " byli dobrze obsugiwani, zadbani i byli bardziej honorowani ni wszyscy baronowie". Ci baronowie to najprawdopodobniej wysi dworzanie. Kublaj-chan odkry szybko, e najmodszy z nich jest dobrym materiaem na urzdnika. Mianuje go nim, wysya na rne misje dyplomatyczne i rozpoznawcze w gb kraju, ale take do Indii na tereny poudniowej Syberii, Burmy i do innych miejsc. Po jakim czasie cesarz zatrudnia go jako czonka swego gabinetu paacowego, wysya do jednego z najwikszych w owym czasie miasta wiata Hongzhou z ptoramilionw ludnoci, by w nim i caej prowincji by urzdnikiem nadzorujcym zbieranie podatkw. Stary i mdry cesarz widzia, e jego faworyt tskni za Wenecj, wysa go wanie tu, do tej "chiskiej Wenecji", dawnej stolicy pastwa, pooonej w delcie rzeki Jangcy (lub Yangzi), przy synnym Jeziorem Zachodnim, miasta wypoczynku i przepychu poprzecinanego kanaami; jeden z nich, dugi na 1800 km, do dzisiaj czy to miasto z Pekinem. Marco zachwyci si tym staroytnym miastem, nazwa go "najwspanialszym miastem wiata". Przebywa tu trzy lata, i najwicej jego relacji dotyczy wanie Hongzhou. Pobyt si przedua, aden z podrnikw nie mia odwagi poprosi cesarza, by pozwoli wrci im do ojczyzny. Ojciec i stryj Marka zaczli si niepokoi, e po mierci Kublaja nowy wadca moe zabra im hojne dary, ktrymi byli obdarzeni i nie wiadomo co z nimi samymi zrobi. Biuteri i zoto zaszyli na wszelki wypadek w ciegach swych szat. Marco staje jest mdrym i przydatnym urzdnikiem cesarskim. Wysya go on na dalek wan misj do Indii. Wysaniec osobisty cesarza podruje otoczony bogactwem, statkami wielkimi, sprawnymi, eleganckimi, o jakich w Europie jeszcze nikomu si nawet nie nio. W drodze zatrzymuje si w dzisiejszej Indonezji, gdzie dowiaduje si o istnieniu pigmejw, na Sumatrze spdza kilka miesicy zatrzymany przez monsun, tu opowiaj mu o ludoercach , dociera do Cejlonu i wreszcie do Indii. Kieruje si w stron Madrasu, by pomodli si na grobie apostoa Jakuba Modszego, ktry tu zaoy jedn z pierwszych gmin chrzecijaskich, ktra do dzisiaj istnieje. Relacjonuje o zwyczajach i obyczajach ludw poznanych, mwi

wiele o religiach tych terenw. Wspomina zwyczaj samospalania si on na stosie na ktrym spopielane byo ciao zmarego ma. Jedzie dalej, do wschodnich wybrzey Afryki. Lduje midzy innymi w Zanzibarza, dwiecie lat przed odkryciem go przez Vasco da Gam. Oczywicie opowiada o ciekawych zwyczajach ludw Afryki. Po tej dugiej podry wraca i zdaje sprawozdanie Kublajowi ze swych przygd, wrae z podry, no i swoich osigni dyplomatycznych. Staje si i jest uznany powszechnie za wietnego eglarza po odbyciu tej podry. Zaraz po jego powrocie do Chin zaistniaa realna moliwo powrotu do kraju. Synowi bratanka Kublaja o nazwisku Argun, wadcy terenw dzisiejszej Persji, umiera kochajca ona, ktra na ou miertelnym prosi go by oeni si z ksiniczk z jej rodu. Argun wysya liczebn delegacj do Chin do cesarza, by wybra mu odpowiedni kandydytk na on. Wybr pada na siedemnastoletni ksiniczk Kokachin. Chyba nie pytano o jej opini w tej sprawie. Delegacja wybiera si do Persji drog ldow, ale musi zawrci z drogi na skutek wojen plemiennych na terenach szlaku jedwabnego. Cesarz zmuszony jest zrezygnowa z usug Marka, poleca mu jako dowiadczonemu eglarzowi przewodzi wyprawie morskiej. Na 14 statkw zaadowano 600 osb delegacji, no i liczn obsug statkw. Droga znowu bya uciliw i trwaa prawie dwa lata. Marco nie lubi si chwali niepowodzeniami, wiemy e do portu Ormuz wrcio tylko 18 osb, trzech Polw, ksiniczka, szef posw perskich, no i kilka osb z obsugi statku. Nie podaje powodw tej tragedii, pozostaj nam tylko domysy, e mogli by zaatakowani przez piratw, ktrzy do dzisiaj grasuj w Cieninie Malakka przez ktr przepyway statki cesarskie, moliwe e niespodziewany monsun zatopi inne statki i prawie wszystkich pasaerw, moliwe e prawie wszyscy pomarli na awitaminoz spowodowan chorob eglarzy szkorbutem, lub na choler, a moe by jaki inny powd tego nieszczcia. Ksiniczk dowieziono do stolicy kraju, jej niedoszy m ju nie y od dwch lat. Przypuszczam, e nie zmar z tsknoty za oblubienic, tylko chyba ze staroci. To wyszo na dobre ksiniczce, bo wychodzi za m za jego syna, modego krlewicza. Niedugo cieszya si tym zampjciem, zostaje otruta w czasie rozgrywek o dziedzictwo tronu. W stolicy Persji Polowie dowiaduj si o mierci Kublaj-chana. W popiechu wybieraj si w stron znanego portu na brzegu Morza Czarnego do Trabizontu. Tutaj miejscowi notable obrabowuj ich, mimo listu elaznego w ktry Kublaj-chan ponownie ich zaopatrzy: byli obadowani dobrami i byli atwym upem, bo chan ju nie y, a jego wpywy nawet za ycia nie sigay tak daleko od Pekinu. O tym fakcie Marco Polo swoim zwyczajem jako o przykrej sprawie nie wspomina, ale wiemy to z testamentu jego stryja. Przez Konstantynopol docieraj do Wenecji zim 1295 roku. W czasie rocznego pobytu w wizieniu w Genui, Marco, jak wspomniaem, opowiada swoje przygody wspwiniowi, obaj fantazjuj troch. Spisujcy opowiadania w niektre wydarzenia, ktre Marco zna tylko z opowiadania, wspisuje go jako ich uczestnika. Ksika staje si bestsellerem i to w przestrzeni czasowej kilku wiekw, ale wspczeni traktowali j jak bajk - nawet gdyby bya zbiorem suchych faktw, brzmiaaby jak bajka, bo wszystko w niej byoby nowe,

nieznane, bajeczne, nieprawdopodobne. Niektrzy kliwi krytycy nazywali j Il Milione - milionem kamstw. Wieki pniejsze potwierdziy, e wikszo wydarze opisanych miaa miejsce. Ju w roku 1375 w synnej kataloskiej mapie wiata wykorzystano informacje geograficzne przekazane przez Marco Polo. Czytali ksik i znali t map synny twrca portugalskiej eglugi morskiej ksie Henryk , zna je Kolumb. Odkrywane s dzi nowe dokumenty chiskie potwierdzajce wydarzenia opisane przez Marco. Co prawda nie ma w nich nazwisk Polw, ale na przykad podane s nazwiska trzech szefw wysannikw perskich po ksiniczk, ktre take wymienia ksika Marka. W spoecznoci mocno shierachizowanej Polowie, cho byli traktowani z szacunkiem, byli jednak przypadkowymi prywatnymi podrnikami i kupcami, tacy troch ufoludki na ziemi chiskiej, wic oficjalne kroniki cesarskie o nich nie wspominaj. Trudno mie pretensje do Marco, e nie opisuje muru chiskiego, by to w owych czasach zwa ziemi i ska, nic nadzwyczajnego. Marko nie zna chiskiego, ale nie musia go zna, w miejscach w ktrych przebywa posugiwano si innymi jzykami, przede wszystkim mongolskim. Nie wspomina o herbacie, bo nie musia jej lubi czy pi, nie wspomina o wizaniu ng kobietom, bo nie przebywa wrd posplstwa,nie musia tego fenomenu zauway. Co wicej: dzisiejsi historycy chiscy sigaj do "Opisania wiata" by dotrze do pewnych szczegw z historii Chin tam opisanych, o ktrych ich rda niewiele mwi, jak na przykad w sprawie zwizanej z usiowaniem podboju Japonii i Jawy. Gdyby Marco nie odby tej podry i nawet gdyby by geniuszem, nie powstaaby jego opowie, bo o wikszoci zdarze i faktw opisanych w ksice nikt nie mia najmniejszego pojcia w Europie. Marco z Genui wraca do Wenecji, tu zmienia swj dom na wikszy i elegantszy, eni si, ma trzy crki. yje dostatnio, cieszy si pamitkami ktre przywiz z Chin i z innych krajw, przebiera si w stroje z tych terenw, on to denerwuje, prawdopodobnie oddaje jego strj mongolski ebrakowi; Marek jest czujny, odnajduje ebraka na targowisku i odbiera swoj wasno. yje wspomnieniami i marzeniami, martwi si tym, e nawet poow tego co przey, co dowiadczy i co widzia nie przekaza potomnoci. (Jedwabny szlak; Marco Polo; Brat Franciszek Polak; Kublaj-chan; Wadysaw Pomaraski)