Poznański K. - Obłęd Reform

OBD REFORM
Kazimierz Poznaski
NOTA WYDAWNICZA Oddajemy do rk Czytelnikw ksik autora, ktry cho mieszka poza granicami Polski, uwanie ledzi wydarzenia w kraju. Kazimierz Z. Poznaski, bo o nim mowa, jest profesorem University of Washington w Seattle, na zachodnim wybrzeu Stanw Zjednoczonych. Doktoryzowa si na Wydziale Ekonomii Uniwersytetu Warszawskiego, a w 1979 r. wyda w PWN swoj pierwsz ksik: Innowacje w kapitalizmie. W 1980 r. Woodrow Wilson School, Princeton University przyznaa mu roczne stypendium. W 1981 r. zacz wykada ekonomi na Cornell Uniwersity, Ithaca, w stanie Nowy York. Rezultaty jego bada z tego okresu zostay wczone do dwch analitycznych opracowa Kongresu Stanw Zjednoczonych (pierwszy przypadek udziau polskiego ekonomisty w tej prestiowej publikacji). Wykada ekonomi rwnie na Northwestern University w Evanston. Jako stypendysta Hoover Institution prowadzi prace badawcze w Stanford University (Kalifornia). W 1987 r. opublikowa na University of California Berkeley ksik pt. Technologia i konkurencja: Blok sowiecki w gospodarce wiatowej. W 1992 r. wyda prac zbiorow pt. Konstruowanie kapitalizmu, jedn z pierwszych publikacji nt. transformacji postkomunistycznej (m.in. wspautorzy Koakowski oraz Kornai). W 1997 r. nakadem Cambridge University Press wydano jego ksik Przewleka transformacja: Zmiany instytucjonalne a wzrost gospodarczy w Polsce, 1970-1994. Jako profesor University of Washington organizowa coroczne konferencje naukowe nt. transformacji z udziaem polskich i amerykaskich ekonomistw. Wyniki zebra w dwch ksikowych edycjach (m.in. Prywatyzacja oraz stabilizacja w Polsce, wydana przez Kluwer Academic Press, z udziaem Sachsa oraz McKinnona). Od 1996 r. jest wspredaktorem gwnego amerykaskiego periodyku powiconego sprawom Europy Wschodniej: "East European Politics and Societies". Zamieci ponad trzydzieci artykuw naukowych w periodykach amerykaskich i brytyjskich. W 2000 roku wydano po polsku jego ksik Wielki przekrt. Klska polskich reform, ktra znalaza si na krajowej licie bestsellerw. Ksika jest przygotowywana do angielskiego tumaczenia pod tytuem Globalne iluzje: Wywaszczenie Europy Wschodniej. Gotowa do druku na rynku amerykaskim jest jego ksika: ladami Poppera: Zbiorowa obojtno i upadek spoeczny.
file:///E|/Ksiki/Ksiki do opracowania/HTML/Poznanski Kazimierz - Obled reform/Obled reform.htm (1 z 87) [2005-02-12 02:29:52]
OBD REFORM
Wydawnictwo nasze daje moliwo wypowiedzenia si autorowi w ksice, wobec ktrej trudno przej obojtnie. Prezentowane analizy ekonomiczne, ocena polskich reform, wreszcie wnioski autora, wielu mog zaskoczy lub szokowa, dla innych bd potwierdzeniem przypuszcze, e co w kierunkach naszych reform i dostosowania si Polski do Europy jest nie tak. Prac t traktujemy jako kolejny, wany gos w dyskusji o polskich sprawach. A oto co pisze sam prof. K.Z. Poznaski. "Niniejsza ksika jest napisan od nowa prac zbudowan na schemacie mojej poprzedniej ksiki Wielki przekrt. Klska polskich reform. Mino kilka miesicy od ukazania si tamtej ksiki, mojej pierwszej publikacji po polsku od dwudziestu lat. Jej sukces by dla mnie sporym zaskoczeniem. Obawiaem si, e moja skrajnie krytyczna ocena zmian ustrojowych w gospodarce zrazi czytelnikw. Ksik sprzedano jednak w niespotykanym - jak na ten gatunek nakadzie dwudziestu kilku tysicy egzemplarzy. Niestety nie znalaza ona uznania w gwnych orodkach opiniotwrczych, w tym akademickich. Odnie mona wraenie, e polscy naukowcy w zasadzie uznali ksik za niewygodn, gdy przez ca dekad gosz pochwa reform, ktre ja opisaem jako klsk. Oczywicie nie naley zbyt duo oczekiwa po jednej ksice, ale mona si pocieszy, e staa si przynajmniej przedmiotem konwersacji w tych krgach. Ukazao si mnstwo recenzji, tyle, e wysokonakadowa prasa albo cakowicie przemilczaa ksik albo odniosa si do niej z wyjtkow zjadliwoci. Miaem te kilka zaprosze do telewizyjnych oraz radiowych dyskusji, ktre zawsze byy bardzo burzliwe. Spotkaem si te z modzie studenck, gwnie w Krakowie i Warszawie. Dwukrotnie miaem okazj przedstawi swoje pogldy posom na zaproszenie Sejmu. Odebraem te obszern poczt elektroniczn od czytelnikw, ktrzy w wikszoci zareagowali z du trosk na moj krytyk reform. Dla nich, bierno orodkw wpywu czy samych wadz w sprawach poruszanych w ksice musi by bardzo deprymujc. Ulegem ich zachtom do dalszego penetrowania tematyki polskich reform. Postanowiem przygotowa now prac, ktra pomija drugorzdne wtki i proponuje rwnie krytyczn ocen obecnych przemian ustrojowych z nadziej, e spotka si z nie mniejszym zainteresowaniem. W tym celu musiaem te znale nowego wydawc, ktry obniyby ogromnie wygrowan cen naoon na poprzedni ksik. Ograniczony czas nie pozwoli mi na wykorzystanie w tej pracy wszystkich otrzymanych dotd uwag. Te uwagi, a take zupenie nowe materiay na temat reform oraz stanu gospodarki, uwzgldniam w mojej najnowszej ksice, ju w poowie zakoczonej. Nadaem jej tytu Ostatnie wybory: rozkad pastwa WPROWADZENIE Transformacja ustrojowa ruszya szybko, tyle, e rwnie szybko doszo do katastrofy, najpierw w formie gwatownej recesji, a potem pdarmowej wyprzeday majtku na rzecz obcych inwestorw.
OBD REFORM
Mino raptem nieco wicej ni dziesi lat od chwili, gdy uwolniona od komunizmu Polska wpada w obd reform, ktrych zadaniem miao by stworzenie kapitalizmu. Tylko w obdzie moliwe byo, eby budujc "wyszy" kapitalizm, wdroy system, ktry nie dorwnuje temu, co zostawi "niszy" komunizm. Wsparte arliw propagand, nieudane pomysy reform trafiaj do realizacji bez adnych prb zastanawia si nad ich katastrofalnymi konsekwencjami dla gospodarki. Istot tych przemian ustrojowych najlepiej oddaje okrelenie "wielki przekrt", gdy w trakcie prby budowy kapitalizmu po komunizmie doszo do pdarmowej wyprzeday wikszoci narodowego majtku obcym inwestorom. Ten konkretny aspekt zmian ustrojowych, ktre tocz si wieloma torami naraz, jest najwaniejszy przy ocenie dziesiciolecia po upadku komunizmu. Dziesiciolecia, w ktrym nastpio bezprecedensowe ogoocenie narodu z jego majtku. Popularna wrd krgw, ktre okrelaj si jako liberalne, opinia, e kapita sprzedano bardzo tanio i do tego w obce rce, bo walia si w gruzy pozostawiona przez komunizm gospodarka, jest niepowana. Polska znalaza si bowiem w gbokiej recesji nie przed reformami, ale dopiero gdy te reformy zostay podjte, czyli po 1990 roku. Co wicej, gospodarka wesza w zapa dokadnie, dlatego, e pastwo porzucio potrzeby produkcji na rzecz wyprzeday majtku. Do sprzeday pozostajcego w gestii pastwa majtku narodowego prawie za darmo doszo, dlatego, e zagroeni utrat swych posad decydenci mieli mao czasu na ukartowanie przetargw. W tym popiechu, najbardziej przydatni okazali si obcy nabywcy, bardziej dyskretni w dziaaniu i zasobni finansowo ni ich krajowi konkurenci. Spord obcych inwestorw wybrano z kolei tych, ktrzy byli skonni do zaoferowania najwyszych tzw. prowizji w zamian za zanione ceny. Wiem, e "przekrt" to okrelenie z ulicy, take moe razi, ale mamy tutaj do czynienia z dziaaniami, ktre nie zasuguj na bardziej wyszukany jzyk. Zreszt, sowo to weszo do powszechnego uytku, kiedy zaczy si obecne reformy ustrojowe, midzy innymi pod hasem wyplenienia afer ery komunistycznej. wczesne afery gospodarcze, nawet potraktowane cznie, nie umywaj si jednak swoj skal do "przekrtu" zwizanego z dokonan prywatyzacj majtku pastwa. Nie byle, jaki to przekrt, w ktrym majtek bankw i przemysu jest upynniany przez aparat pastwa za okoo dziesi procent jego aktualnej wartoci. Pozostae dziewidziesit procent wycieka oczywicie do nabywcw za granic, zamiast zasili mocno wygodzon gospodark, ktr zostawi po sobie stagnacyjny komunizm. Na tak to ogromn strat naraono spoeczestwo, eby zainkasowa prowizje, stanowice tylko may uamek wartoci sprywatyzowanego kapitau. Rwnie te dziesi procent, ktre po "wielkim przekrci" trafia do budetu pastwa, nie jest zuywane na pomnaanie produkcyjnego majtku. W sferze budetowej ma miejsce may przekrt, w wyniku, ktrego znaczna cz przychodu przechwytywana jest na
OBD REFORM
uytek prywatny (np. na niebotyczne pensje zarzdw w cigle jeszcze licznych pastwowych spkach, jak rwnie w niedawno zreformowanych lokalnych samorzdach czy te w nowo powoanych kasach chorych). Przyszo gospodarki wydaje si nawet bardziej przygnbiajca ni smutna teraniejszo tej panicznej wyprzeday. Polska skazuje si bowiem na coroczny wyciek zyskw z kapitau, ktre, obok pac za prac, stanowi gwny skadnik dochodu narodowego. Poniewa zagraniczni waciciele przejli komunistyczne monopole, maj warunki do dyktowania pac i wypompowywania zawyonych w ten sposb zyskw na skal nawet dziesiciu procent dochodu narodowego rocznie. cznie, jednorazowe straty wynike z niedoszacowania sprzedawanego majtku oraz cige straty z tytuu wyprowadzanych zyskw, wielokrotnie przerastaj znikome prowizje zarobione przez decydentw na porednictwie. Chodzi, wic tutaj o "wielki przekrt" nie tyle ze wzgldu na skal osobistych korzyci odniesionych przez mniejszo decydujc o sprzeday majtku, ile ze wzgldu na rozmiary strat dla wyczonej z procesu decyzyjnego wikszoci spoeczestwa. Pozbawiona zyskw, nalenych teraz zagranicznym wacicielom, gospodarka staje si kapitalistyczna, cho w kraju zostaj tylko dochody z pracy - czyli place. Z obcym kapitaem i lokaln prac, Polska staje si krajem, ktry niejako musi y z dnia na dzie, z "goej" pensji. Moliwoci zakumulowania wasnego kapitau wycznie w oparciu o zarobki pracownicze s nike i rwnie mae s szans na wyrwanie si z niefortunnej sytuacji, gdzie tylko praca jest wasna. Dzi szukanie pracy w bankach i fabrykach przypomina migracj za chlebem we wasnym kraju, gdy wikszo ich jest zagraniczn wasnoci. Zatrudnieni w ten sposb staj si jakby sezonowymi pracownikami nie w obcym kraju, ale we wasnym. Przy normalnej emigracji zarobkowej, gdy jedzie si do zamonego kraju jak np. Niemcy, mona liczy na wysokie pace. Przy wewntrznej migracji trzeba zadowoli si niskimi, polskimi pacami, moe nawet na zawsze. Pierwszym wyranym sygnaem, na jak niewiele moe liczy lokalna praca jest obecna, druga z rzdu od chwili upadku komunizmu, recesja gospodarcza. Jak wida, fakt, e majtek trway trafia gwnie w obce rce, to nie uchroni Polski od nowego wstrzsu, za ktry trzeba paci nagym wzrostem bezrobocia oraz pacow stagnacj. Gdyby starannie policzy to bezrobocie, wyszoby na to, e co czwarty lub, co pity Polak zdolny do pracy znalaz si ju bez pracy, oraz przewanie bez adnego zasiku. Mj jzyk znowu moe kogo razi, tym razem z tego powodu, e trci innym argonem, nie z ulicy, ale raczej z katedry, tym marksistowskim. Wszak krytykuj kapitalizm, rozprawiajc o pacach oraz zysku, czy o pracy oraz kapitale, jak to czyni w swych wywodach marksici. Jest to jednak tylko czysto przypadkowa zbieno, gdy mnie, jako ekonomist, nic nie czyo z marksizmem ani wtedy, gdy by on
OBD REFORM
jeszcze bardzo modny, ani te obecnie, gdy raczej wyszed z mody. Bdc z wyksztacenia liberalnym ekonomist wierz w kapitalizm, tyle, e budzi mj niepokj wyaniajcy si w Polsce zaleny typ kapitalizmu bez wasnych kapitaw i bez rodzimych kapitalistw, a wic swego rodzaju - jak go nazywam - "niekompletny kapitalizm". Powinno by oczywiste, e jest to gboki niepokj liberalnego ekonomisty, a nie marksisty, gdy ten ostatni jest wrogiem zarwno kapitau jak i kapitalistw, bez rnicy, zarwno wasnych jak obcych. Nikt poza - wywodzc si z liberalizmu szkol ewolucyjn, w ktrej dokadnie mieci si moje mylenie, z tak pasj nie podj obrony kapitalizmu, rwnie przed komunizmem, z jego ide gospodarki bez rynkw i wasnoci. Szczeglne zasugi mia w tym Hayek (1944), wskazujc na praktyczn niemono zrealizowania komunistycznego ideau. Schumpeter (1942) dowodzi z kolei, e nawet gdyby komunizm da si urzeczywistni, to niewtpliwie byby to regres. Moje okrelenie siebie mianem liberalnego ekonomisty moe zdziwi niektrych zadeklarowanych liberaw w Europie Wschodniej, w tym znaczn cz polskiego rodowiska intelektualnego, gdzie nie wypada by kim innym. Nie zgadzaj si na adn, nawet umiarkowan krytyk reform ustrojowych. Przeciwnie, egzaltuj si swym, jak twierdz, wielkim triumfem w budowie kapitalizmu. Pono szczliwie ju zakoczonej w wikszoci krajw Europy Wschodniej. Niewykluczone, e ta rnica w ocenie wynika std, e ich liberalizm wywodzi si nie z ewolucyjnej myli, ale z nurtu, ktry nazywa si ekonomi neoklasyczn. Wedug mnie, przyczyny tych rozbienoci musz by jednak inne, gdy nawet posugujc si neoklasycznymi kategoriami nie sposb przeoczy uomnoci polskiego "niekompletnego kapitalizmu". To nie jest wcale sprawa tej czy innej tradycji liberalnej a raczej ich niechci do nazywania rzeczy po imieniu. Liberalizm, w adnej postaci, nie wyklucza krytycznego spojrzenia na kapitalizm, gdy ma bardzo wyran wizj "dobrych" instytucji. Liberalizm stoi tak samo murem za rynkami, jak i przeciw "zym" rynkom. Jest te w peni wiadom tego, e nie kada wasno prywatna jest z definicji "dobra". Podstawowym kryterium oceny jest stopie wolnoci gospodarowania, ktrej to wolnoci nie da si nijak oderwa od swobody zawierania umw i od wasnoci zasobw kapitau. Liberalizm, w tym szkoa ewolucyjna, zakada, e wolno nie wyczerpuje wymogw waciwie rozumianego kapitalizmu; naley do nich te pewien system moralny. Instytucje, takie jak rynek czy wasno, nie s bowiem darem natury, ale s ludzkimi wynalazkami, tworzonymi w zgodzie z obowizujcymi reguami moralnymi. Bdc produktem tych regu, otwarte rynki oraz prywatna wasno, czyli kapitalizm, s tym silniejsze, im solidniejsze s te moralne podstawy. Poniewa ywotno kapitalizmu wyrasta z szerokiego zasigu wasnoci, zrozumiaa jest liberalna - rwnie moralna - negacja feudalizmu, w ktrym kapita - ziemia - by w
OBD REFORM
rkach niewielu. Std te liberalne potpienie komunizmu, w ktrym liczy si nie tyle wasno ziemi, co raczej kontrola nad maszynami jako kapitaem. W warunkach agrarnego feudalizmu zakres wasnoci kapitau ogranicza si do arystokracji, a w przemysowym komunizmie do kadry partyjnej. Jednoczenie, ze wzgldu na tak wsk baz posiadania, w obydwu tych systemach sia robocza znajduje si w sytuacji faktycznego poddastwa. Z racji ich szczeglnej pozycji, tak feudalna arystokracja jak i komunistyczna partia, przypisuj si robocz do miejsca pracy i narzucaj jej niekorzystne warunki wynagrodzenia. A zatem, mamy do czynienia z dwoma swego rodzaju formami poddastwa, czy ekonomicznej zalenoci; jedna jest tradycyjna, a druga nowoczesna. Jeli si przyjrze Europie Wschodniej po komunizmie, to rodz si wtpliwoci, czy obecna zmiana ustrojowa to nie jest przypadkiem kolejna, obok komunizmu, nowoczesna "droga do poddastwa". Przez zamian aparatu partii na obcych rezydentw, jako prawie wycznych dysponentw kapitau, nie poszerza si wska baza wasnoci. Nowi waciciele, z ich uprzywilejowan pozycj ekonomiczn, dalej mog dyktowa warunki zatrudnienia i wynagrodzenia lokalnej pracy. Komunizm obiecywa wolno, ale da poddastwo dla ogu rzdzonych, podobnie jest z polskim postkomunizmem, tyle, e z jedn kardynaln rnic. A to, dlatego, e teraz - po utracie tytuu wasnoci do wikszoci zasobw -podcita zostaa baza wolnoci tak dla rzdzcych jak i rzdzonych. Nie chodzi, wic tylko o to, e mamy do czynienia z inn drog do poddastwa. W gr wchodzi, bowiem droga do wikszego poddastwa, co nadaje zupenie inny wymiar klsce reform. W kontekcie tych przemian wasnociowych moe nasun si jeszcze bardziej zatrwaajca myl, mianowicie, e w "niekompletnym kapitalizmie" nie chodzi ju wcale o relacje poddastwa midzy dwoma odamami obywateli narodu polskiego. Tu wchodz w gr relacje midzy Polakami, waciwie bez wasnego kapitau, oraz innymi narodami, ktre ten kapita w wikszoci przejy. Istot przemian ustrojowych nie jest, wic wcale uwolnienie narodu, ale jego zniewolenie. Prawdziwe znaczenie tych zmian w gospodarce, w jej systemie instytucji, bdzie dopiero w peni docenione, kiedy chora gospodarka znajdzie ju wyraz w chorej polityce. Z gospodark gwnie w rkach zagranicznych mona oczekiwa, e polityka te przejdzie w rce zagraniczne, gdy nie da si oderwa polityki od gospodarki. Wtedy raczej trudny do ogarnicia fakt pozbawienia narodu jego kapitau znajdzie ju przeoenie na bardziej namacalny bieg ycia politycznego. Znajd si, bowiem partie czy platformy, ktre przystosuj si do odmienionej rzeczywistoci wic swj los z obcym kapitaem. Najatwiej to przyjdzie tzw. liberalnym orodkom, ktrych dziaania pozwoliy obcemu kapitaowi wykluczy z gry polski kapita. Majc na myli wszechobecny obcy kapita, wystpi na niby w obronie
OBD REFORM
nieobecnego polskiego kapitau. Dokadniej, w imi nieobecnej polskiej klasy kapitalistycznej, bd da zdawienia pac polskiej siy roboczej. CZ PIERWSZA WYMYLONY POSTP Przejmowanie fabryk czy bankw przez, zagranicznych wacicieli jest dzisiaj w wiecie czym normalnym, ale nie sposb uzna za normalne przejmowanie caej gospodarki jakiego kraju, a tym bardziej za pdarmo. Tak si niestety stao w Polsce, gdzie zamiast uratowa dla przyszych pokole to, co zostao z komunizmu zmarnowano ten spadek. W zamian za niewygrowane prowizje, waciwie napiwki, decydenci upynnili kapita za uamek jego prawdziwej wartoci. W ten sposb saba gospodarczo Polska, cierpica na brak kapitau, zostaa w zasadzie pozbawiona wasnego kapitau. Nikt oczywicie nie zdemontuje fabryk i bankw by wywie je za granic. Dla co poniektrych stanowi to wystarczajcy powd, eby nie martwi si o przebieg polskiej prywatyzacji. Chyba nie zdaj sobie sprawy, e przez wyprzeda tego majtku w obce rce nastpi masowy wywz legalnych tytuw do przynalenej im wasnoci. Tym samym wywieziono prawa do przejmowania zyskw, ktre przynosi sprzedany przez pastwo kapita. Monaby si cigle pociesza, e przez tak wyprzeda cignito bardziej dowiadczonych kapitalistw z zagranicy. Ale mona byo ich zdoby w inny sposb, taki, ktry nie wykluczyby jednoczesnego stworzenia silnej wasnej klasy kapitalistycznej. Gdyby obcy kapita napyn w formie budowy nowych fabryk czy zakadania nowych bankw zagranicznych, Polska te uzyskaaby dostp do wikszego dowiadczenia, jakie reprezentuj zagraniczni waciciele. Co wicej, zamiast wyprzedawa zastany kapita obcym inwestorom uzyskano by dodatkowy kapita, naley przypuszcza, e z technik doskonalsz ni krajowa. Pastwowy kapita monaby wtedy sprzeda rodzcej si lokalnej klasie kapitalistycznej, eby ona zadbaa o jego niezbdn techniczn modernizacj. Sprzedajc kapita obcym oddano prawo do zyskw jako wanej czci dochodu narodowego, za bardzo marne opaty oraz bez jakiej wikszej nadziei na trwae przypieszenie produkcji przez jej dynamiczn modernizacj. Nazwanie tego porak byoby zbyt agodne, to jest waciwie katastrofa. W ten sposb po komunistycznej katastrofie przysza zaraz postkomunistyczna. Poprzednie niepowodzenie gboko wryo si w zbiorow psychik ludzi, ale obecne dopiero zaczyna powoli dociera do wiadomoci polskiego spoeczestwa. ROZDZIA PIERWSZY WYWASZCZENIE NARODOWE
OBD REFORM
Waciwie aden waniejszy aspekt obecnej polskiej transformacji ustrojowej nie zosta dotd poddany jakiej rzetelnej analizie ekonomicznej, bo jest to niestety prawie cakowicie "niema" transformacja. Poniewa znajomo faktw jest saba, mao kto sobie uwiadamia, e skutkiem reform nie jest zwyky kapitalizm. Jeli przyj za norm Europ Zachodni, to stosunki wasnociowe w zreformowanej Polsce s zupen dewiacj. Ci, ktrzy to dostrzegaj, s zwykle zdania, e Polska nie miaa innego wyjcia. Mwi tak zupenie niepomni, e to zdyskredytowany dzisiaj marksizm uzasadnia bezsensowne systemowe koncepcje odwoujc si do przernych "historycznych koniecznoci". Niespenione zamierzenia Nie ma kapitalizmu bez prywatnej wasnoci, wic reformy zaczy si od dylematu, w jaki sposb w prywatne rce przekaza olbrzymi majtek pastwa; czy w drodze rozdawnictwa obywatelom czy te przez sprzeda indywidualnym inwestorom. Zwolennicy darmowej dystrybucji powoywali si na brak prywatnych oszczdnoci, z ktrych mona by opaci zakup kapitau. Na rzecz sprzeday mia przemawia fakt, e tylko w ten sposb majtek trafi w najlepiej przygotowane rce. Pomysy rozdawnictwa nie znalazy w Polsce wikszego uznania wrd reformatorw. Wybrano rynkowy, jak si wydawao, wariant - sprzeday bezporednio lub przez tzw. ofert publiczn, czyli gied. Tym kanaem miay by upynniane wiksze obiekty, dla mniejszych otwarto tzw. likwidacj przez ratalny wykup. Z myl o stworzeniu warstwy kapitalistycznej uznano, e we wszystkich przypadkach gwny strumie akcji zostanie skierowany do inwestorw wewntrznych. Chocia majtek pastwa mia by sprzedany gwnie krajowcom, to jednak, gdy ruszya pierwsza transza, w latach 1990-1992, wikszo specjalnie wyselekcjonowanych obiektw trafia do zagranicznych wacicieli. Podobno udzielono tych preferencji zagranicznym inwestorom, eby przekona obywateli do inwestycji. By moe manewr ten kogo z obywateli przekona, tyle, e sprzeda w tym trybie dalej zostaa skierowana prawie wycznie w zagraniczne rce. Dla cisoci, w latach 1990-1992, w procesie prywatyzacji pojawiy si te zalki duego krajowego kapitau, skupiajce producentw z rnych bran w tzw. holdingi. Nie wynikao to z preferencji aktualnych wadz, ale raczej byo konsekwencj procesw, ktre zaczy si ju w ostatnim roku rzdw Rakowskiego. Przez jaki czas krajowe holdingi wchaniay nowe obiekty, ale w kocu same stay si przedmiotem zagranicznych przej (nawet tak dynamiczna grupa jak Elektrim). Pod kontrol zagraniczn przeszy te w kocu zasoby przekazane w 1995 r. na rzecz
OBD REFORM
tzw. funduszy inwestycyjnych, wprowadzonych jako namiastka powszechnego rozdawnictwa. Obywatele otrzymali rwne certyfikaty, ktre musieli nastpnie zamieni na udziay w jednym z funduszy restrukturyzujcych przydzielone im przedsibiorstwa. Po dwch-trzech latach, fundusze skonsolidoway te udziay na tyle, by zacz systematycznie wyprzedawa je zagranicznym inwestorom. Efekty tej wielotorowej wyprzeday, jeli chodzi o przemys, day o sobie zna ju w 1997 r., gdy obcy udzia wynis 15 procent. Prawdziwa lawina wyprzeday ruszya w roku 1999. Stao si tak gwnie, dlatego, e po raz pierwszy wystawiono do prywatyzacji sporo obiektw o bardzo duej skali, polskie giganty. Na skutki nie trzeba byo dugo czeka, gdy pod koniec 1999 r. udzia obcego kapitau w przemyle przekroczy 40 procent, a w 2000 r. doszed do 50 procent. Plany sprzeday na najblisze lata s niemniej ambitne, maj pj resztki przejtej przez Francuzw telekomunikacji oraz energetyka, na ktr ochot maj zwaszcza Niemcy. Nieprzerwanie szuka si te zagranicznych nabywcw na huty stali oraz kopalnie wgla. Udzia obcego kapitau moe cakiem atwo doj do 60-70 procent przed rokiem 2003, gdy najprawdopodobniej nie zostanie ju nic wanego do prywatyzacji (moe tylko jeszcze pastwowe koleje). Jeli chodzi o banki, to na pocztku reform byy one praktycznie wyczone ze sprzeday dla zagranicy; zmiana nastpia dopiero po sprzeday Banku lskiego w 1994 r. W 1997 r., udzia sektora zagranicznego w bankowoci wci jeszcze wynosi poniej 20 procent. Ale ju pod koniec 1999 r. kontrola zagraniczna bankw, mierzc tzw. aktywami wyniosa 56 procent, a biorc za podstaw oblicze tzw. kapita wasny -65 procent, a obecnie, czyli w 2001 r., a 75 procent. Wolniej odbywa si przejmowanie sektora ubezpieczeniowego, gdy dopiero w 1999 r. sprzedano pierwsze udziay pastwowego monopolisty, PZU. Ale, zanim doszo do tej wstrzsanej sporami - sprzeday, udzia zagraniczny ju by pokany, przede wszystkim dziki tworzeniu wasnych sieci. Mona szacowa, e przed sprzeda ten udzia by w granicach 30 procent, tak, e po prywatyzacji PZU podnis si on do 45 procent, z tym, e lada moment moe si dalej podnie. Podczas gdy w finansach ubezpieczeniach i bankowoci - pewna cz obcych udziaw pochodzi z zakadania wasnych sieci, w przemyle budowa zagranicznych fabryk pod klucz jest minimalna. Nawet w tak dynamicznej dziedzinie jak motoryzacja, powstaa tylko jedna redniej wielkoci wytwrnia w Gliwicach, General Motors. Gwny producent, woski Fiat, poprzesta na modernizacji Tych, a zbankrutowany Daewoo pozostawi na wp rozgrzebany era. Owszem, napyny z zagranicy spore "wiee" inwestycje do Polski, ale gwnie w
OBD REFORM
sektorze handlu. Skala ich jest taka, e gwatownie rugowana jest lokalna sie handlu detalicznego, ktra przetrwaa nawet czasy komunizmu. Jak dotd, zagraniczni inwestorzy interesuj si gwnie supermarketami, ktre ju w tej chwili zapewniaj im okoo 25 procent caych obrotw. Przy obecnym tempie, handel zostanie niedugo zdominowany przez zagranic tak jak przemys czy finanse. To regionalne Patrzc na reszt Europy Wschodniej, rzucaj si w oczy Wgry, najbardziej zaawansowane w wyprzeday zagranicznej. W 1999 r. zagranica miaa pod swoj kontrol 70 procent sektora bankowego, czyli ca jego finansowo zdrow cz (Zacznik 1). W przemyle udzia ten te by ju wtedy w 70 procentach zagraniczny, przy czym znowu poza zasigiem obcych inwestorw znalazy si zakady borykajce si z trudnociami - utrzymywane przy yciu przez budet. ciek szybkiej wyprzeday za granic przyjy te bye republiki batyckie, w tym zwaszcza Estonia, gdzie udzia obcego kapitau jest bliski 80 procent, tak w przemyle, jak i w bankach. W innych krajach batyckich - otwie i Litwie - udzia ten w przemyle jest niszy, ale w sektorze bankowym sytuacja jest podobna (przy czym wikszo kapitau bankowego w tych trzech krajach zostaa przejta przez dwa szwedzkie banki, niedawno zreszt poczone w jeden bank). W krajach, w ktrych prywatyzacj oparto na kuponowym rozdawnictwie, przejmowanie zasobw przez zagranic okazao si wolniejsze. Tak si stao w Czechach, cho zasoby przekazane na bezpatny rozdzia obywatelom rwnay si wartociowo tym wystawionym na sprzeda. Mimo tych pocztkowych komplikacji, w 1999 r. obcy kapita kontrolowa 35 procent przemysu oraz 45 procent bankowoci, gdzie udzia ten nagle podnis si do 65 procent w 2001 r. W Rosji, gdzie przyjto za wzr czeski program, fabryki oraz banki zostay przejte gwnie przez kierownictwo oraz zaogi, nie zostawiajc nic dla wikszoci obywateli. Gwna cz kapitaw zostaa nastpnie wyprowadzona by zasili biznesy krajowych tzw. oligarchw, wywodzcych si z dawnej nomenklatury. Oligarchia musiaa, cho tylko czciowo, wesprze si na zagranicy ze wzgldu na nielegalny charakter bardzo wielu operacji (np. prania pienidzy). Gdy w Rosji wyoni si swego rodzaju "nomenklaturowy kapitalizm", w Bugarii czy Rumunii - ale rwnie na Ukrainie - bya nomenklatura przejciowo utrzymaa kontrol produkcji, ale bez prawa wasnoci. Sabsza od swych rosyjskich odpowiednikw, nomenklatura take musiaa ulec - od dwch lat zacza si wyprzeda. W Bugarii i Rumunii, wikszo bankw jest ju przejta przez zagranic, a na Ukrainie, obcy,
OBD REFORM
gwnie Rosjanie, wykupuj przemys, zwaszcza ciki. Szczeglnie trudny, jeli chodzi o zagraniczne przejcia okaza si wariant przyjty w byej Jugosawii, gdzie postanowiono zmieni tzw. samorzdowy model przez sprzeda akcji pracownikom. Wida to w Serbii, gdzie dotd waciwie brak obcego kapitau, a akcje znalazy si przewanie w rkach zag i dyrekcji. Z kolei, w Sowenii, gdzie prywatyzacja zostaa waciwie zakoczona, udzia zagranicy w przemyle jest w granicach 15 procent, a w bankach - 10 procent. Chorwacja oraz Bonia, stanowi przykad gdzie zaama si ten samorzdowy model. Jeli chodzi o sam Boni, to w wyniku wojny staa si ona midzynarodowym protektoratem, w ramach, ktrego dano preferencje zagranicznym nabywcom, gwnie w grnictwie. Podobnie stao si w Kosowie, a Serbia, jako przedmiot ataku, omal nie podzielia losu swej prowincji. To moe zabrzmie drastycznie, ale tworzenie protektoratw jawi si jako alternatywna metoda prywatyzacji. Najbardziej trudny dla inwestorw zagranicznych okaza si model Chin, gdzie po prostu nie doszo do prywatyzacji. Chiny uczyniy swoj gospodark nie mniej prywatn ni Europa Wschodnia, prawie wycznie przez zezwolenie wasnym obywatelom na otwieranie biznesw. Te biznesy okazay si tak prne, e zupenie przymiy sektor publiczny, ktry utrzymano w duym stopniu z pomoc zagraniczn, gdy gwnie tam zezwolono na zagraniczne inwestycje. Wariant budowy kapitalizmu bez prywatyzacji by dostpny dla Polski jak i dla reszty Europy Wschodniej. adne czynniki ekonomiczne teoretycznie nie przemawiay za tym, e tylko Chiny mogy pj t drog. Na pewno nie ma to nic wsplnego z tym, e Chiny s wielkie a Polska, czy inne gospodarki regionu, mae. Chtnie uywaj tego argumentu polscy tzw. liberaowie, cho oczywicie w ekonomii liberalnej nie ma osobnych teorii dla maych i duych gospodarek. Wysuwa si te argument, e Chiny s inne, gdy nie przechodz politycznej transformacji. Cigle dziaa tutaj monopartia, nikt te o nic nie pyta rzdzonych. Tyle, e w Europie Wschodniej te nie doszo do referendum w sprawie prywatyzacji, a zwaszcza wyprzeday za granic. Co wicej, w odrnieniu od Polski czy Czech wadze chiskie nie staray si narzuci doktrynerskich programw. Mniej demokratyczne Chiny wybray, wic bardziej demokratyczn drog reform ekonomicznych. Reszta wiata Wychodzc poza wiat byego komunizmu, mona zacz od gospodarki Irlandii, ktra stanowi ulubiony przykad tzw. liberaw. Ich zdaniem, wyjtkowo szybko rozwijajca si Irlandia to dowd na to, e strategia wyprzeday zagranic jest najbardziej
OBD REFORM
racjonalna dla kraju, ktry, jak Polska, startuje do kapitalizmu z powanym opnieniem. W Irlandii 40 procent kapitau przemysowego jest obecnie w rkach zagranicznych, a w bankach ten udzia wynosi nawet 50 procent. Gdyby jednak przyjrze si redniej dla caej Unii Europejskiej, to obraz ten wyglda zupenie inaczej. Udzia obcego kapitau w przemyle nie wykracza poza 15 procent (w Niemczech jest on poniej 10 procent). W bankach stanowi on rednio tylko 13 procent (ale w Austrii - 4 procent, a w Niemczech niewiele wicej). W Hiszpanii oraz Portugalii, bardziej zblionych gospodarczo do poziomu rozwoju Europy Wschodniej, udzia zagraniczny w bankach wynosi poniej 15 procent. Jeszcze wikszy kontrast mona dostrzec w niebankowych finansach, jak np. w ubezpieczeniach. W krajach unijnych w ubezpieczeniach dominuje wasny kapita, czsto publiczny. W Europie Wschodniej, w tym rwnie w Polsce, bez najmniejszych przeszkd wpuszcza si obcy kapita do tego sektora. Wgry zdoay ju cakowicie pozby si wasnych ubezpiecze, a Czechy wanie sprzeday obcemu inwestorowi swego pastwowego monopolist ubezpieczeniowego. Prawdziwym ewenementem jest rynek emerytalny, ktry w Europie Zachodniej opiera si gwnie na pastwowych systemach skadkowych. W Europie Wschodniej podobny system zastpowany jest przez tzw. chilijski model, w ktrym prywatne - otwarte fundusze emerytalne inwestuj wpaty. Tak si stao w Estonii, na Wgrzech, a ostatnio - w Polsce, przy czym we wszystkich przypadkach nowo tworzone fundusze s gwnie pod kontrol zagranicznych inwestorw. Tak wysokiej penetracji gospodarki przez obcy kapita nie tylko nie mona spotka w Europie Zachodniej, ale nigdzie prywatyzacja nie zostaa skazana na zagranicznych inwestorw. Nie zostaa skazana z pewnoci w Austrii, gdzie w trakcie zacztej w kocu lat 60-tych masowej prywatyzacji aden znaczcy zakad czy bank nie zosta sprzedany zagranicznym nabywcom. Podobnie w Wielkiej Brytanii, na ktrej to przykadzie pono oparli si dzielni polscy reformatorzy. Prawie bez wyjtku, obcy kapita musia budowa obiekty i sieci od podstaw, take w Irlandii, gdzie, jak podaem, obcy udzia wasnociowy w bankowoci jest bardzo wysoki, tyle, e zagraniczne banki powstay prawie wycznie z nowych inwestycji. Stare irlandzkie, w sensie wasnoci, banki dalej, wic obracaj gwnie lokalnymi oszczdnociami, natomiast napywowe zagraniczne instytucje finansowe pracuj gwnie na wkadach, ktre napywaj z zagranicy. W redniorozwinitej, podobnie jak Polska, Turcji, obcy kapita te kierowany jest nie na wykup, ale gwnie w budow nowych obiektw. Przez ostatnich dziesi lat tureccy inwestorzy nabyli 85 procent prywatyzowanego majtku. Skorzystay zwaszcza rodzinne konglomeraty, czce produkcj i sprzeda z finansami. Daje to
OBD REFORM
im kontrol nad ca gospodark do tego stopnia, e s w stanie dosy skutecznie tamowa ewentualn inwazj zagranicznego kapitau. Jeli chodzi o pozaeuropejskie kraje redniorozwinite to sytuacja w Europie Wschodniej rni si te od krajw Azji Wschodniej. W Korei Poudniowej udzia obcego kapitau w przemyle czy bankach nie przekracza 5 procent. Podobnie jak na Tajwanie, gdzie np. w bankach jest 4 procent obcego kapitau, a blisko 60 procent naley cigle do pastwa. W Malezji rola obcego kapitau w bankach jest wiksza - na poziomie 17 procent, a najwysza chyba na Filipinach -35 procent. Trendy, widoczne w Europie Wschodniej, s natomiast bardzo zblione do zmian w Ameryce aciskiej, gdzie od lat trwa masowa prywatyzacja, w tym w bankowoci. Np. w Brazylii, w wyniku prywatyzacji, obcy udzia wynosi na razie 15 procent, ale ronie; w Meksyku jest on bliski 35 procent, podobnie zreszt jak w Chile. W Argentynie odpowiedni udzia osign ju 40 procent, a w Wenezueli, ostatnio, zaledwie po dwch latach prywatyzacji bankw, a 55 procent. Silne podobiestwa mona te znale w sferze ubezpieczeniowej, oraz w dziedzinie emerytur. Dotyczy to zwaszcza Chile, gdzie 50-60 procent zasobw funduszy jest kontrolowane przez zagranicznych udziaowcw, przy czym narzuty za obsug premii sigaj 25 procent. Zagraniczny kapita ma kontrol nad 30 procentami rynku emerytalnego w Ameryce aciskiej (wikszo tych rodkw pozostaje przy tym w gestii jednego banku amerykaskiego, czyli Citibanku). Wybierajc sprzeda wikszoci wasnych kapitaw zagranicznym inwestorom, Polska nie zbliya si bynajmniej do Europy Zachodniej, cho taki by zamiar. Wesza natomiast na drog, na ktrej znalazy si kraje Ameryki aciskiej, gdzie, jak wida, prywatyzacja - cho wolniej - prowadzi gwnie do obcych przej. W ten sposb, mona powiedzie, nastpuje nie tyle oczekiwana "europeizacja" polskiego kapitalizmu, ale jego swoista "latynizacja". Podsumowanie Obraz, ktry si wyania z midzynarodowych porwna podwaa rozpowszechniony pogld, e Polska przyja jedyn dostpn drog zmian wasnociowych. To, co si stao nie byo adn historyczn koniecznoci w tym sensie, e adne teoretyczne rozwizanie z wyjtkiem przypieszonej, masowej prywatyzacji opartej na wyprzeday wikszoci majtku za granic nie dawao nadziei na stworzenie dynamicznej gospodarki, w ktrej ronie oglny dobrobyt. Na to, e ten szeroko przyjty pogld jest mitem - nazwijmy go mitem nieuchronnoci wskazuje chociaby fakt, e wrd byych komunistycznych krajw Sowenia, zamiast prywatyzacyjnego wynarodowienia, wybraa wariant narodowej prywatyzacji. Cho
OBD REFORM
zwolennicy masowej wyprzeday majtku za granic bardzo krzywi si na porwnania z Chinami, przykad budujcych kapitalizm Chin rwnie dowodzi, e, choby teoretycznie, istnia jeszcze inny wybr. Jedyny wspczesny model budowy kapitalizmu, ktry si naprawd sprawdzi wrd redniorozwinitych krajw przyja dotd Azja Wschodnia. W adnym za razie Ameryka aciska, ktr przeladuj niepowodzenia. To, e w Azji Wschodniej kapita pozosta wasny a w Ameryce aciskiej wanie trwa jego radykalna wyprzeda na rzecz zagranicy, moe sugerowa, e przyjmujc "latynoski" wariant, Polska zesza by moe na prawdziwe gospodarcze bezdroa. Ta "latynoska" cieka reform nie moe by dla Polski optymalna, nawet gdyby przyj, e to jest przejciowa faza, w ktrej spoeczestwo ma si nauczy kapitalizmu od obcych. Trudno jest bowiem zrozumie jak ma si ono nauczy by kapitalistami bez wasnego kapitau, czy to nie jest jak lekcja pywania bez wody. Wyglda, wic na to, e nie chodzi o jak faz przejciow, ale raczej o bardzo trwa sytuacj. I jako tak trzeba te j chyba dzisiaj ocenia. ROZDZIA DRUGI SPRZENIEWIERZONY MAJTEK Wielu ekonomistw nalegao, aby majtek pastwa rozda rwno obywatelom, ktrzy go stworzyli, ale zamiast tego, niejako w imieniu obywateli, pastwo w istocie rozdao cay ten majtek cudzoziemcom. Skoro zagranicy sprzedawany jest wsplnie wytworzony majtek, jego wycena powinna by znana publicznie, ale nie jest. Cigle mao, kogo ten fakt oburza, gdy przyj si pogld, e komunizm zostawi zom. Cena nie jest wana, wane jest to, by mao warte fabryki i banki odda w dobre rce. Bez wzgldu na to, jaka jest prawda, naley jednak zbada jak wyceniono narodowy majtek. Poniewa chodzi o zbiorowe wywaszczenie, kalkulacj t nazywam "rachunkiem wywaszczenia". Szok cenowy Proponuj zacz od zapoznania si z przychodem za sprzedany majtek pastwa, bo takie dane s atwo dostpne z budetu pastwa. Za cay okres 1990-1999, gdy sprzedano mniej wicej poow sektora przemysowo-bankowego, wpyno okoo 911,5 miliardw dolarw. Naley, wic przyj, e w momencie zakoczenia procesu prywatyzacji, powiedzmy w roku 2004, przychd z prywatyzacji w najlepszym razie ulegnie podwojeniu do cznej sumy rwnej 18-23 miliardw dolarw. Mona by powikszy stron wpyww, gdy zagraniczni inwestorzy pozyskuj kapita
OBD REFORM
nie tylko od pastwa, ale te z zakupw giedowych, czy z zamiany dugw. Naleaoby wtedy jednak odj koncesje pastwa na rzecz obcych nabywcw (np. ulgi podatkowe, czy wyczenia celne). Nikt nigdy nie zada sobie trudu, eby wyszacowa warto tych zacht finansowych, cho nie mona wykluczy, e mog one z upywem lat dorwna wpywom ze sprzeday majtku zagranicy. Trzymajmy si jednak tej sumy 18-23 miliardw, ktra zostanie uzyskana z wyprzeday, i zastanwmy si czy suma ta moe by adekwatna do wartoci kapitau. Poniewa kapita powstaje z nieskonsumowanej czci dochodu narodowego, czyli z oszczdnoci, najlepiej jest porwna ten przychd z rocznymi oszczdnociami. Stanowi one 20 procent dochodu narodowego, np. w 1998 r., przy dochodzie ok. 160 miliardw dolarw, wyniosy 32 miliardy dolarw. Wynikaoby std, e polski majtek sprzedawany jest za mniej ni roczne oszczdnoci. Przy takiej cenie, Polacy mogliby kupi swj dotd "wasny" kapita stosunkowo maym wysikiem, bo roczne oszczdzanie 20 procent dochodw to nie jest niesychane wyrzeczenie. eby te oszczdnoci trafiy do faktycznych nabywcw kapitau, potrzebne byoby porednictwo bankw, ale nawet niewydolne banki, mogyby z pewnoci zrobi to wszystko w cigu - powiedzmy -dwch, trzech lat. Gdyby kto mia nadal wtpliwoci, e majtek sprzedawany jest za miesznie niskie ceny proponuj, eby si zastanowi co by byo gdyby np. Austria zaoferowaa swoje banki i fabryki Polsce za ekwiwalent swoich rocznych oszczdnoci. Skoro jej gospodarka jest dwa razy wiksza od polskiej, Polska mogaby, na polskich warunkach, za swoje dwuletnie oszczdnoci, wykupi austriacki przemys i banki, przy czym, nie byby to ju jaki ewentualny komunistyczny szmelc. Powysza operacja byaby absurdalna, gdy przy waciwej - rynkowej - wycenie, nie mona by kupi Polskich bankw/fabryk za roczne oszczdnoci, ani tych w Austrii za dwuletnie. Stworzenie kapitau, w kadym przypadku, wymagao wykorzystania wieloletnich oszczdnoci. Gdyby przyj, e zbudowanie polskiego kapitau wymagao inwestowania narodowych oszczdnoci przez dziesi lat, to wypadoby, e jest on sprzedawany za 10 procent prawdziwej wartoci. To wyliczenie, cho przyblione, waciwie powinno wystarczy, ale mona sign do innej - bardziej dokadnej -metody, przez wykorzystanie koncepcji tzw. wspczynnika kapitaochonnoci. Okrela on liczb jednostek kapitau niezbdn do wytworzenia jednej jednostki dochodu narodowego rocznie. W przemyle z reguy wynosi on trzy lub cztery, czyli e potrzeba trzech bd czterech dolarw kapitau, by rocznie wytworzy jednego dolara dochodu narodowego.
Przyjmijmy, e wspczynnik kapitaochonnoci w bankowoci jest taki jak w

OBD REFORM
przemyle, oraz, e te dwa sektory daj poow rocznego dochodu Polski, a wic poow 160 miliardw dolarw, czyli 80 miliardw dolarw. Gdyby przyj wspczynnik rwny 3/1, wtedy, by rocznie wyprodukowa tak warto, sektory te musiayby dysponowa majtkiem wartym trzy razy wicej, czyli 240 miliardw dolarw, albo 360 miliardw dolarw, gdyby przyj wspczynnik 4/1 (Zacznik 2).Chciabym tutaj przypomnie, e identyczne zaoenia przyjli Niemcy Zachodni, kiedy zabrali si do prywatyzacji majtku Niemiec Wschodnich. Stosujc wspczynnik 3/1 ustali, e pozostawiony przez komunizm zasb wart by 320 miliardw dolarw, czyli zbliony by do tego, ktry wyliczyem dla Polski. Ma to sens, gdy dochd narodowy obu gospodarek, mimo duej rnicy w poziomie ich populacji, by bardzo zbliony w momencie, gdy upada w nich system komunizmu. W kontekcie mojej analizy cakiem jaowe jest zastanawianie si, w jakim stopniu majtek Polski, czy Niemiec Wschodnich, by fizycznie zuyty. Faktem jest, e zwaszcza w Polsce, w wyniku zaamania inwestycyjnego w kocwce komunizmu, kapita trway - w tym maszyny - by bardzo zuyty fizycznie. Zastosowany tutaj wspczynnik wartoci kapitau przypadajcy na jednostk dochodu narodowego, odnosi si jednakowo nie do zuytego, ale do niezuytego kapitau. Teraz mona ju bliej ustali, jaki okres oszczdzania by niezbdny dla stworzenia kapitau, ktry zostawi komunizm. Wystarczy podzieli faktyczn warto kapitau, 240360 miliardw dolarw przez roczne oszczdnoci wynoszce 32 miliardy dolarw. Wypada, e taki zasb kapitau wymagaaby 7,5 albo nawet 11 lat oszczdzania. Wynikaoby wic std, e kapita polskich bankw i fabryk idzie za granic za okoo 912 procent jego faktycznej wartoci. Wieczny wyciek Nie wystarczy zbada sam sposb wyceny sprzedawanego majtku, gdy ze sprzeda wie si jednoczenie przekazanie tytuu do wywozu dochodw z kapitau. Ci, ktrym nie przeszkadza wyprzeda dowodz, e taki wywz jest nierealny, gdy inwestorzy bd reinwestowa dochody. Ale nawet gdyby gospodarka bya wyjtkowo atrakcyjna, odpyw taki jest nieunikniony, gdy w realnym wiecie pienidze inwestuje si nie po to eby inwestowa, ale take eby konsumowa. Aby rachunek wywaszczenia by peny naleaoby uwzgldni odpyw gwnej formy dochodw z kapitau -zyskw, jak rwnie tzw. rent, ktre powstaj, gdy rynki s niedoskonae. Prawda jest, bowiem taka, e cho rynki zastpiy plany, zachowana zostaa ogromna monopolizacja gospodarki. Zagraniczni inwestorzy nabyli nie tylko pastwowy kapita, ale przejli jednoczenie pozycje monopolistyczne, oraz zwizane z nimi renty, ktre naleay kiedy do partii/pastwa. Pastwo, jako druga obok rynku gwna instytucja, te jest niedoskonae, otwierajc
OBD REFORM
kolejne moliwoci osigania rent. Dowodem na obecno tych, nazwijmy je, pastwowych rent moe by dopiero, co przeprowadzona analiza zdyskontowanej sprzeday majtku zagranicznym inwestorom. Albowiem, gdyby si bliej zastanowi, finansowe korzyci, jakie zagraniczni nabywcy odnieli na skutek pastwowego "upustu" cenowego, to te rodzaj monopolistycznej renty. W ostatecznym rachunku rdem rent - czy to rynkowych, czy pastwowych - s pace. W przypadku tych rynkowych, pace s np. drenowane przez wygrowane ceny narzucane przez monopolistw. W przypadku rent pastwowych rwnie cierpi pace, gdy nie pacc podatkw, bd zawyajc koszty wykonawstwa w ramach zamwie rzdowych, ci sami monopolici uszczuplaj rodki na uzupenienie pac (np. w formie bezpatnego lecznictwa, czy oglnego szkolnictwa). Poniewa nie mona liczy na to, e zyski/renty bd stale reinwestowane w kraju, pastwo mogoby prbowa zablokowa odpyw dochodw za granic. To prawda, e istnieje taka teoretyczna moliwo, gdy zagraniczne firmy ze wzgldu na sw lokalizacj podlegaj miejscowej legislacji. Ale przecie nie mona traktowa tej moliwoci serio, gdy pastwo wanie dowiodo pdarmow sprzeda majtku, e wcale nie liczy si z potrzebami narodowej gospodarki. Zreszt dominujca pozycja obcego kapitau pozwala mu na "szanta gospodarczy" pastwa, a na dodatek kapita ten jest bardzo trudny do kontrolowania. Z atwoci moe on wyprowadza swoje zyski/renty choby przez manipulacje w handlu zagranicznym, ktry ju dzisiaj jest w 2/3 w obcych rkach. Robi si to przez tzw. ceny transferowe (zawyajc ceny swych dostaw importowych z wasnych filii oraz zaniajc ceny opartego o ten przywz eksportu do tyche filii). Inn moliwo niewidzialnego wywozu stwarzaj zagraniczne banki. Ze wzgldu na cigle bardzo "drogi" krajowy kredyt, banki te przechwytuj zyski/renty z reszty gospodarki. Std moe fakt, e w ostatnich latach realna warto giedowa spek przemysowych malaa, a bankowych rosa. Wywz tych przychodw jest moliwy przez ukartowane transakcje midzy polskimi a zagranicznymi bankami-matkami, wykazujcymi zawyone, albo nieistniejce, koszty wasne. eby si zorientowa, o jakim wycieku mwimy, mona przyj, e czyste zyski to 10 procent dochodu narodowego. Skoro banki i przemys daj poow dochodu, przypada na nie poowa zyskw, czyli 5 procent dochodu narodowego. Zagraniczni inwestorzy zdobyli tytu do tych 5 procent, a wraz z rentami moe cznie nawet do 10 procent. Przy 160 miliardach dolarw dochodu narodowego, chodzi o potencjaln sum rzdu 16 miliardw dolarw - sum rosnc wraz z gospodark. Ju dzisiaj, w poowie drogi do penej wyprzeday, drena zyskw z Polski (nie uwzgldniajc rent) mona szacowa na 2-3 miliardy dolarw (Rutkowski 2001). Jest
OBD REFORM
to bardzo realistyczna ocena, gdy na Wgrzech, z jedn trzeci polskiego dochodu narodowego, w 1998 r. z tytuu repatriacji dochodw z zagranicznego kapitau, bilans patniczy pogorszy si o 1.5 miliarda dolarw. W zwizku z tym, rzd wgierski zosta zmuszony do zacigania kredytw, oczywicie zagranicznych. Ten odpyw zyskw/rent jest przy tym jednokierunkowy, gdy Polska, podobnie jak Wgry, nie tworzy za granic wikszych zasobw kapitaowych. W 1998 r. Europa Wschodnia wydaa zaledwie 1/4 miliardw dolarw na zakup kapitau zagranic, oczywicie bez adnego dyskonta. To jest nic w relacji do sprzeday, gdy w tyme roku region sprzeda kapita wart 54-63 miliardy dolarw ze rednim dyskontem na poziomie dziewidziesit procent za ok. 5-6 miliardw dolarw. Zupenie inna jest sytuacja w Europie Zachodniej, gdzie nawet sabiej rozwinita Hiszpania zacza wanie wykazywa dodatni bilans kapitaowy, gwnie przez inwestycje w Ameryce aciskiej. Niedawno sprywatyzowana hiszpaska Telefonica przystpia tam do akwizycji za 27 miliardw dolarw. Za t sum mogaby ona "kupi" Polsk, cho chodzi tylko o jedn firm, ktrej biznes nie tak dawno by tylko par razy wikszy od jej prywatyzowanego polskiego odpowiednika. Jaowa machinacja eby dokoczy "rachunek wywaszczenia", naleaoby si jeszcze zastanowi, czy w zamian za wyzbycie si zyskw/rent Polska skorzysta z wyszej wydajnoci kapitau. Mona zaoy, e zagraniczni kapitalici s lepiej przygotowani do uytkowania kapitau. Ale po to, eby wyprzeda miaa sens, te ewentualne korzyci w formie wyszej wydajnoci musiayby da efekt produkcyjny wikszy od cznych strat na darmowej wyprzeday kapitau oraz rocznym drenau zyskw/rent. Pobiena analiza sugeruje, e jest mao prawdopodobne, eby korzyci z wydajnoci usprawiedliwiy masow wyprzeda obcym, gdy nie wida jakiego skoku w inwestycjach. Tylko wtedy jednak mogaby nastpi niezbdna poprawa wydajnoci, gdy lepsz technik wdraa si gwnie przez inwestycje. Nie wida te, eby inwestycje szy do dziedzin, gdzie koncentruj si zmiany techniczne; odwrotnie czsto ma miejsce likwidacja nowoczesnych dziedzin produkcji, np. elektroniki. Kto wie, czy wejcie obcego kapitau nie doprowadzi do trwaego cofnicia technicznego, gdy malejcy wysiek inwestycyjny prowadzi do upadku tzw. zaplecza badawczego. Gwatownie spada liczba naukowcw oraz wysoko nakadw, czego wyrazem jest spadek liczby krajowych patentw. Liczba zgoszonych do opatentowania wynalazkw spada z 4100 w 1990 r. do 2800 w 1995 r., o jedn trzeci (na Wgrzech ta liczba spada w 1990-1995 z 2300 do 1100, czyli o ponad poow).
OBD REFORM
Dobitny jest przykad ABB (Hofheinz 1994), ktra kupia 58 fabryk silnikw w Europie Wschodniej, w tym prawie wszystko, co miay Polska i Czechy. Nie odnowiono produkcji, wystarczya reorganizacja, na ktr wydano -gwnie w formie wynagrodze dla wasnych kierownikw - 300 milionw dolarw, czyli ok. 20 milionw dolarw na jedn nabyt fabryk. Polski potentat Zamech, byy rywal, sta si podrzdn baz, prawie bez samodzielnych linii produkcyjnych. Te informacje to oczywicie zbyt mao, eby formuowa solidne wnioski na temat efektw wyprzeday majtku, zacznijmy wic kolejny etap "rachunku wywaszczenia". Mianowicie, sprbujmy ustali, gdzie znalazaby si gospodarka, gdyby w ogle nie doszo do prywatyzacji a utrzymaby si trend w produkcji widoczny w kocwce komunizmu, czyli za Jaruzelskiego, pozostawiajc na boku kwesti ewentualnych rnic w strukturze produkcji (tj. jakoci i asortymentu wyrobw). Dla polskich tzw. liberaw takie siganie do przeszoci jest nie do pomylenia, gdy ich zdaniem gdyby nie ostatnie reformy rynkowe, nastpiby w Polsce istny koniec wiata. Nie ma jednak dowodu na to, e grozia apokalipsa. Z pewnoci produkcja mogaby dalej rosn 4 procent jak w latach 1983-1989. Przyjmujc 4 procent, zaczynajc od punktu gdy gospodarka dwigna si ju z kryzysu lat 1990-1992, wpadoby, e w 2004 r. dochd narodowy wynisby okoo 190 miliardw dolarw. A gdzie byaby Polska, gdyby nic nie stracia na sprzeday majtku z 90-procento-wym dyskontem. Przyjmujc za podstaw 240 miliardw dolarw faktycznej wartoci kapitau, ta strata wynosi 216 miliardw dolarw. Gdyby caa ta suma zostaa zainwestowana, przy wspczynniku kapitaochonnoci 3/1, dochd narodowy podnisby si o jedn trzeci, czyli o okoo 72 miliardy dolarw. Mielibymy, wic w 2004 r. nie 190 ale raczej 262 miliardw dolarw dochodu narodowego. Wysza wydajno musiaaby, wic zapewni przynajmniej ten sam poziomu dochodu narodowego, a take dodatkowy przyrost wyrwnujcy coroczny wyciek za granic zyskw/rent. Gdyby przyj, e wyciek stanowi 10 procent wartoci caego dochodu narodowego, wtedy dodatkowy przyrost dochodu narodowego musiaby wynie okoo 26 miliardw dolarw, dajc kocowy poziom wymaganego dochodu narodowego w 2004 r. rwny 262 + 26, czyli 288 miliardw dolarw. Mona teraz atwo sprawdzi, czy Polska znajdzie si na takim poziomie rozwoju w 2004 r., kiedy zakoczy si ju proces prywatyzacji. W tym celu zamy optymistycznie, e w okresie 1999-2004 r. gospodarka ronie nie 4 ale 5 procent rocznie, czyli wicej ni w ostatnich dwch latach. Przy takim tempie dochd narodowy osignie tylko 210 miliardw dolarw, zabraknie wic 78 miliardw dolarw by pokry straty z wyprzeday oraz wyrwna drena zyskw/rent. Ale nie mona wykluczy, e 5 procent stopy wzrostu to zbyt optymistyczne zaoenie,
OBD REFORM
albowiem s dowody, e gospodarka wanie wesza w kolejny kryzys, drugi po tym z lat 1990-1992. Obym by zym prorokiem, ale jeeli w kolejnym kryzysie - te dziea Balcerowicza - produkcja spadnie nawet nie 20 procent jak w latach 1990-1992 ale 10 procent, wtedy Polska w 2004 r. osignie tylko 190 miliardw dolarw, czyli tyle ile miaaby bez pdarmowej wyprzeday swego majtku za granic. Niewiele, wic trzeba, eby si okazao, e tzw. liberaowie zaordynowali Polsce program budowy kapitalizmu, ktry nie da im adnej namacalnej poprawy poziomu ycia w porwnaniu z rozwojem bez reform, natomiast zostawi spoeczestwo bez wypracowanego przez cae pokolenia kapitau. Nie pozostaoby wtedy nic innego do powiedzenia ni to, e ten program polega na wywaszczeniu narodu z kapitau bez adnej rekompensaty, lub prociej - na jego konfiskacie. Podsumowanie Mona teraz wykaza bezzasadno kolejnej potocznej opinii dotyczcej reform ustrojowych, goszcej jakoby Polacy musieli odda majtek narodowy za bezcen w obce rce, gdy nie byo ich sta na jego wykupienie. Skoro jednak Polacy stworzyli ten majtek to nie powinni mie problemu, eby przy odpowiedniej polityce prywatyzacji, wykupi go samemu. Nie mieli natomiast szansy na wykupienie wielokrotnie wikszego majtku trwaego Austrii, gdy go przecie nie zbudowali. Jake obudne jest mwienie o finansowej niemonoci Polakw, w wietle tego, e majtek przemysu i bankw zosta sprzedany za jedn dziesit jego aktualnej wartoci. Na to, eby wykupi majtek po penych cenach Polacy potrzebowaliby sporo czasu, ale na tak nisko wyceniony majtek, wystarczyyby roczne oszczdnoci spoeczestwa. Nie jest prawd, e zostawiony przez komunistw kapita by nic nie wart, prawd jest, e on zosta sprzedany za bezcen, tyle, e nie Polakom. Prawdziwa "ndza" transformacji wychodzi na jaw, gdy zrozumiemy, e sprzedajc za nic, reformatorzy stracili rodki na pomnoenie narodowego kapitau. Przy ekwiwalentnej sprzeday, za kady stary obiekt mona by postawi dokadnie drugi tak samo stary, tak, e majtek by si podwoi. Wtedy nie musiaoby doj do utraty kontroli nad majtkiem narodowym, gdy jedno poszoby do obcych a drugie trafioby do lokalnych wacicieli, wic podzia byby p-na-p. Dopiero teraz, gdy Polska nie ma wasnego majtku, pojawia si prawdziwy problem, jak lokalni inwestorzy maj zakumulowa kapita, zwaszcza ten wikszej skali. Trudno to bdzie zrobi bez zyskw, zwaszcza, e zagraniczni waciciele nie wpadn na pomys, eby zaproponowa odsprzeda bankw i fabryk, skd pochodz zyski, za jedn dziesit wartoci. Wymylona przez tzw. liberaw niewydolno finansowa Polakw po komunizmie, jedynie teraz staje si faktem.
OBD REFORM
ROZDZIA TRZECI NIEKOMPLETNY KAPITALIZM Odejcie od komunizmu dokonao si gwnie w sferze jzykowej, czy w wyobrani, poniewa tak naprawd reformy ustrojowe pozostawiy pewne gwne defekty komunizmu nietknite To, e w wyniku nieudolnych reform zamieniono w Polsce zwyrodniay komunizm na kapitalizm w jego absolutnie wynaturzonej wersji mona najlepiej zrozumie porwnujc nowy system nie tyle z sytuacj w ustabilizowanych krajach kapitalistycznych, co z powalonym wanie komunizmem. A to, dlatego, e komunizm stanowi bezsporne wynaturzenie, wic mona by si spodziewa, e jako wynaturzenie, "niekompletny kapitalizm" musi mie z nim raczej wiele wsplnego. Patologia spoeczna Nie od dzisiaj odczuwam gboki niepokj jeli chodzi o przebieg zmian ustrojowych w Polsce. Od samego zarania reform znalazem si w gronie tych amerykaskich ekonomistw, jak np. Murrell (1992), ktrzy z wielk rezerw patrzyli na rozwj wydarze. W tej pocztkowej fazie przedmiotem naszych wtpliwoci bya skrajno "terapii szokowej". Swym radykalizmem zbytnio przypominaa komunistyczne kampanie szturmowe, nie wrc tym samym nic dobrego dla losw gospodarki. Tak te si stao, gdy w wyniku zbyt gwatownych posuni polska gospodarka wpada od razu w gbok recesj gospodarcz. Ale recesje s krtkotrwae, przychodzi po nich rozwj, natomiast instytucje spoeczne, gdy powstan to atwo nie odchodz, w kadym razie nie bez silnego oporu. Debata nad recesj przesonia niestety waniejszy fakt, e od pierwszej chwili reformy zaczy rodzi chory kapitalizm, przekrelajc szans na prny rozwj na dusz met. Kiedy zacza si transformacja, wygldao na to, e reformy zapewni wdroenie jakiego wyprbowanego od dawna wariantu kapitalizmu. Wicej, wygldao na to, e reformatorzy maj cakowicie wolny wybr jeli chodzi o konkretn form kapitalizmu. Zastanawiano si, wic, czy wybra model tzw. anglosaski, gdzie rola pastwa jest bardzo ograniczona, czy raczej tzw. kontynentalny model kapitalizmu, gdzie pastwo jest bardzo aktywne, jak np. w Niemczech czy Francji. W pierwszym roku transformacji sam zaczem powanie rozwaa najbardziej prawdopodobny kierunek przemian ustrojowych w Polsce. Zaoyem wtedy kilka moliwych rozwiza, nawet tak ewentualno, e aden z wyprbowanych
OBD REFORM
wariantw kapitalizmu nie musi by wcale wprowadzony. Uznaem, e skoro nie tak dawno "przytrafi" si Europie Wschodniej taki grony "niewypa" jak komunizm, nie mona wykluczy, e znowu co moe nie wypali. Jednym z niepodanych wariantw byby tzw. kapitalizm polityczny, w ktrym wadza uywana jest do zdobycia prywatnej kontroli nad publicznym kapitaem. W ten sposb nastpioby automatyczne uwaszczenie byej nomenklatury, niejako na wzr wielu krajw, ktre doszy do kapitalizmu z pominiciem komunizmu (np. we Woszech po ich politycznej unifikacji albo jeszcze wyraniej w Turcji czy w Malezji, gdzie korpus oficerski zasili szeregi kapitalistw). Innym patologicznym wariantem, ktry naleao bra pod uwag byby kapitalizm, w ktrym majtek pastwa jest przejmowany gwnie przez zagranicznych inwestorw. Wbrew deklaracjom na temat przecigania rozwinitego kapitalizmu, rzdy komunistyczne nie wydobyy wschodnioeuropejskich krajw ze stanu oglnego zacofania, w jakim w niego weszy. A, jak wiadomo, w zacofanych krajach znaczna cz czynnego kapitau, znajduje si z reguy w rkach zagranicznych. Dzisiaj wida, e transformacja nie odbywa si gwnie drog politycznego kapitalizmu, gdy kapita narodowy przejmowany jest nie przez bye czy nawet nowe elity wadzy, ale przede wszystkim przez zagranicznych inwestorw. Transformacja wepchna region na drog tzw. zalenego kapitalizmu, jak to czsto ma miejsce wanie w krajach zacofanych. Tyle, e w zacofanej gospodarczo Europie Wschodniej w gr wchodzi zagraniczna dominacja na zupenie wyjtkow w historii skal. Upajajc si samym faktem upowszechnienia prywatnej wasnoci krgi, tzw. liberalne twierdz, e w Polsce rodzi si system, ktry by moe odbiega od normy, od tego, co ma miejsce np. w Europie Zachodniej, ale nie jest bynajmniej wynaturzeniem. Odwrotnie, buduje si w Polsce "najwyszy etap kapitalizmu", czyli kapitalizm globalny, gdzie kapita jest rozproszony i anonimowy. W tej sytuacji wszelkie narzekanie na brak wasnych kapitaw jest dowodem niezrozumienia nowych czasw. Opinia, e powstaje "najwyszy etap kapitalizmu", to zwyke nieporozumienie, zapoyczone z marksowskiej idei internacjonalizmu. To marksowski internacjonalizm polityczny zakada zanik odrbnych narodw oraz narodowych interesw. W tej fikcji, beznarodowi robotnicy - proletariusze - cz si ponad gowami kapitalistw. W nowej fikcji, w ktrej chodzi raczej o gospodarczy internacjonalizm, cz si natomiast beznarodowi kapitalici, nad gowami robotnikw. Zamiast spekulowa na temat tego, czy polskie reformy wyday "najwyszy etap kapitalizmu", lepiej jest zastanowi si czy tworzc kapitalizm bez rodzimych
OBD REFORM
kapitalistw nie zachowano gwnej cechy komunizmu. T cech jest nie tyle likwidacja prywatnej wasnoci na rzecz publicznej, ale stworzenie nowej struktury spoecznej. Z eliminacj prywatnej wasnoci nastpia rzecz waniejsza - usunicie klasy kapitalistycznej, zwaszcza tej z pokanymi zasobami kapitau. Jeeli uzna spoeczn struktur komunizmu za patologi, to rodzcy si obecnie porzdek te niestety stanowi patologi. W wyniku oddania wikszoci kapitau nie odradza si, bowiem zniszczona przez komunizm buruazja. Mimo niewtpliwego nawau reform, pozostaa w Polsce spaszczona - niekompletna - struktura spoeczna z powalonego komunizmu. Pojawia si ladowy drobny kapita, ale jego obecno nie stanowi istoty kapitalizmu, gdy taki istnia nawet w ustroju feudalnym. Dalszy regres Podstawowa cecha komunistycznej patologii zostaa w gruncie rzeczy nie tylko utrwalona ale i pogbiona. Na pierwszy rzut oka mogoby si wydawa niemoliwe, eby kapitalizm, jako "naturalny" ad, ktry jednostki niejako tworz same z siebie, mg wyostrzy patologie komunizmu. W istocie rzeczy, kapitalizm w jego najlepszej wersji bezsprzecznie gruje nad komunizmem w swej najlepszej formie, ale nie jest ju tak bezsporne, e nawet w swej cakowicie wypaczonej wersji kapitalizm bezapelacyjnie gruje nad kad form komunizmu. Tak jest w przypadku polskiego "niekompletnego", czy "bezklasowego" kapitalizmu, gdy dokonane wanie przekazanie wikszoci kapitau zagranicy wprowadza wan zmian w zastanych relacjach wasnoci. eby jednak uchwyci ten aspekt transformacji, naleaoby ustali, kto za komunizmu sprawowa wadz nad kapitaem, bo jak by kapita, to musia przecie do kogo nalee, przynajmniej w sensie prawa decydowania o sposobie jego wykorzystania w produkcji. Formalnie wasno kapitau w komunizmie bya publiczna, ale faktycznie znajdowaa si w gestii partii, co zapewnia monopol wadzy politycznej. Partia bya, wic jedynym najemc a spoeczestwo podporzdkowan si robocz. Nie naley popada w iluzj, e poniewa majtkiem zarzdzali niewybieralni partyjni, to majtek by niczyj. Taka niebezpieczna iluzja sugeruje, e w drodze prywatyzacji zagraniczni inwestorzy posiedli jedynie zupenie bezpaski kapita. Wraz z dokonujcym si przejciem do "niekompletnego" kapitalizmu partia, jako sprawujca monopol wadzy sia polityczna, traci w drodze prywatyzacji swoje funkcje kontrolne na rzecz siy ekonomicznej w postaci cieszcych si monopolem wasnoci obcych inwestorw. Jak wida, istot zmian wasnociowych jest wymiana - czy lepiej substytucja - aparatczykw partii, jako nieformalnych dysponentw, na zagranicznych formalnych - wacicieli kapitau.
OBD REFORM
Komunizm wywaszczy rzdzonych na rzecz partii, ale kontrola nad majtkiem utrzymana bya w ramach pastwa narodowego, teraz natomiast wywaszczeniu ulega cay nard, cznie nawet z rzdzcymi, wic kontrola kapitau wychodzi poza te ramy. Powinno si, wic raczej zaprzesta mwienia o prywatyzacji, co brzmi raczej pozytywnie, a zacz mwi o masowym wywaszczaniu caego narodu na rzecz obcych inwestorw - albo lepiej o "prywatyzacji przez wywaszczenie". Niepodzielna kontrola kapitau pozwalaa partii na drenowanie spoeczestwa, czynnika pracy, w celu akumulowania tzw. nadwyki. W tym zachowaniu wyraaa si rola partii jako swoistego substytutu klasy kapitalistycznej, ktrej gwnym motywem jest maksymalizacja "wynagrodzenia" kapitau. Rozszerzaa si te baza dla pomnaania kapitau, gdy nadwyka - cho niezbyt efektywnie - bya inwestowana przez kadry gwnie w dobra kapitaowe, w tym w przemys ciki. W wyniku roszady midzy kadrami partyjnymi a obcymi wacicielami, ci ostatni zyskuj kontrol nad podziaem dochodu narodowego, ktr sprawowaa partia/pastwo. Mona zaoy, e tak jak bye kadry, a moe nawet bardziej, zagraniczni inwestorzy zainteresowani bd maksymalizacj "wynagrodzenia" kapitau. W nowym wydaniu nadal, wic bdzie istniao denie do narzucenia sile roboczej pracy -wyjtkowo niekorzystnego podziau, kosztem pac. W komunizmie takie wyduszanie "niezasuonej" wartoci (czyli - rent) dokonywao si w danym kraju midzy konkurujcymi czynnikami produkcji, przepacanym kapitaem i niedopacon prac. Przepyw zysku, jako zasuonego "wynagrodzeniem" kapitau, te by tylko wewntrzny. Natomiast w kapitalizmie bez kapitalistw "niezasuona" warto, premiujca kapita kosztem pracy, oraz zysk - s ju przerzucane midzy czynnikami produkcji w rnych krajach. W zbudowanym w miejsce komunizmu systemie, obieg gospodarczy nie jest, wic ju zamknity, ale ma wbudowany na stae "wyciek". Podzia na zyski i pace wie si bowiem nieuchronnie ze staym odpywem efektw produkcji, wartoci, poza granice danego kraju. Poniewa zyski oraz renty wydawane s poza granicami, krajowa sia robocza nie moe liczy nawet na porednie korzyci z ich wydatkowania (na przykad w formie obsugi luksusowej konsumpcji). Jest to narodowy problem, poniewa w trakcie budowy kapitalizmu kraje Europy Wschodniej jako cao zostaj pozbawione wasnego kapitau. Nie da si, wic inaczej dyskutowa o tym zjawisku ni w kategoriach narodowych. Zwaszcza, e kapitalizm oraz pastwo narodowe s nierozerwalne; w kadym razie powstay jednoczenie. Nie ma narodu bez pewnej formy nacjonalizmu jako rda pojcia interesu narodowego, cementujcego ludzi w koherentn zbiorowo. Nie mona sobie wyobrazi, eby jakie spoeczestwo wyzbyo si wikszoci
OBD REFORM
majtku trwaego na rzecz zagranicy przy rozbudowanej wiadomoci interesu publicznego. Pokutuje opinia, e transformacja ustrojowa w Polsce zacza si od zrywu narodowego, w ktrym spraw nadrzdn stao si dobro publiczne. Ale musiao sta si inaczej, w rzeczywistoci gwn si napdow tego procesu musiao by raczej zaprzeczenie takiej wiadomoci, wrcz zwrot w stron penej prywaty. Nietrwao struktur Mimo, e "niekompletny kapitalizm", bardziej zgodny z logik ekonomiczn, z faktyczn wasnoci, moe okaza si bardziej wydajny ni wsparty na logice politycznej, czyli goej wadzy, komunizmu - nie wystarczy to dla utrzymania systemu. Warto przypomnie, e w latach komunistycznych bunty robotnicze nasilay si po okresie poprawy ekonomicznej (np. pne lata Gierka). Komunizm zosta odrzucony, mimo e do koca dochd narodowy rs, czsto nawet bardzo znacznie. O spoecznej ocenie systemw decyduj nie tyle ocen oglnego stanu gospodarki, co opinie na temat dystrybucji dochodu narodowego. W okresie komunizmu niezadowolenie spoeczne nabierao wydwiku nacjonalistycznego, gdy atakowano parti za to, e dawia pace robotnikw na rzecz radzieckich mocodawcw (np. sprzedajc za bezcen statki). Przed podobn grob stoi "niepeny kapitalizm", gdy pomwienie o eksploatacj moe pojawi si prawie w kadej chwili. Fakty mog si nie liczy, gdy spoeczestwa atwo staj si podejrzliwe, jeli chodzi o intencje obcych pastw, gdy ich obecno w danym kraju jest nazbyt widoczna. Trudno za o bardziej dobitne dowody takiej obecnoci ni obecna struktura wasnoci w polskiej gospodarce. Zwaszcza e wasno skupia si w rkach midzynarodowych korporacji, tak potnych, i kady ich ruch moe wstrzsn podstawami raczej niewielkiej gospodarki Polski. Na dodatek, wbrew rnym mrzonkom, wczajc ide umidzynarodowienia kapitau, gospodarki s wci gwnie narodowe, a narody jak wiadomo s nierwne. Nawet takie ponadnarodowe struktur, jak Unia Europejska, dziaaj na zasadach proporcjonalnoci gosw do skali kraju-czonka. Fakt, e zagraniczni waciciele kapitau mog liczy na wsparcie przez ich pastwa pochodzenia, a take przez najrniejsze "ponadnarodowe" struktur , pogbia nierwno si.
Idea umidzynarodowienia - globalizacji - kapitau, zakadajca ogln, wiatowa harmoni interesw jest tak samo zudna, jak komunistyczna wizja oglnej harmonii w formie "midzynarodwki" prac . Depczc narodowe odczucia, komunistyczny internacjonalizm wyzwoli destrukcyjny nacjonalizm, ktry obrci si przeciwko systemowi. Bazujc na swej alternatywnej wizji "midzynarodwki" kapitau, obecny
OBD REFORM
system te moe wyzwoli podobne niszczce nastroje. Komunizm waciwie upad bezgonie, wrcz banalnie, ale okaza si moe, e ostateczne rozstanie z jego spadkiem, czy przedueniem w postaci "niepenego kapitalizmu", z obcym kapitaem, moe przybra form prawdziwego politycznego wstrzsu. To s tylko spekulacje, ale historia daje wiele do mylenia, gdy w okresie przedwojennym, gdy gospodarka polska bya kapitalistyczna, zblione okolicznoci wasnociowe stay si przyczyn ostrych atakw na obcy kapita. Warto przypomnie, e przed wojn udzia obcego kapitau by w Polsce bardzo wysoki a dua jego cz bya w rkach niepolskich grup etnicznych. Nie by to jednak "niekompletny kapitalizm", gdy kapita zagraniczny - w sensie rezydencji -nie stanowi, jak teraz, wikszoci. W szczeglnoci nie w sektorze finansowym, czyli w bankach i ubezpieczeniach, gdzie wynosi ledwie 10-15 procent. W przemyle zagranica miaa 30-35 procent kapitau (Landau i Toma-szewski, 1967). Nawet ten stan, w dopiero co wyzwolonej Polsce wywoa gbok trosk. Polski ywio kapitalistyczny czu si zagroony nie tylko ze strony wielkich korporacji zagranicznych, ale rwnie przez miejscowe mniejszoci etniczne (np. na Grnym lsku czy na Kresach). By to okres bardzo aktywnych zabiegw sabo rozwinitej polskiej klasy kapitalistycznej o poszerzenie wpyww, zwaszcza przed wybuchem gwatownego kryzysu wiatowego, tzw. Wielkiej Depresji lat 30-tych. Obawy o nadmierne wpywy zagranicy zdominoway nastroje w latach kryzysu waciwie na caym kontynencie Europy, ale i poza ni, w szczeglnoci w Ameryce aciskiej, bez wzgldu na to czy obcy stan wasnoci by dominujcy. Podobne nastroje wywoywaa wwczas nawet jakakolwiek bardziej wyrana obecno obcych towarw. Nastawienia te stay si poywk dla dwch radykalnych nurtw, komunizmu, ale rwnie odbiegajcego od komunizmu - faszyzmu. W przypadku faszyzmu zyskay aprobat koncepcje rasistowskiego pastwa oraz akceptacja koncepcji totalnej wojny jako instrumentu polityki zewntrznej, wymierzonej przeciw odbieranym jako zagroenie pastwom. Komunistom nacjonalistyczne sentymenty uatwiy pozyskanie spoecznego przyzwolenia dla totalnego pastwa, uprawnionego do uycia nadzwyczajnych rodkw w stosunkach wewntrznych, wobec postrzeganych jako groba klas posiadajcych. W Niemczech, liderze faszyzmu, wyrosy one z poczucia, e gospodarka jest upem silniejszych konkurentw, nacjonalizm posuy do wykreowania bardziej chorobliwych nastrojw nacjonalistycznych. W Rosji, jako liderze, wyrosego z podobnego poczucia, komunizmu, nacjonalizm by doktrynalnie czym raczej obcym. W miejsce tego snuto uniwersaln wizj jednolitej szczliwej masy "rwnych" ludzi zamiast, jak w faszyzmie, wizji uniwersalizmu jednej "najwyszej" rasy.
OBD REFORM
Podsumowanie Jak wida, inny skutecznie wylansowany pogld, e polskie reformy ustrojowe stanowi radykalne przejcie od komunistycznej nienormalnoci do kapitalistycznej normalnoci, nie wytrzymuje prostej konfrontacji z faktami. Samo przejcie do systemu kapitalizmu, jak wida, nie gwarantuje, systemowej normalnoci. Prawd mwic, w jakim sensie, to co si ostatnio stao z systemem gospodarczym, spowodowao nawet pogbienie dotychczasowej nienormalnoci. Komunistyczna likwidacja prywatnej wasnoci w drodze nacjonalizacji dokonanej przez pierwsze wadze po wojnie bya jednoczenie wywaszczeniem obcych wacicieli, jak rwnie etnicznych mniejszoci. Przynajmniej w Polsce czy w Czechach zmiany te byy te w duym stopniu konsekwencj przymusowej deportacji ludnoci niemieckiej wedug podyktowanego przez zwyciski Zwizek Radziecki, za zgod pozostaych aliantw, podziau terytoriw pobitych Niemiec. Jeli mona mwi o braku cigoci w procesie odejcia od komunizmu, to chyba gwnie wanie w owym "narodowym" aspekcie przemian wasnociowych. Komunizm dokona po wojnie wywaszczenia obcego kapitau jako wanej, ale nie dominujcej sfery wasnoci, formalnie na rzecz caego narodu, faktycznie na rzecz partii. Postkomunizm oznacza natomiast prawie pene uwaszczenie zagranicznych podmiotw kosztem caego narodu, ju bez tej partii. Mamy wic wreszcie polski kapitalizm, tyle, e zachowano ustanowiony przez komunizm podstawowy ukad struktury wasnoci. Nadal brak silnej lokalnej klasy kapitalistycznej obracajcej rodzimym kapitaem w celach produkcyjnych a nie w celu zagranicznej wyprzeday. W tym sensie polska gospodarka pozostaje w objciach systemu, ktry z przekory, ale rwnie troch zoliwie, mam bardzo ochot nazwa nie tyle "pnym", co "najpniejszym" komunizmem. CZ DRUGA ZMARNOWANE PASTWO Powstanie "niekompletnego kapitalizmu", w ktrym brak silnej rodzimej klasy kapitalistycznej, nie byoby moliwe bez manipulacji spoeczn wiadomoci, przez gwny odam inteligencji, okrelajcej si jako "liberalna". Inteligencja wystpia w tej roli po czci ze wzgldu na wasne interesy, gdy wyprzeda zagranicy za bezcen narodowego majtku stworzya dla pewnych jej odamw okazj do osobistych korzyci. Dla innych, przyczenie si do tej totalnej manipulacji stao si jedynym sposobem uniknicia marginalizacji w pozbawionym funduszy wiecie nauki i kultury. Gwnie wsplnym wysikiem tych ludzi powstao w spoeczestwie zamieszanie, czy
OBD REFORM
wrcz cofnicie mylowe, o tyle dziwne, e dopiero niedawno skoczyo si pranie mzgw, ktre uprawiaa, z pomoc rzesz inteligencji, komunistyczna machina propagandowa. Nowa kapitalistyczna machina nie poszaby w ruch, gdyby nie zabiegi tych, ktrzy mieli co do zyskania na wywaszczeniu narodu na rzecz obcych inwestorw za bezcen. Chodzi o zastpy ludzi bezporednio zwizanych z rozdysponowaniem majtku pastwa, ludzi, ktrych mona okreli mianem "handlarzy zomem". To im posuya wyjtkowo absurdalna teza, e trzeba sprzedawa tanio i obcym, gdy pono na wskro nieracjonalny komunizm waciwie nie zostawi zasobw kapitau, tylko zom, no i bezradn dyrekcj na stray tego zomu. Gdyby to jednak byo prawd, wtedy gospodarka polska mogaby istnie tylko na papierze, bo jak nie ma kapitau to nie ma produkcji. Tak samo przydatna okazaa si niedorzeczna teza, e naley zaufa przywdcom reform w postaci dynamicznej grupy tzw. liberaw. A to, dlatego, e w przeciwiestwie do nieracjonalnej wadzy za komunizmu, gdy rzdzili za zasugi ludzie z partyjnego klucza, teraz decyzje s racjonalne, gdy znalazy si w rkach wybranych z konkursu technokratw. Tymczasem po upadku komunizmu doszo do negatywnej selekcji kadr decydentw, nie tylko w sensie fachowoci, ale te postaw moralnych, w tym poszanowania interesu publicznego. Bez przyjcia tego wszystkiego do wiadomoci nie sposb jest ogarn nawet czciowo rozgrywajcego si na naszych oczach najnowszego dramatu polskiej gospodarki, oraz - niestety polskiej historii. ROZDZIA CZWARTY WYMUSZONA RECESJA Dawice gospodark, nigdy nie skorygowane bdne decyzje reformatorw, s odpowiedzialne za wyprzeda majtku za granic, poniewa jego zagospodarowanie przez krajowych inwestorw okazao si niewykonalne W wietle poprzedniego wywodu moe okaza si nie cakiem zrozumiale, dlaczego to majtek narodowy poszed gwnie w obce rce, skoro ceny jego sprzeday byy icie wyprzedaowe. Krajowych inwestorw powinno by sta na okazyjne zakupy kapitau, a jednak odeszli z kwitkiem. Stao si tak dlatego, e dziaania tego aparatu pastwowego, ktry zaniy ceny, nie day krajowym kapitalistom szans konkurowania po przejciu majtku z potnymi niepolskimi rywalami. Rado niszczenia eby rozwika problem skd si wzio przejcie kapitaowe przez zagranic, trzeba wpierw zrozumie, co si stao z gospodark po 1990 r., gdy Balcerowicz zdecydowa si na swoj "terapi wstrzsow". Przed 1990 r. przez kilka lat komunistyczna gospodarka para do przodu w cakiem przyzwoitym tempie. Jak to si, wic stao, e nagle, w drodze z podrzdnego komunizmu do nadrzdnego kapitalizmu, ktr ten
OBD REFORM
czowiek wytyczy, gospodarka wpada we wprost niespotykan recesj. Mimo e pochona ona jedn pit dochodu narodowego, dominuje niedorzeczny, wywodzcy si z odpowiedzialnych za program reform tzw. liberaw, pogld, e recesja, przypadajca na lata 1990-1992, nie zasuguje na to miano, gdy jest fikcj statystyczn. Nie byo adnej recesji, ale tylko eliminacja zbdnych produktw. Produktw, ktre wytwarzano za komunizmu, mimo e nikt ich nie chcia; mimo to byy corocznie wliczane do dochodu narodowego (Balcerowicz 1997). Gwnym powodem, dla ktrego partia/pastwo za komunizmu dopuszczaa do nadmiaru produkcji, bya pono jej obsesja, eby nie zwaajc na potrzeby spoeczestwa nieustannie zwiksza wskaniki produkcji dbr kapitaowych, tj. maszyn i urzdze. Doszo, wic do tego, co si nazywa "nadmiernym uprzemysowieniem", wyraajcym si w wikszym procentowo udziale przemysu w tworzeniu dochodu narodowego ni np. w wolnej od takiej obsesji Europie Zachodniej Niepotrzebna produkcja bya moliwa, gdy partia/pastwo szczodrze subsydiowaa producentw, ktrzy z racji nie-sprzedanej produkcji mieli deficyty. Ci producenci oczywicie marnowali zasoby pracy i kapitau, std zaordynowane w trakcie "terapii" Balcerowicza odcicie subsydiw, nie tylko usuno zbdn produkcj, ale uwolnio rodki na wzrost potrzebnej produkcji. Mamy powd do radoci, gdy po odchudzajcej kuracji, nastpuje zaraz ekspansja gospodarki. Poniewa recesja lat 1990-1992 uderzya gwnie w przemys, zwaszcza w dziedziny produkujce dobra kapitaowe, ich udzia w dochodzie narodowym istotnie spad. Mogoby to by uznane za statystyczne potwierdzenie tezy o nadmiernym uprzemysowieniu oraz za oczywist oznak postpu. Gdyby oczywicie nie fakt, e w wyniku recesji, oraz dalszych wydarze, udzia tego dziau kapitaowego - maszyn i urzdze - spad poniej wskanikw zachodnioeuropejskich. Kierujc si t logik, naleaoby dalej poprawia struktur polskiej gospodarki przez obnienie produkcji w innych dziaach, ktre miayby wyszy udzia w tworzeniu dochodu narodowego ni w Europie Zachodniej. Gdyby w wyniku kolejnej "zdrowej", usuwajcej zbdn produkcj, recesji nastpio statystyczne przestrzelenie w jakiejkolwiek dziedzinie, naleaoby zacz usuwa stamtd niepotrzebne nadwyki, tym samym powodujc kolejn - naley rozumie fikcyjn - recesj. To jest absurdalny sposb mylenia, gdy nie jest moliwe, eby Polska bya nadmiernie uprzemysowiona przez -pono nawiedzonych - komunistw. aden potrzebny - raczej ju zbdny - ekonomista, nie mgby, bowiem obroni tezy, e redniorozwinita gospodarka polska, moga cierpie na nadmiar przemysu, czyli dbr kapitaowych. Odwrotnie, gwny problem takiej gospodarki to niedostatek dbr kapitaowych, std te potrzeba sigania do ich przywozu z zagranicy.
OBD REFORM
Prawda jest taka, e jeli w ogle mwi o obsesji partii/pastwa to wyraaa si ona w dawieniu produkcji nieprzemysowej, czyli usug. Uwaano, e usugi nie daj produkcji, cho z czasem uznano, e ze wzgldu na aspiracje ludzi trzeba tolerowa ich rozwj. Skoro jednak problem polega na niedorozwoju sektora usug, zamiast "poprawia" proporcje gospodarcze niszczc przemys, naleao t struktur najzwyczajniej zmieni, rozwijajc sektor usug szybciej ni przemys. W taki sam, aosny sposb, zaamuj si inne elementy koncepcji recesji jako kuracji odchudzajcej, jak choby teza, e istnieje jaka proporcjonalna zaleno midzy zbdn produkcj a gbokoci pono tylko statystycznego zaamania w produkcji. Nie jest ona cakowicie pozbawiona sensu, gdy jaka produkcja za komunizmu bya nietrafiona. Z pewnoci mogo by jej nawet wicej ni w typowej gospodarce rynkowej, gdzie te nie wszystko w produkcji jest zgrane. Trudno jednak na tej bazie powanie dowodzi, e spadek polskiego dochodu narodowego o jedn pit mia rdo wycznie w zbdnej produkcji. eby to byo moliwe, przez cay okres komunizmu partia/pastwo musiaaby gdzie skadowa zbdne nadwyki, czyli t jedn pit rocznej produkcji. Ju po piciu latach, nawet bez wzrostu produkcji, zgromadzono by gry wyrobw bdce rwnowartoci rocznego dochodu narodowego, a komunizm trwa trzydzieci pi lat. A w ogle, to gdzie leay te zwaowiska zbdnych samochodw, po ktre za komunizmu ustawiay si kolejki. Ich produkcja spada w latach 1990-1992 o jedn trzeci; co roku, caymi latami, trzeba byo, wic gdzie co trzeci samochd skadowa. Albo gdzie gromadzono jedn pit produkcji pilnie wtedy poszukiwanej ywnoci, gdy ta po 1990 r. zmalaa o jedn pit. Co z dwoma trzecimi nieosigalnych nowych mieszka, skoro liczba ich po 1990 r. zmalaa dokadnie o dwie trzecie. Kuracja godowa Gdyby teoria fikcyjnej recesji bya prawdziwa, wtedy podleczone banki oraz fabryki nadawayby si szybko do przejcia przez krajowych inwestorw. Ale oni wcale ich nie przejli na wasny uytek, wic musiaa to by chyba autentyczna recesja, za ktr sta prawdziwy spadek produkcji, gwnie tej potrzebnej ludziom. Co wicej, za t autentyczn recesj - waciwie katastrof - musiaa si kry jaka bardzo bdna polityka, czyli fatalnie chybiona terapia Balcerowicza. Terapia Balcerowicza istotnie chybia, gdy zostaa oparta na bdnym aksjomacie, e naley uruchomi wszystkie dostpne instrumenty pastwa, by zdusi wysok w 1989 r. inflacj. Jednak walczc z inflacj, eby unikn recesji, zwykle rozlunia si kredyt. W Polsce za cen kredytu drastycznie podniesiono, a poda kredytu ograniczono o jedn czwart. Zabrako nawet rodkw na prowadzenie tzw. biecej dziaalnoci,
OBD REFORM
zakup materiaw czy opacanie robotnikw. Nie tylko gwatownie wyschy rda pienidza, ale - te pod hasem zwalczania inflacji dopuszczono przez obnienie stawek celnych do rwnie raptownego otwarcia gospodarki na import. Przed 1990 r. rynek krajowy by chroniony wysokimi barierami, podczas gdy nagle w latach 1990-1991 ca ustalono na poziomie zaledwie 6-8 procent (Koodko 1999). W ten sposb, caa rzesza krajowych producentw zostaa wypchnita z polskiego rynku przez zagranicznych dostawcw. Kryzys pynnoci oraz jednoczesna utrata rynkw, musiay podci gospodark, ktra zreszt ju bya w sabej kondycji. Nie naley si dziwi, e, majc przed oczami widmo bankructwa, krajowi producenci zaczli ogranicza produkcj. W tych warunkach, lokalni inwestorzy mogliby si zaangaowa w kupno zagroonego bankructwem majtku pastwa tylko gdyby byli pewni, e problemy z uzyskaniem kredytu czy sprzeda w kraju bd tylko przejciowe. Mogoby si wydawa, e skoro po 1992 r. gospodarka zacza znowu i do przodu, powinien rozbudzi si apetyt lokalnych inwestorw na trwae przejmowanie majtku pastwa. Niestety, zabjcza polityka Balcerowicza zostaa w zasadzie utrzymana, z pewnoci w sferze kredytu. Kredyt pozosta niezmiennie trudno dostpny oraz tak kosztowny, e nawet w tej chwili stopa procentowa w Polsce jest prawie trzy razy wysza ni w krajach Unii Europejskiej. Nie nastpia te adna korekta jeli chodzi o ochron rynku wewntrznego; odwrotnie, nie liczc pewnych krtkich okresw, utrzymano polityk redukcji barier importowych. Po radykalnej obnice ce na prawie wszystkie towary w 1990 r. nastpia w 1992 r. ich czciowa odbudowa. Ale zaraz potem wszed niestety w ycie ukad z Uni Europejsk, ktry zobowiza Polsk, eby w cigu niespena piciu lat zrwnaa swe taryfy celne z bardzo niskimi cami unijnymi. Trzon niesprywatyzowanego - pastwowego - majtku znalaz si, wic w stanie permanentnego kryzysu, jak w przypadku hutnictwa. Zaraz po 1992 r., radzio sobie niele, ale w miar obniek ce, do zera, oraz licznych zwolnie, import zdoa zala ju jedn trzeci rynku. Zaczy si, wic kopoty finansowe, zwaszcza, e odbiorcy stali zaczli zalega z patnociami. Na adn z hut nie moe porwa si krajowiec, ale obce koncerny prawie ju zdobyy polski rynek, wic te si nie pal. Polscy reformatorzy nie cofnli si przed kompletnym odsoniciem rynku stalowego, chocia unijne pastwa stosuj skuteczne bariery w tej dziedzinie. Np. w uyciu s tzw. specjalne antydumpingowe ca, obejmujce 30 procent elaza/stali i 44 procent produktw metalowych. Bariery uywane s te w innych gaziach przemysu, std, podczas gdy oficjalna, rednio waona skala ce wynosi w caym przemyle 5,1 procent, prawdziwa stopa jest blisza 9 procent.
OBD REFORM
Skutki nagego odsonicia si na bezlitosn konkurencj z importu dobitnie wida w rolnictwie. Rolnictwo znalazo si w trwaej zapaci w Polsce nie dlatego, e produkowao zbdne wyroby. Przeciwnie, produkowao wyroby potrzebne, wietnie radzce sobie na rynkach eksportowych, take dolarowych. Powd by inny: zalew produktw rolnych z Europy Zachodniej, poczony, na pocztku zmian ustrojowych, z bezpatnymi dostawami "interwencyjnych" nadwyek. Podczas gdy Polska jest przymuszana przez unijn biurokracj do otwarcia swych rolniczych rynkw, unijne rolnictwo jest nadal chronione przed importem jak dziesi lat temu, czyli wyjtkowo szczelnie. Np. producenci woowiny korzystaj z ca w wysokoci 125 procent oraz z zakazu przywozu znacznie taszej, hormonalnie hodowanej woowiny z Kanady oraz ze Stanw Zjednoczonych. Z kolei, mleczne produkty oboone s zaporowym cem na poziomie 58 procent. Co wicej, kraje unijne, tak w hutnictwie jak w rolnictwie, zachoway rne instrumenty wspomagania eksportu (np. tanie kredyty czy gwarancje kredytowe), z ktrych Polska zrezygnowaa. Skutki tego s widoczne zwaszcza jeli chodzi o wschodni kierunek handlu, szczeglnie Rosj i Ukrain. Polska bya kiedy na tych rynkach potg, w tym w ywnoci, a dzisiaj, gwnie z wyboru, jest karem, tracc sw pozycj gwnie wobec wspieranych przez pastwa konkurentw z Unii. Nieuczciwa walka Wystawieni na miadc konkurencj z importu oraz borykajcy si z brakiem kredytu, miejscowi inwestorzy mieli tylko jedn szans w staraniach o pastwowy majtek. T jedyn szans byaby dla nich polityka przemysowa pastwa wyrwnujca warunki konkurencji o majtek z opywajcymi w fundusze obce firmy bdce rdem importowego zagroenia (patrz sugestie Kornaia, 1991). Stao si jednak dokadnie odwrotnie - pastwo przyjo "polityk antyprzemysow". Zamiast chroni lokalnych nabywcw zniesiono jakiekolwiek formalne wymogi dla zagranicznego udziau w prywatyzacji. To bya dobrowolna decyzja polskich wadz, nie majca nic wsplnego z negocjacjami akcesyjnymi z Uni. Nie ma te precedensu wrd czonkw Unii znoszenia barier dla ruchw kapitaowych jeszcze przed formalnym przyjciem (Austria do ostatniej chwili utrzymaa ograniczenia wobec obcych inwestorw, np. w sektorze motoryzacji). Zreszt, nawet jak si ju jest czonkiem Unii, przepisy zezwalaj na wyczenie ruchw kapitaowych z penej liberalizacji w ramach tzw. unii monetarnej. Dania zdecydowaa si poczeka z przyjciem wsplnej waluty, eby da swym bankom czas na konsolidacj tak, by unikn obcych przej. Portugalia wesza do tego monetarnego reimu, ale z podobnych powodw zacza pod nadzorem pastwa
OBD REFORM
szybk konsolidacj rnych dziedzin, w tym te w swym sektorze bankowym. Przy caym swym liberalizmie, Unia nie jest wcale obszarem cakowicie pozbawionym pastwowej wasnoci, take nie ma potrzeby sprzedawania na si wszystkiego co pastwowe, eby si "dopasowa". W Portugalii, kiedy przed niewielu laty wstpowaa do Unii, publiczne banki stanowiy 80 procent, a teraz cigle 45 procent. W Niemczech a 40 procent sektora pozostaje w rkach pastwowych (gwnie w formie nastawionych na wspieranie rozwoju - tzw. bankw regionalnych). To, e w Polsce nie wprowadzono adnych reglamentacji, stanowi odchylenie od praktyk, jeli nie wrcz norm zachodnioeuropejskich, ale w innych elementach obecne polskie podejcie do obcego kapitau jest te dewiacj. Najbardziej chyba szokuje wczesna decyzja, eby w polskich warunkach natychmiast wystawi na sprzeda cay kapita. W ten sposb powstaa bowiem ogromna nadwyka poday majtku pastwa nad efektywnym popytem ze strony lokalnych inwestorw. Na dodatek zdecydowano si oferowa majtek gwnie tzw. inwestorom strategicznym, reflektujcym na ponad 50 procent udziaw, gotowym do okrelonych nowych inwestycji. Kierowano si doktryn Balcerowicza (2000), e sprzeda "rozproszona", w mniejszych udziaach, nie zapewnia maksymalnej ceny, cho nikt w praktyce ich nie maksymalizowa. Ograniczeni finansowo polscy inwestorzy stali si jeszcze mniej zdolni do walki z obcym nabywc. Co wicej, krajowy inwestor prawie nigdy nie mg liczy na - finansowe - zachty, oferowane obcokrajowcom, jak to stao si np. z bankami. Przez cae lata wymg dotyczcy rezerw bankowych ustalono na poziomie 30 procent, trzy razy wyszym ni w Unii. Podroyo to koszty dziaalnoci bankw, oraz cen kredytu, tym samym obniajc rynkow warto bankw. Kiedy wikszo bankw staa si ju wasnoci zagraniczn, w 1999 r., wskanik rezerw w Polsce zrwnano z unijnym. Z kolei w przemyle zagraniczni nabywcy zyskali zachty w postaci czsto nawet dziesicioletnich okresw zwolnie podatkowych, niedostpnych dla krajowcw. Podczas gdy pierwsi zostali objci zerowymi cami na import maszyn i urzdze, podobny przywilej nie obj jednak polskich nabywcw majtku. Polscy waciciele nie mog nawet marzy o takim wsparciu w obliczu bankructwa jakie niedawno pastwo obiecao upadajcemu eraniowi, czyli koreaskiemu Daewoo. Do tego wszystkiego, pastwo zrezygnowao z jakichkolwiek oglnie przyjtych w wiecie wymogw wobec obcych inwestorw, oprcz tzw. obowizkowych inwestycji. W wikszoci przypadkw te obowizki nie byy egzekwowane, gdy chodzio jedynie o stworzenie wraenia, e czna faktyczna cena sprzeday jest wysza ni wpata do budetu. Zamiast sprowadzi dodatkowy kapita z zagranicy, nabywcy z reguy signli do zyskw wypracowywanych przez swe polskie nabytki.
OBD REFORM
Negocjujc wysoko obowizkowych inwestycji strona polska prawie nigdy nie domagaa si eby zagraniczny inwestor wprowadzi konkretn technik produkcji czy wyrb. Jake inaczej zachowaa si natomiast Irlandia, ktrej polityka przycigania obcych inwestycji - przypomn, gwnie na budow nowych obiektw - nie polegaa tylko na niskich stawkach podatkowych. Waniejsze byo to, e prawie bez wyjtku, mona byo inwestowa tylko w dziedziny "wysokiej" techniki. Trudno o wikszy kontrast ni to, co si stao po otwarciu na obcy kapita z elektronik w Irlandii i w Polsce. W Polsce, dysponujca bardzo wyksztacon kadr elektronika pada waciwie z marszu, a obce firmy weszy gwnie z wasnym towarem. W Irlandii, ci sami producenci stworzyli od zera prn bran elektroniczn, podobnie jak w Finlandii, gdzie - te pod opiek pastwa - taka silna brana, oparta w duym stopniu na obcej kadrze, powstaa w cigu ostatnich paru lat. Podsumowanie Naley odrzuci kolejny popularny dzisiaj pogld, mianowicie e dziki reformom ustrojowym udao si od zaraz wyczy pastwo z nadmiernej interwencji w gospodark. Owszem, zrezygnowano z jawnej polityki przemysowej, ktra zapewniaa przemysowi i rolnictwu nie tylko rozliczne subwencje ale i prawie pen ochron przed importem. W to miejsce wprowadzono jednak niejawn polityk przemysow, tyle, e nastawion nie na wsparcie wasnych producentw, lecz obcych. W zgodzie z logik "terapii szokowej", praktykowana za komunizmu polityka przemysowa zostaa rozmontowana w sposb radykalny; polska gospodarka zostaa, wic wtrcona w cakowicie niepotrzebn, moliw do ominicia, gbok recesj. Poniewa polityka ochrony gospodarki nie zostaa nigdy nawet czciowo zrekonstruowana, spowodowao to z kolei, e krajowi inwestorzy stali si niezdolni do przejmowania na trwae pastwowych fabryk i bankw. W tych warunkach jedynym sposobem na powstrzymanie zagranicznego przejcia polskiej gospodarki byo formalne wyczenie obcych inwestorw z prywatyzacji, albo zaniechanie na pewien czas prywatyzacji w ogle. Decyzja w tej sprawie naleaa wycznie do polskich wadz, gdy adne orodki zewntrzne, wcznie z Uni Europejsk nie miay prawa zabroni takich wyborw. W kadym razie, aden taki zakaz nie powinien nabra mocy przed pen akcesj. Zamiast tych zakazw, w miejsce polityki popierania wasnych inwestorw wesza polityka popierania obcych inwestorw, czyli waciwie "polityka antyprzemysowa". Nie chodzi o jakie przypadkowe ruchy pastwa, ale zupenie spjne dziaania, ktrych gwnym przesaniem stao si uatwienie obcym producentom przejcia rynkw wewntrznych. Albo - jako najwikszy przywilej - taniego przejcia krajowych
OBD REFORM
producentw wraz z ich dawnymi rynkami zbytu. ROZDZIA PITY LABIRYNTY KORUPCJI Miejsca bardzo mocno ju wyblakego marksizmu nie zaj bynajmniej wsparty na solidnej moralnoci liberalizm, ale rozpasany amoralizm, przyzwalajcy na gwacenie interesu publicznego i omijanie prawa Morderczy klimat dla krajowych inwestorw nie zosta nigdy skorygowany, gdy nie chodzi o zwyke bdy ze strony rzdzcych, ale o ich niezbyt nawet skrywane interesy wasne. Komunizm zrodzi si w nienormalnych okolicznociach przemocy, "niekompletny kapitalizm" powstaje za w warunkach nagminnej korupcji. Ze wzgldu na uznaniowo oraz bezkarno, aparat pastwa moe narusza cele spoeczne, wczajc wymogi uczciwej sprzeday narodowego majtku. Wsplna korzy eby zrozumie rol korupcji w prywatyzacji, a waciwie w caej transformacji, trzeba si cofn w czasie do pnego komunizmu i jego upadku. Obowizuje proste rozumowanie, e komunizm upad, bo musia upa, gdy by z gruntu zym systemem. Gdyby jednak przyj takie proste mylenie, stajemy bezradni wobec nastpujcej kwestii: jak to jest moliwe, e skoro system komunizmu by od pocztku uwaany za zy, to, dlaczego ten zy system nie zosta odrzucony niejako od rki. Przyznam, e przez jaki czas nie znajdowaem odpowiedzi, a natknem si na tekst Koakowskiego (1990), w ktrym rzuci on tez, e komunizm skoczy si powolnie przez upadek wiary w jego racje tak po stronie partii, jak i mas. Stwierdzenie takie wymagao duej odwagi, gdy sugerowao, e to nie jest tak, e tylko partia chciaa kiedy komunizmu a masy nigdy go nie chciay. Odwrotnie, obie grupy pocztkowo wspary system a potem - znowu razem - go porzuciy. Pozostaa mi jednak niejasno, jakie racje weszy w miejsce dawnej wiary w komunizm - czy przypadkiem inna wiara, w inny system, czy raczej niewiara w nic, a tym samym przyzwolenie na nie-system. Poniewa wiara w system zakada spjno moraln, rozumian jako sens interesu publicznego, nie byo te jasne, czy w miejsce byego porzdku wszed zwizany z innym systemem moralny porzdek, czy te raczej nastpio podwaenie interesu oglnego, czyli demoralizacja. Z czasem doszedem do wniosku, e istotnie komunizm z pocztku mia oglne
OBD REFORM
poparcie, wcznie z moralnym przyzwoleniem na monopol wadzy oraz rutynow przemoc. Tak jak w kadym porzdku moralnym, baz poparcia by sens publicznego interesu, ktremu niewolny i brutalny system mia suy. Ale z czasem nastpio przewartociowanie, tyle, e wraz z nim przysza demoralizacja, zdefiniowana wyej jako odejcie od poczucia interesu publicznego. Uznaem te, e tego zwrotu, rozumianego jednak nie jako rwnoczesny zanik wiary, ale jako demoralizacja, dokonaa tak partia/pastwo, jak i masy. Jeli chodzi o kadry, to w pewnej chwili uznay, e komunizm daje im przywilej decydowania o losie mas, ale nie osobiste korzyci materialne. Kiedy gr wziy wzgldy prywatne nad publicznymi, kadry uznay, e mona by pozby si komunizmu, aeby zacz si bogaci w dowolny sposb, rwnie nawet w drodze korupcji. Z kolei rzdzeni uznali, e system, ktry zawsze dawa im due poczucie bezpieczestwa, w tym sta prac i sztywne ceny, rwnie oferuje im tylko marne korzyci materialne. Cho nie na tak skal jak rzdzcy, masy rwnie zaczy systematycznie pasoytowa na pastwowej gospodarce. Zwyciy konsumeryzm, wraz, z ktrym przyszo masowe wycofywanie si z politycznej aktywnoci, wraz z cichym przyzwoleniem na coraz bardziej widoczn korupcj wadz. Powyszy zwrot dokona si w Polsce w okresie Gierka, cho nie mona za ten fakt wini jego osobicie czy te jego ekip. Podobnie, nie mona postawi takiego zarzutu ekipie Breniewa, czy te jemu osobicie, cho pod jego wadz nastpi taki sam zwrot w Zwizku Radzieckim (patrz Jowitt 1992). A to dlatego, e komunizm mia w sobie od pocztku ziarno upadku, w tym sensie, e prdzej czy pniej musiao doj do demoralizacji, czyli korupcji wadz i obojtnoci ludzi. U podstaw demoralizacji, jako odrzucenia interesu publicznego, leaa skrajna centralizacja wadzy politycznej. Jeli chodzi o samych rzdzcych, ogromna centralizacja zagwarantowaa im nie tylko pen swobod dziaania, ale i bezkarno, nawet w sytuacji amania ustanowionego prawa. Std te w momencie, gdy kadry partyjne zdecydoway si zastpi interes oglny wasnym, nie musiay obawia si powaniejszych sankcji prawnych czy te kadrowej reprymendy. Partyjny monopol wadzy mia rwnie demoralizujcy wpyw na rzdzonych, gdy uczyni ich w zasadzie bezradnymi. Uderzajc w instytucje tzw. spoecznoci cywilnej, jak rodzina czy wsplnota, zatomizowa on rzdzonych. Wszczepi im poczucie, e skoro ich glosy/czyny nie licz si w oglnym rachunku, wic lepiej wycofa si z ycia publicznego. Rzdzeni znaleli dla siebie program zastpczy w formie u ucieczki w ycie osobiste i pomnaanie dbr konsumpcyjnych. Fakt, e to wanie demoralizacja partii i mas spowodowaa, e komunizm - jak kady inny system objty demoralizacj musia upa, nie zosta w peni uwiadomiony. W ostatnich latach komunizmu peno byo opozycyjnych atakw na korupcj, tyle e rozumiano przez ni nie tyle nielegalne
OBD REFORM
korzyci materialne co fakt sprawowania wadzy przez uzurpacj. Krytyka dotyczya, wic prawie wycznie rzdzcych, tak jakby rzdzeni, czyli wikszo nie cierpiaa na t dolegliwo. Antykomunistyczna opozycja narzucia koncepcj upadku komunizmu jako rewolucji mas walczcych o inn wiar, czyli moralno. To by pono proces, w ktrym rzdzeni jako moralni nosiciele zmian ulegli niejako przebudzeniu z letargu. Motywowane trosk o oglny interes masy eliminuj, wic kierowan przez wskie interesy czonkw parti. Burzc mocno zwizane z ni pokady korupcji, przebudzone masy gwarantuj nastanie moralnego pastwa. Negatywny wybr O tym, e uzdrawiajca pastwo moralna rewolucja nie dosza do skutku, najlepiej wiadczy fakt, e wraz z upadkiem komunizmu nie zaczo si budowanie sprawnego pastwa tylko niszczenie resztek, ktre zostay z dawnego pastwa. Zamiast odnowy ducha publicznego, nastpia raczej dalsza demoralizacja, znowu tak za spraw rzdzcych jak i rzdzonych, tym razem zainteresowanych w osigniciu jak najwikszych korzyci osobistych z podziau schedy po komunizmie. Wraz z zaamaniem komunizmu, pojawia si niespotykana, mona powiedzie "historyczna", szansa, przed ktr chyba nigdy wczeniej nie stano prawie adne pastwo w historii. Raptem w rkach rzdzcych znalaza si do podziau nie jak za komunizmu roczna produkcja, ale zakumulowany przez dziesiciolecia narodowy kapita. W ten sposb, teraz za kapitalizmu, ulegy zwielokrotnieniu moliwoci zaspakajania wasnych korzyci dla ludzi aparatu pastwa. Pokusa bya przy tym wyjtkowo ogromna, gdy pozostawiony przez komunizm ogromny zasb kapitau by tak jak za komunizmu nadal swego rodzaju mieniem porzuconym. Za komunizmu kapita by faktycznie niczyj, ale nie na sprzeda, teraz ten kapita, cigle niczyj, mg sta si przedmiotem sprzeday. Dysponenci mogli, wic potraktowa prywatyzowany majtek narodu jako bezpaski i nie przejmowa si ustaleniem jego faktycznej wartoci ani ciganiem za penych cen. Nic, wic dziwnego, e prywatne interesy rzdzcych, czyli korupcja staa si motorem caej ustrojowej transformacji, w tym wyboru jej modelowej koncepcji przejcia z komunizmu do kapitalizmu. Ten fakt, sam w sobie, dokadnie tumaczy dlaczego wraz z upadkiem komunizmu, gwnym celem wadz, ju nie starego partii/pastwa ale nowego pastwa bez partii, stao si nie dbanie o oglny dobrobyt ale o grabie odziedziczonych zasobw majtku. Nie mogo by inaczej, gdy dla zainteresowanego wasnymi korzyciami aparatu pastwa wybr czym si zaj, produkcj czy rozdziaem, zalea gwnie od tego,
OBD REFORM
ktra z tych sfer dawaa wiksze moliwoci naduy. Przynajmniej pocztkowo, gdy zasoby majtku zastane po komunizmie byy pilnowane przez zaogi, nielegalne spijanie zyskw z pastwowej produkcji nie mogo dorwna prowizjom z ewentualnego rozdziau majtku pastwa, z ktrego sza ta produkcja. W ten sposb, porzucony zosta nie tylko model pastwa z czasw wanie pogrzebanego komunizmu, ale te model nowoczesnego pastwa w ogle. Przy wszystkich swoich ekscesach, pastwo za komunizmu reprezentowao wsplny model pastwa interwencyjnego, dbajcego o produkcj. W polskiej drodze do kapitalizmu dokona si regres nie tylko ze wzgldu na wywaszczenie z kapitau caego narodu, wraz z rzdzcymi, ale te dlatego, e nagle pastwo niejako porzucio nard. Korupcja podyktowaa nie tylko wybr podziau zasobw kapitau w miejsce wspierania produkcji, ale zdeterminowaa te wybr sposobu - metody - zmian wasnociowych. eby zmaksymalizowa moliwoci korupcyjnych korzyci konieczne byo przede wszystkim wyczenie z prywatyzacji innych potencjalnych stron. Innymi sowy, wane stao si, eby przynajmniej w tej dziedzinie zapewni daleko idc autonomi pastwa, charakteryzujc system komunizmu. To tumaczy, dlaczego szybko wykluczono samoprywatyzacj przez zaogi robotnikw i dyrekcj - rozstrzygajc niejasnoci z okresu komunistycznego tak, e majtek trway uznano nie za wasno ogln, ale jako prawnie naleny pastwu. Korupcj zosta te podyktowany wybr sprzeday majtku jako gwnego kanau prywatyzacji. Porzucono bezpatne rozdawnictwo majtku, gdy nie gwarantowao ono pastwu prowizji na tym poziomie co jego sprzeda. Std wzia si napa tzw. liberaw na popierane przez dawne "niezalene" zwizki rozdawnictwo, e rwno dzielc kapita midzy obywateli, czy nawet tylko wrd zag, doprowadzi si do wypaczenia kapitalizmu. Nie ma wtpliwoci, e taki kapitalizm, nazywany przez jego zwolennikw "kapitalizmem demokratycznym", byby wypaczeniem. Tyle, e obrany przez pastwo wariant sprzeday te grozi wypaczonym kapitalizmem, bez lokalnej wasnoci kapitau. Z myl o maksymalizacji prowizji zosta rozstrzygnity kolejny podstawowy wybr w sprawie modelu prywatyzacji, mianowicie podjto decyzj eby przeznaczy na sprzeda jak najwicej z dostpnych rodkw trwaych w jak najkrtszym czasie. Gdyby nie pogo za atwymi prowizjami aparat pastwa wybraby wolne tempo dystrybucji majtku sprzeday. Tak, by mie czas na prawidowe przygotowanie majtku do oficjalnych przetargw oraz starann selekcj ofert. Tak, wic, prywatyzacja zamiast uzdrowienia pastwa, odebraa mu na stae kontrol nad zasobami oraz daa okazj do naduy, staa si sama gwnym rdem dalszego jego rozkadu. Fakt, e w wyniku prywatyzacji pastwo w ostatecznym rachunku traci
OBD REFORM
swe zasoby nie mia ju wikszego znaczenia dla jego moralnego stanu. Pozbawione resztek przyzwoitoci pastwo nie jest zdolne do wasnej odnowy, a tym bardziej do zaszczepiania poczucia interesu oglnego. Potga korupcji Teza, e korupcja staa si napdow si prywatyzacji, a tym samym caej transformacji, mogaby si oczywicie komu nie spodoba, no bo gdzie s prokuratorskie dowody. Gdzie s dowody na to, e prywatyzatorzy rzeczywicie przed sprzeda dopuszczaj do zaamania bankw czy fabryk. Albo, gdzie s namacalne dowody, e w przypadku jakiego banku czy fabryki, kto rzeczywicie wykorzysta nadarzajc si okazj, eby zaniy cen majtku dla wasnej korzyci. Kto by mg rzec, e przedstawione wczeniej wyliczenia na temat skandalicznie zanionych wycen to nie dowd na korupcj, gdy gdyby to bya prawda to mielibymy do czynienia z nie koczcymi si procesami nieuczciwych decydentw. Tyle, e w Polsce, nie mwic o Rosji, wymiar sprawiedliwoci jest absolutnie niesprawny. Wykroczenia prywatyzacyjne zwykle nie s cigane, a nawet jeli dochodzi do rozpraw sdowych, sam wynik procesu zwykle bywa do kupienia. Moe u kogo pojawi si inna wtpliwo, czy istotnie korupcja pastwa rzdzi sprzeda majtku, gdy nie bardzo wiadomo dlaczego korupcja miaaby prowadzi do zaniania cen. Gdyby ceny byy sztucznie zanione potencjalni nabywcy zaczliby walk midzy sob. Zadziaaby wic rynek, czyli prawo popytu i poday. Pod wpywem nadmiernego popytu musiayby podnie si ceny poday majtku, na tyle e ostateczny nabywca zapaciby jego pen warto rynkow. Tam, gdzie rzdzi korupcja, nie rzdzi jednak aden rynek, ale zmowa, w ktrej sprzedajcy decyduje o tym kto dokadnie dostanie majtek. Po to, eby zaoferowa zanion cen oraz wycign apwk, taki urzdnik ma tylko jedno wyjcie, mianowicie uniemoliwi szeroki dostp do przetargu na majtek kupujcym. Innymi sowy, jedyn naprawd zgodn z logik korupcji strategi sprzeday majtku sta si, jak ju sugerowaem, faszywy przetarg z "gwarantowan" wypat. Waciwie to chodzi o wielostopniowy proceder, w ktrym potencjalni nabywcy zagraniczni najpierw na zasadach rynku walcz, eby z pomoc firm doradczych dotrze do odpowiednich urzdnikw. Najszybszy lub najhojniejszy z walczcych wygrywa, po czym nastpuje nierynkowy przydzia. Wytypowany kontrahent ma ju zapewniony kontrakt, a inni inwestorzy stanowi tylko parawan albo su jako gwaranci na wypadek jeli taki "robiony bieg" nie zadziaa od razu.
OBD REFORM
Ale nawet jak uporamy si z tymi dotyczcymi wyceny, kto mgby kwestionowa czy istotnie korupcja rzdzi wszystkim, bo gdyby to bya prawda to bezkarni sprzedajcy sami przyjliby za bezcen majtek zamiast oddawa go obcym nabywcom. Takiej alternatywy jednak nie byo, gdy - ze wzgldu na wspomniany wczeniej tragiczny stan gospodarki - adni krajowi pretendenci, wcznie z decydentami, nie mogli marzy o osigniciu trwaych zyskw z przejtych obiektw. Do tego dochodzi fakt, e urzdnicy dysponujcy majtkiem nie byli zainteresowani zagarniciem fabryk czy bankw na stae, nawet gdyby miay przynie dobre zyski. Nie marzyli o zostaniu kapitalist, nie tym z marksowskiej groteski, ale ciko pracujcym i pilnie oszczdzajcym osobnikiem. Pragnli oni gwnie zdobycia atwego pienidza i dostpu do rozrzutnej konsumpcji, eby odbi sobie do woli mode lata, ktre pono podle im zmarnowa sierminy komunizm. Nawet gdyby si zgodzi z powyszym, pozostaje kolejna wtpliwo, e skoro sami sprzedajcy nie mieli ochoty na przejcie na wasno prywatyzowanego kapitau, dlaczego wybrali z reguy obcych zamiast lokalnych nabywcw. Nie mona dowie przemonej roli korupcji, dopki si starannie nie wyjani, dlaczego nieuczciwi urzdnicy mieliby wzgardzi apwkami oferowanymi ze strony lokalnych inwestorw na rzecz prowizji pyncych od ich zagranicznych rywali. Mona by na to odpowiedzie, e sabsi finansowo lokalni inwestorzy nie mogli przebi zagranicznych, ale to nie jest koniec sprawy. Zreszt, poniewa apwki pacone za darmowy majtek byy marne, jak zasiki, nie wydaje si eby kwestie finansowe byy tutaj najwaniejsze. Istotnie, wybr pada gwnie na zagranicznych nabywcw, gdy okazali si lepiej przygotowani ni krajowcy do dziaania w warunkach chronicznej korupcji jaka zapanowaa w Polsce. Trzeba pamita, e korupcja to wiat ciemnych zakulisowych konszachtw, wic eby w nim sobie radzi, nie tak jak na rynku - w penym wietle - trzeba opanowa specjalne reguy. Jedn z nich jest, eby nielegalnie ukadajce si strony, bez moliwoci odwoania si do prawa, mogy sobie ufa. Obcy nabywcy okazali si bardziej godni zaufania od krajowych pretendentw, gdy przyjli wyprbowana zasad, e naley bezwzgldnie wywizywa si z przyjtych zobowiza. Zagraniczni nabywcy okazali si nie tylko bardziej wiarygodni jeli chodzi o warunki szemranych umw, ale byli te w stanie bardziej skutecznie podporzdkowa polskich urzdnikw. Przyjli zasad opacania wszystkich rywalizujcych frakcji decydentw i to na jak najwyszym szczeblu. Zabrali si te do skrupulatnego zakadania kompromitujcych dossier na wypadek wyamania si zamieszanych w afery, co przemienio Polsk w prawdziwie egzotyczn "krain teczek". Podsumowanie
OBD REFORM
Nie ma, jak wida, innego wyjcia jak odrzuci kolejny wyjtkowo niedorzeczny pogld na temat reform, e najlepsz gwarancj na szybkie usprawnienie systemu byo masowe wpuszczenie obcych inwestorw, z ich wikszym dowiadczeniem rynkowym i szacunkiem dla prawa. Z pewnoci prywatyzacja majtku, ktry przechwycili obcy nabywcy, nie dostarcza na to dowodw, odwrotnie, w procesie zakupu zaczli bezpardonowo gwaci prawa rynku i nagminnie ama prawo. Trudno si temu dziwi, gdy wrd zagranicznych inwestorw zainteresowanych sprzedawanym majtkiem przewayy korporacje midzynarodowe. Maj one wyjtkowe dowiadczenie robienia interesw w warunkach upadego pastwa, gdy nie dziaaj tylko w rozwinitych krajach, jak Unia, gdzie korupcja jest raczej marginesem. Korporacje midzynarodowe s rwnie gboko zakorzenione w gospodarkach zacofanych, gdzie korupcja jest sposobem przetrwania. Komparatywna (= wzgldna) przewaga zagranicznych korporacji w korupcji obrcia si zreszt nie tylko przeciw krajowym inwestorom, kapitalistom, ale te przeciw samemu aparatowi pastwa. Pierwszych wykluczyy one z procesu prywatyzacji majtku a drugich, czyli samo pastwo, jego sprzedajnych decydentw, mimo e ci dostarczyli im ten majtek - niejako na talerzu - za uamek realnej wartoci, korporacje skoniy do przyjcia bardzo marnych apwek. Najlepiej jest przekona si o tym, jak dalece obcy inwestorzy growali nad sprzedawcami majtku przez zestawienie ukrytych korzyci nabywcw z ukrytymi prowizjami dla urzdnikw. Prowizje mona szacowa na 2-4 procent wpyww z prywatyzacji rwnych 18-23 miliardw dolarw. Chodzi o 0,4 do 0,5 miliarda dolarw, co stanowi tylko p procent 216 miliardw dolarw kapitau, ktry na czysto - po odliczeniu cen - zyskali zagraniczni nabywcy w zamian za apwki. ROZDZIA SZSTY HANDLARZE ZOMEM Z nadgorliwego apologety komunizmu inteligencka elita przeksztacia si w jego najbardziej zdeterminowanego przeciwnika, eby nastpnie zosta poplecznikiem innej dewiacji - kapitalizmu z obcym kapitaem i lokaln prac. Pastwo nie jest anonimowe, a wadza jest personalna, wic nie powinno by kopotu z wyjciem poza ogln analiz mechanizmw wyprzeday majtku i ustaleniem jakie siy polityczne wykonay t operacj. Jako ekonomista nie powinienem wchodzi na teren, ktry naley do politologw, ale ci nie s skorzy do udzielenia odpowiedzi. Cho odpowied jest prosta, mianowicie, e wszystkie dotd rzdzce orodki przyoyy si do tej wyprzeday, tyle, e w nierwnym stopniu.
OBD REFORM
Sia przewodnia Szukajc politycznych si zwizanych z wyprzeda majtku naley zacz od analizy gwnych grup interesu oraz rl, ktre te grupy wziy na siebie w procesie wywaszczenia. Kiedy si spojrzy na ten proces z tej perspektywy, wyania si obraz przechodzenia do kapitalizmu, ktre stanowi wynik konfliktu dwch grup. W jednej znaleli si ci, ktrzy przy okazji chcieli po prostu zosta sami kapitalistami a w drugiej ci, ktrzy myleli raczej o innych korzyciach ni kapitalizm dla siebie. Sdzc po wynikach, czyli wywaszczeniu kapitau na rzecz zagranicy, w tym konflikcie grup interesu prawie natychmiastowe zwycistwo musiay odnie nie te krgi, ktre byy zainteresowane przejmowaniem kapitau, by zosta produktywnym kapitalist. Byy to raczej krgi, ktre wykorzystay wadz by sta si "porednikami" w wyprzeday majtku w obce rce. Wszystko z myl o zaspokojeniu swych zgoa niekapitaistycznych potrzeb, czyli wybujaej konsumpcji. Za tym zwycistwem kryje si przede wszystkim zaskakujca wygrana stosunkowo mao liczebnej grupy, mianowicie trzonu inteligencji, prawie wycznie miejskiej. Uksztatowana w duym stopniu przez opozycj wobec komunizmu grupa ta nie zdobya sobie wielkiego wyborczego poparcia. Mimo braku tego poparcia, proces reform zosta podporzdkowany tej grupie pozbawionej niestety bezporedniego interesu w przywrceniu kapitalistycznej produkcji. Nie ulega adnej wtpliwoci, e gwne inteligenckie rodowiska przyczyy si do opozycji wobec komunizmu nie z potrzeby kapitalizmu, czyli chci stania si samemu kapitalistami. Chodzio im raczej o poszerzenie sfery wolnoci, czsto traktowanej jako wysze dobro, samo w sobie. Dopisano do tego misj, eby wzorem polskiej przeszoci nie wolno ogowi, cho nie byo dla tych inteligenckich krgw do koca jasne jak naley dokadnie rozumie sens wolnoci. Inteligenckie starcie ze skazanym na upadek komunizmem nie miao jednak charakteru wycznie ideowego, gdy doszy do tego silne interesy osobiste, tym wiksze im bliej znaleli si orodkw wadzy. Z tego dokadnie powodu, gdy doszo do wyboru modelu prywatyzacji, rodowiska inteligenckie uyy swoich wpyww nie dla zagarnicia kapitau na wasny uytek, bo go raczej nie chciay dla siebie. Uyy tych wpyww w tym celu, eby z korzyci wasn sprzeda kapita innym. Na wyborze modelu prywatyzacji zaciya te typowa dla polskiej inteligencji awersja wobec charakterologicznie odmiennych kapitalistw, tyle, e tym razem przyja ona szczegln form. Jej potpienie spado nie na wszystkich kapitalistw, ale wycznie na miejscowy
OBD REFORM
ywio kapitalistyczny. ywio ten uznano za zbyt prowincjonalny, eby sobie poradzi we wspczesnym - globalnym - kapitalizmie, w ich miejsce powinni, wic przyj wiatowcy z zagranicy. Z powyszego rozumowania inteligenckie rodowiska zdoay wyeliminowa wzgldy moralne, ktre mogyby sugerowa, e prowincjonalni czy nie, krajowcy maj prawo do wasnoci tego co wypracowali bardziej ni ktokolwiek inny. Za tym kryo si oglniejsze przekonanie tych krgw, e nie naley miesza kapitalistycznego rynku z tradycyjn moralnoci, lub inaczej - ekonomii z socjologi. Zinterpretowali wolno gospodarcz jako form spoecznego nihilizmu. Miao to niemae znaczenie praktyczne, gdy, zanegowanie moralnoci, jako bazy nie tylko rynku, ale kadej spoecznej instytucji, stao si wygodnym usprawiedliwieniem dla sprzeday oglnego majtku bez ogldania si na prawo. W ten sposb, przynajmniej w ich oczach, dopuszczalna staa si powszechna praktyka zaniania, cen w celu uzyskania prowizji przy zmianie waciciela zasobw kapitau z organu pastwa na prywatn osob, czyli na zagranicznego rezydenta. adna inna grupa spoeczna otwarcie nie przyja tej filozofii, nie wszystkie jednak rzuciy wyzwanie inteligencji. Niektre z nich wrcz zwizay si z tymi krgami w celach sprawowania wadzy, chodzi gwnie o robotnikw z dawnej opozycji nielegalnych zwizkw. Cz tej grupy zawsze chciaa, eby kapita zosta rozdany czynic kapitalistw ze wszystkich. Ale jej trzon szybko przesun si w stron wyprzeday zagranicy za korzyci wasne, czyli preferencyjne akcje. To te dwie grupy, bez ambicji stania si kapitalistami, a w pewnym sensie nawet antykapitalistyczne, solidarnie, wykluczyy z gry o narodowe zasoby lokalne grupy, ktre chciay kapitalizmu dla siebie, czyli prokapitalistyczne. Co zakrawa na ironi, wrd pokonanych znalaza si jedyna wana grupa, ktra za komunizmu zachowaa wasno - chopi. Z tego tytuu byli bowiem wyjtkowo przygotowani do wykorzystania moliwoci jakie daje normalny - ludzki - kapitalizm. Narzucona przez inteligencj, jako "si przewodni", wyprzeda w rce zagraniczne zostawia te na lodzie inn, tyle, e znacznie mniej zasobn, pozostao po kapitalizmie, mianowicie wywaszczonych po wojnie przedsibiorcw i kamienicznikw. Jedyn szans bya dla nich reprywatyzacja przeprowadzona na tyle szybko, eby ich zagarnita wasno nie zostaa ponownie zagarnita, tym razem przez zagranicznych inwestorw; do takiej reprywatyzacji nigdy nie doszo. Wrd wyczonych znaleli si te dotychczasowi komunistyczni dyrektorzy bankw i fabryk, ktrzy w przeciwiestwie do przedwojennych wacicieli zebrali bogate dowiadczenie w zarzdzaniu kapitaem. Sdzc po krajach rozwinitego kapitalizmu, stanowili oni grup najlepiej przygotowan do przejmowania kapitau, ale odebrano im
OBD REFORM
t szans argumentujc, e jako zwizani z komunizmem nie maj do tego moralnego tytuu, ale maj go obcy nabywcy bez pytania o przeszo. Propaganda wyprzeday Kiedy si czyta powyszy opis swoistego "konfliktu klasowego" w ktrym grupy zainteresowane kapitaem cieraj si z tymi, ktrzy go nie chc, rodzi si pytanie co to takiego pozwolio trzonowi inteligencji sta si "si przewodni" rodzcego si "niekompletnego kapitalizmu". Przecie, inteligencja bya nie tylko saba liczebnie ale jej ewentualne korzyci z wywaszczenia na rzecz zagranicy - prowizje - blady w porwnaniu z tym co mieli finansowo do zyskania lokalni nabywcy. Krgi inteligenckie wygray, gwnie dlatego e przejy z komunizmu najwaniejszy instrument wadzy, czyli rodki przekazu. Nie chodzi o to, e pojawi si jeden organ, ale o to, e najbardziej wpywowe media, cho wolne od pastwowej cenzury, przyjy t sam generaln lini programow. Z wymian redaktorw naczelnych nastpia niesychana wulgaryzacja mediw, powrt do wczesnych wzorw komunistycznych, gdy demolowano tzw. wrogw klasowych. Wykonujc wyrok na sobie, inteligencja stoczya si z obrocy wyszej kultury do nosicielki anty-kultury, ale jednoczenie zyskaa szans bardziej skutecznego narzucenia spoeczestwu faszw wspierajcych wyprzeda majtku. W tym kamstwa, e komunizm zostawi gospodark w tak kiepskim stanie, e fabryki i banki to zom, ktry powinien zaraz znale solidnego uytkownika - najlepiej cudzoziemca. Oraz, po cenie zomu, eby bro boe si nie rozmyli. W jednej, wspartej przez media, wersji stwierdza si, e odziedziczono zom, gdy komunizm doprowadzi do kompletnego fizycznego zuycia majtku trwaego. Wskaniki zuycia s rzeczywicie wysokie, co nie zmienia jednak faktu, e niezuyta aktywna - cz polskiego majtku cigle bya bardzo duo warta. Innymi sowy, ile by nie byo tego zomu w postaci zuytych maszyn, nie miao to wcale wpywu na warto sprzedawanych niezuytych maszyn. Zgodnie z inn wersj, kiedy upad komunizm, upada te produkcja, wic ile by nie woono kiedy w budow zakadw czy organizacj bankw dla nabywcy, to niewiele znaczyo, bo licz si tylko zyski z przyszej produkcji. Nie wiadomo jednak, dlaczego pocztkowe zaamanie produkcji miaoby przekona potencjalnych nabywcw, e przysze zyski te bd marne. Jak gorliwie podaj te same media, zaraz po zaamaniu produkcja oraz zyski zaczy przecie szybko rosn. Najlepiej wida zabiegi rodkw przekazu na przykadzie poszczeglnych sektorw, jak choby finansw. Ile razy zaczynaj si przygotowania do sprzeday bankw, pojawiaj si lamenty, e tak le dziaaj bo np. wieki trwa realizacja zwykego czeku.
OBD REFORM
Od czasu to czasu do rangi niezwykego wydarzenia urasta te informacja na temat bankructwa jakiego krajowego banku, tak jednak maego, e mao kto o nim kiedykolwiek sysza, a jeszcze mniej miao z nim do czynienia. Kiedy jednak trzeba pochwali tzw. liberalnych reformatorw, e ci ratuj bankowo, tak jak inne wystawione pod motek sektory, ton mediw si zmienia. Nagle okazuje si, e od 1994 r., przed fal wyprzeday, gdy rzd odduy banki w formie obligacji, stay si one najbardziej zyskown dziedzin gospodarki. Nie tylko, e wyrniaj si na tle zbankrutowanych bankw czeskich, czy tych rosyjskich - mafijnych, ale maj wyniki finansowe lepsze od bankw unijnych. Urabianie opinii przez rodki przekazu okazao si na tyle skuteczne, e mao kogo zdziwio, e zdrowe banki - z aktywami rzdu a 90 miliardw dolarw - po 1994 r. zostay prawie w caoci sprzedane zagranicy za 3 miliardy dolarw, czyli za darmo. Gdy dokadnie tyle pastwo wypaci bankom do 2004 r. z budetu w formie oprocentowania wspomnianych oddueniowych obligacji, ktre wraz z innymi aktywami przeszy w rce nowych zagranicznych wacicieli. Gdyby jednak kto mia si sprzeciwi tego rodzaju wywaszczeniowej operacji, media maj na repertuar niewybrednych atakw. Gdyby, na przykad, ten kto wspomnia, e nie naley chyba wszystkiego wyprzedawa zagranicy, dopadn go oskareniem, e jest szowinist. Nigdy jednak dotd nie przyszo ludziom mediw do gowy, by uy jakiego odpowiedniego okrelenia na tych, ktrzy myl, e najlepiej bdzie wtedy jak w polskich rkach zostanie nic, ino sznur. Na miaka, ktry z kolei zechciaby kwestionowa ceny, po ktrych majtek jest upynniany, rodki przekazu maj inn inwektyw. Na temat zanionych cen moe bowiem rozprawia tylko osobnik, ktry ma jakie zudzenia na temat tego, e komunizm by w stanie tworzy co wicej ni zom. Z rozpdu, taki krytyk wyceny majtku, moe nawet oberwa od machiny jako nieyciowy sympatyk pokonanego komunizmu, czy - zgoa pogardliwie - jako komuch. A prawda jest taka, e jeli mona w ogle mwi o zomie w kontekcie polskiej prywatyzacji to nie tak jak sobie ycz gwne rodki przekazu, e zastany kapita by wart tyle co zom, ale e ten kapita zosta potraktowany jak zom. Z pomoc rodkw przekazu sprzedano banki i fabryki, waciwie to ca Polsk w cenie zomu, rkami ludzi, ktrych ominy dotd epitety. Z racji charakteru ich zajcia naleaoby od zaraz zacz ich nazwa "handlarzami zomem". Zgrana wadza Inteligencji nie mogo wystarczy samo przejcie kontroli nad mediami. eby zdoby wadz, potrzebowaa ona te politycznej organizacji do realizacji swych celw. Staa
OBD REFORM
si ni z pocztku Unia Demokratyczna, potem przemianowana, w tym samym duchu orwellowskiej nowomowy, na Uni Wolnoci. Nie mg to by aden innych duch, gdy nikt inny poza t parti nie zaangaowa si z podobn sil w pozbawienie ogu ludzi bazy, na ktrej opiera si wolno, czyli ich wasnego kapitau. Unia przeja ster wadzy pierwsza, w 1989 r., ale nie bez wsparcia ze strony niezalenych zwizkw zawodowych, gwnie robotniczych. By to stosunkowo zrozumiay sojusz, gdy obydwie siy miay ten sam polityczny rodowd, antykomunistyczn opozycj. Bye zwizki byy dostatecznie silne, eby wzi rzdy we wasne rce, ale ich kierownictwo postanowio stroni od polityki. Zdecydowano, e w imieniu dawnej opozycji zmianami ustrojowymi pokieruje inteligencja. Korzystajc z wyjtkowej okolicznoci, e trzeba byo od podstaw sformuowa program reform, Unia, z Balcerowiczem, podja si tego dziea. Gdy w 1991 r., w miejsce rzdu, w ktrym przypady mu finanse, przyszed nastpny, te z Uni, ale bez Balcerowicza, ruszya integracja, z inn Uni, Europejsk. Ju wtedy byo jasne, e gwn technik tej partii bdzie radykalna sprzeda inwestorom zagranicznym pod presj najprzerniejszych formalnych wymogw zwizanych z integracj. Nie tego spodziewali si robotniczy sojusznicy, gdy liczyli na to, e albo majtek zostanie w rkach pastwa, tyle, e bdzie zarzdzany zgodnie z interesem robotnikw, albo, e zostanie rozdany wszystkim. To by tylko jeden z powodw do narastajcych zatargw w rzdach byej opozycji; innym by fakt, e nie doszo do obiecanej poprawy gospodarczej. Zacz si natomiast okropny kryzys lat 1990-1992, ktry uderzy gwnie w pastwowy przemys, czyli w bastion robotnikw. Sytuacj t wykorzystay, odsunite od wadzy, partie wywodzce si z dawnego okresu tak, e w wyborach 1993 r. kontrol nad gospodark przeja koalicja Sojuszu Lewicy Demokratycznej oraz Polskiego Stronnictwa Ludowego. Nastpi gboki zwrot, gdy zamiast y widmem komunizmu, jak bya antykomunistyczna opozycja, koalicja zaja si widmem kapitalizmu. Zdecydowaa, e od ostrej walki o reformy waniejsza jest walka z ostrym kryzysem gospodarki. To dlatego pod rzdami tej koalicji doszo do wyhamowania tempa prywatyzacji, jak to mwili wtedy odsunici od steru ludzie Unii - prawie o poow. Zamiast na si sprzedawa majtek pastwa, lewicowa koalicja zaostrzya nadzorcz kontrol nad sektorem pastwowym oraz wprowadzia zmiany w przepisach - zwane komercjalizacj. Miay one zwikszy kompetencje pastwowej dyrekcji, tak by zbliy warunki jej dziaania do sektora prywatnego.
OBD REFORM
Cho doszo do potrzebnego zwolnienia tempa transferu majtku za granic, dopuszczono do kilku nierozwanych sprzeday, np. caego sektora cementowego oraz wyrobw tytoniowych. Waniejszy jest jednak fakt, e rzdy lewicowej koalicji stanowi jedyny okres, kiedy wiadomie starano si skierowa kapita gwnie w rce krajowe. Na ten okres przypad rozwj krajowych tzw. holdingw w przemyle, ktrych zarzdy znalazy si gwnie z rkach byej partyjnej nomenklatury. wiadoma tego, e adne preferencje dla krajowych nabywcw na nic si nie zdadz ze wzgldu na narzucone Polsce pod rzdami Unii Wolnoci zobowizania otwarcia gospodarki na obrt towarem i kapitaem, koalicja podja jedyny jak dotd krok, ktry mg uratowa kraj przed wywaszczaniem. Podjto prb stworzenia zapory w postaci zgrupowanych wok pastwowych bankw oraz ubezpieczyciela -monopolisty nowego typu holdingw - ale program ten szybko ugrzz. Trudno jest te wszystkie fakty zaakceptowa byej opozycji antykomunistycznej, jak rwnie prawicy jako takiej, gdy yje ona obrazem partii z okresu komunistycznego jako si antypolskich. Z tych samych powodw prawicowe partie niechtnie mwi o wasnych dokonaniach po 1997 r., kiedy na zasadzie rykoszetu wyrway wadze lewicowej koalicji. Maj do tego realne powody, gdy najwiksz wyprzeda zagranicy dokonay te wanie siy, programowo narodowe. Najbardziej szkodliwym aktem prawicy byo przekazanie w rce zagraniczne caego systemu finansowego, ktry obraca pienidzem, dziki ktremu - z kolei - obraca si rynek. Kiedy odchodzia lewicowa koalicja, udzia obcego kapitau w bankach wynosi poniej 20 procent. Dziki prawicy ten udzia podnis si do wspomnianych wczeniej 75 procent. Co wicej, lewica trzymaa wikszo ubezpiecze w gestii krajowej, gdy za spraw prawicy s one ju gwnie w obcych rkach. Szczegln rol w tej prawicowej koalicji odegraa Unia, gdy znowu na zasadzie tzw. pasa transmisyjnego z komunistycznych czasw, gdy zwizki szy za parti, zwizkowy trzon AWS lub Akcji da gospodark Unii, czyli Balcerowiczowi. Zacz swe rzdy od decyzji, eby bez adnej zwoki sprzeda zagranicy pozostae banki. Ale gdy Unia, wraz z nim, wysza z koalicji, orgia wyprzeday si nie skoczya, o czym wiadczy m.in. ostra "walka" rzdu Akcji o niepolski cukier. Podsumowanie Nie da si wic utrzyma oglnie przyjtego pogldu, mianowicie e gwn przeszkod w budowie kapitalizmu od pocztku byy przeytki komunistycznego mylenia reprezentowane przez siy polityczne sprzed upadku komunizmu. Jest w tym troch racji, gdy istotnie intelektualna spucizna z dawnego okresu bolenie odbia si na zmianach ustrojowych, tyle, e wycznym nosicielem tego przeytku okazaa si
OBD REFORM
bya opozycja antykomunistyczna, zwaszcza inteligencka. Inteligencja nie przyjaby, wzorem komunizmu, wrogiej postawy wobec krajowych kapitalistw, gdyby nie jej gorliwa akceptacja idei internacjonalizmu. Nawet za trudnych czasw komunistycznych, internacjonalizm, z negacj narodu, nie by jednak traktowany tak powanie jak obecnie. Mia on co najwyej charakter sloganowy, gdy nikomu z komunistycznych wadz nie przyszoby do gowy, eby dzieli si narodowym kapitaem z innymi krajami, nawet spord tzw. obozu. Wdraanie takiej doktryny jak internacjonalizm, czy to w imi wsplnoty robotnikw, jak w podrcznikowym komunizmie, czy wsplnoty kapitalistw z "niekompletnego kapitalizmu", wymaga zakwestionowania tradycji moralnej. Gdy w komunizmie odbierano wasno prywatn, moralno bya naginana przez parti. Przy budowie "niekompletnego kapitalizmu" przez wywaszczenie narodu doszo jednak - przy udziale inteligencji - do odrzucenia moralnoci. Cho nikt nie potrzebowa inteligencji, eby zachcaa go do przyjcia kapitalizmu, zabraa si ona jednak do propagandy "wyszoci" kapitalizmu, tego "niekompletnego", nad komunizmem. Zrobia to w rewolucyjnym stylu, ktry monopartia porzucia na dugo przed upadkiem komunizmu. Zamiast zaj si polepszeniem bytu przecitnego czowieka, bya opozycja, jako "przeytek komunizmu", wybraa jego rewolucyjne uwiadamianie - w niewiadomoci klski. CZ TRZECIA PRZEKLESTWO HISTORII Likwidacja narodowego kapitau przez pdarmow wyprzeda zagranicy stawia Polsk w sytuacji gorszej ni kiedykolwiek w nowoczesnej historii jej gospodarki. Od dwch ju stuleci Polska zmaga si o zachowanie narodowej kontroli nad swym majtkiem, gwnie w obliczu gospodarczej ekspansji jej ssiadw. Tak byo oczywicie w okresie zaborw, czy to w drodze niemieckiego rugowania z ziemi czy rosyjskich konfiskat majtkw. Polska ziemia, jako gwny skadnik narodowego kapitau, przechodzia wtedy w obce rce z reguy za uamek wartoci. W niemieckim zaborze dziao si tak pod presj dugw, a w zaborze rosyjskim ze wzgldu na krtki czas wyznaczony na sprzeda posiadoci. Na to, eby pozbawi Polakw wszystkich zasobw, zaborcy potrzebowaliby jednak nastpnych stu lat, pod koniec, ktrych wyrwaliby z polsk ziemi rwnie korzenie polskoci. Do tego nigdy nie doszo, gdy w midzyczasie Polska odzyskaa niepodlego. Nadal jednak pokana cz zasobw kapitaowych bya w rkach zagranicznych, zwaszcza w niemieckich, ale ju nie w rosyjskich. Dopiero, gdy nasta komunizm po raz pierwszy we wspczesnej historii Polski kapita
OBD REFORM
sta si wycznie narodowy. Jakkolwiek silna bya wtedy rosyjska kontrola polskiej gospodarki nie zmienia to oczywistego faktu, e rosyjscy mocodawcy nie mieli tytuw wasnoci. Natomiast po upadku tego jak by nie byo narodowego komunizmu, zaledwie w cigu dziesiciolecia, wyoni si nienarodowy kapitalizm. Poniewa wikszo kapitau, bankw i fabryk, znalaza si w rkach zagranicznych, w tych te rkach znalaza si prawie pena kontrola gospodarki. W tym sensie, czyli pod wzgldem suwerennoci gospodarczej, w wyniku wywaszczeniowej prywatyzacji, sytuacja ulega nagemu pogorszeniu. Sprzedany majtek trafi raczej do rak niemieckich, a w kadym razie nie do rosyjskich, take obecnego ograniczenia suwerennoci nie mona dalej przypisywa Rosji. Mimo tych niezbitych faktw, jedyne zewntrzne zagroenie, ktre przykuwa dzisiaj uwag wikszoci Polakw jest nie to realne, ale to nieistniejce - rosyjskie. Nic chyba bardziej nie wiadczy o niskim stanie wiadomoci przecitnego obywatela oraz o tym, jak bezmierny musi by cynizm tych, ktrzy z racji dostpu do wadzy manipuluj zbiorow wiadomoci. Po to, eby aosne dzieo rozdrapywania polskiego kapitau doszo do swego naturalnego koca, czyli do penej likwidacji polskoci. ROZDZIA SIDMY ZAKAMANA PRZESZO Nie mogo si uda przejcie z komunizmu do kapitalizmu, gdy mao kto rozumie czym by komunizm, nawet ta cz spoeczestwa, czyli wikszo, ktra uwaa szczytow dekad pnego komunizmu za gospodarczo najlepsze lata po wojnie Istot "polskiej drogi" do kapitalizmu jest manipulacja histori dla doranych korzyci tych, ktrzy marnuj histori. Najlepiej o tym wiadcz cigle odwoania tzw. liberaw do dekady Gierka. Jest to pono okres bezsensownego uzalenienia gospodarki oraz wynikajcego std krachu. Dopiero na tym tle mona pono ogarn gospodarcze uniezalenienie oraz zbudowany na nim cud obecnej dekady Balcerowicza. Niestety, porwnanie wypada mocno na korzy Gierka. Zapomniane reformy U podstaw tezy tzw. liberaw, e polityka Gierka, bdcego u steru partii w latach 1970-1980, dopucia do nadmiernego uzalenienia gospodarki od zagranicy ley opinia, e tak jak wszyscy partyjni liderzy bal si reform gospodarki. Byy one potrzebne dla rozruszania gospodarki, ale wymagay delegowania wadzy w d, z czym wizao si ryzyko utraty kontroli. A to dlatego, e jak kto poza cisym centrum zasmakuje urokw wadzy to zaraz bdzie chcia jej wicej, kosztem tego centrum. Wedug tej szeroko przyjtej interpretacji, w obliczu kulejcej gospodarki zostawionej przez Gomuk, Gierek mia ograniczony wybr. Doszo do zastoju gospodarczego,
OBD REFORM
gdy ze wzgldu na nisk wydajno, brakowao rodkw na inwestycje. Zwikszenie wydajnoci wymagaoby gbszych zmian systemowych, ktrych nikt nie bra powanie pod uwag. Jedynym wyjciem okazay si zagraniczne kredyty na zakup dbr inwestycyjnych, tak wic zaczo si poyczanie. Nic nie jest jednak dalsze od prawdy, gdy reformowanie byo ostatni rzecz, od ktrej musieli stroni partyjni przywdcy. Przecie komunici zaczli od gigantycznej reformy, jak byo zburzenie podstaw kapitalizmu. Wynikao to z ich wiary, e mona organizowa gospodark w dowolny sposb, tak by polepszy wykorzystanie zasobw, kapitau czy pracy. To nastawienie nigdy si nie zmienio; reformy szy nieustannie, tyle, e ju na wyranie skromniejsz skal. Ci nieliczni spord tzw. liberaw, ktrzy dostrzegaj fakt, e mono-partia cigle grzebaa w systemie gospodarki, uwaaj z kolei, e nie miao to wikszego znaczenia. Nie byy to bowiem prawdziwe reformy, ale zabiegi kosmetyczne, gwnie obliczone na dobre wraenie, zwaszcza w wydaniu nowych liderw. Nie inaczej mia, ich zdaniem, postpi Gierek, kiedy doszed, wic do wadzy, eby pokaza swj dynamizm, zarzdzi huczne reformy, aby je nastpnie szybko porzuci. Znowu nie ma w tym utu prawdy, gdy za Gierka doszo do bardzo wanych zmian ustrojowych, zreszt utrzymanych w tym samym duchu co reformy jego poprzednika, Gomuki. Tak jak w przypadku Gomuki, reformy Gierka dokonay dalszej erozji systemu komunistycznego. Nawet jeli oficjalnie goszono, e wprowadzane przez parti reformy maj suy utrwaleniu scentralizowanego porzdku, prowadziy one do systematycznego odchodzenia od komunizmu. Niczego innego nie moga przynie decyzja Gierka, eby rozczonkowa centrum gospodarcze, przekazujc kompetencje z organw planowania do tzw. ministerstw branowych. Proces planowania, z milionami formularzy idcych do gry oraz tysicami decyzji idcych w d, sta si nagle mao wan formalnoci. Dla przeciwwagi skoncentrowano produkcj w tzw. zjednoczeniach branowych, co tylko pocigno za sob dalsz decentralizacj decyzji. Nie moe by wic mowy o strachu przed decentralizacj wadzy, gdy nie tylko, e do niej doszo, ale stao si tak nie przez przypadek. Zmiany byy potraktowane przez Gierka jako niezbdny warunek skutecznego otwarcia gospodarki na wiat, na import i kredyty. To otwarcie byo zreszt samo w sobie aktem odwagi, gdy zdawano sobie spraw z tego, e wraz z uzalenieniem od zagranicznego importu i kredytu, pole manewru dla wadz partii musi si dodatkowo zawzi. Kry si za tym, jak i za caym programem reform, swoisty przeom ideologiczny, gdy marksizm ma wyjtkowo wyran awersj do kapitaowego wizania gospodarki narodowej z zagranic, nawet ograniczonego. Albowiem kady kapita, tak wasny jak i
OBD REFORM
obcy, jest traktowany jako nieuchronne rdo eksploatacji pracy, siy roboczej. Praca jest jedynym rda dobrobytu, bd, uywajc marksowskiej frazeologii, tzw. wartoci, kapita moe, wic tylko y kosztem pracy. Ze zmianami w systemie gospodarki przyszy te, kto wie czy nawet nie bardziej brzemienne w skutkach, zmiany polityczne, zwaszcza w naborze kadry. Rozluniono kryteria ideologiczne, w tym sprawy pochodzenia spoecznego czy partyjnej gorliwoci, stanowice rdo tzw. negatywnej selekcji. Nastpi jednoczenie przeom w stylu sprawowania wadzy, gdy Gierek, jako pierwszy, uzna, e - typowe dla komunizmu uycie przemocy nie moe by instrumentem wadzy. Naley doda do tego wymiar zewntrzny, mianowicie to, e za posuniciami Gierka krya si ch powikszenia niezalenoci od Zwizku Radzieckiego. Tak jak nikt w kierownictwie partii nie stara si obali komunizmu, nikt na serio nie rozwaa oderwania od Zwizku Radzieckiego. Zainteresowana wadz, ekipa ta postanowia tylko poszerzy pole swego dziaania przez zachodnie kontakty, zwaszcza z Europ, gdzie ranga komunistycznej Polski podniosa si niezwykle. Na tym etapie zaleno od Zwizku Radzieckiego nie bya odbierana przez przywdztwo jako pozbawiona pewnych zalet. Podczas gdy wschodnie granice wydaway si trwae, zachodnie stay pod pewnym znakiem zapytania. Polska potrzebowaa dobrych stosunkw z Sowietami, wtedy gdy Gomuka uzyska od Niemiec Zachodnich potwierdzenie ustalonych po wojnie granic. Jak rwnie wtedy, gdy Gierek przystpi z kolei do przesiedlenia ptora miliona autochtonw. Ukrywane realia Kto mgby cigle twierdzi, e na polu reform Gierek dziaa zbyt mao, zwaszcza w porwnaniu z reformami w dekadzie Balcerowicza, pod ktrym jakby zerwaa si tama. Tyle, e przecie reformy ustrojowe to nie jest wycig na czas, chodzi w nich o to, eby usprawni gospodark. Gdyby przyj t miar, to reformy Gierka, cho skromniejsze, day lepsze wyniki ni reformy Balcerowicza, wcznie z t sfer, ktr najostrzej atakuj przeciwnicy Gierka - uzalenieniem. eby nie by goosownym, wemy dla porwnania siedem lat ujemnych bilansw handlowych dla okresu Gierka z lat 19711978 oraz Balcerowicza z lat 1991-1998. Przyjmijmy jako miar procentowe relacje skumulowanego deficytu handlowego do skumulowanego eksportu za te rne lata. W epoce Gierka deficyty importowe wyniosy 47 procent eksportu a w epoce Balcerowicza - 36 procent, czyli niewiele mniej, w kadym razie na poziomie, ktry te naleaoby uzna za ryzykowny. Gdyby i dalej z tym porwnaniem dwch dekad okazaoby si, e po 1978 r. deficyt handlowy zosta bardzo szybko wyeliminowany, podczas gdy obecny deficyt handlowy
OBD REFORM
najpierw uleg zwikszeniu, by pokaza may spadek dopiero w 2001 r. Std, gdyby przeduy okres analizy o nastpne trzy lata, wtedy w latach 1979-1981 skumulowany import okazaby si mniejszy ni cay eksport, natomiast dla lat 1999-2001 deficyt w imporcie byby o 66 procent wyszy od caej wartoci eksportu. W obydwu dekadach nierwnowaga w handlu zagranicznym znalaza odbicie w rosncym dugu zewntrznym, gdy dziur w obrotach towarowych trzeba byo pokry kredytami. W dekadzie Gierka dug podnis si od zera do 23 miliardw dolarw, co stanowio 160 procent przeliczonego na dolary eksportu w 1979 r. W dekadzie Balcerowicza, dug zwikszy si z 48 do 61 miliardw dolarw, co stanowio ekwiwalent a 230 procent dolarowego eksportu w 1999 r.. Tzw. liberaowie nie zostawiaj suchej nitki na Gierku twierdzc, e nie tylko poyczy za duo, ale e uy importu nie na tworzenie mocy eksportowych, ale wsparcie konsumpcji. To nieprawda, gdy blisko 40 procent importu skadao si z dbr inwestycyjnych, czsto caych obiektw przemysowych. Ale krytyka ta jest zasadna jeli chodzi o okres Balcerowicza, kiedy ten udzia wynis tylko 15 procent; take efekt proeksportowy okaza si jak dotd znikomy (Podkaminer 2000). Blisze porwnanie wynikw w eksporcie za Gierka i Balcerowicza potwierdza powyszy kontrast w ich sposobie wykorzystania importu. Okres Gierka to byy lata gbokich zmian w strukturze eksportu na rzecz dbr przetworzonych oraz budowania nowych specjalnoci (np. obiekty przemysowe, Poznaski 1997). Okres Balcerowicza to lata, w ktrych wanie doszo do wyhamowania tempa eksportu oraz zamiany Polski w kraj bez adnej chyba specjalizacji. Kto mgby stara si zignorowa te fakty twierdzc, e bez wzgldu na to jakie byy efekty w eksporcie jedynie strategia Gierka tak czy inaczej zawioda, gdy w przeciwnym razie Polska nie stanaby w 1980 r. na granicy finansowej niewypacalnoci wobec swych zagranicznych kredytodawcw. W ostatecznym rachunku, wanie ze wzgldu na niedostateczny potencja eksportowy, gospodarka stoczya si w kryzys 1979-1982; naley doda, jedyny jaki zna dotd komunizm. Fakt, e doszo do kryzysu, ktry kosztowa Polsk jedn czwart jej dochodu narodowego oraz ogromne straty w konsumpcji prywatnej, nie ma jednak wiele wsplnego z sytuacj w eksporcie. Z pewnoci dug by dostatecznie wysoki, eby spowodowa pewne perturbacje, ale nie tego typu rujnujcy kryzys. Prawdziwym powodem kryzysu nie by wcale brak mocy eksportowych ale niemono ich mobilizacji przez wadze w obliczu niepokojw robotniczych, ktre wybuchy w 1980 r. To, e u rde recesji tkwi wybuch polityczny, powinno sta si cakiem oczywiste jeli porwna si Polsk np. z Wgrami, ktre mimo wikszego obcienia dugami na jednego mieszkaca unikny recesji. Podobnie z bardzo zaduon Rumuni, ktrej
OBD REFORM
potencja eksportowy by znacznie sabszy ni Polski czy Wgier. Stao si tak, gdy tak Wgry jak Rumuni omin polityczny kryzys, wic ich wadze mogy uruchomi niepopularne instrumenty potrzebne dla opanowania dugu. Jak ju chce si ocenia Gierka na podstawie tego, e nie udao mu si unikn recesji, to trzeba wtedy przyzna, e Balcerowicz nie okaza si lepszy. Doprowadzi do pocztkw recesji w 2000 r., ktrej zarysy przypominaj los innych nadmiernie zaduonych rozwijajcych si krajw, ktre wpady w finansowe tarapaty, jak np. Meksyk w 1994 r. czy Tajlandia w 1997 r. Jeli Polska pjdzie ich drog, jej recesja moe spowodowa straty w produkcji gorsze ni w latach 1979-1982. Za tym, e obecna recesja moe okaza si gorsza przemawia fakt, e obecnie, tak jak za Gierka, wanym motorem recesji s trudnoci polityczne, tyle, e nieporwnywalnie wiksze. Za Gierka, recesja staa si nieodwracalna ze wzgldu na zbuntowane spoeczestwo w obliczu spjnego pastwa, ktre miao jak ratowa sytuacj. Cho za Balcerowicza, w obliczu recesji, spoeczestwo jest spokojne, polityczne warunki s gorsze, gdy w wyniku korupcji pastwo stao si bezradne. Utajnione porwnanie Obraz dwch dekad jest cigle niepeny, gdy nie wiadomo na ile, mimo recesji, udao si Gierkowi i Balcerowiczowi wykorzysta deficyty handlowe oraz dugi zagraniczne dla rozbudowy gospodarki. Nawet gdyby adnemu z nich nie wyszo pomnoenie potencjau eksportowego, pozostaje wane pytanie na ile import przysuy si do powikszenia zasobw kapitau. W kocu, wanie radykalne powikszenie tych zasobw byo wanym celem obydwu tych liderw. Z pewnoci Gierek osign pod tym wzgldem wicej w swej dekadzie ni Balcerowicz, gdy zasoby kapitau, mierzone wartoci rodkw trwaych brutto, wzrosy za Gierka po 1970 r. przyjtym jako 100 do 181 w 1980 r., podczas gdy przyjmujc 1989 r. za 100 indeks przyrostu za Balcerowicza w 1999 r. wynis tylko 123, czyli jedn czwart tego co dokona Gierek (i tyle, ile udao si osign w bardzo trudnych dla polskiej gospodarki latach 1982-1989, za Jaruzelskiego). Warto przypomnie, e Gierek zdecydowa si na napdzanie gospodarki na kredyt, oraz dugami, nie tyle dla samego pomnaania zasobw kapitau, gdy nie kierowa si jak obsesj budowania fabryk czy kopal ale raczej chci zapewnienia pracy zbliajcemu si tzw. wyowi demograficznemu. W tym wzgldzie te osign sukces, ktry przymiewa Balcerowicza, gdy za Gierka powstao 2.1 miliona, a za Balcerowicza zlikwidowano 2.1 miliona miejsc pracy, czyli jedn pit. Upr, z jakim Balcerowicz wpdza Polsk w wysokie bezrobocie jest niespotykany, gdy wikszo tych 2.1 miliona ludzi wywalono na bruk w pierwszych latach jego
OBD REFORM
reform. Gdy w 1994 r. zaczy si rzdy lewicowej koalicji, SLD z PSL, liczba bezrobotnych zacza szybko spada, tak, e pod koniec jej rzdw, w 1997 r. wyniosa l milion mniej. Gdy w 1997 r. Balcerowicz wzi gospodark w swoje rce za koalicji AWS z UW, szybko dodano l milion ludzi do statystyk bezrobotnych. W strategii Gierka miecio si te zapewnienie realnych przyrostw dochodu, oraz konsumpcji, dla gospodarstw domowych, bo to nie bya jaka kolejna stalinowska industrializacja, kiedy gotuje si stal, ale garnki s puste. Balcerowicz to te nie inne wcielenie Stalina, ale jednak konsumpcja, policzona w cenach staych, wzrosa za Gierka o blisko 65 punktw procentowych w latach 1970-1979, podczas gdy za Balcerowicza odpowiedni wskanik wzrostu wynis tylko 35 punktw. Powysze porwnanie nie oddaje prawdziwego kontrastu, gdy w wielu wanych dziedzinach konsumpcji korzystne zmiany za Gierka zostay zniwelowane za Balcerowicza, jak np. w spoyciu misa. Polak spoywa 49 kilogramw rocznie w 1970 r. ale ju 69 kilogramw w 1980 r., 20 kilo, czyli 40 procent wicej. Jeszcze w 1989 r. za Rakowskiego spoycie byo takie jak w 1980 r., by spa do 57 kilogramw w 1997 r., o 12 kilogramw lub 20 procent (Zacznik 3). Gorzej wypada te epoka Balcerowicza w sferze kultury; z pewnoci jeli mierzy j iloci sprzedanych ksiek, trzeba przyzna, e zawsze jedn z najniszych w powojennej Europie. W 1970 r., gdy zacza si epoka Gierka, na tysic mieszkacw przypadao 3451 ksiek, ale w 1980 ju 4136, a - po jego odejciu - za Jaruzelskiego, w 1989 r., a 4165. W 1997 r., ju w tzw. "wolnej Polsce", pod rzdami Balcerowicza, sprzedano 2425 ksiek, czyli 1800 woluminw mniej. Gdyby przyj jako wskanik dostpno mieszka, zwykle umieszczon wysoko na skali preferencji konsumentw, za Gierka liczba izb na tysic mieszkacw wzrosa z 19,4 w 1970 r. do 23,3 w 1980 r.., czyli o jedn pit, podczas gdy za Balcerowicza liczba ta spada do 8,5 izb, czyli a o dwie trzecie. Jednoczenie, oglna powierzchnia uytkowa mieszka ulega redukcji midzy 1980 r. i 1999 r. z 13,9 do 7,2 kilometrw kwadratowych, czyli o prawie poow. Co wicej, zmiany w konsumpcji w tych dwch dekadach dokonay si przy innych zaoeniach jeli chodzi o podzia korzyci ze wzrostu narodowej produkcji. Za Gierka, podzia by z pewnoci zbyt spaszczony, co stanowi grzech komunizmu, ale cigle w zgodzie z koncepcj nowoczesnego pastwa, ktre nie toleruje biedy. Za Balcerowicza, w bied zostay wpdzone cae grupy zawodowe, zwaszcza rolnicy, a biedni ogem stanowi ju jedn czwart ogu. Powysze porwnania oczywicie nie maj suy wykazaniu wyszoci komunizmu nad kapitalizmem, jak chcieliby tego tzw. liberalni krytycy. Tutaj chodzi tylko o wydobycie na jaw wstydliwie ukrywanych statystyk dotyczcych porwnania
OBD REFORM
konkretnego przypadku komunizmu oraz kapitalizmu. Z takiego zestawienia niestety wynika, e skazany na zagad komunizm radzi sobie lepiej za Gierka ni kapitalizm w wydaniu Balcerowicza, te chyba skazany na zagad. Wyraajc si bardziej dobitnie, nie chodzi o wybielanie komunizmu nawet z tych najlepszych jego lat za Gierka, ale raczej o obnaenie zwyrodniaego kapitalizmu ostatnich lat, gdy doszo do klski. W tym sensie, jest to te prba ukazania wyszoci normalnego kapitalizmu, takiego jak w Unii Europejskiej, ktry "pracuje" na wszystkich ludzi, z nienormalnym, jak w Polsce, ktry "pracuje" na uprzywilejowane warstwy, zreszt gwnie nie z kraju ale z zagranicy. Podsumowanie Konieczne jest - jak wida - rozstanie si z marnym mitem dotyczcym oceny niedawnej przeszoci, mianowicie, e reformy tzw. liberalne przeniosy gospodark z pieka do raju, z ap Gierka w donie Balcerowicza. Balcerowicz nie zabra Polski ze sob do raju, nie da Polsce nawet cudu, o ktrym rozpisuj si tzw. liberaowie, tak, e jeli mona w ogle mwi o cudzie gospodarczym w powojennej Polsce, to wypada, e w gr wchodzi tylko dekada z czasw Gierka, za komunizmu. To, e wikszo ludzi uwaa dzisiaj, e okres Gierka by najlepszym jakiego dowiadczyli po wojnie, to nie dlatego, e - jak twierdz tzw. liberaowie - maj zamt w gowie z powodu nostalgii za latami, gdy byli biedni, ale modzi. Prawda jest taka, e to tzw. liberaowie, wykorzystujc monopol medialny, staraj si zamci w gowach innym propagujc swoj wersj komunistycznego kultu jednostki, czyli "architekta cudu gospodarczego" - Balcerowicza. Nie mogo doj do cudu za Balcerowicza, gdy wspar on wzrost produkcji na jeszcze wikszych deficytach handlowych ni Gierek, stworzy jedynie "domek z kart", ktry nie jest w stanie sta o wasnych siach. Ten "domek z kart" zosta postawiony w trakcie zupenie zbdnej "pierwszej recesji Balcerowicza" z lat 1990-1992, a poczynajc od 2000 r., zacz si on rozpada ju w "drugiej recesji Balcerowicza", wynikej nie tyle z bdw pastwa co z jego niemocy. Nie moe te by mowy o cudzie, gdy Balcerowicz nie zadowoli si deficytami handlowymi, ale sign po inny rodek, icie piekieln sztuczk, eby oywi gospodark przez wyprzeda w obce rce stworzonego gwnie za Gierka kapitau. Podczas gdy Gierek obieca Polakom podwojenie kapitau, czyli zbudowanie "drugiej Polski", Balcerowicz cay ten podwojony kapita, gwne rdo narodowego bogactwa, roztrwoni za bezcen, zostawiajc niestety "Polsk zerow".
OBD REFORM
ROZDZIA SMY NIEMIECKIE NIEPORZDKI "Polska droga" do "niekompletnego kapitalizmu" nie zacza si w Polsce, ale w Niemczech Wschodnich, albo dokadniej w Niemczech Zachodnich, ktre na swj wasny sposb szybko zreformoway bezwolne Niemcy Wschodnie Dopiero jak si przyjmie, e prototypem "polskiej drogi" s reformy przeprowadzone w Niemczech Wschodnich, moliwe staje si uzyskanie klarownego obrazu obecnej Polski. Mianowicie, w obydwu przypadkach w wyniku zmian lokalne gospodarki, zwaszcza przemys oraz rolnictwo, ulegy na wstpie reform dewastacji. Za, podobnie jak w przypadku Niemiec Wschodnich, gwne korzyci z pdarmowego rozdysponowania publicznego majtku odniosy Niemcy Zachodnie. Spreparowane umysy Szukanie uytecznych analogii, naley zacz od przebadania, w jaki to sposb Niemcy Zachodnie zdobyy wpyw na opini publiczn w Niemczech Wschodnich, jak rwnie w Polsce. Wpyw ten by potrzebny, eby zyska aprobat dla scenariusza na przechodzenie do kapitalizmu przez jednoczesny kryzys produkcji i oddanie kapitau. Odpowied brzmi, e w obydwu krajach u podoa ley mobilizacja rodkw masowego przekazu, jako propagatora tego scenariusza W Niemczech Wschodnich uzyskanie kontroli nad rodkami przekazu byo wyjtkowo proste, gdy kraj ten zosta wcielony do Niemiec Zachodnich w drodze eliminacji jego wszystkich odrbnych instytucji politycznych, wcznie z mediami. W miejsce wycznie partyjnej prasy i telewizji weszy koncerny oraz orodki polityczne, czyli gwne partie, z Niemiec Zachodnich, gdy zwyczajem Europy Zachodniej gwne tytuy prasowe przewanie nale do samych partii. Wariant ten nie mg by oczywicie powtrzony w Polsce, nie byo zwaszcza mowy o natychmiastowej wymianie lokalnych partii czy nawet ich podporzdkowaniu. Ale, od pierwszej chwili zaczo si wykupywanie prasy przez zagraniczne koncerny, w tym w szczeglnoci te z Niemiec Zachodnich. Ci ostatni, bardzo szybko zdobyli mocn pozycj w paru sektorach oglnokrajowej prasy, np. w pismach gospodarczych. A teraz wchodz ju potnie w tygodniki polityczne. Po kilku latach prawie 50 procent prasy znalazo si w rkach zagranicznych, a dzisiaj ten udzia jest najprawdopodobniej bliski 75 procent. To jest absolutnie niezwyka sytuacja, z pewnoci w wietle dowiadcze Europy Zachodniej, gdzie obce udziay s minimalne, szczeglnie jeli chodzi o pisma polityczne. Dostp do obcej prasy jest
OBD REFORM
w tych krajach szeroki, ale - dla ochrony interesw swych obywateli - ich konstytucje zabraniaj obcej dominacji w publikacjach lokalnych. Cho uzalenienie prasy przez Niemcy Zachodnie okazao si totalne w Niemczech Wschodnich, a w Polsce tylko czciowe, nie miao to wikszego znaczenia, gdy inne zagraniczne koncerny przyjy podobna wykadni. Bez potrzeby uzgodnienia, kierujc si interesami zagranicznych nabywcw, przystpiy do przekonania miejscowej ludnoci, e bdzie najlepiej gdy bdzie si ona biernie przyglda jak dla jej wsplnego dobra zagraniczni nabywcy tworz system kapitalizmu. W ramach lekcji biernoci, zaczto powtarza opini, e tylko oparcie na siach zewntrznych daje szans dojcia do kapitalizmu, gdy chory komunizm zostawi gwnie "skaonych" ludzi, niezdolnych do zdrowego dziaania. Komunizm to ekwiwalent hitleryzmu, albo nawet co gorszego, wic jego elity, wczajc kadr kierownicz przemysu czy finansw, nawet jeli w ogle maj jakie przydatne kwalifikacje, nie maj adnego moralnego tytuu do tego, eby budowa kapitalizm. Innym, wanym elementem kampanii biernoci staa si teza, e jeli wkrocz np. Niemcy Zachodni, jako autorzy powojennego cudu gospodarczego, wtedy Niemcy Wschodnie czy Polska bd, tak jak Niemcy Zachodnie, bogate i spokojne. Mia si wic wreszcie powtrzy cud gospodarczy na wschodnich rubieach Europy. Skoro za czeka cud, a cudu nie da si przecie w aden sposb przyspieszy, wschodnie rubiee mog tylko posusznie czeka a cud ten si faktycznie objawi. To wanie w ramach tego widzenia zmian ustrojowych, akcenty w myleniu przesuny si z pocztkowo centralnego dla reform pojcia "przejcia do kapitalizmu", jako zbiorowego wysiku, na rzecz terminw, ktre sugeruj atwe "wczenie do kapitalizmu". W kontekcie Niemiec Wschodnich pojawi si zwrot "zjednoczenie" z Niemcami Zachodnimi, w przypadku za Polski wprowadzono nasycony magiczn moc zwrot "integracja" - naturalnie ta z Uni. Cho przejcie prasy byo istotne dla uksztatowania takiego widzenia zmian ustrojowych, nie naley przecenia tego faktu, gdy zagraniczne koncerny trafiy na podatny grunt. Inteligencja, zwaszcza ta opozycyjna, w duym stopniu sama uznaa, e najlepsz postaw dla Polski jest bierno. W tym miecio si rwnie przekonanie o wasnej niszoci; std zadowolenie, e jej pogldy s zbiene z opiniami z zagranicy oraz gorca aprobata przejcia prasy przez obce koncerny. W wietle tych uwag, wspomniany wczeniej monopol byej opozycyjnej inteligencji na rodki przekazu nie moe by traktowany dosownie, gdy faktycznie znalaz si on w obcych rkach. Ze wzgldu na powinowactwo pogldw w sprawie transformacji,
OBD REFORM
inteligenckie krgi uzyskay od obcych wacicieli "licencj" na prezentowanie wsplnego spojrzenia na reformy, w ktrym nie ma miejsca na lokaln inicjatyw w budowie kapitalizmu a tym samym na wasn klas kapitalistyczn. Fakt, e przy tym bardzo nieeuropejskim modelu mediw, nigdy nie doszo do rzetelnej debaty na temat zasadnoci masowego przejmowania miejscowego kapitau przez obcych inwestorw, stanowi dostateczne potwierdzenie, e zagraniczne media nie przyjy roli bezstronnego nonika informacji. Rzadkie prby poruszenia tego tematu stay si wycznie przedmiotem ataku ze strony gorliwie wystpujcych w obronie zgubnej propagandy lokalnych informatorw. Wyudzenie gospodarki Poniewa w wyniku faktycznego zawieszenia ycia politycznego Niemcy Wschodnie najlepiej nadaway si do skoku na majtek, tutaj doszo te do skrajnej wersji wyprzeday w obce rce. Prawie bez wyjtku fabryki oraz banki byy sprzedane w rce nabywcy zachodnioniemieckiego. Tylko 5-6 procent majtku wykupili inni obcy inwestorzy, a nastpne 4-5 procent kapitau, gwnie w formie maych zakadw w przemyle, zostao wykupione, na ratalnych zasadach, przez Niemcw Wschodnich. Rwnie skrajn form przybraa wycena majtku, gdy w adnym przypadku, wcznie z Polsk, wycena nie zostaa dokonana wycznie przez nabywcw. W Niemczech Wschodnich na czele prywatyzacji stana powoana przez Niemcy Zachodnie agencja, ktra ani razu nie signa po niezalene wyceny przez midzynarodowe firmy audytorskie. W Polsce, przynajmniej, posuono si takimi firmami, co samo w sobie, sdzc po wynikach, nie gwarantuje realnych wycen. Ale w przeciwiestwie do Polski, przed przystpieniem do prywatyzacji rzd Kohla przygotowa stosunkowo solidny inwentarz majtku Niemiec Wschodnich. Cay majtek trway - maszyny i budynki - zosta w 1989 r., jak ju wspomniaem, wyceniony na 320 miliardw dolarw, plus pominite wczeniej 270-320 miliardw dolarw w formie nieruchomoci (wg. Sinn i Sinn 1992). Wskazywao to na raczej zasobn gospodark, nieco wiksz od gospodarki Polski. Mimo e gospodarka Niemiec Wschodnich bya nieco wiksza od gospodarki Polski, sprzedano j nie za wiksze pienidze ale wrcz z dopat dla nabywcw. Zamiast otrzyma oczekiwane 320 miliardw dolarw za sprzeda rodkw trwaych Niemiec Wschodnich, agencja prywatyzacyjna skoczya z deficytem 180 miliardw dolarw, ktry musieli pokry obywatele Niemiec Zachodnich, w ramach specjalnie utworzonego na cele zjednoczenia podatku, tzw. "solidarnociowego".Pod wzgldem niedoszacowania kapitau, polski "wielki przekrt" blednie wic przy wschodnioniemieckim, w gr weszy te wiksze sumy. Gdyby doda nieopacone 320 miliardw dolarw rodkw trwaych woonych przez obywateli Niemiec Wschodnich
OBD REFORM
do 180 miliardw dolarw deficytu pokrytego przez obywateli Niemiec Zachodnich, czna suma wyniosaby 500 miliardw dolarw. Tyle mniej wicej zyskali na "najwikszym przekrci" inwestorzy z Niemiec Zachodnich. Wykup kapitau przez Niemcy Zachodnie nie zakoczy si jednak na Niemczech Wschodnich, to byo raczej tylko pole dowiadczalne. Po Niemczech Wschodnich przysza kolej na inne kraje Europy Wschodniej, tyle, e nie na podobn skal, gdy do walki o ich kapita narodowy stany te inne kraje Europy Zachodniej. Rola Niemiec Zachodnich od pocztku bya jednak najsilniejsza, midzy innymi dziki dowiadczeniu zdobytemu w Niemczech Wschodnich. Std wziy si gwne argumenty na rzecz bardzo szybkiej sprzeday lepiej przygotowanym finansowo, czy fachowo, zagranicznym inwestorom, wsparte jak by nie byo icie rekordowym tempem operacji na froncie wschodnioniemieckim. Tu ma te swoje rdo pokrtna teza, e komunizm zostawi tylko bezwartociowy zom, czyli jak barwnie sformuoway to media w Niemczech Zachodnich, e jest tak fatalnie, e konieczne bdzie pene zaoranie conajmniej poowy fabryk i bankw. Decydujca rola Niemiec Zachodnich w prywatyzacji na terenach Europy Wschodniej, wzia si rwnie czy szczeglnie std, e to jej inwestorzy wkroczyli na te tereny najlepiej uzbrojeni w techniki wykupywania za bezcen. Nie powinno si mie bowiem adnych zudze, e w Niemczech Wschodnich rozegraa si walka, w ktrej wygrywali ci, ktrzy najlepiej byli przygotowani do skorumpowania pozbawionych jakiegokolwiek nadzoru urzdnikw prywatyzacyjnych. Przykadem tego, jak skuteczne okazay si starania Niemiec Zachodnich s Wgry, ale Polska te moe suy jako przykad, gdy ich inwestorzy zdobyli najwiksz ilo skazanego na wyprzeda kapitau. Przynajmniej jedna trzecia tego co dostao si w zagraniczne posiadanie, w tym w bankowoci, trafia do nabywcw z Niemiec Zachodnich. Poprzez obecne konsolidacje udzia ten systematycznie si podnosi, nie da si, wic wykluczy, e moe on atwo doj do polowy. Polska dowodzi jednoczenie, e inwestorzy z Niemiec Zachodnich trzymaj si utartych szlakw, ktre pokrywaj si z ich historycznymi sferami wpyww. Nie jest to bowiem tylko rezultat geograficznej bliskoci, e na terenach tzw. Ziem Odzyskanych poza inwestorami z Niemiec Zachodnich nie liczy si prawie nikt inny. Do nich naley nie tylko prawie caa prasa regionalna, ale wszystkie lokalne banki i wikszo fabryk, nie tylko tych najwikszych ale nawet tych rednich. Jedynym elementem kapitau, ktry czeka na przejcie s tereny rolne i nieruchomoci, gwnie ze wzgldu na cigle obowizujce polskie klauzule ochronne. Tyle s one jednak warte co aparat pastwa stojcy na ich stray, ten sam aparat, ktry wyprzeda za pdarmo fabryki i banki. Dane statystyczne
OBD REFORM
w tym zakresie s wyjtkowo mao dostpne, ale na Ziemiach Odzyskanych powoli dokonuj si wykup ziemi i nieruchomoci, znowu gwnie przez niemieckich nabywcw. Podlejszy koniec Gdyby kto mia jakie zudzenia, co przynosi ze sob oddanie narodowego kapitau w obce rce, powinien si tylko przyjrze temu, co si stao z gospodark Niemiec Wschodnich pod wpywem Niemiec Zachodnich. Mogoby si wydawa, e kapitalistyczni nabywcy, kierowani zyskiem, zabior si do pomnaania kapitau i tworzenia atrakcyjnych miejsc do pracy. Innymi sowy, e rzeczywicie zapewni oni, e Niemcy Wschodnie bardzo szybko przerodz si w Zachodnie. Nic podobnego si nie stao, gdy Niemcy Zachodnie bardzo szybko zdewastoway gospodark Niemiec Wschodnich, mimo e stay si one czci wsplnych ju Niemiec. Powinno to stanowi wane ostrzeenie dla innych krajw, w ktrych doszo do przejcia kapitaowego przez zagranic. Albowiem, jeli Niemcy Zachodnie nie cofny si przez zrujnowaniem swoich Niemiec Wschodnich, mona by oczekiwa tylko czego gorszego gdzie indziej, w tym w obcej Polsce. Wraz z przejciem majtku, Niemcy Zachodnie zastosoway w Niemczech Wschodnich najbardziej skrajn odmian "terapii szokowej", tak jaka polskim tzw. liberaom nawet si nie nia. Doszo, wic te do wyjtkowej katastrofy, gdy w dwa lata po rozpoczciu reformowania Niemiec Wschodnich przez Zachodnie, ich dochd narodowy spad o okoo 32 procent. Tej gbokoci spadek w okresie zaledwie dwch lat reformowania zanotowaa tylko zdziczaa Albania. Mimo e mino ponad dziesi lat od chwili gdy Kohl, nazwany "kanclerzem zjednoczenia", zarzdzi "szokow terapi" w swojej wersji, Niemcy Wschodnie nie wyszy ze swego kryzysu. Dochd narodowy Niemiec Wschodnich w 2000 r. by 5 procent poniej 1989 r., a gwny sektor gospodarki, czyli przemys, byo 45 procent poniej 1989 r. Wypada, wic, e w ramach budowania kapitalizmu, Niemcy Wschodnie chyba na stae trac swoj zdolno produkowania dbr kapitaowych. Z rozbitego przemysu pochodzi wikszo bezrobotnych, ktrych udzia wrd ludzi zdolnych do pracy jest od pocztku zmian najwyszy w Europie Wschodniej. W 1993 r., oficjalna stopa bezrobocia wyniosa 25 procent, a w 2000 r. bya w granicach 20 procent. Pena stopa jest blisza 30 procent, gdy trzeba uwzgldni osoby wczone w rzdowe programy szkoleniowe a zwaszcza rzesze wyrzuconych na wczesne emerytury, ktre zamieniaj Niemcy Wschodnie w "koloni emerytw" Wszystkie te plagi mona odnale w Polsce, cho jej gospodarka mocniej wysza z kryzysu, skoro polski dochd narodowy podobnie jak produkcja przemysowa byy w
OBD REFORM
2000 r. prawie 25 procent powyej stanu z 1989 r. Nie naley jednak pociesza si tym kontrastem, gdy mimo swych obecnych perypetii, jako cz Niemiec, za dekad Niemcy Wschodnie, cho mniej uprzemysowione, bd rozwinite i stabilne jak Niemcy Zachodnie. W przypadku Polski nie wchodzi to w rachub. cilej, z co trzecim dorosym na emeryturze, Polska te stal si "koloni emerytw", tyle, e w odrnieniu od Niemiec Wschodnich, Polska nie korzysta z takich bogosawiestw, ktre spady na Niemcy Wschodnie. Gwnie dlatego, e poprzez zjednoczenie Niemcy Wschodnie zyskay dostp do "opiekuczego pastwa" Niemiec Zachodnich. Gospodarka pada pod uderzeniami "terapii szokowej", ale mocno wspierani finansowo Niemcy Wschodni poczuli si lepiej. Natychmiast Niemcy Zachodnie zaczy wspomaga konsumpcj w Niemczech Wschodnich na poziomie 40 procent caego spoycia. Wyrzuceni na emerytury ludzie uzyskali zasiki wielokrotnie przewyszajce ich dawne pace. Pomimo niszej wydajnoci, pod presj oglnokrajowych zwizkw zawodowych Niemcy Wschodni zaczli dostawa pace takie jak Niemcy Zachodni. Oczywicie, Polska nie moe liczy na adne takie transfery nawet gdyby wesza do Unii. Jakby policzy wszystkie transfery z Niemiec Zachodnich, nie tylko te na wsparcie dochodw ludnoci, w gr wchodz nieprzerwane potoki rzdu 100 miliardw dolarw rocznie, czyli rwnowarto trzech pitych rocznego dochodu narodowego Polski. Polska moe najwyej liczy na kwoty z kasy Unii rzdu 5 - 10 miliardw dolarw rocznie dopiero w nieokrelonej przyszoci. Przy czym grozi jej, e bdzie si musiaa w ogle wyrzec finansowych roszcze, eby zosta przyjta. To prawda, e strategia prywatyzacji przez wywaszczenie pozbawia Niemcw Wschodnich, tak jak Polakw, szansy na wasn warstw kapitalistyczn. Tyle, e Niemcy, jako zjednoczony nard maj swoj narodow klas kapitalistyczn, wic w odrnieniu od Polski, Niemcy maj "kompletny kapitalizm". Wypracowywane w Niemczech zyski nie s, wic przedmiotem wywozu ale mog by przekute w nowe inwestycje, a wic dodatkowe, moe nawet lepiej patne, miejsca pracy. Ma to korzystny wpyw na Niemcy Wschodnie, gdy nawet jeli te inwestycje dokonuj si w Niemczech Zachodnich, moliwe jest przeniesienie si. Faktycznie, od momentu zjednoczenia w Niemczech Zachodnich znalazo prac ok. 2 miliony Niemcw Wschodnich. Proporcjonalnie do wielkoci ludnoci, odpowiadaoby to migracji okoo 8 milionw Polakw, gdyby Polska dostaa taki sam dostp do rynku pracy w Niemczech Zachodnich, czy te do caego rynku pracy Unii. Ale otwarcie Unii, nawet Niemiec Zachodnich, dla polskiej siy roboczej jest wtpliwe, o czym moe wiadczy fakt, e jak dotd, biedniejsza Polska tworzy miejsca pracy dla bogatszej Unii. Mimo znacznie niszych pac Polska od lat generuje ogromne deficyty handlowe. W ten sposb zamiast stworzenia w Polsce okoo 400 tysicy miejsc pracy,
OBD REFORM
powstay one w krajach, z ktrymi ma ona deficyty handlowe, czyli u czonkw Unii, zwaszcza w Niemczech Zachodnich. Podsumowanie W oczach wielu polskich ekonomistw Balcerowicz jest "ojcem reform" polskich, czy wrcz wschodnioeuropejskich, oraz zwizanych z nimi gospodarczych cudw, a wic rwnie drugim Erhardem. Tyle, e ten niemiecki polityk zamiast "niekompletnego kapitalizmu" stworzy po wojnie "spoeczn gospodark rynkow". Z pomoc tego modelu, gdzie zwizki, pracodawcy i pastwo dziel wadze, nie tylko, e wyrwa Niemcy Zachodnie z prawdziwych ruin, ale zapewni te prawdziwy cud. Jeeli ju szuka uytecznych analogii, naleaoby porwna Balcerowicza z bardziej wspczesnym niemieckim politykiem, Kohlem, niekwestionowanym "ojcem reform" w Niemczech Wschodnich, a take w pozostaej czci Europy Wschodniej. W przeciwiestwie do swego poprzednika, Erharda, Kohl nie jest jednak autorem adnego cudu gospodarczego, gdy raczej bezwstydnie, chocia oczywicie nie na trwae, zmarnowa Niemcy Wschodnie, jej przemys oraz rolnictwo. Niewiadom tych bliskich wspczesnych zwizkw, Balcerowicz podj si, z gorszym skutkiem, realizacji zblionego wzorca zmian systemowych w Polsce nie tyle w roli "ojca reform", ale "nielubnego dziecka" Kohla. W ten sposb, chcc niechcc, wspar starania inwestorw z Niemiec Zachodnich, eby - choby nawet na znacznie mniejsz skal -powtrzy ich wyjtkowo udan wschodnioniemieck operacj pdarmowego wykupu kapitau rwnie w ssiedniej Polsce. Nie odrobi przy tym swojej lekcji z ekonomii liberalnej, mianowicie, e jak si odda pen wadz nad reformami w rce pastwa, to moe ono tak jak pastwo Kohla doprowadzi do tego co niemiecki autor (Jurges 1997) nazwa "sfingowan aukcj", ktra pozbawia Niemcy Wschodnie kapitau, wpdzajc je przejciowo w stan swoistej "kolonizacji". Gdyby odrobi t lekcj, pojby w por, w jaki stan podobna "sfingowana aukcja" moe wpdzi na trwae Polsk. ROZDZIA DZIEWITY UTRWALONE NIERWNOCI Przemiany ustrojowe miay zapewni Polsce powrt do Europy, czyli zblienie do jej instytucji oraz jej poziomu ycia, ale nastpio odejcie od Europy, gdy wdroono odrbne instytucje, bez szans na zblienie poziomu ycia. W jaki przedziwny sposb, po latach ogromnych wysikw o odzyskanie penej pastwowoci, a tym samym nieskrpowanej swobody decydowania o losie narodu,
OBD REFORM
polska opinia publiczna poddaa si zudzeniom, e usunicie jednego zagroenia, rosyjskiego, oznacza koniec wszelkich zagroe. Takie naiwne mylenie samo w sobie stao si zagroeniem dla polskiej pastwowoci, gdy stworzyo pokus dla innych pastw, by realizowa swoje interesy kosztem tych polskich. Dwuznaczny rozam eby zrozumie, co si stao z polsk pastwowoci, trzeba zacz od uczciwego spojrzenia na okres gdy powojenna Europa bya wyranie podzielona na kapitalistyczn oraz komunistyczn, ze stron komunistyczn pod dominacj Zwizku Radzieckiego. Opinia publiczna dawno ju przyja stanowisko, e powojenny podzia Europy by totalny a dominacja radziecka bya niczym innym jak niewol. Mao gdzie, wraz z Polsk, wida dzisiaj zapa, eby t spraw analizowa. Do sprawy tej jednak warto powrci, gdy oceny te zawsze cierpiay na nadmiar emocji, niepotrzebnie zaciemniajc prawdziw sytuacj Polski. Kto wie czy nastroje antyrosyjskie nie s dzisiaj nawet silniejsze ni te antyradzieckie, gdy komunizm cigle istnia, wic byo wicej powodw do emocji. Na pytanie, jaki kraj ma najbardziej niekorzystny wpyw na Polsk, wcznie z jej zmianami ustrojowymi, zwykle pada dzisiaj odpowied - Rosja, a potem jest bardzo dugo nikt. Zarzut sowieckiej niewoli ma co do siebie, gdy komunizm nie miaby szansy w Polsce bez dyktatu Sowietw po wygranej z Niemcami wojnie. Ale na tym koczy si jednak istota powojennej sowieckiej niewoli, gdy faktycznie gdyby nie zaskakujca zgoda samego Zwizku Radzieckiego na odejcie od tego systemu, Polska cigle byaby w jego jarzmie. Ale wszystkie inne aspekty tej niewoli, a lista ich jest duga, nie maj wiele wsplnego z rzeczywistoci, przynajmniej od chwili gdy pad stalinizm. Przez niewol rozumie si bowiem te, e Zwizek Radziecki by wacicielem majtku Polski, ale to nijak si ma do stanu faktycznego. Formalnie, nic nie naleao do Sowietw, w przeciwnym razie po upadku komunizmu mieliby tytu do sprzeday polskiego majtku, ale do tego nie doszo. Polski rzd nie musia podejmowa adnych krokw prawnych, eby wydziedziczy Zwizek Radziecki; jedyny krok, jaki rzd podj, polega na wydziedziczaniu obywateli na rzecz aparatu pastwa. Inni dowodz, e nawet jeli Sowieci nie posiadali majtku, to go uywali przez narzucanie Polsce produkcji w zgodzie z potrzebami Zwizku Radzieckiego. Bez wtpienia, choby ze wzgldu na cis kontrol dostaw energii, Zwizek Radziecki mia wiele do powiedzenia. Tyle, e ta kontrola nie moga by zbyt rozlega, skoro cakowita wymiana towarowa pomidzy Zwizkiem Radzieckim a Polsk stanowia raptem 10 procent caoci polskiego dochodu narodowego. W tym miejscu krytycy wtrcaj, e nawet jeli wymiana handlowa nie bya zbyt
OBD REFORM
rozlega, Zwizek Radziecki wykorzystywa swoj dominujc pozycj, eby eksploatowa Polsk. Ulubiony przykad to dostawy polskiego wgla po zanionych cenach za Bieruta, ale to nie jest dowd eksploatacji. Starty dla Polski wynikay nie z dyktatu odbiorcy, ale ze sztywnego systemu cen, tak, e gdy do wadzy doszed Gomuka to wymg na Sowietach pen rekompensat strat. Istnieje jeszcze inny dowd na nieekwiwalentn wymian, tyle, e wskazuje on na bardzo powane, cho przejciowe, straty ze strony Zwizku Radzieckiego, w zwizku z zanionymi cenami jego energii. Stao si tak, gdy sowieckie ceny zostay przez lata sztywne, podczas gdy pod wpywem kryzysu w 1979 r. ceny wiatowe podniosy si trzykrotnie. Na ten temat istnieje caa masa szczegowych bada amerykaskich (Marrese and Yanous, 1983, oraz Poznaski 1989). Warto to wszystko wzi pod uwag, w szczeglnoci za fakt, e w ramach sowieckiej niewoli Polska nie tylko bya wolna od sowieckiej wasnoci na swych terenach, ale, co waniejsze, cieszya si pierwszym w swej nowoczesnej historii systemem, w ktrym wasno bya wycznie narodowa. Natomiast posowiecka Polska, bez narzucania, zbudowaa system bez narodowej wasnoci. Gdyby, wic uy tylko kryterium wasnoci wypadoby, e obecna Polska musi by bardziej, a nie mniej wolna. Nie ma nawet co si spiera z faktem, e z racji braku swojej wasnoci Polska musi by dzisiaj mniej wolna, ale moe przynajmniej ma kontrol nad produkcj, a tym samym sytuacja jest lepsza ni za sowieckiego dyktatu. Jest odwrotnie, gdy ten kto ma wasno ma te kontrol, wic obcy waciciele nie dyktuj ju tylko bdce przedmiotem handlu 10 procent dochodu narodowego, co si zarzuca byym Sowietom, ale 50 procent, tego z bankw oraz przemysu. Gdyby zestawi niedowiedzion, mimo dziesiciu lat otwartych archiww komunizmu, eksploatacj Polski przez Sowietw z obecn, wychodzi znowu, e jest wicej niewoli. Nie da si ukry, e narzucajc Polsce komunizm, Zwizek Radziecki skaza j na dalsze gospodarcze zacofanie, ale nie wykorzysta swojej dominujcej pozycji, eby wyrwa prawie cay polski kapita trway za 10 procent jego realnej wartoci, jak to teraz uczyniy inne kraje, w tym zwaszcza Niemcy Zachodnie. Kolejne cofnicia Gdyby na ten najnowszy obrt rzeczy spojrza historyk gospodarczy, mgby si zastanowi czy obecna zamiana rozmikczonego komunizmu na "niekompletny kapitalizm" mieci si przypadkiem w jakim oglniejszym trendzie. Zapytaby, czy zbudowany po wojnie komunizm, jak rwnie zbudowany po jego upadku kapitalizm, nie mog by potraktowane jako kolejne prby przypieszenia modernizacji gospodarki Polski, ktra zacza si mniej wicej dwa stulecia wstecz. Szukajc takich trendw, przez te stulecia, nieuprzedzony historyk musiaby doj do
OBD REFORM
wniosku, e Polska, tak jak reszta Europy Wschodniej, bardzo sabo radzia sobie z modernizacj. W dodatku ta cz Europy wystartowaa z powanym opnieniem do tzw. rewolucji przemysowej. Nigdy te nie udao si jej zasypa luki gospodarczej, jaka wyonia si w momencie tego rozamu, ktry spowodowa trway podzia kontynentu mona go nazwa "tektonicznym pkniciem". Tego typu podzia mg mie tylko swoje rda w tym, e Polska okazaa si niezdolna na czas do przetworzenia swoich instytucji na mod tego, co w momencie rewolucji stworzya Europa Zachodnia. Nie moe by inaczej, gdy wszystkie istotne rnice w wynikach gospodarowania bior si z rnic w instytucjach. Europa Zachodnia wybraa wtedy kapitalizm, z jego instytucjami, wolnym rynkiem i nowoczesnym pastwem, natomiast Europa Wschodnia tkwia nadal w feudalizmie. Brak nowoczesnego pastwa okaza si szczeglnie dotkliwy, gdy bez pastwa nie jest moliwe dziaanie wolnych rynkw, a bez tych ostatnich nie ma miejsca na powstanie klasy kapitalistycznej. Wyonia si, wic dziwna sytuacja, w ktrej z powodu braku wasnej klasy kapitalistycznej, zadanie rozwijania gospodarki spado na element napywowy. A zwaszcza na pastwo, tyle, e pastwo nie byo w peni rozwinite - nie byo nowoczesne - wic stao si ono swoist barier rozwoju. Od chwili "tektonicznego pknicia", pastwo zabrao si do okresowej wymiany istniejcych instytucji, z reguy w sposb drastyczny i nieprzystosowany do prawdziwych potrzeb. Zwrci na to uwag amerykaski historyk Berend (1986), nazywajc te wymiany "negatywnymi reformami". Poczynajc od prby odpowiedzenia na wzrost popytu na ywno z przemysowej Anglii, nie przez rozszerzenie prywatnej wasnoci, ale przez odbudow systemu paszczynianego. W kolejnych prbach nie cofano si do wczesnego feudalizmu, ale kopiowano wzorce z kapitalistycznej Europy Zachodniej, znowu w formie "negatywnych reform". Tak si stao na przeomie wieku, gdy postanowiono peniej wykorzysta pastwo do aktywizacji wasnej gospodarki. Tyle, e pozbawione niezbdnych demokratycznych ogranicznikw pastwo wdao si w dziaania nastawione bardziej na jego wasne potrzeby ni te rodzcego si przemysu oraz bankowoci. Z niepowodzenia tej kolejnej, ju kapitalistycznej prby, wyrosa popularno komunizmu jako ruchu modernizacyjnego, obiecujcego swj sposb na przeamanie gospodarczego zapnienia. Mimo swego antykapitalistycznego nastawienia, bya to w istocie prba imitacji kapitalizmu. Tyle, e w gr wchodzia imitacja nie takiego kapitalizmu, jaki wtedy dziaa powiedzmy w Europie Zachodniej, ale raczej imitacja systemu, do ktrego ten kapitalizm mia pono nieuchronnie zmierza. Komunizm nie okaza si jednak konkluzj kapitalizmu czy jego ukoronowaniem, ale nieporozumieniem, czyli kolejn "negatywn reform", tyle, e nie ostatni. Wanie
OBD REFORM
Polska oraz reszta Europy Wschodniej dopisay nastpny rozdzia w tworzeniu nieudanych kopii instytucji z Europy Zachodniej. Tym razem, przez budow kapitalizmu, ktry podobno tam ma istnie, ale ktrego tam nie ma, mianowicie "niekompletnego kapitalizmu", w ktrym cigle brak klasy redniej. Poniewa te kolejne, bez wyjtku radykalne, reformy okazay si nieudane, zamiast redukowa zapnienie wobec Europy Zachodniej Polska zezwolia na jego pogbienie. W momencie "tektonicznego pknicia", dochd na mieszkaca w Polsce wynosi 90 procent redniej obliczonej dla Europy Zachodniej. Kiedy na pocztku wieku Polska przystpia do przyspieszonej industrializacji, dochd na mieszkaca wynis 40 procent redniej, czyli e chodzio o rnic caych pokole. Mimo swych ambitnych planw przecigania rozwinitego kapitalizmu, komunizm, jako "negatywna reforma", doprowadzi do pogbienia dystansu. Pod koniec tej nieudanej prby stworzenia czego wydajniejszego ni wczesny kapitalizm, przecitny dochd w Polsce stanowi 30 procent redniej. Po upadku komunizmu, w trakcie budowy "niekompletnego kapitalizmu", w wyniku gbokiej recesji, Polska spada do okoo 25 procent poziomu Europy Zachodniej (Janos2001). Trudno oceni, jak dalej potocz si losy polskich wysikw modernizacyjnych, ale jedno jest pewne, e zwizane z "niekompletnym kapitalizmem" przepywy czci polskiego dochodu narodowego w formie zyskw i rent, tych z nieopaconej siy roboczej, do Europy Zachodniej, bd utrudniay zasypywanie luki w poziomie ycia midzy Polsk a Europ Zachodni, W najlepszym chyba razie moliwe bdzie utrzymanie wyjciowego dystansu, czyli obecnego stanu marginalizacji. Ucisk globalizacji Kiedy ju signlimy do historii, eby zrozumie sens obecnych wydarze, warto przywoa inny wany trend, mianowicie, e ze wzgldu na swoj sabo gospodarcz, pastwo, tak w Polsce, jak i w innych krajach Europy Wschodniej, byo wyjtkowo sabiutkie. Z tego powodu, kraje te stale znajdoway si w obliczu ograniczenia lub utraty pastwowoci. Dowody s liczne, wcznie z przypadkiem rozbiorw Polski, ktre przerway polsk pastwowo na przeszo stulecie. Moe to zabrzmie dziwnie, ale wyglda na to, e jedynym dotd w polskiej historii momentem, w ktrym pastwo byo nowoczesne by epizod komunizmu. Sam nie miabym chyba odwagi napisa takiego zdania, gdyby nie to, e zdanie takie pado z ust byego bardzo znanego dysydenta z Wgier, Tamasa (1999). Dzisiaj ze wzgldu na swoje krytyczne
OBD REFORM
opinie w sprawie transformacji ustrojowej ten filozof spoeczny jest znowu w opozycji, ju legalnej, ale rwnie nie tolerowanej. Trudno mi si oprze, eby nie przywoa peniej jego opinii, e zmiany ustrojowe po komunizmie nie polegaj na budowaniu czegokolwiek, ale na niszczeniu tego co zastano. To co zastano to bya forma nowoczesnoci, natomiast to co si teraz stao to forma barbarzystwa. Zamiast ulec reformie, bye pastwo jest uywane dla popiesznego wzbogacenia si przez plemiennych wodzw. Obojtnych wobec marnego losu wspplemiecw, porzuconych w szarych blokach. Powysza opinia, ani moje powoanie si na ni, nie s adn prb wybielenia komunizmu, ale zwrcenia uwagi na fakt, e komunizm wprowadzi system biurokracji. W tym okresie, autorytet pastwa by bardzo wysoki, nie tylko ze wzgldu na strach, ale te jego ogln sprawno. Dziaanie aparatu pastwa oparte zostao na cisych reguach, na tyle przestrzeganych przez sub publiczn, e zajmowaa si przede wszystkim realizacj funkcji wyznaczonych organom wadzy. eby nie byo jaki wtpliwoci: komunistyczne pastwo byo oczywicie ideologiczne, tak, e spajaa je bardziej doktryna ni prawo; co wicej, przemoc odgrywaa w nim wielk rol. Ale to cigle byo pastwo porwnywalne do logiki pastwa, ktre zbudoway rozwinite kraje Europy Zachodniej. Trzeba bowiem pamita, e instytucja nowoczesnego pastwa nie jest z definicji demokratyczna, moe wystpi w najrniejszej formie, w tym w formie niedemokratycznej. Wymow tego wywodu mona atwiej poj, jak si uwzgldni fakt, e ze wzgldu na wspomnian histori braku pastwowoci, kraje Wschodniej Europy nie miay wiele czasu, eby budowa nowoczesne pastwo. Okres midzywojenny by niedostatecznie dugi - take dla Polski. Cho udao si jej spoi trzy byle zabory w jedn cao, jej pastwo do koca byo rozdzierane politycznymi sporami. Chyba z tej racji, niemieccy politycy nazywali to polskie pastwo "sezonowym". Na rzecz oceny komunizmu, jako krtkiego okresu, gdzie dziaao nowoczesne pastwo, tyle, e opanowane bdn wizj historii, przemawia jeszcze bardziej opakany stan pastwa po komunizmie. Polska miaa "wrci" do historii, naley rozumie do tej z kapitalizmem, czyli przedwojennej. Tyle, e nie wrcia nawet do tego stanu w jakim bya w okresie midzywojennym. Nie mona niestety wykluczy, e pastwo polskie jest waciwie w stanie samolikwidacji. Tak znaczne osabienie polskiego pastwa byoby bez znaczenia, gdyby prawd byo to co mwi zwolennicy tzw. globalizacji, pojtej jako zanik pastw na rzecz rynku, czyli korporacji. Osobicie uwaam to za nonsens, ale nawet gdyby to bya prawda, nie naley wnosi, e ta zapa polskiego pastwa nie niesie za sob zagroenia. A to dlatego, e nawet jeli w wyniku globalizacji, inne pastwa nie bd zagroeniem, moe ono dalej przyj z zewntrz pod inn postaci, tyche korporacji.
OBD REFORM
Ale prawda o globalizacji jest taka, e istotnie korporacje stay si potniejsze ni kiedykolwiek, tyle, e zamiast wymie pastwo, maj je teraz po swojej stronie. Korporacje z Europy Zachodniej nie wchodz do Polski na wasn rk, ale z pomoc pastwa oraz Unii Europejskiej. W tej roli, pastwa nie kieruj si wzgldami politycznymi, w tym poszanowaniem innych pastw, ale logik ekonomiczn, bo to jest jedyna logika, ktra rozumiej ich zorientowane na wiat korporacje. Z tego te wzgldu, prowadzone przez Uni negocjacje nie wiele maj dzisiaj wsplnego z budowaniem "wsplnego domu", jak wwczas, gdy przyjmowano bye, faszyzujce, dyktatury, czyli Grecj, Hiszpani czy Portugali. Nie stawiano wtedy niewykonalnych da, ktre zaspakajayby potrzeby wasnych korporacji kosztem osabienia tych zacofanych gospodarek, a tym samym ich przebudowywanych pastw. Odwrotnie, otwarto kas na wielk skal do czasu likwidacji zacofania. Dzisiaj, ta sama organizacja deklaruje ch budowy "wsplnego domu" z Polsk, tyle, e w trakcie stale uzgadnianych reform nastpuje osabianie jej zacofanej gospodarki oraz rujnowanie jej pastwa w przebudowie. Przejmowanie wikszoci fabryk i bankw spowodowao, e zamiast wej do "wsplnego domu" Polska staje si bezdomna. Wraz z tym staje si rwnie bezrzdna, a tym samym coraz mniej zdatna do unijnego czonkostwa, przynajmniej jako suwerenny kraj. Podsumowanie Nie do utrzymania jest obecna pewno siebie, e Polska wyrwaa si ze swojej trudnej historii, okresowego obezwadniania przez obce potgi, gdy by moe wanie wrcia do tej trudnej historii. Zwaszcza jeli prawd jest, e - jak pisze wybitny francuski politolog Moisi (1999) - caa Europa dokonaa zwrotu w stron tzw. ancien regime. A wic porzdku dziaajcego przed wybuchem Rewolucji Francuskiej, w ktrym jedne kraje saby dajc okazj innym krajom, by narzucay im swoj wol. Dzisiaj znowu silni prowadz gry, ktre bezceremonialnie cz lub dziel sabsze kraje, z tym, e "midzynarodowe" korporacje o narodowym charakterze s odpowiednikiem absolutnych monarchw. Obecnym odpowiednikiem -zwizanej z monarch-arystokracji s akcjonariusze, rwnie egoistyczni i pasywni. Wcinite midzy korporacje oraz akcjonariuszy, pastwo staje si wobec nich suebne, posusznie asystujc w ich prbach czenia i dzielenia osabionych krajw. Przez swoje cyniczne posunicia na arenie midzynarodowej monarchowie przypieszyli Rewolucj Francusk, zwaszcza przez dwa podziay terytorium Polski, odpowiednio w 1772 oraz 1795 roku. Ten sam cynizm, arocznych monarchw, starajcych si podporzdkowa sabsze kraje, doprowadzi do rozdwikw midzy mocarstwami. A to dlatego, i gboko poderwa, zwaszcza ze wzgldu na machinacje
OBD REFORM
pruskiego Fryderyka Wielkiego, ich wzajemne zaufanie do siebie. Jeli chodzi o obecn europejsk scen, historia moe si atwo powtrzy, w tym sensie, e znowu powodem do regionalnej zawieruchy moe si sta, cho pozbawiony tym razem udziau Rosji, "midzynarodowy" podzia Polski, czy to z zachowaniem jej granic, czy bez. W ten sposb, ponownie, w bolesny sposb politycy naucz si, e ekonomia nie moe rzdzi polityk, krajow czy wiatow, oraz e u podoa ludzkich zachowa ley potrzeba wolnoci, wasnej i zbiorowej. POSOWIE Konkludujc, w wyniku reform podjtych po upadku komunizmu zosta zmarnowany polski system gospodarczy, gdy w wyniku wyprzeday majtku obcym kapitalistom, polski kapitalizm sta si gwnie niepolski. Pod wpywem bdnych reform zrujnowana zostaa rwnie narodowa gospodarka, gdy jej potencja nie pracuje wcale na rzecz lokalnej siy roboczej. Nawet jeli gospodarka polska bdzie sobie dobrze radzi, nie musi wyj to wcale na dobre polskiej sile roboczej. Ten zbiorowy akt samozniszczenia mg si dokona tylko dlatego, e wiadomo spoeczna oparta jest od pocztku reform ustrojowych na powtarzanych w nieskoczono kamstwach. Cho z gruntu nieprawdziwe, przyjte opinie o reformach, skadaj si o dziwo w cakiem spjn cao, tak, e wydaj si powane. Dlatego, na niewiele si zda wykazanie bdnoci jednej z tych opinii. Mona naruszy ten system mylowy dopiero jeli podway si go jako cao. Wanie dlatego, e u rde katastrofy le nawarstwienia faszywej wiadomoci, wydostanie si z obdu reform wydaje si prawie niewykonalne. Ostoj tej wiadomoci w obecnej Polsce jest gbokie przekonanie, e kapitalizm musi si uda, gdy si go naprawd zechce, zwaszcza, e dookoa jest bujny wiat kapitalizmu. Jeli nie wasnymi siami, to kapitalizm bdzie dzieem tych, ktrzy ju opanowali jego tajniki, czyli wytrawnych zagranicznych kapitalistw. To prawda, e niedawno wiat kapitalizmu przyoy si do obalenia polskiego komunizmu, a w ostatnich latach przysuy si rwnie do budowy polskiego kapitalizmu, tyle, e wypaczonego. Mimo to, nie mona liczy, e ten sam wiat kapitalizmu teraz znowu si wczy, eby zmienia, a tym bardziej obala polsk patologi. Moe on pogodzi si z t patologii, gdy najlepszy na jaki ludzko sta gospodarczy ustrj kapitalizmu potrafi si wyywi nawet odpadkami. W porwnaniu z ywotnym kapitalizmem, komunizm by sabowitym systemem, skazanym na upadek. Tak, e wymierzony we antykomunizm, mg sobie cakiem
OBD REFORM
niele, jak w Polsce, radzi z komunizmem. Inaczej przedstawia si jednak rzecz z kapitalizmem, ktremu jako ustrojowi upadek nie grozi. Dlatego ewentualny ruch wymierzony przeciw jego "niekompletnej" wersji, nawet gdyby by tak silny jak polski antykomunizm, nie miaby takich szans powodzenia. Alternatywa liberalna W interesie zwolennikw "niekompletnego kapitalizmu" ley utrzymanie powszechnego dzisiaj przewiadczenia, e Polska nie miaa innego wyjcia. Uwaaj si oni za liberalnych ekonomistw, ale nie maj z nimi nic wsplnego, wic tylko przez ignorancj ich reformy okrelane s jako liberalne. Gdyby bowiem autentyczny liberalny ekonomista zabiera si do wymiany systemu tak, by zamiast planw rzdzi nim rynek, wybraby przeciwn strategi ni tzw. liberaowie. Po pierwsze, w prawdziwie liberalnej strategii reform zadbaby najpierw o zdrow sytuacj polityczn, czyli o sprawne pastwo. Z ca swoj doktrynaln wiar w dziaanie wolnego rynku, liberalny ekonomista rozumie bowiem, e jeli pastwo jest zepsute, to nie ma adnej szansy na przyzwoity rynek, najwyej na jak jego karykatur. A to dlatego, e normalny rynek opiera si na egzekwowanym prawie, a takie prawo bazuje z kolei na pastwie, ktre stoi na stray prawa. Kiedy nasta czas reform, w 1989 r., tzw. liberalne krgi uznay, e wanie zakoczya si rewolucja, ktra zmiota stary polityczny porzdek. Pozostay, wic tylko do zrobienia reformy w systemie gospodarki. W rzeczywistoci nie byo adnej rewolucji, gdy komunizm zniszczya oglna demoralizacja. Kiedy wic zmczona wadz monopartia skapitulowaa, pozostao po niej tylko zerane korupcj pastwo. Zatem nie byo nadziei, eby rynek znalaz waciw obudow prawn. Najwiksza komplikacja wynikaa jednak std, e mocno nadwyrone pastwo miao si ewentualnie zaj prywatyzacj, czyli rozdysponowaniem publicznego majtku, jako e bez prywatnej wasnoci nie moe by rynku. Powstao realne niebezpieczestwo, e w trakcie tej przebudowy stosunkw wasnociowych dalej si bdzie wali pastwo. Zmiany ustrojowe w sferze wasnoci dostarczyyby bowiem okazji do rozlania si korupcji na jeszcze wiksz ni wczeniej skal. Z galopujcym rozkadem pastwa jego aparat mgby te zacz zaspakaja swoje wasne potrzeby kosztem zastanych zasobw rodkw produkcji. Innymi sowy, po rabunkowej gospodarce komunizmu przyszedby rabunkowy postkomunizm z jego wasnymi sposobami na marnowanie zasobw. Mogoby si nawet okaza, e ideologiczne pastwo z epoki komunizmu nie byo w stanie dokona takich zniszcze w substancji gospodarki jak skorumpowane pastwo postkomunizmu. Poniewa z prywatnej korupcji nie mog w aden sposb wynikn publiczne korzyci, celowe byo utrzymanie niektrych z istniejcych instytucji nadzoru nad aparatem pastwa,
OBD REFORM
zwaszcza nad jego sektorem gospodarczym. Ekspansja sektora prywatnego musiaa poszerzy moliwoci naduy w sektorze pastwowym, wic nie trzeba byo likwidowa np. pionu przestpczoci gospodarczej w policji. Naleao natomiast zaraz stworzy nowe instytucje, np. skarb pastwa. Zapanowanie nad pastwem nie byo moliwe bez cisego parlamentarnego nadzoru, ale instytucja sejmowa wymagaa czasu na konsolidacje. Mona, wic byo dodatkowo oprze si na rozwinitej za komunizmu kontroli spoecznej oraz Kociele, ktry zbudowa wielki autorytet nie tyle na potpianiu komunizmu, co na walce o interes narodowy (np. wtedy, gdy wspar tzw. stan wojenny, bo przecigajcy si ostry konflikt partii z "wolnymi" zwizkami grozi narodow klsk). Po drugie, gdyby pastwo kwalifikowao si ju to tego, eby mu powierzy reformy gospodarcze, powinno ono skupi si na przemianach wasnociowych, tyle, e ograniczajc swoj rol do minimum. Liberalna ekonomia wypowiada si bowiem nie tylko przeciw mieszaniu si pastwa w alokacj zasobw, jako domeny dziaania jednostek, czyli rynku. Uwaa te, e nawet gdy pastwo jest zdrowe, jednostki winny same - czyli rynkowo - skonstruowa rynek. Skoro komunizm zostawi po sobie gwnie niewydajn wasno pastwow, istniaa pokusa, eby od zaraz j sprywatyzowa. W myl liberalnej ekonomii oznaczaoby to jednak nadmiern ingerencj, ktra zakciaby, a nawet sparaliowaa dziaanie tego sektora. Z braku czasu na przystosowanie, w drodze do prywatyzacji, sektor pastwowy mgby obniy swoj niezadowalajc wydajno, a nastpnie wpa w gbok zapa, cignc za sob w d nawet ca polsk gospodark. Biorc to pod uwag, pastwo nie miao innego wyboru, jak ograniczy si w sektorze pastwowym do pytkich reform, zwaszcza zwikszenia wynagrodze kierowniczych. Najlepiej przez tzw. kontrakty menaderskie, ktre uzaleniayby wysoko wypat od poziomu wykorzystania majtku. Wzmocnioby to motywacj oraz skonio do zachowania posad ze strony dowiadczonej kadry, kuszonej przez moliwoci niekontrolowanych dochodw w sektorze prywatnym. Zasada minimalizacji ingerencji pastwa nie wykluczaa jednak tego, by od razu przystpi do prywatyzacji, tyle, e gwnie oraz przez oferty na mae pakiety akcji, czyli bez prawa do wikszoci gosw w zarzdzie. eby bez perturbacji przekaza cae fabryki i banki, niezbdna bya obecno krajowego sektora prywatnego na tak skal, eby mg dostarczy dostatecznej liczby dowiadczonych inwestorw oraz eby krajowe banki dysponoway ju odpowiednimi funduszami. W zwizku z tym, warunkiem sukcesu zmian wasnociowych nie byo grzebanie w sektorze pastwowym, ale raczej szerokie otwarcie moliwoci startu prywatnych biznesw. Gdyby wyzwoli prywatn inicjatyw, wtedy nawet bez prywatyzacji sektor
OBD REFORM
prywatny zdobyby dominacj, a pastwowy zszedby na margines. Z wysz wydajnoci, sektor prywatny mgby rosn nawet dwa razy szybciej ni pastwowy, tak, e uzyskaby przewag ju po okoo dziesiciu latach. Pastwo mogo si wstrzyma ze sprzeda na du skal do tego wanie momentu rwnie dlatego, e dopiero wtedy popyt na majtek ze strony krajowych inwestorw byby dostateczny, eby da godziwych cen. Oraz, eby z pomoc takich cen wyselekcjonowa najlepiej przygotowanych nabywcw. Nawet wtedy nie byo wskazane, eby wyrzuca cay majtek na lad, ale raczej dziaa metodycznie, w takim tempie, eby pastwo mogo waciwie skalkulowa ceny zbytu. Po trzecie, w prawdziwym liberalnym wariancie nie mona zamkn kraju na kdk, nie dopuszczajc w ogle zagranicznych inwestorw. Nie wolno jednak zezwoli na to, eby bez ogranicze mieli oni dostp do narodowej gospodarki, zamieniajc j w swoiste wizienie. Ekonomia liberalna nigdy nie postulowaa absolutnego otwarcia, ale jedynie to, eby w miar swoich potrzeb kada gospodarka okrelia najlepszy dla siebie zakres zagranicznej obecnoci kapitaowej. Najlepszy zakres jest za taki, ktry wzmacnia miejscowych inwestorw zamiast podcina ich egzystencj, przeto ze wzgldu na zacofanie krajowej klasy kapitalistycznej nie mona byo si oby bez okresowego zakazu sprzeday obcym inwestorom kontrolnych pakietw w istniejcych fabrykach i bankach. Zwaszcza tych z mocn pozycj na lokalnym rynku, gdy ich sprzedanie w zagraniczne rce uatwia, na zasadach reakcji acuchowej, przejcie powizanych z nimi firm. Poniewa zakupy istniejcych starych firm nie musz prowadzi do modernizacji, waciwszym rozwizaniem jest zezwolenie na wsady rzeczowe z zamian na akcje. Jeszcze korzystniejsze jest zezwolenie obcym inwestorom na zakadanie nowych fabryk i bankw, tyle, e z gry naleaoby przyj grny limit wasnoci zagranicznej w oparciu o aktualn redni dla Unii, albo redni jak miay w momencie akcesu do Unii najnowsze kraje czonkowskie; Grecja, Hiszpania i Portugalia. Krajowi inwestorzy maj nie tylko pene prawo do ochrony wasnoci, ale te rynkw, gdy utrata rynkw moe si skoczy bankructwem ich firm, bd wrogim przejciem przez zagranic. Liberalna ekonomia preferuje otwarte gospodarki, ktre handluj bez skrpowania z caym wiatem, ale nigdzie w tej ekonomii nie jest powiedziane, e naley likwidowa taryfy celne gdy gospodarce grozi wyniszczenie czy te wydarcie wikszoci jej majtku przez obcych. Ze wzgldu na polskie zacofanie, najlepiej byo znowu pj ladem Unii, ktrej pastwa starannie chroni swoje zagroone konkurencj sektory produkcji. Ze wzgldu na wiksz obecno takich wraliwych na import sektorw, polska
OBD REFORM
gospodarka wymagaa jeszcze wikszej ochrony. Zamiast ukadw opartych na gbokich ustpstwach celnych, zwaszcza jednostronnie korzystnych dla Unii, polska gospodarka pilnie potrzebowaa jednostronnych koncesji ze strony Unii. W niektrych sektorach, zwaszcza tych dajcych due zatrudnienie, tylko dugookresowe wysokie bariery dla importu daway szans na przetrwanie. Dotyczy to szczeglnie rolnictwa, gdzie do dyspozycji s trudniejsze do obrony przed unijnymi negocjatorami ca tzw. zaporowe. Mniej draliwe s natomiast subsydia na poziomie tych, z ktrych yj unijni rolnicy, czy te tak powszechny w Unii rodek jak wymagany procentowy udzia krajowej ywnoci w hurcie i detalu. Powysza alternatywna strategia w duym stopniu pokrywa si ze scenariuszem zmian ustrojowych, ktry przyja, jak dotd jako jedyna w Europie Wschodniej, Sowenia. To, e wycznie Sowenia przyja liberalny kierunek reform, bez wyprzeday zagranicy, nie oznacza jednak, e nie nadawa si on dla innych krajw regionu. Ale tylko w Sowenii zostay zapewnione warunki dla jego realizacji, mianowicie odpowiedzialny aparat pastwa zabiegajcy o interesy swej gospodarki. Pod wieloma wzgldami sytuacja wyjciowa Polski i Sowenii bya podobna, choby przez fakt, e obydwa kraje miay za sob lata emancypacji gospodarczej od silniejszych ssiadw, odpowiednio Rosji i Serbii. Podobnie jak fakt, e w obydwu krajach pozycja zag bya bardzo silna; w Polsce dziki "niezalenym" zwizkom, w Sowenii - dziki tzw. partycypacyjnemu modelowi firm. Gdyby, wic Polska tylko zreperowaa pastwo, to mogaby bardzo atwo pj szlakiem Sowenii. Wwczas, zamiast pa ofiar pisanego palcem na wodzie "cudu Balcerowicza", Polska mogaby si rozwija jak Sowenia, ktra znalaza si pierwsza w kolejce do przyjcia przez Uni. Przykad Sowenii dowodzi, nie tylko, e mona stworzy dynamiczn, odporn na kryzysy, gospodark bez oddania majtku zagranicy. Wskazuje rwnie, e Unia nie da od kadego petenta, by najpierw wyzby si na jej rzecz swego majtku, ale e wybr naley tylko do kraju-kandydata. Tzw. liberaowie przemilczaj przypadek Sowenii, gdy ten podwaa ca ich mitologi "polskiej drogi" do kapitalizmu. Wygodnie zapominajc o tym, e Sowenia odniosa sukces wybierajc inn drog, powtarzaj w kko, e wycznie polska strategia pozwala na udan budow kapitalizmu. Kada inna prowadzi do klski jak poniosa Biaoru, ktra nie tylko zaniechaa sprzeday swego majtku zagranicy, ale w ogle nie wpucia obcych inwestycji (np. Lewandowski 2000). Biaoru rzeczywicie posza inn drog ni Polska, ale niestety, porwnania statystyczne nie daj wcale podstawy do wniosku, e poniosa klsk. Atak medialny na Biaoru jest jednak tak zmasowany, e mao kto siga do danych, z tym, e nie chodzi gwnie o porwnania z Polsk. Polsk omin szok, ktry przeya Biaoru w
OBD REFORM
wyniku rozpadu Zwizku Radzieckiego. Podobny szok przeyy inne bye republiki, wic wyniki Biaorusi powinno si porwnywa raczej z nimi a nie z Polsk. Gdy przyjmie si t perspektyw to wida, e taki post-sowiecki kraj jak chwalona Estonia, w ktrej przyjto "polsk drog", z szybkim wywaszczeniem na rzecz zagranicy, wypada gorzej ni Biaoru, bez prywatyzacji na rzecz kogokolwiek. Najlepiej to wida w przemyle, gdy na Biaorusi zblia si on do poziomu z 1989 r., podczas gdy w Estonii produkcja przemysu jest cigle o prawie poow nisza ni w 1989 r.; std wysza jest te estoska stopa bezrobocia (Zacznik 4). Starannie ukrywan przez tzw. liberaw tajemnic jest fakt, e w ostatnich czterech latach dochd narodowy Biaorusi wzrs o jedn trzeci. Biaoru znalaza si wrd najszybciej rozwijajcych si gospodarek regionu - przed szybko tracc oddech Polsk. Gdyby oprze si tylko na tych danych, wpadoby zaprzesta straszenia Polakw "biaorusk drog". Zwaszcza, e Biaoru nie popenia zbiorowego samobjstwa oddajc obcym swj majtek za "bezdurno". Wybryk rewolucji Ze wzgldu na radykalizm reform wykonanych przez prawie pozbawiony kontroli aparat pastwa, wytyczony w 1989 r., za rzdw Mazowieckiego, scenariusz budowy kapitalizmu ma swe rda nie tyle w liberalnej myli co w doktrynie marksowskiej. Jego skutki dla gospodarki s zreszt podobne do tych, ktre zawsze nios za sob marksowskie rewolucje. Mamy przeto w Polsce, dziki tzw. liberaom, nieznan nigdzie w Europie Zachodniej aberracj instytucjonaln. Po pierwsze - wdroony zosta swoisty marksowski idea gospodarki, w ktrej brak jest krajowej klasy kapitalistycznej, a jest tylko robotnicza. Oczywicie, kapitalici s obecni, tyle e zagraniczni, mona rzec z importu, ale niestety nie na takich zasadach jak w przeszoci. W polskiej historii, napywowy element odgrywa zwykle du rol w gospodarce, ale te czsto ulega on polonizacji. Teraz nie ma takiej nadziei, gdy obcy kapitalici zakadaj w Polsce jedynie filie. Nie ma mowy o zintegrowaniu tych importowanych kapitalistw, choby w tym sensie, eby rozwinli poczucie odpowiedzialnoci za losy lokalnych robotnikw. Gdy waciciele nie czuj tego rodzaju odpowiedzialnoci, wtedy robotnicy te nie maja powodu aby by lojalni wobec wacicieli, piania si wic potencjalnie niestabilna sytuacja, ktr mona opanowa tylko przez powszechne ogupienie albo przez odwoanie si do przemocy, podobnie jak to si dziao za komunizmu.
OBD REFORM
Importowanie kapitalistw to by moe atwiejszy sposb na budowanie kapitalizmu, ni tworzenie wasnych kapitalistw, ale jak to bywa z importem, trzeba za zapaci.Nawet sono, gdy majtek sprzedawany jest zagranicy za dziesi procent wartoci, co wydaje si niemoliwoci. Nikt nie podway jednak tego wyliczenia, nie mona bowiem wzi na serio kilku absolutnie urgajcych podstawowym zasadom akademickiej ekonomii usiowa (Bugaj 2000; Glikman 2001). Przekazanie budowanego przez pokolenia majtku za uamek wartoci to tylko wstpny koszt nabycia kapitalistw z importu; do tego dochodzi stay doroczny koszt ich utrzymania. Za psie grosze oddano bowiem obcym inwestorom tytu do dochodu z kapitau, czyli zyskw. Inne rdo finansowania przyrostu majtku, kredyt bankowy, te znalazo si pod kontrol zagraniczn. Odebrano wic gospodarce nie tylko trway majtek ale i moliwo jego samodzielnego odtworzenia. Nie miaoby to tak gronej wymowy, gdyby motyw maksymalizacji zysku sam z siebie zapewni, e zagraniczni waciciele polskiej gospodarki zadbaj o jej interesy. Tyle, e, odwrotnie ni sobie to wyobraaj tzw. liberaowie, zagraniczni waciciele nie walcz o zyski dla dobra ludzkoci. Robi to gwnie dla swoich udziaowcw, wrd ktrych brakuje niestety polskich akcjonariuszy. Ale te pod naciskiem dziaajcych u nich w kraju zwizkw zawodowych, a nie tych polskich. Dziw bierze, e tzw. liberaowie zapomnieli rwnie o tym, e w kapitalizmie firmy nie wiadcz sobie wzajemnych uprzejmoci. Kapitalizm to bezwzgldna walka ekonomiczna, w ktrej wszystkie firmy kombinuj jak si pozby pojedynczych konkurentw, moliwie na zawsze. Albo przynajmniej zmusi ich, eby wzili na siebie mniej intratne podwykonawstwo. Ta sama regua dominacji dotyczy caych gospodarek, tyle, e wymaga jednoczesnego dziaania bardzo wielu firm. Po drugie - Polakom odebrano nie tylko majtek i zyski, ale, co jest kolejnym pilnie ukrywanym faktem - drastycznie redukowane s funkcje "pastwa opiekuczego", jak np. bezpatne szkolnictwo, subsydiowana kultura, czy powszechna opieka zdrowotna. Polska zbudowaa, wic nie tylko "niekompletny kapitalizm", ktrego nie ma w Europie Zachodniej, ale rwnie jej nieznany model gospodarki, gdzie dziaa "niekompletne pastwo"; bez normalnych funkcji spoecznych. O wadze wiadczonych przez pastwo usug najlepiej mona si przekona, jak si spojrzy na to, gdzie pynie strumie inwestycji zagranicznych. Nie pynie on bynajmniej do gospodarek, w ktrych ze wzgldu na szczupo podatkw nie sta pastwa na usugi spoeczne. Zupenie odwrotnie, kieruje si on gwnie do krajw gdzie te usugi s rozbudowane, w tym do Europy Zachodniej. Jak ju zabraknie majtku pastwa na sprzeda, Polska szybko si przekona o tej prawidowoci. Wycofywanie si pastwa w Polsce z rnych opiekuczych powinnoci nie idzie przy
OBD REFORM
tym w parze z oddawaniem obywatelom funduszy dotd wydatkowanych na te usugi. Upadek "opiekuczego pastwa" wynika gwnie std, e wysychaj rda podatkowe ze strony sektora produkcji. Jak te, ze wzgldu na nasilajcy si rozrost aparatu administrujcego usugami, wykorzystujcego swoj pozycj na rzecz windowania wasnych pensji oraz pozyskiwania tzw. prowizji. Problemy budetowe nie s przy tym bez zwizku z faktem, e polskie pastwo bardzo hojnie zwalnia obce firmy z podatkw. Co wicej, mimo dwukrotnie wyszej wydajnoci, sektor zagraniczny od 1996 r. wykazuje straty, gdy resztki sektora pastwowego robi zyski. Z tego powodu sektor zagraniczny w ogle nie paci podatkw od zysku do budetu. Zmienia to Polsk w dziwny kraj, w ktrym waciciele kapitau nie pac podatkw, ale paci go sia robocza - oraz emeryci. Zdaniem tzw. liberaw, najlepiej byoby zlikwidowa podatek od zysku, ktry rzekomo zniechca do inwestycji w rodki trwae, a tym samym pomniejsza liczb nowych miejsc pracy. Rozumujc w ten sposb, trzebaby powiedzie, e nie powinno si te ciga podatkw od pacy, gdy zniechcaj one robotnikw do podejmowania pracy. Idc dalej tym torem mylenia, powinno si te wyeliminowa obecne podatki od wiadcze emerytalnych, bo to przecie zniechca do ycia. Tzw. liberaowie nie rozumiej, e celem podatkw od zysku jest cignicie nalenoci za korzyci jakie osigaj waciciele kapitau z tytuu usug pastwa, jak np. dostp do wyedukowanej siy roboczej. To prawda, e niektre z tych usug mogliby oni sami finansowa, wcznie ze wspieraniem systemu edukacyjnego. Jak dotd jednak, nikt nie sysza o tym, eby obce firmy w Polsce oyy na szkoy czy uczelnie, cho nie jest im obca taka dziaalno, ale u siebie w kraju, nie u obcych. Po trzecie - odzierane z usug socjalnych, polskie spoeczestwo zostaje z gospodark wyjtkowo podatn na kryzysy produkcji, czyli kryzysogenn. Trudno sobie bowiem wyobrazi, eby w wyniku niespotykanego pogwacenia liberalnej ekonomii oraz liberalnej polityki moga powsta gospodarka odporna na recesje. A wic taka, ktr z penym rozmysem skonstruoway po ostatniej wojnie wszystkie kraje Europy Zachodniej wprowadzajc pastwo do rynkowej gospodarki. Mona byo si o tym fakcie przekona ju w latach 1990-1992, kiedy gospodarka wkroczya w pierwszy ostry "kryzys Balcerowicza". Prawie nikt z polskich ekonomistw nie potraktowa tego zaamania jako powanego ostrzeenia. Kryzys mia bowiem by spoeczn zapat za wyrwanie si z komunizmu. Dzisiaj, gdy Polska wchodzi w drugi "kryzys Balcerowicza", te same krgi twierdz, e spoeczestwo dalej czepia si komunizmu, a nowa recesja jest kolejn zasuon nauczk. U podstaw obydwu kryzysw nie le wygrowane apetyty lokalnej siy roboczej, gdy w obydwu przypadkach pace rosy wolniej od wydajnoci a wydatki spoeczne pastwa spaday. Kryzysy Balcerowicza nie s oczywicie kar za komunizm, ale konsekwencj
OBD REFORM
podporzdkowania gospodarki zagranicznym interesom. Najpierw jeszcze bez silnej obecnoci kapitaowej, czy wacicielskiej zagranicy, a obecnie dlatego, e wikszo bankw i fabryk jest ju zagraniczna. Dominujcy w produkcji sektor zagraniczny importuje bowiem znacznie wicej ni eksportuje, ronie wic szybko dug zagraniczny a wraz z nim groba niewypacalnoci. W kadej chwili moe pojawi si panika finansowa oraz ucieczka tzw. spekulacyjnego pienidza. I zaamanie waluty, z ktrym kryzys w produkcji staje si nieunikniony. Wszystko to spadnie na barki pastwa, ale ono jest zbyt sabe w stosunku do sektora zagranicznego, eby wymusi na nim adaptacj. Wida to w ostatnich dwu latach, gdy z braku innych moliwoci bezradne pastwo przyjo taktyk odsuwania kryzysu przy pomocy kryzysu. Jedynym praktycznym sposobem na obnienie deficytw handlowych okazao si bowiem spowolnienie wzrostu gospodarki przez obcinanie inwestycji oraz konsumpcji. Trudnoci zbytu w kraju spowodoway pewien spadek importu i ruszy troch eksport, obniy si wic deficyt handlowy, ale zbyt mao by zahamowa nasilenie kryzysu. Gwne orodki wadzy pogodziy si z myl, e gdy zaczynaj si problemy z deficytem wymiany handlowej oraz zadueniem, ciar przystosowania trzeba zwali na si robocz. Walka z kryzysem odbywa si przy pomocy bezrobocia, tak, e Polska staje si krajem obcego kapitau i lokalnego bezrobocia. Powstaje bdne koo, w ktrym obcy kapita wyrzuca na bruk lokaln prac, oraz, unikajc obcie podatkowych, odbiera pastwu rodki na przeciwdziaanie bezrobociu. eby si przekona dokd dokadnie zmierza Polska ze swym "niekompletnym kapitalizmem" wystarczy si rozejrze po tych krajach rozwijajcych si, ktre przez kilka ostatnich lat byy chwalone za swe sukcesy, a dzisiaj gnbi je kryzysy. Wystarczy wzi Argentyn, do niedawna uwaan za wzr dyscypliny finansowej oraz liberalizacji gospodarki. W rodku gbokiego kryzysu, Argentyna zbiera teraz sowa nagany za niedostatek finansowej dyscypliny oraz liberalizacji. Tak jak w obecnej Polsce, pierwszym sygnaem gospodarczego zagroenia w Argentynie okazao si galopujce zaduenie zagraniczne oraz deficyty budetowe. Doszo do tej nierwnowagi, mimo e Argentyna od lat stosuje bardziej rygorystyczny ni Polska mechanizm finansowy, w ktrym obieg pienidza zaley od poday dolarw. Nie pomg te fakt, e Argentyna zdoaa przekaza swoje gwne banki, oraz monopole (np. telekomunikacj, energetyk) w rce zagraniczne. Wspomniany mechanizm uzalenienia poday pienidza wymusi w 1998 r. spadek produkcji oraz pac, przypominajcy efekty tzw. schadzania przez Balcerowicza w Polsce. Przez trzy lata pace spady o jedn pita, albo o poow w relacji do wydajnoci. Tym niemniej, w 2001 r. doszo do ucieczki kapitau i zaamania waluty.
OBD REFORM
Argentyna uzyskaa prawie kilkanacie miliardw dolarw pomocy, ale najpierw musiaa zgodzi si na obnienie pac o nastpne pitnacie procent. Inn lekcj suy Turcja, rwnie do niedawna chwalona jako wzr kraju rozwijajcego si, kto wie czy nawet nie przykad cudu gospodarczego. W 2001 r., Turcja te wpada jednak w potny kryzys finansowy, z grubsza przypominajcy scenariusz, ktry przechodzi gospodarka Argentyny. Kryzys ten tylko w tym roku spowodowa dramatyczn dewaluacj pienidza oraz utrat okoo dwudziestu procent dochodu narodowego, i nie wida dla szybkiego zakoczenia. Tak jak w Argentynie, upadek gospodarki zosta zapocztkowany przez ucieczk kapitau, gwnie spekulacyjnego, ulokowanego na giedzie i w pastwowych papierach. Panik wywoaa jednak nie tylko eskalacja zagranicznych dugw czy ostre problemy budetowe, ale take fatalna sytuacja w bankach, gwnie pastwowych. Udzieliy one, w sposb korupcyjny, ogromnych tzw. niecigalnych kredytw, zmuszajc pastwo do miliardowego odduania na barkach podatnika. Mogoby si wydawa, e skoro banki polskie s gwnie zagraniczne, nie s one podatne na tureckie kopoty, ale jak dochodzi do kryzysu finansowego, banki prywatne te wpadaj w tarapaty. Mona sobie atwo wyobrazi sytuacj, w ktrej, z powodu bankructw w przemyle zagraniczne banki w Polsce wpadaj w pochodny wasny kryzys. Pastwo stanoby wtedy przed koniecznoci ratowania zagranicznych bankw, naturalnie te kosztem krajowego podatnika. Wyjcie awaryjne Monaby pomyle, e dziesi lat psucia systemu gospodarki przez tzw. liberaw to wzgldnie krtki okres, wic nie powinno by trudnoci z naprawieniem szkd. Niestety, w jakim sensie Polska znalaza si na dnie swej nowoczesnej historii, gdy chyba nigdy odruchy moralne nie ulegy takiej dramatycznej erozji. Odbicie si od tego dna bdzie trudne, gdy wszystkie moliwe gwne wyjcia zostay ju zatrzanite, pozostay jedynie bardzo ryzykowne wyjcia awaryjne. Po pierwsze, wypadaoby zaprzesta odnowionej po upadku komunizmu "negatywnej selekcji", wspodpowiedzialnej za obecne zaamanie postaw moralnych. Chodzi o rozmontowanie zoonych mechanizmw doboru, ktrych gwne niszczce dziaanie polega dzisiaj na tym, e wynosz na wpywowe stanowiska ludzi nastawionych na wasne interesy. Natomiast odsuwaj od procesu decyzji ludzi, ktrzy nie zatracili jeszcze poczucia odpowiedzialnoci za sprawy publiczne. Negatywna selekcja nie wynika z tego, e - jak twierdz tzw. liberaowie - pozostaoci starszego pokolenia zablokoway dostp modszemu pokoleniu. Odwrotnie, wypyny teraz na powierzchni piramidy wadzy gwnie zastpy modszych rocznikw, ktre
OBD REFORM
wkroczyy w zmiany ustrojowe niekiedy zagubione, a czsto obojtne na interes publiczny. Wyparli oni starsz generacj, cilej zwizan z powojenn odbudow, w ktrej zachoway si silne odruchy spoeczne. W ostatnich latach niestety polskimi rkami dokonano w Polsce takiego samego zabiegu, jaki w Niemczech Wschodnich wykonali po upadku komunizmu Niemcy Zachodni, czyli rozpdzenie caej elity okoo stu tysicy wyksztaconych ludzi w starszym wieku. Nie uczynili tego Niemcy Zachodni u siebie nawet po upadku hitleryzmu, czy Austriacy, gdzie, mimo silnych nastrojw nazistowskich, nie doszo do porachunkw, gwnie za spraw Kocioa, przypomn - katolickiego. Ludzie z moralnym autorytetem nie uzyskaj wpywu na bieg polskiej gospodarki, dopki nie dojdzie do zmian w mediach, ktre s stranikiem "negatywnej selekcji". Std pyn brutalne ataki tzw. liberaw na kadego, kto omieli si wyrazi trosk o interes publiczny. Media w Polsce to prawie monopol, gwnie zreszt z udziaem zagranicznych koncernw, ktrym nie zagraaj teraz, tak skuteczne pod koniec komunizmu, tajne powielacze czy zaguszane radiostacje. Dochodzi do paradoksalnej sytuacji, w ktrej najwaniejsze partie polityczne, nawet z poparciem poowy potencjalnych wyborcw, czuj si zastraszone przez tzw. liberalnych komentatorw. eby unikn samosdu mediw, przywdztwa tych partii czsto zmuszane s do mwienia ich gosem. Z tych samych powodw boj si wda w pewne tematy, gdy rodki przekazu nie chc, eby byy one otwarcie poruszane takie na przykad jak kwestia pl darmowej wyprzeday. Pozytywna selekcja nie jest wic moliwa bez demonopolizacji mediw wzorem Unii Europejskiej, gdzie tytuom prasowym czy stacjom nadawczym wolno dziaa tylko na wyznaczonym terenie majc okrelony niewielki udzia w dochodach reklamowych. Odpowiednio, zagraniczne koncerny mogyby posiada tylko niskie udziay w prasie, a zwaszcza w telewizji. Nadwykowe udziay ulegyby obligatoryjnemu odsprzedaniu krajowym inwestorom, najlepiej np. gwnym partiom. Po drugie - wycznym celem dalszej prywatyzacji musi si wreszcie sta tworzenie rodzimej klasy kapitalistycznej, tak by krajowa wasno staa si dominujca, zwaszcza w bankach. Dlatego naleaoby od zaraz zatrzyma jakkolwiek sprzeda majtku w rce zagraniczne, nie liczc zakupw w ramach niskich puapw dla ogu obcych akcji. W tym samym czasie powinno si wreszcie uruchomi uatwienia finansowe, w tym ulgowe linie kredytowe, dla nabywcw krajowych. Wybr midzy krajowym z zagranicznym nabywc naley wycznie do polskiego rzdu, w kadym razie nie ma w tej sprawie adnych wicych ustale z Uni. Powoywanie si przez tzw. liberaw na jakie decyzje w tej sprawie jest kamstwem, o czym mona si byo przekona, gdy zapada sejmowa uchwaa, e ostatnie dwa
OBD REFORM
polskie banki maj by sprzedane krajowym inwestorom. Nawet jednym sowem unijni biurokraci nie skomentowali tej suwerennej polskiej decyzji. Dla zwikszenia stanu posiadania wasnej klasy kapitalistycznej, niezbdna jest te dokadna weryfikacja waniejszych umw prywatyzacyjnych z punktu widzenia ich zgodnoci z prawem. W przypadku stwierdzenia sztucznie zanionych cen powinno si zadba o uzyskanie finansowych rekompensat. W skrajnych przypadkach, naleaoby zakwestionowa cae umowy prywatyzacyjne oraz przekaza majtek do puli zarezerwowanej wycznie dla krajowych inwestorw. Mona oczekiwa, e zagraniczni waciciele zechc odwoa si do unijnych wadz w przypadku rewizji umw kupna majtku. Jest jednak mao prawdopodobne, eby unijne wadze zdoay dowie poprawnoci wycen, na pewno nie na bazie porwna z cenami, jakie uzyskano ze sprzeday podobnych fabryk czy bankw na terenach unijnych. Rwnie nieprawdopodobne jest by stany one w obronie transakcji, ktre s ewidentnie oparte na manipulacjach cenowych. Nie wystarczy zadba o to, eby jak najwicej majtku trafio do krajowych kapitalistw, gdy adne rodki, poza wtrn nacjonalizacj, nie s w stanie doprowadzi do szybkiego przywrcenia kontroli nad bankami i przemysem. Trzeba si wic pogodzi na pewien przynajmniej czas z tym faktem, ale jednoczenie podj wszystkie legalne kroki, eby zapewni, e sektor zagraniczny bdzie dziaa w sposb mniej szkodliwy dla polskiej gospodarki ni to dzieje si obecnie. Sektor zagraniczny dziaa jak tzw. "szara strefa", na wzr tej z komunizmu, tyle, e na nieporwnywalnie wiksz skal no i prawie bez nadzoru. Mona nad ni zapanowa tylko przy pomocy bezporednich ingerencji pastwa, jak na przykad szacunkowej wyceny nalenoci podatkowych czy obligatoryjnych taryf pacowych. Trzeba si liczy, e takie kroki mog wywoa nieprzychyln reakcj ze strony Unii, tyle, e na jej terenie szara strefa dziaa na nieporwnywalnie mniejsz skal. Po trzecie - odbudowa krajowej wasnoci wymaga nowego podejcia do integracji z Uni Europejsk, tak by pastwo polskie uzyskao niezbdn swobod dziaania. Sam w sobie akt przystpienia nie rozwie niezwykle zoonych problemw gospodarczych Polski. Mog one by atwiej rozwizane jeli polska strona, w twardych negocjacjach, uzyska odpowiednie warunki. Z pewnoci nic dobrego nie da dalsza taktyka oddawania prawie wszystkiego bez adnej walki. Najwikszym chyba oskareniem dotychczasowej taktyki, a zarazem dowodem rozkadu pastwa, jest fakt, e najbardziej dzisiaj zagroone sektory - rolnictwo, metalurgia i grnictwo - zostay w 1990 r. zidentyfikowane przez ekonomistw Unii jako najwiksze konkurencyjne zagroenie dla jej wasnych producentw. Zamiast wzorem
OBD REFORM
unijnych rzdw wesprze te wane dziedziny pastwo pozwala na ich uwid zgodnie z unijnymi programami tzw. restrukturalizacji. Gdzie si nie obejrze wida podobnie szkodliw niemono, tak, e jedynym rozsdnym wyjciem staje si chwilowe zamroenie dalszych negocjacji. W kadym razie nie ma wikszego sensu, eby strona polska braa si do realizacji jakichkolwiek nowych postanowie dopki nie uzyska penoprawnego czonkostwa. Wystarczy jeli bd trway przygotowania jednolitych dokumentw prawnych na wypadek gdyby ostatecznie zapada korzystna dla Polski decyzja w sprawie przyjcia. Nastroje w sprawie przyjcia Polski ulegy w Unii ochodzeniu z powodu obaw, ktre bdzie Polsce trudno szybko rozwia. Nie chodzi bowiem o fakt, e jej gospodarka jest mao rynkowa, bo nie jest, ale, e ma zbyt mao pastwa, co jest prawd. Na niewiele wic przyda si hurtowe tumaczenie ustaw oraz branie kolejnych zobowiza, gdy nie naprawi pastwa. Mog si tylko le odbi na pastwie, zwaszcza, e te zobowizania zapadaj czsto zgodnie z logik korupcji, a nie ekonomii. Przez odoenie czonkostwa nie tylko, e odciy si z dodatkowej pracy bardzo sabowite pastwo, ale zyska ono mono przenegocjowania lub anulowania ustale, ktre obecnie niszcz jej gospodark. Z pewnoci pastwo powinno odzyska prawo ustalania ochronnych ce oraz ilociowych ogranicze np. w postaci udziaw importu w cznej sprzeday pewnych produktw. Musi mie rwnie prawo subsydiowania polskich produktw na wasnych warunkach. Nie jest dopuszczalne, eby zacofana polska gospodarka nie moga liczy ani na swoje pastwo, ani na wadze unijne, gdy kraje czokowskie coraz ostrzej stawiaj warunek, eby z chwil akcesji Polska zrezygnowaa z unijnej pomocy, midzy innymi rolnej. Z krajw-kandydatw Czechy oraz Estonia, gdzie rolnictwo jest relatywnie mae, poszy na takie ustpstwa. Stan gospodarki Polski przemawia jednak przeciwko podobnym ustpstwom wobec Unii. Szukajc drg wyjcia, Polska mogaby si sporo nauczy od rnych krajw czonkowskich Unii, w tym midzy innymi od Austrii, zwaszcza jeli chodzi o stosunki z Uni. Nie jest bowiem tak, e wszyscy jej czonkowie za kada cen gotowi s pielgnowa wizi z Uni. Austria dowodzi, e interesy wadz kraju nie zawsze s zgodne z interesem unijnych wadz, oraz e gdy dochodzi midzy nimi do ostrej kolizji, interes narodowy bierze gr nad interesem ponadnarodowym. Gwnym powodem niezadowolenia Austriakw jest fakt, e wadze Unii zbytnio ingeruj w sprawy ich kraju, tak jakby by krajem drugiej klasy. Dowodem tego sta si dla nich chociaby fakt, e Austria zostaa poddana przez Uni niesychanym atakom potpienia oraz sankcjom, gdy niedawno demokratycznie wybraa "zy" rzd, wyraajcy obawy przed dyktowanym przez wadze unijne otwarciem granic dla
OBD REFORM
emigrantw, jako zagroeniem dla tosamoci Austriakw. Denie do zachowania niezalenoci wykracza zreszt poza przynaleno do Unii, dotyczy te ewentualnego czonkostwa Austrii w Pakcie Atlantyckim. Od dawna nieprzychylne stanowisko Austriakw wobec ich udziau w tym wojskowym sojuszu ulego pogbieniu. Oburzenie wywoa niedawny atak bloku, z powietrza, na rwnie ma Serbi. Trzy czwarte Austriakw uznao, e ich kraj nie ma nic do robienia w tym bloku militarnym, e lepiej jak pozostan neutralni. Innym przejawem tego, e kraje czonkowskie dbaj o swoj niezaleno w ramach Unii jest postpowanie Danii. Wanie niedawno, w obawie przed nadmiern ingerencj, wyborcy zdecydowali, e Dania bezterminowo odoy decyzje w sprawie oczekiwanego przez wadze Unii przyjcia wsplnego pienidza oraz centralnego banku. Duscy przeciwnicy tej fazy integracji, zwaszcza farmerzy, wygrali referendum, mimo niedostatku funduszy i bez wsparcia ze strony rzdu. Podobnie jak Austria, przywizana do tradycyjnego, rodzinnego rolnictwa Dania, ze zgroz spoglda, jak biurokracja Unii forsuje przepisy w sprawie swobodnego dostpu cudzoziemcw do ziemi. Na oczach Danii rozgrywa si te kolejna unijna plaga, ktrej wynikiem jest masowa rze zakaonych zwierzt, w tym w Niemczech. Gdyby nie stay upr Danii wobec narzucanego przez Uni "naukowego" modelu rolnictwa, jej konkurencyjne rolnictwo te dopadayby te cikie plagi. Danii, ale te Austrii, chodzi jednak nie tyle o stosunki z ca Uni, co raczej z jej gwn potg - ssiednimi Niemcami. Obawiaj si ich dominacji, tak jak Portugalczycy, ktrzy opieraj si rnym unijnym presjom z obawy przed ekspansywn Hiszpani. Czy jak Finowie, ostroni z panujc przez wieki Szwecj. Nie myl si, gdy historia ma to do siebie, e dominacja atwo wraca. Wida pewne ludzkie pasje s wieczne, a siy za mog by przynajmniej tak przemone jak siy dobra. ZACZNIKI Zacznik l Udzia obcego kapitau w przemyle oraz bankach, 2000 (w procentach) Kraj Europa Wschodnia Przemys Banki Sektor publiczny bankowy 20
Polska
35-40
75
OBD REFORM
Chorwacja Czechy 35 Estonia 60 Wgry 75 Sowacja 25 Sowenia 15 Ameryka aciska Argentyna Brazylia 15 Chile Wenezuela 55 Europa Zachodnia Austria 30 4 35 Dania 15 7 Francja 25 12 Hiszpania 25 13 20 Irlandia 50 55 Niemcy 13 6 40 Norwegia 11 7 55 Portugalia 23 15 30 Ameryka Pnocna Kanada 50 7 Meksyk - 18 30 Stany Zjednoczone 18 11 Azja Poudniowa Japonia 3 2 15 Malezja - 17 42 Korea Poudniowa - 5 16 Taiwan - 4 57
85 65 80 70 40 10 38 35 5
40
10 30 15 10 40 60 20
Zacznik 2 rdo: Poznaski (2001) 142 A. Informacje wyjciowe 1. Dochd narodowy - globalny 2. Globalne roczne oszczdnoci 3. Wpywy z prywatyzacji (Cao kapitau - banki/przemys) 50 10 10-12 160 32 18-23 B. Wycena kapitau. 1. Wspczynnik kapitaochonnoci (uamek) 2. Dochd narodowy - banki/przemys 3. Realna warto kapitau - banki/przemys 3/1-4/1 25 75-100 3/1-4/1 80 240-360
OBD REFORM
C. Gboko dyskonta 1. Realna warto kapitau 2. Wpywy z prywatyzacji 3. Relacja wpyww do wyceny 75-100 10-12 16-19% 240-360 18-23 7-9% D. Zapotrzebowanie na oszczdnoci 1. Realna warto kapitau 2. Roczne oszczdnoci (50% albo 100%) 3. Wymagany okres oszczdzania (lata) 75-100 5-10 7-20 240-360 16-32 15-22 E. Straty spowodowane dyskontem 1. Procent straty (warto/wycena) 2. Strata w kapitale - banki/przemys 3. Roczna strata dochodu narodowego 3.1 Wspczynnik kapitaochonnoci = 3/1 3.2 Wspczynnik kapitaochonnoci = 4/1 81-84% 60-84 20-28 15-21 91-93% 218-312 72-104 54-78 rdo: obliczenia wasne Zacznik 3 Porwnanie dwch dekad: Gierka oraz Balcerowicza 1. Wskaniki makroekonomiczne Dekada Gierka Balcerowicza (1970-1979) (1990-1999) 120 (1970=100,1979; 20 123 (1970=100, 58 36 (1971-1978, 1991-1998) 4.4 w tym "ukryte"
1.1 Wzrost dochodu narodowego (indeks) 170 1989=100, 1999) 1.2 Udzia inwestycji w dochodzie (%) 28-30 1.3 Wzrost majtku trwaego (indeks) 165 1979;1989=100, 1999) 1.4 Dug zagraniczny brutto (mld US $ ) 24 1.5 Deficyt jako procent eksportu (w %) 47 1.6 Liczba nowych miejsc pracy (mln) 2,1 -2,1 1.7 Oglna liczba ludzi bez pracy (mln) 0.5 bezrobocie (mln) 0.5 2.1 2. Wskaniki mikroekonomiczne 2.1 Budownictwo mieszkaniowe osb) 2.2 Spoycie misa i przetworw 2.3 Spoycie mleka (kg na osob) 2.4 Spoycie masa (kg na osob) 2.5 Zakup ksiek (na ty. osb) 2.6 Przejazdy kolejowe 23,3 69 262 8,9 4136 1302
8.5 (liczba mieszka na ty 57 (kg na osob) 194 4/.3 2425 667
OBD REFORM
2.7 Przyrost liczby samochody w uyciu 1990-1999)
52
65 (na tys. osb) (1970-1980,
rdo: Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa, 1999 Zacznik 4 Kryzys gospodarczy w Europie Wschodniej, 1989-1999 Indeksy, 1989=100 Kraj 1980 1989 Najniszy punkt 1999 a/ dochd narodowy w wielkociach realnych Bugaria 76.2 100.0 66.6 (1997) 70.7 Czechy 93.2 100.0 86.9 (1993) 95.3 Wgry 86.3 100.0 81.9 (1993) 99.4 Niemcy Wsch. 100.0 68.3 (1991) 98.5 Polska 91.1 100.0 82.2 (1991) 121.8 Rumunia 88.5 100.0 75.0 (1992) 75.8 Sowacja 94.8 100.0 75.1 (1993) 101.7 Sowenia 98.9 100.0 79.1 (1992) 105.3 Biaoru 65.7 100.0 63.4 (1995) 81.4 Estonia 74.5 100.0 63.7 (1994) 78.3 Litwa 68.5 100.0 51.0 (1995) 59.6 Rosja 78.1 100.0 58.2 (1996) 57.6 Ukraina 75.0 100.0 39.3 (1999) 39.3 b/ produkcja przemysowa w wielkociach realnychBugaria 71.3 100.0 40.8 (1999) 40.8 Czechy 81.5 100.0 66.1 (1993) 76.9 Wgry 92.9 100.0 66.9 (1992) 113.9 Niemcy Wsch. 75.2 100.0 37.0 (1991) 55.3 Polska 86.3 100.0 69.7 (1991) 122.4 Rumunia 76.9 100.0 42.7 (1999) 42.7 Sowacja 76.7 100.0 63.6 (1993) 76.4 Sowenia 90.3 100.0 66.1 (1993) 75.6 Biaoru 61.1 100.0 60.3 (1995) 91.6 Estonia 78.5 100.0 47.1(1994) 55.7 Litwa 72.5 100.0 38.7 (1995) 43.6 Rosja 74.4 100.0 46.0 (1998) 49.7 Ukraina 72.6 100.0 49.6 (1997) 51.3 c/ wskanik oglnego poziomu zatrudnienia Bugaria 100.0 100.0 72.2 (1998) - Czechy 95.3 100.0 89.7 (1993) 90.2 Wgry 104.2 100.0 69.8 (1997) 72.9 Polska 102.0 100.0 84.3 (1993) 92.9 Rumunia 94.6 100.0 80.5 (1999) 80.5 Sowacja 90.8 100.0 81.8 (1999) 81.8 Sowenia 84.0 100.0 78.6 (1996) 80.2 Biaoru 95.4 100.0 84.0 (1996) 86.0 Estonia 97.9 100.0 76.4 (1999) 76.4 Litwa 97.0 100.0 72.3 (1996) 74.1 Rosja 96.9 100.0 84.2 (1998) 85.0 Ukrain 99.6 100.0 86.5 (1999) 86.5 rdo: Economic Survey of Europe, Nr. l, Genewa: United Nations, 2000 LITERATURA Balcerowicz Leszek, Wolno i rozwj. Ekonomia Wolnego Rynku, Krakw: Znak, 1995 Balcerowicz Leszek, Socjalizm, Kapitalizm, Transformacja, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997 Balcerowicz Leszek, Obrona kosztownej utopii, "Gazeta Wyborcza", luty 2000 Berend lvan, The Historical Evolution of Eastern Europe as a Region, "International Organization", rocznik 40, numer 2, 1986 Berend lvan i Ranki Gyorgy, East Central Europe in the 19th and 20th Centuries, Budapeszt: Akademiai Kiado, 1977 Bugaj Ryszard, Postkomunizm z Ameryki, "Gazeta Wyborcza", czerwiec 2000
OBD REFORM
Glikman Pawe, A jednak si opaca, "Rzeczpospolita", marzec 2001 Hayek Friedrich, The Road to Serfdom, Chicago: University of Chicago Press, 1944 Hayek Friedrich, The Fatal Conceit. The Errors of Socialism, Chicago: University of Chicago Press, 1988 Hirschman Albert, National Power and the Structure of Foreign Trade, Berkeley: University of California Press, 1945 Hofheinz Paul, Yes, You Can Win in Eastern Europe, "Fortune", maj, 1994 Janos Andrew, From Soviet Empire to Western Hegemony, "Eastern European Politics and Society", rocznik 15, numer 2, 2001 Jowitt Kenneth, The New World Disorder: The Leninist Extinction, Berkeley: California University Press, 1992 Jurgs Michael, Die Treuhandler. Wie Helden und Halunken die DDR verkaufen, Munich: List, 1997 Koakowski Leszek,: Mind and Body: Ideology and Economy in the Collapse of Communism, Poznaski Kazimierz Z., praca zbiorowa, "Constructing Capitalism", Boulder: Westview Press, 1992 Koodko Grzegorz, Od szoku do terapii. Ekonomia polityczna transformacji, Warszawa: Poltext, 1999 Kornai Janos, The Road to Free Economy: Shifting from a Socialist System, New York: Norton & Norton, 1991 Kornai Janos, Post-socialist Transition: An Overall Survey, "European Review", rocznik l, numer l, 1993 Landau Zbigniew i Tomaszewski Jerzy, Gospodarka Polski midzywojennej, 19181938, Warszawa: Ksika i Wiedza, 1967 Lewandowski Janusz, wypowied na marginesie "Jeeli jest tak le, to dlaczego jest tak dobrze", wywiad "Gazety Wyborczej" z Kazimierzem Z. Poznaskim, 2000 (niedrukowany) agowski Bugusaw, Liberalna kontrrewolucja, Warszawa: Centrum im. Adama Smitha, 1994 Marrese Michael and Jan Vanous, Soviet Subsidization of Trade with Eastern Europe, Berkeley: Institute of International Studies, 1983 Mises Ludwig, Socialism. An Economic and Sociological Analysis, New Haven: Yale University Press, 1951 Moisi Dominique, Personal View: Plus ca change..., "Financial Times", luty 22, 1999 Murrell Peter, Evolutionary and Radical Approaches to Economic Reform, "Economics of Planning", rocznik 25, numer l, 1992 Nieckarz Stanisaw, Polskie banki czy banki w Polsce, "Prawo i Gospodarka", luty 20, 2000 Offe Claus, Varieties of Transition. The East European and East German Experience, Cambridge: The MIT Press, 1997 Podkaminer Leon, Sustainability of Poland's "Import-Led" Growth, The Vienna Institute Monthly Report, numer. 4, 2000 Popper Karl, 1962, The Open Society and Its Enemies, Princeton:
OBD REFORM
Princeton University Press (first edition, 1943) Poznaski Kazimierz Z., Technology, Competition and the Soviet Bloc in the World Market, University of California - Berkeley, Institute of International Studies, 1987 Poznaski Kazimierz Z., Opportunity Cost in Soviet Trade with Eastern Europe: Discussion of Methodology and New Evidence, "Soviet Studies", rocznik. XL, numer 2, 1988 Poznaski Kazimierz Z., An Interpretation of Communist Decay: The Role of Evolutionary Mechanisms, "Communist and Post-Communist Studies", rocznik 26, numer l, 1993 Poznaski Kazimierz Z., Poland's Protracted Transition: Institutional Change and Economic Growth 1970-1994, Cambridge Mass.: Cambridge University Press, 1996 Poznaski Kazimierz Z., Transformat/on as Privatization and Privatization as Expropriation: Patterns of Systemic Change in Eastern Europe, Seattle: University of Washington (niepublikowany rkopis), 1999 Poznaski Kazimierz Z., The Morals of Transition: Decline of Public Interest and Runaway Reforms in Eastern Europe, [w:] Antohi Sorin i Vladimir Tismaneanu, praca zbiorowa, Between Past and Future. The Revolutions of 1989 and their Aftemath, Budapest: Central European University Press, 2000 Poznaski Kazimierz Z., Ownership Structure and External Sector in Poland, New York: United Nations, Maj, 2001 (niepublikowany materia) Rosati Dariusz, Polska droga do rynku, PWE, Warszawa, 1998 Rutkowski Jzef, Wielki szwindel, "Trybuna", maj 2001 Sachs Jeffrey, Poland's Jump to the Market Economy, Cambridge, Mass.: The MIT Press, 1993 Schumpeter Joseph, Capitalism, Socialism and Democracy, New York: Harper and Row, 1942 Sinn Gerlinde i Hans-Werner Sinn, Jumpstart. The Economic Unification of Germany, Cambridge: The MIT Press, 1992 Soros George, The Crisis of Global Capitalism: Open Society Endagered, New York: Public Affairs, 1999 Staniszkis Jadwiga, Political Capitalism in Poland, "East European Politics and Societies", rocznik 4, numer 2, 1992
Tekst opublikowany za zgoda prof. Kazimierza Poznanskiego copyright 2003 Kazimierz Poznanski

Poznański K. - Obłęd Reform

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Poznański K. - Obłęd Reform

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

OBD REFORM

file:///E|/Ksiki/Ksiki do opracowania/HTML/Poznanski Kazimierz - Obled reform/Obled reform.htm (1 z 87) [2005-02-12 02:29:52]

file:///E|/Ksiki/Ksiki do opracowania/HTML/Poznanski Kazimierz - Obled reform/Obled reform.htm (2 z 87) [2005-02-12 02:29:52]

file:///E|/Ksiki/Ksiki do opracowania/HTML/Poznanski Kazimierz - Obled reform/Obled reform.htm (7 z 87) [2005-02-12 02:29:53]

Przyjmijmy, e wspczynnik kapitaochonnoci w bankowoci jest taki jak w

8.5 (liczba mieszka na ty 57 (kg na osob) 194 4/.3 2425 667

2.7 Przyrost liczby samochody w uyciu 1990-1999)

65 (na tys. osb) (1970-1980,

You might also like