Historie Wydobyte Z Cienia

Ewa Kpa
HISTORIE WYDOBYTE Z CIENIA
universitas
Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji. Aby przeczyta ten tytu w penej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na ktrym mona naby niniejszy tytu w penej wersji. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania si jej od-sprzeday, zgodnie z regulaminem serwisu. Pena wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym E-ksiazka24.pl.
Ewa Kpa

Autobiograficzne relacje starszych kobiet
oraz
Aneks (na ktry sk adaj si biografie starszych mieszkanek Bielska Podlaskiego) pomieszczony na p ycie CD
Krakw
Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego
Copyright by Ewa Kpa and Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych UNIVERSITAS, Krakw 2012
ISBN 9788324218530
TAiWPN UNIVERSITAS
Opracowanie redakcyjne Edyta Podolska-Frej
Projekt ok adki i stron tytu owych Sepielak
www.universitas.com.pl
Pamici mojej Babci
SpiS treci
WSTP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cz I: PROBLEMATYKA I METODA BADA Rozdzia i: zaRYS KoNCEPCJi PRzEPRoWadzoNYCH Bada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
Konstruowanie wiedzy o kobietach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Niepokoje postmodernistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Badania jakociowe (qualitative research) versus badania ilociowe (quantitative research) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ycie codzienne jako podstawa konstruowania wiedzy o czowieku .
17 17 27 30 32 35 35 38 48 51
Rozdzia ii: PoSTPoWaNiE BadaWCzE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
cel, przedmiot i zakres bada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zastosowana metoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przebieg badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Analiza i interpretacja zebranego materiau autobiograficznego . .
Cz II: KOBIECA TOSAMO A LOSY BADANYCH KOBIET NA TLE SPOECzNO-KULTUROWYM
Rozdzia iii: ENKULTURaCJa W dziECiSTWiE, ModoCi i Na STaRo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wpyw kulturowej konstrukcji pci na ksztat ludzkiego ycia . . . . Enkulturacja badanych kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mio, maestwo, seksualno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Obraz mioci midzy kobiet a mczyzn w relacjach badanych kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
59 59 80 110 113 113 120 163 165 165 179 210
Rozdzia iV: RoLa MioCi W YCiU BadaNYCH KoBiET . . . . . . . . .
Rozdzia V: zNaCzENiE MaCiERzYSTWa W NaRRaCJaCH BadaNYCH KoBiET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Macierzystwo a ycie kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Macierzystwo w relacjach starszych mieszkanek Bielska Podlaskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdzia Vi: PRaCa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wpyw pci kulturowej na podzia pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . praca w yciu badanych kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cz III: TRzECI WIEK KOBIET
213 213 227 261
Rozdzia Vii: STaRo i STaRzENiE Si KoBiET PRoBLEMaTYKa PodWJNEGo WYKLUCzENia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ageism i stereotypy dotyczce starzenia si . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Automatyzm pojawiania si i prezentowania postaw ageismu . . . . . rda dyskryminacji ze wzgldu na wiek, czyli przyczyny opresji wobec ludzi starszych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Automarginalizacja ludzi starszych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Strategie spoecznego wykluczania starszych kobiet . . . . . . . . . . . Styl ycia starszych kobiet w polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zjawisko moherowych beretw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . reprezentacje staroci w dyskursie feministycznym . . . . . . . . . . . . inkluzja spoeczna, czyli przeciwdziaanie procesom marginalizowania starszych kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wizerunek starszej kobiety w polskiej sztuce wspczesnej . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
265 265 267 269 272 273 276 278 280 284 288 289 291 291 294 297 303 306 309 313 315 327 332 335 343 367
Rozdzia Viii: STaRo W NaRRaCJaCH BadaNYCH KoBiET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dowiadczenie wykluczenia ze wzgldu na wiek, pe i ubstwo . Naduycia wobec starszych kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Autowykluczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Samotno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stosunek do wasnego starzejcego si ciaa . . . . . . . . . . . . . . . . . Zadowolenie z uwolnienia si od caoyciowej cikiej pracy . . . . Satysfakcja pynca z wolno toczcej si codziennoci . . . . . . . . . . Spdzanie wolnego czasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wspczesne obyczaje i warunki ycia w opinii badanych kobiet . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
zaKoCzENiE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BiBLioGRaFia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iNdEKS NazWiSK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podzikowania
Niniejsza ksika nie powstaaby bez wsparcia i pomocy wielu bliskich mi osb. przede wszystkim chciaabym podzikowa prof. dr hab. Jolancie Brach-czainie za bycie moim przewodnikiem, nie tylko naukowym. Nieocenion pomoc otrzymaam rwnie od mojej Mamy. Za cierpliwo i gorce wsparcie dzikuj te moim trzem chopakom: Marcinowi, Borysowi i Mikoajowi.
Wstp

Jeli kultur wyobrazimy sobie w postaci naczynia, to nasza dzisiejsza kultura jest naczyniem w poowie roztrzaskanym i ta wanie kobieca poowa musi by zrekonstruowana dla dobra caoci, dla dobra wszystkich, ktrzy w kulturze uczestnicz (Brach-czaina, 1997, s. 8). Zdaniem Jolanty Brach-czainy wydobywanie kobiet z kulturowej niewiadomoci polega ma na czynieniu centrum uwagi zjawisk dotychczas pomijanych lub dezinterpretowanych, na odtwarzaniu kobiecej linii tradycji, a take na biecej twrczoci i aktywnoci kobiet dcych do zestrojenia eskich i mskich wartoci kultury (ibidem). We wspomnianym kontekcie zgromadzenie, utrwalenie i interpretacja opowiedzianych wasnymi sowami historii ycia starszych kobiet stanowi element dziaa podejmowanych w celu wydobycia na jaw tej czci kobiecego dowiadczenia, ktre lokuje si na marginesie wielkiej historii. A przecie wkad zwykych kobiet w ksztatowanie si okrelonej rzeczywistoci kulturowej i spoecznej jest niezaprzeczalny. Oddziauj na ni bowiem poprzez codzienne zachowania i pielgnowanie okrelonych wartoci. Owa rzeczywisto z kolei odbija si w ich yciu, ksztatujc jego bieg. Olga czerniawska twierdzi: Mae historie yciowe, yciorysy, autobiografie s elementem historii przez due H, szczeglnie w jej obyczajowym i spoecznym wymiarze. Nadaj jej oblicze ludzkie, bo ukazana jest przez losy okrelonej jednostki (czerniawska, 1998, s. 113). O mojej ksiki stanowi biografie trzydziestu starszych mieszkanek Bielska podlaskiego urodzonych przed 1925 r. tem, na ktrym zostay rozpisane historie ich ycia, jest wiek XX oraz pocztek wieku XXi czas bogaty w przeomowe wydarzenia historyczne, ktrym towarzyszyo wiele zmian organizacji ycia spoeczno-kulturowego. Owo specyficzne usytuowanie ycia badanych kobiet stanowi ogromn warto. Bowiem wszystkie zmiany
12
WStp
spoeczne dokonujce si na poziomie makrostrukturalnym dowiadczane s przez jednostki w ich wasnym yciu, w indywidualnej biografii (Szlachcicowa, 2003, s. 11). W prowadzonych badaniach miaam do czynienia ze splataniem si indywidualnych egzystencji z histori XX i pocztku XXi w., ktra wkraczaa w ycie narratorek i zmieniaa jego bieg. Zgromadzone biografie poddaj rozwaaniom prowadzonym w ramach studiw kulturoznawczych z uwzgldnieniem problematyki gender studies interdyscyplinarnych studiw nad pci kulturow. przedmiotem bada czyni przebieg ycia kobiet, wiat wartoci i obowizujcych norm spoecznych oraz ich reakcje na zachodzce zmiany kulturowe i spoeczne w XX i na pocztku XXi w. podejmuj prb zrekonstruowania losw badanych kobiet, ustalenia wpywu obyczajw, systemu wartoci i wzorw kulturowych na ksztat ich ycia. przedstawiam ich role w yciu prywatnym i publicznym. Zgromadzone narracje prezentuj jako wytwr indywidualnej negocjacji jednostki z kultur i wymaganiami spoecznymi, z ktrymi kady czowiek radzi sobie inaczej w zalenoci od swego potencjau. Zajmuj si ponadto problematyk staroci i starzenia si ze szczeglnym uwzgldnieniem starzenia si kobiet, jako grupy podlegajcej podwjnemu wykluczeniu ze wzgldu na pe i wiek. podjt problematyk bada umieszczam na szerszym tle, jakim s spoeczno-kulturowe zmiany dotyczce dekonstrukcji tradycyjnego modelu kobiecoci i mskoci dokonujce si na gruncie rodziny, polityki, ekonomii, religii, obyczajw, literatury i sztuki. Ksika skada si z czci empirycznej i teoretycznej. empiryczn podstaw rozwaa stanowi wywiady przeprowadzone ze starszymi mieszkankami Bielska podlaskiego. podstaw teoretyczn stanowi literatura dotyczca kulturowych wzorw i uwarunkowa pci. W prowadzonym postpowaniu badawczym postrzegam kobiety jako aktywne podmioty podejmowanych dziaa, a nie jedynie jako bierne ofiary toczcych si wydarze. Szczegowej analizie poddaj zatem proces wdraania badanych kobiet do przypisanych im rl, stosunek midzy zdeterminowaniem spoecznym a indywidualn swobod oraz sposb postrzegania swojego miejsca w wiecie. polem moich zainteresowa s stereotypy rl pciowych oraz sposoby ich podtrzymywania zwizane ze sfer prywatn ycia kobiet: rodzin, macierzystwem, wykonywanymi pracami domowymi, relacjami z mczyznami, obyczajami, yciem towarzyskim i pogldami dotyczcymi pci oraz trwajcy ju proces dekonstrukcji owych wzorcw. By rozwiza tak postawione zagadnienia badawcze, odwouj si do dowiadcze kobiet na rnych etapach ich ycia. Dowiadczenie rozumiem tu jako osobist wiadomo i wiedz kobiet uksztatowan przez
WStp
13
uczestnictwo z yciu spoecznym. powouj si w tym miejscu na twierdzenie, wedle ktrego studium historii kobiet, zwaszcza w tej formie, w jakiej jest zapisana w wiadomoci ich samych, jest odkrywaniem wiedzy o tym, w jakim stopniu yciowe dowiadczenie kobiety powizane jest z przeyciami innych kobiet (Humm, 1993, s. 45). Wpyw okrelonych warunkw kulturowych, spoecznych i historycznych na ksztat biografii starszych mieszkanek Bielska podlaskiego stanowi niezwykle zoony problem badawczy. Wieloaspektowo podjtej kwestii zadecydowaa o jakociowym charakterze badania, ktrego celem jest poddanie refleksji indywidualnego dowiadczenia kobiet i umieszczenie dotyczcych go wspomnie na tle dziejcych si w trakcie trwania ich ycia wydarze historycznych i zachodzcych zmian spoeczno-kulturowych. Nie dociekam przy tym, czy opowiedziane przez moje respondentki historie s prawdziwe. interesuje mnie przede wszystkim sposb, w jaki badane kobiety relacjonuj i interpretuj wasne yciowe dowiadczenia. to bowiem, co ludzie mwi i myl o rzeczywistoci, zgodnie ze sowami Magorzaty Szpakowskiej, jest tak samo wane, jak opisywana przez nie rzeczywisto (Szpakowska, 2003, s. 12). W badaniach z wykorzystaniem metody biograficznej respondenci w znacznej mierze okrelaj ostateczne kontury przedmiotu badania (prawda, 1999, s. 88). Dlatego w prowadzonym postpowaniu badawczym bior pod uwag optyk i hierarchi istotnoci przedstawianych faktw prezentowan przez narratorki zebranych relacji z ycia. Dziki tak sformuowanym problemom badawczym mam nadziej ocali od zapomnienia wiat, ktry odchodzi w niepami. wiat kobiet mieszkajcych w maym miasteczku, o ktrym syszao niewielu. Kobiet, ktre nie zostay uwzgldnione na oficjalnych kartach historii XX w. Gerontolodzy, mwic o mierci ludzi starszych, czsto porwnuj j do poaru biblioteki, na ktr skadaj si obrazy przeszoci, doznania i dowiadczenia, ktrych nigdy nie poznamy, o ktrych nigdy si nie dowiemy (czerniawska, 1998, s. 109). Moja praca jest prb zachowania czci zbiorw bibliotecznych skadajcych si na biografi starszych kobiet w postaci, w jakiej same j opisuj. Ksika skada si z trzech czci. W pierwszej nakrelam przyjt perspektyw badawcz. W rozdziale pierwszym wskazuj na znaczenie epistemologii feministycznej w konstruowaniu wiedzy. Odwouj si przy tym do rde powstania feministycznej filozofii nauki wywodzcej si z potrzeby krytycznego spojrzenia na otaczajc rzeczywisto i dotychczasowy dorobek nauki. Wyjaniam ponadto podstawowe pojcia, ktrymi posuguj si w dalszej czci ksiki. W rozdziale drugim prezentuj i uzasadniam przyjte stanowisko metodologiczne z uwzgldnieniem
14
WStp
charakteru podejmowanych kwestii oraz sposobu ich badania, odwoujc si jednoczenie do epistemologicznych sporw dotyczcych moliwoci tworzenia reprezentatywnej i pewnej wiedzy naukowej. cz druga ksiki stanowi szczegow analiz zagadnie, ktre wyoniy si w trakcie interpretacji zgromadzonego materiau autobiograficznego. W kadym z nalecych do niej rozdziaw analiz zebranego materiau autobiograficznego poprzedzam nakreleniem ram teoretycznych omawianego zagadnienia. przywouj podstawowe pojcia i teorie naukowe. Odwouj si przy tym do rozwaa zaczerpnitych z wielu dyscyplin. By wymieni choby: filozofi, antropologi, socjologi, psychologi, gerontologi czy nauki o sztuce. trzeci rozdzia odnosi si do procesu ksztatowania tosamoci badanych kobiet, na ktrego przebieg oddziayway szczeglne uwarunkowania kulturowe i spoeczne. rozdzia czwarty powicony jest roli i miejscu mioci w yciu moich rozmwczy. Znajduj si w nim odniesienia do ycia maeskiego badanych kobiet, ich relacji z mczyznami, a take opis stosunku starszych mieszkanek Bielska podlaskiego do zwizkw zawieranych przez ich dzieci i wnuki. tematem pitego rozdziau uczyniam problem macierzystwa, gdzie dokonuj krytycznej analizy zwizkw kobiet z wasnymi dziemi. rozdzia szsty powicony jest z kolei zagadnieniu pracy kobiet, gdzie zwracam midzy innymi uwag na zjawisko nieodpatnej pracy kobiet. cz trzecia ksiki dotyczy kobiecej staroci. Skadaj si na ni dwa rozdziay. W rozdziale sidmym omawiam zjawisko ageismu i podwjnego wykluczania starszych kobiet. rozdzia smy jest z kolei analiz obrazu kobiecej staroci wyaniajcego si z historii opowiedzianych przez moje respondentki. Doczam rwnie aneks stanowicy zbir trzydziestu wywiadw przeprowadzonych ze starszymi mieszkankami Bielska podlaskiego, zaprezentowany w postaci uporzdkowanych narracji, poczwszy od wczesnych wspomnie zwizanych z okresem dziecistwa, poprzez modo, ycie dorose a po staro okrelan mianem pnej dorosoci. Objto caoci zadecydowaa o podzieleniu jej na trzy tomy. tom pierwszy obejmuje cz teoretyczn poczon z analiz historii ycia badanych kobiet. Na tom drugi i trzeci skadaj si z kolei biografie starszych mieszkanek Bielska podlaskiego doczone jako aneks do ksiki na pycie cD. Kluczem, jaki zastosowaam przy ich porzdkowaniu, uczyniam gwny wtek snutej opowieci. Gdy trudno byo zdecydowa, ktry temat dominuje w danej biografii, kwalifikowaam j do okrelonej grupy, odwoujc si do stanu emocjonalnego towarzyszcego opowiadajcej kobiecie. Za waniejsze uznawaam te wtki, ktre wywoyway w narratorce wiksze emocje.
Cz I
PROBLEMATYKA i MetODA BADA
Rozdzia I
Zarys koncepcji przeprowadzonych bada

KONSTRUOWANIE WIEDZY O KOBIETACH
KoBiECo i MSKo JaKo KaTEGoRiE SPoECzNo-KULTURoWE

Definicje mskoci i kobiecoci rni si zalenie od kultury i czasu historycznego. Wyznaczaj je rwnie rasa, klasa, grupa etniczna, seksualno, edukacja, wiek, region i kraj (Kimmel, 2000, s. 88). Kady z wymienionych czynnikw modyfikuje pozostae. W danym spoeczestwie i czasie zawsze koegzystuje obok siebie kilka znacze mskoci i kobiecoci (ibidem, s. 1011). Opisane zjawisko jako pierwsza dokadnie opisaa i zbadaa z antropologicznego punktu widzenia Margaret Mead. Autorka Pci i charakteru w trzech spoecznociach pierwotnych poszukiwaa istoty i genezy rnic pciowych na podstawie analizy zachowa i obyczajw plemion zamieszkujcych Now Gwine. Margaret Mead dostarczya dowodw na to, e podzia na zachowania mskie i kobiece wynika z odmiennej socjalizacji kobiet i mczyzn w rnych kulturach wiata. Z jej bada powiconych wpywowi kultury na zachowania zwizane z pci wynikao, i uniwersalne rnice midzy pciami nie istniej (Mead, 1986). ewa Gaewska o spostrzeeniach sformuowanych przez znan antropolok napisaa:
Mead zauwaa, e klasyfikacja oparta na kryterium pci czy rasy jest rwnie uzasadniona, jak podzia dokonany na przykad na podstawie koloru oczu, gdyby zaoy, e wszyscy niebieskoocy ludzie maj agodne usposobienie, s ulegli i wra-
18
cZ i: prOBLeMAtYKA i MetODA BADA
liwi, a wszyscy brzowoocy s aroganccy, wadczy, egocentryczni i stanowczy (Gaewska, 2005, s. 9798).
O tym, e o odmiennych wzorach zachowa zwizanych z pci decyduj rnice kulturowe, wiadcz rwnie najnowsze badania midzykulturowe, ktre, dowodzc wielu podobiestw dotyczcych stereotypw rodzaju stereotypw dotyczcych spoecznie i kulturowo konstruowanych poj kobiecoci i mskoci, jednoczenie wskazuj na brak ich uniwersalnoci (Brannon, 2002, s. 228). Kategorie rodzaju s bowiem tworzone i nabywane zawsze w konkretnych warunkach i okolicznociach oraz na podstawie specyficznych dowiadcze, ktre dana kultura konsekwentnie kojarzy z mskoci lub kobiecoci (Lott, Maluso, 2002, s. 97103; Kalof, Baralt, 2006). co wicej, prowadzone wspczenie badania psychologiczne dowodz, e kobieco i msko nie s gwnymi wyznacznikami ludzkiej osobowoci, a jedynie stereotypami kulturowymi, do ktrych ludzie usiuj si dostosowa. Okazao si bowiem, e zdrowi psychicznie mczyni nie musz przejawia cech postrzeganych jako mskie, a zdrowe psychicznie kobiety cech definiowanych jako kobiece. Stwierdzono, e osobowo kadego czowieka moe by mieszanin elementw mskich i eskich, a kobieco i msko to raczej stereotypowe definicje zakorzenione w praktykach kultury ni struktury osobowociowe zakorzenione w jednostce (Bem, 2000, s. 116122). Autorka wspomnianych bada Sandra Lipsitz Bem, mwi o schematyzmie rodzajowym wynikajcym z przyswajania obecnej w kulturze polaryzacji rodzajw, przejawiajcym si w gotowoci do postrzegania spolaryzowanych kategorii pci i rodzaju jako naturalnych wyznacznikw rzeczywistoci:
Schematyzm rodzajowy to klasyfikowanie rzeczywistoci spoecznej wedug podziaw zalenych od rodzaju, to dzielenie ludzi, ich cech i zachowa i innych rzeczy na podstawie obowizujcych w kulturze i nacechowanych polaryzacj definicji mskoci i kobiecoci, a nie na podstawie innych wyznacznikw, ktre mogyby rwnie dobrze t rzeczywisto opisywa (ibidem, s. 122).
Z perspektywy porzdku ustanowionego w ramach kultury patriarchalnej podzia na to, co kobiece i mskie, ma nas utwierdza w przekonaniu, e kobiety i mczyni rni si od siebie w zdecydowany sposb. W rzeczywistoci jednak nie jestemy a tak rni. Nie jestemy opozycyjnymi pciami (opposite sexes), ale pciami ssiadujcymi (neighboring sexes), daleko bardziej podobnymi ni rnicymi si od siebie (Kimmel, 2000, s. 1516). Wyrane rnice istniejce pomidzy kobietami i mczyznami
rOZDZiA i: ZArYS KONcepcJi prZeprOWADZONYcH BADA
19
w poziomie agresji, siy fizycznej, osigni matematycznych i werbalnych, opiekowaniu i ywieniu, czy wyraaniu emocji, s wynikiem dopasowania do obowizujcych obie pcie standardw zachowania, poznawania i odczuwania. Nieprawd jest, e wszyscy mczyni, i adna kobieta, s agresywni, silni fizycznie, biegli w matematyce i naukach cisych, albo e wszystkie kobiety, i aden mczyzna, s opiekucze i wylewne. Kategorie mskoci i kobiecoci naley wic analizowa zawsze w powizaniu z innymi kategoriami oddziaujcymi na ksztat ludzkiego ycia. Michael Kimmel twierdzi, e mska dominacja nie jest konsekwencj rnic rodzajowych midzy pciami ( gender differences), ale wytworem wadzy (ibidem, s. 14, 92). podobnego zdania jest Joanna Mizieliska, ktra podkrela, e kobieco, jako kategoria uniwersalna obejmujca wszystkie kobiety, jest mitem wykluczajcym rzeczywist rnorodno kobiet wynikajc z rnic kulturowych, klasowych, rasowych i seksualnych. Jest rdem wykluczania kobiet zarwno w kulturze patriarchalnej, kiedy utosamia si j z kobiecymi cechami, takimi jak podlego, posuszestwo, wraliwo, opiekuczo i tym podobne, jak i w feminizmie, gdy mwi si o wsplnym interesie wszystkich kobiet, ktrego wizja w przeszoci i obecnie niejednokrotnie eliminowaa z dyskursu feministycznego istotne rnice istniejce midzy kobietami, decydujce o ich losie i yciu (Mizieliska, 2004).
EPiSTEMoLoGia FEMiNiSTYCzNa
przez stulecia kobieco i msko uznawano za kategorie naturalne, nieuchronne i oczywiste, odpowiadajce niezmiennemu porzdkowi spoecznemu (Gontarczyk, 1995, s. 7). refleksje nad mskoci i kobiecoci podejmowano od pocztku ksztatowania si myli spoeczno-filozoficznej, ale to wanie msko traktowano w nich jako norm. istnienie epistemologii maskulinistycznej, czyli systemw wiedzy, ktre przyjmuj mski punkt widzenia niewiadomie i bezrefleksyjnie, traktujc go jako uniwersalny i obiektywny, ujawnia dopiero epistemologia feministyczna, bdca dzi jedn z najbardziej dynamicznie rozwijajcych si dyscyplin filozoficznych w ramach nurtu studiw kobiecych. Feministyczna teoria poznania obejmuje badania skoncentrowane na kobiecie podkrelajce wag kobiecej perspektywy poznawczej. pe stanowi na jej gruncie swoist kategori badawcz. epistemologia feministyczna, powstaa w odpowiedzi na patriarchaln wizj poznania naukowego, poddaje krytyce dotychczasowy dorobek nauki, widzc w niej jedn z instytucji patriarchalnych,
20
w ramach ktrej mamy do czynienia z wieloma przykadami dyskryminowania kobiet od staroytnoci poczwszy, a koczc na dniu dzisiejszym. Feminizm z jednej strony mwi o dominacji mczyzn w historii poznania naukowego, z drugiej za stanowi inspiracj pogbionej i krytycznej refleksji nad faktycznym miejscem pci i kobiet w sferze poznania (pakszys, 1995, s. 8588). Badania dotyczce pci prowadzone z uwzgldnieniem perspektywy kobiet zaczto podejmowa dopiero od poowy XiX w. prowadziy je kobiety zwizane z feminizmem pierwszej fali (Gontarczyk, 1995, s. 18). efektem dziaalnoci wspomnianych kobiet byo uzyskanie rwnouprawnienia w przepisach prawnych. Szybko jednak okazao si, e owo rwnouprawnienie nie byo rwnoznaczne z osigniciem rwnych praw w codziennej rzeczywistoci. Kobiety spostrzegy, e realna poprawa ich sytuacji wymaga dokonania zmian w wiadomoci spoecznej i porzdku spoecznym. pod wpywem wspomnianej refleksji nastpi wzrost zainteresowania problematyk kobiet w nauce, poczwszy od analizy sytuacji kobiet na uczelniach wyszych, a do zmiany sposobu podejcia do obecnoci kobiet w rnych dziedzinach nauki (ibidem, s. 2225). Wtedy to, pod wpywem feminizmu drugiej fali, w Stanach Zjednoczonych w latach 60. XX w. wyodrbniy si jako samodzielna dyscyplina naukowa interdyscyplinarne studia feministyczne ( feminist studies) najczciej okrelane mianem womens studies1. ich gwnym celem byo ukazanie dominujcej perspektywy androcentrycznej, jaka do tego czasu obowizywaa w nauce. Womens studies stay si alternatywnym sposobem tworzenia wiedzy z perspektywy kobiet (ibidem, s. 810). Feminologia, czyli studia kobiece, z powodzeniem odkrywaj znaczenie fenomenu pci w spoeczestwie i jego intelektualnym dorobku (pakszys, 1995, s. 86). Z dzisiejszej perspektywy mwi si o trzech etapach rozwoju wspomnianej dziedziny, ktre wzajemnie si przenikaj. etap pierwszy polega na krytyce seksizmu jako spoecznej i teoretycznej praktyki tworzcej i podtrzymujcej rnice midzy kobietami i mczyznami w sferze wadzy. Drugi obejmuje rekonstrukcj wiedzy w oparciu o dowiadczenia kobiet. trzeci polega na formuowaniu nowych wartoci, wok ktrych mona by zorganizowa ycie spoeczne. Zdaniem rosi Braidotti powstanie owych wartoci moe odby si drog afirmacji rnicy pci, ktra mogaby zastpi umieszczanie kobiet na jednym z jej biegunw jako gorszych od mczyzn (Braidotti, 1995, s. 12, 19, 23), poniewa (...) jedynie mnogo,
W swojej pracy bd te uywa szerszego w stosunku do womens studies pojcia gender studies, okrelajcego studia nad rol pci w spoeczestwie i kulturze.
1
21
zoono i zrnicowanie moe da nam si i inspiracj, konieczne do stawienia czoa wyzwaniom naszego wiata (ibidem, s. 24). podstawowe zastrzeenie, jakie wysuwano w latach 60. pod adresem istniejcej nauki, dotyczyo pomijania, zaniedbania, niedostrzegania i przedstawiania w sposb znieksztacony kobiet jako przedmiotu bada. Wspomniana krytyka doprowadzia do podjcia, w ramach rnych dyscyplin naukowych, bada o kobietach, najczciej prowadzonych przez kobiety, sucych poprawie ich sytuacji spoeczno-kulturowej. Nastpi te wzrost iloci studentek na amerykaskich uniwersytetach w szczeglnoci na kierunkach, ktre do tej pory ksztaciy prawie wycznie mczyzn. Kobiety zaczy domaga si, by studia kobiece uznano za dyscyplin akademick i przyznano jej te same prawa, jakie posiadaj inne dyscypliny (Gontarczyk, 1995, s. 2225). W studiach feministycznych podstawowe znaczenie miao wyodrbnienie kategorii rodzaju pci kulturowej ( gender) spoecznie i kulturowo konstruowanych poj kobiecoci i mskoci. pojcie pci kulturowej kieruje uwag na kulturow nadbudow pci biologicznej, ktr za Ann titkow traktuj jako nieustajcy proces, w ktrym metodyczny, przystosowany do sytuacji wysiek jednostek stwarza ich pe kulturow zmienn w czasie oraz ksztatowan i usytuowan w okrelonych kontekstach spoecznych (titkow, 2007, s. 28). pe kulturowa to podlegajca zmianom konstrukcja historyczna, kulturowa i spoeczna (ibidem, s. 2635). pojciowego rozrnienia na pe w znaczeniu biologicznym (sex) i kulturowym ( gender) dokonaa Kate Millett. idc dalej, Ann Oakley mwia o rnicach pciowych (sex differences), ktre maj charakter naturalny, i o rnicach w zakresie pci kulturowej ( gender differences), ktre maj rdo w kulturze i spoeczestwie (Humm, 1993, s. 164). Brytyjska socjolog, feministka i pisarka zwrcia uwag, e okrele mski i kobiecy uywamy do nazywania struktur kulturowych istniejcych w rzeczywistoci spoecznej (titkow, 2007, s. 29). Zdaniem Oakley sowa mski i kobiecy opisuj kulturowe cechy zachowa oraz osobowoci wyznaczone na podstawie pci biologicznej, uwzgldniajce wartoci uznawane w danym spoeczestwie (Gontarczyk, 1995, s. 51). Nie natur, nie pe biologiczn, ale kultur kobieco i msko jako kategorie spoeczne, uczyniono odpowiedzialnymi za opresj kobiet. W owym fakcie upatrywano moliwo wydobycia si z systemu patriarchalnego. Miao si to dokona poprzez zmian norm, systemu wartoci i porzdku spoecznego w taki sposb, by rnice midzy kobietami i mczyznami stay si podstaw rnorodnoci kulturowej wzbogacajcej spoeczestwo. Drog do osignicia postawionych celw miao by skupienie si na dowiadczeniach
22
kobiet i ukazanie ich perspektywy postrzegania rzeczywistoci (ibidem, s. 147148). podstaw tworzenia wiedzy stay si teorie feministyczne, ktrych podstawowym celem byo gbsze zrozumienie sytuacji kobiet. punktem wyjcia w podejmowanych badaniach uczyniono zjawisko opresji kobiet oraz zaoenie, e podporzdkowanie kobiet wystpuje we wszelkich rodzajach sytuacji yciowych, od sfery rodzinno-domowej po instytucje i struktury polityczne (Humm, 1993, s. 229). rosi Braidotti zajmujca si problemem podmiotu w feminizmie napisaa:
(...) teoria feministyczna krytykuje mity i mistyfikacje otaczajce Kobiet, pojmowan jako wytwr mskiej wyobrani, zapocztkowujc tradycj majc na celu obalenie systemu wykluczajcego i umniejszajcego warto kobiecego podmiotu (Braidotti, 1995, s. 15).
teorie tworzone w ramach rozwaa feministycznych ujawniaj w ksztatowanej przez kultur i spoeczestwo wiadomoci potocznej obecno treci determinujcych losy kobiet ze wzgldu na przynaleno do okrelonej pci. Womens studies koncentruj si na codziennym yciu kobiet, dotycz kobiecego dowiadczenia. ich celem jest interpretacja ludzkich dziaa z uwzgldnieniem ukadw odniesienia, ktre wpywaj na badane sytuacje. Suchanie kobiecych wypowiedzi, studiowanie tekstw pisanych oraz czerpanie nauki z dowiadcze kobiet s kluczowe w feministycznej rekonstrukcji rozumienia wiata (Personal Narratives Group, 1989, s. 4). Badania nad kulturow tosamoci pci stanowi cz refleksji kulturoznawczej uprawianej w orodkach akademickich na caym wiecie (Nacher, 2007, s. 171). Studia feminologiczne wydobywaj na jaw ukryte aspekty kobiecego ycia. prywatne i osobiste problemy i przeycia kobiet traktowane s tu jako zagadnienia o wymiarze spoecznym znajdujce swj wyraz w yciu publicznym. Badania feministyczne zmierzaj do poznania i zrozumienia przey i dowiadcze kobiet, ktrych odzyskiwanie i interpretacja znajduj si w centrum ich zainteresowa. U podstaw wspomnianych dziaa tkwi przekonanie, e w historii nauki, religii i sztuki nie byo do miejsca dla kobiet, ludzi rnych ras, biednych, bezdomnych i godujcych (Olesen, 1994, s. 160161; Denzin, Lincoln, 1994, s. 580581). W ramach tworzenia wiedzy z perspektywy epistemologii feministycznej zaczto mwi o potrzebie odtworzenia historii kobiet. Dekonstrukcji sowa history dokonaa w roku 1972 Adele Aldridge, odczytujc je jako his-story w odrnieniu od my-story. Wkrtce zaczto mwi o her-story.
23
Od tego momentu dzieje aktywnoci kobiet oraz ewolucja ich spoecznej roli stay si przedmiotem pogbionych studiw (Staczak-Wilicz, 2005, s. 135; Domaska, 2005, s. 204). Sawomira Walczewska napisaa:
Odzyskanie wiedzy o tym, jak kobiety yy w przeszoci i odrzucenie patriarchalnych przemilcze oraz tendencyjnych interpretacji prowadzi do uwolnienia si od historii, ktra (...) jest histori spreparowan lub wrcz histori mczyzn (Walczewska, 1992, s. 61).
Zainteresowania badaczy historykw ogniskuj si wok prywatnej sfery ycia, gdzie kobiety odgryway nie mniej wan rol ni mczyni. Spisywanie i rekonstruowanie wiedzy historycznej o kobietach, okrelane mianem kobiecej historiografii, nie jest jednak zadaniem atwym. Mao jest bowiem rde, ktre pozwalayby odtworzy dzieje kobiet w dawnych wiekach. Archiwalne braki wynikaj midzy innymi z faktu pozostawania kobiet na marginesie ycia publicznego obok chopw, ebrakw, dzieci, miejskiego plebsu i przestpcw (Kusiak, 1997, s. 203204). Kobiety przez wieki podlegay bowiem dyskryminacji prawnej, religijnej i obyczajowej (Staczak-Wilicz, 2005, s. 135). Michelle perrot badajca histori kobiet XiX i pocztku XX wieku zauwaya, e w porzdkowaniu dziejw kobiet trudno stosowa periodyzacj opierajc si o wydarzenia polityczne, przemiany ustrojowe, ekonomiczne czy kulturalne. Dla dziejw kobiet waniejsze okazyway si bowiem osignicia techniczne usprawniajce tradycyjne prace kobiece, przemiany mentalne wpywajce na relacje midzy pciami, ewolucja modelu rodziny, ustawodawstwo rozwodowe, postp w higienie i medycynie, zmiany w systemie ksztacenia czy moliwoci podejmowania pracy zawodowej (Kusiak, 1997, s. 206208). i cho zmiany polityczne, spoeczne, ekonomiczne i kulturalne wpywaj w niezaprzeczalny sposb rwnie na wskazane przez Michelle perrot czynniki, niewtpliwie wane pozostaje jej spostrzeenie, i oglnie przyjty w tradycyjnej historii podzia chronologiczny nie odpowiada w peni dziejom kobiet. W studiach feministycznych indywidualne ycie kobiet stao si problemem badawczym (Gontarczyk, 1995, s. 120). W ramach socjologii podjto badania majce na celu opisanie niewidocznej czci rzeczywistoci spoecznej zwizanej z codziennym dowiadczeniem kobiet (Humm, 1993, s. 221222). przedmiotem wyjaniania stao si to, co realnie wydarza si w codziennym yciu kobiet, i to, jak te wydarzenia s przez kobiety postrzegane. indywidualne przeycia kobiet poddano interpretacji w ramach ukadu relacji spoecznych, ktre tworz zarwno moliwoci, jak i ograniczenia wspomnianych dowiadcze (Gontarczyk, 1995, s. 120).
24
take antropologia uczynia perspektyw kobiet istotn. Do bada nad rnicami uwarunkowanymi pci nieoceniony wkad wniosa Margaret Mead, ktra rde rnic midzy pciami upatrywaa w kulturze (Mead, 1986). rozwaania na temat kulturowej asymetrii w ewaluacji pci w obrbie antropologii kulturowej podjy take midzy innymi: Michelle Zimbalist rosaldo wskazaa, i wspomniana asymetria wynika z powizania kobiety ze sfer domow, a mczyzny z publiczn (domestic versus public), i Sherry B. Ortner jej zdaniem wie si ona z utosamieniem kobiety z natur, a mczyzny z kultur (nature versus culture). Jako trzeci powd istnienia omawianej asymetrii pojawi si podzia pomidzy sfer produkcji kojarzon z mczyzn a reprodukcj stanowic domen kobiet ( production versus reproduction) (Gaewska, 2005, s. 146166; Keridwen, 2005). W trakcie inspirowanych feministyczn epistemologi bada wskazano take na wan rol, jak w procesie ustanawiania i podtrzymywania podziaw istniejcych w kulturze midzy kobietami i mczyznami odgrywa jzyk, w ktrym omawiane rozrnienia znajduj swoje odbicie. Z jednej strony mwi si o jzyku jako lustrze (language-as-mirror), z drugiej czyni go odpowiedzialnym za reprodukowanie ustanowionej dychotomii midzy pciami (language-as-reproductive). Zdaniem lingwistw jzyk ucieleniajc okrelone wizje rzeczywistoci sprawia, e ludzka wiadomo jest przeze ograniczana (talbot, 1998, s. 3, 14). Wrd nierwnoci jzykowych wymieni mona midzy innymi: odmienny sposb mwienia kobiet i mczyzn (tannen, 1995); rnice w komunikatach kierowanych do przedstawicieli obu pci w mediach; brak odpowiednikw dla nazw poszczeglnych zawodw szczeglnie tych, ktre wi si z duym prestiem, takich jak premier czy prezydent; czy niszy status eskich form nazw niektrych zawodw, na przykad: sekretarz sekretarka, lekarz lekarka (Gaewska, 2005, s. 170, 177). Feminizm zainicjowa take nowe spojrzenie na nauki biologiczne, gdzie powstaa potrzeba dokonania istotnych korekt w rekonstruowaniu ewolucji gatunku ludzkiego, ktra ma polega na uzupenieniu jej o elementy rodzaju eskiego (pakszys, 1997, s. 279). Anna titkow podkrela, e nurt badawczy zwizany z feminizmem i womens studies dokona teoretycznej rewolucji zarwno w sposobie badania sytuacji kobiety, jak i caoci ycia spoecznego (titkow, 2007, s. 21). podobnego zdania jest ewa Gontarczyk:
Wyniki dotychczasowych bada feministycznych pozwalaj na ukazanie dosy penego obrazu sytuacji i dowiadcze kobiet, a take na udokumentowanie w sposb
25
do wyczerpujcy zakresu i rozmiaru rnych przejaww opresji i dyskryminacji kobiet oraz rnego typu nierwnoci pci (Gontarczyk, 1995, s. 99).
Z womens studies w sposb naturalny w latach 70. wyodrbniy si mens studies. pod koniec lat 70. i w latach 80. XX wieku nastpi znaczny wzrost zainteresowania rodowiska naukowego problematyk mskoci. Studia nad mczyznami pojawiy si w collegeach i na uniwersytetach (Arcimowicz, 2003, s. 5859). Nowo wyaniajcej si samodzielnej dyscypliny broni Harry Brod, ktry twierdzi, e studia nad mczyznami nie stanowi zagroenia dla istnienia womens studies. przeciwnie. Funkcjonuj jako ich naturalne dopenienie i konsekwencja (Brod, 1987a; 1987b; 1992). W ramach mens studies postawiono nowe pytania, pojawio si nowe spojrzenie na zagadnienia poruszane w ramach studiw nad kobietami. Zaczto zastanawia si, w jaki sposb androcentryczna kultura i tradycyjne wzory mskoci s krzywdzce zarwno w odniesieniu do kobiet, jak i do mczyzn. pierre Bourdieu zauwaa, e mczyzn take mona nazwa winiami i ofiarami dominujcych wyobrae kulturowych. Msko i konieczno jej nieustannego potwierdzania jest wielkim obcieniem (Bourdieu, 2004, s. 6465). po latach zaczto krytykowa wczesn epistemologi feministyczn. ruch feministyczny wczesnych lat siedemdziesitych przyj bowiem za perspektyw uniwersaln punkt widzenia osoby biaej, heteroseksualnej i nalecej do klasy redniej (Kaschack, 1996, s. 35). W tym czasie dostrzeono zoono kobiecego podmiotu (Braidotti, 1993, s. 10):
Aby epistemologia moga nazwa si feministyczn, musi uczyni punktem wyjcia dowiadczenia kobiet, a przy podejciu indywidualnym dowiadczenie kadej kobiety w zoonym kontekcie osobistym, midzyosobowym, kulturowym i aksjologicznym. (...) Kady aspekt dowiadczenia jest wielostronnie zwizany z innymi i od nich wspzaleny. Wymiar osobisty i midzyludzki nie s niezalene, a kategorie poznawcze nie istniej oddzielnie od ciaa osoby dowiadczajcej, od uczu i od umiejtnoci organizowania napywu danych zmysowych (Kaschack, 1996, s. 39).
W ramach wspczesnej feministycznej teorii poznania toczone s debaty odzwierciedlajce spory dotyczce granic i sposobw poznania prowadzone w filozofii nauki (pakszys, 2000, s. 8384). Krytyka dotychczasowej patriarchalnie rozumianej racjonalnoci naukowej prowadzona w epistemologii feministycznej wie si z wtpliwociami wysuwanymi wobec nauki, ktre budz dzi midzy innymi zjawiska takie, jak: brak konkluzywnoci niektrych teorii (w ramach fizyki przykadem moe
26
by zasada nieoznaczonoci Heisenberga2), strategie redukcjonistyczne, nieumiejtno zapanowania nad niebezpiecznymi nastpstwami wprowadzania w ycie nowych technologii czy bdy popeniane przez naukowcw (ibidem, s. 8991). Na tym tle pojawienie si w historii nauki feministycznej teorii poznania staje si szans uwzgldnienia w tworzeniu wiedzy wartoci holizmu, ktra przyczynia si do uzupeniania wiedzy o epistemiczne grupy marginalne w tym dowiadczenia kobiet (ibidem, s. 102103). celem feministycznej teorii poznania jest ujawnienie perspektyw i dowiadcze ludzkich, ktre tradycyjna mska epistemologia neguje w tym ukazanie potrzeb i dowiadcze kobiety, ktre, co naley podkreli, nie s w jej ramach traktowane jako uniwersalne i normatywne (Kaschack, 1996, s. 20). Wspomina o tym rosi Braidotti, ktra, wskazujc na ograniczenia podmiotu logocentrycznego, proponuje przyjcie nowego stylu mylenia w nauce. Operujc pojciem podmioty nomadyczne (nomadic subjects) przekonuje, e nomadyczna wiadomo jest epistemologicznym i politycznym imperatywem krytycznego mylenia. wiadomo nomadyczna jako postawa epistemologiczna zakada odrzucenie denia do staoci i nostalgi za trwaoci. przejawia si w intelektualnym przekraczaniu granic midzy dyscyplinami naukowymi oraz granic wyznaczonych przez fallocentryczny model tworzenia wiedzy (Braidotti, 1994, s. 2223).
iNdYWidUaLNE HiSToRiE YCia a TWoRzENiE WiEdzY

z PERSPEKTYWY FEMiNiSTYCzNEJ
Badania w ramach womens i gender studies wielokrotnie opieraj si na analizie osobistych narracji kobiet. Narracje te przybieraj formy: biografii, autobiografii, opowiedzianej i zarejestrowanej historii ycia (life story), pamitnikw, dziennikw i listw. indywidualne opowieci kobiet, interpretowane poprzez kontekst historyczny i kulturowy, postrzegane s jako dokumenty suce midzy innymi badaniu procesu konstruowania poczucia indywidualnej tosamoci rodzajowej ( gendered self-identity), wyjanianiu relacji pomidzy indywidualnoci a spoeczestwem w kreowaniu i podtrzy2 Zasada nieoznaczonoci twierdzenie mechaniki kwantowej, ktre gosi, e nie mona z dowoln dokadnoci okreli jednoczenie wartoci par pewnych wielkoci fizycznych charakteryzujcych ukad. tak par jest na przykad pooenie i pd czstki (Nowa Encyklopedia..., t. 2, s. 723).
27
mywaniu norm rodzajowych oraz ujawnianiu dynamiki relacji wadzy pomidzy kobietami a mczyznami (Personal Narratives Group, 1989, s. 5). czowiek w dwojaki sposb odnosi si do przypisanych mu rl rodzajowych. Z jednej strony stara si je wypenia. Z drugiej jednak, przekracza powszechnie obowizujce wzorce dotyczce zachowa przypisanych danej pci. Sytuowanie si jednostki pomidzy tymi dwiema strategiami w kontekcie rl pciowych, dokonujce si w cigu jej ycia, okrela si mianem procesu negocjowania tosamoci rodzajowej ( gender identity negotiation process). to, jak dalece i w jaki sposb czowiek jest w stanie abstrahowa od ustalonych kulturowo i spoecznie norm, zaley w ogromnej mierze od kontekstu spoecznego (Abrams, 2003, s. 72). Z tego powodu wskazuje si na potrzeb badania procesu konstruowania tosamoci rodzajowej kobiet przede wszystkim pod ktem interakcji pomidzy indywidualnoci i spoeczestwem. Osobiste narracje kobiet stanowi zatem dokumentacj indywidualnego procesu akceptacji, bd podwaania, zastanych zasad ycia spoecznego dokonujcego si na co dzie oraz w kontekcie obranego kierunku ycia. S reakcj na system spoeczny, w ktrym powstaj i ktrego dynamik ujawniaj (Personal Narratives Group, 1989, s. 58). Przedstawicielki Personal Narratives Group podkrelaj, e wypadkow negocjacji pomidzy indywidualnoci a zasadami ycia spoecznego jest ycie kadej jednostki. take kobiety wietnie funkcjonujcej w ramach ustanowionych norm i wzorcw rodzajowych, ktra stanowczo przyczynia si do podtrzymywania powszechnego systemu mskiej dominacji (ibidem, s. 8). Naley te doda, e stawianie oporu wobec tradycyjnie przypisanych kobietom rl nie zawsze musi przybiera form otwartych zachowa. Sarab Abu-rabia-Queder badajca beduiskie kobiety mieszkajce w izraelu wykazaa, i jednym z rodzajw targowania si z patriarchatem (bargaining with patriarchy) wspomnianych kobiet jest, alternatywny do powszechnie obowizujcego, sposb postrzegania siebie, ktrego nie mog uzewntrzni yjc w kulturze zdominowanej przez mczyzn (Abu-rabia-Queder, 2007, s. 181).
NIEPOKOJE POSTMODERNISTYCZNE
ponowoczesno obalia uniwersalne metanarracje (Lyotard, 1997). Ujawnia kryzys reprezentacji w nauce wynikajcy z utraty zaufania do wiedzy jako formy odzwierciedlania rzeczywistoci. Doprowadzio to
28
do zakwestionowania spoecznego statusu teorii i nauki, do zaniku wiary w moliwo uniwersalnych i absolutnych wyjanie (Melosik 1996, s. 42). Zwrot postmodernistyczny wynika z faktu, i przestano wierzy, e istnieje moliwo, ale i potrzeba, adekwatnego ujcia i przedstawienia wiata jako rozumnej jednoci i caoci (Burszta, 1992, s. 135). Wtpliwoci dotyczce moliwoci uzyskania pewnej wiedzy odzwierciedla historia nauki. Na przestrzeni wiekw wiele teorii okazywao si faszywymi. Filozofia nauki, ktrej istot jest poszukiwanie sposobw tworzenia przekona prawdziwych, racjonalnych i uzasadnionych w oparciu o dowiadczenia wynikajce z dotychczasowych osigni naukowych czowieka, ujawnia, e wiedza stanowi zjawisko niezmiernie rzadkie i wyjtkowe, a proces jej zdobywania jest jedynie zblianiem si do przywoanych ideaw epistemicznych (Morton, 2002, s. 1025; Losee, 2001). Na tym tle mamy do czynienia z istnieniem napicia pomidzy modernistycznym a ponowoczesnym widzeniem wiata i kultury (Burszta, 1996, s. 74). cech filozofii uprawianej w duchu modernistycznym jest przekonanie o istnieniu trwaego i pewnego fundamentu poznania. w fundament stanowi wiara w moliwo obiektywnego poznania rzeczywistoci. cechy wiedzy modernistycznej stanowi pewno, cao i niezmienno. Filozofowie postmodernistyczni podwaaj modernistyczne wyobraenie wiedzy, twierdzc, e jest ona raczej wytwarzana ni odkrywana. ich zdaniem nie mona mwi o prawdzie w ogle, ale o wieloci prawd odpowiadajcych wieloci prowadzonych dyskursw (Szachaj, 2004, s. 1531). poznawanie wiata i kultury uprawia si dzi z wielu perspektyw nieukadajcych si ju w zwart metanarracyjn cao. Mwi si o braku uniwersalnego klucza interpretacyjnego pozwalajcego przenikn rzeczywisto spoeczn:
W miejsce (...) cyzelowanej starannie i metodologicznie nienagannej grand rcit, pojawiaj si niezliczone opowieci, ktre jako e przedmiot opisu zdefiniowany jest jako wielopaszczyznowy i niejednoznaczny same ukadaj si w wielowtkow postmodernistyczn paralaks. (...) Moemy wic zaoy, i zawsze istniej dwa przynajmniej konkurencyjne punkty widzenia, z ktrych zobaczy moemy dwie rne rzeczywistoci (Burszta, 1996, s. 6970).
Jedn z konstruktywnych odpowiedzi na w kryzys reprezentacji stanowi odwoanie si do pojcia rzeczywistoci jako tekstu i kontekstu. W perspektywie tej kultura oraz wszelkie jej przejawy traktowane s jako teksty. Nigdy jednak w oderwaniu od kontekstu, w ramach ktrego praktyki (teksty) kulturowe si przejawiaj (Melosik, 1996, s. 42). Wiedza tworzona jest tu poprzez prby reprezentacji i interpretacji tekstw kultury, ktre
29
zlewaj si ze sob, tworzc niekoczc si intertekstualno (Szachaj, 2004, s. 2122). Zwolennikom prezentowanego podejcia towarzyszy przekonanie, i nie ma moliwoci ostatecznego odczytania czy zamknicia w teoretyczny schemat jakiegokolwiek kulturowego tekstu (Melosik, 1993, s. 183). Badanie kultury nie jest tu wic ani obsesyjnym poszukiwaniem subiektywnego znaczenia, ktre nadaje badacz, ani nie roci sobie prawa do odkrywania prawdziwego znaczenia tekstu, ktre wyjaniaoby wszystko. Nie oznacza rwnie rezygnacji z jakiegokolwiek teoretyzowania. Zbyszko Melosik odwouje si do metafory teoretyzowania jako podry bez koca, ktr badacz odbywa wkraczajc w nie znane mu obszary. Gdzie wyjanianie i interpretacja nigdy nie s ostateczne, nigdy si nie kocz, nie ma konkluzji, nie ma zakoczenia. Gdzie s jedynie punkty przybycia, punkty zatrzymania, ktre zawsze stanowi punkt odjazdu do odbycia kolejnego etapu wdrwki. Zatem teorie i zaoenia, ktre w danym momencie wyznaczaj drog postpowania badawczego, to tylko strategie lokalizacji, ktre naley przyj, by teksty kultury mogy zosta opisane (Melosik, 1996, s. 5759). to, co napisane i opublikowane dzi, jutro moe by zakwestionowane przez samego autora, bd przez tych, ktrzy na badane zjawisko spojrzeli z innej perspektywy (Grossberg, 1992, s. 29). Nauka jest modelem systemu otwartego, gdzie o wartoci i trafnoci, popartej odpowiednimi argumentami, wypowiedzi decyduje przede wszystkim jej zdolno do rodzenia pomysw innych wypowiedzi i innych regu tworzenia wiedzy (Lyotard, 1997, s. 171172). Z tego powodu mwi si dzi czsto nie o prawdzie, ale o trafnoci interpretacji (Domaska, 2005, s. 32). W nauce o kulturze niepokoje postmodernistyczne obecne s midzy innymi w postawie naukowej i filozoficznej clifforda Geertza (Burszta, 1992, s. 122), ktry analiz kultury postrzega jako nauk interpretatywn jej celem nie jest odkrywanie praw, ale odkrywanie znaczenia, wyjanianie i tumaczenie spoecznych ekspresji (Geertz, 2005, s. 19). Zdaniem twrcy antropologii interpretatywnej pena analiza kulturowa jest iluzj nauki, przeytkiem z czasw panowania pozytywistycznej jej koncepcji. Zadaniem teorii interpretacyjnej nie jest ustalanie abstrakcyjnych regularnoci, ale otwieranie drogi do przeprowadzenia wielowymiarowych, kontekstowych, zagszczonych opisw-interpretacji (Burszta, 1992, s. 134, 138).
30
BADANIA JAKOCIOWE (QUALITATIVE RESEARCH) VERSUS BADANIA ILOCIOWE (QUANTITATIVE RESEARCH)

W tworzeniu wiedzy szczegln rol odgrywaj dzi jakociowe metody postpowania badawczego. intensywny rozwj bada jakociowych, zwizany z antypozytywistycznym przeomem w nauce, rozpocz si pod koniec wieku XiX. W proponowanym przez antypozytywistystw modelu uprawiania nauki obiektywizm poznania zastpiony zosta subiektywizmem, budowanie praw przyczynowo-skutkowych na podstawie pomiaru interpretacj i rozumieniem badanych zjawisk (Szacki, 2002, s. 410411). Spr pomidzy metodami ilociowymi a jakociowymi jako konkurencyjnymi modelami prowadzenia bada spoecznych pozostaje nierozwikany. pozytywici za najbardziej istotn cech stosowanej przez siebie metodologii nadal uwaaj moliwo uzyskania wynikw nieulegajcych wtpliwoci. W ich przekonaniu nauka ma dostarcza wiedzy, ktra jest trafna i nie podlega dyskusji. Fakty naukowe powinny by obiektywne i mierzalne. W badaniach ilociowych obowizuje standaryzacja procedur pozyskiwania danych. Zakada si, e przy powtrzeniu kontrolnym badania otrzyma si te same wyniki (Hammersley, Atkinson, 2000, s. 1516). przywizanie przedstawicieli nauk spoecznych do stosowania metod wypracowywanych na terenie nauk przyrodniczych siga wieku XiX, kiedy to socjologia ogosia si samodzieln dyscyplin. By ugruntowa swoj pozycj jako nauka, odegnaa si wwczas od literatury, od stosowania procedur raczej narracyjno-kwalifikujcych ni analityczno-klasyfikujcych. W walce o akademick reputacj opara si o naladowanie nauk przyrodniczych, przyznajc prymat rozumowi nad metafizyk i religi, uczuciem i wiar (Lepenies, 1996, s. 6068). przeciwnicy pozytywizmu gosz odrbno wiata spoecznego oraz potrzeb stosowania adekwatnych sposobw jego poznawania zakadajc odejcie od metod tworzenia wiedzy wypracowanych w naukach przyrodniczych. Wyraaj przekonanie, i wiat spoeczny powinien by badany w jego naturalnym stanie. Zadaniem badacza jest jak najmniejsza ingerencja w badane zjawisko. Na tym tle niezwykle istotne jest rejestrowanie, w jaki sposb badani widz siebie i innych, oraz zwracanie uwagi na kontekst towarzyszcy sytuacjom poddawanym studiom spoecznym (Hammersley, Atkinson, 2000, s. 1220). Na warto wspczynnika humanistycznego jako zasady badawczej nakazujcej poznawa i ujmowa
31
rzeczywisto spoeczn w sposb, w jaki jawi si ona w doznaniach ludzi w ni uwikanych, pierwszy wskazywa twrca metody biograficznej Florian Znaniecki, piszc: Kady element wchodzcy w skad systemu kulturowego jest tym, czym jawi si w dowiadczeniu ludzi, ktrzy aktywnie maj z nim do czynienia (...) (Znaniecki, 2008, s. 68). Zwolennicy metod jakociowych rezygnuj z postulatu reprezentatywnoci prby dajcej moliwo szerokich uoglnie. O doborze badanych osb decyduj przede wszystkim wzgldy merytoryczne istotne s przede wszystkim te dane, ktre pozwalaj dotrze do istoty, do ukrytego sensu badanego przedmiotu. prezentowane podejcie zakada rwnie rezygnacj z rzetelnoci rozumianej jako moliwo powtrzenia badania przy uyciu tego samego narzdzia w celu otrzymania tych samych rezultatw. tu kada sytuacja badawcza traktowana jest jako wyjtkowa, jednostkowa i niepowtarzalna. A zatem niemoliwa do powtrzenia (Bauman, 1998, s. 59). Stosowanie metod jakociowych w ramach nauk o kulturze oznacza prymat opisu i charakterystyki ycia, przekona i zasad funkcjonujcych w danej spoecznoci nad poszukiwaniem praw uniwersalnych. Na tym gruncie uprawnione staje si odwoywanie si jedynie do takich teorii, ktre potrafi uchwyci zoono spoecznego wiata (Hammersley, Atkinson, 2000, s. 20). podejcie jakociowe zyskao siln pozycj w obszarze interdyscyplinarnych bada feministycznych (Olesen, 1994, s. 158196). Metody jakociowe pozwalaj bowiem, w przeciwiestwie do metod ilociowych, koncentrowa si na osobistych przeyciach kobiet. Umoliwiaj tym samym rozwj nowych kierunkw bada zajmujcych si problematyk kobiec, zogniskowanych wok zagadnie takich jak przemoc wobec kobiet, seksualno, macierzystwo czy sfera domowa. W docieraniu do prywatnego wiata kobiet badaczki feministyczne nie unikaj pogbiania relacji z osob badan. postuluj odejcie od traktowania badanego jako biernego rda informacji. emocjonalne zaangaowanie i wytworzenie prawdziwej wizi midzy badanymi a badaczem stanowi w ich przekonaniu wany element w budowaniu wzajemnego zaufania prowadzcego do uzyskania wiarygodnych informacji (Maynard, 1995, s. 81, 8485). Zdaniem Virginii Olesen feministyczne studia jakociowe, charakteryzujce si czeniem wielu podej badawczych, stosowanych metod i podejmowanych zagadnie, tworz doskonae podwaliny dla przyszej pracy badawczej naukowcw i praktykw zajmujcych si problematyk kobiec w naukach spoecznych (Olesen, 1994, s. 160161, 168169).
32
YCIE CODZIENNE JAKO PODSTAWA KONSTRUOWANIA WIEDZY O CZOWIEKU

Jako wan cz biografii badanych kobiet potraktowaam ich relacje dotyczce wolno toczcej si codziennoci. Opis wykonywanych czynnoci domowych, wspomnienia dziecicych zabaw czy opowieci o ulubionych telenowelach stay si dla mnie informacjami rwnie istotnymi, jak przywoywane zdarzenia niecodzienne wybuch ii wojny wiatowej, zawarcie maestwa czy mier bliskiej osoby. ycie codzienne stanowi bowiem jedn z paszczyzn procesu historycznego. W codziennoci odbijaj si wielkie wydarzenia, ktre na ni oddziauj. take sama codzienno wywiera wpyw na ksztat toczcej si historii. cho nie w sposb bezporedni, czyni to za pomoc ludzkiej mentalnoci, ksztatowanej w duej mierze wanie przez dowiadczenia codzienne (Bogucka, 1996, s. 252253). Do interpretacji z pozoru bahych wycinkw opisywanej przez moje rozmwczynie rzeczywistoci skonia mnie midzy innymi lektura Antropologii codziennoci rocha Sulimy, ktry bada kultur poprzez uwane przygldanie si jej fragmentom stanowicym element dowiadczenia potocznego czowieka (Sulima, 2000). Badacz z jednej strony wskazuje na istnienie znacze zapisanych w codziennoci, z drugiej udowadnia, i podjcie trudu interpretacji pozwala na dotarcie do sensw ukrytych pod jej powierzchni. Zjawiska codziennoci roch Sulima traktuje jako teksty kultury, a sam codzienno jako pen znakw do odczytania i zinterpretowania. W podejciu proponowanym przez rocha Sulim dominuje ujcie interpretacyjne, a nie systematyzujce (ibidem, s. 191). tematy zaczerpnite z codziennoci stay si rwnie przedmiotem refleksji Jana Stanisawa Bystronia, ktry z wnikliwoci i ogromnym zainteresowaniem pochyla si nad, z pozoru nieistotnymi, fragmentami rzeczywistoci, wrd ktrych wymieni mona chociaby napisy na ykach, ksikach czy drzewach (Bystro, 1980). Antropologia codziennoci jako forma aktywnoci badawczej pozwala take na utrwalenie obrazw rzeczywistoci, ktra przemija. Analiza wybranych elementw codziennoci podkrela przemijalno rzeczy, a wic take wiata, w ktrym yjemy (Sulima, 2000, s. 9). roch Sulima piszc o tym, co z pozoru nieistotne, w rzeczywistoci pozwala podajcemu za nim czytelnikowi zaobserwowa zmiany, jakie dokonay si w polsce na przestrzeni lat. Drobne fragmenty codziennoci, na przykad wiat rzeczy obecny w pamitnikach ludowych przeomu XiX i XX w., czyni przedmio-
33
tem refleksji, ktra prowadzi do zasygnalizowania obrazu przemian, jakim ulega polska kultura ludowa w pierwszej poowie XX w. (Sulima, 2009). Z fragmentw rzeczywistoci codziennej wiedz buduje take Jolanta Brach-czaina, ktra z owocu wini, cierki do podogi czy prostych czynnoci yciowych, takich jak zmywanie, obieranie ziemniakw czy ciganie miejskiego autobusu, wyczytuje prawdy dotyczce ludzkiego istnienia (Brach-czaina, 1992). Autorka Bon umysu pisze: (...) nigdy nie przystaabym na degradowanie prostych czynnoci yciowych, bo wanie one wydaj mi si najbardziej znaczce (Brach-czaina, 2003, s. 117). Dowiadczenie codzienne skada si na wiedz czowieka na temat siebie i wiata. Jzef chaasiski zdawa sobie spraw, e w kadym spoeczestwie istnieje wiedza usystematyzowana intuicyjnie, mdro yciowa bdca uoglnieniem dowiadcze, zbiorem regu postpowania a jednoczenie zacztkiem teorii wyjaniajcych to ycie. chaasiski dy do poznania tego, co poszczeglne grupy spoeczne o sobie wiedz i jak owa wiedza wpywa na ich postpowanie (Szczepaski, 1984, s. 1011). podobny postulat wysunli uczniowie Alfreda Schtza peter Berger i thomas Luckman. W podejmowanej przez autorw refleksji naukowej wiat ycia codziennego jawi si jako wiat intersubiektywny, ktry czowiek dzieli z innymi ludmi, komunikujc si i wchodzc z nimi w interakcje. peter Berger i thomas Luckman mwi o przejawiajcej si w codziennoci wiadomoci potocznej wsplnej wielu ludziom, o wiedzy potocznej towarzyszcej rutynie dnia codziennego, o wsplnym sensie nadawanym otaczajcemu wiatu. w spoeczny zasb wiedzy dostarcza schematw typizujcych, wedle ktrych jednostka wykonuje wikszo zrutynizowanych czynnoci dnia codziennego. procesowi typizacji podlegaj osoby, zdarzenia i dowiadczenia. czowiek odwouje si do schematw, ktre porzdkuj jego wiat. Ludzie yjcy obok siebie z jednej strony maj odmienne plany, zainteresowania i troski, z drugiej za, podobnie widz i rozumiej to, co ich otacza (Berger, Luckman, 1983, s. 5455, 80). W moim postpowaniu badawczym w codziennoci badanych kobiet poszukuj odbicia przekona i norm kulturowych i spoecznych, ktrym podlegay, o ktrych susznoci i oczywistoci byy przekonane. W tym celu zwracam swoj uwag ku czynnikom, ktre oddziayway na ksztatowanie si ich sposobu postrzegania siebie i otaczajcego wiata, koncentrujc si tym samym na dokonujcych si w trakcie trwania ich ycia przemianach spoeczno-kulturowych.
Rozdzia II
Postpowanie badawcze

CEL, PRZEDMIOT I ZAKRES BADA

Badaniu poddaam relacje autobiograficzne trzydziestu kobiet urodzonych na pocztku XX w., a wic kobiet znajdujcych si, zgodnie z ustaleniami wiatowej Organizacji Zdrowia, w wieku pnej staroci i dugowiecznoci1. Kryterium doboru prby badawczej stanowi wiek, pe oraz spdzanie staroci w Bielsku podlaskim. Fakt przeprowadzania bada na pograniczu polsko-biaoruskim zadecydowa te o tym, e poowa spord moich rozmwczy bya wyznawczyniami religii rzymskokatolickiej, a druga poowa religii prawosawnej2. Badania przeprowadziam w niewielkim miecie zamieszkiwanym obecnie przez okoo 26 tysicy mieszkacw, ktrych znaczn cz stanowi przybysze z okolicznych wsi. Ludno wiejska migrowaa tu midzy innymi w poszukiwaniu pracy zawodowej, wyksztacenia i awansu spoecznego. towarzyszyo jej przewiadczenie o lepszym yciu w rodowisku miejskim (Sadowski, 1994, s. 101102, 109). take wikszo z badanych przeze mnie kobiet urodzia si i wychowaa na wsi. tylko jedna z respon-
wiatowa Organizacja Zdrowia dzieli okres pnej dorosoci na trzy etapy: wczesn staro (od 60 do 74 lat) modzi starzy, pn staro (od 75 do 89 lat) starsi starzy oraz dugowieczno (od 90 roku ycia) (Zych, 2001, s. 202). 2 Jedna spord kobiet prawosawnych w okresie staroci zmienia wyznanie. przyczya si do Kocioa chrzecijan Baptystw. Do wspomnianego faktu odwouj si w dalszej czci ksiki.
36
dentek od zawsze mieszkaa w Bielsku podlaskim. Jednak i ona wychowywaa si w rodzinie utrzymujcej si z gospodarstwa rolnego. Wikszo moich rozmwczy stanowiy kobiety niewyksztacone. Jedynie cztery spord badanych kobiet nie zakoczyy edukacji na poziomie szkoy powszechnej. W tym: dwm udao si zdoby wyksztacenie wysze, jednej rednie oraz jednej zawodowe. Bielsk podlaski jest jednym z najstarszych miast podlasia, ktrego historia siga X w. (Kosieradzki, 1987; Mazuruk, Fionik, 2003; romaniuk, 1999; Wjcicki, 1998), lecym na pograniczu wschodnim polski okoo 50 kilometrw na poudnie od Biaegostoku. W Bielsku podlaskim wspistniej obok siebie narodowoci: polska, biaoruska i ukraiska (Sadowski, 1995) oraz wyznania: katolicyzm, prawosawie i protestantyzm. przy czym przynaleno do danej religii nie rwna si przynalenoci do okrelonej narodowoci (czykwin, 2000, s. 5456). Wrd mieszkacw wschodniej czci wojewdztwa podlaskiego polakami czuje si ludno katolicka oraz okoo 60% wyznawcw prawosawia. Biaorusinami okrela siebie 28,2 % osb wyznania prawosawnego (Sadowski, 1995, s. 119123)3. Na podstawie przeprowadzonego w roku 2002 spisu powszechnego stwierdzono, e 93,9% ludnoci wojewdztwa podlaskiego zadeklarowao swoj narodowo jako polsk. Z inn narodowoci identyfikowao si jedynie 4,6% (55,2 tysicy) ludnoci. W tym przynaleno do narodowoci biaoruskiej zadeklarowao 46,4 tys. osb (Raport z wynikw spisw powszechnych..., 2003, s. 4445.) Zrnicowanie religijno-narodowociowe pogranicza wschodniego jest czstym przedmiotem bada, w trakcie ktrych podejmowane s zagadnienia dotyczce tosamoci narodowej i etnicznej oraz kwestia wspistnienia obok siebie ludzi rnych wyzna i narodowoci. Wspomniane badania wskazuj na warto zachowania odrbnoci kulturowych poszczeglnych grup, pamitajc jednoczenie o potrzebie ksztatowania postawy otwartoci i poszanowania innego (czykwin, 2000; Nikitorowicz, 2001; Sadowski, 1991a; Sadowski, 1991b). celem prowadzonych przeze mnie bada jest spojrzenie na zgromadzone historie ycia kobiet z perspektywy womens i gender studies. Z tej racji kluczem do podejmowanych analiz wielokrotnie czyniam teorie feministyczne. Feminizm potraktowaam zatem jako sposb patrzenia na kultur (Umiska, 2006), jako strategi tworzenia wiedzy na drodze
3 problemy ksztatowania si struktury narodowociowej i wyznaniowej na pograniczu polsko-biaoruskim opisane zostay w studium Zmiana struktury narodowociowej na pograniczu polsko-biaoruskim w XX wieku (Mironowicz i in., 2005).
rOZDZiA ii: pOStpOWANie BADAWcZe
37
udzielania gosu kobietom (Kitzinger, 2004). Odtworzenie i interpretacja indywidualnych losw zwykych kobiet zamieszkujcych jedno z miast wschodniego pogranicza prowadzone z feministycznej perspektywy jest uzupenieniem refleksji naukowej dotyczcej wspomnianego regionu. Stanowi take wany element prac nad, nieczsto podejmowanym, odtwarzaniem historii ycia starszych kobiet w polsce4. przyjta perspektywa badawcza ma na celu gbok i wieloaspektow eksploracj wycinka rzeczywistoci kulturowo-spoecznej odnoszcej si do ycia moich rozmwczy. U jej podstaw tkwi zaoenie, i ludzkie zachowania i historie staj si czytelne dopiero, gdy usytuowane zostan w kontekcie zoonych uwarunkowa kulturowych i spoecznych. Nie mona bowiem zrozumie ludzkiego zachowania, ignorujc jego intencje. Nie sposb za zrozumie ludzkich intencji, ignorujc to, dziki ktremu nabieraj sensu (czarniawska, 2004, s. 4). W zwizku z powyszym wyznaczony przeze mnie cel badawczy jest zoony i obejmuje wiele aspektw. Jest nim nie tylko odtworzenie losw kobiet studium rekonstrukcji odchodzcego ju w przeszo wiata starszych mieszkanek Bielska Podlaskiego. W zebranym materiale biograficznym poszukuj ponadto kulturowych determinacji i wzorw, ktre wpyway na losy badanych kobiet. Analizuj wypeniane przez nie role spoeczne i kulturowe. przedmiotem refleksji czyni take miejsce badanych kobiet w yciu prywatnym i publicznym. Moim celem sta si rwnie opis postaw starszych mieszkanek Bielska Podlaskiego wobec obserwowanych przez nie zmian spoecznych i kulturowych dotyczcych tradycyjnego podziau rl kobiet i mczyzn. Zarysowuj ponadto problematyk zwizan z midzypokoleniow transmisj tradycyjnych wzorw kulturowych i spoecznych. Zadaniem, jakie przed sob stawiam, jest opowiedzenie indywidualnych kobiecych dziejw na tle zmian spoecznych i kulturowych, jakie dokonay si w czasie, w ktrym przyszo im y. czasie przez wielu okrelanym mianem najokrutniejszego stulecia w historii europy. Zebrane historie ycia miejscami s zawie, poszarpane, niekiedy skupiaj si na drobnych, z pozoru bahych wtkach. Jednake ich wysuchanie daje mo-
Do prac pokrewnych podejmowanym przeze mnie wysikom badawczym nale Szkic do portretu lzaczki elbiety Grnikowskiej-Zwolak (2000), Mikrowiaty kobiet. Relacje autobiograficzne ewy M. Skibiskiej (2006) oraz wspomnienia Kobiet wdrownych zgromadzone pod redakcj Anny Lipowskiej-teutsch i Haliny Grzymay-Moszczyskiej (2008).
38
liwo wlinicia si do niedostpnego wiata. wiata, ktry w ten sposb ma szans zosta zachowany take w naszej pamici.
ZASTOSOWANA METODA
PodEJCiE NaRRaCYJNE (NARRATIVE APPROACH)

Badania narracyjne (narrative studies) s sposobem badania rzeczywistoci zyskujcym coraz wiksz popularno midzy innymi w ramach womens studies i kulturoznawstwa (Stanley, temple, 2008, s. 275). cho rde analizy narracyjnej (narrative analysis) upatruje si w hermeneutycznych studiach tekstu Biblii, Koranu i talmudu prowadzonych w staroytnoci, narracyjny zwrot (the narrative turn) w naukach humanistycznych i spoecznych dokona si dopiero w latach 70. XX w. W latach 90. natomiast, analiza narracyjna staa si ju powszechnym sposobem prowadzenia studiw naukowych w ramach wielu dyscyplin (czarniawska, 2004, s. 13). przykady bada narracyjnych odnajdujemy dzi w antropologii, psychologii, socjologii, filozofii, a nawet ekonomii (plummer, 2004, s. 18 19). O szybko rosncej popularnoci omawianego podejcia badawczego zadecydowao przekonanie Alasdaira Macintyre dotyczce faktu, i skadajce si z akcji i zdarze ycie spoeczne jest narracj (social life is a narrative) (czarniawska, 2004, s. 13). pojcie narracji pozwala spojrze na ycie czowieka zarwno na poziomie indywidualnej historii jednostki, jak i toczcego si wok niej ycia spoecznego. Badania narracyjne zakadaj traktowanie historii ludzkiego ycia jako procesu ksztatowania si tosamoci jednostki. W tym sensie tosamo narracyjna czowieka stanowi rozwijajce si w cigu ycia rozumienie siebie i wiata. Jednostka w kolejnych fazach ycia reinterpretuje swoj przeszo i koryguje projektowan przyszo (rosner, 2003, s. 19). proces konstytuowania tosamoci stanowi rozwijajcy si w czasie proces nadawania i korygowania znacze wasnych dowiadcze i planw (ibidem, s. 24). Barbara Skarga pisze: Kade wydarzenie, kade przeycie, caa przeszo decyduje o tym, czym jestem dzi, to moje Ja tworzy nieustannie, coraz to je wzbogacajc, czynic peniejszym i nieustannie zmieniajc (Skarga, 1995, s. 4). powoujc si na sowa Heideggera autorka dodaje, e cho nieustannie wybiegamy ku naszej przyszoci, nie jestemy w stanie uwolni si od przeszoci: Moja przeszo to Ja (ibidem,
39
s. 8). take zdaniem ireny Szlachcicowej tosamo jako koncepcja siebie jest procesem biograficznego nabywania wiedzy o sobie (Szlachcicowa, 2003, s. 13). W ramach nauk humanistycznych i spoecznych mamy do czynienia z rozumieniem narracji take jako sposobu poznania (the mode of knowing), wskazujcego na warto czenia zgromadzonych danych w taki sposb, by tworzyy znaczc cao. tym samym okrelone zdarzenia, zamiast zosta uporzdkowane w postaci uoonej chronologicznie listy, staj si podstaw budowania pynnej narracji. podejcie narracyjne zakada przy tym otwarto w negocjowaniu nadawanych sensw (czarniawska, 1999, s. 15; czarniawska, 2004, s. 67). Narracyjno to opis, ktry nie koczy si na poziomie sekwencji zdarze (plot). rozumienie narracyjne odbywa si take na poziomie struktury znaczenia. Jest to proces dynamiczny, stale rozwijajcy si, gdzie ustalone znaczenia podlegaj korekcie pod wpywem dziejcych si zdarze. rozumienie narracyjne polega na czasowaniu (rosner, 2003, s. 129). Koncepcja czasowania, w ktrej trzy ekstazy czasowe splataj si ze sob w procesie rozumienia, wywodzi si z filozofii Martina Heideggera (ibidem, s. 25). Kady etap rozumienia dokonuje si wic na paszczynie: przeszoci, teraniejszoci i przyszoci. to, co miao miejsce w przeszoci, oczekiwania wzgldem przyszoci oraz to, co dzieje w danej chwili, wpywa na znaczenie tego, co usiujemy zrozumie. czasowo rozumienia oznacza, e dopki narracja nie jest zamknita,
(...) znaczenie, jakie przypisujemy poszczeglnym zdarzeniom, nie jest ostateczne, poniewa dalszy przebieg akcji moe ukaza ich sens w nowym wietle (ibidem, s. 129).
tworzenie wiedzy z perspektywy narracyjnej oznacza przyjcie stanowiska konstruktywistycznego. Zakada bowiem, e tosamo jednostki oraz jej wiat spoeczny, historyczny i psychiczny jest konstruowany. Stanowisko konstruktywistyczne kwestionuje istnienie staych i niezmiennych podstaw, na ktrych mogoby si oprze ludzkie ycie i poznanie. Gdy to, co konstruowane, podlega procesowi rekonstrukcji i reinterpretacji (ibidem, s. 123). Materia do bada narracyjnych stanowi midzy innymi ludzkie opowieci, ktre mog pochodzi z rozmaitych rde: pamitnikw, wywiadw, rozmw czy listw (clandinin, connelly, 1994, s. 419422). Osobiste narracje ( personal narratives) dostarczaj informacji na temat kulturowych, socjologicznych czy historycznych procesw oddziaujcych na ycie danej
40
jednostki (riessman, 2001, s. 697), bowiem osobiste problemy ( personal troubles) ulokowane s zawsze w konkretnym miejscu i czasie. Narracja stanowica indywidualn histori (narrative of an individual history) jest umiejscowiona w narracji bdcej histori spoeczn (narrative of social history) (czarniawska, 2004, s. 5). W opowiedzianej historii ycia ukryte s zatem strategie budowania tosamoci oraz sposoby uczestniczenia w yciu spoecznym (Szlachcicowa, 2003, s. 13). Zdaniem clifforda Geertza kultura stanowi zestaw historii, ktre opowiadamy o sobie (an ensemble of stories we tell about ourselves). Owe historie nie zawsze s uwiadomione. Mog skada si z przekona, ktrych wiadomie si trzymamy, w rwnej mierze, co z nawykw wykonywanych niewiadomie (Weber, 2005, s. 34). Kultura z jednej strony ksztatuje sposb, w jaki jednostki postrzegaj wiat i opowiadaj o nim, z drugiej, podlega wpywowi tworzcych j jednostek (Fraser, 2004, s. 180). O relacjach pomidzy yciem konkretnej jednostki a otaczajcym j wiatem Florian Znaniecki pisze:
Z jednej strony (...) ycie wiadome jednostki jest w znacznej mierze wytworem dziaa (...) rodowiska spoecznego, w ktrym wyrosa i uczestniczy z ca jego zoon struktur, z jego tradycjami, wierzeniami i przesdami, jego obyczajami, regulujcymi stosunki midzy ludmi, jego wzorami, wedug ktrych ksztatuj si role spoeczne osobnikw, jego grupami i instytucjami. Wszystko to przejawia si, cho tylko fragmentarycznie, w caoksztacie indywidualnych dowiadcze. Z drugiej strony sam osobnik, przez swe postawy wartociujce i denia czynne, jest wraz z innymi wsptwrc rzeczywistoci spoecznej, bierze mniejszy lub wikszy udzia w jej utrzymywaniu i przeksztacaniu, gdy rzeczywisto spoeczna nie jest niczym innym jak wanie czciowo uporzdkowan syntez wielu y osobistych i kada indywidualna postawa i denie jest realn si spoeczn (Znaniecki, 1938, s. Xi).
Tworzenie wiedzy w badaniach opartych na materiale narracyjnym polega zatem nie tylko na odczytywaniu znacze czerpanych z opowiedzianej historii. rwnie wane jest interpretowanie zgromadzonych danych poprzez kontekst, na ktry skada si to opisywanych wydarze oraz kontekst samego badania. Studia narracyjne utosamiane s ze zoonym procesem przekadu jednego jzyka na inny, jednego kontekstu na inny, mowy na tekst, relacji na analiz. W badaniach narracyjnych ludzkie ycie jest opowiadane a nastpnie poddawane interpretacji. interpretuje si zatem opowiedzian, zrelacjonowan histori, a nie ycie w surowej postaci (Stanley, temple, 2008, s. 278279). Zdecydowaam si poczy dwa sposoby rozumienia pojcia narracji w procesie tworzenia wiedzy. Z jednej strony opowiedziane historie y-
41
cia moich rozmwczy traktowaam jako dowiadczenie uporzdkowane w czasowe struktury narracyjne. Z drugiej, przyjam, i narracja jest ludzk struktur poznawcz, zdolnoci do ujmowania rozwijajcych si w czasie procesw i zdarze w caociowe struktury sensu (rosner, 2003, s. 122). Narracj traktowaam jako sposb przedstawiania i rozumienia wiata (Burszta, 2004, s. 181).
BadaNia BioGRaFiCzNE
postrzeganie ludzkiej tosamoci w kategoriach trwajcego w czasie procesu autodefiniowania jest kluczowe dla bada biograficznych (Kamierska, 2003, s. 45). Za twrcw metody biograficznej uznaje si Floriana Znanieckiego i Williama izaaka thomasa. efektem ich pracy staa si monumentalna rozprawa Chop polski w Europie i Ameryce stanowica pierwowzr zastosowania tej metody (Znaniecki, thomas, 1976). Florian Znaniecki oraz jego uczniowie Jzef chaasiski i Jan Szczepaski, przez dugi czas byli gwnymi autorytetami w tej dziedzinie w polsce i na wiecie. cech waciw metody biograficznej jest odwoywanie si do subiektywnej perspektywy badanych osb (Wodarek, Zikowski, 1990, s. 34). Badania biograficzne nale do metod jakociowych, ktre stanowi, zalenie od prezentowanego przez badaczy stanowiska, bd uzupenienie, bd przeciwiestwo metod ilociowych charakterystycznych dla nurtu pozytywistycznego w nauce (Hammersley, Atkinson, 2000, s. 1220). W ramach tradycyjnego modernistycznego wzoru metoda biograficzna jest sposobem dokumentowania i badania ludzkich historii ycia jako uporzdkowanych, chronologicznie spjnych i logicznych tekstw majcych jasno zarysowany pocztek i koniec. polega na budowaniu narracji stanowicej kompletny linearny zapis ludzkich dowiadcze. postmodernici podaj nowym tropem. Odrzucaj postulat (re)konstruownia historii ludzkiego ycia jako cigu nastpujcych po sobie zdarze. twierdz, e modernistyczne wzory, w skrcie sformuowane jako to i nastpnie tamto, zaczo si tu i skoczyo tam (this and that, start here and finish there), s zbyt proste i niewystarczajce wobec zoonoci gromadzonych w trakcie badania fragmentw ludzkiego ycia (Shacklock, thorp, 2004, s. 157158). Opowiadanie historii ycia przez osob badan jest zatem traktowane jako proces nadawania znaczenia wzbogacanego dalej o kolejne sensy w trakcie procesu opowiadania danej historii przez badacza, ktry j rejestruje, poddaje refleksji, a nastpnie publikuje wyniki swoich bada. ycie nabiera znaczenia poprzez sposb, w jaki jest opowiadane (told) przez udzielajcego
42
wywiadu i opowiadane raz jeszcze (retold) przez badacza. Zebrany materia badawczy poddawany jest sukcesywnemu cyklowi interpretacji, ktremu towarzyszy cigy proces (re)konstrukcji relacji z ycia (ibidem, s. 157). Metoda biograficzna polega na interpretowaniu ludzkiego ycia w kontekcie spoecznym i kulturowym w oparciu o indywidualne historie ycia. Materia badawczy stanowi tu ludzkie losy utrwalone w postaci pamitnikw, dziennikw, bd zarejestrowane w trakcie wywiadu biograficznego. Badacz stosujcy metod biograficzn ma do czynienia ze wiatem przeytym i zinterpretowanym przez drugiego czowieka. pozwala to na przyjcie szczeglnej perspektywy, na postrzeganie otaczajcego wiata oczami innych ludzi. Biografia przedstawia dowiadczenia ludzi tak, jak oni sami te dowiadczenia interpretuj. Zebrany materia biograficzny powinien by zatem badany i rozumiany z perspektywy osb, ktrych badanie dotyczy. Naley przy tym uwzgldni to spoeczne i kulturowe, ktre nie pozostaje bez znaczenia dla losw jednostek oraz sposobu, w jaki postrzegaj siebie i innych (Znaniecki, 2008, s. 68; Helling, 1990, s. 1314). Narracja biograficzna pozwala wnikn w wiat przey drugiego czowieka. to opowie o yciu snuta przez badanego, ktry zostaje do tego zachcony przez przeprowadzajcego wywiad. Metoda biograficzna pozwala na zgromadzenie materiau empirycznego o charakterze osobistym, ktry pochodzi bezporednio od badanego.
Autobiograficzna opowie stwarza szans wyzwolenia spontanicznej narracji o yciu, gdy nasza pami wydobywa z przeszoci to, co uznajemy za wane i konieczne do konstrukcji obrazu samego siebie. (...) rozmwca sam decyduje, wybiera wtki, o ktrych bdzie opowiada, dopiero wydobywajc je ze swej pamici, nadaje im znaczenie (Szlachcicowa, 2003, s. 14).
Wywoane z pamici i odtworzone fakty zostaj przez narratorw zinterpretowane. Nadane im zostaj sensy. Opowie biograficzna nie jest tosama z tym, co realnie si zdarzyo. Jednak poszczeglne fazy realnego ycia znajduj w niej swe odbicie (ibidem, s. 1314). Metoda biograficzna jest stosowana midzy innymi na gruncie antropologii, historii, socjologii, psychologii i gerontologii (Humm, 1993, s. 88). to badanie narracyjne czsto wykorzystywane w identyfikowaniu kulturowych wzorw majcych wpyw na ycie konkretnego czowieka. Badacz dokonuje analizy kulturowego, spoecznego, historycznego, politycznego i ekonomicznego kontekstu opowiedzianej historii. poczenie opowieci o ludzkich dowiadczeniach, wraz z opisem okolicznoci, ktre im towarzyszyy, pokazuje, w jaki sposb ycie czowieka jest spoecznie konstruowane. Stanowi proces przemiany indywidualnej opowieci ycia danego czowieka (life story) we fragment udokumentowanej historii (life history).
43
W ten oto sposb subiektywne mapy dowiadcze pozwalaj zrozumie ludzkie ycie (Shacklock, thorp, 2004, s. 156).
Badania biograficzne a badanie historii ycia kobiet

Metoda biograficzna jest chtnie stosowana take w ramach womens i gender studies, pozwala bowiem na poznanie dowiadcze kobiet na rnych etapach ich ycia; analizuje wpyw najbliszego otoczenia kobiet na ich zachowania i postawy. Maggie Humm, powoujc si na sowa Susan Geiger, pisze: Kobiece historie ycia koryguj i uzupeniaj androcentryczn, utrwalon historycznie pami, wic indywidualne kobiece dzieje z caoci historii spoecznej danego okresu (Humm, 1993, s. 88). Kada kobieta i kada generacja kobiet doznaje jedynych w swoim rodzaju dowiadcze. Historie ycia opowiedziane przez kobiety umoliwiaj dokonanie wgldu w ich dowiadczanie siebie i wiata (Anderson, Jack, 1991, s. 11). Utrwalone historie ycia, przy caej ich zoonoci, pozwalaj odnale podobiestwo wielu kobiecych dowiadcze. Socjologia feministyczna pokazuje, e owo podobiestwo ma wsplne korzenie spoeczne (Humm, 1993, s. 89). Metoda biograficzna umoliwia dynamiczne podejcie do analizy sytuacji kobiet, gdzie kobiece zachowania postrzega si jako rodzaj aktywnej reakcji na wydarzenia majce miejsce w ich yciu. Autorki feministyczne podkrelaj, e, by mc w peni zrozumie zachowanie kobiet, w postpowaniu badawczym nie mona ogranicza si do analizy jednego wyodrbnionego elementu (na przykad pci czy pochodzenia spoecznego) traktowanego jako najistotniejszy w yciu kobiety. Na decyzje kobiet, a w konsekwencji na ich los, wpywa bowiem szereg czynnikw. Midzy innymi sposb funkcjonowania rodziny, podzia pracy ze wzgldu na pe, miejsce zamieszkania, wyksztacenie etc. (Grnikowska-Zwolak, 2000, s. 57).
Opowiedziana historia ycia jako fakt naukowy

Kategorie prawdy i faszu nie s uyteczne w badaniach biograficznych. ta sama osoba moe bowiem dostarczy kilku rnych biografii zalenie od czasu, miejsca i suchacza. Moe niektre fakty pomin, inne uwypukli. Nie znaczy to jednak, e opowiadane historie s faszywe. ingeborg K. Helling proponuje na uytek metod biograficznych pojcie prawda zastpi pojciem autentyczno (Helling, 1990, s. 3334).
44
Subiektywny i symboliczny charakter autobiografii sta si rdem dyskusji na temat jej wartoci jako faktu naukowego. Wykorzystanie materiau autobiograficznego w nauce prowadzi do sporw na temat zasad postpowania poznawczego w naukach spoecznych. Autobiografia ujawnia bowiem teoretyczn i praktyczn bezradno konwencjonalnej metodologii. Metoda biograficzna wymaga pogwacenia kluczowych zaoe pozytywizmu, do ktrych nale neutralno i obiektywno procedur badawczych oraz ich niezaleno od badanego zjawiska (Giza, 1991, s. 100). Badaniom opartym o indywidualne historie ycia towarzyszy zatem dyskusja na temat prawdziwoci stanowicych ich podstaw wypowiedzi. Zalenie od przyjtego podejcia badawczego jedni prbuj docieka, czy zebrane relacje na pewno odnosz si do realnych faktw na przykad studiujc dokumenty dotyczce ycia narratora. inni poprzestaj na traktowaniu relacji biograficznej jako punktu wyjcia do podjcia analizy interesujcego ich zagadnienia. W drugim przypadku osobiste relacje jednostek s traktowane jako interpretacje minionej przeszoci, a nie relacje o przeszoci takiej, jak bya. rol badacza jest tu przede wszystkim wyjanianie ycia narratora poprzez umiejscowienie go w konkretnych warunkach historycznych i kulturowych (riessman, 2001, s. 705). pracujcy na materiale autobiograficznym Jzef chaasiski pisa:
Badacz musi si postawi w sytuacjach spoecznych, w jakich yje i dziaa badany; jego oczami musi te sytuacje obj, jego problemy odczuwa i rozumie. Musi by zdolny do wspodczuwania i wspdowiadczania z badanym (...) prawda, e socjolog, majcy do czynienia z subiektywnie ujmowan rzeczywistoci, do subiektywizmu tych, ktrych bada, docza swj wasny subiektywizm. Na to nie ma rady (chaasiski, 1938, t. 1, s. XXi).
Zdaniem Jzefa chaasiskiego o wartoci materiau autobiograficznego decyduje midzy innymi wanie w subiektywizm. poniewa postawy i denia jednostki oraz jej zachowanie si nie s wynikiem obiektywnych, lecz subiektywnych sytuacji. poprzez studiowanie autobiografii poznajemy zatem konkretne sytuacje w sposb, w jaki widzi je badana jednostka (ibidem, s. XXXiii). Materia empiryczny, w domyle historie ycia, moe pochodzi z rnych rde. Najczciej jednak s to opowieci zrelacjonowane i zarejestrowane w trakcie wywiadu. Zgromadzone t drog historie ycia zawieraj zarwno fakty, jak i fikcje. Dzieje si tak z trzech powodw. po pierwsze, ludzka pami jest selektywna. po drugie, narracje budowane s wok indywidualnego rozumienia epizodw i chwil skadajcych si na yciowe dowiadczenie badanego. po trzecie wreszcie, naturalne jest, e ludzie nie
45
wszystkim chc si dzieli z innymi. Badacz korzystajcy w swojej pracy z metody biograficznej musi by wiadom, e zrelacjonowane historie ycia nie s wiernym opisem dowiadcze badanego, i e nie moe traktowa ich w ten sposb. Fakt, e informatorzy nie mwi caej prawdy, nie jest w tym wypadku dyskwalifikujcy, bowiem kilka historii ludzkiego ycia pozwala odkry wzory pojawiajce si jako element zbiorowego dowiadczenia danego czasu i miejsca. Historie zebrane w danym rodowisku spoecznym i kulturowym stanowi cenne rda-dokumenty do prowadzenia bada otaczajcego respondentw wiata (Bertaux, 1996, s. 2; Shacklock, thorp, 2004, s. 157). Narracje autobiograficzne s nie tylko relacjami z indywidualnych dowiadcze autora. rwnie wiele mwi o czasie historycznym i warunkach spoeczno-kulturowych, w jakich okrelone ycie byo przeywane i poddawane interpretacji (Fivush, 2008, s. 52). pami autobiograficzna (autobiographical memory)5, z ktr mamy do czynienia w opowieciach snutych przez ludzi na temat wasnego ycia, nie jest prostym zapisem tego, co si zdarzyo, ale stanowi interpretacj i ocen zgromadzonych dowiadcze. W pamici autobiograficznej zapisane s bowiem zdarzenia, ktre znaczco odbiy si na osobowoci jednostki interesujce, bolesne czy zabawne. Narracje dotyczce wasnego ycia s dodatkowo spoecznie i kulturowo konstruowane i ograniczane. po pierwsze, kultura definiuje ksztat ycia, dostarczajc yciowego scenariusza (cultural life script), do ktrego jednostki podporzdkowuj si bardziej bd mniej konformistycznie. po drugie, kultura definiuje take sposoby oceniania i interpretowania yciowych wydarze. Zinternalizowane wzorce postpowania stanowi filtr, poprzez ktry dowiadczamy i oceniamy wydarzenia. Jest to proces dynamiczny uwarunkowany poprzez codzienne interakcje spoeczne, ktrych uczestnicy na nowo tworz (re-create) i dokonuj rewizji (re-vision) wspomnianych modeli kulturowych (ibidem, s. 5052). Na pami biograficzn skadaj si dowiadczenia wasne jednostki zgromadzone w cigu jej ycia. pami biograficzna to przede wszystkim dowiadczenie, a nie wiedza na temat przeszoci. to przepracowywanie i reinterpretacja indywidualnych dowiadcze dokonywane z perspektywy teraniejszoci. pami biograficzna jest okrelon indywidualn wersj przebiegu zdarze, uwarunkowan indywidualnym biegiem ycia i szerszym kontekstem spoeczno-kulturowym (Kamierska, 2007, s. 18; Kamierska, 2008, s. 90). Autobiografia stanowi zatem subiektywn interpretacj wasnego ycia. Wyraone w niej treci zale od tego, co pamitamy
pami autobiograficzna nazywana jest te czsto pamici biograficzn.
46
oraz od tego, w jaki sposb rozumiemy i postrzegamy wasne ycie. Magorzata Melchior pisze:
(...) obraz przeszych wydarze, jaki (...) otrzymujemy na podstawie ustnej relacji czy wywiadu z dan osob, odzwierciedla przede wszystkim aktualny sposb dowiadczania i przeywania tamtych wydarze przez t osob. Jeeli badacz jest wiadomy powyszego, a take tego, co moe i chce uzyska przez wywiady i relacje, wtedy problem wiarygodnoci i rzetelnoci tego rodzaju materiaw traci na znaczeniu: (Melchior, 2004, s. 4647).
Wywiad biograficzny the life story interview6

technika wywiadu jest szczeglnie cenna w badaniach womens studies. Oddanie gosu kobietom pozwala na ujawnienie ich dowiadcze, myli i wspomnie, ktre wypowiadaj wasnymi sowami, co pozwala na uzupenianie i wzbogacanie wiedzy naukowej przez lata tworzonej gwnie z perspektywy androcentrycznej. Badania z wykorzystaniem wywiadu odgrywaj kluczow rol w ujawnianiu i rekompensowaniu kobiecej nieobecnoci jako aktorw ycia spoecznego w naukach spoecznych (reinharz, chase, 2002, s. 222223). Metod, ktr mona z powodzeniem zastosowa do badania historii ludzkiego ycia, jest wywiad swobodny, ktrego klasyczn posta stanowi otwarty wywiad pogbiony, najczciej wykorzystywany w badaniach etnograficznych (the open-ended in-depth interview). Wywiad pogbiony pozwala na badanie kulturowego dowiadczenia czowieka, na poszukiwanie kontekstualnych ram (contextual boundaries) owego dowiadczenia i jego percepcji. Umoliwia docieranie do tego, co stanowi istot refleksji podmiotu (Johnson, 2002, s. 106). tutaj przeprowadzajcy wywiad zaangaowany jest w nieformaln konwersacj z badanym. Jego zadaniem jest stworzy przyjacielsk atmosfer, co pomaga w zdobyciu zaufania i uzyskaniu szczerych wypowiedzi. Badacz zaczyna od przeamania lodw, zadajc oglne pytania, by stopniowo zmierza do zagadnie bdcych przedmiotem bada. tradycyjnie, przeprowadzajcy wywiad mia unika udzielania odpowiedzi na pytania kierowane w jego stron przez badanego. Dzi zasada ta coraz czciej przestaje obowizywa (Fontana, Frey, 1994, s. 364365, 371). Badacze w wywiadzie swobodnym pokazuj swoj
Sformuowanie the life story interview czyli wywiad dotyczcy historii ycia, tumacz take jako wywiad biograficzny.
6
47
ludzk twarz, odpowiadaj na pytania, wyraaj emocje, pozwala to uzyska bardziej szczere odpowiedzi oraz unikn zarzutw o nieetyczno hierarchicznych relacji w sytuacji wywiadu (Konecki, 2000, s. 174). technika wywiadu swobodnego the life story interview (Atkinson, 1998; plummer, 2001), ktr posuyam si w zebraniu materiau biograficznego, pozwala gromadzi dane, odwoujc si do fundamentalnej formy ludzkiego komunikowania si, jak jest opowiadanie historii (storytelling). Forma opowiadania (story form) obecna jest bowiem w naszych mylach i sposobie mwienia. poprzez opowiadanie historii nadajemy znaczenie wasnemu yciu. Snucie narracji jest procesem refleksyjnego ubierania w sowa wydarze, dowiadcze i uczu. Wywiad biograficzny jest form wywiadu jakociowego, ktry podlega nagraniu, transkrypcji oraz kocowemu uporzdkowaniu uzyskanej historii ycia w formie pynnej narracji. indywidualne historie ycia zgromadzone w powyszej postaci stanowi materia do badania przebiegu ycia danej jednostki w czasie. Mog te sta si podstaw interdyscyplinarnych bada nad uwikaniem ludzkiego ycia w szerszy kontekst spoeczno-kulturowy (Atkinson, 1998, s. 14). The life story interview to elastyczne i otwarte podejcie badawcze przypominajce nieformaln rozmow, zakadajce wspprac badanego i badacza. przeprowadzajcy wywiad motywuje respondenta, wysyajc w jego stron informacje sygnalizujce zainteresowanie opowiadan histori. Udziela krtkich pogbionych komentarzy, w ktrych wyraa zrozumienie dla tego, co usysza. Moe te dzieli si wasnymi przeyciami, ktre koresponduj z zasyszan histori, co szczeglnie wpywa na wzrost otwartoci badanego (ibidem, s. 3940). Dbao o to, by sytuacja wywiadu przypominaa naturaln rozmow, pozwala unikn sytuacji, gdy respondent czuje, e jest przepytywany, e daje, nie otrzymujc nic w zamian. Wzajemno (reciprocity) w wymianie informacji jest szczeglnie istotna w sytuacji wywiadu pogbionego (Wenger, 2002, s. 272). Autobiografia, jako ustne opowiadanie historii w obecnoci innej osoby, jest zatem nie tylko dzieem jej autora podmiotu autobiografii. Na jej ksztat ma rwnie wpyw zachowanie osoby przeprowadzajcej wywiad. Opowiedziana historia ycia, powstaa w wyniku spotkania dwu osb badacza i respondenta, jest wobec powyszego tworem interakcyjnym o strukturze dialogowej. w dialog jest trwaym elementem uzyskanej autobiografii. tkwi w strukturze jej tekstu nawet wwczas, gdy podczas transkrypcji usunito z niego wypowiedzi badacza (Labocha, 2000, s. 9293).
48
PRZEBIEG BADANIA
Materia autobiograficzny zgromadziam za pomoc scharakteryzowanej powyej techniki wywiadu the life story interview. Z racji istotnego wpywu przebiegu prowadzonego t drog badania na ksztat otrzymanego materiau biograficznego wszystkie wywiady przeprowadziam osobicie. Dane empiryczne zebrane zostay w cigu kilku miesicy 2002 i 2008 r. Siedemnacie biografii zgromadziam w roku 2002, pozostae trzynacie w roku 2008. powd rozoenia bada w czasie nie by zwizany z zaoeniami merytorycznymi i metodologicznymi. Wynika z powodw osobistych urodziam w tym czasie dwoje dzieci. powysze okolicznoci wpyny znaczco na moje spojrzenie na losy badanych kobiet, ktrym mogam przyjrze si z nowej pespektywy. Bdc matk dowiadczyam uwikania w rol kobiec w sposb, jakiego nie spodziewaam si zakosztowa, przekonana o tym, e posiadana wiedza i wiadomo feministyczna pozwol mi na uniknicie wielu ogranicze wicych si z byciem matk dwojga maych dzieci. Sia stereotypw okazaa si jednak bardzo silnie oddziaywa w wielu kwestiach rwnie na ksztat mojego ycia. Badane kobiety prosiam o opowiedzenie historii swojego ycia. przeprowadzone wywiady czyy retrospekcj z opowieci o yciu codziennym toczcym si w danej chwili. pytaam o dziecistwo, okres modoci, ycie dorose i czas obecny w domyle staro. Badanie rozpoczynaam od nawizania kontaktu z respondentk i przedstawienia celu podjtych studiw. przedstawiaam si jako pracownik wyszej uczelni. Jako cel prowadzonych bada podawaam opisanie i ocalenie od zapomnienia historii starszych kobiet spdzajcych staro w Bielsku podlaskim. W rozmowach z badanymi kobietami staraam si nawiza i utrzyma serdeczny kontakt oparty na wzajemnym zaufaniu pomidzy mn a respondentkami, co stanowi podstawow zasad prowadzenia jakociowego wywiadu badawczego (Kvale, 2004, s. 134). pomagao mi w tym uwane wsuchiwanie si w sowa informatorek, wykazywanie zainteresowania, zrozumienia i szacunku dla tego, co badane kobiety mwiy. Suchanie z zainteresowaniem jest bowiem podstawowym kluczem do uzyskania bogatych i interesujcych danych (plummer, 2001, s. 145). Naukowcy odwoujcy si do opowiedzianych historii ycia twierdz, e im bardziej badacz jest w stanie zbliy si do respondenta, tym gbsze informacje dotyczce jego ycia jest w stanie uzyska (Kakuru, paradza, 2007, s. 293). Umiejtno wzbudzenia zaufania poczona z empati wpywa pozytywnie na uzyskiwanie wartociowych danych (Halicka, 2004, s. 86). twierdzi si ponadto, i o wartoci wywiadw przeprowadzanych przez kobiety z innymi
49
kobietami decyduje midzy innymi fakt, i osobom tej samej pci badane s w stanie powiedzie o wiele wicej ni badaczowi-mczynie. Dotyczy to w szczeglnoci osb yjcych w spoeczestwach, gdzie wadza jest przez mczyzn silnie kontrolowana (Kakuru, paradza, 2007, s. 296). W budowaniu relacji z badanymi kobietami pomogo mi take moje pochodzenie. Urodziam si i wychowaam w Bielsku podlaskim. Uatwio mi to zrozumienie wielu opowieci, ktre zwizane byy z miejscami i wydarzeniami stanowicymi element naszego wsplnego dowiadczenia dowiadczenia wynikajcego z bycia mieszkankami Bielska podlaskiego. Na ksztat relacji z badanymi, z ktrych poowa bya wyznania katolickiego, a poowa prawosawnego, mia te z pewnoci wpyw fakt, i dorastaam w rodzinie, gdzie obie tradycje religijne przenikay si nawzajem. Za warunek konieczny pomagajcy w nawizaniu porozumienia z badanymi kobietami uznaam rezygnacj z jzyka nauki na rzecz jzyka potocznego. Dziki temu nasze rozmowy miay szans przebiega w naturalnej atmosferze, co jest niezwykle istotne z perspektywy prowadzonych przeze mnie bada. Stosowanie jzyka nauki w miejsce jzyka potocznego gwarantuje bowiem zgromadzenie surowych raportw, a nie historii ycia (Shacklock, thorp, 2004, s. 157). Badacz nie moe ponadto posugiwa si kategoriami niezrozumiaymi dla badanego (Bauman, 1998, s. 5961). po wstpnej rozmowie sucej nawizaniu wizi i zdobyciu zaufania zadawaam moim respondentkom pytanie inicjujce wypowied autobiograficzn najwaniejsze pytanie badawcze, ktrego cech podstawow stanowi otwarto i zdolno uruchomienia procesu swobodnego opowiadania historii swego ycia (initial open-ended question) (riessman, 1993, s. 54). pytanie brzmiao: prosz opowiedzie mi o swoim yciu: jak wygldao pani dziecistwo, modo i ycie dorose. W trakcie trwania wywiadw staraam si zdoby wiele danych szczegowych istotnych z racji podjtych przeze mnie rozwaa. Naturalny przebieg wywiadw, przypominajcy swobodn rozmow, czsto powodowa, e moje rozmwczynie nie wplatay ich samodzielnie w tre swoich wypowiedzi, skupiajc si na okrelonych wtkach snutych przez siebie opowieci. Dlatego te niejednokrotnie zadawaam kolejne, bardziej szczegowe pytania. Staraam si czyni to w stosownych do tego momentach, by nie zakci przebiegu naszego spotkania. Wywiady rejestrowaam przy pomocy dyktafonu na kasetach magnetofonowych. pozwolio to zachowa naturalny charakter prowadzonej rozmowy. W trakcie badania mogam pozwoli sobie na rezygnacj z notowania moich spostrzee, ktre spisywaam po zakoczeniu badania i opuszczeniu domu moich respondentek. Sporzdzone notatki stanowi-
50
y krtki zapis obserwacji dotyczcych miejsca spotkania oraz atmosfery, w jakiej toczya si rozmowa. Zgodnie z zaleceniami do przeprowadzania wywiadu biograficznego w naturalnym otoczeniu respondenta (plummer, 2001, s. 143144), wszystkie wywiady odbyy si w mieszkaniach prywatnych moich rozmwczy. Kobiety przyjmoway mnie na og bardzo serdecznie, jak gocia. czstoway kaw, herbat, wasnorcznie upieczonym ciastem i sodyczami. Z odmow udzielenia wywiadu spotkaam si czterokrotnie. Brak zgody na przeprowadzenie badania kobiety tumaczyy chorob i zmczeniem. Zgodnie z zaleceniami dotyczcymi przeprowadzania wywiadw z osobami starszymi, w powyszych wypadkach rezygnowaam z moliwoci przeprowadzania badania z dwu podstawowych powodw. po pierwsze, zy stan zdrowia respondenta moe powodowa trudnoci w komunikowaniu si, co w konsekwencji decyduje o maej wartoci uzyskanych danych. po drugie, wzgldy etyczne nakazuj uszanowa prawo starszych ludzi do spokoju (Wenger, 2002, s. 226). Kilku spord moich rozmwczy towarzyszya obawa, czy na pewno podoaj zadaniu, jakie przed nimi postawiam. Kobiety pocztkowo wahay si, brak im byo pewnoci czy bd mwi do jasno i ciekawie. W wikszoci przypadkw przytoczone objawy niepokoju mijay bardzo szybko. Zainteresowanie, okazywane syszanym opowieciom, sprawiao, e narratorki snutych opowieci nabieray przewiadczenia o wadze wypowiadanych przez siebie sw. relacje na temat bardzo osobistych dowiadcze w wypowiedziach moich rozmwczy pojawiay si czsto. Siganie pamici do przeszoci oraz opowiadanie o stanie ich faktycznego ycia wywoywao w nich take wiele emocji. Od wzruszenia i radoci, po strach, bl i smutek. Odniosam wraenie, e sytuacja wywiadu w wielu wypadkach stworzya badanym kobietom szans uwolnienia si od braku zainteresowania ich osob ich przeyciami i dowiadczeniami. W trakcie spotkania zogniskowanego wok biografii badanego respondenci wielokrotnie czerpi zadowolenie z faktu posiadania empatyzujcej publicznoci w tym wypadku badacza ywo zainteresowanego opowiadan histori ycia (Kakuru, paradza, 2007, s. 288289). W wiecie kultu modoci ludzie starsi czu si mog niezauwaani i niepotrzebni. Moliwo opowiedzenia historii swego ycia, jak stwarza pogbiony wywiad biograficzny, moga zatem sta si dla moich rozmwczy wyjtkow szans podzielenia si zgromadzonymi w cigu ycia dowiadczeniami. W prowadzeniu rozmw respondentki traktowaam jako wsptwrczynie zdobywanej wiedzy (Shacklock, thorp, 2004, s. 157). Zakadaam
51
przy tym, i prowadzone w powyszy sposb spotkanie badawcze zmienia zarwno badanego, jak i badacza, czego prowadzcy postpowanie naukowe powinien mie wiadomo (Bauman, 1998, s. 5961). Badane kobiety w wikszoci chtnie opowiaday o swoich losach, pozwalajc mi na wkroczenie w ich prywatny, intymny wiat. Z tego powodu bohaterki zebranych przeze mnie historii ycia pozostaj anonimowe. Uszanowanie prawa badanego do prywatnoci i godnoci naley bowiem do podstawowych obowizkw kadego badacza przeprowadzajcego wywiad7. Nie podaj zatem prawdziwych imion i nazwisk bohaterek przytaczanych historii. W prezentowanym tekcie dwadziecia sze kobiet pojawia si jako osoby z przyporzdkowan im liter alfabetu od A do Z. cztery respondentki posiadaj dodatkowo numer A1, B1, c1, D1. Wie si to z liczb liter w alfabecie aciskim.
ANALIZA I INTERPRETACJA ZEBRANEGO MATERIAU AUTOBIOGRAFICZNEGO
BioGRaFia JaKo PRzEdMioT aNaLizY JaKoCioWEJ

Obecnie nauki spoeczne stoj w obliczu kryzysu interpretacji. aden dyskurs, metoda ani teoria nie s uprzywilejowane. Norman K. Denzin odwoujc si do sw claudea Levi-Straussa, twierdzi, e badacz nadajcy znaczenia postpuje jak majsterkowicz (bricoleur). posuguje si takim narzdziem bd metod, ktra jest uyteczna w danej chwili (Denzin, 1994, s. 500501). O analizie danych jakociowych Denzin pisze: interpretacja jest sztuk i nie moe zosta sformalizowana (ibidem, s. 512). podejcie jakociowe zakada jedno badacza z poznawanym wiatem, a tym samym subiektywny charakter kadego poznania. Badacz posuguje si tu elastycznymi, mikkimi narzdziami, ktre pozwalaj dotrze w gb badanego zjawiska. Nie szuka zalenoci przyczynowo-skutkowych, ale prbuje je zrozumie. Zadaniem prowadzcego badanie jest sucha uwanie, co otaczajca rzeczywisto mwi. pozna kontekst badanego zjawiska, przyglda si mu z moliwie wielu stron, by dostrzec jego zoono i wielowymiarowo. Badacz nie powinien wierzy, e uda
ponadto, na wyran prob jednej z respondentek, nie publikuj kilku fragmentw jej opowieci.
7
52
mu si uj badan rzeczywisto caociowo. Jest to bowiem niemoliwe (Bauman, 1998, s. 55, 6162). W prowadzonym postpowaniu badawczym opowiedziane historie ycia, skadajce si z mnstwa zoonych i pogmatwanych danych, uporzdkowaam w czyteln narracj, ktrej sporzdzenie stao si podstaw poprawnej analizy zgromadzonych danych (Atkinson, 1998, s. 5456). Archiwum ludzkiej pamici jest bowiem miejscem, gdzie nie istnieje adna okrelona struktura czasowa: Wydarzenia, nastroje, przeycia zalegaj pki archiwum bez adu, i co waniejsze bez chronologii (Skarga, 1995, s. 13, 17). powyszy fakt wpywa na sposb opowiadania o wasnym yciu. Osoby udzielajce wywiadu przekazuj badaczowi tak zwane pierwotne opowieci, ktre badacz ma za zadanie uporzdkowa w okrelony sposb. Jedna z moliwoci polega na transkrypcji zebranych danych w postaci tekstu narracyjnego (Kvale, 2004, s. 188). transkrypcja wywiadu biograficznego jest zajciem wymagajcym ogromnego wysiku i pochaniajcym wiele czasu. Badacz osobicie przepisuje wszystkie wypowiedzi badanego, ktre nastpnie porzdkuje, nadajc im struktur pynnej narracji. Spisujcy tekst wywiadu decyduje, w jakiej kolejnoci uoy poszczeglne paragrafy. Nie wolno mu jednak zmienia sw i sensu wypowiedzi badanego. im mniej ingerencji w ksztat wypowiedzi badanego, tym lepiej. W tak sporzdzonej transkrypcji nie ma miejsca na pytania i komentarze czynione w trakcie wywiadu przez badanego (Atkinson, 1998, s. 5456). Kierujc si powyszymi wskazwkami, zgromadzone wywiady uporzdkowaam w taki sposb, by tworzyy spjn opowie narracj. Zachowaam przy tym naturalny sposb mwienia moich rozmwczy. Nie poprawiaam ich wypowiedzi. Bez zmian pozostawiam take fragmenty z elementami gwary biaoruskiej (Faliska, 1989). Mogce sprawi kopot wyraenia i zwroty tumaczyam w przypisach. podstawowa trudno przy podejmowaniu analizy danych biograficznych polega na tym, e wiemy jedynie co bada i e wolno bada. Nie do koca natomiast wiadomo, jak podejmowa analizy. Halina palska nazywa to stanem metodologicznej niepewnoci (palska, 2002, s. 37). Nie ma jednego wzorca, wedug ktrego mona analizowa sytuacj badanych osb. Kady przypadek traktowany jest indywidualnie. Stale poszukuje si nowych metodologicznych i narracyjnych strategii, ktre umoliwiyby prezentowanie ludzkich historii z uwzgldnieniem ich caej zoonoci (Shacklock, thorp, 2004, s. 158). Dariusz czaja pyta: co zatem zrobi z prawdziw histori pojedynczego ycia? Zdaniem autora potraktowanie indywidualnego ludzkiego ycia jako statystycznego przypadku zwyczajnie zabija. Autor postuluje odej-
53
cie od zaoe i dyrektyw poznawczych paradygmatu pozytywistycznego, gdzie metoda wiedzie prymat nad prawd w kierunku dialogicznej formuy rozumienia. Odwoujc si do tekstw Wilhelma Diltheya, Dariusz czaja przekonuje, e nie ma moliwoci zinterpretowania ludzkiego ycia w sposb definitywny i jednoznaczny. Jego lektura i wyjanianie nie ma wic, i mie nie moe, ostatecznego koca (czaja, 2004, s. 7475, 78):
poznanie ywego, pulsujcego ycia, ycia z jego niedajc si precyzyjnie wykreli trajektori przypadkw, zawsze naznaczone bdzie skaz nieadekwatnoci. Analiza ycia skazana jest tedy na niedo-powiedzenie, a w ostatecznoci niewy-powiedzenie. interpretacje ycia zawsze zawiera bd w sobie ow, nieusuwaln lep plamk poznania. Ale nie jest to okoliczno epistemologicznie frustrujca. Nie jest to wiadectwo bezradnoci poznawczej, ale konsekwencja rdowej, pierwotnej, nieprzekraczalnej ontologii ycia. to po prostu uznanie twardej koniecznoci, wynikajcej z przekonania, e kade pozytywne rozwizanie zagadki ycia staje si kolejnym pytaniem, na ktre trzeba da odpowied (czaja, 2004, s. 7980).
Analiz osobistych narracji przeprowadza si wolno. Wymaga ona od badacza wielu wysikw skupienia, uwagi oraz umiejtnoci dostrzeenia wielu zalenoci i niuansw (riessman, 2001, s. 706). W docieraniu do sensw ukrytych w opowieciach badanych kobiet odwoaam si do hermeneutyki, gdzie interpretujcy wychodzi poza to, co jest powiedziane wprost, aby dotrze do znacze niewidocznych bezporednio w tekcie (Kvale, 2004, s. 204206). Analiz zgromadzonego materiau biograficznego traktowaam jako przeduenie sytuacji wywiadu. Moje myli wykraczay poza to, co dane bezporednio, do tego, co mogo zosta powiedziane. Opisane podejcie badawcze okrela si mianem dialogowej analizy tekstu wywiadu, gdzie odpowiedzi respondenta otwieraj horyzont moliwych sensw, ku ktremu naley poda (Kvale, 2004, s. 187).
HERMENEUTYCzNa iNTERPRETaCJa BioGRaFii

Zgromadzony materia biograficzny poddaam analizie hermeneutycznej. Kluczem interpretacyjnym zebranych materiaw uczyniam midzy innymi teorie feministyczne, ujawniajce w ksztatowanej przez kultur i spoeczestwo wiadomoci potocznej obecno treci determinujcych losy kobiet ze wzgldu na przynaleno do okrelonej pci. W prowadzonym postpowaniu badawczym odwoaam si do Heideggerowskiej reguy koa hermeneutycznego, zgodnie z ktr rozumienie przebiega ruchem kolistym od caoci do czci i z powrotem do caoci. Gdzie cao ro-
54
zumiemy na podstawie czci, a cz na podstawie caoci. Koo hermeneutyczne to proces, w ktrym poznanie rozpoczyna si od uchwycenia pewnej caoci jako skadajcej si z szeregu rnorodnych czci powizanych ze sob i umiejscowionych w okrelonym kontekcie (Gadamer, 1993a, s. 227). Gdy ow cao stanowi ycie czowieka, obserwujemy je na tle rzeczywistoci, w ktrej ono si toczy (Ablewicz, 1994, s. 32). Nastawienie hermeneutyczne w naukach spoecznych stoi po przeciwnej stronie orientacji scjentystycznej, prowadzcej w kierunku naladowania nauk przyrodniczych bazujcych na wierze w potg chodnego rozumu (Lepenies, 1997, s. 17). Hermeneutyczna interpretacja ycia jednostki oznacza prowadzenie dialogu, ktry toczy si midzy autorem, tekstem a interpretatorem. Tekst stanowi tu trwale zarejestrowana ekspresja ycia autora (ibidem, s. 33). Znaczenie, ktre powstaje w trakcie interpretacji hermeneutycznej, wymaga odniesienia take do rzeczywistoci interpretatora. Gadamer stoi na stanowisku, i kademu dana jest moliwo rozumienia tylko ze swojego miejsca, czasu, sytuacji dziejowej i indywidualnego horyzontu. Zatem wpyw interpretatora na rezultat badania jest, po pierwsze, nie do wyeliminowania. po drugie, nie naley do jego wykluczenia dy. Odniesienie tekstu do sytuacji, w ktrej jest przez kogo rozumiany, jest staym skadnikiem interpretacji. Osoba interpretujca jest czci znaczenia, ktre wydobywa. Hermeneutyka zakada, e ten sam temat moe by prezentowany rozmaicie. Zalenie od momentu historycznego, w ktrym badanie jest dokonywane, oraz od jego autora (rosner, 1991, s. 154155, 166). rozumienie hermeneutyczne nie stanowi wobec tego procesu zamknitego. Zwizane jest bowiem z dowiadczeniem tworzcego je czowieka. i podobnie jak on sam, podlega dziaaniu czasu. Znaczenie wypracowane w toku interpretacji hermeneutycznej, ktr Gadamer nazywa inaczej dowiadczeniem hermeneutycznym, jest zawsze tylko jednym z moliwych odczyta badanego problemu. Nie jest wynikiem jednoznacznym i ostatecznym. rozumienie ma charakter niekoczcego si procesu osigania peni sensu. punkt wieczcy rozumienie nie pokrywa si z punktem wyjcia, lecz mija go, by sta si zalkiem nastpnego krgu spirali myli (Ablewicz, 1994, s. 3132). Gadamer pisze: Zadanie polega na tym, by na zasadzie koncentrycznych krgw rozszerza spjno zrozumianego sensu. Zgodno wszystkich szczegw z caoci to kryterium poprawnoci rozumienia. Brak takiej zgodnoci oznacza niepowodzenie rozumienia (Gadamer, 1993b, s. 278). Zdaniem ricoeura w hermeneutycznym krgu domys i uprawomocnienie odniesione s do siebie koowo, stanowi subiektywne i obiektywne
55
nastawienie do tekstu. Granice interpretacji wyznaczane s przez interpretowany tekst. ricoeur pisze:
(...) cho to prawda, e jest zawsze wicej ni jeden sposb konstruowania tekstu w odbiorze, to przecie nie jest prawd, e wszystkie interpretacje s sobie rwne. tekst ustanawia ograniczone pole takich moliwych konstrukcji. (...) Zawsze jest moliwa argumentacja za lub przeciw danej interpretacji (...) (ricoeur, 1989, s. 166167).
Zdaniem Heideggera procesem interpretacji hermeneutycznej zawsze kieruje pewne oczekiwanie sensu. interpretacja rozpoczyna si od pewnej prekoncepcji, ktra nastpnie jest korygowana, rozwijana i pogbiana (rosner, 1991, s. 153). istot hermeneutyki jest przekonanie, i nie ma interpretacji bez zaoe. interpretator posiada tak zwane przedrozumienie, ktre wypywa z jego wiedzy i osobistych dowiadcze. take Gadamer twierdzi, e refleksja nie jest nigdy wolna od z gry powzitych sdw i uprzedze swoistych dla czasw, w ktrych yjemy, a postulat odrzucenia wszelkich przesdw sam jest przesdem. przesdy, o ktrych wspomina autor rozprawy Prawda i metoda, to sposb mylenia i wartociowania znamienny dla czasw, spoeczestwa, narodowoci i rodowiska, w ktrym yjemy. Przedrozumienie odwouje si do tego, co wsplne ludziom w ramach danej tradycji (rosner, 1991, s. 152155; Krasnodbski, 1986, s. 201). Katarzyna rosner wyjania:
(...) problem metodologiczny hermeneutyki polega nie na uwolnieniu si od owych przesdw nie jest to bowiem moliwe lecz na tym, by przez uwiadomienie ich sobie uczyni z nich pozytywn determinacj naszego rozumienia (rosner, 1991, s. 12).
Hermeneutyka wyklucza zatem totaln bezzaoeniowo w badaniach. Docieranie do znaczenia interpretowanych zjawisk odbywa si ruchem kolistym pomidzy przedrozumieniem a ukrytym w nich sensem. Katarzyna rosner napisaa:
Zadaniem interpretacji hermeneutycznej nie jest uprzedmiotawiajca rekonstrukcja pierwotnego znaczenia tekstu jest to bowiem niewykonalne lecz (...) przyswojenie tekstu czy nawizanie z nim dialogu, tak by mg on przekazywa prawd, ktra bdzie dla nas wana, ktra poszerzy nasz samowiadomo nasze rozumienie siebie i naszego wiata (ibidem, s. 157).
W trakcie procesu interpretacji historii ycia starszych mieszkanek Bielska podlaskiego kierowaam si przede wszystkim powyszymi so-
56
wami. W prowadzonym postpowaniu badawczym wypowiedzi moich rozmwczy potraktowaam jako teksty kultury. Historiom ycia badanych kobiet przygldaam si z perspektywy zakadajcej wpyw pci kulturowej na proces ksztatowania si tosamoci i przebieg ycia czowieka. Nakreliam t drog obraz ycia moich rozmwczy, ktrych jednostkowe losy uzalenione byy zarwno od okrelonych warunkw spoeczno-kulturowych, jak i od ich cech indywidualnych od ich zdolnoci negocjowania ksztatu wasnego ycia.
Cz II
KOBiecA tOSAMO A LOSY BADANYcH KOBiet NA TLE SpOecZNO-KULtUrOWYM
Rozdzia III
Enkulturacja1 w dziecistwie, modoci i na staro

WPYW KULTUROWEJ KONSTRUKCJI PCI NA KSZTAT LUDZKIEGO YCIA
ToSaMo
pojcie tosamoci jest pojciem niezwykle zoonym definiowanym na wiele rnych sposobw w zalenoci od przedmiotu i zakresu bada. W naukach spoecznych mwi si dzi o trzech wzajemnie przenikajcych si typach tosamoci: osobistej ( personal identity), spoecznej (social identity) i zbiorowej (collective identity) (Snow i in., 2004). Kategoria pci kulturowej, kluczowa w podjtych przeze mnie rozwaaniach, sprawia, i na potrzeby prowadzonych bada zdecydowaam si przyj definicj tosamoci jako spoecznie i kulturowo uksztatowanej struktury odczu, wartoci i przedstawie (reprezentacji) jednostki odnoszcej si do niej samej (titkow, 2007, s. 9). Na szczegln rol zakorzenienia tosamoci ego w tosamoci kulturowej wskazywa erik H. erikson (2000, s. 293). Z perspektywy dzisiejszego
pojcia enkulturacja za Wojciechem Burszt uywam zamiennie z terminem socjalizacja (Burszta, 2004, s. 19). Enkulturacja stanowi w tym znaczeniu proces wrastania w kultur danego spoeczestwa, ktry sprawia, e jednostka staje si integralnym czonkiem tego spoeczestwa i nosicielem jego kultury (Nowa encyklopedia powszechna PWN, 1995, t. 2, s. 252).
1
60
cZ ii: KOBiecA tOSAMO A LOSY BADANYcH KOBiet
stanu bada mwi si jednak o tak zwanym paradoksie eriksona. inicjator bada nad tosamoci w naukach spoecznych jawi si wspczenie jako zwolennik postawy zachowawczej, dla ktrego tosamo stanowia stay, znajdujcy potwierdzenie w rodowisku spoecznym, sposb autodefiniowania jednostki. Dzi wiemy ju, e tosamo, zarwno na poziomie indywidualnym, jak i zbiorowym, podlega nieustajcym zmianom (titkow, 2007, s. 3738). Dla zrozumienia zalenoci pomidzy kultur a tosamoci jednostki niezbdne jest zatem traktowanie rozwoju ja jako cigego procesu toczcego si i trwajcego przez cae ycie czowieka. istniej dwie paszczyzny, na ktrych sytuowane s dowiadczenia tosamociowe jednostki: kontynuacja bycie kim, kto pozostaje tym samym, bycie kim, kto jest tosamy z sob z przeszoci mimo upywu czasu i zmiennych okolicznoci ycia (sameness) oraz odmienno bycie kim, kto jest odrnialny w pewien szczeglny sposb od innych, przejawianie cech wyjtkowych, decydujcych o wyjtkowoci podmiotu, ktry postrzega si jako odmienny od innych podmiotw (distinctiveness) (Bokszaski, 2006, s. 3537). pojcie tosamoci odwouje si wic z jednej strony do szukania przez kadego czowieka podobiestw pomidzy ja a innymi, do trwania, pozostawania sob (Szlachcicowa, 2003, s. 12). Z drugiej za, wskazuje na potrzeb bycia odrbnym, na potrzeb odrniania wasnego ja od innych. indywidualna tosamo czowieka jest okrelona przez rnorodne identyfikacje i przyswojone treci kulturowe wice jednostk z zewntrznym wiatem. Owe identyfikacje i przekazy kultury stwarzaj pomost intersubiektywnoci, stanowi swoist realizacj wsplnych kulturowych elementw i swoist ich konfiguracj waciw jednostce. Mwimy wic o tosamoci pciowej, zawodowej czy narodowej jednostki (Koskowska, 1996, s. 107108).
ToSaMo RodzaJoWa
tosamo pciowa ( gender identity) to wewntrzne przekonanie o byciu osob okrelonej pci. to take ksztatujce si w toku naszego ycia cechy psychiczne odpowiadajce spoecznym definicjom kobiecoci i mskoci (Nasze ciaa..., 2004, s. 188). tworzenie si sposobu widzenia siebie funkcjonujcych w spoeczestwie jako mczyni i kobiety ma doniose znaczenie zarwno dla naszego rozwoju, jak i dla sposobu, w jaki wchodzimy w interakcje w cigu caego ycia (turner, Helms, 1999, s. 199).
rOZDZiA iii: eNKULtUrAcJA W DZieciStWie, MODOci i NA StArO
61
Od dziecka uczymy si postrzega wiat i dziaa w nim midzy innymi wedug schematw rodzajowych. Sandra Lipsitz Bem mwi o tak zwanych pryzmatach rodzaju (lenses of gender) schematach mylowych: ideologicznych, psychologicznych i spoecznych, ktre, zakorzenione w praktykach kulturowych, z pokolenia na pokolenie pomagaj utrwala mski porzdek spoeczny. Nale do nich: androcentryzm definiowanie mczyzn i mskiego dowiadczenia jako neutralnej normy, polaryzacja rodzaju nierozerwalny zwizek kulturowy pomidzy pci i kadym innym aspektem ycia ludzkiego oraz esencjalizm biologiczny (racjonalizujcy i uzasadniajcy dwa poprzednie pryzmaty) przyjmujcy rnice biologiczne midzy pciami jako zasad organizujc ycie spoeczne (Bem, 2000, s. 1517). Dzieci wychowywane w spoeczestwach naznaczonych polaryzacj rodzajw, definiowan jako organizowanie wszystkich dziedzin ycia spoecznego wok rozrnienia midzy tym, co mskie, a tym, co eskie, uwewntrzniaj j (ibidem, s. 134). teoria wrastania w kultur Sandry Lipsitz Bem tumaczy sposb ksztatowania osobowoci okrelonych pod wzgldem rodzaju. Osobowo postrzegana jest tu zarwno jako proces, jak i produkt, ktry nie tylko stanowi zesp nabywanych w toku uczenia si cech mskich i eskich, ale jest take sposobem patrzenia na rzeczywisto prowadzcym do wytwarzania i powielania cech kobiecoci i mskoci w trakcie caego ycia czowieka, w cigu ktrego ksztatowana jest nasza tosamo. Bem twierdzi, e zgodnie z naszym kulturowym pojciem prawdziwego mczyzny lub prawdziwej kobiety, ograniczamy siebie, nie pozwalajc sobie na zachowania przekraczajce przyswojone przez nas normy dotyczce funkcjonowania w ramach okrelonej pci. co wane, wedug podobnych norm postrzegamy i oceniamy innych (ibidem, 2000, s. 147, 150151). przypisanie do okrelonej pci czsto powoduje, e ludzie nie rozwijaj zdolnoci, ktre wykraczaj poza przeznaczone im role (ibidem, 2000, s. 124). psychologiczny proces konstruowania tosamoci pciowej podlegajcy oddziaywaniom spoeczno-kulturowym opisywaa te Nancy chodorow. Autorka The Reproduction of Mothering zwracaa uwag na fakt, e indywidualna tosamo pciowa czowieka jest wynikiem zarwno zewntrznych oddziaywa kultury, jak i efektem dokonujcych si wewntrz jednostki procesw psychicznych. Owo poczenie si wpyww kultury i osobistych cech jednostki chodorow okrela mianem personal-cultural sense of gender, co mona przetumaczy jako osobisto-kulturowe poczucie rodzaju. Jej zdaniem na proces ksztatowania si tosamoci rodzajowej maj wpyw nie tylko wczesne relacje i dowiadczenia z dziecistwa, ale rwnie aktualnie przeywane stany psychiczne. i jedne, i drugie czynniki maj swj udzia
62
w konstytuowaniu prywatnej psychologicznej niepowtarzalnoci czowieka. Nancy chodorow podkrela, e kady z nas osobicie ksztatuje swj wasny rodzaj ( gender). przekaz kulturowy stanowi jedynie trzon, wok ktrego kady, zalenie od temperamentu i indywidualnych dowiadcze, buduje wasne poczucie tosamoci rodzajowej ( gender identity) (chodorow, 1995, s. 517524). Wysuwane twierdzenia chodorow opiera na wasnej pracy klinicznej, ktra, jak twierdzi, daa jej podstawy do przekonania, e wszystkie elementy ludzkiej egzystencji budowa ciaa, praktyki socjalizacyjne, wpyw osobowoci rodzicw, treci kulturowe, posiadana rodzina, warunki ekonomiczne i polityczne, rasa oraz klasa spoeczna cznie oddziauj na ksztat tosamoci rodzajowej. proces ksztatowania wasnego ja, uwarunkowany przez wzorce zachowa przypisane okrelonej pci, nigdy nie jest automatyczny i wsplny wszystkim ludziom. i cho niekwestionowanym faktem kulturowym jest, e to mczyni czciej sprawuj wadz, wyraaj swj gniew, zajmuj wicej przestrzeni i s obsugiwani przez kobiety, od ktrych oczekuje si postawy pasywnej i podporzdkowania, to kady indywidualnie przetwarza przekazy kulturowe dotyczce pci zalenie od wasnych cech psychicznych i warunkw, w jakich przychodzi mu y (ibidem, s. 538539). Stanowisko Nancy chodorow wskazuje tym samym na moliwoci zwizane z przekraczaniem utartych wzorcw zachowa, ktre mona by dookreli, uywajc pojcia wypracowanego przez Sandr Lipsitz Bem nonkonformizmem rodzajowym. Nonkonformizmem rodzajowym Bem nazwaa postpowanie kobiet i mczyzn, ktrzy sprzeciwiaj si kulturowym scenariuszom rodzaju. przy czym w sprzeciw moe przybiera rne formy. Od zdecydowanego aktywnego dziaania wbrew wyznaczonym normom rodzajowym, po drobne zmiany w zachowaniu odbiegajce od utartych schematw postpowania (Bem, 2000, s. 159). postpowanie niezgodne ze schematem rodzajowym byoby zatem rodzajem nonkonformizmu buntu, ktry prowadziby w konsekwencji do przeobrae w strukturze tosamoci jednostki.
STEREoTYPY PCi
Stereotypy to reprezentacje struktury poznawcze zakodowane w umyle czowieka (pictures in our head), ktre w sposb uproszczony i nadmiernie zgeneralizowany, bez uwzgldnienia caej moliwej wiedzy na dany temat, odnosz si do jakiej kategorii spoecznej (Lippmann, 2004, s. 1516). Stereotypy wywieraj niezaprzeczalny wpyw na ludzkie
63
zachowania. powoduj, e oceniamy i jestemy oceniani wedug faszywego klucza. Wpywaj na to, jak widzimy siebie i innych. Warunkuj te nasze zachowania wobec kategoryzowanej grupy oraz zachowania grupy bdcej przedmiotem kategoryzacji. S przy tym trwae i odporne na napywajce z zewntrz informacje mogce dokona ich przeksztacenia (Aronson, 1995, s. 373374). Jednymi ze stereotypw, jakimi posugujemy si w cigu ycia, s stereotypy rodzaju ( gender stereotypes), na ktre skadaj si przekonania dotyczce cech psychicznych mczyzn i kobiet, jak rwnie dziaa odpowiednich dla jednej i drugiej pci. Stereotypy pci nale do stereotypw kulturowych stanowicych system zbiorowych przekona przekazywanych przez normy i jzyk odnoszcy si do sztywnej, uproszczonej i czsto znieksztaconej percepcji i koncepcji pewnej grupy w spoeczestwie i przypisywania jej czonkom wsplnych cech typowych (ibidem, s. 21; Macrae i in., 1999, s. 20). Stereotypy pci stanowi jedne z pocztkowych i podstawowych kategorii spoecznych przyswajanych w pierwszych latach ycia, ktre staj si podstaw tworzenia obrazu wasnej osoby (Mandal, 2003, s. 37). pe zostaje przez dzieci stosunkowo dobrze przyswojona jeszcze przed ukoczeniem trzeciego roku ycia. W tym okresie dzieci nabywaj zdolno do klasyfikowania siebie i innych jako przedstawicieli rodzaju mskiego bd eskiego ( gender labeling) (Brannon, 2002, s. 97210). pe jest kategori dominujc w realnym yciu. Kategorie pciowe, a tym samym rwnie stereotypy rodzaju, s aktywizowane na wstpie wszelkich kontaktw interpersonalnych. Kad napotkan osob od razu podwiadomie przyporzdkowujemy do okrelonej pci (Kwiatkowska, 1999, s. 150). Nastpuje wwczas proces automatycznej kategoryzacji (automatic categorization process), podczas ktrego ludzie oceniajc innych wydaj si preferowa informacje, ktre pasuj i potwierdzaj wyznawane przez nich stereotypy, ignorujc informacje z nimi niezgodne (Fiske, 2000, s. 306307). Z jednej strony stereotypy pci wpywaj na to, jak jestemy postrzegani, z drugiej wpywaj rwnie na to, jak widzimy sami siebie2. celem stereotypw jest dostarczenie materiau okrelajcego, jak dana grupa
Wykazano na przykad, e kobiety s postrzegane przez siebie i innych jako nalece do zbiorowoci rozumianej jako agregat osb zunifikowanych (aggregate group). czonkowie tak widzianej zbiorowoci s mao rozrnialni, a ich waciwoci psychologiczne s zdominowane przez fakt przynalenoci grupowej. Mczyni natomiast widz siebie i s widziani jako kolektyw (collection) jako grupa bardzo zrnicowanych jednostek,
2
64
powinna myle, czu i zachowywa si. Stereotypy umoliwiaj take sprawowanie kontroli jednej grupy nad drug. Dystrybucja dowiadcze wpywajcych na tosamo jednostek nie jest losowa, ale, w duej mierze, sterowana przepisami rl pciowych (Kwiatkowska, 1999, s. 152155).
TRadYCYJNE STEREoTYPY PCi

tradycyjny podzia na pe i przypisane jej role by wyrany i jasny. Mczyzna peni rol gowy rodziny ma, ojca i ywiciela. powoaniem kobiety byo dba o dzieci, ma i gospodarstwo domowe. Stereotypowe cechy, ktre okrelay msko, to: sia, odwaga, zdecydowanie, agresywno, dominacja, ambicja i niezaleno. Mczyzna ukrywa swoje emocje i saboci. Stereotypowe cechy kobiece to: zdolno do powicania si innym, cierpliwo, interpersonalna wraliwo, delikatno, zaleno i emocjonalno. Stereotypy pci, zakorzenione gboko w naszej podwiadomoci, wykazuj zadziwiajc trwao (Deaux, Kite, 2002, s. 360, 373). W naszym krgu cywilizacyjnym od mczyzn nadal na og oczekuje si rywalizacji, dominacji i denia do sukcesu, od kobiet ulegoci, opiekuczoci i wsppracy (Firkowska-Mankiewicz, 1995, s. 44). powinnoci mczyzn jest w dalszym cigu zapewnianie rodkw do ycia, a kobiet zajmowanie si domem (Domaski, 1995, s. 65). istnieje przekonanie, e dbanie o dobro innych ludzi cechy ekspresyjne lub prospoeczne, s domen kobiet. Mczyzn za spostrzega si jako asertywnych i sprawujcych kontrol, przypisujc im cechy instrumentalne lub sprawcze (Deaux, Kite, 2002, s. 360). Dlatego mczyzna penicy rol tradycyjnie przypisan kobiecie musi stawi czoa wielu przeciwnociom. Sytuacja, w ktrej rzuca prac i zajmuje si dziemi, podczas gdy kobieta zarabia na utrzymanie rodziny, jeszcze wielu ludziom wydaje si niedorzecznoci. Badania ostatnich lat pokazuj, e zmianom szybciej i atwiej podlegaj stereotypy dotyczce kobiet ronie akceptacja dla elastycznoci roli kobiecej. Linda Brannon wnioskuje, e mczyni s obecnie przedmiotem silniejszej stereotypizacji ni kobiety. Mski stereotyp okazuje si bardziej skrajny od kobiecego zarwno pod wzgldem cech fizycznych, jak i spoecznych. Mczyni s bardziej stereotypowo spostrzegani zarwno przez kobiety, jak i przez samych siebie (Brannon, 2002, s. 224225).
ktre nie s redukowalne do bycia czonkiem danej grupy (Lorenzi-cioldi, Doise za: Kwiatkowska, 1999, s. 150).
65
W podtrzymywaniu tradycyjnych stereotypw pci, pomimo wielu pozytywnych zmian, jakie nastpiy w tym wzgldzie, nadal czynny udzia bior media, gdzie kobiet czsto widzimy w kuchni, reklamujc proszki do prania i rodki do czyszczenia. Dookoa niej biegaj dzieci. tu wadza w domu, i poza nim, zazwyczaj naley do mczyzny. to on z reguy zarabia wicej (Zierkiewicz, Kowalczyk, 2002). Za tradycyjnym modelem kobiecoci i mskoci opowiada si take Koci, wedug ktrego zadaniem i drog do samospenienia kobiety jest maestwo i macierzystwo (Skierczyska, 1997)3. Stereotypy pciowe podtrzymuj dyskryminacj kobiet na rynku pracy i dominacj jednej pci w strukturach wadzy. Kay Deaux i Mary Kite twierdz, e
(...) sytuacja ta bdzie trwaa tak dugo, jak dugo kobiety i mczyni bd wykonywa odmienne obowizki domowe i jak dugo odmienny bdzie ich udzia w rynku pracy (Deaux, Kite, 2002, s. 374).
Dlatego zmian stereotypw powinny poprzedzi radykalne zmiany spoeczne. Szczegln uwag zwraca na w fakt pierre Bourdieu, ktry podkrela, e samo uwiadomienie sobie istnienia nierwnoci pciowych nie wystarcza, by zmienio si ycie kobiet i mczyzn. Jego zdaniem naleaoby raczej dokona radykalnych zmian spoecznych, poczwszy od polityki pastwa, a koczc na szkole. tylko tego rodzaju dziaania mogyby wpyn na rzecz stopniowego osabienia mskiej dominacji (Bourdieu, 2004, s. 5455, 139).
PRoCES SoCJaLizaCJi
Socjalizacja to proces aktywnego przyswajania sobie przez czowieka warunkw rodowiska: narzdzie, ktre pomaga w realizacji praktycznych potrzeb bytu, bezpieczestwa i porzdku, przygotowujce jednostk do penienia rl spoecznych, przyswojenia nawykw, wiedzy i innych atrybutw pozycji spoecznych dla niej przewidzianych lub stanowicych przedmiot jej aspiracji (Koskowska, 1996, s. 108). W trakcie socjalizacji czowiek moe w sposb indywidualny i zrnicowany przez okrelone sytuacje zachowywa si wobec wymogw spoecznych, ktre wi si z deniem do przystosowania danej jednostki
3
Wicej na ten temat pisz w rozdziale powiconym macierzystwu.
66
do funkcjonowania w danej kulturze i spoeczestwie. Klaus-Jrgen tillmann podkrela aktywn rol jednostki zdolnej przeksztaca rodowisko, w ktrym funkcjonuje. twierdzi, e rozwj osobowoci jest procesem wymiany pomidzy podmiotem a przekazywanym mu spoecznie rodowiskiem (tillmann, 2006, s. 910). interesujc koncepcj wdraania kultury symbolicznej w wiadomo spoeczn sformuowa pierre Bourdieu, odwoujc si do pojcia habitusu. Habitus okrela zbir moliwych rl, ktre zazwyczaj przyjmowane s przez ludzi bezrefleksyjnie jako co naturalnego i oczywistego, jako system schematw percepcji, mylenia i dziaania (Bourdieu, 2004, s. 17, 4546). O jego ksztacie decyduje szereg czynnikw. Nale do nich: pochodzenie, warunki ycia, dziedziczony kapita kulturowy oraz pe i miejsce zamieszkania. pierre Bourdieu mwi o spoeczno-kulturowych rdach habitusu. Nazywa go spoecznie ustanowion natur, ktra kieruje czowiekiem tak, i ten nie zauwaa, e dziaa wedug regu narzuconych mu z zewntrz. Ksztatowanie habitusu dokonuje si poprzez wpajanie kolejnym generacjom okrelonych wartoci (Koskowska, 1990, s. 911, 17). proces ten jest form realizacji przemocy symbolicznej definiowanej jako przemoc
delikatna, niewyczuwalna i niewidoczna nawet dla jej ofiar (...) wywierana gwnie czysto symbolicznymi kanaami komunikacji i wiedzy oraz niewiedzy, poprzez niewiadome przyzwolenie, a wreszcie za porednictwem uczu (Bourdieu, 2004, s. 8).
Wpyw habitusu jest na tyle silny i skuteczny, e niemal automatycznie odwoujemy si do zawierajcych si w nim zasad postpowania (Koskowska, 1990, s. 911). Gender Bourdieu okrela mianem habitusu rodzajowego habitus mski i habitus kobiecy, stanowicego naturalizowan konstrukcj spoeczn (Bourdieu, 2004, s. 10, 34).
SoCJaLizaCJa i ENKULTURaCJa PCioWa

Socjalizacja pciowa ( gender socialization) wdraanie do kulturowo i spoecznie ustanowionych wzorw przypisanych pci, rozpoczyna si w momencie urodzenia i trwa przez cae ycie. W okresie wczesnego dziecistwa decydujcy wpyw na rozwj rodzajowy ( gender development) dziecka wywieraj rodzice, ktrzy, zalenie od wasnych przekona, przejawiaj wobec swoich dzieci nacechowane rodzajem zachowania ( genderrelated behaviour) (Blakemore, Hill, 2007, s. 192). pocztkowy etap wpajania kultury, jaki dokonuje si w rodzinie, maych grupach pierwotnych i lokalnym rodowisku pochodzenia, zajmuje
67
wane miejsce take w rozwaaniach pierrea Bourdieu. rodzin Bourdieu okrela mianem pierwotnego locus mskiej dominacji (Bourdieu, 2004, s. 47, 101106). Odpowiada ona bowiem za ksztatowanie podstawowego pierwotnego habitusu lecego u podstaw pniejszego przyswajania kultury i ksztatowania kolejnych habitusw. pierwotne rodzinno-domowe i rodowiskowe wpojenie kultury Bourdieu czy z uyciem przemocy symbolicznej, ktra przejawia si pniej moe midzy innymi zamkniciem w jednym krgu kultury czy uwizieniem w obrbie uwewntrznionych wartoci (Bourdieu, passeron, 1990). Bourdieu podkrela jednak, e bdem byoby koncentrowanie uwagi na rodzinie jako gwnym rdle podtrzymywania mskiej dominacji. Bowiem zasady realizowane w uniwersum domowym wypracowuje i narzuca si w takich instancjach jak szkoa czy pastwo, skd docieraj do prywatnego zacisza poszczeglnych rodzin (Bourdieu, 2004, s. 11). promowanie stereotypowych rl rodzajowych odbywa si midzy innymi w trakcie edukacji instytucjonalnej (Mandal, 2003, s. 38), gdzie wartoci spoeczne, polityczne czy ekonomiczne przekazywane s dzieciom dwiema drogami w wyniku realizacji formalnego programu nauczania wynikajcego z wytycznych zawartych w treciach programowych, wedug ktrych pracuje dana szkoa, oraz drog nieformaln poprzez urzeczywistnianie treci programu ukrytego (renzetti, curran, 2005, s. 139). Ukryty program (hidden curriculum) stanowi wszystko, czego uczniowie ucz si i czego dowiadczaj w szkole, co znajduje si poza oficjalnym programem i celami nauczania. Obejmuje rwnie nieuwiadomione oddziaywanie i oczekiwania nauczycieli wobec swoich uczniw (Humm, 1993, s. 236). tradycyjne podziay rodzajowe w duej mierze odzwierciedlaj take treci zawarte w podrcznikach szkolnych (Buczkowski, 1997, s. 186189; Arcimowicz, 1997). Za przekazywanie tradycyjnych wzorcw dotyczcych pci odpowiadaj rwnie bajki i literatura dziecica. O wpywie stereotypowych przedstawie postaci mskich i eskich w ksikach dla dzieci pisz badacze literatury dziecicej, ktrzy wskazuj na niekorzystny wpyw tego rodzaju przedstawie na rozwj dziecka (ograniczanie aspiracji, stosunek do penionych w przyszoci rl rodzicielskich i ksztatowanie cech osobowoci, ktrych podstaw staj si uprzedzenia wynikajce z pci [ gender bias]) (Hamilton i in., 2006). W trakcie socjalizacji pciowej dzieci przygotowywane s do wykonywania specyficznych obowizkw, jakie maj spenia jako osoby dorose. Jolanta Miluska okrela ten proces mianem dyferencjacji rodzajowej (Miluska, 1996, s. 84, 109111). Jej zdaniem w kulturze patriarchalnej w toku praktyk wychowawczych dziewczynki uzyskuj dowiadczenie gorszej,
68
w porwnaniu z chopcami, pozycji, bdc postrzegane jako mniej zdolne, niej oceniane oraz w mniejszym stopniu zdolne do osigni (Miluska, 1995, 23). efektem tych dziaa jest niska samoocena i poziom aspiracji kobiet oraz tendencja do przypisywania wasnych sukcesw przyczynom zewntrznym, a poraek wewntrznym (ibidem)4. podleganie cigemu procesowi rnicowania w trakcie socjalizacyjnego procesu maskulinizacji i feminizacji podtrzymuje istnienie mskiej dominacji. Wywierana na kobietach presja sprawia, e same bior pniej udzia w procesie wykluczania siebie z miejsc przynalenych mczyznom (Bourdieu, 2004, s. 101). O wrogim stosunku kobiet do wasnych moliwoci rodzcym si w wyniku spoecznego uczenia si pisaa rwnie Susan Brownmiller: (...) kobieta bywa czsto swoim wasnym najgorszym wrogiem wrogiem wewntrznym (Brownmiller, 1982, s. 282). Na specyficzny charakter obrazu siebie cechujcy kobiety, majcy swe rda w procesie wychowania, zwraca rwnie uwag ellyn Kaschak, ktra, bazujc midzy innymi na tekstach Nancy chodorow, mwi o relacyjnoci kobiecej tosamoci. Jej zdaniem kobiety s bardziej relacyjne ni mczyni, gdy relacyjno zdefiniuje si jako poczucie odpowiedzialnoci za drugiego czowieka, okrelanie wasnej wartoci na podstawie powodzenia i niepowodzenia zwizkw, w ktrych uczestniczymy, oraz jako wraliwo na wyraone i nie wyraone potrzeby emocjonalne innych osb (Kaschak, 1996, s. 99). relacyjnoci dziewczynki ucz si w dziecistwie, kiedy dowiaduj si, e powinny koncentrowa si na sytuacjach interpersonalnych, w ktrych uczestnicz, na uczuciach i osiganiu (czsto jedynie zudzenia) poczucia bezpieczestwa. W przeciwiestwie do dziewczynek od chopcw w owym czasie wymaga si aktywnoci zorientowanej na zewntrz. W efekcie kobiety s postrzegane, i postrzegaj same siebie, poprzez zwizki z innymi ludmi. Z tego powodu potrzeby innych czsto maj pierwszestwo przed ich wasnymi potrzebami (ibidem, s. 109, 125126, 139140). Wasn warto na podstawie reakcji innych szacuj w szczeglnoci te z kobiet, ktre nie odnosz adnych obiektywnych i niezalenych osigni. przede wszystkim one rozpoznaj sw tosamo na podstawie relacji, w jakie wchodz jako crki, narzeczone, ony, matki. Maj wic dla siebie tyle uznania, ile okazuj im ci, z ktrymi wchodz w relacje emocjonalne (Bardwick, Douvan, 1982, s. 172).
4 Naley doda, e procesy socjalizacyjne ograniczaj nie tylko kobiety, ale rwnie mczyzn. podczas, gdy dziewczynki wychowywane s w sposb, ktry sprawia, e boj si sukcesw, chopcy nabywaj lku przed porak (Bardwick, Douvan, 1982, s. 171).
69
W trakcie rozwaa nad ksztatowaniem tosamoci rodzajowej najwaniejsze okazuje si jednak, e zachowa i przekona typowych dla wasnej pci nie uczymy si automatycznie, biernie i wszyscy w ten sam sposb. Std wyoni si postulat koniecznoci interdyscyplinarnego spojrzenia na proces rozwoju tosamoci pciowej, ktra zaley nie tylko od wpyww zewntrznych, ale i od wewntrznych cech danej jednostki. innymi sowy kady podlega procesowi nabywania cech pciowych w odmienny sposb ma swoj odrbn, indywidualn histori socjalizacji (Maccoby, 2000).
MidzYGENERaCYJNa TRaNSMiSJa KULTURoWYCH WzoRW

doTYCzCYCH zaCHoWa KoBiET i MCzYzN
Midzypokoleniowy przepyw tradycji kulturowej

Midzygeneracyjna transmisja dziedzictwa kulturowego to droga, ktr z pokolenia na pokolenie przekazywany jest jzyk, wartoci, wierzenia, ideay, obyczaje, wiedza i wzory zachowa. Niemoliwe jest funkcjonowanie bez sigania do tego, co zostao stworzone przez minione pokolenia. Kultura jest integraln caoci, na ktr skadaj si narzdzia, dobra konsumpcyjne, idee, wierzenia i zwyczaje. pomaga czowiekowi stawia czoa napotykanym przez niego problemom. Dziki wypracowanym przez pokolenia sposobom radzenia sobie w rnych sytuacjach moe on, korzystajc z narzdzi i odpowiednich wzorw postpowania, zaspokaja swoje potrzeby. czowiek trwa dziki przekazowi tradycji kulturowej. W kadej kulturze musz wic istnie sposoby sankcjonowania zwyczaju, etyki i prawa (Malinowski, 2000, s. 60). trwaym elementem kultury transmitowanym t drog s rwnie stereotypy spoeczno-kulturowe, a w ich obrbie rwnie stereotypy pci, stanowice podstaw procesu kategoryzacji czonkw danego spoeczestwa (Grabowska, 1989, s. 339). Obecnie stajemy si wiadkami zmian dokonujcych si w przepywie informacji midzy pokoleniami. Margaret Mead mwi o trzech rodzajach kultur: (1) posfiguratywnych gdzie dzieci ucz si od swych rodzicw; (2) kofiguratywnych gdzie zarwno dzieci, jak i doroli ucz si od swych rwienikw; oraz (3) prefiguratywnych gdzie doroli ucz si rwnie od swych dzieci (Mead, 2000, s. 23). Kultury postfiguratywne opieraj si na niemal bezwzgldnym egzekwowaniu wymaga starszego pokolenia. W kulturze postfiguratywnej zmiany nastpuj wolno. Kultywuje si bezczasowo i nieuchronn trwao tosamoci z pokolenia na pokole-
70
nie. Odpowiedzi na pytania: kim jestem?, na czym polega moje ycie jako jednostki w kulturze?, jak mam si zachowywa? s jasne i niezmienne (Mead, 2000, s. 2336). W kulturach kofiguratywnych ludzie czciej ucz si zachowa i sposobw postpowania od swoich rwienikw ni od wasnych rodzicw, poniewa wspomniane kultury charakteryzuje zmiana, ktra wymaga dostosowania si do nowych warunkw. Dzi wkroczylimy w okres kultury prefiguratywnej. Nowe moliwoci komunikowania si sprawiy, e ludzie bdcy nonikami kompletnie rnych tradycji kulturowych spotykaj si w teraniejszoci, ktra stanowi dla nich ten sam punkt w czasie (ibidem, s. 103). Media pozwalaj nam y tym, co dzieje si w danej chwili w odlegych czciach wiata. Mamy moliwo suchania tej samej muzyki, picia tych samych napojw kupowanych w automatach, ogldamy te same teleturnieje. Dzi znajomo przeszoci nie wystarczy, by odnale si w nadchodzcej przyszoci, ktrej nikt nie jest w stanie przewidzie. Dawno sprawdzone wzory zachowa staj si bezuyteczne. Modzi nie wiedz, co trzeba zrobi, wyranie jednak czuj, e musi istnie lepszy sposb poradzenia sobie z obecn sytuacj (ibidem, s. 109). Badania nad modzie potwierdzaj ten stan rzeczy. Ludzie starsi nie s w stanie podtrzyma dyskursu midzygeneracyjnego. Dowiadczenie czerpane z przeszoci traci na wartoci (Fatyga, 1999, s. 7881). Modzie nie rozumie przeszoci, bo przeszo staa si czym bardzo odlegym. Nowe pokolenie ma mgliste wyobraenie o tym, jak wygldao ycie ich rodzicw czy dziadkw. Dokonujcy si dzi postp techniczny wymaga od modych ludzi umiejtnoci dostosowania si do szybko nastpujcych zmian. Modele dziaania wypracowywane s na bieco. Na ich ksztat ma wpyw kultura popularna homogenizujca postawy, zachowania i wiatopogldy. powysza sytuacja sprzyja powstawaniu wielu drg mylenia o pci w kulturze. Dzi yjemy w pynnych czasach (Bauman, 2007). Modzi ludzie nie dostaj ju gotowych wzorcw, jakie mogliby realizowa, poniewa takowe nieustannie si dezaktualizuj. Zobowizani s wic do dokonywania wyborw i wiadomego projektowania wasnej przyszoci, wasnego ycia. Moliwo decydowania o sobie nie jest ju traktowana wycznie w kategoriach wolnoci, ale staje si obowizkiem, z ktrego nikt nie jest zwolniony. ci, ktrzy pozostaj bierni, zostaj za to ukarani, zostaj w tyle, zepchnici na margines ycia spoecznego (Bauman, 2000). cnot, jaka suy indywidualnym interesom jednostki, jest elastyczno gotowo do zmiany taktyki stylu dziaania, odwaga i podejmowanie ryzyka. to, na czym ludzie zwykli opiera swoje poczucie tosamoci miejsce pracy, partnerzy, przyjaciele czy pozycja, jak cieszymy si w spoeczestwie, nosi dzi znamiona niestaoci (Bauman, 2007, s. 1011, 20).
71
Jednak jeszcze dzi postfiguratywny styl ycia nie zosta cakowicie wyparty. Mona go odnale wszdzie tam, gdzie istnieje niepodwaalno zachowania i jego nieuwiadomiony charakter. Margaret Mead mwi o formach postfiguratywnie utrwalonych zachowa kulturowych, o sposobach mylenia i zachowania, ktre nie podlegaj dyskusji, ktrych nie zauwaamy (Mead, 2000, s. 5356). pisze:
(...) zwyczaje dotyczce wstawania i kadzenia si spa, sposb oszczdzania i wydawania pienidzy, reakcje na przyjemno i bl s caociami przekazywanego zachowania, ktre przy bliszym badaniu okazuj si uzgodnione ze sob i wszechobecne. Nie docieraj jednak do wiadomoci. Nie maj nazwy, nie s przedmiotem rozmowy i pozostaj poza zasigiem wiadomoci, co daje kulturom postfiguratywnym, a take postfiguratywnym aspektom innych kultur nadzwyczajn stabilno (ibidem, s. 54).
Badania Margaret Mead pozwalaj wytumaczy, dlaczego tradycyjne wzory zachowa wynikajce z podziau na pe dugo funkcjonoway i nadal funkcjonuj w niektrych rodowiskach, pomimo wielu zmian, jakie dokonay si w spostrzeganiu roli kobiet i mczyzn w spoeczestwie i kulturze. Gdy nie dopuszczamy do siebie myli, e o naszych zachowaniach w duej mierze decyduj wyuczone sposoby postpowania, ktre s tylko jednymi z moliwych sposobw postpowania, nasze przywizanie do okrelonych modeli ycia moe by niezwykle trwae. Zdaniem Zbigniewa Bokszaskiego, zajmujcego si procesem konstruowania tosamoci jednostki w spoeczestwie, o trwaoci adu spoecznego przesdza take konformizm uwarunkowany
(...) powszechnoci skutecznych procesw internalizacji trwaych wartoci oraz wzorw osobowych waciwych porzdkowi spoecznemu i skadajcych si na repertuar identyfikacji tosamociowych jednostki (Bokszaski, 2006, s. 38).
Bokszaski odwouje si w tym miejscu do koncepcji tosamoci zbiorowych, wedle ktrej kada zbiorowo spoeczna ma okrelon tosamo, odpowiadajc midzy innymi za reprodukowanie skodyfikowanych regu dziaania swoich czonkw (tosamo narodowa, tosamo etniczna, tosamo religijna, tosamo pci) (ibidem, s. 4962).
reprodukcja mskiej dominacji pierrea Bourdieu

W wyjanianiu procesu podtrzymywania i przekazywania wzorw kulturowych z pokolenia na pokolenie uyteczne staje si pojcie reprodukcji
72
kulturowej. Autorem nowoczesnej krytycznej konceptualizacji tej idei jest, wspominany ju, pierre Bourdieu. Bourdieu wskazuje na zamaskowany mechanizm nieustannie odtwarzajcy nierwnoci porzdku spoecznego sprawiajcy, e ludzie nie s wiadomi istniejcych relacji wadzy, w ktrych uczestnicz (Jenks, 1999, s. 152, 172), ktry sprawia, e zarwno kobiety, jak i mczyni, wsplnie bior udzia w podtrzymywaniu mskiej dominacji, wzajemnie si kontrolujc, uczc i egzekwujc od siebie zachowa tradycyjnie wizanych z kobiecoci i mskoci. Zdaniem pierrea Bourdieu sia mskiego porzdku wynika z tego, e androcentryzm narzuca si ludziom jako neutralny i niewymagajcy uzasadnienia (Bourdieu, 2004, s. 18). Jako taki jest on wic stale uprawomocniany przez praktyki, ktre sam wywouje:
(...) dyspozycje do praktycznego dziaania bdce rezultatem wcielania wpisanych w porzdek rzeczy uprzedze skazuj kobiety na nieustanne potwierdzanie owych uprzedze (ibidem, s. 4445).
tym samym zdominowane kobiety uczestnicz we wasnej opresji, czego nie s wiadome, co dokonuje si czsto wbrew ich chci i woli (ibidem, s. 51). Bourdieu wskazujc na moliwo uwolnienia si czci populacji od determinizmu klasy pochodzenia i pierwotnych czynnikw warunkujcych, takich jak pe czy miejsce zamieszkania, dodaje, e ci, ktrzy przeamuj istniejce zasady obowizujce w okrelonych warunkach spoeczno-kulturowych, stanowi mniejszo. Gros czonkw spoeczestwa ulega przemocy symbolicznej i godzi si y wedug regu gry ustanowionej przez dominujc kultur, nic o tym nie wiedzc (Koskowska, 1990, s. 1820). Francuski socjolog i teoretyk kultury twierdzi, i pomimo wielu historycznych zmian dokonujcych si na przestrzeni wiekw w funkcjonowaniu rodziny, Kocioa, pastwa i szkoy, instytucje te przez wieki bray aktywny udzia w reprodukowaniu hierarchii opartej na mskiej dominacji (Bourdieu, 2004, s. 47, 101106). Na podtrzymywanie tradycyjnych podziaw pciowych przez instytucje oparte na rnicach rodzajowych ( gendered institutions), jakimi s miejsce pracy, szkoa czy polityka, gdzie dominujce definicje s wzmacniane i reprodukowane, a dewiantw poddaje si dyscyplinie, wskazuje rwnie Michael S. Kimmel uwaajc je za gwne rdo podtrzymywania istnienia spoeczestwa opartego na podziaach rodzajowych ( gendered society) (Kimmel, 2000, s. 18).
73
Dyscyplinowanie ciaa Michaela Foucaulta

O dyscyplinowaniu ciaa, ktre prowadzi do uwewntrznienia sprawowanej nad nim kontroli, pisa Michael Foucault. Autor Nadzorowa i kara (1998) wskazywa na drobiazgowe, czsto niewidoczne, techniki sprawowania wadzy nad czowiekiem poprzez kontrolowanie jego ciaa. Owo dyscyplinowanie prowadzi miao do ksztatowania cia podporzdkowanych wzmagao siy ciaa (w ekonomicznym sensie uytecznoci) zarazem je osabiajc (w politycznym sensie posuszestwa) (Foucault, 1998, s. 133134). Zdaniem Foucaulta ciao funkcjonuje w przestrzeni mu przypisanej, izolowane od przestrzeni zakazanych. Zna swoje terytorium, zna swoj rang spoeczn. Wykonuje przypisane mu obowizki wedug cile okrelonych zasad. Jest jednym z wielu cia, jest czci wikszej caoci czci skadow zoonej maszyny. ciao podlega cigemu nadzorowi i kontroli spojrzeniu dyscyplinarnemu. Jest obserwowane i rozliczane wedug wyznaczonych norm, poddawane sprawdzianom i karane. pod dyscyplinarn penalizacj podpada wszystko, co stanowi przekroczenie, co odstpuje od reguy, co si od niej oddala (...) (ibidem, s. 175). Sankcji towarzyszy gratyfikacja. Sia dyscypliny tkwi w owym fakcie. czowiek bowiem pragnie nagrd a unika kar. przy pomocy teorii Michaela Foucaulta mona przeprowadzi analiz procesu podtrzymywania i tworzenia si spoeczno-kulturowych stereotypw pci. Kobiety i mczyzn dyscyplinuje si bowiem do zachowa zgodnych z obowizujcym modelem kobiecoci i mskoci. istnieje tu jasno okrelony podzia na przestrze spoeczn zarezerwowan dla kadej z pci. Kady zna swoje obowizki. Kady jest bacznie obserwowany i rozliczany za swoje zachowanie. poprzez cige dyscyplinowanie ciaa do okrelonych zachowa, szczeglnie gdy proces ten przebiega w okresie dziecistwa, ksztatuje si rwnie tosamo czowieka. Normy zewntrzne staj si normami wewntrznymi. Zatem nie tylko jestemy obserwowani, poddawani kontroli i sprawdzianom, ale rwnie sami zaczynamy kontrolowa siebie i innych, odwoujc si do przejtych przez nas zasad postpowania. W ten sposb wsplnie tworzymy spoeczestwo nadzoru.
performatywno pci Judith Butler

Skonstruowan przez Michaela Foucaulta teori dyscyplinowania ciaa, ktra kae widzie centrum kulturowej tosamoci pci w uwewntrznionych przez jednostk zasadach przejtych pod wpywem oddziaywania
74
karzcej wadzy, przeformuowaa Judith Butler. Autorka Gender Trouble pisze:

Umiejscowienie przyczyny pragnie, gestw i dziaa wewntrz siebie podmiotu sprawczego z powodzeniem usuwa z pola widzenia regulacje polityczne i praktyki dyscyplinowania, ktre (...) kulturow pe wytwarzaj (Butler, 2008, s. 247).
Zdaniem Judith Butler, takie spojrzenie jest niebezpieczne. Dlatego kontynuuje:

Jeli przeniesiemy polityczne i dyskursywne rda tosamoci kulturowej pci na psychologiczny rdze, to nie bdziemy w stanie analizowa politycznych czynnikw ustanawiania upciowionego podmiotu oraz powizanych z nim sfabrykowanych poj niewyraalnego wntrza, jego biologicznej pci bd te jego prawdziwej tosamoci (ibidem, s. 247).
twrczyni i prekursorka teorii queer stoi na stanowisku, e kulturowa pe ma charakter performatywny. twierdzi, e powielanie wzorcw zachowa zwizanych z rnic pci dokonuje si poprzez powtarzanie/cytowanie norm pci w codziennym yciu (ibidem, s. 252254). Na okrelenie opisywanego procesu Judith Butler stworzya termin performatywno (performativity), ktry odnosi si do terminu cytatowo (citationality) uywanego przez Jacquesa Derrid (Mizieliska, 2004, s. 193). Zdaniem Butler pe kulturowa nie stanowi wic sztywnej tosamoci decydujcej o zachowaniach czowieka, ale jest tosamoci rozrzedzon ustanawian w czasie i zatwierdzan w przestrzeni publicznej dziki powtarzaniu. U Butler tosamo pciowa ma charakter przygodowy, niecigy i czasowy. powtarzanie to ponowna realizacja (reenactment) caego spoecznie przyjtego zbioru znacze, ktra jest okazj do jego ponownego dowiadczenia. powtrzenie stanowi zrytualizowany sposb sankcjonowania tych znacze. podstaw tosamoci kulturowej nie jest stae i niezmienne ja jednostki, ale stylizowane powtarzanie aktw w czasie. Okrelone zachowania nie s eskpresywne nie wyraaj wewntrznej, uprzedniej wobec nich, tosamoci, lecz performatywne. Butler uwaa, e mechanizm konstruowania tosamoci jest zawsze polityczny ma zwizek z wadz (Butler, 2008, s. 252254). Butler podwaa nie tylko nierozerwalno pci biologicznej i kulturowej (ibidem, s. 249), ale take istnienie binarnoci tosamoci pciowej:
Jeli rzeczywisto kulturowa pci tworzona jest dziki stale podtrzymywanej spoecznej inscenizacji, tedy pojcia esencjalnej biologicznej pci, prawdziwej bd
75
wiecznej mskoci czy kobiecoci s czci strategii, ktrej zadaniem jest ukry, e kulturowa pe ma charakter performatywny oraz e mona performatywnie pomnoy liczb jej konfiguracji, wychodzc poza restrykcyjne ramy maskulinistycznej dominacji i obowizkowej heteroseksualnoci (Butler, 2008, s. 254).
Analizy Judith Butler wykluczaj tym samym jakikolwiek zwizek pci biologicznej z tosamoci pciow przyjmowan przez jednostk, ktr ta w odpowiednich warunkach moe dowolnie kreowa.
dEKoNSTRUKCJa TRadYCYJNYCH STEREoTYPW PCi

U podstaw dekonstrukcji tradycyjnych stereotypw pci, ktra dokonuje si obecnie w nauce ( gender i womens studies)5, yciu spoecznym, literaturze i sztuce, ley (...) przekonanie, e suwerenna decyzja osoby, dotyczca jej ycia, powinna mie wysz rang ni sztuczne, kulturowe wymuszenia narzucajce wszystkim ludziom jednakowe zachowania wizane z pci (Brach-czaina, 1997, s. 9). podstawow wartoci staje si tu wolno osobista rozumiana jako moliwo dokonywania indywidualnego wyboru i dziaania, ktremu towarzyszy poczucie wiadomoci i godnoci. przeciwiestwem tak rozumianej wolnoci osobistej jest dziaanie pod presj. procesowi dekonstrukcji tradycyjnie pojmowanego podziau na pe w spoeczestwie przywieca idea rwnoci. Nie naley jej jednak myli z deniem do identycznoci. rwno ludzi to rwno praw obywatelskich, politycznych oraz spoeczno-ekonomicznych przy jednoczesnym respektowaniu indywidualnych cech jednostek (Agacinski, 2000, s. 184185). idea specjalizacji czyli wyranego podziau rl spoecznych ze wzgldu na pe, zastpiona zostaje koncepcj komplementarnoci i androgynicznoci (titkow, 2007, s. 3133). Wspczenie spoeczne przypisanie ustpuje miejsca wolnoci. przeznaczenie zastpuje konieczno dokonywania wyboru ( from fate to choice) (Berger, 1980, s. 1116). Mska dominacja nie jest ju narzucana jako oczywista. Udao si przeama zaklty krg wzmocnie. Kobiety maj wiksze szanse swobodnie tworzy i ksztatowa przebieg wasnego ycia. Dostp do wyksztacenia pomaga im osign niezaleno ekonomiczn,
Wicej na ten temat pisz w rozdziale powiconym konstruowaniu wiedzy o kobietach.
76
zmienia si podzia obowizkw domowych. Kobiety stay si te obecne w widoczny sposb w sferze publicznej (Bourdieu, 2004, s. 108). Nie naley jednak zapomina, e kady plan biograficzny, tworzony mniej lub bardziej wiadomie przez jednostk, jest zawsze determinowany zewntrznie przez kontekst kulturowy, warunki materialne, pe i pochodzenie (Szlachcicowa, 2003, s. 13). A w miejsce tradycyjnego stereotypu kobiecoci pojawi si nowy, ktry, pod wpywem ideologii konsumpcji kultury masowej oraz kultu ciaa, czyni wzorem kobiet pikn, mod, zdrow, mdr, bogat, osigajc sukces zawodowy, dodatkowo z powodzeniem realizujc si w yciu rodzinnym (aciak, 1995). O dwuznacznoci, jaka wie si z przemianami dokonujcymi si w ramach tradycyjnych wzorcw kobiecoci i ich wpywie na tosamo kobiet, pisay midzy innymi Judith M. Bardwick i elisabeth Douvan, ktre spostrzegy, e (...) niejasno co do tego, jak sta si kobiec, sprawia, i dziewczta reaguj w najprostszy sposb wycofuj si z tego, co jawnie przysuguje mczyznom (Bardwick, Douvan, 1982, s. 174). Dlatego dla wielu kobiet pojawienie si nowych moliwoci funkcjonowania w yciu nadal pozostaje tylko w sferze niezrealizowanych moliwoci (ibidem, s. 175). O trudnoci godzenia obowizkw wynikajcych z tradycyjnych wzorcw i tych zwizanych z moliwoci ich przekraczania pisze rwnie ellyn Kaschak, ktra przewiduje na tym tle, szczeglnie wrd modych kobiet, wzrost zaburze w odywianiu, nasilenie depresji, niepokojw oraz innych przejaww wewntrznych konfliktw, ktrych kobiety nie bd w stanie rozwiza (Kaschak, 1996, s. 154).
Rodzina
Na gruncie przemian rodziny stereotyp dominujcego mczyzny i podporzdkowanej kobiety zastpowany zostaje relacj partnersk. Za wychowanie dzieci coraz czciej obarcza si odpowiedzialnoci w rwnym stopniu obie pcie, ktre w rwnym stopniu podejmuj dziaalno zawodow (Kimmel, 2000, s. 147149). Wzrost akceptacji dla partnerskiego modelu rodziny odnotowaa w swoich badaniach Magorzata Fuszara. W roku 2004 56% polakw opowiedziao si za partnerskim modelem rodziny, podczas gdy w roku 1994 podobn postaw deklarowao tylko 35% respondentw (Fuszara, 2006, s. 1213). Znana amerykaska terapeutka rodzin Virginia Satir z partnerstwem w rodzinie wie due nadzieje. Uwaa, e dzieci, ktre maj przed oczami wzorzec rwnoci kobiety i mczyzny, atwiej osigaj pen i zdrow doroso. Denie do
77
osignicia takiego stanu przez wszystkich ludzi traktuje jako waciwy kierunek, w jakim powinna poda ludzko (Satir, 2002, s. 343). take macierzystwo przestaje by instytucj nakazujc kobiecie bezgraniczne powicenie i rezygnacj z wasnych potrzeb, zyskujc nowy wymiar wymiar dobrowolnie podjtej decyzji o posiadaniu dziecka. i cho w polsce nadal trudno wyegzekwowa prawo kobiet do decydowania o wasnym ciele6, pojawienie si staego dostpu do rodkw antykoncepcyjnych niewtpliwie poprawio jako ycia kobiet. Do dokonujcych si na gruncie rodziny zmian naley rwnie ujawnienie i aktywne zwalczanie zjawiska przemocy domowej, ktrej ofiar najczciej padaj kobiety. Okazuje si bowiem, e do najbardziej drastycznych form przemocy dochodzi w zaciszu domowego ogniska. raport wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) podaje, e przemoc wobec kobiet ze strony partnera wystpuje powszechnie na caym wiecie. W tym na terenie Unii europejskiej wskanik przemocy w stosunku do kobiet wynosi pomidzy 20 a 25%, z czego tylko niewielka liczba jest zgaszana wadzom (Fundacja Oka, 2006). Z przemoc domow trudno walczy, poniewa jej ofiary milcz bagatelizujc j lub jej zaprzeczajc. Dzieje si tak z powodu odczuwanego przez nie strachu, wstydu i poczucia winy (Jaspard, 2007, s. 206, 211). W polsce powstaje coraz wicej organizacji pozarzdowych oferujcych pomoc kobietom-ofiarom przemocy. Najwiksz tego typu organizacj w naszym kraju jest Centrum Praw Kobiet (Kobiety w Polsce..., 2000, s. 155194).
Prawo i polityka
rwnouprawnienie i zniesienie dyskryminacji kobiet w yciu publicznym i rodzinnym przywieca dziaalnoci szeregu organizacji kobiecych, ktre dostrzegaj nie tylko fakt istnienia krzywdzcych dla kobiet zapisw prawnych, prbujc wpyn na ich zmian, ale take dbaj, by prawa rwnociowe byy realnie wprowadzane w ycie. Krytyka polskiego ustawodawstwa z perspektywy podziaw pciowych zwraca uwag na brak szczegowych rozwiza prawnych, ktre pozwoliyby na praktyczn realizacj zasady rwnouprawnienia, na nieistnienie odpowiednich mechanizmw instytucjonalnych uatwiajcych dochodzenie roszcze w przypadku dyskryminacji i nierwnego traktowania oraz sankcji za ich nieprzestrzeganie.
Wicej na ten temat pisz w rozdziale powiconym macierzystwu.
78
W polsce w ramach de do wprowadzenia zapisw prawnych o rwnym traktowaniu kobiet i mczyzn powsta Projekt ustawy o rwnym statusie kobiet i mczyzn, zwany rwnie konstytucj rwnociow, ktrego autorkami byy prawniczki Magorzata Fuszara i eleonora Zieliska. Zwrcono w nim uwag na konieczno przeciwdziaania dyskryminacji obywateli ze wzgldu na ich pe w wielu sferach ycia spoecznego: na rynku pracy, w sprawowaniu wadzy politycznej i funkcji publicznych, w edukacji oraz w prawach i obowizkach rodzicielskich (Projekt ustawy o rwnym statusie..., 2002). po raz pierwszy projekt pojawi si w parlamencie w roku 1996. Ostatnio w roku 2005, kiedy to po raz kolejny wprowadzenie go w ycie zakoczyo si niepowodzeniem. wiadomo istnienia bezporedniej i poredniej dyskryminacji pci w yciu publicznym nie jest udziaem polskich ustawodawcw. i cho zmiany regulacji prawnych dotyczcych rwnego statusu kobiet i mczyzn to warunek uczestnictwa polski w strukturach Unii europejskiej, na razie cakowicie wyczono je z dziaalnoci parlamentarnej (Bez rwnoci pci..., 2009). Odbiciem obowizywania tradycyjnych stereotypw pci w polsce s midzy innymi przepisy dotyczce korzystania z urlopu macierzyskiego i wychowawczego, gdzie ustawodawca podkrela pierwszoplanow rol kobiety w wychowaniu dzieci (Nowakowska, Swdrowska, 2003, s. 58). Magorzata Fuszara wskazaa te na istnienie podwjnych standardw stosowanych w sdach rodzinnych, odmiennych w stosunku do kobiet i do mczyzn, opartych na stereotypowych pogldach na temat roli, obowizkw i norm regulujcych ycie kobiet (Fuszara, 1995). Monika patek ujawnia szereg przepisw w prawie karnym, ktre s tylko pozornie neutralne ze wzgldu na pe. Wrd nich znajduj si przepisy dotyczce przemocy w rodzinie, prawo antyaborcyjne, przepisy dotyczce gwatu i obrony koniecznej (patek, 2007, s. 641653). pomimo faktu, i polki otrzymay czynne i bierne prawa wyborcze ju w 1918 r., udzia kobiet we wadzy wykonawczej i ustawodawczej by minimalny (Fuszara, 2006, s. 8788). Wzrost akceptacji kobiet w polityce dokona si w polsce dopiero po transformacji ustrojowej. Do postrzegania kobiet take w roli politykw przyczynio si niewtpliwie wstpienie polski do Unii europejskiej. Obecno kobiet w parlamentach krajw nalecych do Unii jest powszechnie obowizujc norm. Niestety udzia kobiet we wadzy w polsce nie przekada si na czsto i sposb podejmowania wanych dla nich decyzji pozostajcych na marginesie uwagi wikszoci parlamentarnej (Siemieska, 2005, s. 200201).
Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji. Aby przeczyta ten tytu w penej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na ktrym mona naby niniejszy tytu w penej wersji. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania si jej od-sprzeday, zgodnie z regulaminem serwisu. Pena wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym E-ksiazka24.pl.

Historie Wydobyte Z Cienia - Ebook

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Historie Wydobyte Z Cienia - Ebook

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ewa Kpa

HISTORIE WYDOBYTE Z CIENIA

HISTORIE WYDOBYTE Z CIENIA

Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego

Opracowanie redakcyjne Edyta Podolska-Frej

Projekt ok adki i stron tytu owych Sepielak

Pamici mojej Babci

Rozdzia ii: PoSTPoWaNiE BadaWCzE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdzia iii: ENKULTURaCJa W dziECiSTWiE, ModoCi i Na STaRo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

59 59 80 110 113 113 120 163 165 165 179 210

Rozdzia iV: RoLa MioCi W YCiU BadaNYCH KoBiET . . . . . . . . .

Rozdzia V: zNaCzENiE MaCiERzYSTWa W NaRRaCJaCH BadaNYCH KoBiET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdzia Vi: PRaCa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

213 213 227 261

Rozdzia Vii: STaRo i STaRzENiE Si KoBiET PRoBLEMaTYKa PodWJNEGo WYKLUCzENia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdzia Viii: STaRo W NaRRaCJaCH BadaNYCH KoBiET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

zaKoCzENiE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BiBLioGRaFia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iNdEKS NazWiSK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

PROBLEMATYKA i MetODA BADA

Zarys koncepcji przeprowadzonych bada

KONSTRUOWANIE WIEDZY O KOBIETACH

KoBiECo i MSKo JaKo KaTEGoRiE SPoECzNo-KULTURoWE

cZ i: prOBLeMAtYKA i MetODA BADA

rOZDZiA i: ZArYS KONcepcJi prZeprOWADZONYcH BADA

cZ i: prOBLeMAtYKA i MetODA BADA

rOZDZiA i: ZArYS KONcepcJi prZeprOWADZONYcH BADA

cZ i: prOBLeMAtYKA i MetODA BADA

rOZDZiA i: ZArYS KONcepcJi prZeprOWADZONYcH BADA

cZ i: prOBLeMAtYKA i MetODA BADA

rOZDZiA i: ZArYS KONcepcJi prZeprOWADZONYcH BADA

cZ i: prOBLeMAtYKA i MetODA BADA

iNdYWidUaLNE HiSToRiE YCia a TWoRzENiE WiEdzY

rOZDZiA i: ZArYS KONcepcJi prZeprOWADZONYcH BADA

cZ i: prOBLeMAtYKA i MetODA BADA

rOZDZiA i: ZArYS KONcepcJi prZeprOWADZONYcH BADA

cZ i: prOBLeMAtYKA i MetODA BADA

BADANIA JAKOCIOWE (QUALITATIVE RESEARCH) VERSUS BADANIA ILOCIOWE (QUANTITATIVE RESEARCH)

rOZDZiA i: ZArYS KONcepcJi prZeprOWADZONYcH BADA

cZ i: prOBLeMAtYKA i MetODA BADA

YCIE CODZIENNE JAKO PODSTAWA KONSTRUOWANIA WIEDZY O CZOWIEKU

rOZDZiA i: ZArYS KONcepcJi prZeprOWADZONYcH BADA

CEL, PRZEDMIOT I ZAKRES BADA

cZ i: prOBLeMAtYKA i MetODA BADA

rOZDZiA ii: pOStpOWANie BADAWcZe

cZ i: prOBLeMAtYKA i MetODA BADA

PodEJCiE NaRRaCYJNE (NARRATIVE APPROACH)

rOZDZiA ii: pOStpOWANie BADAWcZe

cZ i: prOBLeMAtYKA i MetODA BADA

rOZDZiA ii: pOStpOWANie BADAWcZe

cZ i: prOBLeMAtYKA i MetODA BADA

rOZDZiA ii: pOStpOWANie BADAWcZe

Badania biograficzne a badanie historii ycia kobiet

Opowiedziana historia ycia jako fakt naukowy

cZ i: prOBLeMAtYKA i MetODA BADA

rOZDZiA ii: pOStpOWANie BADAWcZe

pami autobiograficzna nazywana jest te czsto pamici biograficzn.

cZ i: prOBLeMAtYKA i MetODA BADA

Wywiad biograficzny the life story interview6

rOZDZiA ii: pOStpOWANie BADAWcZe

cZ i: prOBLeMAtYKA i MetODA BADA

rOZDZiA ii: pOStpOWANie BADAWcZe

cZ i: prOBLeMAtYKA i MetODA BADA

rOZDZiA ii: pOStpOWANie BADAWcZe