NLP PROGRAMOWANIE NEUROLINGWISTYCZNE

HARRY ADLER

Umiejtno realizowania marze

Spis treci Wstp2 1. Osiganie upragnionych celw4 Przesanki sukcesu 6 Cztery kroki do sukcesu 7 Zaoenia NLP 8 Lepsza metoda przyswajania wiedzy 10 Czas na decyzje 11 2. Wyznaczanie celw 13 Zdobywcy i marzyciele 14 Sporzd list 14 Porzdkowanie celw 16 Poznaj samego siebie 20 Zacznij dziaa 20 3. Rozpoznawanie swojego samopoczucia 20 W jakim jeste stanie? 21 Oddziaywanie emocji 21 Przejmowanie kontroli nad wasnym umysem 21 Posugiwanie si zmysami wewntrznymi 23 Rozpoznawanie wasnych preferencji 24 Rozpoznawanie cudzych preferencji 26 Systemy wprowadzajce28 Dostrajanie si do wewntrznego obrazu" 29 Decydowanie o wasnym samopoczuciu 30 Lista submodalnoci 31 Stan alfa 32 Zmiana submodalnoci 32 4. Czy to moliwe? 33 Nawyki mylenia 34 Przekonania na temat samego siebie 34 Przekonania wzmacniajce i ograniczajce 37 Rozpoznawanie przekona na temat samego siebie 39 Interpretacja przekona o samym sobie 39 Katalog przekona 43 Dobrze wykonane zadanie 44 Jak z dziaa uczyni przekonania wzmacniajce 45 1

Projekcja premierowa 46 Podejmij zobowizania 46 5. Marzenia a sukcesy 47 Znaczenie wyobrani 47 yczenia i zamiary 48 Automatyczny ukad osigania celw 48 Cele czy marzenia? 50 Zaplanuj dziaania 50 6. Twoja wewntrzna druyna 51 Zoona osobowo 52 Twj wewntrzny krytyk 53 Zapoznawanie si z wewntrzn druyn 54 Posugiwanie si wewntrzn druyn 56 7. Kreowanie moliwoci wyboru 60 Zmiana kontekstu 60 Punkty widzenia 65 Zrczno jzykowa 65 Metafory 68 8. Sowa rodkiem do celu 71 Sowa mog by niebezpieczne 71 Zawieranie przymierza ze sowami 75 9. Osiganie mistrzostwa 76 Wrodzone zdolnoci 76 Doskonae dziaanie 77 Bariery na drodze do sukcesu 77 Faszywi przyjaciele 78 Poczucie mistrzostwa 79 Powielanie mistrzostwa 80 Strategie mistrzostwa 81 Kotwiczenie 86 10. Stosunki z innymi ludmi a osiganie wasnych celw 88 Nawizywanie kontaktu 89 Wykorzystanie technik NLP do celw zawodowych 92 Zastosowanie technik NLP w stosunkach z innymi 92 11. 21-dniowy plan dziaania 97 Wstp Programowanie neurolingwistyczne, zwane w skrcie NLP (ang. Neurolinguistic Programming) bada postpowanie osb osigajcych sukcesy w rozmaitych sferach aktywnoci oraz moliwoci naladowania ich sposobu mylenia i zachowania. Obiektem szczeglnego zainteresowania tej dyscypliny jest przebieg procesw mylenia oraz jego oddziaywanie na zachowania jednostek. NLP uczy, jak myle skuteczniej, jak komunikowa si z samym sob i z otoczeniem, by osign zamierzone cele Nie jest ono jednak tylko uzupenieniem teorii komunikacji, lecz niezwykle praktyczn gazi nauki, gdy przedstawia mylenie i zachowania wyrniajcych si jednostek w postaci modelu, ktry wszyscy moemy wykorzysta, by osign podobne wyniki Wikszo technik, ktre opisuj w tej ksice, nadaje si do natychmiastowego zastosowania, zatem ju podczas lektury bdziesz mg cieszy si postpami osignitymi w rnych sferach ycia, a nastpnie przystpisz do budowania wasnego sukcesu. 2

Zalet programowania neurolingwistycznego jest jego niezwyka elastyczno. Nawet jeeli wybrana przez ciebie metoda nie przyniesie natychmiastowych rezultatw, zmienisz dziki niej przyjty sposb postpowania oraz ocen wasnej sytuacji, a w efekcie zrealizujesz wytyczone cele. Przyswoiwszy sobie kilka podstawowych zasad, bdziesz mg wprowadzi te zmiany bez trudu. Zrozumiesz wasny sposb mylenia oraz odkryjesz oddziaywanie myli na zachowania, a tym samym - na swoje osignicia NLP oferuje szereg technik, ktre sprawi, ze zmienisz sposb ycia i bdziesz ksztatowa je zgodnie z wasn wol. Programowanie neurolingwistyczne jest nauk, a zarazem sztuk doskonalenia si Jest sztuk, poniewa kademu z nas waciwy jest odrbny i niepowtarzalny sposb mylenia i postpowania, a wszelkie prby opisania -zwaszcza uczu, postaw i przekona - zawsze s wysoce subiektywne Jest ono rwnie nauk, chocia cigle jeszcze w powijakach, gdy opiera si na naukowych metodach identyfikacji wzorcw postpowania, ktre prowadz do sukcesu. Historia NLP datuje si od pocztku lat siedemdziesitych. Dwch uczonych John Grinder lingwista oraz Richard Bandler - matematyk, psychoterapeuta i informatyk, zainteresowao si wwczas metodami opracowanymi przez troje psychoterapeutow, ktrym niezmiennie udawao si doprowadzi do radykalnych zmian zachowa pacjentw. Byli to dr Milton H. Erickson, uznawany za jednego z najwikszych hipnoterapeutow wszechczasw, Virginia Satir, terapeutka rodzinna, usuwajca na pozr nierozwizywalne problemy w relacjach midzy najbliszymi oraz Gregory Bateson, antropolog pochodzcy z Wielkiej Brytanii, ktry opracowa model osigania wybitnych rezultatw i wywar wielki wpyw na twrcw programowania neurohngwistycznego - Grindera i Bandlera - w pierwszym okresie ich wsplnej dziaalnoci. Metody opracowane przez tandem Grinder-Bandler znalazy dotychczas zastosowanie w takich dziedzinach jak sport, biznes, polityka i rozwj jednostki, przycigajc rzesze naladowcw na caym wiecie. Obszar zastosowa NLP rozciga si wci na nowe sfery ycia, sprawiajc, ze dziedzina ta zyskuje coraz wiksz popularno. Opracowane przez jej twrcw pojcia, gbokie, a zarazem niezwykle proste, oraz kronika praktycznych osigni umoliwiaj dynamiczny rozwj tej nauki, ktra dziki swej przydatnoci i uniwersalnoci zaczyna dzi podwaa pozycj klasycznej psychologu. Za spraw NLP kilka generacji ksiek na temat pozytywnego mylenia i rozwoju jednostki znacznie stracio dzi na aktualnoci. Mimo e temat jest stosunkowo nowy, nie brak na rynku powiconej mu literatury Wiele spord wydanych dotychczas opracowa opisuje jednak tylko wybrane zagadnienia z tej dziedziny, tote nowicjusz moe poczu si zniechcony po ich lekturze. Wiele podrcznikw wyszo spod pira specjalistw z dziedziny psychoterapii lub hipnoterapii, co odcisno wyrane pitno na stylu pisania. Naturaln kolej rzeczy programowanie neurolingwistyczne rozwino swj specyficzny argon, ktry czciowo odzwierciedla profil wyksztacenia jego twrcw (lingwista i psycholog), czciowo za suy do wyraenia pewnych nowych, specjalistycznych poj, ktre gromadzi kada ga wiedzy. Nawet w codziennej rozmowie praktyk NLP moe okreli skuteczn technik mianem eleganckiej", a mwic o stosunkach midzyludzkich - uy sowa taniec". Czytelnicy nie doczekali si dotychczas rzetelnej literatury popularnonaukowej. Dostpne na rynku publikacje to w wikszoci albo spycone, infantylne opracowania albo szczegowe, specjalistyczne podrczniki. Mam nadziej, ze niniejsza ksika wypeni t luk. Opisuje ona podstawowe zasady NLP oraz szereg sprawdzonych technik, nadajcych si do natychmiastowego zastosowania. W tak niewielkim tomie nie sposb byoby wyczerpa temat, z koniecznoci dokonaem wic selekcji. Kierujc si trzewym sceptycyzmem" wyeliminowaem wszystko, co wydawao si trudne do przeknicia" lub zbyt cikie". Zrezygnowaem na przykad z wszelkich odniesie do hipnoterapii ze wzgldu na mistyczne konotacje, ktre moe ona wywoa w umysach niektrych czytelnikw. Metody leczenia w godzin" z wszelkiego rodzaju fobii (ktre w istocie pomogy ju tysicom osb) - rwnie nie 3

zostay uwzgldnione, niemniej przedstawiam tu wiele technik zmiany pewnych nawykw oraz osigania zamierzonych celw. Wyeliminowaem rwnie techniki wykorzystywane przez terapeutw, nie nadajce si do samodzielnego stosowania. Jeeli jednak niniejsza ksika jest pierwsz lub jedn z pierwszych pozycji na temat NLP, jak czytasz, mam nadziej, ze realizacja zamieszczonych w niej wicze pozwoli ci poytecznie spdzi czas przez najbliszych kilka miesicy, a z pewnoci wystarczy, by mg osign wyrane postpy w deniu do celu, nabywaniu pewnoci siebie i zmianie stylu ycia. Czytelnicy, ktrzy chc rozszerzy swoj wiedz, znajd na kocu ksiki spis proponowanych lektur uzupeniajcych. Programowanie neurolingwistyczne - jakie s rda tej nazwy? Ot skadnik neuro - odnosi si do neurologicznych procesw widzenia, syszenia, odczuwania dotykiem, smakiem i powonieniem, tj. do zmysw, z ktrych korzystamy w procesie mylenia oraz odbierania bodcw z otaczajcego wiata. Caa nasza wiedza oraz to, co okrelamy mianem wiadomoci, dociera do mzgu przez te naturalne okna. Skadnik -lingwistyczne wiadczy o znaczeniu elementw jzykowych zarwno w porozumiewaniu si z innymi, jak i w sposobie porzdkowania wasnych myli. NLP pomaga wykorzysta jzyk codziennej komunikacji do zmiany sposobu mylenia oraz przyswojenia sobie zachowa prowadzcych do sukcesu. Sowo programowanie oznacza metod, dziki ktrej moemy sterowa wasnymi mylami i zachowaniami, podobnie jak steruje si komputerem, zadajc mu przeprowadzenie okrelonych operacji. Krtko mwic, NLP bada, w jaki sposb - za pomoc piciu zmysw - filtrujemy bodce wysyane przez otaczajcy nas wiat oraz jak wykorzystujemy te zmysy, zarwno wiadomie, jak i niewiadomie, by osign podane rezultaty Innymi sowy, przedmiotem zainteresowania NLP jest nasz sposb mylenia, postpowanie bowiem i osignicia zdeterminowane s wanie przez te czynniki postrzeganie, wyobrani, wzorce przekona. W miar dokonywania nowych odkry w dziedzinie funkcjonowania mzgu ewoluuje rwnie NLP, dlatego te kade zawarte tu wyjanienie z pewnoci wkrtce okae si niepene. Tymczasem jednak mona zdefiniowa programowanie neurolingwistyczne jako sztuk i nauk doskonalenia si".

1.

OSIGANIE UPRAGNIONYCH CELW

Powieciopisarz irlandzki Christy Brown mia wadz tylko w lewej stopie. Urodzony z poraeniem mzgowym, wymaga staej opieki Mimo ze nie mwi i nie chodzi, zdoa sam nauczy si czyta, malowa i pisa na maszynie. Na przekor wszystkim przeciwnociom zosta wybitnym pisarzem i zdoa osign to, czego pragn. Wysiek przynis mu niezaleno, ktr tak oto opisa: Bez przerwy pisaem i pisaem, niewiadom, gdzie si znajduj, godzina za godzin. Doznawaem wraenia, e jestem inn osob. Nie byem ju nieszczliwy. Nie czuem si pokrzywdzony ani zamknity w odosobnieniu. Byem wolny, mogem myle, y, tworzy... Czuem ulg i ukojenie, mogem by sob... I chocia nie byo mi dane pozna radoci taca, doznaem rozkoszy tworzenia. Denie czowieka do ideau nie zna granic. Doskonao, ktr dostrzegamy u innych obojtne, czy budzi w nas zazdro, podziw czy bawochwalcz cze - pociga nas z niezrwnan si. Ilekro obserwujemy czyje wybitne osignicia, widzimy rwnie czstk samych siebie, t wysz lub gbiej ukryt cz swojego ja", ktra wydaje si wiedzie, ze jest w yciu cos lepszego, do czego naley dy. Bez wzgldu na to, co chcemy osign, 4

czym si zajmowa lub kim by, owa pogo za ideaem jest zjawiskiem uniwersalnym. Zagadk natomiast pozostaje, dlaczego niektrzy, jak Christy Brown, mimo wszystkich przeciwnoci znajduj to, czego szukaj, podczas gdy tylu innym nie udaje si zrealizowa marze. W kulturze Zachodu sukces utosamiany jest z dobrami materialnymi - atrybutami wadzy i wysokiej pozycji spoecznej. Zarazem jednak w programach telewizyjnych i prasie znajdujemy wiele opowieci o yciu artystw, sportowcw czy mw stanu, ktrych sta na zaspokojenie kadego kaprysu, a mimo to nie czuj si spenieni. Wielu z nich pomimo osignicia sukcesu" popenio samobjstwo. Z drugiej strony wszyscy znamy kogo, kto pod wzgldem stanu posiadania lub zdrowia, cenionego przecie tak wysoko, z pewnoci nie jest czowiekiem sukcesu, pojmowanego wedug tradycyjnie obowizujcych kryteriw, a jednak osign pewien stopie zadowolenia, samorealizacji i prawdziwego szczcia, ktrego zazdrocimy. W pewnym sensie osoby takie zrealizoway swoje pragnienia, zajmuj si w yciu tym, co naprawd daje im satysfakcj. Wzorem prawdziwego sukcesu s ci, ktrzy w procesie uczenia si potrafili wznie si ponad wasne myli i dostrzec wielk wizj", zdoali odrzuci schematy mylenia na korzy innych, bardziej odpowiednich rozwiza, dziki ktrym mog zdoby to, czego pragn. Korzystaj oni z wyzwa, poraek, pozornie nie sprzyjajcych okolicznoci i przypadkowych wydarze, by zrealizowa swj twrczy potencja, osign mistrzostwo i sukces. O tym wanie mwi niniejsza ksika jak zdoby to, do czego dysz, opanowa umiejtnoci, ktre pragniesz sobie przyswoi, i by tym, kim chcesz. W latach pidziesitych i szedziesitych pojawio si wiele ksiek na temat tzw. pozytywnego mylenia" i rozwoju jednostki. Najczciej sigay po nie te osoby, ktrym sztuka pozytywnego mylenia od dawna nie bya obca. Kada kolejna ksika lub koncepcja wzmacniaa ich samospeniajce si, instynktownie optymistyczne nastawienie. Znacznie mniej liczni byli czytelnicy, ktrzy z pewn rezerw sigali po owe wyszukane, lecz kuszce recepty na wszystkie yciowe problemy. W ich wypadku zmiana sposobu mylenia spowodowana lektur bya krtkotrwaa. Wkrtce powracali do zakorzenionych, negatywnych postaw i przekona, starannie szufladkujc odosobnion porak jako typow", natomiast starannie wypracowany sukces jako przypadek". Po bliszym przyjrzeniu si wczesnym autorytatywnym teoriom pozytywnego mylenia znajdujemy w nich jednak wicej retoryki ni konkretw, a badania, na ktrych je oparto, trudno uzna za speniajce wszelkie wymogi naukowe. Od tamtych lat zaszo jednak wiele zmian. Obok zapierajcych dech osigni w dziedzinie informatyki, komunikacji i bada kosmicznych dokonano wielu innych wanych, cho nie tak spektakularnych odkry. Badania Rogera Sperry'ego, laureata Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii, umoliwiy nowe spojrzenie na sposb funkcjonowania mzgu czowieka Pewne pogldy, do ktrych specjalici przywizani byli od lat, odrzucono wtedy na dobre Na przykad odkrycie, ze dwie pkule mzgu (cise mwic, ich grna cz, czyli kora mzgowa) funkcjonuj sprawnie jako dwa niezalene umysy, cakowicie zmienio nasz sposb pojmowania mechanizmw rzdzcych myleniem i zachowaniami jednostki. Dowody na to, ze dowiadczenia caego ycia przechowywane s w mzgu i w kadej chwili mona do nich sign, zmieniy nasze pojcia na temat intuicji, pamici i caego procesu mylenia. A kiedy dowiedzielimy si, ze liczba potencjalnych pocze neuronalnych w mzgu czowieka jest wiksza ni czna liczba atomw we wszechwiecie, zaczlimy si zastanawia, czy moemy dokona czego wicej za pomoc owej masy szarych komrek". Krotko mwic, wydaje si, ze wykorzystanie moliwoci mzgu pozwoli nam w peni zrozumie samych siebie, blinich i cae otoczenie, a take oferuje ogromne, nie zbadane moliwoci realizacji de - zdobywania tego, czego pragniemy. Programowanie neurolingwistyczne zebrao wiele z tych osigni w spjn cao i jako 5

pierwsza dziedzina wiedzy przedstawio gotowe studium optymalnych zachowa jednostki i komunikacji interpersonalnej. Innymi sowy, wyposayo nas w naukowe podejcie do wysoce subiektywnego, lecz pasjonujcego wszystkich zagadnienia, jakim jest zdobywanie tego, czego pragniemy. Naley zarazem podkreli, ze programowanie neurolingwistyczne w niczym nie przypomina nauk przyrodniczych - istoty ludzkie nigdy nie byy idealnym przedmiotem testw laboratoryjnych, nasze za wzorce zachowa, nie mwic o sposobach mylenia, nie mieszcz si w rygorystycznych ramach metody naukowej. Wydaje si, ze mzg czowieka zajmuje szczeglne miejsce w oglnym porzdku wiata. Dziki NLP moemy jednak pozna i opisa proces mylenia - owego zalka uczu, postaw i przekona, ktre z kolei tworz zachowania. Dyscyplina ta oferuje rwnie usystematyzowane podejcie do roli jzyka w procesie mylenia i komunikacji midzyludzkiej. Wreszcie, jako jedyna ga wiedzy, podsuwa nam schemat, na podstawie ktrego moemy stworzy model optymalnych zachowa i powiela go. Umiejtnoci, zdolnoci, a nawet tzw. strategie mylenia" mona dzieli z innymi. Co jednak najwaniejsze i co najwyraniej odrnia NLP od niemal wszystkich gazi psychologu i innych metod terapeutycznych, zajmujcych si zachowaniami jednostki, to fakt, ze programowanie neurolingwistyczne przynosi zauwaalne efekty w bardzo krtkim czasie, a wikszo zasad i technik mona zastosowa samodzielnie, bez pomocy terapeuty, doradcy czy guru. Niniejsza ksika me jest pomylana jako podrcznik NLP dla laikw, lecz jako adresowany do nich poradnik realizacji dowolnych zamierze, natomiast NLP jest dyscyplin, ktra oferuje sprawdzone techniki, stawiajce osiganie celw w zasigu kadego z nas. Nie zajmuje si ona jaowym rozwazaniem, czy uda nam si osign cel, nie ucieka si do retoryki i demagogu Nawiasem mwic, nie s one potrzebne, gdy coraz wicej dowodw na skuteczno NLP sprawia, ze ludzie rnych zawodw zaczynaj dostrzega korzyci, jakie mog ze czerpa. PRZESANKI SUKCESU Kada istota ludzka obdarzona jest instynktem denia do celu. Nie zawsze kae on nam zmienia wiat lub dokonywa epokowych wynalazkw, moe by ograniczony do ycia rodzinnego, przydomowego ogrodu lub jakiej pochaniajcej nas pasji czy zainteresowania. Wszyscy jednak mamy cele, do ktrych dymy, chocia nie zawsze umiemy je sprecyzowa, a nawet rozpozna Przesanki te daj o sobie zna, ilekro jestemy wiadkami sukcesu innych Nie dostarczaj one gotowego przepisu na sukces - ludzie s przecie tak rzne pod wzgldem osobowoci, talentw i potencjau intelektualnego - stanowi jednak klucz do zrozumienia sposobu postpowania. Odczuwamy czasem ch dziaania, entuzjazm czy tez pasj - moesz to nazwa, jak chcesz ktre, jak si wydaje, wzbudza w nas jasno okrelona wizja celu. Mamy silne przekonania na temat samych siebie, wasnych moliwoci, osb, wrd ktrych yjemy. Z tym wszystkim na og zwizany jest silny system przekona kulturowych (wartoci podstawowe od wiekw byy i s do dzi zdumiewajco podobne na caym wiecie, w rnych kulturach i religiach). Zauwaamy rwnie, ze osoby, ktre odnosz sukcesy, nie tylko znaj cel swych de, ale rwnie wydaj si postpowa wedug z gry przygotowanego planu. Ich sposb mylenia oraz korzystania z zasobw wewntrznych i zewntrznych sprawia wraenie w peni uporzdkowanego. Dotyczy to wybitnych sportowcw, skutecznych menederw, artystw, muzykw i przedstawicieli innych twrczych zawodw. Wszyscy oni wydaj si rwnie obdarzeni specyficzn energi, nie tylko si i sprawnoci fizyczn, lecz rodzajem energii wewntrznej, ktra pomaga im stawia czoo przeciwnociom tam, gdzie jednostka przecitna dawno zoyaby bro. Tej energii, podobnie jak przekona, wyznawanych wartoci i wizji celu, nie przypisujemy cechom genetycznym, wyksztaceniu czy wychowaniu. Uznajemy j raczej za nieodczn cz denia do wyznaczonego celu lub realizacji marzenia, ktr wszyscy rozumiemy, gdy wszyscy stale do czego dymy. Wreszcie, osoby te posiadaj 6

zdolno komunikacji na kadym poziomie i w kady sposb, konieczny do osignicia celu. Do identyfikacji cech charakteryzujcych ludzi sukcesu nie jest potrzebna odrbna dyscyplina wiedzy. Tym, co oferuje nam w tej dziedzinie programowanie neurolingwistyczne, jest moliwo zrozumienia, w jaki sposb okrelone cechy oddziauj na zachowania. Nastpnie wskazuje nam ono, jak opracowa wasny lub wykorzysta ju istniejcy model efektywnych strategii mylenia i zachowania, nie tracc czasu na prby i bdy. Kiedy poznamy wzorzec (tre ma znaczenie drugorzdne) zachowa prowadzcych do sukcesu, jego osignicie bdzie w zasigu kadego z nas. CZTERY KROKI DO SUKCESU Oto cztery podstawowe kroki, prowadzce do zdobycia tego, czego pragniesz. S one proste a zarazem zdumiewajco gbokie. Stanowi podstaw wszelkiego sukcesu, fundament, na ktrym opiera si cae programowanie neurolingwistyczne. Jeeli powzie silne postanowienie realizacji wasnych pragnie, te cztery kroki nawet bez dalszego wsparcia lub objanie wystarcz, by mg zmieni swoje ycie. Uzupenione o szczegowe zasady i techniki, opisane w niniejszej ksice, tworz swoist technologi" zdobywania tego, czego pragniesz. 1. Poznaj swe pragnienia Zgodnie z zaoeniami NLP musisz zna cel, ktry chcesz zrealizowa Sukces mona osign tylko wwczas, gdy zna si cel swych de. Jeeli nie jeste szczeglnie ambitny lub nie masz sprecyzowanego celu, sformuowanie go moe wyda ci si zabiegiem sztucznym i wymuszonym. Naley jednak od tego zacz. Wszyscy mamy pragnienia i marzenia, dotyczce nas samych lub rodziny, przyjaci, a nawet wikszej spoecznoci. By moe masz jakie ze nawyki, ktre chcesz wykorzeni, bd podziwiasz u innych jakie umiejtnoci czy zdolnoci, ktre sam chciaby posi. Wszystkie te denia mog stanowi cel w rozumieniu NLP. Okreliwszy go, moesz zacz skutecznie realizowa powzite zamierzenia. Ta chwila jest rwnie dobra na przystpienie do dziaania, jak kada inna. W nastpnym rozdziale poznasz kilka prostych kryteriw oceny prawidowoci sformuowania celw Ich przejrzyste zdefiniowanie zapewnia maksimum szans powodzenia. 2. Zacznij dziaa Rb to, co twoim zdaniem przyniesie podane wyniki. Powysze stwierdzenie brzmi jak truizm, jednak wybijajce si jednostki zawdziczaj swoje sukcesu podejmowaniu dziaa, o ktrych mm tylko mwi lub rozmylaj. Twoje postpowanie moe nie przynie zamierzonych efektw, zatem wchodzi tu w gr element ryzyka. Nigdy tego jednak nie sprawdzisz, dopki nie zaczniesz dziaa. 3. Naucz si dostrzega rezultaty wasnych dziaa Umiejtno ta wymaga tzw. ostroci postrzegania". Musisz nauczy si rozpoznawa zdarzenia bdce bezporednim nastpstwem twoich czynw, ocenia, czy podjte dziaania przybliaj ci do zamierzonego wyniku. Musisz rwnie rozpoznawa sygnay i negatywne informacje zwrotne, ktre informuj, ze zbaczasz z przyjtego kursu. Programowanie neurolingwistyczne powica wiele uwagi badaniu, w jaki sposb odbieramy rozmaite bodce, jak je interpretujemy i jak wykorzystujemy zebrane w ten sposb informacje w dalszych dziaaniach. 4. Bd przygotowany na zmian zachowa, dopki nie osigniesz zamierzonego rezultatu 7

Musisz wsuchiwa si w sygnay odbierane z otoczenia za porednictwem zmysw i odpowiednio korygowa lub zmienia postpowanie. Jeeli nie uda ci si za pierwszym razem, sprbuj czego innego! Czasem bdzie to od ciebie wymaga twrczego mylenia, a pomoe ci w tym niniejsza ksika, ktra proponuje wiele sposobw kreowania nowych postaw i zachowa. Te cztery kroki s tak oczywiste, ze istnieje niebezpieczestwo, i cakowicie je zignorujesz i wyruszysz na poszukiwanie czego bardziej zoonego i wymagajcego wikszego wysiku. Innym czsto popenianym bdem jest pominicie jednego z etapw, na przykad woli podjcia dziaania, gdy nie jeste pewien, jakie uzyskasz efekty, lub chci zmiany zachowa, kiedy wolaby raczej pozosta przy znajomym, pozbawionym ryzyka sposobie postpowania. Jeeli jednak powicisz troch czasu na obserwowanie osb (wcznie z twoimi dobrymi znajomymi), ktre dokonay w yciu czego wartociowego, zaczniesz dostrzega schemat czterech krokw w kadym osignitym przez nie sukcesie. Pocztkowo podanie ich siadem moe wymaga od ciebie wysiku, lecz nic, co w yciu cenne, nie przychodzi samo. Bd pewien, ze poniesione nakady zwrc si wielokrotnie, sama za podro, podobnie jak w przypadku rozmaitych dziedzin aktywnoci, moe dostarczy nie mniejszej satysfakcji ni dotarcie do miejsca przeznaczenia. ZAOENIA NLP NLP, podobnie jak kada dyscyplina wiedzy, opiera si na okrelonych zasadach W tym przypadku s one jednak znacznie bardziej elastyczne ni prawa obowizujce w naukach przyrodniczych Naley je uzna nie tyle za bezwzgldnie prawdziwe, ile za uyteczne (np. stwierdzenie, ze na Mazurach zawsze pada, moe by niesuszne, a jednak jest przydatne) Na pocztek opisz kilka wybranych zasad, by da ci wyobraenie o caoci przedmiotu Reguy te stanowi rwnie fundament wielu technik, ktre wkrtce poznasz Samo ich zrozumienie moe przynie zauwaaln zmian twoich zachowa, jeeli zastosujesz je w codziennych sytuacjach Oto najwaniejsze z nich: Mapa nie jest terenem Kady z nas postrzega zachodzce wok zdarzenia za pomoc piciu zmysw. Twj sposb interpretacji bodcw wzrokowych, suchowych lub czuciowych uzaleniony jest od dowiadcze yciowych, przez ktre filtrowane s informacje, docierajce do ciebie za porednictwem zmysw. Co tobie wydaje si dobre, ja mog uzna za ze; co dla mnie jest uyteczne, ty moesz odrzucie jako zbdne. Ta indywidualna interpretacja otaczajcego wiata jest elementem map myli, ktre stanowi rzeczywisto kadego z nas i okrelaj sposb postrzegania wiata oraz wiadomo. Twoja mapa jest inna ni moja, widzisz wiat inaczej ni ja. Zarazem adna z nich me jest odbiciem obiektywnie istniejcej rzeczywistoci. Oznacza to, e nie stanowi one obrazu wiata zewntrznego; s jedynie jego subiektywnymi interpretacjami. Naley pogodzi si ze wiadomoci, ze nigdy nie poznamy samego terenu. Poruszamy si po nim, korzystajc z wasnych map, ktre zawsze pozostan subiektywne, chobymy starali si moliwie najprecyzyjniej rejestrowa wraenia odbierane wzrokiem, suchem czy dotykiem. Moesz by przekonany, ze terrorysta nie jest bojownikiem o wolno, ze brawura nie jest bohaterstwem, a Mary nie jest zarozumiaa, tylko pewna siebie, jednak moja mapa moe interpretowa t sam obiektywn rzeczywisto zupenie inaczej. aden z nas nie ma prawa twierdzi, ze jego sposb postrzegania jest obiektywny, po prostu inaczej interpretujemy te same wydarzenia i sytuacje. ywimy rne przekonania na temat niezliczonych wydarze dnia codziennego -mamy odmienne mapy tego samego terenu. Chocia ta przenonia moe wydawa si banalna, niesie ona niezwykle gbokie implikacje. 8

Dziki niej moemy zrozumie sposb postrzegania wiata przez innych, a co za tym idzie, zdoby umiejtno sprawnego porozumiewania si z nimi i czerpa z mej ogromne korzyci. Odkrywszy rnice midzy mapami innych osb a twoj wasn, nie tylko zaoszczdzisz czas i energi, ktre strawiby na nieudanych prbach komunikacji, ale take poznasz motywy dziaania otaczajcych ci osb i nauczysz si oddziaywa na nie, by pomogy ci osign cel. Czyje postpowanie moe wydawa si innym niestosowne, dziwne lub nawet nieracjonalne, lecz w kontekcie jego wasnego systemu myli zawsze ma ono sens. Kierujc si swym indywidualnym i bardzo zawonym obrazem rzeczywistoci, podejmujemy najkorzystniejsze w naszym mniemaniu dziaania. U podstaw wszystkich zachowa le pozytywne intencje NLP wprowadza rozrnienie midzy zachowaniami a intencjami, midzy tym, co robimy, a tym, co chcemy osign. Za kadym naszym postpkiem kryj si pozytywne intencje, cele, do ktrych zmierzamy, zawsze maj dla nas warto, bez wzgldu na to, jak oceniaj je inni Nawet palenie papierosw moe wynika z pozytywnych pobudek, np. z chci odprenia si lub zyskania akceptacji w okrelonej grupie. Rozwamy inny przykad: m i ojciec, spdzajcy niewiele czasu z rodzin, moe trwa w przekonaniu, e starajc si zarabia na jej utrzymanie, budowa wasn karier i zabezpieczy przyszo najbliszych, dziaa w ich interesie. Bez wzgldu na to, jak niewaciwe wyda si innym jego postpowanie, wynika ono z pozytywnych przesanek Czsto sami me jestemy wiadomi wasnych intencji, ktre - jak w przypadku palenia - mog by zoone i sprzeczne. Odrobina zastanowienia pozwala jednak zidentyfikowa pobudki, ktre nami powoduj. Kiedy zrozumiesz t zasad, zdoasz uwolni si od niepodanych zachowa. Nie bdzie ci do tego potrzebna silna wola ani jakie specjalne starania. Wystarczy, e rozpoznasz swe pozytywne intencje i znajdziesz inny, lepszy sposb ich realizacji, a taki sposb zawsze istnieje. Moliwo wyboru jest lepsza ni jej brak Moliwo dokonania wyboru oznacza wiksz wolno dziaania oraz wicej szans na zrealizowanie wytyczonych celw. Programowanie neurolingwistyczne powica wiele uwagi wyszukiwaniu kolejnych moliwoci i kreowaniu nowych wariantw. Czsto zdumiewa nas, ile dobrych pomysw przychodzi nam do gowy, kiedy jestemy w twrczym stanie ducha. Natchnienie" moe nadej o kadej porze - kiedy jeste pod prysznicem, prowadzisz samochd, a nawet gdy budzisz si w rodku nocy. Pozwala nam ono gbiej wejrze we wasne problemy i odkry inne sposoby ich rozwizania. Programowanie neurolingwistyczne ujmuje t kwesti nastpujco - jedna moliwo to brak moliwoci; dwie - to dylemat, trzy lub wicej moliwoci pozwala ci znale najlepsz drog do celu. Jeeli jednak nie wierzysz we wasn pomysowo, w niniejszej ksice znajdziesz opis szeregu technik, dziki ktrym uruchomisz nieograniczon kreatywno mzgu, wykorzystujc w tym celu formy wypowiedzi oraz sposb postrzegania sytuacji. Tre komunikatu okrela reakcja odbiorcy Jeeli prba komunikacji nie przynosi podanego efektu, zazwyczaj instynktownie obwiniamy osob, do ktrej adresujemy wypowied. Ona mnie w ogle nie sucha". Przecie ma to napisane czarno na biaym". Nawizujc do poprzedniej przenoni moemy powiedzie, i kady z nas zakada, ze jego mapa jest taka sama jak mapa jego rozmwcy. Przekaz odzwierciedla ten bd w rozumowaniu, nawet jeeli zosta sformuowany w sposb moliwie 9

najprostszy i jednoznaczny. Komunikacja obejmuje nie tylko wypowied werbaln, ale take ton gosu, mimik i gesty, ktre zdradzaj uczucia, postaw i przekonania mwicego (tj. jego wasn map). Nic zatem dziwnego, ze tyle prb nawizania porozumienia koczy si niepowodzeniem. Zalecane podejcie do aktu komunikacji polega na potraktowaniu negatywnej reakcji rozmwcy jako sygnau, i naley skorygowa postpowanie (jeeli zachodzi taka potrzeba nawet wielokrotnie), by osign podany efekt. Przyjcie takiego punktu widzenia pozwala wyeliminowa emocje i skoncentrowa si na celu komunikacji. Jest to czasochonna metoda prb i bdw, nakada ona zarazem brzemi odpowiedzialnoci na nadawc przekazu, jednak poniesione wysiki nie bd zmarnowane. Proces komunikacji jest tylko jednym ze rodkw do celu; mona go zmieni lub zastpi innym, zgodnie z indywidualnymi potrzebami Jednak chwila zastanowienia nad sposobem porozumiewania si z innymi jest opacaln inwestycj, poniewa negatywne informacje zwrotne niewtpliwie oka si w przyszoci przydatne Zatem bd gotw na zmiany. Jeeli pozostaniesz przy dotychczasowych wzorcach postpowania, bdziesz musia poprzesta na dotychczasowych osigniciach! Stopniowo nabywamy umiejtno skutecznego porozumiewania si z innymi. Uczymy si, co naley mowie i jak postpowa, by osign podane rezultaty. Wkrtce staniemy si mistrzami sztuki komunikacji i osigania wyznaczonych celw. Takie podejcie do procesu porozumiewania si z innymi daje nam si i zapewnia jeszcze jedn moliwo wyboru, nie jestemy ju uzalenieni od zrnicowanych sposobw postrzegania i przekona otaczajcych nas osb. Wraz z si przychodzi jednak odpowiedzialno za podejmowane dziaania i osignicie tego, do czego dymy. Miar skutecznoci komunikacji nie s zatem wypowiedziane sowa czy wykorzystane rodki techniczne, lecz to, czy podany efekt zosta osignity. Poraki nie istniej, s tylko informacje zwrotne Jeeli wydarzenia przybieraj obrt inny od zaplanowanego, skonni jestemy uzna to za porak. Wedug NLP, takie nieprzewidziane wydarzenia nie s ani ze, ani dobre, maj one jedynie walor informacyjny. Jeeli podczas nauki jazdy przeczasz biegi wywoujc zgrzytanie przekadni, nie oznacza to, e doznae poraki jako kierowca, a jedynie, ze w ten szczeglny sposb nauczye si zmienia biegi. Wycigne z tego waciwe wnioski i skorygowae zachowania. Wykorzystae odebrany sygna, czyli informacj zwrotn, by osign lepsze wyniki. Powysze rozrnienie jest niezwykle wane, poczucie bowiem doznanej poraki (bdce w wikszym stopniu wraeniem subiektywnym ni rzeczywistoci) i wynikajca z niego nisza samoocena zawsze wywiera negatywny wpyw na nasze zachowania. Niepowodzenie lub osiganie gorszych wynikw nabiera cech samospeniajcego si, podwiadomego celu. Usunwszy z wasnej mapy pojcie poraki, otworzysz przed sob wiele nowych moliwoci. Kiedy inni poddadz si, ty bdziesz nadal szed naprzd Czy rozpoznajesz, kogo dotycz przedstawione poniej dane biograficzne? Zbankrutowa w wieku 31 lat. Przegra w wyborach legislacyjnych w wieku 32 lat. Ponownie zbankrutowa w wieku 34 lat. Przey mier ukochanej osoby w wieku 35 lat Dozna zaamania nerwowego w wieku 36 lat Przegra wybory w wieku 38 lat. Przegra w wyborach do Kongresu w wieku 43 lat. Przegra w wyborach do Kongresu w wieku 46 lat. 10

Przegra w wyborach do Kongresu w wieku 48 lat Przegra w wyborach do Senatu w wieku 55 lat. Dozna poraki w staraniach o stanowisko wiceprezydenta Stanw Zjednoczonych w wieku 56 lat. Przegra w wyborach do Senatu w wieku 58 lat Zosta prezydentem Stanw Zjednoczonych w wieku 60 lat Czowiekiem tym byt Abraham Lincoln. Nie jest on bynajmniej jedyn historyczn postaci, ktra doznaa tak wielu poraek" w drodze do wybitnych osigni. Tomasz Edison po licznych prbach udoskonalenia arwki elektrycznej wci twierdzi Nie poniosem poraki. Odkryem tylko kolejny sposb niewynalezienia arwki". Doprawdy w nieskoczono mona by uzupenia list wybitnych jednostek, ktre stosoway w yciu t zasad Ilustruje ona rwnie omwione wyej cztery kroki do sukcesu. Kierujc si ni, przyjmujesz postaw, ktra kae ci i naprzd i wyrnia z otaczajcego tumu. Uczysz si na kadym bdzie, a tym samym obracasz kady uzyskany wynik - nawet najbardziej negatywny lub bolesny - na swoj korzy. Zaczynasz rozpoznawa dziaania najbardziej efektywne i stosownie korygujesz swoje denia zarwno pod wzgldem czasu jak i wysiku, wkadanego w ich realizacj. LEPSZA METODA PRZYSWAJANIA WIEDZY Jak moge zauway na podstawie powyszych zaoe, programowanie neurolingwistyczne dotyczy uczenia si na podstawie obserwacji otoczenia oraz opierania podejmowanych dziaa na zgromadzonej w ten sposb wiedzy. Zasady NLP maj wic rwnie wiele wsplnego z nauk - w najszerszym sensie tego sowa- ile z komunikowaniem si i osiganiem celw. Przyswajaniu wiedzy powinno nieodcznie towarzyszy poczucie przygody, rado i podniecenie. Powinnimy uczy si tak, jak ucz si mae dzieci, nie za w sposb, do jakiego przyzwyczaili nas nauczyciele. Umiejtno spontanicznego, a zarazem efektywnego przyswajania wiedzy bez pomocy nauczyciela jest jedn z najcenniejszych, jakie oferuje programowanie neurolingwistyczne. Osoby zdobywajce doskonao w jakiej sferze aktywnoci czsto nie zdaj sobie z niej sprawy, dopki nie powie im o tym kto postronny. Co wicej, czsto nie potrafi wyjani, w jaki sposb osigaj tak znakomite rezultaty Ich sprawno osigna poziom, na ktrym dziaaj one niewiadomie. W ostatnich minutach meczu wybitny tenisista moe wiadomie myle o tym, jaki kierunek chce nada pice czy jak uderzy za chwil przeciwnik lub o ciepej kpieli i wygodnym ku; nie bdzie natomiast zastanawia si nad technik uderzenia czy tez prac ng, ktre s u niego cakowicie automatyczne. Pozostaje niewiadomy swych magicznych umiejtnoci, przykuwajcych uwag widzw. Timothv Gallwey mia po stokro racj, piszc w ksice The Inner Game of Tennis (Wewntrzna gra u tenisa), i gdyby w tenisista analizowa kady ruch, prawdopodobnie graby gorzej, straciby rozpd" i zaprzepaci szans na zwycistwo. To samo dotyczy kadego z nas, np. kiedy prowadzimy samochd. Nie zastanawiamy si, jak waciwie to robimy, nie mylimy o sprzgle, uoeniu rk na kierownicy i szeregu innych czynnoci, ktre wykonujemy automatycznie, gdy udoskonalilimy je do poziomu kompetencji niewiadomej". Jeeli owo niewiadome mistrzostwo jest ostatecznym celem zdobywania kadej umiejtnoci lub sprawnoci, z jakiego poziomu rozpoczynamy nauk'. Pocztkowo wszyscy jestemy na etapie, ktry mona nazwa niewiadom ignorancj (w odniesieniu do wiedzy) lub niewiadom niekompetencj (w odniesieniu do umiejtnoci lub sprawnoci). Innymi sowy, nie wiemy, czego me umiemy lub czego nie potrafimy zrobi. Zgodnie z pierwsz zasad NLP, okrelony zasb wiedzy lub umiejtnoci ley poza nasz wewntrzn map wiata. Jestem pewien, ze od czasu do czasu zdarza ci si zetkn z tematem lub sytuacj, o ktrej istnieniu wczeniej nie wiedziae. W tej wanie chwili przechodzisz ze stanu bogiej, niewiadomej 11

ignorancji lub niekompetencji do stanu niekompetencji wiadome) Uwiadomie sobie, ze czego nie wiesz lub nie potrafisz. Ilekro prbujemy przyswoi sobie nowy zasb wiedzy lub zdoby now umiejtno - od pieczenia sufletu czy wymiany koa w samochodzie po nauk obcego jzyka - uczymy si, bdc wiadomymi wasnej niekompetencji. Przyswoiwszy sobie okrelone wiadomoci, przechodzimy do etapu nauki zwanego kompetencj wiadom. Wiemy wwczas, ze potrafimy cos zrobi i robimy to dobrze, przynajmniej do pewnego stopnia. Wszyscy dymy do tego, by zawrze w tej kategorii coraz wicej dziedzin aktywnoci, od sportu i oglnego wyksztacenia po kwalifikacje zawodowe i stosunki midzyludzkie. Ostatni szczebel omawianej drabiny uczenia si z punktu widzenia NLP jest zdecydowanie najwaniejszy. Jest to poziom, na ktrym nie jestemy wiadomi posiadanych umiejtnoci Moemy wykonywa rozmaite czynnoci, nie wiedzc dokadnie, jak to robimy, i nie musimy si nad tym zastanawia. Nawet wiatowej klasy specjalici czsto nie potrafi wyjani, jak osigaj swoje sukcesy, uwaaj, ze przychodz one same, bez szczeglnych stara z ich strony. W wysoce wiadomy sposb nie moemy myle jednoczenie o wicej ni jednej rzeczy, chocia jestemy w stanie wykonywa nawet pi czy sze ronych czynnoci naraz. Zatem wykonujc kad zoon czynno, od prowadzenia samochodu po jedzenie eberek (kiedy siedzimy przy stole, rozmawiamy, me spuszczamy z oka niesfornego dwulatka i suchamy wiadomoci telewizyjnych), musimy korzysta z pomocy naszego pilota automatycznego". To dziki memu moemy wykonywa rutynowe czynnoci, jak golenie si, ubieranie lub mycie okien, mylc o czym zupenie innym. Kiedy w pilot jest wczony (a wyczamy go bardzo rzadko), nie kontrolujemy wszystkiego, co dzieje si wok nas. W peni wiadomie angaujemy si zaledwie w jedn lub dwie sprawy, wymagajce skupienia uwagi (jak np. szczeglnie wana teza, jak chcemy wysun w rozmowie, lub nadchodzcy boi gowy). Jedzenie eberek, kpiel lub wkadanie brudnej bielizny do pralki nale ju do kategorii kompetencji niewiadomej. Wykorzystujc opisan wyej drabin uczenia si i kilka technik osigania celw, ktre oferuje NLP, moesz odesa (lub podnie, w zalenoci od wasnej interpretacji) niemal kad umiejtno do poziomu kompetencji niewiadomej. Mzg moe w ten sposb osign niemal nieograniczon sprawno. Osoby, ktre osigny ten szczebel uczenia si, odnosz sukcesy jako biznesmeni, potrafi zapamita oszaamiajc liczb danych, w roli wirtuozw przykuwaj uwag suchaczy lub pisz 50 ksiek w cigu roku Nie uwaaj tych osigni za nadzwyczajne - w ogle o nich nie myl. Omawiany tryb uczenia si angauje cay mzg. zarwno lew, wiadom pkul, jak i praw - niewiadom, i polega na zastosowaniu skutecznych strategu mylenia. Zdobywajc umiejtnoci NLP, dymy do tego, by korzysta z nich w sposb intuicyjny. Podobnie jak w przypadku innych sprawnoci, na pocztku bdzie to od nas wymaga wiadomego wysiku i praktyki. kompetencja niewiadoma kompetencja wiadoma niekompetencja wiadoma niekompetencja niewiadoma

Zdarza si, e musimy si czego oduczy np. skorygowa postaw podczas gry w tenisa lub pozby si zych nawykw zwizanych z prowadzeniem samochodu. Wymaga to cofnicia si 12

od kompetencji niewiadomej (etapu, w ktrym nie mylimy o wykonywanych czynnociach) do wiadomej niekompetencji. Uczenie si od nowa polega na powtrnym przejciu od wiadomej niekompetencji poprzez kompetencj wiadom do kompetencji niewiadomej, przy czym uzyskujemy wicej moliwoci wyboru i wyszy poziom mistrzostwa. Opisaem wyej kilka podstawowych zasad NLP, oddziaujcych na nasz sposb mylenia, zachowanie oraz proces uczenia si. W dalszej czci ksiki zapoznamy si rwnie z innymi reguami. Przedstawi techniki, ktre pozwol ci moliwie najefektywniej spoytkowa te proste, ale niezmiernie skuteczne kanony postpowania. Jednake osignicie sukcesu zaley tylko od ciebie. W nastpnych rozdziaach poznasz sprawdzone metody stosowania opisanych zasad w rozmaitych sferach ycia, opracowane na podstawie obserwacji tysicy osb, ktre osigny sukces w rnych dziedzinach. Stanowi one strategi, ktra zawsze przynosi rezultaty, jeeli stosowana jest z penym zaangaowaniem. Decyzja o wprowadzeniu zmian we wasnym yciu naley jednak do ciebie. Sam musisz postanowi, czy chcesz wkroczy na drog realizacji celw, ktre pragniesz osign. Ju czas zaostrzy normy, ktre sobie wyznaczye, czas zmieni ograniczajce ci przekonania i zastosowa strategie, ktre przynios rezultaty. Czas podj decyzje. CZAS NA DECYZJE Dalsze koleje twojego ycia okrela to, co teraz uwaasz za wane. Decyzje, ktre podejmiesz, wyznacz twoj przyszo. Jeste dzisiaj tym, kim jeste, poniewa w przeszoci podje lub nie podje okrelonych postanowie. Osiganie sukcesu jest przejmowaniem kontroli nad wasnym yciem. Zdobywamy t kontrol dziki dziaaniom, ktre z kolei zalez od podejmowanych przez nas decyzji. Postanowienie oznacza zobowizanie si do jego realizacji. Istnieje olbrzymia rnica midzy zwykym zainteresowaniem okrelon dziedzin (Chciabym mie lub robi to czy owo") a zaangaowaniem si w denie do celu (Zamierzam to zrobi"). Wikszo ludzi wynajduje tysice pretekstw, by usprawiedliwi niezrealizowanie swoich marze. Rnica midzy tob a nimi polega me na tym, ze ty wiesz, co i w jaki sposb naley uczyni, lecz na tym, ze angaujesz si w dziaanie i wprowadzanie zmian w swoim yciu. Jeeli chcesz rzuci palenie, musisz podj nieodwoalne postanowienie. Pragnc nauczy si obcego jzyka, musisz zamieni zainteresowanie w zobowizanie - musisz zdecydowa Wszyscy potrafimy podejmowa decyzje - jest to wrodzona zdolno czowieka - ale nie wszyscy potrafimy je realizowa. Musimy podejmowa ich wicej i czym to kadego dnia, gdy kada decyzja, nawet najbahsza, jest impulsem do dziaania, ktre w kocu przynosi rezultaty. Warto zastosowa t zasad w praktyce, a kiedy naprawd postanowisz cos zrobi, bdziesz mg dokona niemal wszystkiego, czego zechcesz. Zacznij od decyzji o rzetelnym zastosowaniu technik, z ktrymi zapoznasz si w tej ksice Postanw, ze zdobdziesz wiedz i umiejtnoci, ktre umoliwi ci realizacj 21-dniowego planu dziaania". Zadecyduj, i jedynym kryterium twojej oceny zaproponowanych technik bdzie ich skuteczno. W nastpnym rozdziale podejmiesz decyzje dotyczce twoich celw, zarwno doranych, jak i tych, ktre - odzwierciedlajc wyznawane przez ciebie pogldy i system wartoci - wpyn na cae twoje ycie. Bdziesz zatem decydowa me tylko o tym, co robi, ale rwnie o tym, co jest dla ciebie wane, na czym powiniene si skoncentrowa, a co odsun na dalszy plan. Podejmiesz postanowienia dotyczce kadego z aspektw twojego ycia. Na myl o koniecznoci podjcia decyzji wiele osb odczuwa niepokj, obawiajc si popenienia bdu. Jeeli zaobserwowae u siebie podobn reakcj, powiniene zacz od postanowienia, i nie bdziesz ba si poraek, dasz sobie szans, majc wiadomo, ze sukces nie jest stuprocentowo pewny. Bezsporne jest jedynie to, ze jeeli nie zaczniesz dziaa, niczego nie osigniesz. Osoby, ktre potrafi skutecznie dy do celu, zawsze s przygotowane na niepowodzenie. Dowiadczya go kada z nich (niektre nawet wielokrotnie), lecz sowo 13

poraka" rzadko goci na ich ustach. Wiedz, ze od czego naley zacz, e trzeba by przygotowanym na zmian wybranej drogi i dy do celu wbrew wszystkim przeciwnociom. Zatem nie bj si podjcia niewaciwych decyzji. Znajdziesz si w gronie najlepszych. Teraz za postanw, ze uczynisz pierwsze kroki na drodze do zdobycia tego, czego pragniesz, uczc si jasno formuowa cele.

2. WYZNACZANIE CELW
Pierwszym krokiem do sukcesu jest rozpoznanie wasnych pragnie; okrelenie, co chce si mie lub osign, kim by. Programowanie neurolingwistyczne nie zajmuje si definiowaniem celw i de - tylko ty moesz zdecydowa, czego naprawd chcesz - lecz pomaga sprecyzowa pragnienia i podsuwa sposoby ich realizacji. Od dawna wiadomo, ze osoby, ktre osigaj sukcesy, podporzdkowuj swoje postpowanie wyznaczonemu celowi W 1953 roku na Uniwersytecie Yale przeprowadzono eksperyment, podczas ktrego zapytano grup studentw, czy maj szczegowe, jasno sprecyzowane cele i gotowy plan ich realizacji Zaledwie trzy procent udzielio odpowiedzi twierdzcej Dwadziecia lat pniej autorzy odszukali uczestnikw tego eksperymentu i stwierdzili, ze pod wzgldem osigni finansowych owe trzy procent studentw byo warte wicej niz pozostae 97 procent razem wzite. Tego rodzaju kryterium nie daje penego obrazu osigni badanej grupy (zwaszcza ze sukcesu nie mona mierzy tylko wedug stanu posiadania), jednak w wyniku innych, bardziej subiektywnych pomiarw, np. poziomu zadowolenia czy odczuwanego szczcia, te trzy procent rwnie uplasowao si w cisej czowce. Niektrym osobom wyznaczenie celu sprawia trudno, by moe dlatego, ze nigdy si nad nim nie zastanawiay. Fakt, ze czytasz t ksik, prawdopodobnie dowodzi, ze nie naleysz do tej grupy Twoje cele mog mimo to bardziej przypomina yczenia, ktre z reguy s do oglne, niezbyt powane i ulegaj cigym zmianom. By moe me uwaasz si za osob szczeglnie ambitn lub nastawion na osiganie celu, lecz moe to tylko kwestia naszych odmiennych sposobw formuowania myli. Kada istota ludzka jest superskutecznym mechanizmem osigania celw Stale realizujemy setki naszych yciowych zada" - takich jak utrzymanie oddechu, ttna i temperatury na staym poziomie - zupenie nie zdajc sobie z tego sprawy. Na szczcie zadania te zapisane s w programie organizmu Nie wolno nam jednak twierdzi, ze kto, kogo okrelamy jako ciepe kluchy", nie jest zorientowany na cel, tylko na tej podstawie, ze brak mu ambicji i nie definiuje jasno swych zamierze. W stale zmieniajcej si rzeczywistoci nawet utrzymanie status quo wymaga wielkiej siy woli i wytrwaoci. Prowadzenie tzw. spokojnego ycia" jest przynajmniej wedug moich dowiadcze - szalenie ambitnym celem w dzisiejszym rozpdzonym wiecie. Wikszo ludzi uwaa, ze cele powinny wiza si ze wiatem materialnym. Mog one jednak dotyczy rodziny, zdrowia, uprawiania hobby, sportu lub formy spdzania wolnego czasu. Tego rodzaju cele maj charakter niematerialny, tote naley je mierzy raczej wedug kryterium jakociowego ni ilociowego. Jeeli pragniesz zmieni zawd lub styl ycia albo uwolni si od przymusu robienia kariery", stajesz wobec trudniejszego wyzwania ni wspinanie si po drabinie sukcesu materialnego, a twj cel nie jest mniej wartociowy. ZDOBYWCY I MARZYCIELE Nie istnieje jedna, uniwersalna metoda wyznaczania i definiowania celw. Niektrzy dziaaj w sposb zorganizowany i systematyczny, zapisujc wszystkie cele na papierze, a nawet dzielc je 14

na krtko-, rednio-i dugoterminowe. Niewtpliwie takie osoby w rwnie logiczny sposb podchodz do rozwizywania problemw i podejmowania decyzji, zwizanych na przykad ze zmian pracy lub miejsca zamieszkania. Inni nie okrelaj swych zamierze w sposb usystematyzowany, a mimo to podporzdkowuj im swoje dziaania, maj jasny obraz lub poczucie tego, co pragn osign, i s wierni tej wizji. Do tej kategorii nale medalici olimpijscy i biznesmeni, ale rwnie kady, kto potrafi ujrze w wyobrani swj cel, zanim go osignie, np. lepsz posad, sukces sportowy czy tez now architektur ogrodu. Rnica ta wie si ze sposobem mylenia, a zwaszcza z indywidualnymi predyspozycjami do wykorzystania jednej z pkul mzgu. Lewa pkula specjalizuje si w wiadomym, szczegowym, werbalnym myleniu, zgodnym z zasadami logiki, natomiast prawa pkula preferuje obrazy i uczucia, wydaje si lekceway logik i postrzega zjawiska bardziej kompleksowo. NLP uczy, jak wprzc do pracy obie pkule, by za ich pomoc precyzyjnie formuowa cele, zapewniajce maksimum szans na sukces. Jeeli posidziesz umiejtno posugiwania si caym mzgiem, zdobdziesz jedyny w swoim rodzaju, doskonay instrument, dziki ktremu pogodzisz marzenia ze zdrowym rozsdkiem i odkryjesz swe najgbsze pragnienia. SPORZD LIST Przede wszystkim powiniene sporzdzi list wszystkich swoich pragnie, ycze, celw, marze, wynikw - obojtne, jak je nazwiesz Na tym etapie powinna ona zawiera wszystkie twoje cele, wcznie z tymi w rodzaju: A gdyby tak ", Nie miabym nic przeciwko temu, zby ", Byoby wietnie, gdyby". Wikszo z nich pniej wyeliminujesz, lecz jeli zachowasz cho jeden lub dwa, wiczenie okae si warte powiconego mu czasu. W efekcie rozpoznasz prawdziwe, motywujce cele, ktre masz szans osign. Jeeli chcesz, moesz je pogrupowa z jednej strony na cele i yczenia, a z drugiej - wedug kryterium czasowego - na krotko-, rednio- i dugoterminowe. Do ostatniej kategorii nalee bd wszystkie najwaniejsze cele yciowe, natomiast do pierwszej zaliczysz zamierzenia, ktre chciaby zrealizowa w przyszym tygodniu lub do koca miesica. Przed przystpieniem do wyznaczania celw odpowiedz na nastpujce pytania. Czy twoje cele s szczegowe? Jasno wyraz swoje pragnienia, formuujc cele w sposb moliwie najbardziej szczegowy. Zadaj sobie pytanie: Czego dokadnie chc?" Sporzdzajc list celw powiniene okreli moliwie precyzyjnie, co bdziesz widzia, sysza, odczuwa realizujc je Zapytaj rwnie: W jakiej sytuacji jestem teraz i co musi si zmieni, bym mg osign cel" Bd precyzyjny. Jeeli chcesz nauczy si jzyka obcego, okrel podany poziom zaawansowania czy ma to by kilka okolicznociowych zwrotw, czy znajomo umoliwiajca sprawn komunikacj, obejmujca zasady gramatyki? Okrel termin realizacji zamierzenia trzy miesice, sze miesicy czy rok? Czy zamierzasz uczy si sam, na kursach wieczorowych, czy jeszcze inaczej? Zapisywanie bdzie na tym etapie poyteczne, gdy zmusi ci do precyzyjnego formuowania myli. Powiniene dogbnie przeanalizowa swj cel i zastanowi si, czy nie kryje si za nim inne, mniej oczywiste pragnienie, ktre chcesz przy okazji zrealizowa. Czasem pragniemy zdoby dyplom lub inny niepodwaalny dowd odniesionego sukcesu, by zapewni sobie uznanie i szacunek. A moe potrzebujemy ich, by kontynuowa karier, a przy okazji zdoby wadz, wysz pozycj lub niezaleno finansow? Gdy uczciwie to przemylisz, by moe zechcesz skorygowa niektre cele, by lepiej wyraay twoje ukryte denia. Moesz take zastpi je zupenie nowymi, zapewniajcymi wiksze prawdopodobiestwo spenienia owych gbszych pragnie. Dziki takiej analizie nie tylko uwiadamiasz sobie skryte lub niejasne denia, ale rwnie lepiej poznajesz samego siebie. Chc by szczliwy" - niewtpliwie jest to waki cel, jednak nie spenia on naszych 15

warunkw, gdy nie jest szczegowy. Moesz go jednak sprecyzowa, zadajc sobie inne pytanie, np. Co sprawi, ze bd szczliwy? W ten sposb zaczniesz identyfikowa cele moliwe do realizacji, ktre pomog ci osign upragniony stan. Gromad informacje dotyczce wyznaczonego celu. Znajduj przyjemno w prowadzeniu wasnych poszukiwa i czytaniu o celu, do ktrego dysz. Sprecyzuj swe pragnienia i zacznij utosamia si ze swym celem, wyobra sobie, ze go osigne i... dokonaj tego. Czy masz bezporedni wpyw na osignicie celw? Upewnij si, czy kady z twoich celw pozostaje pod twoj bezporedni kontrol. Inaczej mwic, powiniene wyznaczy je tak, by sukces lub poraka w gwnej mierze zaleay od ciebie oraz by nie mg znale niczego na swoje usprawiedliwienie, jeeli plany spezn na niczym. Jeeli np. chcesz zajc miejsce wasnego szefa, twj sukces w duym stopniu uzaleniony jest od niego, moe zreszt utrzyma si na stanowisku duej ni przypuszczasz. Osignicie takiego celu nie bdzie wycznie twoj zasug, lecz wynikiem splotu okolicznoci, za ktre nie odpowiadasz. Jeeli jednak pragniesz zdoby w cigu roku posad na takim samym szczeblu, na jakim pracuje twj szef - nie ograniczajc si do jednej firmy ani nawet brany - wwczas masz nieskoczenie wiksz kontrol nad realizacj celu. Musisz zatem jak najprecyzyjniej formuowa pragnienia, ktre w powyszym przykadzie zapewne bardziej odnosz si do pozycji, wynagrodzenia i uznania, ktre zapewnia wysze stanowisko, ni do konkretnej posady w konkretnej firmie. Pewien zakres kontroli jest niezbdny nawet wwczas, gdy twj cel wie si z dziaalnoci zespoow. W takim wypadku powiniene zaplanowa wasne osignicia w ramach zespou, na przykad w sporcie lub dziaalnoci gospodarczej. Jeeli natomiast cel jest nierozerwalnie zwizany z wynikami caej grupy, bdziesz pozbawiony kontroli nad jego realizacj, o ile nie jeste trenerem lub menederem, ktry decyduje o wszystkich posuniciach i ktremu przypada zarwno sodycz sukcesu, jak i gorycz poraki Istot sukcesu nie jest osiganie celw, lecz osiganie waciwych celw (z wasnego punktu widzenia). Np. jeeli pragniesz, by twoje dziecko odnioso sukces (tak sformuowany cel nie jest szczegowy i nie masz nad mm kontroli, choby by najlepszym z rodzicw), moesz podzieli go na kilka celw, takich jak oenie na edukacj dziecka, organizowanie ciekawych wakacji, zaoferowanie pomocy, gdyby dziecko postanowio rozpocz karier przedsibiorcy. Tego rodzaju cele porednie mog by w znacznym stopniu skonkretyzowane i pozostawa pod twoj kontrol (bardziej ni pod kontrol twojego dziecka). Sprecyzowanie kadego celu i ujrzenie go w wyobrani moe by niezwykle motywujce. Zadaj sobie pytanie: Na czym polega moja rola w jego realizacji?" Nastpnie sformuuj nowe zamierzenia, speniajce twoje pragnienia. Cel w rodzaju: Chc, by otaczali mnie ciekawi ludzie" lepiej byoby sformuowa: Chc zawrze przyja z ciekawymi ludmi". Aby sprowadzi rozwaania do wymiaru praktycznego i usytuowa siebie w pozycji centralnej, zadaj sobie pytanie Co zrobi, by osign cel" oraz Od czego powinienem zacz?" Dopki ksztatujemy wasne ycie w taki sposb, ze nasze szczcie zaley od zdarze i ludzi, nad ktrymi nie mamy kontroli, moemy spodziewa si blu i rozczarowa. Jeeli skorygujesz swoje cele, tak by to ty odgrywa kluczow rol, sam zapanujesz nad ich realizacj. Czy posiadasz niezbdne moliwoci? To pytanie dotyczy moliwoci, ktre moesz wykorzysta w deniu do celu, mianowicie wrodzonych zdolnoci, zdrowia i siy, czasu, jakim dysponujesz, inteligencji i warunkw fizycznych. Nie zniechcaj si, spjrz na siebie realistycznie i waciwie oce swoje moliwoci. Jeeli na przykad chcesz, by twoje nazwisko figurowao w wiatowych rankingach bokserw lub tenisistw w pierwszej dziesitce, a masz teraz 45 lat, niewtpliwie bdziesz musia wykreli ten cel ze swej listy, gdy obiektywne warunki uniemoliwiaj jego 16

realizacj. Jednake w innych dyscyplinach sportu, a take w wielu innych dziedzinach, wiek nie stanowi przeszkody. Kady z nas mgby mnoy przykady osb, ktre przezwyciyy powane trudnoci, by zrealizowa swoje pragnienia. Nie bd wic dla siebie zbyt surowy. Wikszo z nas dysponuje znacznymi moliwociami, lecz nie mamy nad nimi kontroli, a temu problemowi moemy wsplnie zaradzi. O ile to, co zwyklimy nazywa inteligencj, moe by niezbdne do prowadzenia szczeglnie skomplikowanych bada naukowych, jej brak nie zamyka ci drogi do stanowiska dyrektora naczelnego w wielu przedsibiorstwach. Dodatkowe moliwoci, niezbdne do realizacji takiego celu, mona zazwyczaj zdoby uczestniczc w szkoleniach, gromadzc dowiadczenia i wytrwale pracujc. Powysze pytanie odnosi si zatem do moliwoci wrodzonych, nie za do tych, ktre mona zdoby, np. wiedzy lub majtku. Okrel swe moliwoci i stosownie skoryguj wyznaczone cele. Moe nie zostaniesz nigdy wiatowej sawy solist operowym, ale na pewno moesz piewa w amatorskim chrze (pod warunkiem oczywicie, ze jeste muzykalny). Jeeli interesujesz si sportem, a przekroczye ju wiek, w ktrym sportowcy zazwyczaj kocz karier, moesz zosta trenerem modzikw lub postara si o prac w administracji lub kierownictwie klubu. To te jest sposb na kontakt ze sportem. Pamitaj, e wikszo z nas raczej nie docenia wasnego potencjau, ni ocenia go zbyt wysoko. Bierz przykad z takich ludzi jak Christy Brown i inni, ktrzy potrafili znale wewntrzne zasoby, otwierajce drog do sukcesu. Po czym poznasz, ze osigne cel? Twoje cele musz by nie tylko szczegowe, ale rwnie wymierne. Dobrze byoby zatem uzupeni kady z nich o jaki element, ktry wyranie dostrzeesz. Jeeli na przykad uczysz si jzyka obcego na licencjonowanym kursie, niewtpliwie otrzymasz wiadectwo, ktre bdzie dowodem realizacji celu. W innych przypadkach sukces moe wiza si ze zdeponowaniem czeku w banku, zwiedzaniem odlegego miasta, udziaem w uroczystej ceremonii bd podpisaniem umowy kupna lub sprzeday domu. Powiniene wyobrazi sobie swj cel (robic to, zawczasu doznasz satysfakcji z jego osignicia) i odnale jego najbardziej namacalne elementy, czynic go realnym i wymiernym. Czy cele sformuowane przez ciebie s pozytywne? Oznacza to, ze powiniene myle o tym, czego pragniesz, nie za o tym, czego me chcesz Celw nie naley wyraa w formie zda przeczcych (np. Nie odsprzedam domu" lub Nie dopuszcz, by zwolniono mnie z pracy" albo Nie zostan pominity podczas selekcji druyny w przyszym sezonie"). Mzg wydaje si nie odbiera pewnego rodzaju komunikatw. Kiedy wydajemy mu komend' nie przegap samolotu" albo nie przegap piki" podczas gry w krykieta, zachowuje si tak, jakby sysza wycznie sowo przegap". Kady cel mona sformuowa jako stwierdzenie pozytywne pytajc Co wolabym w zamian'" lub Czego naprawd chc?" Czy cele, do ktrych dysz, maj waciwy poziom trudnoci? Czy twj cel jest satysfakcjonujcy, czy moe zbyt trudny biorc pod uwag posiadane moliwoci? Jeeli jest zbyt trudny, zapytaj: Co sprawia, nie mog go osign?" Bdziesz mg dziki temu rozoy go na kilka celw czstkowych, atwiejszych do realizacji. Ten proces okrelany jest mianem obniania" celu. Jeeli natomiast wyznaczye sobie cel zbyt atwy, a wskutek tego nie zapewniajcy ci motywacji, moesz go podnie", zwikszajc stopie trudnoci. Zadaj sobie pytanie: Jakie znaczenie bdzie miao dla mnie osignicie tego celu?" Nastpnie podnie poprzeczk, na przykad ustalajc wczeniejsz dat osignicia tego samego rezultatu lub rozszerzajc cel (czy nie chciaby wada pynnie czterema jzykami zamiast jednym lub startowa w zawodach oglnokrajowych zamiast regionalnych?), a stanie 17

si on wyzwaniem i pobudzi ci do dziaania. Na co mog wpyn twoje denia? Wygodnie jest wyznacza i osiga cele pozostajce w izolacji od innych, jednak moe si zdarzy, e jeden cel bdzie kolidowa z innymi lub, co przytrafia si jeszcze czciej, wywrze negatywny wpyw na inne sfery twego ycia. Umieszczenie celu w kontekcie caej egzystencji, stosunkw z innymi i z caym otoczeniem zwane jest sprawdzianem konsekwencji. Zdobycie nowych kwalifikacji moe oznacza powicanie wielu godzin dziennie na nauk, co negatywnie wpynie na twoje maestwo i stosunki rodzinne, obowizki zawodowe, zainteresowania, aspiracje towarzyskie i inne relacje zewntrzne. Zatem rado z osignicia wskiego celu bdzie czciowo lub cakowicie przymiona przez jego szersze, negatywne konsekwencje. Dlatego tez powiniene przeprowadzi sprawdzian konsekwencji, dziki czemu moesz prbowa pogodzie wszystkie swoje cele. W rezultacie moesz zmieni niektre z nich lub odoy na pniej, by zapewni sobie harmoni. Masz przy tym znakomit okazj, by waciwie okreli swoje priorytety i upewni si, e poytkujesz siy i energi w sposb najlepszy z moliwych. Powiniene zada sobie teraz nastpujce pytania: Na kogo jeszcze to wpynie?", Co by si stao, gdybym to zdoby5" oraz Gdybym mg mie to ju teraz, czy signbym po to?" Jeeli odpowiadasz Tak, ale ", prawdopodobnie pojawiaj si komplikacje. Moesz uwzgldni nasuwajce si wtpliwoci i ponownie skorygowa wyznaczony cel. PORZDKOWANIE CELW Na etapie wyznaczania celw moesz uczyni cos jeszcze, by uatwi sobie ich konsekwentn realizacj. W niniejszym rozdziale zastanowimy si nad stosowanymi przez ciebie metodami. Nie bdziemy zajmowa si treci twoich celw, lecz wzorcami postpowania, wedug ktrych starasz si je osign. Poznasz nowe podejcie do tego procesu, oparte na budowaniu sensownej listy celw, osadzonej w kontekcie wyznaczonych przez ciebie dugookresowych, yciowych" zamierze oraz twej niepowtarzalnej osobowoci, priorytetw i systemu wartoci. Mie czy robi'' Dla potrzeb poniszego wiczenia uzupenij list celw o sze lub siedem nowych zamierze, tym razem me roztrzsajc ich dogbnie. Zapisz po prostu swe pragnienia. Teraz, zatrzymujc si kolejno nad kadym celem, zadaj sobie nastpujce pytanie czy chodzi mi o to, by co zrobi (na przykad odby dalek podr, zapisa si na kurs, trenowa now dyscyplin sportu lub zaj si nowym hobby) czy o to, by co zdoby lub mie (dom, samochd, awans, a moe wiadectwo lub nagrod). Zwr uwag na t rnic w rozoeniu akcentw. Uyte sowa pomog ci okreli, czy poszczeglne cele nale do kategorii robi czy mie/zdoby. Przejrzyj sw list i odpowiednio oznacz te z nich, ktre kwalifikuj si do jedne; z wyej wymienionych klas. Moemy pj o krok dalej. Czy w twoich deniach chodzi o to, by wicej wiedzie na temat okrelonej dziedziny, twojej pracy zawodowej, hobby lub innych zainteresowa czy inaczej uoy stosunki z rodzin, przyjacimi, kolegami z pracy. Ponownie oznacz wszystkie cele z twojej listy, ktre odpowiadaj jednej z tych kategorii. Sprawd na koniec, czy twoje pragnienia wi si z tym, by by szefem, by szczuplejszym, by lepiej zabezpieczonym finansowo, by zadowolonym? Ostatnia kategoria dotyczy pewnego stanu, ktry pragniesz osign, lub miejsca", w ktrym chcesz si znale pod wzgldem fizycznym, umysowym lub duchowym. Zapewne moesz ju podzieli wszystkie cele midzy tych pi kategorii robi, zdoby/mie, wiedzie, wspy oraz by. (Tymczasem nie martw si, jeeli jeden cel pasuje do kilku klas, np. zdoby wikszy dom i tym samym rozwiza rodzinne problemy). Przyjrzyj si teraz 18

swoim celom i sprawd, czy ktra z kategorii wyranie dominuje nad innymi. Tego rodzaju dominacja, wystpujca u wikszoci z nas, dostarcza cennych informacji o sposobie ksztatowania wasnych celw i pragnie. Niektrzy troszcz si o swj stan posiadania, to jest o to, by co zdoby lub mie. Osoby o takim nastawieniu traktuj awans zawodowy jako rodek prowadzcy do tego, by mie wysze wynagrodzenie, lepszy samochd, nowy dom, wiksze biuro i wygodniejszy fotel Inni pragn robi. Wkraczanie na nowe obszary aktywnoci dodaje im skrzyde, a rado z robienia czego jest dla nich waniejsza ni korzyci, jakie mog w rezultacie zdoby. A co z kategori wiedzie? Czy naleysz do tych osb, ktre musz dowiedzie si wszystkiego o jakim produkcie lub dziaalnoci, zanim podejm jakiekolwiek zobowizania? Jeeli nie, prawdopodobnie znasz kogo, kto na przykad przed zakupem nowej wiey stereo bdzie z pasj gromadzi wszystkie moliwe informacje na temat sprztu dostpnego na rynku, zanim zdecyduje, ktry model najbardziej mu odpowiada. Ta sama osoba, planujc wakacje, prawdopodobnie sprbuje dowiedzie si jak najwicej o celu planowanej podroy, zanim w ni wyruszy. Tego typu ludzie najwiksz wag przywizuj do wiedzy i preferencje te s wyranie widoczne na licie ich celw Inni najczciej uyj sowa by". Kto chce na przykad uzyska awans, by by szefem lub by szanowanym, zoy na koncie okrg sumk, by by niezalenym; wyjecha na urlop, by by wolnym, uprawia sport, by by zdrowym. Jeeli natomiast na twojej licie czsto pojawia si rodzina, przyjaciele i znajomi, oznacza to, i na pierwszym planie stawiasz relacje z innymi i znajduje to odzwierciedlenie w twoich celach i pragnieniach. By moe jedna lub dwie kategorie dominuj na twojej licie, lecz prawdopodobnie pojawiy si na mej wszystkie lub wikszo z nich. Co dalej? Podzielie ju swoje cele midzy pi kategorii i wiesz, czy jedna z nich dominuje nad innymi. To, co zrobie, mwi bardzo wiele o tobie, twoich pragnieniach i sposobie ich realizacji. Wykonaj teraz nastpujce wiczenie wybierz z listy dowolny cel i zadaj sobie pytanie: Gdybym go osign, co zrobibym dalej?" Zastanw si, do ktrej z piciu kategorii kwalifikuje si odpowiedz. Jeeli na przykad jeste sprzedawc, twoim celem moe by zwikszenie obrotw o 50 procent w cigu szeciu miesicy (robi). Na pytanie: Co dalej?" mgby odpowiedzie: Przecie to oczywiste, otrzymam wiksz prowizj, czyli wicej pienidzy" (mie/zdoby). Co dalej? Kupimy wikszy dom, o jakim zawsze marzylimy" (kolejne mie). Co dalej? To by rozwizao nasze rodzinne problemy" (relacje). Co dalej? Sdz, ze wwczas bybym zadowolony" (by). Co dalej? To wszystko. Czego wicej mona chcie? Bybym szczliwy" (ponownie by). Ustalie w ten sposb wasny cykl pragnie, prowadzcy w efekcie do zdobycia tego, czego naprawd chcesz. Zwr uwag na sekwencj, ktra pojawia si w powyszym przykadzie. Po robi" nastpio mie", nastpnie wspy", na kocu za wystpio by". Bardzo czsto w ramach jednej kategorii istnieje wicej ni jeden cel poredni zdoby pienidze, by zdoby samochd, by szanowanym, by by szczliwym. Na zakoczenie musisz si upewni, e zidentyfikowae cay cykl pragnie. Wr do celu wyjciowego. W omwionym przykadzie byo nim zwikszenie obrotw o 50 procent (robi). Zapytaj teraz: Co jeszcze powinienem wiedzie, zrobi, zdoby, kim powinienem by, z kim nawiza stosunki, by to osign'? Odpowied mogaby brzmie: Musz poszerzy wiedz o oferowanym produkcie i odby specjalistyczne szkolenie" (wiedzie). Ustalilimy zatem peny cykl, ktry wyglda nastpujco: 19

wiedzie zrobi zdoby wspy by

Tre ycia NLP nazywa tych pi kategorii treci ycia", natomiast twoj indywidualn kombinacj, tj kolejno, w jakiej one wystpuj - cyklem treci ycia". Wybierz teraz kilka kolejnych celw ze swojej listy i dla kadego z nich zadaj sobie t sam seri pyta. Po wyczerpaniu wszystkich Co dalej?" nie zapomnij wrci do celu wyjciowego i odpowiedzie na ostatnie pytanie. Z poniszego wiczenia powinien wyoni si stay schemat, tj. te same obszary treci ycia uoone w tej samej kolejnoci. Moe on obejmowa trzy, cztery lub wszystkie pi kategorii, jak w przedstawionym przykadzie. Okrelona przez ciebie kolejno moe oczywicie rni si od cyklu owego sprzedawcy. S osoby, ktre nie pragn wiedzie lub stawiaj ten cel na dalszym planie, dc przede wszystkim do tego, by robi odby podr lub zaj si nowym hobby. Dopiero potem mog dowiedzie si czego o zwiedzanym kraju lub nowej pasji. Zatem na pierwszym miejscu pojawi si kategoria robi", nastpnie wiedzie". Kto moe dy do uoenia relacji z innymi po to, by co zrobi, podczas gdy kto inny bdzie instynktownie robi co po to, by osign cel zwizany z relacjami. Kategoria by"' zazwyczaj pojawia si na kocu cyklu, gdy nasze najgbsze pragnienia czciej dotycz szczcia i odnalezienia wasnej tosamoci ni wymiernych korzyci, ktre kojarzymy z osiganiem tych stanw. Jednak kady z nas jest inny i zdarza si, e by" w ogol nie pojawia si na licie. Wspominajc swe dawne osignicia odkryjesz zapewne, i postpowae wwczas wedug cyklu ycia, ktry zdefiniowae, wykonujc powysze wiczenie. Poraki prawdopodobnie byway skutkiem odstpstwa od tego schematu. Np. osoby, ktre najpierw musz wiedzie, odkryj, ze omijajc ten etap (kiedy np. ulegaj namowom, by cos zrobi lub naby, pozbawione s komfortu uprzedniego zgromadzenia wszystkich moliwych wiadomoci na dany temat), nie osigaj satysfakcjonujcych rezultatw. POZNAJ SAMEGO SIEBIE wiczenie dotyczce ustalenia treci ycia pozwoli ci dowiedzie si bardzo wiele o sobie samym. Dziki niemu bdziesz w stanie sprecyzowa wasne denia, nie analizujc poszczeglnych celw, lecz cay ich zbir. Dowiesz si, ktra kategoria jest dla ciebie najwaniejsza, a tym samym jakie cele na twojej licie zapewni ci wystarczajc motywacj, by mg odnie ostateczny sukces. Rozpoznasz rwnie cele porednie, ktre musisz zrealizowa, by wiedzie, zrobi, zdoby, by i wspy z innymi. By moe niektre z nich zechcesz wyeliminowa, skorygowa lub uzupeni, uwzgldniajc zgromadzon wiedz o sobie samym. Jeeli najwiksz wag przywizujesz do tego, by mie, upewnij si, ze w efekcie kadego dziaania bdziesz mia cos materialnego. Np. odbywajc studia (robi), powiniene zyska pewno, e po ich ukoczeniu moesz zdoby wiadectwo, starajc si zapracowa na awans powiniene sprawdzi, czy moesz zdoby jakikolwiek namacalny dowd odniesionego sukcesu, zaspokajajcy twoje pragnienia, by zdoby i mie. Jeeli nie jeste zadowolony z tego, czego si o sobie dowiedziae, wiesz przynajmniej, na czym powiniene si skoncentrowa. Moe chciaby by bardziej nastawiony na by", by cieszy si kad chwil bez wzgldu na to, czy zawsze moesz mie lub robi to, co chcesz. 20

Jeeli tak jest, powiniene jeszcze raz przyjrze si kademu celowi. By moe istnieje krtsza droga, by by tym, kim chcesz by, bez owych zrobi lub zdoby. W istocie moesz przecie dy do osignicia stanu ducha, ktry ma wicej wsplnego z twoimi przekonaniami i uczuciami ni z zewntrzn realizacj de. Nietrudno strawie cae lata na pogoni za celami, ktre nie zapewniaj nam tego, czego naprawd szukamy. Jeeli sprecyzowae swoje cele i zidentyfikowae wasny cykl treci ycia, wykonae wielki krok na drodze do zdobycia tego, czego pragniesz. Przystpie do ustalania szczegowych celw, skorygowae je zgodnie z gosem zdrowego rozsdku i poczuciem realizmu, wreszcie uzgodnie je ze swoj osobowoci i priorytetami. Krotko mwic, zacze odpowiada na pytanie Co si dla mnie naprawd liczy'?" Kiedy na nie odpowiesz (a znajdziesz si wtedy w nielicznej grupie szczliwcw), bdziesz w stanie wykorzysta swoj motywacj i moliwoci do zdobycia tego, czego naprawd pragniesz. ZACZNIJ DZIAA Przystp do dziaania. Zacznij zmienia myli w rzeczywisto. Zadaj sobie pytanie: Co musz zrobi ju teraz, by osign cel?" Uczy pierwszy, najwaniejszy krok - zarezerwuj sobie miejsce na kursie, zadzwo, kup gazet - ktry sprawi, e znajdziesz si na ciece prowadzcej do sukcesu i bdziesz realizowa wszystkie wyznaczone cele.

3. ROZPOZNAWANIE SWOJEGO SAMOPOCZUCIA

Nasze zachowania i osignicia w duym stopniu uzalenione s od samopoczucia. Zdarza si, ze pozornie bahe wydarzenie cakowicie nas obezwadnia, zmniejszajc motywacj, koncentracj i skuteczno. Czy odebrae kiedy telefon, ktry zepsu ci humor na reszt dnia? Albo znalaze w skrzynce pkat kopert, ktra, jak ci si wwczas wydawao, niszczya wszystko, co dotd osigne? Jeszcze bardziej frustrujcy jest zy nastrj, ktry pojawia si bez przyczyny - po prostu czujesz si ospay i nieszczliwy, me wiedzc dlaczego. S dni, kiedy nic ci si nie udaje, a przyczyna z reguy sprowadza si do zego samopoczucia. Twoje umiejtnoci nie zmniejszyy si przecie w cigu jednej nocy i nie ma adnego logicznego wytumaczenia nagej zmiany zachowania. I na odwrt kiedy jeste szczliwy i pozytywnie nastawiony do ycia, moesz dokonywa cudw, a przy tym nic szczeglnego nie musi si wydarzy, by czu si dobrze. Twj stan ducha, czyli samopoczucie, cakowicie uzaleniony jest od twoich emocji i myli, zwaszcza tych, ktre przepywaj pod powierzchni wiadomoci. Zatem umiejtno zmiany nastroju, lub przynajmniej pewien zakres kontroli nad nim, wpynie na twoje dziaania i osignicia. Wikszo z nas nauczya si" mnstwa sposobw, by czu si le, i zaledwie kilku, by czu si dobrze Teraz jednak moesz nauczy si wybiera swoje samopoczucie Jest to bardzo istotna cz programu oferowanego przez NLP. W JAKIM JESTE STANIE? Bez wzgldu na to, w jakim jestemy nastroju, czyli stanie, staramy si moliwie najskuteczniej realizowa zamierzenia. Innymi sowy, zawsze dymy do wytyczonych celw, pragniemy osign zaplanowane wyniki, nawet, jeli nasz nastrj utrudnia podejmowanie skutecznych dziaa. Ilekro czujemy si bezradni lub bezsilni, nie udaje nam si osign zamierzonego rezultatu. Stan mona zdefiniowa jako miliony procesw neurologicznych, ktre w kadej chwili zachodz w naszych mzgach. Wikszo stanw pojawia si bez udziau wiadomoci. Odczuwanie frustracji, zazdroci lub zdenerwowania nie jest kwesti przemylanych decyzji, jakie podejmujemy przystpujc np. do podliczenia rachunkw z caego dnia lub podnoszc suchawk telefonu, by do kogo zadzwoni. Zmiana nastroju pociga za sob zmian caej 21

fizjologu organizmu, a take zachodzcych w mzgu procesw chemicznych. W kadej chwili jestemy w okrelonym stanie, ktry oddziauje na nasze zachowania. Wystarczy jednak, ze przez chwil zastanowisz si nad swym obecnym stanem, nazwiesz go i przeprowadzisz krtki dialog wewntrzny", by twoje samopoczucie natychmiast si zmienio. Zamy, ze jeste rozgniewany. Twj mzg prawdopodobnie odebra komunikat, i zasada lub norma, ktr wysoko cenisz, zostaa przez kogo naruszona. Zwaywszy, ze nasze mapy wiata diametralnie rni si od siebie (jedna z pierwszych zasad NLP), musimy by przygotowani na tego typu przypadki. Kady z nas uksztatowany zosta przez inne rodowisko i inne dowiadczenia i kady kieruje si innymi intencjami, bez wzgldu na sposb, w jaki prbuje je zrealizowa. By moe inni bezwiednie popeniaj uczynki, ktre tak ci zoszcz. Moe zatem zo wynika z twojego wyboru, by wasne normy i zasady stosowa rwnie wobec innych Moesz take zoci si na siebie, lecz w tym przypadku powiniene rozpozna reguy, ktre zamae, i dlatego wprowadzie si w ten stan (rozpoznawszy, bdziesz mg ponownie je przemyle). Czsto doznajemy rozczarowania, ktrego rdem jest poczucie zawodu lub niepowodzenie w deniu do celu, co z kolei moe wynika std, ze cel by niewaciwy lub le sformuowany. Zamieszczone w rozdziale 2 wiczenie dotyczce przejrzystego formuowania celw pomoe ci unikn takich rozczarowa, natomiast zasada poraki nie istniej, s tylko informacje zwrotne" pozwoli ujrze rzeczy w innym wietle. By moe zbyt mocno uzalenie si od innych, a moe nie przeprowadzie sprawdzianu konsekwencji, ktry umieciby to denie w kontekcie pozostaych celw i innych sfer twojego ycia. Czego moe nauczy ci rozczarowanie? Moe spojrzenia pod innym ktem? A moe z tego dowiadczenia wyoni si inne cele, ktre lepiej zaspokoj twoje potrzeby? Kade uczucie i nastrj mona wyizolowa i przeanalizowa w bardziej obiektywnym wietle. Gniew i frustracja w pewnych sytuacjach mog by z poytkiem wykorzystane. Moesz teraz ocenie, czy twj obecny stan dodaje ci si, czy raczej obezwadnia, a opierajc si na technikach, opisanych w niniejszym rozdziale, bdziesz umia go wykorzysta. ODDZIAYWANIE EMOCJI Najczciej reagujemy na wydarzenia emocjonalnie i irracjonalnie. Rozwamy przykad dwch jednakowo wykwalifikowanych pracownikw, ktrzy dowiaduj si, ze za pi minut szef przyjdzie skontrolowa ich prac George'a natychmiast ogarnia niepokj. Gorczkowo doszukujc si ukrytych zamiarw szefa, spodziewa si najgorszego nagany, przesunicia na nisze stanowisko, a nawet zwolnienia z pracy W miar upywu czasu George zaczyna wpada w panik, wyobraa sobie reakcj rodziny i przyjaci na wie, e wyrzucono go z pracy oraz trudnoci ze znalezieniem innej posady. Myl o utracie rda utrzymania budzi w nim poczucie zagroenia i strach. Dookoa fruwaj papiery, a na biurku pitrz si pliki dokumentw, kiedy George niezrcznie tumaczy, dlaczego pozostaje w tyle za swoim koleg. Tymczasem Bili, ktry pracuje przy ssiednim biurku, na wiadomo o kontroli cieszy si, ze szef wykazuje zainteresowanie prac swoich podwadnych. Oto wietna okazja, by zyska w jego oczach uznanie, zada kilka pyta, moe nawet poprosi o podwyk Bili oczekuje na nadejcie szefa z rosncym podnieceniem i radoci. Co si tu wydarzyo? Ten sam zewntrzny bodziec zmysowy interpretowany jest przez obu pracownikw zupenie ronie. Kady z nich we waciwy sobie sposb filtruje myli, wic do ich mzgw docieraj odmienne komunikaty", tworzc w rezultacie dwa odmienne obrazy sytuacji. Wanie ta przefiltrowana interpretacja tworzy nastrj, ktry diametralnie zmienia zachowanie obu pracownikw, i bez wtpienia nie pozostaje bez wpywu na wyniki kontroli u kadego z nich. Zastanwmy si teraz, co dziao si z Georgem, kiedy jego mzg podj to destrukcyjne mylenie? Mzg wywiera ogromny wpyw na funkcjonowanie wszystkich organw, ukadw, 22

tkanek i pojedynczych komrek. Strach, ktry owadn Georgem, dotar do podwzgrza, czci mzgu sterujcej licznymi funkcjami organizmu. Podwzgrze natychmiast uruchomio wzmoone wydzielanie adrenaliny do krwi. W cigu uamka sekundy komunikat o wizycie szefa zaburzy rwnowag w organizmie nieszczsnego George'a, uruchamiajc wydzielanie niezwykle silnych zwizkw chemicznych. Oskrzela rozwary si, by umoliwi gbsze oddychanie Serce zaczo bi szybciej, a jego skurcze stay si silniejsze. Gwatownie podskoczyo cinienie krwi. Wzmoone wydzielanie cukru zapewnio dodatkowy zastrzyk energii. Ukad trawienny zamkn si. Podskrne naczynia krwionone skurczyy si, krew zacza kry wolniej (George zblad). renice rozszerzyy si, by lepiej widzie. Rozszerzyy si rwnie naczynia krwionone w miniach, doprowadzajc do nich wicej krwi. Nastpi skurcz mini, co sprawio, ze George czu si spity. Jeeli, czytajc ten opis identyfikujesz si z Georgem, w twoim organizmie zachodz w tej chwili te same procesy, cho z mniejszym nateniem!. To wanie jest stres. Jego rdo kryje si w sposobie oceny zaistniaej sytuacji i procesach zachodzcych w mzgu George by w okrelonym nastroju, ktry wywoa radykaln zmian jego fizjologu i zachowania. Kilka kolejnych przey tego rodzaju moe nadwery jego zdrowie. Natomiast w duszym okresie, reagujc w ten sposb na podobne wydarzenia, George ma due szans na zawa. W pewnych sytuacjach opisane wyej reakcje mog by poyteczne, a nawet potrzebne. Jeeli na ciemnej, opustoszaej ulicy zastpi ci nagle drog rosy opryszek, wszystkie te zachodzce byskawicznie procesy fizjologiczne dodadz ci si do walki lub ucieczki. W dzisiejszych czasach rzadko s one jednak przydatne w sytuacjach, gdzie stawk jest ycie. Zamiast nas chroni, wywouj stres, ktry oddziaujc na cay organizm i ukad odpornociowy, prowadzi do licznych schorze psychosomatycznych, uniemoliwiajcych realizacj zamierze. Techniki NLP ucz panowania nad nastrojami i uczuciami, pozwalajc nam dokonywa wyborw. Jezeli uwaasz, e gniew pomoe ci osign zamierzony wynik, moesz wiadomie wprowadza si w ten stan Wybr naley do ciebie. Wikszoci z nas niejednokrotnie udao si zmieni nastrj si woli. Niektrzy potrafi si rozadowa lub poprawiaj swoje samopoczucie za pomoc sobie tylko znanych sztuczek. Inni uciekaj si do aktywnoci fizycznej, jak np. szybki bieg lub mycie samochodu. Takie dziaania na og nie s jednak zaplanowane, lecz wynikaj z braku innych, lepszych sposobw poprawy nastroju Poza tym nie rozumiemy ich wystarczajco dobrze, by mc je zastosowa w odniesieniu do innych, powaniejszych problemw, przed ktrymi stawia nas ycie. Z pomoc przychodzi NLP, ktre proponuje technik przez jednych znan lub przeczuwan, przez innych ju stosowan z pozytywnym skutkiem, a teraz postawion do dyspozycji kadego z nas. Osigane przez ciebie wyniki zalez od podejmowanych dziaa, ktre z kolei w duym stopniu ksztatowane s przez twj nastrj, samopoczucie, ocen samego siebie i zaistniaej sytuacji. Nad wszystkimi tymi elementami moesz teraz przej kontrol. Jakie czynniki wywouj emocje, ktre w przypadku George'a i Billa byy tak skrajnie odmienne? Jakie procesy zachodz w naszych umysach? Aby to zrozumie, musimy pozna najpierw wasny proces mylenia. PRZEJMOWANIE KONTROLI NAD WASNYM UMYSEM Mylc o tym, co widzimy, syszymy i czujemy, posugujemy si w duchu tymi samymi zmysami. Doznania George'a i Billa byy wewntrznymi reprezentacjami rzeczywistej sytuacji, wyraonymi w formie wrae wzrokowych, suchowych i kinestetycznych, tj odzwierciedleniem interpretacji zewntrznego, obiektywnie istniejcego wiata. Owe wewntrzne wraenia nazywamy systemami reprezentacji lub modalnociami. Wszystkie zmysy, wcznie z wchem i smakiem, s wewntrznie reprezentowane, chocia zazwyczaj korzystamy z trzech podstawowych - wzroku, suchu i dotyku, najczciej w tej wanie kolejnoci Nie ma zatem nic zaskakujcego w tym, ze obrazy, dwiki i wraenia dotykowe, 23

ktre pojawiy si w umyle kadego z pracownikw, rniy si midzy sob. Wanie ta rnica bya przyczyn ich odmiennych nastrojw. Kady z nas preferuje okrelony zmys oraz sposb mylenia. Niektrzy przedkadaj np. obrazy nad dwiki. Gdybym poprosi ci teraz, by opisa swoje doznania podczas czytania tej ksiki, czy najpierw opisaby docierajce do ciebie bodce wzrokowe, suchowe czy dotykowe? Ktrym z nich powiciby najwicej uwagi? Osoby, okrelane mianem kinestetycznych", s bardzo czue na wraenia fizyczne i raczej zaczyby swj opis od dotyku krzesa, na ktrym siedz, ni od zgieku dobiegajcego z ulicy lub wiata padajcego na t kartk. Kluczem do naszych preferencji s dobierane przez nas sowa i zwroty: Mam jasny obraz " lub widz, co masz na myli" wskazuje preferencj wzrokow Sysz, co mwisz" lub to brzmi interesujco" sugeruje preferencj suchow. Natomiast zdania typu zapaem sens" lub wyczuwam znaczenie" usyszymy od osb o preferencjach kinestetycznych. Sposb mylenia z reguy odzwierciedla rzeczywiste preferencje zmysowe, tj. zmys, ktrego najchtniej uywasz w relacjach ze wiatem zewntrznym. Jedni z atwoci zapamituj twarze (wzrok), podczas gdy inni zachowuj w pamici imiona (zazwyczaj syszane, such). Jedni lubi przedstawia problemy w postaci rysunkw, diagramw lub symboli, inni wol je przedyskutowa, co najwyej notujc argumenty za i przeciw, zawsze jednak syszc" w duchu to, co zapisuj. Niektrzy s doskonaymi suchaczami, mm odbieraj wiat za porednictwem wzroku. Jeszcze mm s wraliwi na najlejsze dotknicie i potrafi dotyka" ludzi, posugujc si jzykiem gestw. Podczas zakupw niektrzy z nas zadowalaj si tym, co sysz, mm chc wszystko zobaczy, a jeszcze mm musz wzi produkt do rki, zanim zdecyduj, czy chc go kupie. W rzeczywistoci kady z nas wykorzystuje wszystkie zmysy, aczkolwiek w ronym stopniu, preferowanie jednego z nich jest jednak bardzo powszechne. By moe nigdy wczenie) nie zastanawiae si nad tym i nie znasz swoich preferencji, lecz ju wkrtce bdziesz mia okazj je odkry. Problem polega na tym, ze jestemy zbyt zajci myleniem, by o tym pomyle! Po prostu mylimy, nie zdajc sobie sprawy z samego procesu, nawet wtedy, gdy robimy to bardzo sprawnie. Jest zatem oczywiste, ze me wiemy rwnie, jak mysi inni i skonni jestemy zakada, ze wszyscy mylimy jednakowo, ze te same fakty i argumenty prowadz wszystkich do tych samych wnioskw. Zaoenie to jest jednak z gruntu faszywe. Zgodnie z tym, czego dowiedzielimy si w pierwszym rozdziale, kady z nas ma wasn map rzeczywistoci, a jedn z cech odrniajcych nas od siebie jest preferowany sposb mylenia, tj. zmys, z ktrego w duchu najchtniej korzystamy. POSUGIWANIE SI ZMYSAMI WEWNTRZNYMI Powimy teraz chwil na krotki eksperyment, dziki ktremu przekonasz si, jak funkcjonuj nasze zmysy wewntrzne. Przeczytaj uwanie poniszy fragment: Niespiesznie idziesz pust pla Sonce ogrzewa twoj skr, a pod bosymi stopami czujesz gorcy piasek Z oddali dobiegaj dziecice miechy, po chwili rozlega si krzyk krcych nad gow mew Olepiony refleksami soca na wodzie, mruysz oczy, a monotonny plusk fal wprawia ci w stan odprenia. Twoja gowa jest lekka. Twoja skra odczuwa najlejszy powiew bryzy. Na drodze biegncej wzdu play rozlega si warkot motocykla. Aby zrozumie tych kilka zda, musiae w duchu zobaczy, usysze i poczu, stworzone przez siebie przeycie, nawet jeli nie bye wiadom tego, co w istocie czynisz. W ten wanie sposb rozumiemy, a sowa nabieraj treci w naszych wewntrznych doznaniach. Tym razem bye prowadzony przez cae dowiadczenie, wic posuye si zapewne wszystkimi trzema podstawowymi systemami reprezentacji. Jeden lub dwa z nich mogy sprawia kopoty twojej wyobrani, podczas gdy ostatni podda si jej bez trudu, pozwalajc ci na tworzenie najywszych obrazw. 24

Kiedy czytasz pasjonujc powie, w naturalny sposb wykorzystujesz sw zdolno mylenia, przez cay czas tworzc wewntrzne obrazy, dwiki i wraenia dotykowe, wywoane sowami. Stopniowo zatracasz wiadomo tego, co dzieje si tu? obok, chocia twoje zmysy zewntrzne pracuj, a ty czuwasz, zaczynaj dominowa wewntrzne systemy reprezentacji. Twoim wiatem staje si wewntrzny, subiektywny wiat powieci - przynajmniej na krtk chwil. Moemy nazwa to ucieczk z obiektywnej rzeczywistoci. Zastanw si jednak nad nastpujc rzecz. Jeeli autor czytanej wanie powieci wykazuje silne skonnoci kinestetyczne, tj. myli i czuje gwnie za porednictwem wrae dotykowych, ty za jeste wizualist, wwczas kady z was nastawiony jest na mn dugo fal (w ten sposb zapewne opisaaby to zjawisko osoba, preferujca zmys suchu). W takim przypadku nie zostanie nawizany niezbdny kontakt midzy pisarzem a czytelnikiem. Nie jest temu winien styl pisania ani nawet talent autora, lecz osobiste preferencje zmysowe. Powysze uwagi odnosz si rwnie do komunikacji ustnej. Moesz kogo lubi wanie dlatego, ze jego sposb mwienia odpowiada twoim wasnym preferencjom. O takiej osobie mwisz by moe pokrewna dusza". Jeeli jednak twoje preferencje s odmienne, to nawet wwczas, znajc upodobania innych i wiedzc, jak je wykorzysta, by stworzy midzy wami paszczyzn porozumienia (korygujc wasne wypowiedzi i sposb mwienia), bdziesz w stanie ksztatowa swoje stosunki z innymi zgodnie z wasn wol. ROZPOZNAWANIE WASNYCH PREFERENCJI Moesz z atwoci sprawdzi swoje preferencje za pomoc poniszego wiczenia, ktre bdzie od ciebie wymaga mylenia wizualnego, suchowego oraz kinestetycznego. Kady obraz, ktry sobie przypominasz lub wyobraasz, oce w skali od 1 do 9. Najwysza ocena, czyli 9, oznacza, ze z atwoci odtwarzasz w wyobrani zadane wraenie obraz na przykad bdzie bardzo wyrazisty i ostry, dotknicie za odczujesz tak, jakby byo ono rzeczywiste Jeeli stworzenie jakiejkolwiek reprezentacji wewntrznej wymaga od ciebie wysiku, przyznaj sobie najnisz ocen, tj. 1. Posu si nastpnie ca skal, by okreli stopie atwoci (wysoka ocena) lub trudnoci (niska ocena) wywoania wspomnienia lub wyobraenia. Nie zatrzymuj si zbyt dugo nad adnym obrazem, jeeli potrzebujesz duo czasu, by odtworzy w wyobrani okrelone doznanie zmysowe, oznacza to, ze w tym przypadku powiniene przyzna sobie nisk ocen. Nie notuj odpowiedzi, zakrelaj tylko liczby na skali, ktr znajdziesz pod tekstem wiczenia. Dla kadej z trzech podstawowych modalnoci zamieszczono sze przykadw. Bodce wzrokowe 1. Kto z twoich krewnych lub znajomych ma najdusze wosy? 2. Przypomnij sobie twarz nauczyciela ze szkolnych lat. 3. Wyobra sobie ctki na skrze tygrysa. 4. Zobacz kolor drzwi frontowych do twojego domu lub biura. 5. Wyobra sobie swojego ulubionego artyst, pojawiajcego si w telewizji z cylindrem na gowie. 6. Przywoaj obraz najgrubszej ksiki, jak masz w domu Bodce suchowe 1. Usysz ulubion melodi 2. Posuchaj bijcych w oddali dzwonw kocielnych 3. Kto z twoich znajomych najciszej mwi? 4. Usysz dwiki samochodu uruchamianego w mrony poranek 25

5. Przypomnij sobie gos przyjaciela z dziecistwa 6. Posuchaj, jak brzmi twj gos pod wod

Bodce kinestetyczne 1. Odczuj swoj lew rk zanurzon w lodowatej wodzie 2. Przytrzymaj obiema rkami gadki, szklany przycisk do papieru 3. Pogaszcz psa lub kota 4. W na nogi mokre skarpetki 5. Wyobra sobie, ze zeskakujesz z ptorametrowego muru 6. Potocz drog koo samochodowe

Bodce wzrokowe
1. 2. 3. 4. 5. 6. 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6 7 7 7 7 7 7 8 8 8 8 8 8 9 9 9 9 9 9

rednia ocena dozna wzrokowych____ Bodce suchowe

1. 2. 3. 4. 5. 6. 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6 7 7 7 7 7 7 8 8 8 8 8 8 9 9 9 9 9 9

rednia ocena dozna suchowych____ Bodce kinestetyczne

1. 2. 3. 4. 5. 6. 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6 7 7 7 7 7 7 8 8 8 8 8 8 9 9 9 9 9 9

rednia ocena dozna kinestycznych____

26

redni ocen dla kadego rodzaju dozna obliczamy sumujc wszystkie punkty i dzielc otrzymany wynik przez sze. Sprawd, czy ocena jednej z tych kategorii jest wyranie wysza lub nisza od pozostaych. Jeeli chcesz, by bya ona dokadniejsza - chocia jest to tylko twj subiektywny osd - sam wymyl kilka dodatkowych przykadw. ROZPOZNAWANIE CUDZYCH PREFERENCJI Moesz z atwoci okreli preferowany system reprezentacji innej osoby. Nie dajc niczego po sobie pozna, zwr uwag na wszystkie sowa i zwroty, sugerujce preferencj wzrokow, suchow lub kinestetyczn. Owe sowa i zwroty, czyli tzw. predykaty, uywane s tak czsto, ze zazwyczaj nie zwracamy na nie uwagi. Niektre z nich nabieraj jednak sensu dopiero wwczas, gdy zdamy sobie spraw, i uywajca ich osoba wyraa w ten sposb swoj preferencj. Zdanie: sysz, co mwisz" wydaje si bardziej sensowne ni widz, co masz na myli", dopki nie zdamy sobie sprawy, e nasz rozmwca interpretuje wypowiadane don sowa za porednictwem konstruowanych w myli obrazw. Zrozumiae jest dla niego tylko to, co widzi. Podczas dwudziestominutowej rozmowy moe pojawi si wiele takich sw-kluczy (zwr uwag, ze uyem sowa wizualnego pojawi si", ktre zdradza, ze najbardziej odpowiada mi interpretacja wzrokowa). W przypadku gdy jeden rodzaj zwrotw wyranie dominuje nad innymi, prawdopodobnie mamy do czynienia z preferencj okrelonego zmysu. Moe si zdarzy, ze zauwaymy wiele sw i zwrotw, okrelajcych wraenia dwojakiego rodzaju (np. dotykowe i wzrokowe), natomiast trzeci zmys bdzie raco (zauwa, e ponownie uyem okrelenia wizualnego!) nieobecny. Nieatwo uzyska stuprocentow pewno co do wasnych preferencji na podstawie uywanych figur stylistycznych, o ile nie wykona si tego wiczenia wsplnie z mn osob. Jzyk Poniej znajdziesz list sw i zwrotw, ilustrujcych doznania zmysowe Ma ona uzmysowi ci, jak powszechnie uywane s te figury stylistyczne oraz suy pomoc przy rozpoznawaniu cudzych preferencji Jeeli to brzmi zniechcajco, wkrtce zobaczymy, jak moesz wykorzysta zdobyte w ten sposb wiadomoci, stosujc je zarwno do siebie, jak i do innych Sowa Wzrokowe: obraz, kolor, wygld, wizja, oko, scena, wgld, perspektywa, ostro, wyobraa, odsania, odzwierciedla, rozjania, zauway, widzie, wieci, jasny, czarny, ciemny, mglisty, wyrany. Suchowe: szum, pogoski, harmonia, melodia, rytm, dwik, dugo fal, dzwonie, chrzka, dyskutowa, opowiada, powiedzie, sysze, pyta, woa, komentowa, cichy, guchy, gony. Kinestetyczne: kontakt, waga, nacisk, dotyka, pcha, drapa, rusza, manipulowa, chwyta, trze, lepki, ciepy, zimny, twardy, solidny, ciki, szorstki, gadki, namacalny Wchowe: pachnie, wcha, mierdzie, wonie, stchy, cuchncy, wiey Smakowe: smakowa, u, przeyka, gry, sodki, kwany, gorzki, Neutralne (nie zwizane ze zmysami) myle, wiedzie, orientowa si, rozumie, zwraca uwag, tumaczy, decydowa, uczy si, zmienia, rozpoznawa, pamita, ustala. Zwroty Wzrokowe widz, co masz na myli", obejrzyj si za siebie", pokaz mi", oko w oko", przyjrzyjmy si bliej", mgliste pojcie", rzuci wiato", wyglda na to, e " Suchowe to niesychane", trzyma jzyk za zbami", by na cos guchym", nadstawie ucha", gono i wyranie", nadawa na tych samych falach" Kinestetyczne gruboskrny", zapa sens", odgrzewany argument", pooy na czym 27

rk", czu w kociach", kiwn palcem", tkn si czego", by w kontakcie", zachowa zimn krew" Wchowe i smakowe wywcha cos", gorzka piguka", cierpka uwaga", wiey jak poranek", kwana mina", gadko przekn", kwestia smaku", krzywic si na co". Powyszy wykaz nie wyczerpuje jzykowych wskazwek systemu reprezentacji. Jeeli jedna z wymienionych kategorii wydaje ci si bliska i wyobraasz sobie siebie, uywajcego nalecych do niej sw, prawdopodobnie wskazuje ona twoje preferencje. Jzyk ciaa Sowa i zwroty nie s bynajmniej jedynym kluczem, umoliwiajcym identyfikacj cudzych preferencji mylowych. Wzrokowiec" bdzie mwi szybko, z uniesion gow, a jego gos przybierze wysze tony ni gos osoby o preferencjach suchowych, ktrej wypowiedz jest rytmiczna, oddech - regularny, a gos - wyrany i dwiczny. Ludzie, ktrzy mwi do siebie", czsto przechylaj gow na jedn stron, przejmujc typow pozycj suchacza, jakby rozmawiali z kim przez telefon. Kinestetycy mwi na og wolno, spokojnie, uywajc gbszych tonw, z gow pochylon do przodu Powysze zasady" me zawsze oka si suszne, jednak obserwujc ludzi i porwnujc ich postaw i ton gosu do treci wypowiedzi, zaczniesz zauwaa, jak czsto ujawniaj si te zalenoci. Moemy zatem stwierdzi, i oprcz werbalnych wskazwek systemu reprezentacji, czyli predykatw, istniej rwnie wskazwki fizjologiczne, zawarte w mimice i gestach

Obrazy tworzone

Obrazy przypominane

Dwiki tworzone

Dwiki przypominane

28

Odczucia i wraenia cielesne

Schemat ruchw oczu

Dialog wewntrzny

Ruchy oczu Kolejnym kluczem, uwaanym przez licznych adeptw NLP za najbardziej fascynujcy, jest sposb poruszania oczami podczas mylenia. Gdybym poprosi ci, by sign pamici do wczesnych lat szkolnych i przypomnia sobie twarz twojej nauczycielki, prawdopodobnie spojrzaby do gry i na lewo. Gdybym poprosi ci teraz, by przypomnia sobie jej gos lub dwik dzwonka na lekcj, zapewne skierowaby wzrok na lewo, tym razem jednak nie podnoszc go i nie opuszczajc. Gdyby natomiast mia przypomnie sobie, jak twoje donie odczuway dotyk pulpitu szkolnej awki, drabinek w sali gimnastycznej lub jakiekolwiek inne wraenie kinestetyczne z przeszoci, bezwiednie spojrzaby w d i na prawo. Rysunek na stronie 51 ilustruje ruchy oczu, obserwowane u osoby stojcej naprzeciwko ciebie U osb leworcznych schemat ten moe by odwrcony. Zrnicowanie ruchw gaek ocznych zwizane jest z uywaniem ronych czci mzgu w procesie mylenia. Zjawisko to jest dokadnie zbadane przez naukowcw i w literaturze neurologicznej okrelane mianem bocznych ruchw oczu. W NLP znane jest ono pod nazw wzrokowych wskazwek systemu reprezentacji. Wraz z omwionymi wczeniej wskazwkami werbalnymi i jzykiem ciaa, pomagaj nam one rozpozna, ktry zmys wykorzystywany jest w procesie mylenia. Zamy, ze musisz zastanowi si nad obrazem, ktry nie jest przechowywany w twojej pamici. Wywoujc w mylach fantastyczne lub dziwaczne wizje, ktre sam konstruujesz, bdziesz prawdopodobnie nadal kierowa spojrzenie lekko w gor, lecz raczej w prawo ni w lewo. Tworzc dwiki, np. gdakanie wyimaginowanej kury w rytm twojej ulubionej melodii odwrotnie ni w przypadku dwikw przypominanych - zwrcisz wzrok w prawo, nadal go jednak nie podnoszc i me opuszczajc. Prowadzc natomiast dialog wewntrzny, w rodzaj rozmowy z samym sob, ktry wikszo z nas dobrze zna, poruszamy oczami jeszcze inaczej, z reguy kierujc spojrzenie w d i w swoj lew stron. W trakcie mylenia moesz oczywicie kierowa wzrok, gdzie ci si podoba, a jeeli kontrolujesz ruchy oczu, nie musisz trzyma si przedstawionych schematw. Zatem zacznij od przetestowania ich prawdziwoci na innych osobach, oczywicie bez ich wiedzy Podczas zaj warsztatowych wybrana osoba proszona jest o przywoanie z pamici rozmaitych wspomnie i wyobraenie sobie pewnych wrae. Osoba ta jest oczywicie niewiadoma celu przeprowadzanego wiczenia Podczas krtkiej rozmowy wykonuje ona dosownie setki ruchw oczami, zupenie nie zdajc sobie z tego sprawy i wprawiajc obserwatorw w prawdziwe oszoomienie. Bdziesz jednak musia wypracowa sobie wasne metody obserwacji, poniewa ruchy oczu s bardzo szybkie. Dzieje si tak, poniewa proces mylenia - zwaszcza wzrokowego - przebiega byskawicznie. Trudno obserwacji oczu rozmwcy wie si jednak nie tylko z szybkoci mylenia, ale rwnie z tym, ze nie zawsze przebiega ono wedug logicznego" schematu, co wynika z indywidualnych preferencji. Na przykad kto o silnej preferencji suchowej prawdopodobnie z atwoci przypomni sobie nie tylko gos swojego nauczyciela lub przyjaciela z dawnych lat, 29

ale rwnie konkretne, wypowiadane przez mego sowa. Gdybymy poprosili suchowca" o przywoanie z pamici obrazu tej osoby, najpierw zapewne przypomni sobie dwiki, a dopiero potem przeczy si" na mylenie obrazowe. W podobnym trybie nastpi przypominanie wrae dotykowych. Innymi sowy, kady z nas ma swj ulubiony sposb sigania do wspomnie zarejestrowanych w pamici. Konsekwentnie stosujemy preferowany system mylenia, nawet jeli prowadzi on nas do celu okrn drog. Z ruchw oczu szybko wyoni si zatem rzeczywista sekwencja myli obserwowanej osoby, bez wzgldu na to, czy wydaje si sprzeczna z poleceniem wywoaj w myli obraz". Jeeli zapytasz nastpnie: Co robie, przywoujc to wspomnienie'", niejednokrotnie zrozumiesz sens tych ruchw, a take odkryjesz powtarzajcy si, preferowany schemat odczytywania zapisw pamici.

Preferowany sposb przywoywania wspomnie nazywamy systemem wprowadzajcym, gdy za pomoc wybranego zmysu wewntrznego wprowadza" do wiadomoci zapisane w pamici informacje. System wprowadzajcy nie musi by jednak tosamy z systemem reprezentacji, uywanym w wiadomym procesie mylenia. Np. moesz by wraliwy na bodce dotykowe i przypomina sobie wakacyjn przygod za porednictwem wywoanych przez me wrae. Zastosowany system reprezentacji potwierdz uyte przez ciebie sowa i wykonane gesty. Mimo to przywoujc wspomnienia, moesz najpierw posuy si obrazem wzrokowym, a potem dopiero zastpi go bliszymi ci doznaniami kinestetycznymi. Zatem wszyscy mamy preferowane systemy reprezentacji oraz systemy wprowadzajce, ktre mog, lecz bynajmniej me musz, by takie same. Jednak wikszo z nas konsekwentnie stosuje jeden sposb mylenia Obojtne, czy jeste prawo- czy leworczny, i jaki jest preferowany system reprezentacji, twoje oczy zazwyczaj porusza si bd wedug tego samego schematu. Warto zatem odkry preferencje wasne oraz partnerw, przyjaci, znajomych, z ktrymi spdzasz wiele czasu, gdy z reguy pozostaj one niezmienne. Zanim zaczniesz przekada zgromadzon dotychczas wiedz na praktyczne korzyci, pobaw si obserwowaniem i suchaniem. Rozwi umiejtno odkrywania sposobu mylenia twoich rozmwcw, odgadywania sw i gestw, ktre ciepo (zauwa, ze ciepo" jest predykatem kinestetycznym) ich do ciebie nastawi. Ten rodzaj kontaktu jest podstaw sprawnej komunikacji, umiejtnoci wpywania na innych, wreszcie osigania upragnionych celw. DOSTRAJANIE SI DO WEWNTRZNEGO OBRAZU" Omwilimy dotychczas podstawowe modalnoci, stanowice schematy mylenia, a take indywidualne preferencje. To jednak nie wystarczy, by zrozumie, dlaczego tak bardzo rnimy si midzy sob w sposobie odczuwania. Jakie czynniki wywoay np. tak odmienne reakcje George'a i Billa? Aby to sprawdzi, wykonaj nastpujce wiczenie. Powr mylami do czasw, kiedy bye w szczeglnie dobrym stanie ducha. Osigne wyznaczony cel lub otrzymae dobr wiadomo i czue, ze me ma dla ciebie rzeczy niemoliwych Przywoujc z pamici to przeycie, zobaczysz w mylach zwizane z nim obrazy, usyszysz dwiki, nie wyczajc gosw otaczajcych ci wwczas ludzi, oraz ponownie przeyjesz uczucia, tj. twj wczesny stan ducha. Zastosuj kolejno trzy podstawowe modalnoci i wywoaj moliwie najwicej obrazw, dwikw i odczu. Nastpnie pocz je ze sob, by twoje przeycie byo jak najbardziej realne. W tej wanie chwili doznasz tych samych uczu - wzruszenia, dumy, spokoju - jakie przepeniay ci w przypominanej chwili. Im ywiej odtworzysz w mylach to wspomnienie, tym wyraniej zmieni si twj obecny stan. Gdyby kto obserwowa ci podczas tego 30

wiczenia, z pewnoci spostrzegby wyrane zmiany w twojej fizjologii. Prawdopodobnie wyprostujesz si, zmieni si rytm oddechu, wyraz twarzy, a nawet zabarwienie skry, nie wspominajc o licznych zmianach wewntrz organizmu, ktrych jednak nie stwierdzi postronny obserwator. Tymczasem szkodliwe substancje, wydzielajce si w organizmie, kiedy jeste w zym nastroju, ustpi miejsca przyjemnie dziaajcym endorfinom. Powysze wiczenie pozwolio ci przekona si, ze wspominanie lub mylenie angauje te same zmysy, ktrych uywasz do interpretacji otaczajcego ci wiata. Rnica polega jedynie na tym, e w pierwszym przypadku bodce zmysowe docieraj do mzgu niejako od wewntrz, a nie przez receptory zewntrzne. By moe zechcesz doda do swojej listy rwnie wch i smak, przypominajc sobie wydarzenie, angaujce obydwa te zmysy, ktre pozwalaj z niezwyk si przywoywa nawet odlege wspomnienia. Przekonae si rwnie, ze moesz zmieni swj stan, a jedynym potrzebnym do tego narzdziem jest mylenie - wspominanie lub tworzenie wyobrae. DECYDOWANIE O WASNYM SAMOPOCZUCIU Moesz wybra dowolny stan, ktry chcesz osign. Jeeli pragniesz spokoju i ukojenia, powiniene przypomnie sobie wakacyjne ustronie lub inne miejsce z przeszoci, ktre kojarzy ci si z atmosfer spokoju i bezpieczestwa. Moesz take stworzy taki azyl w wyobrani idealne ustronie, pooone w malowniczej okolicy, gdzie zawsze wieci soce. Wyobraenie to zmieni twj stan w tym samym stopniu, co rzeczywiste wspomnienia. Jeeli chodzi o reakcj mzgu, myli staj si dla mego rzeczywistoci. Wykorzystane zostay te same modalnoci, powstay te same poczenia neuronalne i wystpiy te same objawy fizjologiczne. Sprbuj wyobrazi sobie, ze zdobywasz nagrod lub inne zaszczyty, o ktrych marzysz, albo ze realizujesz jeden ze swoich najwaniejszych celw Jak najdokadniej przeyj w duchu to wydarzenie. Mzg czowieka nie odrnia bodcw zmysowych, faktycznie odebranych przez receptory, od konstruowanych przez siebie wyobrae. Obydwa rodzaje dozna s rejestrowane i wykorzystywane w ten sam sposb. Dlatego wanie, przebudziwszy si, czsto przez kilka chwil nie jeste pewien, czy rzeczywistoci s twoje sny, czy tez pokj, w ktrym si znajdujesz. Kiedy marzysz, w twoim mzgu zachodz te same procesy twoim rzeczywistym wiatem jest ten, do ktrego przenosisz si w wyobrani, a nie nudna sala konferencyjna, w ktrej fizycznie przebywasz. Wykonaj teraz jeszcze jedno wiczenie. Przywoaj inne wydarzenie z przeszoci, ktre z atwoci moesz sobie przypomnie. Zaczekaj, a bdziesz mia w gowie jego jasny obraz. Aby tego dokona, bdziesz musia si odpry. Sprbuj teraz powikszy i rozjani ogldane obrazy oraz wyregulowa ostro. Jeeli widzisz siebie, wejd do rodka", jakby znw uczestniczy w toczcych si wypadkach. Spraw nastpnie, by dwiki stay si goniejsze i wyraniejsze, przywoaj gosy, ktre chciaby usysze. Obrazy powinny by trjwymiarowe i wiksze ni w rzeczywistoci. Przybli wszystkie odlege obiekty Sprawd nastpnie, jak si czujesz. Jeeli kto jest przy tobie, dostrzee zmiany w twojej fizjologii Prawdopodobnie czujesz si na wet lepiej niz. wwczas, gdy tylko przywoywae wspomnienia. Przyjemne przeycia, ktre dodaj nam si i wiary w siebie, zazwyczaj powracaj w pamici jako wyraziste i jasne obrazy, ponownie dostarczajc miych wrae, Ktre z mmi kojarzymy, zwaszcza gdy ogldamy je tak, jakbymy znw w nich uczestniczyli. Ostatnie rozrnienie jest niezwykle istotne. Kiedy wyobraasz sobie siebie w okrelonej sytuacji, moesz albo w niej uczestniczy, albo widzie siebie jakby z zewntrz. Te dwa sposoby widzenia okrelane s odpowiednio jako zasocjowany i zdysocjowany. Oczywicie w realnym yciu zawsze patrzymy na wiat w pierwszy sposb. Jeeli wykonasz wicej takich wicze, zauwaysz, ze przywoywane z pamici obrazy mog by jasne i wyrane albo zamglone, wiksze ni w rzeczywistoci albo pomniejszone i odlege, 31

czarno-biae lub kolorowe. Warianty te, przypominajce moliwoci wyregulowania obrazu na telewizyjnym ekranie, nazywane s w argonie NLP submodalnociami. W ten sam sposb moe zmienia si natenie i barwa odtwarzanych w mylach dwikw, a take uczu. Obrazy radosnych chwil sprawi, ze poczujesz si szczliwy, natomiast przykre wspomnienia wprawi ci w zy nastrj, jakiego dowiadczye w rzeczywistoci. Wizje szczliwych wspomnie prawdopodobnie bd zasocjowane, natomiast przywoujc z pamici bolesne, negatywne dowiadczenia, zobaczysz siebie z zewntrz, nawet z pewnego dystansu. Sprawd, czy naprawd tak jest. Porwnawszy rnice midzy wspomnieniami lub wyobraeniami (moesz wyobraa sobie rwnie przysze wydarzenia) negatywnymi i pozytywnymi, zaczniesz dostrzega powtarzajcy si schemat submodalnoci. By uj ca rzecz prociej, inne cechy bd charakteryzowa obrazy przyjemne, inne za - niemie i bolesne, bez wzgldu na ich szczegow tre. Przyjmujc taki punkt widzenia moemy zrozumie, dlaczego ten sam bodziec jedn osob wprawia w zachwyt, a inn - w miertelne przeraenie. Kady z nas buduje odmienn wewntrzn map wydarzenia lub sytuacji, czyli inaczej je postrzega. Ten niepowtarzalny pakiet submodalnoci okrela nasze reakcje na rozmaite bodce, nasze pogldy o samych sobie, postawy, przekonania, zahamowania i fobie. Tymczasem sprbuj nauczy si wchodzi" do wewntrznego, subiektywnego wiata i bada rnice midzy submodalnociami. Podobnie jak kadej innej umiejtnoci, rwnie i tej bdziesz musia powici troch czasu, zanim osigniesz zadowalajc sprawno. Zacznij od najwieszych wspomnie, ktre z atwoci moesz przywoa. Rezultaty bd warte poniesionego wysiku Nastpnie powiniene wykona kilka wicze na wspomnienia negatywne, co umoliwi ci porwnanie ronych cech, czyli submodalnoci, obydwu rodzajw obrazw. W przypadku przey bolesnych obrazy bywaj pomniejszone, odlege i zamazane, a dwiki niewyrane. Co za najbardziej charakterystyczne - nieprzyjemne skojarzenia maj na ogol charakter zdysocjowany sam nie bierzesz udziau w toczcych si wypadkach, ogldajc je jako postronny obserwator. Niepowtarzalna kombinacja submodalnosci sprawia, ze okrelone wyobraenie jest dla ciebie przyjemne lub bolesne, oraz decyduje o twoim stanie, tj. samopoczuciu. Tak oto podwiadome myli ksztatuj nasze nastroje. Poznawszy ten mechanizm, moesz nauczy si nim sterowa. Kolejnym etapem jest zmiana submodalnosci. Modyfikujc je kolejno, jedn po drugiej, w rezultacie przeksztacisz cay obraz wspomnienia, przyszego wydarzenia bd przekonania na dowolny temat. Rozpoznawszy wzmacniajce submodalnosci, tj. powtarzajce si cechy wyobrae pozytywnych, musisz jedynie kolejno zastpi nimi te, ktre ci ograniczaj. Zamieszczony poniej wykaz najczciej spotykanych submodalnosci moe by ci w tym pomocny Jeeli niektre z wymienionych cech nie pasuj do ciebie lub wydaj ci si niemdre, nie zwracaj na me uwagi. Postaraj si po prostu wychwyci i zanotowa jak najwicej ronie. LISTA SUBMODALNOSCI Wraenia wzrokowe (obrazy) Zasocjowane albo zdysocjowane Kolorowe albo czarno-biale Rozmieszczenie (np. po prawej albo po lewej stronie, u gry lub u dou) Odlego Jasno Obramowane albo panoramiczne Kontury (rozmazane albo ostre) Kontrast Ruchome albo nieruchome Szybko (szybsze albo wolniejsze ni w rzeczywistoci) 32

Wielko Wraenia suchowe (dwiki) Gone albo ciche Odlego od rda dwiku Sowa albo nieartykuowane dwiki Lokalizacja rda dwiku Stereo- albo monofoniczne Cigle albo przerywane Szybko (szybsze albo wolniejsze ni w rzeczywistoci) Wyrane albo stumione Mikkie albo chrapliwe Wraenia kinestetyczne (dotykowe) Temperatura Faktura (szorstka albo gadka) Natenie Konsystencja (twarde albo mikkie) Czas trwania (jak dugo trwa okrelone wraenie) Waga (lekkie albo cikie) Ksztat Wykonamy teraz wiczenie, ilustrujce sposb rozpoznawania i zmiany submodalnoci. Najpierw jednak musimy osign odpowiedni stan STAN ALFA Umys najefektywniej tworzy wizualizacje wwczas, gdy jeste zrelaksowany i nie odczuwasz presji obiektywnej rzeczywistoci, ktra ci otacza. Kiedy zapadamy w sen, mzg jest bardzo podatny na subiektywn manipulacj' przywoywanie wspomnie, tworzenie wyobrae, bdzenie mylami. Charakterystyczn cech tego stanu, przypominajcego sny na jawie, jest zwolniony rytm fal EEG, znanych jako fale alfa. Chocia ciao jest zrelaksowane, umys pozostaje czujny i podatny na sugestie. Najpierw zatem powiniene si zrelaksowa. Jedna ze skutecznych technik odprania si polega na wyobraaniu sobie malejcego szeregu liczb Wykonaj podstawowe wiczenie relaksacyjne, czujc, ze twoje nogi i rce staj si coraz cisze, potem szyja, twarz i powieki. Teraz odlicz od 100 do 1. Oddychaj powoli Kilkakrotnie powtrz ostatnie liczby 3, 2 i 1, starajc si zobaczy je w wyobrani. Te trzy cyfry powinny by niezwyke; moesz wyobrazi je sobie w jakim przedziwnym kolorze lub ksztacie, bd zastosowa czcionk o charakterystycznym kroju. Powinny one rwnie by dynamiczne, w tym celu mgby wyobrazi sobie, ze zapisujesz je np. na cianie twojej sypialni lub wystukujesz na klawiaturze komputera. Postaraj si poczy wraenia wzrokowe, suchowe i dotykowe. Od tej chwili zawsze bdziesz kojarzy te liczby, odmalowane w twoim umyle w szczeglny sposb, ze stanem gbokiego zrelaksowania, ktry osigasz podczas wykonywania tego wiczenia. Przyjmijmy, ze 3 reprezentuje pene zrelaksowanie fizyczne. Nie wyobraaj sobie numeru 3, dopki nie poczujesz, ze osigne ten stan. Numer 2 symbolizuje odprenie umysowe, t.j stan, w ktrym pozbye si kopotw i wyeliminowae ze wiadomoci obiektywne otoczenie. Numer 1 natomiast oznacza stan najgbszego zrelaksowania, jaki moesz osign i w ktrym realizujesz w wyobrani swoje cele. w zwyczajny, malejcy cig liczb to twoje drzwi do wiata wewntrznych, subiektywnych dozna, a woony w powysze wiczenie wysiek opaci si stokrotnie. Osignwszy senny, lecz w peni wiadomy stan alfa, bdziesz gotw do wykonania wiczenia. Upewnij si, ze przez najbliszy czas nikt nie bdzie ci przeszkadza. ZMIANA SUBMODALNOCI Zilustrujmy sposb rozpoznawania i zmiany submodalnoci nastpujcym wiczeniem Wyobra sobie, ze wybierasz si do potencjalnego pracodawcy na rozmow kwalifikacyjn. 33

Zamy, ze tego rodzaju sytuacja jest dla ciebie nieprzyjemna i chciaby nabra wikszej pewnoci siebie, by poradzi sobie z m moliwie najlepiej. Jeste jednak peen najgorszych przeczu, gdy - jak sdzisz - dotychczasowe osignicia nie potwierdzaj twoich zdolnoci i umiejtnoci. Jeeli natomiast tego typu przeycie nie jest dla ciebie trudne, wybierz inne, np. egzamin, zawieranie nowych znajomoci, przeprowadzk itp., stosujc si do niej podanych instrukcji. Najskuteczniejsze byoby przypomnienie sobie rzeczywistej sytuacji, gdy przywoany w mylach obraz jest w takim przypadku najbardziej wyrazisty, a rdem twojego obecnego zego samopoczucia s prawdopodobnie skojarzenia, jakie nasuwa ci to wspomnienie. Sprbuj teraz odtworzy w mylach t rozmow (lub inne trudne przeycie), skupiajc si kolejno na kadej modalnoci na obrazach, dwikach, odczuciach oraz - jeeli oddziayway wwczas na ciebie i te bodce - na smakach i zapachach. Jak odczuwasz dotyk krzesa, dywanu pod podeszwami butw? Wszystkie te wraenia zarejestrowane s w twojej pamici Jeeli, odprywszy si, przez duszy czas pozostaniesz w mylach przy tej sytuacji, przypomnisz sobie zaskakujco wiele szczegw. Ta cz wiczenia moe by nieprzyjemna, lecz powiniene pamita, ze moe ono na zawsze zmieni twoje podejcie do rozmw kwalifikacyjnych, tote warto zdecydowa si na chwilowe pogorszenie nastroju. Rozpoznaj moliwie najwicej submodalnoci, posugujc si w tym celu list zamieszczon na stronach 57-58 Jak brzmi glosy odtworzone w wyobrani w porwnaniu ze syszanymi na jawie? S wyrane czy stumione, pogodne czy ponure; sowa wypowiadane s szybciej czy wolniej? Czy dobiegaj do ciebie rwnie inne dwiki, np. z ssiedniego pomieszczenia lub z ulicy? Czy ogldasz siebie z zewntrz, a jeeli tak, z jakiej pozycji z gry, z tyu, z przodu? Czy widzisz wasn posta z oddali, jak gdyby w pomniejszeniu, czy na odwrt? Jakie kolory dostrzegasz, jaskrawe czy blade? Moe widziany przez ciebie obraz jest czarno-biay lub w kolorze sepii, jak na starej fotografii? Czy jest on may i paski, jak na ekranie telewizyjnym, czy panoramiczny, tj otaczajcy ci ze wszystkich stron? Zanotuj wszystkie zidentyfikowane submodalnoci oraz wasne odczucia. Zajmie ci to troch czasu. Moe bdziesz musia przypomnie sobie jeszcze jedno przeycie tego rodzaju, ktre lepiej utrwalio si w twojej pamici, by dokadniej wyobrazi sobie wszystkie szczegy. Powtrz wiczenie, tym razem przypominajc sobie przyjemn sytuacj, w ktrej zachowae przytomno umysu i pewno siebie (u niektrych osb rozmowa kwalifikacyjna bdzie naleaa wanie do tej kategorii). Zamy, ze grasz w badmintona i wygrywasz lokalne zawody. W tym przypadku obrazy mog by wiksze i janiejsze, dwiki - goniejsze i bardziej wyrane. Przywoana w mylach wizja moe do zudzenia przypomina rzeczywisto. Rozpoznaj wszystkie rnice midzy obydwoma obrazami, a nastpnie zastp kolejno wszystkie submodalnoci, zanotowane w pierwszym wiczeniu, tymi, ktre towarzyszyy wspomnieniu wygranych zawodw. Ponownie przeyj w mylach rozmow kwalifikacyjn, stosujc nowe submodalnoci. Zwr uwag na swe odczucia. Czy dotkliwy niepokj kandydata na pracownika ustpi miejsca przyjemnemu podnieceniu zwycizcy? Warto zada sobie trud, ktrego wymaga to wiczenie, gdy dziki niemu na zawsze zmienisz swoje nastawienie do okrelonego przeycia. Trenuj wyobrani, stosujc tzw. rzutowanie w przyszo, tj. wymylajc rozmowy kwalifikacyjne z fikcyjnym pracodawc, by sprawdzi efekty zmiany submodalnoci. Ciesz si t sytuacj, jak radowaby si na myl o spotkaniu z dawno nie widzianym przyjacielem, spdzeniu wakacji w atrakcyjnej miejscowoci lub uroczystej kolacji. Twoje odczucia zwizane z rozmow kwalifikacyjn ulegy zmianie, poniewa zmienie poczenia neuronalne w mzgu, ktre s ich rdem. Bd gotw na wyprbowanie zdobytej pewnoci siebie przy pierwszej nadarzajcej si okazji. Mgby np. ubiega si o posad, ktra wydaje si przerasta twoje moliwoci, i zobaczy, co z tego wymknie. Dziki informacjom, zawartym w niniejszym rozdziale, dowiedziae si, w jaki sposb 34

wewntrzne reprezentacje piciu zmysw ksztatuj uczucia i myli jednostki oraz poznae wpyw tych uczu na jej postpowanie i osignicia. Zacze poznawa swj wewntrzny, subiektywny wiat i uczy si ksztatowa go zgodnie z wasn wol. Moesz stopniowo przej kontrol nad wasnym yciem i wykorzysta myli jako rodek realizacji wyznaczonych celw.

4. Czy to moliwe?
Nasz nastrj zmienia si wielokrotnie w cigu dnia za spraw rozmaitych okolicznoci, wydarze oraz spotykanych osb. Najdrobniejsza uwaga lub wydarzenie moe wprawi nas w ze samopoczucie. Pogorszenie nastroju czsto jest chwilowe i szybko wraca nam dobry humor, gdy spotykamy kogo miego, gdy zerkamy na zegarek i stwierdzamy, ze za dziesi minut koczymy prac lub gdy ogldamy ulubiony program telewizyjny. Rwnie szybko potrafimy jednak powraca do ponurych rozwaa. Uwiadomiwszy sobie, ze zmiany nastroju i zachowania wynikaj z myli, o ktrych treci sami decydujemy (nikt nie moe ci unieszczliwi wbrew twej woli), uzyskujemy moliwo wyboru. Moemy okreli, jaki stan ducha uatwi nam realizacj celw oraz jak postaw powinnimy zajc wobec okrelonej sytuacji. Osignicie takiego zakresu wadzy nad wasnymi uczuciami wymaga treningu i umiejtnoci nie wikszych ni inne zoone czynnoci, jakie wykonujemy kadego dnia. Nie posiade jeszcze tej sprawnoci, lecz rozumiesz ju procesy zachodzce w twoim subiektywnym wiecie i dostrzegasz je w nowym wietle. Wiesz, ze samopoczucie nie jest samowadnym tyranem, dyktujcym kady twj ruch. Zmieniajc je wiadomie podczas realizacji ostatniego wiczenia, udowodnie, ze sprawujesz nad nim kontrol. NAWYKI MYLENIA Gboko zakorzenione uczucia przeksztacaj si w nawyki mylenia, czyli postawy, ktre ograniczaj nas w znacznie wikszym stopniu ni przemijajce emocje. Nastawienie optymistyczne" albo pesymistyczne" czy pozytywne" albo negatywne" oznacza zajcie okrelonej postawy. Dawno udowodniono, ze spord dwch jednakowo wykwalifikowanych i dowiadczonych sprzedawcw optymista osignie znacznie lepsze wyniki ni jego pesymistycznie nastawiony kolega. Myl, ze jest to cakowicie zrozumiae. Naley jednak zaznaczy, i postaw mona zmieni podobnie jak samopoczucie. Jest to kwesti treci naszych myli. Zmiana postawy, nawet jeli nie towarzyszy jej zmiana zachowa lub podwyszenie umiejtnoci, moe przynie wymiern popraw osiganych wynikw. Eksperyment przeprowadzony z udziaem sprzedawcw - optymistw i pesymistw - wykaza ponadto, ze rnice efektywnoci midzy obiema grupami pogbiaj si z upywem czasu. 20procentowa przewaga optymistw po roku wzrosa do 50 procent. Innymi sowy, prawo malejcych przychodw zostao w tym przypadku odwrcone i pozytywne nastawienie przynioso cig sukcesw. W tym samym czasie finansowe wyniki pesymistw stale si pogarszay. Sposb mylenia moe nam wej w nawyk tak samo, jak sposb zachowania si Postawy, ktre okrelaj postpowanie jednostek i caych spoeczestw nie s niczym wicej ni nawykami mylowymi, ktre mona zmieni. Naley tylko uwiadomi je sobie i zastosowa waciwy trening myli Lionel Tiger w ksice Optimism (Optymizm) twierdzi, ze zagady unikny te cywilizacje, w ktrych dominowa optymistyczny system przekona. Tego rodzaju spoecznoci wierz we wasn przyszo i nowe, lepsze perspektywy. PRZEKONANIA NA TEMAT SAMEGO SIEBIE Naszymi mylami kieruj utrwalone w wiadomoci przekonania i wartoci S one znacznie stabilniejsze ni ulotne uczucia, a nawet postawy. Te z nich, ktre decyduj o twoich osigniciach, dotycz twojej opinii o samym sobie, sposobu postrzegania wasnej osoby, czy 35

tez wasnego wewntrznego wizerunku". Przekonania w rodzaju jestem do niczego jako sprzedawca" lub nie potrafi wystpowa przed licznym audytorium" mog stanowi trudn do pokonania przeszkod na drodze do okrelonych celw. Jedna pozytywna opinia o sobie, np wietnie sobie radz w kontaktach z ludmi" prawdopodobnie jest warta tyle, ile wiele godzin treningu. wiczenia, ktre nie s wsparte pozytywnym przekonaniem, mog jednak przynie tylko krtkotrwae efekty. Jedna negatywna samoocena (np. gubi si w liczbach") moe natomiast cakowicie zniweczy wysiki woone w nauk i treningi, determinujc twoje osignicia, niczym samospeniajca si przepowiednia. Kademu przekonaniu na temat wasnej osoby towarzyszy najczciej kilka opinii szczegowych, czyli referencji. Przewiadczenie wietnie radz sobie w kontaktach z ludmi" moe by sprecyzowane takimi przekonaniami jak potrafi bez trudu nawiza rozmow", czuj si swobodnie w towarzystwie obcych" lub jestem w dobrych stosunkach z panem X lub pani Y" Liczba referencji, wspierajcych okrelone przekonanie, decyduje o jego sile. Na podstawie bada, przeprowadzonych w USA wrd modziey szkolnej, wykazano, ze na osigane przez uczniw wyniki wpyw ma wpojone im przekonanie na temat koloru wasnych oczu! Wydawao si przy tym bez znaczenia, czy okrelone przekonanie wmwia im osoba darzona autorytetem czy kolega; czy byo ono racjonalne i pochodzio ze znanych rde, czy nie. Opinia, w ktr wierzymy (a wyznajemy przecie wiele rozmaitych prawd i pprawd), oddziauje na kady aspekt naszego postpowania. Uksztatowane w efekcie przekonania na temat wasnych zachowa (tj. ich interpretacja) wpywa z kolei na przysze postpowanie. Przekonania i dziaania tworz nie koczc si spiral wspzalenoci. Twoje wewntrzne ja" Wielu pisarzy, sportowcw i biznesmenw zwraca uwag na wpyw opinii o samym sobie na podejmowane dziaania. Niektrzy twierdz nawet, ze jest to fundamentalny czynnik, determinujcy osignicia jednostki. Dr Maxwell Maltz, specjalista w dziedzinie chirurgu plastycznej, odkry, ze u niektrych pacjentw zmiana wygldu zewntrznego pociga za sob istotn zmian osobowoci. Zarazem w wielu innych przypadkach nawet radykalna interwencja o charakterze kosmetycznym me pomagaa pacjentom w rozwizaniu ich prawdziwych problemw. Nadal postrzegali oni siebie jako osoby brzydkie i nieatrakcyjne. Ich wewntrzny obraz samych siebie, tj. przekonania na temat wasnej osoby, pozostay nie zmienione. W takich przypadkach, zamiast korygowa urod, dr Maltz stara si zmieni nastawienie pacjenta do samego siebie i osiga znakomite rezultaty. Programowanie neurolingwistyczne oferuje techniki, dziki ktrym moemy zmieni wyznawane przekonania, nie wyczajc tych o podstawowym znaczeniu, czyli pogldw na temat wasnej osoby. cieki neuronalne Pamitaj, ze w mzgu przechowywane s dowiadczenia caego ycia - obrazy, dwiki, smaki, zapachy i odczucia cielesne. Twj sposb postrzegania tych wspomnie tworzy schematy pocze neuronalnych (rodzaj przetartych w mzgu cieek), ktre w miar uytkowania przeobraaj si w gwne szlaki komunikacyjne, a nawet autostrady". Owe powtarzajce si, wygodne i znajome drogi filtrowania nowych informacji, docierajcych do mzgu, stanowi przekonania. Kiedy mwisz np. nie mam pamici do nazwisk", interpretujesz tylko biece dowiadczenie (moe ostatnio zawioda ci pami), opierajc si na utrwalonym w przeszoci sposobie oceny podobnych sytuacji W pewnym sensie wypowiedz ta jest prawdziwa, poniewa w ni wierzysz Z innego punktu widzenia jest ona wycznie subiektywn interpretacj pamici do 36

nazwisk", opart na wczeniejszych dowiadczeniach. Kto inny mgby stwierdzi nie mam pamici do twarzy". Obaj dwaj macie wasne mapy rzeczywistoci, jednak aden z was nie postrzega rzeczywistego wiata w sposb obiektywny, wszystko, co wiecie i w co wierzycie, zostao przefitrowane przez zmysy. W przeszoci kady z was skorzysta z innego poczenia", ktre stopniowo przeobrazio si w skuteczny system szybkiego przetwarzania wszelkiego rodzaju informacji, docierajcych do was w kadej sekundzie Innymi sowy, kady z was uksztatowa okrelone przekonanie. Obiektywny test mgby wykaza, ze w istocie lepiej zapamitujesz imiona, ni twj kolega, ktry z kolei przypomina sobie twarze z mniejszym trudem ni ty! Okazuje si, ze przekonania maj niewiele wsplnego z obiektywnymi faktami Jeeli jednak fakty potwierdzaj przewiadczenie (co zdarza si czciej), zazwyczaj dzieje si tak za spraw zachowa potwierdzajcych przekonanie w samospeniajcy si sposb. Zatem twoje przekonania stale filtruj komunikaty pochodzce zarwno z wewntrznego, jak i zewntrznego wiata. Wraz z uczuciami decyduj one o twoich zachowaniach, dziaaj jednak gbiej i bardziej konsekwentnie. Nie zdoasz osign zamierzonych rezultatw, o ile nie bd one zgodne z twoimi przekonaniami. Podejmowane przez ciebie dziaania bd odzwierciedleniem twoich myli, tj. aktualnego stanu ducha i wyznawanych pogldw. Jak napisa Wergiliusz Mog, albowiem tak wierz". rda przekona Jakie czynniki ksztatuj owe przekonania? Jednym z najwaniejszych jest rodowisko, w ktrym dorastalimy i ktre uformowao nasz osobowo Jeeli od dziecistwa wpajano ci, e moesz wiele osign, prawdopodobnie wczye t opini do wasnego systemu przekona i zawdziczasz jej sw obecn pozycj. Na nasza obecn ocen samych siebie wpyny rwnie role, ktre odgrywalimy w dziecistwie. Jeeli w wyobrani udaje ci si zajc miejsce innej osoby, zaczynasz wierzy, ze naprawd moesz si do niej upodobni. Tysice najwybitniejszych sportowcw, artystw, biznesmenw upatruje rde swych sukcesw w naladowaniu bohaterw z dziecistwa. Nawet wrd surowych opiekunw moe znale si jeden nauczyciel, krewny lub wychowawca, ktry potrafi wzbudzi w dziecku wiar w samego siebie, otwierajc przed nim drog do sukcesw w dorosym yciu. Trudne warunki egzystencji nie oznaczaj jedynie codziennej walki o przetrwanie. Wiele osb uczy si dziki nim radzenia sobie w kadej sytuacji. Zdarza si jednak, ze pozbawiaj one modego czowieka wiary w przyszo i monoci wyobraenia sobie lepszego jutra, a jest to najwiksza krzywda, jak moe wyrzdzi otoczenie. Dr Benjamin Bloom z Uniwersytetu Chicago przeprowadzi ankiet wrd modych sportowcw, muzykw i studentw. Ze zdumieniem odkry, ze wikszo z nich nie rozpocza kariery w wyniku objawienia si niezwykego talentu lub jakich wrodzonych zdolnoci. W okresie dorastania byli oni na og darzeni przez dorosych troskliw uwag, dziki ktrej nauczyli si wierzy w siebie. Dopiero pniej pojawiy si symptomy talentu, a jeeli by on ukryty, mg ujawni si dziki systemowi przekona, uksztatowanemu przez otoczenie Programowanie neuroligwistyczne rozpoznao i zbadao ten mechanizm. Nasze wrodzone zdolnoci s w zasadzie nieograniczone, bez wzgldu na cechy genetyczne. Nauczywszy si odpowiednio myle, moemy odkry i wykorzysta ten potencja. Przekonania s rwnie ksztatowane przez splot mniej lub bardziej znaczcych okolicznoci Z pewnoci byy w twoim yciu sytuacje, ktrych nigdy nie zapomnisz. Osoba, ktra dorastaa w tym samym rodowisku, moe jednak mie za sob zupenie inne dowiadczenia. Tylko jedno z was mogo mie szczcie uczy si pod kierunkiem nauczyciela, ktry potrafi wzbudzi w uczniu trwae zainteresowanie wykadanym przedmiotem, czsto bdce pocztkiem udanej 37

kariery zawodowej. Tego rodzaju okolicznoci, wace na dalszym yciu, me s jednak zalene od naszej woli i mogoby wydawa si, ze o naszych osigniciach decyduje lepy los. Na szczcie z punktu widzenia NLP rodowisko i okolicznoci nie s a tak istotne. Skoro nauczylimy si zmienia wasne przekonania, me musimy ju przywizywa tak wielkiej wagi do ich rde. Wystarczy nam wiadomo, e kady czowiek, rozpoczynajcy dorose ycie, wyposaony jest w inny zasb subiektywnych przekona i wyznawanych wartoci. Miliardy bodcw zmysowych, pochodzcych zarwno z otoczenia jak i z naszego wntrza, uksztatowao u kadego niepowtarzaln siec pocze neuronalnych. Nowe wraenia zmysowe s podobne do padajcego deszczu, ktry wypenia koleiny wyrzebione przez wczeniejsze opady. Owe szlaki wodne w mzgu s wanie wyznawanymi przez nas przekonaniami Dziki powyszym rozwaaniom moemy zrozumie, dlaczego George i Bili z przykadu opisanego w poprzednim rozdziale odmiennie zareagowali na ten sam komunikat, odmiennie oceniali samych siebie, inaczej si zachowywali, a w rezultacie osignli rone wyniki. Nie wszystkie nasze dowiadczenia maj charakter osobistych przey. Czytamy ksiki, ogldamy telewizj i poznajemy inne rodowiska, tj. indywidualne mapy innych ludzi. Jednake gromadzona wiedza zawsze odbierana jest przez ten sam ukad pocze neuronalnych, ktrym posugiwalimy si, kiedy na szkolnym boisku kto kopn nas w kostk lub gdy czekalimy stremowani na swj pierwszy wystp podczas szkolnej akademii. Z chwil zarejestrowania przez mzg dowiadczenia z drugiej rki" przestaj ronie si od przey osobistych. Czasami nie jestemy pewni, czy okrelone wspomnienie dotyczy wydarze rzeczywistych, wyobraonych czy moe przey ze snu. W najlepszym razie przechowywane w pamici informacje ulegaj znieksztaceniu wwczas, gdy przywoujemy wspomnienie i prbujemy je zmieni. Przypominane wydarzenia mog by w istocie wspomnieniami wspomnie o wspomnieniach". Zatem sytuacje, ktre nigdy nie odzwierciedlay rzeczywistoci (bdc wasn, przefiltrowan jej reprezentacj), z kadym kolejnym przypomnieniem odzwierciedlaj j w coraz mniejszym stopniu. Jest rzecz cakowicie naturaln, ze wypieramy z pamici bolesne wydarzenia, natomiast przechowujemy w niej chwile przyjemne, ktre w miar upywu lat nabieraj jeszcze wikszego uroku. Powiedzenie czas jest najlepszym lekarzem" odzwierciedla w sposb znieksztacania wspomnie. Myli, ktre towarzysz nam podczas czytania ksiki, suchania audycji radiowej lub w chwili rozmarzenia, mog oddziaywa na cieki neuronalne, tworzc nowe lub zmieniajc dawne przekonania w wyniku dowiadcze porednich". Innym czynnikiem, ksztatujcym przekonania, s wyniki osigane w przeszoci, tj. rzeczywiste osignicia kadego z nas. Jeeli twoje zvcie byo jednym pasmem sukcesw, utwierdzasz si w przekonaniu, ze osigne wysoki poziom umiejtnoci w wybranej dziedzinie. Nalec jednak do wikszoci, ktra oprcz satysfakcji doznaa rwnie rozczarowa, moesz interpretowa swoje dziaania do ronie. Oszaamiajcy sukces, odniesiony u progu kariery, dowiadczony kolega moe uzna za szczcie debiutanta", niszczc w ten sposb twoj wiar w siebie, nawet jeli bya ona oparta na rzeczywistych osigniciach. Dotychczasowe rezultaty naszych wysikw, nie pozostaj zatem bez wpywu na obecne przekonania Owe rezultaty czsto kwalifikujemy jako sukcesy" lub poraki" Sowa te s jednak tylko subiektywn interpretacj obiektywnych wynikw i nie znajdujemy dla niej logicznego, racjonalnego wytumaczenia Nawet najwiksze powodzenie nie skoni pesymisty do zmiany negatywnej interpretacji wasnych zachowa. Pozbawiony wiary w siebie, bdzie on interpretowa sukces jako fart", nie oczekujc kolejnych umiechw losu. I na odwrt osoba o optymistycznym nastawieniu znajdzie najkorzystniejsze dla siebie wytumaczenie najdrobniejszego osignicia, me skrpowana samospeniajc si, negatywn samoocen bdzie dy do coraz lepszych rezultatw. Cz naszych przekona mwi o tym, co musi si wydarzy, aby okrelone przeycie sprawio 38

nam satysfakcj. Maj one charakter regu, dyktujcych sposb postpowania okrelony odpowiedzi na pytanie: Co powinno si zdarzy, bym czu si kochany, wolny, bezpieczny, zdrowy itp.?" W rzeczywistoci moemy dowiadcza tych uczu bez zwizku z jakimikolwiek szczeglnymi wydarzeniami", lecz niepotrzebnie i nieracjonalnie ograniczamy t zdolno, narzucajc sobie pewne wartoci lub kryteria. Owe przekonania-reguy (musz by dobrym ojcem", musz znale lepsz prac", musz zdoby kwalifikacje") mog pomaga lub przeszkadza w realizacji pragnie. Ograniczajce ci przekonanie niemal zawsze pozostaje poza twoj kontrol nie moesz uczyni mu zado, tote wpdza ci ono w coraz bardziej ponury nastrj. NLP proponuje radykalne podejcie do tego zagadnienia, polegajce na tworzeniu nowych i odrzuceniu dawnych, niepodanych przekona. Sposb funkcjonowania mzgu umoliwia nam kreowanie w wyobrani dowolnych przey. Zapewne zdarzyo ci si ju zmieni przekonania. Czy dziesi lat temu me wierzye w ktr z obecnych opinii o samym sobie? Czy ktrekolwiek z wyznawanych wwczas przekona na temat wasnej osoby nie jest dzi aktualne? Czy zmieniy si twoje pogldy na temat innych rzeczy, osb, miejsc, lub ycia w ogol? Jestemy w stanie modyfikowa przekonania, np. w zwizku ze zmian rodowiska, okolicznoci lub rzeczywistych osigni. Z neurologicznego punktu widzenia zmieniamy wwczas sposb wewntrznej reprezentacji okrelonych zjawisk, obojtnie z jakiego powodu. Porzucamy dawne, znajome autostrady i przecieramy nowe cieki neuronalne. Zdolno ta me jest jednak instrumentem wykorzystywanym przez nas wiadomie, zatem nie mam; nad ni kontroli. Dla tego tez powinnimy zidentyfikowa przekonania, ktre bd pobudza nas do aktywnoci, i wiadomie je tworzy, posugujc si technikami opisanymi w mniejszym rozdziale. PRZEKONANIA WZMACNIAJCE I OGRANICZAJCE Nawet najdrobniejsze zmiany podstaw, na ktrych uksztatoway si przekonania, mog zaskakujco silnie wpyn na zachowania i osigane rezultaty. Zaleno ta wyraniej uwidacznia si u dzieci ni dorosych, poniewa s one bardziej podatne na sugesti i atwiej zmieniaj przekonania Jeeli np. dziecko uwierzy, ze osiga dobre rezultaty w okrelonej dyscyplinie sportowej lub w nauce wybranego przedmiotu, jego wyniki naprawd si poprawi, wzmacniajc jego wiar w siebie i motywujc do dalszego wysiku. Jak zauwaylimy, wielu wybitnych sportowcw przypisuje swoje obecne sukcesy pewnoci siebie lub przekonaniu na temat wasnej osoby, uksztatowanemu w dziecistwie pod wpywem zachty ze strony nauczyciela, rodzicw lub postaci naladowanej podczas zabaw w odgrywanie rl. Tzw. wrodzone zdolnoci lub talenty, np. odnoszce si do rachowania w pamici, doskonaej znajomoci ortografii lub gry na instrumentach muzycznych, nie s w peni uzasadnione kodem genetycznym, wyksztaceniem lub wiczeniami. Jakiekolwiek s ich rda, dziki NLP moemy przyswoi sobie dowoln umiejtno, jeeli tylko zrozumiemy lezce u jej podstaw strategie mylenia. Osoby, ktre wydaj si obdarzone wrodzonymi zdolnociami, charakteryzuje pewien szczeglny sposb mylenia, ktry mona rozszyfrowa, opanowa i zastosowa dla wasnych potrzeb. Jednak bardziej prawdopodobne jest przypuszczenie, ze okrelone uwarunkowania" z dziecistwa i modoci uksztatoway i wzmacniay u tych osb pozytywne przekonania o samych sobie, zainteresowania i zamiowanie do wicze, a wreszcie talent, ktry po latach jawi si jako wrodzony dar Jeli wpoimy sobie silne, pozytywne przekonanie na temat wasnych moliwoci w okrelonej dziedzinie (wkrtce poznamy odpowiednie techniki programowania), bdziemy znacznie efektywniej wykorzystywa wiczenia i dowiadczenia. U niektrych ludzi spotykamy si z autodestrukcyjn samoocen typu jestem do niczego". Tego rodzaju opinia skazuje kad prb dziaania na niepowodzenie (jeeli osoby te w ogle podejmuj jakiekolwiek wysiki.) Wikszo z nas wyznaje jednak zrnicowane przekonania 39

na temat samych siebie, obejmujce oceny pozytywne, czyli wzmacniajce", oraz negatywne, czyli ograniczajce". Mczyzna, ktry bardzo nisko ocenia wasne moliwoci zrobienia kariery zawodowej i absolutnie nie widzi siebie w roli szefa, organizatora czy przywdcy, moe zarazem by przewiadczony o swych wrodzonych zdolnociach w okrelonej dyscyplinie sportowej, kontaktach towarzyskich lub wybranym hobby Innym, rwnie pospolitym przykadem moe by kobieta przewiadczona o swych wysokich kwalifikacjach zawodowych (wietnie wywizujca si z powierzonych jej zada) i niezadowolona z umiejtnoci ukadania stosunkw ze wsppracownikami, lub na odwrt. Kady z nas ma zatem szerok gam przekona na temat wasnych moliwoci, obejmujcych wszelkie aspekty ycia zawodowego, rodzinnego oraz towarzyskiego. Musimy precyzyjnie zidentyfikowa te z nich, ktre wpywaj na nasze osignicia i zastpi oceny ograniczajce wzmacniajcymi. ROZPOZNAWANIE PRZEKONA NA TEMAT SAMEGO SIEBIE Pierwszym krokiem do zmiany tego rodzaju przekona jest rozpoznanie wszystkich ich aspektw, czyli odkrycie wewntrznego wizerunku wasnej osoby. Powiniene w tym celu opisa swj charakter tak, jak sam go widzisz, me za tak, jak - twoim zdaniem - oceniaj go inni. Wynotuj cechy charakteru w dowolnej kolejnoci i pamitaj, ze lista powinna by duga, uwzgldniajca wszystkie aspekty osobowoci, bowiem kady z nich wpywa na zachowania i osignicia. Dobrym sposobem rozpoczynania charakterystyki jest zapisywanie pojedynczych sw, ktre, jak sdzisz, wietnie do ciebie pasuj (np. uczciwy" lub niestaranny") lub krtkich wyrae (np. pewny siebie" lub o otwartym umyle") Nie pisz rk dominujc, tzn. jeeli jeste praworczny, trzymaj piro w lewej doni, i na odwrt. Moesz uatwi sobie zadanie, piszc wielkimi literami, wkrtce z pewnoci nabierzesz wprawy. Nie zaprztaj sobie gowy niestarannym charakterem pisma, przypominajcym zapewne dziecice bazgroy. Najwaniejsze jest to, by mg pniej odczyta kade zanotowane okrelenie. Zarwno rk jak i ca dominujc poow ciaa steruje pkula mzgowa usytuowana po przeciwnej stronie, tote wykonujc to zadanie aktywizujesz nie dominujc, czyli podwiadom, cz mzgu. Lewa pkula odpowiada za logiczne mylenie i posugiwanie si jzykiem, prawa - steruje uczuciami i intuicj. Zaproponowana wyej, niezwykle prosta metoda umoliwia wejrzenie pod pokady wiadomoci i dostrzeenie cech, ktrych nigdy nie wynotowaby piszc rk, uywan, na co dzie, po krtkim namyle stwierdzisz jednak, ze rzeczywicie je posiadasz. Pierwsze zanotowane sowa, na poy nieczytelne, prawdopodobnie odnosi si bd do cech oczywistych, ktre zapisaby rwnie rk dominujc, jednak w miar rozszerzania listy pozwolisz ujawni si swej podwiadomoci i odkryjesz nowe rysy wasnego charakteru. Moe si zdarzy, ze niektre z zapisanych cech bd si wzajemnie wyklucza, musisz wwczas ocenie siebie uczciwie i wyeliminowa faszywe okrelenia. Charakterystyka spisana rk dominujca czsto sprawia wraenie sporzdzonej dla uytku publicznego" i nie ujawnia skrytych przekona na temat samego siebie. Jeeli z takiego opisu wyania si obraz osoby asertywnej", lista cech wynotowanych rk niedominujc kae nam ocenie t sam posta jako niegrzeczn" a nawet grubiansk". Bliscy znajomi i krewni potwierdzaj zazwyczaj, ze charakterystyka napisana drug" rk jest blisza prawdy. Sporzd wasn list cech, przeznaczajc na wykonanie tego zadania tyle czasu, ile potrzebujesz. Przed przystpieniem do pisania wskazane jest zrelaksowanie si, bowiem redukujc ingerencj lewej, wiadomej pkuli mzgowej, gbiej i szczerzej ocenisz wasn osobowo. INTERPRETACJA PRZEKONA O SAMYM SOBIE Kade z niej wymienionych sw mona rozwin w formu okrelonego przekonania zapominalski" moe oznacza nie mam pamici do nazwisk", natomiast za sowem zaradny" moe kry si przekonanie wietnie radz sobie sam". Jeeli nie jeste w peni wiadom 40

znaczenia wynotowanych okrele, sprbuj wyrazie kade z nich jednym zdaniem, nadal piszc rk niedominujc. Przekonania odnosz si czasem do bardzo szczegowych elementw zoonej osobowoci czowieka i mona je rozpozna tylko wwczas, gdy pobudzi si do aktywnoci praw, podwiadom stron mzgu. Opinie na temat wasnej osoby, ktre zapisujemy rk niedommujc, a nastpnie rozwijamy i precyzujemy, znacznie lepiej tumacz nasze postpowanie i osigane rezultaty ni przekonania zarejestrowane w wiadomej czci mzgu. Kad ze zdefiniowanych ocen moesz teraz podda krtkiemu testowi, aby sprawdzi, czy zwizane z ni submodalnosci s pozytywne czy negatywne. Na pocztek wybierz przekonanie pozytywne i wyobra sobie siebie w sytuacji, do ktrej moe si ono odnosi Jeeli wietnie sobie radzisz z absorbowaniem uwagi dzieci przez duszy czas, np opowiadajc im bajki, wyobra sobie, ze to robisz, i odczuj satysfakcj z dobrze spenionego obowizku. Tego rodzaju przykad moe wiza si ze sowem sympatyczny" lub opiekuczy", zapisanym na twojej licie. Aby dobrze wykona zadanie, musisz zobaczy szczegy, np. twarze dzieci, ksik z bajkami oraz otaczajce ci przedmioty. Powiniene rwnie usysze dwiki, wcznie z brzmieniem wasnego gosu oraz dowiadczy wrae dotykowych zwizanych z wykonywaniem tej czynnoci, zwikszajc w ten sposb intensywno dozna. Innymi sowy, aby obraz sta si realny, musisz wykorzysta zmysy (wszystkie, jeeli trzeba), zwaszcza wzrok, such i dotyk. Podobnie jak przed wszystkimi innymi wiczeniami, najpierw musisz si zrelaksowa i wprowadzi mzg w stan alfa. W przeprowadzanych testach moesz posuy si rzeczywistymi wspomnieniami lub wyobraeniami sytuacji, w ktrych dasz wyraz swym przekonaniom podejmujc stosowne dziaania. Teraz przywoaj w mylach obraz, ktry nie sprawi ci satysfakcji, bowiem bdzie ilustrowa przekonanie negatywne wybrane z twojej listy. Zamy ze wygaszasz referat przed audytorium zoonym z pracownikw twojej firmy. Przykad ten moe dotyczy przekonania: nie lubi oglda siebie lub wystpowa w takiej roli", sformuowanego na podstawie zapisanego przez ciebie okrelenia niemiay" lub zamknity w sobie" I to wiczenie sprbuj wykona przywoujc rzeczywiste wspomnienie lub wyobraajc sobie sytuacj, w ktrej moesz znale si w przyszoci. Nie zapominaj o posugiwaniu si zmysami, dziki ktrym wyobraenie zyskuje znamiona rzeczywistego przeycia. Dowiadczye zatem sytuacji, w ktrych ujawniy si dwa twoje oblicza pozytywne i negatywne, odzwierciedlajce okrelone przekonania na temat wasnej osoby Jeeli porwnasz teraz submodalnoci zwizane z kad ze scen, zaczniesz dostrzega midzy nimi rnice, lecz nie w treci obydwu scenariuszy (tj. midzy opowiadaniem dzieciom bajek a wygaszaniem referatu przed kolegami z pracy), gdy te s oczywiste, lecz w charakterze obrazw, dwikw i wraen dotykowych, ktrych dowiadczye. Wanie te rnice s kluczem, otwierajcym przed tob moliwoci podejmowania decyzji i przejcia kontroli nad wasnym losem. By moe po raz pierwszy w yciu odkrye i zrozumiae przekonania, sterujce twoim postpowaniem. Dziki pozytywnym submodalnociom moesz je teraz samodzielnie ksztatowa, podobnie jak uczucia, tworzc nowe i odrzucajc dawne, nieprzydatne ju oceny. Moesz rozpozna i zastosowa w praktyce strategi mylenia, ktra pomoe ci osign podane rezultaty. Usprawiedliwianie si W poprzednim rozdziale dowiedzielimy si, ze przekonania jednostki wpywaj na jej dziaania i same s ksztatowane przez te dziaania czy tez przez ich interpretacj. W 1960 roku przeprowadzono niezwykle znaczcy eksperyment z udziaem pacjentw poddanych chirurgicznemu rozdzieleniu pkul mzgowych (zabiegi tego rodzaju stosowane s w leczeniu 41

padaczki). Operacja polega na przeciciu ciaa modzelowatego (corpus callosum), ktre czy kor obu pkul, umoliwiajc komunikacj midzy nimi Uczestnikom eksperymentu pokazano po dwa rysunki, kady z nich zarejestrowaa jedna pkula mzgowa (przez przeciwlege oko), a nastpnie seri innych ilustracji, spord ktrych naleao wybra kolejne dwie, zwizane tematycznie z ogldanymi wczeniej. Lewa pkula jednego z badanych obejrzaa" na rysunku kurzy pazur, natomiast prawa - onieony dom. Kiedy poproszono t osob o wybranie rysunkw wicych si z pokazanymi przed chwil, wskazaa ona ilustracje przedstawiajce kurczaka oraz szufl do odgarniania niegu, czyli dokonaa trafnego wyboru. Wybr kurczaka uzasadnia ona tym, ze na poprzednim rysunku widziaa kurzy pazur, jednak wyjaniajc zwizek midzy opat do odgarniania niegu a onieonym domem powiedziaa: Aby posprzta kurnik, naley mie opat do odnieania" Ta zaskakujca odpowied cakowicie zmienia nasze pogldy na temat przebiegu procesw mylenia. Oczywicie podane wyjanienie me byo prawdziw przyczyn wyboru opaty, ktra wyranie odnosia si do onieonego domu. Prawa pkula tej osoby nie moga jednak przekaza zarejestrowanego obrazu do pkuli lewej, mylcej werbalnie, tote ta ostatnia, zauwaywszy wybran ilustracj, wymylia wytumaczenie1 Lewa pkula stworzya zatem wasn interpretacj (wedug terminologii NLP usprawiedliwienie") dziaania. Uczestnik eksperymentu nie zdawa sobie sprawy z tego, ze podane przez mego uzasadnienie byo sztucznie sfabrykowane, obydwa skojarzenia wydaway mu si rwnie naturalne. Fakt, ze poda on t interpretacj bez namysu, dowodzi jednak, i mzg potrafi znale wytumaczenie dla kadej sytuacji. Inne badania potwierdziy odkrycie, i formuujemy interpretacj lub wytumaczenie wasnych zachowa i stosujemy si do nich w dalszym postpowaniu. Na og nie zdradzamy takich usprawiedliwie innym osobom, a przynajmniej nie mwimy o nich. Przechowujemy je w wiadomoci i pozwalamy im kierowa dalszymi zachowaniami. Usprawiedliwienia te z reguy s pozytywne albo negatywne, optymistyczne albo pesymistyczne. Gracz w golfa, ktry nie zdoa umieci piki w doku z odlegoci jednego metra, poszukujc dla siebie optymistycznego usprawiedliwienia mgby stwierdzi- To do mnie niepodobne, co za pech", po czym zapomniaby o tym zdarzeniu uznawszy je za nieistotne. Z kolei pesymistyczne usprawiedliwienie poraki w meczu tenisowym brzmiaoby zapewne. Przecie to oczywiste Backhand zawsze mnie zawodzi". Pani domu, ktra przygotowaa wymienite potrawy na cze specjalnych goci, mimo usyszanych komplementw moe sformuowa negatywn interpretacj caego wieczoru i wszystkich uwag, wypowiedzianych pod jej adresem przez uczestnikw spotkania. Mwic argonem NLP, usprawiedliwia si ona ze swojego zachowania. Jego wspomnienie i towarzyszce mu odczucia zostaj w ten sposb utrwalane i oddziauj na przysze dziaania w sposb pozytywny albo negatywny, w zalenoci od charakteru usprawiedliwienia. Zauwa, e tenisista uy sowa zawsze", ktre jest czstym przejawem nieracjonalnego sposobu mylenia. Zwr rwnie uwag, ze usprawiedliwienia obecnych zachowa me musz pozostawa w zwizku z osiganymi dotychczas wynikami. Wprost przeciwnie pani domu moe cieszy si opini niezrwnane) kucharki i organizatorki przyj, a tenisista mg mie na swym koncie wicej zwycistw ni jego optymistycznie nastawiony przeciwnik. Problem polega na tym, e osoba mylca pozytywnie zapamituje najlepsze chwile ze swojego ycia, natomiast osoba mylca negatywnie - najgorsze. Zatem me fakty wchodz tu w gr, lecz ich interpretacja oraz wywoane przez ni samopoczucie, ktre oddziauje na przysze zachowania. Nasze indywidualne mapy wiata - coraz bardziej szczegowe w wyniku uzupeniania ich o kolejne interpretacje rozmaitych zachowa - staj si nasz rzeczywistoci. W duszej perspektywie rzeczywiste osignicia jednostki nie odbiegaj od sformuowanej przez ni interpretacji czy oceny wasnych dziaa. Wspomniane na pocztku rozdziau badania wynikw osiganych przez optymistw i pesymistw wykazay, ze optymistycznie nastawieni 42

agenci ubezpieczeniowi realizowali o 20 procent wysz sprzeda ni ich koledzy -pesymici (dziki testom psychometrycznym postawy takie jak pesymizm lub optymizm z atwoci mona ocenie), mimo takich samych kwalifikacji i dowiadczenia zawodowego. Po roku optymici zwikszyli sw przewag do 57 procent, odnotowujc nawet wikszy wzrost wynikw mierzonych w liczbach bezwzgldnych. Ich pozytywne usprawiedliwienia" nabray charakteru samospeniajcej si przepowiedni, pomagajc zachowa wytrwao, decydujc o sukcesie w zawodzie sprzedawcy, oraz stan ducha, ktry kae dy do sukcesu mimo przytrafiajcych si po drodze poraek. Zatem nasz sposb mylenia o rozmaitych elementach rzeczywistoci, czyli ich interpretacja, zawsze wpywa na nasze przysze dziaania, a tym samym na osignicia. W ostatecznym rozrachunku pozytywne usprawiedliwienia", przynosz pozytywne rezultaty. Wyuczona bezradno W 1964 roku na Uniwersytecie Princeton wieo upieczony absolwent psychologu, dr Martin Seligman, dokona niezwykle istotnego odkrycia. Jego koledzy przeprowadzali eksperymenty polegajce na poddawaniu psw agodnym wstrzsom elektrycznym podczas prb opuszczenia labiryntu. Po kilku wstrzsach zwierzta rezygnoway z poszukiwania drogi ucieczki. Dowiadczeni badacze prbowali wyjani to zachowanie natur psw lub metod zastosowan w eksperymencie, natomiast dr Seligman, mimo ze pracowa w laboratorium od niedawna, wysun nowatorsk tez o dalekosinych skutkach. Stwierdzi on mianowicie, ze psy nauczyy si bezradnoci. Ich dowiadczenia wskazyway, e dalsze prby nie miay szans powodzenia, zatem rezygnoway. Podobne eksperymenty przeprowadzono nastpnie z udziaem ludzi, zastpujc wstrzsy elektryczne haaliwymi dwikami. Rezultaty byy zaskakujceludzie, podobnie jak psy, zaprzestawali prb ucieczki, przyjmujc t sam, biern postaw. Dalsze badania dowiody, i tego rodzaju wyuczony pesymizm mona wykorzeni, a osoby, ktrym si to udao, nigdy wicej me popaday w stan bezradnoci. Nasuwa si wniosek, ze moemy zmienia utrwalony sposb interpretacji wasnych zachowa i formuowa nowe usprawiedliwienia", ktre bd sterowa naszymi przyszymi dziaaniami. Sehgman zidentyfikowa wzorce przekona, wywoujcych owo poczucie bezradnoci Pierwszym z nich jest przewiadczenie o trwaoci problemw, drugim - o ich nieuniknionym rozprzestrzenianiu si na inne sfery ycia. Optymici rzadko uznaj problemy za nierozwizywalne i nigdy nie godz si na to, by wywieray one paraliujcy wpyw na inne obszary ich aktywnoci Panuj nad mmi i nie przekadaj faktw (nie udao mi si tym razem") na faszywe przekonania (nigdy mi si nie udaje"). Po trzecie, nie traktuj trudnoci i niepowodze jako problemu yciowego" i nie wycigaj z nich wnioskw w rodzaju jestem do niczego". Zatem, nie ignorujc problemw, moemy definiowa je bardziej precyzyjnie, nie przesdzajc o ich trwaym, wszechogarniajcym i osobistym charakterze. Samonapdzajce si spirale Jak ju mwilimy, zachowania oddziauj na przekonania za porednictwem naszej interpretacji wasnych dziaa, stopniowo ksztatujcej i wzmacniajcej okrelon samoocen. Dziki NLP moemy nauczy si przerywa t irracjonaln i niepowstrzyman spiral coraz bardziej negatywnych przekona i coraz mniej skutecznych dziaa, oddziaujc na przekonania, na zachowania, lub na jedne i drugie. Wikszoci naszych codziennych czynnoci steruje nawyk, ktremu nie towarzyszy wiadoma myl. Zajciom nierutynowym powicamy wicej uwagi lub refleksji i niemal zawsze moemy uzasadni, dlaczego wybralimy okrelony tryb postpowania lub dlaczego w ogle podjlimy dziaanie. W obu wypadkach nasz sposb zachowania si, nawet w zwykych, codziennych 43

sytuacjach, wynika z wyznawanych przekona. Rozwamy to na przykadzie czytania ksiki Jakie czynnoci wykonujesz podczas lektury? Niektrzy sporzdzaj notatki, mm zaznaczaj wane fragmenty kolorowymi mazakami, jeszcze inni zaginaj rg strony, na ktrej przerwali czytanie. Kto bierze ksik do ka, a kto inny do pocigu, ktrym dojeda do pracy. Jedni zawsze odkadaj przeczytany tom na pk, natomiast inni zostawiaj go w miejscu, gdzie ostatni raz oddawali si lekturze, aby odnale go tam po wielu godzinach, a nawet dniach poszukiwa. Niektrzy ustawiaj ksiki na pce w logicznym porzdku, inni przechowuj je w nieadzie, nierzadko ustawiajc tomy do gry nogami" lub do tyu grzbietem". Wszystkie wyej wymienione rnice w zachowaniach odzwierciedlaj rnice charakterw, a cilej, wyznawanych wartoci i przekona. Kto, kto szanuje ksiki, prawdopodobnie postpuje tak z okrelonego powodu, np. z szacunku dla innych czytelnikw lub dla cudzej wasnoci. Inna osoba moe z kolei mie okrelone przyczyny, dla ktrych zagina kartki lub zapenia marginesy notatkami. By moe postpuje tak dla wygody, daje upust swej twrczej inwencji lub kieruje si jakimi innymi pobudkami. Drobne, pozornie niewinne" dziaania mieszcz si zatem w ramach wyznawanego systemu wartoci lub przekona. Opinie o samym sobie w rodzaju: jestem staranny", nie gubi rzeczy", jestem zorganizowany", jestem niezorganizowany", jestem uwany, inteligentny, punktualny, troskliwy, niezaleny ." znajduj wyraz w setkach rutynowych czynnoci, ktre wykonujemy kadego dnia. Kada z nich podlega interpretacji i oddziauje z kolei na nasze pogldy. Mamy swoje wasne katalogi" usprawiedliwie, obejmujce wszystkie nasze dziaania, osignicia, poraki oraz codzienny tryb ycia. Dziaania przejawem przekona Na co dzie nie zdajemy sobie sprawy z tego, ze wszystkie podejmowane przez nas dziaania mieszcz si w ramach okrelonego systemu przekona, zastanowienie i analiza wasnych zachowa pozwala jednak odkry t zaleno. Nawet kto, kto szczyci si swym nieobliczalnym charakterem, prawdopodobnie jest niewolnikiem oceny samego siebie jako osoby nieprzewidywalnej i tego rodzaju zachowania weszy mu w nawyk. Powysze rozwaania wi si cile z zaoeniem NLP, omwionym w rozdziale 1, zgodnie z ktrym u podstaw kadego dziaania lez pozytywne intencje. Za wszystkimi czynnociami kryj si okrelone przyczyny, nawet jeli nie s one oczywiste dla osoby, ktra je wykonuje, nie wspominajc o postronnych obserwatorach. Dziaania daj wiadectwo przekonaniom i w tych kategoriach s interpretowane, co moe przynosi pozytywne lub negatywne skutki. Powrmy do przykadu mwicego o czytaniu ksiek i przeanalizujmy postpowanie osoby, ktra, odrywajc si od lektury, niedbale porzuca ksik i odnajduje j dopiero wwczas, gdy zechce kontynuowa czytanie. Jeeli czytelnik w ywi na swj temat przekonanie w rodzaju jestem wolny i niezaleny, sam jestem sobie panem, nie jestem drobiazgowy", w ten wanie sposb (podwiadomie) zinterpretuje on swj postpek i przyporzdkuje go temu przekonaniu. Jeeli jednak jego gos wewntrzny mwi jestem niedbay", istnieje wielkie prawdopodobiestwo, ze zarwno to, jak i setki innych dziaa, dla ktrych nie znajdzie on innego oczywistego wytumaczenia, zostan zaszufladkowane pod tym hasem, zwikszajc si jego oddziaywania Jest to zdradliwy proces, bowiem za spraw niewiele znaczcych postpkw moesz sta si arogancki, zapominalski, opieszay, zawzity lub nieuwany, kade dziaanie pasuje" przecie do okrelone] samooceny Im bardziej ugruntowane bd przekonania ograniczajce, tym silniej bd one krpowa twoje codzienne dziaania. KATALOG PRZEKONA 44

Dziaania, podobnie jak przekonania, mona usystematyzowa wedug pewnej skali. U osoby niedbaej", w miar ksztatowania si i dojrzewania wewntrznego obrazu samej siebie, ksika porzucona na pododze sypialni" zmienia si w ksik zostawion na stoliku", potem w ksik nie odoon na pk" i wreszcie w ksik me odoon na swoje miejsce na pce". Jak dziecko, ktre, stopniowo poznajc wiat, coraz lepiej rozumie pojcie drzewa" i zalicza do tej kategorii coraz wicej gatunkw, bez wzgldu na ich wysoko i budow, tak i my szufladkujemy wci nowe dziaania w dobrze znanych i wygodnych przegrdkach katalogu przekona. Zmiana stylu mylenia nie wymaga rezygnacji z tego pomysowego systemu (ktry zreszt me jest pozbawiony zalet), lecz rozpoznania go i nabycia umiejtnoci przenoszenia dziaa z jednej szufladki" do innej, ilekro uznamy to za stosowne Moesz dowolnie interpretowa wasne zachowania i wyznawa dowolne pogldy, lecz efektywne mylenie wymaga efektywnych, wzmacniajcych przekona.

Poznawanie wasnego katalogu przekona Sprawd suszno naszych dotychczasowych rozwaa na przykadzie wasnych dowiadcze. Przeznacz niezbdn ilo czasu na wykonanie tego zadania Sporzd list codziennych czynnoci, starajc si zapisa ich jak najwicej. Teraz sprbuj znale uzasadnienie kadej z nich w wyznawanych przekonaniach. Np. moesz zmywa filiank natychmiast po wypiciu kawy, nie czekajc do nastpne) przerwy lub do momentu, gdy pozostae na dnie osady pokryj si pleni, bd do wyczerpania zapasu czystych naczy. Przypuszczaln przyczyn takiego postpowania jest zamiowanie do porzdku (co sugeruje przekonanie jestem staranny") lub obawa przed rozlaniem resztek kawy na biurko (jestem uwany, ostrony, sumienny, szanuj wasno" itp.). Moesz tumaczy je rwnie przestrzeganiem zasad higieny, pragnieniem suenia kolegom za wzr lub chci przerwania pracy i spdzenia kilku chwil na pogawdce z osob spotkan przy umywalce. By moe niewiadomie kierujesz si przekonaniem o treci: nie jestem tu potrzebny", zasuguj na lepsz posad", marnuj si w tej pracy" itp. Jeeli to wiczenie ma przynie efekty, musisz wykona je uczciwie. Liczba czynnoci, ktre mgby wymieni, podobnie jak moliwych przekona, jest niemal nieograniczona i warto odnotowa nawet takie drobiazgi, jak zamykanie lub niezamykame tubki z past do zbw, bowiem i one mog mie daleko idce skutki. Porzdkujc swe czynnoci w katalogu przekona zauwaysz, ze najczciej otwierasz tylko kilka szufladek" Moesz rwnie stwierdzi, ze okrelone zachowanie (np. niezwoczne notowanie w kalendarzu kadego zaplanowanego spotkania) wspiera wicej niz jedn opini (np. jestem punktualny", mona na mnie polega", jestem sumienny", jestem zorganizowany"). W miar wykonywania wiczenia mog przychodzi ci na mysi rwnie inne czynnoci, wspierajce twoje przekonania o samym sobie. Moesz rwnie uwiadomi sobie dziki nim inne wyznawane pogldy lub wartoci, ktrych wczeniej nie wymienie. Zachowaj kartk, na ktrej notowae nasuwajce ci si uwagi. Przeanalizuj uwanie wszystkie przekonania i sprbuj okreli, ktre z nich w ostatecznym rozrachunku uwaasz za wzmacniajce. Pomog ci one osign upragnione cele i zosta tym, kim zawsze chciae by. Nastpnie rozpoznaj przekonania ograniczajce, ktre uniemoliwiaj pene spoytkowanie twoich moliwoci. Nie odpowiadajce ci pogldy moesz zmieni dziki technice zamiany submodalnoci, ktrej istot zapewne zaczynasz ju rozumie. Polega ona mianowicie na zastosowaniu submodalnoci zwizanych z zachowaniem potwierdzajcym przekonanie wzmacniajce do zachowania odzwierciedlajcego przekonanie ograniczajce. Skoro poznae ju sposb oddziaywania przekona na twoje postpowanie i potrafisz okreli, czy s one suszne, moesz zada sobie pytanie: Czy przekonanie to pomoe mi osign zamierzone rezultaty?" 45

Analogicznym testem w odniesieniu do zachowa bdzie pytanie: Czy dziaanie to jest zgodne z moimi pogldami?" DOBRZE WYKONANE ZADANIE Zaczynasz dostrzega w nowym wietle wykonywane przez siebie czynnoci (o ktrych nie mylisz) oraz wyznawane pogldy (o ktrych prawie nie mylisz), a take ich wzajemne oddziaywanie. Jeste zatem przygotowany do wykonania kolejnego, przyjemnego wiczenia Przypomnij sobie dowolne, dobrze wykonane przez ciebie zadanie. Odczuwae wwczas satysfakcj, ktrej wspomnienie i teraz poprawio twoje samopoczucie. Nie bd nadmiernie skromny, przecie kady z nas naleycie wywizuje si z jakich obowizkw. Nie chc przez to powiedzie, ze codziennie bijemy rekordy lub prbujemy dorwna najlepszym, lecz ze przestrzegamy wasnych norm, ktre pozwalaj nam czerpa zadowolenie z dobrze wykonanej pracy. Wykonujc to wiczenie, najlepiej byoby posuy si wspomnieniem niedawnego osignicia, ktrego obraz jest w pamici bardzo wyrazisty, w razie koniecznoci mona jednak wykorzysta przeycia z odleglejszej przeszoci. Przywoaj w wyobrani to wydarzenie, przypomnij sobie wykonywane czynnoci i pozwl, by owadno tob uczucie zadowolenia, ktrego wwczas dowiadczye. Teraz zadaj sobie pytanie: Ktre moje czyny lub jaki sposb postpowania sprawi mi tyle satysfakcji?" i zapisz odpowiedz. Zastanw si nastpnie: wiadectwem jakiego przekonania byy moje wczesne uczynki lub osignicia?" Sformuuj to przekonanie. Przypomnij sobie teraz trzy inne wydarzenia, dziaania lub osignicia, bdce wyrazem tego samego przekonania. Postaraj si wywoa z pamici te sytuacje, podczas ktrych inne osoby obserwoway twoje poczynania, nastpnie odtwrz w wyobrani ich przebieg od pocztku do koca, ze wiadomoci, e wprowadzasz w czyn jedno ze swych najwaniejszych przekona. Czynic to, wypowiedz gono jego tre, np. Oto osoba kreatywna, pena inwencji, uwana, pena entuzjazmu itp." Spotguje to si wzmacniajcego ci przekonania i pozwoli odnie je do konkretnych dziaa, ktre stan si jego dowodem. Przypomnij sobie, najywiej jak potrafisz, szczliwe chwile, kiedy osigae satysfakcjonujce wyniki, postpujc w mysi wasnych przekona, przeanalizuj nastpnie swe uczucia. Wykonywanie w wyobrani zada, z ktrych potrafisz wywiza si naprawd dobrze, wzbudzi w tobie zadowolenie i pewno siebie, potgujc si pozytywnej samooceny Przywoujc wspomnienia swoich dziaa i utosamiajc je z okrelonymi przekonaniami, wiadomie posugujesz si zachowaniami w celu wywarcia wpywu na twe pogldy o samym sobie, co z kolei pomaga uwierzy, e sta ci na jeszcze lepsze wyniki Innymi sowy, wzrasta sia wzmacniajcych ci przekona. Nastpnie moesz wyregulowa" submodalnoci, tworzc w wyobrani wyraziste obrazy, odzwierciedlajce twe najsilniejsze przekonania i najbardziej motywujce dowiadczenia. JAK Z DZIAA UCZYNI PRZEKONANIA WZMACNIAJCE Skoro zamierzamy wykorzysta kade dziaanie w celu ksztatowania pozytywnych, wzmacniajcych przekona oraz realizacji wyznaczonych celw, od czego powinnimy zacz? Wikszo z nas przyzna, i brakuje nam tego rodzaju opinii o samych sobie, potrzebujemy wicej pewnoci siebie, pozytywnego nastawienia i umiejtnoci zmiany negatywnych ocen. Poniej opisuj niezwykle skuteczna metod, dziki ktrej bdziesz mg uzupeni te braki. Zastanw si, jakie cechy chciaby mie, cho w gbi duszy wiesz, ze ich me posiadasz Np. pragniesz by otwarty na wszelkie nowinki i przyswajanie nowych wiadomoci, lecz zdajesz sobie spraw, ze kada zmiana jest dla ciebie uciliwa i uczysz si z trudem. Pomys chwil i wybierz jedno wasne przekonanie tego rodzaju. Powinno to by przewiadczenie, do ktrego przywizujesz du wag, wpywajce na wiele twych zachowa. Nastpnie odpowiedz na ponisze pytania. 46

Czy twoje przekonanie sformuowane jest pozytywnie? Stwierdzajc na przykad me jestem niemiay" okrelasz cech, ktrej - twoim zdaniem - nie posiadasz. Zastp to zdanie innym, sformuowanym pozytywnie, np. jestem otwarty w stosunku do innych". Pozytywne stwierdzenia s szybciej rejestrowane przez podwiadomo Czy jest to twoje przekonanie, czy opinia innych osb? Zdanie sdz, e jestem lubiany" w istocie dotyczy przekona innych ludzi. Sformuowanie wzbudzam sympati" ma takie samo znaczenie, lecz wyraa twoje przekonanie o samym sobie i pozostaje pod twoj kontrol. Zachowania wzbudzajce sympati pozwalaj ci przypuszcza z du doz prawdopodobiestwa, i jeste osob sympatyczn, chocia zawsze znajdzie si kto, kto nie zgodzi si z t opini. Stwierdzenie: Sdz, e jestem lubiany" pozbawione jest elementu, ktry okrelam mianem mylowej wiarygodnoci". Formuuj przekonania w taki sposb, by mg przyj pen odpowiedzialno za potwierdzenie ich wasnym postpowaniem. Czy przekonanie to w korzystny dla ciebie sposb oddziauje na pozostae sfery ycia? Zastanw si, jaki wpyw moe wywrze okrelone przekonanie na twoje cele, plany oraz wyznawane przez ciebie wartoci i pogldy. Musisz zdawa sobie spraw z kadej sprzecznoci (zwanej rwnie niespjnoci) midzy tym a pozostaymi przekonaniami. Mj znajomy, przedsibiorca, wierzy, ze jest w stanie bez reszty powieci si realizacji dowolnego celu i osign go. Pragn wzmocni to przekonanie i przeoy je na kolejne sukcesy. Niestety, musia w kocu przyzna, i nie uwzgldniao ono dobra jego rodziny, a w kontekcie caego ycia z pewnoci me ono powinno kierowa jego poczynaniami, by mj znajomy mg osign szczcie. By moe zatem bdziesz musia skorygowa lub zmieni swe przekonanie, aby me zakcao szerszej harmonii twojego ycia oraz egzystencji twoich bliskich. Czy jest ono dynamiczne czy statyczne? Przykadem statycznego przekonania moe by stwierdzenie: jestem inteligentny", mona na mnie polega" lub jestem atrakcyjny". Tego rodzaju opinie sformuowane s kategorycznie, tote istnieje niebezpieczestwo, i jedno drobne potknicie odbierze im wiarygodno mylow", tj. stan si one faszywe. Kademu z nas zdarzaj si ze dni", kiedy postpujemy tak, jakby inteligencja, wiarygodno lub atrakcyjno nie byy bynajmniej nasz najmocniejsz stron. Bywamy rwnie oceniani na tle innych inteligentny w porwnaniu z kim?. Nie sposb zatem unikn sytuacji, w ktrych nasze moliwoci wydadz si innym gorsze od przecitnej. Dynamiczne przekonanie mogoby brzmie nabieram pewnoci siebie", ucz si coraz efektywniej", coraz lepiej wykonuj to lub owo". Francuski psychoterapeuta Emile Coue mia po stokro racj, kiedy prawie sto lat temu udziela swym pacjentom tej oto, dzi ju przysowiowej porady: Z kadym dniem i pod kadym wzgldem czuj si coraz lepiej". Tego rodzaju dynamiczne przekonanie pozostaje prawdziwe mimo nawrotw choroby", bowiem pod wiadomie wierzymy w me, akceptujemy, nie poszukujc ukrytych znacze, i przekadamy na rzeczywiste zachowania. Dziki tej formie afirmacji moesz od czasu do czasu wzi sobie wolne" oraz - co zasuguje na szczeglne podkrelenie - spoytkowa negatywne informacje zwrotne, tj. poprawia osigane rezultaty uczc si nie na sukcesach, lecz na bdach, a jest to najskuteczniejszy sposb przyswajania wiedzy. 47

Jakie dziaania wspieraj to przekonanie? Moesz teraz posun si o krok dalej. Majc na uwadze przekonanie, ktre pragniesz wzmocni, wymys moliwie najwicej dziaa, prowadzcych do zdobycia podanej cechy lub bdcych jej wiadectwem. Nie musisz ogranicza si do wasnych dowiadcze, wyobra sobie innych, ktrzy wy znaj tego rodzaju przekonanie i osigaj dziki memu zadowalajce wyniki. Jak naprawd postpuj te osoby? Wymyl i zapisz moliwie najwicej przykadw. Zamy, ze podane przez ciebie przekonanie brzmi: jestem pewny siebie i czuj si swobodnie w kadym towarzystwie". Moesz da mu wyraz wieloma dziaaniami, np. wygaszajc zaimprowizowane przemwienie, zawierajc nowe przyjanie podczas uroczystego zebrania, wydajc obiad dla wanych goci twojej firmy, goszczc dalekich krewnych, omawiajc delikatny problem z koleg z pracy, prezentujc ofert firmy powanemu klientowi lub pomagajc przy organizowaniu szkolnej zabawy. Postaraj si wymyli moliwie najwicej dziaa odpowiadajcych nowemu przekonaniu, ktre pragniesz sobie przyswoi. PROJEKCJA PREMIEROWA Wybierz dowolne dziaanie ze sporzdzonej listy i obejrzyj je" w wyobrani od pocztku do koca, tak jakby oglda film. Obraz powinien by wyrany, kolorowy i moliwie najbardziej realistyczny. Na tym etapie wyobraenie to moe dotyczy innej osoby, o ile nie pamitasz adnych wasnych sukcesw, na ktrych mgby si oprze. Gdy bdziesz gotw, we udzia w ogldanych wydarzeniach, obsad siebie w gwnej roli i wyobra sobie, ze sam wykonujesz zamierzone dziaania z wpraw i pewnoci siebie. Obserwuj sytuacj z punktu widzenia jej uczestnika, a nie widza. Przeanalizuj kolejno obrazy, dwiki i odczucia (tj modalnoci, z ktrymi zapoznae si w poprzednich rozdziaach), a nastpnie wcz je do wyobraanej sytuacji. Obrazy s teraz wyraziste, czujesz, e w yciu potrafisz uczyni to samo, co w wyobrani, odczuwasz satysfakcj z wasnych umiejtnoci. Ogldajc te obrazy wypowiedz gono swoje przekonanie, utwierd si w nim i daj mu wyraz w dziaaniach podejmowanych w wyobrani. Poznae technik, ktr moesz wyprbowa, zastosowa i udoskonali, by przyswoi sobie kade pozytywne przekonanie. Proces ten jednak dopiero si rozpocz. Tworzc w mylach obrazy innych dziaa z twojej listy, moesz wzmocni now samoocen. Twoim zadaniem jest zaznajomienie si z wszelkimi rodzajami dziaa (na razie reprezentowanych tylko przez procesy elektrochemiczne, zachodzce w mzgu podczas wizualizacji), potwierdzajcych ow ocen, poprzez odegranie w wyobrani odpowiednich scenariuszy. Wielu ludzi, majcych na swym koncie wybitne osignicia, potwierdza znaczenie tego rodzaju wicze w ich wasnej karierze. Dla kadego przekonania, ktre pragniesz sobie wpoi, zastosuj wyej opisany tryb postpowania. PODEJMIJ ZOBOWIZANIA Przed nami ostatni etap, ktry zapewne wywoa wzmoone wydzielanie adrenaliny w twoim organizmie. Zdecyduj, kiedy i gdzie urzeczywistnisz swoje wyobraenia w domu, podczas spotkania z przyjacimi, w pracy, gdziekolwiek nadarzy si pierwsza sposobno Zapisz podjte zobowizania. Jeeli w pracy regularnie uczestniczysz w naradach, moesz wykorzysta je w celu wiczenia postawy asertywnej, by moe bdziesz mia wkrtce okazj wygosi przemwienie lub dokona prezentacji handlowej. Zorganizuj sobie nowe formy spdzania wolnego czasu, zacznij uprawia sport, zajmij si nowym hobby. Lista powinna by wystarczajco duga, by mg znale na niej przynajmniej kilka dziaa, ktre zechcesz umieci w swych planach na najblisz przyszo. Podejmij zobowizania i opowiedz o nich innym Jeeli odczuwasz trem, nie przejmuj si; nadal trenuj wyobraenia, dziki ktrym przystpisz do rzeczywistych dziaa z wiksz pewnoci siebie. Poczy niezbdne 48

przygotowania i naucz si wszystkiego, co moe okaza si przydatne. Wszystkie te kroki bd warte poniesionego wysiku, bowiem zaplanowane przez ciebie zmiany odnosz si nie tylko do twych najwaniejszych zachowa, ale rwnie do fundamentu, na ktrym s one oparte, tj. do przekona na temat samego siebie. W efekcie zmieniasz si na lepsze i to na dobre. wiczenia te moesz zastosowa kolejno do kadego z podanych przekona, a nastpnie wykorzysta nowo nabyte umiejtnoci we wszystkich sferach ycia, poczynajc od uprawiania sportu, na karierze zawodowej koczc, godzc zarazem prac z yciem rodzinnym, towarzyskim itp. Uczysz si nadawa znaczenie kadej wykonywanej czynnoci. Umiesz ju ksztatowa wasne przekonania i stwarza warunki do realizacji wyznaczonych celw. Opierajc si na kilku zasadach, ktre omwilimy w pierwszym rozdziale, oraz na prostych faktach neurologicznych, odnoszcych si do sposobu funkcjonowania mzgu, nabywasz umiejtnoci, dziki ktrym moesz zmieni wasn osobowo i zdoby wszystko, czegokolwiek zapragniesz.

5 Marzenia a sukcesy
Tre marze lub wyobrae wpywa na rzeczywisty ksztat twego ycia. Wydaje si, ze obdarzeni jestemy wrodzon zdolnoci tworzenia w mylach map rzeczywistoci, do ktrych nastpnie dostosowujemy wasne postpowanie. Najpierw wyobraamy sobie, co powinno si zdarzy, lub jacy pragniemy by, przeywajc" sw wewntrzn rzeczywisto, a dopiero potem prbujemy realizowa j na jawie. Przeycia te obejmuj obrazy, dwiki i wraenia dotykowe, kojarzone z dan sytuacj, oraz uczucia zadowolenia lub - w wypadku wydarze nieprzyjemnych (negatywne wykorzystanie wyobrani) blu. ZNACZENIE WYOBRANI Albert Einstein stwierdzi, i wyobrania jest waniejsza ni wiedza". Jego teoria wzgldnoci, podsumowana rwnaniem E = mc2, zapocztkowaa epok marze o podrach kosmicznych, odbywanych z prdkoci wiata. Droga do wielu innych przeomowych osigni nauki, podobnie jak do odkrycia Einsteina, wioda przez wyobrani, chocia kade z nich poprzedzone byo latami pracy i konsekwentnie podejmowanych wysikw. Wydaje si, e ci, ktrzy skutecznie d do wyznaczonych celw lub wyrniaj si w inny sposb, potrafi wyobrazi sobie wasne osignicia, czy tez przewiczy je w mylach" na dugo przedtem, zanim zdoaj je urzeczywistni. Sportowcy bardzo czsto stosuj tego rodzaju trening imaginacyjny przed startem w zawodach, nierzadko wzorujc si w mylach na wybranych modelach zamiast na wasnych, wczeniejszych osigniciach. Badania dowiody, e wiczenia w wyobrani przyczyniaj si do poprawy rzeczywistych wynikw w nie mniejszym stopniu ni trening fizyczny. Naukowcy ze zdumieniem stwierdzili, i w przypadku rzutw wolnych w koszykwce oraz rzutw lotk, obydwa rodzaje wicze przynosz bardzo podobne efekty. Podobne zjawisko zaobserwowano w dziedzinie sprzeday oraz w innych sferach dziaalnoci gospodarczej, co potwierdza wpyw wyobrani na rzeczywiste osignicia. Kady z nas obdarzony jest wyobrani i stale si ni posuguje. Uporczywie tworzony w mylach najgorszy scenariusz przyszej sytuacji prawdopodobnie wpynie na rzeczywisty przebieg wydarze, poniewa myli programuj zachowania. Analogicznie, jeeli lubimy okrelon dyscyplin sportu lub inn form aktywnoci, uprawiamy j w wyobrani ku wasnemu zadowoleniu. Wielokrotne wyobraanie sobie dodaje nam pewnoci siebie i umoliwia popraw wynikw osiganych w rzeczywistoci, zaleno t najczciej 49

wykorzystujemy jednak w sposb niewiadomy i przypadkowy. Chocia wszyscy osigamy doskonae wyniki w co najmniej kilku sferach dziaania, nie potrafimy rozpozna wasnych umiejtnoci i zastosowa ich w wyobrani w odmiennych sytuacjach. Zatem w jednej dziedzinie moemy nisko ocenia wasne moliwoci, w innej za - bardzo wysoko, w obu przypadkach nie majc do tego jakichkolwiek racjonalnych podstaw. Doceniwszy wpyw wyobrani na zachowania, NLP uczy nas posugiwa si tym darem wiadomie i konstruktywnie, umoliwiajc osiganie coraz lepszych wynikw w dowolnej dziedzinie. YCZENIA I ZAMIARY Wszyscy jestemy uksztatowani przez marzenia. Twj dom, samochd, miejsca, w ktrych bywasz, istniay niegdy tylko w czyjej wyobrani, tj. w mapie rzeczywistoci. To samo dotyczy ksiek w twojej biblioteczce oraz centrum handlowego na twoim osiedlu Fotel, w ktrym siedzisz, zaistnia w czyich marzeniach na dugo przedtem, zanim sta si projektem naszkicowanym na papierze, a potem realnie istniejcym sprztem. Tak powstaje wszystko, co nas otacza. Zatem, aby urzeczywistni pragnienia, musisz najpierw wprzc do pracy wyobrani. Jako marze decyduje o jakoci twojego ycia, zatem, wybierajc ich tre, warto zastanowi si i zdecydowa si na to, co najlepsze. Niektre marzenia nigdy si nie speniaj, pozostajc w sferze ycze. Tworzone na ich podstawie wyobraenia s niedorzeczne i nie sposb spoytkowa ich do poprawy wasnych osigni. Dziki technikom, ktre oferuje NLP, moemy jednak zmienia yczenia w zamiary, a fantazje w silne, motywujce pragnienia, moemy nauczy si kreowa waciwe marzenia. Zmiana ycze w zamiary Wykonaj teraz krtkie wiczenie. Pomys o jednym lub dwu yczeniach, tj. o pragnieniach, ktre chciaby urzeczywistni, lecz w gbi duszy nie wierzysz, e ci si to uda. Teraz wyobra sobie, i zicio si kade z nich. Zobacz siebie w sytuacji, ktra - twoim zdaniem - powinna towarzyszy spenieniu tych ycze. Tworzc to wyobraenie stwierdzisz zapewne, ze obrazy, dwiki i odczucia s odlege, niewyrane lub zamglone i w niczym nie przypominaj rzeczywistych dozna. Trudno ci bdzie zatrzyma ten obraz duej ni przez kilka chwil W ten oto sposb reprezentowane s w mylach yczenia,, czyli le uformowane cele". Zmie teraz obiekt uwagi i pomyl o jednym ze swych pragnie lub zamiarw, w ktrych realizacj gboko wierzysz, o czym, co jeszcze si me spenio, lecz potrafisz dokadnie to sobie wyobrazi i cieszy si tym obrazem. Zwizane z tym pragnieniem widoki, dwiki i odczucia bd bliskie i wyrane, tym razem przywoasz je w mylach bez trudu. W cigu kilku minut uda ci si dowiadczy nie tylko kadego z wewntrznych zmysw, czyli submodalnoci, ale rwnie uczucia zadowolenia. Zatem biorc pod uwag techniczny aspekt mylenia, moesz rozrni yczenia i zamiary, marzenia zej i dobrej jakoci, le i dobrze sprecyzowane cele. Pod wzgldem neurologicznym kady z tych typw reprezentowany jest w inny sposb, a najczciej speniaj si te marzenia, ktrych mylowe obrazy s wyraziste i jasne. Skoro jestemy w stanie rozwin umiejtno tworzenia wyobrae, zarwno w odniesieniu do poszczeglnych submodalnoci (np. powiksza i rozjania obrazy) jak i do ich oglnej natury, moemy zwikszy swoje szans na osignicie wyznaczonego celu, a take wpyn na jako lub stopie jego realizacji. AUTOMATYCZNY UKAD OSIGANIA CELW Istoty ludzkie wydaj si bezwiednie zda ku precyzyjnie wytyczonym celom Przypominaj one systemy naprowadzajce, stosowane w urzdzeniach cybernetycznych, np. w pociskach samosterujcych czy automatach przemysowych. Wikszo tzw. celw yciowych", jak np. 50

oddychanie i inne funkcje organizmu, jest w nas zakodowana Podobnie jak termostat utrzymuje okrelon temperatur elazka, tak i my stale osigamy waciw temperatur ciaa oraz ttno System ten jest rwnie skuteczny w odniesieniu do wyszych" celw, ktre wiadomie wprowadzamy do jego programu, wcznie z tymi, ktre sformuowae podczas lektury rozdziau 2. Zmysy stale kontroluj nasze pooenie w odniesieniu do wyznaczonego celu, dostarczajc niezbdnych informacji zwrotnych, a potencja fizyczny i psychiczny stanowi napd", pobudzajcy nas do korygowania zachowa, a zaczn one dokadnie odzwierciedla podany model. Jeeli jedna metoda me przynosi efektw, stosujemy mn, natomiast bdy podobnie jak zbyt silne manewrowanie kierownic podczas nauki jazdy - przydarzaj nam si coraz rzadziej w miar zbliania si do celu, ktrym moe by podana umiejtno lub osignicie. Podczas tego procesu, ktry moglibymy okreli jako cybernetyczny czy tez naprowadzajcy, nieoczekiwanie mog nasuwa nam si niezwykle poyteczne pomysy, wywoane skojarzeniami z istniejcym celem. Bdziemy do niego zmierza nieustpliwie, pod warunkiem, ze zosta on wytyczony precyzyjnie. Na szczcie omawiany proces uczenia si jest niewiadom} (zagadnienia kompetencji niewiadomej omwilimy w rozdziale 1), zatem musimy si zatroszczy tylko o jasne wytyczenie celu i zachowanie go w tej postaci, czyli zaprogramowanie umysu, by uczyni to, czego nigdy nie zdoalibymy osign wiadomie. Zastosowanie potgi wyobrani do realizacji celw Podczas sporzdzania listy celw wedug instrukcji podanej w rozdziale 2 posuye si testami, precyzujcymi twoje pragnienia, a polegajcymi na uzgodnieniu ich z gosem zdrowego rozsdku oraz zasadami logiki. Nie stosowae sprawdzianw, wymagajcych uruchomienia wyobrani, musiae jedynie jasno sformuowa swe denia. Jeeli opisanie sowami ktrego z celw sprawiao ci kopot, prawdopodobnie nalea on do kategorii yczen". Takie cele z trudem daj si ubra" nie tylko w sowa, ale rwnie w obrazy Jeeli zachowanie harmonii midzy rozmaitymi sferami twojego ycia okazuje si problematyczne, np. realizacja celu sprawia, e zaczynaj one ze sob kolidowa lub odczuwasz jaki niepokj, prawdopodobnie wchodzi tu w gr pragnienie, ktrego me uzgodnie z wasnymi priorytetami. I w tym przypadku zapewne me uda ci si stworzy w wyobrani wyranego, realistycznego obrazu sytuacji, do ktrej dysz. Jednake potrafisz ju dokona rozrnienia midzy yczeniami a zamierzeniami, tote moesz uporzdkowa cele zapisane na twojej licie wedug jakoci zwizanego z mmi wyobraenia oraz trwaoci zapisu w pamici i wyobrani. Jeeli zdye zapomnie, w jaki sposb naley analizowa wizje celw, zajrzyj do spisu submodalnosci na stronie. Sugestywna wizja celu Jeeli pragniesz pomin etap porwnywania charakterystycznych elementw poszczeglnych celw i przej do wprowadzania rzeczywistych zmian, moesz skorzysta z pewnego skrtu. Wybierz w tym celu trzy najwaniejsze zamierzenia i jasno je sobie wyobra Obrazy powinny by due, kolorowe i ostre, dwiki - gone i wyrane, natomiast wraenia dotykowe -rwnie realne jak na jawie. Jeeli bierzesz udzia w ogldanych wydarzeniach, przeyj je stawiajc si w roli bezporedniego uczestnika, a nie postronnego obserwatora. Dowiadcz kadej modalnoci, tj. wrae wzrokowych, suchowych i dotykowych, wyobra sobie ca sytuacj jak najbardziej sugestywnie, by do zudzenia przypominaa rzeczywisto. Ulegnij nastrojowi, w jaki wprawia ci to wyobraenie, i ciesz si nim przez dusz chwil. Wykonujc regularnie powysze wiczenie, nauczysz si szybko i z atwoci przywoywa wizj celu, ktra z kolei bdzie coraz bardziej realistyczna. W ten sposb tworzysz marzenia wysokiej jakoci, ustalasz cele i uruchamiasz proces przemiany subiektywnych myli w obiektywn rzeczywisto. 51

Nauczye si marzy konstruktywnie i spenia wasne denia. Zmiana sabych celw w silne Jeeli jeste przygotowany do pracy ze wszystkimi celami z twojej listy, moesz przej do kolejnego etapu. Twoim zadaniem jest zidentyfikowanie submodalnoci, reprezentujcych najsilniejsze pragnienia, oraz tych, ktre kojarzysz z najwikszym zadowoleniem. Okrelone w ten sposb submodalnoci, tj. cechy twojego sposobu mylenia, powiniene zastosowa w wyobraeniach odnoszcych si do sabszych celw i ycze. Jeeli np. obrazy najwaniejszych celw s wiksze ni w rzeczywistoci, w ten wanie sposb powiniene wyobraa sobie pozostae, mniej wyraziste cele, aby osign moliwie najlepsze wyniki. May i odlegy obraz powiniene zatem wiadomie powiksza do nadnaturalnych rozmiarw. Gdyby wizje twoich najsilniejszych pragnie miay charakter panoramy, a nie paskiego obrazu, ujtego w ramy, submodalno t powiniene stosowa we wszystkich tworzonych wyobraeniach. Dla ciebie obraz panoramiczny oznacza efektywne mylenie i osignicie celu, znamionuje on twj model sukcesu. W tym wiczeniu odkrywasz wasny, subiektywny wiat, poznajesz skuteczne dla siebie strategie mylenia. Obserwujc je, moesz wyciga kolejne wnioski i osiga w ten sposb sukces za sukcesem. Realizujc zalecone wiczenia moesz zechcie przedyskutowa to zagadnienie z kim bliskim. Niewykluczone, ze bdziesz zdumiony, dowiedziawszy si, jak myl inni ludzie. CELE CZY MARZENIA? Cele, zapisane na twojej licie, nie musz by tosame z marzeniami. Pragnienia, ktre uznae za niemoliwe do realizacji, zapewne odrzucie lub skorygowae, opierajc si na podanych instrukcjach. Cele i marzenia to nie to samo. Pierwsze s po prostu pragnieniami z okrelonym terminem realizacji lub kamieniami milowymi na drodze do urzeczywistnienia marze, ktre z kolei zawsze poprzedzaj precyzyjnie wyznaczony i sformuowany cel. Jeli go osigniesz, bdziesz marzy o czym wikszym i lepszym. Planowanie celw, opisane w rozdziale 2, jest w gwnej mierze funkcj lewej pkuli mzgowej, odpowiedzialnej za logiczne mylenie Wyobraenia, ktrymi zajmujemy si w tej czci ksiki, nale natomiast do kompetencji prawej pkuli Wykorzystujc obie pkule naraz, moemy myle w sposb kompleksowy, skutecznie stymulujc rzeczywiste zachowania. Nie pozwl zatem, by logika i trzewe rozumowanie krpoway twe marzenia. rodki do ich realizacji znajdziesz tylko pod warunkiem, ze bd one wystarczajco silne, by pobudzi ci do dziaania. Przeszkody nie do pokonania usuniesz dopiero wwczas, gdy uwierzysz, ze zdoasz urzeczywistni marzenia, a oznak tej wiary jest jasna wizja wyznaczonego celu. Nawet tzw. si woli naley koncentrowa na okrelonych deniach, niechaj bdzie to denie do jasno wytyczonego celu, do marzenia utrwalonego w twych mylach. Wyobraenia oferuj schemat poprawy rezultatw osiganych w dowolnej dziedzinie, jednak NLP proponuje rwnie techniki opracowane z mysi o konkretnych zastosowaniach. Zamy, ze marzysz o wybitnych osigniciach w okrelonej dyscyplinie sportu lub w innej sferze, wymagajcej szczeglnych umiejtnoci, talentu lub charyzmy, jak w przypadku przemwie lub wystpie publicznych. Najpierw wyobra sobie siebie (w dysocjacji, tj. obserwujc si z zewntrz) podczas stosownych zaj, wykonujcego je z najwiksz wpraw i swobod, na jakie pozwala ci imaginacja. Nastpnie przewicz to samo wyobraenie jako jego bohater (w asocjacji, tj. obserwujc sytuacj z punktu widzenia jej uczestnika) i ponownie doznaj satysfakcji z doskonale wykonanego zadania i wykazania si wszelkimi umiejtnociami, jakich moe ono wymaga. Jeeli zmiana charakteru wizji ze zdysocjowanego w zasocjowany 52

(tz.n uczestniczenie w wymylonej sytuacji) sprawia ci trudno, sprbuj wyobrazi sobie, ze pierwszy obraz spowija mga. Kiedy si rozproszy, bdziesz ju myla w nowym, zasocjowanym trybie - spjrz w d, ujrzyj swe donie i stopy. Teraz pomyl o kim, kogo z atwoci moesz wyobrazi sobie podczas wykonywania czynnoci, ktrych i ty chciaby si nauczy. Moe to by najlepszy specjalista w okrelonej dziedzinie widziany niegdy w telewizji, albo kolega z pracy lub przyjaciel, ktremu zazdrocisz tej umiejtnoci. Nie ma znaczenia, kto to bdzie. Musisz po prostu dokadnie wyobrazi sobie t osob (a me siebie) po mistrzowsku wykonujc t wymarzon czynno i uwanie obserwowa jej postpowanie. Czy dostrzegasz elementy, ktre chciaby sobie przyswoi? Czy jest co, co mgby udoskonali? Co odczuwa ta osoba twoim zdaniem? Czy moesz wyobrazi sobie, ze dowiadczasz tych samych wrae? Spraw teraz, by obraz modelowego wykonawcy spowia mga. Gdy si rozproszy, zajmij jej miejsce, koryguj wasne zachowania na podstawie obserwacji modela, doznaj odpowiednich odczu i doprowad dan umiejtno do najwyszej doskonaoci, jak moesz sobie wyobrazi. Delektuj si przez chwil zadowoleniem, ktre sprawio ci to przeycie. W ten oto sposb stworzye efektywne marzenie, oparte na najlepszych wzorach, z jakich moe czerpa twoja wyobrania. W miar wicze zacznie ono dorwnywa wyrazistoci i realistycznoci wyobraeniom tych czynnoci, w ktrych osigne wysoki poziom umiejtnoci i wiary we wasne siy. ZAPLANUJ DZIAANIA Powrmy na chwil do lewej pkuli mzgowej i skoncentrujmy si na kilku elementach praktycznych. Pomyl, kiedy nadarzy si okazja wykonywania czynnoci, ktr wyobraae sobie przed chwil, zapisz w dzienniku dat i podejmij zobowizanie. Jeeli mylae o grze w golfa, umw si z odpowiednim partnerem. Jeli obiektem twoich wyobrae byo przewodniczenie obradom, dowiedz si, kiedy zwoane zostanie nastpne zebranie, na ktrym bdziesz mg zrealizowa sw wizj. Jeeli czynnoci t byo gotowanie, powiniene zaplanowa przyjcie, ktre pozwoli ci wykaza si zdobytymi umiejtnociami. Jeeli jest to moliwe, podejmij wicej ni jedno zobowizanie; stwarzaj okazje do zmiany marze w rzeczywisto. Tego rodzaju zobowizania s niezwykle wane, poniewa w dziedzinach, w ktrych osigae niezadowalajce wyniki, prawdopodobnie utrwalie w wyobrani negatywny obraz wasnych moliwoci. Dlatego tez znajdujesz mniej lub bardziej wiarygodne preteksty, by usprawiedliwi niepowodzenie w zdobywaniu podanych umiejtnoci. Nadal wicz wyobraenia, bowiem nie s one cudownym lekarstwem, ktrego jedna dawka usunie wszystkie twe braki, lecz nieustajcym procesem. Nie ograniczaj si do tych de, ktre podpowiada ci rozsdek, np. zachowania dobrej kondycji fizycznej, przestrzegania diety, cikiej pracy, wytrwaoci, czytania ksiek, nawet jeli dotychczas nie udao ci si ich zrealizowa. Bd pewny, e od tej chwili podejmowane przez ciebie wysiki bd znacznie bardzie; efektywne, poniewa twj niewiadomy pilot automatyczny otrzyma program" zoony z odpowiednich marze NLP pomaga realizowa wybrane pragnienia uczc nas zmienia yczenia w zamiary, a powierzchowne zainteresowania w yciowe pasje, tym samym umacniajc wiar w siebie i w moliwo osignicia kadego celu, ktry traktujemy powanie. Nawet tak negatywne uczucie jak zazdro moe by spoytkowane do realizacji wasnych de, kto, komu zazdrocimy, wietnie nadaje si, by by modelem w opracowanych przez NLP technikach mistrzostwa. Aby wiele osign w yciu, nie musisz by z natury ambitny lub nastawiony na realizacj celw. Twoim punktem wyjcia mog by ulotne yczenia i le uformowane pragnienia, musisz tylko zmieni sposb mylenia o nich, tj. nauczy si tworzy waciwe marzenia. Jeeli natomiast w twoim charakterze ley systematyczne planowanie celw, ustalanie zada i sporzdzanie list czynnoci do wykonania", moesz uzupeni to logiczne, rozsdne podejcie umiejtnociami, ktrymi steruje prawa pkula mzgowa, a ktre okrelaj ostateczny ksztat twoich rzeczywistych osigni. Nie obawiaj si, ze umiejtnoci te 53

zamieni ci w marzyciela (marzyciele nie osigaj godnych uwagi wynikw, poniewa nie potrafi urzeczywistnia swych fantazji) Jednak chcc osign wartociowy cel, nie obdziesz si bez marze.

6 Twoja wewntrzna druyna

Zapewne nieraz zdarzyo ci si dowiadczy sytuacji, w ktrej odzywa si twj wewntrzny gos lub odczucie, podpowiadajc ci, jak powiniene postpi. Gos ten bywa przyjazny, zachcajcy do dziaania, najczciej jednak jest krytyczny, podaje w wtpliwo twoje moliwoci i sprzeciwia si instynktowi, ktry mwi potrafi tego dokona". Moesz powzi sympati lub antypati do nowo poznanej osoby, nie bdc wiadomym, dlaczego tak si dzieje. Majc na myli ten rodzaj reakcji mwimy czasem czuj to przez skr", mam takie przeczucie" lub to chemia mojego organizmu". Jak dowiedzielimy si w rozdziale 4, nasze przekonania, uksztatowane przez wszelkiego rodzaju czynniki wewntrzne i zewntrzne, bywaj sprzeczne, nawet najwaniejsze opinie na temat wasnej osoby nierzadko koliduj ze sob. Dc do wyznaczonych celw, jestemy zatem atakowani przez rone czci wasnej osobowoci, tj. przez wewntrzn druyn", ktra, dobrze nam yczc, moe pomoc lub przeszkodzie w realizacji zamierze. ZOONA OSOBOWO Zapisujc niedominujc rk przekonania o samym sobie, zgodnie z poleceniem podanym w rozdziale 4, zapewne zanotowae kilka sw lub wyrae, okrelajcych przeciwstawne cechy, jakby dwie rone osoby wypowiaday si w imieniu wiadomych i niewiadomych orodkw twojego mzgu. Autocharakterystyka, sporzdzona przy zastosowaniu tej prostej metody, wprawia w zdumienie uczestnikw moich seminariw. Na przykad osoba bezporednia" po przeoeniu pior do rki niedomiujcej staje si arogancka", powcigliwo" zostaje nazwana przez dziecico szczer, praw pkul zamkniciem w sobie" Bardzo czsto zdarza si, ze obie charakterystyki przecz sobie nawzajem, przeciwstawiajc np. bezporednio powcigliwoci lub zorganizowanie beztrosce. Owe na pozr kolidujce ze sob okrelenia reprezentuj rone aspekty naszej samooceny Rozwinwszy je w zdania (nadal zapisywane rk niedominujc) na og stwierdzamy, ze opisywalimy siebie w ronych sytuacjach lub w ronych okresach ycia, a nawet odwoywalimy si do obrazw z przeszoci, spod wpywu ktrych nie wyzwolilimy si do tej pory Jedno z okrele moe np. wyraa nasz samoocen w kontekcie pracy zawodowej, podczas gdy w domu lub wrd znajomych postrzegamy siebie zupenie inaczej. Moemy uznawa si za artystw", ktrymi od czasu do czasu w istocie bywamy, a jednoczenie przypisywa sobie zmys praktyczny, rwnie bdcy czci naszego charakteru. Technika ta pozwala odkry rne sposoby postrzegania samego siebie, a take rone oblicza wasnej osobowoci, ktre czasami rywalizuj ze sob o prawo do zabrania gosu. Koncepcja zoonej osobowoci jeszcze niedawno zostaaby wymiana, dzisiaj jednak wszystkie dowody wskazuj na istnienie rnych umysw", funkcjonujcych w kadym z nas. Badania Rogera Sperry nad rozdzielnoci mzgu day pocztek tzw. teorii dwch umysw, potwierdzonej przez wspczesn wiedz, o cakowicie odmiennych sposobach funkcjonowania kadej pkuli mzgowej. Lewa, werbalna" pkula, odpowiada za nasze zrnicowane przekonania o sposobach organizowania wasnych dziaa, komunikowania si z innymi, rozwizywania problemw, podejmowania decyzji i wydawania krytycznych ocen, 54

natomiast prawa pkula, mylca kompleksowo, odsania pogldy dotyczce posiadanych zdolnoci twrczych, ekspresji, uczu i stosunkw z innymi. Sposb mylenia i odczuwania oraz system przekona kadego z nas obejmuje tak rnorodne aspekty, ze moemy mowie wrcz o istnieniu wewntrznej druyny, skadajcej si z wielu naszych oblicz. Kade z nich uczestniczy w naszych mylach, wypowiedziach i osigniciach. Wszyscy pamitamy zapewne takie chwile, kiedy postpowalimy w sposb zorganizowany i logiczny, sprawujc kontrol nad swymi poczynaniami, oraz takie, kiedy zachowywalimy si beztrosko, impulsywnie i chaotycznie, niczym mae dzieci. Chocia owa druyna" wydaje si czasami wymyka nam spod kontroli, doprowadzajc do konfliktw, uniemoliwiajcych konsekwentne denie do celu, w istocie wszystkie aspekty naszego ja" s sprzymierzecami Dobrze nam ycz1 W kadym dziaaniu przejawia si jaki skadnik osobowoci, nawet jeeli pozostaje w konflikcie z pozostaymi i nie jestemy wiadomi jego oddziaywania (W rozdziale 1 sformuowalimy zaoenie, i za kadym zachowaniem kryje si pozytywna intencja"). Spotkalimy si z t koncepcj rwnie w rozdziale 2, przeprowadzajc test zwany sprawdzianem konsekwencji. Prawdopodobnie stwierdzie, ze niektre cele koliduj ze sob, jakby wyraay pragnienia rnych osb. Jeden z nich mg dotyczy poczucia bezpieczestwa, podczas gdy inny zakada zmiany i niepewno. Cele naley uzgodni, jeeli podejmowane dziaania maj by spjne i ukierunkowane na ich osignicie. Analizujc wszystkie moliwe konsekwencje realizacji kadego zamierzenia i modyfikujc je lub wzajemnie dopasowujc, moemy uwzgldni wszystkie czynniki decydujce o zachowaniu oglnej harmonii w yciu. Sprbujemy teraz zrozumie t druyn", by aktywnie j spoytkowa, zamiast godzi si tylko na kompromisy. TWJ WEWNTRZNY KRYTYK Timothy Gallwey, czoowy brytyjski gracz i trener tenisa, napisa ksik The Inner Gam of Tennis (Wewntrzna gra w tenisa), ktra zyskaa ogromn popularno, a kilka lat pniej - The Inner Gam of Golf (Wewntrzna gra w golfa). Stosowne przez niego metody treningu w obydwu dyscyplinach okazay si niezwykle skuteczne, a z programowaniem neurolingwistycznym czy je zrozumienie wpywu mylenia na osigane wyniki. Gallwey nie by zadowolony z postpw swych podopiecznych, ktrzy najwyraniej nie mogli poradzie sobie z natokiem uwag, wskazujcych popeniane bdy i sposb ich skorygowania. Pewnego dnia przypadkiem zauway, i jeeli kilka razy zademonstrowa uczniom uderzenie, a nastpnie kaza im je powtrzy, powstrzymujc si od objanie i krytycznych uwag, osigali oni znacznie lepsze wyniki ni wwczas, gdy suchali tradycyjnych instrukcji.Powysze spostrzeenie dotyczyo zarwno nowicjuszy, jak i dowiadczonych graczy Wydawao si, ze analizujc wykonywane ruchy, uczniowie grali gorzej ni wwczas, gdy nie myleli", wykonujc je tylko lub naladujc, niczym dziecko, ktre uczy si nowej gry. Dokonawszy tego odkrycia, trener ograniczy instrukcje do niezbdnego minimum, a wyniki znacznie si poprawiy. Gallwey doszed do wniosku, ze kady z nas posiada wewntrzny odpowiednik instruktora czy tez krytyka, ktry stale dyktuje sposb postpowania. Patrz na stopy", zwolnij troch", teraz przyspiesz", obserwuj pik", wyreguluj oddech". w wewntrzny krytyk negatywnie wpywa na osigane przez nas wyniki w nie mniejszym stopniu ni jakikolwiek zewntrzny" sdzia Gallwey zidentyfikowa funkcjonowanie dwch jani" Ja 1 bya bystrym i penym dobrym chci, cho nadmiernie surowym krytykiem, ktry zawsze przeszkadza, natomiast ja 2 bya urodzonym tenisist, ktremu naleaoby po prostu pozwoli grac, by ujawni swj talent Ja 1 sdzia, e jest ekspertem, lecz mylia si. Ja 2 bya uzdolnionym graczem i znajdowaa przyjemno w uprawianiu tego sportu, lecz mdra i elokwentna ja 1 stale przeszkadzaa i oniemielaa j. Odwracajc uwag jani 1, by pozwoli jani 2 gra swobodnie, Gallwey uzyska nadzwyczajne rezultaty. Nastpnie zastosowa t sam metod do nauki gry w golfa i 55

potwierdzi jej skuteczno na wasnym przykadzie, opanowujc od podstaw tajniki nowej dyscypliny i szybko osigajc wysoki poziom umiejtnoci. Dwie janie, zidentyfikowane przez Gallweya (nie znajcego zasad funkcjonowania mzgu ani najnowszych odkry w tej dziedzinie) s oczywicie tymi samymi odrbnymi umysami", ktre odkry noblista Roger Sperry, prowadzc badania z udziaem pacjentw poddanych operacji rozdzielenia pkul mzgowych. Krytyczna ja 1 odpowiada logicznej, werbalnej" pkuli lewej, natomiast dziecico naturalna, ekspresywna, niewerbalna" ja 2 reprezentuje pkul praw. Krytyczny gos wewntrzny" odzywa si nie tylko podczas uprawiania sportw, bombarduje on nas swymi uwagami we wszelkiego rodzaju sytuacjach nigdy ci si to nie uda", uwaaj", co mm sobie pomyl?", czy pomylae o...?". Czasem taki dialog wewntrzny dodaje odwagi (Zrb to, przecie potrafisz" lub ja im jeszcze poka") i pomaga osign podane wyniki, najczciej jednak negatywna samoocena blokuje prawdziwe moliwoci Zaimprowizowane przemwienie czsto udaje nam si o wiele lepiej ni wystpienie, o ktrym zostalimy poinformowani ze znacznym wyprzedzeniem. W ostatnim przypadku krytyk wewntrzny ma duo czasu na doradzanie, przeszkadzanie i ostrzeganie drugiej jani, ktr zaczyna ogarnia strach. Pamitasz z pewnoci model uczenia si, opisany w rozdziale 1, zgodnie z ktrym najwyszy poziom umiejtnoci osigamy wwczas, gdy przestajemy by wiadomi wasnych kompetencji. Dziaajc pod kierunkiem jani 2, nie mylimy wiadomie, a krytyk nie zabiera gosu. Dlatego wanie, kiedy prowadzisz samochd, twoja lewa pkula mzgu moe sucha radia, zastanawia si, co ugotowa na obiad lub jak zachowa si wobec rozgniewanego klienta. Podczas gdy ja 1 zajta jest swymi problemami, ja 2 jedzie sobie spokojnie, wykorzystujc kompetencj niewiadom". Pewien mj znajomy bolenie zrani si w nog, lecz z grzecznoci zgodzi si rozegra parti golfa, na ktr wczeniej umwi si z przyjacielem. Noga bardzo mu dokuczaa i podczas meczu me przestawa o mej myle, me mogc si doczeka zakoczenia gry i powrotu do domu. Jakie byo jego zdumienie, gdy okazao si, e bya to najlepsza partia, jak kiedykolwiek rozegra! Skaleczona noga absorbowaa ca jego uwag, tote mj znajomy me myla" o grze, dziki czemu by w stanie osign tak dobre wyniki. Chocia nie zawsze mamy moliwo ksztatowania tego rodzaju okolicznoci, Timothy Gallwey bardzo skutecznie stosuje zasad odwracania wiadomej uwagi. Inni sportowcy lub artyci wystpujcy przed publicznoci opracowali wasne metody przezwyciania krytycznego, lkliwego mylenia lewej pkuli przez kompetentn pkul praw. Tego rodzaju techniki zawsze uwzgldniaj wyregulowanie oddechu i relaksacj (pomagajc wj eliminowa frasobliwe" myli lewej pkuli) oraz szczeglny rodzaj wizualizacji, czyli - wedug terminologii NLP - rzutowanie w przyszo, o czym bya ju mowa w tej ksice. ZAPOZNAWANIE SI Z WEWNTRZN DRUYN Niewtpliwie znasz owego wewntrznego krytyka, zidentyfikowanego przez Gallweya i odpowiedzialnego za wikszo wiadomych myli, kreowanych przez lew pkul. Nasz osobowo ksztatuje rwnie wiele innych skadnikw, ktrych me znamy, poniewa oddziauj na nasz podwiadomo. Kady z nich wywiera jednak wpyw na nasze postpowanie, sterujc zachowaniami, ktre pozornie pozbawione s racjonalnego uzasadnienia. Moemy np. bez trudu rozpozna cz siebie, pragnc uwolni si od blu plecw, jednak nie potrafimy zidentyfikowa tej, ktra si jej sprzeciwia. By moe dzieje si tak, dlatego, ze chcemy podtrzyma zainteresowanie i trosk ze strony najbliszych, odwlec czekajc prac, wykorzysta t dolegliwo jako pretekst do odrzucenia zaproszenia na spotkanie towarzyskie, domaga si wygodniejszego fotela, nie wynosi mieci, nie wstawa rano, by zagotowa wod na herbat itp. Kada z tych drugoplanowych korzyci bdzie niewiadomie, lecz skutecznie 56

konkurowa ze wiadomym celem chc uwolni si od blu plecw". Intencje te mog by mylne, nieracjonalne, a nawet gupie, lecz pewna cz naszej osobowoci postrzega je jako pozytywne, poniewa ich realizacja przyniesie jej korzy lub zadowolenie. Naturalne denia do doznawania przyjemnoci i unikania blu zaczynaj ze sob kolidowa, sprawiajc, ze nie moemy powstrzyma si od robienia tego, czego (wiadomie) nie chcemy czyni. Konflikty te przejawiaj si w rny sposb, nie tylko w formie niepodanych nawykw i wzorcw postpowania, ale rwnie w naszych reakcjach na wydarzenia, sytuacje, zadania, ludzi i wszelkie bodce, ktre oddziauj na nas kadego dnia. Przykad dotyczcy blu plecw mgby rwnie dobrze odnosi si do palenia, picia alkoholu, nadmiernego objadania si, gniewu, obraania si i innych zachowa, ktrych nie potrafimy racjonalnie, wytumaczy, lecz, za ktrymi prawdopodobnie kryje si okrelona drugoplanowa korzy. Wydaje si zatem cakowicie logiczne, i najwikszy wpyw na nasze osignicia maj dziaania, pozostajce poza kontrol wiadomoci; pozostae s w peni przewidywalne. Aby wprowadzi zmiany we wasnym yciu, naley rozpozna te czci siebie, ktre skaniaj nas do niepodanych, ograniczajcych zachowa. Spisujc niedominujc rk wyczerpujc charakterystyk wasnej osoby, uczynisz wielki krok w kierunku zidentyfikowania owych ukrytych czci twojego ja". Zapewne odnajdziesz ich zwizek z okrelonymi sytuacjami lub niepodanymi zachowaniami. Z reguy udaje nam si odkry wiele czci siebie. Kady z nas posiada zoon osobowo o wielu obliczach, kierujc si trudn do rozszyfrowania hierarchi przekona, postaw, uczu, pragnie i intencji, ktre w ten lub inny sposb przejawiaj si we wszystkich naszych uczynkach. NLP oferuje techniki umoliwiajce rozpoznanie tych czci i rozwizanie ewentualnych konfliktw midzy nimi. Skoro z definicji posugujemy si subiektywnym sposobem mylenia, tj. praw pkul mzgow, skuteczne techniki powinny opiera si raczej na wszystkich modalnociach wyobrani ni na trzewej logice wypowiedzi. Bdziesz zatem musia od czasu do czasu troch poudawa", by wyzwoli si spod ograniczajcego wpywu racjonalnego mylenia. Bankiet dla wewntrznej druyny Typowy dla kilku podej NLP, oglny charakter poniszej techniki identyfikacji i porozumiewania si z poszczeglnymi czciami siebie, pozwala na dostosowanie jej do indywidualnych potrzeb. 1. Odpr si, osignij stan alfa i wyobra sobie przyjemne, dogodne miejsce w plenerze (np. na sonecznej ce). Niech pojawi si tam st i sze krzese. 2 Popro niewiadom cz umysu o wskazanie dwch czci ciebie, z ktrych jeste naprawd zadowolony. Zapro je do stou jako twych goci. Niechaj wyoni si z podwiadomoci te, ktre przyjd ci na myl jako pierwsze Powitaj przybyych. 3 Teraz popro niewiadomo o wskazanie dwch elementw twej osobowoci, ktre uwaasz za praktyczne i poyteczne Powitaj kolejnych goci i podzikuj im za przybycie. 4 Nastpnie zwr si do niewiadomoci z prob o wskazanie dwch czci twojego ja", ktrych szczeglnie me lubisz i z ktrych nie jeste zadowolony. Powitaj ich rwnie uprzejmie, jak poprzednich goci. Teraz popro przybyych, by kolejno si przedstawili i zapoznali ze sob. 5. Zadaj swym gociom pytanie: Kto z was czuje si najbardziej nie zrozumiany?" Tego, ktry odpowie, zapytaj. Opowiedz o swoich pozytywnych zamiarach. Jakie korzyci pragniesz mi przynie?" Wysuchaj odpowiedzi i zapisz j, jeli chcesz. Upewnij si, ze pozostali take j zrozumieli i docenili znaczenie tego, co stara si uczyni dla ciebie pierwszy czonek druyny. 6. Zadaj to samo pytanie piciu pozostaym gociom: Kto spord was czuje si najbardziej 57

niezrozumiany?" Tego, ktry odpowie, zapytaj nastpnie: Jakie s twoje pozytywne intencje, jak korzy pragniesz dla mnie osign?" Wysuchaj odpowiedzi i ponownie upewnij si, ze pozostali zrozumieli i docenili jej znaczenie. 7. Powtrz ten proces dla pozostaej czwrki, a potem trjki goci. 8. Wysuchawszy odpowiedzi czterech czci siebie, popro pozostae dwie, by kolejno wyjaniy, jakie dary przynosz do wsplnego stou, i zwr uwag, czy wszyscy zgromadzeni rozumiej, na czym polegaj zasugi kadej z nich. 9. Obserwuj, jak st powoli znika, szecioro czonkw twej druyny trzyma si za rce, a ty stoisz porodku, cieszc si darami, jakie przynosi ci kady z nich. Powoli wr do rzeczywistoci i zwr uwag na swe odczucia. Koncepcja przyjcia jest metafor, pomagajc rozszyfrowa pewne sekrety prawej pkuli. Moesz zastosowa inny scenariusz, jeli chcesz, lecz zachowaj zasady tej metody. Zauwa, ze na kadym etapie rozmowy powiniene uzyska akceptacj kadego z przybyych, ktrzy w ten sposb poznaj nawzajem swoje zasugi. Sposb personifikacji twych goci zaley tylko od ciebie. Pamitaj jednak, ze znacznie atwiej jest nawiza porozumienie z konkretnymi osobami ni abstrakcyjnymi symbolami. Powysze wiczenie wymaga subiektywnych umiejtnoci, sterowanych praw pkul mzgu, i mona uatwi sobie jego wykonanie za pomoc bardzo prostych rodkw. Jeeli nie potrafisz wyobrazi sobie okrelonej czci siebie, zastanw si, jak mogaby ona wyglda, gdyby udawa, ze potrafisz. Celem tego wiczenia nie jest stworzenie poprawnego" obrazu lub reprezentacji, lecz takiego, ktry umoliwi wam komunikacj. Analogicznie, jeeli me udaje ci si usysze odpowiedzi, sprbuj wyobrazi sobie, jak mogaby ona brzmie, gdyby nie mia tych trudnoci. Stosowanie rodkw w rodzaju co by si stao, gdyby" jest jak najbardziej uzasadnione podczas odkrywania subiektywnego wiata. To, co w tej chwili wydaje si wymuszone i sztuczne stanie si twoja drug natur, gdy zawrzesz blisz znajomo z samym sob i nabierzesz zaufania do swojej umiejtnoci prowadzenia wewntrznej i zewntrznej komunikacji. Opisana wyej technika moe wpywa na ciebie motywujco i umacniajco, dziki niej bowiem zdasz sobie spraw - by moe po raz pierwszy w yciu - e masz oparcie w swojej wewntrznej druynie Zaczniesz dostrzega w innym wietle mniej podane" czci siebie i odczuwa - w dosownym sensie tego sowa - jedno swej osobowoci. POSUGIWANIE SI WEWNTRZN DRUYN Jeeli odpowiada ci opisana wyej metoda, moesz sprbowa lepiej pozna poszczeglne czci siebie W tym celu powiniene pomyle o okrelonym sposobie zachowania lub nawyku, ktry pragniesz wykorzeni, o czym, co nie przynosi ci poytku i wolaby si od tego uwolni. Osignij stan alfa i postaraj si nawiza kontakt z tymi elementami osobowoci, ktre d do wasnych pozytywnych celw, oddziaujc na twoje postpowanie. Moe tu wchodzi w gr jeden lub kilka z nich- pierwszy z nich bdzie generowa zachowania, podczas gdy inne podnios sprzeciw (podobne obiekcje nasuwa ci wiadomo). Moesz posuy si wykorzystywan ju metafor przyjcia na wieym powietrzu lub - skoro znasz schemat tego wiczenia - wymyli inny scenariusz. Dziki poznanej wanie metodzie moesz rozpozna swoje ukryte intencje, tak jak w przykadzie z blem plecw. Uwiadomiwszy sobie owe sprzeczne cele bdziesz w stanie decydowa o swym zachowaniu, zamiast pozostawa zdanym na ask nawykw, ktrych nie potrafisz racjonalnie wytumaczy Na podstawie zdobytej w ten sposb wiedzy moesz postanowi, i nie zmienisz postpowania, nawet jeli jest ono dalekie od ideau. Moesz take zastanowi si nad lepszymi sposobami osignicia rezultatw, do ktrych zmierzaj twe niepodane zachowania. Postaraj si zidentyfikowa wiele rnych czci siebie, posugujc si w tym celu przykadami rozmaitych zachowa, postaw i przekona, ktre chciaby 58

wykorzeni. Poznawszy sposb mylenia poszczeglnych skadnikw wasnego ja", moemy skutecznie rozwizywa wszelkiego rodzaju problemy i osiga najtrudniejsze nawet cele. Najbardziej zoone spord nich wymagaj jednak zastosowania kilku rnych strategii. Np. bdc na twrczym etapie okrelonego dziaania, moemy mimo to odczuwa potrzeb zorganizowania go i wiadomego, pragmatycznego planowania. Wewntrzny krytyk, ktrego Timothy Gallwey rozpozna u swych uczniw, w pewnych okolicznociach moe by nieocenionym sprzymierzecem. Ile osb odczuwa wdziczno wobec swych bliskich, ktrych mitygujce uwagi i trzewa krytyka powstrzymay je przed nieroztropnym posuniciem! Nasz wasny, krytyczny gos wewntrzny moe wprawdzie krpowa kreatywno, lecz dziki niemu mocno stoimy na ziemi i me pomijamy w naszych decyzjach adnych wakich czynnikw. Naley wic doceni rol poszczeglnych czci osobowoci w deniu do oglnych celw, jakich adna z nich nie zdoaaby osign w pojedynk. Wyobra sobie, ze zamierzasz cakowicie zmieni charakter przydomowego ogrodu, lecz twj budet i czas s ograniczone Najpierw musisz wykaza si kreatywnoci i wyobrazi sobie przyszy wygld ogrodu. Nastpnie powiniene zmobilizowa swe zdolnoci organizacyjne, dziki ktrym dostosujesz projekt do posiadanych rodkw. Na kadym etapie musisz jednak by samokrytyczny, od czasu do czasu wystpowa jako advocatus diaboh i przewidywa wszelkie trudnoci, zanim bdzie za pno, by im zaradzi. Kady z tych trzech elementw ma do odegrania okrelon rol, lecz aden z nich nie moe wiele zdziaa bez pozostaych dwch Problem polega na tym, ze owe trzy poyteczne skadniki, ktre kady z nas w jakim stopniu posiada, czsto dziaaj przeciw sobie, zamiast wspiera si nawzajem. Twrca wpada w gniew z powodu ogranicze narzuconych przez organizatora, ktry z kolei me moe znie chwiejnoci kreatywnych koncepcji, natomiast krytyk, nieustannie irytujc obu swych partnerw, me potrafi zrozumie, jak mona przeoczy to, co oczywiste. Toczcy si konflikt uniemoliwia podjcie decyzji i realizacj zamierze, mimo e obdarzony jeste wystarczajco rozwinit zdolnoci mylenia, by poradzi sobie z tego rodzaju zadaniem.

Twoje zaradne trio Istnieje metoda, dziki ktrej moesz skoni do wspdziaania trzy wymienione wyej elementy, najpierw jednak musisz sprawdzi, czy wszystkie wystpuj w twojej osobowoci Przypomnij sobie chwile, kiedy bye naprawd kreatywny. By moesz cecha ta nie ujawnia si u ciebie stale, lecz kademu z nas od czasu do czasu nasuwaj si inspirujce, efektywne koncepcje. Przypomnij sobie taki moment i wyranie dowiadcz wszystkich modalnoci. Zwr uwag, co odczuwasz, bdc osob twrcz. Dla potrzeb kolejnego wiczenia bdzie ona peni rol kreatywnej czci ciebie Teraz zastanw si, kiedy wykonae powane zadanie organizatorskie Mogo ono wiza si z wprowadzeniem nowego systemu pracy w biurze, przeprowadzk, przygotowaniami do lubu i przyjcia weselnego, planowaniem wakacji lub jakkolwiek inn sytuacj, nad ktr w peni panowae. To ty bye tym sprawnym i praktycznym organizatorem. Wreszcie wyobra sobie siebie jako rozwanego, mdrego i dalekowzrocznego krytyka, ktry wprowadza do kadej sytuacji pierwiastek zdrowego rozsdku i realizmu. Przypomnij sobie siebie w roli rodzica, szefa lub innej osoby obdarzonej autorytetem. Stworzywszy wyraziste wizje wymienionych przey, zapoznae si z odczuciami, towarzyszcymi kademu z tych wciele. Podczas tworzenia wyobrae prawdopodobnie zmieniaa si rwnie fizjologia twojego organizmu. Sprbuj ponownie dowiadczy kadej z tych wizji, kolejno odgrywajc poszczeglne role i doznajc wywoanych przez nie odczu. 59

Jeste teraz przygotowany do rozwizywania problemw przy pomocy nowych sprzymierzecw, tj. twojej wewntrznej druyny. Pomyl o jakim problemie, ktrego dotychczas nie udao ci si rozwiza, wwczas wiczenie to bdzie naprawd poyteczne. 1. Zrelaksuj si i osignij stan alfa, zmie sposb mylenia na kreatywny i wymys moliwie najwicej koncepcji rozwizania problemu. Nie zwracaj uwagi na to, czy rokuj one szans powodzenia, czy tez wydaj si nierealne; po prostu wysu kilka dobrych pomysw. 2. Zmie teraz tryb mylenia na praktyczny, organizacyjny. Pomoe ci w tym zmiana uoenia ciaa Pozostajc w tej samej pozycji, ryzykujesz, i nie w peni przeczysz si" na nowy tryb, powiniene zmieni swj stan w jakikolwiek fizyczny sposb. Wyrecytuj krtk dziecic rymowank, wykonaj kilka tanecznych krokw lub zrb co innego. Przyjwszy praktyczn, organizatorsk postaw, poczujesz si nadzwyczaj skuteczny, podobnie jak podczas poprzedniego wiczenia. Bdc w tej roli, powiniene pomyle o wszystkim, co naley uczyni, aby urzeczywistni kreatywne koncepcje; o wszystkim, co powiniene zaplanowa i przygotowa, o informacjach, jakie musisz zebra; ludziach, z pomocy ktrych zechcesz skorzysta Postaraj si o niczym nie zapomnie mobilizujc cay swj potencja intelektualny, ktry pomaga ci w rzeczywistych sytuacjach 3 Uporzdkowae ju swoje koncepcje i wiesz dokadnie, jak powiniene postpi. Zmie tryb mylenia, tak jak poprzednio, i zajmij stanowisko krytyczne. Moesz usi na krzele z prostym wysokim oparciem, odgrywajc rol sdziego. Teraz zastanw si, jakie trudnoci moesz napotka i okrel przyczyny, dla ktrych twoje koncepcje i strategie ich realizacji mogyby zakoczy si fiaskiem. Bd szczery i tak krytyczny, jak tylko potrafisz. Wszystkim, co pozostao, jest zapewne kilka pomysw, ktre przedstawiay si atrakcyjnie, dopki nie rozwaye ich konsekwencji, oraz kilka praktycznych rozwiza, ktre wydaway si interesujce, dopki krytyk wewntrzny nie przystpi do pracy. Rozpocznij cykl od nowa. Powr do kreatywnego stanu i znajd sposb dziaania, ktry pozwoli ci odeprze zarzuty i krytyczne uwagi. Bd rwnie kreatywny, jak na pocztku, lecz tym razem skoncentruj si na postawionych ci zarzutach. Moesz liczy, ze nasunie ci si bardzo wiele pomysw. 5. Po raz kolejny zmie tryb mylenia, by wcieli si w organizatora. Bdc w zasobnym, niezwykle wydajnym stanie ducha, zastanw si, co naley zrobi, by wprowadzi w ycie najnowsze pomysy. 6 Po raz ostatni pozwl krytykowi przedstawi zastrzeenia. Prawdopodobnie tym razem bd one mniej liczne i bardziej szczegowe. 7 Powr do kreatywnego stanu i sformuuj pomysy, ktre usun ostatnie argumenty krytyczne itd , dopki nie rozproszysz wszystkich wtpliwoci i me opracujesz praktycznej koncepcji, ktra wytrzymaaby prb krytyki. Wykorzystujc swe wewntrzne zdolnoci w kadej z tych dziedzin, dziaajc zespoowo, osigne to, czego adna z czci ciebie nie zrealizowaaby w pojedynk. (W zwykych warunkach krytyk natychmiast odrzuca najlepszy nawet pomys i nie zgadza si na poszukiwanie dalszych rozwiza, uznajc ca koncepcj za nierealn"). Przedstawiona technika pozwala skutecznie wykorzysta naturaln umiejtno mylenia, waciw kademu z nas. Mylce kapelusze Edward de Bono, ktry zyska saw dziki swej koncepcji mylenia lateralnego", wykorzystuje zasad zoonej osobowoci w charakterze rodka komunikacji, przydatnego we wszelkiego rodzaju sytuacjach, me wyczajc spotka z klientami oraz negocjacji handlowych. Posuguje si on metaforycznymi mylcymi kapeluszami" w rnych kolorach, symbolizujcych okrelony sposb mylenia I tak kapelusz biay jest neutralny i obiektywny, 60

zajmuj go tylko obiektywne fakty i liczby. Czerwony wyraa emocje i przyjmuje intuicyjny punkt widzenia. Czarny symbolizuje negatywne nastawienie (wyjaniajc, dlaczego okrelonej koncepcji nie mona zrealizowa), natomiast ty - pozytywny, optymistyczny punkt widzenia. Zielony kapelusz jest z kolei metafor twrczej jani, z ktrej pomocy korzystae przed chwil. Ostatni, niebieski kapelusz zajmuje si organizowaniem i kontrolowaniem caoci procesu mylenia, porzdkowaniem wszystkich jego elementw. Metaforycznie wkadajc na gow kapelusz okrelonego koloru, zaczynasz myle w odpowiadajcym mu trybie, tak samo jak wykonujc ostatnie wiczenie. Podczas zaj zespoowych lub narad mona zwrci uwag uczestnikw na tego rodzaju zrnicowanie sposobw mylenia (np. Woywszy ty kapelusz, przypuszczam, e jest wrd nas zwycizca"), dziki czemu kady moe je uwzgldni w komunikacji z innymi. Powysza metafora pozwala np. przedstawi oprcz obiektywnego rwnie intuicyjny pogld na okrelone zagadnienie lub skierowa myli urodzonego optymisty na jego negatywne aspekty. W ten sposb, nie blokujc swych emocji, kady moe wnie do dyskusji uwagi, ktre w innym wypadku zostayby przemilczane. Opisana metoda nadaje si do zastosowania w pracy zespoowej, kiedy do podjcia decyzji niezbdne jest skonfrontowanie rnych sposobw mylenia. Mona wykorzysta j rwnie jako metaforyczn list kontroln, umoliwiajc wzbogacenie mylenia i podejmowanie efektywniejszych decyzji. Ilekro jest to konieczne, kady moe woy kreatywny kapelusz lub spojrze na okrelony problem zarwno z optymistycznego, jak i pesymistycznego punktu widzenia, aby pozna obie te perspektywy, bd przedstawi swe intuicyjne opinie bez potrzeby ich logicznego uzasadniania. W ten sposb, podobnie jak w metodzie przyjcia dla wewntrznej druyny", doceniamy znaczenie kadego trybu mylenia, a zarazem aden z nich nie dominuje nad pozostaymi, bez wzgldu na to, czy jest on logiczny czy intuicyjny, pozytywny czy negatywny, kreatywny czy praktyczny. Zmieniajc metaforyczne kapelusze, mona zastosowa odmienny sposb mylenia w sytuacji, w ktrej w innym wypadku zostaby on uznany za niewystarczajco logiczny lub nie do zdecydowany. Metoda Edwarda de Bono ma bardziej oglny i stereotypowy charakter ni wiele technik NLP, adresowanych do niewiadomych myli. Moe ona jednak okaza si przydatna w pracy grupowej lub w wypadku, gdy identyfikacja poszczeglnych skadnikw twojego ja" i nawizanie z nimi komunikacji sprawia ci trudno. Poniszy przykad ilustruje zastosowanie metody kapeluszy do rozwizywania osobistych problemw. Paul i Janice s maestwem od dziesiciu lat .Nie maj dzieci, chocia kade z nich pragnie potomstwa. Oboje pracuj. Janice uwaa, ze matka powinna cakowicie powici si wychowywaniu dziecka, przynajmniej przez pierwsze dwa lata. Gdyby zdecydowaa si zaj w ci, musiaaby zatem zrezygnowa z pracy, co oznaczaoby uszczuplenie dochodw rodziny mniej wicej o poow oraz kopoty finansowe, ktrych oboje bardzo si obawiaj. Maonkowie wkadaj najpierw biae kapelusze i podaj fakty pobrali si przed dziesicioma laty, chc dziecka, Janice chciaaby sama je wychowywa itp. Nastpnie zmieniaj kapelusze na czerwone i opisuj swe uczucia, nie zwracajc uwagi na argumenty za" i przeciw" lub na wymogi logiki. Paul mgby opowiedzie, w jakie przygnbienie wprawia go niemono zapewnienia rodzinie utrzymania; moe niepokoi si, ze nie bdzie dobrym ojcem lub ze Janice nie bdzie miaa dla niego czasu po przyjciu na wiat dziecka; moe rwnie obawia si zmiany trybu ycia. Janice z kolei moe zazdroci przyjacikom, ktrym powodzi si lepiej, moe obawia si obnienia standardu ycia, mie wyrzuty sumienia, poniewa dobra materialne s dla niej waniejsze ni dziecko; wreszcie moe zoci j fakt, ze to ona, a nie Paul, musiaaby zrezygnowa z pracy zawodowej. Woywszy czarne kapelusze, Paul i Janice rozwaaj wszystkie negatywne aspekty rodzicielstwa. Dlaczego mielibymy cokolwiek zmienia w naszym szczliwym i trwaym zwizku?" Jeeli nasze dochody spadn o poow, a wydatki wzrosn, nigdy nie rozwiemy problemw finansowych". Kto w tym wieku decydowaby si na dziecko?" Jeeli nie wrcisz 61

do pracy po szeciu miesicach, twoja kariera bdzie skoczona". Janice obawia si, ze po porodzie nie odzyska dziewczcej figury. Teraz kolej na ty kapelusz i rozwaenie aspektw pozytywnych. Rodzina bez dziecka jest niepena" Zaopiekuje si nami, gdy bdziemy starzy", Pomyl, jacy szczliwi bd twoi rodzice",Jeeli bdzie trzeba, wezm dodatkowy etat - dziecko jest tego warte". Kapelusz zielony uruchamia kreatywne mylenie" o tym, co Janice moe zrobi w domu, by zasili budet rodzinny; o moliwoci podjcia pracy, w ktrej mogaby mie dziecko przy sobie; o dodatkowej pracy dla Paula, o sposobach obnienia kosztw utrzymania, rozpoczciu wasnej dziaalnoci gospodarczej, o ktrej przecie kiedy rozmawiali, czyli o podjciu ryzyka. Teraz maonkowie wkadaj niebieskie kapelusze i prbuj wycign wnioski ze wszystkiego, co powiedzieli do tej pory. Zastanawiaj si, czy tego rodzaju decyzje powinny by oparte na intuicji czy logice. Porwnuj i waz pogldy optymistyczne i pesymistyczne Mog uzna, ze przed podjciem decyzji powinni rozway jeszcze inne fakty lub ze potrzebna im jest dodatkowa burza mzgw w zielonych kapeluszach, gdy musz rozstrzygn pewien niepokojcy aspekt czekajcej ich decyzji W wyniku takiego postpowania niemal na pewno podjte zostanie silne postanowienie, przemylane i podzielane przez oboje partnerw. Analizujc w ten sposb inne problemy, ktrych dotychczas nie udao ci si rozwika, ze zdumieniem bdziesz obserwowa nasuwajce si rozwizania. Zdarza si, ze problem znika przed zakoczeniem procesu, tylko dlatego, ze spojrzae na z innego punktu widzenia. Nawet jeeli nie przyjdzie ci do gowy adne rozwizanie, natura problemu zmieni si nie do poznania i stwierdzisz, ze potrafisz sobie z nim poradzi. Wykorzystujc czciej kad cz siebie, np. odwoujc si do zdolnoci kreatywnych i rozpoznajc w kadej sytuacji glos intuicji, podnosisz umiejtno mylenia. Nierzadko w poowie drogi okazuje si, ze problem przesta istnie, poniewa zmieni si twj sposb postrzegania. Przedstawiona metoda pozwala zatem oceni, ktre problemy s rzeczywicie problemami, ktrym potrzebny jest duszy okres niewiadomej inkubacji, a ktre wymagaj tylko efektywniejszego sposobu mylenia. Zapoznaj si ze sw wewntrzn druyn. Czci twojego ja" zamiast toczy midzy sob spory powinny pracowa dla ciebie i pomc ci osign wszystkie wyznaczone cele.

7 Kreowanie moliwoci wyboru

Wiksza liczba moliwoci wyboru oznacza szerszy zakres kontroli nad wasnym yciem Sami je kreujemy analizujc zjawiska lub sytuacje z ronych punktw widzenia. Jeden wariant nie pozwala na dokonanie wyboru, dwa mog stanowi dylemat, trzy lub wicej moliwoci daje szans realizacji upragnionych celw NLP opracowao nowe sposoby stymulowania procesw mylenia, niezbdnych do otwierania nowych moliwoci wyboru. Nie przyswoisz sobie dziki nim nowych umiejtnoci - przecie doskonale potrafisz myle kreatywnie i kompleksowo techniki te pomog ci jedynie robi to efektywniej. Nasze reakcje i zachowania uzalenione s od znacze, jakie nadajemy sytuacjom lub wydarzeniom Zmiana sposobu postrzegania okrelonego zjawiska pociga za sob zmian przypisywanego mu znaczenia, a co za tym idzie zmian jego wpywu na nasze postpowanie Obydwa wymienione czynniki, tj. punkt widzenia i nadane znaczenie, s oczywicie kwesti indywidualnego wyboru. Jak ju powiedzielimy, przyjmujc rne punkty widzenia tworzymy moliwoci wyboru Znamy ju terminy stosowane w NLP na oznaczenie dwch sposobw widzenia w asocjacji, czyli od wewntrz, jakby wasnymi oczami oraz w dysocjacji, czyli z zewntrz, jakby oczami innej osoby Zasocjowany sposb widzenia wystpuje w NLP rwnie pod nazw pierwszej pozycji percepcyjnej Ogldanie sytuacji z punktu widzenia osoby, z ktr wchodzimy w 62

interakcje, znane jest jako druga pozycja percepcyjna. Trzeci pozycj percepcyjna przyjmujemy wwczas, gdy obie strony okrelonej interakcji postrzegamy z zewntrz, patrzc okiem postronnego obserwatora. Ostatnia z wymienionych pozycji oferuje nieskoczenie wiele moliwoci wyboru punktu widzenia Dotychczas omwilimy znaczenie wyobrae przezywanych od wewntrz", w asocjacji, tj. obserwowanych z pierwszej pozycji percepcyjnej. Aby jednak otworzy przed sob nowe perspektywy i tworzy nowe warianty, musimy nauczy si przyjmowa rwnie pozostae pozycje. ZMIANA KONTEKSTU Pewna stara, chiska przypowie taoistyczna opowiada o wieniaku, mieszkajcym w ubogiej osadzie Inni uwaali go za bogacza, poniewa mia konia, ktry suy mu do orania pola i przewoenia cikich adunkw. Pewnego dnia ko uciek. Ssiedzi lamentowali nad nieszczciem, ktre go spotkao, a on rzek tylko by moe". Kilka dni pniej zwierz wrcio, przyprowadzajc ze sob dwa dzikie konie Mieszkacy wioski radowali si szczciem ssiada, ktry znw odpar by moe" Nastpnego dnia jego syn prbowa dosi jednego z dzikich koni, lecz spad na ziemi i zama nog Wieniacy wyraali ojcu wspczucie z powodu tak nieszczliwego wypadku, lecz on po raz kolejny rzek tylko by moe". Tydzie pniej w wiosce zjawili si onierze, rekrutujcy modych mczyzn do armii Syn rolnika z powodu zamania nogi zosta w domu. Ssiadom, ktrzy mwili, ze sprzyja mu szczcie, odpowiedzia by moe". Znaczenie kadego wydarzenia zaley od jego kontekstu, czyli obramowania Zmiana ramy odniesie wok wydarzenia lub wypowiedzi, dokonana w celu nadania im innego znaczenia, znana jest w NLP jako przeramowanie. Tak pospolite zdarzenie jak dzwonicy telefon moe wprawie w niezadowolenie kogo, kto przed chwil usadowi si wygodnie, by obejrze swj ulubiony program telewizyjny, natomiast osoba samotna, ktra przez cay dzie me zamienia z nikim ani sowa, ucieszy si na jego dwik Zmiana obramowania, czyli kontekstu, wywouje zmian znaczenia Moda kobieta, ktra pracuje na samodzielnym stanowisku i wybiera si wanie w pierwsz zagraniczn podro subow, wpadnie w rozpacz, gdy zachoruje, tymczasem dziesicioletni ucze ucieszy si na mysi, ze przez kilka dni nie bdzie musia chodzie do szkoy. Zatem znaczenie okrelonego wydarzenia zaley od jego kontekstu. Wanie kontekst determinuje nasze reakcje i odczucia w znacz nie wikszym stopniu ni samo przeycie. Moemy rwnie rozwaa okrelone aspekty sytuacji, tj. zawarto przeycia i w podobny sposb zmienia jej znaczenie. W przypadku dziesicioletniego chopca moe tu wchodzie w gr wizyta u lekarza, niezbyt przyjemne dowiadczenie dla maego pacjenta, lub nieobecno na szkolnych zawodach sportowych, na ktre niecierpliwie czeka. Kady aspekt dowiadczenia, podobnie jak jego kontekst, oddziauje na przypisywane mu znaczenie Politycy i specjalici od reklamy czsto dokonuj przeramownia sytuacji, kierujc nasz uwag na wybrane wskaniki statystyczne lub inne cechy, ktre zmieniaj znaczenie, odnoszc si zarwno do zawartoci (nie patrz na cen, spjrz na ten blask") jak i do kontekstu (poziom wydatkw na inne towary, zmiany poziomu wydatkw w czasie, porwnania statystyk midzynarodowych). Genera armii, ktry uspokaja onierzy mwic nie wycofujemy si, lecz przegrupowujemy", zna zjawisko przeramowania i jego wpyw na morale wojsk. Dobrze prosperujce brane gospodarki stale dokonuj przeramowania rynkw i produktw. Nastrczajce kopotw cieki fabryczne mog po przeramowaniu zmieni si w rentowny produkt uboczny Zarzuty formuowane przez zirytowanego klienta mog wskaza sposb podniesienia jakoci usug. Mona rwnie przeramowa wasn drog kariery i perspektywy awansu. Zabieg ten jest rwnie prosty jak analizowanie zjawisk w kontekcie dugoterminowym, dokonywane w celu zrwnowaenia chwilowych niedogodnoci korzyciami oczekiwanymi w odleglejszym 63

terminie, szefowie przychodz i odchodz, wikszo problemw, trapicych nas przed rokiem, dzisiaj nie istnieje, a wielu z nich w ogol ju me pamitamy. Nawet nuce dojazdy do pracy mona efektywnie przeramowa. Czas spdzony w pocigu mona wykorzysta na poszerzenie wasnej wiedzy, opanowanie jzyka obcego, zdobycie stopnia naukowego, podwyszenie kwalifikacji i przyspieszenie awansu zawodowego, napisanie ksiki, zdobycie wiadomoci z zakresu nowego hobby lub rozwoju nowych zainteresowa, medytacj, relaks, poznawanie nowych ludzi Mdre spoytkowanie czasu przeznaczonego na dojazdy do pracy moe przynie wymierne korzyci, natomiast przeramowanie zmieni twoje podejcie do tego zjawiska i sprawi, ze nie bdziesz ju odczuwa zoci, frustracji lub innych negatywnych emocji, ktre dotychczas zawsze towarzyszyy ci w tych chwilach. Czas przejazdw moesz przeramowa w inny produktywny sposb i np. podj prac bliej miejsca zamieszkania, przeprowadzi si lub wykorzysta czas przejazdu na drzemk Wybr naley do ciebie Przeramowanie uwiadamia ci istnienie ronych wariantw, umoliwiajc tym samym skuteczniejsze sprawowanie kontroli nad wasnym yciem. Wychowujc trudne dzieci, mona z jego pomoc zdziaa cuda. Nudne lub niewdziczne zadanie, przyprawione szczypt wyobrani, zmienia si w fascynujc gr. Banie pene s przeramowa, znajdujemy je zarwno w historii o Brzydkim Kacztku, jak i o Kopciuszku. Znaczenie ulega zmianie Zmiana sposobu postrzegania stwarza wicej moliwoci wyboru znaczenia ni jakikolwiek inny proces zamiast znacze ograniczajcych moemy wybiera wzmacniajce, zamiast zniechcajcych motywujce, zamiast bolesnych - przyjemne. Kady z nas w jakim stopniu posiada ju umiejtno dokonywania przeramowa, lecz warto j pielgnowa i posugiwa si ni w procesie realizacji szczegowych celw. Dokonujc przeramowania wasnych zachowa, moemy zmieni nadawane im znaczenia. Zamy, ze pragniesz przeramowa stwierdzenie Chciabym przesta czyni". Najpierw powiniene zastanowi si, w jakich sytuacjach zachowanie tego rodzaju mogoby bypoyteczne. Jeeli w rozmowie sprawiasz wraenie osoby konkretnej i oszczdnej w sowach, moe to okaza si twoim atutem, gdy bdziesz musia odmwi czyjej nierozsdnej probie. Wielu ludzi zazdroci ci tak bezporedniego sposobu wyraania myli. Skoro znaczenie zachowa uzalenione jest od ich kontekstu, rozwaenie rnych moliwych kontekstw stwarza bardziej obiektywny obraz sytuacji i zazwyczaj poprawia samopoczucie. Innym przykadem moe by stwierdzenie. Wpadam w panik, kiedy otrzymuj jakiekolwiek polecenie, np. wygoszenia przemwienia lub odegrania prostej scenki przed grup widzw" W takim przypadku mgby zada sobie pytanie: Na czym polega pozytywna warto tego zachowania5" lub Jak inaczej mgbym je opisa?" Jego pozytywny aspekt wie si ze wzmoonym wydzielaniem adrenaliny, ktra przygotowuje ci do intensywnego wysiku. (Tysice artystw, wystpujcych przed publicznoci, zna owo uczucie agodnej paniki", towarzyszce im przed wyjciem na scen.). Starasz si rwnie skompensowa swe braki staranniej przygotowujc si do wystpienia ni urodzony" artysta By moe nikt poza tob me dostrzega jakichkolwiek usterek w twoim zachowaniu! Jeeli natomiast tego rodzaju sytuacje przydarzaj ci si rzadko, moe w miar zdobywania dowiadczenia nabierzesz wikszej pewnoci siebie. Czy oznacza to, ze jeste skazany na niepowodzenia, ze w niczym nie rnisz si od wikszoci ludzi? Czy moe, ze powiniene zapisa si do miejscowego klubu na interesujce ci zajcia, zdoby odrobin praktyki i nie naraa si wicej na ryzyko? Wielu prezenterw i artystw scenicznych opracowao na wasny uytek drobne sztuczki, pomagajce im przeramowa sytuacje, ktre w innym przypadku napawayby ich obaw Pewien sawny mwca wyobraa sobie, ze suchacze s nadzy, kto inny widzia ich przystrojonych w maskaradowe kapelusze z kolorowego papieru itd. Jeeli oniemielaj ci sztywne garnitury, wyobra sobie publiczno ubran w znoszone, wytarte dinsy. Si imaginacji moesz sprawie, ze twoi suchacze bd chudzi lub otyli, starzy lub modzi, mog 64

nawet zamieni si w mae dzieci, siedzce na wysokich krzesach. Dziki dowiadczeniu, ktre zgromadzie wiczc wizualizacje, moesz przeramowa dosownie kad sytuacj, a jeli ju to zrobisz, nigdy nie bdziesz postrzega jej tak jak dawniej. Sprbuj dozna tych samych odczu przemawiajc do ptorarocznych szkrabw i do grupy powanych dyrektorw. Wymylajc i stosujc coraz wicej przydatnych obramowa rozmaitych sytuacji, nauczysz si zachowywa swobodnie i bez lku nawet w najtrudniejszych okolicznociach. Wykonaj teraz nastpujce wiczenie przypomnij sobie najwiksz pomyk, jak popenie w cigu ostatniego roku. Prawdopodobnie wspomnienie to wprawi ci w negatywny, nieprzyjemny nastrj, jakiego i wwczas dowiadczye. Moge dozna wwczas uczu zapadania si", strachu lub bezradnoci. Pomyka ta staa si czci twojego ycia, wywierajc ograniczajcy wpyw na dalsze zachowania. Wspominajc j teraz, zastanw si, czy moesz przeramowa jej znaczenie. Sprbuj zmieni jej kontekst, a nastpnie zawarto Spjrz na ni pod rnymi ktami, skupiajc si kolejno na poszczeglnych aspektach. Patrzc z dzisiejszej perspektywy, moesz potraktowa to wydarzenie jako nauczk, tj wycign z niego poyteczne wnioski, a moe ju to zrobie. Moesz wzbogaci swe kreatywne koncepcje o wyobraone reakcje innych osb na podobny wypadek. Czy kady uznaby go za wielk pomyk? Czy inni szybciej przeszliby nad ni do porzdku, a moe postrzegaliby j w cakowicie innym wietle? Czy moesz wycign z niej kolejne, nowe wnioski, zmieniwszy jej interpretacj? Sprbuj oddzieli si" od swego zachowania, dziki czemu spojrzysz na nie bardziej obiektywne, a twoje reakcje stan si mniej emocjonalne Dokonujc przeramowania, moesz zmieni wspomnienie ograniczajce we wzmacniajce. Szeciostopniowa technika przeramowania Ponisz technik mona z powodzeniem zastosowa do rozwizywania wszelkich problemw zwizanych z zachowaniami. Jak mielimy okazj si przekona, kade z nich zmierza do realizacji okrelonej intencji lub celu, przynajmniej w danym kontekcie. Dziki wyobraeniom jestemy w stanie zmienia niepodane zachowania, moemy jednak nadal kojarzy z nimi okrelone korzyci drugoplanowe. wiadome lub niewiadome intencje, ktre w takim przypadku pozostaj nie zrealizowane, po pewnym czasie mog ujawni si ponownie i zacz oddziaywa na nasze postpowanie. Jeeli na przykad palenie umoliwia komu odprenie si i dodaje pewnoci siebie, powinien on zaspokoi t pozytywn intencj w inny, lepszy sposb. Mimo swojej szkodliwoci, negatywne nawyki przynosz zazwyczaj drugoplanowe korzyci, ktre naley wzi pod uwag, w przeciwnym razie bdziemy przy nich trwa, jak zreszt przy wszystkim, co robimy w celu doznania przyjemnoci i uniknicia dyskomfortu. Szeciostopniowa technika przeramowania uwzgldnia te okolicznoci, identyfikujc wszystkie intencje, kryjce si za niepodanymi zachowaniami W poprzednim rozdziale zawarlimy znajomo ze sw wewntrzn druyn, a dziki wiczeniom rozpoznalimy intencje kadej czci naszego ja". Wykonujc te zadania, bylimy zmuszeni do nawizania komunikacji z samym sob i uruchomienia subiektywnego procesu mylenia, sterowanego przez praw pkul mzgu. Zdobyte umiejtnoci moesz teraz wykorzysta, dokonujc przeramowania zgodnie z instrukcj zawart w poniszym wiczeniu. Jest ono szczeglnie skutecznym rodkiem trwaej zmiany niepodanych zachowa, wielokrotnie sprawdzonym w odniesieniu do palenia, objadania si, obgryzania paznokci oraz wszelkich innych nawykw, od ktrych wiele osb pragnie si uwolni, lecz ktre wydaj si pozostawa poza kontrol wiadomoci. Opisan niej metod naley stosowa wsplnie z mn osob, poniewa, kiedy zwracamy si do niewiadomych czci siebie, moe ona zaobserwowa zachodzce u nas zmiany fizjologiczne, z ktrych sami me zdajemy sobie sprawy. Owe niewerbalne sygnay stanowi efektywny sposb komunikowania intencji, ktre w przeciwnym razie pozostayby nie ujawnione. Jeeli jednak zdoae zapozna si ze sw wewntrzn druyn, prawdopodobnie i 65

to wiczenie bdziesz mg wykona samodzielne. Wsppraca z przyjacielem lub wspmaonkiem stwarza wam obojgu okazj do zdobycia oglnej wiedzy i umiejtnoci w zakresie opisywanych technik i czerpania z nich wzajemnych korzyci. Jeeli natomiast towarzyszca ci osoba nie jest kim bliskim, nie musisz wyjawia zawartoci przeramowania, tj. prawdziwej natury zachowania, ktre chcesz zmieni, wystarczy symbol, np. X lub Y. Jednym z elementw omawianej techniki jest uzyskiwanie sygnaw tak" lub nie" z wntrza wasnej osobowoci. Rol tego rodzaju sygnaw mog odgrywa wszelkie wraenia wzrokowe, suchowe lub kinestetyczne, np. nieokrelone odczucia cielesne, wzrost temperatury doni, dzwonienie w uchu, gos wewntrzny, widziany w mylach obraz lub zmiana rytmu oddychania. Zilustrujmy to, wyobraajc sobie kierowc ciarwki, doskonale znajcego swj pojazd. Kierowca w dostrzega zwykle zmiany cinienia powietrza w oponach, szumu silnika, pracy ukadu napdowego oraz stanu przewoonego adunku. Chocia podczas jazdy z przyjemnoci wdaje si w rozmow, niewiadomie kontroluje stan samochodu za pomoc wszystkich modalnosci (cznie z powonieniem). Dopki odbierane przez niego sygnay nie zmieniaj si, kierowca nie zdaje sobie z nich sprawy, jednak chwila skupienia i namysu z pewnoci pozwoliaby mu rozpozna je i opisa. W ten sam sposb moemy interpretowa komunikaty, wysyane przez nasz niewiadom ja. Czasami bywa to atwe i sygnay tak" lub nie" odbierane s bardzo szybko przez kogo, kto np. widzi lub syszy je w mylach. Partner obserwuje czasami u wiczcego skinienia gowy (wyranie oznaczajce potwierdzenie lub zaprzeczenie) kilka sekund przed usyszeniem odpowiedzi werbalnej. Zmiana wyrazu twarzy lub inne gesty rwnie mog by dla obserwatora jednoznaczne. Zapoznalimy si z szerok gam zmian fizjologicznych, jakie moe wywoa zmiana nastroju. Staraj si samodzielnie ledzi wszystkie procesy, zachodzce wewntrz twojego ciaa i umysu. Nikt inny nie moe ich zaobserwowa, bowiem kademu z nas waciwy jest jedyny i niepowtarzalny sposb mylenia. W miar zdobywania praktyki poznasz swj wewntrzny, subiektywny wiat rwnie dobrze, jak zewntrzn, obiektywn rzeczywisto. Przed wykonaniem wiczenia moesz przeprowadzi test sygnaw, proszc czci osobowoci odpowiedzialne za okrelone zachowanie o przekazanie kolejno komunikatw tak" i nie", aby umia rozrni obie te odpowiedzi. Pomyl teraz o stale powracajcym przeyciu, utrwalonym nawyku lub zachowaniu, ktrego chciaby si wyzby, lecz nie potrafisz. Nastpnie uwanie wykonaj sze poniszych krokw. 1. Rozpoznaj nawyk lub wzorzec zachowania, ktry chciaby zmieni. 2. Nawi kontakt z czci siebie, ktra jest odpowiedzialna za to zachowanie. Osignij stan alfa i zadaj nastpujce pytanie niewiadomej czci wasnej osobowoci: Czy cz mnie, ktra uruchamia okrelone zachowanie, zechce komunikowa si ze mn (wiadomie)? Teraz popro t cz o nadanie sygnau intensywniejszego w przypadku odpowiedzi tak" i sabszego dla odpowiedzi przeczcej. 3. Oddziel intencje od zachowania. Niepodane zachowanie jest tylko jednym ze sposobw realizacji okrelonej pozytywnej intencji Podzikuj czci, z ktr nawizae kontakt, za gotowo do wsppracy. Teraz zapytaj, czy zechciaaby ci powiedzie, co pragnie osign uruchamiajc okrelone zachowanie. Otrzymawszy pozytywn odpowied, zastanw si, jakie korzyci przynioso ci ono dotychczas. Na tym etapie moesz zapisywa uzyskane informacje Upewnij si rwnie, czy ta cz twojej osobowoci zgodzi si wyprbowa inne zachowanie, umoliwiajce realizacj jej intencji. 4. Wymyl inne zachowania, zapewniajce realizacj intencji . Niniejszy krok polega na kreowaniu nowych zachowa, ktre zaspokoj twoje intencje w takim samym lub wikszym stopniu, ni niepodany sposb postpowania. Musisz zwrci si o pomoc do swej kreatywnej czci, podobnie jak czynie to w rozdziale 6. Nawi z ni kontakt, podzikuj za gotowo do wsppracy i popro o wymylenie trzech alternatywnych sposobw zachowania si, rwnie dobrych lub lepszych ni ten, ktry pragniesz wykorzeni Zostaw jej czas do 66

namysu po czym zapytaj, czy zechce podzieli si z tob swymi pomysami. Jeeli kto ci towarzyszy, moesz poprosi sw kreatywn cz, by po wymyleniu kadego z trzech wariantw nadaa sygna informujcy go o przebiegu tego procesu. Dowiedziawszy si, ze przygotowane zostay trzy warianty, popro o gone wypowiedzenie ich formu. Ponownie moesz zapisa informacje, jakie zgromadzie na tym etapie. 5. Popro cz odpowiedzialn za niepodane zachowanie, by zobowizaa si generowa od tej chwili nowy sposb postpowania. Moesz rozpocz od pytania, czy trzy nowe warianty s co najmniej tak skuteczne, jak dawne zachowanie. Jeeli nie, ponownie zwr si do swej kreatywnej czci i popro o nowe koncepcje. Upewnij si teraz, czy cz twojej osobowoci, z ktr kontaktowae si w punkcie 2, zechce podj si generowania nowego typu zachowania w stosownych sytuacjach. 6. Sprawd konsekwencje. Przeprowadzae ju tego rodzaju test, precyzujc cele wedug wskazwek zamieszczonych w rozdziale 2 Zapytaj, czy ja-kas cz ciebie zgasza zastrzeenia wobec wyniku negocjacji i popro j o poparcie Jeeli nie uzyskae zgody, wr do pierwszego etapu, zapraszajc sprzeciwiajc si cz do udziau w negocjacjach. Popro kreatywny skadnik twej osobowoci o wskazanie sposobu rozwizania problemu. Na zakoczenie zastosuj rzutowanie w przyszo. Wyobra sobie sytuacj, ktra uruchomiaby dawne zachowanie, lecz zastp je w mylach jednym z nowych, ktre przed chwil wybrae. Nastpnie przywoaj obraz innych okolicznoci i dowiadcz drugiego z przygotowanych wariantw, potem trzeciego. Kady krok jest rwnie wany i jeeli nie zrealizujesz ktregokolwiek zadania czstkowego, bdziesz musia cofn si o jeden lub wicej etapw. Z kad zdobyt umiejtnoci wzrasta jednak twoja oglna efektywno. Nauczywszy si porozumiewa ze znajom" czci siebie, np. z krytykiem, moesz wykorzysta tak wyostrzone postrzeganie do nawizania komunikacji z pozostaymi skadnikami osobowoci. Staa linia komunikacyjna" midzy tob a twoim kreatywnym ja" pozwoli ci wykorzysta jego oryginalne spojrzenie i twrcze koncepcje w rozmaitych sytuacjach. Chocia powysza technika odwouje si do niewiadomoci, ujawnione dziki niej informacje docieraj do wiadomych orodkw w mzgu; jest ona zatem najpotniejszym rodkiem podnoszenia poziomu samowiadomoci. Moesz dziki niej odkry przyczyny utrwalonych zachowa, ktre wiadomie uznajesz za nieprzydatne, niesmaczne, a nawet odraajce, i przeramowa te zachowania, opierajc si na rozpoznanych wczeniej pozytywnych intencjach. Nowy sposb postpowania wyeliminuje negatywne skojarzenia i emocje, zwizane z dawnym zachowaniem oraz - co waniejsze - zapewni ci moliwo wyboru. Nie przestaniesz zaspokaja swych drugoplanowych intencji (np. zwrcenia na siebie uwagi, ucieczki lub dostosowania si do innych), lecz bdziesz to robi w inny sposb, akceptowany przez tw wiadom ja i dodajcy ci wiary w siebie. Przeramowanie moe zapewni spjno dziaania poszczeglnych czci ciebie, ktre dotychczas dyy do realizacji zrnicowanych intencji. Uczyniwszy to wszystko wiadomie, moesz przej kontrol nad wasnym postpowaniem. PUNKTY WIDZENIA Inna metoda, znana pod nazw techniki punktw widzenia, suy temu samemu celowi podsuwajc list kontroln, uatwiajc rozwizywanie problemw, a ponadto wzmaga elastyczno mylenia. Problemy dotyczce stosunkw z innymi, powszechnie formuujemy jako przekonania, np. ona po prostu nie rozumie", on si nigdy nie zmieni" lub cele, np. musz lepiej go pozna". Powysze przykady reprezentuj oczywicie punkty widzenia, ktrych gam moemy rozszerzy, budujc zdania zawierajce ponisze, czsto uywane sowa: dobrze, le, mdrze, gupio, lepiej, gorzej, susznie, niesusznie. 67

Uywajc tych sw, moemy przeksztaci pierwszy przykad ona po prostu me rozumie" i ujawni nowe punkty widzenia. Dobrze, ze nie rozumie, poniewa mogaby temu nie sprosta. le, ze nie rozumie, poniewa niszczy w ten sposb nasz zwizek Susznie, ze nie rozumie, poniewa nie zna wszystkich faktw. Niesusznie, ze nie rozumie, poniewa za to jej pac. Gupio, ze nie rozumie, poniewa le na tym wyjdzie. Mdrze, ze nie rozumie, poniewa w ten sposb nie moe ponosi odpowiedzialnoci. Lepiej nie rozumie niz postpowa tak zoliwie, jak ona Gorzej nie rozumie niz w ogol nie sucha Zastosowane w powyszym przykadzie sowa wywoawcze dobrze, le itd. maj uatwi ci odnalezienie innych punktw widzenia. wiczenie to wymaga zatem konstruktywnego posugiwania si jzykiem, z ktrego powiniene uczyni raczej swojego sug ni pana Formuujc zdania, niczym nie krpuj swej pomysowoci i kreatywnoci. Przecie zapewne przewidywalne i standardowe rozwizanie byo ju brane pod uwag i nic to nie przynioso. Gdyby za jeden lub dwa punkty widzenia wyday ci si zbyt nieprawdopodobne, pomi je i przejd do nastpnych. Bez wzgldu na to, czy wpadniesz na olniewajce odkrycie, czy tylko zaczniesz traktowa okrelon osob czy zagadnienie mniej emocjonalnie, wykonujc powysze wiczenie rozwijasz elastyczno mylenia oraz uczysz si panowania nad wasnymi przekonaniami i zachowaniami. ZRCZNO JZYKOWA Inna technika kreowania moliwoci wyboru polega na rozpatrywaniu okrelonego stwierdzenia czy problemu pod ronymi ktami i definiowaniu odpowiednich reakcji Zamy, ze problem sformuowany jest nastpujco: Nigdy nie osign podanego poziomu miesicznej sprzeday". Podane niej przykady reprezentuj poszczeglne perspektywy, czyli kategorie odpowiedzi. Pozytywny skutek: Do wikszych stara w przyszym miesicu" lub Przecie spdzasz wicej czasu z synami" lub A moe powinienem zapisa si na ten nowy kurs?" Tego rodzaju odpowiedzi sugeruj pozytywny skutek problemu, nawet jeli wydaj si nieprawdopodobne lub przesadzone. Naszym zamiarem nie byo jednak zaproponowanie gotowych rozwiza, lecz odnalezienie nowych ktw widzenia i usunicie hamulcw, utrudniajcych swobodne mylenie Negatywny skutek: Czyby twoja kariera wisiaa na wosku?" Zdanie sugerujce pesymistyczne konsekwencje Inny skutek Czy martwisz si, co pomyli koleanka z pracy?" lub Czy to oznacza, ze nie bdziesz mia wolnego weekendu?" Zastanw si nad innymi konsekwencjami. Metafora To tak, jakbym spni si na autobus. Za chwil nadjedzie nastpny" lub Nie ma tego zego, co by na dobre nie wyszo" lub Edisonowi me udao si kilkaset razy". Metafora rwnie nie podsuwa gotowego rozwizania, lecz wskazuje inny punkt widzenia, ktry z atwoci mona sobie wyobrazi. Znaczenie okrelone) metafory i wywoane przez ni skojarzenia bd inne u kadej osoby. Zmiana ram czasowych: Moe w przyszym miesicu bdzie lepiej" lub Jak przedstawiaj si twoje wyniki za cay rok'" Model wiata. Przypuszczam, ze wiat jest peen nie zrealizowanych planw" Tego rodzaju stwierdzenie nadaje problemowi oglny, a nawet filozoficzny charakter Osobiste wartoci i kryteria: Czy to ci martwi?" lub Jakie to ma znaczenie?" Zdania te 68

koncentruj si na osobie, eksponujc wyznawane przez ni wartoci i przekonania w odniesieniu do danej sytuacji Dalszy rezultat: Nie jest wane to, ze nie zrealizowae zamierze, lecz to, ze si tym martwisz" Przedefiniowanie: Moe taki plan jest nierealny'" lub Wydajesz si bardzo czuy na punkcie swoich wynikw" Uoglnienie: Czy w innych dziedzinach rwnie doznajesz poraki'" Kroki w gr podnosz problem na wyszy, bardziej oglny poziom. Zapoznamy si z tym zagadnieniem w dalszej czci ksiki. Uszczegowienie: Ktre zamwienia stanowi problem?" lub Jak zdobywasz swych najlepszych klientw?" lub O ile gorsze od zamierzonych bd twoje wyniki?" Kroki w d, idc w przeciwnym kierunku, dziel problem na coraz bardziej szczegowe zagadnienia. Kontrprzykad: Czy mona pj naprzd, nie potykajc si od czasu do czasu?" Pozytywna intencja: Chciaby zapewne, by dobrze ci si powodzio". Jak moge zauway, niektre z powyszych stwierdze zawieraj elementy wsplne, lecz nigdy nie s identyczne. Np. pozytywna intencja (osoby, ktra definiuje swj problem) oraz pozytywny skutek mog by do siebie podobne, lecz kade z tych zda sformuowane jest z nieco innego punktu widzenia. Rwnie jedna kategoria odpowiedzi moe umoliwia spojrzenie pod rnymi ktami; np. mona poda nieograniczon ilo kontrprzykadw lub metafor, otwierajcych nowe perspektywy. Powysza technika daje ci zatem szans rozgryzienia problemu, ktrego nie moesz rozwika w aden inny sposb, stwarzajc jednoczenie wicej moliwoci wyboru. Zapewne stwierdzisz, ze wymylanie kreatywnych odpowiedzi wymaga okrelonych umiejtnoci i pomysowoci. Podobnie jak kada technika angaujca zdolnoci twrcze, rwnie i ta nie oferuje gotowego schematu do naladowania; nie jest ona oparta na rozumowaniu waciwym lewej pkuli mzgu. Opisana wyej metoda, znana jako zrczno jzykowa" (nazwa ta jest aluzj do zrcznoci doni iluzjonisty) pomaga stymulowa kreatywno prawej pkuli. Przedstawione wiczenie, podobnie jak wikszo zada proponowanych przez NLP, moesz wykona samodzielne lub wsplnie z inn osob. Nawet jeeli me nasunie ci si wiele byskotliwych koncepcji, bdziesz musia spojrze na swj problem pod rnymi ktami, dziki czemu prawie na pewno zobaczysz go w innym wietle. W zdumienie wprawi ci wasna pomysowo, gdy nasuwa si bd sugesti, ktre dopiero po czasie mog wydawa si oczywiste. Technik punktw widzenia mona zastosowa do kadego problemu, zawodowego lub osobistego, maego lub duego. Po wprowadzeniu drobnej korekty z atwoci mona j odnie do realizacji celw. Problem naley wwczas formuowa w nastpujcy sposb' Nie mam tego, lecz chc to zdoby" lub Jestem w punkcie x, a chc by w punkcie y". Technika punktw widzenia stanowi nie tylko wietn zabaw, ale rwnie skuteczny instrument wprowadzania zmian we wasnym yciu. Niektre kategorie, np. uoglnienia i metafory, urosy dzi do rangi samodzielnych metod rozwizywania problemw i s z powodzeniem stosowane. Jeeli me przychodzi ci na myl adna odpowied, przejd do kolejnego punktu, pniej bdziesz mg ponownie zastanowi si nad poprzednimi. W przypadku niektrych punktw widzenia dopiero po okresie niewiadomej inkubacji", zanim nasun si nam wnikliwe odpowiedzi

69

Kroki Technika krokw opiera si na bardzo prostej zasadzie oglnej, mianowicie na zmianie stopnia uszczegowienia problemu lub przedmiotu Np. mylc o psach, moemy przenie si na bardziej oglny poziom i skupi na zwierztach, nastpnie na wszystkich istotach ywych itd. a do caego wszechwiata. Ten kierunek mylenia okrelamy mianem krokw w gr". Inny wariant zakada koncentrowanie si na coraz bardziej szczegowych aspektach zagadnienia, np przejcie od psw do spanieli, nastpnie do ich odmiany cockerspaniel i dalej do ap przedstawicieli teje odmiany. Moemy rwnie wykonywa kroki w bok, prowadzce np od psw do kotw lub koni. Jako ze skojarzenia maj charakter subiektywny, ten rodzaj krokw moe zawie kadego z nas w zupenie innym kierunku. Kroki zapewniaj stae odniesienie do zagadnienia wyjciowego, uruchamiajc zarazem nowe skojarzenia i umoliwiajc analizowanie go z wielu rnych punktw widzenia. Przypadkowa i subiektywna natura tej techniki wprowadza mylenie lateralne (okrne"), pozwalajce na znalezienie drg wyjcia z okrelonej sytuacji. Nie wymaga ona wielkiej kreatywnoci, przypominajc raczej towarzysk gr w skojarzenia, jako metoda bardziej instynktowna ni logiczna i odwouje si do podwiadomej, prawej pkuli mzgu. Powrmy do omwionego wyej przykadu, dotyczcego niemonoci zrealizowania zamierzonego poziomu miesicznej sprzeday. Odpowied na ten problem, stanowica krok w gr, mogaby brzmie" Czy tego rodzaju poraki zdarzaj si czsto?" lub Czy nie udaje ci si zrealizowa rwnie innych celw?" lub, jeszcze wyej, ycie jest pene nie zrealizowanych planw" Kroczc w d, mona zapyta' O ile gorsze od zamierzonych bd twoje wyniki'" lub Ktre zamwienia stanowi problem?" lub Czy odwiedzie ostatnio klienta X?" Dziki krokom w gr nabieramy dystansu do rozpatrywanego problemu (czy naprawd jest to kwestia ycia lub mierci?), natomiast zstpujc w d, ogniskujemy uwag na szczegowej kwestii, atwiejszej do rozwizania. W obydwu przypadkach udaje nam si wyj z impasu. Odpowiedzi mog przybiera form stwierdze lub pyta, lecz nigdy uwag krytycznych lub gotowych rozwiza. Z udzielonych odpowiedzi moe wyoni si wiele sposobw rozwikania problemu. Osoba, ktrej ten problem dotyczy, powinna wybra najlepszy i przyj odpowiedzialno za jego realizacj Obszar zastosowa techniki krokw jest niezwykle rozlegy. Rozwamy przykad zdeklarowanej wegetarianki, Sue, oraz Mary - zagorzaej amatorki da misnych. Chocia w pracy s najlepszymi koleankami, podczas posikw w stowce zakadowej nie mog znie swojego towarzystwa, tak bardzo kada z nich ceni wybrany sposb odywiania si. Podejmujc si mediacji midzy Sue i Mary, moemy zada im pytanie: Czy szanujesz prawo kadego czowieka do posiadania wasnych przekona?" (krok w gr, zmierzajcy do skierowania uwagi na wspln, bardziej ogln paszczyzn). Osignwszy porozumienie na wyszym poziomie, wywoujcym mniej emocji, wykonamy krok w d, by uwzgldni w rozwaaniach drug stron: Czy szanujesz prawo Mary do posiadania wasnych pogldw?" Innym krokiem w gr mogoby by pytanie Czy twoje koleeskie stosunki z Sue ukadaj si dobrze?" (kolejny przykad wsplnej paszczyzny) lub inne, dotyczce np. sportu, hobby lub zainteresowa, podzielanych przez obie koleanki Kroczc w bok, zapytamy Mary Czy wrd twoich przyjaci lub czonkw rodziny jest jeszcze kto, kto jada miso (nie jada misa)? Jak ukadaj si twoje stosunki z tymi osobami?" Nastpnie uczynimy krok w do Czy jadasz wycznie miso?" Odpowied przypuszczalnie brzmiaaby: Oczywicie, ze nie Bardzo lubi saatki warzywne" Innym krokiem w d mogoby by pytanie: Czy mogaby jada z ni przy wsplnym stole, np. raz w tygodniu'" lub Czy przy okazji wsplnych posikw mogaby mniej ostentacyjnie przestrzega ulubionej diety?" W rezultacie tego postpowania z pewnoci uda nam si rozwiza problem; np. w kady czwartek Sue moe jada wegetariaskie kotlety w towarzystwie Mary, ktra zadowoli si wwczas saatk warzywn. Stosujc metod krokw, 70

wiczymy kreatywno prawej pkuli, lecz posugujemy si w tym celu wygodn, logiczn struktur lewej pkuli mzgu. Odwrcenia Spord wszystkich technik, opartych na zastosowaniu zrnicowanych ktw widzenia, omwiona niej metoda posuwa si najdalej, odwracajc problem o 180 stopni! Polega ona na sformuowaniu stwierdzenia przeciwnego i przyjciu zaoenia, i odpowiada ono rzeczywistoci, a nastpnie zbadaniu wskazanych przez nie nowych moliwoci lub drg wyjcia. Np. w dziaalnoci gospodarczej, w ktrej zastosowanie omawianej techniki przynosi znakomite efekty, stwierdzeni: Zajmujemy na rynku czoow pozycj" zostaoby odwrcone nastpujco: Nie zajmujemy na rynku czoowej pozycji". Wyobra sobie, ze drugie z nich jest prawdziwe i zastanw si, jakie niesie ono implikacje. Dla wypoyczalni samochodw Avis", ktra pod wzgldem udziaw w rynku ustpowaa tylko firmie Hertz", powysze zdanie oznaczao- musimy si bardziej stara" i dao pocztek nowej kampanii marketingowej. Odwrcenia uatwiaj mylenie radykalne. Technika ta z definicji uniemoliwia wykluczenie z rozwaa jakiegokolwiek wariantu. Obszar jej zastosowa obejmuje nie tylko rozwizywanie problemw, ale rwnie poszukiwanie nowych moliwoci, tote prawdziwe stwierdzenia wyjciowe nie musz ogranicza si do problemw. Przytoczmy jeszcze jeden przykad, dotyczcy tanich, jednorazowych dugopisw marki Biro" Stwierdzenie Wytwarzamy dugopisy" mogoby zosta odwrcone w zdanie: Nie wytwarzamy dugopisw", podnoszce kwesti Co w takim razie wytwarzamy?" Odpowiedz Mae przedmioty z plastyku, tak tanie, ze bez alu wyrzuca si je do mieci", ktra definiujc produkt pod nowym ktem, moe zasugerowa rozszerzenie asortymentu na wiele innych plastykowych wyrobw jednorazowego uytku i przynie krociowe zyski. Odwrcenie nie podaje rozwiza, umoliwia jedynie wielostronne przemylenie okrelonego zagadnienia, w wyniku ktrego kreatywny umys zwraca si ku innym kwestiom i drogom wyjcia. Odwrcenia krokw Kolejna metoda czy zalety tworzenia i analizowania odwrce z technik krokw W tym przypadku odwracamy stwierdzenie wyjciowe oraz punkty widzenia, wskazane przez kolejne kroki. W tabeli obok zilustrowano moliwy sposb wykorzystania omawianej techniki do opracowania kampanii marketingowej czekoladek Maltychocs". Stwierdzenie wyjciowe brzmi Czekoladki Maltychocs s tuczce". A efekt tego procesu? Myl: Maltychocs - czekoladki o mniej tuczcym nadzieniu". Tego rodzaju spojrzenie prawdopodobnie nie byoby wynikiem jakiegokolwiek uporzdkowanego, logicznego procesu mylenia. Analizowana wyej kombinacja dwu technik zapewnia wprost nieograniczone moliwoci formuowania nowych, twrczych koncepcji. Wyprbuj j, zastpujc zdanie o czekoladkach sformuowaniem wasnego problemu. METAFORY Jedn z 13 kategorii odpowiedzi podawanych w technice zrczno jzykowa" jest metafora. Prawa pkula mzgu lubi zajmowa si obrazami lub historiami i szybko odnajduje ich wsplne elementy, tworzc skojarzenia. Zastosowanie metafor stymuluje waciwy dla niej tryb mylenia. Jeeli potrafisz wyobrazi sobie, ze spnie si na autobus (jak w metaforze zacytowanej w rozdziale powiconym zrcznoci jzykowej"), lecz tracisz tylko 15 minut, dzielce ci od przyjazdu nastpnego, atwiej ci bdzie skonstruowa w wyobrani inne, analogiczne sytuacje. Gdy wyobrania podsunie ci inne warianty lub punkty widzenia, wyjciowe 71

emocjonalnie zabarwione spojrzenie ulegnie zmianie. Twj nowy stan ducha pozwoli na pojawienie si nowych moliwoci i przybliy ci do rozwizania problemu. Znana amerykaska firma Du Pont zastosowaa omawian technik ze znakomitym rezultatem. Zesp inynierw tego przedsibiorstwa pracowa nad technologi wkien ognioodpornych, nadajcych si do barwienia tradycyjn metod stosowan w farbiarniach klientw firmy. Zwarta struktura wkna, utrudniajca przenikanie barwnika, wydawaa si barier nie do pokonania, dopki jeden z czonkw zespou nie posuy si metafor, pytajc Co sprawia, ze mona wej do kopalni wgla?" Odpowiedz Wsporniki, zapobiegajce zawaleniu si stropw" sugerowaa sposb zmiany struktury molekularnej wkien, polegajcy na podparciu" ich od wewntrz. Tak powsta nomex, ogniotrway materia produkowany dzi w szerokiej gamie kolorw.
stwierdzenia i wnioski odwrcenie podniesiona kwestia s zarazem szkodliwe i zdrowe, zalenie od punktu widzenia jeden ks tuczy, inny -nie. jest to kwestia poczucia winy, tj. sposobu postrzegania... a gdyby naprawd nie byy? czy nie moemy potraktowa tego jako wyzwania? ktre skadniki? nadzienie? czy moemy co zmieni? wnioski czy moemy sprawi by nasze skadniki wydaway si mniej szkodliwe? czy s one takie same, jak inne wyroby tego rodzaju? czy moemy w jakim stopniu zredukowa poczucie winy? czy moemy zmieni wizerunek produktu, opakowanie...? na jakich atutach moemy si oprze? czy moemy wykorzysta powszechn walk z nadwaga do promocji produktu? niewiele moemy zrobi, by zmieni czekoladki. nadzienie nie jest a tak tuczce...jest mniej tuczce ni w wikszoci produktw konkurencyjnych.

czekoladki s zdrowe czekoladki s szkodliwe czekoladki nie s tuczce czekoladki Maltychocs nie s tuczce skadniki czekoladek Maltychocs nie s tuczce

czekoladki s tuczce

czekoladki Maltychocs s tuczce skadniki czekoladek Maltychocs s tuczce

problem stanowi polewa czekoladowa

problemu nie stanowi polewa czekoladowa

czy powinnimy zatem skupi si na nadzieniu?

Budujc metafory, mona czerpa inspiracj z natury. Proste zjawiska przyrodnicze, np. opadanie lici z drzew jesieni, umoliwiaj nowe spojrzenie na kady niemal problem zawodowy lub osobisty, o ile pozwolimy wyobrani na kreowanie subtelnych skojarze w sposb waciwy dzieciom. Przyroda bywa czsto dobrym rdem metafor z uwagi na swe bogactwo i rnorodno Ponadto wszyscy j znamy, tote z atwoci moemy si porozumie. Stosujc omawian technik, mona rwnie czerpa z rozmaitych gazi gospodarki, dyscyplin sportu, wasnego hobby, znanych utworw literackich, dzie sztuki lub wydarze historycznych. Niezbdne jest jedynie odwrcenie uwagi logicznej, werbalnej lewej pkuli na wystarczajco dugi czas, by umoliwi wizualnej, prawej czci mzgu wykorzystanie jej potencjau. Wybr metafor jest nieograniczony, podobnie jak zakres problemw, do ktrych mog si one odnosi. Rozwamy nastpujce stwierdzenie: Przestalimy dba o produkt X i spad nasz udzia w rynku". 72

Wybrana metafora: Ptaki w locie Burza mzgw: Patrz z lotu ptaka... Wybiegaj spojrzeniem daleko naprzd... Maj bystry wzrok.... Czasami przestaj macha skrzydami i tylko szybuj si nad ziemi.... S zmylnie skonstruowane.... superwydajne... Nie marnuj energii.... Potrafi oszczdza siy... Wydaj si wiedzie, dokd zmierzaj bez wzgldu na odlego od miejsca przeznaczenia.... Dobrze przygotowuj si do podroy S przygotowane na kad pogod... Spodziewaj si, i dotr tam, dokd lec.... Znaj swych wrogw.... S bezpieczne w stadzie lecz zawsze kontroluj, co dzieje si wok nich... Bezmiar przestrzeni pod nimi.... Nie ustaj w locie wykorzystujc najlejsze prdy powietrza Nie walcz z wiatrem lecz wydaj si harmonijnie wspdziaa ze rodowiskiem.... Zawsze pene godnoci w magicznej sztuce latania.... Utrzymuj rwnowag, po mistrzowsku panuj nad kadym ruchem.... robi to perfekcyjnie. Nawet osoba pozbawiona wyobrani, sterowana lew pkul mzgow, powinna by w stanie wymyli metafor, a nastpnie odnale nowe skojarzenia i ewentualne kierunki dalszych poszukiwa. Wybierz dowoln metafor, lecz bd przygotowany na kilka nieudanych prb, zanim wyszukasz nowe punkty widzenia, na ktrych bdziesz mg si oprze. Poniej przytoczono zaledwie kilka przykadw spord milionw, ktre nas otaczaj. Drzewa roni licie. Po przypywie nastpuje odpyw. Nasiona gin, aby wykiekowa. We s pikne. W wysokich grach nie ma urodzajnej ziemi. Omawiajc zastosowania metafory musimy zwrci uwag na dwa istotne aspekty. Po pierwsze, nie naley wiadomie poszukiwa rozwizania problemu, lecz pozwoli metaforze uczyni, co do niej naley. Moesz przedstawi sw propozycj metafory osobie, ktrej dotyczy analizowany problem. Majc odmienne skojarzenia, nada jej odmienn interpretacj, wykorzystujc twoj sugesti. Indywidualne reprezentacje kadej metafory s rwnie niepowtarzalne, jak nasze wewntrzne mapy wiata. Po drugie, nie poprzestawaj na pierwszej dobrej koncepcji, jaka ci si nasunie. Wyprbuj kilka metafor, by przekona si, czy istnieje lepsze (tasze, szybsze, wygodniejsze) rozwizanie. Lewa pkula zazwyczaj skonna jest zadowoli si pierwszym racjonalnym wariantem, podczas gdy myl kreatywna zawsze wierzy w istnienie efektywniejszych moliwoci. Kad z wyej opisanych technik moesz stosowa wsplnie z koleg, przyjacielem, wspmaonkiem, w grupie lub w pojedynk. W ostatnim przypadku musisz po prostu rozway problem pod rnymi ktami, zapisujc kad odpowied, by mg do niej powrci. Przypomnij sobie jak trudn dla siebie sytuacj. Opisz j krtkim zdaniem, a nastpnie zastosuj omwione techniki. Jako ze odwoujesz do swych zdolnoci twrczych, drzemicych w prawej pkuli, pamitaj, i najlepsze rezultaty osigniesz odprywszy si do stanu alfa. Otrzymae do dyspozycji wiele rnorodnych metod. Sprawd, ktre z nich s dla ciebie najskuteczniejsze, posugujc si w tym celu rzeczywistymi problemami, przekonaniami, od ktrych pragniesz si uwolni, oraz wyznaczonymi celami. Nierzadko zdarza si, ze pozornie nierozwizywalny problem znika na dugo przed wyczerpaniem rodkw zgromadzonych w arsenale NLP.

73

a. Sowa rodkiem do celu

Dobierane przez nas sowa oddziauj na nasz sposb mylenia i odczuwania, a jednoczenie same pozostaj pod jego wpywem. Nasze wypowiedzi wpywaj rwnie na innych, podobnie jak adresowane do nas sowa wzbudzaj oddwik w nas samych. Trudno byoby wyobrazi sobie ycie bez werbalnych form porozumiewania si. W pewnych sensie nie moglibymy bez nich nawet myle, przynajmniej w sposb wiadomy. Rozwaajc dowolny problem, uywamy rozmaitych zwrotw, np. Co by si stao, gdyby?" albo Jeeli to". Kiedy mwimy w duchu Myl, ze to zaatwi spraw" znamy znaczenie zaimka to", gdy przemylelimy go wczeniej (przy uyciu sw). Wiemy rwnie, co kryje si za lakonicznym zwrotem zaatwi spraw", kady inny sposb wyraenia zawartej w nim treci bdzie wymaga uycia wikszej liczby sw. Jzyk jest nie tylko rodkiem, dziki ktremu porozumiewamy si z innymi, jest rwnie czci procesu mylenia. Wiele osb twierdzi, i nauka jzyka obcego wzbogaca intelektualnie, wydaje si zatem, ze jest on czym wicej ni tylko narzdziem komunikacji, jest samym tworzywem myli. Sposb budowania wypowiedzi oraz dobr sw dostarcza wielu cennych informacji na temat samego siebie oraz innych osb. Okrelenie zniecierpliwiony" przekazuje do mzgu komunikat nieco innej treci ni niespokojny" lub wyczekujcy". Zastpiwszy sowo poraka" innym, oznaczajcym uczenie si lub otrzymanie informacji, nie tylko przekazujemy do mzgu poyteczny, pozytywny komunikat, ale rwnie unikamy rozpatrywania okrelonej sytuacji w wymiarze osobistym (Nie udao mi si, wic jestem do niczego "). Tego rodzaju zabieg odzwierciedla zaoenie, i wynik kadego dziaania jest tylko sprzeniem zwrotnym w procesie osigania celu.Jeeli nie jestemy w stanie zmieni konotacji powszechnie uywanych sw, powinnimy przyswoi sobie inny zasb wyrae. Moesz wic pozwoli sobie np. by niezrozumianym, lecz nie odrzuconym, podekscytowanym lub niespokojnym, lecz nigdy przestraszonym, pobudzonym, lecz nie rozdranionym. Sowa, ktrych uywasz, w istocie wpywaj na twoje odczucia. Jest to prosty i oczywisty sposb zawierania przymierza ze sowami. Zdecyduj, ktre z nich najlepiej odpowiadaj twoim zrnicowanym celom, i uywaj ich nie tylko zwracajc si do innych, ale rwnie rozmawiajc w duchu z samym sob. W niniejszym rozdziale znajdziesz opis najwaniejszych technik wykorzystania sw do realizacji wasnych pragnie. Jeeli preferujesz logiczny, werbalny sposb mylenia, a tworzenie wewntrznej wizji zamierzonego rezultatu sprawia ci trudno, przedstawione niej metody powinny zyska twoja aprobat. SOWA MOG BY NIEBEZPIECZNE Traktujc nauk skutecznego mylenia jako rodek realizacji de, musimy znale w sowach sprzymierzecw. Pospolite pojcia, jak np. atwy", szczliwy", drogi" lub czerwony" s mylami, zamknitymi raz na zawsze w precyzyjnych okreleniach Pozostawione samym sobie, sowa mog dziaa przeciwko nam, zarwno w naszych mylach, jak i w kontaktach z innymi. Wiesz z wasnego dowiadczenia, jak bardzo mog rani, zwaszcza jezeli pochodz od drogiej ci osoby. Ile zwizkw zniszczyy uszczypliwe wypowiedzi, a raczej nadana im interpretacja? Nie jest to kwestia struktury jzyka, lecz sposobu jego uywania lub naduywania. Zdanie Jeste taki sam jak twj ojciec", chocia absolutnie poprawne pod wzgldem gramatycznym, stanowi potencjalne rdo nieporozumienia. Opuszczanie sw Jak sowa mog sprawi, ze wszystko idzie na opak? Zastanw si, w jaki sposb posugujemy si nimi w procesie komunikacji. Przede wszystkim nasze wypowiedzi nie s wyczerpujce. 74

Odpowiedzi na pytanie: Jak si sprawuje samochd?" lub Dlaczego Jane boli rami?" moe by niewyrane mruknicie, kilka zdawkowych sw lub dugi, oywiony wywd. Stosujc si do oglnie przyjtych norm, najczciej bkamy si wrd skrtowych lub niepenych przekazw. Innymi sowy, opuszczamy wiele informacji, tj. w naszych komunikatach wystpuj usunicia. By moe spodziewamy si, ze suchacz sam wypeni te luki, lub uznajemy pominite elementy za nieistotne. Prawdopodobnie adnego z tych zaoe nie przyjmujemy wiadomie, lecz zawsze istnieje ogromna rnica midzy tym, co - jak sdzimy powiedzielimy, a tym, co usysza i zrozumia nasz rozmwca. Powysze rozwaania nawizuj do omwionego wczeniej zagadnienia subiektywnych map, odzwierciedlajcych nasze niepowtarzalne myli i uczucia, lecz nie bdcych obiektywn rzeczywistoci. Sposb posugiwania si jzykiem jest kolejnym elementem, ktry wyodrbniamy z owych map. Nasze wypowiedzi nie opisuj obiektywnego wiata, lecz jego reprezentacj. To jeszcze nie wszystko. Opowiadajc o tym, co wiemy, mylimy lub odczuwamy, nie tylko usuwamy cz informacji, ale rwnie stosujemy uproszczenia. W odpowiedzi na pospolite pytanie: Jak idzie ci praca'" pomijamy wikszo aspektw wyczerpujcej repliki, a nastpnie upraszczamy przekaz, co stwarza niebezpieczestwo znieksztacenia go Mamy rwnie skonnoci do generalizowania raczej ni przytaczania szczegw, wyjtkw i zastrzee do naszej wypowiedzi. Reakcja typu wietnie", w porzdku" lub okropnie", bdc wygodnym uproszczeniem i uoglnieniem, prawdopodobnie przyblia do siebie map mwicego i suchacza, lecz nie zmniejsza dystansu dzielcego jej od rzeczywistoci. Zatem struktura gboka" jzyka, jak okrela si j w NLP, przejawia si na powierzchni w formie niepenej, znieksztaconej i uoglnionej. Na szczcie uyte sowa oraz wzorce jzykowe pozwalaj ustali, w ktrym miejscu znaczenie przekazu jest niejasne lub znieksztacone. Nastpnie moemy zada pytania precyzujce wypowied. Owe wzorce jzykowe oraz odnoszce si do nich pytania znane s jako meta-model, i dotycz usuni, znieksztace oraz generalizacji. Nie musimy pamita, do ktrej kategorii naley okrelony schemat, ani zapamitywa okrelajcego go terminu. Powinnimy natomiast umie rozpozna sowa i proste wzorce jzykowe, sygnalizujce nieprawidowoci, oraz przyswoi sobie pytania, precyzujce znaczenie wypowiedzi. Uoglnianie Rozpocznijmy od generalizacji. Zastanw si, jakie sowa mog wytrci z rwnowagi osob zazwyczaj mylc racjonalnie: Nigdy nie odkadasz rzeczy na miejsce " Zawsze mwisz to samo". Uoglnie moemy dokonywa posugujc si kategorycznymi, nie dopuszczajcymi wyjtku okreleniami, np. zawsze", nigdy", kady", wszystko", nic", znanymi w NLP pod nazw kwantyfikatorw oglnych. Sowa te dziaaj destrukcyjnie, eliminujc wszystkie (tj. wikszo lub prawie wszystkie - sam widzisz, jak silny jest ten wzorzec) alternatywy i moliwoci wyboru, ktre zapewniaj efektywne mylenie. Prowadz one do koczenia rozmw i przyjani oraz rozprzestrzeniania si chorb wrzodowych Skuteczn reakcj jest powtrzenie takiego uniwersalnego sowa w formie pytania: Nigdy?", Zawsze?" itp., ktre demaskuje jego absurdalno lub, co najmniej, przesad Podawszy w wtpliwo oparte na nich stwierdzenie, mona dry dalej: W jakich okolicznociach mgby?" albo Czy kiedykolwiek zdarzyo mu si przyj punktualnie?" Zwracaj rwnie uwag na wypowiedzi, w ktrych co prawda nie padaj kopotliwe sowa, lecz s one wyranie obecne w intencjach mwicego. Stwierdzajc Greckie potrawy s tuste" dajemy do zrozumienia, i wszystkie greckie potrawy s tuste, i dokonujemy generalizacji. Na pocztek staraj si rozpoznawa powszechnie uywane okrelenia. W miar nabywania dowiadczenia zaczniesz dostrzega rwnie ukryte wzorce jzykowe. 75

Inny, czsto stosowany wzorzec obejmuje takie sowa jak- nie moc", moliwe" lub niemoliwe". Jak czsto zdarza ci si sysze wypowiedzi typu nie moesz tak postpi" lub to niemoliwe"? Jeeli ich nie kwestionujemy, staj si one rwnie ograniczajce jak nigdy" lub zawsze". Moemy je sprecyzowa, zadajc pytania: Co by si stao, gdyby tak postpi?" lub Co ci waciwie powstrzymuje?" Rozpoznamy w ten sposb, co jest rzeczywicie niemoliwe, a co jest typem generalizacji znanym jako modalny operator moliwoci. Denie do upragnionych celw wymaga cigego dokonywania rzeczy niemoliwych. Siostrzanym wzorcem wyej wymienionego typu generalizacji jest modalny operator koniecznoci, sygnalizowany m.in. sowami' powinien", nie powinien", musi", nie wolno", trzeba", nie naley". I w tym przypadku mona posuy si pytaniem Co by si stao, gdybym to zrobi?". lady wielu z tych wzorcw prowadz do okresu dziecistwa i rodowiska, w jakim wychowywaa si dana osoba. Czsto opieraj si one na dawno zdezaktualizowanych normach, ktre nadal stanowi jednak cz uywanego przez ni jzyka oraz sposobu mylenia. Stwierdzenie: Nie powiniene przyjani si z tymi ludmi" prowokuje pytanie: Co by si stao, gdybym si z nimi przyjani?" Kwestionowanie owego kodeksu koniecznoci nie jest buntem, lecz rozsdnym sprawdzaniem, czy nie zostay przeoczone inne moliwoci. Zauwa, ze do pyta metamodelu nie naley dlaczego?" lecz co?" lub jak?" Nie rozpatrujc norm moralnych, technika ta bada inne warianty, kreujc alternatywne punkty widzenia i wskazujc wicej wynikw moliwych do uzyskania. Ostatnim typem generalizacji jest tzw. zoona rwnowano, polegajca na zestawianiu dwch stwierdze, jakby miay one identyczne znaczenie Np. Na pewno jest zmczona cay dzie pracowaa" albo Nie umiecha si. jest niezadowolony" W powyszych przykadach caodzienna praca utosamiona zostaa ze zmczeniem, natomiast powana mina - z niezadowoleniem. Wzorzec ten jest trudniejszy do rozszyfrowania ni nigdy" lub nie mog", poniewa brak w nim charakterystycznych sw. Zaproponowany w metamodelu sposb rozpoznawania go polega na zadaniu pytania: W jaki sposb A oznacza B?" Zazwyczaj rnica znacze midzy obydwoma stwierdzeniami jest oczywista, zatem istot zdobywanej umiejtnoci nie jest formuowanie byskotliwych teorii na temat niewaciwego posugiwania si jzykiem, lecz rozpoznawanie wzorca. Brak konkretnoci Omwiwszy generalizacje, moemy zastanowi si nad usuniciami, tj. wyraeniami jzykowymi, ktre opuszczamy nie formuujc ich wyranie. Rozwamy nastpujce pospolite stwierdzenie To kwestia pogldw" Co mianowicie? Zaimek to" jest niedookrelony. Albo: Chc mnie zapa". Kto chce ci zapa? Nie przejmuj si tym". Waciwie czym? Rzeczowniki niedookrelone precyzujemy pytajc: Kto lub co konkretnie'". Brak konkretnoci dotyczy nie tylko rzeczownikw, podobnie postpujemy z czasownikami Zgubi zegarek" - jak go zgubi' Uderzya si w rami" - jak si uderzya? Liczne czasowniki, mimo i okrelaj czynnoci, maj niewielk warto informacyjn. Takie sowa jak podrowa", pomaga", pracowa" nie mwi nic o sposobie wykonywania tych czynnoci, pozostawiajc szczegy naszym domysom. Niedookrelone czasowniki precyzujemy, pytajc Jak konkretnie..?". Czasowniki bywaj przeksztacane w rzeczowniki, np. czasownik edukowa" staje si edukacj", a speni" - spenieniem" Desygnaty takich rzeczownikw nie s namacalne; nie mona woy edukacji do pudeka lub zamkn spenienia w garau. Uywajc zatem tych form, zwanych nominacjami, w znacznym stopniu pozbawiamy wypowied konkretnego znaczenia. Np. tre sowa szacunek" moe zmienia si w zalenoci od tego, kto kogo nim darzy i jak to okazuje. Jzyk polityki i gospodarki peen jest nominalizacji, dlatego tez 76

wywouje wraenie nadmiaru sw przy niedostatku znaczenia. Aby zdoby brakujc informacj, musimy przywrci nominalizacji form czasownika i zapyta, kto co robi oraz w jaki sposb Kto kogo edukuje i jakimi metodami? Zdanie Ona ma z pami" (nominalizacja) podnosi kwesti- Czego nie pamita (czasownik) i jakie s tego skutki?" Przeprowadzanie porwna Rozpoznawanie porwna nie nastrcza trudnoci, gdy z reguy wystpuj w nich takie charakterystyczne sowa jak lepiej", najlepiej", gorzej" lub le". Zawsze odnosz si one do informacji, ktra zostaa pominita w wypowiedzi. Zdanie: Mgby zrobi to lepiej" nasuwa pytanie: Lepiej ni co lub kto?". Czy jeste porwnywany do innej osoby? Do trzyletniego dziecka czy profesjonalisty? To ogromna rnica. Czy moe do siebie samego z okrelonego okresu w przeszoci? Jeeli tak, czy twoje wczesne osignicie byo zdarzeniem odosobnionym czy jednym z wielu? Innymi sowy, na ile racjonalne i znaczce jest owo porwnanie? Ten sam cykl pyta odnosi si do uwag, jakie czsto robimy sami o sobie, np.: le to zrobiem". le w porwnaniu z czym lub z kim? Z twoimi czy cudzymi normami? Odpowiedzi na tego rodzaju pytania dostarczaj brakujcych informacji, umoliwiajcych lepsze zrozumienie wypowiedzi. Wydawanie sdw Bliskie porwnaniom s sdy. John nie moe kierowa prac duego biura". Kto sformuowa t opini lub sd i na jakich przesankach j opar? Sdy czsto zawieraj charakterystyczne sowa, sygnalizujce ten rodzaj wzorca, np.: oczywicie" lub niewtpliwie". Oczywicie ona ma wiksze dowiadczenie". Dla kogo jest to oczywiste? Niewtpliwie jest to sprawa dla prawnikw". Dla kogo ten sd lub opinia nie ulega wtpliwoci? Popro o brakujce informacje: kto wydaje ten osd i na jakiej podstawie? Wszystkie rodzaje generalizacji i usuni czsto nakadaj si na siebie, jeeli zatem nie zauwaysz wzorca reprezentujcego jedn z tych kategorii, moe on ujawni si w innej. Np. stwierdzenie John nie moe kierowa prac duego biura" jest modalnym operatorem moliwoci (zdradza to uycie sowa nie moe"), a zarazem sdem, ktrym bardzo czsto bywa rwnie porwnanie (Oczywicie ona ma wiksze dowiadczenie."). Pochopne zaoenia Trzeci kategori wzorcw jzykowych s znieksztacenia, ktre obejmuj dobrze ci znany jzyk codziennej komunikacji. Czy kiedykolwiek zdarzyo ci si sysze uwagi typu: Nie jeste pewien, co?" albo Nie polubisz jej". Jest to po prostu czytanie w mylach! Tego rodzaju stwierdzenia miayby sens tylko wwczas, gdybymy rzeczywicie posiadali t zdolno. Osoby, posugujce si tym wzorcem, s przekonane, e wiedz, co myli lub czuje ich rozmwca, mimo e nie dysponuj dostatecznymi przesankami na poparcie swych przekona. Wemy nastpujcy przykad: By zachwycony, lecz tego nie okazywa". Stale przyjmujemy podobne zaoenia, czsto opierajc si na wskazwkach niewerbalnych, ktre - jak nam si wydaje - doskonale rozumiemy. Zarwno ten jak i pozostae powszechne wzorce jzykowe zazwyczaj rozpoznajemy w wypowiedziach innych osb na dugo przed zaobserwowaniem ich u samych siebie. Schemat czytania w mylach jest fascynujco zrnicowany. Czasem niesusznie zakadamy, i ludzie rzeczywicie posiadaj t zdolno i nasze wypowiedzi odzwierciedlaj ten pogld Musiae wiedzie, ze to mi si nie spodoba" albo Wiedziae, ze to mnie wytrci z 77

rwnowagi". Czytanie w mylach oraz wymaganie podobnej zdolnoci od innych jest klasyczn recept na kosmiczn awantur. Reakcj na ten wzorzec jest pytanie- Skd wiesz?", jak w poniszym przykadzie: - Mary si mn nie interesuje - Skd wiesz, ze si tob nie interesuje? - Nigdy nie pyta o moj prac Pytanie wywoao inne stwierdzenie, zawierajce zoon rwnowano (zaniechanie pytania o prac jest rwnoznaczne z brakiem zainteresowania) oraz kwantyfikator oglny nigdy". Zadajc pytanie- Nigdy?" mona umieci rozmow w konkretnym kontekcie, a nastpnie zapyta. W jaki sposb brak pyta o prac oznacza brak zainteresowania?". Odpowied ujawni wszelkie faszywe powizania midzy tymi dwoma stwierdzeniami Mylne rozpoznawanie przyczyn Innym rodzajem znieksztacenia, blisko spokrewnionym ze zoon rwnowanoci, jest cig przyczyna-skutek. Stwierdzenie Jest szczliwsza, od kiedy przeszed na emerytur" zakada, i jego przejcie na emerytur" jest przyczyn jej szczcia". Z atwoci mona wpa w t puapk i dopatrywa si zalenoci midzy faktami, ktre w istocie nie maj ze sob nic wsplnego. Tego rodzaju wzorzec wyjaniamy pytajc: W jaki sposb A powoduje B?"

Presupozycje Kolejnym pokrewnym wzorcem s presupozycje. Pytanie: Spotkamy si u ciebie biurze czy u mnie?" zakada, i obie strony wyraaj ch spotkania, a skoro tak, to w jednym z wymienionych miejsc Czy yczy pani sobie czerwony kapelusz czy czarny?" zakada, ze pani" jest zdecydowana na kupno kapelusza. Presupozycje mona zakwestionowa, pytajc Co sprawia, ze sdzisz ?" ZAWIERANIE PRZYMIERZA ZE SOWAMI W jaki sposb zrozumienie opisanych wyej wzorcw moe pomoc ci zrealizowa pragnienia? Wikszo naszych poczyna odnosi si do innych osb, a tzw. ludzie sukcesu wydaj si by mistrzami w sztuce porozumiewania si. Metamodel przenosi komunikacj interpersonaln na inn paszczyzn i sprawia, ze sowa pracuj dla ciebie, a nie przeciwko tobie. Jak zauwaye, kady wzorzec mona wyjani, zadajc standardowe pytanie. Nie oznacza to jednak, ze musisz je wtrca w kadej rozmowie. Jeeli tylko rozpoznasz schemat i zakwestionujesz go w myli, zmienisz sposb postrzegania okrelonej sytuacji, wasne odczucia oraz zachowanie. Znajc absurdalno, do ktrej mog prowadzi wzorce jzykowe, wyzwolisz si spod ich wpywu, twoje odczucia bd uzalenione od interpretacji, uwzgldniajcej wszelkie wady wypowiedzi. Nie bdziesz podporzdkowywa swojego postpowania zwodniczym stwierdzeniom, ograniczajcym moliwoci dziaania. Ilekro natrafisz na usunicie i zechcesz zebra wicej informacji, moesz posuy si stosownym pytaniem, aby lepiej zrozumie komunikat. Nie musisz budowa swych poczyna na podstawie nieprawdziwych wypowiedzi, obojtne, czy s to presupozycje, czytanie w mylach czy bdne powizania przyczyn i skutkw. Moesz rwnie wyeliminowa ze swojego jzyka puste porwnania. Formuujc cele i plany, bdziesz instynktownie unika nominalizacji, dobierajc sowa o konkretnym, motywujcym znaczeniu. 78

Rozmawianie ze sob Jzyk wypowiedzi suy nie tylko do porozumiewania si z innymi, umoliwia on rwnie rozmawianie ze sob, czyli prowadzenie tzw. dialogu wewntrznego. Posugujesz si nim analizujc w mylach rozmaite zjawiska oraz precyzujc wasne odczucia. w dialog wewntrzny, bardzo zbliony do jzyka mwionego, charakteryzuje si tymi samymi co on wadami, opisanymi przez metamodel. Moe zatem wprowadzi ci w bd w takim samym stopniu jak wypowiedzi innych osb Nigdy ci si to nie uda" moe by stwierdzeniem, ktre powtarzasz w myli znacznie czciej, ni syszysz z czyich ust, prawdopodobnie wierzc samemu sobie. Wszystkie pytania metamodelu odnosz si zatem rwnie do dialogu wewntrznego. O ile podczas rozmowy z inn osob powiniene zwraca baczn uwag na ton gosu, by nie wywoa wrogiej reakcji z jej strony, mwic do siebie nie musisz zachowywa takiej ostronoci. Dziki metamodelowi nauczysz si precyzowa wasne myli, a take jasno formuowa wypowiedzi i skutecznie prowadzi negocjacje. Rozpoznawanie wzorcw Wykonaj ponisze wiczenia. Przeczytaj wybrany artyku lub felieton prasowy i znajd zawarte w nim wzorce metamodelu. Przejrzyj tekst kilkakrotnie; prawdopodobnie za kadym razem znajdziesz nowe przykady. Nastpnie zanotuj pytania, jakie zadaby autorowi lub osobom, ktrych wypowiedzi zostay zacytowane. Po drugie, staraj si rozpoznawa te schematy, suchajc rozmw prowadzonych w pracy, w domu lub wrd przyjaci. Zaobserwuj, ktre z nich powtarzaj si najczciej. Na tym etapie nie rb adnych gonych uwag, powiniene tylko sucha, rozpoznawa wzorce (nawet jeeli nie moesz ich zaklasyfikowa do adnej z kategorii) i formuowa w mylach pytania. Dziki wiczeniom bdziesz widzia fakty w innym, bardziej obiektywnym wietle, zdobywajc zarazem wiksz kontrol nad swymi odczuciami, a tym samym nad ksztatowaniem wasnego ycia.

9 Osiganie mistrzostwa
NLP sprawia, e osignicie mistrzostwa lub doskonaoci ley w zasigu kadego z nas. Moemy dziki niemu przyswoi sobie i spoytkowa sposoby mylenia powszechnie uwaane za genialne. Wszyscy dowiadczylimy owego stanu mistrzostwa", poniewa wykazujemy przynajmniej jeden rodzaj umiejtnoci lub zdolnoci na jakim polu, ktre inni s skonni uwaa za wybitne. Osignicie perfekcji jest zatem moliwe i realne, a zarazem nie wymaga od nas nowych umiejtnoci; musimy jedynie jeszcze robi efektywniej to, co robilimy zawsze. WRODZONE ZDOLNOCI Wikszo osb obdarzonych wrodzonymi zdolnociami w dowolnej dziedzinie nie zdaje sobie sprawy z wasnej sprawnoci. Niektrzy z atwoci wykonuj w mylach skomplikowane dziaania arytmetyczne, stosujc sobie tylko znany system sumowania liczb, bez koniecznoci 79

zapisywania ich na papierze lub korzystania z kalkulatora. W porwnaniu z moliwociami komputera lub umiejtnociami specjalisty wysokiej klasy, owa zdolno nie wydaje si niczym niezwykym, niemniej dla wielu ludzi, ktrzy nie s w stanie onglowa liczbami w podobny sposb, pozostaje ona zdumiewajcym talentem. Obdarzone nim osoby przejawiaj mistrzostwo wzbudzajce zazdro innych, ktrzy nierzadko posiadaj uzdolnienia w innych dziedzinach. Zamy, e jeden z owych zazdronikw posiada dobr pami muzyczn. Wysuchawszy tematu muzycznego, jest w stanie zagra go na pianinie, niczym za dotkniciem czarodziejskiej rdki. W dowolnym czasie odtwarzana z pamici melodia, uzupeniona akompaniamentem, wprawia w osupienie niemuzykalnego suchacza. Wok nas yje wiele osb, ktre potrafi bez wysiku wykonywa t lub inn czynno. Moe znasz kogo, kto z atwoci nawizuje kontakt z dziemi, absorbujc ich uwag i dostrajajc si do nich w sposb, ktry dla ciebie pozostanie nieosigalny nawet po wielu latach nauki. On lub ona posiada cos, co moglibymy nazwa darem. Wyobra sobie, ze jeden z twoich kolegw uczy si gra w tenisa stoowego, a po dwch miesicach na tabeli rankingowej w waszym biurze jego nazwisko pojawia si nad twoim (Trenujesz od dziesiciu lat, a teraz kolega wyprzedzi ci o kolejnych dziesi). Nastpnie zaczyna trenowa inne dyscypliny sportu i w kadej z nich osiga znakomite rezultaty Kto moe z wyjtkow swad i swobod wygasza przemwienia, podczas gdy kto inny obdarzony jest naturaln zdolnoci pisania listw lub sprawozda. Jedna osoba potrafi sprawnie zorganizowa akcj dobroczynn, inna ma zdolnoci do majsterkowania, jeszcze inna - rk do kwiatw". W kadym z tych przykadw mamy do czynienia z przejawami mistrzostwa, wynikajcymi ze specyficzenej postawy mentalnej, z pewnych wewntrznych procesw, ktrych najczciej sobie nie uwiadamiamy. Ty take zawdziczasz im swoje sukcesy - przecie kady z nas posiada wrodzone zdolnoci w jednej lub kilku sferach aktywnoci. DOSKONAE DZIAANIE Opisane wyej perfekcyjne dziaania wykazuj kilka wsplnych cech. Po pierwsze, nie jestemy wiadomi wasnego mistrzostwa. W wypadku tzw. zdolnoci wrodzonych, np. w dziedzinie muzyki lub sportu, zazwyczaj z opnieniem zdajemy sobie spraw z tego, ze nie wszyscy s tacy sami jak my. Nawet medalici olimpijscy lub inni wybitni przedstawiciele rozmaitych specjalnoci maj trudnoci ze scharakteryzowaniem czynnikw, jakim zawdziczaj swe osignicia, a take z uznaniem wasnego mistrzostwa, mogliby przypisa je wytonej pracy, chocia nie wydaj si dokada rwnie usilnych stara jak ich mniej utalentowani rywale. Po drugie, przejawiajc tego rodzaju doskonao, w istocie nie podejmujemy wysiku, z cakowit swobod i pewnoci siebie po prostu robimy cos dobrze. Ponownie posumy si przykadem mistrzw sportu, ktrzy wydaj si z atwoci bi rekordy. Osignli oni poziom kompetencji niewiadomej, tote dla nich naprawd jest to atwe, chocia nie bardziej ni rachowanie w mylach lub naprawa piecyka gazowego dla kogo, kto po mistrzowsku opanowa te czynnoci. Jest wiele prawdy w powiedzeniu Im bardziej si starasz, tym gorzej wychodzi". Oczywicie uwiadomienie sobie wasnych niedostatkw jest czci procesu uczenia si, opisanego w rozdziale 1, a stan mistrzostwa" wymaga osignicia najwyszego poziomu, tj. kompetencji niewiadomej. Najlepsze rezultaty uzyskuje si wwczas, gdy wykonywane czynnoci nie wymagaj zaangaowania wiadomej uwagi. Jeeli zaczniesz analizowa procesy zachodzce w twoim umyle podczas czytania tej ksiki (co czynisz efektywnie na poziomie niewiadomym), przyswajanie informacji, tworzenie wewntrznych reprezentacji, rozumienie wtkw, o ktrych czytasz, bdzie przebiegao chaotycznie. Skupienie wiadomej uwagi na jakiej czci tego procesu - od sposobu nadawania znaczenia znakom graficznym po przekadanie sw i zda na obrazy i myli - sprawioby, ze owo atwe" zadanie staoby si niemal niemoliwe. Jednym z sekretw mistrzostwa jest zaprzestanie stara. 80

Po trzecie, perfekcyjne umiejtnoci wydaj si po czci wynikiem stosowania szczeglnej strategii mylenia. Zagadnieniem tym zajmiemy si w dalszej czci rozdziau. Rozmawiajc z najwybitniejszymi specjalistami w dowolnej dziedzinie, dyrektorami wielkich firm, wybitnymi sportowcami czy artystami albo z osobami, ktre doskonale ukadaj swoje stosunki rodzinne, odnosimy wraenie, i zawdziczaj one swoje sukcesy specyficznemu sposobowi mylenia. Nawet jeeli nie zdaj sobie sprawy, jak to robi", posugujc si uniwersalnym jzykiem modalnoci mylenia, tj. wzroku, suchu i dotyku, moemy w krtkiej dyskusji wydoby" z nich strategie, ktre niewiadomie doprowadzili do perfekcji. Wreszcie, mistrzostwa nie da si w peni wytumaczy czynnikami pozostajcymi poza nasz kontrol, np. narodowoci, warunkami nauki, cechami genetycznymi lub cechami osobowoci. Kady z nas osign doskonao przynajmniej w jednej dziedzinie i posiada potencja, umoliwiajcy uzyskiwanie podobnych wynikw w wielu innych sferach. Wszyscy jestemy mistrzami. Lepiej rozumiejc proces mylenia, moesz sam decydowa, w jakim kierunku pragniesz rozwija swe zdolnoci. BARIERY NA DRODZE DO SUKCESU Jakie czynniki uniemoliwiaj nam osignicie doskonaoci? Nieyjcy ju Milton H. Erickson przeprowadzi niezwykle znaczce dowiadczenie z udziaem olimpijskiej reprezentacji Stanw Zjednoczonych w strzelaniu z karabinka pneumatycznego. Kademu z zawodnikw zada proste pytanie Czy moesz trafi w rodek tarczy?" Wszyscy zapytani odpowiedzieli twierdzco. Kolejne pytanie brzmiao: Czy moesz trafi w rodek tarczy dwa razy z rzdu?" Zawodnicy ponownie odrzekli tak", lecz ze znacznie mniejszym przekonaniem. Kiedy zapyta o trzy strzay, pado kilka odpowiedzi przeczcych. Pi kolejnych trafie przez wikszo uznanych zostao za nierealne. Stao si oczywiste, ze aden z zawodnikw nie wierzy w moliwo oddania wicej ni kilku kolejnych strzaw w dziesitk. Eksperyment ten wykaza zaskakujcy fakt, i najlepsi zawodnicy w wybranej dziedzinie sportu wierz w osignicie dobrego wyniku, lecz neguj moliwo wielokrotnego powtarzania sukcesu. Staj wobec tej samej bariery przekona, ktra nie pozwala nowicjuszowi wierzy, e w ogle trafi do tarczy. W obydwu przypadkach utrwalone przekonanie negatywnie wpywa na rzeczywiste rezultaty. Jeeli potrafisz zrobi co raz, nie ulega wtpliwoci, e jeste w stanie wielokrotnie powtrzy t czynno. Zatem jeeli nie moesz zoy winy za doznane niepowodzenie na przeciwny wiatr, kltw przeciwnika lub przedmiot, ktrym si posugujesz (karabinek, kij golfowy, urzdzenia kuchenne lub cokolwiek innego), istota problemu musi kry si w twym mzgu; w sposobie mylenia i wyznawanych przekonaniach. Wniosek ten potwierdzaj wyniki wszystkich znaczcych bada. Mistrz wiata myli jak mistrz. Pianista-wirtuoz myli jak wirtuoz. Klucz do sukcesu kryje si w umyle. Moglibymy potpi strzelcw za brak wiary w mono wielokrotnego powtarzania celnego strzau, lecz wszyscy jestemy winni wyznawania samo-ograniczajcych przekona w rnych dziedzinach. Kady z nas pamita chwile, kiedy jego dziaania cechowaa mistrzowska biego; wszystko si wwczas udawao i moliwo niepowodzenia nie bya w ogle brana pod uwag. Innymi sowy, oddalimy jeden celny strza. Jednake, podobnie jak strzelcy, nie wierzymy, e moemy wielokrotnie osiga takie same rezultaty. Dziki NLP moesz nauczy si konsekwencji w dziaaniu oraz zastosowa strategie sukcesu w innych dziedzinach ycia. FASZYWI PRZYJACIELE Istnieje kilka bardzo powszechnych barier na drodze do sukcesu, tj. sposobw, w jakie negatywne przekonania przejawiaj si w naszych codziennych czynnociach, uniemoliwiajc osignicie mistrzostwa. Paradoksalnie niektre z nich stosuj wobec nas bliscy, kierujcy si dobrymi intencjami, tote moemy je nazwa faszywymi przyjacimi". 81

Bardziej si staraj" Z punktu widzenia logiki jest to dobra rada, niestety, nieskuteczna. Okres najintensywniejszego przyswajania wiedzy przypada na pierwsze lata ycia, a uczenie si przebiega najskuteczniej wwczas, gdy traktujemy je jak zabaw, niewiadomi podejmowania jakichkolwiek stara. Uczenie si i osiganie mistrzostwa jest procesem naturalnym. Doroli, ktrzy nie umiej pywa, jedzi na rowerze lub wykonywa innych czynnoci powszechnie uwaanych za atwe, z reguy pamitaj przykre dowiadczenia z dziecistwa, kiedy zmuszano ich, by bardziej si starali, a przede wszystkim zawstydzano, wymiewajc ich nieudane prby. W tego rodzaju przypadkach usilne starania nie tylko blokuj naturalne uczenie si, ale rwnie wpajaj na cae ycie nisk ocen wasnych moliwoci w okrelonej dziedzinie. Nie oznacza to, ze wszelki wysiek jest niewskazany. Jeeli jednak podejmowane dziaania nie przynosz efektw, naley sprbowa zrobi to inaczej zamiast dokada coraz bardziej usilnych stara, stosujc nieskuteczne metody. Bardziej oddany przyjaciel mgby doradzi Sprbuj czego innego". Bd perfekcyjny " Wiele negatywnych przekona wywodzi si z uwarunkowa spoecznych, ktre ka nam dy do perfekcji. Musimy mie doskona sylwetk, doskona prac, doskonay dom i doskonae maestwo, prbujemy zatem osign idea, ktry uznalibymy za nierealny, gdybymy tylko zastanowili si nad nim przez chwil. Mimo to steruje on naszymi dziaaniami i przekonaniami, uniemoliwiajc wyznaczanie i osiganie innych, realistycznych celw. Sukces i mistrzostwo nie s, w odrnieniu od perfekcji, miejscem, do ktrego dymy, lecz podr. Nigdy nie przestajemy si uczy oraz popenia bdy. Przeprowadzajc test precyzujcy cele, opisany w rozdziale 2, moesz zdemaskowa tego rodzaju faszywe przekonania i nie ogranicza wasnych moliwoci. Zrb mu przyjemno" Powysza rada, podobnie jak wielu innych faszywych przyjaci, prawdopodobnie pochodzi od autorytetu" osoby, instytucji, kodeksu wartoci, tote wydaje si nie do zakwestionowania Jednak i ona nie jest prawdziwa ani pomocna w realizacji celw. Ile razy syszae (lub mwie sobie). Cokolwiek robi lub mwi, on jest zawsze niezadowolony"? Opierajc denia do sukcesw na tego rodzaju niesusznej przesance (czyli podejmujc coraz bardziej usilne starania), odsaniasz jej fasz. Zadowolenie innej osoby moe by podanym skutkiem osignicia wasnego celu oraz elementem sprawdzianu konsekwencji, opisanego w rozdziale drugim, lecz nie jest ono drog prowadzc do mistrzostwa. Pospiesz si" I ta rada wywodzi si z okresu dziecistwa, kiedy bylimy sterowani przez dorosych. Id szybciej", biegnij szybciej", czytaj szybciej", a w dorosym yciu skocz pisa ten list i wylij go szybko". Jest ona inn form podejmowania bardziej usilnych stara, tj. logiczn" metod lewej pkuli stosowan w celu uwolnienia si od wnikliwoci prawej czci mzgu. Kiedy goni ci terminy i czujesz, ze tracisz grunt pod nogami, uwaga pospiesz si" jest ostatni, jakiej potrzebujesz, moe ona skutecznie zablokowa mzg Zwolnij, odpr si, przecie musi by jaki sposb " - rada tego typu znacznie skuteczniej pomoe ci znale dostp do zasobw umysu. Wiedzc, dokd zmierzasz, i stosujc waciwe strategie, bdziesz 82

osiga wyznaczone cele w najlepszym stylu i najkrtszym czasie. Opnienia spowodowane przez popenione pomyki oraz korekt trybu postpowania, opart na informacjach zwrotnych, stanowi nieodczn cz drogi do sukcesu. Proces osigania go nie przebiega wskutek tego wolniej, w deniu kierunek jest waniejszy od tempa. Bd silny" Nie okazuj saboci, walcz, wcz si do wspzawodnictwa - tego typu rady rwnie nie wywouj zamierzonego skutku Sia fizyczna (a czasem nawet postawa macho) jest ceniona niezwykle wysoko w naszym spoeczestwie. W pracy i w domu powinnimy przejawia dobr form, bez wzgldu na samopoczucie. W rzeczywistoci wikszo wybitnych osigni angauje si innego typu, swego rodzaju prno ducha i umysu, ktra pozwala przezwycia przeszkody mimo nie najlepszej kondycji fizycznej. Paradoksem jest, i ta wewntrzna moc jest bardziej zwizana z poczuciem spokoju, spjnoci i pokory, ni z tak si, przy ktrej upiera si w dobrze nam yczcy przyjaciel. Zawarty w mzgu potencja sprawia, i zastpiwszy si mdroci, moemy osiga dowolne cele. Szczery przyjaciel doradziby: Bd zaangaowany, czujny i elastyczny". Przedstawione wczeniej bariery zazwyczaj przybieraj posta gosu wewntrznego, owego duchowego dialogu, ktry przeprowadzamy ze sob, by zmusi si do skuteczniejszego dziaania, chocia ich rdem s niewtpliwie upomnienia, ktre czsto syszelimy w przeszoci. Podobnie jak rzeczywistych przyjaci, rwnie owych doradcw" moesz dobiera wedug wasnej woli, a take zrywa z nimi kontakty. Masz moliwo wyboru i moesz sam sprawdzi, czy faszywi przyjaciele" uatwiaj ci czy utrudniaj osiganie celw. POCZUCIE MISTRZOSTWA Przeanalizujmy teraz kwesti twojego wrodzonego, cho zapewne upionego mistrzostwa. Pamitaj, i osoby, ktre osigny doskonao w jakiej dziedzinie, nie s jej wiadome, nawet jeeli ich biego jest oczywista dla wszystkich wok Rozwamy tak pospolit umiejtno, jak zawizywanie sznurowade. Rzadko przychodzi nam na mysi, ze jest to niezwykle zoona czynno, jeeli jednak obserwowae kiedy dziecko, zazdronie przygldajce si, jak jego nieco starszy kolega nonszalancko demonstruje swe umiejtnoci w dziedzinie sznurowania butw, wiesz, jak wyglda mistrzostwo z zewntrz. Sprbuj przekona kogo, kto nie potrafi pywa lub jedzie na rowerze, ze jest to atwe; kady to potrafi, trzeba tylko sprbowa", a zaczniesz rozumie, na czym ono polega. Poowa naszego spoeczestwa moe wietnie radzie sobie z majsterkowaniem, mimo to ta niewiadoma sprawno wydaje si pozostaym niemal nadludzka. Jeeli nie przekonay ci zaprezentowane przykady, pomyl o czynnociach, ktre wykonujesz w cigu dnia. Niczego nie pomijaj, golenia, parzenia kawy, prowadzenia samochodu, odprowadzania dzieci do szkoy lub przeczytania powieci w cigu kilku wieczorw Nastpnie sprbuj zauway niepojt zoono tego, czego dokonae, setki skoordynowanych ruchw mini, przemian chemicznych w organizmie, sprawno manualn, dziki ktrym moesz np. przejecha wiele kilometrw, niewiadom, ze prowadzisz samochd, mylc o czym zupenie innym lub rozmawiajc z towarzyszem podry. Albo przenie si mylami w przeszo Umiejtno chodzenia nie stracia nic ze swego znaczenia tylko dlatego, ze nie pamitasz owych tysicy nieudanych" ruchw, ktrych zwieczeniem byy pierwsze, chwiejne kroki. Musiae podj milion prb nawizania porozumienia w ojczystym jzyku, by mg dzisiaj swobodnie rozmawia, niewiadom ogromu wysiku woonego w zdobycie tej sprawnoci. Nie wspominajc ju o obsudze magnetowidu i innych czynnociach. Mistrzostwo jest zatem uniwersalne. I oczywicie przejawia si w relacjach z innymi, ktrzy z 83

takim samym podziwem przygldaj si, jak demonstrujesz swe wyjtkowe uzdolnienia lub umiejtnoci, z jakim ty obserwujesz przejawy doskonaoci innych. Powysze stwierdzenie dotyczy zarwno tego samego rodzaju umiejtnoci (np. rnych poziomw zaawansowania w okrelonym rzemiole, grze na instrumentach muzycznych, sporcie lub uniwersalnych sprawnociach, np. prowadzeniu samochodu), jak i odmiennych dziedzin. W pierwszym przypadku prawdopodobnie przygldasz si czyjej sprawnoci w taki sam sposb, w jaki absolutny nowicjusz patrzy na ciebie, natomiast w drugim zdumiewa ci cakowicie obca umiejtno. Pod innymi wzgldami mistrzostwo ma jednak charakter osobisty i niepowtarzalny. Pewne czynnoci wykonujesz w jedyny, tylko sobie waciwy sposb. Zastanw si chwil i przypomnij sobie dziaanie lub wydarzenie, w ktrym zademonstrowae sw biego, doznajc zarazem poczucia absolutnej pewnoci siebie. Bez wysiku osigne wwczas doskonao. Teraz ponownie przeyj to dowiadczenie z moliwie najwiksz intensywnoci. Posu si technikami stosowanymi w poprzednich wiczeniach, skupiajc si kolejno na wszystkich modalnociach: wzroku, suchu, dotyku. Zanotuj submodalnoci, korzystajc w razie potrzeby z listy zamieszczonej na stronach 57-58. W szczeglnoci sprbuj przywoa dominujce wwczas doznanie, mogo nim by poczucie lekkoci, ciskanie w doku" itp. Nastpnie okrel dziedzin ycia, w ktrej chciaby zyska wicej pewnoci siebie. Dla potrzeb wiczenia nie musisz wybiera sfery, w ktrej czujesz si beznadziejnie", lecz t, w ktrej moesz osign postpy i - co jest najbardziej wskazane - ktr bdziesz mia okazj zajmowa si w przyszoci. Dokonawszy wyboru, odtwrz w wyobrani zwizane z ni dowiadczenie. Porwnaj submodalnoci waciwe stanom mistrzostwa i przecitnoci". Nie spiesz si, masz przecie duo czasu, odpr si i wprowad w stan alfa, ktry uatwia tworzenie wyobrae i obserwowanie rnic. POWIELANIE MISTRZOSTWA Kolejnym etapem jest przenoszenie submodalnoci ze stanu mistrzostwa do sytuacji, ktr pragniesz zmieni. Jeeli obrazy pierwszego wspomnienia s wiksze i janiejsze, naley nada te same cechy wyobraeniu czynnoci, w ktrej chcesz osign postpy. Wizja mistrzostwa czsto bywa zasocjowana (tzn. obserwujesz sytuacj z punktu widzenia jej uczestnika), natomiast przecitnoci - zdysocjowana; nie wolno ci zapomnie o skorygowaniu tego aspektu dowiadczenia. Przeanalizuj kolejne submodalnoci i usu wszystkie rnice, stosujc skuteczny, mistrzowski wzorzec. Na zakoczenie, doznajc ponownie sytuacji, ktr pragniesz zmieni, przywoaj odczucia, wszelkie submodalnoci kinestetyczne, ktre zidentyfikowae i dobrze poznae podczas odczuwania stanu mistrzostwa. Co pocz, gdy przywoane z pamici doskonae zachowania nie s satysfakcjonujce, zwaszcza w porwnaniu z osigniciami innych? Poza kreowaniem wizji wasnych dowiadcze moesz wyobrazi sobie kogo innego, nawet wysokiej klasy specjalist, ktrego widziae tylko w telewizji, wykonujcego okrelone czynnoci. W takim wypadku musisz zmobilizowa ca potg wyobrani. Czynic to, nadaj tworzonym obrazom charakter zasocjowany, tj. postaw si na miejscu wybranej osoby i postpuj tak jak ona, dowiadczajc tych samych wrae. Opisan wyej technik modelowania mona zastosowa rwnie w odniesieniu do dziedzin, w ktrych pragniesz podwyszy swe umiejtnoci. I w tym przypadku poza zmian submodalnoci moesz wyobrazi sobie inn osob i stworzy odpowiedni, zasocjowan wizj. Wyobraenia, w ktrych zajmujesz miejsce innej osoby, mog przynie istotne zmiany, nawet jeeli nie posiade w wysokim stopniu umiejtnoci sterowania submodalnociami. Podstawowe techniki, omwione w niniejszym rozdziale, moesz stosowa zawsze, gdy pragniesz skojarzy lepszy stan umysu z okrelonym rodzajem dziaalnoci. Jeeli identyfikacja submodalnoci, ktre powiniene zmieni, nastrcza ci trudnoci, moesz wybra 84

wydarzenia lub dziaania wywoujce skrajnie odmienne odczucia. Np. typ aktywnoci, ktra wzbudza w tobie wrcz obaw i ktrej wspomnienie jest nieprzyjemne, zapewnia wiksze prawdopodobiestwo zaobserwowania innych submodalnoci. W takim przypadku obraz zapewne bdzie zamglony, odlegy, moe nawet czarno-biay, cakowicie odmienny od ostrych, barwnych wizji dowiadcze mistrzowskich. Przyczyn obawy, jak odczuwasz na sam myl o wykonywaniu okrelonych czynnoci, jest kombinacja submodalnoci w kadym z trzech podstawowych systemw reprezentacji. Zmieniajc je, zmienisz rwnie swoje odczucia, a co za tym idzie - osignicia. Przedmiot obawy, tj. konkretny rodzaj aktywnoci lub umiejtnoci, nie tumaczy zwizanych z ni odczu, czyli stanu umysu oraz oceny wasnych moliwoci - te wynikaj raczej z indywidualnych, niepowtarzalnych skojarze z miejscem, osob, czynnoci lub wspomnieniem. Zatem podstawowym rdem zrnicowania naszych osigni w poszczeglnych dyscyplinach jest odmienny sposb postrzegania ich; innymi sowy, nie jest nim tre okrelonego rodzaju umiejtnoci lub dziaania, lecz utrwalony wzorzec mylenia. Jeeli bez trudu rozpoznajesz rnice midzy submodalnociami odpowiadajcymi poszczeglnym wspomnieniom, moesz stopniowo przeksztaca swe postpowanie, np. rozpoczynajc od osigania mistrzostwa w dziedzinach, w ktrych zdobye ju stosunkowo wysoki poziom umiejtnoci, budowa na nim kolejne sukcesy. Stosujc zalecane techniki krok po kroku, uatwiasz sobie zastosowanie nowego typu zachowa w praktyce. Jeeli np. regularnie przewodniczysz obradom okrelonego zespou lub przedstawiasz miesiczne sprawozdania, bdziesz mg sprawdzi swe mistrzostwo w znajomym otoczeniu. Nastpnie moesz podj inne, trudniejsze wyzwania Zatem jak najszybciej zastosuj wszystkie metody w codziennych sytuacjach yciowych. STRATEGIE MISTRZOSTWA Jednym z czynnikw mistrzostwa, ktre zdefiniowalimy na pocztku rozdziau, jest umiejtno naladowania strategu mylenia stosowanej przez wybitne jednostki. Skadnikami kadej z owych strategu s modalnoci, ktre wystpuj w technikach NLP i do ktrych odwoujemy si, by wytumaczy rnice midzy ludmi i midzy zachowaniami Rozpoznalimy ju modalnoci, a nastpnie submodalnoci, musimy teraz okreli kolejno, w jakiej one wystpuj. Sekwencja submodalnoci ma decydujce znaczenie dla powodzenia zastosowanej strategu To samo dotyczy sw. Zdania Mam ksik w rce" i Mam rk w ksice" maj cakowicie odmienne treci, a rnica midzy nimi przejawia si jedynie w skadni, czyli w pozycji sw w gbokiej strukturze zdania Zobrazujmy te rozwaania na przykadzie przyrzdzania potraw. Moesz mie wszystkie potrzebne skadniki we waciwych ilociach, jeeli jednak nie poczysz ich ze sob i nie wykonasz wskazanych czynnoci w odpowiedniej kolejnoci, rezultat moe by opakany. NLP powica zatem wiele uwagi strategiom stosowanym przez wybijajce si jednostki zarwno w ich aspekcie zewntrznym (co robi i w jakiej kolejnoci), jak i wewntrznym (w jaki sposb myl i w jakiej kolejnoci przebiegaj procesy mylenia). Sekret mistrzostwa, osignitego w dowolnej dziedzinie, kryje si w strategii. Powtarzajc j, niezmiennie osigamy te same rezultaty. Modelowanie i naladowanie skutecznych strategu innych osb pozwala na uzyskanie podobnych wynikw. Zatem aby zmieni wasne zachowania, a tym samym osignicia, musimy rozpocz od szczegowego zdefiniowania ich. Powysza koncepcja rewolucjonizuje dotychczasowe pogldy na rozwj jednostki. Wybrany przez nas mistrz" mg spdzi wiele lat na wytonej pracy, niewiadom strategu, jakie opracowa przez ten czas. Dziki NLP jestemy w stanie okreli model mylenia i zachowa tej osoby, a nastpnie osign podobne wyniki w znacznie szybszym tempie. Oczywicie nie uda nam si natychmiast wypracowa niezbdnej koordynacji ruchw lub zdoby innej podanej sprawnoci, lecz prawdopodobnie zajmie nam to tylko niewielki uamek czasu, ktry 85

pochono pierwotne opracowanie mistrzowskiej strategu. Gdyby mistrzostwo byo szyfrem do sejfu, musiaby pozna waciwe cyfry i ustali ich kolejno. Gdy ci si to uda, bdziesz mg z niego korzysta, kiedy zechcesz. Strategia jest kluczem, dziki ktremu zrealizujesz swe pragnienia. Kady z nas ma wasne strategie wykonywania automatycznych czynnoci. Osigajc wybitne rezultaty, mistrzowie niezmiernie rzadko zdaj sobie spraw z wasnego sposobu mylenia Czsto nie znaj tych procesw (systemu reprezentacji i jego submodalnoci) w wystarczajcym stopniu, by mogli przekaza innym skadniki i sekwencj swych skutecznych strategu. Tego rodzaju szyfry zostan jednak wkrtce zamane. Ju dzi moemy wykorzysta strategi poprawnego pisania. Wykazano, i w pewnych sferach (m.in. wyej wspomnianego bezbdnego pisania) osiganie mistrzostwa zawsze przebiega wedug tego samego schematu Innymi sowy, wszystkie osoby, ktre osigny doskonao w tej dziedzinie, stosuj cile okrelon strategi. Tu naladowanie jej zawsze prowadzi do zmniejszenia liczby popenianych bdw ortograficznych. Strategia poprawnego pisania Jakiego odkrycia dokonao zatem NLP w sferze poprawnego pisania? Kluczem do omawianej umiejtnoci jest wzrokowe zapamitywanie sw. Nie obejmuje ona reprezentacji kinestetycznej, polegajcej na odczuwaniu" ich, chocia, o czym si niebawem przekonamy, zmys dotyku rwnie bierze udzia w omawianym procesie. Wymowa wielu sw nie odbiega od ich pisowni, zatem moglibymy oczekiwa od osoby mylcej suchowo, i nie bdzie ona popenia bdw ortograficznych. Istnieje jednak wiele takich, ktrych brzmienie niewiele mwi o pisowni, tote opierajc si na wraeniach suchowych, moglibymy tylko utrudni sobie zadanie Strategia poprawnego pisania musi obejmowa metod zapamitywania formy" kadego sowa Najskuteczniejsz z nich jest ujrzenie w mylach poprawnie napisanego wyrazu (nieco w grze z lewej strony przed oczami umysu") i zachowanie tego obrazu. Kiedy ponownie je zobaczysz, bdzie ono wyglda prawidowo" lub, gdyby zawierao bd, bdzie razi ci". Wszyscy przebadani mistrzowie ortografii stosuj okrelon form wizualizacji, zazwyczaj patrzc do gry lub przed siebie, jak gdyby chcieli przywoa obraz danego wyrazu, a nastpnie opuszczajc wzrok, aby potwierdzi (kinestetycznie), e jest on poprawny. Omawian strategi wizualizacji przetestowano na studentach Uniwersytetu Moncton w New Brunswick w Kanadzie polecajc im zapisanie nonsensownych sw, z ktrymi nie zetknli si nigdy wczeniej. Cz studentw poproszono, by zwizualizowali sowa patrzc do gry i na lewo. Liczba popenionych przez nich bdw natychmiast spada o 20 procent. Wyniki grupy, ktra dokonywaa wizualizacji kierujc spojrzenie w dowolnym kierunku, poprawiy si zaledwie o 10 procent. U studentw, ktrzy mieli zapamita pisowni w sposb, do jakiego przywykli, nie odnotowano adnych zmian. Bardzo interesujce byy natomiast rezultaty grupy badanych, ktrzy - zgodnie z instrukcj - wizualizowali sowa patrzc w d i na prawo (ta pozycja oczu odpowiada kinestetycznemu systemowi reprezentacji). Liczba popenionych przez nich bdw wzrosa. Powysz strategi zastosowano z doskonaym rezultatem wobec dzieci okrelanych powszechnie mianem dyslektycznych. Jeeli pragniesz poprawi swe umiejtnoci w dziedzinie ortografii, powiniene zastosowa nastpujc strategi: Pomyl o czym dobrze znanym i przyjemnym. Przez kilka sekund przypatruj si wyrazowi, ktry chcesz zapamita. Odwr wzrok, patrzc w gr i na lewo. Zwizualizuj ten wyraz tak dokadnie, jakby go pisa. 86

 Ponownie przypatrz si wybranemu wyrazowi, odnajdujc bdy, ktre popenie w wyobrani. Powtarzaj powysze kroki, dopki nie uda ci si zapamita poprawnej pisowni. Aby sprawdzi wyniki, po krtkiej przerwie ponownie go zwizualizuj i zapisz. Jeszcze raz przypatrz si temu wyrazowi i napisz go od koca. Pozytywny wynik ostatniego testu potwierdzi, i stosujesz najlepsz, wizualn strategi (nie sposb zapisa wspak sowa zapamitanego fonetycznie). Powysza strategia stanowi fundament, na ktrym moesz oprze wasne metody skutecznego i szybkiego zapamitywania pisowni. Staraj si posugiwa submodalnociami, ktre s dla ciebie najbardziej efektywne, np. wyobraajc sobie wyrazy w ulubionym kolorze lub kroju liter. Aby lepiej utrwali w pamici wyjtkowo trudne wyrazy, potraktuj je w szczeglny sposb, np. stosujc znajome to, ktrym moe by np. ciana w przedpokoju twojego mieszkania. Dziel dugie sowa na fragmenty skadajce si z jednej lub dwu sylab. Jeeli bdziesz stosowa powysz podstawow technik, zapamitanie pisowni dowolnego wyrazu zajmie ci najwyej minut, a prawdopodobnie zaledwie kilka sekund. Powtarzajc wiczenie po pgodzinnej przerwie, natychmiast go sobie przypomnisz. Jeeli nie, wystarczy jedna dodatkowa wizualizacja, w ktrej skorygujesz ewentualny bd, aby mg przypomnie sobie w wyraz nawet po duszym czasie zawsze wwczas, gdy bdzie ci on potrzebny. Skuteczne strategie nigdy nie zawodz, o ile s rzetelnie stosowane. W wypadku pisowni ich przydatno jest wprost proporcjonalna do dugoci i trudnoci sw. Wikszo wyrazw nie jest szczeglnie duga i trudna, zatem dziki opisanej technice mona zapamita je szybko i skutecznie. Wikszo z nas wielokrotnie popenia te same bdy (stosujc nieskuteczne strategie), zatem opanowanie pisowni nie wydaje si trudnym przedsiwziciem. W typowych przypadkach wymaga ono raczej tygodnia ni roku. Pamitaj, e nabywajc wprawy w stosowaniu omwionej strategii, bdziesz posugiwa si ni coraz szybciej i efektywniej. Jeeli sceptycznie zapatrujesz si na jej skuteczno, znajd w sowniku jaki trudny wyraz, utrwal go w pamici i przypominaj sobie, ilekro zwtpisz w sw umiejtno poprawnego pisania. Zastosuj rwnie rzutowanie w przyszo w odniesieniu do nowej sprawnoci, wyobraajc sobie siebie w roli mistrza ortografii. Podniesiesz w ten sposb sw samoocen, ktra w przeciwnym razie mogaby zniweczy pierwsze odniesione sukcesy1. Inne strategie mistrzostwa Strategie mistrzostwa rozpoznano rwnie dla innych dziedzin o podstawowym znaczeniu, np. zapamitywania lub kreatywnoci. Osoby szczycce si niezawodn pamici zazwyczaj stosuj wyobraenia wzrokowe, podobnie jak mistrzowie poprawnego pisania. Rozwijaniu umiejtnoci zapamitywania powicono bardzo wiele ksiek, zatem nie bd prbowa uzupenia opisanych w nich teorii". Pragn jedynie stwierdzi, nie analizujc szczegw indywidualnych technik, i wikszo podstawowych strategii moe by wykorzystana przez kadego z nas i przynie niemal natychmiastow popraw. Innym staym czynnikiem modelowania mistrzostwa jest wysoko rozwinita umiejtno wykorzystywania wszystkich systemw reprezentacji i swobodnego przeczania si" z jednego w drugi. Dziki niej (odnosi si to zwaszcza do zapamitywania), kombinacja modalnoci (tj. widzenia, syszenia i odczuwania okrelonego przeycia) pozostawia w mzgu trwae wspomnienie. Np. warunkiem mistrzostwa w sferze muzyki jest oczywicie doskonay such, pewne jego aspekty wi si jednak z rozwinitymi umiejtnociami wizualnymi, zarazem nie istnieje w tej sferze grny puap moliwoci. Wspomnienia rzeczywistych wydarze zawsze angauj kilka modalnoci. Nie przypominamy ich sobie, jakbymy byli gusi
1 Polecamy ksiki Harry Loray'na: Sekrety superpamici i Superpami dla uczcych si, (przyp.red.).

87

lub niewidomi, ograniczajc si do jednego lub dwu zmysw. Zatem, bez wzgldu na to, ktry system reprezentacji preferujesz, powiniene rozwija wszystkie podstawowe modalnoci mylenia, by mg naladowa wszelkie strategie. W innych przypadkach strategie mistrzostwa maj bardziej indywidualny charakter. Dwaj mistrzowie" mog posugiwa si odmiennymi wzorcami, pozostajcymi w zwizku z ich wasnymi preferencjami. Moesz zatem wybra model, ktry bardziej ci odpowiada. Najwaniejsze jest to, by nie stosowa jednej strategu do rozwizywania wszystkich problemw, lecz szuka coraz efektywniejszych metod postpowania. Zafascynowaa mnie strategia pewnego modego czowieka, twierdzcego, i jedyn rzecz, jak potrafi robi naprawd dobrze, jest codzienne wstawanie z ka w doskonaym nastroju i penej gotowoci do wszelkiego rodzaju dziaa. Weterani pozytywnego mylenia z zapartym tchem suchali, jak mczyzna relacjonowa sw strategi krok po kroku Z jego sw wynikao, i pierwszym wraeniem, ktre docierao do jego wiadomoci po przebudzeniu, byy dwiki piew ptakw lub uliczny gwar. Na tym etapie, nie wstajc z ka i nie otwierajc oczu, wyobraa sobie wydarzenia nadchodzcego dnia. Koncentrowa si na jednym rodzaju zaj, ktry sprawia mu najwiksz przyjemno - przypominam sobie, ze mczyzna w by zapalonym rowerzyst i pywakiem. Wykonywa w wyobrani ulubione czynnoci, a osiga etap, w ktrym musia wsta z ka, poniewa nie mg si doczeka rozpoczcia zaj, nawet jeeli zaplanowa je na pniej. Do tej chwili nie otwiera oczu. Kiedy tworzone przez niego wyobraenie osigao punkt kulminacyjny i me by w stanie duej czeka, dosownie wyskakiwa z ka, aby rozpocz kolejny dzie w doskonaym humorze i z poczuciem swych nieograniczonych moliwoci. Jaka dociekliwa suchaczka zapytaa go, co poczby, gdyby w planach na nadchodzcy dzie me mia adnych fascynujcych zaj, ktre mogyby wprowadzi go w tak dobry nastrj. Odpowiedz bya naiwna i pragmatyczna, lecz mona by j cytowa w podrcznikach NLP: nigdy do tego me doszo, poniewa w mczyzna na kady dzie planowa wystarczajco motywujce zajcia lub wymyla je przed wstaniem z ka. Wydaje si zatem, ze poranne chandry s skutkiem niewaciwej strategu. Nawiasem mwic, strategie zasypiania lub osigania penej wydajnoci natychmiast po zakoczeniu przerwy na lunch s rwnie skuteczne i moliwe do naladowania. Symboliczny zapis strategii mistrzostwa NLP opracowao oglne ramy, oparte na funkcjach trzech podstawowych zmysw (wzroku, suchu i dotyku) umoliwiajce przedstawienie dowolnej strategii w przejrzystej, powszechnie zrozumiaej formie. W tym celu musimy zna nie tylko najwaniejsze systemy reprezentacji, ale rwnie wiedzie, czy okrelony zmys ma charakter zewntrzny (doznawanie realnych" bodcw) czy wewntrzny (wewntrznej reprezentacji tych dozna). I tak symbol W oznacza wraenia wzrokowe zewntrzne, odnoszce si na przykad do strategii obejmujcej obserwowanie innej osoby, odbywajcej trening sportowy lub demonstrujcej technik szydekowania. Wzw tj. wraenia wzrokowe wewntrzne, oznaczaj obrazy tworzone w mylach, np. wizje wyrazw, przywoywane podczas nauki poprawnego pisania. SZ symbolizuje wraenia suchowe zewntrzne, natomiast Sw - suchowe wewntrzne, w przypadku dialogu lub gosu wewntrznego oznaczane literami Sdw. Kz to wraenia kinestetyczne zewntrzne, do ktrych naley np. odczucie tej ksiki w twej doni lub bl gowy. Symbolem K w posuysz si wyobraajc sobie, e gaszczesz kota lub fruwasz. Jak wczeniej wspomniano, czynnikiem decydujcym o niepowtarzalnoci strategii jest ich skadnia, czyli kolejno, w jakiej nastpuj po sobie poszczeglne reprezentacje. Strategi wstawania z ka w doskonaym nastroju", stosowan przez opisanego wyej szczliwego 88

rowerzyst, mona zapisa w nastpujcy sposb: Sz, Ww, Kw: wraenia suchowe zewntrzne, tj. piew ptakw lub uliczny gwar; wzrokowe wewntrzne, tj. wizje wydarze nadchodzcego dnia, tworzone z zamknitymi oczami; oraz kinestetyczne wewntrzne, tj. odczuwanie przyjemnych dozna, wcznie z kontaktem skry z wod podczas pywania lub wiatrem owiewajcym twarz podczas jazdy na rowerze. U owego rowerzysty mogoby rwnie pojawi si Sw, jako e przypominam sobie, i widzia i odczytywa list zaj zaplanowanych na nadchodzcy dzie, a potrzebowa zapewne wszystkich trzech zmysw, by zapewni sobie tak siln motywacj. Mistrzowie ortografii najczciej stosuj schemat Wz, Ww, Kw, przypatrujc si wyrazowi, odtwarzajc w myli jego obraz, a nastpnie wyczuwajc", czy jest napisany poprawnie. Sprbuj rozpozna i zakodowa kilka wasnych strategii. By moe zechcesz uwzgldni w nich motywacj, zwaszcza jej si i rda, np. wypowied, ktra poruszya ci do gbi, lub skierowane do ciebie sowa zachty. Niektre osoby za potny rodek stymulacji uwaaj muzyk. A moe motywowao ci co, co widziae lub czytae albo obejrzany film? Co wydarzyo si potem? Jakie procesy zaszy w twym wntrzu? Czy ze stanem umotywowania kojarzysz jakie konkretne odczucie, a moe obraz celu, do ktrego dysz? Analizujc wasne strategie, sprbuj uchwyci powtarzajce si schematy. Moe zechcesz zdefiniowa swe strategie doznawania strachu, samotnoci, frustracji lub innych dobrze znanych ci nastrojw przecie wietnie je opanowae, osigasz te stany wcale si o to nie starajc. Powiniene jednak przeznaczy te troch czasu na rozpoznanie swego stanu mistrzowskiego, poniewa bdzie on kluczem do osigania wspaniaych wynikw w innych dziedzinach, nawet jeli skorzystasz rwnie z modeli zewntrznych. Szczegowa identyfikacja strategii mistrzostwa Dla kilku dziedzin, w tym dla poprawnego pisania, rozpoznano uniwersalne strategie mistrzostwa. Moemy jednak dowiedzie si o nich znacznie wicej analizujc te strategie na poziomie submodalnoci. Poznalimy ju czynniki mistrzostwa w zakresie ortografii (skuteczne w kadym przypadku); sprbujmy teraz pozna strategi stosowan przez najlepszych. Wiedzc, i najefektywniejszym systemem reprezentacji jest wizualizacja, zastanwmy si, jakie submodalnoci, tj. strategie szczegowe, umoliwiaj osignicie prawdziwie mistrzowskich wynikw. Odkryjemy je postpujc tak samo, jak twrcy NLP, tj. poszukujc doskonaoci wok siebie i naladujc j, zarwno z aspekcie zewntrznym, jak i wewntrznym. Szczegowe strategie mona odkry dla wszelkich rodzajw aktywnoci, nie wyczajc strzelania, przygotowywania kolacji dla omiu osb i poprawnego pisania. W wypadku szczliwego rowerzysty musielibymy pozna submodalnoci oraz kolejno, w jakiej nastpuj po sobie poszczeglne elementy jego strategii. Co si wydarzyo, gdy usysza dwiki dobiegajce z zewntrz? Czy odbiera wiadomie inne odgosy? Czy pojawiy si jakiekolwiek dwiki wewntrzne lub dialog wewntrzny? Jakie doznanie wewntrzne nastpio potem? Czy proces ten by uruchamiany przez plan dnia, np. kartk kalendarza lub list czynnoci? Czy rejestrowa dwiki, np. wypowiedziane gono sowa, czy tylko obrazy? Czy obrazy czekajcych go wydarze pojawiay si w porzdku chronologicznym, wedug stopnia przyjemnoci lub uciliwoci, wedug nadawanego im znaczenia? Jakie submodalnoci towarzyszyy kademu wyobraonemu wydarzeniu (obrazy due, mae, zasocjowane, zdysocjowane, wyrane, zamazane, kolorowe czy czarno-biae)? Na czym polegay rnice midzy obrazem motywujcym a pozostaymi wizjami? 89

 Czy rowerzysta mg spowodowa, e wydarzenie (np. przejadka rowerowa lub zaplanowane na wieczr spotkanie z przyjacielem) byo motywujce, odpowiednio kreujc jego wyobraenie? Jaki charakter miay submodalnoci kinestetyczne: wewntrzny czy zewntrzny? Czy podczas tego procesu dobiegay z zewntrz inne odgosy, czy rowerzysta tu po przebudzeniu przesta by ich wiadom? Ile czasu powica swej strategii kadego ranka? Zadajc takie proste pytania, mona odkry najbardziej zoone i po mistrzowsku opracowane strategie. Naley pozna moliwie najwicej szczegw, uatwiaj one bowiem modelowanie strategii oraz naladowanie okrelonego stanu lub umiejtnoci. Liczenie w mylach naley do podobnej kategorii, co poprawne pisanie, poniewa wymaga stosowania wyobrae wizualnych, zwikszajcych zdolno zapamitywania. I ta sprawno jest jednak ksztatowana przez zrnicowane indywidualne strategie mistrzostwa. Jeden z uczestnikw zaj seminaryjnych, ktry osign w tej dziedzinie niezwyk biego, opowiedzia mi, jak to robi. Widzia wszystkie cyfry, niczym malekie, jarzce si neony, w lewej, grnej czci pola widzenia. Kada liczba miaa inny kolor: atwe" przybieray jasne, ywe barwy, natomiast trudne", np. liczby pierwsze - monotonne i mde. Chocia opis w wydawa mi si nieco dziwny, przedstawia konsekwentn, absolutnie skuteczn strategi, ktrej autor twierdzi z przekonaniem, i jest ona bardzo atwa" w stosowaniu i mgby nauczy jej kadego". Modelowanie mistrzostwa naley do najwaniejszych zdobyczy NLP na polu osigania doskonaoci, a proponowane przez nie techniki mona spoytkowa w kadej bez wyjtku sferze aktywnoci. KOTWICZENIE Kotwiczenie jest technik, ktr mona zastosowa w poczeniu z opisanymi ju metodami osigania mistrzostwa, aby wywrze silniejszy wpyw na wasne zachowania. Stany ducha, o czym dobrze wiesz, mog zmienia si bardzo szybko, zazwyczaj wskutek oddziaywania bodcw zewntrznych. Np. dwik dzwonka moe uruchomi emocje kojarzce si z kocem lekcji w szkole lub alarmem poarowym. Dzwonek do drzwi moe wzbudzi uczucie radoci lub strachu, w zalenoci od tego, czyjej wizyty oczekujesz. W NLP bodziec, ktry uruchamia okrelony stan psychiczny, nazywany jest kotwic. Znajc systemy reprezentacji, moesz wyobrazi sobie wiele kotwic, angaujcych wszystkie pi zmysw. Znajomy zapach moe wywoa wspomnienie z dziecistwa, podobny skutek moe wywrze fotografia, usyszana melodia lub ton gosu. Kotwice s tak powszechne, i nie zwracamy na nie uwagi, a przede wszystkim nie zdajemy sobie sprawy ze sposobu, w jaki stale na nas oddziauj, zmieniajc z minuty na minut nasz stan ducha i fizjologi caego organizmu. Posuguj si nimi nadawcy reklam, ktrzy ustanawiaj kotwice w formie marek produktw, wpadajcych w ucho melodii, obrazw lub symboli. Podobnie jak inne cechy sposobu mylenia, kotwice uatwiaj przetrwanie, czerwone wiato oznacza, ze naley si zatrzyma, wo dymu informuje o poarze. Wiele z nich dawno utracio sw przydatno, a mimo to nadal uruchamia nasze niewiadome reakcje. Uczc si ustanawia nowe kotwice, moemy skutecznie spoytkowa ten rodzaj automatycznego mylenia. Ustanawianie kotwic Pomylmy najpierw o kilku prostych kotwicach, czyli bodcach, ktre pomog nam osign 90

podany stan. Mog one angaowa dowolny z piciu zmysw, jednak najatwiej wykorzysta do tego celu trzy podstawowe, tj. wzrok, such i dotyk Np. obraz czerwonego wiata prawdopodobnie uruchomi skojarzenie z nakazem zatrzymania si. Kotwice suchowe otaczaj nas ze wszystkich stron, najczciej bywaj zawarte w rzeczywistym lub wyobraonym brzmieniu sw. Kiedy mwisz sobie uwaaj", koncentrujesz si, stajesz si czujny i rozwany. W rzeczywistoci nie musisz sysze tego sowa czy widzie czerwonego wiata, gdy bodce odebrane przez zmysy wewntrzne uruchamiaj t sam reakcj. Splatajc rce w gecie wyczekiwania stosujesz kotwic kinestetyczn lub czuciow Przygldajc si drobnym, rytualnym czynnociom, wykonywanym przez sportowcw tuz przed startem w zawodach, zauwaysz, jak rnorodne bywaj stosowane przez ludzi kotwice. Poniewa bdziemy si nimi posugiwa, ilekro odczujemy potrzeb wywoania okrelonego stanu umysu, musz one by dyskretne, innymi sowy, nie mog by oczywiste dla innych. (Przejte od goryli uderzanie si obiema rkami w piersi moe wzbudza poczucie dominacji, jeeli jednak wsppracownicy zaobserwuj ten gest, twoja dalsza kariera moe stan pod znakiem zapytania!). Kotwica musi rwnie by jednoznacznie przyporzdkowana okrelonemu celowi. Oznacza to, ze nie naley wykorzystywa w tym charakterze gestw wykonywanych wielokrotnie w cigu dnia. Np. uniesiony do gry kciuk lub znak koa uczyniony przez zczenie kciuka z palcem wskazujcym mog by idealnym bodcem, uruchamiajcym pozytywne nastroje, lecz nie bd one jednoznacznie przyporzdkowane konkretnemu stanowi mistrzostwa, ktry pragniesz wywoa. Wymyl teraz trzy bodce, angaujce po jednej z trzech gwnych modalnoci. Kotwic wzrokow moe by dowolny obraz, ktry kojarzysz z okrelonym stanem umysu, np. wybrany obiekt z twojej wizji mistrzostwa. Kotwic suchow mogoby by sowo, ktre najlepiej ilustruje podany stan, np. pewno siebie" lub spokj". W charakterze kotwicy kinestetycznej moesz wykorzysta rzeczywisty bodziec czuciowy, np. dotknicie kciukiem wskazujcego lub rodkowego palca - gest zarwno dyskretny, jak i nie stosowany powszechnie. Jednak rwnie dobrze moe ni by podkurczenie palcw lewej stopy lub podrapanie si w kark. Aby nada wybranym bodcom charakter kotwic, przywoaj w wyobrani dowiadczenie mistrzostwa, rozwijajc je a do punktu kulminacyjnego, w ktrym wszystkie modalnoci s silnie zaznaczone i doznajesz oglnego poczucia doskonaoci. Wkraczajc w t faz, zastosuj wszystkie trzy kotwice - jednoczenie lub jedn szybko po drugiej. Wypowiedz wybrane sowo lub sowa, zobacz obraz i wykonaj zaplanowany gest. Owe trzy bodce zostay w ten sposb skojarzone z dowiadczeniem mistrzostwa. Jeeli nie jeste pewien, czy wystarczajco intensywnie przeye to wyobraenie lub nie zastosowae kotwic we waciwym momencie, powtrz wiczenie. Kolejne wizualizacje wzmocni skojarzenie kotwic z okrelonym stanem ducha. Rzutowanie w przyszo Wykorzystajmy teraz opisan wyej technik. Przeyj w wyobrani przysz sytuacj, w ktrej zechcesz przywoa swj stan mistrzostwa wiczenie w wyobrani wydarze z przyszoci okrelane jest mianem rzutowania w przyszo (zetknlimy si ju z tym terminem). Zwizualizuj czynno, ktr pragniesz wykonywa lepiej, lecz tym razem zwr uwag na bodce wywoujce poczucie niemonoci, lku, wiadomoci wasnych ograniczonych moliwoci i wszelkie hamujce ci doznania. Tak rol moe peni wkroczenie na scen, wejcie do gabinetu szefa, czyj gos, powstanie z miejsca, by wygosi referat, bd inny czynnik, ktry zazwyczaj bezporednio poprzedza wykonanie okrelonej czynnoci, paraliujc ci emocjonalnie. 91

Rozpoznawszy ten bodziec (bdcy w istocie skuteczn kotwic negatywn), ponownie przeyj w wyobrani wybran scen i zastosuj wszystkie trzy kotwice mistrzostwa, dziki ktrym w jednej chwili przywoasz podany stan. Powysze wiczenie wykonaj kilkakrotnie. Twoje emocje zapewne ulegn natychmiastowej zmianie, poniewa zostay bezporednio skojarzone z wczeniejszym, silnym wyobraeniem i wywoanymi przez nie odczuciami. Jeeli towarzyszy ci inna osoba, zaobserwuje u ciebie zmiany fizjologu, odzwierciedlajce nowy stan umysu. Moesz sprbowa zmieni kolejno kotwic lub zastosowa je jednoczenie. Niewykluczone, i jedna z nich (np. kinestetyczna) w zupenoci wystarczy, by natychmiast osign podany efekt. Ostatnim etapem jest oczywicie zastosowanie opisanych technik w praktyce. Postaraj si znale sposobno do spoytkowania kotwic. Ilekro odbierzesz jaki negatywny bodziec, przywoaj na pomoc kotwice mistrzostwa i ciesz si stanem ducha, ktry sam wybrae Prbuj osiga doskonao w kadej sferze aktywnoci i zaobserwuj, jak zmieni si wwczas twoje ycie. Kotwiczenie przynosi niemal natychmiastowe efekty, tote naley do najpotniejszych technik Ingerujc w utrwalone wzorce zachowa moe tez wywoywa sporo zamieszania, o ile nie bdziesz stosowa tej techniki w rozsdny, wywaony sposb, stopniowo doskonalc swe subiektywne umiejtnoci w miar dowiadczania coraz wikszych, obiektywnych sukcesw. Kotwice s szczeglnie przydatne wwczas, gdy nagle musisz skorzysta z okrelonych zasobw. W takich sytuacjach powiniene jedynie zachowa wiadomo negatywnego bodca, ktry sygnalizuje pojawiajce si problemy. Nastpnie moesz wykorzysta pozytywne kotwice, ktre wybrae, przewiczywszy uprzednio w mylach swoje stany mistrzostwa. Kotwiczenie zasobw Tzw. kotwiczenie zasobw odnosi si do kotwic kojarzonych z rozmaitymi zasobami emocjonalnymi, np. pewnoci siebie, spokojem, kreatywnoci, asertywnoci itp. Aby je ustanowi, musisz przypomnie sobie i odtworzy w mylach sytuacje, w ktrych towarzyszyy ci te stany umysu, stosujc inn kotwic dla kadego rodzaju zasobw. W ten sposb uzyskasz do nich dostp, ilekro bd ci potrzebne. NLP opracowao rwnie szereg innych technik, obejmujcych wykorzystanie kotwic. Niektre z nich su do leczenia fobii i nie powiniene zajmowa si nimi, dopki nie przyswoisz sobie podstawowych umiejtnoci i nie odniesiesz kilku sukcesw. Inne metody s z kolei pomylane jako element terapii prowadzonej przez specjalist i nie nadaj si do samodzielnego stosowania. Jednak ju teraz dysponujesz szerok gam umiejtnoci, dziki ktrym moesz wprowadzi w swym yciu zasadnicze zmiany, przejmujc nad nim wiksz kontrol oraz zyskujc nowe moliwoci wyboru i znacznie wicej szans na osignicie upragnionych celw.

10 Stosunki z innymi ludmi a osiganie wasnych celw

Jedno z omwionych w rozdziale 1 zaoe NLP brzmi: Tre komunikatu okrela reakcja odbiorcy". Obojtne, w jaki sposb porozumiewamy si z innymi - za pomoc wypowiedzi ustnej, pisemnej czy jzyka gestw - zawsze robimy to w okrelonym celu, pragniemy np. przekaza informacj, ostrzec, wywrze wraenie lub rozbawi drug osob. Jeeli osigamy zamierzony rezultat, komunikacja jest skuteczna, bez wzgldu na to, jak niekonwencjonalnymi lub pozornie nieodpowiednimi rodkami posuylimy si w tym akcie. Jeeli natomiast reakcja odbiorcy jest inna od zamierzonej, prba porozumienia zakoczya si fiaskiem. Nadawcy reklam oraz specjalici z dziedziny public relations doskonale znaj t zasad, ponoszc 92

nakady na komunikacj, pragn uzyska w zamian wymierne efekty. Bez wzgldu na to, jak jednoznacznie i przejrzycie sformuowany jest przekaz (pisemny czy ustny), prawdziwym sprawdzianem jego skutecznoci jest osignity wynik. NAWIZYWANIE KONTAKTU Umiejtno efektywnego komunikowania si oznacza umiejtno osigania zamierzonych rezultatw lub celw poprzez oddziaywanie na innych. Powysze stwierdzenie odzwierciedla najwaniejszy aspekt tego, co NLP okrela mianem kontaktu. Wzajemne zrozumienie i szacunek sprawia, ze komunikacja moe by ograniczona do minimum, nie tracc na skutecznoci. Dwie osoby, midzy ktrymi istnieje kontakt, stojc w przeciwlegych ktach zatoczonego pomieszczenia, jednym krtkim spojrzeniem mog przekazywa sobie skuteczne komunikaty. Natomiast brak kontaktu sprawia, ze dyrektor, ktry tumaczy pracownikom przyczyny planowanych zwolnie, nie osignie zamierzonego rezultatu, choby najstaranniej dobiera sowa, uzupeniajc je wystudiowanymi gestami i posikujc si drogim sprztem audiowizualnym. Midzy kontaktem a komunikacj istnieje cisa wspzaleno. Jedna wypowied moe ustanowi wi, ktra z kolei uatwia zrozumienie nastpnych przekazw. W pewnych przypadkach komunikat moe jednak wywoa u drugiej osoby negatywne uczucia, a nawet zerwa kontakt, nie wystarczy zatem rozwane dobieranie sw, sposobu wypowiedzi i towarzyszcych jej gestw. Jedynym sprawdzianem skutecznoci komunikacji jest uzyskany wynik. Omwilimy wczeniej jeden istotny czynnik kontaktu, mianowicie wsplne preferencje co do systemu reprezentacji. Np. wzrokowiec" znacznie lepiej bdzie radzi sobie w rozmowie z innym wzrokowcem ni z osob o preferencjach kinestetycznych. Pomylnie bd si ukada stosunki midzy dwiema osobami preferujcymi zmys suchu, cechujcymi si zapewne podobn, wrodzon umiejtnoci suchania, a take jednakowym tempem i przejrzystoci wypowiedzi. Jednake kontakt mona nawiza rwnie z osob o odmiennych preferencjach, rozpoznajc je i odzwierciedlajc" jej reakcje fizjologiczne. Odzwierciedlanie Odzwierciedlanie jest zjawiskiem niezwykle powszechnym. Przygldajc si dwm osobom pochonitym rozmow, czsto zauwaamy, ze sylwetka jednej z nich jest lustrzanym odbiciem drugiej. Obie przyjmuj t sam poz, pochylajc si do przodu lub do tyu, splatajc rce na karku lub opierajc okcie na biurku, i nie zdaj sobie z tego sprawy, odzwierciedlenie bowiem jest niewiadomym, naturalnym sposobem wyraania kontaktu. Moe ono obejmowa rwnie sposb wypowiedzi, intonacj i ton gosu, rytm oddychania i inne cechy fizjologiczne. Zastanawiajce wydaje si to, ze dwie osoby, midzy ktrymi istnieje kontakt, nie musz mie wsplnych zainteresowa, a jeeli tak si dzieje, nie musz by co do nich jednomylne. Kontakt wynika raczej ze wsplnego sposobu mylenia i odczuwania ni treci myli lub treci komunikacji. Odzwierciedlanie jest jednak umiejtnoci, ktr mona opanowa, specjalici z tej dziedziny nie kryj, i zawdziczaj sw sprawno treningom. Odzwierciedlajc w naturalny sposb gesty osoby, z ktr rozmawiasz, moesz stworzy wraenie kontaktu, ktry mgby zaistnie midzy wami w przypadku jednakowych preferencji co do sposobu mylenia Skuteczni negocjatorzy i sprzedawcy czsto przejawiaj t umiejtno. Omawiana technika posuwa si jednak znacznie dalej Jak wiemy, jzyk ciaa moe uatwi lub utrudni komunikacj. Osoba, ktra siedzi odchylona do tyu, z rkami splecionymi na piersiach i skrzyowanymi nogami, zazwyczaj nie jest nastawiona przychylnie; nie ma zamiaru nawiza kontaktu, co potwierdzaj jej gesty. Natomiast kto, kto pochyla si do przodu, jest 93

oywiony i patrzy na ciebie z uwag, prawdopodobnie przyj otwarte, pozytywne nastawienie. Mechanicznie odzwierciedlajc jzyk gestw nie wywrzemy zatem wpywu na klienta i nie zawrzemy transakcji. Skoro jednak skonno do przejmowania sposobu zachowania innej osoby ma charakter niewiadomy, moemy z rozmysem wywoywa zmiany w fizjologii naszego rozmwcy, a tym samym w jego nastawieniu, stosujc pozytywne" gesty, tempo wypowiedzi i ton gosu, ktre bdzie on bezwiednie naladowa. Dopasowanie i prowadzenie Wyobra sobie, e prbujesz uspokoi kogo, kto jest bardzo rozgniewany, mwi gono, podniesionym tonem. Dc do nawizania kontaktu, zapewne dopasujesz do niego swoj szybko wypowiedzi i skal gosu, by sta si takim jak on" i wykaza w ten sposb, e rozumiesz jego emocje. Spokojna, cicha wypowied prawdopodobnie nie dotaraby do tej osoby, gdy w stanie silnego wzburzenia nie reagujemy bezporednio na odmienny tryb i ton komunikacji. Jeeli jednak bdziesz stopniowo obnia ton gosu i zmniejsza tempo wypowiedzi, twj rozmwca zacznie niewiadomie dopasowywa si do ciebie, stajc si taki jak ty. Jeszcze bardziej redukujc szybko mwienia i intensywno ruchw sprawisz, e i on zacznie zachowywa si, a tym samym myle, bardziej racjonalnie. Osigne zatem zamierzony cel, doprowadziwszy osob do stanu, w ktrym moe ona logicznie rozumowa, a zwaszcza zrozumie komunikat, ktry starasz si jej przekaza. Moe to wydawa si niewiarygodne, ale ta metoda naprawd jest skuteczna. Jeeli nigdy dotd nie zetkne si z omawian technik, powiniene j wyprbowa. Wybierz sytuacj, w ktrej zechcesz zmieni stan emocjonalny drugiej osoby lub sprawi, by zacza ona uwanie sucha twych sw. Sekret tej umiejtnoci polega na powstrzymaniu si od przybierania postawy pana sytuacji" oraz oczekiwaniu, a partner odzwierciedli najdrobniejszy twj gest, zanim wykonasz nastpny. Omawiana technika okrelana jest terminem dopasowania i prowadzenia. Wiele osb, ktre wydaj si posiada wrodzony dar komunikacji, niewiadomie stosuje j przez cay czas. Ty rwnie moesz j spoytkowa w swoich kontaktach z innymi. WYKORZYSTANIE TECHNIK NLP DO CELW ZAWODOWYCH Naprawd skuteczna komunikacja wymaga kilku umiejtnoci. Preferowany sposb mylenia rozpoznajemy ma podstawie doboru sw i zwrotw (np. widz, co masz na myli" lub sysz, co mwisz"), szeregu reakcji fizjologicznych oraz wzrokowych wskazwek systemu reprezentacji. Zatem odzwierciedlanie mona stosowa w poczeniu z odpowiednimi sowami, gestami oraz obserwacj ruchw oczu rozmwcy. Sprzeda Co NLP moe zaoferowa sprzedawcom? Zakadajc, e ustalie preferowany system reprezentacji potencjalnego klienta, zastanwmy si, co powiniene zrobi lub powiedzie, by wpyn na jego decyzje. Moesz rozpocz od wczenia do wasnego jzyka sw i zwrotw, ktre pasuj do jego sposobu mylenia. Jeeli pragniesz sprzeda polis ubezpieczeniow osobie o preferencjach kinestetycznych, mgby uy nastpujcych sformuowa: Prosz sobie wyobrazi, co by pan czu, gdyby...", Jestem przekonany, e uchwyci pan znaczenie...", Chciabym jeszcze dotkn kwestii...". Nawet gdyby tego typu stwierdzenia wydaway ci si nienaturalne, a ich oddziaywanie - wtpliwe, moesz dziki nim osign zdumiewajce rezultaty. Posugujc si nimi, mwisz jzykiem twojego klienta. Na tobie sprawiaj one wraenie wymuszonych lub dziwnych tylko dlatego, e twoje preferencje s odmienne i instynktownie uywasz innych zwrotw. wiadomie dobierajc wypowiedzi, wielokrotnie 94

apelujesz do kinestetycznego sposobu mylenia twojego klienta. Poruszajc temat urlopu, na jaki bdzie go sta, gdy nadejdzie termin wypaty ubezpieczenia, nadal bdziesz mwi raczej o zwizanych z nim odczuciach, ni o widokach i dwikach, ktre opisujesz, by rozbudzi wyobrani osb o innych preferencjach. Uywajc sformuowa nie przystajcych do sposobu mylenia potencjalnego nabywcy, nie tylko tracisz cenny czas, ale moesz osign skutek odwrotny od zamierzonego, wypowiedzi bowiem postrzegane jako obce" zazwyczaj zostaj odrzucone. Posu sw kinestetyczn prezentacj o krok dalej i pozwl klientowi odczu dotyk byszczcych broszur, zamiast kaza mu patrze na nie z daleka i sucha twego gosu. Przyjazne pooenie rki na jego ramieniu moe rozstrzygn o zawarciu transakcji - podczas gdy osoba preferujca inny system reprezentacji wskutek takiego gestu zechce pozby si ciebie jak najszybciej! Jeeli sprzedajesz dom, pozwl kinestetycznemu nabywcy obej go dookoa we wasnym tempie i odczu jego klimat. Nie przerywaj jego skupienia adnymi bodcami suchowymi, np. sowami. Aby zachci klienta, zwr jego uwag na gadko wypolerowan mahoniow balustrad, misiste runo dywanu, wliczonego w cen, lub na faktur kamiennego kominka. Ale przede wszystkim pozwl mu zatrzyma si na chwil przy kadym nowym odczuciu. Ustal preferowany przez klienta sposb mylenia i posu si nim w celu nawizania kontaktu i sfinalizowania sprzeday. wiczenie w wyobrani przyszych zachowa, zwane rzutowaniem w przyszo, jest kolejn technik NLP, wykorzystywan przez sprzedawcw, lecz rwnie skuteczn we wszystkich sytuacjach, w ktrych pragniesz nakoni kogo do podjcia okrelonego dziaania. Bdc sprzedawc, przeprowadzisz w wyobrani prezentacj handlow i zwizualizujesz wynik, ktry pragniesz osign Wielokrotnie powtarzane wyobraenie utrwali wspomnienie sukcesu, dodajce ci wiary we wasne siy, ktra czsto decyduje o ostatecznym sukcesie. Przeprowadzone badania dostarczaj licznych i przekonujcych dowodw na radykaln popraw wynikw sprzeday wskutek zastosowania wyej omwionych metod. Dziki technikom NLP moemy rwnie skorygowa gboko zakorzenion, negatywn samoocen, a take powiela doskonae zachowania w rnych sytuacjach lub kopiowa mistrzostwo innego modela" (np. najlepszego sprzedawcy w firmie). Ponownie przejrzyj metody zmiany kontekstu oraz przekona na temat samego siebie, opisane w rozdziaach 41 7, i zacznij stosowa je w sprzeday oraz wywieraniu wpywu na innych. Drugie, bardziej pragmatyczne podejcie do omawianej dziedziny zakada, ze sprzeda sprowadza si do odpierania zarzutw. Jeeli tak jest rzeczywicie, naley znale kreatywn odpowied na kade zastrzeenie. Wymaga to przeramowania" pytania lub kwestii, umoliwiajcego znalezienie innego punktu widzenia, omijajcego wysunity zarzut. Techniki zrczno jzykowa" oraz punkty widzenia", omwione w rozdziale 7, wskazuj wiele moliwoci rozwikania pozornie nierozwizywalnych problemw lub odpowiedzi na krytyczne uwagi Jeeli jeste sprzedawc, definicj problemu moesz zastpi wysunitym zarzutem, a nastpnie zastosowa zrnicowane punkty widzenia Wybierz te, ktre wydaj ci si najlepsze, i w razie potrzeby zacznij uwzgldnia je w swych prezentacjach. Metamodel, zajmujcy si oddziaywaniem sw na zachowania jednostki, pozwala na dokonanie podobnego przeramowania (Nie sta mnie na taki wydatek". A gdyby byo pana sta, czy wwczas byby pan zainteresowany?" Po tych sowach wyjaniasz klientowi, jak mgby gospodarowa swym budetem i ile byby w stanie zaoszczdzi na innych wydatkach.) Prezentacje Jednym z celw zawodowych, jakie mona osign dziki technikom NLP, jest skuteczne i przekonujce zachowanie si w roli uczestnika lub przewodniczcego dowolnego zebrania. 95

Opracowane przez t dyscyplin metody odnosz si rwnie do prezentacji handlowych lub wygaszania przemwie, zarwno przed licznym audytorium, jak i wskim gronem suchaczy Oczywicie midzy tymi dwiema sytuacjami istniej rnice. Przemawiajc do tumu, nie bdziesz w stanie rozpozna indywidualnych preferencji dotyczcych sposobu mylenia (i niewielki przyniosoby to poytek), tote aby przyku uwag wikszoci suchaczy na moliwie najduszy czas, uyjesz zrnicowanych wypowiedzi, obejmujcych wszystkie trzy podstawowe modalnoci. Zawodowi mwcy doskonale o tym wiedz, dlatego tez przeplataj wyraenia charakterystyczne dla wzrokowego i suchowego trybu mylenia. Znacznie mniej osb zdaje sobie spraw z tego, ze naley uywa bogatego zestawu bodcw zmysowych, nie ograniczajc si do sw odzwierciedlajcych system reprezentacji preferowany przez samego mwc. Drobny przedmiot przekazany suchaczom w celu zilustrowania okrelonej tezy, co, czego mona dotkn i obrci w doniach, moe zdziaa cuda jako rodek przykuwania uwagi osb mylcych kinestetycznie. Znajomo metamodelu jest atutem w sytuacji, kiedy musisz sprawnie myle stojc przed suchaczami. Najtrudniejsze pytania, w tym kwestionowanie atrakcyjnoci oferty, mieszcz si w ramach jego standardowych wzorcw Np. To si nigdy nie sprawdzio " (nigdy?), To oczywiste " (oczywiste dla kogo?). Stosujc tego typu zabiegi, potraktujesz swych potencjalnych klientw uprzejmie, a jednoczenie ostatnie sowo bdzie naleao do ciebie. W Wielkiej Brytanii lk przed wystpieniami publicznymi jest bardzo rozpowszechniony, mona go jednak zwalczy bez trudu, stosujc techniki NLP, umoliwiajce przeramowanie wasnej samooceny oraz wiczenie w wyobrani podanych zachowa na dugo przed wystpieniem wobec rzeczywistych suchaczy. ZASTOSOWANIE TECHNIK NLP W STOSUNKACH Z INNYMI Techniki odnoszce si do wykonywania zawodu sprzedawcy, uczestnictwa w zebraniach i prezentacji oferty handlowej mona zastosowa zawsze wwczas, gdy prbujemy nakoni inn osob do okrelonego zachowania, poczynajc od uzyskania zwrotu pienidzy za odniesione do sklepu towary po zachcenie dzieci do posprztania zabawek. Wikszo naszych problemw wydaje si dotyczy stosunkw z innymi. Rozwamy pospolity przypadek wsppracy z osob, ktra dziaa ci na nerwy". Nigdy nie nawizaby z ni znajomoci, gdyby nie byt do tego zmuszony. Niestety, twj zawd wymaga utrzymywania kontaktw z t osob. W jaki sposb NLP moe pomc w rozwizaniu tego rodzaju problemu? Mgby rozpocz od zastosowania w praktyce zaoe omwionych w rozdziale 1. Pamitaj, e kady z was posiada odmienn map, interpretujc otoczenie w sobie tylko waciwy sposb i inaczej rozkadajc akcenty. Twj wsppracownik moe przywizywa wag do czego, co ty uwaasz za bahe, i na odwrt - twoje priorytety mog wydawa si prawie nieobecne w jego mylach. Zrozumienie, e aden z was nie zna obiektywnej rzeczywistoci, lecz widzi j w ograniczony i przefiltrowany sposb, moe by lekcj pokory. Roszczenie pretensji do znajomoci obiektywnych faktw i prawa do ich oceny jest nie tylko pozbawione racji, ale rwnie nieprzydatne; nie osigniesz w ten sposb zamierzonych rezultatw. Skuteczna komunikacja nie polega na stosowaniu decydujcych argumentw, lecz na zrozumieniu mapy drugiej osoby i nawizaniu w ten sposb owocnego kontaktu. Powysze stwierdzenie nawizuje do zaoenia, i w komunikacji liczy si wynik. Jeeli kto moe wywrze negatywny wpyw na twj stan ducha i wytyczone cele (a nawet na tw karier), a komunikacja nie przynosi podanych rezultatw, naley rozpozna system mylenia preferowany przez t osob. Pracownik pewnej firmy, zatrudniony na kierowniczym stanowisku, stale popada w konflikt ze swoj szefow. Ukoczywszy kurs NLP, nagle zda sobie spraw, e oboje mwili rnymi jzykami. Kilka sw wypowiedzianych przez szefow w dniu, kiedy mczyzna w powrci do pracy, podpowiedziao mu, e preferuje ona kinestetyczny sposb mylenia. Kilka dni pniej, podczas dyskusji nad wanym 96

sprawozdaniem, ktre obojgu napsuo wczeniej wiele krwi, stara si unika charakterystycznych dla siebie wyrae wzrokowych" (Czy nie widzi pani tego w ten sposb"? To wyglda dobrze."), zastpujc je sowami, czsto uywanymi przez szefow: Potrafi lepiej uchwyci cao", ten akapit odczuwa si znacznie lepiej", co by pan czu, gdyby... ?" Ponadto mwi wolniej, gdy dotychczasowe tempo jego wypowiedzi najwyraniej irytowao szefow. Znalaz wyjcie z impasu komunikacyjnego, uwiadamiajc sobie, e ludzie interpretuj to samo zjawisko w rny sposb. Zacznij zatem rozpoznawa preferowane systemy reprezentacji innych osb i spoytkuj t wiedz w kadym akcie komunikacji i w kadego rodzaju stosunkach. Rozpoznawanie preferencji co do treci ycia" Moje dowiadczenia dowodz, i problemy we wzajemnych stosunkach bywaj rwnie skutkiem odmiennych preferencji co do kategorii robi", mie", by", wiedzie" i wspy", omwionych w rozdziale 2. W twoim otoczeniu mog by osoby, ktre s zadowolone tylko wwczas, gdy wszyscy wok co robi". Nawet jeli twoje sprawy subowe s zaatwione i zgromadzie wszystkie niezbdne informacje, twj wsppracownik moe stwierdzi, e nic nie robisz. Nietrudno ulec frustracji, wiedzc, i owo robi" nie jest najwaniejsze, lub e potrzebujesz wicej danych (wiedzie) albo dodatkowych funduszy (zdoby), pracownikw, maszyn itp. By zadowoli t osob, czasem wystarcz pozorowane dziaania, ktre mog procentowa popraw waszych wzajemnych stosunkw. Jeeli zatem zgadzasz si na drobn zmian procedury lub systemu pracy, zrb" co, np. zacznij przerzuca fiszki w kartotece lub napisz sprawozdanie. Przejaw jak form dziaania, co moe przynie niespodziewane efekty. Odpowiadajc w ten sposb na oczekiwania wsppracownika, moesz np. podnie swe umiejtnoci w zakresie organizacji pracy. Obserwujc zachowania, wypowiedzi oraz przyczyny irytacji twych kolegw, wkrtce rozpoznasz ich preferencje: Dlaczego nie zrobie tego do tej pory?", Czy jeszcze nie zdobye nowego zaworu?", Czy nadal nie wiemy, kto produkuje ten artyku?", Zapytae Charliego, czy nie ma nic przeciwko temu? (wspy), Bd zadowolony, gdy to wylemy". Nieuzasadnione animozje i wrogo midzy tob a koleg z pracy mog wynika rwnie z odmiennych preferencji w zakresie sekwencji treci ycia. Dlaczego siedzi bezczynnie, dopki nie otrzyma wszystkich informacji? Pracujc w tym tempie z pewnoci przegramy z konkurencj." Bywaj one tem problemw we wzajemnych stosunkach znacznie czciej ni rnice kulturowe, spoeczne lub rozbiene pogldy polityczne. Poznawszy ten aspekt indywidualnych map rzeczywistoci, moemy wykorzysta zgromadzon wiedz, by poprawi stosunki z innymi i zrealizowa podane cele. Ukadanie stosunkw z innymi Przeramowanie jest uniwersaln metod kreowania moliwoci wyboru, skuteczn rwnie w sferze stosunkw interpersonalnych. Czy moesz znale kontekst, w ktrym zachowanie twoich kolegw byoby moliwe do zaakceptowania, a nawet godne pochway? Czy oprcz zych istniej rwnie pozytywne aspekty waszych wzajemnych relacji (np. Mark jest nieznony, ale z nim zawsze wiesz, na czym stoisz"). Sprbuj zmieni kontekst, by ujrze sytuacj w innym wietle: Widuj go zaledwie raz w tygodniu, wic nie musz zaprzta sobie tym uwagi". Jeeli irytuje ci konkretna cecha lub sposb zachowania okrelonej osoby, np. ton gosu lub szczeglny sposb mwienia, zwizualizuj wasz ostatni rozmow zmieniajc jedn lub dwie submodalnoci. Mgby rozpocz od zastpienia gosu mskiego kobiecym lub odwrotnie, 97

chyba e bardziej inspiruje ci np. Kaczor Donald. Moesz rwnie wyobrazi sobie, i osoba ta ma okoo 30 cm wzrostu, i zaobserwowa, jak zmieni si wwczas jej oddziaywanie na ciebie. Zastpiwszy wszystkie negatywne submodalnoci wzmacniajcymi, zapoyczonymi z spotkania z kim, kogo szanujesz i z kim utrzymujesz yczliwe stosunki, moesz cakowicie przeobrazi charakter waszych wzajemnych relacji. Ilekro odbierzesz bodziec zmieniajcy twj stan (moe nim by w szczeglny sposb mwienia lub odgos krokw tej osoby, zbliajcych si do drzwi twojego pokoju) zastosuj opracowan zawczasu kotwic, ktra pozwoli ci zapanowa nad wasnymi odczuciami. Postpujc w ten sposb, moesz ksztatowa swe stosunki z innymi wedug wasnej woli, dostrzegajc zarazem wszelkie merytoryczne problemy (jeeli takie wystpuj) w nowym, bardziej obiektywnym wietle. Najwaniejsze jest jednak to, i od tej chwili relacje z okrelon osob nie bd ci przeszkadza, lecz pomaga w osiganiu celw. Sprbuj dowolnie zmieni submodalnoci stosujc rzutowanie w przyszo. Powtarzaj w mylach wyobraenie nadchodzcego spotkania, a przestanie ono uruchamia dotychczasowe reakcje. Kilka tego rodzaju prb" sprawi, i przeprogramujesz swj umys i przy najbliszej okazji odegrasz now rol z niezachwian pewnoci siebie. Nie zapominaj o tym, czego nauczy ci metamodel. Osoby uwaane powszechnie za asertywne lub apodyktyczne czsto posuguj si jego wzorcami, zastawiajc na ciebie puapki Wielokrotnie w nie wpadszy, zaczniesz odczuwa dyskomfort w rozmowie z nimi i negatywnie ocenia cao waszych relacji. Staraj si rozpoznawa utarte schematy jzykowe i traktuj je stosownie do ich rzeczywistej wartoci, zamiast reagowa emocjonalnie na kade nieuzasadnione sowo czy stwierdzenie Sformuowanie w mylach waciwego pytania cakowicie odmieni twj stan ducha (zapewniajc ci zrozumienie i opanowanie sytuacji), dziki czemu bdziesz mg zacz zadawa je gono, przeobraajc charakter wzajemnych stosunkw Kiedy zadasz okoo dziesiciu uprzejmych pyta metamodelu, twj kolega czy szef z pewnoci zacznie darzy ci wikszym szacunkiem, bez wzgldu na to, czy wzronie rwnie jego sympatia do ciebie. Zastosowanie omwionych wczeniej technik harmonizowania sposobu mylenia, odzwierciedlania oraz dopasowania i prowadzenia sprawi natomiast, ze bdziesz zarwno szanowany, jak i lubiany. Powysze metody stanowi niezwykle skuteczne rodki zmiany twojego wizerunku w oczach innych osb, niewiadomych stosowanych przez ciebie zabiegw. Rozpatrywane zasady dotycz wszelkiego typu relacji. Jeeli w twoim yciu najbardziej licz si stosunki rodzinne i towarzyskie, natomiast do spraw zawodowych przywizujesz mniejsz wag, proponowana metoda moe okaza si przydatna w odniesieniu do wskiego grona rodziny i przyjaci. W otoczeniu kadego z nas jest jednak kto, kto w znacznym stopniu oddziauje na nasze ycie, wpywajc na skuteczno w deniu do celw, oraz kilka osb o znaczeniu drugoplanowym. Warto zatem uporzdkowa tych kilka istotnych relacji, ktre najsilniej wpywaj na nasze uczucia i osignicia. Stosunki z partnerem Chocia zazwyczaj ywimy niezachwiane przekonanie o doskonaej znajomoci charakteru wasnej ony lub ma, kady spr ujawnia rnice midzy naszymi indywidualnymi mapami rzeczywistoci, nierzadko rwnie gbokie jak w przypadku osb spotykanych w pracy. Ich rdem s wielokrotnie ju wspomniane odmienne preferencje w zakresie sposobu mylenia. Czy ktre z poniszych zda wydaje ci si znajome? Kocham ci, skarbie owiadcza m wrciwszy do domu Nie kochasz mnie odpowiada ona. O czym ty mwisz? pyta zaskoczony. 98

 Sowa nic nie kosztuj. Ju od dawna nie przynosisz mi kwiatw, nigdy razem nie wychodzimy, nigdy nie patrzysz na mnie tak jak dawniej Co to znaczy: nie patrz na ciebie"? Mwi ci, e ci kocham. Midzy maonkami nabrzmiewa konflikt. Ona pragnie widzie przejawy mioci To, co syszy, nie ma dla mej znaczenia, bez wzgldu na przejrzysto komunikatu, sformuowanego przez mylcego suchowo ma. Przypatrzmy si teraz maestwu o odwrotnym ukadzie preferencji. M okazuje onie mio w sposb wizualny, obsypujc j kwiatami i upominkami, zapraszajc do restauracji i na koncerty, zwracajc uwag na stroje. Pewnego dnia ona stwierdza Nie kochasz mnie. M zostaje wytrcony z rwnowagi: Jak moesz tak mwi? Spjrz, jakie zapewniem ci warunki (wskazujc rk pokj) A te wszystkie miejsca, ktre zobaczya podczas naszych zagranicznych podry? Czy nie widzisz, e ci kocham? Ale nigdy mi tego nie mwisz. Nigdy nie sysz od ciebie tych sw Kocham ci wrzeszczy m, a sycha go dwie ulice dalej. Nietrudno przewidzie, jak bezcelowe bd kolejne prby porozumienia w przypadku tego typu niezgodnoci. Wyobramy sobie kolejn niedobran par o klasycznym ukadzie modalnoci, t.j kinestetycznego mczyzn i kobiet o preferencjach wzrokowych. M wraca do domu i przytula on Nie dotykaj mnie wrzeszczy ona zawsze si na mnie rzucasz. Tylko to potrafisz robi Dlaczego nie moemy razem wyj i rozerwa si, jak inne maestwa. Popatrz na mnie, zanim mnie dotkniesz. O ile rozumie si sposb mylenia partnera, drobna korekta zachowania pozwala na popraw sytuacji. Najczciej jednak maonkowie nie s wiadomi prawdziwej przyczyny owej niemonoci porozumienia si, ktra prawdopodobnie przejawiaby si rwnie w zwizku z inn osob. Dlaczego tego rodzaju sytuacje zdarzaj si w bliskich zwizkach, w ktrych spodziewalibymy si po kadym z partnerw znajomoci preferencji drugiej strony? W przypadku mioci romantycznej oddziaywanie tych preferencji bywa spotgowane, najlejsze dotknicie, szczeglne spojrzenie lub ton gosu mog uruchomi nieproporcjonalnie siln reakcj. Obserwowanie tego rodzaju zwizkw jest doprawdy pogldow lekcj potgi odzwierciedlania, harmonizowania systemw reprezentacji i innych technik NLP. Nie naley jednak zapomina, e mio romantyczn charakteryzuj pewne wyjtkowe cechy. W pierwszej fazie, kiedy zakochujemy si, z reguy uywamy wszystkich trzech modalnoci, pragnc zadowoli i zrozumie drug stron, tote indywidualne preferencje pozostaj ukryte M patrzy dawniej na on w szczeglny sposb i kupowa jej kwiaty i obejmowa czule i mwi sowa, ktre sprawiay jej przyjemno. W miar przygasania mioci romantycznej kada ze stron powraca do preferowanego sposobu mylenia, ktry uwaaa za najwaniejszy dla obojga, poniewa by on najwaniejszy dla niej. Jeeli midzy dwojgiem partnerw istnieje tego typu dysharmonia i adne z nich nie rozumie jej prawdziwej natury, nawizany w pierwszej fazie kontakt nie ma szans przetrwania. Nie oznacza to bynajmniej, e kady czowiek posuguje si tylko jednym systemem reprezentacji. Wprost przeciwnie, uywamy wszystkich modalnoci, lecz jedn z nich wyranie preferujemy. Zatem o ile chcielibymy, by partner mwi, ze kocha, i okazywa to, istnieje tylko jedna forma okazania tych uczu, stanowica szyfr do naszych indywidualnych preferencji i sprawiajca, i czujemy si bezgranicznie kochani. Zwyke odzwierciedlanie, obejmujce kontakt wzrokowy, gesty, dotknicia, poszanowanie przestrzeni osobistej", ton gosu i szybko mwienia, pozwolioby unikn wielu maeskich problemw. Delikatne dopasowanie i prowadzenie umoliwioby wwczas niemal kad podan zmian stanu, zwaszcza gdyby zabiegom tym towarzyszyy sowa zgodne z 99

preferencjami partnera. NLP oferuje skuteczne strategie we wszelkiego rodzaju sytuacjach, nie wyczajc romantycznej mioci. Wykonujc ponisze wiczenie, moesz rozpozna wasn strategi. Najkorzystniej byoby pracowa wsplnie z inn osob, poniewa jzyk gestw zazwyczaj dostarcza informacji szybszych i dokadniejszych ni wiadome, werbalne odpowiedzi. Moesz jednak wykona to zadanie samodzielnie, zwaszcza jeli nauczye si precyzyjnie rozpoznawa submodalnoci kreowanych wizji. Po pierwsze, sprbuj przypomnie sobie konkretn sytuacj, kiedy czue si bezgranicznie kochany. Powr do tej chwili i przeyj j ponownie, doznajc tego samego uczucia (w razie potrzeby moesz osign stan alfa i wykona to wiczenie tak jak inne, wymagajce przywoania wspomnie). Odpowiedz na ponisze pytania. Aby dowiadczy tak gbokiego uczucia mioci, partner musi okaza je poprzez: Bodce wzrokowe: kupujc ci prezenty? zapraszajc ci np. do restauracji, na koncerty etc.? patrzc na ciebie w okrelony sposb? (Osoba, ktra towarzyszy ci podczas wykonywania tego wiczenia, powinna uwanie obserwowa wszelkie sygnay potwierdzenia, np. lekkie skinienia gowy lub zmian wyrazu twarzy, poprzedzajce odpowied werbaln )

Bodce suchowe mwic w okrelony sposb, e ci kocha? Bodce kinestetyczne dotykajc ci w okrelony sposb? Jeeli pracujesz wsplnie z inn osob, moesz powtrnie odpowiedzie werbalnie na powysze pytania, zapoznawszy bowiem si z sygnaami jzyka gestw, bdzie ona moga sprawdzi, ktre z nich stanowi najbardziej stanowcze potwierdzenie. Moesz rwnie przypomnie sobie inne dowiadczenia z przeszoci, dostarczajce kolejnych przykadw twojej strategu, i porwna wyniki obydwu wicze. Opierajc si na zgromadzonej wiedzy, wywoaj teraz submodalnoci dla kadego z systemw reprezentacji, wzrokowego, suchowego i kinestetycznego. Zapytaj: Jak konkretnie? Oka, powiedz, zademonstruj". Rozpoznaj te cechy wymienionych bodcw, ktre maj dla ciebie najwiksze znaczenie. W rozdziale 9 dowiedzielimy si, ze odkrywanie strategu polega na identyfikacji modalnosci i submodalnoci okrelonego stanu lub przeycia, a take ich skadni", tj. kolejnoci. Najpierw moge odebra bodziec wzrokowy wewntrzny, ktry ustpi miejsca wewntrznej, suchowej reprezentacji w formie dialogu wewntrznego, po ktrej z kolei odczue wewntrzne ciepo, przyjemno, spokj lub cokolwiek innego, z waciwymi tym doznaniom submodalnociami. Powysz strategi moemy zapisa w nastpujcy sposb W z (wraenia wzrokowe zewntrzne), Sdw (suchowe - dialog wewntrzny), Kw (kinestetyczne wewntrzne). Oczywicie moe ona obejmowa wicej elementw, ktre razem stanowi skuteczn strategi doznawania okrelonego stanu lub przeycia, w tym przypadku - kochania i bycia kochanym. Niewiele osb naprawd wywiera istotny wpyw na nasze ycie, a wic bez wikszego trudu 10 0

mona rozszyfrowa ich strategie. W tym celu podczas kadego spotkania lub rozmowy naley uwanie obserwowa ich zachowanie (np. ruchy oczu, wskazujce rodzaj konstruowanej reprezentacji). Znajomo oraz poszanowanie strategu mylenia innych zapewni ci przewag decydujc o powodzeniu w komunikacji z bliskimi oraz trwao szczliwego zwizku. Rozumienie rnic osobowoci Strategie mylenia obejmuj jeszcze jeden aspekt, uatwiajcy ksztatowanie stosunkw z innymi. Niektre z nich funkcjonuj na wyszym i bardziej uniwersalnym poziomie ni poprawne pisanie lub zapamitywanie, s zarazem cilej powizane z tym, co moglibymy okreli mianem rnic osobowoci Np. niektre osoby przede wszystkim zauwaaj podobiestwa, podczas gdy inne zwracaj uwag na rnice. Ich postaw mona nazwa odpowiednio nastawieniem na zgodno lub na niezgodno. Robic zakupy, przedstawiciele pierwszej z wymienionych kategorii bd wybiera znane i wyprbowane produkty, podczas gdy osoby nastawione na niezgodno bd szuka nowych i oryginalnych artykuw. Strategia ta funkcjonuje w taki sam sposb, jak kady wzorzec mylenia, jest to utrwalony nawykiem schemat postrzegania, ktry uformowa w mzgu szerokie autostrady" neuronalne Tego rodzaju strategia wyszego rzdu (lub makrostrategia") jest generalizacj, poniewa jednak atwo j rozpozna, moe ona by cennym rodkiem, umoliwiajcym zrozumienie drugiej osoby, nawet przypadkowego klienta, i nawizanie kontaktu. Na jakie inne podstawowe strategie powinnimy zwrci uwag' Jedna z nich dotyczy uwzgldniania pogldw innych osb albo ferowania wyrokw opartych na wasnej, wewntrznej argumentacji Ludzie, ktrzy kieruj si osobistymi kryteriami, nie zwracajc uwagi na myli lub uczucia innych, na og nie odnosz sukcesw w przedsiwziciach o charakterze usugowym, gdzie nacisk musi by pooony na zaspokajanie wymaga narzuconych z zewntrz Jedna ze znanych mi firm stosowaa procedur rekrutacji pracownikw, polegajc na tym, ze kady z kandydatw kolejno stawa przed pozostaymi i odpowiada na zadawane przez nich pytania. Niektre osoby absolutnie nie byy zainteresowane rol czonka audytorium, bardziej koncentrujc si na sobie i wasnym wystpieniu ni na konkurentach. Tymczasem kandydatw oceniano na podstawie ich zachowania w roli suchaczy, pozwalao bowiem ono stwierdzi, w jakim stopniu dostosowuj si do wymaga zewntrznych i jak wag przywizuj do opinii innych. Osobom o silnym systemie wartoci wewntrznych mogyby odpowiada zawody nie wymagajce utrzymywania bliskich stosunkw z innymi, np. rewidenta lub kontrolera jakoci, ktrym nie wolno ulega subiektywnym wraeniom. Obecnie dominuj jednak stanowiska pracy, na ktrych wymaga si zogniskowania uwagi na ludziach. Zapewne mgby zaklasyfikowa wikszo swych kolegw z pracy do wymienionych kategorii. Kolejne rozrnienie strategu opiera si na stosowaniu wewntrznego albo zewntrznego ukadu odniesie do oceny wasnych osigni. Niektre osoby bywaj zadowolone z dobrze wykonanej pracy, a ich satysfakcja pochodzi z wewntrz". Inni potrzebuj zewntrznych dowodw uznania, np. poklepania po plecach, wiadectwa lub awansu. Jeszcze jedno kryterium rozrniania strategu dotyczy rodzaju motywacji, tj. denia do przyjemnoci albo unikania blu. Kady z nas w podstawowym zakresie postrzega bl i przyjemno w ten sam sposb, kierujc si ku drugiej i starajc omija pierwszy, jednak zdarza si, ze jedna z tych tendencji wyranie dominuje. Zatem niektre osoby bd ogniskowa cele i motywy na zapobieganiu utracie pracy, odkadaniu pienidzy na czarn godzin, oszczdzaniu energii i paliwa i unikaniu niepowodze. Inni natomiast przyjm bardziej pozytywne nastawienie, sprawdzajc nowe rozwizania i czerpic moliwie najwicej przyjemnoci z wszelkiego typu sytuacji. 10 1

Ostatnia z makrostrategii odnosi si do moliwoci albo koniecznoci jako rda motywacji Niektrzy wykonuj to, co powinni lub musz, podczas gdy inni robi to, co - jak sdz - mog lub potrafi. Powysze rozrnienie wystpuje rwnie w metamodelu w formie modalnych operatorw moliwoci i modalnych operatorw koniecznoci. Dwa wymienione sposoby mylenia posuguj si odrbnymi jzykami. Podobnie jak wszystkie cechy osobowoci czowieka, i te strategie bywaj mniej lub bardziej przydatne, w zalenoci od kontekstu. Zawd, ktry wymusza cise przestrzeganie okrelonych norm i zasad, bdzie odpowiada osobie motywowanej koniecznoci, natomiast do wykonania zada wymagajcych kreatywnoci i inicjatywy lepiej bdzie si nadawa kto, kto myli w kategoriach moliwoci. Ludzie zawsze bd czci twoich de oraz czynnikiem oglnej harmonii, od ktrej zaley ostateczny sukces. Otrzymae do dyspozycji szereg technik, dziki ktrym moesz nawiza z nimi kontakt uatwiajcy osiganie zamierzonych celw.

11 21-dniowy plan dziaania

Programowanie neurolingwistyczne jest niezwykle praktyczn dyscyplin wiedzy, znajdujc coraz szersze zastosowanie w kontekcie ycia osobistego i zawodowego. Zasady NLP odnosz si do wszystkich aspektw ludzkiej egzystencji i kady z nas moe spoytkowa proste techniki, oferowane przez t nauk. Bez trudu mona opanowa je samodzielnie, tote nie musisz korzysta z pomocy nauczycieli czy uczszcza na zorganizowane kursy. Uczenie si polega na podejmowaniu dziaa NLP stale si rozwija i ewoluuje, by zaspokoi potrzeby ludzi w sferze rozwoju osobowoci, umiejtnoci komunikowania si oraz wszechstronnej efektywnoci Uczc si i stosujc nabyt wiedz w praktyce, ty rwnie przyczyniasz si do rozwoju tej dyscypliny nauki czy - jak kto woli sztuki. Podstawowe pytanie, zadawane przez NLP, brzmi. Czy ta metoda jest skuteczna?" Jeeli nie, naley zapyta- Czy mog co zmieni, by zacza przynosi efekty?" W niniejszej ksice opisaem wiele praktycznych technik i wicze By moe wyprbowae ju kilka z nich lub nawet wszystkie. Moge rwnie przeczyta cao z zamiarem realizacji wicze po zakoczeniu lektury, kiedy lepiej zrozumiesz natur NLP. Teraz proponuj wykonanie szeregu prostych czynnoci, ktre w 21 dni przeprowadz ci przez gwne techniki NLP, wymagajc dziaania, a nie przegldania ksiki, chocia w razie potrzeby moesz powrocie do tekstu, by przypomnie sobie potrzebne metody. Opracowany przeze mnie plan nie jest bynajmniej wyczerpujcy, lecz nie widz powodu, dla ktrego me mgby dziki memu podnie jakoci swego ycia i umiejtnoci osigania celw. Trzy tygodnie me wydaj si dugim okresem w porwnaniu z utrwalanymi przez cae ycie nawykami i przekonaniami na temat samego siebie Jeeli wykonae ju jakie wiczenie zamieszczone w 21-dniowym planie dziaania, powtrz je, zmieniajc sytuacj, w ktrej chciaby poprawi swoje dziaania. Wiedz i umiejtnoci zawsze mona podnie na wyszy poziom. Jeeli np. po raz drugi sporzdzasz list celw, przewidzian na pierwszy dzie 1, porwnaj j z poprzedni wersj i sprawd, czy po przyswojeniu sobie pozostaej czci materiau wprowadzie jakie zmiany. Zaproponowany plan jest bardzo elastyczny. Jeeli np. uwaasz, ze wiczenia przypadajce na sobot lub niedziel lepiej byoby wykona w dniu roboczym, zmie kolejno dziaa. Wikszo osb, ktre praktykuj NLP, uwaa je za zabaw. Nie musisz narzuca sobie surowej dyscypliny, by przebrn przez uciliwy program, wystarczy ci dziecica ciekawo, ch samodoskonalenia i odwaga dokonywania zmian. Pierwszym i najwaniejszym krokiem jest postanowienie realizacji zalecanych dziaa. Poniewa jednak wszyscy jestemy niewolnikami dotychczasowych nawykw i stylu ycia, moesz wic potrzebowa kotwicy, przypominajcej 10 2

o podjtym zobowizaniu. Moesz wykorzysta w tym celu liczb 21, dowolne sowo lub symbol, bezporednio kojarzce si z twoim planem, umieszczone na lustrze w azience, na desce rozdzielczej w samochodzie lub naklejone na okadce twojego kalendarza - sam wiesz najlepiej, jaki sposb jest dla ciebie najskuteczniejszy. Dzie 1 Sporzd list celw i skoryguj je, zadajc pytania wymienione w rozdziale 2. Czy s one szczegowe? Czy masz nad nimi bezporedni kontrol? Czy dysponujesz zasobami niezbdnymi do ich realizacji? Po czym poznasz, e osigne wyznaczone cele? Czy s one wyraone pozytywnie? Czy charakteryzuj si waciwym stopniem trudnoci? Na co i na kogo jeszcze mog wpyn twoje cele?

Dzie 2 Uporzdkuj cele z listy, wykonujc wiczenie dotyczce cyklu treci ycia, opisane na stronach 34-38. Zaklasyfikuj je odpowiednio do kategorii wiedzie", robi", zdoby/mie", wspy" oraz by", a nastpnie ustal wasny cykl, posugujc si przedstawion metod. Znajd czas na wiczenie relaksacyjne i przywoanie przyjemnych wspomnie.

Dzie 3 Posugujc si niedominujc rk, zapisz cechy, ktre najlepiej ci charakteryzuj, zgodnie z objanieniami na stronie 70. Wybierz jeden negatywny wizerunek samego siebie i wyra go jednym, przejrzystym zdaniem. Zdefiniuj nowe przekonanie, ktrym chcesz zastpi dawne. Wyobra sobie siebie w roli osoby, ktr pragniesz by, postpujcego w myl pozytywnego przekonania. Stwrz moliwie najbardziej wyraziste wyobraenie osoby, ktr pragniesz by, w razie potrzeby wzorujc si na zachowaniach postaci modelowych".

Dzie 4 Rozpoznawanie submodalnoci jest podstawow technik, nadajc si do wykorzystania w wielu sytuacjach. Zrelaksuj si osigajc stan alfa, zgodnie z objanieniami na stronie 58. Przeznacz duo czasu na wykonanie tego wiczenia, upewniwszy si wczeniej, e nikt nie bdzie ci przeszkadza. Wybierz dwa wyrane wspomnienia: pierwsze - przyjemne, dotyczce sytuacji, kiedy osigne doskonae wyniki lub mistrzostwo w wykonywanych czynnociach; drugie przykre, zwizane ze zymi rezultatami, ktre wprawiy ci w zo, gniew lub zaenowanie. Przeled wszystkie modalnoci: widzenie, syszenie i odczuwanie, identyfikujc moliwie najwicej submodalnoci. Posu si list zamieszczon na stronach .... 10 3

Dzie 5 Wykonaj kilka dodatkowych wicze na rozpoznawanie submodalnoci, tym razem kreujc wizje innego rodzaju przey (z ycia zawodowego, towarzyskiego i osobistego). Staraj si rozpozna moliwie najwicej submodalnoci, zwracajc uwag, ktre z nich towarzysz pozytywnym, przyjemnym dowiadczeniom, a ktre - przykrym i negatywnym. Zaobserwuj jednoczenie, czy jedn z modalnoci przypominasz sobie z wiksz atwoci ni pozostae (np. szybciej odtwarzasz w mylach obrazy ni dwiki), czy moe jedna z trzech podstawowych sprawia ci szczeglne trudnoci. Po zakoczeniu kadej sesji sporzd notatki, ktre wykorzystasz w cigu kolejnych dni.

Dzie 6 Zbliajc si do koca pierwszego tygodnia dokonaj wymiany submodalnoci midzy przyjemnymi a przykrymi wspomnieniami, zastpujc ograniczajce wzmacniajcymi. Nie zmieniaj treci wyobrae, lecz cechy submodalnoci. W miar powtarzania wyrazistych wizji w mzgu powstaj kolejne nagrania" oraz wzrasta prawdopodobiestwo ich odtworzenia" w rzeczywistoci. Na zakoczenie przywoaj negatywne wspomnienie, noszce wszystkie znamiona mylenia pozytywnego, i zaobserwuj swe odczucia.

Dzie 7 Sprbuj dzi wymieni submodalnoci wasnego wizerunku, wybranego z listy sporzdzonej w trzecim dniu. Wyobra sobie siebie takim, jakim chciaby si widzie. Ponownie przeled to wyobraenie, tym razem wczajc do niego wszystkie pozytywne submodalnoci, zanotowane w pitym dniu na podstawie wizualizacji przyjemnych dowiadcze. Moesz rwnie przenie submodalnoci pozytywnego wizerunku wasnego osoby w jednej sferze ycia do innej dziedziny. Np. jeeli uwaasz si za dobrego organizatora, wyobra sobie siebie w tej roli, przywoujc dawne osignicie zwizane z wykorzystaniem tych umiejtnoci. Nastpnie zastosuj submodalnoci tak skonstruowanego obrazu do podanego wizerunku wasnej osoby w sferze, z ktrej nie jeste zadowolony. Zrb dzisiaj co innego! Pojed do pracy inn tras, przestaw meble w mieszkaniu, zmie jaki od dawna utrwalony nawyk. Dzie 8 Powicz relaksowanie si i osiganie stanu alfa. Posu si metod odliczania oraz tworzenia skojarze z liczbami 3, 2 i 1, zgodnie z objanieniami na stronie 58. Obserwuj otaczajcych ci ludzi, rozpoznajc stosowane przez nich makrostrategie. Zwr uwag, czy d oni do przyjemnoci, czy staraj si unika blu? Stosuj wewntrzny czy zewntrzny ukad odniesie? Identyfikuj te powszechne strategie, korzystajc z informacji zawartych w rozdziale 10. Nastpnie, opierajc si zgromadzonej wiedzy, zastanw si, w jaki sposb moesz nawiza kontakt z tymi osobami.

10 4

Dzie 9 Wprowad dzisiaj drobn odmian. Znajd listy, sprawozdania lub inne teksty, ktre sam napisae, i przeczytaj je, zwracajc uwag na sowa i zwroty, sugerujce preferowany sposb mylenia (wzrokowy, suchowy lub kinestetyczny). Wykonaj to samo wiczenie, analizujc kilka stron powieci lub dowolnego tekstu, ktry ostatnio czytae. Zastanw si, czy moesz okreli system reprezentacji preferowany przez autora. Zagldajc do rozdziau 3, przypomnij sobie kilka typowych sw i zwrotw, odzwierciedlajcych kad z preferencji. Odlicz od 50 do 1. Jest to skuteczny sposb rozadowania stresu.

Dzie 10 Pozosta dzi przy wiczeniach jzykowych, koncentrujc si na suchaniu, w pracy i wszdzie, gdziekolwiek kontaktujesz si z ludmi. Zwracaj uwag na wyraenia, sowa i figury jzykowe, wskazujce okrelony sposb mylenia, i rejestruj je w pamici. Od tej chwili bdziesz zauwaa wicej tego typu wyrae, dziwic si, e wczeniej nie zwracae na nie uwagi. Opanowujesz umiejtno rozpoznawania stylu mylenia i moesz j spoytkowa w celu nawizania lepszego kontaktu z innymi. Bdc w domu, znajd czas na odliczenie od 100 do 1 i rozkoszuj si pozostawaniem przy numerze 1 tak dugo, jak pozwol ci na to okolicznoci. Uczy swj stan numer 2 gbszym, przypominajc sobie kojc scen, zapewniajc uczucie spokoju i przyjemnoci; moe ni by rzeczywiste wspomnienie z urlopu lub bezpieczne schronienie, ktre pamitasz z dziecistwa. Bdzie to twoje specjalne miejsce". Wybierz najlepszy" obraz i zacznij kojarzy go ze specjalnym" numerem dwa. Uczysz si w ten sposb wywoywa stan alfa na kade danie. Dzie 11 Dzisiaj nadal bdziesz sucha, ale rwnie uwanie obserwowa. Sprbuj odnale zwizek midzy jzykiem sw i gestw. Zwr uwag na szybko mwienia osoby, z ktr rozmawiasz. Zaobserwuj, czy unika ona jakichkolwiek dotkni, czy chtnie posikuje si nimi, czy potrzebuje czasu do namysu, czy ma gotow odpowied przed wysuchaniem pytania. Powysze zadanie wymaga ogromnej zdolnoci obserwacji, ktra jest niezwykle cenn sprawnoci sama w sobie, zwaszcza gdy starasz si dopasowa rnorodne gesty do wypowiadanych sw. Odlicz od 50 do 1. wiczenie to nie jest czasochonne, jednak upewnij si, e nikt nie bdzie ci przeszkadza podczas jego wykonywania, by mg osign pen koncentracj. wiczenia relaksacyjne nastrajaj do snu, jeli zatem zaplanowae na pniej jakie zajcia, nastaw budzik.

10 5

Dzie 12 Dzisiaj bdziesz obserwowa oczy! Uczestniczc w rozmowie lub przysuchujc si innym, zwracaj uwag na ruchy oczu mwicego. Odnajd powtarzajce si schematy, np. u osb poproszonych o przypomnienie sobie przeszego wydarzenia lub wyobraenie przyszych sytuacji (Gdyby jednak...?). Oswoiwszy si z obserwowaniem ruchw oczu i ich szybkoci, sprbuj powiza je z modalnociami. Np. zadawszy pytanie typu: Kiedy ostatnio widziae Johna?" Powiniene spostrzec ruch oczu wskazujcy wzrokowy system reprezentacji (spojrzenie w gr i na lewo). W razie potrzeby przypomnij sobie znaczenie ruchw oczu, ogldajc ilustracj na stronie 51. Jeeli je pamitasz, staraj si odgadn na ich podstawie modalno stosowan przez mwicego. Pomyl o jednej lub dwch konkretnych rzeczach, ktre chciaby wykona lub osign. Odlicz od 50 do 1. Trzykrotnie powtarzajc i wizualizujc numer 2, przenie si w swoje specjalne miejsce". Odprywszy si psychicznie i fizycznie, zobacz" swj specjalny numer 1; zwizualizuj osignite cele i ciesz si wykonywaniem czynnoci oraz doznawaniem uczu zwizanych z twoim sukcesem. Powr do obiektywnego wiata, liczc od 1 do 5. Zatrzymaj si na numerze 3 i uwiadom sobie, i dochodzc do liczby 5 bdziesz cakowicie rozbudzony i w dobrym nastroju -lepszym ni poprzednio". Dzie 13 Dzisiejszy dzie powi na suchanie sw i zwrotw, odzwierciedlajcych wzorce metamodelu. Zapewne zechcesz odwiey sw pami, zagldajc do rozdziau 8 i przypomnie sobie moliwie najwicej wzorcw. Prawdopodobnie nie uda ci si zapamita wszystkich, tote potraktuj ten dzie jako etap wstpny. Zacznij od tych, ktre uwaasz za najatwiejsze do zapamitania. Tymczasem wystarcz kwantyfikatory oglne (nigdy", zawsze" itp.), modalne operatory moliwoci (nie moe", niemoliwe") oraz modalne operatory koniecznoci (powinien", nie powinien", musi", nie wolno"). Mgby rwnie zwrci uwag na zoon rwnowano, np. Nie umiecha si... nie bawi si dobrze.", w ktrej jedno stwierdzenie uznane zostaje za rwnoznaczne z innym. Nie zaprztaj sobie gowy terminami NLP, okrelajcymi poszczeglne wzorce jzykowe, lecz staraj si je rozpoznawa. Na razie nie zadawaj gono pyta, kwestionujcych okrelone sowa i stwierdzenia (bez wzgldu na to, jak wydaj ci si nieracjonalne lub absurdalne), moesz jednak formuowa je w mylach. Znajd chwil na odliczenie od 10 do 1. Jeeli skrcone odliczanie nie przynosi efektw, odlicz od 50 lub od 100 do 1. Wkrtce zaczniesz kojarzy kilka ostatnich cyfr ze zrelaksowanym, subiektywnym stanem umysu; bdziesz wwczas mg zrezygnowa z poprzedzajcych je liczb. Umie w swoim specjalnym miejscu" dwa szerokie ekrany. Na jednym z nich bdziesz oglda obecne sytuacje lub problemy (nadaj mu niebieskie obramowanie). Na drugim ekranie, usytuowanym po twojej lewej stronie, obejrzysz rozwizanie tej sytuacji lub problemu (obraz osignitego celu lub zmienionego przekonania). Nadaj mu biae obramowanie. Od tej chwili okrelony kolor ramy bdziesz kojarzy z problemem lub jego rozwizaniem, sytuacj negatywn lub pozytywn. 10 6

 Sprawd funkcjonowanie ekranw, konstruujc wizj wybranego celu. W niebieskich ramach wywietl" obecn sytuacj, w biaych - podany stan rzeczy. Byskawicznie przeno spojrzenie z jednego obrazu na drugi, by dostrzec rnice midzy nimi. Dzie 14 Nadal wicz rozpoznawanie wzorcw metamodelu, lecz postaraj si uwzgldni wszystkie schematy, opisane w rozdziale 8, np. zwracajc uwag na wypowiedzi wiadczce o tym, i mwicy przypisuje sobie zdolno czytania w twoich mylach. W miar poznawania powtarzajcych si wzorcw, obserwuj, jak oddziauje na ciebie ich nowa interpretacja. Czy oceniasz je bardziej obiektywnie i mniej emocjonalnie? Czy masz poczucie panowania nad sob i sytuacj, w ktrej si znalaze? Opierajc si na zaproponowanych standardowych wzorcach, zacznij gono zadawa pytania, czynic to uprzejmie i dyskretnie. Zaobserwuj wpyw twojego postpowania na stosunki z innymi. Spoytkuj zdobyte umiejtnoci w celu wprowadzenia kilku zmian. Zwizualizuj trzy najwaniejsze przekonania na temat wasnej osoby, ktre pragniesz zmieni, i wymie submodalnoci, jak czynie to w dniu szstym i sidmym. Wkomponuj powysze wizje w wiczenie z odliczaniem, po wizycie w twoim specjalnym miejscu" i chwili delektowania si jego klimatem. Tym razem nie uywaj ekranw, zwizualizuj jedynie podane cele, uwzgldniajc wszystkie rozpoznane dotychczas pozytywne submodalnoci. Spraw, aby to przeycie byo realne, jakby naprawd stawa si inn osob. Doznaj odczu towarzyszcych wykonywaniu wyobraonych czynnoci. Pomyl, kiedy nadarzy si sposobno zastosowania w praktyce nowych zachowa lub dziaa, ktre zwizualizowae. Jeeli ju znasz stosowne sytuacje, ktre zaistniej w najbliszej przyszoci, skoncentruj si na nich, wykonujc rzutowanie w przyszo. Jeeli musisz sam stworzy okazje do wykorzystania nowych umiejtnoci, ju dzi poczy odpowiednie kroki. Dzie 15 Okrel trzy najwaniejsze trapice ci problemy lub kwestie i opisz je prostymi zadaniami. Posugujc si technik zrczno jzykowa", opisan na stronach 115-120, zastosuj 13 rnych podej do kadego problemu. Wyobra sobie, e problemy te dotycz innej osoby i odpowiadasz na nie jako konsultant lub doradca. Notuj wszystkie nasuwajce ci si nowe punkty widzenia lub koncepcje. Najkorzystniej byoby wykona to wiczenie wsplnie z przyjacielem lub partnerem, atwiej bowiem wwczas o bardziej kreatywne odpowiedzi. Pracujc razem, moglibycie kolejno proponowa sobie nawzajem nowe punkty widzenia. Powiniene zarezerwowa czas na wykonanie powyszego zadania, np. podczas przerwy w pracy lub po powrocie do domu. Przez cay dzie, ilekro usyszysz negatywne stwierdzenie, wicz w mylach odpowiedzi, opierajc si na wzorcach zrcznoci jzykowej". Podobnie jak w przypadku metamodelu, zapewne nie uda ci si zapamita wszystkich 13 podej, skoncentruj si wic na kilku wybranych, ktre uwaasz za najatwiejsze do zapamitania i zastosowania. Postaraj si codziennie przeznacza troch czasu na relaksujce odliczanie i odkrywanie 10 7

wasnych myli. Bdzie to musiao wej ci w nawyk, jeeli oczekujesz dugoterminowych korzyci, np. rozadowania stresu i nabrania dystansu do toczcych si wypadkw. Pora, kiedy leysz w ku przed zaniciem, byaby najbardziej odpowiednia. Jeeli stwierdzisz, e podczas wizualizacji zawsze zasypiasz, wykonuj to wiczenie po przebudzeniu si i porannej toalecie. Zajmie ci ono nie wicej ni 15-20 minut, tote warto przestawi budzik, by uczyni z niego codzienn, rutynow czynno. Dzie 16 Najwaniejszym wiczeniem na dzisiaj s punkty widzenia", omwione na stronach 114 115. Technika ta jest krtsza od poprzedniej, moesz zatem zastosowa dowoln liczb osobistych problemw, by sprawdzi, czy uda ci si rzuci na nie nowe wiato. Nie staraj si szuka mdrze brzmicych, gotowych rozwiza; pozwl si prowadzi punktom widzenia". Czasami odpowied pojawia si niczym olnienie nazajutrz, a nawet po kilku dniach. Nigdy nie naley stara si zbyt usilnie. Podczas dzisiejszego odliczania wykorzystaj umiejtno kreowania wyobrae do zmiany zakorzenionego nawyku, od ktrego pragniesz si uwolni. Zastosuj metod kotwiczenia, objanion na stronie 149. Moesz ponownie przeczyta stosowny fragment, by przypomnie sobie t technik. Jeeli wykonujesz to wiczenie rano, przez cay dzie obserwuj bodce, sygnalizujce konieczno zastosowania kotwic. Jeeli przeznaczye na nie godziny wieczorne, wykonaj powysze zadanie nastpnego dnia. Dzie 17 Nadal wicz kotwiczenie, lecz zamiast koncentrowa si na niepodanym nawyku zastosuj dzisiaj jeden lub kilka rodzajw wzmacniajcych ci zasobw (np. pewno siebie, spokj, asertywno lub kreatywno). Dla kadego typu zasobw zastosuj inn kotwic, zgodnie z objanieniami ze strony 152. Wykorzystaj wiczenie relaksacyjne do wykonania niezbdnych wizualizacji. Ilekro odbierzesz sygna ostrzegawczy, posu si wybran wczoraj kotwic do zwalczania niepodanego nawyku. Dzie 18 Strze si faszywych przyjaci: bardziej si staraj", bd perfekcyjny", zrb mu przyjemno", popiesz si", bd silny". Zwr uwag, czy syszysz wok siebie tego rodzaju rady. W dzisiejszych wyobraeniach skoncentruj si na osiganiu mistrzowskiej biegoci w czynnociach, ktre opanowae tylko w stopniu dostatecznym, np. w okrelonej dziedzinie sportu, rzemiole etc. lub w tych, ktre wykonujesz od czasu do czasu w ramach obowizkw zawodowych. Przypomnij sobie technik osigania stanu mistrzostwa, zagldajc do rozdziau 9. Podejmij zobowizanie o wykorzystaniu najbliszej sposobnoci do zastosowania mistrzostwa w praktyce. 10 8

 Wprowad dzisiaj jakie urozmaicenie do codziennej rutyny. Zrb co, co zupenie do ciebie nie pasuje" i zaobserwuj, jak uczynek ten wpynie na twoj ocen zjawisk i ludzi. Dzie 19 Program na dzi przewiduje odrobin rozrywki podczas odzwierciedlania, opisanego na stronie 155. Wystrzegaj si tikw i innych osobliwych manier, ktrych naladowanie mogoby by dla twojego rozmwcy krpujce. W miar moliwoci kopiuj jzyk gestw i obserwuj wpyw swego zachowania na kontakt. Przypatruj si zachowaniom innych osb podczas rozmw i zwr uwag, jak powszechnym zabiegiem jest odzwierciedlanie. Nabierajc pewnoci siebie w dyskretnym odzwierciedlaniu, moesz podj prb zastosowania techniki dopasowanie i prowadzenie". Gdyby mg spoytkowa j w ramach swych regularnych, interpersonalnych funkcji zawodowych, np. sprzeday, negocjacji lub dyscyplinowania zaogi, przekonaby si, jakie korzyci przynosz obydwie wymienione wyej metody. Powi tym wiczeniom dzisiejsze wyobraenia, rzutujc w przyszo sytuacje interpersonalne (obejmujce odzwierciedlanie, dopasowanie i prowadzenie) i osiganie podanych wynikw. Zastanw si, w jakie nowe rodzaje aktywnoci mgby si zaangaowa, by wzmocni sw now samoocen i uatwi osignicie celw. Mgby np. zapisa si do miejscowego klubu, zaabonowa czasopismo, uprawia now dyscyplin sportu lub hobby, czyta co tydzie jedn ksik, uczy si jzyka obcego etc. Wybierz wzmacniajcy typ aktywnoci i poczy odpowiednie kroki, by ju dzi si w ni zaangaowa. Dzie 20 Bd czujny, obserwuj toczce si wypadki z wiksz wiadomoci, ni kiedykolwiek dotychczas. Posuguj si wszystkimi picioma zmysami: suchaj wypowiedzi; obserwuj jzyk gestw; staraj si odczuwa to samo, co inni; rozpoznawaj nowe dwiki, na ktre nigdy przedtem nie zwracae uwagi, dostrzegaj zjawiska, ktrych nie bye wiadom. Podczas odliczania sprawd, jak daleko moesz cofn si mylami i przywoywa wyrane wspomnienia. Okrel, ktre szczegy przeytego w przeszoci stanu mistrzostwa pojawiaj si w twoich wizjach. Szukaj submodalnoci, ktrych dotd nie dostrzegae. Dzie 21 Osignij stan alfa. Posu si nastpnie znan afirmacj: Kadego dnia i pod kadym wzgldem staj si coraz lepszy". Powtarzaj j, liczc od 1 do 5, kiedy opuszczasz stan alfa. Zastanw si na kilkoma innymi dynamicznymi przekonaniami (objanienia zawarte s na stronie 81) i uczy je swymi afirmacjami na cay dzisiejszy dzie. Kiedy poczujesz si spity, odlicz szybko od 5 do 1, by natychmiast si odpry i osign 10 9

stan alfa. Stosuj powysz technik, ilekro bdzie ci potrzebna. Nie tylko o cae lata przeduy ci ona ycie, ale rwnie zapewni lepszy stan umysu na co dzie. Znajd miejsce, w ktrym moesz by sam na sam ze swymi mylami, otwrz dziennik i zanotuj, czego si nauczye w cigu kilku ostatnich tygodni; opisz zmiany w twym myleniu, zachowaniu i podstawowym systemie wartoci. Ktre cele uwaasz dzisiaj za najwaniejsze w yciu? Ktrych przekona o samym sobie nie wyznawae trzy tygodnie temu? Sporzd list dziaa na przyszo. Zastanw si, gdzie pragniesz by i co robi podczas nadchodzcych tygodni, miesicy i lat. Zapisz cele, ktre bdziesz musia osign, oraz niezbdne dziaania. Opracowae w ten sposb wasny plan osignicia mistrzostwa i sukcesu. Jeste architektem i budowniczym swego ycia, wic sam musisz zdecydowa, czego pragniesz. Nauka i sztuka programowania neurolingwistycznego pomoe ci urzeczywistni te denia.

Tytu oryginau Neurolinguistic programming. The New Art and Science of Gettmg What You Want. Przekad Barbara Mory Projekt okadki Piotr Horodyski (mediaLab) Redakcja Magorzata Gob Korekta Dorota Rossowska Ukad typograficzny i amanie Przemysaw Skowroski Druk okadki Drukarnia Print Extra Druk i oprawa Wojskowa Drukarnia w Lodzi Copyright 1994 by Dr Harry Adler Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo Ravi" 1997 ISBN 83-85997-62-8 Wydanie I, d 1997 Wydawmctwo Rav' 93-578 d ul Wrblewskiego 26 tel (0-42) 40-25-06 tel /tax (0-42) 40-25-07

110