Kluczowe dane o edukacji w Europie 2012

Kluczowe dane o edukacji w Europie 2012

Niniejsze opracowanie zostao po raz pierwszy opublikowane w jzyku angielskim w 2012 roku (tytu oryginau Key Data on Education in Europe 2012) przez EACEA, P9 Eurydice Avenue du Bourget 1 (BOU2) B-1140 Brussels Agencja Wykonawcza ds. Edukacji, Kultury i Sektora Audiowizualnego (EACEA) ISBN dla angielskiej wersji jzykowej 978-92-9201-242-7 DOI dla angielskiej wersji jzykowej 10.2797/17414 ISBN dla polskiej wersji jzykowej 978-92-9201-275-5 DOI dla polskiej wersji jzykowej 10.2797/84597

Przetumaczono i opublikowano za zgod EACEA. Pen odpowiedzialno za polsk wersj ponosi: Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji

Z jzyka angielskiego przetumaczy Jakub Czernik Atominium Biuro Tumacze Specjalistycznych

Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji 00-551 Warszawa ul. Mokotowska 43

Warszawa 2012

ISBN 978-83-62634-76-7 Z wyjtkiem celw komercyjnych, przedruk fragmentw dokumentu dozwolony pod warunkiem podania rda. Tumaczenie publikacji sfinansowano ze rodkw Komisji Europejskiej. Druk publikacji sfinansowano ze rodkw Ministerstwa Edukacji Narodowej Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego. oraz

P R Z E D M O WA

Wyzwania stojce dzi przed Uni Europejsk s liczne, wzajemnie powizane i zoone. Spoeczne konsekwencje globalnego kryzysu finansowego i ekonomicznego daj si odczu we wszystkich pastwach czonkowskich. W tym kontekcie systemy edukacji i szkole musz dostosowywa swoje priorytety tak, by wyposay wszystkich obywateli Europy w wiedz, umiejtnoci i kompetencje potrzebne do sprostania wyzwaniom i daniom zarwno w miejscu pracy, jak i wspczesnym yciu. W roku 2010 pastwa czonkowskie i Komisja Europejska zgodziy si na wczenie edukacji i szkole jako kluczowego elementu do programu Europa 2020, strategii UE na rzecz inteligentnego i zrwnowaonego rozwoju sprzyjajcego wczeniu spoecznemu w nadchodzcej dekadzie. Cel ten zawarto rwnie w Strategicznych ramach europejskiej wsppracy w dziedzinie edukacji i szkole (ET 2020), dokumencie obejmujcym cztery cele dugoterminowe. Dokument ten stanowi podstaw wsppracy europejskiej na polu edukacji i szkole, wnoszc znaczcy wkad w realizacj szerszych celw strategii "Europa 2020". Istnienie efektywnych, ujednoliconych wskanikw ma kluczowe znaczenie w monitorowaniu postpw w realizacji tych celw. Kluczowe dane o edukacji w Europie to cenny wkad do debaty na temat polityki edukacyjnej zarwno na poziomie europejskim, jak i krajowym publikacja pomaga te monitorowa postpy w dziedzinie realizacji zaoe ET 2020. Raport, oparty na danych zebranych przez sie Eurydice, Eurostat i w ramach midzynarodowego badania PISA, zawiera wystandaryzowane i gotowe do porwnania wskaniki ilociowe oraz jakociowe, dajce szeroki przegld organizacji i funkcjonowania europejskich systemw edukacji. Zbadano zwaszcza obszary o szczeglnym znaczeniu dla wsppracy europejskiej, takie jak poziom uczestnictwa w edukacji obowizkowej, absolwenci studiw wyszych i przejcie na rynek pracy, inwestowanie w edukacj i troska o jako, co zapewnia wgld w sposoby reagowania poszczeglnych pastw na wsplne wyzwania w zakresie edukacji. Wraz z zainaugurowaniem strategii 2020 na rzecz oywienia europejskiej gospodarki i stworzenia inteligentnego i zrwnowaonego rozwoju sprzyjajcego wczeniu spoecznemu musimy te dokona przegldu poczynionych dotychczas postpw. Oprcz aktualnych i rzetelnych informacji niniejsza

Kluczowe dane o edukacji w Europie

sma edycja Kluczowych danych o edukacji w Europie zawiera dane dotyczce trendw w edukacji i szkoleniach od roku 2000 gdy Strategia Lizboska zacza promowa wzrost w Europie. Taki przegld daje moliwo przeanalizowania tendencji wystpujcych w zakresie rnych zagadnie, strategii i podej edukacyjnych na przestrzeni ostatniej dekady, oraz dokonania oceny stojcych przed nami wyzwa. Mamy nadziej, e ten zbir danych bdzie cennym rdem informacji dla osb podejmujcych decyzje w dziedzinie edukacji, pomagajc im w analizowaniu i reformowaniu strategii oraz instytucji edukacyjnych, tak aby umoliwi dostp do szkolnictwa wyszego i szkole na poziomie wyszym wszystkim obywatelom oraz wzmocni podstawy dugoterminowego wzrostu i stabilnoci spoecznoekonomicznej.

Androulla Vassiliou Komisarz ds. Edukacji, Kultury, Wielojzycznoci i Modziey

Algirdas emeta Komisarz ds. Podatkw, Unii Celnej, Zwalczania Naduy Finansowych, Audytu i Statystyk

SPIS TRECI

PRZEDMOW A Spis treci Wstp Gw ne ustalenia Kody, skrty i akronim y

Cz I Struktury CZ II Zapewnianie jakoci cz III Szczeble i procesy decyzyjne Cz I Godziny dydaktyczne CZ II Dzielenie uczniw na grupy i wielko klas CZ III Ocenianie

3 5 7 11 17
27 39 49 139 151 161

Glosariusz, bazy statystyczne i bibliografia spis r ysunkw Podzikow ania

187 197 201

WSTP
Sie Eurydice wydaje raporty Kluczowe dane o edukacji od ponad 15 lat. Pocztkowo publikowano tylko raport oglny ze wskanikami dotyczcymi edukacji, a obecnie rozpowszechniane s dodatkowo trzy raporty tematyczne z serii Key Data (o jzykach obcych, innowacyjnoci i technologiach informacyjno-komunikacyjnych oraz o szkolnictwie wyszym). Ponadto, poczwszy od roku 2012/13, tworzone bd dwa nowe raporty tematyczne: o wczesnej edukacji oraz o nauczycielach i dyrektorach szk. Oglny raport Kluczowe dane o edukacji, wydawany wsplnie z Eurostatem, to wyjtkowa publikacja i flagowy produkt sieci Eurydice, czcy dane statystyczne i informacje jakociowe w celu opisania sposobw organizacji i funkcjonowania systemw edukacji w Europie. W biecej edycji Kluczowych danych o edukacji zmieniono struktur i zmniejszono ogln liczb wskanikw. Jednake wskaniki statystyczne i kontekstowe uwzgldniaj duszy szereg czasowy danych ukazujc rozwj europejskich systemw edukacji w ostatniej dekadzie. Dziki temu raport jest uytecznym narzdziem uzupeniajc ym, towarzyszcym publikacji Joint Report on Education and Training 2020 - wsplnego raportu Rady i Komisji Europejskiej. Niniejszy wszechstronny przegld, obejmujcy wszystkie poziomy edukacji i uwzgldniajcy gwne trendy w edukacji europejskiej, dostarcza kontekstu dla gwnych wtkw omawianych w Joint Report.

Struktura i zawarto raportu

Struktur i wskaniki zawarte w niniejszej, smej edycji dobrano zgodnie z ich znaczeniem dla strategicznych ram europejskiej wsppracy w dziedzinie edukacji i szkole (ET 2020) oraz strategii UE na rzecz inteligentnego i zrwnowaonego rozwoju sprzyjajcego wczeniu spoecznemu w nadchodzcej dekadzie (UE 2020). Ostateczna lista wskanikw bya konsultowana w ramach sieci Eurydice i z Eurostatem. Raport zawiera informacje na temat edukacji przedszkolnej (ISCED 0), podstawowej (ISCED 1), oglnego ksztacenia redniego I i II stopnia (ISCED 2-3) oraz szkolnictwa wyszego (ISCED 5-6). W ikszo wskanikw dotyczy publicznych instytucji edukacyjnych (z wyjtkiem Belgii, Irlandii i Holandii, gdzie uwzgldniono take informacje na temat subsydiowanych szk prywatnych, poniewa w pastwach tych ksztaci si nich znaczca liczba uczniw). W przypadku niektrych wskanikw informacje na temat placwek publicznych i prywatnych (zarwno subsydiowanych, jak i niezalenych) przedstawiono w odniesieniu do wszystkich pastw. Raport jest podzielony na siedem rozdziaw tematycznych: Kontekst, Struktury, Poziom uczestnictwa, Zasoby, Nauczyciele i kadra zarzdzajca, Procesy edukacyjne oraz Poziomy kwalifikacji i przejcie do zatrudnienia. Streszczenie na pocztku raportu zaznajamia czytelnikw z najwaniejszymi zagadnieniami i w skrcie omawia najwyraniej rysujce si tendencje. Informacje w kadym rozdziale s prezentowane od najniszego do najwyszego poziomu edukacyjnego, od najbardziej oglnych do najbardziej szczegowych oraz od szczebla samorzdowego do krajowego. Niniejszy oglny tom Kluczowych danych o edukacji w Europie 2012 zosta wzbogacony przez wczenie kilku szeregw czasowych dostarczonych przez Eurostat. Szeregi czasowe s przydatne zwaszcza w identyfikowaniu czynnikw rozwojowych wpywajcych na rne aspekty systemw edukacji w Europie, a take w analizowaniu sytuacji biecej z uwzgldnieniem niedawnej przeszoci. Dotycz one w szczeglnoci wskanikw uczestnictwa w rnych poziomach edukacyjnych (rozdzia C), poziomw kwalifikacji wrd ogu mieszkacw, liczby kobiet koczcych studia wysze oraz liczby absolwentw kierunkw cisych i technicznych (rozdzia G). Ponadto wiele wskanikw Eurydice pokazuje te ewolucj organizacji i struktur edukacyjnych (Rozdziay B i F) w ostatniej dekadzie.

Kluczowe dane o edukacji w Europie

Komplementarny charakter informacji jakociowych i ilociowych pogbiaj dane z kwestionariuszy midzynarodowego badania PISA 2009 przeprowadzonego przez Organizacj Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Wskaniki te w interesujcy sposb uzupeniaj materiay Eurydice, dajc obraz tego, co w praktyce dzieje si w szkoach i w klasach. Moliwe byo zaprezentowanie tych danych w odniesieniu do informacji dotyczcych oficjalnych zalece i wymogw w takich obszarach, jak autonomia szk (rozdzia B), czas ksztacenia uczniw oraz sposoby dzielenia ich na grupy (rozdzia F). Te same wskaniki stanowi take uzupenienie informacji statystycznych zebranych przez Eurostat, skupiajc si na obszarach nieobjtych badaniem lub dajc wgld w rnice midzy szkoami w danym kraju w odrnieniu od danych Eurostatu dotyczcych szk w ogle.

Zakres
Niniejszy raport Kluczowe dane o edukacji w Europie obejmuje 33 kraje europejskie (37 systemw edukacji), czyli wszystkie objte sieci Eurydice w ramach programu Uczenie si przez cae ycie (2007-2013). Jeli chodzi o dane Eurostatu i OECD-PISA, uwzgldniono jedynie wyniki dotyczce pastw biorcych udzia w programie Uczenie si przez cae ycie (2007-2013). W przypadku krajw, ktre nie uczestnicz w zbieraniu okrelonych danych przez Eurostat, dane oznaczono jako niedostpne. Dla odrnienia pastwa, ktre nie bray udziau w badaniu PISA, zostay oznaczone na histogramach dotyczcych tych rde informacji krzyykiem. Ze wzgldu na regionaln struktur edukacji w niektrych pastwach (zwaszcza w Belgii i Zjednoczonym Krlestwie) dokonano rozbicia danych na regiony administracyjne, jeli tylko byo to moliwe.

rda
Podczas tworzenia raportu korzystano z trzech gwnych rde: informacji dostarczonych przez sie Eurydice, danych pochodzcych z europejskiego systemu statystycznego koordynowanego przez Eurostat oraz okrelonych danych z midzynarodowego badania PISA 2009. Gromadzenie informacji przez Eurydice Wskaniki opracowywane przez Eurydice dostarczaj informacji czerpanych przede wszystkim z ustawodawstwa, regulacji centralnych lub innych oficjalnych dokumentw dotyczcych edukacji. Informacje te s zbierane przez biura krajowe sieci Eurydice (zazwyczaj usytuowane w obrbie ministerstw edukacji), na podstawie wsplnych definicji. Nastpnie s one analizowane i porwnywane przez Biuro Eurydice (P9) w Agencji Wykonawczej ds. Edukacji, Kultury i Sektora Audiowizualnego Komisji Europejskiej i weryfikowane przez biura krajowe. Jeli dane zagadnienie naley do zakresu odpowiedzialnoci wadz samorzdowych lub pojedynczych instytucji i nie jest regulowane ustawodawstwem na szczeblu centralnym, zostao to wyranie zaznaczone na rysunku. Oglnie rzecz ujmujc, informacje te maj zazwyczaj charakter jakociowy i daj oglny obraz edukacji w Europie, prezentujc rne modele lub typowe wzorce dotyczce jej struktury lub funkcjonowania. Kilka wskanikw dostarcza informacji ilociowych (takich jak wiek emerytalny lub czas pracy nauczycieli, ich wynagrodzenie, godziny dydaktyczne itp.). Wskaniki dotycz rnych poziomw edukacji okrelonych w ramach krajowych systemw ksztacenia. Zasadniczo informacje pochodzce z sieci Eurydice dotycz wycznie szk publicznych. Wikszo rysunkw obejmuje take subsydiowane (zalene od dotacji rzdowych) instytucje prywatne w trzech krajach (Belgia, Irlandia i Holandia), w ktrych wikszo uczniw uczszcza do takich wanie placwek. Jeli dany rysunek dotyczy subsydiowanych (zalenych od dotacji rzdowych) szk prywatnych we wszystkich krajach, jest to wyranie zaznaczone w tytule.

Wstp

Zbieranie danych statystycznych przez Eurostat i Europejski System Statystyczny (ESS) Ponisza tabela krtko opisuje rne sposoby zbierania danych Eurostatu stosowane przez Europejski System Statystyczny (ESS) i wykorzystane do opracowania niniejszego raportu. Materia wyjaniajcy szczegy znajduje si w czci Glosariusz i narzdzia statystyczne. Poniewa zbieranie tych danych w tym przetwarzanie statystyczne oraz procedury sprawdzania, akceptacji i publikacji omawianych informacji odbywa si na podstawie odmiennych harmonogramw, rne s lata, do ktrych si odwouj. Naley mie to na uwadze podczas lektury i analizowania danych. Wszystkie informacje zgromadzone w czasie zbierania danych zostay uzyskane z bazy danych Eurostatu w lipcu 2011 roku, a w przypadku danych dotyczcych finansowania rok odniesienia to 2009/10 oraz 2008. Te rne systemy zbierania danych dostarczaj informacji statystycznych dotyczcych ludnoci i jej struktury (Rozdzia A), wskanikw uczestnictwa uczniw w ksztaceniu i uczniw nowych w systemach ksztacenia (rozdzia C), wydatkw na edukacj (Rozdzia D), kadry pedagogicznej i zarzdzajcej (rozdzia E) oraz absolwentw, zatrudnienia, bezrobocia i poziomw wyksztacenia zdobywanych przez mieszkacw Unii Europejskiej (Rozdzia F). Wszystkie dane statystyczne Eurostatu s dostpne na stronie internetowej: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/education/data/database.
BAZA DANYCH UOE Wsplne kwestionariusze UOE (Instytut Statystyk UNESCO/OECD/EUROSTAT) s stosowane przez te trzy organizacje do zbierania, z wykorzystaniem rde administracyjnych, danych porwnywalnych na szczeblu midzynarodowym, dotyczcych kluczowych aspektw systemw edukacji. DEMOGRAFICZNA BAZA DANYCH STATYSTYCZNYCH Krajowe dane demograficzne s zbierane na podstawie wypenionych kwestionariuszy wysyanych corocznie do krajowych instytucji statystycznych. Coroczne krajowe szacunki demograficzne bazuj na najbardziej aktualnym spisie ludnoci lub na danych pozyskiwanych dziki rejestracji ludnoci. BADANIE SIY ROBOCZEJ (LABOUR FORCE SURVEY LFS) Badanie to jest przeprowadzane corocznie od 1983 roku. Stanowi ono gwne rdo statystyk dotyczcych zatrudnienia i bezrobocia w Unii Europejskiej. Badanie jest ukierunkowane na pojedyncze osoby i gospodarstwa domowe. Pytania dotycz gwnie charakteru zatrudnienia i poszukiwania pracy. BAZA DANYCH RACHUNKW NARODOWYCH Europejski System Rachunkw Krajowych i Regionalnych to ramowa struktura ksigowa umoliwiajca porwnanie na szczeblu midzynarodowym, suca do systematycznego i szczegowego opisywania oglnej gospodarki (tj. regionu, pastwa lub grupy pastw), jej elementw i zwizkw z innymi oglnymi gospodarkami.

Midzynarodowa baza danych PISA 2009 PISA (Program Midzynarodowej Oceny Uczniw Programme for International Student Assessment) to midzynarodowe badanie przeprowadzane pod auspicjami OECD majce zmierzy osignicia uczniw w wieku 15 lat w zakresie umiejtnoci czytania i pisania oraz umiejtnoci matematycznych i w zakresie nauk cisych. Badanie opiera si na reprezentatywnych prbkach 15letnich uczniw, ktrzy w zalenoci od struktury systemu mog chodzi do szk rednich I lub II stopnia. Oprcz sprawdzania osiganych wynikw czci bada PISA 2009 byy kwestionariusze pozwalajce na identyfikacj zmiennych w kontekcie szkoy i rodziny, ktre mogyby rzuci wiato na uzyskane ustalenia. Kwestionariusze wysyano do dyrektorw szk i uczniw w ramach badania PISA. Wskaniki zaprezentowane w niniejszej publikacji przygotowano na podstawie odpowiedzi udzielonych w tych kwestionariuszach. Wszystkie wskaniki obejmuj zarwno szkoy publiczne, jak i prywatne (subsydiowane i pozostae). Wicej szczegw dotyczcych kwestii statystycznych mona znale w czci Glosariusz i narzdzia statystyczne.

Kluczowe dane o edukacji w Europie

Partnerstwa i metodologia
Kwestionariusze zostay przygotowane przez Biuro Eurydice (P9) w ramach Agencji Wykonawczej ds. Edukacji, Kultury i Sektora Audiowizualnego (EACEA) we wsppracy z biurami krajowymi sieci. W zakresie statystyki Biuro Eurydice EACEA wykorzystao take ustalenia badania PISA 2009. Opracowania i wydania wskanikw statystycznych podj si Eurostat (dzia F4 Edukacja, nauka i kultura). Caa tre analityczna raportu oparta na danych statystycznych i opisowych zostaa przygotowana przez Biuro Eurydice EACEA. Wreszcie sie Eurydice we wsppracy z Eurostatem wykonaa sprawdzenie zawartoci caego raportu. Za ostateczn publikacj i ukad raportu byo odpowiedzialne Biuro Eurydice EACEA. W jego gestii leao take przygotowanie map, diagramw i innych materiaw graficznych. Rwnie za umieszczone na pocztku raportu podsumowanie zatytuowane Gwne ustalenia byo odpowiedzialne wycznie Biuro Eurydice EACEA. Pod koniec raportu wymieniono wszystkie osoby, ktre w jakikolwiek sposb byy zaangaowane w to zespoowe przedsiwzicie.

Konwencje i prezentacja treci

Oprcz znaczenia dla organw decyzyjnych biecy raport ma dostarczy informacji o systemach edukacji w Europie bardzo szerokiej publicznoci. Dla lepszego zobrazowania treci w raporcie umieszczono liczne rysunki, w tym histogramy, mapy i diagramy opatrzone komentarzami dotyczcymi kluczowych zagadnie wyaniajcych si z opisu i porwnania systemw ksztacenia. Wartoci zwizane z kadym wskanikiem ilociowym s umieszczone w tabeli pod danym diagramem. Kademu rysunkowi towarzysz objanienia oraz dodatkowe uwagi na temat poszczeglnych pastw umieszczone bezporednio pod nim. Objanienia zawieraj wszystkie szczegy dotyczce terminologii i aspektw konceptualnych, konieczne do odpowiedniego zrozumienia wskanika i rysunku. Dodatkowe uwagi to informacje dotyczce wanych aspektw sytuacji w okrelonych pastwach, ktre naley wzi pod uwag. Na rysunkach i w tabelach poszczeglne kraje pojawiaj si w kolejnoci protokolarnej Urzdu Oficjalnych Publikacji Unii Europejskiej. Oznacza to, e s wymieniane w kolejnoci alfabetycznej w jzykach oryginalnych, nie w jzyku danej wersji Kluczowych danych. Na pocztku raportu podano stosowane kody pastw, kody statystyczne oraz skrty i akronimy. Glosariusz wykorzystywanych terminw i narzdzi statystycznych znajduje si na kocu publikacji. Pod koniec publikacji zamieszczono wykaz wszystkich rysunkw z raportu ze wskazaniem rda i uwzgldnionych na rysunku poziomw ksztacenia (ISCED 0, ISCED 1-3 i ISCED 5-6).

Wersja elektroniczna
Wersja elektroniczna Kluczowych danych o edukacji w Europie 2012 jest dostpna bezpatnie na stronie internetowej Eurydice (http://www.eurydice.org.pl/sites/eurydice.org.pl/files/kd_2012.pdf).

10

G W N E U S TA L E N I A

Bieca edycja Kluczowych danych o edukacji zawiera analiz rozwoju europejskich systemw ksztacenia w ostatniej dekadzie. Poszczeglne rozdziay obejmuj wiele priorytetowych dziedzin europejskiej wsppracy w zakresie edukacji i szkole (ET 2020), a take szerszej europejskiej strategii na rzecz inteligentnego i zrwnowaonego rozwoju sprzyjajcego wczeniu spoecznemu w nadchodzcej dekadzie (EU 2020). Niniejszy raport z serii Kluczowe dane pokazuje, e reformy strukturalne i organizacyjne systemw ksztacenia wprowadzano w celu ograniczenia poziomu przedwczesnego koczenia nauki, a w niektrych wypadkach take w celu uzyskania przez wszystkich uczniw wiadectwa ukoczenia szkoy obowizkowej. Najbardziej znaczca reforma w tej dziedzinie to przeduenie obowizku szkolnego w niektrych pastwach. Dalsze trendy organizacyjne ujawnione w niniejszym studium to oglny wysoki poziom autonomii szk i wadz lokalnych w zakresie zarzdzania zasobami finansowymi i ludzkimi podobna tendencja jest te widoczna w zakresie zarzdzania kadrami akademickimi w szkolnictwie wyszym. Rozwj systemw zapewniania jakoci to istotna dwignia w deniu do osignicia strategicznego celu poprawy jakoci i wydajnoci edukacji, std coraz czstsze przeprowadzanie ocen jakoci edukacji w Europie. Ewaluacja ta moe dotyczy systemu edukacji w caoci lub poszczeglnych szk bd nauczycieli. Ponadto pastwa europejskie przyjy zrnicowane, niekiedy wzajemnie sprzeczne strategie dotyczce rozliczania szk na podstawie wynikw uczniw. W wikszoci pastw poziom inwestycji w edukacj w ostatniej dekadzie nie zmienia si a do roku 2008, tzn. przed kryzysem gospodarczym. W odpowiedzi na ten kryzys niektre rzdy podjy konkretne kroki majce sprawi, by istniejce poziomy finansowania pozostay niezmienione w celu zagwarantowania cigego funkcjonowania systemu i zabezpieczenia reform wdroonych w ostatniej dekadzie. Rozwj zawodowy nauczycieli i dyrektorw szk to kluczowy czynnik w zakresie zapewniania dobrych wynikw uczniw. Niniejszy raport pokazuje, e wiele pastw planowao ulepszenie ksztacenia i szkolenia nauczycieli oraz zapewnienie im koniecznego wsparcia w nauczaniu. Jednake okazao si rwnie, e naley zwikszy wysiki na rzecz pozyskiwania lepiej wykwalifikowanych osb do wykonywania tego zawodu i walczy z deficytem nauczycieli, przed jakim w przyszoci moe stan jeszcze wicej pastw europejskich. Na kocu naley wspomnie, e odsetek modych ludzi w wieku 20-24 lata i 30-34 lata, ktrzy ukoczyli studia wysze, wci ronie w przypadku tej drugiej grupy systematycznie od roku 2000. Jednake w wielu pastwach problemem jest wejcie modych ludzi na rynek pracy sytuacj dodatkowo pogorszy kryzys ekonomiczny. Wyniki pokazuj, e coraz wicej modych ludzi ma zbyt wysokie kwalifikacje do takiego zatrudnienia, jakie mog znale. Sugerowaoby to potrzeb skuteczniejszego przewidywania krtko- i dugoterminowych potrzeb rynku pracy, by prowadzi bardziej rzetelne poradnictwo edukacyjne i zawodowe dla studentw w celu lepszego dopasowania kwalifikacji edukacyjnych ludzi modych do rzeczywistych moliwoci zatrudnienia. W kolejnych akapitach omwiono gwne ustalenia raportu w podziale na sze gwnych dziedzin:

11

Kluczowe dane o edukacji w Europie

ORGANIZACJA I STRUKTURY EDUKACYJNE: TREND KU DUSZEMU UCZESTNICTWU W KSZTACENIU

W niemal wszystkich systemach ksztacenia zauwaono utrzymujcy si od 1980 roku oglny trend
ku wyduaniu ksztacenia obowizkowego, majcego zapewni uzyskanie kluczowych kompetencji. W 10 pastwach rozpoczcie ksztacenia obowizkowego zostao przyspieszone o rok (a w przypadku otwy nawet o dwa lata). Z drugiej strony na mocy ostatnich reform 13 krajw przeduyo czas trwania ksztacenia obowizkowego w penym wymiarze godzin o rok lub dwa lata, a w przypadku Portugalii trzy lata (zob. Rysunek B2).

Dzieci rozpoczynaj formalne ksztacenie w coraz modszym wieku. Na przestrzeni lat 2000-2009
w 27 pastwach Unii Europejskiej redni wskanik udziau dzieci 3-, 4- i 5-letnich w ksztaceniu przedszkolnym i podstawowym wzrs o 15,3% (odpowiednio o 7 i 6,3%), osigajc poziomy 77%, 90% i 94% w roku 2009. Poziom uczestnictwa trzylatkw w edukacji przedszkolnej by niemal powszechny w Belgii, Danii, Hiszpanii, Francji i Islandii, gdzie w 2009 roku przekroczy 95% (zob. Rysunek C2).

Na poziomie szk rednich II stopnia istnieje rwny podzia uczniw midzy programy
oglnoksztacce i zawodowe. Na poziomie UE, w latach 2000-2009, udzia uczniw klas oglnoksztaccych wyraony jako odsetek wszystkich uczniw szk rednich II stopnia zwikszy si o 5,5 punktu procentowego, osigajc w roku 2009 50,4%. Mona to czciowo wyjani koniecznoci posiadania wiadectwa edukacji oglnoksztaccej (a nie zawodowej) w celu kontynuowania nauki na wyszej uczelni. W niemal wszystkich pastwach europejskich wskanik uczestnictwa mczyzn w ksztaceniu zawodowym by wyszy ni kobiet (zob. Rysunek C5).

Wikszo 15-latkw w Europie uczszcza do szk o duej liczbie uczniw. W porwnaniu

z rokiem 2003 w poowie wszystkich badanych pastw rednia wielko szkoy wzrosa o 50-100 uczniw. Jednake w Belgii (Wsplnota Niemieckojzyczna), Austrii i Polsce zanotowano spadek o ponad 70 uczniw na szko. Generalnie w latach 2003-2009 liczba uczniw w grupie bardzo duych szk lekko spada (zob. Rysunek B6).

W roku 2009 w Europie stosunek liczby uczniw do nauczycieli wynosi 14:1 w szkoach
podstawowych i 12:1 w szkoach rednich. Od roku 2000 wskanik ten spad w dwch trzecich pastw o rednio dwch uczniw na nauczyciela w szkoach podstawowych oraz jednego ucznia w szkoach rednich. W tym samym czasie nie zmieniono zasadniczo regulacji dotyczcych grnego limitu wielkoci klas (zob. Rysunki F8, F9 i F10).

W roku 2009 niemal 90% 17-letnich Europejczykw wci si uczyo, a wskaniki dotyczce
udziau w edukacji po okresie obowizkowym w czasie ostatnich 10 lat wzrosy lub pozostay na stabilnym poziomie. Do krajw, w ktrych w ostatniej dekadzie nastpia najwiksza poprawa, naleay Bugaria, Malta i Rumunia, trzy pastwa o najniszych wskanikach uczestnictwa w ksztaceniu rok i dwa lata po zakoczeniu ksztacenia obowizkowego w roku 2000. Jednake w roku 2009 wskanik uczestnictwa w edukacji w rok po zakoczeniu ksztacenia obowizkowego w pastwach tych wci nie przekracza 80% (zob. Rysunki C6 i C7).

W okresie 2000-2009 w pastwach Unii Europejskiej populacja studentw studiw wyszych

wzrosa rednio o okoo 22% (roczny wskanik wzrostu 2,7%), osigajc w roku 2009 prawie 19,5 mln osb. W Unii Europejskiej na 100 studiujcych mczyzn przypaday rednio 124 kobiety. Od roku 2000 liczba studiujcych kobiet wzrosa o niemal 10%, przy staym wzrocie rocznym (zob. Rysunki C9 i C11).

12

Gwne ustalenia

WYSOKI POZIOM AUTONOMII SZK I INSTYTUCJI SZKOLNICTWA WYSZEGO

Pomimo oglnej tendencji zwikszania si autonomii szk w Europie midzy poszczeglnymi
pastwami wci istniej znaczce rnice. Okoo jednej trzeciej pastw przyznaje szkoom wysoki poziom autonomii w zarzdzaniu zasobami finansowymi i ludzkimi, ale w niektrych (Niemcy, Grecja, Francja szkoy podstawowe, Cypr, Luksemburg szkoy podstawowe, Malta i Turcja) placwki maj bardzo ograniczon swobod lub brak wolnoci w tej dziedzinie (zob. Rysunek B13).

Istniej dziedziny, w ktrych szkoom czciej daje si autonomi. Placwki maj zasadniczo
wiksz swobod w zarzdzaniu wydatkami operacyjnymi ni inwestycyjnymi. Decyzje w zakresie zarzdzania kadr nauczycielsk zazwyczaj zapadaj na poziomie szk, natomiast rozstrzygnicia dotyczce stanowiska dyrektora placwki czsto pozostaj w gestii wadz owiatowych wyszego szczebla (zob. Rysunek B13).

Coraz elastyczniejszy staje si proces przyjmowania do szk. Wprawdzie w przypadku szk

pastwowych uczniowie s generalnie przypisywani do okrelonych placwek, ale w coraz wikszej liczbie pastw rodzice mog zada alternatywnej oferty na pocztku procesu rekrutacji albo w sytuacji, w ktrej proponowana szkoa osigna limit przyj (zob. Rysunek B5).

Podstawa programowa jest we wszystkich pastwach wyznaczana na szczeblu centralnym

w postaci podstawowych treci albo wyznaczonych celw. Jednake szkoy maj duo wiksz swobod w zakresie codziennych zaj edukacyjnych, takich jak wybr metod nauczania i podrcznikw, dzielenie uczniw na grupy podczas zaj dydaktycznych i ustalanie sposobw oceniania wewntrznego (zob. Rysunek B13). Zdanie nauczycieli czciej uwzgldnia si podczas podejmowania decyzji na temat metod nauczania, ustalania kryteriw wewntrznego oceniania i wyboru podrcznikw ni przy dzieleniu uczniw na grupy (zob. Rysunek B14).

Wzrasta autonomia szk w zakresie decyzji o podziale rocznego czasu dydaktycznego midzy
przedmioty. W wielu pastwach oficjalne zalecenia dotyczce godzin dydaktycznych przewiduj krtszy czas nauki na pocztku szkoy podstawowej (najczciej w dwch pierwszych klasach), nastpnie liczba godzin stale ronie przez cay okres ksztacenia obowizkowego, najbardziej na pniejszych etapach ksztacenia w szkoach rednich (zob. Rysunek F1, F2 i F3).

Wiksz autonomi maj te instytucje szkolnictwa wyszego w zakresie zarzdzania kadr

akademick. Niemniej jednak wadze centralne w znacznej wikszoci pastw wci s odpowiedzialne za wyznaczanie kategorii pracownikw i powizanych z nimi kwalifikacji, jak i podstawowego wymiaru wynagrodzenia. W kilkunastu krajach lub regionach elementy te s okrelane wsplnie na poziomie centralnym i na szczeblu uczelni. Z kolei odpowiedzialno za ocen i awans pracownikw akademickich (zob. Rysunek E18) ponosz niemal wycznie same uczelnie.

Wadze centralne lub regionalne dziel si odpowiedzialnoci z instytucjami szkolnictwa

wyszego w zakresie wyznaczania liczby studentw, a w wielu pastwach uczelnie organizuj wasne procedury doboru studentw (zob. Rysunki E19 i E20).

13

Kluczowe dane o edukacji w Europie

SYSTEMY ZAPEWNIANIA JAKOCI ISTNIEJ LUB S TWORZONE WE WSZYSTKICH PASTWACH

W ostatnich latach wicej uwagi powica si ocenie zarwno szk, jak i nauczycieli. W ogromnej
wikszoci pastw szkoy s oceniane zewntrznie, zazwyczaj przez inspektorat, oraz wewntrznie, przez pracownikw placwki, a czasami przez innych czonkw spoecznoci szkolnej. W kilku krajach niedawno wprowadzono lub rozszerzono indywidualn ocen nauczycieli (Belgia Wsplnota Flamandzka, Portugalia, Sowenia i Liechtenstein), niekiedy w ramach oglnego systemu oceny wynikw wszystkich instytucji publicznych (zob. Rysunek B7).

W wikszoci pastw do monitorowania jakoci ksztacenia uywa si wynikw testw

zewntrznych uczniw wraz z wynikami procedur ewaluacji szk (zob. Rysunek B12). W ponad poowie krajw europejskich uczniowie zdaj testy oglnokrajowe majce na celu przede wszystkim monitorowanie funkcjonowania szk i systemu ksztacenia (zob. Rysunek F16).

Standardowa publikacja wynikw uzyskanych przez szkoy w testach oglnokrajowych nie jest
w Europie norm, cho ma to miejsce w kilku pastwach, a w kilku innych szkoy mog samodzielnie o tym decydowa. W Belgii (Wsplnota Francuska), Hiszpanii i Sowenii oficjalne dokumenty zakazuj klasyfikowania szk na podstawie osiganych wynikw w testach oglnokrajowych (zob. Rysunek B9).

NALEY ZINTENSYFIKOWA WYSIKI NA RZECZ ZACHCANIA DO PODEJMOWANIA ZAWODU NAUCZYCIELA

Wraz z postpem reform boloskich w szkolnictwie wyszym zmieniy si minimalne kwalifikacje
i czas ksztacenia nauczycieli. W wikszoci pastw za minimalne kwalifikacje wymagane od nauczycieli przedszkolnych uznaje si obecnie stopie licencjata. W przypadku przyszych nauczycieli szk podstawowych minimalne kwalifikacje wzrosy i w dziewiciu pastwach wymagany jest stopie magisterski, ktrego zdobycie zazwyczaj zajmuje pi lat (zob. Rysunek E2).

Bardziej rozpowszechnione stay si rodki wsparcia nowych nauczycieli Podczas gdy w roku
szkolnym 2002/03 tylko w 14 pastwach oferowano formaln pomoc na podstawie centralnych regulacji prawnych lub rekomendacji, w roku 2010/11 ju 21 pastw informowao o istnieniu organizowanych centralnie rodkw wsparcia dla nowych nauczycieli. Do rodkw tych nale zwaszcza regularne rozmowy na temat sukcesw i problemw oraz pomoc w planowaniu lekcji i oceniania uczniw. W kilku pastwach szkoy maj pen autonomi w decydowaniu o rodzaju wsparcia, jakie bd oferowa (zob. RysunekE4).

Zgodnie z najnowszymi wynikami badania PISA wielu uczniw w Europie uczszcza do szk
cierpicych na brak wykwalifikowanych nauczycieli przedmiotw podstawowych (jzyka ojczystego, matematyki i przedmiotw cisych). W Niemczech, Holandii i Turcji wskaniki te s wysokie rwnie w przypadku nauczycieli innych przedmiotw (zob. RysunekE3).

W wielu pastwach europejskich przewaajca cz pracujcych obecnie nauczycieli naley do

najstarszych grup wiekowych (40-49 lat oraz ponad 50 lat). W Niemczech, Woszech i Szwecji niemal poowa wszystkich nauczycieli szk podstawowych ma wicej ni 50 lat; w przypadku szk rednich ta grupa wiekowa jest w niemal wszystkich pastwach najsilniej reprezentowana (zob. Rysunki E10 i E11). Moe to zaostrzy problem niedoborw personelu i dlatego potrzeba wikszej liczby wykwalifikowanych nauczycieli.

14

Gwne ustalenia

Cho oficjalny wiek emerytalny i/lub minimalny wiek przejcia na emerytur z zachowaniem
penych uprawnie emerytalnych od roku 2001/02 w okoo jednej trzeciej pastw europejskich zosta podniesiony, wikszo nauczycieli przestaje wykonywa zawd, gdy tylko uzyska do tego prawo. Jednake w Danii, Niemczech, Woszech, na Cyprze, w Polsce, Finlandii, Szwecji i Norwegii, Republice Czeskiej, Estonii, na otwie i w Sowenii ponad 5% nauczycieli kontynuuje prac po osigniciu oficjalnego wieku emerytalnego (zob. Rysunek E12).

Na poziomie szk wyszych odnotowano znaczcy spadek liczby absolwentw w dziedzinie

edukacji. Dotyczy to zwaszcza takich pastw, jak Portugalia (-6,7%), Islandia (-6%), Wgry (5,2%) i Belgia (-4,5%). Przyczyni si to prawdopodobnie do zwikszenia problemw z dostpnoci wykwalifikowanych nauczycieli (Rysunek G3).

We wszystkich pastwach europejskich wynagrodzenie nauczycieli w ostatniej dekadzie

zwikszyo si w liczbach bezwzgldnych, ale wzrost ten nie zawsze by wystarczajcy do utrzymania siy nabywczej. W niektrych przypadkach podwyki na przestrzeni ostatnich 10 lat wyniosy ponad 40%. Jednake bezwzgldny wzrost wynagrodzenia nie zawsze jest wzrostem rzeczywistym, jeli koszty utrzymania rosn szybciej (zob. Rysunki E13 i E14).

Cho oglna liczba godzin pracy w ostatnich latach nie zmienia si, rednia liczba godzin aktywnej
pracy dydaktycznej nauczycieli wzrosa z 18-20 godzin tygodniowo w roku 2006/07 do 19-23 godzin tygodniowo w roku 2010/11 (zob. Rysunek E8).

W ostatnich latach obserwuje si wzrost znaczenia ustawicznego doskonalenia zawodowego

nauczycieli. Podczas gdy w roku 2002/03 nauczyciele w okoo poowie pastw europejskich mogli uczestniczy w kursach ustawicznego doskonalenia zawodowego, obecnie uwaa si to za obowizek zawodowy w 26 pastwach i regionach. W Hiszpanii, Francji, na Litwie, w Rumunii i Sowenii udzia w kursach doskonalenia zawodowego to jeden z warunkw awansu zawodowego i wzrostu wynagrodzenia (zob. Rysunek E7).

FINANSOWANIE EDUKACJI: NAJWANIEJSZE WYZWANIE W DOBIE KRYZYSU EKONOMICZNEGO

Do roku 2008 Unia Europejska wydawaa na edukacj okoo 5% swojego PKB. Co wicej, cho
oglne wydatki pastwowe na edukacj wyraone jako odsetek PKB pozostay na stabilnym poziomie w latach 2001-2008 we wszystkich 27 pastwach UE, wzrosy wydatki w przeliczeniu na ucznia (zob. Rysunek D1 i D2).

Wydatki w przeliczeniu na ucznia rosn te wraz z poziomem ksztacenia. W pastwach Unii

Europejskiej redni roczny koszt ucznia szkoy redniej (ISCED 2-4) jest wyszy (6 129 PPS EUR) ni ucznia szkoy podstawowej (ISCED 1, 5 316 PPS EUR). redni koszt na studenta studiw wyszych w UE by niemal dwa razy wyszy ni uczniw szk podstawowych (9 424 PPS EUR).

Prywatne finansowanie edukacji pozostaje zjawiskiem marginalnym. Jako e wikszo uczniw

uczszcza do szk pastwowych (zob. Rysunek B4), odsetek finansowania ze rde prywatnych w wikszoci pastw w znacznym stopniu okrelaj strategie finansowania ksztacenia przedszkolnego (zob. Rysunek D6) i szkolnictwa wyszego (zob. Rysunek D11), tzn. fakt uiszczania lub nie przez uczniw i studentw czesnego, a jeli tak wysoko tej opaty.

15

Kluczowe dane o edukacji w Europie

Nieobowizkowe ksztacenie przedszkolne coraz czciej jest dostpne bezpatnie. Wyranie

zwiksza to dostp do edukacji przedszkolnej wszystkich dzieci, zwaszcza pochodzcych z rodzin o niskich dochodach. Dodatkowo w poszczeglnych pastwach czsto dostosowuje si wysoko opat zwizanych z nieobowizkowym ksztaceniem przedszkolnym do przychodw rodziny i innych kryteriw socjalnych. Wszystkie te dziaania mog wyjania wzrost poziomu uczestnictwa w ksztaceniu na tym etapie (zob. Rysunki D6 i D7).

Pastwa Unii Europejskiej przeznaczaj rednio 6,4% cakowitych wydatkw publicznych na

edukacj na bezporednie wsparcie uczniw i studentw na wszystkich poziomach ksztacenia. Ponadto powszechnie stosowanymi metodami wspierania rodzin z dziemi w wieku szkolnym s ulgi rodzinne i zwolnienia podatkowe (zob. Rysunek D9 i D10).

W ostatniej dekadzie coraz wicej pastw wprowadzao rnego rodzaju opaty dla studentw.
Jednoczenie oferowanie wsparcia finansowego ukierunkowanego na okrelone grupy studentw zagodzio skutek wprowadzenia globalnych zasad naliczania opat administracyjnych i/lub czesnego. Wanym sposobem wydawania publicznych pienidzy s te granty i poyczki dla studentw, stanowice ponad 16,7% (zob. Rysunki D11 i D12).

LEPIEJ WYKSZTACENI LUDZIE MAJ LEPSZE MOLIWOCI ZATRUDNIENIA, ALE WIELU ABSOLWENTW STUDIW WYSZYCH MA W TEJ CHWILI ZBYT WYSOKIE KWALIFIKACJE DO SWOICH STANOWISK
79% modych ludzi w wieku 20-24 lat w Europie w roku 2010 ukoczyo szko redni II stopnia
(ISCED 3), co potwierdza tendencj wzrostow obserwowan od roku 2000 (zob. Rysunek G1). redni odsetek osb w UE majcych kwalifikacje na poziomie studiw wyszych zwikszy si we wszystkich grupach wiekowych od roku 2000 (zob. Rysunek G2).

Pomimo oglnego wzrostu liczby absolwentw studiw wyszych coraz wikszy ich odsetek zdaje
si mie zbyt wysokie kwalifikacje w stosunku do zatrudnienia, jakie znajduj. Wicej ni jeden na piciu absolwentw studiw legitymuje si zbyt wysokimi kwalifikacjami do swojej pracy; wskanik ten wzrs od roku 2000 (zob. Rysunek G7).

Ponadto wci obserwuje si brak rwnowagi w podejmowaniu studiw z rnych dyscyplin

akademickich na poziomie studiw wyszych a w niektrych przypadkach dysproporcja ta wci si pogbia. Od roku 2000 najbardziej znaczce odchylenie w rozkadzie absolwentw studiw wedug dyscyplin to spadek z okoo 12% do 9% odsetka absolwentw nauk cisych, matematyki i informatyki. Od roku 2006 odnotowano te istotne zmniejszenie si liczby absolwentw studiw pedagogicznych (zob. Rysunek G3).

Absolwenci studiw wyszych wchodz na rynek pracy dwa razy szybciej ni osoby majce
ukoczon co najwyej szko redni I stopnia. Na poziomie Unii Europejskiej redni czas przejcia do pierwszego istotnego zatrudnienia wynosi tylko 5 miesicy w przypadku osb majcych kwalifikacje studiw wyszych, niemal 7,4 miesica w przypadku osb po szkole redniej II stopnia i nawet 9,8 miesica w przypadku osb po szkole redniej I stopnia (zob. Rysunek G6).

Na koniec naley wspomnie o utrzymujcej si rnicy we wskanikach zatrudnienia absolwentw

i absolwentek studiw wyszych na niekorzy kobiet cho zmalaa ona od roku 2000. Mimo e kobiety przewyszaj liczebnie mczyzn w niemal wszystkich dziedzinach akademickich, statystycznie wci s bardziej zagroone bezrobociem (zob. Rysunek G8).

16

K O D Y, S K R T Y I A K R O N I M Y
Kody krajw
UE/UE-27 BE BE fr BE de BE nl BG CZ DK DE EE IE EL ES FR IT CY LV LT LU HU MT NL AT Unia Europejska Belgia Belgia Wsplnota Francuska Belgia Wsplnota Niemieckojzyczna Belgia Wsplnota Flamandzka Bugaria Republika Czeska Dania Niemcy Estonia Irlandia Grecja Hiszpania Francja Wochy Cypr otwa Litwa Luksemburg Wgry Malta Holandia Austria Pastwa kandydujce do czonkowstwa w UE HR TR Chorwacja Turcja Pastwa EFTA/EEA IS LI NO CH Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu Islandia Liechtenstein Norwegia Szwajcaria PL PT RO SI SK FI SE UK UK-ENG UK-WLS UK-NIR UK-SCT Polska Portugalia Rumunia Sowenia Sowacja Finlandia Szwecja Zjednoczone Krlestwo: Anglia Walia Irlandia Pnocna Szkocja

Kody statystyczne
:

Brak danych

()

Nie dotyczy

17

Kluczowe dane o edukacji w Europie

Skrty i akronimy
Zgromadzenia midzynarodowe

ESS EU-27 Eurostat PKB ICT ISCED PISA PPP PPS

Europejski System Statystyczny rednia dla 27 pastw UE uwzgldnia dane wycznie dla 27 pastw czonkowskich Unii Europejskiej po 1 stycznia 2007 r. Urzd Statystyczny Wsplnot Europejskich Produkt krajowy brutto Technologie informacyjne i komunikacyjne Midzynarodowa Standardowa Klasyfikacja Wyksztacenia Program Midzynarodowej Oceny Uczniw (OECD) Parytet siy nabywczej Standard siy nabywczej

18

KONTEKST

CIGY SPADEK LICZBY MODYCH LUDZI W UE JEST NAJLEPIEJ WIDOCZNY W GRUPIE WIEKOWEJ 10-19 LAT
Trend demograficzny populacji w wieku poniej 30 lat odzwierciedla spadek liczby urodze odnotowywany w wikszoci pastw Unii Europejskiej (UE-27). W czasie ostatnich 25 lat oglna liczba modych ludzi w wieku poniej 30 lat w UE-27 spada o 15,5%, z 204,3 mln w roku 1985 do 172,6 mln w roku 2010. We wszystkich analizowanych grupach wiekowych wida oglny spadek w tym okresie. Najbardziej znaczcy mia miejsce w grupie wiekowej 10-19 lat (22%), nastpnie 0-9 lat (16%), a w grupie wiekowej 20-29 lat by najniszy (8,7%). Wielko populacji UE-27 w grupie wiekowej 20-29 lat lekko wzrosa w latach 1985-1990. Po wzrocie tym nastpi dugi okres spadku populacji, ktry trwa do roku 2010. Populacja w grupie wiekowej 1019 lat cigle zmniejszaa si w caym badanym okresie. W grupie wiekowej 0-9 lat po spadku w latach 1985-2005, nastpi w ostatnich piciu latach badanego okresu lekki wzrost, wynoszcy 1,9%.
Rysunek A1: Zmiany liczebnoci grup wiekowych 0-9, 10-19 i 20-29 lat w 27 pastwach Unii Europejskiej (1985-2010)

Grupa Grupa Grupa wiekowa 0-9 wiekowa 10-19 wiekowa 20-29

1985 1990 1995 2000 2005 2010

61 981 774 59 755 140 56 945 603 53 277 500 51 056 067 52 038 210

70 560 146 66 069 001 62 870 813 61 186 120 58 902 949 55 045 826

71 747 526 73 035 161 71 366 222 67 608 395 65 903 421 65 533 037

rdo: Eurostat, statystyki populacji (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

Objanienia
Informacje dotycz liczby ludnoci na dzie 1 stycznia danego roku. Wielko populacji jest oparta na rejestracji ludnoci lub na danych z najnowszego spisu ludnoci skorygowanych o komponenty zmian powstae od ostatniego spisu.

Ten oglny trend skrywa zrnicowan sytuacj w poszczeglnych pastwach (wicej szczegw mona znale w bazie danych Eurostatu). W grupie wiekowej 0-9 lat w 27 pastwach UE nastpi lekki wzrost wynoszcy 0,4% rocznie w okresie 2005-2010. W 15 pastwach europejskich wskaniki wzrostu byy wysze ni rednia dla 27 pastw UE, a najwyszy wzrost mia miejsce w Irlandii i Hiszpanii: wynosi odpowiednio 2,9% i 2,8% rocznie. We wszystkich pozostaych pastwach europejskich z wyjtkiem Finlandii w tej samej grupie wiekowej i tym samym okresie liczba ludnoci zmniejszya si. W Niemczech, na Litwie, w Malcie i Chorwacji spadek ten przekroczy 1,3% rocznie. 19

KONTEKST

W 27 pastwach UE populacja w wieku 10-19 lat w latach 2005-2010 zmniejszaa si w tempie 1,3% rocznie. Najbardziej znaczcy spadek ponad 4% rocznie odnotowano w Bugarii, Estonii, na otwie i w Rumunii. Jednake w niektrych pastwach zachodnioeuropejskich odnotowano lekki wzrost liczebnoci grupy wiekowej 10-19 lat. rednia liczebno grupy wiekowej 20-29 lat w 27 pastwach UE bya w okresie 2005-2010 najbardziej stabilna, a spadek wynosi tylko 0,1%. W takich pastwach, jak Grecja, Hiszpania, Wgry i Portugalia, ta grupa wiekowa zmniejszaa si w tempie ponad 2% rocznie. Dla odmiany na Cyprze, w Luksemburgu, Zjednoczonym Krlestwie i Islandii odnotowano wzrost wynoszcy ponad 2% rocznie.

PONAD JEDNA TRZECIA LUDNOCI EUROPY MA MNIEJ NI 30 LAT

Na poziomie UE w roku 2010 populacja w wieku poniej 30 lat stanowia 34,4% wszystkich mieszkacw. Oznacza to spadek o 0,9% w porwnaniu z rokiem 2007 (Eurydice, 2009a). W tym samym okresie rednia warto dla najwikszej grupy wiekowej (modzi ludzie w wieku 20-29 lat) spada z 13,3% do 13,1%. W roku 2010 grupa wiekowa 10-19 lat stanowia 11% caej populacji, czyli o 0,6% mniej ni w roku 2007. Tylko odsetek osb w wieku 0-9 lat by nieco wyszy w roku 2010 (10,4%) ni w 2007 (10,3%). Oglnie rzecz biorc, w roku 2010 rnice odsetka modych ludzi w wieku poniej 30 lat w poszczeglnych pastwach europejskich nie byy znaczce. Tylko kilka krajw znaczco odbiegao od redniej unijnej. Pastwem o najwikszym (52,2%) odsetku ludzi modych w wieku poniej 30 lat w caej populacji bya Turcja. Jednake wskanik ten by w roku 2010 o 3,1% niszy ni w roku 2007. W Irlandii, na Cyprze i w Islandii odsetek ludzi modych take przekracza 40%. Na drugim kocu skali znalazy si Wochy, gdzie w roku 2010 odsetek modych ludzi w wieku poniej 30 lat by najniszy (29,9%), oraz Niemcy (30,9%) i Grecja (31,9%). Oprcz Turcji wyrany spadek odsetka modych ludzi w latach 2007-2010 odnotowano na Sowacji (2,2%), w Polsce i Rumunii (1,8%), podczas gdy w Szwecji wskanik ten wzrs o 0,3%. Najwyszy odsetek osb z najmodszej grupy wiekowej (0-9 lat) w roku 2010 zanotowano w Turcji, Irlandii i Islandii, gdzie stanowi on ponad 14% caej populacji. Dla odmiany w Niemczech odsetek ten by najniszy wynis tylko 8,6%. W tym samym roku najwyszy odsetek modych ludzi w grupie wiekowej 10-19 lat odnotowano na Cyprze, w Islandii, Norwegii i Turcji, gdzie przekroczy 13 % caej populacji. W takich pastwach, jak Bugaria, Grecja, Hiszpania, Wochy i Sowenia, ta grupa wiekowa stanowia poniej 10% caej populacji. Odsetek ludzi modych w wieku 20-29 lat by najwyszy na Cyprze, w Polsce, na Sowacji i w Turcji, gdzie stanowi ponad 16% caej populacji, podczas gdy w Danii i we Woszech grupa ta nie przekraczaa 12% ludnoci.

20

KONTEKST Rysunek A2: Odsetek populacji w grupach wiekowych 0-9, 10-19 i 20-29 lat, 2010
Grupa wiekowa 0-9 Grupa wiekowa 10-19 Grupa wiekowa 20-29

Ogem

UE Grupa wiekowa 0-9 10,4 Grupa wiekowa 10-19 11,0 Grupa wiekowa 20-29 13,1 Grupa wiekowa 0-29 Grupa wiekowa 0-9 34,4 MT 9,8 Grupa wiekowa 10-19 12,5 Grupa wiekowa 20-29 14,8 Grupa wiekowa 0-29 37,1

BE 11,3 11,6 12,5 35,4 NL 11,6 12,1 12,1 35,8

BG 9,3 9,7 13,9 33,0 AT 9,5 11,3 12,9 33,7

CZ 9,9 10,2 13,9 34,0 PL 9,8 12,0 16,3 38,1

DK 11,9 12,6 11,5 36,0 PT 10,1 10,4 12,8 33,3

DE 8,6 10,1 12,1 30,9 RO 10,0 11,0 15,6 36,6

EE 10,6 10,6 15,6 36,8 SI 9,4 9,8 13,8 33,0

IE 14,8 12,7 15,2 42,7 SK 10,0 12,2 16,1 38,2

EL 9,7 9,7 12,4 31,9 FI 10,9 11,9 12,5 35,4

ES 10,3 9,5 13,0 32,9 SE 11,3 12,2 12,6 36,0

FR 12,4 12,3 12,6 37,3 UK 11,7 12,1 13,8 37,6

IT 9,4 9,6 11,0 29,9 IS 14,1 14,4 14,8 43,3

CY 10,9 13,1 16,6 40,5 LI 10,5 11,8 12,3 34,6

LV 9,5 10,6 15,8 35,9 NO 12,4 13,1 12,6 38,1

LT 9,5 12,7 15,3 37,6 CH 9,8 11,2 12,6 33,6

LU 11,7 12,0 12,8 36,5 HR 9,5 11,5 13,4 34,4

HU 9,7 11,1 13,5 34,3 TR 17,0 17,6 17,6 52,2

rdo: Eurostat, statystyki populacji (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

Objanienia
Dane dotyczce populacji s oparte o szacunki na dzie 1 stycznia danego roku.

Dodatkowe uwagi
Cypr: Powysze dane dotycz terytorium pod kontrol rzdu.

POPULACJA W WIEKU OBOWIZKU SZKOLNEGO WYKAZUJE WZROST LICZEBNOCI PO ZNACZCYM SPADKU W LATACH 2000-2010
Efektywne zarzdzanie zasobami ludzkimi i materialnymi w systemach edukacji jest uzalenione od prognoz demograficznych dajcych rzetelne szacunki dotyczce liczby modych ludzi w wieku 5-14 lat, ktrzy bd stanowili przysz populacj uczniw szk podstawowych (ISCED 1) i rednich I stopnia (ISCED 2). Prognozy demograficzne dotyczce grup wiekowych 5-9 i 10-14 lat s szczeglnie przydatne, jeli wzi pod uwag fakt, e w pastwach europejskich edukacja jest dla tych grup obowizkowa (zob. Rysunek B2). W przypadku grupy wiekowej 5-9 lat prognozy sporzdzone na podstawie podstawowego trendu zmian demograficznych wskazuj na wzrost o okoo 4,3% w UE-27 do roku 2015 po spadku o 7,9% 21

KONTEKST

w latach 2000-2010. Tendencja ta ma utrzyma si do roku 2020, kiedy to populacja w wieku 5-9 lat bdzie o 5,2% wysza ni w roku 2010, ale wci poniej wartoci z roku 2000. W latach 2010-2020 znaczca liczba pastw europejskich spodziewa si stosunkowo wysokiego wzrostu populacji w tej grupie wiekowej, wynoszcego ponad 11%. W przypadku tego samego okresu i tej samej grupy oczekiwany jest spadek liczebnoci w Danii, Niemczech, Holandii, Austrii, a przede wszystkim Portugalii, gdzie ma on wynie 12,5%. We Woszech, na Wgrzech i w Rumunii dane dotyczce tej grupy maj utrzyma si na stabilnym poziomie.
Rysunek A3: Ostatnie zmiany demograficzne i prognozy dla grupy wiekowej 5-9 lat, 2000-2020

2000-2010 2010-2015 2010-2020 2000-2010 2010-2015 2010-2020

UE -7,9 4,3 5,2 MT -23,8 2,0 3,8

BE -4,0 8,6 13,3 NL 0,2 -7,1 -7,8

BG -22,5 8,7 9,9 AT -14,9 -1,7 -2,4

CZ -22,0 21,8 24,2 PL -29,4 8,9 16,2

DK -3,5 0,6 -3,3 PT 2,8 -5,7 -12,5

DE -14,2 -5,9 -8,1 RO -16,4 2,4 -0,3

EE -20,3 16,9 19,8 SI -12,2 15,9 24,3

IE 16,1 15,4 20,3 SK -29,0 8,3 16,5

EL -6,9 10,5 11,5 FI -12,6 5,6 10,0

ES 17,6 9,2 6,3 SE -17,1 12,8 19,6

FR 5,6 1,5 3,0 UK -10,7 12,2 18,3

IT 3,2 3,3 1,0 IS -6,2 5,4 7,6

CY -22,8 8,8 23,2 LI -6,1 3,1 9,1

LV -31,2 13,2 7,6 NO -3,4 5,5 12,5

LT -38,0 6,4 17,9 CH -10,8 4,8 12,5

LU 4,9 1,9 7,6 HR : : :

HU -19,2 2,0 -0,2 TR : : :

rdo: Eurostat, statystyki populacji (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

Objanienia (Rysunki A3 i A4)

Dane dla lat 2000 i 2010 pochodz z bada Eurostatu dotyczcych statystyk demograficznych. Dane dla lat 2015 i 2020 to prognozy demograficzne Eurostatu oparte na gwnym zaoeniu, e rnice ekonomiczne midzy pastwami czonkowskimi Unii Europejskiej i pastwami Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu zanikn w bardzo dugiej perspektywie; wartoci gwnych wskanikw demograficznych maj wic by zbiene midzy pastwami. Szacunki s sporzdzane przy uyciu najnowszych dostpnych danych dla populacji na dzie 1 stycznia. Oglnie rzecz biorc, kluczowe zaoenia tworzy si w odniesieniu do wskanika miertelnoci, podnoci, przewidywanej dugoci ycia i migracji wedug pci i wieku, a do piramidy demograficznej z roku na rok stosowane s okrelone techniki starzenia si. Prezentowane dane to wycznie prognozy; przedstawiaj one demograficzn przyszo, ktra moe zaistnie, jeli spenione zostan okrelone warunki, wyraone w formie zaoe do gwnych wskanikw demograficznych.

W celu spjnego objanienia wyszych wskanikw wzrostu w prognozach dotyczcych przyszoci naley wzi pod uwag zmiany, ktre zaszy w danej grupie wiekowej w cigu ostatniej dekady. W tym czasie w wielu pastwach rodkowej i wschodniej Europy doszo do istotnego spadku populacji w wieku 5-9 lat, przekraczajcego 20% w Bugarii, Republice Czeskiej, Estonii, na Cyprze, otwie, Litwie, Malcie, w Polsce i Sowacji. W wielu spord tych pastw prognozowana liczebno populacji na rok 2020 skoryguje spadek z poprzedniej dekady, a w Republice Czeskiej i na Cyprze modych ludzi w tej grupie wiekowej bdzie nawet wicej ni w roku 2000. Podobn tendencj przy mniej ekstremalnych fluktuacjach daje si te zauway w Finlandii, Szwecji i Zjednoczonym Krlestwie, gdzie liczebno grupy wiekowej 5-9 lat spada w latach 2000-2010, ale prawdopodobnie do roku 2020 wrci do wielkoci z roku 2000; oczekuje si, e w Zjednoczonym Krlestwie przekroczy ten 22

KONTEKST

poziom o ponad 5%. W Irlandii i Hiszpanii liczba modych ludzi w wieku 5-9 lat znacznie wzrosa (o ponad 16%) w latach 2000-2010, a tendencja ta bdzie kontynuowana do roku 2020, przy jeszcze wyszym wzrocie w Irlandii i stosunkowo stabilnych wskanikach w Hiszpanii. Przy porwnywaniu prognoz dla lat 2015 i 2020 w przypadku Woch, Wgier i Rumunii oczekiwane jest ograniczenie liczebnoci populacji w wieku 5-9 lat po okresie wzrostu w latach 2010-2015. W perspektywie dugofalowej szacunki dla UE-27 pokazuj, e w roku 2020 liczba uczniw ksztaccych si na poziomie ISCED 1 bdzie nieco nisza ni w roku 2000 (-3%). Trend ten najwyraniej ujawnia si w Niemczech, na otwie, Litwie i Malcie, gdzie midzy rokiem 2000 a 2020 prognozowany jest spadek o ponad 20%, a w mniejszym stopniu take na Wgrzech, w Austrii, Polsce, Rumunii i na Sowacji, gdzie liczba uczniw ma spa o ponad 15%.
Rysunek A4: Ostatnie zmiany demograficzne i prognozy dla grupy wiekowej 10-14 lat, 2000-2020

2000-2010 2010-2015 2010-2020 2000-2010 2010-2015 2010-2020

UE -12,5 -1,3 3,1 MT -13,6 -14,9 -13,2

BE 0,1 0,9 9,1 NL 2,5 2,5 -5,0

BG -39,3 4,1 12,9 AT -5,1 -7,7 -8,8

CZ -29,2 3,8 26,2 PL -31,8 -12,5 -4,6

DK 15,6 -3,7 -3,1 PT -6,4 3,0 -2,2

DE -15,6 -7,6 -12,8 RO -36,7 -4,1 -1,8

EE -42,9 5,3 23,3 SI -24,8 -1,0 13,9

IE -1,4 8,8 25,6 SK -29,2 -10,2 -2,8

EL -13,5 1,3 11,8 FI -4,3 -3,4 1,7

ES -2,6 10,9 21,4 SE -11,7 5,0 16,9

FR -1,6 1,8 3,8 UK -6,6 -3,8 7,9

IT 0,9 4,0 7,3 IS 4,4 -3,5 3,9

CY -12,4 -10,9 -3,0 LI 4,3 -8,4 -6,4

LV -49,2 4,0 18,3 NO 11,2 -2,5 1,9

LT -33,8 -17,9 -12,1 CH -0,7 -5,3 -1,8

LU 21,6 1,2 2,3 HR : : :

HU -19,9 -4,3 -2,3 TR : : :

rdo: Eurostat, statystyki populacji (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

Objanienia
Zob. Rysunek A3.

Prognozy Eurostatu mwi te o wzrocie o okoo 3% liczby modych ludzi w wieku 10-14 lat w 27 pastwach Unii Europejskiej do roku 2020, ale wielko ta i tak bdzie o okoo 10% nisza ni w roku 2000. W okresie 2010-2020 w Niemczech oraz na Litwie i Malcie oczekuje si najsilniejszego spadku liczebnoci populacji ludzi modych w wieku 10-14, wynoszcego ponad 12%, nieco mniejszy bdzie on w Austrii (8,8%), Liechtensteinie (6%), Holandii i Polsce (ok. 5%). Na drugim kracu spektrum plasuj si takie pastwa, jak Republika Czeska, Estonia, Hiszpania i Irlandia, gdzie przewiduje si wzrost o ponad 20%, a w Bugarii, Grecji, otwie, Sowenii i Szwecji ma on wynie ponad 10%. We wszystkich tych krajach wzrost liczebnoci populacji modych ludzi nastpuje po dekadzie silnego spadku najwikszy mia miejsce na otwie (-49%) i w Bugarii (-39%).

23

KONTEKST

W latach 2000-2020 populacja grupy wiekowej 10-14 lat wzronie o ponad 10% w Danii, Irlandii, Hiszpanii, Luksemburgu i Norwegii. Jednake w Danii, Luksemburgu i Norwegii wzrost ten mia miejsce przede wszystkim w okresie 2000-2010, z kolei w Hiszpanii i Irlandii bdzie on konsekwencj wczeniejszego znaczcego wzrostu populacji w wieku 5-9 lat w poprzedniej dekadzie.

ODSETEK MODYCH LUDZI W WIEKU 5-9 ORAZ 10-14 LAT URODZONYCH ZA GRANIC JEST NISZY NI ODSETEK OSB URODZONYCH ZA GRANIC W CAEJ POPULACJI
W roku 2010 w wikszoci pastw europejskich odsetek osb urodzonych za granic wynosi od 10 do 20%. Najwyszy odnotowano w Luksemburgu (32%) a nastpnie w Estonii, na Cyprze, otwie i w Austrii, gdzie wynosi od 15 do 19%. Jednake w jednej trzeciej pastw Unii Europejskiej wspczynnik ten nie przekracza 10%. Pastwem o najniszym odsetku osb urodzonych za granic (1,2%) bya Polska. W tym samym roku w niemal wszystkich krajach, o ktrych dane s dostpne, odsetek modych ludzi w wieku 5-9 lat urodzonych za granic stanowi niewiele poniej 10% cakowitej populacji osb w tym wieku. Najnisze wartoci dotyczyy Republiki Czeskiej, otwy i Polski, gdzie nie przekraczay 2%. Wyjtek stanowiy Cypr i Luksemburg, gdzie odsetek ten wynosi odpowiednio okoo 11% i 16%.
Rysunek A5: Odsetek populacji urodzonej za granic w grupie wiekowej 5-9, 10-14 lat i w caej populacji, 2010

5-9 lat UE : : : MT 3,0 3,7 6,8 BE 6,6 8,4 13,9 NL 3,3 4,9 11,1 BG : : : AT 6,5 8,0 15,2 CZ 1,3 1,8 3,8 PL 0,9 0,7 1,2 DK 4,0 5,2 9,0 PT 2,2 5,7 7,5 DE 2,8 4,3 12,0 RO : : : EE 2,4 1,9 16,3 SI 4,1 4,5 12,4

10-14 lat IE 9,2 10,3 12,7 SK : : : EL 7,9 10,4 11,1 FI 2,9 3,0 4,3

Caa populacja ES 9,3 14,7 14,0 SE 6,7 8,8 14,3 FR 3,5 4,5 11,1 UK 5,7 6,5 11,3 IT 4,6 7,2 8,0 IS 9,3 9,7 11,0 CY 11,1 15,2 18,8 LI : : : LV 1,7 1,4 15,3 NO 6,8 7,7 10,8 LT 2,9 1,2 6,5 CH : : : LU 16,2 22,4 32,5 HR : : : HU 2,2 2,2 4,4 TR : : :

5-9 lat 10-14 lat Ogem 5-9 lat 10-14 lat Ogem

rdo: Eurostat, statystyki populacji (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

Objanienia
rdo danych to dane administracyjne lub badania krajowe. W przypadku niektrych danych stosowane s metody prognoz statystycznych, przede wszystkim na podstawie danych dotyczcych spisw ludnoci, migracji i statystyk yciowych. Pastwo urodzenia to pastwo (w aktualnych granicach, jeli dostpne s takie dane) zamieszkania matki w momencie porodu, lub standardowo pastwo (w aktualnych granicach, jeli dostpne s takie dane), w ktrym doszo do narodzin. Odsetek osb urodzonych za granic w caej populacji oblicza si przez podzielenie populacji osb urodzonych za granic przez cakowit populacj na dzie 1 stycznia oraz pomnoenie wyniku przez 100. Odsetek osb w wieku poniej 15 lat urodzonych za granic uzyskuje si przez podzielenie populacji osb urodzonych za granic w grupach wiekowych 0-9 oraz 10-14 lat przez ogln populacj w grupach wiekowych 0-9 i 10-14 i pomnoenie wyniku przez 100.

24

KONTEKST

Generalnie nieco wyszy odsetek modych ludzi urodzonych za granic odnotowano w grupie wiekowej 10-14 lat ni w grupie 5-9 lat. W Irlandii i Grecji liczby te niewiele przekraczay 10%, w Hiszpanii i na Cyprze wynosiy okoo 15%, a w Luksemburgu okoo 22%. W niemal wszystkich pastwach odsetek modych ludzi w wieku 5-9 oraz 10-14 lat urodzonych za granic jest niszy ni odsetek osb urodzonych za granic w caej populacji. Moe by to wynikiem niedawnego zmniejszenia si ruchw migracyjnych. Najwiksz rnic odnotowano na otwie i w Estonii, gdzie liczba osb w wieku 5-9 oraz 10-14 lat urodzonych za granic bya od szeciu do 11 razy nisza ni liczba osb urodzonych za granic w caej populacji. Wyjtek stanowia Hiszpania, gdzie liczba modych ludzi w wieku 10-14 lat urodzonych za granic bya wysza o 0,7 punktu procentowego w porwnaniu z ca populacj.

W WIELU PASTWACH W OSTATNICH LATACH NIECO WZRS PROGNOZOWANY CZAS TRWANIA NAUKI
Jednym z warunkw budowania dobrze wyksztaconej populacji jest przeduony czas trwania nauki. Przewidywany czas trwania edukacji polega na oszacowaniu liczby lat, jak typowy piciolatek prawdopodobnie spdzi w swoim yciu w obrbie systemu ksztacenia, jeli obecne modele skolaryzacji pozostan niezmienione. Wielko ta moe by stosowana do przewidywania przyszych modeli skolaryzacji zgodnie z biecymi modelami, jest to take rodek porwnania wskanikw uczestnictwa w edukacji w poszczeglnych pastwach (Eurydice 2009a, s. 106). Mimo e redni czas trwania edukacji w 27 pastwach czonkowskich UE (17,2 lat) nie zmieni si w latach 2005-2009, w wikszoci krajw europejskich wzrs przewidywany czas trwania ksztacenia. Wzrost ten wynis okoo dwch lat w Portugalii i Turcji, a ponad rok na Cyprze i w Rumunii. Najbardziej znaczcy spadek przewidywanego czasu trwania ksztacenia (prawie 4 lata) mia miejsce w Zjednoczonym Krlestwie, ale czciowo wynika to ze zmiany metodologicznej zwizanej z danymi zbieranymi po 2006 roku, kiedy to uwzgldniano wycznie programy trwajce przez jeden lub wicej semestrw w ksztaceniu na poziomie rednim lub policealnym (poziomy ISCED 3 i 4). W roku 2009 przewidywany czas trwania edukacji by najwyszy w Belgii, Finlandii, Szwecji i Islandii, gdzie uczniowie ksztac si przez okoo 20 lat. Natomiast w Luksemburgu i Turcji wynosi on zaledwie okoo 14 lat, z tym e wielu uczniw i studentw z Luksemburga kontynuuje nauk za granic i nie s oni uwzgldnieni w tych danych. Dane te powinny by interpretowane w odniesieniu do czasu trwania edukacji obowizkowej (zob. Rysunek B2), tendencji do kontynuowania ksztacenia (zob. Rysunek C6), czstotliwoci powtarzania przez uczniw lub studentw okrelonego roku szkoy lub studiw, odsetka osb uczcych si w niepenym wymiarze godzin i korzystania z okrelonego rodzaju programw edukacyjnych dla dorosych.

25

KONTEKST Rysunek A6: Przewidywany czas trwania ksztacenia piciolatkw (ISCED 0-6), 2000-2009
Lata Lata

2000 Rok 2000 2005 2009 2000 2005 2009 UE 16,7 17,2 17,2 MT 14,4 15,3 15,2 BE 18,6 19,6 19,6 NL 17,2 17,5 17,9 BG 14,2 15,5 15,6 AT 15,5 16,3 16,8 CZ 15,6 17,1 17,7 PL 16,4 17,8 18,1 DK 17,8 19,0 18,8 PT 16,9 16,9 18,8 DE 17,2 17,4 17,7 RO 13,9 15,3 16,6 EE 16,8 18,5 17,9 SI 16,7 17,8 18,5 IE 16,3 17,4 17,3 SK : 15,9 16,5

2005 EL 15,0 17,7 : FI 18,6 20,2 20,4 ES 17,0 17,2 17,2 SE 19,9 20,0 19,6

2009 FR 16,6 16,5 16,4 UK 18,9 20,5 16,7 IT 16,1 17,0 17,0 IS 17,9 19,8 19,9 CY 13,0 14,5 15,8 LI 13,5 15,8 16,6 LV 15,5 17,9 17,5 NO 17,8 18,2 18,2 LT 15,8 18,0 18,0 CH : 16,8 17,1 LU 13,9 13,8 14,0 HR : 14,9 15,3 HU 16,1 17,7 17,6 TR 10,4 12,4 14,4

rdo: Eurostat, UOE (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

Objanienia
Przewidywany czas trwania ksztacenia polega na oszacowaniu liczby lat, jak typowy piciolatek prawdopodobnie spdzi w swoim yciu w obrbie systemu ksztacenia, jeli obecne modele skolaryzacji pozostan niezmienione. Dodanie wskanikw uczestnictwa w edukacji dla wszystkich lat daje nam szacunkow liczb lat nauki przez cae ycie. Taki rodzaj szacunkw bdzie rzetelny, jeli biece modele skolaryzacji nie zmieni si. Szacunki s oparte na danych ilociowych, co oznacza, e nie ma rnicy midzy nauk w penym i niepenym wymiarze godzin. Wskaniki pobierania nauki netto s obliczone przez podzielenie liczby uczniw lub studentw w okrelonym wieku lub w grupie wiekowej (odpowiadajcej poziomom ISCE 0-6) przez liczb osb w tym samym wieku lub w tych samych grupach wiekowych w caej populacji. W przypadku uczniw, ktrych wiek jest nieznany, wskaniki pobierania nauki zostay oszacowane przez podzielenie ich liczby przez ogln populacj w wieku 5-64 lata i pomnoenie przez 60 (lat).

Dodatkowe uwagi
Belgia: Brak danych dla roku 2005. Przedstawione dane pochodz z 2006 roku. Dane nie uwzgldniaj instytucji prywatnych oraz Wsplnoty Niemieckojzycznej. Niemcy: Zaawansowane programy studiw wyszych (poziom ISCED 6) nie s uwzgldnione. Cypr, Malta i Liechtenstein: Studenci ksztaccy si za granic nie s uwzgldnieni. Luksemburg: Wikszo studentw ksztaci si za granic i nie jest uwzgldniona. Wiele osb ksztaccych si na innych poziomach take uczy si za granic i dlatego obejmuj je dane dotyczce populacji, ale nie s one uwzgldnione w danych dotyczcych uczestnictwa w edukacji. W przypadku poziomu ISCED 5 brak danych w rozbiciu na wiek. Zjednoczone Krlestwo: Przerwa w szeregu czasowym po zmianie metodologii w 2006 roku na poziomach ISCED 3 i 4 uwzgldniono tylko osoby uczestniczce w programach trwajcych co najmniej jeden semestr.

26

ORGANIZACJA
CZ I STRUKTURY
WSPLNA PODSTAWA PROGRAMOWA DO KOCA SZKOY REDNIEJ I STOPNIA
W Europie wyrnia si trzy odrbne modele organizacji ksztacenia obowizkowego. Mona je okreli jako ksztacenie w ramach jednolitej struktury (poczona szkoa podstawowa i rednia I stopnia); szkoa podstawowa (ISCED 1) oraz okres nauki zintegrowanej na poziomie szkoy redniej I stopnia (ISCED 2) odpowiadajcej wymogowi wsplnej podstawy; oraz szkoa podstawowa, po ktrej nastpuje zrnicowane ksztacenie w szkole redniej prowadzone w ramach odrbnych cieek edukacyjnych. W 10 pastwach obowizkowe ksztacenie oglne jest prowadzone w ramach jednolitych szk, bez koniecznoci przejcia ze szkoy podstawowej do redniej I stopnia. W takich przypadkach moment zakoczenia nauki w ramach tej struktury pokrywa si z momentem zakoczenia ksztacenia obowizkowego z wyjtkiem Bugarii i Sowacji, gdzie ksztacenie obowizkowe koczy si rok pniej. W niemal poowie krajw europejskich po zakoczeniu szkoy podstawowej wszyscy uczniowie przechodz przez t sam wspln podstaw programow w szkole redniej I stopnia, tzn. do wieku 15-16 lat. W omiu z tych pastw lub regionw koniec szkoy redniej I stopnia zbiega si z zakoczeniem edukacji obowizkowej w penym wymiarze godzin. Podstawa programowa jest kontynuowana do 16. roku ycia na Malcie, w Polsce i Zjednoczonym Krlestwie. Jednake w Belgii szko redni I stopnia koczy si w wieku 14 lat, ale edukacja w penym wymiarze godzin jest obowizkowa do osignicia 15. roku ycia. W Republice Czeskiej oraz na W grzech i Sowacji edukacja obowizkowa jest prowadzona w jednolitej strukturze do wieku 14 lub 15 lat, ale od wieku 10-11 lat uczniowie w tych pastwach mog na okrelonych poziomach kariery szkolnej zapisa si do osobnych placwek oferujcych ksztacenie zarwno na poziomie szkoy redniej I, jak i II stopnia. Jednake w innych krajach rodzice na pocztku lub w czasie ksztacenia w szkole redniej I stopnia musz wybra ciek edukacyjn lub szczeglny profil ksztacenia dla uczniw (niekiedy decyzj t podejmuje szkoa). W wikszoci landw w Niemczech i Austrii odbywa si to w wieku 10 lat, w Liechtensteinie 11 lat, a w Luksemburgu i Holandii 12 lat. Mimo e uczniowie w Niemczech uczszczaj do rnych szk, przez pierwsze dwa lata obowizuje ich w peni zgodny program, co pozwala odroczy wybr profilu czy typu ksztacenia. W Holandii uczniowie s ksztaceni wedug wsplnej podstawy programowej zazwyczaj w pierwszych dwch klasach szkoy redniej VMBO oraz przez trzy lata HAVO i VWO. Wsplna podstawa programowa okrela minimalne umiejtnoci, jakie powinni zdoby wszyscy uczniowie, cho poziom ksztacenia moe by rny w poszczeglnych typach szk. Wszystkie trzy rodzaje szk rednich I stopnia w Liechtensteinie ksztac zgodnie z t sam wspln podstaw programow, ale w Realschule lub Gymnasium program nauczania zawiera dodatkowe elementy.

27

ORGANIZACJA Rysunek B1: Gwne modele ksztacenia na poziomie podstawowym i rednim I stopnia w Europie (ISCED 1-2), 2010/11

Zrnicowane profile/cieki (ISCED 2) Wsplna podstawa programowa (ISCED 2) Jednolita struktura (ISCED 1 + ISCED 2)

Objanienia

rdo: Eurydice.

Rysunek stanowi podsumowanie informacji zawartych w publikacji Struktury europejskich systemw ksztacenia (Structures of European education systems) wydawanej co roku przez Eurydice, ale nie uwzgldnia specjalnych programw edukacyjnych dla dorosych. Najnowsz wersj tej broszury mona znale na stronie internetowej: http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice/documents/tools/108_structure_education_systems_EN.pdf

Dodatkowe uwagi
Bugaria: Pierwszy rok programw nauczania Profilirana Gimnazia oraz Professionalna Gimnazia/Technikum pokrywa si z ostatnim rokiem programu ksztacenia w ramach jednolitej struktury. Republika Czeska, Hiszpania i Sowacja: Na rysunku nie uwzgldniono specjalistycznych programw w zakresie muzyki i sztuki, prowadzonych rwnolegle z programem szkoy redniej I stopnia. otwa: Uczniowie, ktrzy maj 15 lat i nie zdobyli wiadectwa edukacji obowizkowej (zintegrowanej szkoy podstawowej i redniej I stopnia), mog kontynuowa ten rodzaj ksztacenia poprzez programy zasadniczego szkolnictwa zawodowego do osignicia wieku 18 lat w Profesionls izgltbas iestde.

POWSZECHNY TREND W KIERUNKU ZWIKSZANIA LICZBY LAT OBOWIZKOWEJ NAUKI W PENYM WYMIARZE GODZIN
W Europie ksztacenie obowizkowe w penym wymiarze godzin trwa przynajmniej osiem lat, jednake w znakomitej wikszoci pastw wynosi od 9 do 10 lat. W kilku krajach jest ono jeszcze dusze: na otwie, w Luksemburgu, na Malcie i w Zjednoczonym Krlestwie (Anglia, Walia i Szkocja) wynosi 11 lat, w Portugalii i Zjednoczonym Krlestwie (Irlandia Pnocna) 12 lat, a na Wgrzech i w Holandii 13 lat. Ksztacenie obowizkowe w wikszoci pastw zaczyna si od szkoy podstawowej (zazwyczaj od wieku 5-6 lat). W Bugarii, Grecji, na Cyprze, otwie, w Luksemburgu, Wgrzech i Polsce ksztacenie obowizkowe rozciga si na ksztacenie przedszkolne mae dzieci (w wieku 4-5 lub 6 lat) musz uczestniczy w programach ksztacenia przedszkolnego majcego przede wszystkim wprowadza je do rodowiska o charakterze szkolnym. W Holandii, na Malcie i w Zjednoczonym Krlestwie ksztacenie obowizkowe take rozpoczyna si w wieku 4 lub 5 lat, ale dzieci uczestnicz od razu w programach ksztacenia szk podstawowych (wicej informacji o wskanikach uczestnictwa z podziaem na wiek zob. Rysunek C2). 28

CZ I STRUKTURY Rysunek B2: Czas trwania edukacji obowizkowej w Europie w latach 1980/81-2010/11

Niepeny wymiar godzin rdo: Eurydice.

Dodatkowe uwagi
Belgia: W przypadku uczniw, ktrzy nie ukoczyli pierwszego etapu edukacji na poziomie rednim, penowymiarowe ksztacenie obowizkowe koczy si w wieku 16 lat. Holandia: W zalenoci od rodzaju placwki edukacja na poziomie rednim I stopnia koczy si w wieku 15 lat (VWO, HAVO) lub 16 lat (MAVO, VBO i VMBO). Ksztacenie obowizkowe koczy si wraz z kocem roku szkolnego, w trakcie ktrego uczniowie osign wiek 18 lat lub zdobd podstawowe kwalifikacje (VWO, HAVO lub wiadectwo MBO-2), co moe nastpi w wieku 17 lat. Liechtenstein: Jeden rok ksztacenia przedszkolnego jest obowizkowy dla dzieci o innym jzyku ojczystym.

Moment zakoczenia edukacji obowizkowej w penym wymiarze godzin czsto pokrywa si z przejciem ze szkoy redniej I stopnia do szkoy redniej II stopnia lub z zakoczeniem nauki w ramach jednolitej struktury (zob. Rysunek B1). Jednake w niektrych krajach, takich jak Belgia, Bugaria, Francja, Irlandia, Holandia, Austria, Sowacja, Zjednoczone Krlestwo (Anglia, Walia i Irlandia Pnocna) oraz Liechtenstein (Gymnasium), przejcie midzy szko redni I i II stopnia odbywa si 1-2 lata przed zakoczeniem ksztacenia obowizkowego w penym wymiarze godzin. Na Wgrzech, w Holandii i Portugalii ksztacenie obowizkowe obejmuje ca szko redni II stopnia. W Belgii, Niemczech i Polsce szkoa rednia II stopnia wchodzi cakowicie klub czciowo w zakres tzw. obowizku nauki. Po osigniciu wieku 15 lub 16 lat modzi ludzie s zobowizani do uczestniczenia przez dwa lub trzy lata przynajmniej w szkoleniu w niepenym wymiarze godzin.

29

ORGANIZACJA

W niemal wszystkich systemach ksztacenia zauwaono utrzymujcy si od 1980 roku oglny trend ku wyduaniu ksztacenia obowizkowego, majcego zapewni uzyskanie kluczowych kompetencji. Rnorodne reformy, ktre zostay przeprowadzone, miay na celu wyduenie obowizku szkolnego, co doprowadzioby do ograniczenia liczby osb przerywajcych nauk. W 10 pastwach rozpoczcie ksztacenia obowizkowego zostao przyspieszone o rok (a w przypadku otwy nawet o dwa lata). Z drugiej strony na mocy ostatnich reform 13 pastw wyduyo czas trwania ksztacenia obowizkowego w penym wymiarze godzin o rok lub dwa lata, a w przypadku Portugalii o trzy lata. Rozwijana jest te koncepcja ksztacenia obowizkowego w niepenym wymiarze godzin. W Belgii, Niemczech i Polsce obowizek nauki jest obecnie o 3-4 lata duszy ni w latach 80. XX wieku. W Holandii ksztacenie obowizkowe w niepenym wymiarze godzin istniejce w poprzedniej dekadzie zostao obecnie przeksztacone w ksztacenie w penym wymiarze godzin, koczone po zakoczeniu roku szkolnego, w ktrym ucze osign wiek 18 lat, lub po uzyskaniu wiadectwa ukoczenia ksztacenia obowizkowego. Wicej informacji na temat uczestnictwa w ksztaceniu przedszkolnym, podstawowym i rednim mona znale na Rysunku C2 i C3.

ODRBNA OFERTA DLA RNYCH GRUP WIEKOWYCH TO NAJBARDZIEJ ROZPOWSZECHNIONA FORMA WCZESNEJ EDUKACJI I OPIEKI
We wszystkich pastwach europejskich istnieje jaka forma finansowanej i uznawanej przez pastwo wczesnej edukacji i opieki (ECEC) dla dzieci w wieku niszym ni wiek obowizku szkolnego. Mona wyrni dwa gwne modele organizacyjne usug ECEC: jednofazowy i dwufazowy. W niektrych pastwach istnieje kombinacja obu modeli. W ramach pierwszego modelu opieka nad maymi dziemi jest prowadzona w jednolitych strukturach zorganizowanych jako jedna faza dla wszystkich dzieci w wieku modszym ni wiek szkoy podstawowej. W kadej strukturze istnieje tylko jeden zesp zarzdzajcy opiek nad dziemi z wszystkich grup wiekowych, a pracownicy odpowiedzialni za edukacj dzieci generalnie maj te same kwalifikacje i poziom wynagrodzenia, niezalenie od wieku podopiecznych, ktrymi si opiekuj. W Sowenii, Islandii i Norwegii przyjto model jednofazowy dla wszystkich struktur (placwek) prowadzcych ECEC do poziomu szkoy podstawowej. W innych pastwach skandynawskich oraz w Grecji, na Cyprze, otwie i Litwie oprcz jednolitych struktur istniej te programy przygotowujce do nauki w szkole podstawowej (trwajce zazwyczaj rok, dla dzieci w wieku 5-6 lat), odmienne od struktur dla modszych dzieci. Te programy przygotowawcze mog by prowadzone w tych samych placwkach, co opieka nad modszymi dziemi, w osobnych placwkach albo w szkoach podstawowych. W Danii i Hiszpanii struktury jednolite (dla wszystkich dzieci w wieku do szeciu lat) istniej obok struktur dwufazowych, przeznaczonych dla dzieci w wieku do trzech lat (Hiszpania) lub od trzech do szeciu lat. W Danii po ostatniej reformie wymaga si od wadz lokalnych zagwarantowania opieki dziennej dla wszystkich dzieci w wieku od 26 tygodni do wieku szkolnego. W Hiszpanii edukacja przedszkolna (educacin infantil) stanowi pierwszy poziom krajowego systemu ksztacenia, poczwszy od pierwszych miesicy ycia dziecka, do wieku szeciu lat, kiedy nauka w szkole staje si obowizkowa. Istniej te placwki wycznie dla dzieci w wieku 0-3 lat (pierwszy cykl edukacji przedszkolnej), po ukoczeniu ktrych dzieci uczszczaj do szk, gdzie prowadzony jest zarwno drugi cykl edukacji przedszkolnej, jak i ksztacenie w szkole podstawowej. Przewaaj placwki publiczne i subsydiowane, a Wsplnoty Autonomiczne maj obowizek zadbania o to, by rodziny miay dostp do wybranej przez siebie szkoy. W wikszoci pastw europejskich obowizuje jednak model dwufazowy, w ktrym uznawana i finansowana przez pastwo edukacja i opieka nad maymi dziemi (ECEC) jest podzielona zgodnie z ich wiekiem. Rne s te instytucje odpowiedzialne za tworzenie strategii i organizacj struktur w poszczeglnych fazach. Dzieci w wieku 3-6 lat s zazwyczaj zapisywane do struktur stanowicych 30

CZ I STRUKTURY

cz krajowego systemu ksztacenia (ISCED 0). Zarwno w Belgii, jak i we Francji, dzieci od wieku 2,5 lat (we Francji czasami od 2 lat) doczaj do standardowego systemu szkolnego. W Luksemburgu, gdzie ksztacenie obowizkowe rozpoczyna si w wieku 4 lat, wadze samorzdowe od wrzenia 2009 roku maj ustawowy obowizek prowadzenia edukacji przedszkolnej dla trzylatkw. Niezalenie od przyjtego modelu ECEC, w wielu pastwach opieka nad modszymi dziemi (w wieku do trzech lat) jest zrnicowana lokalnie. Wadze samorzdowe czsto maj pen swobod decydowania o organizacji subsydiowanych struktur. Dzieje si tak w Grecji, Woszech, Austrii, Liechtensteinie i w niemal wszystkich pastwach Europy rodkowej i wschodniej. Wicej szczegw na temat dostpu i opat za korzystanie z ECEC mona znale na Rysunku D6, a rodki wsparcia finansowego dla rodzicw przedstawiono na Rysunku D7.
Rysunek B3: Gwne modele uznawanych i/lub finansowanych przez pastwo struktur wczesnej edukacji i opieki nad maymi dziemi (ECEC), 2010/11
Jednolite struktury do poziomu szkoy podstawowej (jedna faza) Odrbne placwki dla rnego wieku (dwie fazy) Jednolite struktury i klasy przedszkolne Placwki gwnie dla dzieci w wieku powyej 2/3 lat

rdo: Eurydice.

Objanienia
Uwzgldniono wszystkie formy uznawanych i oficjalnych form edukacji oraz opieki w sektorze publicznym i subsydiowanym sektorze prywatnym, nawet jeli nie s powszechnie stosowane. Nie uwzgldniono jednak domowej pracy z dzieckiem. Struktury jednolite przyjmuj zazwyczaj dzieci w wieku midzy 0/1 a 5/6 lat i charakteryzuj si jedn faz dla wszystkich dzieci w wieku przedszkolnym. W strukturach zrnicowanych istniej odrbne grupy dla rnych grup wiekowych, odmienne w poszczeglnych pastwach, ale zazwyczaj obejmujce wiek od 0/1 do 2/3 lat i 3/4 do 5/6 lat. Klasy przedszkolne obejmuj rok nauki w szkoach podstawowych przed rozpoczciem poziomu ISCED 1. Szczegowe informacje na temat struktur organizacyjnych z podziaem wedug pastw i wieku mona znale na Rysunku 3.1 w raporcie Early Childhood Education and Care in Europe:Tackling Social and Cultural Inequalities (Wczesna edukacja i opieka nad dzieckiem w Europie: zmniejszanie nierwnoci spoecznych i kulturowych), Eurydice 2009.

Dodatkowe uwagi
Grecja: Struktury jednolite to Vrefonipiaki Stathmi, a klasy przedszkolne Nipiagogeia. Austria: Jeli na poziomie lokalnym istniej okrelone potrzeby, mona przyj inne formy organizacyjne. Zjednoczone Krlestwo (ENG/WLS/NIR): W peni finansowane przez pastwo (bezpatne) miejsca s dostpne dla

wszystkich dzieci w wieku powyej trzech lat i dla niektrych dzieci niepenosprawnych w wieku powyej dwch lat. W Irlandii Pnocnej takie miejsca mog by te dostpne dla innych dwulatkw. Bezpatne miejsca s prowadzone w rnych placwkach publicznych, prywatnych i wolontariackich, takich jak: placwki odpowiadajce wycznie za poziom ISCED 0; szkoy podstawowe (prowadzce poziom ISCED 0 i ISCED 1); a take placwki odpowiadajce za modsze dzieci (struktury jednolite). Cho nie istnieje powszechne prawo do edukacji i opieki nad maymi dziemi w przypadku dzieci poniej trzeciego roku ycia, rodzice mog zdecydowa si na pacenie za opiek nad modszymi dziemi (na przykad w prywatnych obkach) i uzyska czciowo finansowane miejsce w tej samej placwce, kiedy dziecko osignie wiek trzech lat.

31

ORGANIZACJA
Chorwacja: Oprcz modelu dwufazowego edukacji przedszkolnej, z ktrego korzysta ponad 60% dzieci w wieku

przedszkolnym, istniej te programy przygotowawcze do szk podstawowych dla dzieci, ktre nie uczestnicz w standardowych programach przedszkolnych. Programy te trwaj jeden rok (zanim dzieci rozpoczn nauk w szkole podstawowej) i s organizowane zarwno przez placwki przedszkolne, jak i szkoy podstawowe.

ZNACZCA WIKSZO UCZNIW EUROPEJSKICH UCZY SI W SZKOACH PUBLICZNYCH

W niemal wszystkich pastwach w Europie znakomita wikszo uczniw (82%) uczszcza do placwek publicznych, a w Irlandii, na otwie, Litwie, w Rumunii i Chorwacji do placwek publicznych uczszcza ponad 98% wszystkich uczniw. rednio 14% uczniw szk od poziomu podstawowego do rednich II stopnia ksztaci si w placwkach prywatnych (zarwno niezalenych, jak i subsydiowanych, czyli zalenych od pastwa). Najwyszy odsetek uczniw uczszczajcych do placwek prywatnych zaobserwowano w Belgii (Wsplnota Francuska i Flamandzka), gdzie 47,2% oraz 62,7% uczniw uczszcza do subsydiowanych placwek prywatnych (zalenych od pastwa). Subsydiowane (zalene od pastwa) placwki prywatne s te rozpowszechnione w Hiszpanii, Francji, na Malcie (21-26%) oraz w Zjednoczonym Krlestwie (15,8%). Do niezalenych prywatnych instytucji edukacyjnych, ktre mniej ni 50% finansowania pozyskuj z sektora publicznego, uczszcza rednio tylko 2,9% uczniw. Jednake jako e rzetelne dane dotyczce uczniw w zalenych od pastwa i niezalenych instytucjach prywatnych nie s dostpne dla wszystkich pastw, wielkoci te mog by niedoszacowane. Najwyszy (13,4%) odsetek uczniw uczszczajcych do niezalenych instytucji prywatnych notuje si w Portugalii, za ktr plasuje si Cypr (12,5%), Luksemburg (8,3%), Malta (7%) i Grecja (6,1%). W latach 2000-2009 w pastwach Europy rodkowej i wschodniej odsetek uczniw uczszczajcych do placwek prywatnych zwikszy si okoo 2,5-krotnie, ale naley wzi pod uwag, e liczby wyjciowe byy bardzo niskie. Jednake najwyszy wzrost liczby uczniw w szkoach prywatnych odnotowano w Szwecji (gdzie wzrost by niemal trzykrotny) i Islandii (dwukrotny). Od roku 2006 odsetek uczniw w szkoach prywatnych utrzymuje si na niemal niezmienionym poziomie na szczeblu europejskim odnotowano niewielki wzrost o 1,1 punktu procentowego. Wzrost ten by spowodowany przede wszystkim cigym wzrostem liczby uczniw w sektorze prywatnym na Cyprze, Wgrzech, w Portugalii, Szwecji i Islandii.

Objanienia (rys. B4)

Instytucja uznawana jest za publiczn, gdy zarzdzaj ni bezporednio wadze pastwowe. Instytucje prywatne mog by dotowane (zalene od rzdu) lub niezalene, gdy opieraj si na wasnych funduszach. Instytucje uznawane s za zalene od rzdu (subsydiowane), gdy ponad 50% ich finansowania pochodzi od wadz pastwowych. Niezalene instytucje prywatne otrzymuj z sektora publicznego mniej ni 50% finansowania.

Dodatkowe uwagi
UE: rednia jest wyliczona na podstawie wynikw pastw, o ktrych informacje byy dostpne. Belgia (BE fr, BE nl): Dane nie uwzgldniaj niezalenych instytucji prywatnych. Grecja: Dane z roku 2008. Zjednoczone Krlestwo: Chocia znakomita wikszo dzieci w wieku do 16 lat uczszcza do szk z sektora publicznego, informacje uwzgldniaj take dorosych na poziomie ISCED 3 uczszczajcych gwnie do kolegiw dalszego ksztacenia (further education colleges), czyli zalenych od rzdu instytucji prywatnych. Na dane wpywa te zmiana metodologii raportowania majca lepiej odpowiada wymogom midzynarodowym.

32

CZ I STRUKTURY Rysunek B4: Rozkad uczniw uczszczajcych do publicznych, prywatnych subsydiowanych (zalenych od pastwa) i niezalenych prywatnych szk podstawowych oraz oglnoksztaccych szk rednich I i II stopnia (ISCED 1-3), 2009

Publiczne
UE Placwki publiczne Placwki prywatne zalene od pastwa Placwki prywatne niezalene Wszystkie placwki prywatne cznie Placwki publiczne Placwki prywatne zalene od pastwa Niezalene placwki prywatne Wszystkie placwki prywatne cznie 82,0 10,2 2,9 14,1 HU 86,9 13,1 : 13,1

Prywatne zalene od pastwa

BE fr/ BE de 52,8 47,2 : 47,2 MT 69,4 23,6 7,0 30,6 NL : : : : BE nl 62,7 : 62,7 AT BG CZ DK DE

Prywatne niezalene
EE IE EL ES FR IT

Prywatne cznie
CY LV LT LU

37,3 97,7 93,7 86,5 92,9 96,3 99,4 93,9 70,0 78,5 93,1 87,5 98,8 99,1 86,7 : 2,3 2,3 PL 6,3 : 6,3 PT 13,1 0,4 13,5 RO : : 7,1 SI : 3,7 3,7 SK : 0,6 0,6 FI 6,1 6,1 SE 25,2 20,9 4,8 0,6 1,3 5,6 6,9 LI : 12,5 12,5 NO : 1,2 1,2 CH : 0,9 0,9 HR 5,0 8,3 13,3 TR

30,0 21,5 UK IS

91,6 93,6 82,6 98,8 98,4 91,2 93,0 89,4 78,7 91,4 95,7 95,6 94,0 98,7 97,6 8,4 : 8,4 1,0 5,4 6,4 4,0 13,4 17,4 : 1,2 1,2 0,9 0,7 1,6 8,8 8,8 7,0 : 7,0 10,6 15,8 5,5 10,6 21,3 8,5 0,1 8,6 0,3 4,0 4,3 4,4 : 4,4 2,2 3,8 6,0 : 1,3 1,3 : 2,4 2,4

rdo: Eurostat, UOE (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

33

ORGANIZACJA

UCZNIOWIE SZK PUBLICZNYCH S PRZEWANIE PRZYDZIELANI DO OKRELONEJ SZKOY, ALE RODZICE MOG ZADA WYBORU PLACWKI ALTERNATYWNEJ
W szkoach publicznych, a czsto take w subsydiowanych szkoach prywatnych (zalenych od pastwa) wadze owiatowe na rne sposoby przydzielaj uczniw do okrelonych placwek. Jednake rodzice mog czasem okreli preferowan szko dla swojego dziecka lub poprosi o alternatyw wobec pierwotnego przydziau. Jeli szkoa wypeni swj limit przyj, wadze czsto przekierowuj uczniw do innych placwek na podstawie rnych kryteriw. W wikszoci pastw europejskich zarwno rodzice, jak i wadze owiatowe mog wpywa na decyzje dotyczce przydzielania uczniw do szk publicznych i zalenych od pastwa szk prywatnych, chocia w rnym stopniu. W jednej trzeciej krajw uczniowie s przydzielani przede wszystkim do szk w obrbie swojego okrgu, ale rodzice mog wybra dla nich inn placwk. Tam, gdzie taki wybr jest moliwy, szkoy nie mog odmwi przyjcia ucznia ani dawa mu pierwszestwa przed dziemi mieszkajcymi w danym okrgu. W Rumunii i Estonii wszyscy uczniowie maj zagwarantowane miejsce w miejscowej szkole podstawowej, ale rodzice mog wybra inn szko, jeli s tam wolne miejsca. W przypadku szk rednich II stopnia w obu pastwach uczniowie/rodzice mog wybra szko i zosta do niej przyjci po spenieniu okrelonych warunkw. Niektre oglne warunki przyjmowania uczniw do szk rednich II stopnia s ustanawiane na poziomie centralnym, a bardziej szczegowe zasady, w tym dotyczce oceny uczniw, s ustanawiane na poziomie centralnym, przez waciciela szkoy (lub podmiot przez niego upowaniony) albo przez dyrektora szkoy. Szczeglna sytuacja ma miejsce w Islandii, gdzie na poziomie szk rednich II stopnia kada placwka ma obowizek przyjmowania uczniw zgodnie z porozumieniem zawartym z ministerstwem. Szkoy rednie II stopnia mog okrela szczeglne wymogi wstpne w przypadku rekrutacji do okrelonych rodzajw klas. Jednake od roku 2010 szkoy s zobowizane do przyjmowania przynajmniej 40% uczniw zameldowanych w danym rejonie. W kolejnej jednej trzeciej pastw szko wybieraj rodzice, ale wadze mog interweniowa, jeli przekroczony zostaje limit przyj, wprowadzajc rne kryteria wstpne majce na celu ograniczenie liczby uczniw, na przykad losowanie, blisko miejsca pracy rodzicw czy rodzestwo uczszczajce do szkoy. W Szwecji ucze powinien uczszcza do szkoy wybranej przez rodzicw. Jeli kci si to z uzasadnionym wnioskiem innego ucznia o przyjcie do tej samej szkoy, samorzd musi umieci ucznia w innej szkole, zazwyczaj pooonej najbliej miejsca zamieszkania. Zarwno szkoy samorzdowe (publiczne), jak i subsydiowane szkoy prywatne, maj obowizek przyjmowania uczniw zgodnie z moliwociami. Placwki obu rodzajw musz by otwarte na wszystkich uczniw, a jeli chtnych jest wicej ni miejsc w szkole, mona wprowadzi wycznie obiektywne kryteria selekcji uczniw, np. czas oczekiwania lub preferowanie rodzestwa obecnych uczniw. W Zjednoczonym Krlestwie (Anglia, Walia i Irlandia Pnocna) rodzice mog wyrazi swoje preferencje na rzecz okrelonej szkoy. Szkoy musz publikowa kryteria rekrutacji, a jeli zostan one spenione, przestrzega preferencji rodzicw i przyjmowa dzieci a do wypenienia ogoszonego limitu przyj, opartego na fizycznych moliwociach szkoy. Jeli chtnych jest wicej ni dostpnych miejsc, s one zapeniane zgodnie z wydanymi przez szko kryteriami dotyczcymi kandydatw nadliczbowych. Kandydaci, ktrzy nie zostan przyjci, s uwzgldniani przez nastpn preferowan przez nich szko.

34

CZ I STRUKTURY Rysunek B5: Stopie swobody rodzicw w wyborze szkoy w ksztaceniu obowizkowym w sektorze publicznym, 2010/11

ISCED 2 ISCED 2 i 3

UCZNIOWIE s przypisywani do poszczeglnych szkl przez wadze owiatowe na podstawie kryteriw geograficznych UCZNIOWIE s przypisywani do szk, ale rodzice mog poprosi o alternatyw RODZICE wybieraj szko, ale wadze publiczne mog interweniowa, jeli nie ma w niej miejsc RODZICE wybieraj szko, wadze publiczne nie reguluj liczby uczniw

rdo: Eurydice.

Dodatkowe uwagi
Belgia (BE nl): Zgodnie z najnowszym ustawodawstwem (dekret o prawie do rejestracji) oprcz interwencji w przypadku przekroczenia limitw rekrutacji wadze publiczne wydaj zestaw kryteriw i zasad wstpnych (np. priorytet dla rodzestwa, potrzeba utrzymania waciwej rwnowagi uczniw z rodzin biednych i bogatych, okrelone zasady, ktrych trzeba przestrzega, jeli pojemno szkoy jest rzeczywistym problemem itp.).W Belgii, Irlandii, Holandii i Luksemburgu (w

szkoach rednich I stopnia) rodzice tradycyjnie maj prawo do wyboru szkoy dla swojego dziecka bez ogranicze ze strony wadz publicznych, jednake w niektrych z tych pastw wprowadzono ostatnio szczeglne ograniczenia. W Irlandii wadze publiczne nie podejmuj decyzji o wyborze uczniw do poszczeglnych szk lub ich odrzuceniu, ale musz zadba o to, by strategie rekrutacyjne placwek byy zgodne z ustawodawstwem dotyczcym edukacji i rwnoci. W Holandii rodzice wci maj moliwo wyboru, ale tam, gdzie brakuje miejsc, szkoy mog urzdzi losowanie, co oznacza, e rodzice nie zawsze mog skorzysta ze szkoy pierwszego wyboru. Ponadto poszczeglne samorzdy czasami przydzielaj uczniw do szk na podstawie kodw pocztowych (na przykad w Amsterdamie doprowadzio to do powoania przez rodzicw fundacji na rzecz wolnego wyboru szk). Rodzice maj prawo podwaania takich decyzji przed sdem. Stowarzyszenie Holenderskich Samorzdw wysuno kwesti swobodnego wyboru szk, poniewa samorzdy s czsto zobowizane do zapewnienia uczniom transportu, co moe by kosztowne. W Belgii (Wsplnota Francuska) po wprowadzeniu przepisw z 2010 roku obowizuj obecnie nowe zasady regulujce kwesti przyjmowania uczniw do szk rednich I stopnia. Nowy dekret mia na celu umoliwienie przepenionym szkoom dokonania podziau dostpnych miejsc w jak najbardziej obiektywny i przejrzysty sposb oraz przekazania pozostaych wnioskw o przyjcie do Commission Interrseaux des Inscriptions (CIRI) w celu przeniesienia uczniw do innej placwki. Ten nowy, przejrzysty system rejestracji ma uatwi kontrol nadmiernej popularnoci niektrych szk i sprawi, by wszystkie rodziny miay rwny dostp do wszystkich placwek i byy rwno traktowane w procesie rekrutacji.

35

ORGANIZACJA

Odmiennie wyglda sytuacja w innych pastwach (Grecja, Francja, Cypr, Luksemburg szkoy podstawowe, Malta, Portugalia i Turcja), gdzie rodzice normalnie nie maj gosu w decydowaniu o tym, do jakiej szkoy bdzie uczszcza ich dziecko (z wyjtkiem szczeglnych pozwole). Jednake w momencie przydzielania miejsc wadze publiczne mog wzi pod uwag takie czynniki, jak miejsce zamieszkania lub pracy rodzicw, albo to, e rodzestwo ucznia uczszczao wczeniej do danej szkoy. Jednake we Francji na poziomie szkoy redniej I stopnia od roku szkolnego 2008/09 ta oglna zasada zostaa zmodyfikowana w taki sposb, by da rodzicom moliwo poproszenia o wyznaczenie placwki alternatywnej. Zapewnia to reforma okrelana jako assouplissement de la carte scolaire stawiajca sobie za cel promowanie rwnych moliwoci i zrnicowania spoecznego w szkoach. danie rodzicw moe by spenione tylko wwczas, gdy we wskazanej szkole jest dostateczna liczba miejsc; priorytet maj uczniowie niepenosprawni i pobierajcy stypendia na nauk. W Luksemburgu uczniowie szk podstawowych standardowo musz uczszcza do placwki w obrbie wasnej gminy. Jeli rodzice chc poprosi o przydzielenie do szkoy w innej gminie, powinni skierowa stosown prob do samorzdu tej gminy. Jeli proba zostanie zaakceptowana, samorzd wasnej gminy musi pokry wszystkie wydatki zwizane z przeniesieniem.

WIKSZO 15-LATKW W EUROPIE UCZSZCZA DO SZK O DUEJ LICZBIE UCZNIW

Zgodnie z wynikami midzynarodowego badania PISA, w roku 2009 wikszo 15-latkw w Europie uczszczaa do szk liczcych od okoo 400 do 1000 uczniw. Jednoczenie przynajmniej poowa uczszczaa do szk o liczbie uczniw poniej 650. W dziewiciu pastwach lub regionach uczszczanie do duych szk jest powszechne, a wikszo uczniw uczszcza do szk liczniejszych ni wynosi rednia europejska (633 uczniw w szkole). Najwiksz redni liczb uczniw odnotowano w Luksemburgu (1310 uczniw), Holandii (984 uczniw), Rumunii (920) i Zjednoczonym Krlestwie (Anglia 1062 uczniw i Szkocja 938 uczniw). Na drugim kocu spektrum znajduj si Grecja, Polska i Liechtenstein, gdzie wikszo uczniw uczszcza do szk liczcych mniej ni 200-300 uczniw. Oprcz rnic midzy rednimi wielkociami szk naley te podkreli znaczenie rozkadu placwek wedug wielkoci w obrbie poszczeglnych pastw. Istotne rnice zaobserwowano w Niemczech, Woszech, na otwie, w Holandii, Austrii, Portugalii, na Sowacji i w Turcji. W pastwach tych niektrzy 15-latkowie uczszczaj do szk o cznej liczbie 100 uczniw, podczas gdy inni uczszczaj do szk liczcych ponad 1000 uczniw. Ta znaczca rnica jest spowodowana przede wszystkim szczeglnymi cechami geograficznymi i rnicami midzy terenami miejskimi i wiejskimi. Rozbienoci midzy terenami miejskimi i wiejskimi to gwne wytumaczenie najwikszych rnic midzy wielkociami szk w Europie. Najwiksze rnice wystpuj w Turcji. W kraju tym w najwikszych szkoach (75. percentyl) jest o 1000 uczniw wicej ni w najmniejszych (25. percentyl). Zob. Rysunek B6. Natomiast najmniejsze rnice liczby uczniw w szkoach odnotowano w Republice Czeskiej, Grecji, Polsce, Finlandii, Szwecji, Islandii i Norwegii, gdzie rnica wielkoci szk na 25. i 75. percentylu nie przekraczaa 250 uczniw. W wikszoci tych pastw rednie wartoci nale do najniszych w Europie. W porwnaniu z wynikami badania PISA 2003 (zob. Kluczowe dane o edukacji 2005, Rysunek B11) w poowie badanych pastw rednia wielko szkoy wzrosa o 50-100 uczniw. Natomiast spadek o ponad 70 uczniw w szkole odnotowano w Belgii (Wsplnota Niemieckojzyczna), Austrii i w Polsce. Wikszy spadek odnotowano na otwie, gdzie rednia wielko szkoy spada o 30% (205 uczniw). Generalnie w latach 2003-2009 liczba uczniw w grupie bardzo duych szk lekko spada.

36

CZ I STRUKTURY Rysunek B6: Rozkad 15-letnich uczniw (mediana i percentyle) wedug wielkoci szkoy, do ktrej uczszczaj, 2009

25. percentyl 50. percentyl 75. percentyl (p) p10 p25 p50 p75 p90 p10 p25 p50 p75 p90 UE 198 367 633 969 1298 HU 217 340 534 762 1005 BE fr BE de BE nl 413 571 696 971 1130 MT x x x x x 318 406 750 836 1189 NL 278 482 984 1362 1633 284 495 620 800 1086 AT 100 227 410 776 1154 BG 191 357 554 781 1097 PL 140 202 296 449 573 CZ 199 302 418 560 686 PT 412 613 862 1251 1578 DK 128 323 480 640 749 RO 410 668 920 1211 1390 DE 186 380 674 966 1253 SI 143 224 388 659 872 EE 99 311 575 775 919 SK 205 340 475 667 821

Pastwa, ktre nie bray udziau w badaniu IE 301 410 561 720 831 FI 220 310 419 560 660 EL 135 185 258 354 438 SE 188 318 411 522 643 ES 297 447 616 875 1199 618 804 1062 1352 1551 FR : : : : : 483 710 938 1112 1361 IT 219 444 737 1005 1237 IS 128 295 432 540 663 CY x x x x x LI 110 134 159 740 740 LV 95 181 433 637 858 NO 167 242 330 449 543 LT 159 410 624 871 988 HR 329 430 620 775 999 LU 608 1022 1310 1578 2034 TR 250 393 768 1310 1786

UK (1) UK-SCT

(p) = percentyl rdo: OECD, baza danych PISA 2009.

UK (1) = UK-ENG/WLS/NIR

37

ORGANIZACJA Objanienia
Dyrektorw szk poproszono o wskazanie oglnej liczby uczniw w szkole w lutym 2009 r. Procedura doboru prbki obejmowaa wybr szkoy, a nastpnie uczniw w wieku 15 lat. W badaniu prbowano zapewni kademu uczniowi to samo prawdopodobiestwo wyboru niezalenie od wielkoci szkoy, do ktrej uczszcza. W tym celu szkoom nadawano wag w taki sposb, e prawdopodobiestwo wyboru byo odwrotnie proporcjonalne do ich wielkoci. To wyjania, dlaczego rysunek nie pokazuje bezporednio liczby placwek okrelonych rozmiarw, ale rozmieszczenie uczniw wedug wielkoci szkoy, do ktrej uczszczaj. Przyjta w badaniu procedura doboru prbki prowadzi do nadreprezentacji duych szk. Wartoci uzyskane dziki doborze prbki spord samych szk byyby nieco nisze. Wicej informacji na temat midzynarodowego badania PISA oraz definicja percentyli zob. cz Glosariusz i narzdzia statystyczne. W celu uzyskania jak najwikszej jasnoci na rysunku przedstawiono jedynie wartoci odpowiadajce 25., 50. i 75. percentylowi. Wartoci dla 10. i 90. percentyla umieszczono w tabeli pod rysunkiem.

Dodatkowe uwagi
UE: rednia jest wyliczona na podstawie wynikw pastw, o ktrych informacje byy dostpne. Francja: Pastwo to brao udzia w badaniu PISA 2009, ale nie rozprowadzao kwestionariuszy szkolnych. We Francji 15-letni uczniowie uczszczaj do dwch typw szk i dlatego analiza szkolna mogaby nie mie spjnego charakteru.

38

ORGANIZACJA
CZ II ZAPEWNIANIE JAKOCI
CORAZ WIKSZEJ WAGI NABIERA OCENA ZARWNO SZK, JAK I NAUCZYCIELI
Czci oceny jakoci edukacji jest systematyczny proces krytycznej analizy pracy nauczycieli, szk lub wadz samorzdowych, prowadzcy do uksztatowania osdu na temat standardu prowadzonego ksztacenia i/lub wydania rekomendacji majcych doprowadzi do poprawy jakoci. Proces ewaluacji moe by te rozszerzony na cay system edukacji (zob. Rysunek B12). W przewaajcej czci krajw prowadzony jest proces oceny szk, ktry moe mie charakter wewntrzny i/lub zewntrzny, a w wielu wypadkach istnieje te moliwo ocenienia poszczeglnych nauczycieli. W wikszoci pastw szkoy podlegaj ocenie zewntrznej, ktr generalnie przeprowadza inspektorat owiaty, a ocena wewntrzna jest dokonywana przez pracownikw szkoy, a czasem te przez innych czonkw spoecznoci szkolnej. Ocena wewntrzna jest obowizkowa lub zdecydowanie zalecana wszdzie z wyjtkiem Belgii (Wsplnota Francuska) i Irlandii (do roku 2012). W Estonii ocena wewntrzna staa si obowizkowa w roku 2006. We Woszech i Chorwacji odbywa si tylko wewntrzna ocena szk. Zewntrzna ocena szk obejmuje wiele aspektw dziaalnoci, w tym dydaktyk i/lub wszystkie kwestie zwizane z zarzdzaniem. Jeli szkoy podlegaj ocenie zewntrznej, organem za ni odpowiedzialnym jest zazwyczaj wydzia centralnego lub najwyszego szczebla wadz owiatowych. W Belgii (Wsplnota Flamandzka), na otwie, w Holandii, Rumunii i Zjednoczonym Krlestwie (Anglia, Walia i Szkocja) organizacja odpowiedzialna za zewntrzn ocen szk funkcjonuje niezalenie od najwyszych wadz owiatowych. W Estonii, Francji, Austrii, Polsce i Rumunii instytucje odpowiedzialne za zewntrzn ewaluacj szk s zalene od regionalnych (wojewdzkich) lub okrgowych (powiatowych) wadz owiatowych. W Republice Czeskiej, Estonii, na Litwie, w Polsce, Szwecji, Zjednoczonym Krlestwie i Islandii (szkoy podstawowe i rednie I stopnia) szkoy s te oceniane przez odpowiednie wadze lokalne lub dostawcw usug edukacyjnych. W Zjednoczonym Krlestwie najwaniejszym zadaniem wadz lokalnych w tym procesie jest monitorowanie szk osigajcych wyniki nisze od zaoonych standardw. Na Wgrzech odpowiedzialno za zewntrzn ewaluacj szk spoczywa przede wszystkim na lokalnych dostawcach usug edukacyjnych funkcjonujcych w ramach okrelonych przez krajowe wadze owiatowe. W Danii (szkoy podstawowe i rednie I stopnia) i Norwegii zewntrzna ocena szk jest przeprowadzana gwnie lub wycznie przez wadze samorzdowe (zob. poniej). W Danii, Rumunii, Szwecji, Zjednoczonym Krlestwie i Norwegii wadze lokalne same s oceniane przez rzd centralny. W 21 pastwach lub regionach, w ktrych oprcz ewaluacji szk prowadzona jest te ocena indywidualnych nauczycieli, zazwyczaj odpowiadaj za ni dyrektorzy szk i/lub inni pracownicy penicy funkcje zarzdcze. W Liechtensteinie nauczyciele s ponadto regularnie oceniani przez inspektorat, z kolei we Francji i Turcji odpowiada za to wycznie inspektorat. W Portugalii nauczycieli ocenia komisja funkcjonujca w ramach wprowadzonego w roku 2007 systemu oceny administracji publicznej. Systematyczna ocena nauczycieli przez dyrektora szkoy zostaa w latach 2007-2009 wprowadzona w Belgii (Wsplnota Flamandzka), a ostatnio wzmocniono j w Sowenii (od roku 2009) poprzez zwikszenie czstotliwoci raportw skadanych przez dyrektorw szk oraz w Liechtensteinie (od roku 2008) poprzez wystandaryzowanie kryteriw oceniania. W 12 pastwach lub regionach, w ktrych odbywa si zewntrzna ewaluacja szk, nauczyciele nie s z zasady oceniani indywidualnie. Jednake w kilku spord tych pastw mog podlega ocenie w okrelonych okolicznociach. W Estonii, Irlandii i Hiszpanii nauczyciele s oceniani, kiedy ubiegaj si o awans lub na pocztku kariery. W Irlandii inspektorat ocenia nauczycieli rwnie na danie rady zarzdzajcej szko. 39

ORGANIZACJA

W Grecji, na Cyprze i w Luksemburgu szkoy nie podlegaj procesowi ewaluacji. Zewntrzna ocena prowadzona przez inspektorat lub doradcw szkolnych dotyczy przede wszystkim nauczycieli. Cho jaka forma zewntrznej ewaluacji szk istnieje we wszystkich tych pastwach, jest ona do ograniczona co do zakresu, poniewa dotyczy finansw, zdrowia, bezpieczestwa, archiwum itp. Wewntrzna ewaluacja szk w tych krajach take ma niewielki zakres. Grecja i Luksemburg realizuj obecnie projekty pilotaowe na temat wewntrznej oceny szk w ramach planw poprawy jakoci edukacji w najbliszych latach. W Belgii Wsplnota Francuska i Wsplnota Niemieckojzyczna poszerzyy ostatnio zakres swoich systemw ewaluacji (odpowiednio od roku 2006/07 i 2008/09), ktre wczeniej dotyczyy przede wszystkim pojedynczych nauczycieli. Poczwszy od roku 2006 podobne zmiany mona zaobserwowa we Francji (ISCED 1). W krajach skandynawskich nauczyciele nie s oceniani indywidualnie, albo jak w przypadku Danii nie podlegaj zewntrznej ocenie indywidualnej. Ocena wewntrzna (samoocena) istnieje wszdzie w rnym stopniu, ale nie zawsze jest obowizkowa. Wszdzie z wyjtkiem Islandii systemy ewaluacji szk s powizane przede wszystkim z wadzami lokalnymi, ktre maj obowizek oceniania wasnych jednostek edukacyjnych i same podlegaj ocenie przez centralne wadze owiatowe lub agencje. Jednak podczas gdy w Finlandii wadzom lokalnym dano pen autonomi w zakresie organizacji ewaluacji swoich placwek edukacyjnych, w Danii, Szwecji i Norwegii w ostatnich latach wdraano odmienne podejcie. Mianowicie w tych trzech pastwach wadze lokalne maj obowizek dokonania indywidualnej oceny wszystkich szk. Na przykad w Danii od roku 2006 wadze samorzdowe s zobowizane do skadania rocznych raportw na temat jakoci, ktre zawieraj wyniki zewntrznej ewaluacji wszystkich podlegajcych im szk podstawowych i rednich I stopnia. Poza tym w gestii Duskiego Instytutu Ewaluacji (EVA) ley ocena wszystkich szk podlegajcych Ministerstwu Dzieci i Edukacji. W tym celu instytucja ta przeprowadza ewaluacj wybranych szk, moe take pojedynczo ocenia wybrane szkoy. W Szwecji poza ewaluacj dokonywan przez wadze lokalne szkoy s te oceniane przez krajowy inspektorat szkolny.
Rysunek B7: Elementy systemu edukacji podlegajce ocenie (ISCED 1-3), 2010/11

Gwnie ewaluacja szk Gwnie ewaluacja poszczeglnych nauczycieli Ewaluacja szk i nauczycieli Ewaluacja wadz lokalnych

rdo: Eurydice.

40

C Z I I Z A P EW N I A N I E J A K O C I Objanienia
Ocena szk skupia si na dziaaniach prowadzonych przez personel, bez prb przypisywania odpowiedzialnoci poszczeglnym pracownikom danej placwki. Tego rodzaju ewaluacja stanowi prb monitorowania lub poprawy osigni i wynikw szk oraz uczniw, a jej ustalenia s zamieszczane w raporcie oglnym niezawierajcym ocen poszczeglnych nauczycieli. Jeli ocena dyrektora szkoy stanowi element oceny dotyczcej wszystkich aktywnoci szkolnych (w tym takich, za ktre odpowiadaj bezporednio sami dyrektorzy), a jej ustalenia s stosowane w kontekcie poprawy jakoci danej placwki, uznaje si j za ewaluacj szkoy. Z drugiej strony ocena wybranych i konkretnych aspektw pracy dyrektora (takich jak zarzdzanie zasobami ludzkimi lub finansowymi) dokonywana przez rad/zarzd szkoy nie jest uznawana za ewaluacj szkoy. Do oceny poszczeglnych nauczycieli naley formuowanie osdu na temat ich pracy i przekazywanie indywidualnych ustnych lub pisemnych informacji zwrotnych w celu prowadzenia nauczycieli i poprawy jakoci nauczania. Ocena ta moe odbywa si w czasie oceny szkoy (w tym wypadku zazwyczaj koczy si informacj ustn) lub by przeprowadzona odrbnie (wtedy nauczyciel otrzymuje najczciej ocen pisemn). Oceny wadz lokalnych mog dokonywa centralne wadze owiatowe (lub wadze owiatowe najwyszego szczebla), inspektorat lub krajowa agencja edukacyjna. Prac wadz lokalnych sprawdza si pod ktem administrowania szkoami na terytorium geograficznym znajdujcym si pod ich opiek.

Dodatkowe uwagi
Grecja: W czerwcu 2010 roku wprowadzono pilotaowy projekt samooceny szk w oparciu o trzyletnie plany dziaa zawierajce cele edukacyjne, ktry zakoczy si w 2012 roku. Luksemburg: Pene wdroenie wewntrznej ewaluacji szk w oparciu o czteroletnie plany poprawy jakoci ksztacenia jest planowane na rok 2013. Rumunia: Wprowadzona w 2007 roku ewaluacja wadz lokalnych jest przeprowadzana wraz z pen inspekcj szkoy. Finlandia: Jednostki prowadzce ksztacenie (przede wszystkim samorzdy) s odpowiedzialne za ocenianie skutecznoci swoich placwek i maj pen autonomi w organizowaniu ewaluacji.

W NIEMAL POOWIE PASTW EUROPEJSKICH W ZEWNTRZNEJ EWALUACJI SZK STOSUJE SI CENTRALNE, WYSTANDARYZOWANE KRYTERIA
W pastwach europejskich procedury stosowane w zewntrznej ocenie szk s mniej lub bardziej wystandaryzowane. W roku szkolnym 2010/11 w 14 krajach szkoy byy oceniane przez przedstawicieli wadz centralnych (lub osoby bezporednio podlege temu szczeblowi administracyjnemu) na podstawie standardowych kryteriw. Ten proces standaryzacji rozpocz si gwnie w latach 90. XX wieku (Eurydice, 2004) i w niektrych pastwach przecign si na kolejne tysiclecie. Na przykad w Irlandii standardowe kryteria byy stosowane od roku 2004/05, w Belgii (Wsplnota Niemieckojzyczna) od roku 2008, a na Malcie od 2010. Kryteria oceny skadaj si z dwch komponentw, tzn. parametru (mierzalnego aspektu ocenianych dziedzin) oraz wymaganego standardu (punkt odniesienia, norma, regulacja lub standard biegoci), w stosunku do ktrego parametr jest oceniany. Elementy te daj podstaw (ilociow i/lub jakociow), na ktrej opiera si ocena. Jednake standardowe kryteria stosowane do oceny rnych aspektw pracy szk mog rni si form i stopniem autonomii, jak pozostawiaj zewntrznym podmiotom oceniajcym w formuowaniu sdw. Ponadto stosowanie standardowych kryteriw nie zakada, e wszystkie szkoy s zawsze oceniane w takich samych ramach. Standardowe kryteria mog by na przykad stosowane w pierwszej fazie oceniania, jednake w przypadku szk okrelonych jako zagroone moe mie miejsce druga faza, w szczeglny sposb dostosowana do sytuacji danej placwki. Dzieje si tak na przykad w Holandii. Nie wszystkie pastwa przygotoway szczegowe listy standardowych kryteriw oceniania szk. Std, by okreli kryteria oceniania, ewaluatorzy na szczeblu centralnym opracowuj oglnokrajowe przepisy i cele edukacyjne lub tworz listy dziedzin, ktre naley uwzgldni. Niektre podejcia do kwestii zewntrznej oceny szk skupiaj si tylko na okrelonych problemach, takich jak przestrzeganie regulacji lub szkolnego planu rozwoju. Natomiast gdy pastwo poszerza zasig ocenianych zewntrznie dziaa szkoy, zazwyczaj tworzy szczegowe listy standardowych kryteriw. W wikszoci wypadkw listy te obejmuj szerok gam dziaa, w tym jako nauczania, efekty ksztacenia, rne dziedziny zarzdzania szko, a take przestrzeganie przepisw.

41

ORGANIZACJA

W kilku pastwach szkoy s oceniane przez lokalnych lub regionalnych ewaluatorw (zob. Rysunek B7), ktrzy w wikszoci wypadkw nie maj obowizku stosowania standardowych kryteriw uoonych przez wadze centralne. Zasadniczo w celu okrelenia takich kryteriw najczciej odwouj si oni do treci ustawodawstwa krajowego lub celw edukacyjnych wyznaczanych przez wadze lokalne. Jednake ocena szk przeprowadzana na szczeblu lokalnym lub regionalnym moe by standaryzowana przez wadze centralne. Na przykad od roku 2006 wadze lokalne w Holandii zostay zobowizane do skoncentrowania si na uoonych na poziomie centralnym wskanikach, podczas gdy w Polsce od roku 2009 ewaluatorzy regionalni musz stosowa list standardowych kryteriw. Ponadto na Wgrzech, gdzie nie ma standardowych kryteriw, istnieje standardowa procedura postpowania w przypadku szk, ktre nie osign wyznaczonego minimum punktw w oglnokrajowej ocenie uczniw.
Rysunek B8: Stosowanie standardowych kryteriw w zewntrznej ocenie szk prowadzcych edukacj na poziomie podstawowym oraz edukacj oglnoksztacc na poziomie rednim (I i II stopnia) (ISCED 1-3), 2010/11

Standardowe kryteria ewaluacji zewntrznej Brak standardowych kryteriw ewaluacji zewntrznej Brak ewaluacji zewntrznej szk Brak danych

rdo: Eurydice

Dodatkowe uwagi
Republika Czeska, Litwa, Sowacja i Zjednoczone Krlestwo (ENG/WLS, SCT): Odniesienia do oceny zewntrznej dotycz oceny dokonywanej na szczeblu centralnym. Niemcy: Inspektorzy opieraj kryteria ewaluacji o ustawodawstwo edukacyjne oraz wskazania wydane przez ministerstwo edukacji danego landu. Hiszpania: Za ocen szk odpowiedzialne s Wsplnoty Autonomiczne. Niektre, m.in. Andaluzja, Asturia (projekt pilotaowy), Baleary, Kantabria, Kastylia-La Mancha, Katalonia i La Rioja, wyday list kryteriw standardowych. Finlandia: Zob. uwagi do Rysunku B7.

42

C Z I I Z A P EW N I A N I E J A K O C I

W CORAZ WIKSZEJ LICZBIE PASTW EUROPEJSKICH RYTUNOWO PUBLIKUJE SI WYNIKI ZEWNTRZNEJ EWALUACJI SZK
Niemal wszystkie pastwa wprowadzaj jak form zewntrznej ewaluacji szk (zob. Rysunek B7), a rutynowe publikowanie jej wynikw zapisanych w raportach ewaluacyjnych jest w Europie coraz bardziej rozpowszechnione. Praktyk t wprowadzono w Zjednoczonym Krlestwie (Anglia) w latach 80. XX wieku w pozostaej czci Europy przyja si ona pod koniec lat 90. XX wieku i nabraa rozpdu w pierwszej dekadzie nowego tysiclecia, rozprzestrzeniajc si na Belgi (Wsplnota Flamandzka), Dani, Irlandi, Wgry i Rumuni, a niedawno te na otw, Litw i Polsk. W 16 pastwach lub regionach wyniki zewntrznej oceny szk przeprowadzanej przez ewaluatorw odpowiedzialnych bezporednio przed wadzami centralnymi (w wikszoci wypadkw przez inspektorw) s standardowo publikowane na stronie internetowej instytucji odpowiedzialnej za ocen zewntrzn lub na stronie ministerstwa edukacji. W Danii (od roku 2006), na Wgrzech, w Szwecji i Islandii w Internecie regularnie prezentuje si take wyniki oceny przeprowadzanej na szczeblu lokalnym. W Polsce ewaluatorzy szczebla regionalnego musz publikowa uzyskane wyniki od roku 2009. Jeli wyniki zewntrznej oceny szkoy nie s publikowane rutynowo, wadze owiatowe mog mimo to udostpnia tego rodzaju informacje rodzicom lub osobom zainteresowanym. Na przykad w Belgii (Wsplnota Niemieckojzyczna) rodzice i uczniowie maj prawo zada od szkoy raportu z ewaluacji zewntrznej, z kolei na Malcie rodzicw informuje si o gwnych zaletach placwki i dziedzinach wymagajcych poprawy w szkoach podstawowych i rednich I stopnia.
Rysunek B9: Publikowanie wynikw zewntrznej oceny szk podstawowych i oglnoksztaccych szk rednich I i II stopnia (ISCED 1-3), 2010/11

ISCED 1

Rutynowe publikowanie wynikw Brak rutynowego publikowania wynikw Lokalna autonomia Brak zewntrznej ewaluacji szk Brak danych

rdo: Eurydice.

43

ORGANIZACJA Objanienia
Definicja oceny szk zob. objanienia do Rysunku B7. Publikacja wynikw oceny zewntrznej poszczeglnych szk oznacza publikowanie czci lub caoci wynikw oceny; mog pojawi si te elementy porwnania z innymi placwkami. Raport czcy rezultaty ocen poszczeglnych szk i zawierajcy oglne informacje nie naley do tej kategorii. Wyniki mog by publikowane w rnych formach (na przykad pisemnych raportw rozdawanych rodzicom uczniw szkoy, a take innym osobom na danie oraz/lub raportw umieszczanych w Internecie). Rutynowe publikowanie wynikw oznacza, e odbywa si to automatycznie po kadej ocenie i jest wymagane na podstawie oficjalnych rozporzdze. Publikowanie nie ma charakteru rutynowego, jeli dochodzi do niego tylko w okrelonych okolicznociach lub doranie bd jeli z wynikami ewaluacji mona zapozna si tylko na danie.

Dodatkowe uwagi
Republika Czeska, Estonia, Sowacja i Zjednoczone Krlestwo (ENG/WLS, SCT): Rysunek dotyczy wycznie oceny zewntrznej przeprowadzanej na szczeblu centralnym. Brak centralnych regulacji dotyczcych publikacji wynikw oceny przeprowadzanej przez wadze lokalne. Sytuacja moe rni si w poszczeglnych krajach. Finlandia: Zob. uwagi do Rysunku B7.

ZEWNTRZNA OCENA SZK CZSTO SKUPIA SI NA DANYCH DOTYCZCYCH WYNIKW UCZNIW, ALE RZADKO W ODNIESIENIU DO STANDARDW OGLNOKRAJOWYCH
Ewaluacja szkoy moe skupia si na rnych dziedzinach, takich jak jako procesw edukacyjnych lub administracyjnych przyjtych przez szkoy w ramach swojej autonomii, zgodno ze standardami lub regulacjami czy wyniki procesw dydaktycznych. W znakomitej wikszoci pastw, w ktrych istnieje zewntrzna ocena szk, przy formuowaniu osdu na temat placwki osoby jej dokonujce bior pod uwag wyniki osigane przez uczniw. Inaczej rzecz si ma w przypadku Estonii, Austrii, Sowenii i Sowacji, gdzie ocena zewntrzna dotyczy przede wszystkim procesw szkolnych i/lub zgodnoci z przepisami. Jednake w Austrii w ramach nowego modelu inspekcji szk, ktry zostanie wdroony od roku 2012/13, bd brane pod uwag wyniki dziaalnoci.
Rysunek B10: Uwzgldnianie osigni uczniw w zewntrznej ocenie szk podstawowych i oglnoksztaccych szk rednich I i II stopnia (ISCED 1-3), 2010/11

Dane na temat wynikw uczniw wykorzystywane do zewntrznej oceny szk Dane na temat wynikw uczniw niewykorzystywane do zewntrznej oceny szk Brak zewntrznej ewaluacji szk Brak danych

rdo: Eurydice.

44

C Z I I Z A P EW N I A N I E J A K O C I Dodatkowe uwagi
Republika Czeska: Rysunek dotyczy wycznie zewntrznej oceny szk przeprowadzanej przez krajowy Inspektorat Szkolny. Niemcy: Inspektorzy szkolni korzystaj z informacji na temat osigni uczniw w piciu z 16 landw. Hiszpania: Korzystanie przez inspektorw z informacji na temat wynikw osiganych przez uczniw rni si we Wsplnotach Autonomicznych; robi si to na przykad w Andaluzji, Asturii (projekt pilotaowy), Balearach, Kantabrii i Katalonii. Finlandia: Zob. uwagi do Rysunku B7.

Zwizane z wynikami uczniw dane, ktre najczciej bierze si pod uwag w procesie ewaluacji szk, to rezultaty osigane w egzaminach centralnych i oglnokrajowych wystandaryzowanych formach oceniania. Stosuje si take takie wskaniki, jak wyniki uczniw w ocenianiu przez nauczyciela, dane dotyczce przechodzenia uczniw przez cykl szkolny, wyniki uczniw w badaniach midzynarodowych oraz cho rzadziej osignicia na rynku pracy i poziom satysfakcji uczniw lub rodzicw. Jeli w zewntrznej ocenie szk brane s pod uwag informacje na temat wynikw osiganych przez uczniw, inspektorzy lub inne osoby dokonujce oceny zewntrznej zazwyczaj mog dowolnie interpretowa dane, bez odniesienia do standardw oglnokrajowych. Jednake na Wgrzech, w Portugalii i Zjednoczonym Krlestwie (Anglia) zdefiniowano progi wynikw uczniw, wice si z rnymi formami interwencji w szkoach. Na Wgrzech szkoa osigajca na przestrzeni kilku lat nisze wyniki w testach oglnokrajowych musi przygotowa plan naprawczy. W Portugalii szkoy ze sabymi wynikami w takich obszarach, jak osignicia uczniw w testach standaryzowanych lub wskaniki przechodzenia uczniw do kolejnych klas, musz uoy harmonogram wprowadzania serii dziaa naprawczych, w tym dodatkowego wsparcia dla dzieci osigajcych zbyt niskie rezultaty. W Zjednoczonym Krlestwie (Anglia) wyznaczane s minimalne standardy okrelone jako odsetek uczniw osigajcych dany poziom osigni lub postp w standaryzowanych testach i egzaminach. Szkoy, ktre nie speniaj tych standardw, mog uzyska dodatkowe wsparcie i monitoring, a w przypadku braku poprawy stosuje si niekiedy interwencje formalne.

W MNIEJSZOCI PASTW EUROPEJSKICH PUBLIKUJE SI WYNIKI, JAKIE OSIGAJ UCZNIOWIE POSZCZEGLNYCH SZK W TESTACH OGLNOKRAJOWYCH
Publikowanie zbiorczych wynikw osiganych przez uczniw poszczeglnych szk w testach oglnokrajowych jest postrzegane jako sposb wzmocnienia odpowiedzialnoci szk i moe by powizane z wiksz konkurencj midzy placwkami (wicej informacji na temat rodzajw testw oglnokrajowych stosowanych w poszczeglnych pastwach zob. Rysunek F18). Pastwa europejskie przyjy zrnicowane i niekiedy sprzeczne strategie w tej dziedzinie: od rutynowego, systematycznego publikowania wynikw do oficjalnego zakazu ukadania rankingw szk na podstawie wynikw testw oglnokrajowych. W jednej trzeciej pastw wadze centralne udostpniaj wyniki szk w testach oglnokrajowych. Na Wgrzech, w Rumunii i Zjednoczonym Krlestwie szkoy musz te ujmowa zbiorcze wyniki w testach oglnokrajowych w dokumentach rozdawanych wszystkim rodzicom lub zamieszcza stosowne informacje na swoich stronach internetowych. Centralne organy owiatowe mog publikowa wyniki poszczeglnych szk na kilka sposobw. Niekiedy s one udostpniane w postaci surowych danych (tak dzieje si w Szwecji) lub wskanikw waonych na podstawie cech populacji uczniw, bd wartoci dodanej szk (przypadek Islandii). Z kolei w Zjednoczonym Krlestwie (Anglia) czy si oba rodzaje informacji. W wikszoci pastw, w ktrych publikowane s wyniki testw oglnokrajowych, uwzgldnia si wyniki wszystkich testw oglnokrajowych przeprowadzanych w szkoach podstawowych i rednich, niezalenie od tego, czy zaley od nich promocja uczniw. Jednak w Danii, Estonii i Francji publikowane s tylko wyniki kocowych egzaminw przeprowadzanych na poziomie ISCED 2 (Dania) lub ISCED 3, nie za wyniki innych testw przeprowadzanych w szkoach podstawowych i rednich. 45

ORGANIZACJA

We Woszech, Luksemburgu, Polsce i Liechtensteinie szkoy zasadniczo maj autonomi w zakresie publikacji wynikw szk w testach oglnokrajowych. W 17 systemach edukacji wyniki osigane przez szkoy w testach oglnokrajowych nie s publikowane. W Belgii (Wsplnota Francuska), Hiszpanii i Sowenii oficjalne dokumenty wrcz zakazuj klasyfikowania szk na podstawie osiganych przez nie wynikw w testach oglnokrajowych. Jednake w Hiszpanii Wsplnoty Autonomiczne mog zdecydowa o upublicznieniu wynikw testw.
Rysunek B11: Publikowanie wynikw poszczeglnych szk podstawowych i oglnoksztaccych szk rednich I i II stopnia osiganych w testach oglnokrajowych (ISCED 1-3), 2010/11

ISCED 1-2

Rutynowe publikowanie oglnych wynikw szkoy w testach oglnokrajowych Publikowanie oglnych wynikw szkoy w testach oglnokrajowych w gestii szk Brak publikowania oglnych wynikw szkoy w testach oglnokrajowych Brak testw oglnokrajowych

rdo: Eurydice.

Objanienia
Wszystkie informacje na temat rodzajw testw oglnokrajowych w poszczeglnych pastwach zob. Rysunek F18.

Dodatkowe uwagi
Portugalia: W przypadku egzaminw oglnokrajowych ministerstwo publikuje wyniki poszczeglnych szk w Internecie. Zachowywana jest anonimowo uczniw, ale praktyka ta umoliwia prasie zbieranie i publikowanie informacji na temat poziomu szk.

W MONITOROWANIU SYSTEMW EDUKACJI KORZYSTA SI Z RNYCH RDE INFORMACJI

Krajowy monitoring systemw edukacji to proces zbierania i analizowania informacji majcy na celu sprawdzenie efektywnoci systemu edukacji w odniesieniu do zaoonych celw i standardw, a take wprowadzenie niezbdnych zmian. Zakres branych pod uwag informacji moe na przykad obejmowa wyniki samooceny szk, wyniki egzaminw zewntrznych lub innych oglnokrajowych form oceniania, specjalnie przygotowane wskaniki dotyczce osigni lub wyniki ewaluacji zewntrznych (w tym PIRLS, TIMSS, PISA itp.). Niektre pastwa polegaj na informacjach ekspertw lub specjalnej instytucji, takiej jak rada powoana do monitorowania reform.

46

C Z I I Z A P EW N I A N I E J A K O C I

W wikszoci pastw wdraa si jak form monitorowania systemu ksztacenia, a w wielu istniej specjalne organy do realizacji tego zadania. W niniejszej publikacji analizuje si dwa gwne narzdzia monitorowania rozwoju systemw edukacji: wyniki osigane przez uczniw w testach oglnokrajowych (zob. Rysunek F18) oraz wyniki ewaluacji szk (zob. Rysunek B7). W wikszoci pastw korzysta si z obu rodzajw danych jedynym pastwem, ktre nie korzysta z obu rde, jest obecnie Austria (ma to si zmieni w roku szkolnym 2012/13).
Rysunek B12: Krajowy monitoring systemw edukacji wykorzystywanie wynikw zewntrznej oceny uczniw i szk, poziomy ISCED 1-3, 2010/11
Testy oglnokrajowe Zewntrzna ocena szk

Wykorzystywanie w monitoringu krajowym wynikw egzaminw oglnokrajowych Niewykorzystywanie w monitoringu krajowym wynikw egzaminw oglnokrajowych Brak egzaminw oglnokrajowych Brak danych

Wykorzystywanie w monitoringu krajowym ustale zewntrznej oceny szk Niewykorzystywanie w monitoringu krajowym ustale zewntrznej oceny szk Brak zewntrznej oceny szk Brak danych

rdo: Eurydice.

Objanienia
Okrelenie wykorzystywanie w monitoringu krajowym wynikw egzaminw oglnokrajowych odnosi si do wykorzystywania krajowych danych dotyczcych rednich wynikw uzyskiwanych przez wszystkich uczniw (lub przedstawicieli reprezentatywnych prbek) z danej grupy wiekowej w oglnokrajowych formach oceniania. Poza monitoringiem krajowym wyniki takiego oceniania mog te suy do przyznawania uczniom wiadectw lub stopni pod koniec roku szkolnego, przenoszenia ich na nastpny poziom ksztacenia, monitorowania wynikw szkoy lub okrelania potrzeb edukacyjnych poszczeglnych uczniw. Wszystkie informacje na temat rodzajw egzaminw oglnokrajowych w poszczeglnych pastwach zob. Rysunek F18. Okrelenie wykorzystywanie w monitoringu krajowym ustale zewntrznej oceny szk odnosi si do stosowania oglnokrajowych danych obejmujcych wyniki uzyskane przez poszczeglne szkoy. Definicje zewntrznej oceny szk zob. objanienia do Rysunku B7. Kategoria ta nie obejmuje egzaminw podejmowanych w ramach midzynarodowych projektw ewaluacyjnych.

Dodatkowe uwagi
Republika Czeska: Uczniowie brali udzia w oglnokrajowym standaryzowanym tecie koczcym szko redni II stopnia po raz pierwszy w roku szkolnym 2010/11. Planuje si wprowadzenie innych oglnokrajowych egzaminw na poziomach ISCED 1 i 2 w roku 2014. Oczekuje si, e ich wyniki bd wykorzystywane na potrzeby monitoringu. Dania: Wyniki egzaminw oglnokrajowych przeprowadzanych w czasie ksztacenia obowizkowego na potrzeby identyfikacji potrzeb edukacyjnych poszczeglnych uczniw nie s stosowane w czasie monitoringu krajowego; wykorzystuje si tylko wyniki egzaminw koczcych szko redni I stopnia. Austria: Od roku szkolnego 2012/13 oglnokrajowe testy bd w peni wdroone, a ich wyniki wykorzystywane do monitoringu systemu ksztacenia.

47

ORGANIZACJA

Oglnokrajowy monitoring oparty na standaryzowanej ocenie uczniw jest obecnie rozpowszechniony w Europie. W wikszoci pastw, w ktrych stosuje si standaryzowan ocen uczniw (z wyjtkiem Republiki Czeskiej tymczasowo, Niemiec i Cypru), wyniki s zbierane, by odda oglny obraz funkcjonowania krajowego lub centralnego systemu edukacji. W wikszoci pastw (poza Dani) w procesie tym wykorzystuje si wszystkie istniejce wyniki testw oglnokrajowych. W ponad poowie analizowanych pastw w badaniu efektywnoci systemu szkolnictwa wykorzystywane s te wyniki egzaminw zewntrznych przeprowadzanych przede wszystkim na potrzeby oceniania i certyfikowania uczniw. Zasadniczo takie egzaminy przeprowadza si na zakoczenie ksztacenia obowizkowego lub szkoy redniej II stopnia. Oczywicie sposb organizacji tego oceniania w szkoach rednich, w tym lata nauki, w ktrych si ono odbywa, rni si w poszczeglnych pastwach (zob. Rysunki F13-F16). W znakomitej wikszoci pastw europejskich (zob. Rysunek F18) przeprowadza si oglnokrajowe testy majce na celu przede wszystkim ocen systemu szkolnictwa i poszczeglnych szk (tzn. nie decyduj one o promocji uczniw). Takie testy umoliwiaj pomiar, w rnym czasie, biegoci uczniw w zakresie umiejtnoci i/lub wiedzy w stosunku do skali wyznaczonej na szczeblu oglnokrajowym. Przeprowadza si je zazwyczaj w szkoach podstawowych i rednich I stopnia, rzadziej w szkoach rednich II stopnia. W Belgii (Wsplnota Francuska), Francji, na Wgrzech, w Szwecji, Portugalii, Zjednoczonym Krlestwie (Anglia i Irlandia Pnocna) i Norwegii wyniki egzaminw oglnokrajowych umoliwiajcych identyfikacj potrzeb edukacyjnych poszczeglnych uczniw wykorzystuje si take w ocenie efektywnoci systemu ksztacenia. W pastwach, gdzie regularnie przeprowadza si zewntrzn ocen szk, ustalenia tego procesu s bardzo czsto stosowane do monitorowania caego systemu edukacji (zob. Rysunek B7). Do wyjtkw nale Litwa, Wgry i Austria. Na potrzeby oglnokrajowego monitoringu ewaluatorzy odpowiedzialni bezporednio przed wadzami na szczeblu centralnym z reguy przygotowuj raport oglny. W Liechtensteinie nie powstaje raport krajowy, ale wadze owiatowe wycigaj wnioski z raportw ewaluacyjnych poszczeglnych szk. Tam, gdzie ewaluatorzy odpowiadaj bezporednio przed wadzami lokalnymi lub regionalnymi, centralne wadze owiatowe w rny sposb wykorzystuj wyniki ewaluacji szk. Na przykad w Polsce regionalne wadze owiatowe przygotowuj raporty dotyczce stanu edukacji w regionach, za ktre odpowiadaj. W Danii centralne wadze owiatowe korzystaj z raportw na temat jakoci pracy szk przygotowywanych przez samorzdy. W Szwecji ustalenia oceny przeprowadzanej przez samorzdy s przetwarzane przez specjalistyczn krajow agencj edukacyjn, a nastpnie wykorzystywane przez centralne wadze owiatowe.

48

ORGANIZACJA
CZ III SZCZEBLE I PROCESY DECYZYJNE
AUTONOMIA SZK JEST W EUROPIE RZECZ POWSZECHN
Cho autonomia szk jest obecnie w Europie czsto spotykana, stanowi to efekt procesu stopniowego jej wdraania, ktre rozpoczo si w latach 80. XX wieku w kilku pionierskich krajach, a w latach 90. stao si zjawiskiem powszechnym. W ogromnej wikszoci przypadkw reformy te byy wprowadzane w ramach odgrnego procesu decyzyjnego (wicej szczegw zob. Eurydice 2007b i 2008). W poniszej analizie autonomii szk wzito pod uwag kilka szerokich dziedzin dziaalnoci szkolnej, w tym zagadnienia zwizane z administracj i zarzdzaniem szkoami, tzn. finansami i zasobami ludzkimi, a take dydaktyk, obejmujc m.in. istotne zagadnienia programu nauczania, oceniania i metod dydaktycznych. Generalnie w Europie wystpuj zasadnicze rnice zarwno w zakresie przyczyn wprowadzania autonomii szk, jak i czasu jej wdraania (Eurydice, 2007b). Trudno zatem si dziwi, e w roku 2011 dziedziny, w zakresie ktrych szkoy posiadaj autonomi, take zasadniczo si rni. Ze szczegowej analizy informacji na temat autonomii przyznawanej szkoom w ramach zarzdzania zasobami ludzkimi i finansowymi wynika, e w niektrych pastwach jest ona szersza ni w innych oraz e istniej obszary dziaalnoci, w ktrych przyznaje si j chtniej ni w innych. W 11 pastwach (Belgia, Republika Czeska, pastwa batyckie, Irlandia, Wochy zwaszcza zarzdzanie finansami, Sowenia, Sowacja, Szwecja z wyjtkiem dofinansowania ze rde prywatnych, Zjednoczone Krlestwo Anglia, Walia i Irlandia Pnocna) szkoom przyznaje si duy zakres autonomii w obu tych dziedzinach. Podobna sytuacja panuje na Wgrzech i w Polsce, ale w pastwach tych wiele decyzji musi by zaakceptowanych przez wadze wyszego szczebla lub podjtych zgodnie z przyjtymi wytycznymi. W Danii, Holandii i Finlandii sytuacja jest bardziej zrnicowana, poniewa to odpowiednie wadze decyduj o tym, czy dawa szkoom uprawnienia w zakresie wszystkich obszarw zarzdzania (Holandia) czy tylko w niektrych dziedzinach (Dania i Finlandia). W mniejszoci s pastwa, w ktrych szkoy maj bardzo niewielk autonomi w zakresie finansw i zasobw ludzkich. Jest tak przede wszystkim w Niemczech, Grecji (cho przyjte w roku 2010 ustawodawstwo zapewnio placwkom pen autonomi w zakresie wydatkw operacyjnych), Francji (ISCED 1), Luksemburgu (ISCED 1) i na Malcie. Na Cyprze i w Turcji szkoy nie maj autonomii w tych dziedzinach. W obszarze zarzdzania zasobami ludzkimi istniej rne rozwizania. Decyzje dotyczce obsadzenia stanowiska dyrektora szkoy bardzo czsto le w gestii wadz owiatowych, natomiast decyzje dotyczce zarzdzania kadr pedagogiczn (np. rekrutacja nowych pracownikw, wybr pracownikw zastpujcych nieobecnych nauczycieli, okrelanie zakresu obowizkw i odpowiedzialnoci) zazwyczaj s podejmowane na poziomie szkoy. W Rumunii od roku 2011/12 szkoy otrzymay autonomi w zakresie doboru nauczycieli. Placwki maj pen autonomi w zakresie wyboru dyrektora szkoy w Belgii (Wsplnota Flamandzka, a w przypadku szk subsydiowanych Wsplnota Niemieckojzyczna), Irlandii, Sowenii i Zjednoczonym Krlestwie (Anglia, Walia i Irlandia Pnocna). Tam, gdzie szkoy maj szerok autonomi w kwestiach dotyczcych kadry pedagogicznej, zazwyczaj formalnie s te prawodawc (zob. Rysunek B15).

49

ORGANIZACJA Rysunek B13: Poziomy autonomii szk w zarzdzaniu zasobami i w kwestiach dotyczcych dydaktyki w szkoach podstawowych i oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 13), 2010/11
ZASOBY LUDZKIE W odniesieniu do dyrektorw szk
Wybr dyrektora szkoy Okrelanie obowizkw i zakresu odpowiedzialnoci dyrektorw szk

W odniesieniu do kadry pedagogicznej

Wybr nowych nauczycieli Wybr nauczycieli na zastpstwo Zwalnianie nauczycieli Okrelanie obowizkw i zakresu odpowiedzialnoci nauczycieli Oferowanie nauczycielom nadgodziny dodatkowego wynagrodzenia za nieujte obowizki w umowie/dodatkowe...

ZASOBY FINANSOWE Wykorzystywanie funduszy publicznych

Wydatki inwestycyjne (nieruchomoci lub ruchomoci) Wydatki operacyjne Zakup sprztu komputerowego

Pozyskiwanie i wydawanie funduszy prywatnych

Fundusze (szukanie dotacji i sponsorw) Wynajem budynkw szkoy na zajcia pozalekcyjne Kredyty na zakup na zatrudnieni e nieruchomoc i ruchomoci kadry dydaktycznej innych pracownikw

Wykorzystani e funduszy prywatnych

Lewa ISCED 1

Prawa ISCED 2-3

Pena autonomia

Ograniczona autonomia

Brak autonomii

Nie dotyczy

Uprawnienia decyzyjne mog by przekazane przez wadze lokalne

rdo: Eurydice.

50

C Z I I I S Z C Z E B L E I P R O C E S Y D E C Y Z YJ N E
DYDAKTYKA
Wsplna obowizkowa podstawa programowa Treci programowe przedmiotw fakultatywnych Wybr metod dydaktycznych Wybr podrcznikw Dzielenie uczniw na grupy w obowizkowych zajciach dydaktycznych Wyznaczanie wewntrznych kryteriw oceny uczniw

Lewa ISCED 1

Prawa ISCED 2-3

Pena autonomia

Ograniczona autonomia

Brak autonomii

Nie dotyczy

Uprawnienia decyzyjne mog by przekazane przez wadze lokalne

rdo: Eurydice.

Objanienia
Wskanik ten pokazuje stopie autonomii szk w odniesieniu do lokalnych, regionalnych i centralnych wadz owiatowych. Wicej informacji na temat podziau uprawnie decyzyjnych w szkoach zob. Rysunek B14. Brak autonomii oznacza, e decyzje podejmowane s wycznie przez wadze owiatowe, cho mog one konsultowa si ze szko na okrelonym etapie. Pena autonomia odnosi si do sytuacji, gdy szkoy samodzielnie podejmuj decyzje w granicach ustalonych przez przepisy lub wytyczne oglnokrajowe/lokalne. Wadze owiatowe mog jednake wydawa wskazania, ktre nie ograniczaj autonomii szk. Ograniczona autonomia obejmuje cztery moliwoci: szkoy podejmuj decyzje wsplnie z wadzami owiatowymi, lub skadaj propozycje do zaakceptowania szkoy podejmuj decyzje na podstawie zestawu moliwoci okrelonych wczeniej przez wadze owiatowe szkoy maj pewn autonomi w danej dziedzinie, ale jeli chodzi o pozostae decyzje, musz uzyska akceptacj wadz owiatowych albo nie s autonomiczne

zasadniczo szkoy s autonomiczne, ale zdecydowanie zachca si je do przestrzegania oficjalnych zalece Wicej informacji na temat sytuacji, w ktrych szkoy maj ograniczon autonomi, mona znale w zacznikach. Uprawnienia decyzyjne mog by przekazane przez wadze lokalne oznacza, e podejmowanie decyzji ley w gestii wadz lokalnych, ale maj one prawne moliwoci delegowania uprawnie na poziom szk. Nie dotyczy odnosi si do sytuacji, gdy okrelony element nie istnieje w danym systemie szkolnictwa i dlatego adne decyzje nie s podejmowane ani przez szkoy, ani przez wadze owiatowe.

Dodatkowe uwagi
Belgia (BE fr): Szkoy subsydiowane maj mniejsz autonomi w zakresie wyboru dyrektorw szkoy, odkd rozporzdzenie z 2007 roku dotyczce funkcji dyrektorw szk uszczegowio modalno ich wyboru i zatrudniania. Belgia (BE fr, BE de): (a) Dotyczy szk, za ktre odpowiada bezporednio Wsplnota, a wadz odpowiedzialn jest minister, (b) dotyczy szk publicznych i subsydiowanych szk prywatnych. W szkoach subsydiowanych za organ zarzdzajcy w szkole uznawane s odpowiednie wadze. Belgia (BE de): Szkoy mog podejmowa decyzje do okrelonego poziomu wydatkw inwestycyjnych, powyej tego poziomu decyzje podejmuje ministerstwo. Bugaria: Szkoy maj autonomi w zakresie niektrych wydatkw operacyjnych. Republika Czeska: Od roku 2007, kiedy weszy w ycie przepisy nakadajce na szkoy obowizek wypacania wynagrodzenia za nieprzewidziane w umowach obowizki w ramach wynagrodzenia okrelonego na poziomie centralnym, maj one mniejsz autonomi w odniesieniu do zasobw ludzkich. Hiszpania: Szkoy mog swobodnie podejmowa decyzje dotyczce zakupu sprztu komputerowego, ale to Wsplnoty Autonomiczne zazwyczaj planuj infrastruktur sieciow i przekazuj najwaniejsze elementy wyposaenia. Francja: Fundusze od przedsibiorstw prywatnych mog otrzymywa tylko te szkoy, w ktrych istniej lekcje technologii lub zmodyfikowana cieka oglnoksztacca/zawodowa (SEGPA). Cypr: Na poziomie ISCED 1 moliwe jest przekazywanie kompetencji lub nie ma autonomii w zakresie wyboru podrcznikw szkolnych. Luksemburg: Na poziomie ISCED 1 nie istnieje stanowisko dyrektora szkoy. Malta: W przypadku szk na poziomie ISCED 3 (Junior College) sytuacja jest inna od informacji pokazanych na rysunku w nastpujcych dziedzinach: zasoby ludzkie (z wyjtkiem wyboru nauczycieli na zastpstwo i oferowania dodatkowego wynagrodzenia) ograniczona autonomia; korzystanie z finansw publicznych: pena autonomia. Szkoy maj ograniczon autonomi w wynajmowaniu swoich obiektw na zajcia sportowe. Na poziomie ISCED 3 uczniowie musz zakupi wasne ksiki z listy zalecanych podrcznikw oraz syllabusy do egzaminw odbywajcych si pod koniec tego poziomu w zakresie minimum podstawy programowej. Warunki zatrudnienia w szkoach podlegajcych Dyrekcji do spraw Edukacji s ustalane na szczeblu centralnym, ale dyrektorzy szk mog przekazywa nauczycielom niektre obowizki, takie jak przydzielanie klas, i okrela ich zakres odpowiedzialnoci.

51

ORGANIZACJA
Holandia: W kadej szkole istniej odpowiednie wadze (bevoegd gezag), ktre mog przekaza kompetencje decyzyjne zarzdowi szkoy lub jej dyrektorowi. Austria: Allgemein bildende hhere Schule mog w ramach wytycznych edukacyjnych decydowa o wynajmowaniu budynkw szkolnych na uytek spoecznoci. Portugalia: Szkoy mog wybiera pracownikw tylko wwczas, jeli po przydziale stanowisk na szczeblu krajowym zostan wolne stanowiska. W zakresie dyscyplinowania i usuwania pracownikw szkoy inicjuj i realizuj procedury, ale ostateczna decyzja zapada na wyszym szczeblu. Rumunia: Od wejcia w ycie nowego prawa o ujednoliceniu wynagrodzenia w roku 2010 szkoy nie maj adnej swobody w zakresie przyznawania nauczycielom dodatkowego wynagrodzenia. Od roku 2011/12 placwki bd miay pen autonomi w zakresie wypeniania wakatw. Sowenia: Szkoy rednie II stopnia maj pen autonomi w zakresie korzystania z prywatnych funduszy podczas zatrudniania pracownikw dydaktycznych. Sowacja: Niektre aspekty dotyczce rl, obowizkw i rodkw dyscyplinarnych kadry pedagogicznej mog by regulowane przez obowizujce wytyczne. Szkoy mog decydowa o niektrych wydatkach inwestycyjnych za zgod wyszych wadz. Szwecja: Niektre kwestie dotyczce rodkw dyscyplinarnych mog by regulowane przez obowizujce wytyczne. W zakresie wydawania funduszy publicznych wadze lokalne musz wypenia wytyczne krajowe, dlatego maj obowizek przekazywania szkoom przynajmniej pewnego zakresu decyzji. Stopie, w jakim poszczeglne szkoy mog decydowa o kwestiach dotyczcych pozyskiwania dotacji, wynajmowania obiektw i korzystania z funduszy do nabywania ruchomoci, rni si w poszczeglnych samorzdach zakresem przekazywanych kompetencji. Zjednoczone Krlestwo (ENG/WLS/NIR): Jeli budynek powsta dziki partnerstwu publiczno-prywatnemu, szkoy nie maj autonomii w zakresie wynajmowania siedziby na uytek spoecznoci. W Walii szkoy nie mog swobodnie decydowa o wydatkach inwestycyjnych i zakupach. Zjednoczone Krlestwo (SCT): Lokalne wadze owiatowe ponosz pen odpowiedzialno za rodki dyscyplinarne. W niektrych przypadkach szkoy mog poszerzy zakres zada dla stanowiska, co wie si z podwyk wynagrodzenia. Islandia: Ograniczon autonomi w zakresie dodatkowego wynagrodzenia za nieobjte umow nadgodziny i inne obowizki maj wycznie szkoy na poziomie ISCED 3. Norwegia: Jeli chodzi o fundusze prywatne, szkoy mog tylko otrzymywa dotacje.

Autonomia w zakresie zarzdzania zasobami finansowymi pochodzcymi ze rodkw publicznych jest duo bardziej powszechna w odniesieniu do wydatkw operacyjnych i nabywania sprztu komputerowego ni w przypadku wydatkw inwestycyjnych. Jednake w Irlandii ostatnie plany dotyczce oglnokrajowego wsparcia w zakresie wyposaenia komputerowego w szkoach ograniczyy autonomi szk w tej dziedzinie. W wikszoci pastw szkoy maj pen autonomi w zakresie zbierania prywatnych funduszy w formie dotacji, sponsoringu lub wynajmowania budynkw. Z drugiej strony autonomia szk jest znacznie bardziej ograniczona w odniesieniu do moliwoci zacigania kredytw. Tylko w Belgii (szkoy subsydiowane), Woszech i Holandii (jeli wadza w tym zakresie jest przekazana) istnieje pena swoboda w tym zakresie. Zasadniczo szkoy maj moliwo wykorzystywania zdobytych funduszy prywatnych do nabywania ruchomoci (rzadziej nieruchomoci) i zatrudniania pracownikw. Z analizy odpowiedzialnoci za decydowanie o kwestiach zwizanych z dydaktyk wynika, e cho w wielu systemach ksztacenia istniej powizane cele wyznaczane na szczeblu centralnym, regionalnym lub lokalnym, instytucje i organizacje edukacyjne maj czsto du swobod w okrelaniu, w jaki sposb osiga te zaoenia. Szkoy maj najmniejsz autonomi w dziedzinach, ktre bezporednio odzwierciedlaj gwne cele systemu edukacji. W wikszoci pastw zmierza si do tego, by wszyscy uczniowie mieli dostp do dobrej jakoci ksztacenia, dlatego niemal wszdzie wadze centralne wyznaczaj podstaw programow zawierajc treci lub cele, ktrych musz przestrzega wszyscy nauczyciele. Jednak w Zjednoczonym Krlestwie (Szkocja) cele podstawy programowej s wyraone w kategoriach typowego rozwoju ucznia na rnych poziomach ksztacenia i dlatego nie maj charakteru normatywnego. W odrnieniu od procedur dotyczcych obowizkowej podstawy programowej, szkoy generalnie maj wiksz swobod w zakresie tworzenia programu nauczania przedmiotw fakultatywnych. Nie dotyczy to jednak kilku pastw, m.in. Norwegii, gdzie w ramach wprowadzonego w 2006 roku programu promocji wiedzy szkoy nie maj wikszej autonomii w okrelaniu treci nauczania przedmiotw fakultatywnych ni w przypadku przedmiotw obowizkowych.

52

C Z I I I S Z C Z E B L E I P R O C E S Y D E C Y Z YJ N E

Szkoy i nauczyciele maj zazwyczaj wiksz autonomi w odniesieniu do codziennych dziaa edukacyjnych. Wikszo pastw daje szkoom swobod decydowania o stosowanych metodach nauczania, mimo e czsto tworzone s mechanizmy monitoringu, na przykad w formie inspekcji. W Grecji, Francji, na Cyprze i w Turcji wadze centralne wydaj wytyczne dla szk dotyczce metod dydaktycznych. W niemal wszystkich pastwach szkoy wybieraj te samodzielnie podrczniki; do wyjtkw naley Grecja, Cypr i Malta. Wszystkie pastwa z wyjtkiem Sowacji (od roku 2008) przyznaj szkoom pewn swobod w okrelaniu kryteriw podziau uczniw na grupy dydaktyczne. Na otwie w roku 2009 zniesiono regulacje dotyczce dzielenia uczniw na grupy. Nauczyciele maj te znaczn autonomi w innej wanej dziedzinie pracy, czyli ustalaniu kryteriw oceny uczniw. Grecja przyja te zasady niedawno, bo dopiero w roku 2010.

NA POZIOMIE SZK ORGAN ZARZDZAJCY RZADKO BIERZE UDZIA W WYBORZE METOD DYDAKTYCZNYCH
We wszystkich pastwach szkoy maj kompetencje decyzyjne w zakresie dydaktyki, a w wikszoci take w dziedzinie okrelonych aspektw zarzdzania zasobami ludzkimi (zob. Rysunek B13). Podmioty podejmujce decyzje w szkoach rni si w zalenoci od rodzaju aktywnoci. W niemal wszystkich krajach poza penieniem roli czonkw organu zarzdzajcego szko pracownicy dydaktyczni nie podejmuj decyzji dotyczcych zasobw ludzkich, ale generalnie w rnym stopniu bior udzia w decyzjach dydaktycznych. W pastwach, w ktrych takie decyzje, jak wybr nowych nauczycieli, okrelanie ich zada i obowizkw w zamian za dodatkowe wynagrodzenie, s podejmowane na poziomie szk, zazwyczaj le one w kompetencji dyrektora szkoy. Jednake w okoo 10 krajach organ zarzdzajcy szko peni te pewne funkcje zwizane z zarzdzaniem kadrami. W Estonii, na Wgrzech, w Zjednoczonym Krlestwie (Szkocja) i Chorwacji dyrektor szkoy moe by za to odpowiedzialny w sposb wyczny, a niekiedy w podejmowaniu decyzji na dany temat uczestniczy take instytucja zarzdzajca szko. Wreszcie w Belgii (Wsplnota Flamandzka) i Zjednoczonym Krlestwie (Szkocja) nauczyciele odgrywaj pewn rol w okrelaniu swoich warunkw pracy.
Rysunek B14: Podmioty decyzyjne w szkoach podstawowych i oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 1-3), 2010/11
ZASOBY LUDZKIE
Wybr nauczycieli Okrelanie obowizkw i zakresu odpowiedzialnoci nauczycieli Przyznawanie nauczycielom dodatkowego wynagrodzenia za obowizki pozakontraktowe

DYDAKTYKA
Wyznaczanie treci programowych przedmiotw fakultatywnych Wybr metod dydaktycznych Wybr podrcznikw Wyznaczanie kryteriw tworzenia grup na zajcia obowizkowe Ustalanie kryteriw wewntrznej oceny uczniw

Lewa ISCED 1

Prawa ISCED 2-3

Pracownicy dydaktyczni Wycznie dyrektor szkoy

Organ zarzdzajcy szko ustala ramy Uprawnienia decyzyjne mog by przekazane przez wadze lokalne

Brak autonomii Nie dotyczy

rdo: Eurydice.

53

ORGANIZACJA Objanienia
Na rysunku zaznaczono podmioty decyzyjne w obrbie szk niezalenie od tego, czy szkoa ma pen czy ograniczon autonomi w danym zakresie (wicej informacji na temat stopnia autonomii szk zob. Rysunek B13). Okrelenie pracownicy dydaktyczni oznacza, e decyzj podejmuj wycznie nauczyciele (indywidualnie i/lub kolektywnie) albo e w procesie mog take uczestniczy dyrektorzy szk. Organ zarzdzajcy szko nie uczestniczy w podejmowaniu decyzji. Okrelenie wycznie dyrektor szkoy oznacza, e jedynym podmiotem decyzyjnym w danej kwestii jest dyrektor szkoy. Termin organ zarzdzajcy szko ustala ramy oznacza, e organ zarzdzajcy szko okrela ramy podejmowania decyzji, cho w procesie decyzyjnym mog te uczestniczy nauczyciele i/lub dyrektor szkoy.

Dodatkowe uwagi
Belgia (BE nl): W poszczeglnych szkoach decyzje w kwestiach zwizanych z wyborem metod dydaktycznych i podrcznikw, tworzeniem grup na zajcia obowizkowe i wyznaczaniem kryteriw wewntrznej oceny uczniw podejmuj rne podmioty. Dania: W szkoach podstawowych i rednich I stopnia w zakresie wyboru nauczycieli i wyznaczaniu kryteriw tworzenia grup na zajcia obowizkowe decyduje rada szkoy. Holandia: Podane informacje odzwierciedlaj najbardziej rozpowszechnione praktyki, ale nie ma oglnokrajowych regulacji ani zalece dotyczcych podmiotw decyzyjnych w obrbie szk. Malta: W przypadku poziomu ISCED 1 i ISCED 2 brak okrelonych regu dotyczcych ustalania kryteriw oceny wewntrznej. Moe to zrobi dyrektor szkoy, nauczyciele indywidualni lub kolektywnie. Islandia: Informacje dotyczce podmiotw podejmujcych decyzje na temat przyznawania dodatkowego wynagrodzenia za pozakontraktowe nadgodziny i obowizki dotycz wycznie szk na poziomie ISCED 3. Turcja: Dyrektorzy szk mog przekaza kompetencje decyzyjne w zakresie tworzenia grup na zajcia obowizkowe organowi zarzdzajcemu szko.

Dziedziny dydaktyki, w ktrych nauczyciele s najczciej uwzgldniani w procesie decyzyjnym (na zasadzie wycznej albo wraz z dyrektorem szkoy), to zgodnie z czstotliwoci: metody dydaktyczne, wyznaczanie kryteriw oceny wewntrznej i wybr podrcznikw. Z kolei w wikszoci pastw decyzje w kwestiach dotyczcych treci nauczania przedmiotw fakultatywnych i tworzenia grup na przedmioty obowizkowe podejmuje dyrektor szkoy samodzielnie lub we wsppracy z organem zarzdzajcym szko. W kilku pastwach wystpuj rnice w stosunku do tych oglnych wzorcw tam sposb podejmowania decyzji jest taki sam we wszystkich kwestiach dotyczcych dydaktyki. W Irlandii, Grecji, Szwecji, Zjednoczonym Krlestwie (Szkocja), Islandii, Liechtensteinie i Norwegii we wszystkich kwestiach zwizanych z dydaktyk, w ktrych szkoy maj jak autonomi, decyzje podejmuj albo wycznie nauczyciele, albo nauczyciele wraz z dyrektorem szkoy. W Zjednoczonym Krlestwie (Anglia, Walia i Irlandia Pnocna) w podejmowaniu wszystkich tych decyzji uczestniczy te organ zarzdzajcy szko.

NAUCZYCIELE S RWNIE CZSTO ZATRUDNIANI PRZEZ WADZE LOKALNE LUB SZKOY, CO PRZEZ RZD CENTRALNY
Szczebel administracyjny odpowiedzialny za zatrudnianie nauczycieli zazwyczaj cile wie si z ich statusem zatrudnienia (zob. Rysunek E5). Z wyjtkiem Irlandii, Holandii i Polski nauczyciele w randze urzdnikw pastwowych [mianowanych w zawodzie] s zatrudniani przez wadze centralne lub regionalne, jeli s one jednoczenie wadzami owiatowymi najwyszego stopnia (np. rzdy Wsplnot Autonomicznych w Hiszpanii). Dzieje si tak w okoo jednej trzeciej pastw europejskich. Pracodawcami nauczycieli o statusie urzdnikw pastwowych (Sowenia, Liechtenstein i Turcja) lub kontraktowych (Wochy) mog te by wadze centralne. Jeli pracodawc jest szkoa lub wadze lokalne, w przewaajcej wikszoci wypadkw chodzi o nauczycieli kontraktowych. W krajach nordyckich, a take na Wgrzech, w Holandii i Zjednoczonym Krlestwie (Szkocja) pracodawc nauczycieli zatrudnionych w szkoach pastwowych s wadze lokalne. W Bugarii, Republice Czeskiej, krajach batyckich, Irlandii, Polsce, Rumunii, na Sowacji i w Chorwacji zatrudnianie nauczycieli ley w gestii szk. Wreszcie w Belgii, Szwecji i Zjednoczonym Krlestwie (Anglia, Walia i Irlandia Pnocna) odpowiedzialno za zatrudnienie nauczycieli zaley od kategorii szkoy.

54

C Z I I I S Z C Z E B L E I P R O C E S Y D E C Y Z YJ N E

W wikszoci przypadkw poziom edukacji, na jakim zatrudniony jest nauczyciel, nie ma zwizku z organem odpowiedzialnym za to zatrudnienie. Tylko w niewielu pastwach, takich jak Malta, Islandia i Norwegia, pracodawca nauczycieli szk rednich II stopnia rni si od pracodawcy nauczycieli szk podstawowych i rednich I stopnia. Na Malcie (w niektrych wypadkach) i w Islandii pracodawc jest szkoa, podczas gdy w Norwegii organ odpowiedzialny za zatrudnianie nauczycieli szk rednich II stopnia to Okrgowy Komitet Edukacji. Termin pracodawca odnosi si do organu odpowiedzialnego za zatrudnianie nauczycieli. Jednake szkoy mog mie pen autonomi w rekrutowaniu swoich nauczycieli nawet tam, gdzie pracodawca nie jest ulokowany na szczeblu szkoy (w Holandii, Sowenii, Finlandii, Szwecji i Zjednoczonym Krlestwie (Anglia, Walia, Irlandia Pnocna; zob. Rysunek B13). Oznacza to, e placwki korzystaj ze swobody w wyborze nauczycieli, mimo e za ich zatrudnienie formalnie odpowiadaj wadze wyszego szczebla. Co wicej, wadze samorzdowe w Liechtensteinie mog przygotowywa zalecenia dla rzdu w zakresie zatrudniania nauczycieli, cho same nie s formalnym pracodawc.
Rysunek B15: Szczeble administracyjne odpowiedzialne za zatrudnianie nauczycieli szk podstawowych i oglnoksztaccych szk rednich I i II stopnia (ISCED 1-3), 2010/11

ISCED 3

Wadze centralne/regionalne Samorzd/lokalne wadze owiatowe Szkoy

rdo: Eurydice.

Objanienia
Termin wadze zatrudniajce odnosi si do organw bezporednio odpowiedzialnych za zatrudnianie nauczycieli, okrelanie warunkw pracy (niekiedy we wsppracy z innymi partnerami) i zapewnianie spenienia tych warunkw. Obejmuje to wypacanie nauczycielom wynagrodze, cho fundusze na ten cel niekoniecznie musz pochodzi bezporednio z budetu danych wadz. Naley to odrni od odpowiedzialnoci za zarzdzanie zasobami w obrbie samej szkoy, ktra spoczywa (w mniejszym lub wikszym stopniu) na dyrektorze szkoy lub szkolnej radzie zarzdzajcej. Na rysunku nie uwzgldniono odpowiedzialnoci za zatrudnianie i wynagradzanie nauczycieli zastpczych. W wikszoci pastw najwysz wadz edukacyjn jest rzd centralny. Jednake w trzech przypadkach wikszo decyzji edukacyjnych jest podejmowana na innym szczeblu rzdw Wsplnot jzykowych w Belgii, landw w Niemczech i rzdw Wsplnot Autonomicznych w Hiszpanii.

55

ORGANIZACJA Dodatkowe uwagi

Belgia: Nauczyciele pracujcy w szkoach sektora publicznego mog by zatrudniani albo przez odpowiednie Wsplnoty (bdce najwyszymi wadzami owiatowymi), albo przez samorzdy lub prowincje. Nauczyciele pracujcy w subsydiowanych szkoach prywatnych s zatrudniani przez odpowiednie wadze. Niemcy: W odniesieniu do mniejszoci nauczycieli niebdcych urzdnikami pastwowymi organem zatrudniajcym moe by land albo samorzd. Irlandia: W przypadku szk zawodowych wiele kompetencji w zakresie zatrudnienia, w tym mianowanie i inne kwestie kadrowe, maj lokalne komisje ksztacenia zawodowego. Malta: W przypadku oglnoksztaccych szk rednich II stopnia za zatrudnianie nauczycieli w szkoach podlegych Dyrekcjom do spraw Edukacji odpowiadaj wadze centralne. Pracownicy szkoy Junior College s zatrudniani przez Uniwersytet Malty. Holandia: Nauczyciele s zatrudniani przez odpowiednie wadze (bevoegd gezag), bdce organem samorzdowym odpowiedzialnym za edukacj publiczn i organem zarzdzajcym dziaajcym zgodnie z prawem prywatnym w subsydiowanych szkoach prywatnych. Austria: Nauczycieli pracujcych w szkoach podstawowych i Hauptschulen zatrudniaj landy. Nauczycieli pracujcych w allgemein bildende hhere Schulen zatrudnia Bund (rzd centralny). Zjednoczone Krlestwo (ENG/WLS/NIR): Pracodawca rni si w zalenoci od kategorii prawnej szkoy. W Anglii i Walii nauczyciele zawieraj umow o prac z samorzdem lokalnym lub organem zarzdzajcym szko. W Irlandii Pnocnej jest to Rada Edukacji i Bibliotek, Rada Szk Katolickich lub rada zarzdzajca szko.

WYDATKI NA PRACOWNIKW DYDAKTYCZNYCH S WYZNACZANE NA POZIOMIE CENTRALNYM, W PRZYPADKU INNYCH WYDATKW UDZIA W TYM PROCESIE BIOR TAKE WADZE LOKALNE
Decyzje dotyczce oglnych wydatkw publicznych na szkoy podejmuj wadze centralne i/lub lokalne, czsto wyznaczajc te kwoty, ktre maj by przeznaczone na zasoby okrelonego typu. Jednake w niektrych pastwach placwki otrzymuj budet oglny i decyzje dotyczce wydatkw na okrelone rodzaje zasobw zapadaj na szczeblu szk. Kwota oglnego finansowania lub finansowania na rzecz okrelonych zasobw jest formuowana jako czna kwota do optymalnego podziau midzy szkoy albo dzielona wedug wzoru. Wzr stosowany w przypadku kadej szkoy ma zapewni oglny poziom finansowania niezbdny w danej placwce. Z dostpnych danych jasno wynika, e istnieje tendencja do podejmowania decyzji zwizanych z opacaniem kadry pedagogicznej przez rzd centralny lub organ regionalny w caoci odpowiedzialny za edukacj, natomiast decyzje zwizane z finansowaniem zasobw operacyjnych (w szerokim sensie) s podejmowane wsplnie z wadzami lokalnymi. W niektrych pastwach w podejmowaniu decyzji dotyczcych oglnych wydatkw publicznych na kadr pedagogiczn lub oglnych wydatkw na szkoy (jeli mog one samodzielnie podejmowa decyzje dotyczce wydatkw na rne elementy) uczestnicz centralne/najwysze wadze owiatowe i wadze na szczeblu lokalnym. Dzieje si tak w Republice Czeskiej, Francji, na otwie, Wgrzech, w Sowenii, Zjednoczonym Krlestwie (Anglia i Walia) oraz Liechtensteinie. Wadze na szczeblu lokalnym ponosz wyczn odpowiedzialno w Estonii, Rumunii, Finlandii, Szwecji, Zjednoczonym Krlestwie (Szkocja), Islandii i Norwegii. Decyzje dotyczce pracownikw niedydaktycznych w 13 pastwach lub regionach zapadaj na szczeblu centralnym. Jeli chodzi o ogln sum przeznaczan na wydatki operacyjne, wadze centralne podejmuj decyzje samodzielnie tylko w Belgii (Wsplnota Francuska i Niemieckojzyczna), Irlandii, na Malcie, w Zjednoczonym Krlestwie (Irlandia Pnocna) i Turcji. W wikszoci pastw odpowiedzialno za okrelanie oglnej kwoty finansowania publicznego przeznaczanej na rodki trwae (nieruchomoci) oraz ruchomoci jest dzielona midzy wadze na szczeblu lokalnym i centralnym, rzadziej spoczywa wycznie na wadzach lokalnych. Jedynie w Belgii, Irlandii, na Cyprze, Malcie, Sowacji, w Zjednoczonym Krlestwie (Irlandia Pnocna) i Turcji decyzje dotyczce inwestycji w nieruchomoci i ruchomoci le wycznie w gestii centralnych/najwyszych wadz owiatowych W kilku pastwach obowizuj inne zasady. Na przykad w Holandii kwota, jak samorzdy otrzymuj od rzdu centralnego na budynki, wynika z zaoonych wczeniej kryteriw. Jednake samorzdy mog same j rozdysponowa i wczy do innych budetw. Dziki temu maj moliwo skutecznego oszacowania oglnej kwoty przeznaczanej na wydatki inwestycyjne, podczas gdy rzd okrela oglne kwoty przeznaczane na inne zasoby.

56

C Z I I I S Z C Z E B L E I P R O C E S Y D E C Y Z YJ N E Rysunek B16: Umiejscowienie uprawnie decyzyjnych w wyznaczaniu oglnej kwoty finansowania publicznego przeznaczanego na okrelone zasoby w szkoach podstawowych i oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 1-3), 2010/11
Kadra pedagogiczna Inni pracownicy

ISCED 3

ISCED 3

Wydatki inwestycyjne/nieruchomoci i ruchomoci

Wydatki biece lub operacyjne

ISCED 3

ISCED 3

Szczebel lokalny

Szczebel centralny/najwyszy

rdo: Eurydice.

Objanienia
Wydatki biece obejmuj dobra i usugi zakupywane i wykorzystywane w caym roku. Wydatki inwestycyjne obejmuj aktywa trwalsze ni rok, w tym budow, renowacj lub gruntowne remonty budynkw (nieruchomoci), a take wyposaenie, umeblowanie i komputery (ruchomoci). Jednake drobne wydatki na takie elementy, poniej okrelonego poziomu, s wczane do wydatkw operacyjnych. Na rysunku nie uwzgldniono szczeglnych programw wsparcia (takich jak strefy uprzywilejowania, programy dla uczniw z mniejszoci etnicznych itp.). W wikszoci pastw najwysz wadz edukacyjn jest rzd centralny. Jednake w trzech przypadkach decyzje s podejmowane na innym szczeblu tzn. rzdw Wsplnot w Belgii, landw w Niemczech i rzdw Wsplnot Autonomicznych w Hiszpanii. Uznaje si, e kompetencje decyzyjne spoczywaj na szczeblu centralnym w przypadku, gdy to wadze centralne przekazuj na szczebel lokalny fundusze przeznaczone na jedn z czterech wymienionych kategorii zasobw, a nastpnie wadze lokalne dziel te fundusze midzy szkoy bez zmieniania kwoty oglnej. Uwzgldniono wycznie szkoy sektora publicznego. Jednake w przypadku trzech pastw (Belgia, Irlandia i Holandia) wzito pod uwag rwnie subsydiowane szkoy prywatne, poniewa uczszcza do nich znaczna liczba uczniw i s one uznawane za ekwiwalent szk sektora publicznego.

57

ORGANIZACJA Dodatkowe uwagi

Belgia: Samorzdy i prowincje mog decydowa o przeznaczeniu specjalnego budetu na zasoby operacyjne i ruchomoci w zarzdzanych przez siebie szkoach, obok dotacji przyznawanych przez Wsplnoty. We Wsplnocie Francuskiej dotyczy to take nieruchomoci. Bugaria, Estonia, Grecja, otwa, Litwa, Rumunia, Sowenia i Islandia: Kwoty przeznaczane na ksiki i/lub sprzt audiowizualny bd komputery (a w niektrych wypadkach na wszystkie materiay dydaktyczne i wyposaenie) s ustalane na szczeblu centralnym. Republika Czeska: Ministerstwo Edukacji przekazuje ogln kwot na dydaktyk i inne koszty zwizane z edukacj (take na usugi szkolne, takie jak doskonalenie zawodowe pracownikw dydaktycznych, koa zainteresowa i zajcia w czasie wolnym dla uczniw, poradnictwo, posiki, zakwaterowanie i zajcia zwizane z rozwojem szkoy) wadzom regionalnym. Nastpnie wadze regionalne przekazuj rodki szkoom zgodnie z liczb uczniw i kwot przyjt na jednego ucznia. Niemcy: Landy (najwyszy szczebel decyzyjny w sprawach edukacyjnych) przygotowuj wasne plany rozwoju szk, na podstawie ktrych wadze lokalne przydzielaj fundusze na nieruchomoci. Hiszpania: W szkoach podstawowych odpowiedzialno ze nieruchomoci jest podzielona midzy Wsplnoty Autonomiczne, ktre buduj obiekty szkolne, i samorzdy przekazujce grunty i odpowiedzialne za utrzymanie szk oraz remonty. W szkolnictwie rednim caa odpowiedzialno za wydatki na budynki szkolne spoczywa na Wsplnotach Autonomicznych. Francja: Acadmies (szkolne wadze na szczeblu regionalnym) we wsppracy z wadzami centralnymi okrelaj kwoty wydatkw publicznych przekazywanych szkoom, w tym wypaty wynagrodze dla nauczycieli. Wochy: Poziom lokalny jest odpowiedzialny za dostarczenie czci zasobw operacyjnych (na przykad podrcznikw dla szk podstawowych) z wasnego budetu. W przypadku wydatkw inwestycyjnych szczebel lokalny jest odpowiedzialny za udostpnienie budynkw, ich utrzymanie i zakup rnego rodzaju ruchomoci, w tym sprztu komputerowego. otwa: Wadze centralne okrelaj kwoty i procedury wypaty wynagrodze, a wadze lokalne przekazuj dotacje z budetu krajowego zarezerwowane na wydatki okrelonego rodzaju i uzupeniaj je z przychodw lokalnych. Litwa: Rzd centralny uzalenia fundusze na pracownikw dydaktycznych i administracyjnych, pedagogw i bibliotekarzy, podrczniki oraz inne pomoce dydaktyczne, od liczby uczniw. Inne kategorie zasobw (pozostaa kadra niepedagogiczna, zasoby operacyjne, ruchomoci i nieruchomoci) pozostaj w gestii samorzdw. Luksemburg: Poziom lokalny jest odpowiedzialny za zasoby inne ni kadra pedagogiczna w szkoach podstawowych, a za szkoy rednie odpowiada szczebel centralny. Wgry: Samorzdy lokalne maj szerokie kompetencje w dzieleniu zbiorczych dotacji, ustalanych na podstawie wskanikw efektywnoci wdroonych w roku 2007. Austria: W szkoach podstawowych oraz w Hauptschulen i Polytechnische Schulen poziom lokalny jest odpowiedzialny za kadr niepedagogiczn, zasoby operacyjne i inwestycje, a w przypadku Allgemein bildende hhere Schulen odpowiedzialno spoczywa na szczeblu centralnym. Polska: Wadze lokalne mog uzupeni z wasnych przychodw kwoty przekazywane przez wadze centralne na kadr dydaktyczn. Portugalia: Poziom lokalny jest odpowiedzialny za zasoby operacyjne i ruchomoci, a take inwestycje w szkoach obejmujcych pierwszy etap ISCED 1. Rumunia: Nowe budynki, remonty, konsolidacja, utylizacja i remonty generalne s pokrywane z budetu pastwowego i budetw lokalnych. Sowenia: W przypadku szk podstawowych i rednich I stopnia samorzdy mog poza budetem krajowym przeznacza finanse na dodatkowych pracownikw dydaktycznych i niepedagogicznych (np. drugiego nauczyciela w czasie wszystkich lekcji, nauczanie jzykw obcych od pierwszej klasy itp.) i niektre wydatki operacyjne (koszty utrzymania budynkw szkolnych). Poziom lokalny zapewnia fundusze na nieruchomoci z pewn pomoc ze strony szczebla centralnego. Ministerstwo Edukacji prowadzi nadzr i zatwierdza programy inwestycji lokalnych zgodnie z okrelon list priorytetw. Finlandia: W celu otrzymania finansw publicznych na inwestycje w nieruchomoci projekt musi zosta zaakceptowany przez Ministerstwo Edukacji w ramach krajowego planu finansowego i zgodnie z budetem. Kryteria finansowania (jednostki kosztw) wydatkw operacyjnych s opracowywane przez Ministerstwo Edukacji i Kultury, ale szczegowa alokacja kosztw jest przeprowadzana na poziomie lokalnym. Zjednoczone Krlestwo (ENG/WLS/NIR): Wikszo dochodw szkoy otrzymuj jako sum cakowit, za ktrej podzia na poszczeglne kategorie wydatkw same odpowiadaj. W Anglii i W alii finanse te s przekazywane przez wadze lokalne, ktre wikszo finansowania otrzymuj od rzdu centralnego. W Walii samorzdy lokalne decyduj o sposobie podziau rodkw na poszczeglne formy dziaalnoci. W Anglii od roku 2006 wadze lokalne maj mniejsze moliwoci manewru, poniewa finanse dla szk przechodz przez lokalne samorzdy jako wydzielone dotacje. Jednake wadze lokalne cigle mog dowolnie dokada si do finansowania szk z lokalnych podatkw, dlatego na rysunku uwzgldniono take szczebel lokalny. Liechtenstein: W przypadku szk podstawowych za wydatki operacyjne i wydatki na pracownikw niepedagogicznych odpowiada poziom lokalny, a odpowiedzialno za rodki na pracownikw dydaktycznych i wydatki inwestycyjne jest dzielona midzy poziom lokalny i centralny. Za szkoy rednie odpowiada wycznie szczebel centralny. Turcja: rodki na wydatki inne ni kadra pedagogiczna musz przydziela lokalne organy zarzdzajce, ale s one niewielkie w porwnaniu z dotacjami centralnymi.

58

C Z I I I S Z C Z E B L E I P R O C E S Y D E C Y Z YJ N E

WIKSZA AUTONOMIA UCZELNI W ZARZDZANIU KADR AKADEMICK W SZKOLNICTWIE WYSZYM

W ostatniej dekadzie instytucjom szkolnictwa wyszego w wielu pastwach przyznano wiksz autonomi w zakresie zarzdzania kadrami akademickimi. Niemniej jednak w przewaajcej wikszoci pastw centralne wadze owiatowe wci s odpowiedzialne za wyznaczanie kategorii pracownikw i wymaganych kwalifikacji, a take innych kryteriw. W kilkunastu krajach lub regionach elementy te okrela si wsplnie na szczeblu centralnym oraz na poziomie uczelni. Na Wgrzech i w Rumunii w procesie tym oprcz uczelni i czynnikw decyzyjnych w edukacji uczestniczy take niezalena agencja. W szeciu pastwach (Republika Czeska, Estonia, Grecja, Luksemburg, Holandia i Zjednoczone Krlestwo) uczelnie maj znaczc autonomi w zakresie rekrutacji. W Republice Czeskiej akademickie instytucje szkolnictwa wyszego s autonomiczne, jeli chodzi o wyznaczanie kryteriw rekrutacji, okrelanie kategorii pracownikw i ich podzia. W Holandii i Zjednoczonym Krlestwie za ca procedur rekrutacji kadr akademickich, a take procedury doskonalenia i zwalniania pracownikw (w ramach prawa pracy) odpowiadaj uczelnie. W obu tych pastwach w gestii instytucji szkolnictwa wyszego le rwnie decyzje dotyczce liczby pracownikw akademickich oraz wyznaczanie wymaganych kwalifikacji i innych kryteriw w przypadku wszystkich stanowisk. Z drugiej strony decyzje zwizane z liczb dostpnych stanowisk oraz sposobem zatrudniania pracownikw w poszczeglnych wydziaach i jednostkach organizacyjnych nale w przewaajcej wikszoci pastw do uczelni. Centralne orodki decyzyjne s w sposb wyczny odpowiedzialne za co najmniej dwie lub wicej wymienionych kwestii jedynie w Belgii (Wsplnota Niemieckojzyczna), na Cyprze, w Chorwacji i Turcji. We wszystkich pastwach rekrutacja pracownikw akademickich odbywa si poprzez ogoszenia publiczne (np. w oficjalnym dzienniku pastwowym, prasie krajowej lub midzynarodowej, na stronach internetowych itp.). Ogoszenia te s przygotowywane przez same uczelnie, ale musz by zgodne z okrelonymi kryteriami wyznaczanymi na szczeblu centralnym. W niecaej poowie pastw, w ktrych pracownikw akademickich rekrutuje si za pomoc ogosze publicznych, organizowane s te egzaminy. Procedury ich organizacji generalnie podlegaj kryteriom wyznaczanym na poziomie centralnym, a uczelnie s odpowiedzialne za organizowanie egzaminw i zatrudnianie pracownikw na dostpne stanowiska. Bardziej scentralizowane procedury zarzdzania istniej we Woszech, na Cyprze, otwie i w Turcji. W wikszoci badanych pastw centralne wadze owiatowe odpowiadaj za tworzenie podstawowych skali wynagrodze, a w wielu wypadkach za wysoko indywidualnych wynagrodze. Sposb przenoszenia si pracownikw z jednego punktu na skali do nastpnego generalnie jest oparty na ustawodawstwie i jest okrelany w oficjalnych dokumentach wydawanych na poziomie centralnym. Jednake w pastwach, w ktrych nie istniej skale wynagrodzenia ani regulacje centralne, powszechne jest przeprowadzanie co dwa lub trzy lata zbiorowych negocjacji, w czasie ktrych ustalane s poziomy wynagrodzenia dla pracownikw wszystkich szczebli. W pastwach, w ktrych pracownicy akademiccy s urzdnikami pastwowymi lub maj rwnoznaczny z tym status zatrudnienia, wynagrodzenie okrela si na szczeblu centralnym. W okoo poowie badanych pastw instytucje szkolnictwa wyszego ustalaj roczne wynagrodzenie pracownikw brutto, a w niektrych wypadkach jest to wsplna decyzja pastwa i uczelni. W wikszoci pastw przyznawane s take premie (zazwyczaj na podstawie stau pracy i/lub osigni pracownikw akademickich). Dostpne informacje na temat organw odpowiedzialnych za wyznaczanie kryteriw wypacania premii pokazuj, e s to instytucje zblione do tych wyznaczajcych poziom wynagrodze. Co za tym idzie, jeli wysoko wynagrodze jest negocjowana przez pastwo i instytucje lub zwizki zawodowe, organy te ustalaj te warunki 59

ORGANIZACJA

dotyczce premii, a jeli wynagrodzenie wynika z ustawodawstwa i oficjalnych regulacji, premie ustala si w ten sam sposb. W Belgii (Wsplnota Francuska), Niemczech, Woszech, Holandii i Chorwacji premie lub dodatkowe wynagrodzenie s ustalane na poziomie uczelni, a warunki dotyczce wynagrodzenia podstawowego okrela si na szczeblu centralnym. W wikszoci pastw odpowiedzialno za okrelanie kryteriw awansu jest przekazywana uczelniom. Jednake w krajach, w ktrych pracownicy akademiccy s urzdnikami pastwowymi, sytuacja jest zrnicowana w poowie badanych pastw decyzje takie podejmuje si na szczeblu centralnym, a w poowie odpowiadaj za to uczelnie. W wikszoci pastw indywidualna ocena pracownikw akademickich stanowi integraln cz uczelnianych procedur zapewniania jakoci. Wadze centralne czsto nakadaj na uczelnie obowizek przeprowadzenia procesu sprawdzania jakoci, ale zazwyczaj o tym, jak go wdroy, decyduj same uczelnie. W wielu pastwach niezalene oglnokrajowe agencje zapewniania jakoci pomagaj uczelniom w tworzeniu procedur ewaluacji albo same prowadz zewntrzn ewaluacj uczelni. Kryteria sprawdzania efektywnoci pracownikw akademickich s w wikszoci pastw tworzone na poziomie uczelni. Jednake wadze centralne czasami wydaj oglne wskazania dotyczce aspektw, jakie naley uwzgldni. W niektrych pastwach regularny przegld osigni jest jednym z gwnych warunkw przyznawania premii lub przechodzenia na wyszy poziom wynagrodzenia.
Rysunek B17: Podzia odpowiedzialnoci za zarzdzanie kadrami akademickimi w szkolnictwie wyszym, 2010/11
Kategorie pracownikw, struktura stopni, kryteria niezbdnych kwalifikacji Liczba pracownikw akademickich/ dostpnych stanowisk Kryteria selekcji na okrelone stanowiska Ustalanie skali wynagrodze Indywidualne roczne wynagrodzenie podstawowe Premie i dodatkowe podwyki Kryteria awansu Kryteria oceny pracownikw akademickich

Bezporednio wadze edukacyjne rdo: Eurydice.

Poziom uczelni

Niezalena agencja

Wszystkie trzy poziomy

Nie dotyczy

Objanienia
Okrelenie pracownicy akademiccy dotyczy zarwno wykwalifikowanych pracownikw bezporednio uczestniczcych w procesie edukacyjnym (takich jak pracownicy dydaktyczni i naukowi majcy obowizki wykadowe) oraz personelu odpowiadajcego za zarzdzanie pracownikami akademickimi i innymi. Poziom administracyjny (sekretariaty, ksigowo, zarzdzanie finansami itp.) oraz pracownicy wycznie naukowi nie s uwzgldnieni. W wikszoci pastw gwne poziomy pracownikw zarzdzajcych to na przykad dyrektor/rektor/prezydent/wicekanclerz; zastpca dyrektora/prorektor/wicekanclerza; dziekan; dyrektor instytutu. W przypadku pracownikw dydaktycznych stopnie to na przykad profesor, wykadowca, asystent.

60

C Z I I I S Z C Z E B L E I P R O C E S Y D E C Y Z YJ N E Dodatkowe uwagi
Republika Czeska: Wadze centralne wyznaczaj ramy podstawowych skal wynagrodzenia tylko w przypadku wyszych szk zawodowych (vy odborn koly ISCED 5B). Instytucje szkolnictwa wyszego (vysok koly ISCED 5A i 6) mog w wewntrznych regulacjach dowolnie definiowa skale wynagrodze przy uwzgldnieniu krajowego wynagrodzenia minimalnego. otwa: Nie ma kryteriw awansu, natomiast co sze lat musi nastpi ponowny wybr pracownikw akademickich. Jeli pojawia si bardziej odpowiedni kandydat na dane stanowisko, moe zosta na nim zatrudniony. Austria: Stowarzyszenie Uniwersytetw, organizacja, do ktrej nale wszystkie uniwersytety, moe negocjowa umowy zbiorowe z wadzami owiatowymi. Rumunia: Niezalena agencja odpowiedzialna za wyznaczanie stopni pracownikw akademickich oraz dokonywanie przegldu ich efektywnoci to Krajowa Rada Powiadczania Stopni Dydaktycznych i Badawczych. Szwecja i Norwegia: Wynagrodzenie pracownikw akademickich w szkolnictwie wyszym jest ustalane po negocjacjach midzy instytucjami szkolnictwa wyszego a zwizkami zawodowymi, dlatego nie przyznaje si specjalnych premii ani dodatkw. Zjednoczone Krlestwo: Istnieje centralne porozumienie ramowe ustalajce skale wynagrodzenia dla caego Zjednoczonego Krlestwa. Zostao ono przyjte przez wszystkie lub niemal wszystkie instytucje szkolnictwa wyszego, ale przystpienie do nie jest obowizkowe.

WADZE CENTRALNE LUB REGIONALNE DZIEL Z INSTYTUCJAMI SZKOLNICTWA WYSZEGO KOMPETENCJE W ZAKRESIE USTALANIA LICZBY STUDENTW
Ograniczenia dotyczce liczby miejsc (numerus clausus) na studiach wyszych mog by wyznaczane na szczeblu centralnym/regionalnym albo instytucjonalnym. W niektrych przypadkach dostp do studiw moe by ograniczony. W niektrych pastwach istniej te rne kombinacje tych trzech opcji. Szczegowe kryteria przyjmowania mog mie zastosowanie do niektrych lub wszystkich przedmiotw lub programw studiw. Jeli istnieje procedura ograniczania na szczeblu krajowym lub regionalnym, wadze owiatowe ograniczaj liczb dostpnych miejsc, a w wielu wypadkach sprawuj bezporedni kontrol nad procedur doboru studentw. Numerus clausus tego rodzaju moe mie zastosowanie tylko do miejsc na studiach, ktre s finansowane ze rodkw publicznych, albo moe rozciga si na ogln liczb miejsc. Dodatkowo ograniczenie liczby miejsc moe mie zastosowanie do wszystkich programw w instytucjach szkolnictwa wyszego lub tylko do okrelonych dziedzin (np. medycyna i opieka zdrowotna). W Republice Czeskiej, Grecji (wycznie pierwszy cykl), Hiszpanii, na Cyprze, w Portugalii, Zjednoczonym Krlestwie (Anglia i Irlandia Pnocna) oraz Turcji liczba miejsc na studiach wyszych we wszystkich dziedzinach studiw jest wyznaczana na szczeblu krajowym lub regionalnym, ale w wielu wypadkach przeprowadzane s wczeniej konsultacje z instytucjami szkolnictwa wyszego. W Republice Czeskiej Ministerstwo Edukacji (po negocjacjach z pastwowymi instytucjami szkolnictwa wyszego) ustala limity liczby studentw, ktrych studia bd finansowane z pienidzy pastwowych. Pastwowe instytucje szkolnictwa wyszego mog przyj wiksz liczb studentw, ale musz ich opaci z wasnych zasobw, poniewa nie mog nakaza studentom pacenia czesnego za studia w jzyku czeskim, chyba e czas trwania tych studiw przekracza wymiar standardowy o wicej ni jeden rok. Wysze szkoy zawodowe w Republice Czeskiej prowadzce ksztacenie na poziomie ISCED 5B maj okrelon liczb studentw opart na limitach wyznaczanych przez wadze regionalne odpowiedzialne za zarzdzanie wyszym szkolnictwem zawodowym w danym regionie. W Niemczech, jeli liczba kandydatw jest wiksza ni liczba dostpnych miejsc, stosuje si procedury selekcji ustanawiane albo na poziomie krajowym/regionalnym, albo na poziomie uczelni. Procedury krajowe (zwaszcza w przypadku medycyny) opieraj si na systemie punktw waonych. Kandydaci otrzymuj 20% punktw za redni ocen z Abitur (egzaminy kocowe w szkoach stanowice kwalifikacje wstpne do szk wyszych), 20% za czas oczekiwania od zdania Abitur do ubiegania si o przyjcie na uniwersytet, a 60% na podstawie wynikw z procedury selekcji uczelnianej. W niektrych instytucjach szkolnictwa wyszego pojawia si coraz wicej lokalnych

61

ORGANIZACJA

ogranicze dotyczcych programw, ktre nie s objte oglnokrajowymi procedurami rekrutacyjnymi. W takich wypadkach odpowiedzialno za rekrutacj spoczywa wycznie na instytucji szkolnictwa wyszego. W Hiszpanii Wsplnoty Autonomiczne musz w porozumieniu z uczelniami zaplanowa ofert uniwersytetw pastwowych. Proponowana liczba miejsc jest przedstawiana do wiadomoci Uniwersyteckiej Radzie Koordynacyjnej, ktra bierze pod uwag ogln dostpno programw i miejsc. Wyniki s publikowane w oficjalnej gazecie pastwowej. Rzd centralny w porozumieniu z Generaln Konferencj Uniwersytetw moe wyznaczy maksymaln liczb studentw poszczeglnych kierunkw studiw. Limity te dotycz wszystkich uczelni pastwowych i prywatnych. Na Cyprze procedura selekcji lub limitowania funkcjonuje na poziomie krajowym. Liczba dostpnych miejsc to wynik negocjacji midzy instytucjami szkolnictwa wyszego (tj. Uniwersytetem Cypru) a odpowiednimi organami rzdowymi (czyli Ministerstwem Edukacji i Kultury, Ministerstwem Finansw i Urzdem Planowania). W Zjednoczonym Krlestwie (Anglia, Walia i Irlandia Pnocna) stosuje si ogln kontrol liczby studentw studiw I stopnia uczcych si w penym wymiarze godzin. W Anglii Rada Finansowania Szkolnictwa Wyszego (Higher Education Funding Council for England) od roku 2008 ma za zadanie ogranicza liczb studentw ze wzgldu na zmniejszone rodki publiczne. Liczba miejsc jest te kontrolowana w Irlandii Pnocnej. W Walii nie byo jeszcze takiej kontroli, ale ustalono grne limity od roku szkolnego 2011/12. Same instytucje szkolnictwa wyszego mog decydowa o limicie miejsc na studiach wyszych w dziewiciu pastwach zgodnie z jasno wyznaczonymi wymogami, takimi jak moliwoci uczelni lub rne centralne kryteria majce ogranicza liczb miejsc. Limity mog by ustalane w odniesieniu do niektrych lub wszystkich kierunkw studiw. Na przykad w Irlandii uczelnia sama okrela liczb miejsc i wymagania wstpne, a zgoszenia na niemal wszystkie kierunki licencjackie w penym wymiarze godzin s realizowane za porednictwem Centralnego Biura Aplikacji (Central Applications Office). W Norwegii uczelnie s odpowiedzialne za wyznaczanie liczby dostpnych miejsc, jednake w okrelonym momencie na przykad w procedurach budetowania rzd moe sfinansowa dodatkowe miejsca. W Holandii w przypadku niektrych zawodowych studiw wyszych kandydat musi dysponowa okrelonymi umiejtnociami, wiedz lub kompetencjami (aanvullende eisen, czyli wymagania dodatkowe), ktre s okrelane przez uczelnie. Jeli w przypadku studiw uniwersyteckich kandydatw jest wicej ni dostpnych miejsc, miejsca przyznaje si w drodze losowania. Numerus clausus/numerus fixus jest wprowadzany w sytuacji, jeli liczba studentw przekracza liczb dostpnych w caym kraju miejsc. Limit moe by okrelany w stosunku do programw (opleidingsfixus maksymalna liczba programw), lub uczelni (instellingsfixus maksymalna wielko uczelni). W coraz wikszej liczbie pastw stosowana jest kombinacja obu procedur. Na przykad na otwie, Litwie, Wgrzech, w Rumunii i Chorwacji uczelnie proponuj maksymaln liczb miejsc w kadej dziedzinie studiw, a wadze owiatowe aprobuj ostateczn liczb miejsc finansowanych z budetu edukacji. W Szwecji instytucje szkolnictwa wyszego maj obowizek wyznaczenia liczby miejsc na rnych kierunkach studiw w ramach limitu, jaki kada uczelnia otrzymuje od pastwa. W Liechtensteinie rzd moe ograniczy liczb miejsc dostpnych na studiach we wszystkich dziedzinach za pomoc istniejcych porozumie finansowych lub odbiorcw dotacji. Tylko niewielka liczba miejsc na studiach na Uniwersytecie Liechtensteinu jest finansowana dziki istniejcym porozumieniom finansowym, poniewa uczelnia ta otrzymuje okrelon kwot na kadego studenta. W Chorwacji same uczelnie decyduj o oglnej liczbie studentw, ktrzy bd uczestniczy w danym programie. Stosuj one takie kryteria, jak liczba pracownikw akademickich zatrudnionych na stae, 62

C Z I I I S Z C Z E B L E I P R O C E S Y D E C Y Z YJ N E

liczba oraz dostpno klas i sal wykadowych itp. Jednak liczb miejsc finansowanych przez pastwo okrela si na szczeblu centralnym.
Rysunek B18: Poziomy wadz odpowiedzialnych za okrelanie liczby miejsc dostpnych na studiach wyszych I, II i III stopnia, 2010/11

Drugi i trzeci stopie

Bezporednio centralne wadze edukacyjne i/lub niezalene agencje Uczelnie Brak ogranicze liczby miejsc na wikszoci kierunkw studiw, ale istniej szczegowe procedury na niektrych kierunkach

rdo: Eurydice.

Dodatkowe uwagi
Belgia (BE de): Nieograniczony dostp do dziedziny pielgniarstwa i ograniczenia uczelni w przypadku programw ksztacenia nauczycieli. Niemcy: Istniej rne ograniczenia lokalne dotyczce rekrutacji na kierunki nieobjte oglnokrajowymi procedurami rekrutacji. W takich wypadkach rekrutacja ley wycznie w gestii instytucji szkolnictwa wyszego. Republika Czeska: Pastwowe instytucje szkolnictwa wyszego mog przyjmowa wiksz liczb studentw ni okrelono na szczeblu centralnym, ale ta nadwyka musi by sfinansowana z zasobw uczelni. Polska: Liczba miejsc w dziedzinie medycyny jest okrelana na szczeblu centralnym. Francja: Ministerstwo Szkolnictwa Wyszego i Ministerstwo Zdrowia okrelaj co roku liczb miejsc w dziedzinie medycyny, stomatologii, farmacji i poonictwa. otwa, Litwa i Sowenia: Wadze edukacyjne okrelaj liczb bezpatnych (finansowanych przez pastwo) miejsc na studiach na podstawie propozycji skadanych przez instytucje szkolnictwa wyszego. Wszystkie instytucje szkolnictwa wyszego (take prywatne) okrelaj liczb dostpnych bezpatnych miejsc. Austria: Miejsca na studiach na uniwersytetach nauk stosowanych (I i II stopie) s wyznaczane przez Rad Uniwersytetw Nauk Stosowanych (Fachhochschulrat FHR), niezalen organizacj dbajc o jako tych instytucji. Austriackie federalne Ministerstwo Nauki i Bada decyduje tylko o tym, czy oraz ile tych miejsc bdzie dofinansowanych. Finlandia: Wadze edukacyjne podejmuj decyzj na temat oglnej liczby miejsc w poszczeglnych dziedzinach ksztacenia w swoim planie rozwoju edukacji. O dokadnej liczbie miejsc na kierunkach lub specjalnociach decyduj uczelnie. Liechtenstein: Jedyne dostpne kierunki to studia biznesowe i architektura. Norwegia: Za dostp do studiw I stopnia i jednolitych studiw magisterskich odpowiada krajowa agencja Samordna Opptak.

Nieograniczony lub otwarty dostp do studiw wyszych istnieje w sytuacji, jeli kryteria wstpne wi si wycznie ze wiadectwem przyznawanym po ukoczeniu szkoy redniej II stopnia, lub jej ekwiwalentu. Tego typu dostp do wszystkich lub wikszoci kierunkw studiw zapewnia si tylko w kilku pastwach, tzn. Belgii, Francji, Woszech, na Malcie, w Austrii i Islandii. We Wsplnocie Francuskiej Belgii kandydaci musz zdawa egzamin wstpny na studia licencjackie z inynierii ldowej i egzaminy wstpne na wszystkie studia licencjackie prowadzone przez szkoy artystyczne.

63

ORGANIZACJA

We Wsplnocie Flamandzkiej Belgii obowizuje egzamin wstpny na niektre studia artystyczne oraz na medycyn i stomatologi. W wikszoci pastw takie same kryteria rekrutacji dotycz wszystkich kierunkw studiw. Jednake medycyny i stomatologii dotycz czasem dodatkowe ograniczenia. We Francji i Woszech dostp do studiw wyszych jest zasadniczo otwarty, ale liczb miejsc na medycynie, stomatologii, farmacji i pielgniarstwie okrela na szczeblu centralnym Ministerstwo Edukacji oraz Ministerstwo Zdrowia. W Austrii obowizuje nieograniczony dostp na wysze uczelnie z wyjtkiem medycyny, stomatologii, nauk o zdrowiu, weterynarii i psychologii, gdzie liczba miejsc jest ustanawiana przepisami prawa. Ponadto w przypadku studiw na kierunku dziennikarstwa i komunikacji rzd federalny moe zdecydowa o liczbie przyjtych studentw na podstawie kryteriw ustalonych w ustawie o uniwersytetach.

W WIELU PASTWACH INSTYTUCJE SZKOLNICTWA WYSZEGO ORGANIZUJ WASNE PROCEDURY REKRUTACJI STUDENTW
We wszystkich pastwach europejskich minimalnym wymogiem zapewniajcym dostp do studiw wyszych jest wiadectwo ukoczenia edukacji na poziomie rednim II stopnia lub jego ekwiwalent. W wikszoci krajw istniej te inne procedury przyj, takie jak wymg zdania przez kandydatw egzaminu wstpnego, zoenie wykazu osobistych osigni lub odbycie rozmowy kwalifikacyjnej. Takie procedury stosowane s w celu ograniczenia liczby osb przyjmowanych na studia przede wszystkim z powodu wikszej liczby kandydatw ni wynosz moliwoci uczelni (zob. Rysunek B18), ale w niektrych wypadkach ma to suy sprawdzeniu, czy kandydat spenia wymogi danego kierunku (dotyczy to na przykad studiw artystycznych, technicznych lub medycznych). U podstaw dziaa na rzecz kontrolowania dostpnych miejsc na studiach moe lee take sytuacja na rynku pracy, jeli zbyt wiele lub zbyt mao modych ludzi koczy okrelone kierunki zwizane z odpowiednimi sektorami. W pewnej grupie pastw egzaminy na zakoczenie szkoy s egzaminami wstpnymi na studia. Na przykad na Wgrzech warunkiem przyjcia na wysz uczelni jest zdanie oglnokrajowego egzaminu na koniec szkoy redniej II stopnia (rettsgi vizsga), bdcego take egzaminem wstpnym na kursy licencjackie (studia I stopnia). Egzamin ten mona zdawa na dwch poziomach (zwykym i rozszerzonym). Druga moliwo stosowana w niektrych pastwach to oglnokrajowe egzaminy wstpne na wszystkie uczelnie pastwowe, ze wsplnymi kryteriami oceny. Dzieje si tak w Hiszpanii, gdzie uniwersyteckie egzaminy wstpne to konieczny wymg w rekrutacji na wszystkie studia I stopnia. Dostp do uniwersytetu bez spenienia tego wymogu jest moliwy tylko w szczeglnych okolicznociach, jak w przypadku studentw majcych ju wyksztacenie wysze, studentw zagranicznych speniajcych wymogi wstpu na uczelni w swoich krajach, z ktrymi Hiszpania podpisaa porozumienie, oraz studentw majcych stopie technika (wyszego szkolnictwa zawodowego) w powizanych dziedzinach. Uniwersyteckie egzaminy wstpne s organizowane i planowane wsplnie przez uczelnie i wadze w poszczeglnych Wsplnotach Autonomicznych. Kada uczelnia decyduje o rejestracji studentw, a take lokalizacji i dacie przeprowadzenia testw w ramach terminw oglnokrajowych wyznaczanych co roku dla kadej sesji. W Grecji i na Cyprze podobne egzaminy wstpne dajce dostp do pastwowych instytucji szkolnictwa wyszego s organizowane przez Ministerstwo Edukacji i Kultury. W Bugarii, Republice Czeskiej, Sowenii, na Sowacji i w Islandii poszczeglne instytucje organizuj wasne procedury rekrutacji studentw z uwzgldnieniem oglnokrajowych standardw ograniczajcych liczb przyj. W Republice Czeskiej i na Sowacji egzaminy wstpne s organizowane bezporednio przez wydziay uniwersyteckie, ktre okrelaj wymogi wstpne w taki 64

C Z I I I S Z C Z E B L E I P R O C E S Y D E C Y Z YJ N E

sposb, by przyj wycznie kandydatw dysponujcych okrelonymi umiejtnociami. W przypadku odwoa decyzj podejmuje dziekan wydziau, a ostateczna decyzja o przyjciu kandydata w takich wypadkach przysuguje rektorowi instytucji szkolnictwa wyszego. W Republice Czeskiej i Sowenii instytucje organizuj programom mog towarzyszy szczeglne wymogi. Na sportowych i architektury musz przej test talentu lub mog zdecydowa o przyjciu na studia kandydatw, wymogw wstpnych, jeli s szczeglnie uzdolnieni. wasne procedury rekrutacji, a okrelonym przykad studenci kierunkw artystycznych, umiejtnoci, ale akademie sztuk piknych ktrzy nie speniaj wszystkich oglnych

W Irlandii procesem rekrutacji kandydatw na wikszo studiw I stopnia zarzdza Centralne Biuro Aplikacji (Central Applications Office CAO) w imieniu finansowanych przez pastwo instytucji szkolnictwa wyszego. Dodatkowo istnieje obowizek przeznaczenia okoo 5% miejsc w sektorze uniwersyteckim w ramach specjalnych inicjatyw dla studentw ze rodowisk znajdujcych si w niekorzystnej sytuacji spoeczno-ekonomicznej (HEAR) i studentw niepenosprawnych (DARE). Wreszcie w pastwach, w ktrych normalnie dostp do wikszoci studiw wyszych jest nieograniczony, mog istnie warunki wstpne w przypadku rnych dziedzin (inynieria, medycyna, sztuka itp.). W Belgii (Wsplnota Francuska) na poziomie instytucjonalnym organizowany jest na przykad specjalny egzamin na studia inynierskie i artystyczne. We Francji dostp do studiw medycznych jest ograniczony poprzez egzamin wstpny, podczas gdy kandydaci na studia inynierskie, handlowe czy architektur musz zda egzamin wstpny organizowany przez poszczeglne uczelnie. We Woszech w przypadku takich dziedzin, jak medycyna i nauka o zdrowiu, gdzie wadze centralne ustalaj liczb dostpnych miejsc na zasadzie dekretu ministerialnego, te same wadze mog wyznaczy procedury i tre egzaminu wstpnego. W Islandii ustawa o instytucjach szkolnictwa wyszego daje tym instytucjom moliwo wyznaczania szczeglnych wymogw wstpnych dla kandydatw, takich jak obowizek zdania egzaminu wstpnego lub przejcie procesu oceny. W Islandii w przypadku niektrych kierunkw istniej okrelone warunki podjcia/kontynuacji studiw. Na przykad wydzia medycyny Uniwersytetu Islandii organizuje procedur wstpnej rekrutacji studentw medycyny i fizjoterapii. Na kierunkach pielgniarstwa i odontologii przeprowadzane s egzaminy na zakoczenie I semestru. Liczba studentw, ktrzy mog kontynuowa nauk po tych egzaminach, jest ograniczona (numerus clausus). W przypadku rekrutacji na farmacj lub nauki cise kandydaci musz mie ukoczony program nauczania matematyki, fizyki lub nauk przyrodniczych w szkole redniej II stopnia. W Islandii wydzia dramatu Akademii Sztuk take przeprowadza egzamin wstpny. W Norwegii po zarejestrowaniu przez Samordna opptak (urzd zajmujcy si przyjmowaniem na uniwersytety i kolegia) instytucja szkolnictwa wyszego odpowiadajca pierwszemu (z 15) wyborowi kandydata zajmuje si zgoszeniem w imieniu wszystkich instytucji, co do ktrych kandydat wyrazi zainteresowanie. Podobny system rekrutacji istnieje w Szwecji. W Chorwacji rekrutacja na studia wysze I stopnia to proces dwustopniowy pierwsz czci zarzdza centralnie Krajowe Centrum Zewntrznej Ewaluacji Edukacji (NCEEE), a drug same instytucje szkolnictwa wyszego. NCEEE zarzdza pastwowym egzaminem maturalnym na zakoczenie szkoy redniej II stopnia, a wyniki tych egzaminw s stosowane przez wszystkie instytucje szkolnictwa wyszego w kraju jako kryterium wstpne (wykorzystuje si je take do monitorowania oglnej jakoci krajowego systemu edukacji). Jednake niektre instytucje szkolnictwa wyszego przeprowadzaj te wasne egzaminy wstpne, ktrych wyniki w przyznawaniu miejsc na studiach s czone z wynikami matury pastwowej. Odpowiedzialno za procedury rekrutacji na studia wysze II i III stopnia, ustalanie okrelonych egzaminw lub kryteriw rekrutacji ley zazwyczaj w gestii uczelni. Na przykad w Hiszpanii w przypadku studiw III stopnia komisje akademickie poszczeglnych uniwersytetw s

65

ORGANIZACJA

odpowiedzialne zarwno za rekrutacj studentw, jak i za tworzenie i koordynacj programw studiw doktoranckich, w tym organizacj zwizanych z nimi zaj dydaktycznych i badawczych.
Rysunek B19: Poziomy wadz odpowiedzialnych za wyznaczanie procedur rekrutacji na studia wysze I, II i III stopnia, 2010/11

Drugi i trzeci stopie

Bezporednio centralne wadze edukacyjne i/lub niezalene agencje Uczelnie Brak procedur selekcji kandydatw na wikszo kierunkw studiw, ale okrelone procedury w przypadku niektrych kierunkw

rdo: Eurydice.

Dodatkowe uwagi
Niemcy: Oglnie rzecz biorc, wszyscy kandydaci speniajcy wymogi wstpne s rejestrowani na wybrany przez siebie kierunek studiw. W pewnych wypadkach uniwersytety i Fachhochschulen wprowadzaj specjalne procedury rekrutacyjne, by okreli umiejtnoci zwizane ze studiami. Irlandia: W Irlandii procesem rekrutacji kandydatw na wikszo studiw I stopnia zarzdza Centralne Biuro Aplikacji (Central Applications Office CAO) w imieniu finansowanych przez pastwo instytucji szkolnictwa wyszego. Wochy: W pewnych szczeglnych i ograniczonych sytuacjach przewidzianych w przepisach prawa wysze uczelnie mog ograniczy liczb miejsc na studiach i wyznaczy procedury rekrutacji, ktre umoliwi im dokonanie wyboru studentw na podstawie wiedzy zdobytej na wczeniejszych etapach edukacji. Austria: W przypadku uczelni publicznych procedury rekrutacji na poziomie uczelni s okrelane przede wszystkim przez uniwersytety nauk stosowanych w takich dziedzinach, jak medycyna, stomatologia, nauki o zdrowiu, weterynaria i psychologia, a przez inne uczelnie w dziedzinach dziennikarstwa i komunikacji, muzyki i sztuki oraz sportu.

66

UCZESTNICTWO
WYSZE WSKANIKI UCZESTNICTWA W EDUKACJI MIMO SPADKU OGLNEJ LICZBY LUDZI MODYCH
redni odsetek uczniw i studentw uczestniczcych w formalnym ksztaceniu w stosunku do caej populacji 27 pastw UE obniy si z 22,7% w roku 2000 do 21,5% w roku 2009, co stanowi spadek o 1,2 punktu procentowego lub niemal 1,9 miliona uczniw i studentw. Jednak liczba modych ludzi w wieku 0-29 lat wyraona jako odsetek caej populacji spada w tym samym czasie o 3 punkty procentowe, dlatego w istocie mamy do czynienia z mniejszym spadkiem liczby osb uczestniczcych w ksztaceniu (zob. Rysunek A1). Pastwo o najwyszym wskaniku osb uczestniczcych w formalnym ksztaceniu (ok. 31%) to Islandia, gdzie odsetek ludzi modych w wieku 0-29 lat w roku 2009 by wikszy ni we wszystkich pozostaych pastwach europejskich z wyjtkiem Turcji. W latach 2000-2009 najwikszy spadek (prawie 5 punktw procentowych) odsetka uczniw i studentw nastpi w Zjednoczonym Krlestwie, cho spadek liczby ludzi modych w wieku 0-29 lat wynis w tym samym okresie jedynie okoo 0,7 punktu procentowego. Czciowo mona to tumaczy faktem, e po zmianie metodologii w roku 2006 nastpuje przerwa w szeregu czasowym (po roku 2006 na poziomach ISCED 3 i 4 uwzgldnia si tylko uczniw uczestniczcych w kursach trwajcych przynajmniej jeden semestr). Estonia i Szwecja to dwa pastwa, w ktrych wzgldna liczba uczniw i studentw spada bardziej ni wzgldna liczba modych ludzi w grupie wiekowej 0-29 lat. Krajem charakteryzujcym si najwyszym wzgldnym i bezwzgldnym wzrostem odsetka uczniw i studentw w caej populacji w latach 2000-2009 jest Turcja. W okresie tym odsetek uczniw i studentw w caej populacji zwikszy si o 5,4 punkty procentowe. Gwn przyczyn tego zjawiska jest coraz wiksza powszechno formalnego ksztacenia w caym kraju. W Belgii, Danii, Grecji, Holandii, Portugalii, Rumunii, Finlandii i Norwegii take odnotowano wzgldny wzrost liczby uczniw i studentw, cho odsetek ludzi modych w grupie wiekowej 0-29 lat w stosunku do caej populacji spad.
Rysunek C1: Odsetek uczniw i studentw (od szk podstawowych do wyszych) (ISCED 0-6) w caej populacji, 2000 i 2009

2000 2009 2000 2009

UE 22,7 21,5 MT 23,0 20,1

BE 25,8 26,6 NL 22,4 23,0

BG 19,2 17,4 AT 21,0 20,4

CZ 21,5 20,6 PL 25,9 23,4

DK 23,5 25,6 PT 22,2 22,9

DE 20,5 20,0 RO 20,4 21,1

EE 25,9 22,5 SI 22,5 21,0

IE 26,3 24,2 SK 23,8 21,7

EL 18,6 19,2 FI 24,7 26,1

ES 22,2 20,6 SE 27,4 26,1

FR 24,4 23,0 UK 27,5 22,6

IT 18,7 18,6 IS 31,7 31,2

CY 22,5 21,7 LI : 20,0

LV 23,3 21,4 NO 25,3 26,1

LT 24,5 24,1 CH : 19,7

LU 19,0 18,9 HR : 18,2

HU 22,2 21,4 TR 20,2 25,6

rdo: Eurostat, UOE (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

67

U C Z E S T N I C TW O Objanienia
Dane dotyczce osb uczcych si odnosz si do caego systemu edukacji niezalenie od tego, kto jest wacicielem placwki ksztaccej. Uwzgldniono wszystkie standardowe programy edukacyjne, jak rwnie ksztacenie dorosych zblione w treci do standardowych programw edukacyjnych lub prowadzce do uzyskania kwalifikacji zblionych do analogicznych programw standardowych. Uwzgldniono cao edukacji specjalnej niezalenie od potrzeb uczniw i instytucji edukacyjnych. Uwzgldniono programy praktyk, ale nie edukacj opart wycznie na pracy ani nie szkolenia, nad ktrymi wadze owiatowe nie sprawuj oficjalnego nadzoru. Uwzgldniono studentw studiujcych w penym i niepenym wymiarze godzin. Kady ucze odbywajcy nauk w danym roku szkolnym policzony jest tylko raz, nawet jeli bierze udzia w kilku programach.

Dodatkowe uwagi
Grecja: Dane z roku 2008. Zjednoczone Krlestwo: Przerwa w szeregu czasowym po zmianie metodologii z 2006 roku na poziomach ISCED 3 i 4 uwzgldniono tylko osoby uczestniczce w programach trwajcych co najmniej jeden semestr.

DZIECI ROZPOCZYNAJ KSZTACENIE FORMALNE W CORAZ MODSZYM WIEKU

Na przestrzeni lat 2000-2009 w 27 pastwach Unii Europejskiej redni wskanik udziau dzieci trzy-, cztero- i picioletnich w ksztaceniu przedszkolnym i podstawowym wzrs odpowiednio o 15,3%, 7% i 6,3%, osigajc w roku 2009 poziomy 77%, 90% i 94%. Wskanik uczestnictwa dzieci szecioletnich w ksztaceniu spad o okoo 1,5 punktu procentowego i w roku 2009 osign 98,5%. W roku 2009 w wikszoci pastw europejskich przewaajca cz dzieci rozpoczynaa nieobowizkowe ksztacenie na poziomie przedszkolnym w wieku trzech lat. Jednake w Grecji, Holandii i Liechtensteinie wikszo dzieci zaczynaa je w wieku czterech lat, a w Szwajcarii i Turcji piciu lat. Okoo jednej trzeciej dzieci w Polsce i Finlandii rozpoczynaa ksztacenie przedszkolne w wieku szeciu lat. Poziom uczestnictwa trzylatkw w edukacji przedszkolnej by niemal powszechny w Belgii, Danii, Hiszpanii, Francji i Islandii, gdzie w roku 2009 osiga ponad 95%. Najwyszy wzrost wskanika uczestnictwa dla tej grupy wiekowej (o ponad 20 punktw procentowych) odnotowano w Danii, Niemczech, Luksemburgu, Rumunii, Sowenii, Szwecji, Zjednoczonym Krlestwie i Norwegii. Niewielki spadek, wynoszcy poniej 3,5 punktu procentowego, mia miejsce w Irlandii, Woszech, na Malcie i w Holandii. W wikszoci pastw w latach 2000-2009 odnotowano wzrost wskanika uczestnictwa czterolatkw w edukacji. W Danii, trzech pastwach batyckich, na Cyprze, w Polsce, Portugalii, Rumunii, Sowenii, Finlandii, Szwecji i Norwegii wzrost ten wynis ponad 11 punktw procentowych. Wskanik uczestnictwa piciolatkw w ksztaceniu wzrs o ponad 15 punktw procentowych na przestrzeni lat 2000-2009 na Cyprze, Litwie, otwie, w Polsce, Sowenii, Szwecji i Turcji. Z kolei w Danii i we Woszech wskanik ten spad o ponad 10 punktw procentowych. W wikszoci pastw europejskich wiek rozpoczynania ksztacenia obowizkowego w szkole podstawowej (ISCED 1) wynosi sze lat (Eurydice, 2011b). Co za tym idzie, w UE w roku 2009 rednio okoo 57% szeciolatkw zostao zapisanych do placwek prowadzcych ksztacenie na poziomie ISCED 1. W Belgii, Grecji, Hiszpanii, Francji, na Cyprze, w Holandii, Portugalii, Sowenii, Islandii i Norwegii wskanik ten by duo wyszy i wynosi ponad 90%. Jednake w niektrych pastwach, gdzie wiek rozpoczynania ksztacenia w szkole podstawowej wynosi sze lat, wskanik dzieci zapisanych do szk by stosunkowo niski. Na przykad w Danii wynosi tylko okoo 2%, podczas gdy na Wgrzech, w Rumunii i Chorwacji okoo 22%. W Danii i na Wgrzech mona tumaczy to faktem, e w pastwach tych dzieci, jeli maj zosta przyjte do pierwszej klasy szkoy podstawowej, oprcz osignicia okrelonego wieku musz te prezentowa odpowiedni poziom rozwoju. Ponadto na Wgrzech rodzice mog odoy w czasie zapisanie dziecka do szkoy, nawet jeli w wyniku przeprowadzonej oceny zostanie ono uznane za gotowe do nauki. Take w Rumunii rodzice mog zada przeoenia zapisu dziecka do szkoy, cho jedynym wymogiem wstpnym jest tam osignicie wieku obowizku szkolnego.

68

U C Z E S T N I C TW O Rysunek C2: Wskaniki uczestnictwa w edukacji przedszkolnej i podstawowej (ISCED 0 i 1) wedug wieku, 2009

ISCED 0 rdo: Eurostat, UOE (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

ISCED 1

Objanienia
Edukacja przedszkolna (ISCED 0) tworzona jest z myl o zaspokojeniu potrzeb edukacyjnych i rozwojowych dzieci w wieku przynajmniej trzech lat. Placwki edukacji przedszkolnej musz zatrudnia pracownikw ze specjalistycznymi kwalifikacjami w zakresie pedagogiki. Punkty opieki dziennej, obki i grupy zabaw (gdzie kadra nie musi mie kwalifikacji w dziedzinie pedagogiki) nie zostay uwzgldnione. Szkoy podstawowe (ISCED 1) maj ksztaci w zakresie podstaw czytania, pisania i matematyki, a take dawa podstawowe zrozumienie innych kwestii.

69

U C Z E S T N I C TW O
Wskanik ten pokazuje uczestnictwo w poziomach ISCED 0 i 1 dla pojedynczych rocznikw w przedziale 3-7 lat wraz ze wzorcami uczestnictwa na wczesnych etapach edukacji. W niektrych pastwach wskaniki uczestnictwa zdaj si przekracza 100%. Dzieje si tak, poniewa s one obliczane na podstawie dwch zestaww danych (populacja i edukacja) czerpanych z rnych bada przeprowadzanych w innych momentach roku. Liczby byy proporcjonalnie zaokrglane w d, by da 100. Dane demograficzne dotycz 1 stycznia 2009 roku.

Dodatkowe uwagi
Belgia: Dane nie uwzgldniaj instytucji prywatnych oraz Wsplnoty Niemieckojzycznej. Irlandia: Brak oficjalnych placwek ksztacenia na poziomie ISCED 0. Mimo to wiele dzieci uczestniczy w jakiej formie ksztacenia na tym poziomie, ale w placwkach prywatnych. W styczniu 2010 roku wprowadzono powszechne ksztacenie dla dzieci w wieku od 3 lat i 2 miesicy do 4 lat i 7 miesicy. Grecja: Dane z roku 2008.

W latach 2000-2009 wskanik udziau szeciolatkw w szkolnictwie podstawowym zwikszy si w 27 pastwach UE rednio o 6,3 punktu procentowego. Najwyszy wzrost w tym okresie odnotowano w Sowenii, nieco mniejszy w Niemczech. Z kolei najwikszy spadek, wynoszcy okoo 15 punktw procentowych, mia miejsce na Wgrzech. W kilku pastwach wiek rozpoczcia edukacji na poziomie szkoy podstawowej wynosi siedem lat (s to trzy kraje batyckie, Polska, Finlandia i Szwecja). W roku 2009 w krajach tych ponad 80% siedmiolatkw rozpoczynao ksztacenie na poziomie ISCED 1. Wskanik uczestnictwa siedmiolatkw w ksztaceniu podstawowym w wikszoci pastw europejskich przekroczy 95%. W Bugarii, Republice Czeskiej, na otwie, Litwie, Wgrzech, Malcie i w Rumunii wynosi on od okoo 88% do 94%. Najniszy wskanik uczestnictwa dla tej grupy wiekowej wynoszcy okoo 83% odnotowano w Danii. W latach 2000-2009 wskanik uczestnictwa w edukacji podstawowej by w caej Europie do stabilny. Do znaczcego spadku doszo na Malcie (niemal 11 punktw procentowych) oraz w Bugarii i Danii (prawie 6 punktw procentowych), z kolei w Turcji wskanik ten wzrs o ponad 6 punktw procentowych. W Irlandii i Zjednoczonym Krlestwie odsetek dzieci uczcych si w szkoach w wieku czterech lat wynosi odpowiednio: 44 i 31%, a w przypadku piciolatkw w obu pastwach przekracza 98%. Na Malcie okoo 68% dzieci rozpoczyna nauk na poziomie ISCED 1 w wieku piciu lat. W Danii i Estonii ponad 15% siedmiolatkw uczszcza jeszcze do przedszkoli. Przyblione dane w tym zakresie wynosiy 8% w Republice Czeskiej i na otwie, 6% w Rumunii oraz 4% na Wgrzech. Istniej rne przyczyny stojce za pozostawianiem tych dzieci w przedszkolach. Na przykad w Estonii moe to nastpi, jeli dziecko nie osignie wieku obowizku szkolnego, poniewa w kraju tym dzieci musz rozpocz ksztacenie obowizkowe, jeli w dniu 1 padziernika danego roku maj ukoczone siedem lat. Kolejnym powodem moe by nieosignicie odpowiedniego poziomu rozwoju, poniewa w Republice Czeskiej jest to wymg przyjcia do pierwszej klasy szkoy podstawowej. Ponadto w Estonii, na otwie i w Rumunii dopuszcza si odoenie zapisu dziecka do szkoy podstawowej na danie rodzicw (Eurydice, 2011a). W Bugarii i na Malcie okoo 10% siedmiolatkw nie byo zapisanych ani do placwek na poziomie ISCED 0, ani ISCED 1. Na otwie, w Luksemburgu i Liechtensteinie odsetek ten wynosi okoo 4%.

NIEMAL 90% 17-LETNICH EUROPEJCZYKW WCI SI UCZY

W roku 2009 niemal poowa 15-latkw w UE bya zapisana do szk rednich I stopnia (ISCED 2), a mniej wicej poowa uczszczaa do szk rednich II stopnia (ISCED 3). Na poziomie unijnym wskanik uczestnictwa w ksztaceniu na poziomie szkoy redniej II stopnia (ISCED 3) wzrs w przypadku 17-latkw do niemal 80%. Ponad poowa osiemnastolatkw i okoo jednej czwartej 19latkw uczszczao jeszcze do szk rednich II stopnia, ale wskanik ten stopniowo spada do niecaych 12% w przypadku 20-latkw. W wielu pastwach europejskich ponad poowa modych ludzi przechodzi do szk rednich II stopnia (ISCED 3) w wieku 15 lat. W Zjednoczonym Krlestwie wszystkie 15-latki uczszczaj do szk na 70

U C Z E S T N I C TW O

poziomie ISCED 3, poniewa nauka rozpoczyna si w nich w wieku 14 lat. W Belgii, Irlandii, na Cyprze i w Sowenii niemal wszyscy modzi ludzie w wieku 16 lat maj ju za sob przejcie do szkoy redniej II stopnia. W niektrych pastwach modzie koczy ksztacenie na poziomie ISCED 2 w starszym wieku. Wskanik uczestnictwa 15-latkw w ksztaceniu na poziomie ISCED 2 wynosi ponad 90% w Danii, trzech pastwach batyckich, Hiszpanii, na Malcie, w Polsce, Finlandii, Szwecji, Islandii i Norwegii. W Danii, Niemczech, Hiszpanii, na Litwie, Malcie, w Holandii i Portugalii od 10 do 22% uczniw w wieku 17 lat kontynuuje nauk na poziomie ISCED 2. Pniejsze przechodzenie do szkoy redniej II stopnia jest w niektrych pastwach spowodowane czasem trwania ksztacenia w szkole redniej I stopnia, ktre moe trwa do wieku 16 lat, a w przypadku Danii 17 lat. W Holandii wszystkie szkoy typu VMBO uznaje si za poziom ISCED 2. Kolejnym czynnikiem powodujcym pniejsze przejcie niektrych uczniw na poziom ISCED 3 jest fakt, e w niektrych z tych pastw mog oni by zmuszeni do powtarzania roku, jeli nie uzyskuj wymaganego poziomu osigni (Eurydice 2009a, s. 231). We wszystkich pastwach europejskich z wyjtkiem Danii i Islandii mniej ni poowa modych ludzi w wieku 19 lat wci uczestniczy w ksztaceniu na poziomie ISCED 3, cho w 11 krajach wskanik ten przekracza jedn trzeci. W Irlandii, na Cyprze i w Chorwacji odsetek ten wynosi tylko okoo 3%. W niektrych pastwach znaczca liczba 15- i 16-latkw nie uczszcza ani do szk na poziomie ISCED 2, ani ISCED 3, cho ksztacenie w tym wieku jeszcze jest obowizkowe. Grna granica wieku obowizku szkolnego w przypadku Austrii i Liechtensteinu wynosi 15 lat, a Bugarii i Luksemburga 16 lat, ale w pastwach tych od 5,5 do 10,5% 15-latkw nie uczszczao do szkoy. W przypadku szesnastolatkw odsetek ten wynosi okoo 15% w Bugarii, Luksemburgu i Rumunii, a najwyszy by na Malcie, gdzie siga niemal 50%. Zarwno na Malcie, jak i w Rumunii, uczestniczenie w ksztaceniu formalnym jest obowizkowe do wieku 16 lat. Jako e wiek rozpoczcia i czas trwania ksztacenia na poziomie rednim w Europie rni si w poszczeglnych pastwach, moment przejcia do szkolnictwa wyszego nie odbywa si wszdzie w tym samym wieku. Na poziomie UE studia wysze rozpoczo w roku 2009 okoo 15% 18-latkw. W tym samym roku wskanik uczestnictwa w ksztaceniu na tym poziomie przekroczy 31% w przypadku 19-latkw oraz 36% w przypadku 20-latkw. Okoo 4% osb z kadej z tych grup wiekowych uczestniczyo w ksztaceniu innym ni studia wysze (ksztaceniu policealnym, ISCED 4). Grecja i Belgia odnotoway, e odpowiednio okoo 41% i 36% 18-latkw uczestniczyo w ksztaceniu na poziomie ISCED 5. Wskaniki na poziomie przekraczajcym 20% wystpiy te w Irlandii, Hiszpanii, Francji, na Cyprze, w Holandii, Portugalii, Zjednoczonym Krlestwie i Turcji. Te stosunkowo wysokie wartoci nie zaskakuj, jako e w pastwach tych standardowo szkoy rednie koczy si w wieku 18 lat. W przypadku 19-latkw takie pastwa, jak Grecja i Sowenia, odnotoway wskanik uczestnictwa na poziomie nieco ponad 50%. W tych dwch krajach, a take na Litwie ponad poowa modych ludzi w wieku 20 lat ksztaci si w ramach studiw wyszych. Z drugiej strony stosunkowo niski odsetek 20-latkw uczestniczcych w ksztaceniu na tym poziomie odnotowano w Danii, Islandii i Szwajcarii (mniej ni 20%).
Dodatkowe uwagi (Rysunek C3)
UE: Dane szacunkowe Eurostatu. Belgia: Dane nie uwzgldniaj placwek prywatnych oraz Wsplnoty Niemieckojzycznej. Grecja: Dane z roku 2008. Liechtenstein: Nie uwzgldniono uczniw zapisanych do szk zagranicznych. Stanowi oni 100% uczniw szk zawodowych na poziomie ISCED 3, 4 i 5 oraz do 90% studentw na poziomach ISCED 5 i 6.

71

U C Z E S T N I C TW O Rysunek C3: Wskaniki uczestnictwa uczniw w wieku 15-19 lat w ksztaceniu na poziomie od szkoy redniej I stopnia do szkoy wyszej (ISCED 2-6), 2009

ISCED 2

ISCED 3

ISCED 4

ISCED 5-6

rdo: Eurostat, UOE (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

Objanienia
Dane dotyczce osb uczcych si dotycz caego systemu edukacji niezalenie od tego, kto jest wacicielem poszczeglnych placwek. Uwzgldniono wszystkie standardowe programy edukacyjne, jak rwnie ksztacenie dorosych zblione w treci do standardowych programw edukacyjnych lub prowadzce do uzyskania kwalifikacji zblionych do analogicznych programw standardowych. Wzito te pod uwag ca edukacj specjaln. Uwzgldniono programy praktyk, ale nie edukacj opart wycznie na pracy ani szkolenia, nad ktrymi wadze owiatowe nie sprawuj oficjalnego nadzoru. Kady ucze odbywajcy nauk w danym roku szkolnym policzony jest tylko raz, nawet jeli bierze udzia w kilku programach. W niektrych pastwach wskaniki uczestnictwa zdaj si przekracza 100%. Dzieje si tak, poniewa s one obliczane na podstawie dwch zestaww danych (populacja i edukacja) czerpanych z rnych bada przeprowadzanych w innych momentach roku. Liczby byy proporcjonalnie zaokrglane w d, by da 100. Dane demograficzne dotycz 1 stycznia 2009 roku.

72

U C Z E S T N I C TW O

W WIKSZOCI PASTW NIECAE 10% 15-LATKW POCHODZI Z RODZIN IMIGRANTW

Zgodnie z wynikami badania PISA 2009 odsetek 15-letnich uczniw o korzeniach imigranckich (zarwno w pierwszym, jak i drugim pokoleniu) wynosi na poziomie UE okoo 9%. Ten oglny trend, skrywajcy bardzo rn sytuacj w poszczeglnych pastwach, naley rozpatrywa cznie z odsetkiem caej populacji osb urodzonych za granic, a take odsetkiem osb urodzonych za granic w wieku 5-9 i 10-14 lat (zob. Rysunek A5). W wikszoci pastw niecae 10% 15-latkw pochodzi z rodzin imigrantw. W Bugarii, Polsce, Rumunii, na Sowacji i w Turcji odnotowano bardzo niski odsetek, nieprzekraczajcy 1%. Na drugim kracu skali znajduje si Luksemburg (ok. 40%) i Liechtenstein (ok. 30%). W Belgii (Wsplnota Francuska i Wsplnota Niemieckojzyczna), Niemczech i Austrii odsetek 15-letnich uczniw pochodzcych z rodzin imigrantw wynosi 15-22% populacji szkolnej w tym wieku. W roku 2009 w Belgii (Wsplnota Niemieckojzyczna) i Hiszpanii odsetek uczniw z pierwszego pokolenia imigrantw by odpowiednio niemal 13 i 8 razy wyszy ni uczniw z drugiego pokolenia imigrantw. W obu przypadkach mona to czciowo wyjania napywem imigrantw w ostatniej dekadzie. Z drugiej strony w trzech pastwach batyckich odsetek uczniw z pierwszego pokolenia imigrantw by o ponad 10 razy niszy ni z drugiego pokolenia. Wartoci te w poszczeglnych pastwach pokrywaj si z proporcjami caej populacji osb urodzonych za granic oraz osb w wieku 5-9 i 10-14 lat (zob. Rysunek A5). Naley take odnotowa niski (niecae 2%) odsetek uczniw nalecych do drugiego pokolenia imigrantw na Litwie.
Rysunek C4: Odsetek 15-letnich uczniw o korzeniach imigranckich, 2009

Pierwsze pokolenie
Pierwsze pokolenie Drugie pokolenie Pierwsze pokolenie Drugie pokolenie UE BE fr BE de 3,9 9,8 19,4 5,4 12,3 1,5 HU MT NL 1,2 x 3,2 0,9 x 8,9 BE nl 4,6 4,5 AT 4,8 10,5 BG 0,3 0,2 PL 0,03 0,0

Drugie pokolenie
CZ 0,8 1,4 PT 2,8 2,7 DK 2,8 5,9 RO 0,2 0,1 DE 5,9 11,7 SI 1,4 6,4 EE 0,6 7,4 SK 0,3 0,3 IE 6,8 1,4 FI 1,4 1,1

Pastwa, ktre nie bray udziau w badaniu EL ES FR IT 6,1 8,4 3,2 4,2 2,9 1,1 10,0 1,3 SE UK (1) UK-SCT IS 3,7 5,0 2,6 1,9 8,0 6,2 1,4 0,4 CY x x LI 16,7 13,7 LV 0,4 4,1 NO 3,2 3,6 LT 0,2 1,6 HR 3,5 7,2 LU 16,1 24,0 TR 0,1 0,4

rdo: OECD, baza danych PISA 2009.

UK (1) = UK-ENG/WLS/NIR

Objanienia
Wskanik badania PISA dotyczcy korzeni imigranckich skada si z nastpujcych kategorii: (1) uczniowie rdzenni (urodzeni w danym pastwie albo tacy, ktrych przynajmniej jeden rodzic urodzi si w danym pastwie; do kategorii tej zaliczani s take uczniowie urodzeni za granic, w przypadku ktrych przynajmniej jeden z rodzicw urodzi si w danym pastwie); (2) uczniowie z drugiego pokolenia (urodzeni w danym pastwie, ale ktrych rodzice urodzili si w innym pastwie); (3) uczniowie z pierwszego pokolenia (urodzeni poza danym pastwem, ktrych rodzice take urodzili si poza tym pastwem). W przypadku tej zmiennej uczniom, w odniesieniu do ktrych nie byo odpowiedzi na temat dziecka i/lub rodzicw, nie przypisano wartoci.

73

U C Z E S T N I C TW O

ISTNIEJE ZASADNICZO ZRWNOWAONY PODZIA UCZNIW SZK REDNICH II STOPNIA MIDZY SZKOY OGLNOKSZTACCE I ZAWODOWE
Na poziomie 27 pastw UE w latach 2000-2009 udzia uczniw klas/szk oglnoksztaccych wyraony jako odsetek wszystkich uczniw szk rednich II stopnia zwikszy si o 5,5 punktu procentowego, osigajc w roku 2009 warto 50,4%. W roku 2009 na Cyprze, Litwie i Wgrzech odsetek uczniw oglnoksztaccych szk rednich II stopnia wynosi ponad 70%, a w Estonii, Irlandii, Grecji, na otwie, w Portugalii, Zjednoczonym Krlestwie i Islandii midzy 60 a 70%. Z drugiej strony w 12 pastwach wskaniki uczestnictwa uczniw w ksztaceniu o profilu zawodowym na poziomie rednim II stopnia wyniosy ponad 60%. W latach 2000-2009 najwyszy wzrost odsetka uczniw szk oglnoksztaccych odnotowano w Zjednoczonym Krlestwie, gdzie wynis niemal 37 punktw procentowych, nastpnie w Polsce (okoo 17 punktw procentowych), we Francji i na Litwie (okoo 13 punktw procentowych) oraz w Niemczech (10 punktw procentowych). W Republice Czeskiej, Danii, Sowenii, na Sowacji i w Turcji wskanik wzgldnej liczby uczniw szk oglnoksztaccych take przekroczy sze punktw procentowych. Z drugiej strony w kilku pastwach udzia uczniw szk zawodowych wyraony jako odsetek wszystkich uczniw szk na poziomie ISCED 3 znaczco wzrs w Irlandii, Woszech, na Malcie i w Portugalii wynis ponad 30%. Na Wgrzech i w Finlandii wynis ponad 13%. Wzrost o mniej ni 10% odnotowano w Belgii, Estonii, Hiszpanii, Austrii, Rumunii, Szwecji i Islandii.
Rysunek C5: Rozkad uczniw szk rednich II stopnia (ISCED 3) wedug typu programu (oglnoksztaccy lub zawodowy), cznie i z podziaem na pe, 2009

Zawodowy
Mczyni zaw. Kobiety zaw. cznie zaw. Mczyni ogln. Kobiety ogln. cznie ogln. Mczyni zaw. Kobiety zaw. cznie zaw. Mczyni ogln. Kobiety ogln. cznie ogln. UE 55,2 43,8 49,6 44,8 56,2 50,4 HU 30,1 18,8 24,5 69,9 81,2 75,5 BE fr BE nl 62,0 79,3 62,7 78,5 62,3 78,9 38,0 20,7 37,3 21,5 37,7 21,1 NL AT 68,9 81,7 65,1 72,3 67,1 77,3 31,1 18,3 34,9 27,7 32,9 22,7

Oglnoksztaccy
BG 60,7 42,3 51,8 39,3 57,7 48,2 PL 57,1 36,1 47,2 42,9 63,9 52,8 CZ 78,8 67,8 73,3 21,2 32,2 26,7 PT 40,5 36,5 38,4 59,5 63,5 61,6 DK 54,2 40,6 47,3 45,8 59,4 52,7 RO 70,7 56,3 63,7 29,3 43,7 36,3 DE 60,5 44,5 53,2 39,5 55,5 46,8 SI 71,4 56,9 64,3 28,6 43,1 35,7

a cznie uczniw b Mczyzn c Kobiet

EE 43,6 22,8 33,0 56,4 77,2 67,0 SK 76,8 66,4 71,6 23,2 33,6 28,4 IE 32,4 36,4 34,4 67,6 63,6 65,6 FI 72,2 65,7 68,8 27,8 34,3 31,2 EL 38,5 22,7 30,9 61,5 77,3 69,1 SE 60,0 53,2 56,4 40,0 46,8 43,6 ES 46,2 39,8 42,9 53,8 60,2 57,1 UK 30,7 30,4 30,5 69,3 69,6 69,5 FR 49,4 39,0 44,2 50,6 61,0 55,8 IS 39,4 28,9 33,9 60,6 71,1 66,1 IT 69,6 47,9 59,0 30,4 52,1 41,0 LI 85,2 71,1 79,2 14,8 28,9 20,8 CY 21,1 4,1 12,8 78,9 95,9 87,2 NO 61,6 45,7 54,1 38,4 54,3 45,9 LV 43,1 29,2 36,1 56,9 70,8 63,9 CH 71,7 58,4 65,5 28,3 41,6 34,5 LT 33,1 19,5 26,4 66,9 80,5 73,6 HR 79,5 65,3 72,5 20,5 34,7 27,5 LU 64,6 58,0 61,3 35,4 42,0 38,7 TR 43,0 38,2 40,8 57,0 61,8 59,2

MT 69,0 43,5 58,1 31,0 56,5 41,9

rdo: Eurostat, UOE (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

74

U C Z E S T N I C TW O Objanienia
Wskanik ten pokazuje liczb mczyzn i kobiet uczszczajcych do oglnoksztaccych i zawodowych szk rednich II stopnia jako odsetek wszystkich uczniw szk rednich II stopnia (ISCED 3). Ksztacenie przedzawodowe wczono do edukacji oglnoksztaccej (z wyjtkiem Austrii). Dane dotyczce osb uczcych si dotycz oglnokrajowego systemu edukacji niezalenie od tego, kto jest wacicielem placwek. Uwzgldniono wszystkie standardowe programy edukacyjne, jak rwnie ksztacenie dorosych zblione w treci do standardowych programw edukacyjnych lub prowadzce do uzyskania kwalifikacji zblionych do analogicznych programw standardowych. Wzito te pod uwag ca edukacj specjaln. Uwzgldniono programy praktyk, ale nie edukacj opart wycznie na pracy ani szkolenia, nad ktrymi wadze owiatowe nie sprawuj oficjalnego nadzoru. Edukacja zawodowa obejmuje edukacj przygotowujc uczniw do bezporedniego podjcia bez dodatkowych szkole okrelonych zawodw. Programy oglnoksztacce nie s zwizane z okrelonymi zawodami i mniej ni 25% ich treci dotyczy spraw zawodowych lub technicznych. Programy przedzawodowe zawieraj przynajmniej 25% treci zawodowych lub technicznych, ale s tworzone gwnie w celu wprowadzenia uczestnikw do wiata pracy i nie prowadz do uzyskania istotnych kwalifikacji zawodowych lub technicznych. Uwzgldniono zarwno uczniw ksztaccych si w penym, jak i niepenym wymiarze godzin; w tabeli podano dane liczbowe.

Dodatkowe uwagi
Grecja: Dane z roku 2008. Austria: Poczono uczniw programw przedzawodowych i zawodowych.

Po podziale danych za rok 2000 ze wzgldu na pe rednio w ksztaceniu zawodowym uczestniczyo o sze punktw procentowych wicej mczyzn ni kobiet, a w roku 2009 rnica ta przekroczya 11 punktw. W niemal wszystkich pastwach europejskich wskanik uczestnictwa mczyzn w ksztaceniu zawodowym by wyszy ni kobiet. Szczeglnie du rnic wynoszc ponad 20 punktw procentowych odnotowano w Estonii, Woszech, na Malcie i w Polsce. Rnica ponad 15 punktw procentowych wystpia w Bugarii, Niemczech, Grecji, na Cyprze i w Norwegii. Jedynymi wyjtkami byy Belgia i Zjednoczone Krlestwo, gdzie odnotowano rwnowag pci, oraz Irlandia, gdzie w ksztaceniu zawodowym uczestniczyo o cztery punkty procentowe wicej kobiet ni mczyzn.

POZIOM UCZESTNICTWA W KSZTACENIU SPADA PO ZAKOCZENIU KSZTACENIA OBOWIZKOWEGO

Na Rysunku C6 pokazano oglne wskaniki dotyczce uczestnictwa oraz wskaniki uwzgldniajce pe, w czterech momentach: na rok przed zakoczeniem ksztacenia obowizkowego, pod koniec ksztacenia obowizkowego oraz rok i dwa lata po jego zakoczeniu. We wszelkich analizach tych danych naley bra pod uwag grn granic wieku obowizku szkolnego, a take moment przejcia do szkolnictwa wyszego, poniewa s one rne w poszczeglnych pastwach. W roku 2009 odnotowano niewielki spadek uczestnictwa w ksztaceniu w latach nastpujcych po zakoczeniu edukacji obowizkowej w Belgii, Republice Czeskiej, Irlandii, na otwie, Litwie, w Polsce, Sowenii, Finlandii, Szwecji, Liechtensteinie i Chorwacji. W pastwach tych dwa lata po zakoczeniu edukacji obowizkowej wskaniki uczestnictwa wci przekraczaj 90%. Wysze wskaniki dla Belgii i Polski mona czciowo wyjani faktem, e po obowizkowym ksztaceniu w penym wymiarze godzin nastpuje tam obowizkowe ksztacenie w przynajmniej niepenym wymiarze godzin [obowizek nauki], do osignicia 18. roku ycia. W Chorwacji przyczyn wysokiego wskanika uczestnictwa w ksztaceniu w drugim roku po zakoczeniu edukacji obowizkowej moe by stosunkowo niski grny wiek obowizku szkolnego (14 lat). Natomiast na Wgrzech, w Holandii i Turcji dwa lata po zakoczeniu edukacji obowizkowej ksztaci si mniej ni 65% modych ludzi. W Zjednoczonym Krlestwie odsetek ten wynis okoo 52%. W przypadku Wgier i Holandii znaczcy spadek poziomu uczestnictwa po zakoczeniu ksztacenia obowizkowego wyjania stosunkowo wysoka grna granica obowizku szkolnego (18 lat) oraz jej pokrywanie si z momentem przejcia do ksztacenia w ramach szkolnictwa wyszego. Zaskakujcy

75

U C Z E S T N I C TW O

wzorzec wystpuje na Malcie, gdzie wskanik uczestnictwa pod koniec ksztacenia obowizkowego wynosi 51%, ale wzrasta do okoo 71% w przypadku drugiego roku po zakoczeniu ksztacenia obowizkowego.
Rysunek C6: Wskaniki uczestnictwa w ksztaceniu w okresie do dwch lat po zakoczeniu ksztacenia obowizkowego w penym wymiarze godzin, cznie i z podziaem na pe, 2009

Kobiety

M czy ni

Kobiety + mczyni

Wiek zakoczenia edukacji obowizkowej

rdo: Eurostat, UOE (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

Objanienia
Wskanik ten pokazuje wspczynniki uczestnictwa w ksztaceniu (wszystkie poziomy ISCED) dla kadego pastwa pod koniec edukacji obowizkowej. Uwzgldniono zarwno uczniw ksztaccych si w penym, jak i niepenym wymiarze godzin; w tabeli podano dane liczbowe. Dane dotyczce osb uczcych si dotycz caego systemu edukacji niezalenie od tego, kto jest wacicielem placwek. Uwzgldniono wszystkie standardowe programy edukacyjne, jak rwnie ksztacenie dorosych zblione w treci do standardowych programw edukacyjnych lub prowadzce do uzyskania kwalifikacji zblionych do analogicznych programw standardowych. Wzito te pod uwag ca edukacj specjaln. Uwzgldniono programy praktyk, ale nie edukacj opart wycznie na pracy ani szkolenia, nad ktrymi wadze owiatowe nie sprawuj oficjalnego nadzoru.

76

U C Z E S T N I C TW O Dodatkowe uwagi
Belgia: Dane nie uwzgldniaj niezalenych instytucji prywatnych oraz Wsplnoty Niemieckojzycznej. Grecja: Dane z roku 2008. Portugalia: Od roku szkolnego 2009/10 w Portugalii wyduono czas trwania ksztacenia obowizkowego do osignicia wieku 18 lat. Liechtenstein: Nie uwzgldniono uczniw zapisanych do szk zagranicznych. Stanowi oni 100% uczniw szk zawodowych na poziomie ISCED 3, 4 i 5 oraz do 90% studentw na poziomach ISCED 5 i 6.

W drugim roku po zakoczeniu ksztacenia obowizkowego w wikszoci pastw liczba modych kobiet uczestniczcych w ksztaceniu bya wysza ni modych mczyzn. Tendencja ta szczeglnie mocno zaznaczaa si w Irlandii i na Malcie, gdzie wskaniki uczestnictwa kobiet w ksztaceniu byy o niemal 15 punktw procentowych wysze ni wskaniki uczestnictwa modych mczyzn, a take w Rumunii, gdzie ta rnica wynosia ponad 11 punktw procentowych. Natomiast w Bugarii, Austrii, Sowenii, Szwecji i Szwajcarii wskaniki uczestnictwa mczyzn w ksztaceniu byy nieco wysze ni modych kobiet, a w Turcji rnica ta wynosia okoo piciu punktw procentowych. Rnica midzy pciami staje si jeszcze wyraniejsza, jeli porwna si dane dotyczce pierwszego i drugiego roku po zakoczeniu edukacji obowizkowej. Na Cyprze, otwie, Wgrzech, w Rumunii, na Sowacji, w Islandii i Liechtensteinie rnica w poziomach uczestnictwa midzy pciami zwiksza si o ponad pi punktw procentowych w drugim roku w porwnaniu z pierwszym rokiem po zakoczeniu edukacji obowizkowej. W Irlandii i na Malcie rnica ta przekraczaa 13 punktw procentowych.

W OSTATNIEJ DEKADZIE WSKANIKI UCZESTNICTWA W KSZTACENIU PO ZAKOCZENIU EDUKACJI OBOWIZKOWEJ POPRAWIY SI LUB POZOSTAY NA STABILNYM POZIOMIE
W ostatniej dekadzie wskaniki uczestnictwa w ksztaceniu po zakoczeniu edukacji obowizkowej w wikszoci pastw europejskich poprawiy si lub pozostay na stabilnym poziomie. Jeli porwna dane dla lat 2000 i 2009, mona zauway, e niewielki spadek zanotowany w roku 2000 w Belgii, Republice Czeskiej, na Litwie, Sowenii i w Szwecji utrzyma si w roku 2009. Ponadto w takich pastwach, jak Niemcy, Finlandia i Norwegia wskanik uczestnictwa w ksztaceniu w rok i dwa lata po zakoczeniu edukacji obowizkowej utrzyma si na poziomie ponad 90%. Z kolei w Estonii, Irlandii, Grecji, na Cyprze, otwie, w Polsce i Portugalii (gdzie od roku 2009 ksztacenie obowizkowe przeduono do 18. roku ycia) sytuacja znacznie si poprawia i obecnie rok po zakoczeniu edukacji obowizkowej wskanik uczestnictwa przekracza 90%. Na koniec naley wspomnie o Bugarii, Malcie i Rumuni trzech pastwach o najniszych wskanikach uczestnictwa rok i dwa lata po zakoczeniu edukacji obowizkowej w roku 2000. Na przestrzeni ostatniej dekady poczyniy one najwikszy postp, jednake w roku 2009 wskanik uczestnictwa rok po zakoczeniu ksztacenia obowizkowego wci wynosi tam mniej ni 80%. Szczeglnym przypadkiem s Wgry, gdzie edukacja obowizkowa koczy si w wieku 18 lat i jedyna dostpna dalsza cieka to przejcie do programw ksztacenia w ramach szkolnictwa wyszego. Na przestrzeni ostatniej dekady wskaniki uczestnictwa w ksztaceniu w Hiszpanii, Francji, Luksemburgu, Zjednoczonym Krlestwie i Islandii pozostay na niezmienionym poziomie i nie doszo tam do znaczcej poprawy. We wszystkich tych pastwach dwa lata po zakoczeniu ksztacenia obowizkowego wskaniki uczestnictwa spadaj do 60-80% do najwikszego spadku dochodzi w Zjednoczonym Krlestwie, gdzie wskanik ten wynosi zaledwie 52%.

77

U C Z E S T N I C TW O Rysunek C7: Trendy we wskanikach uczestnictwa w ksztaceniu po zakoczeniu edukacji obowizkowej w penym wymiarze godzin, 2000-2009

Wiek zakoczenia edukacji obowizkowej

rdo: Eurostat, UOE (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

Objanienia
Wskanik ten pokazuje wspczynniki uczestnictwa w edukacji (wszystkie poziomy ISCED) dla kadego pastwa pod koniec edukacji obowizkowej. Uwzgldniono zarwno uczniw ksztaccych si w penym, jak i niepenym wymiarze godzin; w tabeli podano dane liczbowe. Dane dotyczce osb uczcych si odnosz si do caego systemu edukacji niezalenie od tego, kto jest wacicielem placwki. Uwzgldniono wszystkie standardowe programy edukacyjne, jak rwnie ksztacenie dorosych zblione w treci do standardowych programw edukacyjnych lub prowadzce do uzyskania kwalifikacji zblionych do analogicznych programw standardowych. Wzito te pod uwag ca edukacj specjaln. Uwzgldniono programy praktyk, ale nie edukacj opart wycznie na pracy ani szkolenia, nad ktrymi wadze owiatowe nie sprawuj oficjalnego nadzoru.

Dodatkowe uwagi
Grecja: Dane z roku 2008. Portugalia: Od roku szkolnego 2009/10 wyduono w Portugalii czas trwania ksztacenia obowizkowego do osignicia wieku 18 lat.

78

U C Z E S T N I C TW O

JEDNA TRZECIA OSB W WIEKU 20-22 LATA STUDIUJE, W WIKSZOCI PASTW PRZEWAAJ KOBIETY
Wskanik uczestnictwa w studiach wyszych jest mocno uzaleniony od grupy wiekowej danej populacji oraz zakadanego wieku uzyskania wiadectwa ukoczenia szkoy redniej umoliwiajcego kontynuowanie ksztacenia. W roku 2009 na poziomie UE studiowao okoo 13% mczyzn i 19% kobiet w wieku 18 lat. Wskaniki uczestnictwa zarwno dla mczyzn, jak i kobiet, osigaj najwyszy poziom w wieku 20 lat, kiedy to wynosz odpowiednio okoo 30% i 42%. Po osigniciu wieku 24 lat wskaniki uczestnictwa spadaj o okoo 5% rocznie do 2% mczyzn i 2,5% kobiet w wieku 35-39 lat. Przyczyn znaczcych rozbienoci we wskanikach uczestnictwa w ksztaceniu s krajowe rnice w systemach edukacji dotyczce zwaszcza wieku, w jakim modzi ludzie przechodz ze szk rednich II stopnia do szk wyszych, oraz czasu trwania pierwszego stopnia studiw. Z tego wzgldu w Belgii, Irlandii, Grecji, Hiszpanii, Francji, Portugalii i Zjednoczonym Krlestwie ponad 20% mczyzn i ponad 30% kobiet w wieku 18 lat brao udzia w studiach wyszych. W Turcji wskaniki dla mczyzn i kobiet byy zrwnowaone i wynosiy okoo 23%. Pastwem, gdzie najwyszy (44%) wskanik poziomu uczestnictwa kobiet w studiach wyszych by notowany dla wieku 18 lat, by Cypr. Na drugim kracu plasuje si Austria i pastwa nordyckie (Dania, Finlandia, Szwecja, Islandia i Norwegia), gdzie wskanik uczestnictwa w studiach wyszych populacji w wieku 28 lat, mimo e dotyczy tego wieku, to przekracza 10%. W Irlandii, Grecji i pastwach nordyckich w ramach studiw wyszych wci ksztaci si ponad 5% populacji w wieku 30-34 lata. W takich krajach, jak Belgia, Irlandia, Francja, Portugalia, Zjednoczone Krlestwo, Chorwacja czy Turcja, wskanik uczestnictwa w ksztaceniu mocno spada po osigniciu 20. roku ycia i wynosi mniej ni 20% populacji w wieku 24 lat. Ponad 30% populacji w wieku 24 lat w Finlandii i tyle samo 24letnich kobiet w Danii, Sowenii, Szwecji, Islandii i Norwegii wci uczestniczy w studiach wyszych. W porwnaniu z innymi pastwami w krajach nordyckich wskanik ten pozostaje na stosunkowo wysokim poziomie dla populacji w wieku 24 lat i starszej. Grecja, Francja i Polska to jedyne pastwa, w ktrych wskanik uczestnictwa w ksztaceniu ponownie ronie po osigniciu najniszej wartoci w wieku 28-30 lat. W odniesieniu do wieku zmiany poziomu uczestnictwa mczyzn i kobiet w studiach wyszych w wikszoci pastw ksztatuj si wedle podobnych wzorcw. Niemal wszdzie z wyjtkiem Niemiec, Holandii, Austrii i Szwajcarii wskaniki dla modych mczyzn i kobiet osigaj najwikszy poziom w tym samym wieku. W tych piciu pastwach szczyt wskanika uczestnictwa mczyzn przypada dwa lata pniej ni kobiet. Po czci wynika to z faktu, e mczyni musz odby sub cywiln lub wojskow (z wyjtkiem Holandii i Liechtensteinu, gdzie nie ma takiego obowizku). W wieku 18-39 lat wskanik uczestnictwa kobiet zazwyczaj jest wyszy ni mczyzn, a rnic t wida zwaszcza w pastwach batyckich, Polsce, Sowenii i Chorwacji, natomiast w Niemczech, Francji, Holandii, Austrii, Zjednoczonym Krlestwie, Szwajcarii i Turcji nie da si dostrzec szczeglnej rnicy. Rnice we wskanikach uczestnictwa midzy mczyznami i kobietami zmniejszaj si wraz z wiekiem do poziomu, w ktrym s waciwie niezauwaalne.

79

U C Z E S T N I C TW O Rysunek C8: Wskaniki uczestnictwa w studiach wyszych (ISCED 5 i 6) z podziaem na wiek i pe, 2009

Objanienia

Mczyni

Kobiety

rdo: Eurostat, UOE (dane uzyskane w lipcu 2011 roku). Liczb studiujcych mczyzn i kobiet w okrelonym wieku lub w okrelonych grupach wiekowych podzielono przez liczb mczyzn i kobiet w odpowiednim wieku lub w odpowiednich grupach w caej populacji. Uwzgldniono wszystkich studiujcych (w penym i niepenym wymiarze godzin) na poziomach ISCED 5 i 6.

Dodatkowe uwagi
Grecja: Dane pochodz z 2008 roku. Niemcy, Rumunia i Sowenia: Dane nie uwzgldniaj poziomu ISCED 6.

80

U C Z E S T N I C TW O

W WIKSZOCI PASTW W LATACH 2000-2009 WZROSA LICZBA STUDENTW

W okresie 2000-2009 rednio w 27 pastwach Unii Europejskiej populacja studentw wzrosa o okoo 22% (roczny wskanik wzrostu 2,7%), osigajc w roku 2009 prawie 19,5 milionw osb.
Rysunek C9: Trendy we wskanikach liczby studentw wyszych uczelni (ISCED 5 i 6), 2000-2009

rdo: Eurostat, UOE (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

Objanienia
Roczny wskanik wzrostu jest wyliczany przez podzielenie liczby studentw w danym roku przez liczb studentw w roku 2000 i pomnoenie wyniku przez 100. Uwzgldniono wszystkich studiujcych (w penym i niepenym wymiarze godzin) na poziomach ISCED 5 i 6. 2000 = 100, z wyjtkiem Liechtensteinu (2002).

Dodatkowe uwagi
Niemcy: Dane nie uwzgldniaj poziomu ISCED 6. Grecja: Dane z roku 2008. Zmiana zakresu od roku 2005. Hiszpania: Zmiana zakresu od roku 2005. Sowenia: Dane za lata 2000-2004 nie uwzgldniaj poziomu ISCED 6. Rumunia: Dane za lata 2000-2002 nie uwzgldniaj poziomu ISCED 6. Liechtenstein: Nie uwzgldniono uczniw zapisanych do szk zagranicznych. Stanowi oni 100% uczniw szk zawodowych na poziomie ISCED 3, 4 i 5 oraz 90% studentw na poziomach ISCED 5 i 6.

81

U C Z E S T N I C TW O

Liczba studentw wzrosa we wszystkich pastwach europejskich z wyjtkiem Hiszpanii i Portugalii. W tych dwch krajach odnotowano niewielki spadek o odpowiednio 1,5% i 0,2%. Liczba studentw na Cyprze i w Turcji wzrosa niemal trzykrotnie, a w Rumunii dwukrotnie. Aby lepiej zrozumie ten wskanik, naley go zestawi z pocztkowym poziomem uczestnictwa w studiach wyszych. Std w roku 2000, poza Grecj i Finlandi, pastwem o najwyszym odsetku studentw (ISCED 5 i 6) bya Szwecja, a wskanik uczestnictwa w Portugalii przekracza redni UE o 2 punkty procentowe. Z kolei na Cyprze i w Rumunii w tym samym roku odnotowano wskanik uczestnictwa wynoszcy odpowiednio od 8 do 5 punktw procentowych poniej redniej dla UE-15. Podobna sytuacja miaa miejsce w roku 2003 w Turcji, gdzie wskanik uczestnictwa by o 4,6 punktu procentowego niszy ni rednia dla UE-27. W latach 2000-2009 wskanik wzrostu liczby studentw (ISCED 5 i 6) by wyszy ni rednia 27 pastw UE take w Republice Czeskiej, Danii, trzech krajach batyckich, Grecji, na Wgrzech, Malcie, w Holandii, Polsce, Sowenii, na Sowacji, w Islandii i Liechtensteinie. Z kolei w Belgii, Niemczech, Francji, Luksemburgu, Szwecji i Zjednoczonym Krlestwie zarwno wskanik pocztkowego uczestnictwa, jak i przyrost liczby studentw, ksztatoway si poniej odpowiednich rednich dla 15 i 27 pastw UE. W wikszoci pastw europejskich najwyszy roczny przyrost mia miejsce w latach 2000-2005. W Bugarii, Rumunii, na Sowacji i w Liechtensteinie liczba studentw najbardziej wzrosa w latach 20052007, a w Republice Czeskiej, Niemczech, na Cyprze i w Austrii najwyszy roczny wzrost liczby studentw wystpi w latach 2007-2009. W kilku pastwach wzrost liczby studentw w latach 2000-2009 nie mia charakteru staego. Znaczcy spadek w Bugarii (niemal 9%) i Austrii (okoo 6%) odnotowano w pierwszych piciu latach omawianego okresu, w Grecji (okoo 10%) i Szwecji (prawie 4%) w latach 2005-2007, a w Irlandii, otwie i Finlandii (ponad 4,5%) oraz na Wgrzech (okoo 11%) w ostatnich dwch latach omawianego okresu.

W WIKSZOCI PASTW POZIOM UCZESTNICTWA W STUDIACH WYSZYCH W PENYM WYMIARZE GODZIN SPADA WRAZ ZE WZROSTEM WIEKU STUDENTW
Rozkad osb studiujcych w penym i niepenym wymiarze godzin jest rny w poszczeglnych pastwach i grupach wiekowych. W roku 2009 niemal 88% wszystkich studentw w grupie wiekowej 18-23 lata studiowao w penym wymiarze godzin. W grupie wiekowej 24-29 byo to 73% studentw, a w grupie wiekowej 30-34 i 35-39 odpowiednio: 59% i 51%. W tym samym roku w wikszoci pastw europejskich poziom uczestnictwa w studiach wyszych w penym wymiarze godzin spada wraz z rosncym wiekiem studentw. Wyjtek stanowia Estonia, gdzie poziom uczestnictwa w studiach wyszych w penym wymiarze godzin w grupie wiekowej 35-39 lat by o 2,7 punktu procentowego wyszy ni w grupie wiekowej 30-34 lata. Na Malcie, w Finlandii i Szwajcarii rnice te wynosiy mniej ni 1 punkt procentowy. Ponadto w takich pastwach, jak Republika Czeska, Grecja, Francja, Wochy i Portugalia wszyscy studenci z wszystkich analizowanych tu grup wiekowych ksztacili si w ramach studiw w penym wymiarze godzin. W Belgii, Hiszpanii, na otwie, Litwie i Malcie wzrost udziau osb studiujcych w niepenym wymiarze godzin wrd wszystkich studiujcych wynoszcy 30 lub wicej punktw procentowych odnotowano w momencie przejcia z grupy wiekowej 18-23 lata do grupy 24-29 lat. W Bugarii, na Wgrzech, w Polsce, Sowenii, na Sowacji, w Zjednoczonym Krlestwie i Chorwacji oprcz momentu przejcia z grupy wiekowej 18-23 lata do grupy wiekowej 24-29 lat istotny wzrost wynoszcy ponad 25 punktw procentowych odnotowano przy przejciu z grupy wiekowej 24-29 lat do grupy 30-34 lata.

82

U C Z E S T N I C TW O Rysunek C10: Osoby studiujce w niepenym wymiarze godzin z podziaem na wiek (ISCED 5 i 6), 2009
18-23 lata 24-29 lat 30-34 lata 35-39 lat

UE 18-23 lat 24-29 lat 30-34 lata 35-39 lat 18-23 lata 24-29 lat 30-34 lata 35-39 lat 12,4 27,3 41,4 48,5 MT 3,4 56,0 74,7 74,6

BE 16,2 47,9 59,8 66,6 NL 2,1 16,3 59,4 77,3

BG 19,2 49,9 75,4 82,2 AT 0,0 0,0 0,0 :

CZ 0,0 0,0 0,0 0,0 PL 40,3 69,2 97,2 :

DK 2,5 5,9 16,6 30,2 PT 0,0 0,0 0,0 0,0

DE 3,0 5,5 14,2 23,7 RO 26,8 41,6 59,6 60,8

EE 7,5 19,8 21,8 19,1 SI 12,7 43,6 85,2 89,4

IE 4,3 : 60,6 : SK 13,6 55,3 89,1 92,0

EL 0,0 0,0 0,0 : FI 25,2 42,2 70,4 69,5

ES 9,1 38,7 51,4 53,0 SE 31,1 45,7 63,1 68,7

FR 0,0 0,0 0,0 : UK 9,0 45,1 65,9 74,4

IT 0,0 0,0 0,0 0,0 IS 5,9 18,6 34,1 42,2

CY 4,9 13,1 21,9 37,2 LI 10,0 26,8 54,1 73,2

LV 23,2 55,5 71,4 74,2 NO 14,8 27,6 41,6 49,5

LT 28,7 69,3 86,8 89,6 CH 11,1 24,2 43,8 42,8

LU : : : : HR 16,2 57,6 87,6 89,0

HU 11,4 52,4 89,8 93,2 TR : : : :

rdo: Eurostat, UOE (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

Objanienia
W poszczeglnych pastwach mog wystpowa znaczce rnice w zgaszanej liczbie osb studiujcych w niepenym wymiarze godzin. Dlatego nie zawsze mona dokona porwnania danych.

83

U C Z E S T N I C TW O

WZROST LICZBY STUDENTEK W WIKSZOCI PASTW

W roku 2009 w Unii Europejskiej na 100 studiujcych mczyzn przypaday rednio 124 kobiety. Od roku 2000 liczba studiujcych kobiet zwikszya si o niemal 10%, wykazujc stay roczny wzrost.
Rysunek C11: Trendy we wskanikach liczby studiujcych kobiet w porwnaniu z mczyznami (ISCED 5 i 6), 2000-2009

Rok 2000 = 100

rdo: Eurostat, UOE (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

Objanienia
Uwzgldniono wszystkich studiujcych (w penym i niepenym wymiarze godzin) na poziomach ISCED 5 i 6. Liczba kobiet przypadajcych na 100 mczyzn na studiach wyszych zostaa obliczona przez podzielenie liczby studiujcych kobiet przez odpowiadajc im liczb mczyzn i pomnoenie wyniku przez 100. Rok 2000 jest przyjmowany jako pocztkowa warto 100.

84

U C Z E S T N I C TW O

W Niemczech, Grecji (dane z roku 2008), Holandii i Szwajcarii liczba kobiet i mczyzn jest do zrwnowaona. We wszystkich pozostaych pastwach na 100 studiujcych mczyzn przypada ponad 115 kobiet. Najwysze liczby studiujcych kobiet odnotowano w Estonii, na otwie, Sowacji, w Szwecji, Islandii i Norwegii, gdzie na 100 studiujcych mczyzn przypada ponad 150 kobiet. Jednoczenie na Cyprze i w Liechtensteinie odsetek kobiet wrd studentw jest stosunkowo niski, gwnie ze wzgldu na to, e wikszo osb studiuje za granic, a oferta krajowa jest do ograniczona. Wreszcie w Turcji na 100 studiujcych mczyzn przypada 77 kobiet, co stanowi najniszy wskanik we wszystkich analizowanych pastwach. Jednoczenie w kraju tym odnotowano jeden z najwikszych wzrostw liczby studiujcych kobiet wynoszcy 17% na przestrzeni lat 20002009. W wikszoci pastw od roku 2000 mona zaobserwowa wyrany trend wzrostowy liczby studiujcych kobiet. Dotyczy to zwaszcza Republiki Czeskiej (z 99 do 130), Rumunii (z 107 do 128) i Sowacji (z 101 do 153). Wzrost tego wskanika rzdu 13-15 punktw procentowych odnotowano te w Niemczech, Estonii, na Wgrzech, Malcie i w Zjednoczonym Krlestwie. Poza Cyprem jedynymi pastwami, w ktrych obecnie studiuje mniej kobiet ni w roku 2000, s Bugaria (-7%) i Portugalia (-12%). Wikszociowy udzia kobiet w studiach wyszych ma oczywisty wpyw na liczb koczcych studia kobiet przypadajc na 100 mczyzn (zob. Rysunek G4).

85

FIN AN S OWAN I E
27 PASTW UE PRZEZNACZA OKOO 5% PKB NA EDUKACJ
W roku 2008 udzia wydatkw publicznych na edukacj w wielu pastwach europejskich przekracza 5% PKB. W Danii, Cyprze i Islandii odsetek ten by najwyszy i wynosi 7%, a w innych pastwach skandynawskich oraz w Belgii i na Malcie przekracza 6%. Z kolei na Sowacji i w Liechtensteinie publiczne wydatki na edukacj stanowiy mniej ni 4% PKB. W okresie 2001-2008 oglny odsetek PKB 27 pastw Unii Europejskiej przeznaczany na edukacj utrzymywa si na stabilnym poziomie okoo 5%. Jednake ta stabilna rednia europejska skrywa nierwnoci midzy poszczeglnymi pastwami w niektrych w tym okresie doszo do zasadniczych zmian. W Bugarii, na Cyprze i Islandii odsetek PKB przeznaczany na edukacj zwikszy si w latach 2001-2008 o ponad 20%, a w Malcie i Irlandii w tym samym okresie o ponad 30%. Znaczcy wzrost (powyej 10%) odnotowano te w Zjednoczonym Krlestwie. Ponadto cho oglny poziom wydatkw publicznych przeznaczanych na edukacj wyraany jako odsetek PKB by stabilny na poziomie 27 pastw UE, zwikszya si kwota jednostkowa na osob, co sugerowaoby, e inwestycje w edukacj w przeliczeniu na ucznia lub studenta wzrosy (zob. Rysunek D2). Stabilno oglnych danych dla lat 2001-2008 kryje te rnice wysokoci wydatkw przeznaczanych na rne poziomy ksztacenia. W okresie 2001-2008 wydatki na ksztacenie przedszkolne i szkolnictwo wysze wyraone jako odsetek PKB wzrosy o ponad 5%. Z kolei wydatki na szkoy rednie nieco spady. Finanse publiczne przeznaczane na poszczeglne poziomy ksztacenia s rne w poszczeglnych pastwach, co wynika po czci ze strukturalnych odmiennoci systemw edukacji, w tym czasu trwania poszczeglnych poziomw ksztacenia, oglnego czasu trwania ksztacenia obowizkowego (zob. Rysunek B2) oraz wskanikw uczestnictwa w ksztaceniu po zakoczeniu edukacji obowizkowej (zob. Rysunki C6 i C7). Do innych czynnikw nale zmiany demograficzne, ktre z kolei wpywaj na wszystkie poziomy ksztacenia (od przedszkolnego), przesuwajc si przez populacj uczniw/studentw (zob. Rysunki A1-A4). Ponadto dane dotyczce wielu pastw naley analizowa ostronie, poniewa nie zawsze da si w peni podzieli wydatki na poszczeglne poziomy ksztacenia. W niemal wszystkich krajach europejskich cakowite nakady pastwa na edukacj przeznaczone na ksztacenie na poziomie rednim stanowi wikszy odsetek PKB ni nakady na pozostae poziomy, ale nigdzie nie przekraczaj 3,2% (Cypr i Malta). W Hiszpanii, Polsce, na Sowacji, w Liechtensteinie i Chorwacji jest to mniej ni 2% PKB. Cakowite nakady publiczne na edukacj przeznaczone na ksztacenie podstawowe generalnie nie przekraczaj 2% PKB, z wyjtkiem Cypru i Islandii, gdzie sigaj 2,5%. Na szczeblu europejskim (27 pastw UE) odsetek PKB wydawany na edukacj przeznaczony na ksztacenie podstawowe i wysze jest prawie taki sam (odpowiednio 1,1% i 1,2%). Jednake kwoty jednostkowe przeznaczane na osob s duo wiksze na poziomie wyszym ni na poziomie podstawowym (zob. Rysunek D3). Odsetek PKB przeznaczany na edukacj wysz rni si zasadniczo w poszczeglnych pastwach i wynosi od 0,8% do 2,2%. Tylko w Danii i Norwegii przekracza 2% PKB.

87

F I N A N S OW A N I E Rysunek D1: Cakowite wydatki publiczne na edukacj jako odsetek PKB, z podziaem na poziomy ksztacenia (ISCED 0-6), 2008
ISCED 0 ISCED 1 ISCED 2-4 ISCED 5-6

UE ISCED 0-6 ISCED 0 ISCED 1 ISCED 2-4 ISCED 5-6 ISCED 0-6 ISCED 0 ISCED 1 ISCED 2-4 ISCED 5-6 5,1 0,5 1,2 2,2 1,1 MT 6,0 0,4 1,4 3,2 1,1

BE 6,5 0,8 1,5 2,8 1,4 NL 5,5 0,4 1,3 2,2 1,5

BG 4,6 0,9 0,9 2,0 0,9 AT 5,5 0,5 1,0 2,6 1,5

CZ 4,1 0,5 0,6 2,0 1,0 PL 5,1 0,6 1,6 1,9 1,1

DK 7,8 0,9 1,9 2,8 2,2 PT 4,9 0,5 1,4 2,1 1,0

DE 4,6 0,5 0,6 2,2 1,2 RO : : : : :

EE 5,7 0,6 1,5 2,5 1,1 SI 5,2 0,5 2,4 1,2 1,2

IE 5,6 0,0 2,0 2,3 1,3 SK 3,6 0,5 0,7 1,6 0,8

EL : : : : : FI 6,1 0,4 1,3 2,6 1,9

ES 4,6 0,6 1,2 1,7 1,1 SE 6,7 0,7 1,7 2,6 1,8

FR 5,6 0,6 1,2 2,6 1,2 UK 5,4 0,3 1,7 2,5 0,8

IT 4,6 0,5 1,2 2,1 0,8 IS 7,6 1,1 2,5 2,4 1,5

CY 7,4 0,4 2,1 3,2 1,9 LI 2,1 0,3 0,7 1,1 :

LV 5,7 0,9 1,5 2,4 1,0 NO 6,5 0,5 1,6 2,3 2,1

LT 4,9 0,5 0,7 2,6 1,0 CH 5,4 0,3 1,4 2,4 1,3

LU : 0,5 1,1 1,7 : HR 4,3 0,6 1,9 0,9 1,0

HU 5,1 1,0 0,9 2,3 1,0 TR : : : : :

rdo: Eurostat, UOE i sprawozdania krajowe (dane uzyskane w czerwcu 2011 roku).

Objanienia
Oglnie rzecz biorc, sektor publiczny finansuje edukacj przez przyjmowanie bezporedniej odpowiedzialnoci za biece i inwestycyjne wydatki szk (bezporednie publiczne finansowanie szk) lub przez zapewnianie wsparcia uczniom/studentom i ich rodzinom (dotacje i kredyty ze rodkw publicznych) oraz przez subsydiowanie dziaa edukacyjnych sektora prywatnego bd organizacji pozarzdowych (wpaty na rzecz gospodarstw domowych i firm). Bezporednie publiczne finansowanie placwek edukacyjnych oraz wpaty na rzecz gospodarstw domowych i firm s uwzgldnione w oglnych wydatkach publicznych na edukacj.

88

F I N A N S OW A N I E Dodatkowe uwagi
UE: Dane szacunkowe. Belgia: Nie uwzgldniono rodkw przekazywanych lokalnym samorzdom. Dania: Dane nie uwzgldniaj niezalenych placwek prywatnych. Wydatki na poziomie ISCED 4 s czciowo uwzgldnione w poziomie ISCED 5-6. Nie uwzgldniono wydatkw na badania i rozwj na poziomach ISCED 5-6. Irlandia: Brak finansowania placwek publicznych ksztaccych na poziomie ISCED 1 ze strony lokalnych samorzdw. Irlandia, Hiszpania i Portugalia: Na poziomach ISCED 5-6 nie s dostpne wydatki na usugi pomocnicze. Cypr: Uwzgldniono finansowe wsparcie osb studiujcych za granic. Luksemburg: Na poziomach ISCED 1 i ISCED 2-4 nie s dostpne wydatki na usugi pomocnicze. Brak informacji dla poziomu ISCED 4. Wgry: Brak poyczek studenckich ze rde publicznych na poziomach ISCED 5-6. Malta: Brak informacji na temat przekazywania rodkw publicznych na rzecz placwek prywatnych na poziomach ISCED 1-6. Polska: Uwzgldniono wydatki na opiek nad dziemi na przedszkolnym poziomie ksztacenia. Portugalia: Brak zakadanych wydatkw emerytalnych. Brak informacji na temat transferw midzyrzdowych na edukacj. Brak poyczek studenckich ze rde publicznych. Brak informacji na temat przekazywania rodkw publicznych na rzecz placwek prywatnych na poziomie ISCED 0. Na poziomach ISCED 0-4 nie s dostpne wydatki na usugi pomocnicze. Brak informacji na temat przekazywania rodkw publicznych na rzecz instytucji prywatnych innych ni gospodarstwa domowe na poziomach ISCED 1-4. Na poziomach ISCED 0 i ISCED 5-6 nie s dostpne wydatki na usugi pomocnicze. Portugalia i Norwegia: Na poziomie ISCED 0 nie s dostpne wydatki na usugi pomocnicze. Sowenia: Wydatki na poziomie ISCED 2 uwzgldniono w danych dla poziomu ISCED 1. Sowacja: Nie uwzgldniono stypendiw i innych dotacji na poziomie ISCED 0-1. Nie uwzgldniono przekazywania rodkw na rzecz gospodarstw domowych na poziomie rednim I stopnia przez lokalne samorzdy na poziomach ISCED 2-4. Wydatki na poziomie ISCED 5B wczono do wydatkw na poziomie ISCED 3. Zjednoczone Krlestwo: Korekta PKB dla roku finansowego trwajcego od 1 kwietnia do 31 marca. Islandia: Wydatki na usugi pomocnicze nie s dostpne. Nie uwzgldniono wydatkw na badania i rozwj na poziomach ISCED 5-6. Liechtenstein: Brak poyczek studenckich ze rde publicznych na poziomach ISCED 2-4. Norwegia: Jeli bra pod uwag tylko kontynentalny PKB Norwegii (z wyczeniem platform naftowych i transportu midzynarodowego), wydatki na edukacj wyraone w formie odsetka PKB rosn do poziomu 7,3%. Chorwacja: Brak informacji na temat przekazywania rodkw publicznych na rzecz placwek prywatnych. Brak bezporednich wydatkw samorzdw lokalnych na rzecz niezalenych placwek prywatnych na poziomach ISCED 1-4. Wydatki na poziomie ISCED 2 s uwzgldnione w danych dla poziomu ISCED 1. Brak bezporednich wydatkw na rzecz niezalenych placwek prywatnych na poziomach ISCED 5-6.

OGLNE ROCZNE KOSZTY JEDNOSTKOWE NA UCZNIA/STUDENTA W LATACH 20002008 WZROSY W NIEMAL WSZYSTKICH PASTWACH EUROPEJSKICH
Nominalne kwoty jednostkowe w przeliczeniu na ucznia/studenta wzrosy we wszystkich pastwach europejskich. Oglny roczny koszt jednostkowy na ucznia/studenta placwki publicznej w roku 2000 w 27 pastwach UE wynosi 4689 EUR PPS (standard siy nabywczej), a w roku 2008 6288 EUR PPS (5430 EUR PPS w roku 2008 przy staych cenach). Oznacza to nominalny wzrost w latach 2000-2008 oglnej cznej kwoty jednostkowej w przeliczeniu na ucznia/studenta wynoszcy 34%. Jednake jeli wzi pod uwag zmiany cen w okresie 2000-2008, poziom wydatkw w przeliczeniu na ucznia/studenta przy staych cenach wynisby tylko 16%. We wszystkich innych pastwach realna kwota jednostkowa wzrosa: w Republice Czeskiej, Irlandii, na Malcie i na Sowacji 1,5 raza, a na Cyprze 1,7 raza (w latach 2002-2008).

89

F I N A N S OW A N I E Rysunek D2: Trendy w rocznych wydatkach na pastwowe placwki edukacyjne w przeliczeniu na ucznia/studenta (ISCED 0-6) w PPS EUR (tysice), 2000 i 2008 (stay poziom cen)

2000

2008 (d) (stay poziom cen z 2000)

2008 (d) (stay poziom cen z 2000)

2000
UE-27
Rok odniesienia

BE

BG

CZ

DK

DE

EE
2001

IE

EL
20002005

ES

FR

IT

CY

LV

LT
20052008

LU
20012007

HU

2000 2008
Rok odniesienia

4689 6288 MT

5877 7518 8705 NL

1244 2419 2801 AT

2627 4007 4641 PL

2003-2008

7108 7564 8759 PT

4879 5578 6459 RO

20002007

1796 3638 4213 SI

20032008

4297 6857 7941 SK

3033 4084 : FI

4830 6973 8074 SE

5899 6358 7363 UK

5982 6043 6997 IS

4508 8609 9969 LI

2002

1654 3594 4162 NO

2227 3141 3637 CH

20012008

9411 11292 : HR
20022008

2495 3632 4206 TR

20002004

2008 (d) 5430

2000 2008

3642 6832

5502 6521 7552

: : :

2573 3527 4085

4118 4493 5203

808 2220 :

5441 5652 6545

1716 3061 3545

5010 6016 6966

6272 7017 8126

4163 5805 6722

5758 7330 8488

7849 7755 8980

7788 8893 10298

7302 8218 9517

2282 3680 4261

982 1188 :

2008 (d) 5900

2008(d) warto wydatkw w roku 2008 przy zachowaniu staego poziomu cen z 2000 roku

rdo: Eurostat, UOE i sprawozdania krajowe (dane uzyskane w czerwcu 2011 roku).

Objanienia (Rysunek D2 i D3)

Roczne nakady na ucznia/studenta w instytucjach sektora publicznego pokazuj, ile pienidzy administracja centralna, regionalna i lokalna, gospodarstwa domowe i inne podmioty prywatne (przedsibiorstwa i organizacje pozarzdowe) przeznaczaj na ucznia/studenta w celu pokrycia kosztw kadry oraz wydatkw biecych i inwestycyjnych. Wskanik zosta obliczony przez podzielenie oglnych rocznych wydatkw przez liczb osb uczcych si w penym wymiarze godzin.. W celu wyeliminowania rnic cenowych midzy poszczeglnymi pastwami wysoko rocznych wydatkw zostaa przeliczona na euro (PPS euro standard siy nabywczej euro). Dane dotyczce PPS z 2008 roku zostay zdewaluowane do poziomu cen z 2000 roku, by wyeliminowa wpyw inflacji. Wicej informacji zob. cz Glosariusz i narzdzia statystyczne.

90

F I N A N S OW A N I E Dodatkowe uwagi
27 pastw UE: Dane szacunkowe. Belgia: Brak przekazywania rodkw publicznych na rzecz instytucji prywatnych innych ni gospodarstwa domowe w roku 2008 na poziomach ISCED 1-4. 2000 wydatki nie uwzgldniaj Wsplnoty Niemieckojzycznej oraz wpat od instytucji prywatnych innych ni gospodarstwa domowe na rzecz placwek edukacyjnych na poziomach ISCED 1 oraz ISCED 2-3 we Wsplnocie Flamandzkiej. Dania: Nie uwzgldniono wydatkw na badania i rozwj za lata 2005-2008. Nie uwzgldniono wydatkw na poziomie ISCED 4 za lata 2000-2002. Estonia: Dane dotycz lat 2001 i 2008. Informacje na temat wpat od agencji midzynarodowych i z innych rde zagranicznych oraz wpaty z gospodarstw domowych i innych instytucji prywatnych na rzecz publicznych placwek edukacyjnych w roku 2008 nie s dostpne. Wydatki prywatne z roku 2001 uwzgldniono tylko czciowo. Irlandia: W przypadku danych za rok 2008 brak danych na temat wpat instytucji prywatnych innych ni gospodarstwa domowe na rzecz publicznych placwek edukacyjnych (z wyjtkiem poziomw ISCED 5-6), brak danych na temat bezporednich wydatkw lokalnych samorzdw na poziomie ISCED 1. Grecja: Dane dotycz lat 2000 i 2005. Brak danych na temat zakadanych wydatkw emerytalnych z roku 2000. Hiszpania: Brak danych na temat przekazywania rodkw od instytucji prywatnych innych ni gospodarstwa domowe w roku 2008, z wyjtkiem poziomw ISCED 5-6. Brak danych na temat wydatkw na badania i rozwj na poziomach ISCED 5-6. Litwa: ISCED 1 i ISCED 2-3 (programy oglnoksztacce): informacje na temat wpat od agencji midzynarodowych i z innych rde zagranicznych oraz wpat od instytucji prywatnych na rzecz publicznych placwek edukacyjnych w roku 2008 nie s dostpne. Luksemburg: Dane dotycz lat 2001 i 2007. Brak danych dla roku 2007 na temat wydatkw na usugi pomocnicze, wydatkw na poziomy ISCED 4 oraz ISCED 5-6, wpat od agencji midzynarodowych i z innych rde zagranicznych na rzecz publicznych placwek edukacyjnych oraz wpat z gospodarstw domowych na rzecz publicznych placwek edukacyjnych. Brak danych na temat zakadanych wydatkw emerytalnych i wydatkw na poziomy ISCED 5-6. Malta: 2000 ekwiwalent osb ksztaccych si w penym wymiarze godzin jest szacowany poprzez przyjcie, e odpowiada on wszystkim osobom uczcym si w penym wymiarze godzin oraz poowie osb uczcych si w niepenym wymiarze godzin. Od roku 2005 szacunki dotyczce rzdowych wydatkw na edukacj s uzupeniane o dane administracyjne z Wydziau Systemu Rachunkowoci Budetowej Rzdu Centralnego oraz z rocznych rozlicze niezalenych od rzdu placwek edukacyjnych. Holandia: Brak danych na temat przekazywania rodkw od instytucji prywatnych innych ni gospodarstwa domowe oraz agencji midzynarodowych i z innych rde zagranicznych na rzecz pastwowych placwek edukacyjnych w roku 2008 na poziomach ISCED 1-4. Polska: Dane dotycz lat 2003 i 2008. Brak danych na temat wpat od agencji midzynarodowych i z innych rde zagranicznych oraz instytucji prywatnych innych ni gospodarstwa domowe na rzecz placwek edukacyjnych sektora publicznego. Portugalia: Brak informacji na temat zakadanych wydatkw emerytalnych i wydatkw na poziomie lokalnych samorzdw (z wyjtkiem poziomw ISCED 5-6 w roku 2008). Brak danych na temat przekazywania rodkw od instytucji prywatnych innych ni gospodarstwa domowe oraz od agencji midzynarodowych i z innych rde zagranicznych na rzecz pastwowych placwek edukacyjnych w roku 2008 na poziomach ISCED 5-6. W roku 2000 ekwiwalent osb ksztaccych si w penym wymiarze godzin jest szacowany poprzez przyjcie, e odpowiada on wszystkim osobom uczcym si w penym wymiarze godzin oraz poowie osb uczcych si w niepenym wymiarze godzin. Brak danych na temat liczby dzieci uczcych si na poziomie ISCED 0. Rumunia: Dane dotycz lat 2000 i 2007. W roku 2000 ekwiwalent osb ksztaccych si w penym wymiarze godzin jest szacowany poprzez przyjcie, e odpowiada on wszystkim osobom uczcym si w penym wymiarze godzin oraz poowie osb uczcych si w niepenym wymiarze godzin. Dane za rok 2007 s bardzo niepewne. Sowenia: Dane na rysunku dotycz lat 2003 i 2008. Zjednoczone Krlestwo: Przeksztacenie wydatkw na edukacj z roku finansowego trwajcego od 1 kwietnia do 31 marca na rok kalendarzowy. Islandia: Brak danych za rok 2008 dotyczcych wydatkw na badania/rozwj oraz wydatkw na usugi pomocnicze oraz wpat od agencji midzynarodowych i z innych rde zagranicznych na rzecz publicznych placwek edukacyjnych. Brak danych na temat wydatkw na poziomie ISCED 0 za rok 2000. Liechtenstein: Dane dotycz roku 2002. Brak danych za rok 2008 dotyczcych wydatkw na szkolnictwo wysze oraz wpat z gospodarstw domowych i innych instytucji prywatnych na rzecz pastwowych placwek edukacyjnych. Ekwiwalent osb ksztaccych si w penym wymiarze godzin za rok 2002 jest szacowany poprzez przyjcie, e odpowiada on wszystkim osobom uczcym si w penym wymiarze godzin oraz poowie osb uczcych si w niepenym wymiarze godzin. Norwegia: Brak informacji na temat przekazywania rodkw przez instytucje prywatne na rzecz publicznych placwek edukacyjnych z wyjtkiem wydatkw gospodarstw domowych na poziomie ISCED 0 w roku 2008. Szwajcaria: Dane dotycz lat 2001 i 2008. Wydatki publiczne dotycz publicznych placwek edukacyjnych za rok 2001. Brak informacji na temat wpat od gospodarstw domowych i innych instytucji prywatnych na rzecz publicznych placwek edukacyjnych za rok 2008. Chorwacja: Dane dotycz lat 2002 i 2008. W roku 2002 ekwiwalent osb ksztaccych si w penym wymiarze godzin jest szacowany poprzez przyjcie, e odpowiada on wszystkim osobom uczcym si w penym wymiarze godzin oraz poowie osb uczcych si w niepenym wymiarze godzin. Brak informacji na temat wpat od instytucji prywatnych innych ni gospodarstwa domowe na rzecz publicznych placwek edukacyjnych za rok 2008.

WYDATKI W PRZELICZENIU NA UCZNIA ROSN WRAZ Z POZIOMEM KSZTACENIA

W Unii Europejskiej redni roczny koszt ksztacenia ucznia w szkole redniej (ISCED 2-4, 6 129 PPS EUR) jest wyszy ni w szkole podstawowej (ISCED 1, 5 316 PPS EUR). W przypadku studentw redni koszt by niemal dwa razy wyszy ni uczniw szk podstawowych (9 424 PPS EUR). W Niemczech i na Cyprze rnica kosztw jednostkowych midzy szkolnictwem podstawowym i wyszym jest o wiele wysza wydatki w przeliczeniu na studenta pastwowych szk wyszych trzykrotnie przekraczaj nakady na ucznia szk podstawowych.

91

F I N A N S OW A N I E

W niektrych pastwach wystpuj stosunkowo niewielkie rnice midzy poszczeglnymi poziomami edukacji. Dotyczy to zwaszcza Woch, otwy, Sowenii i Islandii, gdzie koszt jednostkowy w edukacji wyszej jest porwnywalny z edukacj podstawow. Rnice midzy pastwami zdaj si powiksza wraz z poziomem ksztacenia. Koszt jednego ucznia uczcego si w szkole podstawowej sektora publicznego waha si od 2232 EUR PPS w Bugarii do 10 746 EUR PPS w Luksemburgu, a koszt studenta pastwowych uczelni wyszych od 3474 EUR PPS na otwie do 23 103 EUR PPS na Cyprze. Wysoko kwot w Danii, Luksemburgu, Sowenii, na Sowacji i w Chorwacji naley interpretowa ostronie, poniewa cakowite wydatki publiczne na edukacj nie zawsze da si dokadnie podzieli na poszczeglne poziomy edukacyjne.
Rysunek D3: Roczne wydatki instytucji sektora publicznego na ucznia/studenta z podziaem na poziomy ksztacenia (ISCED 1, 2-4 i 5-6) w PPS EUR (tysice), 2008
(PPS EUR x 1000)

ISCED 1
PPS EUR x 1000

ISCED 2-4
DE 4,6 5,3 12,6 RO : : : EE 4,2 4,7 6,0 SI 7,2 5,5 6,5 IE 6,1 8,2 12,8 SK 3,2 3,1 5,1 EL : : : FI 5,5 6,8 12,2 ES 6,4 8,9 10,8 SE 7,0 7,6 15,9

ISCED 5-6
FR 5,2 8,7 11,6 UK 6,4 7,2 : IT 6,6 7,1 7,2 IS 8,3 7,1 8,8 CY 7,6 10,9 23,1 LI 8,5 9,6 : LV 4,3 4,2 3,5 NO 8,8 10,1 16,1 LT 2,8 3,5 5,0 CH 7,0 10,3 16,7 LU 10,7 16,5 : HR 3,4 3,7 7,5 HU 3,5 3,6 5,7 TR : : :

ISCED 1 ISCED 2-4 ISCED 5-6 ISCED 1 ISCED 2-4 ISCED 5-6

UE 5,3 6,1 9,4 MT 5,0 7,6 9,6

BE 7,6 9,0 12,8 NL 5,6 7,6 13,4

BG 2,2 2,3 4,9 AT : : :

CZ 2,9 4,8 7,1 PL 3,8 3,6 5,5

DK 8,1 8,3 13,5 PT 4,1 5,8 8,2

rdo: Eurostat, UOE i sprawozdania krajowe (dane uzyskane w czerwcu 2011 roku).

Objanienia Zob. Rysunek D2. Dodatkowe uwagi (zob. te Rysunek D2)

Dania: ISCED 2-4, ISCED 5-6 wydatki na poziomie ISCED 4 s czciowo uwzgldnione w poziomach ISCED 2-4 i ISCED 5-6. Irlandia i Portugalia: Brak informacji na temat wydatkw pomocniczych na poziomach ISCED 5-6. Wochy: ISCED 2-4 brak informacji na temat wydatkw na poziomie ISCED 4 oraz wpat od agencji midzynarodowych i z innych rde zagranicznych na rzecz publicznych placwek edukacyjnych. Luksemburg: Brak informacji na temat wydatkw pomocniczych na poziomie ISCED 1 oraz ISCED 2-4. ISCED 2-4 brak informacji na temat wydatkw na poziomie ISCED 4. Portugalia: ISCED 1 oraz ISCED 2-4 brak informacji na temat wydatkw na poziomie lokalnych samorzdw. ISCED 2-4 i ISCED 5-6 wydatki na poziomie ISCED 4 s czciowo uwzgldnione w poziomach ISCED 3 i ISCED 56. Sowenia: Wydatki na poziomie ISCED 2 s uwzgldnione w danych dla poziomu ISCED 1. Sowacja: Wydatki na poziomie ISCED 5B s uwzgldnione w danych dla poziomu ISCED 3. Szwecja: Brak informacji na temat wpat agencji midzynarodowych i z innych rde zagranicznych na rzecz publicznych placwek edukacyjnych na poziomach ISCED 1 oraz ISCED 2-4. Zjednoczone Krlestwo: ISCED 1 i ISCED 2-4 przeksztacenie wydatkw na edukacj z roku finansowego trwajcego od 1 kwietnia do 31 marca na rok kalendarzowy. Norwegia: ISCED 5-6 brak informacji na temat wpat od agencji midzynarodowych i z innych rde zagranicznych na rzecz publicznych placwek edukacyjnych. Chorwacja: ISCED 1 i ISCED 2-4 wydatki na poziomie ISCED 2 uwzgldniono w danych dotyczcych poziomu ISCED 1.

92

F I N A N S OW A N I E

PRYWATNE FINANSOWANIE EDUKACJI WCI JEST ZJAWISKIEM MARGINALNYM

Wydatki na edukacj s pokrywane z dwch odrbnych rodzajw rde: funduszy publicznych i funduszy prywatnych. Nakady publiczne obejmuj bezporednie opacanie wszystkich zasobw edukacyjnych w sektorze publicznym (niezalenie od szczebla administracyjnego), natomiast wydatki prywatne odnosz si do pokrywania czesnego (i innego rodzaju opat) przede wszystkim przez gospodarstwa domowe (tzn. uczniw i ich rodziny), firmy i organizacje pozarzdowe. Poniewa ksztacenie obowizkowe najczciej odbywa si bez opat ze strony uczniw i studentw, odsetek finansowania ze rde prywatnych w wikszoci pastw w znacznym stopniu okrelaj strategie finansowania ksztacenia przedszkolnego (zob. Rysunek D6) i szkolnictwa wyszego (zob. Rysunek D11). Chodzi o fakt uiszczania (lub nie) przez uczniw i studentw czesnego oraz jego wysoko. Stosunek wielkoci finansowania edukacji ze rde publicznych i prywatnych wie si te ze stopniem autonomii instytucji w zakresie gromadzenia funduszy ze rde prywatnych i okrelania sposobu wydawania takich funduszy (zob. Rysunek B13). Na stosunek publicznych i prywatnych nakadw na edukacj moe rwnie wpywa wysoko oraz metody finansowania subsydiowanych szk prywatnych (zob. Rysunek D8).
Rysunek D4: Proporcje nakadw na edukacj (ISCED 0-6) ze rde publicznych i prywatnych, 2008

Finansowanie prywatne
UE Finansowanie publiczne 86,2 Finansowanie prywatne 13,8 MT Finansowanie publiczne 95 Finansowanie prywatne 5 BE 94,3 5,7 NL 83,6 16,4 BG 87,2 12,8 AT 90,8 9,2 CZ 87,3 12,7 PL 87,1 12,9 DK 92,2 7,8 PT 90,5 9,5 DE 85,4 14,6 RO : : EE 94,7 5,3 SI 88,4 11,6 IE 93,8 6,2 SK 82,5 17,5

Finansowanie publiczne
EL : : FI 97,4 2,6 ES 87,1 12,9 SE 97,3 2,7 FR 90 10 UK 69,5 30,5 IT 91,4 8,6 IS 90,9 9,1 CY 82,7 17,3 LI : : LV 90,1 9,9 NO 98,2 1,8 LT 90,1 9,9 CH 90,3 9,7 LU : : HR 92,2 7,8 HU : : TR : :

rdo: Eurostat, UOE (dane uzyskane w czerwcu 2011 roku).

Objanienia
Wskanik pokazuje poziom wydatkw publicznych i prywatnych na placwki edukacyjne (publiczne i prywatne). Proporcja ostatecznych nakadw publicznych lub prywatnych odpowiada odsetkowi bezporednich wydatkw na edukacj ponoszonych przez prywatnych i publicznych odbiorcw zasobw edukacyjnych. Ostateczne wydatki publiczne obejmuj bezporednie opacanie zasobw edukacyjnych przez sektor publiczny oraz patnoci na rzecz placwek edukacyjnych i innych podmiotw prywatnych. Ostateczne wydatki prywatne obejmuj czesne i wszystkie inne opaty na rzecz placwek edukacyjnych. W wikszoci pastw nie s dostpne patnoci innych podmiotw prywatnych na rzecz placwek edukacyjnych.

Dodatkowe uwagi
UE: Dane szacunkowe. Belgia: Dane nie uwzgldniaj placwek prywatnych oraz Wsplnoty Niemieckojzycznej. Brak informacji na temat rodkw przekazywanych przez instytucje prywatne inne ni gospodarstwa domowe na rzecz placwek publicznych dla poziomu ISCED 1-4. Dania: Dane nie uwzgldniaj bezporednich wydatkw na rzecz niezalenych placwek prywatnych. Nie uwzgldniono wydatkw na badania/rozwj. Estonia: Dane na temat wpat instytucji prywatnych na rzecz pastwowych placwek edukacyjnych s dostpne tylko czciowo. Irlandia: Brak informacji na temat wydatkw lokalnych samorzdw na szkoy podstawowe.

93

F I N A N S OW A N I E
Irlandia, Hiszpania i Portugalia: Brak danych na temat rodkw przekazywanych przez instytucje prywatne inne ni gospodarstwa domowe z wyjtkiem wpat na rzecz placwek publicznych na poziomach ISCED 5-6. Litwa: Brak informacji na temat wpat instytucji prywatnych na rzecz placwek edukacyjnych na poziomie ISCED 1 oraz programw oglnoksztaccych na poziomach ISCED 2 i 3. Holandia: Brak informacji na temat rodkw przekazywanych przez instytucje prywatne inne ni gospodarstwa domowe na rzecz placwek publicznych dla poziomw ISCED 0-4. Polska: Brak informacji na temat wpat od instytucji prywatnych innych ni gospodarstwa domowe na rzecz publicznych placwek edukacyjnych. Uwzgldniono wydatki na opiek nad dziemi na przedszkolnym poziomie ksztacenia. Portugalia: Brak informacji na temat wydatkw na poziomie samorzdw lokalnych z wyjtkiem wpat na rzecz publicznych instytucji szkolnictwa wyszego. Brak informacji na temat wydatkw gospodarstw domowych na rzecz placwek prywatnych, z wyjtkiem studiw wyszych. Brak informacji na temat przekazywania rodkw publicznych na rzecz placwek prywatnych. Sowacja: Brak informacji na temat wydatkw na rzecz niezalenych prywatnych placwek edukacyjnych. Islandia: Wydatki na usugi pomocnicze nie s dostpne. Norwegia: Wydatki gospodarstw domowych nie uwzgldniaj poziomw ISCED 1-3. Brak informacji na temat wpat od instytucji prywatnych innych ni gospodarstwa domowe na rzecz publicznych placwek edukacyjnych. Szwajcaria: Nie uwzgldniono wydatkw prywatnych z wyjtkiem wydatkw na rzecz niezalenych placwek prywatnych na poziomie ISCED 3 prowadzcych ksztacenie zawodowe lub przedzawodowe. Chorwacja: Dane na temat wpat instytucji prywatnych na rzecz pastwowych placwek edukacyjnych nie s dostpne.

Edukacja jest w znacznym stopniu finansowana ze rodkw publicznych. We wszystkich pastwach ze rodkw publicznych pokrywa si co najmniej 69% wydatkw edukacyjnych, biorc pod uwag wszystkie poziomy edukacji. W Belgii, Estonii, na Malcie, w Finlandii, Szwecji i Norwegii udzia nakadw publicznych wynosi okoo 95%. Udzia rodkw prywatnych moe by bardzo rny w poszczeglnych pastwach, ale w niektrych krajach bywa niedoszacowany ze wzgldu na brak kompletnych danych. Wynosi on od niecaych 5% w Szwecji, Finlandii i Norwegii do 30% w Zjednoczonym Krlestwie, a rednia dla 27 pastw UE wynosi 13,8%. Od 14,6% do 17,5% wydatkw na edukacj w Niemczech, na Cyprze, w Holandii i na Sowacji pochodzi ze rde prywatnych. W tej grupie pastw Niemcy, Cypr i Holandia charakteryzuj si stosunkowo wysokim poziomem pomocy finansowej dla uczniw i studentw (od 10% do 14% wszystkich wydatkw na edukacj), natomiast na Sowacji i w Zjednoczonym Krlestwie warto wsparcia finansowego dla uczniw i studentw jest do niska (okoo 6%; zob. Rysunek D9). Na poziomie 27 pastw UE finansowanie ze rde publicznych stanowio 88,5% wydatkw na edukacj w roku 2000, ale tylko 86,2% w roku 2008, co sugerowaoby, e wysoko nakadw prywatnych w latach 2000-2008 nie wzrosa znaczco. Na szczeblu krajowym oprcz istotnych rnic w zakresie nakadw prywatnych mona zaobserwowa sprzeczne trendy. I tak w latach 2000-2008 poziom finansowania ze rodkw prywatnych podwoi si w Zjednoczonym Krlestwie oraz wzrs piciokrotnie na Sowacji (z 3,6% do 17,5%) i siedmiokrotnie w Portugalii (z 1,4% do 9,5%). Z drugiej strony zmniejszy si o poow na Cyprze (z 35% w roku 2000 do 17% w 2008) i Malcie (z 11% w 2000 r. do 5% w 2005).

WYDATKI KADROWE STANOWI PONAD 70% WSZYSTKICH WYDATKW NA EDUKACJ

Wydatki placwek edukacyjnych sektora publicznego dziel si na dwie gwne kategorie wydatki biece i inwestycyjne. Do wydatkw biecych nale pensje i koszty zwizane z personelem, a take koszty utrzymania budynkw, zakup materiaw edukacyjnych i zasoby operacyjne (koszty codzienne). Wydatki inwestycyjne obejmuj nakady na rodki trwalsze ni jednoroczne (w tym budowa, renowacja i znaczce naprawy obiektw oraz zakup i naprawa wyposaenia). Wydatki biece stanowi ponad 84% nakadw placwek publicznych we wszystkich pastwach, a w tych ramach najwaniejsz kategori s wydatki na kadry. Do czynnikw wpywajcych na poziom kosztw zwizanych z personelem naley struktura rocznego wynagrodzenia nauczycieli brutto (zob. Rysunek E13) oraz struktura wiekowa pracownikw dydaktycznych na rnych poziomach edukacji (zob. Rysunki E11 i E12).

94

F I N A N S OW A N I E

We wszystkich 27 pastwach UE koszty kadrowe to rednio 70% rocznych wydatkw na edukacj. Kwota ta jest blisza 85% w Belgii i Portugalii, a w Republice Czeskiej, na Sowacji i w Finlandii nie przekracza 60%. W tej ostatniej grupie inne wydatki biece stanowi mniej ni jedn trzeci wydatkw rocznych. Jeli chodzi o wydatki inwestycyjne, midzy poszczeglnymi pastwami da si dostrzec istotne rnice. Niektre kraje, takie jak Belgia, Sowacja, Portugalia i Chorwacja, przeznaczaj niemal wszystkie zasoby na wydatki biece, ograniczajc wydatki inwestycyjne do poziomu poniej 5%. W roku 2008 wydatki inwestycyjne stanowiy nie wicej ni 16% oglnych rocznych nakadw placwek sektora publicznego najwysze wartoci odnotowano w Bugarii (14%), na Cyprze (14,9%) i otwie (15,8%). Na poziomie UE udzia wydatkw inwestycyjnych w latach 2000 i 2008 pozosta na niezmiennym poziomie i wynosi odpowiednio 8,3% i 8,9%. Jednake w niektrych pastwach w tym okresie doszo do znaczcych zmian. Poziom wydatkw inwestycyjnych wzrs w latach 2000-2008 w Bugarii (+12 punktw procentowych), Cyprze (+7 punktw procentowych) i otwie (+7 punktw procentowych). Z kolei do spadku tego poziomu doszo na Wgrzech (-4 punkty procentowe), Malcie (-4 punkty procentowe) i w Islandii (-5 punktw procentowych).
Rysunek D5: Rozkad cakowitych rocznych wydatkw placwek sektora publicznego (ISCED 0-6) na najwaniejsze kategorie, 2008

Inwestycyjne
Inwestycyjne Biece kadry Biece inne Inwestycyjne Biece kadry Biece inne UE 8,9 70,2 20,8 MT 8,0 71,6 20,4 BE 4,1 82,3 13,6 NL 13,6 67,7 18,7 BG 14,0 60,6 25,5 AT : : : CZ 10,0 53,2 36,8 PL 8,0 60,5 31,5 DK 5,3 77,0 17,7 PT 3,5 84,2 12,3 DE 7,6 71,3 21,1 RO : : :

Biece kadry
EE : : : SI 11,1 67,2 21,7 IE 9,2 72,9 18,0 SK 4,7 57,7 37,6 EL : : : FI 7,1 59,9 33,0 ES 12,5 70,4 17,1 SE 5,9 63,5 30,5

Biece inne
FR 9,5 73,6 16,9 UK 8,3 71,5 20,2 IT 5,9 74,7 19,4 IS 8,1 68,7 23,3 CY 14,9 73,0 12,0 LI : 69,8 30,2 LV 15,8 65,9 18,3 NO 11,3 66,6 22,1 LT 9,0 71,4 19,6 CH 7,8 76,6 15,6 LU : : : HR 3,4 61,2 35,4 HU 5,8 69,0 25,2 TR : : :

rdo: Eurostat, UOE (dane uzyskane w czerwcu 2011 roku).

Objanienia
Cakowite wydatki placwek edukacyjnych mona generalnie podzieli na wydatki biece i inwestycyjne. Wydatki biece dziel si na dwie kolejne kategorie wydatki na kadry i inne wydatki biece. Rozkad kosztw rni si w zalenoci od poziomu zarobkw nauczycieli i wspczynnika uczniw do nauczycieli, a take od tego, czy placwki s wacicielami czy najemcami budynkw, w ktrych si mieszcz, oraz czy zaopatruj uczniw w podrczniki i oferuj inne usugi (na przykad posiki lub zakwaterowanie) poza ksztaceniem. Odsetek kadej kategorii wydatkw jest obliczany jako odsetek cakowitych wydatkw rocznych.

Dodatkowe uwagi
UE: Dane szacunkowe. Belgia: Dane nie uwzgldniaj niezalenych placwek prywatnych oraz Wsplnoty Niemieckojzycznej. Brak informacji na temat rodkw przekazywanych przez instytucje prywatne inne ni gospodarstwa domowe na rzecz publicznych placwek edukacyjnych na poziomach ISCED 1, ISCED 2-3 i ISCED 4. Dania: Nie uwzgldniono wydatkw na badania/rozwj.

95

F I N A N S OW A N I E
Polska: Brak danych na temat wpat od agencji midzynarodowych i z innych rde zagranicznych oraz instytucji prywatnych innych ni gospodarstwa domowe na rzecz placwek edukacyjnych sektora publicznego. Portugalia: Wydatki na poziomie samorzdw lokalnych s dostpne tylko w przypadku szkolnictwa wyszego. Brak zakadanych wydatkw emerytalnych. Dane na temat wpat od agencji midzynarodowych i z innych rde zagranicznych oraz instytucji prywatnych innych ni gospodarstwa domowe na rzecz placwek edukacyjnych sektora publicznego s dostpne tylko w przypadku szkolnictwa wyszego. Islandia: Wydatki na usugi pomocnicze nie s dostpne. Brak informacji na temat wpat agencji midzynarodowych i z innych rde zagranicznych na rzecz publicznych placwek edukacyjnych. Nie uwzgldniono wydatkw na badania/rozwj. Norwegia: Brak informacji na temat rodkw przekazywanych przez instytucje prywatne na rzecz publicznych placwek edukacyjnych z wyjtkiem wydatkw gospodarstw domowych na poziomie przedszkolnym. Szwajcaria: Brak informacji na temat wpat od gospodarstw domowych i innych instytucji prywatnych na rzecz publicznych placwek edukacyjnych. Chorwacja: Brak informacji na temat wpat od instytucji prywatnych innych ni gospodarstwa domowe na rzecz publicznych placwek edukacyjnych.

NIEOBOWIZKOWE KSZTACENIE PRZEDSZKOLNE CORAZ CZCIEJ JEST DOSTPNE BEZPATNIE

W poowie badanych pastw publiczne placwki przedszkolne (ISCED 0) s bezpatne. W yranie pomaga to w uzyskiwaniu dostpu do edukacji przedszkolnej wszystkim dzieciom, zwaszcza pochodzcym z rodzin o niskich dochodach. Ponadto wysoko opat zwizanych z nieobowizkowym ksztaceniem przedszkolnym czsto uzalenia si od przychodw rodziny i innych kryteriw (zob. Rysunek D7). W kilku pastwach uczszczanie do wszystkich (publicznych i subsydiowanych prywatnych) placwek przedszkolnych jest bezpatne. Jednake w niektrych spord tych krajw placwki mog nakada opaty za ksztacenie przedszkolne niektrych rocznikw, zwaszcza w przypadku dzieci poniej okrelonego wieku (zazwyczaj trzech lat, kiedy to powinno rozpoczyna si poziom ISCED 0). Na przykad w Irlandii i Hiszpanii rodzice opacaj pierwsze lata lub pierwszy cykl ksztacenia przedszkolnego, ale nastpne s bezpatne. W Republice Czeskiej bezpatne s ostatnie lata ksztacenia przedszkolnego w instytucjach publicznych. W Szwecji przedszkola (lub klasy przedszkolne) przysuguj bezpatnie dzieciom cztero- i picioletnim. We Francji, Woszech, na otwie, w Portugalii i Rumunii placwki publiczne s bezpatne, a w sektorze prywatnym uiszcza si opaty wstpne. W Irlandii, Polsce i Zjednoczonym Krlestwie dostpne s bezpatne miejsca dla trzy- i czterolatkw w niepenym wymiarze godzin (co odpowiada poziomowi ISCED 0), a placwki mog oferowa opiek w dodatkowych godzinach za opat. Cho szkoy publiczne nie pobieraj opat od rodzicw, mog by zbierane opaty za usugi dodatkowe. Na przykad we Francji, Woszech i innych pastwach dotyczy to posikw i transportu.
Rysunek D6: Bezpatna i odpatna opieka przedszkolna prowadzona przez placwki przedszkolne (ISCED 0), 2010/11
Placwki publiczne Subsydiowane placwki prywatne

Bezpatne

Bezpatne w okrelonym zakresie

Patne

Nie dotyczy

rdo: Eurydice.

UK (1) = UK-ENG/WLS/NIR

Objanienia
Na rysunku przedstawiono wycznie tzw. edukacyjne placwki przedszkolne, ktrych kadra musi mie kwalifikacje pedagogiczne. Punkty opieki dziennej, obki i grupy zabaw (gdzie kadra nie musi mie kwalifikacji w dziedzinie pedagogiki) nie zostay ujte. Odpatne uczszczanie do placwek przedszkolnych dotyczy czesnego wymaganego od rodzicw dzieci, ktre maj bra udzia w ich programach, a nie opat za posiki lub okrelone (specjalne lub dodatkowe) fakultatywne zajcia nadobowizkowe.

96

F I N A N S OW A N I E Dodatkowe uwagi
Republika Czeska i Sowacja: W Republice Czeskiej tylko ostatni rok ksztacenia przedszkolnego w placwkach publicznych jest bezpatny. W Republice Czeskiej rodzice, ktrzy pobieraj zasiki socjalne albo zasiki dla rodzin zastpczych, nie musz uiszcza adnych opat. Grecja: Na poziomie ISCED 0 nie ma subsydiowanych placwek prywatnych. Hiszpania: Opieka jest bezpatna w przypadku drugiego cyklu edukacji przedszkolnej (3-6 lat) w szkoach publicznych i subsydiowanych szkoach prywatnych. Za pierwszy cykl ksztacenia przedszkolnego (0-3 lata) pobierane s opaty. Francja: Niemal wszystkie szkoy prywatne otrzymuj dotacje i opaty s bardzo niskie. Wgry: Na mocy ustawy o samorzdach lokalnych za edukacj przedszkoln odpowiadaj samorzdy. Jednak jeli instytucja prywatna przejmuje zadanie opieki przedszkolnej od samorzdu (na podstawie zawartego porozumienia), opieka nad dziemi jest bezpatna. Litwa: W okrelonych okolicznociach mona uzyska zwolnienie od opat, ale nie uwzgldniono tego na rysunku. Austria: W niektrych z dziewiciu landw w ostatnich latach zniesiono opaty za przedszkola niezalenie od wieku dzieci. Polska: Dzieciom przysuguje bezpatnie pi godzin dziennie edukacji i opieki w placwkach publicznych. Rumunia: W przypadku placwek prywatnych dane dotycz roku szkolnego 2006/07. Szwecja: Publiczne i prywatne przedszkola dla cztero- i piciolatkw, a take klasy przedszkolne s bezpatne. Zjednoczone Krlestwo (ENG/WLS/NIR): Instytucje prywatne i wolontariackie (subsydiowane placwki prywatne) otrzymuj dotacje rzdowe na prowadzenie bezpatnych miejsc w niepenym wymiarze godzin; mog te oferowa dodatkowe godziny opieki za opat. Zjednoczone Krlestwo (SCT): Dostpne s bezpatne miejsca w niepenym wymiarze godzin dla wszystkich trzy- i czterolatkw. Rodzice mog dopaca za dodatkowe godziny opieki. Wszystkie piciolatki s objte obowizkiem ksztacenia w penym wymiarze godzin, bezpatnym dla rodzicw, cho mog by nakadane opaty za opiek pozaszkoln. Do lokalnych wadz samorzdowych naley decyzja o finansowaniu opieki nad dziemi poniej trzeciego roku ycia, ale nie ma centralnych obowizkw w tym zakresie. Chorwacja: Za finansowanie edukacji przedszkolnej odpowiadaj samorzdy lokalne. Wikszo z nich wymaga od rodzicw wniesienia wkadu na poczet kosztw ksztacenia na poziomie przedszkolnym. Nieliczne samorzdy pokrywaj wszystkie koszty programw przedszkolnych (o ile dysponuj wystarczajcymi funduszami) i dlatego nie wymagaj opat od rodzicw.

STOSUJE SI RNE MECHANIZMY OBNIAJCE KOSZT EDUKACJI PRZEDSZKOLNEJ

We wszystkich pastwach, w ktrych za nieobowizkowe ksztacenie na poziomie przedszkolnym (ISCED 0) nakadane s opaty, oprcz szerszych strategii majcych zwalcza wykluczenie spoeczne istniej rne mechanizmy dostosowujce opaty wnoszone przez rodzicw. Stosowane s trzy gwne kryteria: przychd rodziny, liczba dzieci i status rodziny (tzn. rodzice samotnie wychowujcy dzieci). W przewaajcej wikszoci pastw tego rodzaju mechanizmy wspierajce funkcjonuj ju na szczeblu centralnym, a kluczowym czynnikiem s przychody rodziny. Wyjtek stanowi Republika Czeska, Litwa, Polska, Sowacja i Turcja. W Republice Czeskiej dyrektor placwki kadego roku wyznacza kwoty podstawowe, identyczne dla wszystkich dzieci. Jednake rodzice pobierajcy zasiki socjalne albo opiekujcy si dzieckiem i pobierajcy zasiek wychowawczy s zwolnieni z opat. W Polsce przychd rodziny jest brany pod uwag przez wadze lokalne, ktre mog zdecydowa o zwolnieniu z opat w przypadku trudnoci finansowych. Na Sowacji przedszkola nie nakadaj opat w roku poprzedzajcym ksztacenie obowizkowe, jeli opiekun prawny dziecka otrzymuje zapomog z powodu ubstwa materialnego". W Turcji opaty okrela gubernator prowincji; wszyscy uczniowie w danym okrgu uiszczaj takie same kwoty. W wikszoci pastw przy ustalaniu podstawy obnienia opat lub zwolnienia z nich bierze si pod uwag kombinacj przychodu rodziny oraz liczby dzieci w gospodarstwie domowym. W Zjednoczonym Krlestwie istniej ulgi podatkowe dla rodzin uzyskujcych okrelony poziom dochodw, jeli dziecko uczszcza na dodatkowe, patne godziny opieki. W Luksemburgu od roku 2009 funkcjonuje system bonw na opiek nad dzieckiem. Umoliwia on czciowe zwolnienie z opat i obnienie wkadu finansowego rodzicw, by zachci rodziny do korzystania z profesjonalnych usug edukacyjnych. Bony te, przyznawane niezalenie od przychodw, uprawniaj dzieci do przynajmniej trzech darmowych godzin opieki w tygodniu. Dodatkowe godziny opieki s dostpne za zmienn opat godzinow uzalenion od przychodw rodziny i miejsca dziecka w rodzinie (np. pierwsze lub drugie dziecko). Oprcz kryteriw okrelonych centralnie niekiedy stosuje si inne kryteria na szczeblu lokalnym, by poszerzy dostpno edukacji przedszkolnej dla osb mniej zamonych. Na przykad w Estonii na poziomie centralnym brany jest pod uwag jedynie przychd rodziny, ale samorzdy lokalne mog uwzgldnia kryteria dodatkowe, takie jak liczba dzieci lub status rodziny. W Islandii wiele

97

F I N A N S OW A N I E

samorzdw stosuje dodatkowe kryteria, do ktrych moe nalee stan cywilny lub status zawodowy rodzicw, albo to, czy ksztac si oni w penym lub niepenym wymiarze godzin. W Danii, Niemczech i Austrii na okrelonych obszarach geograficznych obowizuj nisze opaty.
Rysunek D7: Czynniki brane pod uwag podczas przyznawania obniek lub zwolnie z opat w publicznych i subsydiowanych prywatnych placwkach przedszkolnych (ISCED 0), 2010/11
Przychd rodziny Liczba dzieci Status rodziny (samotni rodzice) Pooenie geograficzne Inne kryteria Brak opat

rdo: Eurydice.

UK (1) = UK-ENG/WLS/NIR

Objanienia
Na rysunku przedstawiono kryteria stosowane w dostosowywaniu opat nakadanych na rodzicw za uczestnictwo dzieci w programach oferowanych w placwkach przedszkolnych publicznych i subsydiowanych prywatnych.

Dodatkowe uwagi
Irlandia: Od stycznia 2010 roku peny rok edukacji przedszkolnej (zasadniczo od rana do wczesnego popoudnia) dla dzieci w wieku 3,3-4 lat prowadzony jest bezpatnie. Jeli rodzice chc skorzysta z caodniowej opieki nad dziemi, mog uzyska finansowanie na podstawie skali ruchomej w zalenoci od przychodw i posiadanych rodkw z Programu Subwencji Opieki nad Dziemi (Childcare Subvention Scheme CCSS). Jeli rodzic uczestniczy w kursie szkoleniowym prowadzonym przez komisj ksztacenia zawodowego albo przez krajow instytucj szkoleniow , moe te uzyska subsydiowan opiek nad dziemi w ramach Programu Opieki nad Dziemi, Edukacji i Szkole (Childcare, Education and Training Scheme CETS). Hiszpania: Opieka jest bezpatna w przypadku drugiego cyklu edukacji przedszkolnej (3-6 lat) w szkoach publicznych i subsydiowanych szkoach prywatnych. Za pierwszy cykl ksztacenia przedszkolnego (0-3 lat) pobierane s opaty. W pierwszym cyklu, a w niesubsydiowanych szkoach prywatnych take w drugim cyklu zagroone dzieci s uprawnione do pomocy finansowej w zalenoci od przychodu rodziny i liczby dzieci w rodzinie. Francja: Niemal wszystkie placwki prywatne otrzymuj dotacje i opaty s bardzo niskie. Prywatne opaty za posiki zale od przychodu rodziny. Wochy: Kryteria przyjmowania dzieci do przedszkoli samorzdowych. Austria: Prywatne opaty mog by zmieniane jeli bracia i siostry uczszczaj do tej samej instytucji przedszkolnej. Zjednoczone Krlestwo: Rodzice uzyskujcy przychody na poziomie niskim lub rednim mog uzyska zwolnienie z podatku dziki uldze na opiek nad dziemi pokrywajcej do 70% dodatkowych kosztw, o ile pracuj przynajmniej 16 godzin w tygodniu.

TAKIE SAME METODY FINANSOWANIA KADRY DYDAKTYCZNEJ W SZKOACH PUBLICZNYCH I SUBSYDIOWANYCH SZKOACH PRYWATNYCH
Na Wgrzech, w Holandii, Polsce, Finlandii i Szwecji nie ma rnic w wysokoci rodkw publicznych przekazywanych szkoom publicznym i subsydiowanym szkoom prywatnym. W Szwecji samorzd powinien przekazywa szkole subsydiowanej tak sam kwot za kadego ucznia jak kwota, ktr uiszczaby, gdyby ucze uczszcza do szkoy samorzdowej. Samorzd oblicza t kwot tak samo jak koszty wasnych szk, na podstawie budetu w przyszym roku fiskalnym. Samorzd musi te przekaza dotacj uzupeniajc w przypadku uczniw z upoledzeniem wymagajcym dodatkowych nakadw niepowizanych ze standardow dydaktyk. Z drugiej strony w niemal poowie pastw europejskich instytucje prywatne albo nie s subsydiowane Bugaria, Grecja, Rumunia i Zjednoczone Krlestwo (z wyjtkiem szk wyszych w Anglii) albo przyznawane im s rodki publiczne na wszystkie rodzaje wydatkw, obliczane odmiennymi metodami lub przekazywane na rnym poziomie w stosunku do szk publicznych.

98

F I N A N S OW A N I E

W innych krajach rodki publiczne przeznaczane na kadr dydaktyczn s przekazywane subsydiowanym szkoom prywatnym na takiej samej zasadzie, jak szkoom publicznym (nawet jeli inne rodzaje wydatkw pokrywa si w odmienny sposb). W Estonii, na otwie i w Austrii nakady na kadr dydaktyczn to jedyny rodzaj wydatkw, w przypadku ktrego szkoy publiczne s finansowane przez wadze tak samo jak subsydiowane szkoy prywatne. Na Malcie, Sowacji i w Chorwacji zarwno pracownicy dydaktyczni, jak i niedydaktyczni s opacani wedug tych samych metod, niezalenie od rodzaju szkoy, w ktrej pracuj. Wreszcie w Belgii, Francji (contrat dassociation), Portugalii i Sowenii (w przypadku szk certyfikowanych) wadze publiczne stosuj te same metody finansowania prywatnych placwek subsydiowanych i placwek sektora publicznego w przypadku wszystkich rodzajw wydatkw z wyjtkiem nakadw inwestycyjnych.
Rysunek D8: Poziomy i/lub metody finansowania stosowane przez wadze publiczne w zakresie subsydiowania prywatnych szk podstawowych i rednich I stopnia w porwnaniu ze szkoami publicznymi, 2010/11

Te same poziomy/metody finansowania pracownikw dydaktycznych Te same poziomy/metody finansowania pracownikw dydaktycznych i niedydaktycznych + Wydatki inwestycyjne + Wydatki biece

Te same poziomy/metody obliczania dla wszystkich kategorii zasobw Rne poziomy/metody obliczania dla wszystkich kategorii zasobw Brak subsydiowania szk prywatnych

rdo: Eurydice.

Objanienia
Placwka uznawana jest za publiczn, gdy jest kontrolowana i zarzdzana: 1) bezporednio przez publiczn agencj bd wadze owiatowe, lub 2) bezporednio przez agencj rzdow bd organ zarzdzajcy (rada, komisja itp.), ktrego czonkowie s w wikszoci powoywani przez wadze publiczne albo wybierani w publicznych wyborach. Placwka jest klasyfikowana jako prywatna, jeli jest kontrolowana i zarzdzana przez organizacj pozarzdow (np. koci, zwizek zawodowy lub przedsibiorstwo) albo jego rada zarzdzajca skada si z czonkw w wikszoci niewybieranych przez organ publiczny. Subsydiowana placwka prywatna (zalena od rzdu) to taka, ktra otrzymuje przynajmniej 50% podstawowych funduszy z agencji rzdowej albo ktrej pracownicy dydaktyczni s opacani przez agencj rzdow bezporednio lub przez rzd. Niezalena placwka prywatna to taka, ktra otrzymuje mniej ni 50% funduszy podstawowych od agencji rzdowych lub ktrej pracownicy dydaktyczni nie s opacani przez agencj rzdow.

Dodatkowe uwagi
Belgia: Subsydiowane placwki prywatne mog wykorzystywa otrzymywane pienidze na pokrycie kosztw operacyjnych albo wynagrodzenia dla pracownikw niedydaktycznych; dotyczy to take szk pod zarzdem prowincji i samorzdw. Z kolei szkoy zarzdzane przez Wsplnoty otrzymuj wicej rodkw na potrzeby personelu niepedagogicznego. Republika Czeska: Dopaty pastwowe nie pokrywaj nakadw inwestycyjnych ich koszty musi ponosi zaoyciel szkoy. Estonia: Z budetu rzdu centralnego finansowane s niektre wydatki biece, takie jak podrczniki i posiki w szkole na tych samych zasadach dla szk prywatnych, rzdowych i samorzdowych.

99

F I N A N S OW A N I E
Francja: Na rysunku przedstawiono sytuacj wikszoci subsydiowanych szk prywatnych, w ktrych obowizuje contrat d'association. W szkoach prywatnych, gdzie funkcjonuje contrat simple, tylko finansowanie kadr dydaktycznych jest podobne w placwkach prywatnych i publicznych, inne kategorie wydatkw nie s pokrywane przez publiczne wadze owiatowe. Sowenia: Szkoy prywatne otrzymuj 85% finansowania przekazywanego szkoom publicznym na pokrycie kosztw wynagrodzenia i materiaw; certyfikowane szkoy prywatne uzyskuj 100% tego finansowania. Na rysunku przedstawiono szkoy prywatne bez certyfikatu. Zjednoczone Krlestwo (ENG): Przedstawione tu subsydiowane szkoy prywatne to szkoy wysze, ktre mog nie pobiera opat. Istniej te patne szkoy prywatne, ktre podobnie jak w innych czciach Zjednoczonego Krlestwa nie s subsydiowane ze rde publicznych. Zjednoczone Krlestwo (SCT): Dofinansowanie ze rde publicznych otrzymuje bardzo niewiele prywatnych szk subsydiowanych.

GRANTY I KREDYTY STUDENCKIE W SZKOLNICTWIE WYSZYM TO WANA DZIEDZINA PUBLICZNYCH WYDATKW NA EDUKACJ
Kraje Unii Europejskiej przeznaczaj na bezporednie wsparcie publiczne uczniw i studentw rednio 6,4% cakowitych wydatkw publicznych na edukacj. Jednake w poszczeglnych pastwach istniej wyrane rnice co do oglnego poziomu finansowania bezporedniego, a take znaczce rozbienoci w kwotach przekazywanych uczniom i studentom na rnych poziomach ksztacenia. Bugaria, Dania, Cypr i Holandia przekazuj na ten cel przynajmniej dwa razy wicej ni wynosi rednia dla Unii Europejskiej. Z drugiej strony niemal poowa pastw czonkowskich wydaje mniej ni wynosi rednia dla 27 pastw UE. Analizowane tu wielkoci odnosz si wycznie do bezporedniego wsparcia udzielanego uczniom/studentom, co nie pozwala na pene zmierzenie rzeczywistego poziomu pomocy, jaka moe by udzielana rodzinom. Nie uwzgldnia si na przykad ulg podatkowych ani dodatkw rodzinnych dostpnych od poziomu podstawowego do redniego II stopnia (zob. Rysunki D10 i D13). Edukacja na poziomie podstawowym i rednim jest prowadzona bezpatnie we wszystkich pastwach, natomiast studia wysze mog by patne. Czciowo wyjania to fakt, dlaczego pastwa Unii Europejskiej przeznaczaj rednio 16,7% oglnych wydatkw publicznych na szkolnictwo wysze na bezporednie wsparcie dla studentw, podczas gdy rodki przeznaczane na bezporednie wsparcie uczniw szk podstawowych, rednich i policealnych (ISCED 1-4) stanowi tylko 3,7% cznych wydatkw publicznych na edukacj szkoln. Prawidowo t mona zaobserwowa we wszystkich krajach z wyjtkiem Bugarii, gdzie uczniowie otrzymuj wiksze wsparcie ni studenci, oraz Republiki Czeskiej i Polski, gdzie istnieje niewielka rnica midzy czci wydatkw przeznaczanych na bezporednie wsparcie na poziomie szkolnym i uniwersyteckim (ISCED 1-4 i ISCED 5-6). W ponad poowie pastw bezporednie wsparcie uczniw szk podstawowych i rednich stanowi mniej ni 5%. Bugaria (16%), Dania (10%) i Niemcy (8%) to pastwa, w ktrych ten odsetek jest najwyszy, podczas gdy we Woszech, Austrii i Szwajcarii niecae 1% cznych wydatkw publicznych na edukacj powica si na bezporednie wsparcie uczniw szk publicznych na tych poziomach. W wielu pastwach na studentw lub ich rodzicw nakada si opaty wstpne i/lub czesne. Studenci, ktrzy chc wyprowadzi si z domu rodzinnego, mog by te zmuszeni do pokrywania kosztw utrzymania (np. zakwaterowania itp.). Bezporednie wsparcie ze rde publicznych to sposb, w jaki wadze publiczne staraj si poszerzy dostp do szkolnictwa wyszego. Na tym poziomie w ponad poowie pastw europejskich stanowi ono ponad 12% cznych wydatkw publicznych na edukacj na tym szczeblu. W Polsce, Szwajcarii i Chorwacji odnotowano najnisze wartoci, wynoszce odpowiednio: 1,5%, 2,1% i 3,1%. Dania, Cypr, Holandia, Szwecja, Zjednoczone Krlestwo i Norwegia przeznaczaj 25% lub wicej wydatkw publicznych na szkolnictwo wysze na bezporedni pomoc finansow dla studentw. Na Cyprze bardzo wysoki poziom wsparcia (50,9%) wynika z kosztw finansowania duej liczby osb studiujcych za granic.

100

F I N A N S OW A N I E Rysunek D9: Bezporednie wsparcie ze rodkw publicznych (granty i kredyty) dla uczniw (ISCED 1-4), studentw (ISCED 5-6) i oglnie (ISCED 0-6) jako odsetek wydatkw publicznych na, odpowiednio, ISCED 1-4, ISCED 5-6, ISCED 1-6, 2008

ISCED 1-4
UE ISCED 1-4 ISCED 5-6 ISCED 0-6 ISCED 1-4 ISCED 5-6 ISCED 0-6 3,7 16,7 6,4 MT : : : BE 1,9 13,2 4,1 NL 7,8 28,9 13,1 BG 16,1 6,7 13,6 AT 0,8 17,4 5,3 CZ 4,5 4,9 4,1 PL 1,3 1,5 1,2 DK 10,0 28,4 16,0 PT 2,0 14,9 4,3 DE 8,5 18,9 10,3 RO : : : EE 3,4 7,4 3,8 SI 3,6 23,2 7,8

ISCED 5-6
IE 7,5 12,7 8,7 SK 3,0 17,5 5,8 EL : : : FI 3,2 14,7 6,6

ES 1,9 9,9 3,6 SE 5,3 25,4 10,2

ISCED 0-6
FR 3,2 7,4 3,7 UK 1,7 31,2 6,3 IT 1,0 20,2 4,6 IS 1,2 22,5 5,2 CY : 50,9 12,7 LI : : 4,8 LV 4,3 7,1 4,2 NO 8,8 44,1 19,4 LT 1,9 14,1 4,3 CH 0,6 2,1 1,0 LU 1,8 : : HR : 3,1 0,7 HU 4,1 14,3 5,4 TR : : :

rdo: Eurostat, UOE (dane uzyskane w czerwcu 2011 roku).

Objanienia
Finansowe wsparcie dla studentw koresponduje z przepywem finansw z sektora publicznego w formie stypendiw naukowych, kredytw i dodatkw rodzinnych. Wskanik nie mierzy w peni wsparcia udzielanego uczniom i studentom, ktrzy mog te otrzymywa tak pomoc finansow, jak kredyty z prywatnych bankw, korzysta z okrelonych form opieki spoecznej (pokrywanie kosztw posikw, transportu, opieki zdrowotnej i zakwaterowania) bd z ulgi podatkowej. Wsparcie finansowe dla uczniw/studentw rni si w poszczeglnych pastwach ze wzgldu na rozbienoci w obrbie systemw edukacji.

Dodatkowe uwagi
UE: Dane szacunkowe. Bugaria, Republika Czeska i Austria: Nie istniej pastwowe kredyty dla uczniw/studentw. Dania: Wydatki na ISCED 4 s czciowo wczone do wydatkw na ISCED 5-6. Estonia i Wgry: Niepene informacje na temat kredytw studenckich ze rde publicznych. Hiszpania, Irlandia i Portugalia: Informacje na temat wydatkw na usugi pomocnicze nie s dostpne na poziomie ISCED 5-6. Cypr: Dane dla poziomw ISCED 0-6 i ISCED 5-6 uwzgldniaj pomoc finansow dla osb uczcych si za granic. Luksemburg: Nie uwzgldniono wydatkw na ISCED 4. Brak informacji na temat wydatkw na usugi pomocnicze oraz rodkw przekazywanych przez instytucje prywatne inne ni gospodarstwa domowe na poziomie ISCED 1-4. Portugalia: Brak poyczek studenckich ze rde publicznych. Wydatki na ISCED 4 s czciowo wczone do wydatkw na ISCED 5-6. Brak informacji na temat wydatkw na szczeblu samorzdw lokalnych oraz rodkw publicznych przekazywanych na rzecz instytucji prywatnych innych ni gospodarstwa domowe na poziomach ISCED 14. Zakadane wydatki emerytalne wczono do wydatkw oglnych. Sowacja: Brak informacji na temat rodkw publicznych przekazywanych na rzecz placwek prywatnych na szczeblu lokalnym dla poziomw ISCED 0, ISCED 1 i ISCED 2. Wydatki na poziomie ISCED 5B s uwzgldnione w danych dla poziomu ISCED 3. Islandia: Wydatki na usugi pomocnicze nie s dostpne. Norwegia: Wydatki na usugi pomocnicze nie s dostpne na poziomach ISCED 1-4. Chorwacja: Brak informacji na temat finansowego wsparcia uczniw na poziomach ISCED 0-4. Brak informacji na temat rodkw publicznych przekazywanych na rzecz instytucji prywatnych innych ni gospodarstwa domowe oraz stypendiw i innych dotacji na poziomach ISCED 5-6.

101

F I N A N S OW A N I E

DODATKI RODZINNE I ULGI PODATKOWE TO POWSZECHNIE STOSOWANE FORMY WSPARCIA RODZIN Z DZIEMI W WIEKU SZKOLNYM
We wszystkich bez wyjtku pastwach europejskich istniej dodatki rodzinne. Oglnie rzecz biorc, s one przyznawane po urodzeniu si dzieci, a wypacane przynajmniej do momentu zakoczenia ksztacenia obowizkowego (informacje o wsparciu studentw szk wyszych zob. Rysunek D10). Grny limit wieku moe by podniesiony, jeli modzi ludzie kontynuuj ksztacenie po zakoczeniu edukacji obowizkowej. W niektrych pastwach limit wiekowy nie pokrywa si z momentem zakoczenia konkretnego poziomu ksztacenia. W Irlandii, na Cyprze, w Islandii i Turcji dodatki rodzinne odnosz si tylko do trzech poziomw ksztacenia, a w Danii, Szwecji i Finlandii obejmuj uczniw szk podstawowych i rednich I stopnia. We wszystkich innych pastwach czy si te i inne formy wsparcia finansowego, takie jak ulgi podatkowe bd odliczenia od podatku i/lub stypendia. W Danii i Norwegii grny limit wieku uprawniajcy do dodatku rodzinnego to 18 lat, co nie pokrywa si z momentem zakoczenia nauki w szkole redniej II stopnia (zob. Rysunek B2). Systemy ulg podatkowych s rozpowszechnione w pastwach europejskich i stanowi uzupenienie dodatkw rodzinnych w finansowym wspieraniu rodzicw dzieci w wieku szkolnym. Systemy te zazwyczaj maj zastosowanie do rodzicw niezalenie od poziomu ksztacenia ich dzieci, tzn. od przedszkoli do szk rednich II stopnia. Niewiele pastw odstpuje od tego schematu. We Woszech i Portugalii ulgi podatkowe nie maj zastosowania w przypadku rodzicw dzieci w wieku przedszkolnym, natomiast w Norwegii przysuguj one wycznie w odniesieniu do opieki nad dziemi. W Zjednoczonym Krlestwie istnieje powszechny system wiadcze zwizanych z dziemi i uzalenionych od dochodu ulg podatkowych na dzieci. Obowizuj one od urodzenia dziecka, nie s wic zwizane z edukacj, tzn. rozpoczciem nauki w szkole. W przypadku starszej grupy wiekowej wiadczenia zale od kontynuacji nauki po zakoczeniu ksztacenia obowizkowego i trwaj maksymalnie do wieku 19 lat. W Norwegii rodziny, ktre udokumentuj wydatki poniesione na opiek nad dzieckiem, mog uzyska roczne obnienie podatku. Oglnie rzecz biorc, w niewielu pastwach dodatkom rodzinnym towarzyszy jednoczenie zwolnienie od podatku i stypendia naukowe. Belgia (Wsplnota Flamandzka) i Hiszpania to jedyne pastwa, w ktrych uczniowie mog korzysta ze stypendiw naukowych od przedszkoli do szk rednich. Zazwyczaj przyznaje si stypendia naukowe uczniom szk rednich II stopnia, ale w niektrych krajach moliwo t rozciga si na szkoy rednie I stopnia (Belgia Wsplnota Francuska i Niemieckojzyczna, Wochy i Wgry), a nawet na szkoy podstawowe (Francja, Polska, Portugalia i Sowacja). Rumunia to jedyne pastwo, gdzie dodatki rodzinne czy si ze stypendiami naukowymi: w ramach programw 200 euro i rodki na szko redni dofinansowuje si rodziny o niskich przychodach w czasie trwania roku szkolnego.

102

F I N A N S OW A N I E Rysunek D10: Rodzaje wsparcia finansowego udzielanego rodzicom uczniw szk podstawowych i rednich, 2010/11
ISCED 1

Dodatki rodzinne Dodatki rodzinne + ulgi podatkowe Dodatki rodzinne + stypendia naukowe Dodatki rodzinne + ulgi podatkowe + stypendia naukowe Brak danych

ISCED 2

ISCED 3

rdo: Eurydice.

Objanienia
Stypendium naukowe to nagroda za wyniki w nauce lub grant dla ucznia/studenta na finansowanie dalszej edukacji. Wskanik nie uwzgldnia wsparcia dla osb ksztaccych si za granic ani dodatkw specjalnych pokrywajcych koszty przejazdw do szkoy, posikw, podrcznikw, materiaw i zakwaterowania. Dodatki rodzinne to regularne wypaty dla rodzicw dzieci do konkretnego wieku lub w okrelonej sytuacji.

Dodatkowe uwagi
Hiszpania: Dodatki rodzinne s przyznawane rodzinom o niskich dochodach lub rodzinom z dziemi niepenosprawnymi. Malta: Stypendia naukowe w szkoach rednich II stopnia s przekazywane uczniom, a nie ich rodzicom. Do ulg podatkowych uprawnione s take rodziny, ktre zapisuj dzieci do niezalenych szk prywatnych. Koszty ponoszone przez rodzicw na rzecz wsparcia dydaktycznego w szkoach niezalenych od pastwa s zwracane przez rzd. Rodzinom przysuguj ulgi podatkowe tylko z tytuu czesnego patnego w szkoach prywatnych. Polska: Oprcz zasikw socjalnych dostpne s rodki motywujce (np. stypendia za wyniki w nauce, stypendia za osignicia sportowe itp.). Portugalia: Szkolna pomoc socjalna (Aco Social Escolar) ma wspiera dzieci uczszczajce do przedszkoli, szk podstawowych i rednich poprzez przekazywanie rodkw finansowych, pokrywanie kosztw wyywienia i zakwaterowania oraz uatwianie dostpu do zasobw edukacyjnych. Uczniowie szk rednich mog te ubiega si o stypendium za wyniki w nauce. Rumunia: Programy Mleko i chleb (dla uczniw klas 1-8) oraz Owoce dla uczniw klas 1-8 s finansowane przez wadze lokalne. Uczniowie osieroceni otrzymuj darmowe podrczniki. Zjednoczone Krlestwo: Rodzice korzystaj ze wiadcze (powszechnych) zwizanych z dziemi oraz ulg podatkowych (uzalenionych od dochodw) na dzieci w wieku do 16 lat lub do 19 lat w przypadku kontynuowania nauki (nie dotyczy szkolnictwa wyszego). Zjednoczone Krlestwo (ENG/WLS/NIR): Dla modych ludzi, ktrzy zakoczyli ksztacenie obowizkowe, a maj mniej ni 19 lat, przeznaczone s stypendia naukowe. Zale one od dochodw, a ich beneficjenci musz spenia okrelone wymogi dotyczce zachowania, wynikw i frekwencji. Wycofano je we wrzeniu 2011 roku. Zamiast tego zostanie utworzony program stypendialny dla najbardziej potrzebujcych osb w wieku 16-19 lat.

103

F I N A N S OW A N I E
Norwegia: Rodziny, ktre udokumentuj wydatki na opiek nad dziemi w wieku do 12 lat, mog skorzysta z rocznej obniki podatku do kwoty 25 000 NOK na pierwsze dziecko i do 15 000 NOK na kade kolejne. Grna granica przysugiwania dodatkw rodzinnych to 18 lat. Otrzymuj je wszystkie rodziny z dziemi w wieku do 18 lat. Turcja: Za kade dziecko zapisane do szkoy rodzice otrzymuj niewielk kwot pienidzy.

W NIEWIELU PASTWACH EUROPEJSKICH STUDIA WYSZE S CAKOWICIE BEZPATNE

We wszystkich pastwach europejskich wadze publiczne przekazuj finanse na szkolnictwo wysze. Kwoty przekazywane instytucjom szkolnictwa wyszego czsto pokrywaj koszty ksztacenia jedynie czciowo. W wikszoci pastw instytucje szkolnictwa wyszego s po czci uzalenione od przychodw uzyskiwanych od studentw i ich rodzin. W krajach tych studenci zapisani na pierwszy kierunek studiw w penym wymiarze (na poziomie licencjatu) musz pokrywa cz kosztw zwizanych z nauk. Dwa gwne rodzaje opat zwizanych ze studiami wyszymi to opaty administracyjne oraz czesne. Do pierwszej kategorii nale opaty wstpne (uiszczane zazwyczaj tylko raz, przy pierwszym zapisie studenta do danej instytucji), opaty rejestracyjne (uiszczane zazwyczaj co roku) oraz opaty kocowe pokrywajce koszt egzaminw i dokumentw administracyjnych zwizanych z kocowymi kwalifikacjami. Czesne ma stanowi wkad w koszty dydaktyki i czsto jest wysze ni opaty administracyjne. W niektrych krajach istniej specjalne zasady dotyczce studentw powtarzajcych rok albo takich, ktrym ukoczenie studiw zajmuje wicej czasu ni na to przewidziano. W piciu pastwach Dania, Grecja, Malta, Szwecja i Zjednoczone Krlestwo (Szkocja) studia w ramach programw licencjackich musz opaca tylko studenci zagraniczni (spoza UE i Europejskiego Obszaru Gospodarczego). W Zjednoczonym Krlestwie (Szkocja) okrelane oficjalnie opaty rejestracyjne pokrywa agencja rzdowa niezalenie od sytuacji finansowej studentw, jeli tylko o to wnioskuj i nie powtarzaj roku. W Bugarii i Francji wszyscy studenci uiszczaj opaty administracyjne, a w Polsce take opaty kocowe. W tych trzech pastwach studenci nie pac czesnego [w uczelniach publicznych na studiach w penym wymiarze]. W wikszoci krajw obowizuje czesne, a w okoo poowie take jaka forma opat administracyjnych. Jednake w ponad poowie pastw, w ktrych istnieje czesne, nie wszyscy studenci musz je opaca. Z kolei opaty administracyjne zazwyczaj s uiszczane przez wszystkich studentw. W Belgii (Wsplnota Niemieckojzyczna), Hiszpanii, Luksemburgu, Holandii, Portugalii, Zjednoczonym Krlestwie (Anglia, Walia i Irlandia Pnocna), Liechtensteinie i Turcji wszyscy studenci opacaj czesne (tylko czesne albo czesne oraz opaty administracyjne, bd opaty na rzecz organizacji studenckich zob. poniej ktre mog by obowizkowe dla wszystkich). Niezalenie od tych opat lub poza nimi moe istnie system obowizkowych opat na rzecz organizacji studenckich. Pokrywaj one koszty zwizane z yciem studenckim lub usugami, na przykad zwizane z dziaalnoci kulturaln lub okrelonymi rodzajami ubezpiecze. Tam, gdzie wymaga si uiszczenia tych opat, zazwyczaj s one znacznie nisze ni inne. W Szwecji w roku 2010 zniesiono obowizkowe czonkostwo w stowarzyszeniu studenckim i zwizan z tym opat, a od kwietnia 2008 roku studenci nie musz ju wpaca donacji absolwenckiej za wsparcie, jakie uzyskali w czasie studiw. W Finlandii i Norwegii studenci pac jedynie na rzecz swojej organizacji studenckiej, poza tym nie ma innych opat. Skutki obowizywania powszechnych zasad naliczania opat administracyjnych i/lub czesnego agodzi oferowanie wsparcia finansowego ukierunkowanego na okrelonych studentw. Na przykad we

104

F I N A N S OW A N I E

Woszech i Hiszpanii studenci (okrelani na podstawie sytuacji niepenosprawnoci itp.) otrzymuj stypendia i s zwalniani z czci opat.

rodzinnej,

dochodw,

W Republice Czeskiej wszyscy studenci programw ISCED 5A uiszczaj opaty rejestracyjne, opaty za niektre usugi, a w niektrych przypadkach take opaty administracyjne. Pokrywaj te czesne wyznaczane przez instytucje, jeli przekrocz standardowy czas trwania studiw o wicej ni 1 rok, studiuj w jzyku obcym bd ukoczyli ju pierwsze studia i podejmuj drugi lub dalszy kierunek tego samego stopnia. Studenci zawodowych szk wyszych (ISCED 5B) opacaj niewielkie czesne, ustalane w rozporzdzeniu rzdowym. W Bugarii, Estonii, na otwie, w Sowenii i Chorwacji wadze edukacyjne decyduj o liczbie studentw, ktrych czesne bdzie w peni pokryte ze rodkw publicznych oraz tych, ktrzy bd musieli samodzielnie je opaci. W ostatnich latach w Chorwacji czesne wszystkich nowych studentw byo w peni finansowane ze rodkw publicznych, ale finansowanie dalszych lat studiw zaley od wynikw i opiera si na rnych modelach finansowania w poszczeglnych uczelniach.
Rysunek D11: Rodzaje opat uiszczanych przez studentw studiw I stopnia (ISCED 5) w penym wymiarze godzin w sektorze publicznym i subsydiowanym przez pastwo sektorze prywatnym, 2010/11
Jednorazowe opaty rejestracyjne (wpisowe) Opaty administracyjne Opaty kocowe Wpaty na rzecz organizacji studenckich Czesne Inne

Uiszczane przez wszystkich studentw

Uiszczane przez niektrych studentw

rdo: Eurydice.

Objanienia
Opaty/wkad prywatny oznacza kwoty wpacane przez studentw lub ich rodzicw, ktre formalnie i w sposb obowizkowy pokrywaj cz kosztw ksztacenia. Mog one przybiera form opaty rejestracyjnej, czesnego itp.

Dodatkowe uwagi
Belgia (BE fr): Roczna opata wymagana od studentw obejmuje opaty rejestracyjne i czesne. Po przyjciu w lipcu 2010 roku Ustawy o demokratyzacji i wolnym dostpie do szkolnictwa wyszego studenci otrzymujcy stypendium s zwolnieni z tych opat. Studenci dysponujcy ograniczonymi rodkami, ktrzy nie pobieraj stypendium, uiszczaj opaty obnione o 50%. Dania, Malta i Szwecja: Czesne opacaj tylko studenci zagraniczni (spoza UE i Europejskiego Obszaru Gospodarczego). Niemcy: Od roku akademickiego 2006/07 landy mog zada opacania czesnego. Wicej informacji mona znale na stronie internetowej http://www.studis-online.de/StudInfo/Gebuehren/tuition_fees.php Estonia: Studenci na studiach niesubsydiowanych opacaj czesne czciowo. Irlandia: Wszyscy studenci uiszczaj coroczn opat administracyjn, ale za niektrych studentw (w zalenoci od ich dochodw) pokrywa j pastwo. Grecja: Studia na poziomie licencjackim s darmowe, z wyjtkiem studiw na Helleskim Uniwersytecie Otwartym. Francja: Informacje dotycz wycznie instytucji szkolnictwa wyszego, za ktre odpowiada ministerstwo szkolnictwa wyszego i nauki. Oprcz corocznych opat administracyjnych wyznaczanych na szczeblu centralnym instytucje szkolnictwa wyszego mog pobiera okrelone opaty na finansowanie sportu i opieki zdrowotnej prowadzonej przez Service Universitaire de Mdecine Prventive et de Promotion de la Sant (SUMPPS) lub usug poradnictwa wiadczonych przez Service Universitaire d'Information et d'Orientation (SUIO). Wochy: Kategoria Inne obejmuje regionalny podatek studencki. otwa: Na rysunku uwzgldniono studentw studiw niesubsydiowanych przez pastwo (okoo trzech czwartych wszystkich studentw). Studenci subsydiowani nie uiszczaj adnych opat. Obowizuj stosunkowo niskie opaty za wydanie dokumentw ukoczenia studiw (w twardej oprawie). Litwa: Od roku 2011 nie nakada si opat rejestracyjnych.

105

F I N A N S OW A N I E
Austria: Studenci z Unii Europejskiej oraz osoby dysponujce takimi samymi prawami obecnie nie pac czesnego. Jedynie jeli przekrocz minimalny czas trwania studiw plus dwa semestry musz uici 363,36 EUR za semestr. Uniwersytety nauk stosowanych mog okreli czesne, ale studenci kwalifikujcy si do stypendiw socjalnych otrzymuj jego zwrot. Polska: Zgodnie z ustaw z 18 marca 2011 r., zmieniajc prawo o szkolnictwie wyszym, obowizujc od 1 padziernika 2011 roku, osoby studiujce w penym wymiarze godzin w publicznych instytucjach szkolnictwa wyszego pac czesne za drugi i kolejne kierunki studiw stacjonarnych. Sowenia: Do innych opat uiszczanych przez osoby studiujce w penym wymiarze godzin w publicznych instytucjach szkolnictwa wyszego w ramach studiw finansowanych przez pastwo nale koszty zwizane z realizacj programu studiw, pracami terenowymi i profesjonalnymi wyjazdami, koszty przystpowania do egzaminu z danego przedmiotu po raz czwarty i kolejne oraz koszty egzaminw komisyjnych. Szwecja: W roku 2010 zniesiono obowizek przynalenoci do organizacji studenckiej i uiszczania opat na jej rzecz. Od kwietnia 2008 roku po ukoczeniu studiw nie trzeba uiszcza obowizkowej opaty w podzikowaniu za otrzymane wsparcie (donacja absolwencka). Zjednoczone Krlestwo (SCT): Brak opat uiszczanych przez studentw ze Szkocji i innych pastw UE, ale istniej opaty uiszczane przez studentw z Anglii, Walii i Irlandii Pnocnej, a take innych studentw zagranicznych. Norwegia: W niektrych zalenych od rzdu uczelniach prywatnych studenci musz rwnie uiszcza administracyjne opaty wstpne, roczne opaty rejestracyjne oraz cz czesnego.

WE WSZYSTKICH PASTWACH ISTNIEJ SYSTEMY POMOCY DLA STUDENTW NA POKRYDICE KOSZTW UTRZYMANIA
Studenci i/lub ich rodzice mog korzysta z systemu wsparcia finansowego, ktry generalnie rzdzi si zasadami socjalnymi, w tym rwnoci szans edukacyjnych dla wszystkich, a zwaszcza poszerzaniem dostpu do studiw wyszych. W niektrych pastwach moe mie te znaczenie zasada goszca, e studenci studiw wyszych s niezaleni finansowo od swoich rodzin. Pod uwag brane s trzy gwne kategorie wsparcia:

pomoc finansowa dla studentw na pokrycie kosztw utrzymania w formie kredytw i/lub stypendiw pomoc finansowa w regulowaniu opat administracyjnych i czesnego w formie kredytw i/lub stypendiw, zwolnie od podatku i/lub zniek pomoc finansowa dla rodzicw studentw w formie dodatkw rodzinnych i/lub ulg podatkowych

Wszystkie trzy wspomniane rodzaje wsparcia istniej tylko w siedmiu pastwach (Niemcy, Francja, Wochy, otwa, Litwa, Austria i Sowacja). Jednake wszystkie kraje wspieraj finansowo studentw w zakresie kosztw utrzymania, cho w wielu nie zapewnia si wsparcia rodzicom osb studiujcych na poziomie ISCED 5 w ramach pierwszego kierunku studiw. Wskazuje to na istnienie modelu opartego na niezalenoci finansowej studentw. W jednej grupie pastw (Dania, Malta, Finlandia, Szwecja i Norwegia), gdzie studia wysze s darmowe lub niemal cakowicie bezpatne (studenci uiszczaj tylko opat na rzecz organizacji studenckiej), wsparcie finansowe jest udzielane wycznie na pokrycie kosztw utrzymania. Z drugiej strony w Luksemburgu, na Wgrzech, w Rumunii i Chorwacji jedyny rodzaj wsparcia oferowanego studentom to dopata do kosztw utrzymania, cho wielu z nich opaca czesne lub wnosi opaty administracyjne. W Holandii, Zjednoczonym Krlestwie (Anglia, Walia i Irlandia Pnocna), Islandii, Liechtensteinie i Turcji oprcz pomocy w pokryciu kosztw utrzymania studenci mog te otrzyma wsparcie na pokrycie opat administracyjnych lub czesnego, w zalenoci od sytuacji w danym pastwie. Ten drugi model opiera si na utrzymujcej si zalenoci studentw od ich rodzicw. Wsparcie w formie dodatkw rodzinnych i/lub ulg podatkowych jest wiadczone na rzecz rodzicw studentw pierwszego kierunku studiw na poziomie ISCED 5 dopenia ono bezporednie formy pomocy udzielanej studentom na pokrycie kosztw utrzymania. W niektrych pastwach/regionach (Belgia Wsplnota Francuska i Niemieckojzyczna, Bugaria, Grecja, Irlandia, Hiszpania i Portugalia) nie przeznacza si wsparcia finansowego na okrelone cele, ale przyznaje si oglne rodki wszystkim studentom speniajcym okrelone kryteria. Spord tych

106

F I N A N S OW A N I E

pastw Belgia (Wsplnota Niemieckojzyczna), Bugaria i Irlandia nie bior pod uwag miejsca zamieszkania studenta. Wreszcie w rnych pastwach dostpne s rne rodzaje wsparcia uzalenione od okrelonych potrzeb studentw. Na przykad w Hiszpanii istniej programy pomocy na pokrycie opat administracyjnych i czesnego, a take granty mobilnoci dla studentw podejmujcych nauk w innej Wsplnocie Autonomicznej ni ta, w ktrej mieszkaj. Granty te obejmuj koszty zamieszkania i inne wydatki. Istniej wreszcie tzw. granty oglne dla studentw, ktrzy studiuj w tej samej Wsplnocie Autonomicznej, w ktrej mieszkaj. Obejmuj one wydatki zwizane z zakwaterowaniem, pomocami naukowymi, dojazdami do orodka edukacyjnego oraz rekompensat za problemy wynikajce z jednoczesnego studiowania i pracowania. Istnieje kilka sposobw pobudzania mobilnoci studentw w Europie, do ktrych naley udzielanie wsparcia finansowego osobom pragncym studiowa za granic oraz umoliwianie przenoszenia grantw i poyczek przyznawanych we wasnym kraju. Kolejnym sposobem jest przyznawanie przez pastwo przyjmujce pomocy niezalenie od tego, czy student posiada status rezydenta czy te nie. W poowie pastw podczas udzielania studentom wsparcia finansowego nie bierze si pod uwag posiadania statusu rezydenta. Jednak nawet jeli student tego statusu nie ma, moe by uprawniony do otrzymania wsparcia ze strony pastwa przyjmujcego, poniewa spenia kryteria okrelonego obywatelstwa (Belgia Wsplnota Francuska, Niemcy, Irlandia, Grecja i otwa), zazwyczaj obywatelom krajw spoza UE stawia si inne warunki. W Niemczech wszyscy studenci krajowi i zagraniczni mog ubiega si o umorzenie opat lub uczestniczy w programach kredytowych w zalenoci od regulacji przyjtych przez land, w ktrym mieci si dana uczelnia (pomoc w uiszczaniu opat). Studenci zagraniczni take mog ubiega si o BAfG, ale na okrelonych zasadach. Obywatele pastw UE i Europejskiego Obszaru Gospodarczego kwalifikuj si w sytuacji, gdy na stae zamieszkuj na terenie Niemiec lub maj moliwo dowolnego przemieszczania si jako pracownicy, ich dzieci lub maonkowie/maonki. Od wprowadzenia w roku 2008 reformy (22. poprawka do ustawy BAfG) inni studenci zagraniczni s uprawnieni do pomocy, jeli zamieszkuj legalnie w Niemczech i zamierzaj tam zosta na duszy czas, niezalenie od tego, czy ich rodzice speniaj wymg minimalnego wczeniejszego okresu zatrudnienia.
Rysunek D12: Przeznaczenie wsparcia finansowego udzielanego ze rodkw publicznych osobom studiujcym w penym wymiarze godzin na studiach I stopnia (ISCED 5) w uczelniach publicznych i/lub dotowanych przez pastwo uczelniach prywatnych, 2010/11
Wsparcie dla studentw na pokrycie kosztw utrzymania Wsparcie dla studentw na opacenie kosztw administracyjnych i czesnego Oglne (globalne) wsparcie

Wszyscy studenci

Studenci posiadajcy status rezydenta

rdo: Eurydice.

Objanienia
Na rysunku wzito pod uwag osoby studiujce w penym wymiarze godzin w ramach studiw I stopnia subsydiowanych przez pastwo (ISCED 5). W ramach wsparcia oglnego (globalnego) nie oddziela si pomocy na pokrycie kosztw utrzymania od wsparcia na pokrycie opat administracyjnych i/lub czesnego. Definicje wsparcia zob. Glosariusz.

107

F I N A N S OW A N I E Dodatkowe uwagi
Belgia: W ramach wsparcia oglnego (globalnego) rodzice ksztaccych si studentw otrzymuj dodatki na dziecko do osignicia przez studenta 26. roku ycia. Jeli student nie mieszka z rodzin, sam otrzymuje ten dodatek. Republika Czeska: W poszczeglnych placwkach student musi speni rne kryteria. Zazwyczaj naley do nich odlego midzy placwk i miejscem zamieszkania, nieprzekroczenie standardowego okresu trwania studiw o wicej ni rok, pene lub niepene opacanie studiw. Studenci zagraniczni otrzymuj pomoc na pokrycie kosztw utrzymania. Stowka otrzymuje publiczne wsparcie w zalenoci od liczby studentw (niezalenie od ich obywatelstwa). Na poziomie ISCED 5B kryteria przyznawania pomocy na poczet kosztw utrzymania nie zawieraj kryterium dotyczcego obywatelstwa. Poza tym dostpne s inne formy pomocy (ubezpieczenie zdrowotne do 26. roku ycia, dopaty do posikw, transportu i wydarze kulturalnych). Niemcy: Oprcz wsparcia studentw w postaci BAfG na poziomie federalnym istniej rne systemy kredytowe oferowane przez KfW-Bank (bank publiczny) na korzystnych zasadach (niskie odsetki). Ponadto w roku 2010 wprowadzono form pomocy zwizan z osigniciami (Deutschlandstipendium). Pomoc przeznaczana na koszty utrzymania (BAfG) musi by w poowie zwracana (bez odsetek). Estonia: Wsparcie finansowe wycznie studentw zamieszkaych na stae, majcych rzeczywiste problemy finansowe. Irlandia: Pastwo opaca czesne obywatelom pastw UE, Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Szwajcarii, ktrzy studiuj w penym wymiarze godzin w ramach studiw licencjackich w akredytowanych instytucjach szkolnictwa wyszego speniajcych kryteria systemu darmowego czesnego. Grecja: Wszyscy studenci mog korzysta z dopat do transportu oraz ulg we wszystkich pastwowych muzeach, organizowanych przez pastwo wydarzeniach itp. Poza tym w niektrych uniwersytetach regionalnych wszyscy studenci korzystaj z darmowego transportu. Hiszpania: Istniej te zwolnienia od podatku dla rodzin, ktrych dzieci ksztac si w ramach studiw wyszych, w zalenoci od liczebnoci rodziny oraz miejsca zamieszkania i studiowania danego studenta. Francja: Dostpne s roczne i okolicznociowe dodatki dla studentw, ktre maj uatwi im pokonywanie okrelonych trudnoci w czasie studiw (takich jak rozpad rodziny, udowodnione uniezalenianie si od rodziny, powrt do nauki po 26. roku ycia). otwa: Pomoc przekazywana rodzicom moe by te dostpna dla samych studentw. Studenci mog odzyska cz rocznych wydatkw na edukacj, ubezpieczenie zdrowotne itp. Wgry: Dotyczy studentw programw finansowanych przez pastwo. Austria: Studenci zagraniczni mog ubiega si o wsparcie finansowe pod pewnymi warunkami, zgodnie z Ustaw o wsparciu studentw. Sowenia: Istnieje program wsparcia oglnego: rodki nie s przekazywane bezporednio studentom, ale placwkom prowadzcym ksztacenie na poczet zakwaterowania i transportu (studenci mieszkajcy na stae) oraz posikw (wszyscy studenci). Szwecja: Rwnolegle z wprowadzeniem czesnego dla studentw zagranicznych wdroono dwa nowe programy stypendialne skierowane do studentw opacajcych czesne. Norwegia: Na rysunku wzito pod uwag tylko studentw uczelni publicznych. W zalenych od rzdu uczelniach prywatnych studenci musz opaci cz czesnego, ale mog skorzysta ze specjalnych form wsparcia. W uczelniach publicznych studenci ani z Norwegii, ani z zagranicy nie musz paci czesnego.

108

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA

KSZTACENIE NAUCZYCIELI UCZNIW SZK OBOWIZKOWYCH ZAZWYCZAJ ODBYWA SI ZGODNIE ZE CIEK KSZTACENIA RWNOLEGEGO
We wszystkich pastwach europejskich, by zosta wykwalifikowanym nauczycielem, kandydaci musz ukoczy studia wysze, w tym kurs przygotowania pedagogicznego, ktry daje im wiedz teoretyczn i umiejtnoci praktyczne (dziki praktykom w szkoach) potrzebne do wykonywania zawodu. Istniej dwa modele pocztkowego ksztacenia nauczycieli. W ramach modelu rwnolegego (ang concurent) komponent przygotowania pedagogicznego jest prowadzony od pocztku wraz z ksztaceniem oglnym i/lub ksztaceniem w zakresie przedmiotw (jednego lub kilku), jakich ma naucza przyszy nauczyciel. W ramach modelu etapowego (ang consecutive) studenci najpierw zajmuj si studiami w zakresie przedmiotu, a przygotowanie pedagogiczne realizuj po ukoczeniu studiw. Od uruchomienia procesu boloskiego w ksztaceniu nauczycieli nastpio wiele zmian, dlatego naley ostronie podchodzi do porwna o charakterze historycznym. Majc to w pamici, naley zauway, e od roku akademickiego 2002/03 (Eurydice, 2005) liczba pastw oferujcych etapowy model ksztacenia nauczycieli obok modelu rwnolegego znacznie si zwikszya. W niemal wszystkich pastwach europejskich nauczyciele placwek na poziomie przedszkolnym i podstawowym s ksztaceni zgodnie z modelem rwnolegym. W Bugarii, Irlandii, Polsce, Portugalii i Zjednoczonym Krlestwie (Anglia, Walia i Irlandia Pnocna) obecnie dostpne s zarwno cieka rwnolega, jak i etapowa. W Irlandii i Polsce cieka rwnolega jest najbardziej rozpowszechnionym modelem ksztacenia przyszych nauczycieli przedszkoli i szk podstawowych, natomiast w Zjednoczonym Krlestwie (Anglia) czciej spotyka si model etapowy. W przypadku ksztacenia nauczycieli szk rednich I stopnia sytuacja jest bardziej skomplikowana. Model rwnolegy to jedyna opcja w Belgii, Danii, Niemczech, na Sowacji i w Turcji. Z kolei w Estonii, Hiszpanii, Francji, Woszech, na Cyprze, w Luksemburgu i na Wgrzech jedyna istniejca forma ksztacenia to model etapowy. W wikszoci pozostaych pastw istniej oba modele, ale model rwnolegy jest najbardziej rozpowszechnion ciek ksztacenia nauczycieli tego poziomu edukacji. W wielu krajach dostpne s obie cieki ksztacenia nauczycieli oglnoksztaccych szk rednich II stopnia, ale bardziej rozpowszechniony jest model etapowy dotyczy to zwaszcza Grecji, Sowenii i Norwegii. Podobnie rzecz si ma w Zjednoczonym Krlestwie (Anglia, Walia i Irlandia Pnocna) zarwno w szkoach rednich I, jak i II stopnia, nauczyciele to specjalici z danego przedmiotu i dominuje etapowy model ksztacenia. Programy rwnolege istniej tylko w przypadku nielicznych specjalizacji przedmiotowych. W Niemczech i na Sowacji model rwnolegy to jedyna dostpna cieka przygotowujca do nauczania w szkoach na wszystkich poziomach. We Francji dostpny jest z kolei wycznie model etapowy.

109

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA Rysunek E1: Organizacja ksztacenia nauczycieli przedszkoli, szk podstawowych i oglnoksztaccych szk rednich I i II stopnia (ISCED 0, 1, 2 i 3), 2010/11
Przedszkola, szkoy podstawowe Szkoy rednie I stopnia

Szkoy rednie II stopnia

Model rwnolegy Model etapowy >> Ksztacenie nauczycieli za granic

rdo: Eurydice.

Objanienia
Model rwnolegy obejmuje ksztacenie oglne i specjalistyczne w zakresie okrelonych przedmiotw (jednego lub kilku), ktrych przyszli nauczyciele bd uczy po zdobyciu kwalifikacji; studenci ucz si pedagogiki i dydaktyki od momentu rozpoczcia studiw wyszych. W ramach modelu etapowego studenci uzyskuj stopie akademicki (licencjat lub licencjat + magister) przed rozpoczciem przygotowania pedagogicznego.

Dodatkowe uwagi
Belgia (BE de): Ksztacenie nauczycieli szk rednich odbywa si poza Wsplnot Niemieckojzyczn. Wikszo z nich ksztaci si we Wsplnocie Francuskiej. Luksemburg: W przypadku oglnoksztaccych szk rednich przyszli nauczyciele zazwyczaj zdobywaj tytu magisterski za granic, a nastpnie odbywaj szkolenie praktyczne w kraju. Liechtenstein: Ksztacenie nauczycieli odbywa si za granic. Przyszli nauczyciele ksztac si gwnie w Szwajcarii i Austrii.

KSZTACENIE NAUCZYCIELI ZAZWYCZAJ ODBYWA SI NA POZIOMIE LICENCJACKIM LUB MAGISTERSKIM, A W 13 PASTWACH NASTPUJE PO NIM ETAP WPROWADZAJCY
Istniej pewne rnice midzy poszczeglnymi pastwami, jeli chodzi o poziom kwalifikacji, jakie naley zdoby, by uzyska status w peni wykwalifikowanego nauczyciela. Minimalny wymg dla nauczycieli przedszkolnych w wikszoci pastw europejskich to wysze wyksztacenie uzyskane po trzech lub czterech latach studiw. Wikszo pastw wymaga, by nauczyciele przedszkolni mieli tytu licencjata lub jego ekwiwalent. Jednake w Republice Czeskiej, Niemczech, Irlandii, na Malcie, 110

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA

w Austrii i na Sowacji minimalny poziom wyksztacenia nauczycieli to albo szkoa rednia II stopnia (ISCED 3), albo policealne studium nieakademickie (ISCED 4). Z kolei we Francji, Portugalii i Islandii wymagany jest tytu magisterski. Generalnie mona zauway, e w porwnaniu z rokiem 2006/07 (Eurydice, 2009) minimalny poziom kwalifikacji wymagany od nauczycieli przedszkolnych zosta w Europie podniesiony. Podobnie w znacznej wikszoci pastw wymaga si, by przyszli nauczyciele szk podstawowych mieli tytu licencjata lub jego ekwiwalent, ktrego zdobycie zajmuje trzy lub cztery lata studiw. Wyjtkiem od tej reguy jest 10 pastw europejskich Republika Czeska, Niemcy, Estonia, Francja, Portugalia, Sowenia, Sowacja, Finlandia, Islandia i Chorwacja gdzie ksztacenie nauczycieli szk podstawowych odbywa si na poziomie magisterskim i zazwyczaj trwa pi lat. W porwnaniu z rokiem 2006/07 (Eurydice 2009) w roku szkolnym 2010/11 w wielu pastwach minimalny czasu trwania ksztacenia nauczycieli zosta wyduony. W przypadku osb, ktre zamierzaj pracowa w szkoach rednich I stopnia, w okoo poowie pastw ksztacenie nauczycieli odbywa si na poziomie licencjackim (3-4 lata), a w pozostaych magisterskim (zazwyczaj okoo piciu lat nauki). W przypadku przyszych nauczycieli szk rednich II stopnia w wikszoci krajw minimalnym wymogiem jest tytu magisterski, z wyjtkiem 11 pastw lub regionw, gdzie minimalny poziom kwalifikacji nauczycieli to poziom licencjacki (dotyczy to nauczycieli wszystkich poziomw edukacji szkolnej). Wreszcie oprcz kwalifikacji pedagogicznych i zawodowych nauczyciele w 13 pastwach lub regionach musz przej przez etap wprowadzajcy, zazwyczaj bezporednio po zdobyciu kwalifikacji. Etap wprowadzajcy generalnie jest tworzony jako program pomocy strukturalnej dla przyszych nauczycieli. W niektrych krajach obowizuje on nauczycieli wszystkich poziomw ksztacenia oglnego, w innych jest to wymg tylko na poziomie rednim lub podstawowym, ale nigdy przedszkolnym. W okresie wprowadzajcym nauczyciele, ktrzy niedawno uzyskali kwalifikacje, realizuj wszystkie zadania lub wiele zada dowiadczonych nauczycieli i otrzymuj wynagrodzenie za swoj prac. W wikszoci pastw etap wprowadzajcy stanowi cz obowizkowego szkolenia zawodowego odbywanego przed otrzymaniem dyplomu nauczyciela.
Objanienia (Rysunek E2)
Przyszli nauczyciele mog ksztaci si zgodnie z rwnolegym lub etapowym modelem ksztacenia nauczycieli, w zalenoci od poziomu pniejszego nauczania i danego pastwa (zob. objanienia do Rysunku E1). W ramach modelu etapowego okres studiw obejmuje czas powicany na zdobycie potrzebnego tytuu akademickiego przed rozpoczciem ksztacenia pedagogicznego. Etap wprowadzajcy to ustrukturalizowana faza wsparcia udzielanego nowo wykwalifikowanym nauczycielom, ktrzy rozpoczynaj prac w pierwszej placwce. W tym czasie realizuj wszystkie zadania lub wiele zada dowiadczonych nauczycieli i otrzymuj wynagrodzenie za swoj prac. Z reguy etap ten obejmuje te aspekt teoretyczny; jest to dodatkowy wymg obowizkowego ksztacenia zawodowego odbywanego przed uzyskaniem dyplomu. Etap wprowadzajcy rni si od czysto administracyjnego okresu prbnego. Zazwyczaj trwa przynajmniej kilka miesicy.

Dodatkowe uwagi
Irlandia: Realizowanie przez nauczycieli w okresie prbnym formalnego programu wprowadzajcego odbywa si obecnie na zasadzie dowolnoci, ale od roku 2012 bdzie obowizkowe. Cypr: Niezalenie od poziomu ksztacenia etap wprowadzajcy przyszych nauczycieli trwa 39 dni. Szwecja: Przyszli nauczyciele od jesieni 2011 bd musieli spdzi ostatni rok ksztacenia pocztkowego jako rok wprowadzajcy w szkole, pod opiek dowiadczonego nauczyciela. Zjednoczone Krlestwo (ENG/WLS/NIR): Certyfikat podyplomowy z pedagogiki (postgraduate certificate in education PGCE, tzn. cieka etapowego ksztacenia zawodowego nauczycieli) nie jest programem magisterskim, ale moe zawiera pewne elementy studiw magisterskich umoliwiajce zdobycie tytuu magistra. Islandia: Prawo o ksztaceniu nauczycieli i ich zatrudnianiu nr 87/2008 zakada, e przygotowanie do uzyskania statusu wykwalifikowanego nauczyciela powinno odbywa si na poziomie magisterskim, ale przepis ten w peni wejdzie w ycie w roku 2013. Obecnie trwa okres przejciowy, w trakcie ktrego instytucje ksztacce nauczycieli prowadz dwa programy (a i b). Norwegia: Oprcz programu trzyletniego istniej inne cieki uzyskiwania kwalifikacji nauczycielskich, w tym picioletni program rwnolegy ksztacenia nauczycieli na poziomie magisterskim.

111

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA Rysunek E2: Wymagany poziom i minimalny czas trwania ksztacenia nauczycieli od przedszkoli do szk rednich (ISCED 0, 1, 2 i 3) oraz dugo etapu wprowadzajcego, 2010/11

Poziom nauczania:

Przedszkola

Szkoy podstawowe

Szkoy rednie I stopnia

Szkoy rednie II stopnia

Wymagane kwalifikacje: rdo: Eurydice.

ISCED 3/4 Poziom licencjacki

Poziom magisterski Studia zagraniczne

Etap wprowadzajcy {

po ksztaceniu w czasie ksztacenia

112

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA

NIEKTRE PASTWA EUROPEJSKIE BORYKAJ SI Z ISTOTNYMI BRAKAMI WYKWALIFIKOWANYCH NAUCZYCIELI PRZEDMIOTW PODSTAWOWYCH
Nauczyciele odgrywaj kluczow rol w procesie dydaktycznym, dlatego szkoy musz zatrudnia, szkoli i utrzymywa wysoko wykwalifikowany personel. Okoo poowa pastw europejskich nie ma adnych znaczcych trudnoci w tej dziedzinie. Jednake z analizy obecnych kadr pedagogicznych wynika, e w niektrych pastwach znalezienie odpowiednich nauczycieli stanowi problem. Dane z ostatniego badania PISA (2009) pokazuj, e rednio w pastwach europejskich uczestniczcych w badaniu okoo 15% 15-latkw uczyo si w szkoach, ktrych dyrektorzy informowali, e na nauczanie pewien wpyw ma brak wykwalifikowanych nauczycieli matematyki i przedmiotw cisych. W przypadku jzyka nauczania rednia UE jest nisza 7,7% uczniw uczszcza do szk, w ktrych brakuje nauczycieli tego przedmiotu. Belgia (Wsplnota Francuska), Niemcy, Luksemburg i Turcja to pastwa najmocniej dotknite niedoborami nauczycieli ponad 40% 15-latkw w tych krajach uczszczao do szk, ktrych dyrektorzy mieli tego rodzaju problemy. Odsetek ten siga niemal 80% w przypadku nauczycieli matematyki w Luksemburgu oraz nauczycieli wszystkich trzech przedmiotw w Turcji. Nastpne w kolejnoci byy Belgia (Wsplnota Niemieckojzyczna i Flamandzka), Holandia, Zjednoczone Krlestwo (Anglia, Walia i Irlandia Pnocna), Islandia oraz Liechtenstein, gdzie od 20 do 40% uczniw miao dyrektorw informujcych o brakach wykwalifikowanych nauczycieli przedmiotw cisych, matematyki lub jzyka nauczania. Jeli porwna niedobory nauczycieli w dziedzinie tych podstawowych przedmiotw z innymi przedmiotami (zob. tabela pod Rysunkiem E3), okazuje si, e w niektrych pastwach, takich jak Niemcy, Holandia czy Turcja, wartoci dla wszystkich przedmiotw s wysokie, co wskazuje na oglny problem z obsad kadrow. Jednoczenie w kilku innych krajach, m.in. Belgii (Wsplnota Francuska i Niemieckojzyczna), Irlandii i Sowacji, braki w dziedzinie przedmiotw podstawowych s mniej dotkliwe ni w przypadku innych.
Rysunek E3: Odsetek uczniw w wieku 15 lat uczszczajcych do szk, w ktrych wystpuje brak wykwalifikowanych nauczycieli przedmiotw podstawowych, 2009

Nauczyciele matematyki rdo: OECD, baza danych PISA 2009.

Nauczyciele przedmiotw cisych

Pastwa, ktre nie bray udziau w badaniu

Nauczyciele jzyka nauczania

113

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA Dane

UE Nauczyciele matematyki Nauczyciele przedmiotw cisych Nauczyciele jzyka nauczania Inne przedmioty 14,6 15,5 7,7 22,4 HU Nauczyciele matematyki Nauczyciele przedmiotw cisych Nauczyciele jzyka nauczania Inne przedmioty 5,2 5,2 0,0 6,2 BE fr 45,6 38,7 24,4 73,1 MT x x x x BE de 15,6 28,5 15,6 80,4 NL 30,8 30,9 21,1 42,5 BE nl 26,3 16,9 9,8 30,7 AT 5,8 11,0 6,7 21,2 BG 1,2 0,7 0,1 10,5 PL 0,6 3,4 0,6 5,3 CZ 9,0 13,6 3,6 31,4 PT 1,8 1,3 1,1 4,7 DK 1,9 12,8 1,7 22,1 RO 0,6 0,6 0,6 5,9 DE 28,4 42,2 13,8 50,7 SI 0,6 1,7 0,0 4,5 EE 7,4 12,1 6,4 19,0 SK 2,4 5,3 2,3 28,1 IE 9,6 8,7 2,7 34,8 FI 2,6 3,6 1,6 13,4 EL 3,8 8,4 5,5 4,8 SE 2,9 8,6 3,3 14,7 ES 1,1 1,2 0,9 6,3 UK (1) 27,8 15,6 12,5 14,8 FR : : : : UKSCT 13,0 6,7 7,6 20,5 IT 16,1 12,2 10,0 22,4 IS 7,6 20,8 1,2 12,7 CY x x x x LI 26,3 26,3 0,0 19,3 LV 3,1 5,7 2,6 5,4 NO 17,8 17,7 9,0 29,8 LT 3,4 4,8 2,5 10,9 HR 20,9 17,0 1,9 21,1 LU 79,3 58,5 58,2 35,7 TR 79,4 76,9 76,6 81,3

rdo: OECD, baza danych PISA 2009.

UK (1) = UK-ENG/WLS/NIR

Objanienia
Rysunek podsumowuje odpowiedzi dyrektorw szk, ktrzy na pytanie Czy moliwo prowadzenia nauczania w twojej szkole powstrzymuj nastpujce czynniki? wybrali opcj brak wykwalifikowanych nauczycieli. Zebrano odpowiedzi z dwch kategorii: do pewnego stopnia oraz bardzo, pomijajc odpowiedzi zupenie nie i w niewielkim stopniu.

Dodatkowe uwagi
Francja: Pastwo brao udzia w badaniu PISA 2009, ale nie rozprowadzao kwestionariuszy szkolnych. We Francji 15letni uczniowie uczszczaj do dwch rodzajw szk i dlatego analiza na szczeblu szk mogaby nie mie spjnego charakteru. Luksemburg: Dane dla Luksemburga mog by nieprecyzyjne ze wzgldu na niewielk liczb szk biorcych udzia w badaniu. Austria: Trendy nie s porwnywalne, poniewa niektre szkoy austriackie zbojkotoway badanie PISA 2009 (zob. OECD, 2010). Mimo to wyniki dla Austrii wczono do redniej dla 27 pastw UE.

CORAZ BARDZIEJ ROZPOWSZECHNIONE S REGULACJE LUB ZALECENIA DOTYCZCE SPOSOBW WSPIERANIA NOWO WYKWALIFIKOWANYCH NAUCZYCIELI
W pierwszych latach pracy nauczyciele mog boryka si z wieloma problemami. Mimo e tylko w 13 pastwach lub regionach dostpne s dogbne, wszechstronne programy wprowadzajce (zob. Rysunek E2), w wielu innych istniej odrbne rodki wsparcia, ktre mog pomc nauczycielom w przezwycieniu trudnoci z rozpoczciem pracy w tym zawodzie oraz ograniczy prawdopodobiestwo szybkiego porzucenia przez nich zawodu. Ponadto mentor, ktrym moe by dyrektor szkoy lub dowiadczony nauczyciel uczcy od duszego czasu, czsto przejmuje odpowiedzialno za wieo wykwalifikowanych nauczycieli. rodki wsparcia nowych nauczycieli staj si w Europie coraz bardziej rozpowszechnione. Podczas gdy w roku 2002/03 tylko 14 pastw oferowao formaln pomoc na podstawie centralnych regulacji lub zalece (Eurydice, 2005), liczba ta w roku 2006/07 wzrosa do 20 (Eurydice, 2009). W roku szkolnym 2010/11 21 pastw informowao o istnieniu centralnych wskaza dotyczcych sposobw wspierania nowych nauczycieli. Nale do nich zwaszcza regularne rozmowy na temat osigni i problemw oraz pomoc w planowaniu lekcji i ocenianiu uczniw. W Grecji, Hiszpanii, Francji, Zjednoczonym Krlestwie i Liechtensteinie wszystkie rodzaje wsparcia dla pocztkujcych nauczycieli s wdraane w drodze regulacji lub rekomendacji wydawanych na szczeblu centralnym. Z kolei w Belgii (Wsplnota Flamandzka), na otwie, w Holandii, Finlandii i Szwecji szkoy mog swobodnie wybiera sposoby udzielania pomocy.

114

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA

W Estonii i na Cyprze brak centralnych regulacji w tej dziedzinie, mimo to zgodnie z wynikami bada dostpne s niektre sposoby wspierania nowych nauczycieli, wspomniane poniej. Kilka innych pastw take informowao o braku tego rodzaju wytycznych lub zalece, cho w praktyce w niektrych szkoach takie rodki mog by stosowane.
Rysunek E4: Rodzaje wsparcia udzielanego nowo zatrudnionym nauczycielom w szkoach podstawowych i oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 1, 2 i 3): regulacje, zalecenia lub wyniki bada, 2010/11
Regularne spotkania w celu omwienia osigni lub problemw Pomoc w planowaniu i ocenianiu Udzia w zajciach lekcyjnych innych nauczycieli i/lub hospitacje Specjalistyczne szkolenia obowizkowe Wizyty w szkoach/orodkach pomocy dydaktycznych

Lewa ISCED 1

Prawa ISCED 2 +3

Istniej zalecenia/regulacje

Zgodnie z wynikami bada istniej rodki wsparcia

Lokalna autonomia

rdo: Eurydice.

UK (1) = UK-ENG/WLS/NIR

Objanienia
Wymienione tu rodki wsparcia to przykady rnego rodzaju dziaa, ktre powinna podejmowa szkoa w zalenoci od potrzeb poszczeglnych nauczycieli w zakresie doskonalenia zawodowego.

Dodatkowe uwagi
Dania: Regulacje dotyczce sposobw wspierania nowych nauczycieli dotycz tylko osb uczcych na poziomie ISCED 3. Estonia: Wszystkie rodki wsparcia, z wyjtkiem realizowanych na etapie wprowadzajcym, maj zastosowanie do nowych nauczycieli w szkoach na poziomie ISCED 2. Malta: Obowizkowe szkolenie specjalistyczne to kurs obejmujcy trzy sesje po p dnia dla wszystkich nowych nauczycieli, ktry odbywa si tu przed rozpoczciem nowego roku szkolnego.

W WIELU PASTWACH EUROPEJSKICH NAUCZYCIELE S ZATRUDNIANI NA PODSTAWIE UMW O PRACE

W krajach europejskich sposb zatrudnienia w peni wykwalifikowanych nauczycieli publicznych szk podstawowych, rednich I stopnia i rednich II stopnia mona podzieli na dwie gwne kategorie. W ponad poowie pastw nauczyciele s zatrudniani na podstawie umw na czas nieokrelony, zgodnych z oglnym prawem pracy. Jako pracownicy sektora publicznego nauczyciele s zatrudniani na szczeblu lokalnym lub szkolnym, cho zazwyczaj zatrudnia ich szkoa, w ktrej ucz. W innych krajach nauczyciele maj status urzdnikw pastwowych, a w wikszoci pastw s mianowani doywotnio. W Niemczech, Irlandii, Luksemburgu, Holandii, Austrii, Polsce, Portugalii i Turcji obie kategoria urzdnikw mianowanych wspistnieje z kategori nauczycieli jako pracownikw sektora publicznego. Nauczyciele o statusie urzdnikw pastwowych s zatrudniani przez wadze publiczne na szczeblu centralnym, regionalnym lub lokalnym. Zasady ich zatrudnienia reguluj ramy prawne odrbne od ustawodawstwa dotyczcego umw o prac w sektorze publicznym i prywatnym. W niektrych przypadkach na przykad w Irlandii nowo wykwalifikowani nauczyciele, ktrzy nie maj jeszcze statusu staego, mog po odpracowaniu okrelonej liczby lat w szkole otrzyma umow na czas nieokrelony. Bardzo wana jest koncepcja doywotniego mianowania, zgodnie z ktr nauczyciele mog straci prac tylko w zupenie wyjtkowych okolicznociach. 115

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA Rysunek E5: Status zatrudnienia nauczycieli w szkoach podstawowych i oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 1, 2 i 3), 2010/11

Status urzdnikw pastwowych Status urzdnikw pastwowych w zawodzie (doywotnio mianowanych) Kontraktowi pracownicy sektora publicznego

rdo: Eurydice.

Objanienia
Uwzgldniono jedynie w peni wykwalifikowanych nauczycieli sektora publicznego (tzn. takich, ktrzy pracuj w szkoach finansowanych, zarzdzanych i kontrolowanych bezporednio przez wadze publiczne), z wyjtkiem Belgii, Irlandii i Holandii, gdzie wikszo uczniw uczszcza do subsydiowanych szk prywatnych (tzn. szk, w ktrych ponad poowa finansw podstawowych pochodzi z kasy publicznej). Status urzdnika pastwowego dotyczy nauczyciela zatrudnionego przez wadze pastwowe (na szczeblu centralnym, regionalnym lub lokalnym) zgodnie z ustawodawstwem odrbnym od prawa regulujcego umowy o prac w sektorze publicznym lub prywatnym. Urzdnicy pastwowi w zawodzie s zatrudniani doywotnio przez odpowiednie wadze centralne lub regionalne, ktre odpowiadaj najwyszemu poziomowi wadz owiatowych. Kontraktowy pracownik sektora publicznego to nauczyciel zatrudniony zasadniczo przez wadze lokalne lub szkolne na podstawie umowy zgodnie z oglnym prawem pracy, z centralnymi uzgodnieniami dotyczcymi pacy i warunkw zatrudnienia lub bez nich.

Dodatkowe uwagi
Belgia: Nauczyciele pracujcy w szkoach prowadzonych przez wszystkie trzy Wsplnoty s zatrudniani jako urzdnicy pastwowi. Status nauczycieli pracujcych w subsydiowanych szkoach prywatnych uznaje si za zbliony do statusu urzdnika pastwowego, cho zatrudnia si ich na zasadach oglnego prawa pracy. Niemcy: Nauczyciele w niektrych nowych landach s zatrudniani na podstawie staych umw rzdowych. Oglnie rzecz ujmujc, ich status jest porwnywalny ze statusem urzdnika pastwowego. Malta: Na poziomie ISCED 3 status doywotnich urzdnikw pastwowych obowizuje w szkoach, ktre podlegaj Dyrektoriatom Owiatowym, natomiast pracownicy sektora publicznego w szkole Junior College s zatrudniani na podstawie kontraktw, poniewa placwka ta podlega Uniwersytetowi Malty. Holandia: W rozumieniu Ustawy o pracownikach wadz centralnych i lokalnych nauczyciele w szkoach publicznych s urzdnikami pastwowymi. Nauczyciele w subsydiowanych szkoach prywatnych podpisuj umow (w ramach prawa prywatnego) z zarzdem podmiotu prawnego, ktry ich zatrudnia. Jednake pracownikom tym moe take przysugiwa status pracownikw sektora publicznego w zakresie warunkw zatrudnienia okrelanych przez rzd. Porozumienia zbiorowe obejmuj cay sektor edukacyjny (zarwno szkoy publiczne, jak i subsydiowane szkoy prywatne). Polska: Nauczyciele pierwszej i drugiej kategorii na skali awansu zawodowego (stayci i kontraktowi) s zatrudniani na podstawie umowy o prac, a nauczycielom trzeciej i czwartej kategorii (mianowani i dyplomowani) przysuguje status odpowiadajcy urzdnikowi pastwowemu w zawodzie (mianowanemu doywotnio). Sowenia: W myl Ustawy o urzdnikach pastwowych nauczyciele pracujcy w szkoach publicznych s urzdnikami pastwowymi, ale kontrakt podpisuj z dyrektorem szkoy, poniewa szkoy publiczne maj odrbn osobowo prawn.

116

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA

W WIKSZOCI PASTW PRACOWNICY DYDAKTYCZNI SZK WYSZYCH TO PRACOWNICY KONTRAKTOWI

Cho procedury rekrutacji pracownikw akademickich zale zasadniczo od oficjalnych regulacji, instytucje szkolnictwa wyszego maj znaczn autonomi jako pracodawcy i podmioty negocjujce kontrakty. W wikszoci pastw europejskich pracownicy dydaktyczni w publicznych lub subsydiowanych przez pastwo prywatnych instytucjach szkolnictwa wyszego to pracownicy zatrudnieni na podstawie kontraktw zgodnych z oglnym prawem pracy (kontrakty te mog, ale nie musz by zawierane na czas nieokrelony). Oglny trend zdaje si wskazywa, e ten sposb zatrudniania systematycznie wypiera status urzdnika publicznego. Jednake w 14 pastwach lub regionach wikszo pracownikw dydaktycznych wci jest urzdnikami publicznymi lub doywotnio mianowanymi urzdnikami pastwowymi w zawodzie dzieje si tak w Niemczech, Grecji, Hiszpanii, Francji, na Cyprze, w Islandii i Turcji. W Belgii (Wsplnota Francuska) i Austrii panuje sytuacja mieszana (pracownicy dydaktyczni s zatrudniani jako urzdnicy publiczni albo na zasadzie kontraktu). W Austrii wszyscy pracownicy dydaktyczni uniwersytetw nauk stosowanych (Fachhochschulen) s zatrudniani na podstawie kontraktu. W znaczcej wikszoci pastw europejskich inni pracownicy akademiccy na przykad asystenci s pracownikami sektora publicznego z kontraktem. Wyjtek stanowi Wgry, Sowenia i Norwegia, gdzie asystenci maj status urzdnikw publicznych, oraz Francja i Turcja, gdzie asystenci mog mie status urzdnikw pastwowych w zawodzie.
Rysunek E6: Sposb zatrudnienia pracownikw akademickich szk wyszych (ISCED 5 i 6), 2010/11
Nauczyciele akademiccy Asystenci

Status urzdnika pastwowego rdo: Eurydice.

Status urzdnika pastwowego w zawodzie (doywotnio mianowanego)

Kontraktowy pracownik sektora publicznego

Brak danych

Objanienia
Kategoria nauczyciele akademiccy dotyczy pracownikw akademickich, ktrych gwnym zadaniem jest nauczanie i prowadzenie bada naukowych. Kategoria asystenci dotyczy osb wspomagajcych pracownikw dydaktycznych w wykonywaniu obowizkw zwizanych z nauczaniem.

117

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA

USTAWICZNE DOSKONALENIE ZAWODOWE W WIKSZOCI PASTW EUROPEJSKICH UZNAWANE JEST ZA OBOWIZEK NAUCZYCIELI
Ustawiczne doskonalenie zawodowe istotnie zyskuje na znaczeniu w ostatnich latach. Podczas gdy w roku 2002/03 nauczyciele w okoo poowie pastw europejskich mogli uczestniczy w kursach ustawicznego doskonalenia zawodowego (Eurydice, 2005), obecnie w 24 pastwach i regionach uwaa si to za obowizek zawodowy. W Hiszpanii, Francji, na Litwie, w Rumunii i Sowenii udzia w kursach doskonalenia zawodowego to jeden z warunkw awansu i podwyki wynagrodzenia. W niektrych pastwach nie wymaga si wprost od nauczycieli uczestnictwa w kursach doskonalenia zawodowego. Jednake w Polsce, Portugalii i na Sowacji udzia w nich w oczywisty sposb wie si z awansem zawodowym. W Portugalii nieuczestniczenie w takich kursach moe nawet powodowa naoenie kary lub zosta uznane za negatywny element w ocenie nauczycieli. Okrelone ustawiczne doskonalenie zawodowe, zwizane z wprowadzaniem nowych reform edukacyjnych i organizowane przez odpowiednie wadze, jest generalnie obowizkiem zawodowym nauczycieli we wszystkich pastwach.
Rysunek E7: Status ustawicznego doskonalenia zawodowego nauczycieli w szkoach podstawowych i oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 1, 2 i 3), 2010/11

Obowizek zawodowy Niezbdne do awansu Opcjonalne

rdo: Eurydice.

Objanienia
Ustawiczne doskonalenie zawodowe to formalne i nieformalne szkolenia, np. pedagogiczne lub przedmiotowe. W okrelonych przypadkach mog one koczy si uzyskaniem kwalifikacji uzupeniajcych. Obowizek zawodowy oznacza zadanie okrelane w taki sposb w przepisach prawnych/umowach o prac/ustawodawstwie lub innych regulacjach dotyczcych zawodu nauczyciela.

Dodatkowe uwagi
Malta: W szkoach publicznych uczestnictwo w kursach doskonalenia zawodowego nie jest konieczne do uzyskania awansu, ale dodatkowe kwalifikacje mog by traktowane jako atut. Jednake na poziomie ISCED 3 w szkoach, ktre nie podlegaj Dyrektoriatom Edukacji, udzia w kursach doskonalenia zawodowego jest warunkiem koniecznym otrzymania awansu. Dotyczy to take szkoy Junior College, gdzie pracownicy akademiccy musz przej kurs doskonalenia zawodowego w celu uzyskania awansu ze stanowiska asystenta wykadowcy na wykadowc, a nastpnie profesora.

118

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA

W WIKSZOCI PASTW W KONTRAKTACH NAUCZYCIELI OKRELA SI WICEJ NI TYLKO TYGODNIOW LICZB GODZIN LEKCYJNYCH
W wikszoci pastw w umowach o prac nauczycieli okrela si liczb godzin, jak maj powica na nauczanie. W roku 2010/11 nauczyciele kontraktowi musieli uczy przez rednio 19-23 godziny w tygodniu nieco wicej ni w roku 2006/07, kiedy to rednia wynosia 18-20 godzin tygodniowo (Eurydice, 2009). Do tego czasu nie wliczaj si zaplanowane przerwy i innego rodzaju czas pracy z uczniami niepolegajcy na nauczaniu. Midzy poszczeglnymi pastwami istniej jednak istotne rnice. Generalnie nauczyciele w szkoach rednich I i/lub II stopnia maj mniej godzin dydaktycznych w tygodniu ni nauczyciele szk podstawowych. Jedynie w Bugarii, Danii i Chorwacji w przypadku nauczycieli szk rednich liczba godzin dydaktycznych zwiksza si. W kilkunastu krajach nauczyciele maj obowizek uczy przez tak sam liczb godzin zarwno w szkoach podstawowych, jak i rednich. Jednake w bardzo niewielu pastwach w umowach o prac okrela si jedynie liczb godzin dydaktycznych. W wikszoci pastw europejskich wyznaczany jest te oglny czas pracy w tygodniu, na podstawie liczby godzin pracy w innych sektorach gospodarki. Z reguy wymiar ten wynosi 35-40 godzin zgodnie z ukadami lub porozumieniami zbiorowymi. W 17 pastwach lub regionach okrela si te ilo czasu, przez jak nauczyciele powinni by dostpni w szkoach w kadym tygodniu. Generalnie wymiar ten nie przekracza 30 godzin z wyjtkiem Portugalii, Szwecji, Zjednoczonego Krlestwa (Anglia, Walia i Irlandia Pnocna), a w Islandii i Norwegii z wyjtkiem szk podstawowych i rednich I stopnia. W wielu pastwach oglna liczba godzin pracy i godzin dostpnoci nauczyciela w szkole jest bardzo podobna na wszystkich poziomach edukacji.

Dodatkowe uwagi (Rysunek E8)

Belgia (BE fr): Oglna roczna liczba godzin powicanych na wszystkie zadania realizowane przez nauczycieli szk podstawowych nie moe przekracza 962. Obejmuje ona lekcje, obowizki w zakresie nadzoru, spotkania i konsultacje z kolegami z pracy (odpowiadajce przynajmniej 60 jednostkom lekcyjnym). Zaprezentowano tylko czas powicany na nauczanie. Belgia (BE nl): Dane dotycz maksymalnego tygodniowego nakadu pracy. Dania: Liczba dni w roku szkolnym i czas trwania przerw nie s regulowane przez ministerstwo, ale le w gestii poszczeglnych placwek. Dlatego mog zaistnie rnice w liczbie godzin dydaktycznych. Niemcy: Oglna liczba 40 godzin jest redni dla wszystkich landw. otwa: Czas dostpnoci w szkole obejmuje dwie patne godziny w tygodniu, w czasie ktrych wszyscy nauczyciele musz prowadzi wsparcie dydaktyczne uczniw. Malta: Na poziomie ISCED 1, 2 i 3 liczba godzin dotyczy penych dni. W przypadku nauczycieli szkoy Junior College liczba godzin dostpnoci w szkole na poziomie ISCED 3 wynosi 40 godzin, a liczba godzin dydaktycznych 19 godzin. Holandia: Okrelona jest tylko liczba dni nauki w kadym roku (200) i oglna liczba godzin rocznie (1659). Polska: Oprcz godzin dydaktycznych i oglnego czasu pracy nauczyciele s zgodnie z prawem zobligowani do dostpnoci przez dwie godziny w szkoach podstawowych i rednich I stopnia oraz godzin w szkoach rednich II stopnia. Portugalia: Komponent dydaktyczny w pracy nauczycieli pierwszego cyklu skada si z 25 godzin dydaktycznych w tygodniu, w drugim i trzecim cyklu ensino bsico bd to 22 godziny, a w szkoach rednich II stopnia 20 godzin w tygodniu, o ile na tym poziomie ksztacenie prowadzi si we wszystkich zakresach. Islandia: Obowizkowy kontrakt zwizku nauczycieli okrela tygodniowy nakad pracy w czasie 37-tygodniowego roku szkolnego.

119

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA Rysunek E8: Tygodniowy nakad pracy nauczycieli w godzinach zegarowych w szkoach podstawowych i oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 1, 2 i 3), 2010/11
ISCED 1 ISCED 2 ISCED3

Oglny czas pracy rdo: Eurydice.

Dostpno w szkole

Godziny dydaktyczne

120

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA Rysunek E8 (cig dalszy): Tygodniowy nakad pracy nauczycieli w godzinach zegarowych w szkoach podstawowych i oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 1, 2 i 3), 2010/11
ISCED 1 ISCED 2 ISCED3

Oglny czas pracy rdo: Eurydice.

Dostpno w szkole

Godziny dydaktyczne UK (1) = UK-ENG/WLS/NIR

Objanienia
Na rysunku przedstawiono sytuacj nauczyciela pracujcego w penym wymiarze godzin, ktry nie ma innych obowizkw, na przykad zwizanych z zarzdzaniem. Rnice wystpujce w danym kraju zostay pokazane tam, gdzie dotycz okrelonych czynnikw, takich jak nauczany przedmiot lub status zatrudnienia nauczyciela, albo gdy przedstawiaj elastyczno na poziomie szkolnym, zwizan z moliwoci ustalenia liczby godzin dydaktycznych lub czasu dostpnoci w szkole dla kadego nauczyciela. Ograniczenia dotyczce rozkadu zaj nauczycieli, ktrzy nie s wykwalifikowani lub dopiero zdobyli kwalifikacje, nie zostay pokazane; nie uwzgldniono te moliwoci zmniejszania liczby godzin w zalenoci od stau pracy lub przy podejmowaniu innych obowizkw.

121

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA

Rysunek przedstawia informacje wycznie w godzinach zegarowych tygodniowo. Rzeczywiste godziny pracy nauczycieli mog te rni si zgodnie z roczn liczb dni pracy. Liczba godzin dydaktycznych oznacza czas spdzany przez nauczycieli z grupami uczniw. Oblicza si j w taki sposb, by pomin czas przerw lub czas spdzany z uczniami, w ktrym nie odbywa si nauka. Powstaje przez pomnoenie liczby lekcji przez czas trwania kadej lekcji i podzielenie wyniku przez 60. Liczba godzin dostpnoci w szkoach dotyczy czasu w tygodniu, w jakim nauczyciele musz by przygotowani na wykonywanie obowizkw w szkole lub w innym miejscu okrelonym przez dyrektora, w tym godzin dydaktycznych. Oglny czas pracy to liczba godzin dydaktycznych w tygodniu, dodatkowych godzin dostpnoci w szkole i iloci czasu spdzanego na przygotowywaniu si do lekcji i ocenianiu prac uczniowskich, ktre to zajcia mog by przeprowadzane poza szko.

NAUCZYCIELKI S NADREPREZENTOWANE W SZKOACH PODSTAWOWYCH I REDNICH, ALE NIE WYSZYCH

Wikszo nauczycieli w szkoach podstawowych i rednich to kobiety. Od roku 2002/03 odnotowano niewielki wzrost odsetka nauczycielek na tych poziomach ksztacenia (Eurydice, 2009). Jednake warto ta mocno spada w przypadku szkolnictwa wyszego. W roku 2009 we wszystkich pastwach europejskich, ktre dostarczyy informacji, ponad 60% nauczycieli w szkoach podstawowych i rednich (ISCED 1, 2 i 3) stanowiy kobiety. W czterech krajach (Bugaria, Estonia, otwa i Litwa) wskanik ten wynosi 80%. Dane te mocno kontrastuj z liczb kobiet w szkolnictwie wyszym (ISCED 5 i 6). We wszystkich pastwach z wyjtkiem otwy, Litwy i Finlandii kobiety stanowi mniej ni 50% wszystkich nauczycieli w szkoach wyszych. W Finlandii odsetek kobiet nauczajcych w szkoach wyszych wzrs z 47,7% w roku 2006 do 50,5% w 2009. W kilkunastu pastwach kobiety stanowi mniej ni 40% nauczycieli szk wyszych. Spadek liczby kobiet w szkolnictwie wyszym w porwnaniu z poziomami ISCED 1-3 jest szczeglnie widoczny na Wgrzech, Malcie i w Sowenii.
Rysunek E9: Odsetek nauczycielek w szkoach podstawowych i oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 1, 2 i 3) oraz w szkolnictwie wyszym (ISCED 5 i 6), sektor publiczny i prywatny cznie, 2009

ISCED 1-3 ISCED 1-3 ISCED 5-6 ISCED 1-3 ISCED 5-6 UE : : MT 71,4 30,7 BE 67,4 42,9 NL 68,4 38,7 BG 82,4 47,3 AT 70,0 33,1 CZ 73,3 48,0 PL 76,2 42,9 DK : : PT 73,5 43,4 DE 66,1 38,7 RO 72,4 44,2 EE 83,2 0,0 SI 79,4 36,6 IE 74,1 37,6 SK 78,2 43,5

ISCED 5-6 EL : : FI 69,5 50,5 ES 62,6 38,9 SE 68,9 44,2 FR 68,5 37,8 UK 68,6 42,6 IT 75,8 35,6 IS 72,6 48,9 CY 70,9 39,9 LI 63,1 0,0 LV 86,2 57,9 NO 67,2 41,9 LT 84,5 55,1 CH 64,6 34,9 LU 60,3 0,0 HR 73,4 41,6 HU 78,6 37,6 TR 47,7 40,7

rdo: Eurostat, UOE i Badanie siy roboczej.

Objanienia
Uwzgldniono wycznie nauczycieli bezporednio prowadzcych zajcia dydaktyczne. Dane obejmuj nauczycieli szk specjalnych i wszystkich innych, ktrzy pracuj z caymi klasami, maymi grupami w salach specjalnych lub indywidualnie z pojedynczymi uczniami w ramach zwykych lekcji lub poza nimi. Uwzgldniono nauczycieli pracujcych zarwno w penym, jak i niepenym wymiarze godzin, w sektorze publicznym i prywatnym. Nie wzito pod uwag staystw ani asystentw nauczycieli.

122

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA Dodatkowe uwagi

Belgia: Nie uwzgldniono nauczycieli ze Wsplnoty Niemieckojzycznej ani pracujcych w niezalenych instytucjach prywatnych. Poziom ISCED 3 obejmuje poziom ISCED 4. Irlandia, Finlandia i Zjednoczone Krlestwo: Poziom ISCED 3 obejmuje poziom ISCED 4. Luksemburg: Rysunek dotyczy wycznie sektora publicznego. Holandia: Poziom ISCED 1 obejmuje poziom ISCED 0. Finlandia: Na poziomach ISCED 5-6 dane dotyczce kadry akademickiej obejmuj wycznie kadr dydaktyczn. Wyczono personel badawczy. Wczeniej personel badawczy take by wczany do kadry akademickiej na poziomach ISCED 5-6. Szwecja: Studenci studiw doktoranckich prowadzcy zajcia s wczeni do kadry akademickiej. Islandia: Poziom ISCED 3 czciowo obejmuje poziom ISCED 4.

W WIELU PASTWACH EUROPEJSKICH WYSOKI ODSETEK NAUCZYCIELI SZK PODSTAWOWYCH STANOWI NAUCZYCIELE NALECY DO STARSZYCH GRUP WIEKOWYCH
Unia Europejska stoi w obliczu zmian demograficznych, do ktrych naley starzenie si populacji. Oczywicie problem ten dotyczy wielu zawodw, w tym nauczyciela, co moe by jedn z przyczyn braku wykwalifikowanej kadry pedagogicznej w niektrych pastwach (zob. Rysunek E3). W kolejnych dekadach sytuacja moe ulec pogorszeniu.
Rysunek E10: Podzia nauczycieli szk podstawowych (ISCED 1) na grupy wiekowe, sektor publiczny i prywatny cznie, 2009
< 30 lat 30-39 lat 40-49 lat 50 lat

rdo: Eurostat, UOE.

123

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA Dane

< 30 30-39 40-49 50 < 30 30-39 40-49 50 UE : : : : MT 30,5 28,9 17,8 22,8 BE 23,3 29,3 26,6 20,8 NL 20,4 22,1 22,8 34,7 BG 2,8 24,6 46,6 26,0 AT 8,9 21,0 33,9 36,2 CZ 9,7 23,6 39,8 26,9 PL 15,3 31,3 40,0 13,4 DK 9,3 30,0 23,1 37,6 PT 11,3 33,5 27,8 27,4 DE 6,6 22,1 22,0 49,3 RO 17,5 30,6 20,0 31,9 EE 10,0 24,5 33,2 32,4 SI 9,5 32,1 40,1 18,2 IE 25,2 27,3 20,3 27,3 SK 14,0 33,2 27,3 25,5 EL : : : : FI 11,1 30,2 30,9 27,7 ES 13,8 27,1 27,4 31,7 SE 5,0 23,1 23,8 48,1 FR 14,3 35,2 28,9 21,6 UK 25,3 27,7 21,4 25,6 IT 0,9 17,1 37,2 44,8 IS 12,2 28,5 27,9 31,4 CY 30,5 55,7 10,8 3,1 LI 12,5 23,8 35,1 28,7 LV 10,0 27,7 31,2 31,1 NO 12,1 29,9 22,2 35,7 LT 5,5 27,4 35,5 31,6 CH 17,9 23,2 25,3 33,7 LU 24,7 31,5 20,6 23,2 HR : : : : HU 9,4 26,2 38,9 25,5 TR : : : :

rdo: Eurostat, UOE.

Objanienia
Uwzgldniono wycznie nauczycieli bezporednio prowadzcych zajcia dydaktyczne. Dane obejmuj nauczycieli szk specjalnych i wszystkich innych, ktrzy pracuj z caymi klasami, maymi grupami w salach specjalnych lub indywidualnie z pojedynczymi uczniami w ramach zwykych lekcji lub poza nimi. Uwzgldniono nauczycieli pracujcych zarwno w penym, jak i niepenym wymiarze godzin, w sektorze publicznym i prywatnym. Nie wzito pod uwag staystw ani asystentw nauczycieli.

Dodatkowe uwagi
Belgia: Nie uwzgldniono nauczycieli ze Wsplnoty Niemieckojzycznej ani pracujcych w niezalenych placwkach prywatnych. Luksemburg: Rysunek dotyczy wycznie sektora publicznego. Holandia: Uwzgldniono nauczycieli poziomu ISCED 0.

W Niemczech, Woszech i Szwecji niemal poowa wszystkich nauczycieli szk podstawowych naley do grupy 50+; innymi sowy znaczna liczba nauczycieli zblia si do wieku emerytalnego. W kolejnych 10 pastwach (Bugaria, Republika Czeska, Estonia, otwa, Litwa, Wgry, Polska, Sowenia, Finlandia i Liechtenstein) najliczniejsza jest grupa nauczycieli w wieku 40-49 lat. W Bugarii, Polsce i Sowenii do grupy tej naley 40% lub wicej nauczycieli. W Belgii, Irlandii, na Cyprze, w Luksemburgu, na Malcie i w Zjednoczonym Krlestwie nauczyciele szk podstawowych s stosunkowo modzi ponad 20% ma poniej 30 lat lub naley do grupy wiekowej 30-39 lat. W Belgii i Zjednoczonym Krlestwie rozkad wiekowy nauczycieli jest najbardziej zrwnowaony. Kada grupa wiekowa stanowi okoo jednej czwartej.

NAUCZYCIELE SZK REDNICH S STARSI NI SZK PODSTAWOWYCH

W wikszoci pastw nauczyciele w szkoach rednich s starsi ni w szkoach podstawowych (zob. Rysunek E10). Najliczniej reprezentowana grupa wiekowa na tym poziomie ksztacenia to 50 i wicej lat. W Niemczech i Woszech nauczyciele w wieku 50 i wicej lat stanowi ponad 50% wszystkich nauczycieli. Z drugiej strony w pastwach tych a take w Bugarii, Hiszpanii, Austrii i Islandii jest bardzo niewielu nauczycieli w wieku poniej 30 lat. Najmodsi nauczyciele szk rednich pracuj na Malcie, w Polsce i Portugalii. W dwch ostatnich pastwach najliczniej reprezentowana jest grupa wiekowa 30-39 lat, natomiast na Malcie nauczyciele w wieku poniej 30 lat i w wieku 30-39 lat stanowi ponad poow wszystkich nauczycieli szk rednich.

124

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA Rysunek E11: Podzia nauczycieli oglnoksztaccych szk rednich I i II stopnia (ISCED 2 i 3) na grupy wiekowe, sektor publiczny i prywatny cznie, 2009
< 30 lat 30-39 lat 40-49 lat 50 lat

< 30 30-39 40-49 50 < 30 30-39 40-49 50

UE : : : : MT 29,5 33,8 17,4 19,2

BE 16,3 24,7 26,0 33,0 NL 11,8 18,3 24,2 45,7

BG 5,5 24,3 32,0 38,2 AT 6,0 17,9 35,8 40,3

CZ 10,2 21,5 31,3 37,0 PL 15,4 35,3 28,1 21,3

DK : : : : PT 10,9 35,7 32,5 20,9

DE 3,6 20,8 24,9 50,7 RO 20,3 27,8 19,6 32,3

EE 9,1 17,2 27,7 45,9 SI 7,7 30,6 33,6 28,1

IE 11,1 31,2 24,9 32,8 SK 14,6 23,9 24,6 36,9

EL : : : : FI 8,5 24,5 29,7 37,3

ES 6,8 29,6 34,9 28,6 SE 7,7 26,1 25,1 41,1

FR 8,7 30,5 27,8 33,0 UK 18,3 26,2 25,2 30,4

IT 0,5 10,2 31,4 57,9 IS 6,0 17,7 29,0 47,3

CY 14,5 32,1 32,7 20,7 LI 21,8 25,1 28,6 24,5

LV 8,1 19,6 30,1 42,2 NO 8,3 24,8 23,8 43,2

LT 9,8 20,9 31,5 37,8 CH 11,0 26,4 27,0 35,7

LU 19,1 26,1 27,8 26,9 HR : : : :

HU 10,2 28,1 30,8 30,9 TR : : : :

rdo: Eurostat, UOE.

Objanienia
Dane dotycz nauczycieli, ktrzy bezporednio prowadz zajcia dydaktyczne. Obejmuj one nauczycieli szk specjalnych i innych nauczycieli, ktrzy pracuj z caymi klasami, maymi grupami w salach specjalnych lub indywidualnie z pojedynczymi uczniami w ramach zwykych lekcji lub poza nimi. Uwzgldniono nauczycieli pracujcych zarwno w penym, jak i niepenym wymiarze godzin, w sektorze publicznym i prywatnym. Nie wzito pod uwag staystw ani asystentw nauczycieli.

Dodatkowe uwagi
Belgia: Nie uwzgldniono nauczycieli ze Wsplnoty Niemieckojzycznej ani pracujcych w niezalenych placwkach prywatnych. Uwzgldniono nauczycieli poziomu ISCED 4. Dania: Uwzgldniono nauczycieli poziomu ISCED 1. Irlandia, Finlandia i Zjednoczone Krlestwo: Uwzgldniono nauczycieli poziomu ISCED 4. Luksemburg: Rysunek dotyczy wycznie sektora publicznego. Islandia: Czciowo uwzgldniono nauczycieli poziomu ISCED 4.

125

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA

WIKSZO NAUCZYCIELI PRZECHODZI NA EMERYTUR, GDY TYLKO MA TAK MOLIWO

W wikszoci pastw europejskich nauczyciele szk podstawowych i rednich przechodz na emerytur, gdy tylko maj tak moliwo, tzn. po przepracowaniu wymaganej liczby lat i/lub osigniciu minimalnego wieku dajcego pene uprawnienia emerytalne. Jednake w szkoach podstawowych w Danii znaczcy odsetek nauczycieli (ponad 5%) dalej wykonuje prac po osigniciu minimalnego wieku emerytalnego. Podobnie dzieje si we Woszech, na Cyprze, w Polsce i Finlandii w przypadku szk rednich, a w Niemczech, Szwecji i Norwegii zarwno w szkoach podstawowych, jak i rednich. W Republice Czeskiej, Estonii, na otwie i w Sowenii ponad 5% nauczycieli kontynuuje prac nawet po osigniciu oficjalnego wieku emerytalnego. Naley odnotowa, e od roku 2001/02 (Eurydice, 2005) w okoo jednej trzeciej pastw europejskich podniesiono oficjalny wiek emerytalny i/lub minimalny wiek przejcia na emerytur z zachowaniem wszystkich uprawnie emerytalnych. Te same dane pokazuj, ktre pastwa stan w obliczu problemw z brakiem nauczycieli w nadchodzcych latach, jeli sytuacja nie zmieni si pod innymi wzgldami. W krajach, gdzie odsetek nauczycieli w grupach wiekowych po 40. roku ycia najpierw osiga wysoki poziom, a potem spada takich jak Niemcy, Wochy lub Austria w najbliszej przyszoci dojdzie do przechodzenia nauczycieli na emerytur na bardzo du skal. Widoczny na diagramach tych pastw wy demograficzny wskazuje, e nastpuje nadreprezentacja grup wiekowych najbliszych wiekowi emerytalnemu. Z kolei w pastwach, w ktrych wartoci spadaj w starszych grupach wiekowych dzieje si tak w Belgii, Bugarii, na Litwie, Wgrzech i w Islandii w przypadku szk podstawowych, w Hiszpanii i Portugalii w przypadku szk rednich oraz w Republice Czeskiej, Estonii, na otwie, w Polsce i Finlandii w przypadku zarwno szk podstawowych, jak i rednich przechodzenie na emerytur bdzie bardziej korzystnie rozoone w czasie. Irlandia, Cypr (szkoy podstawowe) i Malta nale do niewielu pastw, w ktrych diagramy pokazuj bardzo agodny spadek i niskie odsetki grup wiekowych bliskich wiekowi emerytalnemu. Wskazuje to, e pod wzgldem wieku personel pedagogiczny w tych pastwach charakteryzuje si rwnowag, a nauczyciele s stosunkowo modzi (zob. te Rysunek E10 i E11).
Rysunek E12: Odsetek nauczycieli szk podstawowych (ISCED 1) oraz oglnoksztaccych szk rednich I i II stopnia (ISCED 2 i 3) w grupach wiekowych bliskich wiekowi emerytalnemu, sektor publiczny i prywatny, 2009
ISCED 1 ISCED 2 + 3 ISCED 1 ISCED 2+3

126

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA

ISCED 1

ISCED 2 + 3

ISCED 1

ISCED 2+3

127

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA

ISCED 1

ISCED 2 + 3

ISCED 1

ISCED 2+3

Kobiety Oficjalny wiek emerytalny rdo: Eurostat, UOE i Eurydice.

Mczyni i kobiety/wycznie mczyni Minimalny wiek dajcy pene uprawnienia emerytalne

Objanienia
Dane dotycz nauczycieli, ktrzy bezporednio prowadz zajcia dydaktyczne. Obejmuj one nauczycieli szk specjalnych i innych nauczycieli, ktrzy pracuj z caymi klasami, maymi grupami w salach specjalnych lub indywidualnie z pojedynczymi uczniami w ramach zwykych lekcji lub poza nimi. Uwzgldniono nauczycieli pracujcych zarwno w penym, jak i niepenym wymiarze godzin, w sektorze publicznym i prywatnym. Nie uwzgldniono staystw ani nauczycieli pomocniczych. Dokadniejsze informacje dotyczce podziau nauczycieli na grupy wiekowe zawieraj Rysunki E10 i E11. Oficjalny wiek emerytalny: limit wieku, do ktrego nauczyciele mog pracowa. W niektrych pastwach i w specjalnych okolicznociach mog oni kontynuowa prac po jego przekroczeniu. Minimalny wiek dajcy pene uprawnienia emerytalne: moliwo przejcia na emerytur przed osigniciem oficjalnego wieku emerytalnego. Do uzyskania penych praw emerytalnych konieczne jest nauczanie przez okrelon liczb lat. Nie we wszystkich pastwach okrelono minimalny wiek dajcy pene uprawnienia emerytalne.

Dodatkowe uwagi
Belgia (BE nl): Cho minimalny wiek emerytalny wynosi 60 lat, nauczyciele uczcy na poziomach ISCED 1-3 we Wsplnocie Flamandzkiej obecnie mog zdecydowa o przejciu na emerytur w wieku 58 lat. Republika Czeska: Informacje dotycz roku 2011. Oficjalny wiek emerytalny kobiet zaley od liczby wychowanych przez nie dzieci. Wiek 57 lat dotyczy kobiet, ktre maj picioro i wicej dzieci, a 61 lat kobiet bezdzietnych (kobiety z jednym dzieckiem: 60 lat, kobiety z dwojgiem dzieci: 59 lat, kobiety z trojgiem lub czworgiem dzieci: 58 lat). Zgodnie z ostatnimi zmianami emerytalnymi oficjalny wiek emerytalny ma by stopniowo wyduany i nie okrelono maksymalnego wieku emerytalnego. Wgry: Ustawa o zabezpieczeniu spoecznym i uprawnieniach emerytalnych (LXXXI z 1997 roku) zostaa zmieniona w roku 2009. Od tego momentu obowizuje system stopniowych zmian. Oficjalny wiek emerytalny bdzie stopniowo zmieniany z 62 na 65 lat (np. 62 lata dotyczy osb urodzonych przed 1952 rokiem, a w przypadku osb urodzonych w roku 1957 i pniej jest to 65 lat). Ponadto zgodnie ze zmianami ustawy z roku 2010 kobiety, ktre przepracoway 40 lat, mog od 1 stycznia 2011 roku przej na emerytur niezalenie od wieku. Malta: Po zmianach w systemie emerytalnym czynnikiem decydujcym o tym, w jakim wieku pracownicy mog zacz pobiera pastwow emerytur, jest rok urodzenia. Wiek ten wynosi 60 lat dla kobiet i 61 dla mczyzn urodzonych w roku 1951 i pniej, a 65 dla wszystkich osb urodzonych po roku 1962. Polska: Dane dotycz okresu 2009-2014. Na mocy Ustawy z 22 maja 2009 roku o wiadczeniach kompensacyjnych dla nauczycieli wprowadzono wymg osignicia wieku minimalnego w nabywaniu penych uprawnie emerytalnych. Od roku 2015 wiek ten bdzie si zwiksza co dwa lata, by w 2031 osign 59 lat w przypadku kobiet i 64 lata w przypadku mczyzn.

128

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA

PODWYKI WYNAGRODZE NAUCZYCIELI W OSTATNIEJ DEKADZIE NIE ZAWSZE POZWALAY NA UTRZYMANIE SIY NABYWCZEJ
Pozytywne zmiany w realnym wymiarze ustawowych wynagrodze nauczycieli to jeden z gwnych czynnikw decydujcych o atrakcyjnoci zawodu i sile nabywczej pracownikw. Wzrost ustawowych wynagrodze powodowany jest trzema gwnymi czynnikami: reformami wynagrodze w sektorze edukacyjnym, wzrostem dodatkw na pokrycie kosztw utrzymania nauczycieli oraz oglnym wzrostem wynagrodze w sektorze publicznym. W ostatniej dekadzie we wszystkich pastwach europejskich wadze owiatowe zwikszyy czne wynagrodzenie ustawowe nauczycieli. W niektrych przypadkach wzrost wynagrodzenia na przestrzeni ostatnich 10 lat wynis ponad 40%. Jednake cznemu zwikszeniu wynagrodzenia nie zawsze towarzyszy realny wzrost ze wzgldu na rosnce koszty utrzymania. Biecy wskanik odnosi si do zmian realnej wysokoci ustawowych zarobkw nauczycieli w okresie 2000-2009, wyraon w EUR PPS, co umoliwia dokonanie porwnania wszystkich pastw przy poziomie cen z roku 2000. Nie zawiera on porwnania walutowej wartoci wynagrodze nauczycieli, poniewa w tym wzgldzie 1 istniej zasadnicze rnice midzy poszczeglnymi pastwami ( ). Ponadto stosunkowo wysoki wzrost minimalnych wynagrodze ustawowych w niektrych pastwach mona wyjani bardzo niskimi poziomami wynagrodze w roku 2000, a wic obecny wskanik naley interpretowa ostronie. We wszystkich pastwach z wyjtkiem Grecji i Francji ustawowe wynagrodzenia przy staych cenach w ostatniej dekadzie wzrosy zarwno w przypadku nauczycieli szkl podstawowych, jak i rednich II stopnia. W 12 pastwach odnotowano znaczcy wzrost wynagrodzenia zarwno nauczycieli szk podstawowych, jak i rednich II stopnia, wynoszcy ponad 20%. Dotyczyo to take nauczycieli szk podstawowych w Islandii oraz nauczycieli szk rednich II stopnia w Hiszpanii. W Danii (szkoy podstawowe), Niemczech, Woszech, Holandii, Austrii, Portugalii, Finlandii, Szwecji i Zjednoczonym Krlestwie (Anglia, Walia i Irlandia Pnocna) wynagrodzenie nauczycieli pozwolio im na utrzymanie siy nabywczej na poziomie zblionym do tego z roku 2000. Znaczcy wpyw na finanse publiczne wywiera niedawny kryzys finansowy i ekonomiczny (20102011). W roku szkolnym 2009/10, a zwaszcza od stycznia 2010 roku, wpyw spowolnienia gospodarczego i nacisk na finanse publiczne by mocniej zauwaalny i wicej pastw musiao obniy wynagrodzenie pracownikw publicznych. Doszo do tego w Hiszpanii, gdzie planowana pocztkowo podwyka o 0,3% za rok 2009 zostaa zaakceptowana i obowizywaa do maja 2010 roku, ale zniesiono j w wyniku oglnego zmniejszenia wynagrodze o okoo 5%, ktre dotyczyo wszystkich pracownikw pastwowych od 1 czerwca 2010 roku. Take w Irlandii, Grecji i Rumunii obniono poziom wynagrodzenia nauczycieli, podobnie jak innych pracownikw publicznych. Dotyczy to zwaszcza tego ostatniego kraju, gdzie w celu przywrcenia rwnowagi budetowej od lipca 2010 roku wprowadzono znaczce redukcje wynagrodze wynoszce 25%. Na otwie doszo do istotnego obnienia nakadw publicznych na edukacj, ktre we wrzeniu 2009 roku wynioso niemal 40% i dotyczyo take wynagrodze nauczycieli. Jednake w styczniu 2010 roku oglna kwota przeznaczana na wynagrodzenia ponownie wzrosa o 37%, wprowadzono te moliwo zwikszenia wynagrodzenia przez indeksacj pac i nagrody za wykonywanie dodatkowych obowizkw. W Estonii wynagrodzenia nauczycieli pozostay na niezmienionym poziomie w latach 2008/09 i 2009/10, pomimo obnienia wynagrodze innych pracownikw sektora publicznego.

(1)

Wicej informacji nt. zarobkw nauczycieli i dyrektorw szk w publikacji Eurydice zat. "Teachers' and School Heads' Salaries and Allowances in Europe", 2009/10.

129

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA Rysunek E13: Trendy w zakresie minimalnego rocznego wynagrodzenia podstawowego brutto w EUR PPS (odnonie do cen z roku 2000), nauczyciele szk podstawowych i rednich II stopnia (ISCED 1 i ISCED 3), 2000-2009

Szkoy podstawowe Szkoy rednie II stopnia

Notabene: o X = lata, dla ktrych przedstawiono dane

rdo: Eurydice.

Objanienia
Dane, ktrymi posuono si w obliczaniu trendw minimalnego ustawowego wynagrodzenia nauczycieli, pochodz z materiaw do publikacji Kluczowe dane o edukacji w latach 2009, 2005 i 2002 oraz ze szczegowego raportu dotyczcego wynagrodzenia nauczycieli opublikowanego w roku 2011 (dane zbierane w roku 2010). W niektrych przypadkach dane wskanikowe mog nie by spjne ze wzgldu na zmian metodologii raportowania. W celu eliminacji rnic cenowych midzy poszczeglnymi pastwami roczne podstawowe wynagrodzenia ustawowe zostay przeliczone na standard siy nabywczej w euro (PPS zob. cz Glosariusz i narzdzia statystyczne); dokonano te deflacji o indeks cenowy PKB 27 pastw UE (podstaw by rok 2000). Wskanik rocznego wzrostu jest obliczany przez podzielenie wynagrodze ustawowych dla danego roku przeliczonych na PPS EUR przy deflacji do wskanika cenowego dla 27 pastw UE z 2000 roku o wynagrodzenie ustawowe z 2000 roku przeliczone na PPS EUR, i pomnoenie wyniku przez 100. 2000 = 100 z wyjtkiem Bugarii i Sowacji, gdzie dane dotycz roku 2002, oraz Turcji, gdzie podstaw by rok 2006.

130

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA Dodatkowe uwagi

Szwecja: Brak skali wynagrodze i ustawowego poziomu wynagrodze. Wskazywane wynagrodzenie minimalne odpowiada najniszemu decylowi realnych wynagrodze nauczycieli. Zjednoczone Krlestwo (ENG/WLS/NIR): Spadek wynagrodzenia minimalnego mona czciowo wyjani zmian metodologii raportowania. Dane dla lat wczeniejszych uwzgldniay wynagrodzenia w Londynie. Liechtenstein: Jako podstaw przeliczania PPS i wskanika cenowego przyjto dane dla Szwajcarii.

W duej grupie pastw podjto znaczce wysiki majce na celu utrzymanie wynagrodze nauczycieli przynajmniej na poziomie z 2009 roku, unikajc ich obniania lub przerywania wdroonych ju programw podwyek. Dotyczy to Zjednoczonego Krlestwa (Anglia, Walia i Irlandia Pnocna), gdzie kontynuowano wdraanie zalece Komisji Kontroli Nauczycieli (School Teachers Review Body) z roku 2008 polegajce na podniesieniu wynagrodze nauczycieli o 2,3% w roku 2009/10 i 2010/11 pomimo zamroenia pensji innych pracownikw sektora publicznego. Nauczyciele w Zjednoczonym Krlestwie (Szkocja) otrzymali w roku 2009 podwyk wynoszc 2,5%, a w roku 2010 2,4%; w kwietniu 2011 roku weszo w ycie dwuletnie zamroenie pac. W Holandii i Polsce w roku 2010 wdraano reformy wprowadzone w roku 2009, a ich wynikiem byo podniesienie pac nauczycieli. W Republice Czeskiej pomimo ci rodkw przeznaczanych na wynagrodzenia pracownikw publicznych o 10% w roku 2011, zwikszono rodki przeznaczane na wynagrodzenia nauczycieli. W trzech pastwach Bugarii, Woszech i Islandii nie zmieniono w roku 2009 wynagrodze nauczycieli, z kolei na Sowacji w roku 2010 wdroono innego rodzaju reformy wynagrodze nauczycieli. W Bugarii wprowadzono podwyk ustawowych wynagrodze nauczycieli starszych i naczelnych wynoszc 7-13%. Islandia take przeprowadzia zaplanowan podwyk wynagrodze nauczycieli szk rednich II stopnia, ktrzy otrzymywali najnisze pace, obnione w wyniku wczeniejszych zmian. We Woszech niedawne porozumienie oglnokrajowe przewiduje zwikszenie wynagrodze, ale na jego realizacj mog mie wpyw ostatnie decyzje dotyczce oglnych ogranicze budetowych. Wreszcie na Sowacji od listopada 2009 zmieniono wynagrodzenia nauczycieli zgodnie z now ustaw o pracownikach owiatowych, ktra wprowadzia zmiany w finansowaniu oraz innowacje w systemie ewaluacji i wynagradzania nauczycieli.

RELATYWNY WZROST WYNAGRODZE NAUCZYCIELI JEST POWIZANY Z LICZB LAT PRACY POTRZEBN DO UZYSKANIA WYNAGRODZENIA MAKSYMALNEGO
Stosunek maksymalnej i minimalnej rocznej pensji podstawowej jest wskanikiem dugoterminowych perspektyw nauczycieli w zakresie podwyek wynagrodze, jakich mog spodziewa si w trakcie kariery zawodowej, jeli uwzgldni si jedynie czas pracy. Biecy wskanik odnosi si do rnic midzy minimalnym i maksymalnym wynagrodzeniem ustawowym oraz liczb lat potrzebnych do uzyskania wynagrodzenia maksymalnego, dlatego nie dochodzi tu do porwnania absolutnych wartoci wynagrodze nauczycieli. Na tej podstawie maksymalny i minimalny poziom wynagrodze ustawowych wyraony jako EUR PPS generalnie rni si o wskanik niszy ni dwa. Nauczyciele szk podstawowych w Danii, na otwie, Sowacji, w Finlandii, Szwecji, Islandii i Norwegii na przestrzeni caej kariery zawodowej mog liczy na podwyk wynagrodzenia nieprzekraczajc 30%. Jednake w szkoach rednich II stopnia maksymalne wynagrodzenie ustawowe na Cyprze, Wgrzech, w Holandii, Austrii, Portugalii i Rumunii zwiksza si niemal dwukrotnie w porwnaniu z poziomem z pocztku kariery zawodowej. Fakt ten wraz z czstotliwoci podwyek pensji wyjania, dlaczego nauczanie na pewnych szczeblach kariery moe by bardziej atrakcyjne ni na innych. Wydaje si oczywiste, e nauczyciele, ktrych pensje rosn w istotny sposb w cigu caej kariery, s mniej skonni do rezygnacji z pracy w zawodzie ni ci, ktrych zarobki nie zwikszaj si po pierwszych kilku latach pracy.

131

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA

W wikszoci pastw europejskich rednia liczba lat, jak dany nauczyciel musi przepracowa, by uzyska maksymalne podstawowe wynagrodzenie ustawowe, wynosi od 15 do 25 lat. Jednake w Republice Czeskiej, Grecji, Hiszpanii, Woszech, na Wgrzech, w Austrii, Rumunii i na Sowacji uzyskanie maksymalnego wynagrodzenia ustawowego zajmuje ponad 30 lat. Z drugiej strony w Danii, Estonii i Zjednoczonym Krlestwie wynagrodzenie maksymalne uzyskuje ju nauczyciel z 10-letnim dowiadczeniem zawodowym. Na wszystkich trzech poziomach szk istnieje pozytywna korelacja pomidzy poziomem wzrostu midzy ustawowym wynagrodzeniem minimalnym i maksymalnym a liczb lat pracy potrzebn do jego uzyskania. Silne powizanie w tym zakresie mona zaobserwowa na Wgrzech, w Austrii, Portugalii i Rumunii, czterech pastwach o najwikszej rnicy midzy wynagrodzeniem maksymalnym i minimalnym oraz najwikszej liczbie lat potrzebnych do uzyskania wynagrodzenia maksymalnego. Ta sama korelacja dotyczy rwnie Danii, Estonii, otwy i Zjednoczonego Krlestwa (Szkocja), gdzie z kolei ju po niecaych 13 latach pracy w zawodzie nauczyciele uzyskuj maksymalne wynagrodzenie ustawowe, wynoszce jedynie o okoo 30% wicej ni wynagrodzenie minimalne.
Rysunek E14: Zwizek midzy relatywnym wzrostem wynagrodzenia ustawowego w szkolnictwie oglnoksztaccym a latami pracy koniecznymi do uzyskania wynagrodzenia maksymalnego (ISCED 1, 2 i 3), 2009/10

Lata pracy potrzebne do uzyskania wynagrodzenia maksymalnego

Relatywny wzrost wynagrodzenia ustawowego

Relatywny wzrost wynagrodzenia ustawowego

Lata pracy potrzebne do uzyskania wynagrodzenia maksymalnego

Dane Trendy rdo: Eurydice. ISCED 1 ISCED 2 ISCED 3

132

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA Dodatkowe uwagi

Bugaria: Ustawy o zawodzie nauczyciela okrelaj jedynie poziom minimalnego podstawowego wynagrodzenia ustawowego, ale nie poziom maksymalny. Wskazane wartoci dotycz nauczycieli modszych, bez dowiadczenia nauczycielskiego. Dania: Na poziomie ISCED 3 nauczyciele oglnoksztaccych szk rednich II stopnia. Niemcy: Wyznaczanie poziomw podstawowego wynagrodzenia ustawowego ley w gestii poszczeglnych landw. Ze wzgldu na zoono i rnorodno sytuacji przedstawione wartoci wynagrodze ustawowych to rednia waona dostpnych danych dla poziomu landw w przypadku pracownikw publicznych, z dodatkami. Hiszpania: Kwoty oglne odpowiadaj rednim wynagrodzeniom w szkoach publicznych obliczonym jako rednie waone wynagrodze z rnych Wsplnot Autonomicznych. Przedstawiono wycznie dane dotyczce nauczycieli ksztacenia oglnego. Francja: Wynagrodzenia na poziomie ISCED 2 dotycz professeurs certifis. Wynagrodzenia na poziomie ISCED 3 dotycz professeurs agrgs. Wochy: Dane dotycz nauczycieli, ktrzy uzyskali tytul Laurea/magistra. Holandia: Na poziomie ISCED 1 nauczyciele kategorii LA, na poziomie ISCED 2 nauczyciele kategorii LB. Na poziomie ISCED 3 nauczyciele kategorii LC. Austria: Na poziomie ISCED 2 dane dotycz wynagrodze nauczycieli Hauptschule. Finlandia: Wysoko wynagrodzenia maksymalnego moe si znacznie rni w zalenoci od stau pracy i indywidualnych podwyek. Pokazane informacje to szacunkowe roczne maksymalne wynagrodzenie podstawowe brutto. Szwecja: Nie istnieje skala zarobkw. Wynagrodzenia poszczeglnych nauczycieli opieraj si na indywidualnych porozumieniach midzy nauczycielami a pracodawcami i nie s bezporednio zwizane z liczb lat pracy w zawodzie. Liechtenstein: Brak informacji na temat redniej liczby lat dochodzenia od wynagrodzenia minimalnego do maksymalnego. Norwegia: Brak informacji na temat redniej liczby lat dochodzenia od wynagrodzenia minimalnego do maksymalnego.

Jednake kilka pastw wyamuje si z tej tendencji. Na przykad na Litwie, w Holandii i Zjednoczonym Krlestwie (Anglia, Walia i Irlandia Pnocna) maksymalne wynagrodzenie ustawowe jest o 70-90% wysze ni wynagrodzenie minimalne, a nauczyciele mog je osign po 10-15 latach pracy w zawodzie. Z drugiej strony w Hiszpanii, Woszech, na Sowacji i w Turcji wynagrodzenie maksymalne jest tylko o 40% wysze od wynagrodzenia pocztkowego, ale jego uzyskanie wymaga a 25-35 lat pracy w zawodzie. Wreszcie we Francji i na Cyprze maksymalne wynagrodzenia nauczycieli s niemal (lub ponad) dwa razy wysze w porwnaniu z pocztkowymi, ale ich uzyskanie zajmuje okoo 20 lat. Generalnie realne wynagrodzenia nauczycieli w wielu pastwach, ktre dostarczyy informacji na ten temat, plasuj si w pobliu maksymalnego wynagrodzenia ustawowego. Mona to czciowo wyjani starzeniem si populacji nauczycieli. W Danii, Grecji, Finlandii i Zjednoczonym Krlestwie realne wynagrodzenia nauczycieli s wysze ni podstawowe wynagrodzenia ustawowe przede wszystkim ze wzgldu na rne dodatki, jakie mog oni uzyska. Z drugiej strony we Woszech, Luksemburgu i Portugalii rzeczywiste wynagrodzenie nauczycieli plasuje si w poowie skali ustawowej. Fakt ten mona czciowo wyjani stosunkowo dugim dowiadczeniem zawodowym (od 25 do 38 lat) potrzebnym do uzyskania wynagrodzenia maksymalnego, a w przypadku Luksemburga i Portugalii tym, e niemal 50% nauczycieli ma mniej ni 40 lat. Jednake we Woszech panuje odmienna sytuacja, poniewa wikszo nauczycieli ma ponad 50 lat.

W WIKSZOCI PASTW DO OBJCIA STANOWISKA DYREKTORA SZKOY, OPRCZ DOWIADCZENIA W ZAWODZIE NAUCZYCIELA POTRZEBNE JEST TAKE ODPOWIEDNIE PRZESZKOLENIE
Dyrektorzy szk s obecnie obciani wieloma zadaniami, w tym zarzdzaniem nauczycielami, finansami i treciami programowymi. Wybr odpowiednich osb na to stanowisko ma kluczowe znaczenie, dlatego procedura wymaga uwzgldnienia rnych kryteriw. We wszystkich pastwach europejskich istniej regulacje zawierajce oficjalne wymogi, ktre musi speni kandydat na stanowisko dyrektora szkoy. Niemal wszdzie podstaw objcia tej posady jest dowiadczenie w zawodzie nauczyciela. Jednake wymiar wymaganego dowiadczenia moe by rny (zob. Rysunek E16), a w wikszoci pastw obowizuje jeden lub kilka dodatkowych warunkw. W Grecji, na Litwie i w Turcji przyszli dyrektorzy szk musz mie zarwno dowiadczenie w nauczaniu, jak i zarzdzaniu. Na Litwie istnieje ponadto wyrany wymg kompetencji przywdczych i umiejtnoci zarzdzania. 133

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA

W Belgii (Wsplnota Francuska i Wsplnota Niemieckojzyczna), Republice Czeskiej, Hiszpanii, Francji, Woszech, Austrii, Polsce, Sowenii, na Sowacji i w Liechtensteinie osoby ubiegajce si o stanowisko dyrektora szkoy musz wczeniej pracowa jako nauczyciele i przej specjalne szkolenie. W Sowenii dyrektorzy szk powinni te posugiwa si tytuem doradcy lub przez przynajmniej pi lat mie tytu mentora. W piciu pastwach (Estonia, Malta, Portugalia, Finlandia i Zjednoczone Krlestwo Anglia, Walia i Irlandia Pnocna) przyszli dyrektorzy szk musz spenia wszystkie trzy wymogi: dowiadczenie zawodowe w nauczaniu, dowiadczenie administracyjne i szkolenie na dyrektora Cztery pastwa Belgia (Wsplnota Flamandzka), otwa, Holandia i Norwegia zakadaj, e jedynym oficjalnym warunkiem zatrudnienia na stanowisku dyrektora szkoy jest dysponowanie kwalifikacjami nauczycielskimi. Jednake w praktyce osoby obejmujce tak funkcj maj ju pewne dowiadczenie w nauczaniu. W Szwecji jedynym warunkiem, jaki naley speni, by zosta dyrektorem szkoy (w przypadku osb zatrudnionych po marcu 2010 roku), jest przejcie specjalnego szkolenia prowadzonego przez szwedzk Narodow Agencj Edukacyjn (NAE). Wczeniej ukoczenie tego kursu nie byo obowizkowe.
Rysunek E15: Dowiadczenie zawodowe i szkolenia oficjalnie wymagane do objcia stanowiska dyrektora w szkoach podstawowych oraz oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 1, 2 i 3), 2010/11

Dowiadczenie w zawodzie nauczyciela Dowiadczenie zawodowe w nauczaniu + dowiadczenie w zarzdzaniu Dowiadczenie zawodowe w nauczaniu + szkolenie dla dyrektorw Dowiadczenie zawodowe w nauczaniu + dowiadczenie w zarzdzaniu + szkolenie dla dyrektorw Wycznie kwalifikacje nauczycielskie Wycznie szkolenia dla dyrektorw

rdo: Eurydice.

Objanienia
Dowiadczenie zawodowe w nauczaniu to okrelona liczba lat powiconych pracy zawodowej w charakterze nauczyciela przez wikszo czasu na tym poziomie edukacyjnym, na ktrym dana osoba chce zosta dyrektorem szkoy. Dowiadczenie w zarzdzaniu to dowiadczenie w zarzdzaniu/administrowaniu szko nabyte na przykad na stanowisku zastpcy dyrektora szkoy. Szkolenie na dyrektora szkoy to specjalny kurs realizowany po ksztaceniu i zdobyciu kwalifikacji nauczycielskich. W zalenoci od okolicznoci szkolenie moe odby si przed objciem stanowiska dyrektora szkoy albo przed rozpoczciem procedury rekrutacyjnej bd w pierwszym lub jednym z pierwszych lat po objciu stanowiska. Jego celem jest wyposaenie przyszych dyrektorw szk w umiejtnoci konieczne do wykonywania nowych obowizkw. Nie naley go myli z ustawicznym doskonaleniem zawodowym dyrektorw szk.

134

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA Dodatkowe uwagi

Belgia (BE de): Aby obj na stae stanowisko dyrektora szkoy w placwce zarzdzanej przez Wsplnot, naley mie dyplom z zarzdzania. Republika Czeska: Dowiadczenie w nauczaniu moe by zastpione przez dowiadczenie w dziaalnoci wymagajcej takiej samej lub podobnej wiedzy, na wyszym stanowisku kierowniczym lub w dziedzinie bada i rozwoju. Dotyczy to take dyrektorw we wszystkich subsydiowanych szkoach prywatnych. Szkolenie jest obowizkowe tylko dla dyrektorw szk publicznych, w tym szk zaoonych przez Ministerstwo Edukacji, Modziey i Sportu. Niemcy: Przejcie szkolenia na dyrektora szkoy jest wymagane tylko na poziomach ISCED 2 i 3. Luksemburg: Brak dyrektorw szk na poziomie ISCED 1. Wgry i Islandia: By zosta dyrektorem szkoy, potrzebne s dodatkowe kwalifikacje z zarzdzania. W przypadku Wgier dotyczy to tylko dyrektorw ubiegajcych si o wybr na drug kadencj. Malta: Oprcz 10 lat dowiadczenia zawodowego przyszli dyrektorzy szk musz mie te minimum czteroletnie dowiadczenie na stanowisku asystenta dyrektora szkoy (dotyczy to szk podlegych dyrektoriatom edukacji). Holandia: W przypadku duych szk rednich, w ktrych istnieje centralna rada zarzdzajca (centraal school bestuur), kwalifikacje pedagogiczne nie s wymagane od czonkw rady bez obowizkw dydaktycznych. Sowenia: Dowiadczenie pedagogiczne mona zastpi dowiadczeniem w poradnictwie szkolnym. Specjalne szkolenie koczy si egzaminem. W wyjtkowych sytuacjach dyrektor szkoy moe zdawa ten egzamin do roku po zatrudnieniu na stanowisku dyrektorskim. Zjednoczone Krlestwo (ENG/WLS/NIR): W Anglii i Walii wszystkie osoby po raz pierwszy obejmujce stanowisko dyrektora szkoy musz uzyska krajowe kwalifikacje zawodowe dyrektorw szk (National Professional Qualification for Headship) W Walii kurs ten naley ukoczy przed objciem funkcji. W Irlandii Pnocnej rwnowany program to Kwalifikacje Zawodowe Dyrektorw Szk (Professional Qualification for Headship), ktre nie s obowizkowe.

DYREKTORZY SZK GENERALNIE MUSZ MIE PRZYNAJMNIEJ PICIOLETNI STA W NAUCZANIU

Do najczciej spotykanych wymogw zwizanych z objciem stanowiska dyrektora szkoy (zob. Rysunek E15) naley okrelony sta w nauczaniu. Wynosi on od trzech lat w Bugarii, Estonii, Francji (w przypadku dyrektorw szk na poziomie ISCED 1) i na Litwie do 10 lat na Malcie oraz odpowiednio 12 i 13 lat w szkoach podstawowych i oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia na Cyprze. W wikszoci przypadkw wymagany okres minimalny wynosi od trzech do piciu lat. W Danii, Niemczech, Austrii (szkoy podstawowe i Hauptschule), Finlandii, Zjednoczonym Krlestwie (Anglia, Walia i Irlandia Pnocna), Islandii, Liechtensteinie i Turcji wymaga si stau w nauczaniu, ale jego wymiar nie jest okrelony. Wreszcie w Belgii (Wsplnota Flamandzka), na otwie, w Holandii, Szwecji i Norwegii, by zosta dyrektorem szkoy, sta w zawodzie nauczyciela nie jest konieczny.
Rysunek E16: Minimalna liczba lat stau w nauczaniu wymagana od osb chccych obj stanowisko dyrektora szkoy podstawowej lub oglnoksztaccej szkoy redniej I i II stopnia (ISCED 1, 2 i 3), 2010/11

ISCED 1+2 rdo: Eurydice.

Tylko ISCED 2

ISCED 3

Brak okrelonego wymiaru

Niewymagane

Dodatkowe uwagi
Estonia: Jeli kandydat ma wyksztacenie wysze pedagogiczne, wymagane s trzy lata stau w nauczaniu; w przypadku osb, ktre ukoczyy innego rodzaju studia wysze, wymaganych jest pi lat stau w nauczaniu.

135

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA

Cypr: Przynajmniej pi lat z przedstawionego minimum naley odby, nauczajc w szkoach; dodatkowo w przypadku szk podstawowych trzeba pracowa przynajmniej dwa lata jako asystent dyrektora szkoy, a szk rednich przynajmniej dwa lata jako asystent dyrektora szkoy plus przynajmniej rok jako asystent dyrektora na poziomie A. Grecja: Zgodnie z ustaw nr 3848/2010 warunki wstpne przyznania nauczycielom prawa do objcia stanowiska dyrektora szkoy zakadaj, e powinni oni osign poziom A (uzaleniony od lat pracy w zawodzie), przy przynajmniej omiu latach pracy w zawodzie; powinni te dysponowa picioletnim staem zawodowym, w tym trzema latami na odpowiednim poziomie. Litwa: W przypadku osb z tytuem magistra i kwalifikacjami pedagogicznymi wymagane s minimum dwa lata stau w zawodzie nauczyciela, a w przypadku osb majcych tylko kwalifikacje pedagogiczne minimum trzy lata. Luksemburg: Brak dyrektorw szk na poziomie ISCED 1. Austria: W szkoach podstawowych i w Hauptschule naley dysponowa dowiadczeniem zawodowym, ale bez okrelonego wymiaru. W przypadku Allgemeinbildende Hhere Schule wymagany jest szecioletni sta w zawodzie nauczyciela. Sowenia: Dowiadczenie pedagogiczne mona zastpi dowiadczeniem w poradnictwie szkolnym.

W WYZNACZANIU POZIOMU WYNAGRODZENIA DYREKTORA SZKOY CZSTO BRANA JEST POD UWAG WIELKO PLACWKI
Dyrektorzy szk s odpowiedzialni za zarzdzanie szko lub grup szk samodzielnie lub we wsppracy z organem administracyjnym w postaci rady. W zalenoci od okolicznoci osoba taka moe te peni obowizki edukacyjne (do ktrych niekiedy naley nauczanie), ale take odpowiada za oglne funkcjonowanie placwki w takich dziedzinach, jak plan zaj, realizacja programu nauczania, decyzje dotyczce tego, co bdzie nauczane oraz przy uyciu jakich materiaw i metod, jak rwnie zarzdza personelem i/lub finansami. W 11 pastwach lub regionach wielko szk ma bezporedni wpyw na pensje dyrektorw im wiksza liczba uczniw w placwce, tym wysza pensja osoby, ktra ni kieruje. Natomiast poziom szk (z wyjtkiem placwek przedszkolnych), ktrymi kieruj dyrektorzy, ma z reguy niewielkie znaczenie. W 10 pastwach podstawowe wynagrodzenie dyrektorw szk jest takie samo na wszystkich trzech poziomach ksztacenia. Szczeglna sytuacja panuje w Zjednoczonym Krlestwie (Anglia, Walia i Irlandia Pnocna), gdzie dyrektorzy szk s objci t sam ogln struktur zarobkw, ale w jej ramach kady dyrektor ma wasne zaszeregowanie. Wie si ono zarwno z wielkoci szkoy, jak i wiekiem uczniw. Oznacza to, e dyrektorzy szk rednich zarabiaj wicej ni dyrektorzy szk podstawowych. W pastwach, w ktrych nauczanie odbywa si w ramach jednolitej struktury, [tj dugiej szkoy podstawowej, bez podziau na szko podstawow i oglnoksztacc szko redni I stopnia] do stanowiska dyrektora odnosi si ta sama podstawa wynagrodzenia przy obu poziomach ksztacenia. W przypadku pozostaych krajw ustawowe wynagrodzenie podstawowe dyrektorw szk podstawowych jest generalnie nisze ni szk rednich, zwaszcza za szk rednich II stopnia. Ta sama tendencja dotyczy wynagrodze nauczycieli. Ponadto we wszystkich pastwach wynagrodzenia podstawowe dyrektorw szk s wysze ni pensje nauczycieli pracujcych w szkoach na tym samym poziomie edukacyjnym. Rnice te mona sprowadzi do faktu, e w wikszoci krajw do objcia stanowiska dyrektora szkoy wymagana jest okrelona liczba lat stau w nauczaniu (zob. Rysunek E16). Mog te istnie inne warunki, takie jak funkcjonujcy w niektrych krajach obowizek odbycia specjalistycznego szkolenia (zob. Rysunek E15). Przy porwnywaniu pensji dyrektorw szk w poszczeglnych pastwach uwidoczniaj si znaczce rnice. W przypadku szk podstawowych minimalne wynagrodzenie wynosi od poziomu poniej 9000 EUR PPS w Bugarii i na Wgrzech do ponad 100 100 EUR PPS w Zjednoczonym Krlestwie (Anglia, Walia i Irlandia Pnocna). W przypadku szk rednich najwysze wynagrodzenia dyrektorw szk poza Zjednoczonym Krlestwem obowizuj w Luksemburgu (115 508 EUR PPS), Irlandii (84 979 EUR PPS) i Holandii (80 803 EUR PPS). Rnica midzy maksymalnym i minimalnym wynagrodzeniem podstawowym dyrektorw szk traktowana jako sposb oceny ich osigni przez zwikszanie wynagrodzenia podstawowego w cigu kariery zawodowej nie jest tak wyrana jak w przypadku nauczycieli. Cho podwyki wynagrodze dyrektorw szk w toku kariery nie s znaczce, maksymalne wynagrodzenie dyrektora pozostaje wysze ni nauczyciela ze wzgldu na wysze wynagrodzenie pocztkowe.

136

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA

Na tej podstawie maksymalny i minimalny poziom wynagrodze ustawowych wyraony jako EUR PPS generalnie rni si o wskanik niszy ni dwa. Dyrektorzy szk podstawowych w Grecji, Hiszpanii, Polsce, na Sowacji, w Finlandii i Turcji mog liczy na maksymalnie 30-procentow podwyk wynagrodzenia na przestrzeni caej kariery zawodowej. Jednake w szkoach rednich II stopnia maksymalne wynagrodzenie ustawowe w Irlandii i Zjednoczonym Krlestwie moe zwikszy si ponaddwukrotnie w porwnaniu z poziomem z pocztku kariery zawodowej.
Rysunek E17: Minimalne i maksymalne podstawowe roczne wynagrodzenie dyrektorw szk, w EUR PPS (ISCED 1, 2 i 3), 2009/10
Przedszkola Szkoy podstawowe Szkoy stopnia rednie I Szkoy stopnia rednie II

Minimum rdo: Eurydice.

Maksimum

137

NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA Objanienia

Podstawowe roczne wynagrodzenie brutto to kwota wypacana przez pracodawc w cigu roku z uwzgldnieniem oglnych podwyek, trzynastki i patnego urlopu (jeli istnieje) bez skadek na ubezpieczenia spoeczne i wiadczenia emerytalne. Wynagrodzenie nie uwzgldnia innych dodatkw lub korzyci materialnych (zwizanych na przykad ze zdobywanymi kwalifikacjami, osigniciami, nadgodzinami, dodatkowymi obowizkami, miejscem zamieszkania, obowizkiem nauczania w warunkach trudnych lub z zakwaterowaniem, zdrowiem bd kosztem dojazdu do pracy). Wskazane wynagrodzenie minimalne to podstawowa pensja brutto, ktr otrzymuj dyrektorzy we wspomnianych wyej okolicznociach na pocztku kariery zawodowej. Wynagrodzenie maksymalne to podstawowe wynagrodzenie brutto, jakie dyrektorzy szk otrzymuj we wspomnianych wyej okolicznociach w momencie przejcia na emerytur lub po przepracowaniu okrelonej liczby lat. W wynagrodzeniu maksymalnym uwzgldniono wycznie podwyki zwizane ze staem pracy i/lub wiekiem.

Dodatkowe uwagi
Belgia (BE fr): a) szkoy liczce mniej ni 71 uczniw, b) szkoy liczce 72-140 uczniw, c) szkoy liczce 141-209 uczniw, d) szkoy liczce ponad 210 uczniw. Belgia (BE nl): a) szkoy liczce mniej ni 180 uczniw (w Brukseli mniej ni 100 uczniw), b) szkoy liczce ponad 350 uczniw. W szkoach rednich I i II stopnia obowizuje inne waenie dotyczce tego, czy dyrektor szkoy ma obowizki dydaktyczne. Bugaria: a) placwki zwyke, b) due szkoy. Dania: Szkoy podstawowe i rednie I stopnia: a) szkoy majce mniej ni dziewiciu pracownikw zatrudnionych w penym wymiarze godzin, b) szkoy majce wicej ni dziewiciu pracownikw zatrudnionych w penym wymiarze godzin. Szkoy rednie II stopnia: a) szkoy liczce mniej ni 700 uczniw ksztaccych si w penym wymiarze godzin, b) szkoy liczce wicej ni 700 uczniw ksztaccych si w penym wymiarze godzin. Hiszpania: a) due szkoy, b) mae/bardzo mae szkoy. Francja: a) dyrektorzy Lyces, b) dyrektorzy Lyces professionnels. otwa: a) szkoy liczce mniej ni 100 uczniw, b) szkoy liczce co najmniej 1201 uczniw. Litwa: Wynagrodzenie dyrektorw szk jest uzalenione od liczby grup w placwkach przedszkolnych oraz wielkoci placwki na poziomie rednim, a take od poziomu kwalifikacji dyrektora i lat pracy pedagogicznej (w przypadku wszystkich szczebli). Holandia: Szkoy podstawowe: a) szkoy liczce mniej ni 200 uczniw, b) szkoy liczce 200-399 uczniw, c) szkoy liczce 400-899 uczniw, d) szkoy liczce ponad 900 uczniw. Szkoy rednie: a) liderzy szk, b) przewodniczcy rady centralnej. Austria: Szkoy podstawowe i rednie I stopnia (Haupschulen): a) szkoy liczce wicej ni cztery klasy, b) szkoy z tylko jedn klas. Szkoy rednie II stopnia: a) szkoy majce wicej ni 12 klas, b) szkoy z 1-3 klasami. Portugalia: a) szkoy liczce mniej ni 800 uczniw, b) szkoy liczce 801-1200 uczniw, c) szkoy liczce ponad 1200 uczniw. Finlandia: a) szkoy liczce 7-14 grup po 32 uczniw, b) szkoy liczce 15-19 grup po 32 uczniw, c) szkoy liczce ponad 20 grup po 32 uczniw.. Norwegia: a) szkoy majce mniej ni 10 pracownikw zatrudnionych w penym wymiarze godzin w danym roku, b) szkoy majce wicej ni 10 pracownikw zatrudnionych w penym wymiarze godzin w danym roku.

138

PROCESY EDUKACYJNE
CZ I GODZINY DYDAKTYCZNE
W WIKSZOCI PASTW LICZBA GODZIN LEKCYJNYCH ZWIKSZA SI WRAZ Z PRZECHODZENIEM DZIECI NA KOLEJNE POZIOMY EDUKACJI
Godziny dydaktyczne to czas, w ktrym modzi ludzie s nauczani w szkole (pena definicja zob. cz Glosariusz i narzdzia statystyczne). Na czn liczb godzin dydaktycznych wpywa kilka czynnikw, m.in. czas trwania roku szkolnego, czas trwania tygodnia szkolnego oraz liczba i czas trwania jednostki lekcyjnej. Jednake w niemal wszystkich pastwach istniej oglnokrajowe zalecenia lub regulacje dotyczce minimalnej zalecanej liczby godzin dydaktycznych w szkoach. redni czas trwania roku szkolnego w czasie ksztacenia obowizkowego w Europie wynosi 185 dni; najduszy 200 dni jest w Danii, Woszech, Holandii i Liechtensteinie. W Bugarii oraz na otwie i Litwie czas trwania roku szkolnego zwiksza si wraz z wiekiem uczniw, poczwszy od 155 dni 2 w Bugarii do 195 dni w szkoach rednich na Litwie ( ). W Europie nauczanie generalnie odbywa si w cigu piciu dni w tygodniu, z wyjtkiem Francji, gdzie s to cztery dni, i Woch, gdzie w praktyce lekcje w wielu szkoach odbywaj si przez sze dni w tygodniu. W niektrych niemieckich landach take obowizuje szeciodniowy tydzie szkolny lekcje odbywaj si w dwie soboty w miesicu. Rwnie czas trwania lekcji szkolnych rni si w poszczeglnych pastwach. W wikszoci wypadkw lekcja szkolna trwa od 40 do 55 minut. Czas trwania lekcji moe by uzaleniony od stopnia lub wieku grupy krtsze lekcje mog zdarza si w pierwszych klasach szkoy podstawowej; jest tak w przypadku Bugarii, Cypru, Litwy (pierwsza klasa), Malty i Turcji. W innych pastwach czas trwania lekcji zaley od decyzji szk lub nauczycieli, a pojawiajce si rnice mog by uzalenione od konkretnych przedmiotw lub okrelonych zaj. Ze wzgldu na wspomniane wyej rnice dotyczce czasu trwania roku szkolnego, tygodnia szkolnego i samych lekcji ponisza analiza opiera si na porwnaniu zalece dotyczcych rocznego minimum godzin dydaktycznych, wyraonych w formie godzin zegarowych. W wielu pastwach oficjalne zalecenia dotyczce godzin dydaktycznych przewiduj krtszy, intensywny czas nauki na pocztku szkoy podstawowej (generalnie w dwch pierwszych klasach), nastpnie liczba godzin stale ronie przez cay okres ksztacenia obowizkowego, przy znaczcym wzrocie na pniejszych etapach ksztacenia w szkoach rednich. W innych pastwach we wszystkich klasach na wszystkich poziomach ksztacenia obowizuje taki sam roczny czas nauczania. W Belgii, Irlandii, Hiszpanii, Woszech, na Cyprze i w Turcji wymiar ten jest taki sam w szkoach podstawowych i rednich I stopnia. Jednake nakad pracy zwiksza si. Na przykad w Belgii (Wsplnota Francuska) wzrasta on z okoo 850 godzin rocznie w szkole podstawowej do 971 godzin rocznie w szkole redniej I stopnia. W Hiszpanii nakad pracy zwiksza si z 875 do 1050 godzin rocznie.

(2)

Wicej informacji mona znale w kalendarzu roku szkolnego i akademickiego na stronie internetowej: http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice/tools_en.php

139

P R O C E S Y E D U K A C YJ N E Rysunek F1: Zalecane minimum czasu nauczania w ksztaceniu obowizkowym w penym wymiarze godzin w szkoach podstawowych i rednich, 2010/11

ISCED 1 Elastyczna liczba godzin

Poziomy ISCED 2 i 3 uwzgldnione w ksztaceniu obowizkowym w penym wymiarze godzin Liczba godzin rozkadana na kilka lat nauki

Liczby pogrubion czerwon czcionk oznaczaj ksztacenie obowizkowe rdo: Eurydice.

140

CZ I GODZINY DYDAKTYCZNE Objanienia

Czas nauczania przedstawiony na rysunku oznacza hipotetyczny minimalny nakad pracy uczniw i opiera si na oglnokrajowych zaleceniach dotyczcych czasu minimalnego. Informacje przedstawiono jako roczny zalecany czas nauczania w godzinach na dan klas z uwzgldnieniem liczby dni i tygodni nauki w roku, a take liczby i czasu trwania jednostki lekcyjnej. Wszystkie dane zaokrglono w gr do najbliszej penej liczby. Jeli dane zgromadzone w dokumencie krajowym przedstawiono jako czas jednostek lekcyjnych (35-50 minut) w tygodniu lub rocznie, dokonano oblicze majcych na celu uzyskanie standardowych rocznych danych wyraonych w godzinach zegarowych. Rekreacja i innego rodzaju przerwy, a take czas przeznaczany na lekcje dodatkowe, nie s uwzgldnione.

Dodatkowe uwagi
Szczegowe uwagi na temat poszczeglnych krajw i dokadniejsze informacje mona znale na stronie internetowej: http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice/tools_en.php#taught_time

Wreszcie w Republice Czeskiej, Estonii, na Litwie, w Holandii, Polsce, Szwecji, Islandii i Norwegii oglny czas nauczania przeznaczany na przedmioty obowizkowe nie jest wyznaczany na kady rok szkolny z osobna, ale na etap ksztacenia lub ewentualnie na cay okres ksztacenia w szkole podstawowej i/lub redniej. Zapewnia to placwkom elastyczno w przypisywaniu liczby godzin w kadym roku szkolnym zgodnie z wasnym uznaniem. Ponadto wprowadzony niedawno szkocki Program nauczania dla doskonaoci (Scottish Curriculum for Excellence) nie okrela cznej liczby godzin w roku ani czasu dydaktycznego przeznaczanego na przedmiot, a lokalne wadze i szkoy maj obowizek samodzielnego wyznaczania czasu powicanego na kady przedmiot w danym roku szkolnym.

CORAZ WIKSZA AUTONOMIA SZK W ZAKRESIE PODZIAU ROCZNEGO CZASU NA POSZCZEGLNE PRZEDMIOTY NAUCZANIA
Liczba godzin dydaktycznych przeznaczanych na dany przedmiot nie zawsze dokadnie odzwierciedla rzeczywisty czas, jaki uczniowie na powicaj. W wielu przypadkach szkoy mog przypisa dodatkowe godziny na poszczeglne przedmioty lub maj pen swobod w rozdzielaniu godzin dydaktycznych. Jednake w przypadku szk podstawowych przedmioty obowizkowe opisane w oficjalnych programach nauczania we wszystkich pastwach s niemal takie same, co uatwia dokonanie porwnania sytuacji w rnych pastwach. Jeli istniej rekomendacje dotyczce czasu, jaki naley przeznaczy na poszczeglne przedmioty, mona porwna ich udzia w oglnym programie nauczania. Oczywicie najwaniejszym przedmiotem pod wzgldem liczby godzin dydaktycznych jest jzyk nauczania [jzyk ojczysty], ktry zajmuje od jednej czwartej do jednej trzeciej oglnej zalecanej liczby godzin. Wyjtek stanowi Luksemburg, gdzie panuje unikatowa sytuacja jzyk niemiecki i francuski, bdce jzykami urzdowymi, traktuje si w programie nauczania jako jzyki obce i uczy ich od samego pocztku szkoy podstawowej. To wyjania bardzo wysoki odsetek czasu przeznaczany na jzyki obce (39%). W wikszoci krajw drugie miejsce pod wzgldem zalecanej liczby godzin dydaktycznych zajmuje matematyka. Malta to jedyne pastwo, gdzie powica si na ni wicej czasu ni na jzyk nauczania (19% w porwnaniu z 15%). Kraj ten ma take wasne powody, dla ktrych przeznacza wicej czasu na nauk jzykw obcych zarwno jzyk maltaski, jak i angielski s tam jzykami urzdowymi. W szkoach podstawowych oglna ilo czasu przeznaczanego cznie na przedmioty przyrodnicze i spoeczne wynosi od 9% do 15% ogu godzin dydaktycznych. W Irlandii, Grecji, Portugalii, Sowenii i Islandii udzia tych dwch dziedzin wynosi ponad 17%, osigajc najwysz warto w Grecji 22%. W caym okresie nauczania w szkole podstawowej du wag przywizuje si take do wychowania fizycznego i artystycznego, ktre razem zajmuj rednio 20% wszystkich godzin dydaktycznych. Na Wgrzech, w Sowenii i Chorwacji samo wychowanie fizyczne zajmuje okoo 15% czasu, a w Estonii i Liechtensteinie przedmioty artystyczne zajmuj odpowiednio 18% i 23% wszystkich godzin dydaktycznych.

141

P R O C E S Y E D U K A C YJ N E

Mimo e jzyki obce w niemal wszystkich pastwach staj si w pewnym momencie nauki w szkole podstawowej przedmiotami obowizkowymi, przeznacza si na nie mniej ni 10% oglnej liczby godzin dydaktycznych. Do wyjtkw naley Wsplnota Niemieckojzyczna w Belgii, Luksemburg i Malta (jzyki obce w tych krajach s nauczane od pierwszego roku nauki w szkole podstawowej). Ponadto w Austrii w pierwszych dwch klasach nauczanie jzyka obcego jest poczone z innymi przedmiotami (50 minut w tygodniu) jako cz nauczania zintegrowanego. W coraz wikszej liczbie pastw daje si szkoom podstawowym moliwo elastycznego przeznaczania czci lub wszystkich godzin dydaktycznych na okrelone przedmioty. Szkoy maj pen autonomi pod tym wzgldem w Holandii i Zjednoczonym Krlestwie, a w Belgii i Woszech od 90% do 75% godzin dydaktycznych w szkoach podstawowych jest okrelana na poziomie placwek. W Niemczech, Hiszpanii i Polsce godziny elastyczne stanowi od jednej trzeciej do poowy. W Hiszpanii program nauczania obowizkowego przyjty przez wadze centralne okrela od 55% do 65% wszystkich godzin dydaktycznych, a reszta ley w gestii Wsplnot Autonomicznych, ktre mog przypisa dodatkowy czas na rne przedmioty. W Polsce zjawisko to naley wiza z faktem, e w pierwszych trzech latach edukacji podstawowej przedmioty s nauczane w sposb zintegrowany.
Rysunek F2: Odsetek zalecanej minimalnej liczby godzin nauczania poszczeglnych przedmiotw lub obszarw przedmiotowych w szkoach podstawowych, 2010/11 Jzyk nauczania (jzyk ojczysty) Technika Przedmioty fakultatywnee Religia/etyka Przedmioty przyrodnicze Wychowanie fizyczne Elastyczne godziny dydaktyczne Matematyka

Jzyki obce

Przedmioty artystyczne

Przedmioty spoeczne

Przedmiot obowizkowy elastycznych godzin dydaktycznych rdo: Eurydice.

w ramach

142

inne

TIK

CZ I GODZINY DYDAKTYCZNE Objanienia

Odsetki dotyczce nauczania poszczeglnych przedmiotw w caej szkole podstawowej uzyskano poprzez wyliczenie stosunku midzy czasem przeznaczanym na poszczeglne przedmioty obowizkowe a ogln liczb zalecanych godzin. Obliczenia oparto na oficjalnych krajowych zaleceniach minimalnych. Czarne punkty wskazuj przedmioty, ktre s obowizkowe w danym pastwie, ale program nauczania stwierdza jedynie, e powinny one by nauczane, nie przypisujc im konkretnego wymiaru, a tym samym dajc szkoom pen dowolno w decydowaniu, jak duo czasu naley na nie przeznaczy. W przypadku informatyki (TIK) na diagramie podano liczb godzin, jeli stanowi ona osobny przedmiot. Kategoria opcje podstawy programowej wskazuje, e uczniowie musz wybra jeden lub kilka z grupy przedmiotw wyszczeglnionych w obowizkowym programie nauczania. Kategoria elastyczne godziny dydaktyczne wskazuje, e czas przeznaczony na rne przedmioty obowizkowe nie zosta okrelony albo e program nauczania zawiera pewn liczb godzin obowizkowych, ktr uczniowie lub szkoa musz powici na wybrane przedmioty.

Dodatkowe uwagi
Szczegowe uwagi na temat poszczeglnych krajw i dokadniejsze informacje dotyczce alokacji godzin na przedmioty nauczania mona znale na stronie internetowej: http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice/tools_en.php#taught_time

PRZEDMIOTY PRZYRODNICZE I SPOECZNE WRAZ Z JZYKAMI OBCYMI ZAJMUJ PONAD 40% GODZIN DYDAKTYCZNYCH W CZASIE OBOWIZKOWEJ EDUKACJI W SZKOLE REDNIEJ
Pomimo rnic midzy poszczeglnymi systemami edukacji lub w obrbie poszczeglnych pastw liczba godzin dydaktycznych powicanych na poszczeglne obszary przedmiotowe w szkoach rednich jest rozoona bardziej rwnomiernie ni w przypadku szk podstawowych. Na poziomie szk rednich w niemal wszystkich krajach ilo czasu przeznaczanego na jzyk nauczania [jzyk ojczysty] i matematyk spada, a jednoczenie zwiksza si czas przeznaczany na przedmioty przyrodnicze i spoeczne oraz jzyki obce. W Republice Czeskiej, Niemczech (Gymnasium), Estonii, na Malcie (Lyceum), w Rumunii, Sowenii, Finlandii i Liechtensteinie nauki przyrodnicze staj si przedmiotem, na ktry przeznacza si najwiksz liczb godzin dydaktycznych. Wikszy odsetek czasu przeznacza si te na jzyki obce, ktrych nauczanie jest obowizkowe we wszystkich pastwach. Oglnie rzecz biorc, jest to 10-15% godzin dydaktycznych w czasie obowizkowej nauki w szkoach rednich w penym wymiarze godzin, jednake w Niemczech, Estonii, Francji, Luksemburgu, na Malcie, w Islandii i Liechtensteinie na nauk dwch lub trzech jzykw obcych przeznacza si ponad 18% czasu. W niektrych pastwach czna liczba godzin przeznaczanych na matematyk pozostaje na stabilnym poziomie. W czasie obowizkowego ksztacenia na poziomie rednim matematyka zajmuje 10-15% wszystkich lekcji. W Niemczech (Hauptschule), Francji, Woszech i Turcji matematyka zajmuje wiksz liczb godzin dydaktycznych niemal 20%. Wzgldna ilo czasu zalecanego na zajcia artystyczne zmniejsza si w porwnaniu ze szko podstawow. W czasie obowizkowej nauki w szkoach rednich zajmuj one zazwyczaj nie wicej ni 10%. W icej czasu przeznacza si na zajcia artystyczne w Estonii, Woszech, Austrii (Allgemeinbildende Hhere Schule odmiana Realgymnasium) i Liechtensteinie (Gymnasium). W czasie nauki obowizkowej w szkole redniej w ramach zalecanego podziau godzin w wikszoci pastw umoliwia si elastyczne przeznaczanie pewnej liczby godzin na rne przedmioty. Generalnie szkoy mog podzieli te godziny midzy przedmioty podstawowe lub wprowadzi specjalne zajcia midzyprzedmiotowe albo lekcje dodatkowe. W Belgii (Wsplnota Flamandzka), Holandii, Szwecji (w ramach kadego przedmiotu) i Zjednoczonym Krlestwie szkoy posiadaj dowolno w okrelaniu czasu przeznaczanego na wszystkie przedmioty w caym okresie ksztacenia obowizkowego. Ponadto w wikszoci pastw uczniowie obowizkowych oglnoksztaccych szk rednich mog w pewnym stopniu samodzielnie wybiera przedmioty, poniewa opcje podstawy programowej umoliwiaj im wybranie okrelonych przedmiotw z przygotowanej wczeniej listy. 143

P R O C E S Y E D U K A C YJ N E

W niemal poowie wszystkich pastw informatyka (TIK) jest nauczana jako osobny przedmiot, ale przeznacza si na ni bardzo may odsetek godzin dydaktycznych. Jednake elementy TIK s nauczane w ramach innych przedmiotw lub w ramach oglniejszych przedmiotw technicznych; czsto jest to te narzdzie promowania nauki w ramach programu nauczania.
Rysunek F3: Odsetek zalecanej minimalnej liczby godzin nauczania poszczeglnych przedmiotw lub obszarw przedmiotowych w oglnoksztaccych obowizkowych w szkoach rednich, 2010/11 Zajcia artystyczne Elastyczne godziny dydaktyczne Jzyk nauczania (jzyk ojczysty)

Religia/etyka

Przedmioty przyrodnicze

Wychowanie fizyczne

Przedmioty fakultatywne
w ramach

Matematyka

Jzyki obce

Przedmioty spoeczne

Technika

Przedmiot obowizkowy elastycznych godzin dydaktycznych rdo: Eurydice.

Objanienia
Zob. Rysunek F2. Szczegowe uwagi na temat poszczeglnych krajw i dokadniejsze informacje dotyczce alokacji godzin nauczania na przedmioty nauczania mona znale na stronie internetowej: http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice/tools_en.php#taught_time

Dodatkowe uwagi
Niemcy: a) Gymnasium, b) Hauptschule. Malta: cieka ksztacenia na poziomie rednim. Austria: a) Allgemeinbildende Hhere Schule (rodzaj Realgymnasium); b) Hauptschule i Polytechnische Schule. Szwecja: Podzia godzin odpowiada caemu okresowi ksztacenia obowizkowego (klasy 1-9). Liechtenstein: Oberschule.

144

inne

TIK

CZ I GODZINY DYDAKTYCZNE

RZECZYWISTA LICZBA GODZIN PRZEZNACZANYCH NA JZYK NAUCZANIA (JZYK OJCZYSTY) GENERALNIE POKRYWA SI Z OFICJALNYMI ZALECENIAMI MINIMALNYMI
W caej Europie jzyk nauczania z reguy jest przedmiotem obowizkowym o najwyszej minimalnej liczbie zalecanych godzin (zob. Rysunek F2). W przypadku pastw, ktre bray udzia w badaniu PISA 2009, mona zauway zwizek midzy tymi zaleceniami oficjalnymi i czasem, jaki zdaniem 15-latkw powicaj oni na nauk jzyka nauczania. Poza tym w krajach, gdzie nie ma centralnych regulacji dotyczc ych minimalnej liczby godzin i gdzie szkoy wyznaczaj roczn liczb godzin dydaktycznych dla poszczeglnych grup wiekowych, te dane empiryczne daj pojcie o znaczeniu tego przedmiotu w szkolnym programie nauczania. Jako e uczniowie przepytywani w badaniu PISA mog znajdowa si w rnych klasach i podlega rnym programom ksztacenia w zalenoci od struktury krajowych systemw edukacji w Europie, w poniszym wskaniku porwnano rzeczywist liczb godzin dydaktycznych z zaleceniami minimalnymi wydawanymi na szczeblu centralnym dla zakadanej klasy uczniw w tym wieku.
Rysunek F4: Rzeczywista roczna liczba godzin przeznaczanych na jzyk nauczania w porwnaniu z zalecan liczb godzin, uczniowie 15-letni, 2009

Godziny elastyczne

Zalecana minimalna liczba godzin (Eurydice) Pastwa, ktre nie bray udziau w badaniu
Percentyl 25 Percentyl 50 Percentyl 75

rdo: OECD, baza danych PISA 2009 i Eurydice.

UK (1) = UK-ENG/WLS/NIR

145

P R O C E S Y E D U K A C YJ N E
BE fr 122 122 152 152 152 MT x x x x x BE de 118 118 118 148 148 NL 68 102 102 135 135 BE nl 61 122 122 122 153 AT 60 60 90 90 120

(p) 10 20 50 75 90

UE 95 95 126 158 158 HU

BG 73 73 73 97 122 PL 141 141 141 141 169

CZ 88 88 118 147 147 PT 116 116 116 116 231

DK 0 0 0 0 0 RO 57 115 115 115 115

DE 91 91 121 121 151 SI 85 114 114 114 114

EE 105 105 105 131 131 SK 85 85 85 141 141

IE 96 96 120 120 120 FI 90 90 90 90 120

EL 79 105 105 105 158 SE 74 112 112 112 149

ES 95 95 127 127 127 UK (1) 106 106 142 142 177

FR 66 133 133 166 166 UKSCT 102 136 136 170 170

IT 118 118 148 177 207 IS

CY x x x x x LI

LV 69 69 93 116 139 NO 152 152 152 152 152

LT 111 111 111 138 138 HR 79 79 105 105 105

LU 93 93 124 124 155 TR 101 126 126 177 202

10 20 50 75 90

56 84 113 113 141

106 118 133 118 133 148 159 148 159 148

(p) = percentyl rdo: OECD, baza danych PISA 2009 i Eurydice.

UK (1) = UK-ENG/WLS/NIR

Objanienia
w kwestionariuszach przez redni czas trwania lekcji oraz liczb tygodni w roku szkolnym w 2009 r. W celu uzyskania jak najwikszej jasnoci na rysunku przedstawiono jedynie wartoci odpowiadajce percentylom 25, 50 i 75. Wartoci dla percentyla 10 i 90 umieszczono w tabeli pod rysunkiem. Wicej informacji na temat midzynarodowego badania PISA oraz definicja percentyli zob. cz Glosariusz i narzdzia statystyczne.

Uczniw poproszono w wysanym do nich kwestionariuszu o podanie liczby lekcji czytania i pisania, matematyki oraz przedmiotw cisych w tygodniu. Obliczenie rzeczywistej rocznej liczby godzin dydaktycznych uzyskano poprzez pomnoenie liczby lekcji w tygodniu wskazanej

Liczb zalecanych godzin dydaktycznych podano dla klasy, w ktrej uczniowie maj po 15 lat.

Dodatkowe uwagi
UE: rednia europejska jest obliczana na podstawie informacji przekazanych przez pastwa europejskie uczestniczce w badaniu. Niemcy: Podano zalecan liczb godzin dydaktycznych dla Gymnasium. Hiszpania: Wskazana liczba godzin dydaktycznych dotyczy jedynie liczby godzin przeznaczanych na jzyk nauczania zgodnie z zaleceniami wydawanymi na szczeblu centralnym. Oglna liczba godzin powicanych na jzyk nauczania moe by o 40% wysza, jeli wzi pod uwag czas przyznawany przez Wsplnoty Autonomiczne. Austria: Podano zalecan liczb godzin dydaktycznych dla Allgemeinbildende Hhere Schule (AHS). Liechtenstein: Podano zalecan liczb godzin dydaktycznych dla Oberschule i Realschule.

rednio w Unii Europejskiej przynajmniej poowa 15-letnich uczniw ma okoo 125 godzin jzyka nauczania w roku szkolnym, a jedna czwarta uczy si tego przedmiotu przez wicej ni 155 godzin. Wymiar mniejszy ni 100 godzin na rok dotyczy zaledwie piciu pastw (Bugaria, otwa, Austria, Sowacja i Finlandia). Z kolei w Belgii (Wsplnota Francuska), Woszech, Liechtensteinie i Norwegii liczba rzeczywistych godzin jest najwysza i wynosi w przypadku poowy uczniw wicej ni 145 rocznie. Rnica midzy 25. a 75. percentylem generalnie wynosi 30-50 godzin rocznie. Jednake 3 w dziewiciu pastwach ( ) nie ma rnic midzy tymi dwoma percentylami, co wskazywaoby, e wikszo uczniw ksztaci si wedug tego samego programu. Z kolei w Republice Czeskiej, Woszech, na Sowacji i w Turcji mona zauway znaczne rnice, wynoszce wicej ni 50 godzin rocznie. Generalnie porwnanie rzeczywistej liczby godzin dydaktycznych oraz oficjalnych zalece pokazuje, e w niemal wszystkich pastwach rzeczywista liczba godzin dydaktycznych jest zgodna z zaleceniami, poniewa przynajmniej poowa uczniw jest nauczana przez zalecan liczb godzin. W 10 z 20 pastw, w ktrych istniej zalecenia dotyczce minimalnej liczby godzin, ich rzeczywista liczba jest bardzo bliska zaleceniom w przypadku poowy uczniw (odchylenie wynosi nie wicej ni 8 godzin rocznie).

(3)

Belgia (Wsplnota Flamandzka), Grecja, Polska, Portugalia, Rumunia, Sowenia, Finlandia, Szwecja i Norwegia.

146

CZ I GODZINY DYDAKTYCZNE

BARDZO NIEWIELU 15-LATKW POWICA NA PRACE DOMOWE Z POSZCZEGLNYCH PRZEDMIOTW WICEJ NI DWIE GODZINY W TYGODNIU
Czas powicany w domu na nauk lub wykonywanie prac domowych moe by postrzegany jako uzupenienie nauczania w szkole. Daje on uczniom moliwo konsolidacji przyswojonych treci lub praktykowania umiejtnoci wyniesionych ze szkoy i moe stanowi okazj do rozwijania dodatkowych umiejtnoci lub kompetencji. Zadanie domowe czsto jest postrzegane jako sposb wzmacniania zwizku midzy domem a szko. Przeprowadzono wiele bada dotyczcych efektywnoci prac domowych, ich optymalnej czstotliwoci oraz iloci powicanego na nie czasu. Ustalenia metaanalizy przeprowadzonej przez Hattiego (2009, s. 234) wskazuj, e wysoka czstotliwo wykonywania zada domowych z matematyki ma korzystny wpyw na osignicia uczniw, ale prace, ktre wymagaj powicenia duszego czasu, nie wywieraj takiego wpywu. Hattie stwierdza te, e wyniki s lepsze niezalenie od przedmiotu jeli w skad zadania domowego wchodzi nauka na pami, praktyka lub wiczenie okrelonych treci. W wikszoci pastw centralne wadze owiatowe nie podaj w dokumentach strategicznych zalece dotyczcych prac domowych w szkoach podstawowych i rednich I stopnia. Zazwyczaj sposb ich traktowania pozostawia si w gestii poszczeglnych szk i nauczycieli. Na tej podstawie mona stwierdzi, e znakomita wikszo 15-letnich uczniw, ktrzy brali udzia w badaniu PISA 2009, powica na nauk w domu lub odrabianie prac domowych mniej ni dwie godziny w tygodniu na przedmiot. W dziewiciu pastwach ponad 95% uczniw uczy si w domu kadego z trzech analizowanych przedmiotw (jzyk ojczysty, matematyka i przedmioty cise) mniej ni dwie godziny w tygodniu. Tylko w czterech pastwach (Estonia, Grecja, Rumunia i Turcja) ponad 20% uczniw powica na prace domowe z kadego z tych trzech przedmiotw wicej ni dwie godziny, ale tylko 10% uczniw przeznacza na to wicej ni cztery godziny. Jeli porwna czas powicany na nauk rnych przedmiotw w domu, stosunkowo duo czasu w niemal wszystkich pastwach europejskich powica si na matematyk (wyjtek stanowi Rumunia). W Hiszpanii i Portugalii dwa razy wicej uczniw spdza ponad dwie godziny w tygodniu nad pracami domowymi z matematyki ni z jzykw obcych lub przedmiotw cisych. Szczeglna sytuacja ma miejsce w Grecji, gdzie uczniowie odrabiaj prace domowe czciej ni w pozostaych pastwach europejskich ponad 50% odrabia zadania domowe z matematyki przez wicej ni dwie godziny w tygodniu, a 15% powica na nie ponad cztery godziny w tygodniu. Od czasu przeprowadzenia poprzedniego badania PISA (w 2006 roku) zauwaono pewne istotne zmiany dotyczce prac domowych. W roku 2006 ponad jedna trzecia 15-latkw powicaa dwie lub wicej godzin w tygodniu zarwno na jzyk nauczania, jak i na matematyk. W Bugarii, Polsce, Rumunii i Turcji odsetek ten stanowi ponad 40%, a we Woszech ponad 60%. W roku 2009 w Bugarii i Polsce o 25 punktw procentowych mniej uczniw powicao dwie lub wicej godzin w tygodniu na odrabianie prac domowych lub nauk w domu. Ponadto w badaniu PISA 2006 w Belgii (Wsplnota Flamandzka), Holandii, Polsce i Sowenii wicej uczniw informowao, e spdza wiksz ilo czasu nad pracami domowymi z przedmiotw cisych ni z jzyka nauczania. W roku 2009 sytuacja si zmienia przedmiotami, na ktre uczniowie we wszystkich czterech pastwach/regionach powicali najwicej czasu w domu, byy matematyka i jzyk nauczania.
Objanienia (Rysunek F5)
W kwestionariuszach wysanych do uczniw poproszono o wskazanie, ile godzin w tygodniu przeznaczaj na odrabianie prac domowych i nauk przedmiotw cisych, matematyki i jzyka w domu. Przedstawiono pi moliwych odpowiedzi, ktre na rysunku zebrano w nastpujce kategorie: (a) nic lub mniej ni dwie godziny, (b) 2-4 godziny oraz (c) ponad cztery godziny. Procedura doboru prbki obejmowaa wybr szkoy, a nastpnie uczniw w wieku 15 lat. W badaniu prbowano zapewni kademu uczniowi to samo prawdopodobiestwo wyboru niezalenie od wielkoci szkoy, do ktrej uczszcza. W tym celu szkoom nadawano wag w taki sposb, e prawdopodobiestwo wyboru byo odwrotnie proporcjonalne do ich wielkoci. Wartoci uzyskane dziki doborze prb spord samych szk byyby nieco nisze. Wicej informacji na temat midzynarodowego badania PISA oraz definicja percentyli zob. cz Glosariusz i narzdzia statystyczne.

147

P R O C E S Y E D U K A C YJ N E Rysunek F5: Rozkad 15-letnich uczniw ze wzgldu na liczb godzin, jak spdzaj na odrabianiu prac domowych i nauce w domu, sektor publiczny i prywatny cznie, 2009
Nic lub mniej ni 2 godziny 2-4 godziny Ponad 4 godziny

Jzyk nauczania (jzyk ojczysty)

Matematyka

Przedmioty cise

Pastwa, ktre nie bray udziau w badaniu UK (1) = UK-ENG/WLS/NIR

rdo: OECD, baza danych PISA 2009.

148

CZ I GODZINY DYDAKTYCZNE

UE BE fr BE de BE nl BG CZ DK DE EE IE EL ES FR IT CY LV LT LU HU MT NL AT PL PT RO SI SK FI SE UK (1) UK-SCT IS LI NO HR TR

Jzyk nauczania 89,7 89,0 97,3 95,2 89,0 89,5 82,6 95,1 74,0 96,7 79,3 87,5 88,5 81,7 x 89,4 87,5 91,8 96,8 x 95,2 97,9 90,0 93,0 74,6 93,9 91,9 95,3 94,8 91,4 89,7 95,4 97,0 84,6 93,0 80,8

Nic lub mniej ni 2 godziny

Matematyka 83,9 82,8 94,6 90,4 84,0 85,7 84,5 89,9 63,9 94,2 49,2 73,6 82,5 74,7 x 81,5 83,0 84,5 91,1 x 92,3 93,5 85,0 83,2 76,5 87,4 90,3 94,4 94,5 89,2 86,7 90,2 94,9 81,6 81,8 65,8

2-4 godziny
Jzyk nauczania 5,8 6,1 1,5 3,3 5,2 6,1 10,2 3,3 15,6 1,8 14,3 7,1 6,8 8,5 x 6,0 6,0 5,1 2,2 x 3,1 1,6 5,3 4,9 13,3 3,5 5,7 3,5 3,2 4,9 6,8 2,3 1,1 9,8 4,0 9,9 Matematyka 10,6 10,8 4,5 6,0 10,3 9,1 10,6 7,3 20,2 3,8 36,0 18,0 11,8 15,1 x 12,0 10,0 10,4 7,2 x 5,2 5,2 10,2 13,2 13,9 7,9 7,3 2,9 3,8 6,3 9,2 6,8 3,7 12,2 13,3 17,7 Przedmioty cise 6,6 7,3 1,6 3,7 7,0 7,9 4,9 2,7 18,0 1,7 27,2 10,3 5,9 8,6 x 5,8 7,2 3,7 2,7 x 3,0 1,2 9,4 3,8 15,2 5,5 2,2 2,9 3,3 5,2 8,0 2,0 3,3 10,5 5,3 11,6

Ponad 4 godziny
Jzyk nauczania 4,5 4,9 1,3 1,5 5,8 4,4 7,1 1,6 10,4 1,5 6,4 5,4 4,7 9,8 x 4,6 6,4 3,2 1,0 x 1,7 0,6 4,7 2,1 12,1 2,6 2,4 1,3 2,0 3,7 3,5 2,3 1,9 5,6 3,0 9,4 Matematyka 5,5 6,3 0,9 3,6 5,7 5,2 4,9 2,9 15,9 2,0 14,8 8,4 5,6 10,2 x 6,5 7,1 5,1 1,7 x 2,5 1,3 4,8 3,7 9,6 4,7 2,4 2,6 1,7 4,5 4,0 3,0 1,5 6,2 4,9 16,5 Przedmioty cise 4,4 3,3 1,0 1,6 6,1 5,2 1,8 1,4 10,5 1,6 13,1 5,7 3,2 5,7 x 5,7 5,9 4,4 1,6 x 1,8 0,7 5,1 2,0 15,9 4,0 1,7 1,9 1,6 5,9 3,5 1,4 0,7 4,2 3,5 15,0

Przedmioty cise 89,0 89,3 97,4 94,7 86,9 86,9 93,3 95,9 71,5 96,7 59,7 84,0 90,9 85,7 x 88,5 86,9 92,0 95,7 x 95,2 98,2 85,5 94,2 68,9 90,5 96,1 95,3 95,1 89,0 88,4 96,7 95,9 85,3 91,2 73,4

rdo: OECD, baza danych PISA 2009.

UK (1) = UK-ENG/WLS/NIR

149

PROCESY EDUKACYJNE
CZ II DZIELENIE UCZNIW NA GRUPY I WIELKO KLAS
SZKOLNY MODEL DZIELENIA DZIECI NA GRUPY TO NAJBARDZIEJ ROZPOWSZECHNIONA PRAKTYKA W PRZEDSZKOLACH
W placwkach przedszkolnych (ISCED 0) dzieci s dzielone na grupy zgodnie z modelem szkolnym albo rodzinnym. Pierwszy daje przedsmak sytuacji w szkoach podstawowych dzieci s dzielone na grupy wiekowe. Drugi bardziej przypomina sytuacj rodzinn, a dzieci w rnym wieku nale do tej samej grupy. Oglnie rzecz biorc, pastwa albo opowiadaj si za modelem szkolnym, albo dopuszczaj czenie obu modeli, pozwalajc placwkom na samodzielne podjcie decyzji w tej kwestii. Ta druga moliwo czsto pojawia si na terenach wiejskich, gdzie w przedszkolach nie ma tylu dzieci, by tworzy osobne grupy wiekowe (na przykad w Polsce, na Sowacji, a w pewnym stopniu te w Hiszpanii). Model rodzinny przewaa tylko w kilku pastwach (Dania, Niemcy, Finlandia, Szwecja, Liechtenstein, Norwegia i Chorwacja). Nie we wszystkich krajach zaleca si lub nakazuje, jaki model powinien by przyjty: w niektrych decyzj w tym zakresie pozostawiono wadzom lokalnym lub poszczeglnym placwkom. Dzieje si tak w Polsce i Zjednoczonym Krlestwie, gdzie przewaa model szkolny, a take w Szwecji i Norwegii, gdzie czciej spotyka si model rodzinny.
Rysunek F6: Gwne metody dzielenia dzieci na grupy w placwkach przedszkolnych (ISCED 0), 2010/11

Model rodzinny (mieszane grupy wiekowe) Model szkolny (grupy w tym samym wieku)

rdo: Eurydice.

Dodatkowe uwagi
Austria: Wybr midzy modelem szkolnym i rodzinnym moe zalee od lokalnych potrzeb.

151

P R O C E S Y E D U K A C YJ N E

W PLACWKACH PRZEDSZKOLNYCH DOPUSZCZA SI MAKSYMALNIE 25 DZIECI NA JEDN WYKWALIFIKOWAN OSOB DOROS

W znakomitej wikszoci pastw wprowadzono regulacje dotyczce maksymalnej liczby dzieci przypadajcych w placwkach edukacji przedszkolnej na jedn wykwalifikowan osob doros. Jeli liczba ta zostanie przekroczona, dzieli si grup dzieci albo dodaje drug wykwalifikowan osob doros. W okoo dwch trzecich pastw, w ktrych istniej stosowne regulacje, grny limit grupy ustalany jest na 20-25 dzieci na jedn osob doros. W pozostaych krajach ustala si grupy mniejsze ni 15 dzieci, a najmniejsze grupy (siedmioro dzieci) zaleca si w Finlandii i Chorwacji (tylko w przypadku trzylatkw). Zazwyczaj dla wszystkich grup wiekowych wyznaczana jest taka sama maksymalna liczba dzieci na jedn osob doros, z wyjtkiem kilku pastw (otwa, Sowenia, Sowacja i Chorwacja), gdzie limit ten ronie wraz z wiekiem dzieci. W porwnaniu z danymi z roku 2000 maksymalna liczba dzieci przypadajca na jedn osob doros w wikszoci pastw zostaa utrzymana. Oficjalne regulacje wydane w kilku pastwach (Republika Czeska, Estonia, Wochy, Polska, Portugalia, Sowenia i Sowacja) ograniczaj maksymaln liczb dzieci przypadajcych na jedn osob doros, jeli w grupie jest jedno lub wicej dzieci o potrzebach specjalnych.
Rysunek F7: Zalecana maksymalna liczba dzieci przypadajcych na jedn wykwalifikowan osob doros w placwkach przedszkolnych (ISCED 0), 2010/11
Liczba dzieci Liczba dzieci

3 lata
BE fr 3 lata 4 lata 5 lat NL 3 lata 4 lata 5 lat 8 BE de AT 25 25 25 BE nl PL 25 25 25 BG 22 22 22 PT 25 25 25 CZ 24 24 24 RO 20 20 20 DK SI 9 12 12 DE 25 25 25 SK 20 21 22

4 lata
EE 12 12 12 FI 7 7 7 IE 8 8 SE

5 lat
EL 25 25 25 UKENG 13 13 ES 25 25 25 UKWLS 8 8

Brak regulacji
FR UKNIR 13 IT 26 26 26 UKSCT 8 8 8 CY 25 LV 8 8 10 IS LT 20 20 20 LI 20 20 LU 9 9 9 NO 18 18 18 HU 25 25 25 HR 7 9 10 MT 20 TR 20 20 20

rdo: Eurydice.

Objanienia
Informacje zebrane i przedstawione na tym rysunku mwi o maksymalnej liczbie dzieci przypadajcych na jedn wykwalifikowan osob doros w czasie zaj edukacyjnych prowadzonych w obecnoci wykwalifikowanego nauczyciela. Z tego powodu nie uwzgldniono orodkw opieki dziennej i innych miejsc opieki nad dziemi.

152

CZ II DZIELENIE NA GRUPY Dodatkowe uwagi

Republika Czeska: Ustawodawstwo stwierdza wprost, e maksymalna liczba dzieci wynosi 24 w klasie/grupie przedszkolnej, a nie na jedn wykwalifikowan osob doros. Irlandia: Edukacja przedszkolna koczy si przed osigniciem pitego roku ycia, kiedy to dzieci generalnie zaczynaj uczszcza do klas zerowych w szkoach podstawowych. W przypadku dzieci w wieku do czterech lat wskazana maksymalna liczba dzieci przypadajcych na osob doros (8) dotyczy edukacji przedszkolnej w penym wymiarze godzin. W przypadku instytucji, w ktrych dzieci korzystaj z ksztacenia przedszkolnego w niepenym wymiarze godzin, maksymalna liczba dzieci przypadajcych na osob doros wynosi 10. otwa: Zgodnie z wdroon w roku szkolnym 2009/10 now zasad finansowania, e pienidze id za uczniem, stosunek liczby uczniw do liczby nauczycieli wynosi 8:1 w regionach wiejskich i 10,2 w miastach. rednio jeden nauczyciel przypada na 9,1 uczniw. Malta: W grupach, do ktrych uczszczaj dzieci o specjalnych potrzebach, w ktrych zatrudnia si asystenta nauczyciela, maksymalna liczba trzyletnich dzieci w grupie powinna wynosi 14, a czteroletnich 18. Wiek 5 lat nie kwalifikuje si do edukacji przedszkolnej, ale jest czci obowizkowego ksztacenia w szkoach podstawowych (zob. Rysunek F8). Austria: Zalecana maksymalna liczba dzieci przypadajcych na jedn osob doros wynosi 25. Wdroenie tej regulacji odbywa si na poziomie landw, dlatego rzeczywista wielko moe si w praktyce rni. Sowenia: Wymg ustalajcy maksymaln liczb dzieci przypadajcych na jedn osob doros ma zastosowanie do czterech godzin dziennie. W pozostaych godzinach liczba ta wzrasta do 17-22 w przypadku dzieci w wieku 3-6 lat. Zjednoczone Krlestwo (ENG/WLS/NIR): Edukacja przedszkolna koczy si w wieku 4-5 lat, kiedy to dzieci zasadniczo zaczynaj uczszcza do klas pierwszych w szkoach podstawowych. Norwegia: Oficjalne regulacje mwi o 14-18 podopiecznych na opiekuna pedagogicznego (nauczyciel przedszkolny) w przypadku dzieci w wieku 3-6 lat. Pracownicy pomocniczy nie s uwzgldnieni, stanowi dodatkowe wsparcie.

W CZASIE EDUKACJI OBOWIZKOWEJ NAJCZCIEJ SPOTYKANY GRNY LIMIT WIELKOCI KLASY WYNOSI 28 UCZNIW
W dwch trzecich krajw istniej regulacje dotyczce maksymalnej liczby uczniw w klasie w szkoach podstawowych i rednich. W okoo poowie z nich regulacje mwi te o minimalnej liczebnoci klasy. W pozostaych pastwach brak oglnokrajowych regulacji dotyczcych wielkoci klas. W ostatniej dekadzie nie doszo do zasadniczych zmian w odniesieniu do oficjalnej maksymalnej liczby uczniw w klasie. W kontekcie oglnoeuropejskim limity wielkoci klas pozostay na poziomie 25-35 uczniw. Najwyszy grny limit wielkoci klas obowizuje w Zjednoczonym Krlestwie (Szkocja) w szkoach podstawowych i rednich I stopnia, gdzie wynosi 33 uczniw, a take w Hiszpanii i na Wgrzech w przypadku szk rednich II stopnia (35 uczniw). Najmniejsz liczb uczniw potrzebn do utworzenia klasy zanotowano w Republice Czeskiej i Rumunii, gdzie do zaoenia klasy w szkole podstawowej lub redniej potrzeba tylko 10 osb. W Austrii od roku szkolnego 2007/08 obniono liczb uczniw w klasie w szkoach podstawowych, oglnoksztaccych szkoach rednich, akademickich szkoach rednich oraz szkoach przedzawodowych. W przypadku akademickich szk rednich (AHS) limit zwikszono o 20%, ze wzgldu na to, e nie mona ju odrzuca uczniw kwalifikujcych si do przyjcia do AHS ze wzgldu na brak miejsc. Pastwa zdaj si zwiksza grny limit wielkoci klas wraz z wiekiem uczniw. W wikszoci systemw edukacji maksymalna liczba uczniw w klasie w szkoach rednich jest wysza ni w podstawowych. Generalnie regulacje dotyczce wielkoci klas dotycz wszystkich poziomw i przedmiotw w programie nauczania. Jednake niektre pastwa odbiegaj od tego wzorca. Na przykad w Belgii (Wsplnota Francuska) w szkoach rednich I stopnia regulacje dotyczce wielkoci klas nie dotycz religii i etyki. W Polsce, cho nie ma oficjalnych regulacji dotyczcych wielkoci klas, ustanowiono limity uczniw w przypadku okrelonych przedmiotw. S to przedmioty, w przypadku ktrych liczba uczniw wpywa na wyniki nauczania (na przykad obowizkowe lekcje z informatyki, jeli liczba dostpnych komputerw jest ograniczona, obowizkowe lekcje jzykw obcych, zajcia laboratoryjne i praktyczne, lekcje z wychowania do ycia w rodzinie).

153

P R O C E S Y E D U K A C YJ N E Rysunek F8: Limity wielkoci klas w szkoach podstawowych i oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 1, 2 i 3), zgodnie z oficjalnymi zaleceniami, 2010/2011

Maksimum Minimum Poziomy ISCED: BE fr 24 MT ISCED 1 ISCED 2 ISCED 3 min max min max min max 30 30 25 BE de NL BE nl AT 10 25 20 25 20 30 BG 16 22 18 26 18 26 PL CZ 10 30 10 30 30 PT 24 28 24 28 24 28 DK 28 28 RO 10 25 10 30 10 30 DE 17 29 26 30 19 19 SI 28 28 16 32 EE 24 24 SK 25 28 30 IE FI EL 25 30 30 SE

Brak regulacji

ES 25 30 35 UK (1)

FR UKSCT 33 33 30

IT 15 26 18 27 27 30

CY 12 25 12 25 12 25 IS

LV LI 12 24 12 24 12 24

LT 24 30 30 NO

LU 26 18 28 18 28 HR 14 28 14 28 20 28

HU 26 30 35 TR 15 30 15 30 15 30

ISCED 1 ISCED 2 ISCED 3

min max min max min max

rdo: Eurydice.

Objanienia
Cho w kilku pastwach zmienia si maksymalna liczba uczniw w klasie, jeli w jej skad wchodz uczniowie o potrzebach specjalnych, nie zaprezentowano tego na rysunku.

Dodatkowe uwagi
Belgia (BE fr): Regulacje mwi o zakadanej redniej wielkoci klasy, nie o wartociach maksymalnych. Bugaria i Malta: Dane dotycz roku 2006/07 i s dostpne tylko dla szk podstawowych. Republika Czeska: Zgodnie z oficjalnymi regulacjami maksymalna wielko klas w przypadku lekcji jzyka obcego jest ograniczona do 24 uczniw. Niemcy: Minimalne i maksymalne wartoci dla poziomu ISCED 3 to minimalne i maksymalne rednie liczby uczniw w klasie.

154

CZ II DZIELENIE NA GRUPY
Estonia: Grny limit na poziomach ISCED 1 i 2 moe by powikszony o maksymalnie dwch uczniw w klasie przez waciciela szkoy, w porozumieniu z dyrektorem i rad szkoy. Take minimalna liczba uczniw potrzebna do stworzenia klasy moe by ograniczona. Irlandia: Cho nie istniej oficjalne rekomendacje dotyczce wielkoci klas, w praktyce w wikszoci szk rednich przyjto limit 24 uczniw na zajciach laboratoryjnych i praktycznych. Hiszpania: Cho minimalna liczba uczniw w klasie nie zostaa okrelona na poziomie krajowym, zazwyczaj ustalaj j odrbnie poszczeglne Wsplnoty Autonomiczne. Luksemburg: Wielko klas jest obliczana na podstawie liczby lekcji w tygodniu przypadajcych na ucznia w kadej gminie. Wgry: Zgodnie z oficjalnymi regulacjami maksymalna liczba uczniw w klasie moe w okrelonych przypadkach zosta zwikszona o 30%. Malta: W szkoach podstawowych i rednich I stopnia, w klasach, w ktrych skad wchodz uczniowie o indywidualnych potrzebach edukacyjnych, liczba uczniw nie moe by wiksza ni 26. W szkoach rednich II stopnia (klasy 9-11), w klasach, w ktrych skad wchodz uczniowie o indywidualnych potrzebach edukacyjnych, liczba uczniw nie moe by wiksza ni 21. Sowenia: W szkoach dwujzycznych (sowesko-wgierskich) oraz tych, w ktrych jzykiem nauczania jest woski, wielkoci klas na wszystkich poziomach ksztacenia obowizkowego s mniejsze, ni zakadaj limity okrelone w regulacjach oglnych. Sowacja: Minimalna liczba uczniw przy zakadaniu klas zerowych dla dzieci, ktre osigny wiek szeciu lat przed 1 wrzenia danego roku, ale nie dysponuj dojrzaoci potrzebn do nauki w szkole, albo pochodz ze rodowisk znajdujcych si w niekorzystnej sytuacji i mog mie problemy z opanowaniem programu ksztacenia w pierwszej klasie szkoy podstawowej, wynosi osiem Zjednoczone Krlestwo (ENG/WLS/NIR): Maksymalna liczba 30 uczniw w klasie dotyczy wycznie dzieci w wieku 57 lat (Anglia i Walia) lub 4-8 lat (Irlandia Pnocna). Zjednoczone Krlestwo (SCT): W przypadku klas pierwszych maksymalna liczba uczniw w klasie wynosi 25, a klas 23 szk podstawowych 30. Liczba przedstawiona na rysunku odnosi si klas 4-7. Liechtenstein: Przedstawione dane dotycz Realschule i Gymnasium (ISCED 2). W przypadku Oberschule (ISCED 2) klasy s tworzone w nastpujcy sposb: do 30 uczniw maksymalnie dwie klasy, do 48 uczniw maksymalnie trzy klasy, do 49 uczniw maksymalnie cztery klasy.

W WIKSZOCI PASTW STOSUNEK LICZBY UCZNIW DO NAUCZYCIELI SPADA MIDZY SZKO PODSTAWOW A REDNI
W roku 2009 w Europie stosunek liczby uczniw do nauczycieli wynosi 14:1 w szkoach podstawowych i 12:1 w szkoach rednich. Stosunek liczby uczniw do nauczycieli to czna liczba uczniw podzielona przez ogln liczb nauczycieli (zob. objanienia do Rysunku F9) i nie naley jej myli z liczebnoci klasy, ktra dotyczy uczniw nauczanych jednoczenie w danej klasie (zob. Rysunek F8). Do czynnikw majcych wpyw na liczb uczniw przypadajcych na nauczyciela, ale nie na wielko klas, naley wsplna odpowiedzialno za klas kilku pracujcych rwnoczenie nauczycieli oraz obecno specjalistw majcych wspiera uczniw ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. W szkoach podstawowych najniszy wspczynnik (wynoszcy 9:1) odnotowano w Danii, na Litwie, Malcie, w Islandii i Liechtensteinie. W Turcji wskanik by najwyszy 22:1. W przypadku szk rednich wspczynnik liczby uczniw przypadajcych na nauczyciela w wikszoci pastw wynosi od 10:1 do 15:1, ale midzy poszczeglnymi pastwami wystpuj znaczne rnice. Najniszy wspczynnik w przypadku szk rednich I stopnia (6:1) odnotowano na Malcie, a najwyszy (rednio 18:1) w Luksemburgu. W przypadku szk rednich Portugalia i Liechtenstein to jedyne pastwa, w ktrych wspczynnik ten by niszy ni 10:1, a w Estonii, Finlandii i Turcji wynis on rednio wicej ni 16:1. Od roku 2000 wskanik ten w dwch trzecich pastw spad o rednio dwch uczniw na nauczyciela w szkoach podstawowych oraz jednego ucznia w szkoach rednich. W przypadku szk podstawowych najwikszy spadek mia miejsce na Malcie (-10) i w Turcji (-8). W pozostaych pastwach wspczynnik ten w szkoach podstawowych wzrs w latach 2000-2009. Jeli chodzi o szkoy rednie I stopnia, najwikszy spadek (-6) mia miejsce w Sowenii, na Cyprze, otwie i Litwie (-5). Polska i Zjednoczone Krlestwo to kraje, w ktrych wspczynnik ten zmniejszy si najbardziej na poziomie szk rednich.

155

P R O C E S Y E D U K A C YJ N E Rysunek F9: Wspczynnik liczby uczniw przypadajcych na nauczyciela w szkoach podstawowych (ISCED 1), 2000-2006-2009

2000 2006 2009 2000 2006 2009

BE fr BE de BE nl : : 22 12 : 13 12 : 13 HU MT NL 11 19 17 10 14 15 11 9 16

BG 17 16 17 AT : 14 13

CZ 21 17 18 PL 13 11 10

DK 11 11 10 PT 12 11 11

DE 20 19 17 RO : 17 16

EE 15 14 16 SI 13 15 17

IE 21 19 16 SK 18 19 18

EL 13 11 : FI 17 15 14

ES 15 14 13 SE 13 12 12

FR 20 19 20 UK 21 20 20

IT 11 11 11 IS 13 11 10

CY 18 17 15 LI : 10 9

LV 18 12 11 NO : 11 11

LT 17 11 10 HR : 18 15

LU : 11 12 TR 31 27 23

rdo: Eurostat, UOE.

Objanienia (Rysunek F9 i F10)

Wspczynnik uczniw do nauczycieli jest uzyskiwany przez podzielenie liczby uczniw (przeliczonej na liczb uczniw pobierajcych nauk w penym wymiarze godzin) na danym poziomie edukacji przez ekwiwalent liczby nauczycieli pracujcych na peny etat na tym samym poziomie. Do nauczycieli zaliczono nie tylko nauczycieli klasowych, ale take pomocniczych, specjalistw i wszystkich innych pracujcych z dziemi w klasach, maych grupach lub indywidualnie. Nie uwzgldniono pracownikw szk, ktrym przydzielono zadania inne ni dydaktyka (inspektorzy, dyrektorzy nieprowadzcy zaj dydaktycznych, nauczyciele oddelegowani itp.), oraz przyszych nauczycieli odbywajcych praktyki.

Dodatkowe uwagi
Dania: W przypadku lat 2006 i 2009 poziom ISCED 2 wczono do poziomu ISCED 1. Luksemburg: Dane dla lat 2006 i 2009 dotyczce nauczycieli obejmuj osoby zarzdzajce szko. Dane dotycz wycznie sektora publicznego. Holandia: Poziom ISCED 1 obejmuje poziom ISCED 0. Portugalia: Dane szacunkowe dla roku 2000. Dane dotyczce liczby nauczycieli niepenoetatowych przeliczonych na liczb pracujcych w penym wymiarze godzin nie s dostpne. W mianowniku uwzgldniono wszystkich nauczycieli (ich ogln liczb). Finlandia: Zmiana metodologii w roku 2006. Islandia: Poziom ISCED 1 obejmuje poziom ISCED 2. Liechtenstein: Dane dla lat 2006 i 2009 dotycz wycznie sektora publicznego. Norwegia: W roku 2000 poziom ISCED 1 wczono do poziomu ISCED 2. W latach 2006 i 2009 poziom ISCED 2 wczono do poziomu ISCED 1.

156

CZ II DZIELENIE NA GRUPY Rysunek F10: Wspczynnik liczby uczniw przypadajcych na nauczyciela w oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 2-3), 2001-2006-2009
ISCED 2

ISCED 3

ISCED 2 2001 2006 2009 2001 2006 2009

BE fr BE de BE nl : 7,9 7,6 MT 9,9 9,3 6,5 : : : NL : : : : 10,9 8,6 AT 9,8 10,4 9,6

BG 13,0 12,3 12,5 PL 13,1 12,6 12,9

CZ 14,5 12,3 11,5 PT 9,9 8,3 7,6

DK 10,3 : : RO 14,8 12,2 12,2

DE 15,7 15,5 15,1 SI 13,3 10,2 7,9

EE 11,2 12,3 15,7 SK 14,5 13,7 14,0

IE 15,1 : : FI 10,9 9,7 10,1

EL 9,8 8,0 : SE 12,4 11,4 11,3

ES : 12,5 10,1 UK 17,5 16,7 16,1

FR 13,9 14,1 14,9

IT 9,9 10,4 10,0 IS : : :

CY 15,1 11,6 10,2 LI : 7,3 8,5

LV 13,2 10,5 8,7 NO 10,9 10,3 9,9

LT 12,7 8,5 7,6 CH : : :

LU 9,1 : 18,4 HR : 12,8 11,0

HU 11,2 10,2 10,8 TR (-) (-) (-)

ISCED 3 2001 2006 2009 2001 2006 2009

BE fr BE de BE nl : 10,2 10,3 MT 18,1 14,3 15,8 : : : NL 17,1 15,8 16,1 : : 10,1 AT 9,9 11,3 10,2

BG 11,3 11,7 12,0 PL 16,8 12,7 12,0

CZ 13,1 11,9 12,2 PT 8,0 7,5 7,7

DK 13,3 : : RO 13,3 15,7 14,4

DE 13,7 14,3 13,9 SI 13,8 14,0 14,3

EE 10,3 13,3 16,8 SK 12,9 14,2 15,1

IE 15,1 14,6 12,6 FI 17,0 15,8 16,6

EL 11,3 8,3 : SE 16,6 13,8 13,2

ES 11,0 7,8 9,3 UK 18,9 11,4 12,3

FR 10,9 9,7 9,6

IT 10,4 11,9 11,8 IS 10,9 10,8 10,9

CY 13,6 12,7 10,2 LI : 11,4 8,1

LV 13,2 11,7 11,5 NO 8,9 9,8 9,4

LT : : : CH : : :

LU 9,1 9,0 9,2 HR : 11,8 10,9

HU 12,5 12,3 12,8 TR 17,2 15,8 16,9

Source: Eurostat, UOE.

Objanienia (Rysunek F9 i F10)

Wspczynnik uczniw do nauczycieli jest uzyskiwany przez podzielenie liczby uczniw (przeliczonej na liczb uczniw pobierajcych nauk w penym wymiarze godzin) na danym poziomie edukacji przez ekwiwalent liczby nauczycieli pracujcych na peny etat na tym samym poziomie. Do nauczycieli zaliczono nie tylko nauczycieli klasowych, ale te pomocniczych, specjalistw i wszelkich innych pracujcych z dziemi w klasach, maych grupach lub indywidualnie. Nie uwzgldniono pracownikw szk, ktrym przydzielono zadania inne ni dydaktyka (inspektorzy, dyrektorzy nieprowadzcy zaj dydaktycznych, nauczyciele oddelegowani itp.), oraz przyszych nauczycieli odbywajcych praktyki.

157

P R O C E S Y E D U K A C YJ N E Dodatkowe uwagi
Belgia: W latach 2006 i 2009 poziom ISCED 3 obejmuje poziom ISCED 4. W roku 2001 poziom ISCED 3 obejmuje poziom ISCED 2 i 4. Republika Czeska: W roku 2009 poziom ISCED 3 obejmuje poziomy ISCED 4 i ISCED 5B. Dania: Poziom ISCED 1 obejmuje poziom ISCED 2. Estonia: W roku 2009 na poziomie ISCED 2 uwzgldniono wycznie programy oglnoksztacce. Poziom ISCED 3 obejmuje programy zawodowe na poziomie ISCED 2 i 4. Irlandia: Poziom ISCED 3 obejmuje poziom ISCED 2 i 4. W roku 2001 poziom ISCED 2 obejmuje poziomy ISCED 3 i ISCED 4. Hiszpania: W roku 2001 poziom ISCED 3 obejmuje poziom ISCED 2 i 4. Litwa: Poziom ISCED 2 obejmuje poziom ISCED 3. Luksemburg: W roku 2009 poziom ISCED 2 obejmuje nauczycieli poziomu ISCED 3 w przypadku niezalenych placwek prywatnych, a poziom ISCED 2 nauczycieli z subsydiowanych placwek prywatnych. W latach 2001 i 2006 poziom ISCED 2 wczono do poziomu ISCED 3, dane dotycz wycznie sektora publicznego, a dane dotyczce nauczycieli obejmuj pracownikw zarzdzajcych szko. W roku 2001 poziom ISCED 3 wczono do poziomu ISCED 2. Wgry: W roku 2001 w porwnaniu z poprzednimi latami poprawiono sposb obliczania ekwiwalentu nauczycieli zatrudnionych na peny etat. Holandia: Poziom ISCED 3 obejmuje poziomy ISCED 2 i ISCED 4. Portugalia: Dane za rok 2001 maj charakter szacunkowy. Dane dotyczce ekwiwalentu nauczycieli pracujcych w penym wymiarze godzin nie s dostpne. W mianowniku uwzgldniono wszystkich nauczycieli (ich liczb). Finlandia: W roku 2001 poziom ISCED 3 obejmuje programy ksztacenia zawodowego i technicznego na poziomie ISCED 4 i 5. W latach 2006 i 2009 poziom ISCED 3 obejmuje poziom ISCED 4. W roku 2006 zaszy zmiany w metodologii. Zjednoczone Krlestwo: W latach 2001 i 2006 poziom ISCED 3 obejmuje poziom ISCED 4. W roku 2009 poziom ISCED 3 obejmuje poziom ISCED 4 (z wyjtkiem subsydiowanych prywatnych programw oglnoksztaccych). Islandia: Poziom ISCED 1 obejmuje poziom ISCED 2. W roku 2009 poziom ISCED 4 czciowo wczono do poziomu ISCED 3. W latach 2001 i 2006 nauczyciele poziomu ISCED 4 s czciowo wczeni do poziomu ISCED 3. Liechtenstein: Dane dotycz wycznie szk publicznych. Norwegia: Dane dotycz wycznie sektora publicznego. W latach 2006 i 2009 poziom ISCED 3 obejmuje poziom ISCED 4. W roku 2001 poziom ISCED 2 obejmuje poziom ISCED 1, a nauczycieli poziomu ISCED 4 wczono do poziomu ISCED 3.

WIKSZO 15-LATKW UCZSZCZA DO KLAS O MNIEJSZEJ LICZBIE UCZNIW NI ZAKADA OFICJALNE MAKSIMUM
W szkoach rednich I stopnia w Europie jest rednio od 25 do 28 uczniw w klasie. Rzeczywista wielko klas jest w wikszoci pastw mniejsza ni maksimum zaoone w regulacjach. Klasy mog przekracza limit wskazany w oficjalnych zaleceniach jedynie w Estonii, na Wgrzech, w Austrii, Sowenii, na Sowacji i w Turcji. Najmniejsze klasy wystpuj w pastwach, w ktrych nie wydano oficjalnych zalece dotyczcych maksymalnej liczebnoci klas (Belgia, Dania, otwa, Finlandia i Islandia). Z drugiej strony najwiksze klasy (ponad 30 uczniw) czciej zdarzaj si w pastwach, gdzie zdefiniowano oficjaln maksymaln liczebno klasy. Wielko klas jest bardzo rna w poszczeglnych pastwach. Najwikszy rozrzut wystpuje w Estonii, Austrii i Zjednoczonym Krlestwie (Szkocja), gdzie przewaajca cz uczniw uczszcza do klas liczcych od 16 do 30 uczniw. Z drugiej strony Dania, Sowenia i Finlandia to pastwa najbardziej homogeniczne, jeli chodzi o podzia uczniw na klasy. Naley pamita, e wielko klas to co innego ni stosunek liczby uczniw do nauczycieli (liczba uczniw przypadajcych na nauczyciela). Oglnie rzecz biorc, wartoci dotyczce wielkoci klas s wysze ni stosunek liczby uczniw do nauczycieli, poniewa zazwyczaj z dan klas pracuje wicej ni jeden nauczyciel (zob. objanienia do Rysunku F9). Nie stwierdzono adnego szczeglnego zwizku midzy tymi dwoma wielkociami. Jednake w bardzo nielicznych przypadkach (Wsplnota Francuska Belgii, Wochy i Liechtenstein) niskiemu wspczynnikowi uczniw do nauczycieli towarzyszy maa liczebno klas.

158

CZ II DZIELENIE NA GRUPY Rysunek F11: Rozkad 15-letnich uczniw wedug wielkoci klas, do ktrych uczszczaj, w zestawieniu z oficjalnymi zaleceniami lub wymagan maksymaln liczebnoci klasy, 2009

Pastwa, ktre nie bray udziau w badaniu

Percentyl 25 Percentyl 50 Percentyl 75

Brak oficjalnych regulacji dotyczcych maksymalnej wielkoci klas

Maksymalna wielko klasy zgodna z oficjalnymi regulacjami.

(p) p10 p25 p50 p75 p90 p10 p25 p50 p75 p90 UE 16 20 25 28 31 HU 19 26 30 34 36 BE fr BE de BE nl 12 17 21 24 26 MT x x x x x 12 15 19 21 23 NL 17 21 25 28 30 12 15 18 22 24 AT 13 16 22 26 29 BG 17 20 24 26 27 PL 17 20 23 26 28 CZ 18 20 25 29 30 PT 16 20 24 26 28 DK 14 17 20 22 24 RO 13 22 27 29 30 DE 18 22 26 29 30 SI 22 27 30 32 33 EE 13 18 23 29 32 SK 17 20 25 29 31 IE 15 20 24 27 30 FI 15 17 20 22 24 EL 17 20 23 26 27 SE 15 19 21 25 27 ES 12 18 23 27 30 18 22 27 30 30 FR 19 24 29 33 35 16 20 25 30 30 IT 15 18 21 24 27 IS 12 16 20 23 26 CY x x x x x LI 11 13 17 20 22 LV 10 16 20 25 27 NO 15 20 24 28 30 LT 15 20 25 28 30 HR 19 24 28 30 32 LU 15 19 22 25 26 TR 15 22 27 31 39

UK (1) UK-SCT

(p) = percentyl rdo: Eurydice i baza danych OECD PISA 2009.

UK (1) = UK-ENG/WLS/NIR

Objanienia
W wysanych do uczniw kwestionariuszach poproszono o podanie orientacyjnej liczby uczniw uczszczajcych z nimi na lekcje jzyka nauczania(ojczystego). W celu uzyskania jak najwikszej jasnoci, na rysunku przedstawiono jedynie

wartoci odpowiadajce percentylom 25, 50 i 75. Wartoci dla percentyli 10 i 90 umieszczono w tabeli pod rysunkiem. Wicej informacji na temat midzynarodowego badania PISA oraz definicja percentyli zob. cz Glosariusz i narzdzia statystyczne.

Regulacje lub zalecenia dotyczce maksymalnej wielkoci klasy zaczerpnito z Rysunku F8.

159

PROCESY EDUKACYJNE
CZ III OCENIANIE
POWTARZANIE KLAS W WIKSZOCI PASTW EUROPEJSKICH JEST DOZWOLONE
W poszczeglnych pastwach w bardzo rny sposb pomaga si uczniom majcym problemy w nauc. W zalenoci od obowizujcych przepisw zazwyczaj oferuje si im dodatkowe wsparcie i zajcia majce pomc w dorwnaniu kolegom. Jeli jednak uczniom mimo wszystko nie udaje si osign zaoonych celw przed kocem roku szkolnego, mog zosta zmuszeni do jego powtarzania zjawisko to okrela si jako powtarzanie klasy (drugoroczno).
Rysunek F12: Powtarzanie klas w szkoach podstawowych (ISCED 1) zgodnie z istniejcymi przepisami, 2010/11

Przejcie automatyczne Moliwe powtarzanie klas Ograniczenia dotyczce powtarzania klas Brak regulacji dotyczcych powtarzania klas

rdo: Eurydice.

Objanienia
Do ogranicze dotyczcych moliwoci powtarzania klas naley wyczenie okrelonych klas z procesu powtarzania i okrelenie maksymalnej liczby przypadkw powtarzania przez ucznia klasy w szkole podstawowej.

Dodatkowe uwagi
Niemcy: W niektrych landach nie pozwala si na powtarzanie pierwszej klasy. Polska: W szkoach podstawowych uczniowie automatycznie otrzymuj promocj w klasach 1-3, ale w klasach 4-6 nie ma ogranicze dotyczcych powtarzania klas. Sowenia: Uczniowie w klasach 1-6 przechodz automatycznie z klasy do klasy, ale mog by zmuszeni do powtarzania roku z uwagi na sabe wyniki w nauce, chorob, zmian szkoy lub z innych przyczyn, na danie rodzicw i w porozumieniu ze szko. Rada pedagogiczna moe zdecydowa, nawet wbrew woli rodzicw, e ucze klasy 3-6 musi powtarza klas ze wzgldu na sabe wyniki w nauce. Liechtenstein: Pomimo zasady automatycznej promocji powtarzanie klas jest moliwe na zasadzie dobrowolnoci i tylko jeden raz na danie w klasie 5.

161

P R O C E S Y E D U K A C YJ N E

W bardzo niewielu pastwach (Bugaria, Irlandia, Cypr, Luksemburg, Islandia, Liechtenstein i Norwegia) przepisy nie pozwalaj na powtarzanie klas w szkoach podstawowych. W Bugarii uczniowie automatycznie przechodz przez klasy 1-4, a w przypadku trudnoci z nauk otrzymuj wsparcie. W Norwegii wszyscy uczniowie s uprawnieni do automatycznej promocji we wszystkich klasach w czasie ksztacenia obowizkowego. W Islandii wytyczne do krajowego programu nauczania mwi wprost, e dzieci na etapie obowizkowym maj wraz z kocem roku szkolnego automatycznie przechodzi do nastpnej klasy. Take w Liechtensteinie przepisy przewiduj automatyczn promocj w szkoach podstawowych. W Zjednoczonym Krlestwie nie ma konkretnych wymaga mwicych o tym, e dziecko powinno co rok przej do nowej klasy, brak take prawnych wymogw odnonie do organizacji szk. Jednake oczekuje si, e na niskie osignicia pojedynczych uczniw placwka bdzie reagowaa zrnicowaniem dydaktyki i zapewnieniem dodatkowego wsparcia, a nie nakazem powtarzania klasy. Dzieci o rnych poziomach osigni zazwyczaj ucz si w swojej klasie i przechodz automatycznie do kolejnej, chyba e zajd wyjtkowe okolicznoci. W wielu pastwach europejskich powtarzanie klas jest teoretycznie moliwe, jednake dane statystyczne pokazuj, e w praktyce midzy poszczeglnymi krajami istniej znaczce rnice (Eurydice, 2011). W niektrych obowizuj przepisy majce zapobiega nadmiernemu stosowaniu procedury zatrzymywania uczniw na drugi rok w tej samej klasie. Mog one na przykad ogranicza moliwo powtarzania klas w szkoach podstawowych, by nie korzysta z tego rodka w pierwszych kilku latach ksztacenia. Dzieje si tak w Austrii i Portugalii, gdzie uczniowie nie powtarzaj pierwszej klasy szkoy podstawowej, oraz w Niemczech, gdzie w niektrych landach nie przewiduje si zatrzymania ucznia w pierwszej klasie. Inne obostrzenia maj na celu zmniejszenie czstotliwoci powtarzania klas lub ograniczenie stosowania tego rodka do okrelonych etapw ksztacenia uczniw (np. koniec cyklu).

PRZY PRZECHODZENIU DO SZKOY REDNIEJ RZADKO POTRZEBNE JEST WIADECTWO UKOCZENIA SZKOY PODSTAWOWEJ
Istnieje bardzo dua rnorodno rozwiza, jeli chodzi o organizacj edukacji obowizkowej w Europie. W pierwszej grupie krajw uczniowie realizuj ca lub prawie ca edukacj obowizkow w ramach jednolitej struktury. W drugiej grupie istniej dwa nastpujce po sobie poziomy edukacji, podstawowy i redni, a w wikszoci pastw na pocztku szkoy redniej obowizuje wsplna podstawa programowa, zapewniajca wszystkim uczniom ten sam zakres wiedzy. W zalenoci od organizacji i struktury systemu edukacji w niektrych krajach wyniki uczniw mog mie wpyw na sposb przejcia ze szkoy podstawowej do redniej. W 14 pastwach europejskich, w ktrych ksztacenie obowizkowe odbywa si w ramach jednolitej struktury, przejcie do szkoy redniej I stopnia odbywa si bez zmiany placwki. Dlatego uczniowie przechodz do nastpnej klasy, jeli spenili wymogi poprzedniej. W Bugarii ksztacenie obowizkowe realizowane jest w ramach jednolitej struktury, ale uczniowie po czterech latach nauki musz otrzyma wiadectwo ukoczenia szkoy podstawowej, jeli maj zosta zapisani do klasy pitej. Aby mie dostp do szkoy redniej I stopnia, uczniowie w Irlandii, Hiszpanii, Francji, Woszech, na Malcie, w Portugalii i Rumunii musz ukoczy ostatni klas szkoy podstawowej. W Zjednoczonym Krlestwie dzieci s przyjmowane do szk rednich, gdy osign odpowiedni wiek. W piciu pastwach (Niemcy, Luksemburg, Holandia, Austria i Liechtenstein) przejcie do szkoy redniej I stopnia zaley od decyzji rady klasowej lub szkolnej. Wreszcie w kolejnej grupie pastw, gdzie szkoy podstawowe i rednie funkcjonuj oddzielnie, decyzja o przejciu uczniw na nastpny poziom zaley od tego, czy uzyskali wiadectwo ukoczenia szkoy podstawowej. W Belgii, Grecji, na Cyprze, Litwie i w Polsce jest ono przyznawane na podstawie pracy w czasie roku szkolnego.

162

SEKCJA III OCENIANIE Rysunek F13: Warunki przyjcia do oglnoksztaccej szkoy redniej I stopnia (ISCED 2), 2010/11

Wymagane wiadectwo ukoczenia szkoy podstawowej Poradnictwo edukacyjne i decyzja rady klasy/szkoy Ukoczenie szkoy podstawowej/osignicie okrelonego wieku Kontynuacja nauki w jednolitej strukturze, bez zmiany szkoy

rdo: Eurydice.

Dodatkowe uwagi
Belgia (BE fr): wiadectwo ukoczenia szkoy podstawowej przyznawane jest na podstawie standardowych egzaminw zewntrznych (Certificat dtudes de base CEB) przeprowadzanych na koniec tego etapu ksztacenia. Jednake szkoy mog zdecydowa o przyznaniu uczniowi tego wiadectwa na podstawie oglnych osigni, nawet jeli nie zda on egzaminw. Belgia (BE de): Uczniowie, ktrzy nie otrzymali wiadectwa ukoczenia szkoy podstawowej po zakoczeniu szstego roku edukacji i/lub maj co najmniej 12 lat, mog zosta przyjci do pierwszej klasy szkoy redniej I stopnia, gdzie wci mog uzyska wspomniane wiadectwo. Hiszpania: Uczniowie, ktrzy nie ukoczyli szkoy podstawowej do 12. roku ycia, mog powtarza klas, chyba e powtarzali ju klas w szkole podstawowej w tym wypadku promocja odbywa si na zasadzie automatycznej. Polska: Na koniec szkoy podstawowej uczniowie musz przystpi do zewntrznego sprawdzianu, ktry ma funkcj bardziej diagnostyczn ni selekcyjn. Jednake przystpienie do tego sprawdzianu (niezalenie od uzyskanych wynikw) jest wymogiem ukoczenia szkoy podstawowej i przyjcia do szkoy redniej I stopnia.

WIADECTWA WYDAWANE POD KONIEC EDUKACJI OBOWIZKOWEJ Z REGUY OPIERAJ SI NA EGZAMINACH KOCOWYCH
Uczniowie zazwyczaj otrzymuj wiadectwo ukoczenia oglnoksztaccej szkoy redniej I stopnia lub ukoczenia edukacji obowizkowej w penym wymiarze godzin. W wikszoci pastw europejskich oznacza to przejcie do szkoy redniej II stopnia. W dziewiciu pastwach lub regionach na tym etapie ksztacenia wiadectwo wydawane jest na podstawie wewntrznych egzaminw kocowych, a w kolejnych 12 pastwach bierze si pod uwag kombinacj egzaminw wewntrznych i zewntrznych. W Irlandii wiadectwo wystawiane jest wycznie na podstawie kocowych egzaminw zewntrznych. Z kolei w kilkunastu pastwach wiadectwo wydaje si tylko na podstawie ocen i pracy ucznia przez cay rok.

163

P R O C E S Y E D U K A C YJ N E Rysunek F14: Oceny na wiadectwie na koniec oglnoksztaccej szkoy redniej I stopnia (ISCED 2) lub edukacji obowizkowej w penym wymiarze godzin, 2010/11

Oceny kocowe wycznie na podstawie stopni i pracy w cigu roku Oceny kocowe na podstawie pracy w cigu roku i wewntrznych egzaminw kocowych Oceny kocowe czce ocen wewntrzn i zewntrzne (lub weryfikowane zewntrznie) egzaminy kocowe Oceny kocowe wycznie na podstawie zewntrznych egzaminw kocowych

rdo: Eurydice.

Jeli organizowany jest egzamin kocowy, przynajmniej jedna jego cz przybiera form pisemn. Czasami egzaminy pisemne i/lub ustne s opracowywane przez zesp spoza szkoy, ale zazwyczaj stron organizacyjn zajmuje si placwka. Tylko w Belgii, Grecji, Woszech, na Cyprze, w Holandii, Islandii i Liechtensteinie cz pisemna jest przygotowywana w szkole, ktra ponosi pen odpowiedzialno za egzamin. Tam, gdzie wiadectwo wydaje si na podstawie ocen i pracy w cigu roku lub wynikw egzaminw przygotowywanych przez szko, oceny na wiadectwie s z reguy wystawiane przez nauczycieli. W kilku krajach oceny wystawione przez nauczycieli s albo waone za pomoc ocen zewntrznych (Niemcy, Francja, Litwa i Portugalia), albo ustalane na podstawie kryteriw wyznaczanych przez wadze zewntrzne (Estonia, Hiszpania, otwa, Holandia, Austria i Szwecja). W Irlandii, na Malcie i w Rumunii oceny kocowe przyznaj egzaminatorzy spoza szkoy. W Zjednoczonym Krlestwie (Anglia, Walia i Irlandia Pnocna) wystawiaj je take egzaminatorzy spoza szkoy. Cho tutaj ocenianie wewntrzne moe mie pewne znaczenie, za kontrol i nadzorowanie oceniania wewntrznego i przyznawane oglnie stopnie odpowiadaj zewntrzne organizacje egzaminacyjne.

164

SEKCJA III OCENIANIE Rysunek F15: Sposb wystawiania ocen na wiadectwie na koniec oglnoksztaccej szkoy redniej I stopnia (ISCED 2) lub edukacji obowizkowej w penym wymiarze godzin, 2010/11
Tam, gdzie istnieje egzamin pisemny/ustny, jest on przygotowywany przez szko (wewntrznie) szko z weryfikacj zewntrzn instytucj zewntrzn / wadze zewntrzne

Pisemny Ostateczn ocen wystawiaj: nauczyciele uczniw na podstawie wasnych kryteriw nauczyciele, ale z uwzgldnieniem ocen zewntrznych nauczyciele na podstawie kryteriw ustalanych przez podmioty zewntrzne egzaminatorzy zewntrzni

Ustny

rdo: Eurydice.

UK (1) = UK-ENG/WLS/NIR

Objanienia
W kategorii Oceny kocowe czce ocen wewntrzn i zewntrzne (lub weryfikowane zewntrznie) egzaminy kocowe ocena wewntrzna moe oznacza wewntrzny egzamin kocowy, ocen uzyskanych stopni bd ocen pracy ucznia w czasie roku szkolnego.

Dodatkowe uwagi
Belgia (BE fr): wiadectwo jest wydawane po ukoczeniu drugiego etapu edukacji na poziomie rednim, co nastpuje rok po zakoczeniu edukacji obowizkowej w penym wymiarze godzin. Belgia (BE nl): Szkoy maj znaczn autonomi w ocenianiu uczniw. Mog decydowa o tym, czy bd organizowa egzaminy, a jeli tak czy bd one pisemne czy ustne. Przepisy prawne stwierdzaj jedynie, e uczniowie musz osign ostateczne cele. Ocena, czy tak si stao, naley do szkoy lub rady klasowej. Estonia: Egzaminy ustne dotycz jzykw i praktycznych elementw niektrych przedmiotw, np. cisych, artystycznych itp. Irlandia: Niektre elementy pracy ucznia (pracy projektowej prowadzonej w czasie roku szkolnego) s liczone na poczet ostatecznej oceny, jak uczniowie uzyskuj z egzaminu zewntrznego. W wikszoci wypadkw egzaminatorzy zewntrzni przyznaj oceny za prac przeprowadzan w szkole. otwa: W przypadku programw ksztacenia dla mniejszoci etnicznych jedna cz egzaminu z jzyka pastwowego (otewskiego) jest ustna i przygotowuje j Narodowe Centrum Edukacji. Malta: Istniej dwa rodzaje egzaminw: przeprowadzany pod koniec Form 5 (ostatniej klasy szkoy redniej), organizowany przez Jednostk Oceniania Edukacyjnego Dyrektoriatw Edukacji, oraz Secondary Examination Certificate zarzdzany przez Rad Uniwersytetu Malty MATSEC. Sowenia: Pod koniec ksztacenia obowizkowego uczniowie bior udzia w egzaminach oglnokrajowych (zewntrznych) z jzyka ojczystego i matematyki, a take z przedmiotu wyznaczonego przez ministra. Egzaminy przygotowuje Narodowe Centrum Egzaminacyjne. Wyniki nie wpywaj na oceny uczniw, dostarczaj tylko dodatkowych informacji o ich wiedzy i s wpisywane na wiadectwo. Zjednoczone Krlestwo (ENG/WLS/NIR): Egzaminy ustne odbywaj si tylko z niektrych przedmiotw, takich jak jzyki nowoytne. Kwalifikacje zewntrzne s przyznawane za poszczeglne przedmioty. Zajmuj si tym niezalene podmioty, ale zgodnie z regulacjami rzdowymi. Sposoby oceniania s zrnicowane, ale zawsze ich element stanowi ocena zewntrzna. Nale do nich rwnie oceny wewntrzne nadzorowane z zewntrz.

165

P R O C E S Y E D U K A C YJ N E

WIADECTWA NA KONIEC SZKOY REDNIEJ II STOPNIA CZSTO S WYDAWANE NA PODSTAWIE WYNIKW EGZAMINW ZEWNTRZNYCH
We wszystkich pastwach uczniom koczcym oglnoksztacc szko redni II stopnia, ktrzy speni okrelony zestaw wymogw, przyznawane s wiadectwa. wiadectwo ukoczenia szkoy redniej II stopnia stanowi zazwyczaj minimalny wymg przyjcia na studia wysze. W szeciu pastwach Hiszpanii, na Wgrzech, w Polsce, na Sowacji, w Szwecji i Turcji wiadectwo wydawane jest wycznie na podstawie cigej oceny w ostatniej klasie lub klasach oglnoksztaccej szkoy redniej II stopnia. Na Wgrzech, w Polsce i na Sowacji po ukoczeniu oglnoksztaccej szkoy redniej II stopnia wydawane s dwa rodzaje wiadectwa: jedno zawiera oceny za prac w ostatnim roku szkolnym, drugie jest wydawane na podstawie zewntrznych egzaminw kocowych. W wikszoci pastw europejskich wydanie wiadectwa nastpuje po jakiej formie egzaminu kocowego. W wikszoci wypadkw zawiera on elementy oceny wewntrznej i egzaminu zewntrznego. W Belgii, Finlandii, Islandii i Liechtensteinie wiadectwo wydawane jest wycznie na podstawie wewntrznych egzaminw kocowych, z kolei w Irlandii, Francji, na Malcie, w Rumunii, Sowenii i Chorwacji tylko na podstawie zewntrznych egzaminw kocowych.
Rysunek F16: Oceny na wiadectwie na koniec oglnoksztaccej szkoy redniej II stopnia (ISCED 3), 2010/11

Oceny kocowe wycznie na podstawie stopni i pracy w cigu roku Oceny kocowe na podstawie pracy w cigu roku i wewntrznych egzaminw kocowych Oceny kocowe czce ocen wewntrzn i zewntrzne (lub weryfikowane zewntrznie) egzaminy kocowe Oceny kocowe wycznie na podstawie zewntrznych egzaminw kocowych

rdo: Eurydice.

W wikszoci pastw egzamin kocowy dzieli si na dwie czci, pisemn i ustn. W Bugarii, Grecji, na Cyprze, Litwie, w Portugalii, Finlandii i Chorwacji egzamin ma wycznie form pisemn. Na tym poziomie edukacji egzamin pisemny bardzo czsto jest opracowywany przez podmiot zewntrzny w stosunku do szkoy, ale czasem moe go organizowa szkoa przy zewntrznej weryfikacji, jak dzieje si w Austrii i Liechtensteinie.

166

SEKCJA III OCENIANIE

W wikszoci pastw, gdzie egzamin kocowy skada si z dwch czci (pisemnej i ustnej), s one organizowane w ten sam sposb przez szko albo podmiot zewntrzny. W Holandii egzaminy kocowe skadaj si z dwch testw: wewntrznego (schoolexamen) ustnego i/lub pisemnego, przygotowywanego i ocenianego przez nauczyciela, oraz zewntrznego (centraal examen) pisemnego, opracowywanego przez instytucj zewntrzn i ocenianego przez nauczycieli zgodnie ze standardami wyznaczonymi przez podmiot zewntrzny. W wikszoci pastw ostateczna ocena jest wystawiana przez nauczycieli szkoy, ktrzy decyduj, jakie stopnie powinni otrzyma uczniowie. Samodzielnie okrelaj oni, czy przyzna wiadectwo na podstawie zewntrznych kryteriw albo przez porwnanie ocen ucznia z ocenami zewntrznymi. W kilku pastwach oceny kocowe s wystawiane przez instytucj egzaminacyjn lub osoby spoza szkoy. Dzieje si tak w Irlandii, Francji, na Litwie, w Luksemburgu, na Malcie, w Rumunii, Sowenii, Zjednoczonym Krlestwie (Szkocja) i Chorwacji. W Zjednoczonym Krlestwie (Anglia, Walia i Irlandia Pnocna) ostateczne oceny przyznaj take egzaminatorzy spoza szkoy. Cho ocenianie wewntrzne moe mie pewne znaczenie, za kontrol i nadzorowanie oceniania wewntrznego oraz przyznawane oglne stopnie odpowiedzialna jest zewntrzna organizacja egzaminacyjna.
Rysunek F17: Sposb wystawiania ocen na wiadectwie na koniec oglnoksztaccej szkoy redniej II stopnia (ISCED 3), 2010/11
Tam, gdzie istnieje egzamin pisemny/ustny, jest on przygotowywany przez: szko (wewntrznie) szko z weryfikacj zewntrzn instytucj zewntrzn / wadze zewntrzne

Pisemny Ostateczn ocen wystawiaj: nauczyciele uczniw, na podstawie wasnych kryteriw nauczyciele, ale z uwzgldnieniem ocen zewntrznych nauczyciele na podstawie kryteriw ustalanych przez podmioty zewntrzne egzaminatorzy zewntrzni

Ustny

rdo: Eurydice.

UK (1) = UK-ENG/WLS/NIR

Objanienia
Na mapie pokazano sposoby wystawiania ocen na wiadectwie wydawanym na koniec oglnoksztaccej szkoy redniej II stopnia i dajcym dostp do studiw. W przypadku pastw, w ktrych wydawane s dwa wiadectwa, przy tworzeniu kategorii wzito pod uwag oba, nawet jeli otrzymanie jednego z nich nie daje moliwoci ubiegania si o miejsce na studiach. W kategorii Oceny kocowe czce ocen wewntrzn i zewntrzne (lub weryfikowane zewntrznie) egzaminy kocowe ocena wewntrzna moe oznacza wewntrzny egzamin kocowy, ocen uzyskanych stopni bd ocen pracy ucznia w czasie roku szkolnego.

Dodatkowe uwagi
Belgia (BE nl): Szkoy maj znaczn autonomi w ocenianiu uczniw. Mog decydowa o tym, czy bd organizowa egzaminy, a jeli tak czy bd one pisemne czy ustne. W przepisach stwierdza si jedynie, e uczniowie musz zrealizowa kocowe cele, a ocena, czy tak si stao, naley do placwki lub rady klasowej. Estonia: Egzaminy ustne dotycz jzykw i praktycznych elementw niektrych przedmiotw, np. cisych, artystycznych itp. Irlandia: Niektre elementy pracy ucznia (pracy projektowej prowadzonej w czasie roku szkolnego) s liczone na poczet ostatecznej oceny, jak uczniowie uzyskuj z egzaminu zewntrznego. W wikszoci wypadkw egzaminatorzy zewntrzni przyznaj oceny za t prac przeprowadzan w szkole.

167

P R O C E S Y E D U K A C YJ N E
Grecja: Zgodnie z przepisami uchwalonymi przez parlament, od roku 2010/11 uczniowie klas trzecich dziennych oglnoksztaccych szk rednich II stopnia mog uzyska wiadectwo ukoczenia szkoy redniej bez koniecznoci zdawania egzaminw krajowych. Uczniowie byli egzaminowani na poziomie szk z wszystkich przedmiotw trzeciej klasy oglnoksztaccej szkoy redniej II stopnia w zakresie okrelonym przez odpowiednie stowarzyszenie nauczycielskie. otwa: W skad egzaminu z jzykw obcych w szkole redniej II stopnia wchodzi cz ustna, przygotowywana przez Narodowe Centrum Edukacji. Wgry, Polska i Finlandia: Na tym poziomie wydawane s dwa rne wiadectwa. Malta: Egzaminy ustne dotycz jzykw i praktycznych elementw niektrych przedmiotw, np. cisych, artystycznych itp. Zjednoczone Krlestwo (ENG/WLS/NIR): Oprcz egzaminw pisemnych mog odbywa si egzaminy praktyczne. Egzaminy ustne dotycz niektrych przedmiotw, takich jak jzyki nowoytne. Kwalifikacje zewntrzne s przyznawane za poszczeglne przedmioty. Zajmuj si tym niezalene podmioty, ale zgodnie z regulacjami rzdowymi. Sposoby oceniania s zrnicowane, ale zawsze ich elementem jest ocena zewntrzna. Nale do nich te oceny wewntrzne nadzorowane z zewntrz. W skad egzaminw GCSE (zdawanych w wieku 16 lat) z wikszoci przedmiotw wchodz kontrolowane oceny wewntrzne; tego rodzaju ocenianie jest nadzorowane i przygotowywane zewntrznie, a oceniane wewntrznie, albo przygotowywane wewntrznie i oceniane zewntrznie. Egzaminy A level (zdawane w wieku 18 lat) z wikszoci przedmiotw s oceniane zewntrznie, ale mog uwzgldnia pewne formy nadzorowanej z zewntrz oceny wewntrznej.

W EUROPIE W OCENIANIU UCZNIW ORAZ MONITOROWANIU SZK I SYSTEMW EDUKACJI POWSZECHNIE STOSUJE SI TESTY OGLNOKRAJOWE
Oglnokrajowe testowanie uczniw, ktre mona okreli jako oglnokrajowe przeprowadzanie testw standaryzowanych lub egzaminw centralnych (Eurydice, 2009), to powszechnie stosowana w Europie forma oceniania uczniw. Mona rozrni trzy gwne rodzaje testw oglnokrajowych. Testy oglnokrajowe podsumowuj osignicia uczniw na koniec okrelonego etapu ksztacenia i mog w istotny sposb wpywa na ich karier szkoln. Zazwyczaj s one obowizkowe dla wszystkich uczniw. W okoo dwch trzecich pastw gwny cel przynajmniej jednego testu oglnokrajowego to podejmowanie decyzji o dalszej karierze szkolnej uczniw. Drugi rodzaj testw oglnokrajowych ma na celu monitorowanie i ewaluacj szk lub caego systemu edukacji. Zasadniczo testy monitorujce szkoy s czsto obowizkowe dla wszystkich uczniw, natomiast egzaminy suce monitorowaniu caego systemu maj charakter dobrowolny albo przeprowadza si je na prbie badawczej. Przeprowadza si je w ponad poowie pastw europejskich. Gwnym celem trzeciego rodzaju testw oglnokrajowych jest wspieranie procesu ksztacenia poprzez identyfikowanie szczeglnych potrzeb edukacyjnych uczniw; mog by one obowizkowe lub dobrowolne. Tego rodzaju testy oglnokrajowe organizuje si w 12 pastwach lub regionach. W niektrych pastwach organizuje si przede wszystkim jeden rodzaj testw oglnokrajowych. Na przykad w Republice Czeskiej, Niemczech, Holandii, na Sowacji, w Zjednoczonym Krlestwie (Walia) i Turcji gwnym celem wszystkich testw oglnokrajowych jest pomoc w podjciu decyzji o dalszej karierze szkolnej uczniw. Zasadniczo tego rodzaju testy odbywaj si na pniejszych etapach ksztacenia, na przykad na zakoczenie szkoy podstawowej, w czasie lub na zakoczenie szkoy redniej I stopnia oraz na zakoczenie szkoy redniej II stopnia. Oglnokrajowe testy suce do monitoringu szk i/lub systemw edukacji to jedyny rodzaj testw przeprowadzanych w Belgii (Wsplnota Flamandzka), Hiszpanii, Woszech, na Litwie, w Luksemburgu i Islandii. W Belgii (Wsplnota Francuska), Danii, na Malcie, w Zjednoczonym Krlestwie (Anglia) i Liechtensteinie wikszo testw oglnokrajowych ma na celu identyfikacj potrzeb edukacyjnych poszczeglnych uczniw. Dwa ostatnie rodzaje testw oglnokrajowych s organizowane od pocztku ksztacenia, zazwyczaj tylko w okresie ksztacenia obowizkowego. Testy oglnokrajowe w poszczeglnych pastwach przeprowadzane s na rnych etapach ksztacenia. Na przykad w Danii, na Malcie, w Zjednoczonym Krlestwie (Szkocja) i Norwegii egzaminy oglnokrajowe tworzone s dla niemal kadego roku ksztacenia obowizkowego. Z drugiej strony niektre kraje przeprowadzaj egzaminy o wiele rzadziej. W Belgii (Wsplnota Flamandzka), Hiszpanii, na Cyprze i Sowacji oglnokrajowe testy s organizowane tylko w dwch klasach, a w Niemczech przeprowadzany jest tylko jeden test oglnokrajowy. W Irlandii, Francji, na otwie, Litwie, w Portugalii i Norwegii w jednym roku szkolnym mog zosta przeprowadzone dwa testy. 168

SEKCJA III OCENIANIE Rysunek F18: Rodzaje testw oglnokrajowych oraz lata nauki, w ktrych s przeprowadzane, 2010/11

Podejmowanie decyzji o dalszej karierze szkolnej uczniw rdo: Eurydice.

Monitorowanie szk i/lub systemu edukacji

Identyfikowanie indywidualnych potrzeb edukacyjnych

To: ksztacenie obowizkowe

Objanienia
Na rysunku uwzgldniono tylko jeden najwaniejszy cel kadego z egzaminw oglnokrajowych.

169

P R O C E S Y E D U K A C YJ N E Dodatkowe uwagi
Belgia (BE nl): W roku szkolnym 2010/11 odbyy si dwa oglnokrajowe testy na koniec pierwszego i drugiego etapu edukacji na poziomie rednim. W innych latach mog by organizowane dwa rne testy z rnych przedmiotw i/lub dla rnych grup uczniw (np. na koniec szkoy podstawowej i szkoy redniej). Bugaria: W oglnokrajowych testach zewntrznych bior udzia take uczniowie smych klas specjalistycznych szk jzykw obcych. Austria: Wkrtce zostan wprowadzone dwa nowe rodzaje testw oglnokrajowych: Bildungsstandards (od roku 2012/13), obowizkowy dla wszystkich uczniw klasy czwartej i smej, oraz nowe egzaminy kocowe w szkoach rednich II stopnia (od roku 2013/14). Portugalia: Oglnokrajowe testy pozwalajce na identyfikacj potrzeb poszczeglnych uczniw (Testes Intermdios) nie s obowizkowe; szkoy mog dowolnie decydowa o ich przeprowadzeniu. Sowacja: Test oglnokrajowy ma inny rwnie wany cel, jakim jest monitorowanie szk i systemu edukacji. Szwecja: W szkoach rednich obowizkowe testy oglnokrajowe pozwalajce na podjcie decyzji o dalszej karierze szkolnej uczniw s przeprowadzane z jzyka szwedzkiego, angielskiego i matematyki w 10., 11. lub 12. roku nauki, w zalenoci od momentu koczenia przez uczniw danych przedmiotw. Norwegia: W wikszoci klas organizowane s odrbne testy oglnokrajowe z przedmiotw, majce rne cele.

170

POZIOMY KWALIFIKACJI I ROZPOCZYNANIE PRACY ZAWODOWEJ

STALE RONIE ODSETEK MODYCH LUDZI, KTRZY UKOCZYLI PRZYNAJMNIEJ SZKO REDNI II STOPNIA
W 2010 roku 79% modych ludzi w wieku 20-24 w Europie byo absolwentami szk rednich II stopnia (ISCED 3). Stanowi to potwierdzenie korzystnego trendu widocznego w Europie od roku 2000. W rzeczywistoci znakomita wikszo pastw informuje o wzrocie w ostatnich 10 latach liczby modych ludzi bdcych przynajmniej absolwentami szk rednich II stopnia. Wzrost ten mia warto dwucyfrow w Portugalii (+15,5%) i na Malcie (+12,4%), a w Bugarii by niewiele mniejszy (+9,2%). Dane te s szczeglnie obiecujce, jeli wzi pod uwag fakt, e Portugalia i Malta nale do pastw o najniszym odsetku modych ludzi w wieku 20-24 lat bdcych absolwentami szk rednich II stopnia.
Rysunek G1: Odsetek osb w grupie wiekowej 20-24 lata, bdcych przynajmniej absolwentami szk rednich II stopnia (ISCED 3), 2010

2000
UE 2000 2010 2000 2010 76,6 79,0 MT 40,9 53,3 BE 81,7 82,5 NL 71,9 77,6 BG 75,2 84,4 AT 85,1 85,6 CZ 91,2 91,9 PL 88,8 91,1 DK 72,0 68,3 PT 43,2 58,7 DE 74,7 74,4 RO 76,1 78,2 EE 79,0 83,2 SI 88,0 89,1 IE 82,6 88,0 SK 94,8 93,2 EL 79,2 83,4 FI 87,7 84,2

2010
ES 66,0 61,2 SE 85,2 85,9 FR 81,6 82,8 UK 76,7 80,4 IT 69,4 76,3 IS 46,1 53,4 CY 79,0 86,3 LI : : LV 76,5 79,9 NO 95,0 71,1 LT 78,9 86,9 CH 77,7 82,3 LU 77,5 73,4 HR : 95,3 HU 83,5 84,0 TR : 51,1

rdo: Eurostat, Badanie siy roboczej (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

Dodatkowe uwagi
Bugaria i Szwecja: Przerwa w szeregu danych po roku 2001. Dania, Luksemburg, Wgry i Malta: Przerwa w szeregu danych po roku 2003. Niemcy: Przerwa w szeregu danych po roku 2005. otwa i Litwa: Przerwa w szeregu danych po roku 2002. Luksemburg i Malta: Dane szacunkowe dla 2010 roku. Holandia: Przerwa w szeregu danych w roku 2010. Norwegia: Przerwa w szeregu danych po roku 2006.

Jednake w przypadku szk wyszych w kilku pastwach (Dania, Hiszpania, Luksemburg, Finlandia i Norwegia) nastpi spadek liczby absolwentw w grupie wiekowej 20-24 lat. Kilka pastw informuje o wartociach znacznie przewyszajcych redni europejsk: w Republice Czeskiej, Polsce, Sowenii i Sowacji okoo 9 na 10 osb w wieku 20-24 lat jest przynajmniej absolwentami szk rednich II stopnia. Najwyszy odsetek odnotowano w Chorwacji, gdzie dla tej grupy wiekowej wynosi on ponad 95%. 171

P O Z I O M Y KW A L I F I K A C J I I R O Z P O C Z Y N A N I E P R A C Y

Jednake niektre pastwa wci maj problemy z zapewnieniem, by modzi ludzie koczyli szkoy rednie II stopnia. Dotyczy to Portugalii, Malty, Islandii (mimo dynamicznych postpw w ostatnich latach), Hiszpanii (gdzie poziom takich osb obniy si od roku 2000) oraz Turcji. W pastwach tych wskanik osb w wieku 20-24 lata bdcych przynajmniej absolwentami szk rednich II stopnia nieznacznie przekracza 60%.

OSOBY Z MODSZYCH GRUP WIEKOWYCH CZCIEJ MAJ WYKSZTACENIE WYSZE

redni odsetek mieszkacw UE legitymujcych si dyplomem ukoczenia studiw wyszych zwikszy si we wszystkich grupach wiekowych od roku 2000 (zob. Rysunek F4 w Kluczowych danych o edukacji 2009). Najwyszy odnotowano w grupie wiekowej 35-39 lat, gdzie dodatnie odchylenie wynosio niemal 7%. Pomimo oglnego wzrostu odsetka modych ludzi koczcych studia wysze midzy poszczeglnymi pastwami wystpuj istotne rnice. W niektrych krajach (Dania, Irlandia, Cypr, Luksemburg, Finlandia, Szwecja i Norwegia) odsetek osb w wieku 30-34 lata bdcych absolwentami szk wyszych wynosi znacznie ponad 45%, podczas gdy w innych (Wochy, Malta, Rumunia i Turcja) nie przekracza 20%. Zgodnie z trendami obserwowanymi w ostatniej dekadzie, odsetek osb bdcych absolwentami studiw wyszych obnia si z wiekiem, dlatego ludzie starsi znacznie rzadziej maj wyksztacenie wysze ni modzi. Na uwag zasuguje fakt, e rozbienoci w poziomie wyksztacenia midzy modszym i starszym pokoleniem pogbiaj si w miar upywu czasu. Innymi sowy, coraz wicej modych ludzi koczy studia wysze i relatywnie coraz mniej osb starszych ma takie kwalifikacje. rednio rnica ta wzrosa o okoo 4% w latach 2000-2011. Pastwa, w ktrych rnica midzypokoleniowa jest najwiksza, to Irlandia, Luksemburg i Polska.
Rysunek G2: Odsetek absolwentw studiw wyszych (ISCED 5 i 6) w populacji w wieku 24-64 lata z podziaem na grupy wiekowe, 2010

24-29 lat

30-34 lata

35-39 lat

40-44 lata

45-49 lat

50-54 lata

55-64 lata

rdo: Eurostat, Badanie siy roboczej (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

172

P O Z I O M Y KW A L I F I K A C J I I R O Z P O C Z Y N A N I E P R A C Y
UE-27 24-29 lat 30-34 lata 35-39 lat 40-44 lata 45-49 lat 50-54 lata 55-64 lata BE BG CZ DK DE EE IE EL ES FR IT CY LV LT LU HU

31,6 33,6 30,1 25,9 23,6 21,7 19,1

MT

42,2 24,8 24,3 36,1 20,6 36,1 45,7 31,3 36,8 41,7 20,8 50,2 34,3 46,9 39,5 25,0 44,4 27,7 20,4 47,1 29,8 40,0 49,9 28,5 40,6 43,5 19,8 45,1 32,3 43,8 46,1 25,7 41,7 24,7 15,9 43,2 28,3 32,7 46,2 25,3 38,1 38,7 17,9 40,8 28,1 36,8 46,4 19,7 37,2 24,1 16,8 37,2 28,0 33,6 38,1 26,5 32,4 29,0 13,7 33,5 24,3 27,0 36,8 18,3 33,2 22,3 17,1 28,4 26,6 38,3 31,7 23,5 27,8 23,0 12,3 29,6 25,3 27,5 30,3 18,4 28,5 22,3 14,7 30,6 26,5 38,8 27,7 21,0 23,1 20,5 11,7 30,4 23,4 27,5 25,2 18,2 25,6 19,2 11,5 24,7 25,4 30,7 21,5 15,8 17,8 18,3 10,7 22,5 21,9 23,1 25,3 16,5
NL AT PL PT RO SI SK FI SE UK IS LI NO CH HR TR

24-29 lat 30-34 lata 35-39 lat 40-44 lata 45-49 lat 50-54 lata 55-64 lata

24,8 18,6 17,4 14,0 9,1 8,6 7,5

37,6 17,2 38,3 25,5 22,5 25,4 25,9 29,8 36,5 39,1 28,5 41,4 23,5 35,3 23,5 18,1 34,8 22,1 45,7 45,8 43,0 40,9 34,7 22,7 26,8 18,6 14,5 29,7 16,7 47,7 40,6 40,4 41,9 31,0 19,2 19,6 13,5 12,3 23,7 15,1 44,0 33,8 34,8 35,6 29,6 19,5 16,7 10,6 10,7 21,4 15,3 41,3 30,4 33,8 31,1 29,9 17,6 13,7 10,2 10,9 18,5 14,0 36,6 29,5 32,2 30,0 25,9 16,5 12,9 8,9 8,5 16,3 12,7 30,1 27,5 27,5 22,5

: : : : : : :

40,5 34,2 25,2 17,9 47,3 44,2 22,6 15,5 44,6 40,2 17,7 12,3 37,2 37,0 16,1 10,4 35,3 34,3 17,6 31,7 32,5 14,7 27,4 28,1 17,4 7,9 8,8 7,4

rdo: Eurostat, Badanie siy roboczej (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

MNIEJ ABSOLWENTW STUDIW WYSZYCH NA KIERUNKACH NAUCZYCIELSKICH

W roku 2009 absolwenci studiw na kierunkach nauk spoecznych, prawa i biznesu stanowili najwikszy odsetek wszystkich absolwentw w Europie ponad 35%. Dla porwnania absolwenci nauk o zdrowiu i opieki spoecznej stanowili 15,4%, a inynierii i nauk humanistycznych odpowiednio 12,8% i 11,6%. W kilku pastwach (Bugaria, Cypr, otwa, Rumunia i Liechtenstein) odsetek absolwentw nauk spoecznych, prawa i biznesu przekroczy 50% wszystkich absolwentw, za warto nisza ni 25% dotyczya niewielu krajw (Niemcy, Szwecja i Finlandia). Oglnie rzecz biorc, kierunki studiw o najmniejszej liczbie absolwentw to rolnictwo i weterynaria (1,67%). Najwiksze rnice w poszczeglnych pastwach, jakie zaszy od roku 2006 w zakresie liczby absolwentw okrelonych kierunkw, to spadek odsetka absolwentw pedagogiki przy jednoczesnym wzrocie liczby absolwentw zdrowia i opieki spoecznej, a w mniejszym stopniu take sektora usug. Ten oglny trend dotyczy znakomitej wikszoci pastw, jednak w niektrych zaobserwowano znaczcy spadek na kierunkach pedagogicznych (Portugalia -6,7%, Islandia -6%, Wgry -5,2% oraz Belgia -4,5%). Tego rodzaju spadki bd prawdopodobnie stwarza dalsze problemy w poday wykwalifikowanych nauczycieli w tych pastwach. Do najwikszego wzrostu liczby absolwentw kierunkw zdrowia i opieki spoecznej doszo w Niemczech, Irlandii, Woszech, na otwie, w Holandii i Polsce. Warto te wspomnie o zmianie proporcji absolwentw w Liechtensteinie, gdzie na przestrzeni lat 2006-2009 liczba absolwentw studiw inynierskich spada o ponad 20%, a liczba absolwentw na kierunku nauk spoecznych, prawa i biznesu wzrosa o ponad 23%. W porwnaniu z rozkadem absolwentw studiw wyszych z 2000 roku (zob. Rysunek F15 w Kluczowych danych o edukacji 2002) w biecych danych najistotniejsza zmiana dotyczy absolwentw nauk cisych, matematyki i informatyki. W ostatniej dekadzie na poziomie europejskim ich liczba spada z okoo 12% do 9%, a najwikszy spadek odnotowano w Irlandii (-10%), Francji (5%) i Islandii (-6%).

173

P O Z I O M Y KW A L I F I K A C J I I R O Z P O C Z Y N A N I E P R A C Y Rysunek G3: Absolwenci studiw wyszych (ISCED 5 i 6) w podziale na kierunki ksztacenia, 2009
A B C D E F G H

A Edukacja/pedagogika E Inynieria, produkcja i budownictwo

UE A B C D E F G H A B C D E F G H 9,5 11,6 35,6 9,2 12,9 1,7 15,4 4,2 MT 12,8 16,1 40,6 9,4 5,6 0,8 13,3 1,2 BE 13,5 11,5 32,5 5,8 11,1 2,7 21,3 1,5 NL 13,7 9,0 37,5 6,2 7,8 1,3 18,9 5,5 BG 6,4 6,5 52,1 3,9 14,9 1,7 6,8 7,7 AT 13,3 9,1 33,4 10,6 18,1 1,6 10,1 3,9 CZ 15,0 7,0 34,9 9,8 15,0 3,7 9,7 4,8 PL 16,1 8,2 43,6 6,8 8,8 1,7 9,0 5,7

B F
DK 7,5

Humanistyka i sztuka Rolnictwo i weterynaria

DE 9,4 16,5 22,5 12,5 12,3 1,6 22,5 2,9 RO 1,8 7,7 53,4 4,4 17,3 2,0 10,0 3,4 EE 8,1 11,4 38,9 8,9 10,5 2,1 11,0 9,2 SI 7,8 6,2 48,1 4,4 13,4 2,5 7,5 10,0 IE

C G

Nauki spoeczne, ekonomia i prawo Zdrowie i opieka spoeczna

EL 8,1 12,9 30,0 10,9 14,0 4,1 11,6 8,4 FI 6,4 14,1 23,9 7,6 20,6 2,0 19,8 5,6 ES 13,4 9,0 26,4 9,0 16,6 1,7 15,9 8,0 SE 15,5 6,3 24,0 7,3 16,9 1,2 25,9 2,9 FR 1,5 10,3 41,6 10,6 15,6 1,5 14,9 4,0 UK 11,0 16,2 30,9 12,8 9,1 0,9 17,8 1,3 IT 6,1 16,8 34,4 7,1 15,2 1,9 15,5 3,0 IS 20,6 11,1 39,8 6,5 8,0 0,4 12,1 1,5

Nauki cise, matematyka i informatyka

H Usugi
CY 11,4 9,2 50,6 8,2 5,5 0,1 5,6 9,4 LI 0,5 78,3 14,6 6,6 LV 11,1 7,6 53,2 4,9 8,4 0,9 7,8 6,1 NO 17,4 8,7 28,6 7,2 8,0 1,0 24,5 4,5 LT 12,7 7,5 43,7 5,1 16,0 1,9 9,8 3,3 CH 9,9 7,9 37,3 8,6 13,0 1,7 14,8 6,7 LU : : : : : : : : HR 4,5 11,1 40,0 9,3 15,1 2,8 6,7 10,4 HU 13,0 11,7 40,5 6,3 8,5 2,0 9,6 8,5 TR 14,6 7,2 40,7 7,9 13,1 5,6 5,8 5,1

10,7 16,6 31,4 11,0 10,9 1,1 13,7 4,6 SK 16,3 6,3 31,7 7,6 13,0 2,3 17,3 5,6

14,4 28,6 7,6 12,0 2,1 24,9 2,9 PT 6,2 8,3 29,4 7,0 19,6 1,9 21,2 6,5

rdo: Eurostat, UOE (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

Dodatkowe uwagi
Belgia: Dane dla Wsplnoty Flamandzkiej nie uwzgldniaj drugiego kierunku ksztacenia nieakademickiego na poziomie wyszym. Grecja: Dane z roku 2008. Wochy: Dane nie uwzgldniaj drugiego kierunku na poziomie ISCED 5A oraz poziomu ISCED 6.

174

P O Z I O M Y KW A L I F I K A C J I I R O Z P O C Z Y N A N I E P R A C Y

WRD ABSOLWENTW WSZYSTKICH KIERUNKW Z WYJTKIEM NAUK PRZYRODNICZYCH I STOSOWANYCH JEST WICEJ KOBIET
Zgodnie z panujcym w ostatnich latach trendem kobiety zdecydowanie przewyszaj liczebnie mczyzn na wikszoci kierunkw w tym na pedagogice, gdzie stanowi niemal 80% absolwentw; na kierunku zdrowia i opieki spoecznej jest to 76%, nauk humanistycznych 69%, a nauk spoecznych, prawa i ekonomii 62%. W dziedzinie usug dysproporcja midzy kobietami (52%) a mczyznami jest nieco mniejsza. Z kolei pedagogika to kierunek o najwikszej dominacji kobiet ich odsetek siga 90% i wicej w Estonii, Woszech, Rumunii i Chorwacji.
Rysunek G4: Odsetek kobiet wrd absolwentw studiw wyszych (ISCED 5 i 6) wedug kierunku ksztacenia, 2009
A B C D E F G H

rdo: Eurostat, UOE (dane uzyskane w lipcu 2011 roku). A E Edukacja/pedagogika Inynieria, produkcja i budownictwo B F Humanistyka i sztuka Rolnictwo i weterynaria C G Nauki spoeczne, ekonomia i prawo Zdrowie i opieka spoeczna D H Nauki cise, matematyka i informatyka Usugi

175

P O Z I O M Y KW A L I F I K A C J I I R O Z P O C Z Y N A N I E P R A C Y
UE A B C D E F G H A B C D E F G H 78,7 68,5 61,8 40,3 26,2 48,2 76,2 52,4 MT 79,4 60,3 59,9 32,1 28,1 13,0 72,8 74,3 BE 76,0 60,9 57,8 33,1 24,0 47,8 74,8 56,8 NL 81,1 56,7 52,4 21,1 18,7 51,7 75,2 53,4 BG 74,5 69,0 66,2 55,0 32,7 46,3 74,4 51,6 AT 81,8 65,8 57,5 32,9 18,9 40,6 68,7 57,5 CZ 78,5 69,3 66,9 38,9 25,8 57,5 83,1 48,1 PL 78,0 76,1 68,2 44,0 33,6 56,3 73,0 54,9 DK 72,5 64,7 52,7 35,5 37,1 52,4 80,4 21,6 PT 85,2 60,9 63,4 55,9 29,4 55,1 78,5 46,4 DE 75,9 73,1 52,5 43,7 18,4 39,7 77,8 54,3 RO 94,5 68,9 66,7 50,2 32,8 36,0 69,5 51,6 EE 93,3 79,6 75,1 44,7 35,6 53,4 91,5 61,8 SI 86,8 70,9 70,0 36,0 21,7 58,6 82,3 48,2 IE 74,2 63,2 56,3 43,5 17,9 46,3 82,4 46,3 SK 78,2 66,0 68,6 41,9 31,1 42,8 85,8 45,4 EL 76,1 79,9 64,5 47,1 37,8 54,2 71,1 30,7 FI 83,6 74,0 68,0 46,0 22,8 59,1 85,6 75,9 ES 82,2 61,2 63,0 35,4 27,7 47,3 77,0 54,3 SE 78,8 59,1 63,1 43,4 27,9 66,4 82,6 70,6 FR 74,4 71,3 61,3 36,0 23,4 40,3 73,1 47,4 UK 75,8 61,7 55,2 37,6 21,4 62,0 77,9 58,7 IT 92,0 72,5 55,3 52,8 31,7 42,9 68,6 50,4 IS 83,4 64,8 61,6 38,6 35,3 26,7 85,4 84,6 CY 86,0 74,2 57,2 45,7 24,1 : 60,0 58,7 LI 28,9 25,8 21,4 LV 88,6 80,2 75,2 38,7 27,9 48,5 91,2 60,3 NO 73,9 58,7 56,0 36,5 24,5 61,4 82,4 42,0 LT 81,3 77,9 74,2 37,5 28,0 54,1 85,2 50,0 CH 71,8 60,9 46,9 28,3 13,8 41,5 76,9 41,1 LU : : : : : : : : HR 93,6 75,4 69,2 46,8 26,2 51,2 74,0 31,8 HU 78,2 73,9 71,5 35,3 23,9 50,7 81,2 62,4 TR 54,6 53,1 47,9 42,4 22,8 56,8 65,4 27,5

rdo: Eurostat, UOE (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

Dodatkowe uwagi
Belgia: Dane dla Wsplnoty Flamandzkiej nie uwzgldniaj drugiego kierunku ksztacenia nieakademickiego na poziomie wyszym. Grecja: Dane z roku 2008. Wochy: Dane nie uwzgldniaj drugiego kierunku na poziomie ISCED 5A oraz poziomu ISCED 6.

Z kolei rolnictwo i weterynaria, nauki przyrodnicze, matematyka i informatyka, a przede wszystkim inynieria to kierunki zdominowane przez mczyzn. W dziedzinie inynierii wskanik kobiet koczcych na terenie UE takie studia jest do niski (jedna na czterech absolwentw). Najniszy wskanik (poniej 20%) odnotowano w Niemczech, Irlandii, Holandii, Austrii i Szwajcarii, a w Danii, Estonii, Grecji, Polsce i Islandii kobiety stanowi okoo jednej trzeciej wszystkich absolwentw inynierii. W szerszej dziedzinie nauk cisych, matematyki i informatyki wskanik kobiet koczcych studia we Woszech, Portugalii i Rumunii wynosi nieco ponad 50%. Jednake jeli porwna biece dane z danymi z roku 2000 (zob. Rysunek F16 w Kluczowych danych o edukacji 2002), da si zauway pozytywny trend dotyczcy odsetka kobiet koczcych studia na kierunku inynierii (+6%) i rolnictwa (+5%). Zwaszcza otwa (+11%), Malta (+15%) i Islandia (+11%) odnotoway znaczcy wzrost liczby kobiet koczcych studia na kierunku inynierii, produkcji i budownictwa. Z drugiej strony w dziedzinie nauk cisych, matematyki, informatyki i usug odnotowano spadek poziomu uczestnictwa kobiet w ostatniej dekadzie.

176

P O Z I O M Y KW A L I F I K A C J I I R O Z P O C Z Y N A N I E P R A C Y

UKOCZENIE STUDIW WYSZYCH DAJE WIKSZE MOLIWOCI ZATRUDNIENIA

Ukoczenie studiw wyszych sprzyja zatrudnieniu. Pracuje zawodowo rednio 86% absolwentw studiw w wieku 25-39 lat w porwnaniu z 78% osb, ktre ukoczyy co najwyej szko redni II stopnia, i zaledwie 60% modych ludzi, ktrzy ukoczyli szko redni I stopnia. Jest to jeszcze bardziej widoczne w przypadku ludzi starszych (grupa wiekowa 40-64 lata), gdzie absolwenci studiw s zatrudniani o 37% czciej ni osoby, ktre ukoczyy co najwyej szko redni I stopnia. W niektrych pastwach rnice midzy absolwentami studiw wyszych i osobami o niszym poziomie kwalifikacji s szczeglnie wyrane. Wrd modych ludzi na Sowacji odsetek absolwentw studiw wrd osb zatrudnionych jest o 57% wyszy ni w przypadku osb, ktre ukoczyy co najwyej szko redni I stopnia; w Bugarii jest to 42%, w Irlandii 39%, a na Litwie 47%.
Rysunek G5: Odsetek osb zatrudnionych wedug grupy wiekowej (25-39, 40-64) i osignitego poziomu wyksztacenia, 2010
Niski (ISCED 0-2) redni (ISCED 3-4) Wysoki (ISCED 5-6)

25-39

40-64

rdo: Eurostat, Badanie siy roboczej (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

177

P O Z I O M Y KW A L I F I K A C J I I R O Z P O C Z Y N A N I E P R A C Y
UE Niski redni Wysoki 25-39 40-64 25-39 40-64 25-39 40-64 Niski redni Wysoki 25-39 40-64 25-39 40-64 25-39 40-64 59,9 51,4 77,5 70,3 85,6 82,4 MT 65,3 41,8 86,4 75,4 92,3 75,4 BE 57,6 46,3 81,9 69,7 90,2 78,9 NL 70,1 58,7 87,5 76,2 92,3 83,6 BG 44,9 39,5 77,6 68,3 86,6 82,0 AT 64,1 53,3 85,6 73,3 88,2 84,1 CZ 48,7 41,1 79,9 70,8 79,5 87,2 PL 52,1 36,0 75,7 59,7 87,9 79,9 DK 67,3 61,3 83,2 76,9 88,3 84,6 PT 76,0 64,7 82,0 76,5 87,5 82,3 DE 56,6 54,7 80,1 74,5 88,7 86,1 RO 60,6 51,5 75,6 63,5 88,1 81,5 EE 53,1 38,7 73,2 65,8 81,6 78,8 SI 61,6 48,7 83,2 66,3 90,8 83,9 IE 43,7 47,8 67,2 65,7 82,8 79,0 SK 24,2 31,6 74,9 66,3 80,7 84,0 EL 67,7 54,6 72,2 61,7 80,1 80,0 FI 60,1 53,7 78,0 71,8 85,0 83,6 ES 59,3 49,8 69,8 68,2 79,6 79,9 SE 62,8 65,9 84,7 82,5 87,6 88,5 FR 61,0 53,9 80,9 70,8 88,2 78,8 UK 57,0 55,6 78,2 76,0 88,7 82,3 IT 60,0 47,0 73,2 72,1 73,5 83,0 IS 70,7 79,3 76,1 86,1 87,6 90,3 CY 79,0 61,4 82,9 74,0 86,7 82,8 LI : : : : : : LV 57,4 39,1 72,7 62,6 82,4 80,1 NO 65,7 63,0 84,5 79,8 90,8 89,8 LT 41,5 23,1 67,4 62,2 88,0 85,7 CH 73,9 67,5 84,3 79,6 88,4 88,3 LU 79,8 54,8 82,6 66,2 87,6 82,4 HR 55,4 40,5 73,3 57,6 83,9 75,8 HU 43,8 34,7 74,2 60,6 80,3 77,0 TR 50,3 41,9 65,1 50,9 80,1 68,0

Niski (ISCED 0-2)

redni (ISCED 3-4)

Wysoki (ISCED 5-6)

rdo: Eurostat, Badanie siy roboczej (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

Objanienia
Wskanik zatrudnienia obliczono przez podzielenie liczby osb zatrudnionych w caej populacji w danej grupie wiekowej, zawsze zgodnie z trzema poziomami wyksztacenia: niskim, rednim i wysokim.

Z drugiej strony w Grecji, Woszech, na Cyprze, w Luksemburgu i Portugalii rnica w poziomie zatrudnienia w obu grupach wiekowych jest najmniejsza, co wskazuje na najmniejsze rnice midzy osobami o rnym poziomie wyksztacenia. Jeli przyjrze si poziomowi zatrudnienia w tych dwch grupach wiekowych, niezalenie od poziomu wyksztacenia, mona stwierdzi, e ludzie modzi s czciej zatrudniani ni starsi. redni odsetek osb w wieku 25-39, ktre deklaroway w roku 2010, e maj prac, by o 7% wyszy ni w przypadku osb w wieku 40-64 lata. Najwiksze rnice dotyczyy osb o niskim poziomie wyksztacenia. Istniej pewne wyjtki: w Republice Czeskiej, Woszech, na Sowacji, w Szwecji, Islandii i Szwajcarii odsetek zatrudnionych ludzi starszych jest rwny lub wyszy odsetkowi pracujcych osb poniej 40. roku ycia.

ABSOLWENCI STUDIW WYSZYCH ZNAJDUJ DOBR PRAC DWA RAZY SZYBCIEJ NI OSOBY MAJCE UKOCZON CO NAJWYEJ SZKO REDNI I STOPNIA
Poziom kwalifikacji w oczywisty sposb wpywa na proces przejcia ze szkoy do ycia zawodowego. Na poziomie caej Unii Europejskiej redni czas zdobywania pierwszej istotnej pracy (w badaniu okrelanej jako zatrudnienie trwajce przez przynajmniej 3 miesice) wynosi w 2009 roku 6,5 miesica dla absolwentw wszystkich poziomw ksztacenia i niemal 7 miesicy w przypadku absolwentw szk rednich II stopnia. W przypadku absolwentw studiw okres ten wynosi tylko 5 miesicy, ale dla osb, ktre ukoczyy jedynie szkoy rednie I stopnia, niemal dwa razy wicej (9,8 miesicy). We wszystkich pastwach absolwenci studiw znajduj pierwsz prac szybciej ni osoby, ktre ukoczyy tylko szko redni. Rnica ta jest szczeglnie widoczna w Bugarii, Polsce i na Sowacji, gdzie osoby, ktre ukoczyy co najwyej szko redni I stopnia, potrzeboway na znalezienie odpowiedniej pracy rednio o rok wicej ni absolwenci studiw wyszych. W Belgii, Francji, Luksemburgu, Finlandii i Norwegii dugo tego okresu przejciowego bya bliska lub znajdowaa si nieco poniej poziomu unijnego dla wszystkich grup edukacyjnych. Dotyczyo to take Portugalii i Malty, dwch pastw, w ktrych odsetek osb zdobywajcych co najwyej wyksztacenie na poziomie rednim I stopnia jest najwikszy (zob. Rysunek G1).

178

P O Z I O M Y KW A L I F I K A C J I I R O Z P O C Z Y N A N I E P R A C Y

redni okres szukania pracy wynosi mniej ni cztery miesice dla wszystkich poziomw ksztacenia w takich pastwach, jak Dania (4,4 miesice), Holandia (3,5 miesica), Szwecja (4,4 miesica), Zjednoczone Krlestwo (3,5 miesica) oraz Islandia (3,3 miesica), w porwnaniu z 6,5 miesicami na poziomie UE. Dane te we wszystkich wymienionych krajach z wyjtkiem Danii dotyczyy wszystkich poziomw ksztacenia, take absolwentw szk rednich I stopnia. W 2009 roku modzi ludzie posiadajcy kwalifikacje szkoy redniej I i II stopnia w niektrych pastwach Europy rodkowej i Poudniowej szukali pracy duej, ni wynosia rednia dla UE. Byo to szczeglnie widoczne w przypadku osb, ktre ukoczyy co najwyej szko redni I stopnia, na Sowacji (24,3 miesicy), w Bugarii (21,5 miesica), Polsce (17 miesicy), na Cyprze (15,7 miesicy), w Sowenii (14,9 miesicy) i Rumunii (12,5 miesica). W Grecji, Hiszpanii, Woszech i Turcji okres szukania pracy by duszy dla absolwentw wszystkich poziomw ksztacenia, w tym studiw wyszych (od 8,1 miesicy w Hiszpanii do 13,1 miesicy w Grecji).
Rysunek G6: redni okres szukania pracy wedug poziomw wyksztacenia, 2009
Miesice Miesice

Co najwyej szkoa rednia I stopnia (Miesice) UE

Co najwyej szkoa rednia I stopnia 9,8 Szkoa rednia II stopnia Studia wysze 7,4 5,1 MT Co najwyej szkoa rednia I stopnia 7,5 Szkoa rednia II stopnia Studia wysze 7,0 2,6 BE 7,6 5,4 5,3 NL 6,4 3,3 3,0 BG 11,7 4,1 AT 4,9 3,7 CZ 4,6 3,1 PL 9,0 3,6 DK 8,4 3,6 3,8 PT 6,7 5,7 4,7

Szkoa rednia II stopnia

DE : : : RO 12,0 7,3 EE 8,1 4,8 2,8 SI 9,8 4,6 IE 5,9 5,1 4,1 SK 6,3 3,5 EL 13,9 12,2 FI 7,6 6,5 3,5 ES 8,8 7,0 SE 4,3 5,1 3,6 FR 9,6 6,6 4,6 UK 6,4 3,3 3,0

Ukoczone studia wysze

IT CY LV 6,7 3,7 NO 9,4 5,6 4,1 LT 8,9 5,1 3,0 CH : : : LU 8,5 5,7 4,2 HR : : : HU 10,9 6,4 4,0 TR 11,3 10,3 7,3

21,5 10,6

15,1 10,2

13,6 15,7 10,1 10,5 13,7 9,8 IS 6,7 2,1 2,1 4,8 LI : : :

12,0 17,0

12,5 14,9 24,3

rdo: Eurostat, Badanie siy roboczej modu dorany (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

Objanienia
Okres przejcia od ksztacenia do ycia zawodowego jest obliczany jako rnica midzy dat formalnego zakoczenia ksztacenia oraz dat rozpoczcia pierwszego zatrudnienia trwajcego przynajmniej 3 miesice. Wyniki dotycz osb, ktre znalazy tak prac. Wskanik jest obliczany przez podzielenie liczby osb zatrudnionych w grupie wiekowej 25-64 lata, ktre ukoczyy okrelony poziom edukacji, przez ogln populacj w tej samej grupie wiekowej. By unikn problemw z przywoaniem dat granicznych, wikszo wynikw opiera si na informacjach od osb, ktre ukoczyy ksztacenie formalne w cigu ostatnich 5 lat. Jest tak zwaszcza w przypadku Zjednoczonego Krlestwa, gdzie liczba braku odpowiedzi dotyczcych daty pierwszego zatrudnienia bya znaczco wysza. Okres picioletni wydaje si te najbardziej odpowiednim progiem ze wzgldu na wielko prbki z poszczeglnych pastw. W niektrych z nich przeduenie okresu przejciowego wynika z obowizku odbycia suby wojskowej lub cywilnej. Dotyczy to zwaszcza Bugarii (1,2 miesicy), Grecji (4,3 miesicy), Cypru (2,6 miesicy) i Austrii (1,5 miesicy). W innych pastwach takich przypadkw byo niewiele albo wcale.

Dodatkowe uwagi
UE: Wartoci czne obliczono z wyczeniem Niemiec. Niemcy i Szwajcaria: Informacje na temat pierwszej pracy w Niemczech i Szwajcarii nie zostay zebrane w sposb umoliwiajcy dokonanie porwnania.

179

P O Z I O M Y KW A L I F I K A C J I I R O Z P O C Z Y N A N I E P R A C Y

W WIKSZOCI PASTW CZONKOWSKICH UE SPAD ODSETEK ABSOLWENTW STUDIW WYSZYCH NA STANOWISKACH KIEROWNICZYCH
Jeli porwna odsetek absolwentw studiw wyszych w rnych sektorach zatrudnienia, da si zauway stay spadek przy przechodzeniu od stanowisk wymagajcych wikszych kompetencji (kierownicy i specjalici) do prac, do wykonania ktrych wystarcz umiejtnoci podstawowe (rzemielnicy, operatorzy maszyn i inne zawody podstawowe). Jednake na uwag zasuguje fakt, e na poziomie europejskim redni odsetek absolwentw studiw wrd kierownikw i specjalistw wynosi nieco ponad 50%, co wskazuje na istnienie przepuszczalnego rynku pracy, w ktrym kandydaci o niszym poziomie wyksztacenia take maj dostp do stanowisk wymagajcych wikszych umiejtnoci. Jest te prawdopodobne, e wielko t mona czciowo wyjani zatrudnianiem starszych kierownikw i specjalistw, ktrzy generalnie maj nisze wyksztacenie ni ich modsi koledzy (jak odnotowano na Rysunku G2 powyej). W niektrych pastwach odsetek absolwentw studiw pracujcych jako kierownicy i specjalici jest o wiele wyszy ni wynosi rednia europejska. W Luksemburgu, na Wgrzech, Malcie, w Rumunii, Sowenii i Islandii odsetek osb, ktre ukoczyy studia i pracuj jako kierownicy wynosi 70% lub wicej. Z drugiej strony w Hiszpanii (przedstawiciele obu pci), Danii, Francji, na Cyprze i w Norwegii (kobiety) odnotowano wartoci poniej 50%, co oznacza, e wikszo absolwentw studiw pracuje na stanowiskach innych ni kierownicze. Wyjanienie tych rnic przekracza ramy niniejszego raportu. Do potencjalnych przyczyn tego zjawiska naley struktura rynku pracy, umoliwiajca uznawanie umiejtnoci i zdolnoci kandydatw obok ich formalnych kwalifikacji i wyksztacenia. W niektrych pastwach w ramach strategii inkluzywnego rynku pracy preferujcych ksztacenie pozaformalne i zawodowe istnieje take moliwo nagradzania osb realizujcych nietradycyjne cieki zatrudnienia. Ponadto ograniczona liczba stanowisk moe po prostu uniemoliwia dobrze wyksztaconym kandydatom dotarcie do stanowisk kierowniczych i wolnych zawodw. Jeli chodzi o pe osb zatrudnionych na stanowiskach rnych kategorii, w wikszoci pastw wrd kierownikw i specjalistw istnieje mniej wicej rwnowaga, cho wci nieco przewaaj mczyni. Mona wskaza kilka wyjtkw: mczyzn jest wicej ni kobiet o 13% w Estonii, o 8% na otwie, o 10% na Malcie, o 21% w Finlandii i o 14% w Chorwacji. W innych grupach pracownikw rnice midzy mczyznami a kobietami uwidaczniaj si w poczeniu z zestawieniem ich poziomu wyksztacenia i zatrudnienia. W zawodach technicznych, pomocniczych i w sektorze usug czciej kobiety ni mczyni przyjmuj prac poniej poziomu wyksztacenia. W Europie 20-25% kobiet zatrudnionych w tych sektorach ukoczyo studia. Z drugiej strony mczyni czciej maj zbyt wysokie kwalifikacje w zawodach fizycznych i podstawowych. rednio 10% osb z wyszym wyksztaceniem pracuje jako rzemielnicy, operatorzy maszyn i w innych zawodach niewymagajcych takiego wyksztacenia. Jeli porwna to z danymi z roku 2001 (Eurydice, 2002), da si zauway trend sprzeczny z intuicj: udzia osb z wyszym wyksztaceniem wrd kierownikw i specjalistw zmniejszy si w wikszoci z 15 pastw czonkowskich UE, ktre bray udzia w poprzedniej edycji badania. Dane z roku 2007 potwierdzaj ten trend. Spadek ten jest szczeglnie widoczny we Woszech i Zjednoczonym Krlestwie, gdzie obecnie na stanowiskach wymagajcych najwyszych kompetencji pracuje odpowiednio 8% i 16% mniej absolwentw studiw. To zaskakujca informacja, zwaszcza w obliczu staego wzrostu liczby absolwentw studiw w ostatniej dekadzie w Europie (zob. Rysunek G2). Mona stawia rne hipotezy bdce prb wyjanienia tak niespodziewanych wynikw. Cho zakres niniejszego studium uniemoliwia prowadzenie zbyt szeroko zakrojonych spekulacji, istnieje moliwo, e z czasem liczba dostpnych stanowisk zmniejsza si, a posady zwalniane przez starszych pracownikw (ktrzy generalnie rzadziej s absolwentami studiw) nie s zapeniane. Zgodnie z drug perspektyw jako jeden z czynnikw stojcych za spadkiem liczby absolwentw studiw na stanowiskach kierowniczych wskazuje si nisk zastpowalno pokoleniow stanowiska zostay zajte przede wszystkim przez starszych, a nie modszych pracownikw.

180

P O Z I O M Y KW A L I F I K A C J I I R O Z P O C Z Y N A N I E P R A C Y Rysunek G7: Absolwenci studiw (ISCED 5 i 6) i zatrudnienie wedug kategorii zawodowej i pci, grupa wiekowa 25-64 lata, 2010
Technicy i zastpcy specjalistw Urzdnicy, usugi i handel

Specjalici i kierownicy

Rzemielnicy, operatorzy maszyn

Mczyni

Kobiety

rdo: Eurostat, Badanie siy roboczej (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

181

P O Z I O M Y KW A L I F I K A C J I I R O Z P O C Z Y N A N I E P R A C Y
UE Specjalici i kierownicy Technicy i zastpcy specjalistw Urzdnicy, pracownicy usug i wykwalifikowani pracownicy rolnictwa Rzemielnicy i operatorzy maszyn, zawody podstawowe Specjalici i kierownicy Technicy i zastpcy specjalistw Urzdnicy, pracownicy usug i wykwalifikowani pracownicy rolnictwa Rzemielnicy i operatorzy maszyn, zawody podstawowe Kobiety RAZEM Kobiety RAZEM Kobiety RAZEM Kobiety RAZEM BE BG CZ DK DE EE IE EL ES FR IT CY LV LT LU HU

Mczyni 60,2 65,2 59,8 64,3 59,0 57,9 73,5 61,5 64,2 46,7 57,9 62,3 53,5 72,3 68,0 84,1 75,4 52,5 63,1 59,0 61,1 41,2 51,8 59,7 58,6 62,2 47,1 42,5 47,7 41,3 64,4 66,9 83,2 69,2 56,3 64,2 59,1 62,9 49,5 55,3 59,4 59,8 62,9 46,9 49,8 54,7 47,1 64,2 64,8 82,0 71,3 25,5 11,7 22,8 30,7 45,8 30,0 20,0 5,0 7,1 5,9 2,8 1,1 2,0 PL 9,2 8,5 0,0 9,9 19,6 21,2 34,1 32,5 19,6 21,4 21,4 16,8 18,6 9,5 9,4 15,0 0,0 5,9 0,0 0,0 2,1 0,0 0,0 0,0 HR 7,8 12,2 10,3 2,9 0,0 2,1 TR

Mczyni 19,3 15,5 16,6 28,0 24,9 18,7 15,4 10,4 15,3 20,1 24,5 24,1 21,5 22,3 14,8 15,9 13,8 22,4 13,5 20,3 29,2 35,7 23,3 17,2 10,1 17,3 20,7 29,5 28,4 20,4 20,7 18,2 15,9 16,3 16,2 14,7 14,2 19,0 22,9 15,6 14,7 18,7 14,4 5,1 2,3 3,6 NL 10,9 2,7 6,2 AT 2,9 6,5 MT Kobiety RAZEM Kobiety RAZEM Mczyni Kobiety RAZEM Mczyni Kobiety RAZEM 11,5 15,3 14,9 29,2 16,2 26,0 20,0 16,0 33,9 14,2 11,7 10,6 11,3 11,4 23,0 15,6 20,2 15,1 12,9 24,5 11,1 11,0 6,9 1,5 4,2 PT 15,0 11,1 11,9 2,9 RO 5,3 SI 2,4 7,1 SK 10,1 12,0 5,9 2,0 4,3 FI 19,0 5,7 12,3 SE 8,1 3,4 5,6 UK 4,3 3,7 4,0 IS 10,0 5,2 7,9 LI : : : : : : : : : : : : 5,4 0,0 4,0 NO 11,2 0,0 6,1 CH

Mczyni 10,4 14,2 12,6

Mczyni 10,1

Mczyni 85,8 69,1 58,1 65,4 74,3 79,6 79,9 62,7 69,1 59,0 61,4 83,0 75,2 64,6 63,9 65,8 62,1 73,6 73,8 57,5 47,7 50,8 47,4 80,7 77,9 66,8 60,1 65,7 66,1 75,3 75,6 59,4 57,1 54,2 54,5 78,7 9,6 12,9 28,8 18,1 25,9 17,0 17,0 24,8 19,0 18,7 16,9 24,5 16,6 17,3 33,9 31,6 35,6 24,1 14,7 17,2 18,6 17,9 16,8 21,5 13,0 15,3 31,2 25,7 31,2 20,5 15,1 0,0 0,0 5,0 0,0 0,0 0,0 8,1 9,7 11,5 8,3 9,4 9,8 9,9 1,4 0,0 1,8 5,3 8,9 7,3 1,9 0,0 1,8 6,4 8,6 7,5 2,1 0,0 1,8 6,6 7,5 11,8 0,0 4,6 6,2 0,0 0,0 0,0 15,3 15,5 16,4 13,4 11,4 12,4 14,3 11,3 4,6 1,0 3,2 14,7 1,9 9,6 6,4 0,9 3,3 0,0 0,0 1,1 18,3 11,9 25,9 13,2 10,1 18,8 6,2 2,3 4,0 7,5 1,7 4,4 9,8 2,6 6,2

52,4 57,6 73,8 57,7 36,8 47,3 59,4 56,8 43,4 53,8 64,1 57,4 36,7 21,0 26,2 12,8 51,9 34,4 29,8 17,6 44,0 26,1 27,6 14,5 7,3 9,9 3,6 0,0 2,7 10,9 12,7 10,4 2,4 7,4 0,0 8,2 0,0 0,0 0,0 23,0 23,3 6,4 1,8 4,8 11,4 15,8 10,8 23,7

Mczyni 14,2 18,3 17,6 16,6 17,4

rdo: Eurostat, Badanie siy roboczej (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

Objanienia
Zawody s podzielone zgodnie z Midzynarodow Standardow Klasyfikacj Zawodw (ISCO-88), zainicjowan przez Midzynarodow Organizacj Pracy (Genewa, 1990), ktra jest stosowana w Badaniu siy roboczej Eurostatu (zob. cz Glosariusz i narzdzia statystyczne). Midzynarodowa Standardowa Klasyfikacja Zawodw (ISCO-88) wykorzystywana przez Eurostat zostaa zmieniona wiosn 2001 roku, przez co dane z roku 2000 nie mog by porwnywane z danymi dla pniejszych lat. Odsetki zostay obliczone na podstawie zatrudnionej populacji bez uwzgldnienia w mianowniku kategorii nierespondentw i si zbrojnych (ISCO kod 0). Oglne zatrudnienie w danej kategorii jest obliczane wycznie na podstawie dostpnych danych.

182

P O Z I O M Y KW A L I F I K A C J I I R O Z P O C Z Y N A N I E P R A C Y

RNICA MIDZY LICZB BEZROBOTNYCH KOBIET I MCZYZN O TAKIM SAMYM POZIOMIE WYKSZTACENIA ZMNIEJSZA SI
Kobiety wci s nieco bardziej zagroone bezrobociem ni mczyni o takim samym poziomie wyksztacenia. Jednake rnice w poziomie zatrudnienia przedstawicieli obu pci znaczco spady ze redniego poziomu wynoszcego 1,5% w roku 2007 do obecnej redniej wynoszcej 0,3% na wszystkich poziomach wyksztacenia.
Rysunek G8: Wskaniki bezrobocia dla grupy wiekowej 25-64 lata wedug poziomu wyksztacenia i pci, 2010
Niski (ISCED 0-2) redni (ISCED 3-4) Wysoki (ISCED 56)

Mczyni

Kobiety

rdo: Eurostat, Badanie siy roboczej (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

183

P O Z I O M Y KW A L I F I K A C J I I R O Z P O C Z Y N A N I E P R A C Y

UE Niski Mczyni 14,1 Kobiety RAZEM redni Mczyni Kobiety RAZEM Wysoki Mczyni Kobiety RAZEM Niski Mczyni Kobiety RAZEM redni Mczyni Kobiety RAZEM Wysoki Mczyni Kobiety RAZEM 14,4 14,2 7,6 8,1 7,8 4,7 5,2 4,9 MT 7,4 8,9 7,8 : : : : : :

BE 12,7 14,0 13,2 5,7 7,7 6,6 4,0 4,1 4,0 NL 5,5 5,8 5,7 3,3 3,6 3,4 2,8 2,5 2,7

BG 21,5 22,0 21,7 8,4 8,2 8,3 4,5 4,2 4,3 AT 9,7 5,6 7,3 3,7 3,3 3,5 2,1 2,5 2,3

CZ 24,1 21,8 22,7 5,1 7,6 6,2 2,5 2,5 2,5 PL 15,8 16,9 16,3 8,2 10,0 8,9 4,0 4,4 4,2

DK 9,5 7,6 8,6 6,8 5,5 6,2 5,2 4,4 4,8 PT 10,6 13,2 11,8 7,6 11,8 9,7 5,5 6,8 6,3

DE 18,4 13,3 15,9 7,5 6,3 6,9 3,0 3,3 3,1 RO 7,5 3,8 5,7 6,8 6,5 6,7 4,3 3,9 4,1

EE 32,3 : 27,7 17,8 18,2 18,0 12,2 7,2 9,1 SI 12,1 10,0 11,2 6,6 7,3 6,9 3,9 4,2 4,1

IE 23,2 11,3 19,5 16,9 9,3 13,7 7,9 5,9 6,8 SK 42,5 39,2 40,8 11,4 13,4 12,3 5,1 4,7 4,9

EL 10,2 14,9 11,8 9,2 17,0 12,6 6,6 10,9 8,7 FI 11,6 11,7 11,6 8,0 6,9 7,5 4,6 4,2 4,4

ES 23,8 26,0 24,7 16,0 19,2 17,4 9,6 11,3 10,5 SE 10,8 12,0 11,3 5,3 5,9 5,6 4,7 3,9 4,3

FR 12,7 13,2 12,9 6,4 8,1 7,2 4,8 5,0 4,9 UK 11,5 9,0 10,3 6,7 5,4 6,2 3,8 3,0 3,4

IT 8,1 11,2 9,1 5,0 7,4 6,1 4,4 6,6 5,6 IS 7,8 6,5 7,2 7,3 7,0 7,2 : : 3,5

CY 9,2 4,6 7,2 4,3 5,7 4,9 4,1 5,0 4,5 LI : : : : : : : : :

LV 29,4 24,1 27,6 21,2 15,8 18,7 10,9 9,2 9,9 NO 6,7 3,9 5,4 2,8 1,9 2,4 1,7 1,8 1,8

LT 39,8 33,9 37,4 22,7 17,9 20,5 8,1 5,9 6,8 CH 7,2 7,5 7,4 4,1 4,1 4,1 2,5 3,6 2,9

LU : : 4,1 2,7 4,7 3,6 2,9 4,5 3,6 HR 11,8 11,3 11,6 8,7 11,6 9,9 7,3 6,8 7

HU 24,9 22,2 23,5 9,5 9,5 9,5 4,5 3,8 4,1 TR 10,0 7,1 9,2 8,2 17,9 10,1 5,5 9,9 7

Niski (ISCED 0-2)

redni (ISCED 3-4)

Wysoki (ISCED 5-6)

rdo: Eurostat, Badanie siy roboczej (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

Cho wskaniki bezrobocia w grupie osb najsabiej wyksztaconych s wysze w przypadku obu pci, rednia unijna rnica midzy mczyznami i kobietami jest nieco wysza w grupie osb o rednim lub wyszym poziomie wyksztacenia. Najwiksz rnic mona zauway w Grecji i Turcji wrd absolwentw szk rednich II stopnia oraz szk policealnych (nieakademickich ISCED 3 lub 4), gdzie odsetek bezrobotnych kobiet w obu pastwach jest odpowiednio 8% i 9% wyszy ni mczyzn. Rnice wskanikw bezrobocia midzy przedstawicielami obu pci s mniej znaczce w przypadku absolwentw studiw wyszych. W poszczeglnych pastwach nie tylko poziomy bezrobocia s nisze, ale te wskaniki bezrobotnych kobiet i mczyzn maj charakter bardziej wyrwnany. Jednake da si wskaza kilka wyjtkw. W Estonii, Irlandii, Grecji, Hiszpanii, na otwie i w Turcji istniej wiksze rozbienoci we wskanikach bezrobocia wrd przedstawicieli obu pci z jedn istotn rnic: w Estonii i Irlandii jest wicej bezrobotnych mczyzn ni kobiet, gdy tymczasem we wszystkich innych pastwach te ostatnie maj wiksze trudnoci na rynku pracy. Warto odnotowa dwa interesujce trendy oglne. Pierwszy wskazuje na mocny zwizek midzy wyszym poziomem bezrobocia i wiksz rnic dotyczc pci. Poza tym pastwa o najwyszych poziomach bezrobocia informuj o wikszych rnicach midzy kobietami i mczyznami na wszystkich poziomach wyksztacenia. Trend ten staje si bardziej wyrazisty na kolejnych poziomach wyksztacenia jeli sprawdza poziomy wyksztacenia od najniszego do najwyszego, zbieno pastw o najwyszych wskanikach bezrobocia i najwikszych rnicach midzy przedstawicielami obu pci ronie. Na przykad w Estonii, Irlandii, Grecji, na Litwie, w Hiszpanii i Turcji wskaniki bezrobocia s wysze ni rednia unijna wiksze s te rnice midzy poziomem zatrudnienia mczyzn i kobiet. Moe to wskazywa na fakt, e o ile w zawodach o niszym poziomie kwalifikacji wskaniki bezrobocia mczyzn i kobiet utrzymuj si na zblionym poziomie, w przypadku zawodw wymagajcych redniego i wyszego poziomu kwalifikacji pojawiaj si wyrane rozbienoci. Drugi trend dotyczy rwnowagi midzy mczyznami i kobietami w pastwach, ktre informuj o najwyszych poziomach rnic midzy przedstawicielami obu pci. O ile w przypadku niskich i rednich kwalifikacji kobiety s dotknite bezrobociem w mniejszym stopniu ni mczyni,

184

P O Z I O M Y KW A L I F I K A C J I I R O Z P O C Z Y N A N I E P R A C Y

w przypadku wyksztacenia wyszego wystpuje odwrotna sytuacja. Na niskim i rednim poziomie wyksztacenia tylko Niemcy, Irlandia, otwa i Litwa wykazuj wysze poziomy bezrobocia u mczyzn ni kobiet i tylko Grecja oraz Turcja informuj o wyszym poziomie w przypadku kobiet. Jednake wrd absolwentw studiw wyszych wskaniki bezrobocia wrd mczyzn s generalnie nisze ni w przypadku kobiet; wyjtki stanowi Estonia i Irlandia. Dobrze wyksztacone kobiety s w najwikszym stopniu dotknite bezrobociem w Grecji, Hiszpanii i Turcji. Dlatego wydaje si, e w pastwach, w ktrych nie ma rwnowagi dotyczcej przedstawicieli obu pci, kobiety o wyszym poziomie wyksztacenia s bardziej zagroone bezrobociem ni mczyni.

WYSZY POZIOM WYKSZTACENIA DAJE WIKSZE PRAWDOPODOBIESTWO STAEGO ZATRUDNIENIA

rednio 10-15% pracownikw na terenie Unii Europejskiej w wieku 25-64 lata ma podpisane umowy tymczasowe. Te oglne dane skrywaj znaczce rnice midzy poszczeglnymi pastwami. Najniszy odsetek umw tymczasowych odnotowano w Estonii, na Litwie, Malcie i w Rumunii, najwyszy w Hiszpanii, Polsce i Portugalii. W tych ostatnich pastwach okoo jednej czwartej caej siy roboczej jest zatrudniona na czas okrelony. Jeli chodzi o rozkad absolwentw studiw wyszych w rnych sektorach zatrudnienia omwionych powyej (zob. Rysunek G7), dociekanie przyczyn stojcych za rnicami w liczbie umw tymczasowych w poszczeglnych pastwach europejskich wykracza poza zakres niniejszego opracowania. Jednake pewn rol odegrao prawdopodobnie wdroenie w kilku pastwach w ostatnich latach reform na rynku pracy.
Rysunek G9: Zatrudnienie tymczasowe z uwzgldnieniem poziomu wyksztacenia, grupa wiekowa 25-64 lata, 2010

Niski poziom (ISCED 0-2) UE Niski redni Wysoki Niski redni Wysoki 14,4 9,5 10,2 MT 3,5 : :

wyksztacenia

redni poziom (ISCED 3-4) DK 5,8 4,9 7,2 PT 18,5 19,3 25,6 DE 12,7 7,9 9,7 RO 2,9 0,8 0,7 EE : 3,3 : SI 13,2 12,1 11,9 IE 8,2 6,0 6,7 SK 27,0 4,1 2,2

wyksztacenia

Wysoki poziom (ISCED 5-6) IT 11,9 8,8 12,3 IS 5,7 9,9 9,6 CY 24,3 10,4 9,4 LI : : : LV 16,5 7,0 2,0 NO 6,3 3,8 6,6

wyksztacenia

BE 7,8 5,0 6,2 NL 13,4 11,7 12,0

BG 15,6 2,9 1,5 AT 5,0 3,3 8,9

CZ 15,5 6,6 6,3 PL 41,7 25,4 16,1

EL 17,0 10,3 8,3 FI 9,4 12,0 12,5

ES 26,4 22,0 18,7 SE 10,9 8,4 11,2

FR 12,3 10,5 9,8 UK 3,3 3,9 6,0

LT : 2,8 : CH 5,9 4,3 8,8

LU 5,0 4,0 6,7 HR 11,2 9,9 7,3

HU 19,7 8,0 4,6 TR 17,0 4,2 1,7

rdo: Eurostat, Badanie siy roboczej (dane uzyskane w lipcu 2011 roku).

Objanienia
W kategorii niskiego poziomu wyksztacenia uwzgldniono osoby zatrudnione, ktre nie ukoczyy nawet szkoy redniej I stopnia (ISCED 0-2). W kategorii redniego poziomu wyksztacenia uwzgldniono wszystkie osoby zatrudnione, ktre ukoczyy szkoy rednie II stopnia lub policealne szkoy nieakademickie (ISCED 3-4). W kategorii wysokiego poziomu wyksztacenia uwzgldniono wszystkie osoby zatrudnione, ktre ukoczyy studia (ISCED 5-6).

185

P O Z I O M Y KW A L I F I K A C J I I R O Z P O C Z Y N A N I E P R A C Y

Wskanik pracownikw tymczasowych spada wraz ze wzrostem poziomu wyksztacenia. Pracownicy o rednim i wysokim poziomie wyksztacenia czciej uzyskuj umowy stae ni osoby, ktre ukoczyy edukacj na niszych poziomach. Dlatego mona zasugerowa, e szukajce pracy osoby sabiej wyksztacone czciej bd dowiadcza niepewnoci i niestabilnoci, zwaszcza w sytuacji rosncego bezrobocia. Osiem pastw Unii Europejskiej to wyjtki od tego oglnego trendu tam czstotliwo umw tymczasowych jest wysza w przypadku osb o wysokim poziomie wyksztacenia.

186

GLOSARIUSZ, BAZY STATYSTYCZNE I BIBLIOGRAFIA

I. Klasyfikacje
Midzynarodowa Standardowa Klasyfikacja Wyksztacenia (ISCED 1997) Midzynarodowa Standardowa Klasyfikacja Wyksztacenia (ISCED) jest instrumentem sucym do opracowywania midzynarodowych statystyk w dziedzinie edukacji. Obejmuje ona dwie przekrojowe zmienne: poziomy i dziedziny ksztacenia wraz z uzupeniajcym podziaem na nurt oglny/zawodowy/ przed-zawodowy i informacjami o moliwociach dalszego ksztacenia/przejcia na rynek pracy. W 4 aktualnej wersji, okrelanej jako ISCED 97( ), wyodrbnia si siedem poziomw edukacji. Zgodnie z podejciem empirycznym, w ISCED przyjto, e istnieje szereg kryteriw, ktre uatwiaj przypisywanie programw/cykli ksztacenia do odpowiednich poziomw edukacji. Zalenie od poziomu i rodzaju ksztacenia naley okreli hierarchi wanoci kryteriw podstawowych i uzupeniajcych (kwalifikacje zwykle wymagane w celu przyjcia na dany poziom, minimalne warunki przyj, minimalny wiek, kwalifikacje kadry itp.). ISCED 0: edukacja przedszkolna Edukacj przedszkoln okrela si jako wstpny etap zorganizowanego ksztacenia. Jest ona prowadzona w takich placwkach, jak szkoy/przedszkola lub inne orodki i przewidziana dla dzieci w wieku od 3 lat. ISCED 1: szkolnictwo podstawowe Ksztacenie na tym poziomie rozpoczyna si w wieku od 4 do 7 lat, jest obowizkowe we wszystkich krajach i na og trwa od piciu do szeciu lat. ISCED 2: szkolnictwo rednie I stopnia Ksztacenie na tym poziomie stanowi kontynuacj najwaniejszych programw ze szkoy podstawowej, ale na og jest wyraniej skoncentrowane na poszczeglnych przedmiotach. Ukoczenie nauki na tym poziomie zwykle zbiega si w czasie z ukoczeniem ksztacenia obowizkowego. ISCED 3: szkolnictwo rednie II stopnia Ksztacenie na tym poziomie rozpoczyna si na og po ukoczeniu ksztacenia obowizkowego, tj. zwykle w wieku 15 lub 16 lat. Warunkiem przyjcia jest zwykle posiadanie odpowiedniego wiadectwa (potwierdzajcego ukoczenie ksztacenia obowizkowego) i spenienie innych minimalnych wymogw. Ksztacenie jest czsto wyraniej ukierunkowane na poszczeglne przedmioty ni na poziomie ISCED 2. Ksztacenie na poziomie ISCED 3 trwa na og od dwch do piciu lat. ISCED 4: szkolnictwo policealne niezaliczane do szkolnictwa wyszego Programy te znajduj si na granicy pomidzy szkolnictwem rednim II stopnia a szkolnictwem wyszym. Ich celem jest rozszerzenie wiedzy absolwentw szk na poziomie ISCED 3. Typowym przykadem s programy przygotowujce uczniw do podjcia studiw na poziomie 5 czy programy przygotowujce uczniw do bezporedniego wejcia na rynek pracy. ISCED 5: szkolnictwo wysze (pierwszy etap) Warunkiem przyjcia na ten poziom jest na og pomylne ukoczenie ksztacenia na poziomie ISCED 3 lub 4. Poziom ten obejmuje studia o profilu akademickim (typ A), ktre maj gwnie charakter teoretyczny, i studia o profilu zawodowym (typ B), ktre s zwykle krtsze ni programy typu A i ukierunkowane na wejcie na rynek pracy. ISCED 6: szkolnictwo wysze (drugi etap) Poziom ten jest zarezerwowany dla studiw, ktre prowadz do kwalifikacji naukowych na zaawansowanym poziomie (stopnia doktorskiego). Midzynarodowa Standardowa Klasyfikacja Zawodw, 1988 (ISCO-88) Zob. Serwer klasyfikacji Eurostatu (RAMON): http://europa.eu.int/comm/eurostat/ramon

(4) http://www.uis.unesco.org/ev.php?ID=3813_201&ID2=DO_TOPIC 187

Kluczowe dane o edukacji w Europie 2012

II. Definicje
Cakowite wydatki publiczne na edukacj: Cakowite wydatki publiczne na edukacj obejmuj bezporednie finansowanie przez pastwo instytucji edukacyjnych oraz przepywy pienine do gospodarstw i firm. Oglnie rzecz biorc, sektor publiczny finansuje edukacj przez przyjmowanie bezporedniej odpowiedzialnoci za biece i inwestycyjne wydatki szk (bezporednie publiczne finansowanie szk) oraz przez zapewnianie wsparcia uczniom/studentom i ich rodzinom (stypendia i kredyty ze rodkw publicznych) oraz przez subsydiowanie dziaa szkoleniowych sektora prywatnego bd organizacji pozarzdowych (wpaty na rzecz gospodarstw domowych i firm). Bezporednie publiczne finansowanie szkolnictwa wyszego moe obejmowa wydatki na badania naukowe i rozwj w pastwach, w ktrych instytucje szkolnictwa wyszego s finansowane z oglnego budetu obejmujcego rodki przeznaczane zarwno na dydaktyk, jak i badania oraz rozwj. Czas nauki (uczniw): Zakadany minimalny nakad pracy uczniw oparty na minimalnych zaleceniach krajowych. Nakad pracy dla kadego roku nauki w szkole podstawowej lub obowizkowej oglnoksztaccej szkole redniej w penym wymiarze godzin jest obliczany poprzez pomnoenie redniego minimalnego nakadu dziennego przez liczb dni nauki w roku. Rekreacja i innego rodzaju przerwy, jak i czas przeznaczany na lekcje dodatkowe, nie s uwzgldnione. Po zsumowaniu wartoci rocznych otrzymuje si oglny minimalny nakad pracy w godzinach dla szk podstawowych oraz obowizkowych oglnoksztaccych szk rednich. Wartoci te s dzielone przez liczb lat odpowiadajcych kademu z tych dwch poziomw. Dochd narodowy brutto: Dochd narodowy brutto (w cenach rynkowych) jest rwny PKB minus dochody pierwotne pacone przez jednostki krajowe jednostkom zagranicznym plus dochody pierwotne otrzymywane przez jednostki krajowe z zagranicy. Dochd narodowy brutto reprezentuje dochody pierwotne otrzymywane przez krajowe jednostki instytucjonalne: koszty zwizane z zatrudnieniem, podatki zwizane z produkcj i przywozem pomniejszone o subsydia, dochody z tytuu wasnoci, nadwyk operacyjn brutto oraz dochd mieszany brutto. Edukacyjne placwki przedszkolne: Placwki, ktrych pracownicy (odpowiedzialni za grup dzieci) musz mie kwalifikacje pedagogiczne niezalenie od tego, czy podlegaj one ministerstwu edukacji. Elastyczne godziny dydaktyczne: Oznacza to, e nie zosta okrelony czas, jaki naley przeznaczy na poszczeglne przedmioty obowizkowe, lub e poza godzinami przypisanymi poszczeglnym przedmiotom program nauczania przewiduje pewn liczb godzin, ktr uczniowie lub szkoy mog powici na wybrane przez siebie przedmioty. Europejski System Statystyczny (ESS): Skada si z Eurostatu oraz urzdw statystycznych, ministerstw, instytucji i bankw centralnych, ktre gromadz oficjalne statystyki w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej, Islandii, Liechtensteinie, Norwegii i Szwajcarii. Finansowe wsparcie studentw: Zgodnie z definicj w kwestionariuszu UOE jest ono rozumiane jako stypendia i innego rodzaju pomoc z jednej strony oraz kredyty studenckie z drugiej. Pierwsza kategoria teoretycznie obejmuje stypendia w cisym sensie, stypendia w szerszym znaczeniu (donacje, nagrody itp.), warto wszelkiego rodzaju pomocy specjalnej udzielanej studentom w gotwce lub innych dobrach (jak darmowe przejazdy lub ulgi na komunikacj publiczn), jak rwnie ulgi rodzinne i ulgi podatkowe dla studentw zalenych od rodzicw. Nie uwzgldniono tu zwolnie podatkowych. Druga kategoria obejmuje kredyty, a w tym wypadku brana pod uwag jest ich wysoko brutto (tzn. bez odejmowania spat poczynionych przez osoby poyczajce z poprzednich lat).

188

Glosariusz, bazy statystyczne i bibliografia

Monitoring systemu edukacji: Ma on kilka celw, do ktrych nale: dokadne sprawdzanie systemu, raportowanie o jego jakoci i umoliwianie przystosowania w celu poprawy wynikw. Mona przyj, e standardy i cele, do ktrych dy, s jasno wyznaczone, podobnie jak przepisowe mechanizmy umoliwiajce odpowiednie dostosowywanie. Moe on odbywa si na szczeblu szkolnym, lokalnym, regionalnym i krajowym. W zalenoci od szczebla i kraju mog by stosowane rne kryteria odniesienia. Maj one zwizek z planami rozwoju szkoy, wynikami samooceny szk, egzaminw zewntrznych, specjalnie przygotowanych wskanikw funkcjonowania, definicji kluczowych kompetencji lub kocowych wymogw, ocen krajowych lub midzynarodowych (w tym PIRLS, TIMSS, PISA itp.) oraz prac ekspertw lub specjalnych organw (na przykad rady majcej monitorowa reformy). Niezalena agencja: Moe to by publiczna agencja, ktrej bezporednim celem jest zarzdzanie elementami procesu selekcji uczniw lub przyznawaniem publicznych rodkw finansowych instytucjom szkolnictwa wyszego. Moe to by take instytucja prywatna o rozwinitych kompetencjach. Niezaleno oznacza m.in., e ani wadze publiczne, ani instytucje szkolnictwa wyszego nie mog wpywa na decyzje podejmowane przez ten organ. Niezalene szkoy/placwki prywatne: Szkoy/placwki, ktre uzyskuj mniej ni 50% funduszy podstawowych od agencji rzdowych i ktrych pracownicy dydaktyczni nie s opacani przez agencj rzdow. Ocena wewntrzna szk: Ocena przeprowadzana przez czonkw spoecznoci szkolnej, czyli pojedyncze osoby lub grupy ludzi, ktre bior bezporedni udzia w dziaaniach szkoy (takie jak dyrektor szkoy, pracownicy dydaktyczni i administracyjni oraz uczniowie) albo maj z ni bezporedni kontakt (na przykad rodzice lub przedstawiciele lokalnej spoecznoci). Ograniczona autonomia szk w zakresie zarzdzania zasobami i pewnymi aspektami dydaktyki (ISCED 1-3), 2010/11 (Informacje krajowe uzupeniajce informacje szczegowe na temat poszczeglnych pastw do Rysunku B13)
Belgia (BE fr): Na poziomach ISCED 2 i 3 szkoy musz dokona wyboru z listy przedmiotw fakultatywnych przygotowywanych przez wadze Wsplnoty. Republika Czeska: Od roku 2007 szkoy maj mniejsz autonomi w odniesieniu do zasobw ludzkich, kiedy to prawodawstwo naoyo na nie obowizek wypacania wynagrodzenia za nieprzewidziane w umowie obowizki w ramach wynagrodzenia okrelonego na szczeblu centralnym. Estonia: Szkoy maj pen autonomi w zakresie treci nauczania przedmiotw fakultatywnych, z wyjtkiem religii i obrony cywilnej, gdzie sylabusy s tworzone w ramach oglnokrajowego programu nauczania. Gwnym kryterium decydujcym o tym, czy uczniw mona umieci w oddzielnych grupach, jest wiek i potrzeba specjalnego wsparcia. Zaleca si, by od pitego roku nauki chopcy i dziewczta mieli osobne lekcje wychowania fizycznego. Tam, gdzie szkoy dysponuj wystarczajcymi zasobami finansowymi, mona utworzy grupy w obrbie klas take na innych przedmiotach (jak jzyki obce). Szkoy mog tworzy odmienne grupy lub klasy dla uczniw o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Nauczyciele wybieraj podrczniki z listy ukadanej na poziomie oglnokrajowym. Irlandia: Obowizki dyrektorw szk s w znacznym stopniu wyznaczane przez same szkoy, ale pewne funkcje i okrelone obowizki s zawarte w przepisach prawa (promowanie i ocenianie uczniw, informowanie o wynikach uczniw, promowanie wsppracy midzy szko i mieszkacami). Grecja: Szkolni doradcy pomagaj nauczycielom na poziomie ISCED 1 i 2 w wyborze metod dydaktycznych. Hiszpania: Dyrektorw szk wybiera komisja skadajca si z przedstawicieli szkoy i wadz owiatowych. Obowizki nauczycieli oraz warunki, jakie musi spenia szef zespou przedmiotowego, s okrelone w przepisach, natomiast decyzje dotyczce podziau obowizkw w zakresie na przykad wychowawstwa i biblioteki szkolnej zapadaj na poziomie szk. W zakresie wydatkw inwestycyjnych szkoy wysuwaj propozycj, ale musi ona zosta zaakceptowana przez wadze owiatowe. Francja: Szkoy rednie maj autonomi w zakresie decyzji dotyczcych zastpstw za nauczycieli trwajcych maksymalnie dwa tygodnie. Wgry: Inne zakupy mog by finansowane z budetu rocznego okrelanego przez organ zarzdzajcy. Musi by zadeklarowany cel wydatkw i wydzielona odpowiednia kwota w budecie. Roczne rozplanowanie zakupw naley do zada dyrektora szkoy i podlega zatwierdzeniu przez organ zarzdzajcy. Dyrektor szkoy ma uprawnienia pracodawcy, w porozumieniu z lokalnymi wadzami (ktre decyduj np. o liczbie nauczycieli, jak ma zatrudni). Wgry, Polska i Zjednoczone Krlestwo (ENG/WLS/NIR): Podstawowe obowizki nauczycieli i/lub dyrektorw szk s zapisane w przepisach, ale mog zosta dookrelone na poziomie szk.

189

Kluczowe dane o edukacji w Europie 2012

Malta: Szkoy na poziomie ISCED 2 maj pewn autonomi w zakresie zakupu peryferyjnych urzdze komputerowych (drukarki i skanery), ale nie mog dokonywa zakupw komputerw osobistych ani laptopw. W przypadku poziomu ISCED 3 (Junior College) ograniczona autonomia oznacza, e decyzje musz zosta zaakceptowane przez Uniwersytet Malty. Rumunia: Autonomia szk w zakresie wyboru nauczycieli na zastpstwo jest uzaleniona od okresu, na jaki potrzebny jest nauczyciel zastpujcy. Dyrektorzy szk odpowiadaj przed wadzami edukacyjnymi za wykorzystanie rodkw publicznych. Szkoy maj pen autonomi w zakresie poszukiwania prywatnych rde finansowania, cho w przypadku sponsoringu zaangaowany jest okrgowy inspektorat szkolny. Sowenia: Lokalne rady (zaoyciele) maj prawo do tworzenia wasnych planw w zakresie wynajmu budynkw na uytek spoecznoci. Tam, gdzie w budynkach odbywaj si lekcje religii, zgod na to musi wyda Ministerstwo Edukacji. Inwestycje s akceptowane przez zaoyciela-samorzd i/lub publiczny organ finansujcy (Ministerstwo Edukacji, Ministerstwo Finansw). Autonomia zaley od rda finansowania (pastwo, samorzd lub szkoa). Nauczyciele mog sami wybiera podrczniki z przygotowanej wczeniej listy. Te same procedury (ISCED 1, 2 i 3) dotycz stanowisk nauczycieli finansowanych ze rodkw publicznych i prywatnych. Szkoy informuj o wakatach na stanowiskach nauczycieli po aprobacie ministerstwa. Ministerstwo Edukacji i Sportu kieruje do szk zaproszenia do udziau w przetargach na wspfinansowanie sprztu i oprogramowania komputerowego. Ministerstwo przedstawia zestaw opcji, ktre instytucje mog rozway, a nastpnie podj decyzj. Z drugiej strony szkoy maj pen autonomi w zakresie zakupu innego rodzaju sprztu komputerowego. Zjednoczone Krlestwo (ENG/WLS/NIR): Jeli chodzi o treci nauczania przedmiotw fakultatywnych, szkoa podejmuje decyzje w zakresie przedmiotw niekoczcych si egzaminem, ale w przypadku uczniw w wieku 14-18 lat oczekuje si, e bd oni bra udzia w egzaminach zewntrznych, a w szkole mona naucza tylko w zakresie zaaprobowanych kwalifikacji. Islandia: Po przekroczeniu okrelonej kwoty zakupy sprztu komputerowego musz zosta zaakceptowane przez samorzdy. Liechtenstein: Szkoy na poziomach ISCED 2 i 3 s autonomiczne tylko w zakresie gromadzenia i korzystania z funduszy prywatnych na mniejsze projekty (poniej 3000 CHF); powyej tego poziomu autonomia szk jest ograniczona albo nie istnieje. Turcja: Szkoy bezpatnie otrzymuj podrczniki, ale mog zdecydowa o zakupie dodatkowych egzemplarzy.

Opaty/wkad prywatny to kwoty wpacane przez studentw lub ich rodzicw, ktre formalnie i w sposb obowizkowy pokrywaj cz kosztw ksztacenia. Mog one przybiera form opaty rejestracyjnej, czesnego itp. Opaty kocowe: Opaty uiszczane przed ukoczeniem nauki, zwizane z wydaniem wiadectwa lub dyplomu. Opaty rejestracyjne: Opaty zwizane z pocztkow rejestracj uczniw. Czesne: W poszczeglnych krajach obowizuj rne koncepcje. W niektrych czesne dotyczy wycznie kwot paconych przez studentw. W innych odnosi si do kosztw ksztacenia ponoszonych przez instytucje szkolnictwa wyszego, ktre w imieniu wszystkich lub wikszoci studentw reguluj wadze. W obecnej sytuacji druga z wymienionych sytuacji uznawana jest za ekwiwalent bezpatnej edukacji. Osoby bezrobotne: Zgodnie z definicj przyjt w Badaniu siy roboczej bezrobotni to osoby w wieku 15-74 lat, ktre w danym tygodniu odniesienia: a) byy bez pracy, tzn. ani nie miay pracy, ani nie byy w pracy (przez godzin lub wicej) opacanej lub na zasadzie samozatrudnienia, b) s obecnie dostpne do pracy, tzn. byy dostpne do patnej pracy lub samozatrudnienia przed kocem dwch tygodni nastpujcych po tygodniu odniesienia oraz c) aktywnie szukaj pracy, tzn. w okresie czterech tygodni koczcych si w tygodniu odniesienia podjy okrelone kroki majce na celu szukanie patnej pracy lub samozatrudnienia, jak i osoby, ktre znalazy prac rozpoczynajc si pniej, tzn. w okresie najwyej trzech miesicy. Osoby nieaktywne zawodowo: Zgodnie z definicj przyjt w Badaniu siy roboczej s to osoby niezakwalifikowane jako zatrudnione lub bezrobotne. Osoby zatrudnione: Zgodnie z definicj przyjt w Badaniu siy roboczej s to osoby, ktre wykonyway jakkolwiek prac w zamian za zapat lub inny zysk w tygodniu odniesienia (nawet jeli bya to tylko godzina), lub nie pracoway, ale miay prac, w ktrej byy czasowo nieobecne. Kategoria obejmuje pracownikw -czonkw rodziny (zatrudnionych w firmie rodzinnej). Parytety siy nabywczej (PPP): oznaczaj przestrzenne deflatory oraz konwertory walut, ktre eliminuj skutki rnic w poziomach cen midzy krajami, a zatem pozwalaj na porwnania wielkoci komponentw PKB oraz poziomw cen. 190

Glosariusz, bazy statystyczne i bibliografia

Podstawowe wynagrodzenie roczne brutto: Kwota wypacana przez pracodawc w cigu roku z uwzgldnieniem premii, podwyek i dodatkw, takich jak dodatki zwizane z kosztami utrzymania, trzynasta pensja (jeli dotyczy), dodatki urlopowe itp., pomniejszona o wydatki pracodawcy na poczet ubezpieczenia spoecznego i skadek emerytalnych. Wynagrodzenie to nie uwzgldnia zaliczek podatkowych ani innych dodatkw lub korzyci finansowych (zwizanych na przykad ze zdobywanymi kwalifikacjami, osigniciami, nadgodzinami, pooeniem geograficznym, obowizkiem nauczania w klasach trudnych lub mieszanych albo z zakwaterowaniem, zdrowiem bd kosztem dojazdu do pracy). Pomylnie ukoczony poziom ksztacenia: Zgodnie z definicj przyjt w Badaniu siy roboczej (LFS) jest to okrelenie zwizane z otrzymaniem wiadectwa lub dyplomu, o ile s one przyznawane. Gdy wiadectwa nie s wystawiane, ukoczenie poziomu musi opiera si na zaliczeniu obecnoci. Podczas okrelania najwyszego ukoczonego poziomu naley bra pod uwag zarwno ksztacenie/szkolenie oglne, jak i zawodowe. Populacja aktywna (populacja czynna zawodowo/sia robocza): Zgodnie z definicj przyjt w Badaniu siy roboczej jest to oglna liczba osb pracujcych i bezrobotnych. Poziom centralny: Poziom centralny to najwyszy poziom wadz edukacyjnych. W znakomitej wikszoci pastw jest on ulokowany na poziomie krajowym (pastwowym). W niektrych pastwach wszystkie kwestie zwizane z edukacj le w gestii regionw (Wsplnot, landw itp.). W Belgii, Niemczech i Zjednoczonym Krlestwie kady region ma wasnego ministra edukacji. Praca w niepenym wymiarze godzin: Zgodnie z definicj przyjt w kwestionariuszu UOE jest to nakad pracy niszy ni 90% nakadu pracy w penym wymiarze godzin. Pod uwag brane s wszystkie poziomy pracy w niepenym wymiarze godzin. Produkt krajowy brutto (PKB): Ostateczny wynik aktywnoci produkcyjnej jednostek zamieszkaych na stae w danym kraju. Przewidywany czas trwania edukacji (school expectancy): Szacunkowa liczba lat, jak typowy piciolatek prawdopodobnie spdzi w swoim yciu w obrbie systemu ksztacenia, jeli obecne wzorce skolaryzacji pozostan niezmienione. Dodanie wskanikw skolaryzacji netto dla pojedynczych lat w danym przedziale wieku daje nam szacunkow liczb lat nauki w tym przedziale. Dodanie wskanikw skolaryzacji dla wszystkich lat daje nam szacunkow liczb lat nauki przez cae ycie. Taki rodzaj szacunkw bdzie rzetelny, jeli biece wzorce skolaryzacji nie zmieni si. Szacunki s oparte na danych ilociowych i obejmuj nauk zarwno w penym jak i niepenym wymiarze godzin. Publiczne wsparcie finansowe: Zgodnie z definicj przyjt w kwestionariuszu UOE jest ono rozumiane jako stypendia i innego rodzaju pomoc z jednej strony oraz kredyty studenckie z drugiej. Pierwsza kategoria teoretycznie obejmuje stypendia w cisym sensie, stypendia w szerszym znaczeniu (donacje, nagrody itp.), warto wszelkiego rodzaju pomocy specjalnej udzielanej studentom w gotwce lub innych dobrach (np. darmowe przejazdy lub ulgi na komunikacj publiczn), jak rwnie dodatki rodzinne i ulgi podatkowe dla studentw zalenych od rodzicw. Druga kategoria obejmuje kredyty, a w tym wypadku brana pod uwag jest ich wysoko brutto (tzn. bez odejmowania spat poczynionych przez osoby poyczajce z poprzednich lat). Regulacje/zalecenia centralne: Rne rodzaje oficjalnych dokumentw zawierajcych wskazania, zobowizania i/lub zalecenia dla placwek edukacyjnych. Regulacje to prawo, przepis lub inne wskazanie wydawane przez wadze pastwowe w celach regulacyjnych. Zalecenia to oficjalne

191

Kluczowe dane o edukacji w Europie 2012

dokumenty proponujce stosowanie okrelonych narzdzi, metod i/lub strategii dydaktycznych. Nie musz by one stosowane w sposb obowizkowy. Standard siy nabywczej (PPS): oznacza wspln umown jednostk walutow stosowan w Unii Europejskiej do przelicze zagregowanych danych ekonomicznych dla potrzeb porwna przestrzennych, w taki sposb, aby wyeliminowa rnice w poziomach cen midzy pastwami czonkowskimi. Subsydiowane (zalene od pastwa) szkoy/placwki prywatne: S to takie szkoy/placwki, ktre uzyskuj przynajmniej 50% podstawowych funduszy z agencji rzdowej albo ktrych pracownicy dydaktyczni s opacani przez agencj rzdow bezporednio lub przez rzd. System jednolitej struktury: Edukacja prowadzona w sposb cigy od pocztku do koca edukacji obowizkowej, bez podziau na szko podstawow i redni I stopnia; ksztacenie oglne jest wsplne dla wszystkich uczniw. Szkoa: Jednostka reprezentowana przez dyrektora szkoy albo organ zarzdzajcy. Ten ostatni jest brany pod uwag tylko w sytuacji, jeli znajduje si na szczeblu szkoy. W jego skad mog jednak wchodzi osoby spoza szkoy, takie jak przedstawiciele wadz lokalnych. Szkoy/placwki prywatne: Szkoy/placwki porednio lub bezporednio zarzdzane przez pozarzdow organizacj (koci, zwizek zawodowy, prywatn instytucj lub inny podmiot). Zgodnie z definicj z kwestionariusza UOE s one uznawane za zalene od rzdu, jeli ponad 50% ich funduszy pochodzi od wadz publicznych. Szkoy prywatne uznaje si za niezalene, jeli mniej ni 50% ich finansw pochodzi z sektora publicznego. Szkoy/placwki publiczne: Szkoy/placwki sektora publicznego s bezporednio lub porednio zarzdzane przez pastwowe wadze owiatowe. Placwka uznawana jest za publiczn, gdy jest kontrolowana i zarzdzana: 1) bezporednio przez publiczn agencj lub wadze owiatowe, lub 2) bezporednio przez agencj rzdow bd organ zarzdzajcy (rad, komisj itp.), ktrego czonkowie s w wikszoci powoywani przez wadze publiczne lub wybierani w publicznych wyborach. Ulga podatkowa: Zmniejszenie podatku poprzez obnienie przychodu podlegajcego opodatkowaniu. Jedn z form ulgi podatkowej jest odliczenie od podatku okrelonej sumy lub dodatek podatkowy, jeli okrelona cz przychodu danej osoby nie jest opodatkowywana. Moe to zmieni przedzia podatkowy podatnika, poniewa umoliwia danej osobie uzyskanie okrelonego przychodu bez podatku, co oznacza, e tylko kwota powyej tej sumy jest opodatkowywana. Inn form ulgi jest moliwo odliczenia od opodatkowywanego przychodu okrelonych wydatkw (np. spaconych rat poyczek, wydatkw na edukacj itp.). Wskanik bezrobocia: Procentowy udzia liczby bezrobotnych w liczbie ludnoci aktywnej zawodowo. Wydatki biece lub operacyjne: Odnosz si do wydatkw na dobra i usugi zuywane w cigu roku biecego, tzn. wydatki, ktre musz by czynione okresowo, by zapewni realizacj usug edukacyjnych. W wydatkach biecych ujmowane s take pomniejsze wydatki na elementy wyposaenia, poniej okrelonego progu. Kategoria ta obejmuje wydatki kadrowe i wydatki operacyjne. Wydatki inwestycyjne: Wydatki inwestycyjne odnosz si do aktyww o trwaoci wynoszcej wicej ni rok. Nale do nich wydatki na budowanie, renowacj i wane naprawy budynkw oraz wydatki na nowe lub zastpcze wyposaenie. (Wikszo pastw umieszcza niewielkie kwoty przeznaczane na wyposaenie, poniej okrelonego progu, w kosztach biecych, nie inwestycyjnych.)

192

Glosariusz, bazy statystyczne i bibliografia

III. Bazy danych

Baza danych UOE Baza danych UOE (UNESCO/OECD/Eurostat) to narzdzie, dziki ktremu te trzy poczone organizacje gromadz porwnywalne w aspekcie midzynarodowym dane dotyczce kluczowych aspektw systemw edukacji na zasadzie corocznej, z zastosowaniem procedur administracyjnych. Dane s zbierane zgodnie z klasyfikacj ISCED 97 i dotycz populacji uczniw, w tym nowoprzyjtych, absolwentw, kadry dydaktycznej i wydatkw na edukacj. Szczegowe podziay dotycz poziomu edukacji, pci, wieku, typu ksztacenia (oglnoksztaccy, zawodowy), trybu (peny/niepeny wymiar godzin), typu instytucji (publiczna/prywatna), kierunku studiw i narodowoci. Metodologi i kwestionariusze uywane w zbieraniu danych w latach 2006-2007 z ktrych to dziaa pochodz dane zamieszczone w niniejszej publikacji mona obejrze na stronie internetowej 5 statystyk Eurostatu ( ) dotyczcych edukacji, szkole i kultury. Demograficzna baza danych Eurostat zbiera krajowe dane demograficzne na podstawie odpowiedzi zawartych w kwestionariuszu wysyanym corocznie do krajowych instytucji statystycznych. Coroczne krajowe szacunki demograficzne bazuj na najbardziej aktualnym spisie ludnoci lub na danych pozyskiwanych dziki rejestracji ludnoci. Badanie siy roboczej Wsplnoty (LFS) Badanie siy roboczej Wsplnoty, przeprowadzane corocznie od 1983 roku, to gwne rdo statystyk dotyczcych zatrudnienia i bezrobocia w Unii Europejskiej. Badanie jest ukierunkowane na pojedyncze osoby i gospodarstwa domowe. Pytania dotycz gwnie charakteru zatrudnienia i szukania pracy. Badanie zawiera te pytania dotyczce udziau w edukacji lub szkoleniach w czterech tygodniach poprzedzajcych jego przeprowadzenie oraz informacji o poziomie zdobytego wyksztacenia zgodnie z klasyfikacj ISCED 97. Koncepcje i definicje stosowane w LFS s oparte na definicjach zawartych w zaleceniach 13. Konferencji Statystykw Pracy, zorganizowanej przez Midzynarodow Organizacj Pracy w 1982 roku. Regulacje Komisji Europejskiej nr 1897/2000 daj dokadn definicj bezrobocia w celu poprawy porwnywalnoci danych statystycznych w Unii Europejskiej. Definicja ta jest zgodna z zaleceniami Midzynarodowej Organizacji Pracy. Wszystkie powysze definicje odnosz si do osb w wieku 15 lat i starszych, ktre mieszkaj w prywatnych gospodarstwach domowych. Dziki temu definicje s wsplne dla wszystkich pastw. W celu uzyskania maksymalnej jednolitoci okresu odniesienia dla rnych pastw i zapewnienia jednolitoci danych w obrbie serii Kluczowych danych bieca edycja zawiera dane dotyczce drugiego kwartau roku odniesienia (kwiecie-czerwiec). Dane dla Zjednoczonego Krlestwa i Irlandii dotycz wiosny roku odniesienia, a dla Francji i Austrii pierwszego kwartau. Okresem odniesienia danych statystycznych pobranych z LFS jest rok 2010. Podobnie jak wszystkie badania, LFS jest przeprowadzane na prbach. Dlatego na jego ustalenia mog wpyn warunki doboru prby i zwizane z tym bdy. Krajowe dane zawarte w biecej edycji s zgodne z najwyszymi progami rzetelnoci zalecanymi przez Eurostat. Dane, ktre nie speniay zasad rzetelnoci, byy oznaczone jako niedostpne i oznaczano je znakiem (:).

(5) http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/education/data/database 193

Kluczowe dane o edukacji w Europie 2012

Baza rachunkw krajowych Europejski System Rachunkw Krajowych i Regionalnych (w skrcie ESA 1995, ESA, a czasem System) to ramowa struktura ksigowa umoliwiajca porwnanie na szczeblu midzynarodowym, suca do systematycznego i szczegowego opisywania oglnej gospodarki (tj. regionu, pastwa lub grupy pastw), jej elementw i zwizkw z innymi oglnymi gospodarkami. Rok odniesienia w tej edycji dotyczcy rachunkw krajowych to rok 2008 OECD, baza danych PISA 2009. Oprcz sprawdzania osiganych wynikw czci badania PISA byy kwestionariusze pozwalajce na identyfikacj zmiennych w kontekcie szkoy i rodziny, ktre mogyby rzuci wiato na uzyskane ustalenia. Kwestionariusze byy wysyane do dyrektorw szk i uczniw w ramach badania PISA. Wskaniki zaprezentowane w niniejszej publikacji przygotowano przy uyciu odpowiedzi udzielonych w tych kwestionariuszach. Procedura doboru prbki obejmowaa wybr szkoy, a nastpnie uczniw. W badaniu prbowano zapewni kademu uczniowi to samo prawdopodobiestwo wyboru niezalenie od wielkoci i lokalizacji szkoy, do ktrej uczszcza. W tym celu szkoom nadawano wag w taki sposb, e 6 prawdopodobiestwo wyboru byo odwrotnie proporcjonalne do ich wielkoci ( ). Konsekwencje tej procedury dla interpretowania rysunkw s wskazane w objanieniach. Tam, gdzie dane dotycz caej populacji poszczeglnych pastw, konieczne jest przestrzeganie cisych wymogw, takich jak standardowa analiza bdu (mierzenie bdw zwizanych z procedur doboru prby), w wyniku czego zauwaalna rnica midzy dwoma skadnikami danych moe by uznana za znaczc pod wzgldem statystycznym. Pod uwag naley wzi take wspczynnik udzielonych odpowiedzi. Jeli jest on zbyt niski, by uzna dane za reprezentatywne, informacje s uwzgldnione nie na rysunkach, ale w informacjach dodatkowych pod nimi. Jeli wspczynnik udzielonych odpowiedzi jest zbyt niski w przypadku okrelonego pytania i kraju, wskazano brak danych dla tego pastwa.

(6) W badaniu PISA mae szkoy (mniej ni 35 uczniw w wieku 15 lat, ktrzy mieli tak sam szans na wybr, poniewa wybierano ich wszystkich) byy dobierane osobno w pastwach, w ktrych stanowiy odpowiednio liczn grup (ponad 5% placwek danej kategorii).

194

Glosariusz, bazy statystyczne i bibliografia

IV. Terminy statystyczne

Bd standardowy: Odchylenie standardowe z prby, jest oszacowaniem odchylenia standardowego w populacji na podstawie znajomoci wycznie czci jej obiektw, czyli wanie z prby losowej. Stosowane do tego celu wzory nazywane s estymatorami odchylenia standardowego. Zamy, e na podstawie danej prby szacowana rednia cechy wynosia 10, a odchylenie standardowe z prby to 2. Mona z tego wywnioskowa e, 95% caej populacji posiada cech zawart w przedziale od (10 - 4) do (10 + 4) gdzie 4 to dwa odchylenia standardowe, tzn. midzy 6 a 14. Decyl: Dzieli cay zestaw danych na 10 grup o takiej samej liczebnoci. Mediana: rodkowa warto w rozmieszczeniu, przy ktrej liczba wartoci wikszych i mniejszych od niej jest taka sama. Percentyl (centyl): Warto na skali stu, ktra wskazuje procent rozmieszczenia rwny lub niszy od tej wartoci. Percentyl 50 to mediana. Na przykad najniszy wynik testu, ktry jest wyszy od 90% wynikw osb biorcych udzia w tecie, znajduje si na percentylu 90. W skrcie percentyle to 99 wartoci, ktre dziel zestaw danych statystycznych lub czstotliwo rozmieszczenia na 100 podsekcji, z ktrych kada zawiera t sam (lub mniej wicej t sam) liczebno. Odchylenie standardowe (w populacji): Miara rozrzutu wartoci cechy od redniej dla caej populacji. Maa (dua) warto odchylenia standardowego oznacza may (duy) rozrzut wok redniej. Wspczynnik korelacji: Stopie powizania dwch zmiennych, ktrego wartoci mog si waha w granicach od 1 do +1. Ujemne wartoci wspczynnika korelacji odzwierciedlaj odwrotny stosunek dwch zmiennych: warto jednej zmiennej spada wraz ze wzrostem wartoci drugiej. Do 1 zmierza na przykad korelacja wieku danej osoby i spodziewanego czasu jej ycia. Jeli wartoci dwch zmiennych zwikszaj si lub zmniejszaj mniej wicej rwnoczenie, wspczynnik korelacji jest dodatni. Korelacja dodatnia zachodzi na przykad midzy wielkoci czowieka i jego rozmiarem stopy. Im bardziej korelacja zblia si do 1 lub +1, tym silniejszy jest zwizek midzy dwiema zmiennymi. Wspczynnik korelacji wynoszcy 0 oznacza brak jakiegokolwiek zwizku midzy dwiema zmiennymi.

195

Kluczowe dane o edukacji w Europie 2012

V. rda bibliograficzne
Eurydice (2011a), Drugoroczno w ksztaceniu obowizkowym w Europie: regulacje prawne i statystyki. Bruksela: ECAEA/Eurydice. Eurydice (2011b), Structure of European Education Systems 2010/11: Schematic Diagrams (Struktura europejskich systemw edukacji 2010/11: diagramy schematyczne). Bruksela: ECAEA/Eurydice. Eurydice (2009a), Kluczowe dane o edukacji w Europie 2009. Bruksela: ECAEA/Eurydice. Eurydice (2009b), Oglnokrajowe egzaminowanie uczniw i wykorzystanie wynikw. Bruksela: ECAEA/Eurydice. w Europie: cele, organizacja

Eurydice (2009c), Wczesna edukacja i opieka nad dzieckiem w Europie: zmniejszanie nierwnoci spoecznych i kulturowych. Bruksela: ECAEA/Eurydice. Eurydice (2008), Zakres autonomii i odpowiedzialnoci nauczycieli w Europie. Bruksela: Eurydice. Eurydice (2007a), Kluczowe dane o szkolnictwie wyszym w Europie, Bruksela: Eurydice. Eurydice (2007b), Autonomia szk w Europie. Strategie i dziaania, Bruksela: Eurydice. Eurydice (2005), Kluczowe dane o edukacji w Europie 2005. Bruksela: Eurydice. Eurydice (2004), Evaluation of Schools providing Compulsory Education in Europe (Ewaluacja szk prowadzcych ksztacenie obowizkowe w Europie). Bruksela: Eurydice. Eurydice (2002), Kluczowe dane o edukacji w Europie 2002. Bruksela: Eurydice. Hattie, J., 2009. Visible Learning: a Synthesis of Over 800 Meta-Analyses Relating to Achievement. (Widoczne uczenie si: synteza ponad 800 metaanaliz dotyczcych osigni). Londyn: Routledge. Komisja Europejska, 2011. Commission Staff working Document. Progress Towards the Common European Objectives in Education and Training. Indicators and Benchmarks 2010/2011 (Dokument roboczy czonkw Komisji: Postpy w realizacji wsplnych celw europejskich w dziedzinie edukacji i szkole. Wskaniki i standardy 2010/11). Bruksela: Komisja Europejska. Komisja Europejska, 2009. Commission Staff Working Document. Progress Towards the Lisbon Objectives in Education and Training, Indicators and Benchmarks 2009 (Dokument roboczy czonkw Komisji: Postpy w realizacji celw lizboskich w dziedzinie edukacji i szkole, wskaniki i standardy 2009). Bruksela: Komisja Europejska. Komisja Europejska, 2008. Communication from the Commission to the Council and the European Parliament. Improving competences for the 21st Century: An Agenda for European Cooperation on Schools (Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego: Poprawa kompetencji dla XXI wieku: agenda europejskiej wsppracy szkolnej). COM(2008) 425 final. Bruksela: Komisja Europejska. Komisja Europejska, 2007. Communication from the Commission to the Council and the European Parliament. Improving the Quality of Teacher Education (Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego: Poprawa jakoci ksztacenia nauczycieli). COM(2007) 392 final. Bruksela: Komisja Europejska. OECD, 2010. PISA 2009 Results: Learning Trends: Changes in Student Performance since 2000 (Volume V) (Wyniki badania PISA 2009: Trendy w dydaktyce: Zmiany w wynikach uczniw od roku 2000 tom V). Pary: OECD Publishing.

196

SPIS RYSUNKW
Rysunki A KONTEKST
Rysunek A1: Rysunek A2: Rysunek A3: Rysunek A4: Rysunek A5: Rysunek A6: Zmiany liczebnoci grup wiekowych 0-9, 10-19 i 20-29 lat w 27 pastwach Unii Europejskiej (1985-2010) Odsetek populacji w grupach wiekowych 0-9, 10-19 i 20-29 lat, 2010 Ostatnie zmiany demograficzne i prognozy dla grupy wiekowej 5-9 lat, 2000-2020 Ostatnie zmiany demograficzne i prognozy dla grupy wiekowej 10-14 lat, 2000-2020 Eurostat, statystyki populacji Eurostat, statystyki populacji Eurostat, statystyki populacji Eurostat, statystyki populacji
19 21 22 23 24 26

rda

s.

Odsetek populacji urodzonej za granic w grupie wiekowej 5-9, 10-14 lat i w caej populacji, 2010 Eurostat, statystyki populacji Przewidywany czas trwania ksztacenia piciolatkw (ISCED 0-6), 2000-2009 Eurostat,UOE

B ORGANIZACJA Cz I Struktury
Rysunek B1: Rysunek B2: Rysunek B3: Rysunek B4: Gwne modele ksztacenia na poziomie podstawowym i rednim I stopnia w Europie (ISCED 12), 2010/11 Czas trwania edukacji obowizkowej w Europie w latach 1980/81-2010/11 Gwne modele uznawanych i/lub finansowanych przez pastwo struktur wczesnej edukacji i opieki nad maymi dziemi (ECEC), 2010/11 Eurydice Eurydice Eurydice
28 29 31 33

Rozkad uczniw uczszczajcych do publicznych, prywatnych subsydiowanych (zalenych od Eurostat, UOE pastwa) i niezalenych prywatnych szk podstawowych oraz oglnoksztaccych szk rednich I i II stopnia (ISCED 1-3), 2009 Stopie swobody rodzicw w wyborze szkoy w ksztaceniu obowizkowym w sektorze publicznym, 2010/11 Rozkad 15-letnich uczniw (mediana i percentyle) wedug wielkoci szkoy, do ktrej uczszczaj, 2009 Eurydice OECD, baza danych PISA 2009. Eurydice Eurydice

Rysunek B5: Rysunek B6:

35 37

Cz II Zapewnianie jakoci
Rysunek B7: Rysunek B8: Elementy systemu edukacji podlegajce ocenie (ISCED 1-3), 2010/11 Stosowanie standardowych kryteriw w zewntrznej ocenie szk prowadzcych edukacj na poziomie podstawowym oraz edukacj oglnoksztacc na poziomie rednim (I i II stopnia) (ISCED 1-3), 2010/11 Publikowanie wynikw zewntrznej oceny szk podstawowych i oglnoksztaccych szk rednich I i II stopnia (ISCED 1-3), 2010/11
40 42

Rysunek B9:

Eurydice Eurydice

43 44 46 47

Rysunek B10: Uwzgldnianie osigni uczniw w zewntrznej ocenie szk podstawowych i oglnoksztaccych szk rednich I i II stopnia (ISCED 1-3), 2010/11

Rysunek B11: Publikowanie wynikw poszczeglnych szk podstawowych i oglnoksztaccych szk rednich Eurydice I i II stopnia osiganych w testach oglnokrajowych (ISCED 1-3), 2010/11 Rysunek B12: Krajowy monitoring systemw edukacji wykorzystywanie wynikw zewntrznej oceny uczniw i szk, poziomy ISCED 1-3, 2010/11 Eurydice

Cz III Szczeble i procesy decyzyjne

Rysunek B13: Poziomy autonomii szk w zarzdzaniu zasobami i kwestiami dotyczcymi dydaktyki w szkoach Eurydice podstawowych i oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 1-3), 2010/11 Rysunek B14: Podmioty decyzyjne w szkoach podstawowych i oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 1-3), 2010/11 Rysunek B15: Szczeble administracyjne odpowiedzialne za zatrudnianie nauczycieli szk podstawowych i oglnoksztaccych szk rednich I i II stopnia (ISCED 1-3), 2010/11 Eurydice Eurydice
50 53 55 57

Rysunek B16: Umiejscowienie uprawnie decyzyjnych w wyznaczaniu oglnej kwoty finansowania publicznego Eurydice przeznaczanego na okrelone zasoby w szkoach podstawowych i oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 1-3), 2010/11 Rysunek B17: Podzia odpowiedzialnoci za zarzdzanie kadrami akademickimi w szkolnictwie wyszym, 2010/11 Eurydice

60

197

Kluczowe dane o edukacji w Europie 2012

Rysunki

rda

s. 63 66

Rysunek B18: Poziomy wadz odpowiedzialnych za okrelanie liczby miejsc dostpnych na studiach wyszych I, Eurydice II i III stopnia, 2010/11 Rysunek B19: Poziomy wadz odpowiedzialnych za wyznaczanie procedur rekrutacji na studia wysze I, II i III stopnia, 2010/11 Eurydice

C UCZESTNICTWO
Rysunek C1: Rysunek C2: Rysunek C3: Rysunek C4: Rysunek C5: Rysunek C6: Rysunek C7: Rysunek C8: Rysunek C9: Odsetek uczniw i studentw (od szk podstawowych do wyszych) (ISCED 0-6) w caej populacji, 2000 i 2009 Wskaniki uczestnictwa w edukacji przedszkolnej i podstawowej (ISCED 0 i 1) wedug wieku, 2009 Eurostat, UOE Eurostat, UOE
67 69 72 73 74 76 78 80 81 83 84

Wskaniki uczestnictwa uczniw w wieku 15-19 lat w ksztaceniu na poziomie od szkoy redniej I Eurostat, UOE stopnia do szkoy wyszej (ISCED 2-6), 2009 Odsetek 15-letnich uczniw o korzeniach imigranckich, 2009 Rozkad uczniw szk rednich II stopnia (ISCED 3) wedug typu programu (oglnoksztaccy lub zawodowy), cznie i z podziaem na pe, 2009 Wskaniki uczestnictwa w ksztaceniu w okresie do dwch lat po zakoczeniu ksztacenia obowizkowego w penym wymiarze godzin, cznie i z podziaem na pe, 2009 Trendy we wskanikach uczestnictwa w ksztaceniu po zakoczeniu edukacji obowizkowej w penym wymiarze godzin, 2000-2009 Wskaniki uczestnictwa w studiach wyszych (ISCED 5 i 6) z podziaem na wiek i pe, 2009 Trendy we wskanikach liczby studentw wyszych uczelni (ISCED 5 i 6), 2000-2009 OECD, baza danych PISA 2009. Eurostat, UOE Eurostat, UOE Eurostat, UOE Eurostat, UOE Eurostat, UOE Eurostat, UOE Eurostat, UOE

Rysunek C10: Osoby studiujce w niepenym wymiarze godzin z podziaem na wiek (ISCED 5 i 6), 2009 Rysunek C11: Trendy we wskanikach liczby studiujcych kobiet w porwnaniu z mczyznami (ISCED 5 i 6), 2000-2009

D FINANSOWANIE
Rysunek D1: Rysunek D2: Rysunek D3: Rysunek D4: Rysunek D5: Rysunek D6: Rysunek D7: Rysunek D8: Cakowite wydatki publiczne na edukacj jako odsetek PKB, z podziaem na poziomy ksztacenia Eurostat, UOE (ISCED 0-6), 2008 i rachunki krajowe Trendy w rocznych wydatkach na pastwowe placwki edukacyjne w przeliczeniu na ucznia/studenta (ISCED 0-6) w PPS EUR (tysice), 2000 i 2008 (stay poziom cen) Roczne wydatki instytucji sektora publicznego na ucznia/studenta z podziaem na poziomy ksztacenia (ISCED 1, 2-4 i 5-6) w PPS EUR (tysice), 2008 Proporcje nakadw na edukacj (ISCED 0-6) ze rde publicznych i prywatnych, 2008 Rozkad cakowitych rocznych wydatkw placwek sektora publicznego (ISCED 0-6) na najwaniejsze kategorie, 2008 Bezpatna i odpatna opieka przedszkolna prowadzona przez placwki przedszkolne (ISCED 0), 2010/11 Czynniki brane pod uwag podczas przyznawania obniek lub zwolnie z opat w publicznych i subsydiowanych prywatnych placwkach przedszkolnych (ISCED 0), 2010/11 Eurostat, UOE i rachunki krajowe Eurostat, UOE i rachunki krajowe Eurostat, UOE Eurostat, UOE Eurydice Eurydice
88 90 92 93 95 96 98 99

Poziomy i/lub metody finansowania stosowane przez wadze publiczne w zakresie subsydiowania Eurydice prywatnych szk podstawowych i rednich I stopnia w porwnaniu ze szkoami publicznymi, 2010/11 Bezporednie wsparcie ze rodkw publicznych (granty i kredyty) dla uczniw (ISCED 1-4), studentw (ISCED 5-6) i oglnie (ISCED 0-6) jako odsetek wydatkw publicznych na, odpowiednio, ISCED 1-4, ISCED 5-6, ISCED 1-6, 2008 Eurostat, UOE

Rysunek D9:

101

Rysunek D10: Rodzaje wsparcia finansowego udzielanego rodzicom uczniw szk podstawowych i rednich, 2010/11 Rysunek D11: Rodzaje opat uiszczanych przez studentw studiw I stopnia (ISCED 5) w penym wymiarze godzin w sektorze publicznym i subsydiowanym przez pastwo sektorze prywatnym, 2010/11 Rysunek D12: Przeznaczenie wsparcia finansowego udzielanego ze rodkw publicznych osobom studiujcym w penym wymiarze godzin na studiach I stopnia (ISCED 5) w uczelniach publicznych i/lub dotowanych przez pastwo uczelniach prywatnych, 2010/11

Eurydice Eurydice Eurydice

103 105 107

198

Spis rysunkw

E NAUCZYCIELE I KADRA ZARZDZAJCA

Rysunek E1: Rysunek E2: Rysunek E3: Rysunek E4: Organizacja ksztacenia nauczycieli przedszkoli, szk podstawowych i oglnoksztaccych szk Eurydice rednich I i II stopnia (ISCED 0, 1, 2 i 3), 2010/11 Wymagany poziom i minimalny czas trwania ksztacenia nauczycieli od przedszkoli do szk rednich (ISCED 0, 1, 2 i 3) oraz dugo etapu wprowadzajcego, 2010/11 Odsetek uczniw w wieku 15 lat uczszczajcych do szk, w ktrych wystpuje brak wykwalifikowanych nauczycieli przedmiotw podstawowych, 2009 Rodzaje wsparcia udzielanego nowo zatrudnionym nauczycielom w szkoach podstawowych i oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 1, 2 i 3): regulacje, zalecenia lub wyniki bada, 2010/11 Status zatrudnienia nauczycieli w szkoach podstawowych i oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 1, 2 i 3), 2010/11 Sposb zatrudnienia pracownikw akademickich szk wyszych (ISCED 5 i 6), 2010/11 Status ustawicznego doskonalenia zawodowego nauczycieli w szkoach podstawowych i oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 1, 2 i 3), 2010/11 Tygodniowy nakad pracy nauczycieli w godzinach zegarowych w szkoach podstawowych i oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 1, 2 i 3), 2010/11 Odsetek nauczycielek w szkoach podstawowych i oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 1, 2 i 3) oraz w szkolnictwie wyszym (ISCED 5 i 6), sektor publiczny i prywatny cznie, 2009 Eurydice OECD, baza danych PISA 2009. Eurydice
110 112 113 115

Rysunek E5: Rysunek E6: Rysunek E7: Rysunek E8: Rysunek E9:

Eurydice Eurydice Eurydice Eurydice Eurostat, UOE i Badanie siy roboczej Eurostat, UOE Eurostat, UOE

116 117 118 120 123

Rysunek E10: Podzia nauczycieli szk podstawowych (ISCED 1) na grupy wiekowe, sektor publiczny i prywatny cznie, 2009 Rysunek E11: Podzia nauczycieli oglnoksztaccych szk rednich I i II stopnia (ISCED 2 i 3) na grupy wiekowe, sektor publiczny i prywatny cznie, 2009

124 125 126

Rysunek E12: Odsetek nauczycieli szk podstawowych (ISCED 1) oraz oglnoksztaccych szk rednich I i II Eurostat, UOE stopnia (ISCED 2 i 3) w grupach wiekowych bliskich wiekowi emerytalnemu, sektor publiczny i Eurydice. i prywatny, 2009 Rysunek E13: Trendy w zakresie minimalnego rocznego wynagrodzenia podstawowego brutto w EUR PPS (odnonie do cen z roku 2000), nauczyciele szk podstawowych i rednich II stopnia (ISCED 1 i ISCED 3), 2000-2009 Rysunek E14: Zwizek midzy relatywnym wzrostem wynagrodzenia ustawowego w szkolnictwie oglnoksztaccym a latami pracy koniecznymi do uzyskania wynagrodzenia maksymalnego (ISCED 1, 2 i 3), 2009/10 Rysunek E15: Dowiadczenie zawodowe i szkolenia oficjalnie wymagane do objcia stanowiska dyrektora w szkoach podstawowych oraz oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 1, 2 i 3), 2010/11 Eurydice

130

Eurydice

132

Eurydice

134

Rysunek E16: Minimalna liczba lat stau w nauczaniu wymagana od osb chccych obj stanowisko dyrektora Eurydice szkoy podstawowej lub oglnoksztaccej szkoy redniej I i II stopnia (ISCED 1, 2 i 3), 2010/11 Rysunek E17: Minimalne i maksymalne podstawowe roczne wynagrodzenie dyrektorw szk, w EUR PPS (ISCED 1, 2 i 3), 2009/10 Eurydice

135 137

F PROCESY EDUKACYJNE Cz I Godziny dydaktyczne

Rysunek F1: Rysunek F2: Rysunek F3: Rysunek F4: Rysunek F5: Zalecane minimum czasu nauczania w ksztaceniu obowizkowym w penym wymiarze godzin w szkoach podstawowych i rednich, 2010/11 Odsetek zalecanej minimalnej liczby godzin nauczania poszczeglnych przedmiotw lub obszarw przedmiotowych w szkoach podstawowych, 2010/11 Odsetek zalecanej minimalnej liczby godzin nauczania poszczeglnych przedmiotw lub obszarw przedmiotowych w oglnoksztaccych obowizkowych w szkoach rednich, 2010/11 Eurydice Eurydice Eurydice
140 142 144 145 148

Rzeczywista roczna liczba godzin przeznaczanych na jzyk nauczania w porwnaniu z zalecan OECD, baza danych liczb godzin, uczniowie 15-letni, 2009 PISA 2009. Rozkad 15-letnich uczniw ze wzgldu na liczb godzin, jak spdzaj na odrabianiu prac domowych i nauce w domu, sektor publiczny i prywatny cznie, 2009 OECD, baza danych PISA 2009.

199

Kluczowe dane o edukacji w Europie 2012

Cz II Dzielenie na grupy i wielko klas

Rysunek F6: Rysunek F7: Rysunek F8: Rysunek F9: Gwne metody dzielenia dzieci na grupy w placwkach przedszkolnych (ISCED 0), 2010/11 Zalecana maksymalna liczba dzieci przypadajcych na jedn wykwalifikowan osob doros w placwkach przedszkolnych (ISCED 0), 2010/11 Limity wielkoci klas w szkoach podstawowych i oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 1, 2 i 3), zgodnie z oficjalnymi zaleceniami, 2010/2011 Eurydice Eurydice Eurydice
151 152 154 156 157 159

Wspczynnik liczby uczniw przypadajcych na nauczyciela w szkoach podstawowych (ISCED Eurostat, UOE. 1), 2000-2006-2009 Eurostat, UOE. Eurydice i baza danych OECD PISA 2009. Eurydice Eurydice Eurydice Eurydice

Rysunek F10: Wspczynnik liczby uczniw przypadajcych na nauczyciela w oglnoksztaccych szkoach rednich I i II stopnia (ISCED 2-3), 2001-2006-2009 Rysunek F11: Rozkad 15-letnich uczniw wedug wielkoci klas, do ktrych uczszczaj, w zestawieniu z oficjalnymi zaleceniami lub wymagan maksymaln liczebnoci klasy, 2009

Cz III Ocenianie
Rysunek F12: Powtarzanie klas w szkoach podstawowych (ISCED 1) zgodnie z istniejcymi przepisami, 2010/11 Rysunek F13: Warunki przyjcia do oglnoksztaccej szkoy redniej I stopnia (ISCED 2), 2010/11 Rysunek F14: Oceny na wiadectwie na koniec oglnoksztaccej szkoy redniej I stopnia (ISCED 2) lub edukacji obowizkowej w penym wymiarze godzin, 2010/11 Rysunek F15: Sposb wystawiania ocen na wiadectwie na koniec oglnoksztaccej szkoy redniej I stopnia (ISCED 2) lub edukacji obowizkowej w penym wymiarze godzin, 2010/11 Rysunek F17: Sposb wystawiania ocen na wiadectwie na koniec oglnoksztaccej szkoy redniej II stopnia (ISCED 3), 2010/11 Rysunek F18: Rodzaje testw oglnokrajowych oraz lata nauki, w ktrych s przeprowadzane, 2010/11
161 163 164 165 166 167 169 171 172 174 175 177 179

Rysunek F16: Oceny na wiadectwie na koniec oglnoksztaccej szkoy redniej II stopnia (ISCED 3), 2010/11 Eurydice Eurydice Eurydice Eurostat, Badanie siy roboczej Eurostat, Badanie siy roboczej Eurostat Eurostat Eurostat, Badanie siy roboczej Eurostat, badanie siy roboczej modu dorany Eurostat, Badanie siy roboczej Eurostat, Badanie siy roboczej Eurostat, Badanie siy roboczej

G POZIOMY KWALIFIKACJI I PRZEJCIE NA RYNEK PRACY

Rysunek G1: Rysunek G2: Rysunek G3: Rysunek G4: Rysunek G5: Rysunek G6: Odsetek osb w grupie wiekowej 20-24 lata, bdcych przynajmniej absolwentami szk rednich II stopnia (ISCED 3), 2010 Odsetek absolwentw studiw wyszych (ISCED 5 i 6) w populacji w wieku 24-64 lata z podziaem na grupy wiekowe, 2010 Absolwenci studiw wyszych (ISCED 5 i 6) w podziale na kierunki ksztacenia, 2009 Odsetek kobiet wrd absolwentw studiw wyszych (ISCED 5 i 6) wedug kierunku ksztacenia, 2009 Odsetek osb zatrudnionych wedug grupy wiekowej (25-39, 40-64) i osignitego poziomu wyksztacenia, 2010 redni okres szukania pracy wedug poziomw wyksztacenia, 2009

Rysunek G7: Rysunek G8: Rysunek G9:

Absolwenci studiw (ISCED 5 i 6) i zatrudnienie wedug kategorii zawodowej i pci, grupa wiekowa 25-64 lata, 2010
Wskaniki bezrobocia dla grupy wiekowej 25-64 lata wedug poziomu wyksztacenia i pci, 2010 Zatrudnienie tymczasowe z uwzgldnieniem poziomu wyksztacenia, grupa wiekowa 25-64 lata, 2010

181 183 185

Uwaga:

Eurostat, Badanie siy roboczej: dane uzyskane w lipcu 2011 roku. Eurostat, UOE: dane uzyskane w lipcu 2011 roku Eurostat, statystyki populacji: dane uzyskane w lipcu 2011 roku. Eurostat, rachunki krajowe: dane uzyskane w czerwcu 2011 roku

200

PODZIKOWANI A

AGENCJA WYKONAWCZA DS. EDUKACJI, KULTURY I SEKTORA AUDIOWIZUALNEGO P9 Eurydice

Avenue du Bourget 1 (BOU2) B-1140 Bruxelles (http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice)

Redaktor
Arlette Delhaxhe

Autorzy
Stanislav Ranguelov (koordynacja) Isabelle De Coster, Sogol Norani, Giulia Paolini

Ukad graficzny i rysunki

Patrice Brel

Koordynacja prac zwizanych z drukiem

Gisle De Lel

EUROSTAT (edukacja, nauka i kultura)

Osoby, ktre dostarczyy wskaniki z baz danych Eurostatu Lene Mejer, Sylvain Jouhette, Paolo Turchetti, Marta Beck-Domzalska, Sorin-Florin Gheorghiu, Eric Gere

EKSPERCI ZEWNTRZNI
Arnaud Desurmont (wspautor rozdziau D Finansowanie) Christian Monseur (wsparcie we wtrnej analizie bazy danych PISA)

201

Kluczowe dane o edukacji w Europie 2012

Krajowe Biura Eurydice

BELGIQUE / BELGI
Unit francophone dEurydice Ministre de la Communaut franaise Direction des Relations internationales Boulevard Lopold II, 44 Bureau 6A/008 1080 Bruxelles Opracowanie materiau krajowego: zbiorowe z urzdnikami Ministerstwa Eurydice Vlaanderen / Afdeling Internationale Relaties Ministerie Onderwijs Hendrik Consciencegebouw 7C10 Koning Albert II laan 15 1210 Brussel Opracowanie materiau krajowego: eksperci: Isabelle Erauw (Wydzia Przygotowywania Strategii), Liesbeth Hens (Wydzia Strategii Szkolnictwa Wyszego), Chama Rhellam (Wydzia Strategii Szk rednich), Veronique Adriaens (Wydzia Szk Podstawowych), Karl Wauters (Wydzia Szk Podstawowych), Ann Van Driessche (Wydzia Spraw Pracowniczych), Els Vermeire (inspektor z Inspektoratu), Sabine Meuwis (Wydzia Warunkw Pracy) Eurydice-Informationsstelle der Deutschsprachigen Gemeinschaft Agentur fr Europische Bildungsprogramme VoG Gospertstrasse 1 4700 Eupen Opracowanie materiau krajowego: Stphanie Nix Eurydice-Informationsstelle des Bundes Project Management Agency Part of the German Aerospace Center EU-Bureau of the German Ministry for Education and Research Rosa-Luxemburg-Strae 2 10178 Berlin Eurydice-Informationsstelle der Lnder im Sekretariat der Kultusministerkonferenz Graurheindorfer Strae 157 53117 Bonn Opracowanie materiau krajowego: Brigitte Lohmar

EESTI
Eurydice Unit SA Archimedes Koidula 13A 10125 Tallinn Opracowanie materiau krajowego: urzdnicy z Ministerstwa Edukacji i Bada Naukowych: Kadri Peterson (dyrektor departamentu), Kristi Ploom (analityk), Vilja Saluveer (gwny ekspert), Heli Aru (doradca)

IRE / IRELAND
Eurydice Unit Department of Education & Skills International Section Marlborough Street Dublin 1 Opracowanie materiau krajowego: Kevin Mc Carthy (nadinspektor), Catherine Hynes (Jednostka Wczesnej Edukacji), Laura Casey, Anne Marie Grenham, Aoife Conduit, Brian Power (Sekcja Szkolnictwa Wyszego)

BULGARIA
Eurydice Unit Human Resource Development Centre 15, Graf Ignatiev Str. 1000 Sofia Opracowanie materiau krajowego: Irina Vaseva, Svetomira Kaloyanova (krajowi eksperci Eurydice)

ELLDA
Eurydice Unit Ministry of Education, Lifelong Learning and Religious Affairs Directorate for European Union Affairs Section C Eurydice 37 Andrea Papandreou Str. (Office 2168) 15180 Maroussi (Attiki) Opracowanie materiau krajowego: Lina Minousi, Maria Spanou, Athina Plessa Papadaki

ESK REPUBLIKA
Eurydice Unit Centre for International Services of MoEYS Na Po 1035/4 110 00 Praha 1 Opracowanie materiau krajowego: Marcela Mchov, Simona Piklkov; eksperci: Pavel imek (Ministerstwo Edukacji, Modziey i Sportu), Michaela Klehov (Ministerstwo Edukacji, Modziey i Sportu), Marta Jurkov (Ministerstwo Edukacji, Modziey i Sportu), Vra astn (Uniwersytet Karola w Pradze), Michal Karpek (Czeskie Stowarzyszenie Wyszych Szk Zawodowych)

ESPAA
Unidad Espaola de Eurydice Instituto de Formacin del Profesorado, Investigacin e Innovacin Educativa (IFIIE) Ministerio de Educacin Gobierno de Espaa c/General Ora 55 28006 Madrid Opracowanie materiau krajowego: Flora Gil Traver, Natalia Bened Prez (badaczka), M Esther Peraza San Segundo (badaczka)

DANMARK
Eurydice Unit Danish Agency for International Education Bredgade 36 1260 Kbenhavn K Opracowanie materiau krajowego: zbiorowe

FRANCE
Unit franaise dEurydice Ministre de l'ducation nationale, de lEnseignement suprieur et de la Recherche Direction de lvaluation, de la prospective et de la performance Mission aux relations europennes et internationales 61-65, rue Dutot 75732 Paris Cedex 15 Opracowanie materiau krajowego: Nadine Dalsheimer-Van Der Tol; ekspert: Pierre Fallourd

DEUTSCHLAND
Eurydice-Informationsstelle des Bundes Project Management Agency Part of the German Aerospace Center EU-Bureau of the German Ministry for Education and Research Heinrich-Konen-Str. 1 53227 Bonn

202

Podzikowania HRVATSKA
Ministarstvo znanosti, obrazovanja i porta Donje Svetice 38 10000 Zagreb Opracowanie materiau krajowego: eksperci z Ministerstwa Nauki, Edukacji i Sportu: Marija Ivankovi, Zdenka ukelj, Luka Juro Opracowanie materiau krajowego: zbiorowe

MALTA
Eurydice Unit Research and Development Department Directorate for Quality and Standards in Education Ministry of Education, Employment and the Family Great Siege Rd. Floriana VLT 2000 Opracowanie materiau krajowego: zbiorowe

SLAND
Eurydice Unit Ministry of Education, Science and Culture Office of Evaluation and Analysis Slvhlsgtu 4 150 Reykjavik Opracowanie materiau krajowego: Margrt Harardttir; ekspert: Rsa Gunnarsdttir

NEDERLAND
Eurydice Nederland Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Directie Internationaal Beleid / EU-team Kamer 08.022 Rijnstraat 50 2500 BJ Den Haag Opracowanie materiau krajowego: zbiorowe

ITALIA
Unit italiana di Eurydice Agenzia Nazionale per lo Sviluppo dellAutonomia Scolastica (ex INDIRE) Via Buonarroti 10 50122 Firenze Opracowanie materiau krajowego: Alessandra Mochi; ekspert: Gianna Barbieri (Ufficio di statistica settore istruzione, Ministero dell'Istruzione, dell'Universit e della Ricerca MIUR)

NORGE
Eurydice Unit Ministry of Education and Research Department of Policy Analysis, Lifelong Learning and International Affairs Kirkegaten 18 P.O. Box 8119 Dep. 0032 Oslo Opracowanie materiau krajowego: zbiorowe

KYPROS
Eurydice Unit Ministry of Education and Culture Kimonos and Thoukydidou 1434 Nicosia Opracowanie materiau krajowego: Christiana Haperi; ekspert: Makrides Gregory (Prezydent fundacji THALES)

STERREICH
Eurydice-Informationsstelle Bundesministerium fr Unterricht, Kunst und Kultur Abt. IA/1b Minoritenplatz 5 1014 Wien Opracowanie materiau krajowego: zbiorowe

LATVIJA
Eurydice Unit State Education Development Agency Vau street 3 1050 Riga Opracowanie materiau krajowego: zbiorowe; eksperci: Edgars Grnis (Ministerstwo Edukacji i Nauki), Agnese Rusakova (Uniwersytet otwy), Anita varckopfa (Centralne Biuro Statystyczne otwy)

POLSKA
Eurydice Unit Foundation for the Development of the Education System Mokotowska 43 00-551 Warsaw Opracowanie materiau krajowego: Anna Smoczyska i Magdalena Growska-Fells, we wsppracy z ekspertami z Ministerstwa Edukacji Narodowej

LIECHTENSTEIN
Informationsstelle Eurydice Schulamt Austrasse 79 9490 Vaduz Opracowanie materiau krajowego: Informationsstelle Eurydice

PORTUGAL
Unidade Portuguesa da Rede Eurydice (UPRE) Ministrio da Educao Gabinete de Estatstica e Planeamento da Educao (GEPE) Av. 24 de Julho, 134 4. 1399-54 Lisboa Opracowanie materiau krajowego: Teresa Evaristo, Carina Pinto

LIETUVA
Eurydice Unit National Agency for School Evaluation Didlaukio 82 08303 Vilnius Opracowanie materiau krajowego: zbiorowe

ROMNIA
Eurydice Unit National Agency for Community Programmes in the Field of Education and Vocational Training Calea Serban Voda, no. 133, 3rd floor Sector 4 040205 Bucharest Opracowanie materiau krajowego: Veronica-Gabriela Chirea we wsppracy z ekspertami z : Ministerstwa Edukacji, Bada Naukowych, Modziey i Sportu o Ion CIUCA, dyrektor, o Maria DORNEAN, dyrektor, o Doru DUMITRESCU, inspektor generalny, o Tania Mihaela SANDU, dyrektor Rumuskiej Agencji Zapewniania Jakoci w Edukacji Szkolnej

LUXEMBOURG
Unit dEurydice Ministre de lducation nationale et de la Formation professionnelle (MENFP) 29, Rue Aldringen 2926 Luxembourg Opracowanie materiau krajowego: Mike Engel

MAGYARORSZG
Eurydice National Unit Ministry of National Resources Department for International Relations in Education Szalay u. 10-14 1055 Budapest

Gabriela Alina PARASCHIVA, ekspert

203

Kluczowe dane o edukacji w Europie 2012 SCHWEIZ/SUISSE/SVIZZERA

Foundation for Confederal Collaboration Dornacherstrasse 28A Postfach 246 4501 Solothurn

SVERIGE
Eurydice Unit Department for the Promotion of Internalisation International Programme Office for Education and Training Kungsbroplan 3A Box 22007 104 22 Stockholm Opracowanie materiau krajowego: zbiorowe

SLOVENIJA
Eurydice Unit Ministry of Education and Sport Department for Development of Education (ODE) Masarykova 16/V 1000 Ljubljana Opracowanie materiau krajowego: zbiorowe

TRKIYE
Eurydice Unit Trkiye MEB, Strateji Gelitirme Bakanl (SGB) Eurydice Trkiye Birimi, Merkez Bina 4. Kat B-Blok Bakanlklar 06648 Ankara Opracowanie materiau krajowego: Osman Yldrm Ugur, Dilek Guleyuz, Bilal Aday

SLOVENSKO
Eurydice Unit Slovak Academic Association for International Cooperation Svoradova 1 811 03 Bratislava Opracowanie materiau krajowego: zbiorowe, jednostka Eurydice we wsppracy z Ministerstwem Edukacji

UNITED KINGDOM
Eurydice Unit for England, Wales and Northern Ireland National Foundation for Educational Research (NFER) The Mere, Upton Park Slough SL1 2DQ Opracowanie materiau krajowego: Sigrid Boyd Eurydice Unit Scotland Learning Directorate Information, International, Intelligence and Perfomance Team Area 2C South Victoria Quay Edinburgh EH6 6QQ Opracowanie materiau krajowego: Scottish Eurydice National Unit

SUOMI / FINLAND
Eurydice Finland Finnish National Board of Education P.O. Box 380 00531 Helsinki Opracowanie materiau krajowego: Matti Kyr i Kristiina Volmari

PUNKTY KONTAKTOWE EUROSTATU

European Commission Eurostat Unit F4: Education Statistics Adres biura: Bech Buidling B3/434, 5 rue Alphonse Weicker, L-2721 Luxembourg Krajowe punkty kontaktowe, ktre bray udzia w przygotowywaniu niniejszego raportu
BELGIQUE / BELGI
Ministre de la Communaut franaise Observatoire de l'enseignement suprieur Rue Lavalle 1 1080 Bruxelles Opracowanie: Nathalie Jauniaux Flemish Ministry for Education and Training Departmental Staff Koning Albert II-laan 15 1210 Brussels Opracowanie: Ann Van Driessche

ESK REPUBLIKA
Czech Statistical Office Na Padesatm 81 100 82 Prague 10 Opracowanie: Jaroslaw Novak Institute for information on Education Senovzn nm. 26 P.O.Box 1, 110 06 Prague 1 Opracowanie: Vladimir Hulik

BULGARIA
National Statistical Institute of Bulgaria Education and Culture Statistics 2, P. Volov street 1038 Sofia Opracowanie: Stoyan Baev i Svilen Kateliev

DANMARK
Ministry of Education Education Statistics Sejrgade 11 2100 Kbenhavn Opracowanie: Peter Bohnstedt i Anan Hansen Statistics Denmark Sejrgade 11 2100 Kbenhavn Opracowanie: Henrik Bang

204

Podzikowania DEUTSCHLAND
Standing Conference of the Ministers of Education and Cultural Affairs of the Lnder in the Federal Republic of Germany Referat IV C: Statistics, Forecasts, Data on Education, Science and Culture Taubenstr. 10 10117 Berlin Opracowanie: Andreas Albrecht i Martin A. Schulze Statistisches Bundesamt Gustav-Stresemann-Ring 11 65189 Wiesbaden Opracowanie: Christiane Krueger-Hemmer Federal Ministry of Education and Research Referat 115 Opracowanie: Eveline Dr. Von Gaessler

KYPROS
Statistical Service of the Republic of Cyprus Statistics of Education Michalakis Karaolis Street 1444 Nicosia Opracowanie: Demetra Costa

LATVIJA
Central Statistical Bureau of Latvia Social Statistics Department Lacplea St. 1 1301 Riga Opracowanie: Anita Svarckopfa

LIECHTENSTEIN
Office of Economic Affairs Statistics Division Aulestrasse 51 9490 Vaduz Opracowanie: Franziska Frick

EESTI
Statistics Estonia Population and social statistics department 15 Endla Str. 15174 Tallinn Opracowanie: Rain Leoma

LIETUVA
Statistics Lithuania Education and Culture Statistics Unit Gedimino av.29, 01500 Vilnius Opracowanie: Gaile Dapsiene

IRE / IRELAND
Central Statistics Office Ireland Department of Education and Science Marlborough Street Dublin 1 Opracowanie: Nicola Tickner

LUXEMBOURG
STATEC Labour Market and Education Statistics B.P. 304 2013 Luxembourg Opracowanie: Jean Ries Ministre de lducation nationale et de la Formation professionnelle Service des Statistiques et Analyses 29, rue Aldringen 2926 Luxembourg Opracowanie: Jrme Levy

ELLDA
National Statistical Service of Greece Piraeus 46 and Eponiton Street 18510 Piraeus Opracowanie: Andromahi Piperaki i Nena Papadopoulou

ESPAA
Ministerio de Educacin y Ciencia Oficina de Estadstica Plaza del Rey 6 28004 Madrid Opracowanie: Jesus Ibez Milla

MAGYARORSZG
Hungarian Central Statistical Office Living Condition, Labour Market and Education Statistics Department Keleti Kroly u. 5-7 1024 Budapest Opracowanie: Katalin Janak

FRANCE
Ministre de lEnseignement suprieur et de la Recherche 61 rue Dutot 75015 Paris Opracowanie: Cedric Afsa

MALTA
National Statistics Office Malta Labour Market and Education Statistics Unit Lascaris Valletta VLT 20000 Opracowanie: Erika Scerri i Joslyn Magro Cuschieri

HRVATSKA
Central Bureau of Statistics of the Republic of Croatia Education and Culture Statistics Department Branimirova 19-21 10 002 Zagreb Opracowanie: Matija Skegro Vdovi

NEDERLAND
Statistics Netherlands Education Statistics P.O Box 24500 2490 HA Den Haag Opracowanie: Dick Takkenberg Ministerie Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Directie Kennis IIPC 5200 P.O. Box 16375 2500 BJ Den Haag Opracowanie: Linda Slikkerveer

SLAND
Statistics Iceland Education and Culture Statistics Borgartuni 21a 00150 Reykjavik Opracowanie: Asta M. Urbancic

ITALIA
ISTAT National Institute of Statistics Education, Training and Labour Division Viale Oceano Pacifico 171 00144 Roma Opracowanie: Liana Verzicco

205

Kluczowe dane o edukacji w Europie 2012 NORGE

Statistics Norway Division for Education Statistic Oterveien 23 2225 Kongsvinger Opracowanie: Terje Risberg

SLOVENSK REPUBLIKA
Statistical Office of the Slovak Republic Star grunty 52 842 44 Bratislava Opracowanie: Gabriel Kuliffay

STERREICH
Statistik Austria Guglgasse 13 1110 Wien Opracowanie: Wolfgang Pauli

SUOMI / FINLAND
Statistics Finland Education Statistics P.O. Box 4B 00022 Statistica Finland Opracowanie: Mika Tuononen

POLSKA
Central Statistical Office Social Surveys' Division Al. Niepodleglosci 208 00925 Warszawa Opracowanie: Ewelina Kieliska

SVERIGE
Statistics Sweden 701 89 rebro Opracowanie: Kenny Petersson i Mikael Schollin

TRKIYE
Turkish Statistical Institute Social Statistics Department, Education Statistics Team Trkiye statististik Kurumu Bakanl Eitim statistikleri Takm, 6.Kat Necatibey Cad. No:114 06100 ankaya/Ankara Opracowanie: Fatima Tarpis

PORTUGAL
Statistics Portugal Department of Demographic and Social Statistics / Knowledge and Information Av. Antonio Jos de Almeida 1 1000-043 Lisboa Opracowanie: Mario Baptista

ROMNIA
National Institute of Statistics Direction of Social Services Statistics Boulevard Libertatii nr. 16, sector 5 Cod 050706 Bucharesti Opracowanie: Georgeta Istrate

UNITED KINGDOM
Department for Education (DfE) Strategic Analysis: International Evidence Bay M-R, Level 5 2 St Paul's Place 125 Norfolk Street Sheffield S1 2FJ Opracowanie: Anthony Clarke i Steve Hewitt

SCHWEIZ/SUISSE/SVIZZERA
Swiss Federal Statistical Office Espace de l'Europe 10 2010 Neuchtel Opracowanie: Emanuel von Erlach

SLOVENIJA
Statistical Office of the Republic of Slovenia Voarski Pot 12 1000 Ljubljana Opracowanie: Tatjana Skrbec

206

EACEA; Eurydice; Eurostat Kluczowe dane o edukacji w Europie wydanie 2012 Bruksela: Eurydice 2009 208 stron (Kluczowe dane) ISBN 978-92-9201-275-5 DOI: 10.2797/84597