Duże Dzieło Sztuki. Sztuka Instalacji - Autentyzm, Zachowanie, Konserwacja - Ebook

Monika Jadziska
DUE DZIEO SZTUKI

SZTUKA INSTALACJI AUTENTYZM, ZACHOWANIE, KONSERWACJA
universitas
Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji. Aby przeczyta ten tytu w penej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na ktrym mona naby niniejszy tytu w penej wersji. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania si jej od-sprzeday, zgodnie z regulaminem serwisu. Pena wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym E-ksiazka24.pl.
DUE DZIEO SZTUKI
Mojej rodzinie
Monika Jadziska
DUE DZIEO SZTUKI

SZTUKA INSTALACJI AUTENTYZM, ZACHOWANIE, KONSERWACJA
Krakw
Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego
Copyright by Monika Jadziska and Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych UNIVERSITAS, Krakw 2012
ISBN 9788324218486
TAiWPN UNIVERSITAS
Projekt ok adki i stron tytu owych Sepielak
Na ok adce V. Penezi, K. Rogina, Who is Afraid of the Big Bad Wolf in the Digital Era? MSU Zagreb 2009. Fot. Monika Jadziska
www.universitas.com.pl
Wstp
Natura dzie sztuki instalacji jest zupenie rna od dzie sztuki tradycyjnej. () Dziea te stawiaj nowe wyzwania nie tylko w zakresie procesu tworzenia, realizacji i intencji artysty, ale take zachowania i prezentacji w kolekcjach muzealnych. Project Plan Inside Installations1
Ch zachowania i ochrony towarzyszya sztuce od momentu jej powstania. Forma, w ktrej dziea przetrway, determinowaa moliwo ich interpretacji i oceny przeszoci jako dorobku cywilizacji ludzkoci. Im blisza bya tej pierwotnej, tym postrzeganie dziea, artysty i okresu historycznego byo cilejsze. Przez wieki rozwj sztuki europejskiej opiera si w duej mierze na zapewnieniu obiektom trwaoci i niezmiennoci dziki korzystaniu z materiaw najwyszej jakoci oraz utrzymaniu poprawnoci technik i technologii. Mimo to tylko niewielka ich cz zachowaa si i to czsto w zmienionej formie, ksztatujc nasz osd na temat caych pokole i ich kultury. Jaki w tej sytuacji los bdzie czeka sztuk naszych czasw, szczeglnie t niekonwencjonaln, ktra ze wzgldu na swj charakter jest efemeryczna i podatna na destrukcj? Sztuka wspczesna odzwierciedla rnorodno i dynamik ludzkiego dowiadczenia naszych czasw. Dzieo przestao by jedynie obiektem w sensie fizycznym, stao si hybryd spajajc rne znaczenia, relacje, procesy oraz materi. Przewartociowaniu ulegy
Description of the Project. Project UE Culture 2000: Inside Installations. Preservation and Presentation of Installation Art, II.2, www.insideinstallations.org (dostp: 10.03.2010).
1
Wstp
kwestie zwizane z autorstwem, reprodukcyjnoci, trwaoci czy zmiennoci. Dzieo sztuki wspczesnej, aby mogo by przedmiotem kupna, kolekcjonowania, wystawiania itd., musi istnie, co oznacza, e musi by zachowane. Skrajna rnorodno w sferze materialnej i pozamaterialnej (intangible) we wspczesnej sztuce nowoczesnej2 powoduje, e nie wiemy, czy i w jakiej formie dzieo si zachowa. I w jakiej powinno si zachowa. Teoria i praktyka konserwatorska, wypracowywane na podstawie wielowiekowych dowiadcze, odnosz si przede wszystkim do sztuki tradycyjnej. S niewystarczajce w stosunku do potrzeb i problemw zwizanych z istnieniem i prezentacj obiektw o zupenie innym charakterze, np. dzie sztuki kinetycznej, land artu, environment, happeningu i innych. Dziedzin, ktrej dotycz wszystkie te problemy, jest jeden z najbardziej radykalnych nurtw sztuki wspczesnej sztuka instalacji3. To wanie owo tytuowe due dzieo sztuki, jak okrelono sztuk instalacji w jej pierwszej sownikowej definicji (Oxford 1969). Instalacje znajduj si w kolekcjach muzealnych, galeriach, zbiorach prywatnych, jak rwnie w przestrzeni publicznej, stanowic od dziesicioleci jeden z gwnych nurtw sztuk wizualnych, a mimo to znikaj na naszych oczach lub s niewaciwie zachowywane, eksponowane, reinstalowane, czy po prostu bezmylnie niszczone (znamienny przykad zniszczenia przez nadgorliw sprztaczk instalacji Martina Kippenberga, pracy wycenionej na 800 tys. euro)4. Inn kwesti jest ich wartociowanie i nasza reakcja czy chcemy je zauway, przeywa, partycypowa czy lekceway wedug starego powiedzonka sam bym
Wspczesna sztuka nowoczesna sztuka tworzona wspczenie, posiadajca nowatorskie formy o bardzo szerokim zakresie i nieskoczonej iloci kombinacji i zalenoci. Termin po raz pierwszy uyty w publikacji: A. Tomaszewski, Conservation and Restoration of Works of Contemporary and Modern Art and Architecture, w: Conservation of Modern Art, Copenhagen 1994, s. 22; wicej zob. I. Szmelter, Fenomen sztuki wspczesnej a konserwacja, Biuletyn Informacyjny Konserwatorw Dzie Sztuki 1997, vol. 8, nr 2 (29), s. 6-17. Ze wzgldw praktycznych (dua czstotliwo pojawiania si w tekcie) bdzie on tu zastpowany naprzemiennie terminami sztuka wspczesna lub sztuka nowoczesna. 3 M. Jadziska, The Lifespan of Installation Art (wstp do ksiki), w: Inside Installations. Theory and Practice in the Care of Complex Artworks (monografia), eds. T. Scholte, G. Wharton, Amsterdam 2011, s. 21-31. 4 B. Wieliski, Sprztaczka zniszczya dzieo sztuki, Gazeta Wyborcza, 5-6 listopada 2011, s. 5.
2
Wstp
lepiej to zrobi. Ale jedno jest pewne sztuka jest najpeniejszym ladem kreatywnoci czowieka, zwierciadem czasw, w ktrych on yje, i chociaby z tego powodu naley jej si szacunek i ochrona. Analizujc sztuk instalacji, postaram si odpowiedzie na pytania, czy i dlaczego zachowywa sztuk wspczesn, a przede wszystkim w jaki sposb. Wobec jej kompleksowego charakteru, przekraczajcego utarte reguy zarwno w sferze idei, reprezentacji, jak i technik i materiaw, naley odnale wspln paszczyzn do oceny tosamoci, wartoci i znacze. T paszczyzn jest, wedug mnie, autentyzm. Autentyzm jest jednym z najwaniejszych czynnikw warunkujcych warto dziea sztuki. Odgrywa fundamentaln rol w badaniach, teorii i praktyce historyka sztuki, konserwatora i kuratora, jako podstawa wszelkich dziaa na etapie podejmowania decyzji odnonie do kupna, eksponowania, wypracowywania strategii zachowania i konserwacji obiektu. Jak by rozumiany do tej pory, jak odgrywa rol w ocenie i postpowaniu z dzieem sztuki i co si w tej materii zmienio? Zawarto ksiki stanowi rys historyczny okrelajcy, czym by autentyzm w odniesieniu do sztuki w wiekach dawnych i jakie to miao znaczenie w kontekcie konserwacjirestauracji. Ustalimy, czym jest sztuka instalacji i co stanowi o jej autentyzmie oraz jaki to ma wpyw na jej przetrwanie, ze wskazaniem konkretnych rozwiza. Zaoeniem byo wyznaczenie standardw dobrej praktyki zgodnej z obecnymi tendencjami wiatowymi i rozwizanie problemw ochrony dzie sztuki instalacji poprzez kompleksowo dziaa badawczych oraz ustalenie metodyki postpowania na polu opieki, konserwacji i ekspozycji, jak rwnie stworzenie aktualnego modelu i nowoczesnych rozwiza poprzez wykorzystanie i analiz istniejcej wiedzy, osigni naukowych i praktyki konserwatorskiej. Ksika skada si z szeciu rozdziaw. Pierwszy to opowie o tym, czym by autentyzm dzie sztuki w wiekach przeszych, jak wpyn na ich wartociowanie i traktowanie oraz jak uksztatowa si zesp norm i doktryn kierujcych teori i praktyk konserwatorsk. Przeledzenie zmian kryteriw rozumienia autentyzmu i wysnucie wnioskw na temat wpywu, jaki to miao na form zachowania i postpowanie konserwatorskie, da nam wiadomo rnic w stosunku do sztuki wspczesnej. Przedmiotem dalszej analizy jest sztuka instalacji. Jest ona tym nurtem sztuki wspczesnej, dla ktrego okrelenie, czym jest auten-
Wstp
tyzm, wydaje si najtrudniejsze, ale jednoczenie wyznacza najbardziej otwarte ramy dla wielopaszczyznowego dyskursu. Ju samo zdefiniowanie sztuki instalacji, rnorodnej i nieprzewidywalnej, stojcej poza normami nie tylko tradycyjnych dyscyplin artystycznych, ale i nowych form sztuk wizualnych, nastrcza wiele trudnoci. Czy dzieo, w ktrym wymienia si niektre bd wszystkie oryginalne elementy lub zmienia ich ukad, jest jeszcze tym samym dzieem? Kto ma prawo to robi i jak? Jak traktowa replik, rekonstrukcj, odtworzenie z uyciem nowych technologii w kontekcie autentyzmu? Czy mona pozwoli na unicestwienie dziea stworzonego z materiaw nietrwaych i czy to unicestwienie byo zamierzeniem artysty, efektem przypadku, a moe niespodziank nowatorskich technologii? To jedne z wielu pyta, na ktre poszukamy odpowiedzi. W rozdziale drugim zdefiniowaam, czym jest sztuka instalacji, skd si wywodzi, jaka jest jej historia i jakie s jej najistotniejsze cechy. Przeledziam genez powstania, kierunki i nurty artystyczne, ktre miay wpyw na jej powstanie, podajc przykady dzie uchodzcych za protoinstalacje i kanon najwaniejszych instalacji. To fascynujca podr przez cay wiek XX i nie tylko. Pokazaam, na ile sztuka ta rni si od innych nurtw sztuki wspczesnej, co stanowi o jej tosamoci i jaki ma to wpyw na jej postrzeganie i postpowanie z ni na przyszo. Trzeci rozdzia to analiza problematyki zachowania autentyzmu w sztuce instalacji. Okreliam cel i potrzeby nowoczesnej ochrony, konserwacji i prezentacji instalacji, porwnujc je z reguami konserwacji tradycyjnej. W celu rozpoznania warstwy konceptualnej, strukturalnej oraz roli i znaczenia materii signam po zaoenia filozoficzne (ze szczeglnym uwzgldnieniem myli M. Heideggera, R. Ingardena, M. Marelau-Pontyego, C. Brandiego, W. Benjamina i T. Adorno). Zarysowane zostaj tym samym metodologia i wyjciowy schemat intelektualny w zakresie analizy instalacji. Do ustalenia znaczenia i wartoci danej materii, a wic kwestii natrafiajcej na najwiksze trudnoci, zaprezentowaam nowatorski system oparty na semiotyce znakw indeksowych, symbolicznych i ikonicznych przedstawionych w teorii Charlesa Peircea. Przedstawiam te propozycj nowego modelu postpowania w dziedzinie opieki i zachowania dzie instalacji poprzez wypracowanie trjetapowej strategii ochrony. Opisaam kompleksowo zagadnienia, wskazujc jednoczenie cele podyktowane wyborem wartoci oraz wytyczne postpowania etycznego. Przeanalizowaam
Wstp
limity teorii i praktyki konserwacjirestauracji, ktre mogyby doprowadzi do sztucznego zamroenia danego stanu i zniwelowania sensu nadanego mu przez artyst. Przedmiotem zainteresowania stay si te zmiana i rozbudowanie roli konserwatora i kuratora. Okrelenie interdyscyplinarnego charakteru instalacji w warstwie materialnej, konceptualnej i strukturalnej wymagao analizy wielowarstwowej. W czwartym rozdziale przeprowadziam rozpoznanie warstwy pozamaterialnej, a wic analiz idei, relacyjnoci, kontekstualnoci, potencjalnej jednoci oraz nowego podejcia do przestrzeni, miejsca, elementw sensualnych i percepcji widza. Istotne jest te poznanie intencji artysty i rnych zagadnie z tym zwizanych, poczwszy od procesu kreacji poprzez zmiany i zagroenia wynikajce ze zej interpretacji a po kwesti autorstwa i prawnej ochrony integracji utworu. Pity rozdzia powicony jest zachowaniu autentyzmu instalacji w sferze materialnej. Inne ni w sztuce tradycyjnej jest tu podejcie do materii, przedmiotw gotowych, nowych technologii, elementw nietrwaych, efemerycznych i sensualnych. Okreliam, w ujciu historycznym, zarys zmiany roli materii, w tym elementw gotowych w dziele sztuki, zwracajc uwag na odejcie od wypracowanych regu technologicznych w stosunku do sztuki tradycyjnej. Rozwayam kwestie zwizane ze znaczeniem materii i rnych form jej istnienia. Zobaczymy, jak przebiegay zmiany mylenia o materii, jej trwaoci i zachowaniu i jaki to miao wpyw na ksztatowanie sztuki nowoczesnej. W rozdziale szstym omwiam rne strategie interpretacji i postpowania z dzieami instalacji, okrelajc ryzyko zej praktyki i wynikajce std zagroenia oraz wskazujc na tzw. dobr praktyk. Opisaam praktyczne rozwizania zmierzajce do zachowania i prezentacji instalacji. Nale do nich czynnoci dokonywane bezporednio na obiekcie: konserwacja zachowawcza, estetyczna, wymienialno zdegradowanych elementw, jak rwnie caa gama dziaa wykraczajcych poza orygina: repliki, rekonstrukcje, emulacje itd. Inne dziaania typu interpretacja, prezentacja czy reinstalacja obejmuj bardziej sfer konceptualn, cho w praktyce rwnie maj wpyw na fizyczny ksztat dziea. Osobno podjam kwesti postpowania z dzieami wykorzystujcymi nowe technologie oraz instalacjami efemerycznymi, ulegajcymi zamierzonej destrukcji. Kocowym, cho szalenie istotnym punktem s nowa rola i ksztat dokumentacji.
10
Wstp
Duo miejsca powicam problematyce zwizanej z praktycznymi formami ochrony, zachowania i dziaa konserwatorskich. Do ich zilustrowania posuyam si przykadami kilkudziesiciu dzie lub projektw artystw polskich i zagranicznych. Z racji szeroko i kompleksowo ujtego materiau metoda analizy paru konkretnych przykadw (tzw. case studies) wydawaa mi si mao miarodajna dla przypadku instalacji, dla ktrych trudne, o ile w ogle moliwe byoby wytypowanie prac reprezentatywnych dla caego nurtu. Posuyam si wic metod syntezy, tumaczc dane zagadnienie i ilustrujc je przykadem konkretnego postpowania konserwatorskiego, wykorzystujc jako case studies dziea z projektw krajowych i midzynarodowych, w ktrych braam udzia, dziea polskich twrcw, z ktrymi przeprowadzaam wywiady, lub przypadki zaczerpnite z literatury fachowej. W dobie szeroko zakrojonej debaty nad zadaniami, programami, rol muzew, wystawiennictwem oraz funkcjonowaniem rynku sztuki podstawowe jest pytanie, czy sztuka ta w ogle ma szans przetrwa. A jest to zadanie niezwykle zoone. Trzeba podj walk ze skutkami upywu czasu, zastosowania materiaw nietrwaych lub elementw gotowych, nowych technologii czy eksperymentalnych koncepcji i rozwiza technicznych, ale rwnie skutkami maego zainteresowania (niestety dotyczy to Polski) kwesti zachowania i konserwacji tego typu dzie nawet wrd osb i instytucji odpowiedzialnych za ich ochron. Spieszmy si, bo moe niedugo nie bdzie ju czego ratowa! Jak mwi przysowie: Dach nie dlatego przecieka, e pada deszcz, ale dlatego, e jest w nim dziura. Charakter dziea instalacji definiuje cae jego ycie, a jest on zaleny nie tylko od specyfiki samego dziea, ale i osb, ktrym jego przyszo zostanie powierzona. Konieczne jest ustalenie odpowiedniej strategii zachowania, opieki i konserwacji. eby to zrobi, trzeba przede wszystkim zrozumie, co i dlaczego naley zachowa i chroni, czyli co sprawi, e dzieo pozostanie autentyczne. Jest to wane dla teoretykw zajmujcych si ocen i krytyk sztuki wspczesnej, badaczy idei i materii, jak i praktykw prezentujcych i konserwujcych dziea sztuki wspczesnej. Jest to wane dla wszystkich, dla ktrych kwestia przetrwania dziedzictwa naszych czasw nie jest obojtna. Znaczenie przedstawionego tu materiau polega, jak si wydaje, na tym, e jest to pierwsza inicjatywa obejmujca tak szerokie rozpoznanie zagadnie zwizanych z autentyzmem w sztuce, w poczeniu
Wstp
11
z problemem zachowania sztuki wspczesnej, na przykadzie sztuki instalacji z opisem jej historii, charakteru, problemw i potrzeb, jak rwnie przedstawieniem rozwiza na polu ochrony, opieki i konserwacji. Moe by przydatne jako aktualne rdo wiedzy na temat zjawisk, faktw i analiz naukowych w tym zakresie, majcych bezporednie zastosowanie praktyczne. Myl, e wieloletnia praca na polu teorii i praktyki konserwacjirestauracji sztuki, take wspczesnej, na warszawskiej ASP, udzia w projektach dedykowanych tej tematyce oraz wasna praktyka i zainteresowania daj mi podstawy do podjcia tak wakiego tematu. Chciaabym zachci Pastwa do lektury ksiki moj ulubion anegdot: Moda dziennikarka przeprowadzaa wywiad z polskim noblist Czesawem Mioszem. Miaa pikne oczy, w ktrych wida byo tsknot za rozumem. Zacza tak: Co Pan myli o przemijaniu? Miosz jkn, wbi si gboko w fotel i odpar: Jestem przeciw. My rwnie. Czego wyrazem moe by szacunek i troska o dziedzictwo naszych czasw. * Pragn podzikowa wszystkim, ktrzy przyczynili si do powstania tej ksiki, w szczeglnoci prof. Iwonie Szmelter i dr hab. Joannie Sosnowskiej, oraz moim rodzicom, mowi i creczkom Julce i Misi, za cierpliwo i pomoc.
Zagadnienie autentyzmu utworw sztuk wizualnych. Zmiana kryteriw rozumienia autentyzmu w ujciu historycznym
Autentyzm by generaln cech i oglnie rozumian wartoci, ktra powinna charakteryzowa cay zabytek. Autentyzm nie by zespoem cech podlegajcych analizie. Z wartoci przypisanej zabytkowi jako caoci, zmieni si w zesp cech analizowanych w kilku aspektach1. Statement of Outstanding Universal Value: defining, analysis, format, ICOMOS 2010
1. Pojcie autentyzmu dziea sztuki

1.1. Etymologia sowa autentyzm
Etymologia sowa autentyzm wskazuje, jak rnorodne moe by jego rozumienie. Sowo to wywodzi si z greckiego authentiks od authnts, authonts samodzielny, bezporedni sprawca. W aStatement of Outstanding Universal Value: defining, analysis, format, ICOMOS 2010, www.icomos-poland.org/obrazy/1.ppsx+Szmygin+autentyzm&hl=pl&gl=pl (dostp: 23.10.2011).
1
14
Zagadnienie autentyzmu utworw sztuk wizualnych...
cinie authenticus oznacza niesfaszowany, wiarygodny i prawdziwy (zwaszcza o testamencie), ale i oryginalny, szczeglny. Istnieje rwnie aciskie sowo auctor (kto, kto powoduje rozwj, twrca lub gwarant prawdy), pochodzce od sowa auctoritas (powodujcy rozwj; powstawanie; odpowiedzialno; autorytet), jak rwnie authenti (zgodny z faktami, prawdziwy, wymagajcy szacunku, penomocny, wiarygodny, solidny i godny zaufania). Bycie autentycznym odnosi si do bycia charakterystycznym, specyficznym i wyjtkowym. Opisuje kogo, kto dziaa autonomicznie, niezalenie od innych, kto obdarzony jest autorytetem, bdc jednoczenie oryginalnym, kreatywnym i niepowtarzalnym. Sowo autentyk w rozumieniu aciskiego authenticus jako oryginalny i wyjtkowy weszo do jzyka francuskiego w XIII, do angielskiego za w XIV wieku. W Polsce zaczo by stosowane od wieku XVI jako okrelenie dokumentu majcego moc dowodow. W znaczeniu szczero byo uyte w Le neveu de Rameau Diderota w drugiej poowie XVIII wieku. Pojcie to byo rozwaane rwnie w kontekcie indywidualno a spoeczno przez takich mylicieli, jak: Herder, Goethe i Hegel. W poowie XIX wieku jako autentyczn okrelano osob, ktra jest wystarczajca dla siebie samej, zalena od siebie, ma kredyt zaufania i stanowi autorytet2. W jzyku polskim istniej dwie formy rzeczownikowe: autentyzm oraz autentyczno. W sownikach wyrazw obcych oraz sownikach jzyka polskiego mamy do czynienia z nastpujcymi definicjami: Sownik Jzyka Polskiego, PWN, Warszawa 2010, oraz wczeniejsza edycja, Warszawa 2005, s. 28. Autentyzm zgodno z rzeczywistoci Autentyczno [brak takiego terminu]. Wielki Sownik Jzyka Polskiego, Krakowskie Wydawnictwo Naukowe, Krakw 2008, s. 42.
Etymologiczny sownik jzyka polskiego, red. A. Bakowski, Warszawa 2000, t. 1, s. 20; w Sowniku etymologicznym A. Brcknera haso nie wystpuje; J. Jokilehto, Authenticity: A General Framework for the Concept, w: Nara Conference on Authenticity, ed. K. E. Larsen, Nara 1995, s. 18-19.
2
15
Autentyzm zgodno z rzeczywistoci; potwierdzi autentyzm dziea sztuki. Grze aktorw zarzucono brak autentyzmu. Autentyczno [brak takiego terminu]. Sownik Wyrazw Obcych, PWN, Warszawa 1993, s. 85. Autentyzm (gr. authentiks = autentyczny) 1. Zgodno z rzeczywistoci; prawdziwo przeycia artystycznego wyraona w dziele; 2. Kierunek poetycki w polskiej literaturze midzywojennej. Autentyczno (od przym. autentyczny) zgodno z rzeczywistoci; prawdziwo, niewtpliwo. sjp.pl sownik jzyka polskiego (dostp: 26.05.2010) Autentyzm 1. Przedstawienie czego w sztuce w sposb prawdziwy, wierny rzeczywistoci; 2. Kierunek w polskiej poezji midzywojnia kadcy nacisk na ukazywanie wasnych przey poety, swego rodowiska spoecznego itd. Autentyczno prawdziwo, wiarygodno. Sownik Jzyka Polskiego, PWN, Warszawa 1998, s. 93. Autentyzm zgodno z rzeczywistoci; prawda przeycia artystycznego wyraona w dziele sztuki; autentyzm postaci, realiw, rekwizytw. Autentyczno prawdziwo, zgodno z rzeczywistoci, niewtpliwo, wiarygodno; autentyczno tekstu; autentyczno wydarzenia. Podsumowujc, termin autentyzm zwizany jest ze sfer materialn, ale rwnie i niematerialn, jednoczenie zwraca uwag na przeycie artystyczne wyraone w dziele, co mona rozumie na dwa sposoby jako prawd intencji i potencjau emocjonalnego zawartego w dziele przez artyst oraz jako prawd percepcji, ktr dzieo wywouje. Autentyczno natomiast odnosi si do wiarygodnoci zwizanej z konkretn rzecz (tekst) lub faktem dokonanym (wydarzenie). Zgodno z rzeczywistoci, podana w obu definicjach, bdzie szerzej omwiona w nastpnym rozdziale. Wydaje si wic, e termin autentyzm w stosunku do zagadnie z zakresu sztuki wspczesnej, by moe te sztuki szerzej rozumianej, jest bardziej adekwatny.
16
W pimiennictwie dotyczcym konserwacji i ochrony szeroko rozumianego dziedzictwa kulturowego oba terminy od dziesicioleci uywane s wymiennie. Przytocz tu kilka cytatw, tytuw referatw lub artykuw autorstwa niekwestionowanych autorytetw w tej dziedzinie: Prof. Ksawery Piwocki A u t e n t y z m dziea sztuki jest zwizany nie tylko z form dziea, ale z jego materialn substancj3. Prof. Olgierd Czerner A u t e n t y z m jako warto wydaje si wartoci sumaryczn, na ktr skadaj si: autentyzm materiau, technologicznej i konstrukcyjnej natury obiektu, a u t e n t y z m funkcji, formy, oddziaywania i skojarze. Nie wszystkie wymienione elementy maj jednakowe znaczenie4. Prof. Andrzej Tomaszewski Zgodnie z t tradycj (chrzecijaskiego kultu relikwii przyp. autora) o a u t e n t y z m i e zabytku decydowa autentyzm jego substancji materialnej. Jej brak czyni z zabytku jego falsyfikat5. Prof. Iwona Szmelter w rozdziale: Relacja artysta-dzieo sztuki-autentyzm Rozpoznanie znaczenia oryginau, dokonane przez Brandiego, jest odkryciem, ktre pozwala sformuowa koncepcje a u t e n t y z m u a do wartociowania spucizny kulturowej i opieki nad ni6. Prof. Bogusawa Rouba A u t e n t y c z n o to prawda zabytku to zachowana oryginalna materia wraz z charakterystycznymi cechami jej wytworzenia i obrbki7.
3 K. Piwocki, O substancji zabytkowej, w: Orygina, replika, kopia. Materiay III Seminarium metodologicznego Stowarzyszenia Historykw Sztuki, Radziejowice 26-27 wrzenia 1968, Warszawa 1971, s. 93. 4 O. Czerner, Warto autentyzmu w zabytkach, Ochrona zabytkw 1974, nr 3, s. 180-183. 5 A. Tomaszewski, Na przeomie tysicleci. Midzynarodowa sytuacja konserwacji zabytkw, Ochrona Zabytkw 1997, nr 2, s. 103. 6 I. Szmelter, Rewizja konceptualnej ramy stworzonej przez Cesare Brandiego dla zachowania wartoci dziedzictwa kulturowego, patyny i spucizny sztuki nowoczesnej, w: Sztuka Konserwacji i Rastauracji. Cesare Brandi (1906-1988). Jego myl i debata o dziedzictwie. Sztuka konserwacji-restauracji w Polsce, red. I. Szmelter, M. Jadziska, Warszawa 2007, s. 69. 7 B. Rouba, Autentyczno i integralno zabytkw, Ochrona Zabytkw 2008, nr 4, s. 37-59.
17
Prof. Bogusaw Szmygin A u t e n t y z m by generaln cech i oglnie rozumian wartoci, ktra powinna charakteryzowa cay zabytek8. Tytu konferencji 16.04.2009 w Leajsku: A u t e n t y c z n o zabytku w teorii i praktyce konserwatorskiej (http://www.icomos-poland.org/pdf/biuletyn2.pdf) (12.05.2011). Referaty z teje konferencji: A u t e n t y z m i integralno zabytku prof. dr hab. in. Bogusaw Szmygin A u t e n t y z m zabytku archeologicznego prof. dr hab. Zbigniew Kobyliski Kwestia a u t e n t y c z n o c i w rekonstrukcji kilka przykadw ze Szwecji i krajw bakaskich prof. Andreas Heymowski Wybrane problemy zabytkw urbanistyki w kontekcie a u t e n t y c zn o c i historycznej prof. dr hab. in. arch. Kazimierz Kunierz. Publikacje (wybrane): J. E. Dutkiewicz, Sentymentalizm, a u t e n t y z m, automatyzm, w: Ochrona Zabytkw 1961, nr 1/2, s. 5. L. Krzyanowski, A u t e n t y z m w konserwacji zabytkw, Zeszyty Naukowe Politechniki witokrzyskiej, Budownictwo, 2001, z. 39, s. 63-67, oraz odczyt na konferencji naukowo-technicznej: Konserwacja, wzmacnianie i modernizacja obiektw historycznych i wspczesnych (2001, Kielce). O. Czerner, Warto a u t e n t y z m u w zabytkach, w: Architektury istnienie i zachowanie z szuflady profesora, Ksika wydana z okazji 75. rocznicy urodzin profesora, Wrocaw 2004.
B. Szmygin, Statement of Outstanding Universal Value: defining, analysis, format, ICOMOS POLSKA, Krakw 2010, www.icomos-poland.org/obrazy/1.ppsx+Szmygin+autentyzm&hl=pl&gl=pl (dostp: 23.10.2011).
8
18
B. Rouba, A u t e n t y c z n o i integralno zabytkw, Ochrona Zabytkw 2008, nr 4, s. 37-59. A. Buchaniec, A u t e n t y z m podstawowa warto w konserwacji zabytkw, praca magisterska, Politechnika Krakowska. Zachowanie a u t e n t y z m u nasza wsplna odpowiedzialno. Sprawozdanie z Miejsca Pamici 2010, Pastwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Owicimiu, 2011. Rozstrzygajce wydaje si wybranie formy autentyzm przez autorytety z polskiej filii ICOMOS-u przy tumaczeniu najwaniejszych dokumentw i kart stanowicych kodeks etyczny i praktyczny w konserwacji: Karta Wenecka 1964: (preambua) Poczuwa si ona do przekazania im tyche wartoci w caym bogactwie ich a u t e n t y z m u, http://www.icomos-poland.org/pdf/ KARTA%20WENECKA.pdf (dostp: 12.09.2010). Document of Authenticity, Nara 1994 funkcjonuje jako Dokument z Nara o A u t e n t y z m i e, a jeden z dwch rozdziaw zatytuowany jest Warto i a u t e n t y z m. http://www.icomos-poland.org/ pdf/DOKUMENT%20Z%20NARA.pdf (dostp: 12.09.2010). Statement of Outstanding Universal Value: defining, analysis, format, opracowanie, tumaczenie i interpretacja B. Szmygin, ICOMOS POLAND 2010 punkt 3. A u t e n t y z m, www.unesco.org lub http:// www.icomos-poland.org/obrazy/1.ppsx (dostp: 23.10.2011).
1.2. Zakres pojcia

Austriackie piwo reklamowane jest hasem: Au/then/tisch natrlich, ursprnglich, echt, original, unverflscht, pur (Au/ten/tyzm naturalny, pierwotny, autentyczny, oryginalny, prawdziwy, szczery), seria kosmetykw ma wdziczn nazw Authent, a sklep ze starociami w Lizbonie nazywa si Autentic. Przykady mona by mnoy w nieskoczono. W potocznym jzyku pojcie autentyzmu jest uy-
19
wane chtnie, czsto i kojarzy si z wieloma, zazwyczaj pozytywnymi kontekstami. W odniesieniu do dzie sztuki termin ten rwnie jest stosowany w rozmaitych znaczeniach. Podjta przeze mnie prba ich usystematyzowania na uytek tej pracy jest pewnego rodzaju uproszczeniem, ale wydaje si konieczna. Bowiem nawet wrd wybitnych postaci zajmujcych si sztuk znaczenia te niejednokrotnie przeplataj si w sposb zbyt dowolny, utrudniajc odczytanie sensu. Przykadem moe by wpywowa krytyk sztuki wspczesnej Rosalind Krauss, ktra w swym dziele The Originality of the Avant-Garde and other Modernist Myths uywaa terminu oryginalno (autentyzm) w znaczeniu: prawdziwo oraz wyjtkowonowatorstwo, prowadzc do zatarcia rnic pomidzy dwoma diametralnie odmiennymi znaczeniami, na co zwraca uwag wspczesny artysta Dick Higgins9. Podzia mona przedstawi w nastpujcy sposb: 1. Autentyzm jako prawda. Sowaklucze: autentyczny = prawdziwy, wiarygodny, waciwy, niewtpliwy10. 2. Autentyczny jako pierwotny, odnoszcy si do materiau, substancji przedmiotu, jak i idei dziea sztuki, ktre przynalene byy obiektowi w momencie jego powstania. Sowaklucze: autentyczny, czyli pierwotny stan obiektu (dziea sztuki), autentyczna substancja zabytku, autentyczny przekaz, autentyczne przesanie artysty zawarte w dziele, autentyczna intencja artysty. 3. Autentyk a powtrzenie.
9
D. Higgins, Nowoczesno od czasu postmodernizmu, red. P. Rypson, Gdask 2000,
s. 43. Pojcie autentyzmu rozumianego jako prawdziwy, rzeczywisty i waciwy oraz jako odwrotno tych terminw jest wykorzystywane w etyce, filozofii i literaturze m.in. Jean-Paul Sartre pisa o filozofii nieautentycznoci jako filozofii zej wiary (J.-P. Sartre, Problem nicoci, tum. M. Kowalska, Zeszyty Idei, Biaystok 1991); Sren Kierkegaard podawa w wtpliwo istnienie ludzi yjcych nieautentycznie, poza sfer egzystencjalnych decyzji (S. Kierkegaard, Boja i drenie, tum. J. Iwaszkiewicz, Warszawa 1972); Martin Heidegger uywa tego terminu w odniesieniu do bytu desein (M. Heidegger, Bycie i czas, tum. B. Baran, Warszawa 1994, za: K. Sipowicz, Heidegger: degeneracja i nieautentyczno, Warszawa 2005); w tym znaczeniu pojcie autentyzmu wykorzystywane jest rwnie w psychoanalizie (bycie autentycznym, bycie prawdziwym, bycie sob, bycie w zgodzie ze sob poprzez dojcie do siebie, a wic dojcie do prawdy); Charles Taylor, stawiajc diagnoz kultury nowoczesnoci, uznawa potrzeb zachowania ideau autentycznoci (Ch. Taylor, Etyka autentycznoci, tum. A. Pawelec, Krakw 1996).
10
20
Sowaklucze: replika, edycja, rekonstrukcja itd. 4. Autentyczny jako oryginalny, wyjtkowy, doskonay. Sowaklucze: oryginalny, indywidualny, nowatorski, doskonay, niepowtarzalny, wyrniajcy si, wyjtkowy, niezwyky, rzadki. 5. Autentyczny jako zgodny ze wzorcem. Sowaklucze: zgodno z rzeczywistoci, mimesis, zgodno ze wzorcem, staroytne rozumienie autentyzmu. 6. Autentyczny jako przeciwiestwo do faszywy. Sowaklucze: orygina, kopia, falsyfikat. 7. Autentyczny jako naturalny (spontaniczny, prawdziwy). Sowaklucze: autentyczny proces twrczy, autentyczny gest malarski, autentyczny lad twrcy. Jednym z podstawowych znacze terminu autentyczny jest prawdziwy. W potocznym jzyku spotykamy czsto sformuowania typu: autentyczne uczucie, autentyczny przyjaciel czy autentyczne zdarzenie, odnoszce si do wiarygodnoci i prawdziwoci opisywanego zjawiska, czowieka lub rzeczy. Kwestie rnego rozumienia przez wieki pojcia prawdy w sposb wyczerpujcy przedstawi Wadysaw Tatarkiewicz. Ju w staroytnoci rozwaano, czym jest prawda w stosunku do sztuki. Sztuka przedstawiaa rzeczy prawdziwe, a wic faktycznie istniejce, wykorzystywaa do tego jednak iluzyjne techniki oddalajce je od rzeczywistoci. Z drugiej strony prawda rozumiana bya jako zgodno z rzeczywistoci, co stanowio podwaliny wielu teorii filozoficznych. Sokrates okreli sztuk jako odtwarzanie i naladowanie rzeczywistoci, za jej cel uznajc wanie prawd. Tym tropem podyli Platon, a nastpnie Arystoteles, definiujc sztuki plastyczne i poezj jako sztuki naladowcze, czyli takie, ktre naladuj rzeczywisto i poprzez to zmierzaj do prawdy11. Arystoteles stwierdzi jednak, e sztuka nie ma nic wsplnego ani z prawd, ani z faszem, poniewa nie odnosi si do dziedziny poznania, ale twrczoci. W redniowieczu w. Augustyn pisa, e sztuka nie moe by prawdziwa, gdy cel ten jest nieosigalny, wic aby moga by prawdziwa, musi by jednoczenie faszywa: jake obraz przedstawiajcy konia mgby by prawdziwym obrazem, gdyby wymalowany na nim ko nie by faszywym koniem?12 W podobnym
11 12
W. Tatarkiewicz, Dzieje szeciu poj, Warszawa 2005, s. 357-358. Ibidem, s. 356.
21
tonie mia mwi Micha Anio [malarz] jest w zwyczaju malowa rzeczy, ktre nigdy nie istniay, a swoboda ta jest rozsdna i zgodna z prawd. Jeli wielki malarz tworzy dzieo, ktre wydaje si sztuczne i faszywe, to fasz ten te jest prawd13. W odniesieniu do sztuki prawda jawi si wic jako termin kluczowy, ale zoony. Rozpatrywany musi by w rnych kontekstach: prawda jako zgodno z natur, yciem, wzorcem, reguami, w relacji dziea sztuki do wzoru prawda jako konsekwencja wewntrzna dziea, jego formy, materii i idei prawda jako wykadnia wartoci, zazwyczaj w sensie pozytywnym, np. prawdziwe malarstwo prawda jako trafno oddziaywania na odbiorc, wywoujca w nim okrelone przeycia estetyczne prawda samego obiektu i jego stanu zachowania za autentyczny i prawdziwy uznaje si jego stan pierwotny w obrbie struktury materialnej i pojciowej, bd przeciwnie, ca histori dziea, proces jego przemian, naleciaoci, historyczne palimpsesty w XIX i XX wieku pojcie prawdy nabrao jeszcze innych znacze: prawda dziea sztuki jako zgodno z jego celem i rodkami prawda jako szczero w wyraeniu myli i uczu przez artyst prawda jako zgodno z intencjami artysty. Rozpatrujc pojcie autentyzmu w sztuce jako prawdy, mona przyj, e przez wieki przeszo ono drog od zgodnoci z rzeczywistoci do zgodnoci z intencjami artysty. W staroytnoci oznaczao podporzdkowanie si cile okrelonym reguom, ktrych przestrzeganie prowadzio do osignicia doskonaoci. Ceniono w sztuce doskonao, a tej upatrywano nie w tworzeniu oryginalnych, jednostkowych dzie, ale w odtwarzaniu i naladowaniu rzeczywistoci wedug raz odszukanych i sprecyzowanych kanonw, bez ich zmian czy interpretacji. Wyraz sztuka z aciskiego ars i greckiego techne znaczy tyle, co umiejtno zrobienia czego, za podstawowym wyznacznikiem byy znajomo i zastosowanie konkretnych zasad. Rzeczywistoci doskona bya przyroda, ktra stanowia wzr do naladowania. Dla artystw bya czym wicej. Plotyn pisa, e sztuki nie naladuj po
13
Ibidem.
22
prostu rzeczy widzialnych, ale sigaj zasad, stanowicych rdo przyrody14. Wedug Arystotelesa sztuka stworzona przez czowieka moga przewysza doskonaoci dziea przyrody w przyrodzie pikno jest bowiem rozproszone, natomiast w dziele malarskim bd rzebiarskim mona je czy. Twierdzenie o doskonaoci przyrody przywrcili stoicy, okrelajc wiat jako doskonay we wszystkich swych proporcjach i czciach. Staroytni twierdzili, e doskonao jest warunkiem pikna i najwyszej sztuki. Pitagorejczycy widzieli j we waciwych proporcjach, harmonii i symetrii. Wiele wiekw pniej Goethe umieci doskonao w zestawie nalecym do odmian pikna, pord wielu innych, m.in. pomysowoci, plastycznoci, indywidualnoci czy poprawnoci15. Zwizek doskonaoci z teori pikna dostrzeono w XVIII wieku w Niemczech Christian Wol, a za nim Alexander Baumgarten uznawa pikno za doskonao poznawania zmysowego ( perfecto cognitionis sensitivae), filozof Moses Mendelssohn widzia w nim niewyrany obraz doskonaoci, malarz Mens widzialn ide doskonaoci, za w Krytyce wadzy sdzenia Immanuela Kanta rozdzia 15 nosi tytu Sd smaku jest zupenie niezaleny od doskonaoci 16. Pojcie autentyzmu w potocznym rozumieniu oprcz zwizkw z prawd, indywidualnoci i doskonaoci postrzegane jest te czsto w kontekcie naladownictwa oraz zgodnoci ze wzorcem (greckie mimesis, aciskie imitatio). Wyraz mimesis wywodzi si z Grecji okresu klasycznego i pocztkowo oznacza wyraenie rzeczywistoci wewntrznej, nie za naladowanie rzeczywistoci zewntrznej. Zmiana nastpia w wieku V p.n.e., kiedy to termin zacz funkcjonowa na paszczynie filozoficznej, okrelajc odtwarzanie wiata zewntrznego. Dla rnych filozofw mimesis znaczyo co innego. Przykadowo Demokryt rozumia je jako naladowanie sposobw dziaania natury, takich jak np. tkanie sieci przez pajka, co miao odniesienie w sztukach uytkowych. Najbardziej jednak rozpowszechnionym rozumieniem tego pojcia, na ktrym oparo si wiele pniejszych teorii dotyczcych malarstwa i rzeby, byo uznanie naladowania za powtarzanie wygldu rzeczy. Sokrates w wypadku malarstwa nie stosowa wyrazu mimesis, zastpujc go innymi (ek-mimesis, apo-mimesis), ale to wanie
Ibidem, s. 342. Ibidem, s. 163. 16 Ibidem, s. 165.
14 15
23
on jako pierwszy sformuowa teori naladowania, wyrniajc malarstwo i rzeb jako te, ktre naladuj natur. Samo naladowanie uzna za za waciw funkcj tych sztuk. Teori t podjli Platon i Arystoteles, sprawiajc, e staa si istot plastyki i poezji. Dla Platona naladowanie rzeczywistoci miao wydwik pejoratywny, znaczyo odtwarzanie wygldu rzeczy, czego dowodem miao by popularne w jego czasach malarstwo iluzjonistyczne. Wraz z naladowcz poezj stawia je poniej poziomu rzetelnego rzemiosa, oceniajc jako niewaciw metod dojcia do prawdy. Arystoteles rozwin t teori, upatrujc jednake w naladownictwie cech pozytywnych. Przej wprawdzie termin mimesis od Platona, ale w jego rozumieniu bliszy by ujciu pierwotnemu, sokratejskiemu. Przeciwstawi si Platoskiej doktrynie wiernego naladowania, twierdzc, e sztuka, naladujc rzeczy, moe je przedstawia pikniejszymi lub brzydszymi, ni s w rzeczywistoci, moe je wrcz uczyni takimi, jakimi by powinny. Sztuka dokonuje tego, czego natura stworzy nie moga, i wtedy zaliczamy j do sztuk uytkowych, albo j naladuje i suy piknu. Do tej drugiej grupy zakwalifikowa malarstwo i rzeb, ktre zaczto nazywa naladowczymi. Mimesis nie byo wic funkcj wiernego kopiowania natury, ale zawierao pierwiastki wyobrani i twrczoci ksztatowania rzeczywistoci na podstawie motyww natury. Inaczej rzecz si miaa w redniowieczu. wiat wieczny jako twr Boga by ideaem nieosigalnym. Jedyn drog dla sztuki byo szukanie tu, na ziemi, ladw pikna wiecznego, co najwaciwiej osignite mogo by poprzez symbole, a nie bezporednie przedstawianie rzeczywistoci. Wczeni i radykalni myliciele chrzecijascy, jak rwnie obrazoburcy, byli wrcz przeciwni wszelkim wizerunkom. Arystotelesowsk teori utrzyma jednake Tomasz z Akwinu. Kontynuacj teorii mimetycznej jako podstaw teorii sztuk rozwino odrodzenie. Uywano wtedy aciskiego terminu imitatio. Najbardziej cenione stao si jak najwierniejsze naladowanie natury przykadowo Leonardo da Vinci uznawa malarstwo za tym godniejsze pochway, im wiksz ukazywao zgodno z rzecz naladowan17. Zaczto skania si ku nadaniu wikszej rangi twrczoci w stosunku do naladowania, rozumianego jedynie jako imitowanie i wierne odtwarzanie, okrelajc je terminem inventio. Mona jednak przyj, e od XV do
17 Leonardo da Vinci, Traktat o malarstwie, tum. i red. M. Rzepiska, Warszawa 1961, 1984.
24
XVIII wieku terminem krlujcym w sztuce byo imitatio. W 1747 roku Charles Batteux przyj naladowanie rzeczywistoci za istot i cech wspln sztuk, ktre nazwa sztukami piknymi18. Teoria ta znalaza powszechne uznanie. Nowoci w stosunku do wczeniejszych teorii (ju w staroytnoci dzielono sztuki na wytwrcze i odtwrcze, czyli naladowcze) by fakt przynalenoci do tej kategorii nie tylko sztuk uznawanych do tej pory za naladowcze: malarstwa, rzeby, poezji, ale i architektury oraz muzyki. W XIX wieku panoway dwa pogldy jeden uznajcy, e rzeczywisto nie moe by przedmiotem sztuki, gdy nie liczy si z piknem, sztuka za tworzy pikno i moe to czyni, czerpic jedynie pewne motywy z rzeczywistoci. Drugi za skazywa sztuk na naladowanie rzeczywistoci, jako e pikno, ktre sztuka przedstawia, mogo by zawarte jedynie tam. W XIX wieku Gustav Courbet ogosi tez, e malarstwo jest sztuk konkretn, mogc przedstawia jedynie rzeczy realne, kierunek ten nazywajc realizmem. Natomiast odtworzenie subiektywnego postrzegania rzeczywistoci zakada impresjonizm. Kolejne kierunki sztuki w XX wieku podwayy zasadno odtwarzania i naladowania rzeczywistoci. Sowo autentyzm/autentyczno w odniesieniu do sztuki w ujciu sownikowym czy to pojcie z prawdziwoci i zgodnoci z rzeczywistoci wyraon w dziele sztuki, a take z wiarygodnoci i oryginaem. Za a u t e n t y k uznaje si przedmiot autentyczny, orygina, dokument lub dzieo sztuki, ktrych prawdziwo zostaa udowodniona, niebdce kopi, falsyfikatem czy naladownictwem19. Znamienne jest porwnanie obecnej definicji z pochodzc z poowy XIX wieku, kiedy to za autentyk uchodzio wycznie: na pimie, dowodami potwierdzone, pismo urzdowe z dowodami, jako to: pieczci, podpisami; pismo wasnej
W. Tatarkiewicz, op. cit., s. 34, 323. Sownik jzyka polskiego, red. J. Karowicz, A. Kryski, W. Niedwiedzki, Warszawa 1900, t. 1, s. 71, Encyklopedyczny sownik wyrazw obcych, red. S. Lam, Trzaska, Evert i Michalski, Warszawa 1939, wyd. 2, red. S. Lam, Pozna 1994, s. 142; Sownik jzyka polskiego, red. W. Doroszewski, Warszawa 1958, vol. 1, s. 252; Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych z almanachem, red. W. Kopaliski, Warszawa 1967, wyd. 2, 1994, s. 53; The Oxford English Dictionary, 2 ed., Oxford 1989, vol. 1, s. 795-796; Sownik wyrazw obcych, Warszawa 1993, s. 85; Sownik jzyka polskiego, Warszawa 1995, t. 1, s. 93.
18 19
25
rki, autograf20. Istniao te urocze sowo autentykowa, okrelajce uwierzytelnienie poprzez stwierdzenie pismem i pieczci21. Przez wieki autentyzm w odniesieniu do sztuki by rnie pojmowany22. Dalsze, bardziej precyzyjne rozwaania na temat zmiany kryteriw jego rozumienia poprzedz przytoczeniem paru wspczesnych opinii o autentyzmie dzie sztuki w kontekcie ich zachowania i konserwacji. Stwierdzenia te zostay dobrane ze wzgldu na rnorodno i widoczny proces ewolucji: od uznania za autentyczn tylko oryginalnej materii dziea (dotyczy to zabytkw), poprzez okrelenie dziea sztuki jako procesu przemian, jakim ono podlega od momentu zaistnienia, przez odnalezienie autentyzmu w wiernoci intencji artysty, wreszcie zauwaajc, e autentyzm musi by rozpatrywany w wielu aspektach: Autentyzm dziea sztuki zwizany jest nie tylko z form dziea, ale i jego materialn substancj (K. Piwocki, O substancji zabytkowej, w: Orygina, replika, kopia. Materiay III Seminarium Metodologicznego Stowarzyszenia Historykw Sztuki, Radziejowice 26-27 wrzenia 1968, Warszawa 1971, s. 93). Autentyzm jako warto wydaje si wartoci sumaryczn, na ktr skadaj si: autentyzm materiau, technologicznej i konstrukcyjnej natury obiektu, autentyzm funkcji, formy, oddziaywania i skojarze. Nie wszystkie wymienione elementy maj jednakowe znaczenie. Jeli jednak rozwaymy warto autentyzmu w stosunku do innych wartoci przypisywanych temu samemu obiektowi, to wydaje si, e powinna wystpi przed innymi, a jako taka mie wpyw na moliwo zaistnienia i wysoko innych wartoci. Wynika to bowiem z samej istoty obiektu architektury jako dziea, ktre w swym okreleniu ma pewne luki, miejsca niedookrelone. Aby dookrelenie mogo nastpi, potrzebny jest perceptor, ktry dzieo konkretyzuje. Konkretyzacja przez perceptora moe nastpi na paszczynie
S. B. Linde, Sownik jzyka polskiego, Warszawa 1807-1814, wyd. 2, Lww 1854, t. 1, s. 35. 21 Sownik jzyka polskiego, red. J. Karowicz, op. cit., s. 71. 22 M. Jadziska, Autentyzm w sztuce wspczesnej, Ochrona Zabytkw 2006, nr 4, s. 33-49.
20
26
artystycznej, estetycznej, naukowej, historycznej i uczuciowej i jest uzaleniona od jego zdolnoci wsptwrczych. Jaka jednak bdzie konkretyzacja dokonana na obiekcie pozbawionym autentyzmu, zafaszowanym? (O. Czerner, Warto autentyzmu w zabytkach, Ochrona Zabytkw 1974, nr 3, s. 180-183). Autentyzm jest nieodcznym warunkiem dla obiektu, mierzonym prawdziwoci wewntrznej jednoci procesu kreacji i jego fizycznej realizacji, jak rwnie efektu przemijania (pasau) historii czasu (J. Jokilehto, Authenticity: A General Framework for the Concept, w: Nara Conference on Authenticity in relation to the World Heritage Convention. Proceedings, red. K. E. Larsen, Nara 1995, s. 17-34; idem, Viewpoints: The Debate on Authenticity, ICCROM Newsletter, vol. 21, 1995, s. 6-8). Autentyzm dziea sztuki jest istot wszystkich cech transmitowanych od pocztku jego istnienia, od materialnych wiadectw trwania poprzez cig zdarze w jego historii. () Autentyzm odnosi si do istnienia sztuki w czasie i przestrzeni, jego unikalnej egzystencji w miejscu, dla ktrego zostao stworzone. Obecno oryginau jest nadrzdna dla koncepcji autentyzmu. Podczas gdy reprodukcja techniczna nie ma bezporedniego wpywu na dzieo, twierdzi si, e jako i autentyzm dziea zawsze na tym trac23 (J. Thomas, Reading Images, New York 2001, s. 64). Autentyzm to waciwo zrozumienia wartoci przypisanych dobru (kultury) w zalenoci od stopnia, w ktrym rda informacji o tych wartociach mog by traktowane jako wiarygodne i prawdziwe. Wiedza i zrozumienie tych rde, w relacji do oryginalnej i pniejszych form dziedzictwa kulturowego i jego znaczenia, jest warunkiem koniecznym do oceny wszystkich aspektw autentyzmu (UNESCO, Operational guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention, 2005, art. 80). O autentycznoci dziea sztuki lub innego przedmiotu zabytkowego decyduje wykonanie go przez okrelonego twrc lub warsztat,
23
Ten i pozostae teksty, jeeli nie podano inaczej, w moim tumaczeniu.
27
spjno artystyczna i jednorodno chronologiczna materii. Inaczej mwic autentyczna jest tylko ta jedna jedyna materia i dzieo czy rzecz, ktre ona buduje (B. Rouba, Ochrona zabytkw malarstwa, w: O zabytkach. Opieka, ochrona, konserwacja, red. T. Rudkowski, Warszawa 2005, s. 90). Kontrowersyjne w dziedzinie sztuki jest silne przywizanie do etyki autentyzmu, oryginau i historycznej poprawnoci, co nie nada za efemerycznym charakterem sztuki instalacji. Oryginalny obiekt jest uwicony, wszystko, co go zastpuje, wymienia czy nie pochodzi ze stanu oryginalnego staje si tematem tabu. W instalacjach, ktre s kadorazowo odtwarzane, moe zaistnie sytuacja, w ktrej aden oryginalny element nie zostanie uyty przy kolejnej reinstalacji architektura, przestrze, wiato, elementy elektroniczne, media, rekwizyty dwikowe czy wizualne. Na skutek zmian technologii wykonanie, forma, technika lub materia bd inne (analogicznie do muzyki i performansu), chyba e chcemy je umuzealni, zamraajc w formie, ktra ju tylko bdzie przedstawieniem historycznego stanu (Toward Guidelines for Practices in the Preservation and Documentation of Technology-Based Installation Art, ed. W. A. Real, Journal of the American Institute for Conservation 2001, nr 40, s. 216). Instalacje typu time-based media24 egzystuj w ontologicznym sensie pomidzy performansem a rzeb. () Jest moliwe, zarwno w sztuce performansu, jak i sztuce instalacji, e w wypadku dwch rnych dzie oba bd uznane za autentyczne. Istotna jest intencja artysty jeeli on uzna, e to dzieo przedstawione moe by
Time-based media rozumie bd za Pip Laurenson, dyrektork dziau konserwacji dzie typu time-based media w Tate Modern w Londynie, jako dziea wykorzystujce audio, video, film, slajdy lub elementy powstae z uyciem technik komputerowych. Termin ten pojawi si na pocztku lat 90. XX wieku w krgach konserwatorw i kuratorw angielskich, obecnie za jest szeroko stosowany na okrelenie instalacji, ktrych cech charakterystyczn jest trwanie i dowiadczenie ich w kontekcie mijajcego czasu, za: P. Laurenson, Developing Strategies for the Conservation of Installations Incorporating Time-Based Media. Gary Hills between Cinema and Hard Place, 2004, www.tate.org.uk (dostp: 15.05.2006); zob. take P. Laurenson, The Management of Display Equipment in Time-Based Media Installation, 2005, www.tate.org.uk (dostp: 15.03.2008).
24
28
tylko jednorazowo to jako takie naley je uzna za autentyczne. Autentyzm w tym wypadku zawiera si w odpowiednim okreleniu charakteru i podaniu za koncepcj artysty (P. Laurenson, Authenticity, Change and Loss in the Conservation of Time-Based Media Works of Art, wykad wygoszony na warsztatach grupy INCCA w trakcie prac nad Projektem UE Culture 2000: Inside Installations. Preservation and Presentation of Installation Art, Bennefantenmuseum, Maastricht 2006, zob. take: www.insideinstallation.org (11.03.2008)). Autentyzm by generaln cech i oglnie rozumian wartoci, ktra powinna charakteryzowa cay zabytek. Autentyzm nie by zespoem cech podlegajcych analizie. Z wartoci przypisanej zabytkowi jako caoci zmieni si w zesp cech analizowanych w kilku aspektach (Atrybutach) (B. Szmygin, Statement of Outstanding Universal Value: defining, analysis, format, ICOMOS-POLSKA, Krakw 2010, www.icomos-poland.org/obrazy/1.ppsx+Szmygin+autentyzm&hl=pl&gl=pl (20.10.2011)).
2. Dzieje pojcia autentyzm w relacji do dziaa zachowujcych dzieo sztuki w ujciu chronologicznym
2.1. Autentyzm sztuki wspczesnej stan bada
Szeroko pojmowane zagadnienie autentyzmu od dawna spotyka si z zainteresowaniem w krgach profesjonalistw rnych dziedzin. Wikszo osb zajmujcych si dziedzictwem sztuki wspczesnej uznaje problem sygnalizowany w tytule za niezwykle istotny, ale nikt nie rozszerza analizy. Na pocztku XX wieku kwesti autentyzmu zajmowa si Walter Benjamin, rozpatrujc j w kontekcie utraty aury dziea sztuki w dobie reprodukcji mechanicznej. Paul Phillipot, historyk i konserwator, uzna autentyzm materii za jeden z najwaniejszych czynnikw, odnoszc si do opieki i konserwacji dzie sztuki. W ujciu historycznym i antropologicznym kwesti autentyzmu sztuki zajmowa si historyk prof. David Lowenthal. Zagadnienie szeroko rozumianego autentyzmu w kontekcie konwencji wiatowego dziedzictwa stao si tematem wielu bada, artykuw i wystpie architekta, konserwatora i wicedyrektora ICCROM-u, prof. Jukki Jokilehto. W Polsce kwesti autentyzmu od strony doktryn i filozofii konserwacji podejmowa prof. Andrzej Tomaszewski, dyrektor ICCROM-u, byy generalny konserwator kraju. Natomiast prof. Iwona Szmelter, konserwator sztuki dawnej i wspczesnej, uznaje autentyzm za jeden z najbardziej istotnych czynnikw w ksztatowaniu nowej ramy konceptualnej opieki nad dziedzictwem sztuki nowoczesnej. Profesor Bogumia Rouba, konserwator dzie sztuki, rozpatrywaa autentyczno zabytku midzy innymi w zwizku z pojciem integralnoci. W latach 90. XX wieku rozwaania nad autentyzmem byy tematem dwch przeomowych konferencji, ktre odbyy si w Norwegii i Japonii (Bergen 1994, Nara 1994), gdzie zostay uznane za kwesti podstawow w ratowaniu dziedzictwa wia-
30
towego i rnorodnoci kulturowej25. Kolejne konferencje, w ktrych autentyzm by tematem wiodcym, dotyczyy konserwacji m.in. architektonicznego dziedzictwa kulturowego26. Autentyzm wci jest zagadnieniem niezwykle aktualnym, wywoujcym liczne kontrowersje i dyskusje. Efektem tego byy dwie due konferencje (Glasgow 2007, 2008) dotyczce sztuki, konserwacji i autentyzmu. Podejmowane kwestie dotyczyy caego przekroju zagadnie, rnych dziedzin sztuki i rnych okresw od malarstwa ciennego i rzeby antycznej przez malarstwo epoki Tudorw po analiz twrczoci poszczeglnych artystw, takich jak Hans Holbein czy Frans Hals. Autentyzm w sztuce wspczesnej omawiany by w kontekcie sztuki Eat Art-u, sztuki efemerycznej i New Media Art-u oraz nowej roli muzeum i artysty. Rozpatrywano przykady dzie konkretnych twrcw, takich jak Vladimir Brodsky, Mario Merz, Marcel Duchamp, Nam June Paik czy Ulrike Rosenbach27. Kwesti autentyzmu zajmuj si tacy konserwatorzy i historycy sztuki, jak: Ysbrandt Hummelen, w odniesieniu do znaczenia materii, (naukowiec z Netherlands Institute for Cultural Heritage, Amsterdam); Cornelia Weyer (dyrektor Restaurierungszentrum der Landeshauptstadt, Dsseldorf), rozpatrujc teori i etyk konserwatorsk w aspekcie autentyzmu; Salvador Muoz Vias (profesor na Universidad Politcnica de Valencia, twrca Nowoczesnej teorii restauracji ), rozwaajc autentyzm w kontekcie filozofii i etyki konserwatorskiej; Martha Buskirk (historyk sztuki), opisujc sztuk ostatnich czterdziestu lat, czy Pip
25 Konferencje w caoci powicone temu zagadnieniu: Conference on Authenticity in Relation to the World Heritage Convention, Bergen 31.01-02.02.1994; Nara Conference on Authenticity, Nara 01-06.11.1994; Authenticity and Conservation, Glasgow 24.03.2006; Art, Conservation and Authenticity: Material, Concept, Context, Glasgow 12-14.09.2007. 26 The Heritage and Social Changes, 11 Zgromadzenie Generalne ICOMOS, Sofia 05-09.10.1996; Problems of Interpreting the Authenticity in the Process of Restoration, ICOMOS EUROPEAN CONFERENCE, esky Krumlov 16-21.10.1995; Interamerican Symposium on Authenticity in the Conservation and Management of Cultural Heritage, San Antonio 27-30.03.1996. 27 Autorka tej ksiki miaa przyjemno wpisa si w t midzynarodow dyskusj na temat autentyzmu, okrelajc zagadnienie autentyzmu instalacji na przykadzie twrczoci polsko-japoskiego konceptualisty Kojiego Kamojiego, por. M. Jadziska, The voice of things. Koji Kamoji and Authenticity in Installation Art, w: Art, Conservation and Authenticity. Material, Concept, Context. Proceedings of the International Conference held at the University of Glasgow, 12-14 September 2007, eds. E. Hermens, T. Fiske, Archetype Publications, London 2009.
2. Dzieje pojcia autentyzm w relacji do dziaa...
31
Laurenson (dyrektor dziau Time-Based Media Conservation, Tate Modern, Londyn), rozwaajc autentyzm w sztuce wykorzystujcej nowe technologie. Na Uniwersytecie w Glasgow (Irlandia) powsta doktorat na temat autentyzmu materii dziea sztuki (Rebecca Gordon)28, a na Katolickim Uniwersytecie w Leuven (Belgia) doktorat z zakresu autentyzmu sztuki wspczesnej w kontekcie ekonomii i prawa (Tilleman Bernard)29.
2.2. Idea czy materia? (intangible i tangible)

Przez wieki rozumienie autentycznoci podlegao wielu zmianom w zalenoci od miejsca, czasu i kontekstu. Konserwatorzy, restauratorzy, malarze, technicy, czyli ci, ktrzy sprawowali opiek i prowadzili dziaania na obiektach, postpowali zgodnie z nakazem czasw, miejsca i poczuciem, e pracuj zgodnie z oczekiwaniami ich wspczesnych30. Wyznacznikiem wartoci dziea sztuki by autentyzm przedstawienia lub formy, materii lub idei, struktury lub procesu, realizacji lub intencji. W kadym okresie zdarzay si przypadki rnego traktowania dziea sztuki, wobec czego generalizacja, jak zawsze, stanowi pewnego rodzaju uproszczenie. Pomimo to, dla klarownoci dalszych rozwaa, sprbuj, w porzdku chronologicznym, znale wsplny mianownik dla interesujcych mnie zagadnie. Ocena autentyzmu przez wieki krya przede wszystkim wok rozrnienia na autentyzm idei oraz autentyzm materii. Terminw materia i idea uywa bd w rozumieniu arystotelesowskim. U Arystotelesa materi byo tworzywo, ide za, ktr nazywa form, bya koncepcja, co na ksztat projektu stworzonego w gowie artysty. Forma naoona na materi czyni rzeczy tym, czym s, nadaje im ce28 R. Gordon, Replace, Reinstall, Restore: a Reconsideration of Material Authenticity in Contemporary Art, PhD Thesis, University of Glasgow, History of Art Department, Glasgow 2011. 29 T. Bernard, Authenticity and Contracting about Art: a Comparative Legal Analysis, Katholicke Universiteit Leuven, Leuven 2011. 30 J. Ashley-Smith, The Basis of Conservation Ethics, w: Conservation. Principles, Dilemmas and Unconfortable Truths, eds. A. Richmond, A. Bracker, s. 6.
32
chy31. Forma u Arystotelesa bya odpowiednikiem idei platoskiej, lecz nie jako osobny, niezaleny byt, a jako co nadajce ksztat i posta materii tworzywu. Ju w antyku toczya si na ten temat dyskusja, zobrazowana przez Plutarcha w dziele Theseusz (rok 75 p.n.e.) jako synny paradoks Tezeusza32. Przybijajc do kadego portu, Tezeusz wymienia kolejne sprchniae deski w swojej odzi, a do cakowitej wymiany pierwotnej substancji materialnej. Powstao pytanie, czy pomimo wymiany materiau bya to cay czas ta sama d. Ktr z tych odzi mona traktowa jako orygina t, ktr stworzono z nowych desek, zachowujc star form, czy t, ktra w zasadzie przestaa istnie, pozostawiajc tylko stare deski? Dylemat, czy autentyzm zawarty jest w idei obiektu, czy w materiale, pozosta nierozwizany. Paradoksalnie, jeeli idea obiektu wygrywa z autentyzmem materiau, to zakadajc, e idea wyraa si w kontynuowaniu formy, a nie zachowaniu nietrwaej materii, uzna by trzeba d now, stworzon wedug starej, za oryginaln. Taki proceder, dajcy przywilej autentycznej formie nad autentyzmem materiau, mgby mie jednak wtpliwe konsekwencje. Historyk Francis Dauer podaje hipotetyczny przykad, w ktrym lord Elgin miaby przenie do Anglii cay Partenon, wymieniajc sukcesywnie element po elemencie i zastpujc stary nowym, z podobnego materiau. Zaistniayby wtedy dwa Partenony jeden oryginalny w formie, drugi w materii, ale oderwanej od kontekstu. Aresztowany za kradzie Partenonu lord mgby si tumaczy precedensem Tezeusza i udowodniby, e orygina pozosta in situ w Atenach, a jedynie pierwotna substancja zostaa przeniesiona do Anglii33. Okazuje si, e przywizanie do materiau jest ogromne. Wanym rdem wiary w prawdziwo materiau jest przekonanie, e przedmioty, odwrotnie ni sowa, nie kami. Od renesansu poczwszy, kie-
31 B. Russell, Mdro Zachodu. Przegld historii filozofii Zachodu w jej spoecznym i politycznym ujciu, tum. W. Jacrzyski, M. Wichrowski, Warszawa 1995, s. 8283. 32 D. Lowenthal, Criteria of Authenticity, w: Conference on Authenticity in Relation to the World Heritage Convention, Preparatory Workshop, Bergen 1994, s. 41; B. Smart, How to Identify the Ship of Theseus, Analysis 1972, nr 32, s. 145148; L. H. Davis, Smart on Conditions of Identity, Analysis 1972, nr 33, s. 109110, zob. take: http://classics.mit. edu/Plutarch/theseus.html (dostp: 12.11.2008). 33 F. W. Dauer, How not to Reidentify the Partenon, Analysis 1973, nr 33, s. 6364, w: D. Lowenthal, Counterfeit Art: Authentic Fakes?, International Journal of Cultural Property 1992, nr 1, s. 79-104, www.journals.cambridge.org (dostp: 12.08.2006).
33
dy to zaufano materialnym reliktom, widzc w nich wiadkw wiekw dawnych, a po badania archeologw, traktujcych artefakty jako bardziej autentyczne od tekstw rzecz materialna kojarzy si z t warstw dziea, ktra przekazuje oryginaln intencj twrcy i czasw, w ktrych powstaa, jako e materialna kultura jest prawdziwsza ni pisana czy zachowana w inny sposb34. Cho niektre przedmioty, dziea sztuki czy artefakty s ewidentnie zmienione w czasie, do dzi panuje oglne przekonanie, e co, co jest dotykalne i widzialne, musi by prawdziwe, e materialne obiekty bdce wiadkami dawnych epok s wieczne, niezmienne, trwae, namacalne i e to wycznie materia wiadczy o autentyzmie dziea. Wobec tego poszanowanie i zachowanie tej materii gwarantuje zachowanie autentyzmu caoci. Sztuka nowoczesna podwaa t koncepcj. Rwnie na przestrzeni wiekw niejednokrotnie zaobserwowa mona prymat autentyzmu idei bd prb zachowania rwnowagi pomidzy tymi sferami. W celu pewnego usystematyzowania zagadnienia proponuj schemat reorientacji pojcia autentyzmu w zderzeniu z ewolucj koncepcji konserwatorskich, stworzon przez Jukk Jokilehto. Naley to potraktowa jako swego rodzaju drogowskaz dla rozwaa zawartych w tym rozdziale, majc w pamici fakt, e spucizna sztuki jest ogromnie rnorodna, podobnie jak przemylenia ludzi sprawujcych nad ni piecz. Wobec tego w rnych okresach, pomimo oglnych wsplnych tendencji, podejcie do dziea i rozumienia jego autentyzmu, a co za tym idzie postpowanie zachowawcze mogy by diametralnie rne od wskazanego.
34 J. C. Busch , Beyond the Dirt: History Museums and Historical Archeology, History News 1990, nr 4 (45), s. 7.
34
EWOLUCJA KONCEPCJI KONSERWACJI* A AUTENTYZM

Kult relikwii autentyzm zachowany nie w tkance materialnej, ale duchowej
PRZYWRACANIE HISTORYZMU / szacunek dla wartoci artystycznych i historycznych
STYLISTYCZNO-HISTORYCZNE RESTAURACJE / odnawianie, brak szacunku dla oryginau
KONSERWACJA / poszanowanie oryginau
RESTAURACJA NAUKOWA / poszanowanie oryginalnej materii
NOWOCZESNA KONSERWACJA-RESTAURACJA / autentyzm materii i idei dziea sztuki
ZRWNOWAONY ROZWJ I PODEJCIE EKOLOGICZNE / indywidualne traktowanie dziea i jego zoonej struktury
Koncepcja ewolucji konserwacji zaczerpnita z: J. Jokilehto, Evolution of Conservation Concepts, Oslo 2006, http://www2.arkitektur.no/files/file64860_values_and_reasons_for_conservation_today._dr._jukka_jokilet.pdf (odniesienie do autentyzmu zaznaczone kursyw pochodzi ode mnie M. J.).
2.3. Prymat warstwy duchowej nad autentyzmem materii staroytno i redniowiecze

Ju w prehistorii przykadano wag do idei kosztem materii. Pierwotnie dziea sztuki wykorzystywane przy obrzdach kultowych uznawano przede wszystkim za przedmioty magiczne, na drugim miejscu dostrzegajc ich wieck warto artystyczn35. Warto kultowa zawieraa si nie tyle w warstwie materialnej, a co za tym idzie wizualnej, ile w prostym fakcie istnienia. Dlatego te wiele z tych przedmiotw,
35 W. Benjamin, Dzieo sztuki w dobie reprodukcji technicznej, w: Twrca jako wytwrca, tum. i red. H. Orowski, J. Sikorski, Pozna 1975, s. 73.
35
malowide, rzeb czy elementw architektonicznych nie byo nawet wystawianych na widok publiczny, a mimo to oddziayway swoj moc. Sama wiadomo istnienia dziea stanowicego przedmiot kultu bya potwierdzeniem jego autentyzmu. Prehistoryczne religie rozwijay swoje obrzdy, by przekazywa przesanie i wartoci nastpnym pokoleniom i aby strzec witoci, ktra zawarta bya rwnie w obiektach im sucym. Jak mona domniemywa, kwestie naprawy czy odnowy takich obiektw byy czci tradycji i konsekwencj ich magicznych wymiarw. Skupiano si wic na cudach, nie przywizujc wikszej wagi do zachowania tkanki fizycznej. Dlatego te tak dugo, jak dugo trwaa moc, materia moga by reperowana, zamalowywana czy przerabiana w inny sposb, przy zachowaniu szacunku dla pierwotnych rytuaw. Autentyzm by utrzymany poprzez kontynuacj tradycji i dowiadcze, a nie historyczn unikalno konkretnego egzemplarza36. W staroytnoci warto materialna dzie rwnie bya podporzdkowana roli kultowej. Fakt ofiarowania bogom czyni z nich przedmioty chronione i opisywane. W tym wypadku warto autentyzmu wizaa si z ich boskim namaszczeniem i jako takie dziea staway si nietykalne. Dlatego w razie uszkodzenia wynoszono je ze wityni, przetapiano na sztabki lub przerabiano na nowe wota, ale nie pozbywano si ich, jako przedmiotw namaszczonych. Niekiedy wiadomie je uszkadzano, by uwicone przez bogw nie miay szans na znalezienie si w obiegu publicznym. W odniesieniu do relikwii zwizanych z bogami czy herosami dono do zachowania materii, ktrej oryginalno nie bya jednak bezwzgldnie istotna, pozostajc raczej symbolicznym wiadectwem historycznych wydarze. Przykadem moe by glina, z ktrej rzekomo Prometeusz ulepi pierwszego mczyzn i pierwsz kobiet, czy kamie, ktry Chronos pokn zamiast swego syna, lub te kawaki drzewa, pod ktrym Grecy zoyli ofiar przed wypraw na Troj37. Istniay nieliczne przypadki profilaktycznych dziaa ochronnych, ratujcych i utrwalajcych dzieo w jego fizycznym wymiarze. Z przekazw Witruwiusza i Pliniusza wnioskowa moemy, e w staroytnej
36
J. Jokilehto, Questions about Authenticity, w: Conference on Authenticity, op. cit.,
s. 10.
37 K. Pomian, Zbieracze i osobliwoci. Pary Wenecja XVI-XVIII wiek, Warszawa 1996, s. 26-27.
36
Grecji w celu zachowania materii w moliwie niezmienionym stanie prowadzono konserwacj prewencyjn aby ochroni przed czynnikami atmosferycznymi najbardziej naraone partie, np. elementy malowane cynobrem, idc za rad Witruwiusza, pokrywano je woskiem38. Z tych samych rde wiemy te o transferach, jakie prowadzono, przenoszc zniszczone freski metod stacco (wraz z warstw tynku) na inne podoe, eby uratowa materi oryginaln. wiadczy to o duej wiedzy, rwnie technologicznej, szacunku i wiadomoci wartoci dzie sztuki. Wprawdzie przewaaa regua restauracji dziea w duchu naladowczej naprawy ubytkw, ale od tej reguy odstpowano w wypadku dzie uznawanych za wybitne. Synny obraz Apellesa Afrodyta wynurzajca si z piany morskiej (Afrodyta Anadyomene), sprowadzony z Kos do Rzymu przez cesarza Oktawiana Augusta za ogromn sum 100 talentw, pomimo znacznych ubytkw w dolnej partii polichromii nie zosta naprawiony przez szacunek dla geniuszu artysty. Pliniusz uzna, e nawet tak wprawny restaurator, jakim by wykonujcy takie prace malarz Pausias, potraficy imitowa manier wielu innych artystw, nie byby w stanie odtworzy tak indywidualnego stylu, jaki prezentowa Apelles39. W dziedzinie architektury panowa prymat zachowania wartoci ideowych i ideologicznych nad utrzymaniem oryginalnej materii. W staroytnym Rzymie cesarze, w celu umocnienia prestiu i wadzy pastwa oraz wasnej, dbali o zachowanie dawnych dzie jako znaku potgi i wiadectwa monolitu wielowiekowego, nienaruszalnego porzdku. Ze wzgldw politycznych dziea sztuki miay warto symbolu tej potgi i jako takie byy chronione. Dostrzegano w nich rwnie wartoci estetyczne i uytkowe. Fakt ten, przynajmniej w jakim stopniu, gwarantowa im przetrwanie. Kwestia autentyzmu pierwotnej materii nie bya w ogle przedmiotem rozwaa, wobec czego naprawy czy przebudowy byy dziaaniami naturalnymi i nagminnymi. wczesne rozumienie konserwacji i restauracji jednoznaczne byo ze wzmacniaWitruwiusz, O architekturze ksig dziesi, tum. K. Kumaniecki, Warszawa 1999, ksiga VII, rozdz. 9, s. 181; Pliniusz, Historia naturalna w 37 ksigach, WrocawPozna 1845, rozdz. 26, 27, 154, 173, w: B. Slansky, Technika malarstwa, Warszawa 1965, s. 161. 39 U. Schiel, The Conservator-Restorer. A Short History of his Profession and the Development of Professional Education, w: Conservator-Restorers of Cultural Heritage in Europe: Education Centers and Institutes, Lurano 2000, s. 38.
38
37
niem czci zagroonych, bez koniecznoci utrzymania formy i substancji oryginalnej. Dobudowywano wic cae partie budowli zgodnie ze stylem aktualnie obowizujcym, cho nie mona wykluczy, e w niektrych wypadkach dokonywano uzupenie w stylu pierwotnym zabytku. Brak sprecyzowanych metod postpowania zastpowaa subiektywna ocena wartoci poszczeglnych obiektw. Te, ktre uznawano za mniej wartociowe burzono. Proceder ten by na tyle czsty, e dostrzeono konieczno uregulowania tej kwestii od strony prawnej poprzez wydanie odpowiednich dekretw. Wydanie zakazu burzenia budowli monumentalnych i nakazu ich restauracji w staroytnoci stao si pierwowzorem, a waciwie prawzorem pastwowej ochrony zabytkw 40. W redniowieczu ramy autentyzmu wyznaczaa symboliczna rola relikwii, wic go z wiar, szacunkiem, posuszestwem i autorytetem. W aspekcie duchowym czono kult witych i, w mniejszym stopniu, bohaterw legend z pamitkami po nich. Miay one cisy zwizek z postaciami witych i herosw najczciej byy to rzekomo czci ich cia (gwnie koci) czy fragmenty atrybutw. Czstka taka posiadaa t sam moc, jak przypisywano witemu. Obdarzaa wierzcych ask i ochron, zapewniaa rwnie pomylno miejscu, w ktrym bya przechowywana. Std te relikwie traktowano jak najwikszy skarb41. Wtedy to po raz pierwszy autentyczno staa si najistotniejsz wartoci dziea. Wczeniej pojcie autenicos/authenticitas 42 pojawiao si tylko w odniesieniu do dokumentw prawnych i Pisma witego. Teraz objo rwnie relikwie. Dziki potwierdzeniu autentycznoci obiekt mg sta si najcenniejszym skarbem lub, gdy takiego potwierdzenia zabrako, bezwartociowym przedmiotem nalecym do niezliczonej iloci podobnych imitacji. Wane wic byo udokumentowanie pisemne. Relikwie opatrywane musiay by dowodem stwierdzajcym autentyczno byy to opiecztowane wiadectwa potwierdzajce ich pochodzenie lub paski pergaminu z wyjaniajc notatk43. Weryfikacja odbywaa si w sposb raczej umowny, poprzez
B. Rymaszewski, Klucze ochrony zabytkw w Polsce, Warszawa 1992, s. 10. K. Pomian, Zbieracze..., op. cit., s. 25. 42 A. Tomaszewski, Ars perennis: Autor dzieo restaurator, w: Dzieo sztuki a konserwacja. Materiay LII Oglnopolskiej Sesji Naukowej SHS, Krakw 20-22 XI 2003, Krakw 2004, s. 14. 43 K. Pomian, Zbieracze, op. cit., s. 34.
40 41
38
autorytatywne stwierdzenie Kocioa, orzekajce, ktra z pamitek jest oryginalna i mona j uzna za wit relikwi, a ktr naley odrzuci. Potwierdzenie autentycznoci relikwii odbywao si rwnie w procesie translatio, czyli przeniesienia ich przez akwizytorw lub zodziei na nowe miejsce, gdzie miay czyni cuda. Wierni nie byli jednak ani naiwni, ani oszukiwani wyznawali po prostu inne kryteria i potrzebowali innych dowodw. Nie pochodzenie byo dla nich faktycznym potwierdzeniem autentycznoci, ale nadnaturalna moc dokonywania cudw. To wanie cuda byy jawnym dowodem na boskie pochodzenie przedmiotu uznanego za relikwi, problem pojawia si w momencie, kiedy nadprzyrodzone i niewytumaczalne zjawiska przestaway mie miejsce. Materialne wartoci relikwii nie byy oceniane w kategoriach estetycznych ani artystycznych, faktycznie byy to kawaki koci, drewna, ziemi, szat, ktrym przypisano boskie lub magiczne cechy. Pocztkowo kult obejmowa tylko doczesne szcztki witych. Ogromne zapotrzebowanie wpyno na rozprzestrzenienie si kultu rwnie na przedmioty okruchy murw Jerozolimy, na ktre patrzy Jezus, wzeki z ziemi wit Ziemi, po ktrej stpa 44. wite relikwie uznawano za wiarygodne, mimo e coraz wiksza ich liczba podwaaa logiczn moliwo ich autentycznoci i tak na przykad pi kociow posiadao prawdziw gow Jana Baptysty, czternacie prawdziwy napletek Chrystusa itd. Luter drwi, e trzystu mczyzn nie mogoby unie wszystkich znanych fragmentw Krzya witego45. Faszowanie relikwii czynione byo na szerok skal, ale dla katolikw fakt ten nie stanowi problemu wierzono bowiem w odnawialn si Krzya oraz innych przedmiotw witych i w ich cudowne zdolnoci odradzania si. Nie znaczy to, e materia nie bya w ogle istotna materia stanowia przedmiot kultu wzmocniony wiar, dopki autentyczno i wiarygodno relikwii nie zostay podwaone utrat zdolnoci czynienia cudw. Inaczej traktowano natomiast dziea sztuki, takie jak obrazy sztalugowe, malowida cienne czy rzeby, ktre byy wanymi obiektami kultu. Zachowywano obiekt w danej formie, zmieniajc go jednak poprzez dziaania restauratorskie majce na celu wzmocnienie treci, uaktuA. Tomaszewski, Ars perennis, op. cit., s. 14. D. Lowenthal, Authenticity: Rock of Faith or Quicksand Quagmire?, The Getty Conservation Institute Newsletter 1999, vol. 14, nr 3, s. 5-8.
44 45
39
alnienie wizerunku przedstawionej witej postaci bd kolorystyki, ktra zazwyczaj miaa znaczenie symboliczne. Dostosowywano je do aktualnie panujcych tendencji stylistycznych. Przykadowo Madonna del Bordone pdzla Coppa di Marcovalda (1261), namalowana w maniera greca, zostaa zmodernizowana trzydzieci lat pniej przez jego ucznia Duccia Niccola di Segn, ktry nada jej cech odpowiadajcych gustom jemu wspczesnych46. Autentyzm gestu pierwotnego autora i oryginalna substancja materialna nie stanowiy liczcego si kryterium wartoci dziea, wany by sam wizerunek i kult z nim zwizany. Cagiano de Azevedo, opisujc histori konserwacjirestauracji, pisa tak: W wiekach rednich chciano przybliy i wytumaczy ludziom dzieo sztuki. Dziaaniom restauratorskim nie towarzyszya wiadomo historyczna ani kulturowa. () Wobec tego restaurator ubiera wadc rzymskiego w szaty redniowieczne, zmienia rysy twarzy Madonny, dopasowujc je do panujcych kanonw pikna. Trzeba przyzna, e bya to metoda w pewnym sensie uczciwa. Nie stara si ukry czy zamaskowa faktu zmiany lub te uczyni jej niezauwaalnej. Wrcz odwrotnie, prezentowa efekty restauracji z pen wiadomoci tego, e poprzez ingerencj w dzieo zmienia jego wygld. Celem byo dostosowanie obiektu do oczekiwa wspczesnych mu odbiorcw47.
2.4. Autentyzm kreacji. Kult geniuszu renesans

Na kwestie autentyzmu dziea i zwizanego z tym jego zachowania miao wpyw postrzeganie samego artysty i aktu tworzenia. Platon, okrelajc znaczenie sztuk, twierdzi, e artysta jedynie kopiuje natur, dlatego sztuka powinna by rozumiana jako niszy poziom kreacji. Istniaa te koncepcja przeciwstawna: ju Arystoteles, a nastpnie myliciele renesansu uwaali, e idea kreacji wypywa od twrcykreatora. Jest nim Bg, ale rwnie artysta. Artysta, bdc uwraliwionym na pikno, a jednoczenie majc umiejtno obserwowania natury, jest w stanie stworzy oryginaln koncepcj i w procesie kreacji wzboga46 47
U. Schiel, The Conservator-Restorer, op. cit., s. 41. Ibidem.
40
ci j wasn osobowoci twrcz. Tote dziea uznawane za wybitny twr geniuszu byy wysoce cenione ju w staroytnoci, a co za tym idzie nietykalne, czego przykadem moe by wspomniane wyej postpowanie wobec obrazu Apellesa Afrodyta wynurzajca si z piany morskiej (Afrodyta Anadyomene). Zagadnienie autentyzmu kreacji nabrao szczeglnego znaczenia w okresie renesansu we Woszech. Zaczto wwczas docenia pikno w kategoriach wieckich, uznawa artystyczne wartoci dziea, w tym rwnie jego wartoci ekspozycyjne w kolekcjach. Autentyzm wiza si z prawd w sensie historycznym, w odrnieniu od faszu, objawionego w formie falsyfikatu. W wieku XV we Woszech doceniono wartoci artystyczne i historyczne dzie antycznych, i to w kadej najdrobniejszej ich czstce np. fragmentach gzymsw i kapiteli. Wiara w unikalno oryginalnego dziea sztuki jako przedmiotu fizycznego znalaza przeoenie na kult geniuszu. Przykadem wyjtkowego traktowania twrcw bya nabona cze, jak wspczeni obdarzali wasnych artystw uznanych za geniuszy Leonarda, Michaa Anioa, Rafaela, okrelajc ich przydomkami boski. Zaczto traktowa malarzy i rzebiarzy jako twrcw, a nie wytwrcw. W zwizku z szacunkiem dla dzie antycznych, jak te uznaniem wybitnych artystw swojej epoki za geniuszy dziea przez nich stworzone naleao obj wyjtkow opiek. Zaistniaa wic potrzeba ochrony i konserwacji dzie sztuki. Wtedy wanie datuje si pocztki filozofii konserwatorskiej jako swoistego, cho niesprecyzowanego kodeksu postpowania w zakresie ochrony dzie dawnych, utosamianych z antykiem. Trosk o zachowanie antycznego dziedzictwa przejawiali wadcy i uczeni. Petrarka w swym licie do feudaa Paula Anibalda pisa: bdzie to chwaa dla ciebie, jeli ocalisz te ruiny, albowiem wiadcz o sawie Rzymu, pki sta nienaruszony48. We Florencji Cosimo Starszy Medyceusz i jego nastpcy, oprcz budowania nowych gmachw, poddawali restauracji dziea sztuki antycznej, czym zyskiwali sobie przychylno i wdziczno obywateli, a co jednoczenie umacniao ich wadz i potg. Respekt dla zabytkw kultury staroytnej przejawiali te papiee. W roku 1462 Pius II nakaza ochron i konserwacj nie tylko Bazyliki witych Piotra i Pawa, ale i budowli antyku, ktrej
48
B. Rymaszewski, Klucze..., op. cit., s. 14.
41
to kultury czu si poniekd spadkobierc, za w 1534 roku Pawe III wyda pierwsze zarzdzenie dotyczce oglnej ochrony zabytkw 49. Ochrona dzie antycznych miaa wic zwizek z gbokim szacunkiem ludzi renesansu do staroytnych twrcw i pragnieniem, by takim samym szacunkiem przysze pokolenia obdarzay mecenasw i twrcw im wspczesnych. Konserwacj w zwizku z tym niekiedy powierzano najwybitniejszym artystom. Wiemy, e Rafael Santi od 1513 roku sprawowa funkcj konserwatora na Watykanie (Commissario delle Antichit de Roma), wysuwajc nawet pomys, szczliwie niezrealizowany, cakowitej odbudowy staroytnego Rzymu. wiadoma ocena wartoci artystycznych i historycznych obiektw sztuki staroytnej pocigaa za sob konieczno podejmowania decyzji w zakresie uzupenie. Tematem licznych dyskusji staa si kwestia: konserwowa czy restaurowa (w dzisiejszym rozumieniu tych poj), a jeli restaurowa, to jak traktowa uzupenienia i odnowienia. Dostrzeono problem autentycznoci materii oryginalnej i fakt, e wszelka ingerencja w fizyczn tkank dziea nie jest aktem neutralnym dla jego wartoci. Podzielio to spoeczestwo na dwa przeciwstawne obozy artyci i staroytnicy, a wic znawcy staroytnoci optowali za nieuzupenianiem, politycy i historycy za byli zwolennikami penych restauracji50. W 1510 roku rozptaa si dyskusja nad problemem restauracji rzeb zgromadzonych w antykwarium belwederskim w Rzymie. Byy to: Grupa Laokoona, Apollo Belwederski, Kleopatra, Wenus i inne. Midzy innymi podejmowana bya kwestia zrekonstruowania prawej rki Laokoona, ktr ostatecznie odtworzono w materiale nietrwaym wosku, a ktra doczekaa si w pniejszym okresie jeszcze wielu rekonstrukcji51. Prowizoryczno uzupenie, a przede wszystkim argumentacja takiego toku postpowania a wic poszanowanie autentycznej materii dziea sztuki i wiadomo utraty wartoci przez dodanie nieoryginalnych partii do obiektu, wiadcz o wysokiej kulturze wczesnych konserwatorwrestauratorw. Generalnie w okresie renesansu zwrot w kierunku indywiduum, kultu geniuszu, jednostkowego traktowania dziea sztuki jako tworu owego geniuszu objawia si dnoci do
J. S. Pasierb, Ochrona zabytkw sztuki sakralnej, Warszawa 1995, s. 18. Z. Wabiski, Muzeum i zbiory artystyczne epoki nowoytnej. Cz. I: Wiek XV i XVI, Toru 1980, s. 25. 51 B. Rymaszewski, Klucze, op. cit., s. 15.
49 50
42
zachowania autentyzmu dziea rozumianego jako warto artystyczna i historyczna, wraz z poszanowaniem oryginalnej substancji.
2.5. Brak szacunku dla substancji oryginalnej. Era odnowie wiek XVII
W wieku XVII nastpia radykalna zmiana zamiast zachowywa dziea sztuki w moliwie nienaruszalnej formie, ochrona sprowadzaa si czsto do ich odnowienia w duchu aktualnej epoki, bez poszanowania oryginalnej materii. Tworzono na wielk skal prywatne kolekcje, ktrych wygld i stan zachowania obiektw wiadczy miay o wacicielu. Na pierwszym miejscu stawiano wic funkcj dekoracyjn i reprezentacyjn, substancj zabytkow i kwesti wartoci artystycznych dziea traktujc jako spraw podrzdn52. Panowao przekonanie, e na podstawie fragmentw trudno w ogle oceni warto dziea i dlatego naley je w jak najwierniejszy sposb odtworzy, zacierajc lady uzupenie i restauracji czy rekonstrukcji. W stosunku do malarstwa powszechna bya metoda upikszania. Obraz po restauracji mia by nie tylko odwieony, ale wrcz wyglda jak nowy, za wszelkie objawy starzenia (patyna, spkania, ubytki) powinny by skrztnie ukryte. Celem prac konserwatorskich byo wic zatarcie ladw staroci, uczytelnienie kompozycji i zintegrowanie estetyczne. Pracom restauratorskim przywiecaa rwnie idea uwspczenienia przedstawienia, co w rezultacie czsto koczyo si mniej lub bardziej rozlegym przemalowaniem, ktre poprawiao oryginalne malowido w duchu obecnej mody, w stylistyce danego artystykonserwatora, a przede wszystkim zgodnie z yczeniem kolekcjonera. Zamalowywano cae partie i motywy niepasujce do gustu epoki, przemalowywano stroje, poprawiano urod przedstawionych postaci i odnawiano due fragmenty bez poszanowania oryginalnej substancji. Przemalowania nawizyway stylem do tej epoki, z ktrej wywodzi si restaurator, nie za do tej, w ktrej powsta obraz. Kwestie stylistyczne, sposb opracowania malarskiego, spontaniczno i charakter duktu pdzla
52
J. Pasierb, Ochrona, op. cit., s. 21.
43
autora dziea nie uwaano za warte uwagi. W wypadku rzeb ich warto czono z integracj uzupenie, przeprowadzon w sposb jak najbardziej naladowczy, nieodrnialny, jak najmniej widoczny. Nie chciano oglda i podziwia wersji niekompletnej, cho autentycznej std powszechna staa si regua naprawiania rzeb, szczeglnie antycznych, poprzez ich rekonstrukcj. Takie metody przywiecay na przykad pracom nad zbiorem rzeb antycznych we frontowej czci ogrodu Villa Medici53. Obowizujc tendencj w wczesnych restauracjach byo wic przywrcenie do pierwotnego stanu, rozumiane bardzo dowolnie i majce niewiele wsplnego z poszanowaniem substancji oryginalnej. Na gruncie polskim w odniesieniu do obiektw sakralnych stosowano zasad ujt dekretem ogoszonym na synodzie krakowskim w 1621 roku, nakazujc: jeli s jakie obrazy zniszczone, uszkodzone, zjedzone przez staro, pokryte brudem czy pleni, by je naprawiono, odwieono kolory i przywrcono do pierwotnego stanu i wietnoci, jeli za stan obrazw by bardzo zy zalecano sprawi nowe wizerunki, stare spali, a popioy zebra w sekretnym i godnym przechowania miejscu54. Ch zachowania popiow substancji oryginalnej wypywaa jednak z pobudek religijnych lub sentymentalnych, nie za z szacunku dla oryginalnej materii. Upragniony pierwotny stan obiektu by sukcesywnie zmieniany. Oprcz naturalnego procesu starzenia, czsto przyspieszanego niekorzystnymi warunkami przechowywania i eksponowania, miay na to wpyw rwnie kontrowersyjne zabiegi wykonywane przez wczesnych restauratorw, takie jak oczyszczanie, patynowanie czy uzupenianie. Przykadowo, w celu wzbogacenia Galerii lustrzanej w Wersalu przemieniono antyczn Dian z Arles, odnalezion bez rk, w Wenus, z jabkiem Parysa w prawej i zwierciadem w lewej doni55. Miaa ona stanowi ozdob Wersalu i nikt nie podda krytyce tego typu dziaa, widzc w dziele warto gwnie dekoracyjn. Innym przykadem moe by dziaalno wczesnego konserwatora, rzymskiego malarza Carla
53 S. Bergeon, Polemics Surrouding the Restoration Paintings and Sculpture: a Short History, Zeitschrift fur Kunsttechnologie und Konservierung 2001, nr 15, s. 7-25, za: I. Szmelter, Ewolucja sztuki wraz z koncepcj jej konserwacji, w: Dzieo sztuki a konserwacja..., op. cit., s. 28. 54 J. Pasierb, Ochrona, op. cit., s. 22. 55 I. Szmelter, Ewolucja sztuki, op. cit., s. 28.
44
Maratty, ktry zamalowa niebiesk nieszlachetn farb sczerniay azuryt ta freskw Rafaela Historia Psyche w willi Farnesina. Wywoao to ogromny podziw. Nie widziano nic zdronego w dowolnym zamalowywaniu oryginau. Przykad Maratty jest znamienny dziaanie to spotkao si nie tylko z akceptacj laikw, ale i wspczesnych mu znawcw sztuki. Wedug nich lepiej byo interweniowa, ni pozwoli na zniszczenie56. Jednak ju w 1772 roku takie postpowanie wywoao krytyk malarz Jonathan Richardson pisa, e Maratta, retuszujc, a miejscami nawet przemalowujc dzieo Rafaela, zniszczy je bardziej, ni kiedykolwiek uczyniby to czas57. Pod koniec XVII wieku stworzona zostaa, prawdopodobnie pierwsza, definicja pojcia restauracja, zbliona do jego wspczesnego okrelenia. W 1681 roku Filippo Baldinucci, biograf wielu artystw, sformuowa j w nastpujcy sposb: restaurowa (ristaurare) znaczy wymieni zepsute partie obiektu lub te zatracone na skutek czasu lub innych czynnikw58. Tak wiate podejcie, nakazujce wymian tylko zdegradowanych fragmentw, z poszanowaniem oryginalnej reszty materii, miao niewielkie przeoenie na praktyk. Powszechn metod byo wci dowolne przerabianie i przemalowywanie dzie w celu ich dostosowania do gustw epoki. Dziao si tak z wikszoci obiektw zniszczonych. Profesjonalni restauratorzy naleeli jeszcze do rzadkoci. Zdarzao si, e restaurowaniem obrazw zajmowali si malarze o gonych nazwiskach, jak: Frans Hals, Jan Molenaer, Cornelisz Vroom w Holandii, Teniers Modszy we Flandrii, Annibale Carracci, Pietro Della Vecchia, Giovanni Battista Pittoni czy Carlo Maratta we Woszech59. Zazwyczaj jednak konserwacj i restauracj parali si artyci przecitni, dziaajc pod cise dyktando kolekcjonerw, ktrych decyzje o zmianie formatu, usuniciu poszczeglnych scen czy podrasowaniu przedstawienia lub kompozycji zazwyczaj miay na celu zwikszenie handlowej atrakcyjnoci i przypisanie obiektu autorowi bardziej wybitnemu i znanemu. W tym okresie istniay ju liczne traktaty dotyczce materiaw, technologii i technik malarskich. Za najwaniejszy uchodzi synny maIbidem, s. 18. Ibidem, s. 15. 58 U. Schiel, The Conservator-Restorer, op. cit., s. 38. 59 B. Slansky, Technika malarstwa..., op. cit., s. 162.
56 57
45
nuskrypt Pictoria, sculptoria atque subalternarum artium spectantia, napisany pomidzy 1620 a 1644 rokiem przez Turqueta de Mayerne, doktora genewskiego, osobistego lekarza krla Anglii i przyjaciela Rubensa. Pomimo to faktyczne znawstwo materiaw i technik malarskich wci byo niewielkie, a metody prac bardzo prymitywne. Zachoway si nieliczne wiadomoci rdowe dajce pojcie o drastycznoci uywanych wwczas technik i rodkw 60. Oprcz efektw stosowanych materiaw nieodwracalne zmiany spowodowane byy rwnie prymitywnymi metodami restauratorskimi. Zabiegi techniczne zmierzajce do wzmocnienia struktury obiektu przeksztacay si w modne prace, majce na celu zaskoczenie biegoci i swoistym kunsztem, nie uwzgldniajc faktycznej potrzeby i dobra obiektu61. Najczciej stosowanym, zwykle nieuzasadnionym i naduywanym, by zabieg dublau, czyli wzmocnienia struktury oryginalnego obrazu poprzez podklejenie nowego ptna62. Dodatkowym czynnikiem powodujcym zmiany w obiekcie byo nie tylko zastosowanie nie zawsze waciwego rodka klejcego, ale i tendencja do wyrwnywania powierzchni podczas podklejania poprzez uycie wysokiej temperatury i nacisku. Metod dublau uznawano jeszcze przez bardzo dugi czas za jedyn waciw
Jednym z bardziej inwazyjnych zabiegw wykonywanych od wiekw, a przynoszcych dramatyczne zwykle efekty, byo oczyszczanie dzie sztuki. rodkami, jakimi traktowano malowida w celu ich oczyszczenia czy odwieenia, jak wspomina de Mayern w notatkach z lat 1620-1646, byy: ug, pota, mydo, jajko, tko, popi, musztarda, cebula czy roztwr do trawienia pyt miedzianych. Byy one tak drastyczne, e ich uycie powodowao natychmiastowe i nieodwracalne zmiany w obrazie. Zniszczenia polegay zwykle na rozlegym przemyciu warstw malarskich i usuniciu laserunkw. Obiekty, ktre wychodziy z pracowni restauratorw stosujcych takie rodki, byy zwykle tak przemyte i zniszczone, e ich stan mia bardzo niewiele wsplnego z pierwotnym zamysem autorskim. 61 Tak dziao si w wieku XVII i XVIII w wielkich pracowniach konserwatorskich Picoulta czy Hacquina, ktre szczyciy si umiejtnoci perfekcyjnego przeprowadzenia arcytrudnych zabiegw konserwatorskich, takich jak transfer, ktrego celem byo przeniesienie malowida na nowe podoe. Malowido przeniesione z podoa pciennego na podoe drewniane, co czsto miao miejsce, ju po krtkim czasie wykazywao tragiczne konsekwencje tego zabiegu w postaci nowych zniszcze. Popularnym zabiegiem zmieniajcym nieodwracalnie charakter dziea by te tzw. marouflage, czyli podklejenie malowida o mikkim podou na podobrazie twarde. 62 Wicej na ten temat zob. w: I. Szmelter, Problemy dublowania obrazw na podou pciennym, Warszawa 1992.
60
Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji. Aby przeczyta ten tytu w penej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na ktrym mona naby niniejszy tytu w penej wersji. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania si jej od-sprzeday, zgodnie z regulaminem serwisu. Pena wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym E-ksiazka24.pl.

Duże Dzieło Sztuki. Sztuka Instalacji - Autentyzm, Zachowanie, Konserwacja - Ebook

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Duże Dzieło Sztuki. Sztuka Instalacji - Autentyzm, Zachowanie, Konserwacja - Ebook

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Monika Jadziska

DUE DZIEO SZTUKI

DUE DZIEO SZTUKI

DUE DZIEO SZTUKI

Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego

Projekt ok adki i stron tytu owych Sepielak

1. Pojcie autentyzmu dziea sztuki

Zagadnienie autentyzmu utworw sztuk wizualnych...

1. Pojcie autentyzmu dziea sztuki

Zagadnienie autentyzmu utworw sztuk wizualnych...

1. Pojcie autentyzmu dziea sztuki

Zagadnienie autentyzmu utworw sztuk wizualnych...

1.2. Zakres pojcia

1. Pojcie autentyzmu dziea sztuki

D. Higgins, Nowoczesno od czasu postmodernizmu, red. P. Rypson, Gdask 2000,

Zagadnienie autentyzmu utworw sztuk wizualnych...

W. Tatarkiewicz, Dzieje szeciu poj, Warszawa 2005, s. 357-358. Ibidem, s. 356.

1. Pojcie autentyzmu dziea sztuki

Zagadnienie autentyzmu utworw sztuk wizualnych...

1. Pojcie autentyzmu dziea sztuki

Zagadnienie autentyzmu utworw sztuk wizualnych...

1. Pojcie autentyzmu dziea sztuki

Zagadnienie autentyzmu utworw sztuk wizualnych...

Ten i pozostae teksty, jeeli nie podano inaczej, w moim tumaczeniu.

1. Pojcie autentyzmu dziea sztuki

Zagadnienie autentyzmu utworw sztuk wizualnych...

Zagadnienie autentyzmu utworw sztuk wizualnych...

2. Dzieje pojcia autentyzm w relacji do dziaa...

2.2. Idea czy materia? (intangible i tangible)

Zagadnienie autentyzmu utworw sztuk wizualnych...

2. Dzieje pojcia autentyzm w relacji do dziaa...

Zagadnienie autentyzmu utworw sztuk wizualnych...

EWOLUCJA KONCEPCJI KONSERWACJI* A AUTENTYZM

PRZYWRACANIE HISTORYZMU / szacunek dla wartoci artystycznych i historycznych

STYLISTYCZNO-HISTORYCZNE RESTAURACJE / odnawianie, brak szacunku dla oryginau

KONSERWACJA / poszanowanie oryginau

RESTAURACJA NAUKOWA / poszanowanie oryginalnej materii

NOWOCZESNA KONSERWACJA-RESTAURACJA / autentyzm materii i idei dziea sztuki

2.3. Prymat warstwy duchowej nad autentyzmem materii staroytno i redniowiecze

2. Dzieje pojcia autentyzm w relacji do dziaa...

J. Jokilehto, Questions about Authenticity, w: Conference on Authenticity, op. cit.,

Zagadnienie autentyzmu utworw sztuk wizualnych...

2. Dzieje pojcia autentyzm w relacji do dziaa...

Zagadnienie autentyzmu utworw sztuk wizualnych...

2. Dzieje pojcia autentyzm w relacji do dziaa...

2.4. Autentyzm kreacji. Kult geniuszu renesans

U. Schiel, The Conservator-Restorer, op. cit., s. 41. Ibidem.

Zagadnienie autentyzmu utworw sztuk wizualnych...

B. Rymaszewski, Klucze..., op. cit., s. 14.

2. Dzieje pojcia autentyzm w relacji do dziaa...

Zagadnienie autentyzmu utworw sztuk wizualnych...

J. Pasierb, Ochrona, op. cit., s. 21.

2. Dzieje pojcia autentyzm w relacji do dziaa...

Zagadnienie autentyzmu utworw sztuk wizualnych...

2. Dzieje pojcia autentyzm w relacji do dziaa...

You might also like