Czowiek w Kulturze 12

Stanisaw Gakowski

Aktualno filozofii wychowania Jacka Woronieckiego

Video meliora proboque, deteriora sequor - fakt, e poznanie dobra nie wystarcza do tego, by by dobrym, jest znany od dawna. Wcze nie te sta si przedmiotem refleksji filozoficznej. Filozofia wy chowania jest wic waciwie jedn ze starszych dyscyplin filozo ficznych. Obok gwnych pyta, ktre czowiek stawia sobie niemal zawsze - jakie dobro naley realizowa? i jak je realizowa?, cay czas obecne byo mniejsze i skromniejsze pytanie - co robi, aby chcie realizowa dobro? Na pierwsze pytanie odpowiada etyka, na drugie polityka i technologia. Filozofia wychowania pozostawaa zawsze w cieniu swych wielkich towarzyszek, tym niemniej towa rzyszya im nieustannie. Co zrobi, by dobro poznane i uznane w po rzdku teoretycznym, byo rwnie w praktyce motywem przewod nim naszego ycia? Wychowanie jest jakby mostem czcym te dwie sfery y cia ludzkiego w jedn cao. czy rwnie w jedno dorobek mi nionych pokole z naszym indywidualnym dowiadczeniem. Dlatego te - cho bardzo czsto marginalnie - problematyka ta bya obecna w niemale wszystkich systemach filozoficznych. W okresie powojennym presja administracyjno-ideologiczna dotyczca wszystkich dziedzin ycia nie omina pedagogiki ani fi lozofii. Spowodowao to zaniedbanie i brak opracowa wielu warto ciowych koncepcji. Dotyczyo to take tzw. pedagogiki katolickiej. Gwnym jej przedstawicielem by o. Jacek Woroniecki OP - filo-

38

Stanisaw Gakowski

zof, teolog, pedagog. Po wojnie jego twrczo zostaa niemal po wszechnie zapomniana. Koncepcji Jacka Woronieckiego nie sposb jednoznacznie przypisa do ktrego ze wspczesnych mu nurtw pedagogiki. Jest ona bardziej uniwersalna, zawiera w sobie elementy analogiczne do wystpujcych we wszystkich nurtach jemu wspczesnych. Rnie te klasyfikowano twrczo Woronieckiego . Z pedagogik naturalistyczn czy Woronieckiego szacunek dla natury ludzkiej jako podstawowego czynnika, z ktrym trzeba si liczy przy wychowa niu. Elementem podobnym do pedagogiki socjalnej jest podkrelanie spoecznego charakteru czowieka i procesu wychowania (niewt pliwym efektem zetknicia z tym nurtem byo dobitne podkrelanie roli rodowiska wychowawczego, nawet kosztem pomniejszenia znaczenia poszczeglnych relacji midzyludzkich), za podobie stwo do pedagogiki kultury polega na podkrelaniu szacunku dla tra dycji i konieczno twrczego w niej uczestnictwa. Pod pewnym wzgldem najblisza Woronieckiemu jest pedagogika personalistyczna, podkrelajca godno i niepowtarzalno kadej jednostki ludzkiej, oraz oczywicie pedagogika religijna. Koncepcji Woroniec kiego nie mona jednak uzna za eklektyzm, czy nawet syntez, przede wszystkim dlatego, i Woroniecki odwoujc si nieustannie do pism w. Tomasza z Akwinu sytuuje si w nurcie o wiele wcze niejszym i peniejszym, bdcym skadnikiem tradycji, z ktrej czerpali przedstawiciele XX-wiecznych nurtw pedagogicznych. Uniwersalizm, ktry jest wedle Woronieckiego cech caego tomizmu, polega ma wanie na syntezie prawd wypracowanych w cigu dziejw: "(...) tomizm ma wanie charakter doktryny uniwersalistycznej, grujcej ponad wszelkimi systemami partykularystycznymi, nie wykluczajc jednak bynajmniej tego wszystkiego, co one za wieraj w sobie pozytywnego, prawdziwego i twrczego. Owszem, wchania on chtnie w siebie po uprzednim oczyszczeniu te czstki
33

Zob. Z. Kukulski, Gwne momenty myli i bada pedagogicznych, Lublin 1923, s. 23: "Mona powiedzie, e wspczesna polska myl pedagogiczna idzie w kie runku rozwoju pedagogiki spoeczno-obywatelskiej (gorcy jej rzecznik - O. J. Wo roniecki, Wychowanie spoeczne i praca spoeczna, Warszawa 1921) i osobowoci opartej na podstawach kulturalnych"; J. Miso zalicza myl Woronieckiego do pe dagogiki religijnej, por. tene, Historia wychowania wiek XX, Warszawa 1980, s. 191.

Aktualno filozofii wychowania Jacka Woronieckiego

39

prawdy, ktre s rozsiane po niezliczonych systemach filozoficz nych, i dziki ktrym te systemy zdoay zjedna sobie przynajmniej na jaki czas nieco powodzenia i pewne grono zwolennikw; odrzuca natomiast ich uamkowo, ich negacje, ich ciasny i jednostronny ekskluzywizm" . Waciwym tem, obok uniwersalizmu chrzecijaskiego, na ktrym trzeba umieszcza koncepcje Woronieckiego, jest klasyczna myl grecka. Trudno wic mwi o podobiestwie koncepcji Woro nieckiego do innych wspczesnych mu systemw pedagogicznych, raczej naley wskaza, i to one s w pewnej czci podobne do kla sycznego modelu paidei, ktrego wyrazicielem stara si by Woro niecki. Gwn cech koncepcji Woronieckiego - podkrelan take przez samego autora - jest uniwersalizm. Wedug niego gwne dwu dziestowieczne nurty psychologiczne oraz pedagogiczne popeniay bd pars pro toto, ograniczajc swe analizy do wybranych elemen tw natury ludzkiej a nastpnie rozszerzajc je na caego czowieka. Paideja Woronieckiego, czerpic z dorobku myli chrzecijaskiej i klasycznej myli greckiej, czy w harmonijn cao to, co w innych systemach jest czsto sobie przeciwstawiane; jednostk i spoecze stwo, twrczy rozwj i szacunek dla uniwersalnych norm. Woroniecki pojmuje pedagogik jako etyk praktyczn. Pe dagogika ma okrela sposb realizacji celw wychowania (wspo magajc si przy tym wiedz z terenu psychologii), lecz sama, jako nauka praktyczna, nie moe tych celw wyznacza. Uczyni to mog jedynie nauki normatywne - przede wszystkim etyka. Istnieje zatem midzy tymi dziedzinami wi tak cisa, e pozwala ona - zdaniem Woronieckiego - traktowa pedagogik jako cz etyki. Pedagogika jest w tym ujciu jednoczenie "sprawdzianem i ukoronowaniem etyki". Obecnie koncepcja pedagogiki jako nauki praktycznej spoty ka si czsto z zarzutem ideologizacji tzn. podporzdkowania wy chowania partykularnym interesom grup spoecznych. Zarzut taki
34 35

J. Woroniecki, Katolicko tomizmu, Lublin 1924, s. 50. Zob. K. Konarzewski, Czy pedagogika moe wybi si na naukowo, w: J. Rut kowiak (red.), Odmiany mylenia o edukacji, Krakw 1995, s. 127: "Praktyczno pedagogiki w nieunikniony sposb rozbija j na ideologiczne obozy i poddaje naci skom politycznym".
35

40

Stanisaw

Gakowski

moe by jednak utrzymany tylko wtedy gdy filozofia jest pojmowa na jako jedna z form wiadomoci spoecznej a cele wychowania s wyznaczane arbitralnie. Zarzuty te jednak upadn, gdy zrozumiemy, e filozofia jako nauka uniwersalna moe dotrze do koniecznych stanw rzeczy, a wic moe formuowa prawomocne sdy po wszechnie wane . Formuujc zatem na tej podstawie cel wycho wania jest w stanie wznie si ponad partykularyzmy poszczegl nych ideologii. Wszelkie twierdzenia etyczne suponuj jednake wczeniej sze rozstrzygnicia antropologiczne i metafizyczne. Woroniecki opiera sw koncepcj na klasycznej filozofii arystotelesowskotomistycznej. Jest to zbyt bogaty nurt, by mona byo pokusi si na jego choby najbardziej powierzchowne omwienie. Koniecznie trzeba jednak choby wspomnie elementy najistotniejsze dla proce su wychowania: potencjalno, obiektywno norm moralnych i su mienie. Potencjalno czowieka umoliwia zmian, a wic i rozwj, obiektywno norm moralnych nadaje cel i sens temu rozwojowi, za koncepcja sumienia uzasadnia koncepcj cnoty - majc kluczow pozycj w systemie wychowawczym Woronieckiego. Wanie te elementy pozwalaj mwi o tym, co jest najwaniejsze w wycho wawczej myli Woronieckiego - o samowychowaniu, czyli koniecz noci wasnego wysiku w celu rozwijania swojego czowieczestwa. Celem wychowania w ujciu Woronieckiego jest "wewntrzna sprawno, dziki ktrej postpowanie nasze nie tylko odpowiada wymaganiom moralnoci, ale jest w pewnym stopniu, przynajmniej w pewnych warunkach ycia, wolne od waha i zma ga wewntrznych" . Dlatego te koncepcj sprawnoci - cnt traktuje Woroniecki jako najwaniejsz dla zrozumienia procesw wychowania. Cnota jest wzgldnie trwaym usprawnieniem zarwno wadz podawczych woli i uczu, jak i intelektu, pozwalajcym do konywa zamierzone czyny szybko i skutecznie, a jednoczenie wiadomie i dobrowolnie. Cnota nie jest (mimo i bywa czsto z nim
36 37

"Konieczno tez nie jest wic czysto jzykowa ani osigalna wycznie dziki specjalnej wadzy poznawczej. Ma natomiast charakter analityczno-rzeczowy, po niewa podstaw jej jest konieczno stanu rzeczy ujta nieobalalnie dziki intuicji intelektualnej i skontrolowana jako analityczna za pomoc regu jzyka". S. Kami ski, Jak filozofowa? Studia z metodologii filozofii klasycznej, Lublin 1989, s. 286. J. Woroniecki, Wychowanie czowieka. Pisma wybrane, Krakw 1961, s. 33.
37

Aktualno filozofii wychowania Jacka Woronieckiego

41

mylona) nawykiem, ktry jest czynnoci odruchow pozbawion uczestnictwa woli i intelektu. Rozrnienie to jest tym waniejsze, e punktem wyjcia wielu zarzutw przeciw tak pojtemu wychowaniu jest utosamienie cnoty z wyuczonym nawykiem. Swoj koncepcj cnoty Woroniecki wywodzi z myli Stagiryty i Tomasza z Akwinu, lecz sytuuje j w odniesieniu do nurtw bardziej wspczesnych w "zotym rodku" midzy koncepcj beha wioraln, traktujc wszelkie zachowanie jako wyuczony odruchnawyk, a koncepcj Kanta sprowadzajcego wychowanie tylko do procesw intelektualnych - nabywania wiedzy o obowizkach mo ralnych. Odrzucajc kantyzm i behawioryzm jako rozwizania nie zadowalajce, Woroniecki uwaa je za rozwizania czstkowepartykularne, ktre "pochwyciwszy jak czstk prawdy nie widz jej wielu skadnikw i nie obejmuj jej w peni" , popeniajc tym samym bd pars pro toto. Wypracowana przez niego koncepcja cnoty jest jego zdaniem peniejsza, poniewa czy w sobie praw dziwe elementy obu tych systemw, nie uczestniczc jednak w ich bdach. Obie przytoczone doktryny zawieraj prawdziwe elementy, ktre Woroniecki chtnie "uwaa za swoje". W wypadku kantyzmu jest to nacisk na konieczno udziau wiadomoci we wszelkich czynach, jeli maj mie znaczenie moralne, w behawioryzmie za jest to zwrcenie uwagi na skuteczno i efektywno dziaania. Trzeba jednak mie na uwadze moliwo zdegenerowania si sprawnoci w nawyk, gdy spenimy jaki czyn czysto mechanicznie bez dostatecznej wiadomoci i jego zrozumienia. Lecz istnienie ta kiego niebezpieczestwa nie jest wystarczajcym uzasadnieniem utosamienia kadej sprawnoci z nawykiem.
3

Same sprawnoci s niezwykle zrnicowane: rnica zaley od tego, jakiej wadzy ludzkiej dotycz. Woroniecki wyrnia trzy grupy cnt-usprawnie: usprawnienia z dziedziny ycia fizjologicz nego, dalej grup sprawnoci poznawczych, ktra dzieli si na dwa dziay: teoretyczny (cnoty intelektualne) i praktyczny (cnoty tech niczne), ostatni za lecz najwaniejsz grup stanowi sprawnoci moralne - cnoty i wady. Poszczeglnym wadzom czowieka odpowiadaj uspraw niajce je cnoty kardynalne: "A wic usprawnieniem rozumu w poTene, Katolicko... , s. 8.

42

Stanisaw Gakowski

stpowaniu zajmuje si roztropno; usprawnieniem woli - sprawie dliwo; mstwo doskonali uczucia popdliwo-bojowe; a uczucia podliwe - umiarkowanie ". Woroniecki przestrzega jednak przed personifikowaniem poszczeglnych wadz czowieka, podkrelajc, e za kadym razem, gdy mwimy o dziaaniu intelektu, czy te wo l i , dziaa cay czowiek poprzez jedn ze swych wadz. Nie ma te jednak jednego "uniwersalnego wymiaru" kadej cnoty obowizuj cego wszystkich ludzi. Cnota zawsze jest "relacjonalna" i inaczej si przejawia w zalenoci od indywidualnych moliwoci oraz funkcji, jakie kady spenia w spoecznoci. Ciekawym spostrzeeniem rzucajcym by moe dodatkowe wiato na zagadnienie aktualnoci klasycznej teorii cnt jest, e o ile pojcie "cnota" jest obecnie tak rzadko uywane na gruncie filozofii, e przestao waciwie by zrozumiae, to funkcjonuje jednak we wspczesnej psychologii i socjologii termin o bardzo zblionym znaczeniu - "postawa". "Postaw pewnego czowieka wobec pewne go przedmiotu jest og wzgldnie staych dyspozycji do oceniania tego przedmiotu i emocjonalnego na reagowania oraz ewentualnie towarzyszcych tym emocjonalno-oceniajcym dyspozycjom wzgldnie trwaych przekona o naturze i waciwociach tego przedmiotu i wzgldnie trwaych dyspozycji do zachowania si wo bec tego przedmiotu ". Trudno mwi o tosamoci znaczeniowej poj funkcjonu jcych w rnych naukach i wyraonych w innych jzykach, warto jednak zwrci uwag na wyrane analogie. Tym bardziej, e niekt rzy autorzy przeciwstawiaj cnocie wanie pojcie postawy . Kla syczna definicja cnoty rwnie zawiera wszystkie trzy komponenty: wzgldn stao oceny tego samego przedmiotu (lub klasy przed miotw), podobne do niego ustosunkowanie emocjonalne, i skon no do takich samych reakcji w podobnych sytuacjach. Podobnie jak cnota postawa jest cech wzgldnie sta, tzn. uatwiajc i przy pieszajc decyzj, lecz jej do koca nie determinujc. Oczywicie s te pewne rnice. Najbardziej podstawow rnic pomidzy po39 40 41

M. A. Krpiec, U podstaw rozumienia kultury, Lublin 1991, s. 139. S. Nowak, Pojcie postawy w teoriach i stosowanych badaniach spoecznych, w: tene (red.), Teorie postaw, Warszawa 1973, s. 23. Por. np. J. Tischner, Mylenie wedug wartoci, Krakw 1982, s. 387; oraz tene, wiat ludzkiej nadziei. Wybr szkicw filozoficznych 1966-1975, Krakw 1992, s.31.
40 41

Aktualno filozofii wychowania Jacka Woronieckiego

43

staw, jako pojciem psychologicznym, a postaw jako cnot w sen sie, jaki nadaje temu pojciu filozofia klasyczna, jest oczywicie wymiar moralny. Cnota jest postaw nakierowan na realizacj do bra, natomiast postawa w znaczeniu psychologicznym jest moralnie obojtna. Cnota pozostaje wic pojciem dalej aktualnym w wielu dziedzinach wiedzy, aczkolwiek wymaga przedstawienia bardziej wspczesnego (w formie, nie w treci), by sta si bardziej zrozu miaym . Na ile koncepcja Jacka Woronieckiego jest jeszcze dzisiaj aktualna? Jego myl przewodnia o nierozerwalnym zwizku wycho wania i moralnoci, pedagogiki i etyki nic nie stracia na wanoci, mimo e rozwaania metodologiczne, za pomoc ktrych uzasadnia sw tez w pewnej mierze straciy na znaczeniu. Z perspektywy dnia dzisiejszego wida te wyranie we wspczesnej kulturze szkodliwe skutki prb ich rozdzielenia. Dlatego niezwykle wane jest, zarwno na paszczynie teoretycznej, jak i praktycznej podkrelanie nierozcznoci obu tych dziedzin. Aktualno myli O. Jacka Woronieckiego wynika nie tylko z wanoci, jak utrzymay stawiane przez niego tezy. Polega ona rwnie, a moe przede wszystkim na tym, e stanowi ona system otwarty, tzn. w ramach jego koncepcji mona rozwaa wszystkie problemy wane w dzisiejszych dyskusjach nad wychowaniem. W ramach systemu Woronieckiego mona mwi o rozwoju moralnym, podczas gdy prba wczenia tej tematyki np. do systemu Kanta spowodowaaby nieusuwalne sprzecznoci. Podobnie rzecz si ma np. z ide samorozwoju, ktra odgrywa wan rol w systemie Wo ronieckiego, za bezsensowna jest w ramach koncepcji behawioral nej. Myl O. Woronieckiego stanowi wic wane ogniwo peda gogia perennis - "pedagogiki wieczystej" pozwalajcej rozpatrywa dzisiejsze problemy na tle myli klasycznej.
42

Pewn tego rodzaju prb jest dzieo A. Maclntyre'a Dziedzictwo cnoty. Studium z teorii moralnoci. Warszawa 1996.