23 (o).

PEDAGOGICZNE KONCEPCJE ODPOWIEDZIALNOCI

Na gruncie pedagogiki problematyk odpowiedzialnoci sensu stricte zajmowao si niewielu autorw. Podejmowano zagadnienia moralnoci zawodu nauczycielskiego, bo przecie nauczyciel jest odpowiedzialny przed spoeczestwem za wyniki swej pracy wychowawczej (Deontologiczne problemy zawodu nauczycielskiego A. Molesztak, A.M. Tchorzewski, W. Wooszyn 1997). Mwiono rwnie o ksztatowaniu postawy odpowiedzialnoci uczniw w procesie wychowania moralnego. Analizowan tu problematyk rozpatrywano bd to w kategoriach celu wychowania, bd te wskazywano na odpowiedzialno, a zwaszcza odpowiedzialne dziaanie jako wan dyrektyw pedagogiczn (J. Dewey, 1934, B. Suchodolski, 1947, H. Muszyski, 1967, J. Legowicz, 1984). Odpowiedzialno jako pozytywna cecha osobowoci, zdaniem Franciszka Zawadzkiego podlega ksztaceniu w dziaalnoci pedagogicznej. Przedmiotem postaw odpowiedzialnych s wartoci moralne. Std ich realizacja jest postulatem wanym dla pedagogiki. Bogdan Suchodolski podj prb caociowego spojrzenia na kategorie odpowiedzialnoci ze strony pedagogiki. Nie ogranicza on swej refleksji tyko do warstwy aksjologicznej bd praktycystycznej, jak czynio to wielu badaczy. Proponuje ide wychowania, ktra czy dowiadczenie z twrczoci, nauk z yciem. Wychowanie to obejmuje caego czowieka w toku jego ycia. Odpowiedzialno jest kategori moraln i spoeczn. Uczestnictwo w yciu spoecznym ksztatuje tak postaw. Tylko szerokie zaangaowanie ludzi w ide wsplnego tworzenia przez wszystkich, warunkw ycia dla wszystkich, rozwija w nich poczucie odpowiedzialnoci za jednostkowy wkad w rozwj spoeczestwa. Jednym z podstawowych celw wychowania spoeczno moralnego jest ksztatowanie postawy odpowiedzialnoci. W przekonaniu B. Suchodolskiego kategoria odpowiedzialnoci zwizana jest nie tylko z przeszoci, ale rwnie z ksztatowaniem przyszoci. Ta za jest domen wyobrani. Odpowiedzialno dotyczy wszystkich ludzi i obejmuje ca osobowo traktowan jako niepodzieln cao funkcjonujc w pewnych warunkach spoecznych i przyrodniczych. Odpowiedzialne wychowanie odpowiedzialnego czowieka zakada konieczno jego wszechstronnego rozwoju, odwoywania si do rnych technik stymulacji. Suchodolski wyraa pogld, e twrcze wychowanie (rozumiane jako proces) do twrczoci (jako celu) dokonuje si w wielu paszczyznach dziaania instytucji wychowawczych. Przebiega ono w niezwykle zoonych warunkach. Istnieje wiele barier utrudniajcych pen realizacj procesu twrczego wychowania. W peni wiadomy tych utrudnie wychowawca ponosi odpowiedzialno za swych podopiecznych przed spoeczestwem. Jednoczenie ksztatuje on postawy odpowiedzialnoci u uczniw w trakcie realizacji programu twrczego wychowania. Stymulowanie twrczoci dokonuje si tu rwnoczenie z procesem stymulowania odpowiedzialnoci. Ludzko, pisze B. Suchodolski, musi rozwiza wiele problemw, ktre niesie ze sob rozwj cywilizacji technokratycznej, widoczny jest wzrost ekonomiczny, przyrost informacji, urzdze, ycie staje si atwiejsze, ale ludzie paca za te udogodnienia wysok cen. Zanikaj uczucia spoeczne, wiele osb yje w samotnoci i nie potrafi rozwiza samodzielnie drczcych ich problemw egzystencjalnych. Konsekwencja takiego stanu rzeczy jest wzrost liczby samobjstw i rnych form patologii spoecznych, anomia spoeczna i choroby psychiczne. Tym wyranie odczuwanym przez spoeczestwa zachodu trudnociom w osiganiu poczucia penego szczcia w yciu doczesnym maja sprosta nauki o czowieku, a zwaszcza psychologia. Dostarczaj one wiedzy o mechanizmach powstawania tych

problemw i sposobach ich przezwyciania. Stymulowanie twrczoci i odpowiedzialnoci w procesie wychowania wydaje si by jednym ze sposobw przygotowania ludzi do ycia w przyszym wiecie, std przed edukacja staj najpowaniejsze zadania w realizacji wielu celw spoecznych. Suchodolski podkrela przede wszystkim, ze w wychowaniu naley rozwija twrcze postawy i postawy odpowiedzialnoci w cigle zmieniajcej si rzeczywistoci. Problem ten jeszcze dobitniej wyrazia Krsytyna Osiska. W jej przekonaniu czowiek twrca to kto dorastajcy do odpowiedzialnoci, a nawet wicej tworzcy, ksztatujcy t odpowiedzialno na gorco, sytuacyjnie, dynamicznie. Kazimierz Sonicki traktuje odpowiedzialno jako pojcie okrelajce stosunek midzy sprawca a czynem. Odpowiedzialno zczona jest z norm moraln. Podmiot ma wiadomo tego, jakie wartoci s treci normy i dy do ich przestrzegania w yciu. Wychowanie jest tu rozumiane jako realizowanie idei dobra w wiadomoci wychowankw. Poznaj oni normy moralne oraz sankcje, ktre wypywaj z nieprzestrzegania tych norm. Odpowiedzialno ucznia obejmuje poczucie winy za niedopenienie obowizkw. Sonicki sdzi, e ucze ponosi odpowiedzialno za miejsce, w ktrym przebywa, za wypenianie powinnoci wypywajcych z kodeksu ucznia i przestrzenie norm moralnych. Jedn z propozycji praktycznego zastosowania idei ksztatowania odpowiedzialnoci w wychowaniu szkolnym jest koncepcja Kurt Tomaschey-skyego. Autor ten sdzi, e odpowiedzialno jest centralnym problemem moralnoci, kade bowiem zachowanie moralne wymaga odpowiedzialnej oceny i decyzji. Wychowanie ku odpowiedzialnoci jest podstawowym zadaniem wychowania moralnego. Tomaschevsky wyrnia trzy zakresy wychowania do odpowiedzialnoci, traktujc zarwno jego tre, jak i cel wychowania. Pierwszy z nich obejmuje stosunek odpowiedzialnoci, czyli stosunek spoeczny midzy interesami i wymaganiami spoeczestwa a interesami i zachowaniami konkretnych osb. Drugi to odpowiedzialne zachowanie kiedy jednostka lub grupa zobowizuje si do odpowiadania za skutki swoich czynw. Trzeci zakres obejmuje ksztatowanie wiadomoci odpowiedzialnoci rozumianej jako subiektywne odzwierciedlenie dwch poprzednich elementw. Wychowanie do odpowiedzialnoci obejmuje rne elementy stosunku odpowiedzialnoci: podmiot, zadania i funkcje, realizowane wartoci, motywy przyjcia odpowiedzialnoci, wiadomo skutkw oraz warunki przestrzegania odpowiedzialnoci. Kurt Tomaschevsky wyrni take kilka ogniw procesu wychowania ku odpowiedzialnoci. Realizuje si on przede wszystkim w toku wychowania moralnego, wychowania umysowego, zwaszcza za w trakcie progresywnego pokonywania trudnych sytuacji. Jednostka realizujc rne zadania, pogbia swoj wiedz, rozwija umiejtnoci, a take ksztatuje rne postawy do przedmiotu swej dziaalnoci. W procesie wychowania ucze moe ksztatowa sytuacje swojego ycia, rozumiane jako sytuacje obiektywne, jako zadania rozwijajce jego osobowo. W wychowaniu zwiksza si zakres odpowiedzialnoci jednostki, jeli stwarza si jej warunki do swobodnego dokonywania wyborw orientacji yciowych. Moe ona dokonywa czynu bd go zaniecha. Ponosi odpowiedzialno za to, co uczynia, i za to, e czego nie uczynia. Jeeli jednostka jest wiadoma tego, za co i przed odpowiada, jak warto realizuje, jak naley ocenia dane zachowanie, wwczas pisze autor wystpuje jedno procesu wychowania moralnego i wychowania do odpowiedzialnoci. Widza o odpowiedzialnoci zwizana jest take z poczuciem odpowiedzialnoci, z odpowiednim nastawieniem, postawami, motywacjami. Celem wychowania moralnego jest rozwj wiadomoci moralnej jednostki i jej poczucie zobowizania wobec innych osb. Koncepcja wychowania ku odpowiedzialnoci zaproponowana przez Kurta Tomaschevskyego stanowi prb przeniesienia zaoe teoretycznych na grunt dziaa edukacyjnych z dziemi. Wychowanie ku odpowiedzialnoci realizowano w toku nauczania,

wykorzystujc treci rnych przedmiotw szkolnych, spontaniczne sytuacje midzy uczniami oraz celowo dobierane metody wychowania w maej grupie spoecznej. Wychowanie ku odpowiedzialnoci jest esencj wychowania moralnego. W pedagogicznych koncepcjach odpowiedzialnoci akcentuje si, z jednej strony, utylitarny charakter tej kategorii (odpowiedzialne dziaanie to dziaanie przynoszce poytek zarwno jednostce, jak i wsplnocie), z drugiej za odpowiedzialno jako warto autoteliczn (celem wychowania jest uksztatowanie postawy odpowiedzialnoci czowieka). Znaczenie problematyki odpowiedzialnoci podkrela si take w Polsce w warunkach przemian ustrojowych i gospodarczych. Szczegowego znaczenia nabiera odpowiedzialno w edukacji. Jednym z wanych problemw pedagogicznych jest okrelenie wskanikw odpowiedzialnoci. Wychowanie jako proces dugotrway prowadzi do uksztatowania postawy odpowiedzialnoci. Jednak pozostaje znaczny obszar problematyki moralnej, ktra podlega analizie w toku zaj dydaktyczno wychowawczych i sama w sobie stanowi moe materia do budowania przez dziecko obrazu wiata spoecznego ustrukturowanego take wedug kryterium wartoci moralnych. Znajomo przejaww bycia odpowiedzialnym znacznie uatwia percepcj tego wiata. Ich okrelenie naley do wanych zada wychowania moralnego. Literatura: Grniewicz: Kategorie pedagogiczne.