RYZONTY HO

KINA

Joanna Wojnicka

DZIECI XX ZJAZDU
Film w kulturze sowieckiej lat 1956-1968
universitas

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji. Aby przeczyta ten tytu w penej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na ktrym mona naby niniejszy tytu w penej wersji. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania si jej od-sprzeday, zgodnie z regulaminem serwisu. Pena wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym E-ksiazka24.pl.

SPIS TRECI

Wstp

7 13

1. Odwilowy przeom

Stalinowskie preludium 13 Nadchodzi Chruszczow 21 Doktor ywago powrt rosyjskiego inteligenta Kino jako rezonans zmian 47 Przeom lat szedziesitych druga fala odwily

35 61 71

2. W krgu starych mitw i nowych idei

Mit Ameryki 80 Naukowa utopia 109 Rewolucja 135 Padziernik w odwilowym obiektywie Rosja. Rewolucja. Zamie 183

142

3. Cenzurowane kino

235

Dysydenci 235 Pocztek epoki Breniewa widmo restalinizacji 247 wity i historia Rusi. Przypadek Andrieja Rublowa 269 Dostojewski pisarz niewygodny. Przypadek Paskudnej historii 295 Kochonicy jak dysydenci? Przypadek Historii Asi Klaczynej, ktra kochaa, lecz za m nie wysza 315 Nowy spisek syjonistyczny. Przypadek Komisarza 333

4. Nowe kino

353

Hamlet jak lustro 353 Nowa Fala 377 Powrt komedii 420

Bibliograa Filmograa Indeks

461

437 451

WSTP

Ksika powicona jest kinu sowieckiemu lat 19561968. Dlaczego akurat ten okres i takie daty? Wybr roku 1956 jest jasny. W roku tym odby si XX Zjazd Komunistycznej Partii Zwizku Sowieckiego, na ktrym Nikita Chruszczow wygosi referat inicjujcy odwil. Sowiecka kultura wesza w okres zmian, o jakich przez ostatnie dwadziecia pi lat nie mogo by mowy. Do gosu doszo nowe pokolenie, modzi ludzie, ktrzy na pierwszy rzut oka wydawali si benecjentami tych zmian. Stali si ich symbolem. Odwil bya jednak okresem niejednoznacznym. Jej pierwsze symptomy pojawiy si ju w 1954 roku, w rok po mierci Stalina. Wwczas w krgach kulturalnych przede wszystkim literackich zaczto mielej wygasza postulaty odnowy. XX Zjazd umoliwi tego typu dziaania. Jednak przebieg wydarze, polityka Chruszczowa, opr wewntrznych frakcji w partii, wydarzenia midzynarodowe sprawiy, e sytuacja komplikowaa si na rne sposoby. Wewntrzna polityka Chruszczowa wyranie wida to na przykadzie kultury bya prb przewartociowania stalinowskiego dziedzictwa przy jednoczesnej rewitalizacji tradycyjnych komunistycznych mitw. To balansowanie pomidzy sowieck ortodoksj a dopuszczaniem do gosu nowoci okazao si jedn z najbardziej charakterystycznych cech epoki. Pierwszy etap odwily, lata pomidzy 1956 a 1961 rokiem by okresem umacniania wadzy Chruszczowa, jego zagranicznych sukcesw, czasami jak bymy dzisiaj powiedzieli wizerunkowych. Ten okres zosta w symboliczny sposb skonsolidowany wok czterdziestej rocznicy rewolucji, ktrej obchody zbiegy si z pocztkiem nowej epoki. Na przeomie lat pidziesitych i szedziesitych sytuacja zacza si bardziej na niekorzy Chruszczowa komplikowa.

Wstp

Polityczne ruchy przywdcy nie zawsze byy fortunne, relacje z innymi pastwami komunistycznymi wyglday rnie, a wydarzenia midzynarodowe co rusz groziy wybuchem nowego koniktu. Dochodziy do tego kopoty wewntrzne, zaamanie gospodarcze i ambicje innych czonkw politbiura. Wadza Chruszczowa zacza si chwia. W 1961 roku na XXII Zjedzie zdecydowa si on na kolejny krok w kierunku detronizacji stalinowskiego mitu. Ponownie ujawni stalinowskie zbrodnie i wyprowadzi zwoki Stalina z mauzoleum. w drugi etap odwily zakoczony zosta odsuniciem Chruszczowa od wadzy w 1964 roku i zwycistwem konserwatywnej, zachowawczej formacji, na ktrej czele stan Leonid Breniew. Dlaczego wic opisu odwilowego kina nie zakoczy wanie wtedy? Ot sprawa nie wyglda tak jednoznacznie. Wraz ze Zjazdem z 1956 roku do literatury weszo mode pokolenie, nazwane zgodnie z logik epoki pokoleniem dzieci XX Zjazdu. Andrzej Drawicz charakteryzuje je w ten sposb: Byli modzi. Weszli do literatury okrzykujc si wzajemnie, sprawdzajc w marszu wspobecno ssiadw. Mieli za sob niedojrzao wojenn; granica niewielu lecz decydujcych lat oddzielaa ich, urodzonych w latach trzydziestych, od prawie rwienikw, ktrzy, uniknwszy mierci, osignli wczesn duchow krystalizacj w wielkim piekle wojny. Oni poznali tylko panik cywilnego odwrotu, niepewno okupacji, gd i chd ewakuacji. Doroleli w niedobrym czasie, ale nie wiedzieli o tym1. W powyszym fragmencie Drawicz przypomina jeden z dwch najwaniejszych elementw ksztatujcych pokoleniow tosamo. Pokolenie dzieci XX Zjazdu to byli ludzie urodzeni w latach trzydziestych, ludzie, ktrzy wojn przeywali jako dzieci. Dorastali w latach czterdziestych, ale stawali si dorosymi ludmi ju w latach pidziesitych. Pocztek opoki Chruszczowa by dla nich wkroczeniem w dorose, wiadome ycie. Wanie ta generacja jej potrzeby, wiara, potem rozczarowania uksztatoway nastpne dziesiciolecie. Lata szedziesite jedna z najbardziej niezwykych dekad w historii Zwizku Sowieckiego intensywnoci ycia kulturalnego, rnorodnoci, pewnego typu entuzjazmem przypominaa troch lata dwudzieste z ich wzgldnym liberalizmem, wiar w wag bolszewickiego przeomu, idealizmem i politycznymi dwuznacznociami. Odwil wzbudzia nadzieje, modzi ludzie chcieli
A. Drawicz, Modzi doroli pisarze (moda proza lat szedzisitych), w: Zaproszenie do podry. Szkice o literaturze rosyjskiej XX wieku, Krakw 1974, s. 225.
1

Wstp

je realizowa i to oni stali si szybko oarami procesw jak si to mwi restalinizacyjnych, ktre rozpoczy si po roku 1965. Lata szedziesite XX wieku przyrwnywano te prawem analogii do podobnej dekady XIX wieku, okresu po mierci cara Mikoaja I, kiedy na intelektualnej scenie pojawio si mode, radykalne pokolenie domagajce si gbokich reform. Dlatego te owe dzieci XX Zjazdu, mode pokolenie wyrose na entuzjazmie i zudzeniach odwily, nazwano take prawem analogii szestidiesiatnikami2. Ostatecznym kresem epoki, symbolicznym krachem wszystkich, nawet nadwtlonych zudze by rok 1968 i wydarzenia w Pradze. Waciwie mona powiedzie dosadniej odwil zacza i skoczya si wojskow pacykacj: w 1956 roku w Budapeszcie i w 1968 roku na praskich ulicach. Dlatego wanie te daty najlepiej wyznaczaj ramy epoki. Nimi posuguj si te czsto rosyjscy historycy kina. Odwil bya nie tylko festiwalem zudze politycznych i fermentu kulturalnego. Bya te okresem rodzenia si ruchu dysydenckiego, rozpowszechniania drugiego obiegu, formowania kultury, ktra zacza istnie na dwch poziomach, czsto na siebie oddziaujcych ocjalnym i podziemnym. W sztuce drugiego obiegu nie chodzio tylko o mwienie prawdy na temat sowieckiej rzeczywistoci, ale te o prby nawizywania do klasycznej rosyjskiej literatury, sztuki i lozoi, odnawiania zapoznanych motyww, wskrzeszania zapomnianych treci. O autentyczny, czasem bardzo trudny dialog, ktry wykrzywiana, zideologizowana kultura ocjalna wypaczya. Symbolem tego procesu okazaa si pod koniec lat pidziesitych powie Borysa Pasternaka Doktor ywago. Jak na tym tle wypadao kino? Zjazd 1956 roku zmieni rzecz jasna sytuacj w kinematograi. Nie tylko pod wzgldem organizacji, take, a moe przede wszystkim, pod wzgldem generacyjnym. W okresie odwily pojawiaj si dwa pokolenia, dwie fale debiutw. Pierwsza nastpuje w okolicach 1956 roku. Wwczas debiutuj Grigorij Czuchraj, Marlen Chucyjew, Aleksandr Aow i Wadimir Naumow, Lew Kulidanow, Feliks Mironer, Wadimir Skujbin (a take co warto doda dla porzdku wybitni twrcy z innych republik, Siergiej Paradanow czy Tengiz Abuadze). Byli to artyci urodzeni jesz2 Nie ma w jzyku polskim dobrego tumaczenia tego terminu. Uywa si czasem cho rzadko polskiego odpowiednika szedziesitnicy. Jednak brzmi on kulawo i jest raczej niefortunny. Z tego wzgldu, korzystajc te ze zwyczaju, jaki panuje w polskiej rusycystyce, pozostan przy rosyjskim brzmieniu sowa.

10

Wstp

cze w latach dwudziestych, czasami majcy za sob jak Czuchraj i Aow dowiadczenie onierskie. Koczyli szko lmow w okresie stalinowskim; w momencie, kiedy odbywa si XX Zjazd, byli ju dorosymi ludmi. Ale to oni przeamywali schematy stalinowskiego kina, oni czsto przygotowywali grunt dla kolejnych reyserw, ktrzy pojawili si w kinematograi w pierwszej poowie lat szedziesitych, czsto okoo roku 1965. W tej drugiej, pniejszej fali debiutantw znaleli si Andriej Tarkowski, Andriej Michakow-Konczaowski, Wasilij Szukszyn, Gleb Panow, Larysa Szepitko, Aleksandr Askoldow, Aleksiej German. Byo to pokolenie niezwykle ciekawe; najwybitniejsze obok awangardy lat dwudziestych pokolenie w historii sowieckiej kinematograi. Ci bardzo modzi wwczas artyci generacyjnie zblieni do pisarzy-szestidiesiatnikw nadadz ton sowieckiemu kinu w latach siedemdziesitych, waciwie w caej epoce breniewowskiej, oka si wtedy autorami jego najwikszych sukcesw. Kiedy zaczynali karier, ich lmy pady oar zmiany politycznego kursu. Niektrym utrudniano dalsz prac, niektrym cakowicie j uniemoliwiono. Mimo to udao im si zmieni oblicze estetyczne sowieckiego kina. I to wanie oni na tyle, na ile pozwalay ramy systemu stawali si autorami w tym znaczeniu, w jakim pojcie to funkcjonuje na gruncie myli lmowej. Oczywicie kina odwilowego nie ksztatowali tylko debiutanci. W latach pidziesitych i szedziesitych aktywnymi twrcami byli cigle artyci starszego pokolenia, ktrzy jak Siergiej Jutkiewicz, Grigorij Kozincew i Michai Kaatozow debiutowali jeszcze w latach dwudziestych, albo jak Michai Romm i Josif Chejc w latach trzydziestych. Ich prace bardzo czsto wyznaczay poziom tego kina, wprowadzay nowoci, przeamyway strywializowane schematy, ktre zreszt oni sami kiedy wprowadzali. Niektrzy z nich, na przykad Kaatozow, stali si wrcz symbolem odwily, utosamiani czsto zbyt czsto z jej atmosfer i postulatami. Poza tym, o czym nie naley zapomina, wanie reyserzy starszego pokolenia byli wtedy w kinematograi najwaniejsi. To oni zajmowali stanowiska, szefowali wytwrniom, wykadali w szkole lmowej. To w ich cieniu rozwijaa si kariera modych. Dlatego lmw, ktre wwczas nakrcili a byy to czsto dziea wane nie moe w panoramie kina odwilowego zabrakn. Przedstawiana czytelnikowi ksika nie jest jednak klasyczn rozpraw historyczno-lmow. Nie opisuj dziejw sowieckiego lmu poprzez daty, biograe twrcw, premiery pokazywane w porzdku chronologicznym z uwzgldnieniem politycznego czy kulturowego

Wstp

11

kontekstu (cho i to mam nadziej czytelnik w niej znajdzie). Interesowao mnie sowieckie kino jako produkt kultury od dziesicioleci poddanej ideologicznemu, totalitarnemu sterowaniu. Ale te nie jest to ksika oparta na analizie politycznej. Sowiecki komunizm (podobnie jak nazizm) ksztatowa si poprzez idee, lecz take kulturowe mity majce swoj genez w tradycji, w intelektualnym klimacie przeomu wiekw. rda sowieckiego komunizmu jako czci europejskiego dowiadczenia mieszcz si w owieceniowych, racjonalistycznych utopiach. Jednake jako wyjtkowe dowiadczenie rosyjskie wyrasta on z wieku dziewitnastego, z gorczkowej debaty intelektualnej, z rosyjskiej idei jakby powiedzia Mikoaj Bierdiajew. To tam naley rozpocz poszukiwania. Ale przecie kino stwierdzi kto byo rezonatorem tego, co wok, odzwierciedlao problemy i mody najblisze. XIX wiek nie jest nam potrzebny do jego zrozumienia. Zapewne. Ale eby waciwie poj to, co pokazuj reyserzy, naley czsto spojrze na ich twrczo w kontekcie znacznie szerszym ni wyznaczany przez ramy konkretnej epoki. I wanie to staraam si zrobi. Kino odwilowe jest wdzicznym materiaem do tego rodzaju bada. Byo ono poddane ideologicznemu cinieniu, obracao si w krgu wysuonych sowieckich mitw. Jednoczenie starao si te mity oywi, czasem zrewidowa, czsto stawia pytania, ktrych wczeniej nie stawiano o warto tych mitw, ich ywotno; nierzadko a bya to cecha debiutw lat szedziesitych przywrci im powag, a nawet tragizm. To dziki pokoleniu szestidiesiatnikw w lmie wida to bardzo dobrze dziki jego nieco romantycznemu idealizmowi sztuka inspirujca si rewolucj wydawaa swoje ostatnie tchnienie. Potem, w nastpnej dekadzie, zwanej jake susznie epok zastoju, ujawni si ju tylko jej powolny uwid. Ksika ma wic charakter historyczny, ale rwnie kulturowy. Interesoway mnie zwizki kina z literatur, z sowieck histori, a przede wszystkim mitologi, o ktrej zbyt rzadko si pamita. Z bogatego dorobku sowieckiego kina tamtych lat wybraam wic lmy, ktre wydaway mi si najlepsz ilustracj analizowanych zagadnie. S to czsto lmy w Polsce mniej znane ni takie hity odwily, jak Lec urawie i Ballada o onierzu. Ksika skada si z czterech czci. Pierwsza, wstpna, rysuje historyczny kontekst epoki, wprowadza te podstawowe zagadnienia rozwijane w nastpnych czciach. Druga powicona jest analizie wanych sowieckich mitw, majcych pocztki jeszcze w latach dwudziestych, a take ich lmowym reminiscencjom. Trzecia dotyczy cenzury opisuj w niej cztery sawne, w pewien sposb symboliczne

12

Wstp

dla lat szedziesitych lmy, ktre zostay przez cenzur zatrzymane. Czwarta cz powicona zostaa specycznej sowieckiej odmianie Nowej Fali; lmom, w ktrych portret modego pokolenia by najoryginalniejszy, najbardziej wyrazisty i artystycznie najciekawszy. Moja praca zawdzicza oczywicie bardzo wiele rosyjskim autorom i badaczom kina. Ich prace rozpoczte jeszcze w latach dziewidziesitych reinterpretacje, nowe odczytania klasycznych lmw, rwnie ich badania archiwalne byy dla mnie wielk inspiracj, chocia swoj ksik adresuj przede wszystkim do polskiego czytelnika, zdajc sobie spraw, e spora cz lmw, o ktrych pisz, to dziea zapomniane, czasami sabo albo w ogle nieznane, wymagajce wprowadzenia i zarysowania odpowiedniego kontekstu. Praca dotyczy jednak wycznie kina rosyjskiego. Co to oznacza? Problem z sowieckim kinem jest skomplikowany. Stwierdzenie, e chodzi o lmy nakrcone w wytwrniach Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, nie jest precyzyjne. Wytwrnie w Odessie czy Jacie, w ktrych te powstaway interesujce nas lmy (nie mwic o wytwrni w Kijowie), leay na terenie republiki ukraiskiej. Z kolei opinia, e mwimy o lmach nakrconych wycznie przez Rosjan, cakowicie mijaaby si z prawd. Co najmniej kilkoro z wymienianych w pracy twrcw nie byo Rosjanami. Na przykad Michai Kaatozow, Marlen Chucyjew, Gieorgij Danielija byli Gruzinami. Larysa Szepitko Ukraink. A jednak odwoywanie si do koncepcji rosyjskiego kina (oczywicie w obrbie kinematograi sowieckiej) ma sens. Byo to bowiem kino stworzone w ramach rosyjskiej kultury, czerpice nierzadko z rosyjskiej tradycji, nawet jeli chodzio o jej bolszewick, sowieck odson. W okresie odwily nastpio oywienie kinematograi innych republik, zaczy si one emancypowa, czsto tworzc co, co moglibymy nazwa szkoami narodowymi. Bardzo interesujce utwory pojawiay si wwczas w kinie ukraiskim, gruziskim, litewskim, zacza si formowa kinematograa kirgiska. Jednak analiza tych problemw wymaga odrbnych, bardzo rozlegych bada, ktrych rezultatem byaby zupenie inna opowie. Miaaby ona inn dynamik i swj wasny, bardzo odlegy od rosyjskiego koloryt.

1. Odwilowy przeom

Stalinowskie preludium
Okres stalinowski, w ktrym nastpi cakowity regres kultury, zbyt czsto traktowany jest jako jednorodny, a represje polityczne przysaniaj susznie wiele zoonych zjawisk. Relacje Stalina ze sztuk i artystami byy przedmiotem wielu studiw. Nader czsto w powszechnej wiadomoci Stalin funkcjonuje jako tpy dyktator, gruziski parweniusz, morderca, ktrego zainteresowanie sztuk byo tyle nike, co prostackie. Taki obraz rysuje si zwaszcza w zestawieniu z bolszewick inteligencj lat dwudziestych: unaczarskim, Trockim, Bogdanowem, Bucharinem etc. Wprawdzie wszyscy wymienieni przewyszali Stalina pod wzgldem wyksztacenia, znajomoci zachodnioeuropejskiego marksizmu, obycia w kulturze, ale nie jest prawd, e pogrom sztuki w latach trzydziestych i czterdziestych by wycznie rezultatem zbrodniczych zapdw prymitywnego satrapy. Po pierwsze, polityka kulturalna zacza zmierza ku cakowitemu podporzdkowaniu ideologii jeszcze w latach dwudziestych. W okresie NEP-u1, a wic w latach 19211929, sztuka, zwasz1 NEP Nowa Polityka Ekonomiczna, przyjta w 1921 roku. Zaoenia NEP-u, ktrego gwnym ideologiem by Nikoaj Bucharin, sformuowano pod presj katastrofalnej sytuacji gospodarczej, w jakiej Rosja znalaza si po wojnie domowej (jednym z najbardziej tragicznych jej skutkw by gd o rozmiarach, jakich nie znaa nowoytna Europa). Ta polityka zakadaa czciowe przywrcenie wasnoci prywatnej, zwaszcza drobnego rzemiosa. NEP skoczy si w 1929 roku, kiedy Stalin przyj zaoenia pierwszego planu picioletniego i powrci do pomysu kolektywizacji wsi.

14

1. Odwilowy przeom

cza awangardowa, przeywaa intensywny rozwj, jednak w drugiej poowie dekady coraz goniejsze stay si nawoywania o wzmocnienie partyjnej kontroli nad yciem artystycznym. Dziao si to w cieniu polemik, a waciwie wewntrzpartyjnych rozgrywek. Oczywicie, w porwnaniu z okresem stalinowskim NEP moe si wydawa oaz wolnoci, wizao si to jednak nie z tyle z pobaliwym stanowiskiem wadzy, ile z niejednorodnoci bolszewickiej polityki i samej partii, w ktrej walczyy ze sob rne frakcje. Sprawiao to, e ycie kulturalne w duej czci rozwijao si poza kontrol partii i jej ideologw. Po drugie Stalin doskonale zdawa sobie spraw z polityki kulturalnej, jak prowadzi. Jeszcze z seminaryjnych czasw w Tyisie ywi cze dla klasycznej literatury rosyjskiej, ale rol artystw postrzega jako cakowicie sualcz. Soomon Wokow, autor ksiki o Dymitrze Szostakowiczu charakteryzuje Stalina jako kontynuatora pewnych postaw wpisanych w istot carskiego samodzierawia2. Jako przykad skomplikowanych stosunkw midzy artyst i wadz Wokow analizuje relacj Mikoaja I i Aleksandra Puszkina. Mikoaj, pogromca dekabrystw, odwoa poet z upokarzajcego wygnania. Doszo wwczas do rozmowy, podczas ktrej nowy car uzyska od Puszkina zapewnienie lojalnoci. Jak wygldaa? Nie wiemy. Jej rezultatem by jednak dwuznaczny zwizek pomidzy samodzierawc a wielkim poet, upokarzajcy dla tego ostatniego. Wanie t relacj czyni Wokow punktem wyjcia swojej analizy. Podobiestwo idei i problematyki z dziedziny kultury z czasw Mikoaja I i Stalina wci od nowa nas zaskakuje. Stalina szczeglnie interesoway stosunki cesarza i Puszkina. Gust literacki Stalina uksztatowa si podczas nauki w tyiskim seminarium w kocu XIX wieku. Wanie w tym okresie w sferach rzdzcych ostatecznie uznano Puszkina za najznakomitszego narodowego poet. Jego utwory znalazy si w programach szk i uczelni3. Puszkin opisa upokarzajc rol si przywizanego do dworu proJakkolwiek teza, e pewne cechy rosyjskiego komunizmu, a potem sowieckiego pastwa, byy wywiedzione z carskiego, wschodniego modelu wadzy ma swoich zwolennikw (w Polsce nalea do nich m.in. wybitny sowietolog Jan Kucharzewski), to myl Wokowa nie siga tak daleko. Pokazuje on jak Stalin przejmowa niektre formy rzdzenia od sawnych carw: Iwana Gronego, Piotra Wielkiego, a przede wszystkim Mikoaja I. Wedug Wokowa wanie Mikoaj I, ktrego despotyczne rzdy przypaday na lata 18251855, by dla Stalina wzorem. 3 S. Wokow, Szostakowicz i Stalin, prze. M. Putrament, Warszawa 2006, s. 28.
2

1. Odwilowy przeom

15

roka w Borysie Godunowie, by moe jak sugeruje Wokow widzc si w masce jurodiwego oraz kronikarza mnicha Pimena. Upokarzajca rola carskiego trefnisia, zmuszonego rozkazami do lojalnoci, a czsto wiadomego dramatw historii, staa si wzorcem, jaki Stalin narzuci albo chcia narzuci artystom. Biograe wielu z nich: Buhakowa, Zoszczenki, Babla, Meyerholda, Szostakowicza, take Eisensteina, mog o tym wiadczy. Bo Stalin ceni sztuk jako narzdzie propagandy, ale twrcw chcia trzyma na krtkiej smyczy, czasami stosujc metod kija i marchewki. Czciej jednak posugujc si knutem. Sztuka czasw stalinowskich ewoluowaa od socrealizmu, ktrego postulaty przyjto na zaoycielskim zjedzie Zwizku Pisarzy Radzieckich w 1934 roku po antykosmopolityczno i pseudonacjonalizm powojennego okresu danowszczyzny. Lata pomidzy 1945 a 1953 rokiem byy rwnie ponure jak kulminacja wielkiego terroru pod koniec lat trzydziestych, kiedy po rozprawieniu si z ekip bolszewikw Stalin przystpi do czystki w rodowiskach artystycznych. Na przeomie lat czterdziestych i pidziesitych pseudonacjonalistyczny dyskurs osign szczyt. Zainicjowany w drugiej poowie lat trzydziestych, w cieniu antyniemieckiej przynajmniej ocjalnie polityki, pozwoli po raz pierwszy od rewolucji odwoa si do imperialistycznej przeszoci carskiej Rosji. Stao si tak dlatego, e Stalin potrzebowa propagandowego wspornika dla swojej koncepcji komunistycznego imperium. Sowiecka kultura rozwijaa si zatem dwutorowo: z jednej strony socrealizm kreujcy mit czowieka pracy, z drugiej kamliwy nacjonalizm, poparty bolszewickim szowinizmem. W drugiej poowie 1937 r. Biuro Polityczne rozszerzyo terror na zbiorowoci etniczne. Dla bolszewikw bowiem wrg przynalea nie tylko do klasy, lecz take do narodu pisze Jrg Baberowski4. Poddani odzwierciedlali jedynie narodowe obsesje wniesione przez czoowych bolszewikw do spoeczestwa imperium. Stalin, Mikojan, Ordonikidze, Kaganowicz, Jeow i inni czonkowie cisego kierownictwa albo sami byli przedstawicielami mniejszoci etnicznych, albo wyrastali na wieloetnicznych obrzeach Cesarstwa rosyjskiego5. Susznie Baberowski zauwaa, e ta nacjonalistyczna obsesja nie byaby zrozumiaa dla bolszewikw pokroju Lenina czy Bucharina. Ci bowiem wywodzili si z krgw tradycyjnych marksistowskich inteJ. Baberowski, Czerwony terror. Historia stalinizmu, prze. J. Antkowiak, Warszawa 2008, s. 151. 5 Tame, s. 152.
4

16

1. Odwilowy przeom

ligentw i prometejski mit klasy robotniczej by dla nich podstawow kategori. Czerwony terror lat dwudziestych skierowany by przede wszystkim przeciwko wrogom rewolucji; pojcie to byo jednak niezwykle pojemne i pozwalao na szerokie jeli mona tak powiedzie zastosowanie. Do kryterium narodowego nie odwoywano si jawnie (cho mona byo si powoa co bolszewicy chtnie czynili na kryterium wyznaniowe, czsto czce si z przynalenoci narodow). Zlikwidowanie caratu, budowanie pastwa robotnikw i chopw byo sprzeczne z tendencjami narodowociowymi, bowiem proletariacka midzynarodwka musiaa istnie ponad podziaami pastwowymi. Stalinowski aparat prdko zwerykowa te pomysy. Tradycja marksistowska zakadaa rozprzestrzenienie rewolucji na kraje Europy Zachodniej. Jej zwycistwo miao by zwycistwem socjalizmu, w wyniku ktrego powstayby pastwa oparte na nowym ustroju. Po dokonaniu przewrotu we wasnym kraju bolszewicy prbowali eksportowa w pomys na Zachd, znajdujc u niektrych rodowisk akceptacj. Jednak ostatecznie ponieli klsk. Zmusio ich to do werykacji stanowiska, cho w onie samej partii pogldy na ten temat byy rozbiene. Jedna z linii podziau przebiegaa midzy Stalinem a Trockim. Stalin by zwolennikiem budowy komunistycznego pastwa-imperium, Trocki chcia rewolucji o zasigu midzynarodowym. Rozwj wydarze pokaza, ktra koncepcja zwyciya. Czystki z koca lat trzydziestych miay na celu usunicie politycznych przeciwnikw, potem usunicie wszystkich, ktrzy si z tymi przeciwnikami mogli kojarzy, a w kocu eliminacj (czy to zyczn, czy przez zamknicie w obozach) tych, ktrych zaliczono do wrogw pastwa w jego obecnym, stalinowskim ksztacie. A take zlikwidowania kadego, najdrobniejszego nawet przejawu myli marksistowskiej odmiennej od ocjalnej wykadni. Ujednoliceniu interpretacji marksizmu, a przy okazji ujednoliceniu historii samej rewolucji, suy mia skodykowany program. By nim Krtki kurs historii WKP(b) wydany w 1938 roku. Sprokurowany pod dyktando Stalina sta si na wiele lat ideologiczn bibli publikowan w nakadach, o jakich nie marzyli zachodni wydawcy. Krtki kurs wykadano wszdzie. Od szk po zjazdy partyjne. By spisem kamstw i oszczerstw dotyczcych nie tylko marksizmu, ale przede wszystkim wydarze historycznych. Pokazywa dzieje rewolucji w dostosowanym do nowych potrzeb wietle. Stalin, jakby nie byo, wykacza Krtki kurs dokadnie wtedy,

1. Odwilowy przeom

17

kiedy wykacza Bucharina napisa zwile Martin Malia6. Mona postawi pytanie: czy wspominanie tego jak go nazwa Leszek Koakowski podrcznika sfaszowanej pamici i rozdwojonej rzeczywistoci7 jest w kontekcie kultury (lmowej) zasadne? Jak najbardziej, gdy wytyczne znajdoway si wanie tam. Krtki kurs ustanowi nie tylko cay schemat bolszewickiej mitologii, cznie z kultem Lenina i Stalina, ale take zrytualizowane elementy tego kultu: wiadomo byo od tej pory, e w omawianiu wszystkich zagadnie, o jakich ksika traktuje, partyjni pisarze, historycy i propagandyci nie mog odstpi od adnej formuy kanonizowanej i obowizani s powtarza literalnie wszystkie wyraenia dziea. Krtki kurs nie by po prostu ksik pen faszw, ale potn instytucj spoeczn: jednym z najwaniejszych instrumentw, za pomoc ktrych partia miaa sprawowa wadz nad umysami i niszczy zarwno mylenie krytyczne, jak pami spoeczestwa o wasnej przeszoci8 pisze Koakowski. Zatem wszystko, co realizowano w jakiejkolwiek dziedzinie, musiao mie to stalinowskie imprimatur. W sowieckim kinie druga poowa lat trzydziestych to, mwic z grubsza, splot rewolucyjnej apologetyki z tematyk narodow. Okoo 1937 roku, z okazji dwudziestej rocznicy rewolucji, zainicjowano kult Lenina (Czowiek z karabinem, 1938, Siergieja Jutkiewicza, Lenin w padzierniku, 1937 oraz Lenin w 1918 roku, 1938, Michaia Romma). Zaraz potem na ekrany zaczy traa lmy historyczne (Piotr I, 1937, Wadimira Pietrowa; Aleksander Newski, 1938, Siergieja Eisensteina; Minin i Poarski, 1939, oraz Suworow, 1941, oba w reyserii Wsiewooda Pudowkina). Histori pisano na nowo, a nabraa ona cech monstrualnej hybrydy nacjonalizmu i marksizmu. () Dogmat ortodoksyjnego marksizmu o walce klas zostaje sprytnie powizany z dogmatem ortodoksyjnego nacjonalizmu9. Pseudonacjonalistyczny dyskurs pogbia wojna. Utrwaliy go te czasy powojenne, rozdymajc kult Stalina do monstrualnych rozmiarw i czynic go bohaterem lmowym10. Symptomatyczne, e z ekranw
6 M. Malia, Sowiecka tragedia: historia komunistycznego imperium rosyjskiego 19171991, prze. M. Haas, E. Wyzner, Warszawa 1998, s. 301. 7 L. Koakowski, Gwne nurty marksizmu. Cz III Rozkad, Pozna [2001], s. 117. 8 Tame, s. 114. 9 M. Heller, A. Niekricz, Utopia u wadzy. Historia Zwizku Sowieckiego, t. 1, prze. A. Mietkowski, Warszawa 1985, s. 243. 10 To bawochwalcze uwielbienie rozprzestrzenio si w latach trzydziestych wrd zachodnich intelektualistw. Glorykujce sdy o Stalinie i sowieckich

18

1. Odwilowy przeom

znikn wtedy Lenin. Lata czterdzieste pogbiy polityk walki ze wiatem zachodnim. Rozptano tak zwan antykosmopolityczn nagonk, dziki ktrej systematycznie niszczono poczucie jakiejkolwiek wizi z Zachodem. Dowodzono nie tylko, e rosyjska kultura bya jedyna i niepowtarzalna. Wybitna i niemajca sobie rwnych bya sowiecka nauka, gospodarka etc. Antykosmopolityczna nagonka zastpia nagonk antyformalistyczn z lat trzydziestych. Pod obstrzaem znaleli si kompozytorzy Dymitr Szostakowicz i Siergiej Prokoew, wielka poetka Anna Achmatowa czy oszczdzany dotd Michai Zoszczenko. Do chru doczyli serwilistyczni pismacy. Ale i oni miewali kopoty. Aleksandrowi Fadiejewowi zarzucono, e w jego powieci Moda Gwardia (w 1948 roku przeniesionej na ekran przez Siergieja Gierasimowa) modzi komsomolcy zorganizowali na Ukrainie obron przeciwko Niemcom bez pomocy Armii Czerwonej, ktrej znaczenie zostao tym samym umniejszone. Kapanii antykosmopolitycznej towarzyszya nagonka antysemicka wydawa by si mogo rzecz niewyobraalna tu po zakoczeniu wojny. Bya ona czci szerszego planu zniszczenia mniejszoci narodowych, szykanowanych czsto pod zarzutem kolaboracji z hitlerowcami. Jeszcze w 1941 roku zlikwidowano Autonomiczn Republik Nadwoask zamieszka od XVIII wieku przez zruszczonych Niemcw. Mieszkacw w brutalny sposb przesiedlono. Pod koniec wojny podobny los spotka krymskich Tatarw, a take niektre narody kaukaskie. Kampania antysemicka miaa jednak charakter bezprecedensowy, bo zostaa po czci skierowana przeciwko rodowiskom artystycznym oraz inteligenckim. Jej ponurym zwieczeniem bya sprawa kremlowskich lekarzy, przeciw ktrym spreparowano oskarenie o mordowanie pacjentw, m.in. zabicie Andrieja danowa. Wikszo oskaronych bya ydowskiego pochodzenia. Sprawa zacza si na pocztku 1953 roku. 5 marca tego roku Stalin zmar.

czystkach wypowiadali m.in. Louis Aragon, Henri Barbusse, Romain Rolland, Jean-Paul Sartre, surrealista Paul luard autor napisanej w 1951(!) roku ody na cze Stalina. W samym Zwizku Sowieckim, gdzie skrycie pogardzano zachodnioeuropejskimi poputczikami nazywano miujcego komunizm Sartrea kapitalistyczn hien i nie wydawano. Tym wiksze uznanie wzbudza tekst A. Bazina Mit Stalina, w ktrym znakomity krytyk prbuje co prawda nie zbyt przekonujco dystansowa si do sowieckich apologii; por. przekad T. Szczepaskiego, Film na wiecie 1990, nr 374, s. 4758.

1. Odwilowy przeom

19

Jaki by lmowy bilans tego okresu? Maja Turowska w szkicu Kino epoki totalitarnej analizuje podobiestwa pomidzy kinematogra nazistowsk a stalinowsk (po czci take faszystowsk we Woszech, cho w mniejszym zakresie). Stwierdza trafnie, e system totalitarny konstruuje swj ideologiczny szkielet na podobiestwo systemu mitologicznego lub sakralnego. Na ten mitopodobny obraz skadaj si: mit wodza, fhrera-boga; mit bohatera; mit modej oary; mit korzeni narodowych; mit kolektywnej jednoci; mit zdrajcy; mit odkupieczy; mit wroga11. Uywajc takiej typologii, mona przeanalizowa kinematogra stalinowsk w jej gwnych odsonach. W cigu dwudziestu lat rne mity wysuway si na plan pierwszy, ale ich obecno wida w wielu lmach realizowanych przez obie dekady. W pierwszej poowie lat trzydziestych zaznacza si wyranie mit bohatera (Czapajew, 1934, Braci Wasiljeww), take mit modej oary (Bezdomni, 1931, Nikoaja Ekka, nieukoczone ki bieyskie, 19351936, Siergieja Eisensteina); pod koniec lat trzydziestych mit wroga, ale te zdrajcy, rwnie mit narodowych korzeni (Aleksander Newski Eisensteina; Wielki obywatel, 1939, Fridricha Ermlera); w czasie wojny mit bohatera (Ona broni ojczyzny, 1943, Ermlera; Tcza, 1943, Marka Donskiego), w drugiej poowie lat czterdziestych mit wodza oraz znowu mit narodowych korzeni (Przysiga, Upadek Berlina, Niezapomniany rok 1919 wszystkie autorstwa Michaia Cziaurelego; Czarodziej Glinka, 1952, Grigorija Aleksandrowa; Musorgski, 1950, Grigorija Roszala). Wybierane przez lmowcw (a raczej narzucane im) tematy doskonale realizoway idee Stalina, ktry nie ufa literatom (z wyjtkiem tych cakiem sualczych12), ale wiedzia, jak wykorzysta lmowcw. Tym bardziej, e lmy lubi i chtnie oglda. W salce kinowej na Kremlu urzdza nawet projekcje, na ktre zaprasza wybracw (po wojnie bywa wrd nich Bolesaw Bierut). Pokazy trway do pnych godzin nocnych. Kino suyo jako propagandowa tuba; od dawna wiadomo, e doskonale si do tego nadaje. Propagand lmow stworzyli sowieccy awangardzici. W adnym innym kraju nie wykorzystywano w takim stopniu
M. Turowskaja, Kino totalitarnoj epochi, w: Kino: politika i ludi. 30-e gody, red. L. Mamatowa, Moskwa 1995, s. 27. 12 Chocia i tu bywao rnie. Wida to na przykadzie usunego w latach trzydziestych Gorkiego, ktry chwali, co mg, popiera kolektywizacj i budow Kanau Biaomorskiego, wspiera swoim autorytetem socrealizm, a Stalin i tak go usun (okolicznoci mierci Gorkiego w 1936 roku s do tajemnicze, wiele wskazuje jednak na to, e zosta otruty).
11

20

1. Odwilowy przeom

kina do celw politycznych. Dopiero sowieccy artyci pokazali, jak tworzy realn propagand, zachowujc przy tym najwyszy poziom artystyczny. Stalina nie obchodziy estetyczne zdobycze awangardy, ale dziki niej jeszcze w latach dwudziestych pozna polityczne moliwoci kina. Najlepszym dowodem na to jest fakt, e uczyni siebie samego bohaterem lmowym. Losy kultury stalinowskiej ukadaj si w trzy etapy. Pierwszy to dekada lat trzydziestych, ktr okreli mona faz ksztatowania: dochodzi do cakowitego podporzdkowania artystw, zostaje wprowadzony socrealizm (w 1934 roku na zjedzie pisarzy; w 1935 zaoenia socrealizmu przyjmuj lmowcy), tworz si jego gwne zaoenia. Etap drugi to wojna. Wwczas paradoksalnie ptla wok artystw nieco si rozlunia. Stalin zewszd potrzebowa pomocy, bowiem sytuacja po ataku Hitlera bya katastrofalna. Spitrzono wic nacjonalistyczn retoryk, uzupeniajc j o akcenty religijne (posuono si nawet cerkwi, ktr komunici chwilowo przestali szykanowa). Sztuk t dawn i wspczesn wykorzystano do podnoszenia sabego morale armii i podgrzewania patriotycznego nastroju13. Do ask wrcili szykanowani uprzednio twrcy, a ich utwory zaczy dociera do odbiorcw. I wreszcie etap trzeci lata pomidzy 1945 a 1953 rokiem to czas cakowitej izolacji, rozprzestrzenianej ksenofobii, paraliu ycia kulturalnego przy jednoczesnym rozdciu kultu jednostki. Te trzy etapy doprowadziy do stanu, ktry z punktu widzenia ywotnoci kultury by katastrofalny, a take do cakowitego zerwania cznoci z tradycj. Taka teza wydawa si moe paradoksalna, wszak we wszystkich dziedzinach sztuki dziewitnastowiecznych klasykw stawiano teraz (tzn. w czasach stalinowskich przyp. J.W.) jako wzr do naladowania. Wspczeni pisarze, jak Achmatowa, nie mogli znale wydawcy, ale zbiorowe wydanie dzie Puszkina, Turgieniewa, Czechowa i Tostoja (cho Dostojewskiego ju nie) publikowano w milionach egzemplarzy, aby zaspokoi popyt ze strony nowych rzesz czytelnikw14. Na czoowego pisarza epoki pasowa13 askawo Stalina wobec rodowisk twrczych widoczna bya w wielu decyzjach, na przykad w rozkazie ewakuacji wytwrni lmowych w gb Zwizku Sowieckiego. Z oblonego, a przecie nienawidzonego przez siebie Leningradu, Stalin nakaza ewakuowa wielu artystw, ktrych wczeniej bynajmniej nie rozpieszcza, m.in. Ann Achmatow, Dymitra Szostakowicza i Michaia Zoszczenk. 14 O. Figes, Taniec Nataszy. Z dziejw rosyjskiej kultury, prze. W. Jeewski, Warszawa 2007, s. 360.

1. Odwilowy przeom

21

no Puszkina. W 1937 roku, kiedy przypadaa setna rocznica jego mierci, Stalin rozpta upiorny kabaret. W roku 1937 w stulecie mierci Puszkina kiedy masowe represje signy szczytu, jki milionw ludzi zaguszano gonym czytaniem Puszkinowskiej poezji, a prasa uczynia ze prekursora Rewolucji Padziernikowej. Puszkin jest bez reszty nasz, sowiecki pisaa Prawda poniewa wadza sowiecka odziedziczya wszystko co najlepsze w naszym narodzie, i jest urzeczywistnieniem jego najmielszych marze W ostatecznym rachunku twrczo Puszkina poczya si z Rewolucj Padziernikow, jak rzeka czy si z oceanem pisze, cytujc artyku z 10 lutego 1937 roku, Jurij Drunikow15. Ten kamliwy wodewil rozszerza si: Nakady dzie Puszkina osigny niebotyczne rozmiary. Tylko w czasie jubileuszu sprzedano 19 milionw egzemplarzy pism poety, a na nowe wydanie jego dzie wszystkich, zaplanowane na 1937 rok, zapisao si miliony subskrybentw cho z powodu czystki i przetrzebienia kadry redakcyjnej, a take wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, ukoczono je dopiero dwanacie lat pniej16. Puszkin jakkolwiek czczony nie by jedynym spord klasykw, ktrego dziea wydawano, a co za tym idzie, take adaptowano. Do ekranizowanych twrcw naleeli Aleksander Ostrowski, Mikoaj Gogol, Antoni Czechow. Byli te inni bezpieczni klasycy. Dlaczego ci, a inni nie? Jak we wszystkim, dziaaa wola wadcy i ocjalna interpretacja historii, w tym przypadku historii literatury. Niektrzy pisarze okazali si bardziej przydatni, dao si ich wcign na list luminarzy postpu bez ogldania si na to, czy naprawd nimi byli.

Nadchodzi Chruszczow
Nikita Siergiejewicz Chruszczow, wsppracownik Stalina i byy sekretarz partii na Ukrainie, przej wadz w stylu odpowiadajcym politycznym zwyczajom swojego poprzednika. Po mierci Stalina funkcj kierownicz w partii i pastwie obj tak zwany pierwszy triumwirat awrientij Beria, Gieorgij Malenkow i Wiaczesaw Mootow. Kolegialno wadzy okazaa si koniecznoci, gdy nie istniao, zniesione przez Stalina, stanowisko pierwszego sekretarza Komitetu Centralnego (ocjalnie Stalin piastowa stanowisko przeJ. Drunikow, Rosyjskie mity. Od Puszkina do Pawlika Mrozowa, prze. F. Ociepka i M. Putrament, Warszawa 1998, s. 77. 16 O. Figes, Taniec Nataszy, s. 361.
15

22

1. Odwilowy przeom

wodniczcego Rady Ministrw), a wrd czoowych dziaaczy nie byo nikogo z gry naznaczonego na nastpc dyktatora. Chruszczow jak niegdy Stalin by czowiekiem ambitnym, a niedocenianym przez reszt towarzyszy. Doskonale rozumia, e jego gwnym celem powinno by usunicie Berii, najpowaniejszego rywala do kierowania parti. Beria stan na czele MWD (Ministerstwa Spraw Wewntrznych) stworzonego po reorganizacji aparatu bezpieczestwa. Wczeniej kierowa NKWD, ktre obj w 1938 roku po zdymisjonowaniu Nikoaja Jeowa. Mia wic do swojej dyspozycji ogromn struktur policyjn i agenturaln. Chruszczow zdoa przekona innych czonkw triumwiratu, zwaszcza Malenkowa, do koniecznoci usunicia Berii, ktrego aresztowano. W grudniu odby si proces, a 26 grudnia 1953 roku szefa MWD rozstrzelano. Razem z Beri usunito jego bliskich i dalszych wsppracownikw. Jak opisuje Roj Miedwiediew w biograi Chruszczowa: Prawie nikt nie stawia oporu. Z krcych pogosek wynikao jednak, e kilka osb, ktre usioway stawia opr, zastrzelono na miejscu. Bya to wielka operacja polityczna i wojskowa, wykonana tak sprawnie, e mieszkacy Moskwy niczego nie zauwayli. Aresztowania trway jeszcze nastpnego dnia, ludzi zblionych do Berii zabierano z ich dacz, mieszka, a nawet szpitali. Na rozkaz z Moskwy aresztowano wielu szefw zarzdw NKWD-MGB w republikach, obwodach, duych miastach17. Po zamordowaniu Berii rozpocz si okres tak zwanego drugiego triumwiratu (Chruszczow, Malenkow i Buganin), ale prdko okazao si, e najwaniejsz osob w nowym kierownictwie jest wanie Chruszczow. Po mierci Stalina do szybko zaczy si pojawia oznaki nadchodzcych zmian. Ju latem 1953 roku prasa coraz rzadziej wymieniaa nazwisko Stalina. Czasopismo Kommunist umiecio wypowiedzi klasykw marksizmu-leninizmu przeciw kultowi jednostki. Rozwinit krytyk idealistycznej teorii kultu jednostki zawieray rwnie tezy KC KPZR na 50-lecie utworzenia partii bolszewickiej. Trwaa selektywna rehabilitacja oar stalinowskiego terroru. Chodzio gwnie o krewnych i bliskich przyjaci tych wszystkich, ktrzy aktualnie stali przy sterze wadzy. Zwolniono na przykad on polegego na wojnie syna N.S. Chruszczowa. Pomiertnie zrehabilitowano M.M. Kaganowicza. Ogem do koca 1953 roku opucio wizienie i obozy okoo tysica osb. Ich relacje o warunkach panujcych
R.A. Miedwiediew, Chruszczow. Biograa polityczna, prze. W. Zagrska, Warszawa 1990, s. 69.
17

1. Odwilowy przeom

23

w wizieniach i obozach, o torturach i katuszach, jakim poddawano ich w ledztwie, wywieray wielkie wraenie18. Bez wtpienia co drgno. Nie bya to jeszcze prawdziwa odwil (okrelenia tego uy Ilja Erenburg w tytule powieci wydanej w 1954 roku, jej druga cz wysza w roku 1956), ale zmiany byy zauwaalne. Przeom nastpi na XX Zjedzie partii w 1956 roku, podczas ktrego Chruszczow zdecydowa si przedstawi referat demaskujcy stalinowski terror. Tajny referat, noszcy tytu O kulcie jednostki i jego nastpstwach, wywoa u suchaczy czego zapewne mwca si spodziewa wielki wstrzs19. Chruszczow wygosi go na nocnym posiedzeniu 23 lutego. Opisywa w nim metody Stalina jako naduycie wadzy niezgodne z zaoeniami prawdziwego marksizmu-leninizmu: Stalin wprowadzi pojcie wrg ludu. Ten termin od razu zwolni od koniecznoci wszelkiego udowodnienia bdw ideologicznych czowieka, albo ludzi, z ktrymi polemizowa; umoliwia zastosowanie najokrutniejszych represji, wbrew wszelkim normom praworzdnoci rewolucyjnej wobec kadego, kto w czymkolwiek nie zgadza si ze Stalinem, kto by tylko podejrzany o wrogie zamiary, kto zosta po prostu oszkalowany20. Pitnowaniu tych naduy towarzyszyo przypominanie o rewolucyjnych, leninowskich wartociach, ktre przez ostatnie dwadziecia pi lat zatracono. Chruszczow by jednak nieodrodnym dzieckiem swoich czasw. Jego decydujcy wkad w potpienie kultu jednostki jest bezsporny i ju za samo to naley mu si bezsporne miejsce w naszej historii pisa Dymitr Wokogonow21. Ale referat okaza si do pytki; przelizgujc si po powierzchni zjawisk i faktw, prawie nie dotkn genezy stalinizmu, przyczyn deformacji socjalizmu, a co wicej nawet nie rozpozna tych wynaturze22. Zreszt nie potpi Stalina cakowicie: Niewtpliwie, w przeszoci Stalin mia wielkie zasugi wobec partii, klasy robotniczej, wobec midzynarodowego ruchu robotniczego (). By przy tym przekonany, e to, co robi, jest
Tame, s. 73. Tekst referatu by wprawdzie tajny, przedstawiono go tylko czonkom Komitetu Centralnego, lecz potem rozesano go do najwaniejszych dziaaczy partyjnych w krajach komunistycznego bloku. Take w Polsce. Tu jego tre zostaa przekazana na Zachd przez polskiego dziaacza komunistycznego Henryka Hollanda (ojca Agnieszki Holland i Magdaleny azarkiewicz). 20 Podaj za http://mizerski.com/2008/referat-chruszczowa/3. Rosyjska wersja tekstu: http://www.lib.ru/MEMUARY/HRUSHEW/kult.txt 21 D. Wokogonow, Stalin. Wirtuoz kamstwa, dyktator myli, prze. M. Antosiewicz, Warszawa 2006, s. 781. 22 Tame.
18 19

24

1. Odwilowy przeom

konieczne dla obrony interesw ludzi pracy przed knowaniami wrogw i zakusami obozu imperialistycznego23. Ta dwuznaczna postawa przyczynia si do ideologicznego zamtu24. Referat Chruszczowa by wprawdzie demaskatorski, ale jego konsekwencje szybko starano si zatuszowa. Ju w kwietniu i maju 1956 roku stanowczo przecinano wiele prb pogbienia krytyki kultu Stalina. Pewien stary bolszewik, ktry wystpi na konferencji partyjnej na Uniwersytecie Leningradzkim z obszernym referatem na temat zbrodni Stalina, zosta po kilku dniach usunity z partii. Wykadowc marksizmu, ktry w jednym z wykadw poruszy kwesti przyczyn, ktre zrodziy kult jednostki, wezwano do komitetu miejskiego i surowo ukarano. Gazeta Prawda przedrukowaa z chiskiego dziennika enmi ypao artyku, w ktrym stwierdzano, e Stalin mia znacznie wicej zasug ni bdw i e niejeden spord tych bdw moe by nawet korzystny, albowiem wzbogaca historyczne dowiadczenie dyktatury proletariatu. Autorem tego artykuu by, jak mwiono w koach partyjnych, sam Mao Tse-tung. 30 czerwca 1956 roku KC KPZR powzi uchwa O przezwycieniu kultu jednostki i jego skutkw, ktr opublikoway wszystkie gazety. Uchwaa ta zarwno pod wzgldem treci, jak i formy staa si krokiem wstecz w porwnaniu z referatem Chruszczowa na XX Zjedzie. Zreszt sam Chruszczow w szeregu swoich publicznych przemwie nazywa teraz Stalina wielkim rewolucjonist, wielkim marksist-leninist i mwi, e partia nie pozwoli rzuci imienia Stalina na pastw wrogw komunizmu25. Wraenie dwuznacznoci odwily pogbiy jeszcze wydarzenia polityczne w Polsce i na Wgrzech. Mimo tych kontrowersji to, co wydarzyo si na XX Zjedzie zainicjowao zmiany i rozpoczo powolny proces czego rzecz jasna Chruszczow nie chcia kruszenia systemu. W kulturze 1953 rok nie przynis wielkich zmian. Kontynuowano polityk chwalenia: kampanii antykosmopolitycznej, oszczerstw antysemickich, serwilistycznych ukonw Ale pojawiay si ju zwia-

Tame. R. Miedwiediew stwierdza jednoznacznie: Pniej zarzucano referatowi, e jest raczej powierzchowny i zawony, e brak w nim analizy teoretycznej i e przemilcza wiele spraw. Niemniej w warunkach, w jakich ten referat by przygotowywany, nie mona byo dokona wicej. I nikt poza Chruszczowem nie odwayby si na taki krok. R. Miedwiediew, Chruszczow. Biograa polityczna, s. 90. 25 Tame, s. 98.
23 24

1. Odwilowy przeom

25

stuny nowego. W kwietniu w Litieraturnoj Gazietie ukaza si esej znanej poetki Olgi Bergholc Rozmowa o liryce, w ktrym autorka rozpatrywaa poezj-wypowied liryczn, jako obszar szczeroci, pisarskiego autentyzmu. W miesiczniku Nowyj Mir Wadimir Pomierancew opublikowa artyku zatytuowany O szczeroci w literaturze. Rozpocz nim yw dyskusj, tym bardziej mwic kolokwialnie na czasie, e w dobrym starym stylu zaatakowano wanie niektrych pisarzy, na przykad Wasilija Grossmana, ktry rok wczeniej opublikowa powie Za suszn spraw, odchodzc od stalinowskiego stereotypu przedstawiania wojny jako bohaterskiego zrywu ludzi sowieckich. Zakamanie stalinowskiego dyskursu w sztuce byo tak cice, e zaczo kruszy si samo. Sycha byo gosy o potrzebie reorganizacji Zwizku Pisarzy Radzieckich, o jego zbiurokratyzowanych strukturach. Coraz goniej domagano si zmian. W grudniu 1954 roku odby si drugi zjazd Zwizku Pisarzy, dokadnie dwadziecia lat po pierwszym, zaoycielskim. Wprawdzie zjazd potwierdzi dominacj gwnych zasad socrealizmu, ale w pojedynczych utworach twrcy coraz mielej torpedowali niektre reguy. Pewne poruszenie wida byo te w rodowisku lmowym. W 1953 roku (ju w marcu) zlikwidowano ministerstwo kinematograi, na ktrego czele sta przez ostatnie lata Iwan Bolszakow26. Z kilku likwidowanych ministerstw (m.in. do spraw kinematograi, sztuki oraz edukacji) powstao Ministerstwo Kultury. W tym samym roku Michai Papawa opublikowa artyku Twarz do narodu, w ktrym lmy krcone w ostatnich latach uzna za puste, ilustracyjne, rozmijajce si z gustami i potrzebami publicznoci. Na zjedzie Zwizku Pisarzy Radzieckich z referatem Radziecka dramaturgia lmowa wystpi Siergiej Gierasimow. Kondycja kinematograi nie bya, mwic delikatnie, najlepsza, dlatego lmowcy te wystosowali pismo (dotaro do samego Chruszczowa) O koniecznoci zmian w systemie produkcji i realizacji lmw fabularnych. Pod tekstem widniay podpisy m.in. Aleksandrowa, Dowenki, Romma, Kaatozowa. Autorzy formuowali najwaniejsze ich zdaniem problemy kinematograi. Zaczynali od stwierdzenia: Sytuacja w dzisiejszej kinematograi pozostawia wiele do yczenia. Zmniejszenie si w cigu ostatnich lat liczby produkowanych lmw sprawio, e kinematograa radziecka roztrwonia swj potencja twrczy, nie troszczya si o nowych reyserw, zadawa-

Na stanowisku szefa sowieckiej kinematograi Bolszakow zastpi Borysa Szumiackiego, ktry w 1938 roku zosta aresztowany i rozstrzelany.
26

26

1. Odwilowy przeom

lajc si nieliczn grup lmowcw starszego pokolenia27. Co byo tego przyczyn? Przede wszystkim brak modych reyserw, a take niedobr profesjonalnych scenarzystw: W cigu ostatnich pitnastu lat nie wyksztacono adnego nowego reysera. Nieliczne debiuty lmowe pozostay tylko debiutami. Wedug przyjtych zasad do realizacji drugiego lmu mody reyser nie mia ju prawa. Aktywizacja modego pokolenia miaa wic formalny charakter. () Rozpaczliwie wyglda rwnie sytuacja w dramaturgii lmowej. Omiu scenarzystw, ktrzy pracuj aktualnie w kinematograi, nie moe oczywicie zaspokoi potrzeby pisania nawet dziesitej czci scenariuszy lmowych28. Podobnie le wygldaa techniczna strona kinematograi (Studio lmowe Moslm to obraz prymitywnego pudeka, skonstruowanego jeszcze w okresie lmu niemego u zarania rozwoju kina29). Odpowied ministerstwa nie bya zadawalajca, wic twrcy wystosowali kolejny list. Tym razem chodzio o utworzenie samodzielnego Komitetu Kinematograi, ktry zajmowaby si sprawami polityki lmowej, poniewa tak uznali twrcy Ministerstwo Kultury czynio to w stopniu niezadowalajcym. Wtedy postulat pozosta bez odpowiedzi. Nowy Komitet Kinematograi (Goskino) powsta dopiero w 1963 roku i by samodzielnym organem przy Radzie Ministrw. Ta atmosfera wpyna na zmiany w samym rodowisku lmowym. W marcu 1954 roku odby si w Moskwie festiwal lmw woskich (w listopadzie przegld kina polskiego), Ministerstwo Kultury zmienio kolegium redakcyjne opiniotwrczego pisma Isskustwo Kino. Zmienili si dyrektorzy gwnych wytwrni. Szefem Moslmu zosta Iwan Pyrjew, dyrektorem Lenlmu Siergiej Wasiljew (jeden z dwch braci Wasiljeww). Z nowymi siami do pracy przystpowali twrcy starszego pokolenia (niemajcy przez ostatnie lata na koncie specjalnie wybitnych dokona), pojawili si modzi debiutanci. Powoli nastpowaa zmiana warty. W latach pidziesitych odeszo kilku znaczcych artystw starszej generacji. 30 czerwca 1953 roku zmar Wsiewood Pudowkin. Kilka miesicy wczeniej na ekrany wszed jego ostatni lm Odzyskane szczcie (tytu oryginalny Powrt Wasilija Bortnikowa). Pudowkin podejmowa w nim
27 Apparat CK KPSS i kultura. 19531957. Dokumienty, red. W.J. Aania, Moskwa 2001. Cyt. za: A. Mikonis, Poetycki kinematograf. Nurt artystyczny w kinie litewskim, Warszawa 2010, s. 51. 28 Tame. 29 Tame.

1. Odwilowy przeom

27

temat powrotu z wojny, cho w odmienny od przyjtego sposb. Bohater jego lmu wraca do ony, ale ta uoya sobie ycie z innym mczyzn. Sowiecka kobieta nie czekaa na ma, nie czekaa na onierza-bohatera! Takiego obrazu stalinowska cenzura nie przyja. Film skrytykowano i skierowano do przerbki. W lutym 1954 roku umar Dziga Wiertow, mistrz dokumentalnej awangardy, od wielu lat pozostajcy na uboczu. W tym samym roku zmar operator synnych niemych lmw Dowenki Danii Demucki, za w 1956 roku sam Dowenko. Wraz z ich mierci zamykaa si pewna epoka sowieckiego kina. W drugiej poowie lat pidziesitych wikszo wybitnych twrcw awangardy ju nie ya (w 1948 roku zmar Siergiej Eisenstein, a Lew Kuleszow, ktry wprawdzie y, nie odgrywa znaczcej roli). Ci, ktrzy jeszcze dziaali, czsto jak na przykad Grigorij Kozincew wolno wracali do pracy w kinematograi. Jednak pocztek epoki Chruszczowa nie jest tosamy z pojawieniem si w wyrazistej nowej generacji. Przebiegajce powoli zmiany przypisa mona zarwno artystom nieco starszym (jak Michai Kaatozow, Iwan Pyrjew, Josif Chejc), jak i debiutantem. Tych ostatnich byo sporo i stosunkowo szybko udao si im doj do gosu. Pki co zmiany obserwowa mona byo w szeroko rozumianym yciu kulturalnym. Wraz z rozwijajc si dyskusj o literaturze do ask wrcili niektrzy pisarze. Symboliczne znaczenie mia powrt Wodzimierza Majakowskiego. W 1953 roku moskiewski Teatr Satyry wystawi jego ani. Majakowski, pasowany na czoowego sowieckiego poet jeszcze w latach dwudziestych, pomimo samobjczej mierci cieszy si wzgldami Stalina. W latach czterdziestych twrczo Majakowskiego nieco marginalizowano, dlatego przywrcenie jej teatrowi okazao si wielkim sukcesem. W 1955 roku ten sam Teatr Satyry wystawi Pluskw, a w 1957 roku jeszcze Misterium-Buffo. Inscenizacje Majakowskiego przypomniay posta pierwszego reysera tych spektakli Wsiewooda Meyerholda, zamordowanego przez stalinowskich oprawcw w 1940 roku. Tym bardziej, e twrcami nowych wersji byli uczniowie wielkiego reysera: Walentin Puczek oraz Siergiej Jutkiewicz. Jutkiewicz, lawirujcy przez lata midzy postaw awangardysty a rol ukadnego sowieckiego agitatora, w 1962 przenis na ekran w formie lmu animowanego ani (w podobnym stylu nakrci w 1975 roku obraz Majakowski si mieje)30.

Pisa o tym w swoich wspomnieniach; por. S. Jutkiewicz, Kontrapunkt reysera, prze. A. Drawicz, Warszawa 1985, s. 196303.
30

28

1. Odwilowy przeom

Inscenizacje w Teatrze Satyry cieszyy si ogromnym powodzeniem u publicznoci, ktra spragniona bya nowych form scenicznych. Do teatru przycigna j te sawa sztuk i postaci przypominajcych burzliwe lata dwudzieste. W lad za wskrzeszeniem Majakowskiego i wystawieniami klasycznych sztuk dziewitnastowiecznych satyrykw (Satykowa-Szczedrina, Suchowo-Kobylina) zainicjowano nowe projekty. Najwaniejszym z nich byo powoanie w Moskwie teatru Sowriemiennik. Zaoy go w 1956 roku Oleg Jefriemow, ktry zdoby dowiadczenie, ksztacc si w Studiu MChAT-u, a nastpnie wystpujc jako aktor na deskach Centralnego Teatru Dziecicego. Nowo powstae studio teatralne, przeksztacone potem w teatr pod nazw Sawriemiennik, stawiao sobie za cel odnow sztuki scenicznej w duchu zaprzepaszczonego przez socrealizm prawdziwego realizmu. Jaki mia by ten nowy realizm? Socrealizm odwoywa si do zaoe klasycznego realizmu, jednak zaoenia te opatrywa naddaniem ideologicznym. Dla realisty socjalistycznego (cokolwiek to oznacza) realizm czyli rzeczywisto w jej wymiarze konkretnym, nawet potocznym nie jest ciekawa. Ciekawsza jest ta, ktra wyania si w procesie ideologicznej przemiany. Tej przemienionej rzeczywistoci jeszcze nie ma, ona dopiero si staje. Celem sztuki jest zatem pomoc w jej stwarzaniu. Artysta jest odpowiedzialny za przeksztacanie rzeczywistoci na rwni z prawdziwymi budowniczymi kraju; tymi, ktrzy wznosz fabryki i walcz z reakcj. Oni robi to, dziaajc w rzeczywistoci, artysta za przeksztaca wiadomo swoich odbiorcw. Sztuka socrealistyczna nie jest wic realistyczna, tylko pod wieloma wzgldami idealistyczna. Nie pokazuje rzeczywistoci takiej, jaka jest, lecz tak, jaka by powinna. Bohater socrealistycznych lmw jest herosem, zo, z ktrym walczy, jest totalne, a obraz wiata oparty na prostych dychotomiach. Jeli zatem artyci odwily prbowali odwoywa si do postulatw realizmu, chodzio im zwykle o pozbycie si owej nachalnej sztampy, ucieczk od cicego banau lakirowki. Postulowany przez twrcw Sowriemiennika prawdziwy realizm mia by z jednej strony bliski sowieckim realiom, ale z drugiej korzysta z pogbionej psychologii i obserwacji zwykego, codziennego ycia. Teatr mia spenia oczekiwania widzw, mia mwi do nich o tym, co byo im bliskie, wspczesne (std zreszt nazwa Wspczesny), pokazywa sztuki, ktre mieciyby si w tradycyjnym sowieckim paradygmacie, ale byyby pisane przez nowych, odwilowych autorw. Swoj dziaalno twrcy Sowriemiennika postrzegali jako powrt

1. Odwilowy przeom

29

do wzorw najlepszej dziewitnastowiecznej dramaturgii, ale take odnowienie tradycji Stanisawskiego31. Na otwarcie wybrano sztuk Wiktora Rozowa Wiecznie ywi. Wybr nie by przypadkowy. Dziaalno placwki, nazwanej teatrem-studio, co samo w sobie ju stanowio wyzwanie (kryo si w tym bowiem jawne nawizanie do tradycji teatru lat dwudziestych, do dziaalnoci Wachtangowa i Meyerholda, ktrzy prowadzc studia MChAT-u znajdowali si w artystycznej opozycji wobec epigoskiego powielania wzorcw mistrza na scenie zawodowej), zainaugurowana zostaa sztuk rewidujc stosunek do niedawnej przeszoci, poruszajc temat draliwy i bolesny napisa Zbigniew Podgrzec32. Urodzony w 1913 roku Wiktor Rozow zanim zosta dramaturgiem pracowa jako aktor; po wojnie zorganizowa w Ama-Acie teatr dla dzieci i modziey. Sukces osign za spraw sztuki Szczliwej drogi wystawionej w 1954 roku. Szybko uznano go za specjalist od tematyki modzieowej, a raczej od podejmowania tradycyjnych tematw ukazywanych z perspektywy modych ludzi. Taki by te temat sztuki Wiecznie ywi. Jej bohaterw Borysa i Weronik, modych i zakochanych w sobie, rozdziela wojna. Borys idzie na front. Weronika na niego czeka. Ale to, co si wok dzieje, przerasta mod dziewczyn. Nie potra sobie poradzi; jest dzielna, ale po ludzku saba. Wychodzi za m za Marka, brata Borysa. Tak naprawd cigle kocha swojego narzeczonego-onierza. Tylko e on do niej nie wraca, ginie na froncie. Tak oto wojna niszczy ich szczcie. Temat wydawaoby si banalny. Nie byo czciej eksploatowanego tematu w sowieckiej sztuce ostatnich lat ni wojna. Jednak w stalinowskiej optyce wygldaa ona inaczej. Nie byo tam miejsca na sabo, zdrad i al z powodu utraty marze. Jeszcze kilka lat wczeniej Pudowkin musia zmienia swj lm, bo pojawia si w nim obraz osobistego nieszczcia spowodowanego wojn. W 1956 roku i to jest wyrana
Teoretycznie teatr czasw stalinowskich odwoywa si do Stanisawskiego, odrzucajc zdobycze awangardy. W latach trzydziestych Stanisawski jeszcze pracowa (zmar w 1938 roku), ale nie wyreyserowa wielu spektakli. Doskonali jednak swoj metod, ktr uzupenia wwczas o dziaania zyczne. Tego rodzaju eksperymenty przeprowadza podczas pracy w Studiu Operowo-Dramatycznym. Brak swobody i moliwoci dalszych poszukiwa sprawi, e w latach trzydziestych i czterdziestych MChAT sta si teatrem o bardzo akademickim charakterze. Na scenie wystawiano gwnie klasyk, przez wiele lat grano te stare spektakle, nie przygotowujc zbyt wielu nowych premier. 32 Z. Podgrzec, ycie teatralne Moskwy. Sprawy wybrane dnia dzisiejszego i wczorajszego, Warszawa 1979, s. 48.
31

30

1. Odwilowy przeom

Kadr z lmu Lec urawie Michaia Kaatozowa

zmiana mona ju byo uczowiecza herosw. Rozow opowiedzia o wojnie z perspektywy modych ludzi, ich emocji, a nawet niedojrzaoci. Pokaza rozterki, smutek i zwyk sabo. To wystarczyo, eby sztuka odniosa wielki sukces. Ju w nastpnym roku sign po ni Michai Kaatozow i nakrci lm Lec urawie, ktrego wiatowa sawa szybko przymia teatralny spektakl. Rozow sta si jednak dramaturgiem promowanym przez Sowriemiennik. Ju w roku 1957 wystawiono jego kolejn sztuk Gonitwa za szczciem (t i poprzedni premier przygotowa Oleg Jefriemow, ktry w Wiecznie ywych zagra Borysa). Innym modnym autorem okaza si Aleksandr Woodin twrca kameralnych, psychologicznych dramatw, ktrym zachowawcza krytyka wytykaa banalno i brak ideologicznego zaangaowania. W1959 roku na scenie Sowriemiennika odbya si premiera Piciu wieczorw (w 1978 roku lm na podstawie sztuki wyreyserowa Nikita Michakow). Oywczy dla ycia teatralnego okaza si nie tylko powrt do zapoznanej dramaturgii NEP-u, nowa twrczo czy mode, wchodzce na scen pokolenie, ale te powrt do klasyki wiatowej. Przez ostatnie lata znajdowaa si ona na drugim planie polityka nacjonalizacji

1. Odwilowy przeom

31

kultury wysuwaa na czoo klasycznych autorw rosyjskich. Takim odzyskanym pisarzem sta si na przykad William Szekspir. Jego popularno w okresie odwily bya ogromna. W latach 19571960 ukazao si w Zwizku Sowieckim drugie pene wydanie dzie Stratfordczyka. Zaczto publikowa nowe opracowania i rozprawy krytyczne. W 1954 roku odbyy si dwie gone premiery Hamleta jedna w Moskwie, druga w Leningradzie. Spektakl moskiewski wyreyserowa Nikoaj Ochopkow, przedstawienie leningradzkie Grigorij Kozincew. Szekspir by oczywicie wystawiany w stalinowskiej Rosji, nie by jednak dramaturgiem nadmiernie houbionym. Inscenizacje jego sztuk spotykay si z rozmaitymi reakcjami. Kiedy na przykad w 1932 roku mody, trzydziestojednoletni, ale znany ju reyser, Nikoaj Akimow, wystawi na scenie Teatru im. Wachtangowa Hamleta, zaczy si kopoty. Akimow zinterpretowa sztuk jako brutalny dramat wadzy, czym wadzy (a waciwie samemu Stalinowi) si narazi. Przedstawienie Akimowa zostao negatywnie ocenione przez wspczesnych. Wkrtce po premierze rozpocza si krytyczna kampania, w ktrej wzio udzia ponad 90 autorw. Sam Meyerhold przestrzega przed zgubnymi skutkami akimowszczyzny pisze Katarzyna Osiska33. Od tego czasu Hamlet sta si sztuk podejrzan. Nie tylko zreszt Hamlet. Szekspir zbyt czsto i chtnie analizowa mechanizmy okruciestwa, by jego dramaty mogy wie spokojny ywot na sowieckich scenach. Tym mocniejszy rezonans miay obie wersje Hamleta, w ktrych dostrzegano zapowied zmian. Sam Kozincew zwrci na to uwag, piszc: W roku 1954 po wielu latach nieobecnoci Hamlet zosta pokazany widzom34. Reyser zdawa sobie spraw z wagi Hamleta (sztuki, ale te postaci duskiego ksicia) w rosyjskiej kulturze i jego losw na sowieckich scenach. Na dodatek wystawi swobodny przekad Borysa Pasternaka, ktry jak twierdzi oburzy w swoim czasie naszych szekspirologw, dla mnie jednak okaza si prawdziwym skarbem; bohaterowie mwili wspczesnym, pozbawionym
K. Osiska, Leksykon teatru rosyjskiego XX wieku, Warszawa 1997, s. 52. Autorka dodaje: Za sawa przedstawienia zaciya i na pniejszych jego omwieniach. W podstawowych radzieckich rdach niewiele mona znale rzetelnych informacji na jego temat. Przewaaj krtkie opinie w rodzaju: Powane asko poniosa wulgarno-socjologiczna inscenizacja Hamleta, zbudowanego na wydumanym motywie walki Hamleta o tron (Tieatralnaja encikopiedija, t. 1, s. 866) czy: Kulminacj owego procesu wulgaryzacji klasyki by spektakl Hamleta w Teatrze im. Wachtangowa (Istorija sowietskogo dramaticzieskogo tieatra, t.3, s. 149). Tame. 34 G. Kozincew, Gbia ekranu, prze. A. Drawicz, Warszawa 1981, s. 281.
33

32

1. Odwilowy przeom

stylizacji jzykiem rosyjskim35. Znaczcym wydarzeniem mogy by wic lmowe wersje dramatu Szekspira. Pomidzy 1953 a 1964 rokiem pojawiy si tylko dwie: Otello Siergieja Jutkiewicza nakrcony w roku 1955 i Poskromienie zonicy Siergieja Koosowa z 1961 roku. Obraz Jutkiewicza nie by ani zbyt udany, ani szczeglnie nowatorski, wywoa jednak spor dyskusj. Sam twrca w ksice Kontrapunkt reysera, napisanej na pocztku lat szedziesitych, powica wiele uwagi inscenizacjom i ekranizacjom Hamleta (take polskim przedstawieniom, ktre zna bardzo dobrze), ale o swoim lmie nie pisze prawie wcale (zajmie si nim dopiero w ksice Szekspir i kino napisanej kilka lat pniej). Jego Otella prbowano odczytywa jako dramat zawiedzionego zaufania, obraz sytuacji, w ktrej cakowicie zawodzi wiedza o wiecie majcym zupenie inne oblicze ni si podejrzewao36. Tak rozumiany Otello by eksplikacj postaw i ludzkich dramatw ostatnich dwch dziesicioleci, a przede wszystkim opowieci o podejrzliwoci i faszu. Mogo to traa do przekonania sowieckiemu odbiorcy, cho sam lm by jeszcze nadmiernie zachowawczy, a w swojej formie mao innowacyjny. Powolne oywienie tak zwanej pierwszej odwily a wic lat pomidzy mierci Stalina a XX Zjazdem nabrao tempa po 1956 roku. Ten pierwszy etap by jak pisze Piotr Fast prb walki z obowizujcymi wtedy w polityce kulturalnej i literaturze zasadami bezkoniktowoci, lakierowania rzeczywistoci i schematycznoci. Owe cechy procesu literackiego byy rezultatem ortodoksyjnej realizacji doktryny realizmu socjalistycznego z jego preferencj dla wychowawczego ksztatowania czytelnika w duchu socjalizmu37. Literatura pierwszej odwily pomimo widocznej zmiany tonu cigle reprezentowaa zaoenia socrealizmu. Gwne powieci tego okresu: Odwil Erenburga, Nie samym chlebem Wadimira Dudincewa, Poszukiwacze Daniia Granina, czy W miecie rodzinnym Wiktora Niekrasowa napisane s w konwencji powieci socrealistycznej, z tym tylko, e przesunite zostay w nich akcenty, czy mwic inaczej odwrotnie ustawiono w nich znaki wartoci. W system utworw posiadajcych struktur powieci socrealistycznej woono wic odmienne oceny. Na przykad sekretarz czy dyrektor (przedstawiciel
Tame, s. 272. A. Szemiakin, Dialog s litieraturoj, ili opasnyje swiazi, w: Kiniematograf ottiepieli. Kniga pierwaja, red. W. Trojanowskij, Moskwa 1996, s. 135138. 37 P. Fast, Od odwily do pieriestrojki. Studia i szkice o najnowszej literaturze rosyjskiej, Katowice 1992, s. 11.
35 36

1. Odwilowy przeom

33

wadzy) nie s ju obowizkowo nosicielami wartoci pozytywnych, za inteligent-samotnik negatywnych38. A zatem konstrukcj opart na zaoeniach ideologicznych, ktre dotd byy jedynym nonikiem wartoci (kady pozytywny bohater musia by prawomylny, a jego postawa yciowa cile zwizana z ideologi), uzupeniono elementami psychologicznej analizy postaci, bohaterom pozwalano na dwuznaczne czyny i moralne rozterki. Mona powiedzie, e to niewiele. Ale w porwnaniu z kanonem socrealizmu i tak sporo. Czy podobne zmiany mona byo dostrzec w lmach? Bez wtpienia. Wikszo lmw wychodzia jeszcze spod rki reyserw starszego pokolenia, std byy one w duej mierze obarczone stylem socrealizmu. Nawet w najwaniejszych debiutach, ktre pojawiaj si niemal rwnoczenie z XX Zjazdem, dostrzec mona cie nieprzezwycionego socrealizmu. Jakkolwiek lmy te, na przykad obrazy Grigorija Czuchraja, Marlena Chucyjewa, Eldara Riazanowa, prezentuj nieco mielsz stylistyk39, to zarwno ich sposb realizacji, jak i tematyka, nosz wyrane lady dogorywajcej epoki. Niejednoznaczno odwily widoczna bya na kadym kroku. Wizao si to z polityk. Miedwiediew pisze wprost: N.S. Chruszczow nie by jeszcze przygotowany na udzielenie poparcia tej odwily w dziedzinie literatury. W maju, czerwcu i lipcu 1957 roku w okazaej rezydencji pastwowej pod Moskw odbyy si spotkania Chruszczowa i innych czonkw Prezydium KC KPZR z intelektualistami. () Jednake w swoich ocjalnych wystpieniach Chruszczow gwatownie i niesprawiedliwie skrytykowa W. Dudincewa, nazwawszy jego powie krzywym zwierciadem. () Jesieni 1957 roku w czasopimie Kommunist ukaza si obszerny artyku N. Chruszczowa O cis wi literatury i sztuki z yciem narodu, peen dogmatycznych frazesw40. W ambiwalencji odwily odbijaa si postawa samego Chruszczowa, ktry jak barwnie wywid James Billington wkrtce stan wobec klasycznego problemu, ktry tak mocno da si we znaki Katarzynie i dwm Aleksandrom: jak wprowadzi reformy, nie naraajc na szwank despotycznych mechanizmw kontroli?
Tame, s. 12. Jak nie w smak decydentom byy te niewielkie zmiany wiadczy pismo wczesnego ministra kultury Nikoaja Michajowa skierowane do Chruszczowa, w ktrym autor donosi, e najwaniejsi twrcy lmowi wymknli si spod kontroli partii i sabotuj jej decyzje; por. Kiniematograf ottiepieli. Kiniga wtoraja, red. W. Trojanowskij, Moskwa 2002, s. 389. 40 R.A. Miedwiediew, Chruszczow. Biograa polityczna, s. 131.
38 39

34

1. Odwilowy przeom

Jak pobudzi inicjatyw bez prowokowania nieposuszestwa? W nastpstwie potpienia Stalina w lutym 1956 roku Chruszczow stan na Wgrzech, w Polsce i w swojej ojczynie w obliczu wstrzsu porwnywalnego z sytuacj Katarzyny podczas buntu Pugaczowa i rewolucji francuskiej, z problemami Aleksandra I w czasie buntu Puku Siemionowskiego oraz europejskich rewolucji lat dwudziestych XIX wieku, a take z pooeniem Aleksandra II w warunkach ideologicznego zamtu oraz zamachw lat szedziesitych. Postawiony naprzeciw rewolucji rosncych oczekiwa, do ktrych sam przyoy rk, Chruszczow musia umocni autorytarny rdze swojej pozycji. Tak jak wielokrotnie w przeszoci reformistyczna retoryka ustpia pola nowej fali represji41. Problem pojawi si wraz z prb obalenia kultu jednostki i ocen zbrodni Stalina. Referat Chruszczowa by tajny, ale jego echa szybko dotary do opinii publicznej, a take za granic. Pomimo dwuznacznych decyzji przywdcy, i to zarwno w polityce zewntrznej, jak i wewntrznej, jego popularno w Zwizku Sowieckim, Europie Zachodniej i Ameryce wzrastaa. Niemaa w tym zasuga osobowoci Chruszczowa. Po zamknitym na Kremlu ponurym despocie, troch plebejski, podrujcy po kraju i wyjedajcy w zagraniczne podre Chruszczow budzi sympati. Amerykaski tygodnik Times ogosi go czowiekiem roku 1957. W 1959 roku Chruszczow odby podr do USA, ktra staa si jego jakbymy to dzisiaj powiedzieli marketingowym sukcesem. Bdc w Los Angeles, odwiedzi Hollywood, gdzie zorganizowano na jego cze wielkie przyjcie z udziaem caej kinowej elity. Zabra gos na sesji Zgromadzenia Oglnego ONZ. Te gesty nie traay w prni. Wraz z ociepleniem stosunkw z Zachodem pojawio si zainteresowanie kultur, nie tylko ZSRR, ale te innych pastw Europy rodkowo-Wschodniej. Sowieckie lmy zaczy odnosi sukcesy na midzynarodowych festiwalach. W 1959 roku w Moskwie rwnie zorganizowano taki festiwal. Wzrost wiatowego zainteresowania przynis wydarzenie w Zwizku Sowieckim nieoczekiwane, a ogromnie znaczce przyznanie w 1958 roku literackiej Nagrody Nobla Borysowi Pasternakowi.

J.H. Billington, Ikona i topr. Historia kultury rosyjskiej, prze. J. Hunia, Krakw 2008, s. 516517.
41

1. Odwilowy przeom

35

Doktor ywago powrt rosyjskiego inteligenta

Powie Pasternaka Doktor ywago zasuguje na szczegln uwag. Powodw jest wiele. Pierwszym staa si oczywicie afera, ktra towarzyszya przyznaniu pisarzowi Nobla. To, co si wtedy stao, doskonale obnaa bowiem fasz mitu odwily jako odwily, ktrej ramy musiay by cile okrelone. Nie wychodzio si poza przyjte i milczco akceptowane formy. Pasternak to zrobi. Napisa tekst rosyjski, nie sowiecki, ktrego kontekst wyrasta daleko poza uznawane w cigu ostatnich trzydziestu lat wytyczne. Losy Doktora ywago s znane, wystarczy przypomnie je w skrcie. Pasternak pracowa nad powieci kilka lat. W 1954 roku kiedy tekst by ju gotowy ogosi dziesi wierszy wyjtych z aneksu powieci (aneksem byo dwadziecia pi wierszy autorstwa Jurija ywagi; dziesi z nich opublikowa Pasternak w pimie Znamia). W krgach literackich obudzio to zrozumia ciekawo. Pasternak by, obok Anny Achmatowej, najwikszym z yjcych poetw rosyjskich. Podobnie jak ona by ywym cznikiem z tradycj klasycznej rosyjskiej poezji, stanowic w wiadomoci grupy czytelnikw pomost pomidzy literatur carskiej Rosji a wspczesnoci. Urodzi si w 1890 roku, zadebiutowa jeszcze przed rewolucj, w roku 1914. Krtkie w latach dwudziestych zblienie z futurystami nie zmienio jego poetyckiej wraliwoci. W dziejach literatury zapisa si jako niezrwnany liryk, mistrz subtelnego sowa, ktrym usiowa wnikn w tajemnic wiata nieodgadnionego i trudno wyraalnego. Studiujc w modoci lozo na niemieckich uniwersytetach, ksztatowa swoje zainteresowania pod wpywem fenomenologii, a przede wszystkim neokantyzmu. Nie przeszkodzio mu to czerpa inspiracji z myli rosyjskiej przede wszystkim Wodzimierza Soowjowa, take Mikoaja Fiodorowa. Pasternak publikowa w latach dwudziestych, w okresie stalinowskim udawao mu si to rzadziej. Cho w 1934 roku na I Zjedzie Pisarzy Radzieckich sam Mikoaj Bucharin postawi go za wzr artystycznej postawy, to Pasternak nie mia nie chcia mie nic wsplnego z tak zwan literatur zaangaowan42. Nie da si jej uwie w swobodnych latach dwudziestych, w okresie socrealizmu wypar si jej stanowczo. A jednak Stalin go nie zamordowa; Pasternak podobnie jak Achmatowa nie podzieli losu Osipa Mandelsztama, innego biaego inteligenta. Dlaczego? Na to pytanie nikt w sposb zadowaKiedy Bucharin zosta aresztowany, skrytykowano take jego referat, zawierajcy jakoby pochwa pasternakowskiej postawy niezaangaowanej.
42

36

1. Odwilowy przeom

lajcy nie odpowie. Stalin mordowa byych poputczikw oraz dawnych rewolucjonistw, za niektrych twrcw stojcych na najbardziej oddalonym biegunie oszczdzi (jak na przykad Buhakowa). Kaprys tyrana? Ch upokarzania twrcw, ktrych ycie i tak zaleao od jego woli. Kiedy aresztowano Mandelsztama, Stalin zadzwoni do Pasternaka z prob o ocen jego twrczoci:
Stalin oznajmi Pasternakowi, e sprawa Mandelsztama jest w trakcie rewizji i wszystko bdzie dobrze. W lad za tym nastpi nieoczekiwany zarzut: dlaczego Pasternak nie zwrci si do organizacji pisarskiej albo do mnie i nie prbowa wstawi si za Mandelsztamem. Gdybym by poet i mj przyjaciel znalaz si w biedzie, stanbym na gowie, eby mu pomc. Potem Pasternak doda co w zwizku ze sowem przyjaciel, chcc ucili charakter swoich stosunkw z Mandelsztamem, ktre istotnie trudno byoby okreli jako przyja. () Stalin przerwa mu pytaniem: Ale to przecie mistrz, mistrz?. Nie o to chodzi odpowiedzia Pasternak. A o co? zapyta Stalin. Pasternak odpowiedzia, e chciaby z nim porozmawia. O czym?. O yciu i mierci odpowiedzia Pasternak. Stalin odwiesi suchawk. Pasternak prbowa si do niego dodzwoni i tra na sekretarza; Stalin wicej do telefonu nie podszed43.

Rozmow t przytoczya w swoich wspomnieniach Nadieda Mandelsztam i sama skomentowaa j najlepiej: Zadziwiajcy rys naszego czasu: nikomu nie przyszo do gowy zastanawia si nad tym, dlaczego Stalin wyprawiajcy z caym spokojem na tamten wiat swoich towarzyszy i przyjaci, uwaa za stosowne ogasza, e wanie poeci s czym wyjtkowym i e dla uratowania przyjaciela-poety trzeba stawa na gowie. Kiedy wspominaam o tym Pasternakowi, wstrzsaa nim lekka drgawka. Moi wspczeni wysuchawszy z caym przekonaniem stalinowskich nauk zachwycali si wadc, ktry okaza tyle temperamentu i pasji44. Wdowa po wielkim poecie stawia tu problem bardzo powany: Dlaczego absolutni wadcy, obiecujcy zorganizowanie ziemskiego raju bez wzgldu na koszty tak bardzo olepiali swych wspczesnych. Dzi nikt nie ma wtpliwoci, e w konfrontacji poety i wadcy autorytet moralny, prawda historyczna, i wewntrzna racja byy po stronie tego pierwszego. A wwczas Pasternak trapi si swoim niepowodzeniem i jak sam mwi przez
N. Mandelsztam, Nadzieja w beznadziei, prze. A. Drawicz, Warszawa 1997, s. 142. 44 Tame, s. 143.
43

1. Odwilowy przeom

37

pewien czas nie mg nawet pisa wierszy. Byoby to zrozumiae, gdyby zechcia sam dotkn ran swego czasu; zrobi to zreszt pniej, ale nie potrzebowa do tego adnych spotka z wadcami. Wwczas za wierzy chyba, e jego rozmwca ucielenia czas, histori i przyszo; tote zachciao mu si spojrze na taki ywy cud45. Pasternak dotkn ran swego czasu, piszc Doktora ywago. Nie mia zamiaru pisa powieci politycznie rozrachunkowej, nie uwaa jej za wywrotow. Postawi w niej problem fundamentalny dla rozpoznania tosamoci inteligentw-rewolucjonistw. Prbowa przeledzi ich stosunek do historii, heglowskiej koniecznoci dziejowej, zauroczenia rewolucj, a potem nierzadko jej odrzucenia. Chcia wyda powie ocjalnie. Klimat odwily teoretycznie mg temu sprzyja. Dopiero kiedy si okazao, e kolejne wydawnictwa odmawiaj publikacji, zdecydowa si na wydanie ksiki za granic. Przekaza egzemplarz woskiemu komunistycznemu wydawcy Feltrinelliemu. Kiedy w 1957 roku negatywna decyzja odnonie krajowej publikacji skrystalizowaa si ostatecznie pisze Andrzej Drawicz prbowano wywrze na Wocha nacisk, by odstpi od zamiaru, ten jednak wedug okrelenia Wiktora Franka okaza si lepszym bussinesmanem ni komunist i powie wyda46. W Zwizku Sowieckim rozpocza si nagonka. Oskarenia pod adresem Pasternaka paday rne i to z ust odwilowych pisarzy. Czasopisma przecigay si w zamieszczaniu rozmaitych opinii, rwnie opinii tak zwanych zwykych czytelnikw. Nagroda Nobla tylko pogorszya sytuacj. Pasternaka wykluczono ze Zwizku Pisarzy Radzieckich, byli nawet tacy, ktrzy dali jego deportacji. Znkany twrca zrzek si nagrody, publikujc list, w ktrym przyznawa, jakoby miaa ona charakter polityczny. Jazgot ucich, jednak udrczony pisarz ukry si w swoim domu w Pieriediekinie. Tam zmar 31 maja 1960 roku. Dlaczego Doktor ywago mia tak due znaczenie dla wczesnej literatury i samej odwily? Pierwsza nasuwajca si odpowied jest bardzo prosta. Bya to po prostu najwybitniejsza powie rosyjska od wielu lat. Ale przecie nie o warto literack chodzi. Literatura odwily zwaszcza w jej pocztkowym okresie nie bya nowatorska. Obracaa si w krgu tematw przejtych po socrealizmie: wiejskich, wojennych, produkcyjnych, modzieowych. Jej nowo o czym bya ju mowa wizaa si zazwyczaj z innym rozoeniu akcentw
Tame, s. 144. A. Drawicz, Prba uwolnienia Borysa Pasternaka, w: Spr o Rosj, Warszawa 1992, s. 205.
45 46

38

1. Odwilowy przeom

i przewartociowaniu starych regu. Za to Pasternak napisa powie podejmujc temat w ostatnich latach nieobecny, w pewien sposb anachroniczny. Wskrzeszajc form wielkiej epiki (Doktora ywago czsto porwnywano z Wojn i pokojem, cho pod wzgldem epickiego talentu Tostoj znacznie przewysza Pasternaka), odwoa si te do elementw poetyki pocztku lat dwudziestych, ktra ksztatowaa si w duym stopniu na gruncie odziedziczonym po rosyjskim modernizmie. Tu po rewolucji wydarzenia pozostawiy pisarzy w pewnej nazwijmy to dezorientacji, a rnorodno postaw przekadaa si mwic metaforycznie na rnorodno stylistyk. Rewolucja staa si dla twrcw wyzwaniem, trudno zreszt, eby byo inaczej. Awangarda przeja si hasami wzywajcymi do tworzenia nowego i wielbienia proletariackiego nadczowieka. Twrcy czerpicy inspiracj z symbolizmu i ekspresjonizmu opisywali inne dowiadczenie. Byo ono dowiadczeniem z pogranicza chaosu i eschatologii, wraeniem historycznego zrywu zmiatajcego stary wiat i wcigajcego czowieka w wir tyle niezrozumiay, co fascynujcy. Poetyckie wyznania Aleksandra Boka przekonujce czytelnika o nadludzkiej sile wydarze (trwao to co prawda krtko, wybitny poeta, urzeczony bolszewikami, zmar w 1921 roku) byy i porywajce, i apokaliptyczne jednoczenie. W podobnym duchu pisali Borys Pilniak, wczesny Jewgienij Zamiatin, Artiom Wiesioy. Pasternak powraca do tamtej epoki, wykorzystujc eschatologiczne metafory. Z tym, e jego interesuje los takich wanie ludzi, jakimi poniekd byli ci pisarze, inteligentw wyrosych na glebie rosyjskiej tradycji i oswajajcych dowiadczenie, z ktrym nie zawsze umieli sobie poradzi. Takiego tematu ani literatura, ani tym bardziej odwilowe kino nie podjo. Dlatego te powie Pasternaka bya ogromnie istotnym wydarzeniem. Problem inteligencji i jej roli w nowej (to znaczy dwch ostatnich wiekw) historii Rosji by istotny, pod wieloma wzgldami kluczowy. W adnym innym kraju pojcie inteligencji nie zrobio takiej kariery, a jej znaczenie nie byo tak wane i dwuznaczne zarazem. Ideowe dzieje rosyjskiej inteligencji zaczynaj si w pnych latach epoki mikoajowskiej. Wprawdzie pierwsze oznaki nowych tendencji pojawiaj si ju we wczesnym romantyzmie (a wic za panowania Aleksandra I) i cz z generacj puszkinowsk, przede wszystkim dekabrystami, lecz prawdziwy rozwj przypada na lata trzydzieste i czterdzieste. Starcie dwch tendencji sowianolstwa i okcydentalizmu rozpoczo przygod rosyjskiej myli. W Rosji inteligencja od pocztku tworzya si w pewnej alienacji, a jedn z gwnych jej cech, moe wad, bya obco wzorcw i inspiracji, ktre czciej

1. Odwilowy przeom

39

(cho nie zawsze) pochodziy z tradycji zachodniej ni rodzimej, rosyjskiej. Modzi romantycy, chcc studiowa europejsk lozo, zaoyli w Moskwie towarzystwo lubomudrw (inaczej lozofw termin rosyjski by wymylony i zastpowa okrelenie greckie, przy jego tworzeniu posugiwano si jednak t sam zasad sowotwrcz). Ksi Wodzimierz Odojewski (kuzyn dekabrysty Aleksandra), zaoyciel towarzystwa, pragn propagowa w Rosji myl lozoczn, przede wszystkim niemieck. Wtedy (towarzystwo zostao zaoone w 1823 roku) rozpocz si w Rosji okres wpywu Schellinga; potem gwnie w latach czterdziestych Schellinga zastpi Hegel47. Fascynacja zachodnioeuropejsk tradycj wytworzya te zachowawcz, konserwatywn reakcj myl sowianolsk. Sowianole upatrywali przyszo Rosji w jej bizantyjskiej odrbnoci religii prawosawnej, sakralnie pojmowanej wadzy carskiej, a take mocno idealizowanym ludzie. Jednak myl rosyjska od dawna opieraa si na akcentowaniu innoci Rosji, jej odrbnoci w stosunku do reszty Europy. Dla niektrych ten rozdwik by przyczyn nieszczcia, rosyjskiej saboci, dla innych rdem siy. Piotr Czaadajew, znajomy Puszkina, dandys, arystokrata, autor sawnych Listw lozocznych okaza si pierwszym wyrazicielem, analitykiem tego rozdwiku. Zafascynowany katolicyzmem i racjonalistyczn myl Zachodu diagnozowa to rosyjskie poczucie odmiennoci:
Narody yj wycznie silnymi wraeniami, pozostawionymi w ich duszy przez minione stulecia, oraz kontaktem z innymi narodami. Dlatego te kada jednostka ma poczucie zwizku z ca ludzkoci. Czyme jest ycie czowieka, powiada Cyceron, jeli pami o dawnych czasach nie czy teraniejszoci z przeszoci! My za, przyszedszy na wiat niczym nielubne dzieci, bez dziedzictwa, bez zwizku z ludmi, ktrzy yli przed nami, nie przechowujemy w sercach owych lekcji, ktre poprzedzay nasze istnienie. Kady z nas na wasn rk wiza musi zerwan ni. To, co u innych narodw stao si przyzwyczajeniem, instynktem, nam trzeba wbija do gowy uderzeniami mota. () Nie ma u nas zupenie wewntrznego rozwoju, naturalnego postpu; kada nowa idea wypiera bez ladu dawne, gdy nie wyrasta z nich, lecz zjawia si Bg wie skd. () Roniemy, ale nie dojrzewamy, idziemy naprzd, ale po linii krzywej, czyli takiej, ktra nie prowadzi do celu. Podobnimy do dzieci, ktrych nie nauczono myle samodzielnie:
Na temat lubomudrw: por. m.in. B. Jegorow, Oblicza Rosji. Szkice z historii kultury rosyjskiej XIX wieku, prze. B. yko, Gdask 2002, s. 120126.
47

40

1. Odwilowy przeom

w wieku dojrzaym nie maj one nic wasnego, caa ich wiedza jest w ich bycie zewntrznym, caa ich dusza jest poza nimi. Tacy wanie jestemy48.

Kiedy ukaza si cytowany tu List pierwszy na autora posypay si gromy. Pismo Tieleskop, w ktrym tekst opublikowano, zostao zamknite, redaktora zesano, za Czaadajewa Mikoaj I kaza uzna za obkanego i odseparowa. W 1837 roku Czaadajew napisa Apologi obkanego, gdzie rewidowa swoje sdy na temat rosyjskiego charakteru, jednak przez nastpne lata niezmiennie przeciwstawia si sowianolskiej idealizacji Rosji. W pniejszych interpretacjach biogra autora Listw lozocznych uznano za symboliczny los rosyjskiego inteligenta z jego samotnoci i tragicznym, acz dwuznacznym przeznaczeniem. Pokolenie okcydentalistw, charakteryzowanych przez Iwana Turgieniewa jako zbdni ludzie, wycigno wnioski z czaadajewowskiej nauki. Okcydentalici szukali dla Rosji nowej drogi rozwoju. Miao ni by przejcie europejskich wzorcw, ktre wanie w Rosji pastwie modym i penym si witalnych znale mog odpowiedni grunt do rozwoju. Wissarion Bieliski, jeden z przywdcw nurtu, pisa z caym przekonaniem, e Rosja wchodzi w okres wiadomoci, a zachwianie potgi niektrych pastw i kultur jest faktem (okcydentalici podobnie jak sowianole diagnozowali kryzys kultury zachodnioeuropejskiej). We wspczesnej Rosji Bieliski dostrzega moliwoci rozwoju: czy mona powiedzie to (stwierdzi schyek, wyczerpanie przyp. mj J.W.) o narodzie rosyjskim, tak modym, wieym i dziewiczym, tak potnym dziki pierworodnym, pierwotnym ywioom swojego ycia, o narodzie, ktry niewiele ponad sto lat temu zosta powoany do ycia przez twrcze sowa cara-olbrzyma49. Sowianole, szukajc istoty rosyjskoci, sigali do tradycji, zwaszcza epoki przedpiotrowej. Za to okcydentalici jej nie cenili, wierzc jak przystao na kontynuatorw Hegla w postp i konieczne doskonalenie, ktrych symbolem byy odrzucane przez sowianolw reformy Piotra Wielkiego. Na tym tle wyrastay sawne spory. Bieliski nie mg wybaczy Gogolowi jego gorcego chrystianizmu i powrotu do sowianolskich ideaw. Kiedy w 1847 roku autor Martwych dusz opublikowa Wybrane fragmenty z korespon48 P. Czaadajew, Listy, prze. M. Leniewska i L. Suchanek, Krakw 1992, s. 7576. Cytowany List pierwszy przeoya J. Walicka. 49 W. Bieliski, Czyny Piotra Wielkiego, w: Pisma lozoczne, prze. W. Anisimow-Biekowska, t. 1, Warszawa 1956, s. 234.

1. Odwilowy przeom

41

dencji z przyjacimi, Bieliski z waciw sobie krewkoci odpowiedzia Listem do Gogola, w ktrym, nie przebierajc w sowach, woa do autora Martwych dusz: wielbicielu knuta, apostole ciemnoty, zwolenniku obskurantyzmu i wstecznictwa, chwalco tatarszczyzny co Pan robi? Niech Pan spojrzy pod nogi stoi Pan na skraju przepaci50. Sowianole dostrzegali w ludzie fundament prawdziwej przemiany, ktry konserwuje ustalony ad. Okcydentalici przeciwnie. Chcieli przemienia rzeczywisto realnie, diagnozujc zacofanie, ale te wydobywajc ukryty w spoeczestwie potencja. Wanie z tego klasycznego sporu epoki mikoajowskiej narodzia si w Rosji grupa spoeczna, ktrej gwn cech byo poczucie misji, oczywicie rozmaicie pojmowanej. Jednak to, co wrd mylicieli pokroju Chomiakowa i Hercena miao charakter intelektualnego sporu, w kolejnych pokoleniach: narodnikw, nihilistw i marksistw przybrao cechy quasi-religii. W ten sposb narodzi si mit rosyjskiego inteligenta proroka, klepicego bied apostoa postpu i apologety skrajnych rozwiza. W generacji, ktra dosza do gosu po mierci Mikoaja I, generacji raznoczycw, szukano analogii dla pokolenia XX Zjazdu51. Cho analogia ta ma charakter raczej symboliczny ni rzeczywisty, nie jest pozbawiona susznoci. Jak mona scharakteryzowa t dziewitnastowieczn inteligencj, budowniczych fundamentw przyszej rewolucji? Raymond Aron zrobi to tak: Sowo inteligencja zostao, jak si zdaje, uyte po raz pierwszy w Rosji w XIX wieku. Oznaczao ono tych, co przeszli przez uniwersytety, zapoznali si z kultur, to jest z zasady z kultur pochodzc z Zachodu, i tworzyli nieliczn grup wyobcowan z tradycyjnych ram. Rekrutowali si ze szlachty, z drobnej buruazji czy nawet z zamonych chopw. Oderwani od starowieckiego spoeczestwa, czuli si zwizani ze sob przez nabyt wiedz i przez swoj postaw wobec ustalonego porzdku52. Jeszcze dalej w tej charakterystyce posun si Mikoaj Bierdiajew, piszc z waciw sobie emocjonaln przenikliwoci:
W. Bieliski, List do Gogola, w: Pisma lozoczne, s. 413. Raznoczycami nazywano modych ludzi, ktrzy nie wywodzili si z warstwy szlacheckiej; najczciej z rodzin urzdniczych, czsto duchownych (raznyje cziny rne rangi urzdnicze). Por. K. Chojnicka, Rodowd literacki inteligencji rosyjskiej, Wrocaw 1992, s. 34. Raznoczycw nazywano czsto pogardliwie synami popw. Nierzadko rzeczywicie wywodzili si z rodzin niszego duchowiestwa. Z takiej rodziny pochodzi na przykad mistrz modego pokolenia Mikoaj Czernyszewski. 52 R. Aron, Opium intelektualistw, prze. Cz. Miosz, Warszawa 2000, s. 234.
50 51

42

1. Odwilowy przeom

Inteligencja rosyjska jest cakowicie swoistym, niespotykanym poza Rosj wytworem duchowo-spoecznym. Inteligencja nie jest klas spoeczn i jej istnienie sprawia due kopoty interpretatorom marksistowskim. Inteligencja bya klas idealistyczn, klas ludzi cakowicie pochonitych przez swoje idee, w imi ktrych gotowi byli i do wizienia, na katorg, i na mier. Inteligencja nie moga u nas y teraniejszoci; ya przyszoci, a kiedy indziej przeszoci53. Bolszewicy obchodzili si z inteligencj le, uznajc j za zgni, buruazyjn i wsteczn klas. Ich niech nie czya si zreszt z potpieniem inteligencji jako takiej wszak sami do niej naleeli i przyjmowali typowo inteligenck postaw przywdcw rzekomo pomagajcych nieuwiadomionym masom odnale drog do szczcia. Niech ta kierowaa si gwnie przeciwko pewnemu typowi inteligencji, ktr uosabiali przedstawiciele Srebrnego Wieku poeci, muzycy, lozofowie, teolodzy. Ich znakomita cz znalaza si na emigracji z wasnej woli bd z przymusu. Wedug bolszewikw bya to inteligencja uosabiajca myl, reeksj, hamletyzowanie, nie za czyn, rewolucj czy jakby powiedzia Bakunin pasj niszczenia. Po przewrocie niektrzy artyci mogli liczy na protektorat unaczarskiego, szefa Narkomprosu54, na wstawiennictwo Gorkiego, przebywajcego wwczas czciej poza granicami Rosji ni w niej samej, ale wielu bolszewikw, w tym Lenin, odnosio si do nich z wynios pogard. Pisarze i artyci byli o tyle potrzebni, o ile suyli propagandzie i agitacji, za lozofowie cakowicie zbdni (Nadieda Krupska uoya list ksiek, ktre powinny znikn z bibliotek; znajdowaa si na niej wikszo dzie lozocznych zachodniej kultury). W cenie zgodnie z zaoeniami utopii bya nauka; sami komunici stworzyli potem mtne okrelenie inteligencji technicznej. Na pocztku swojego panowania Stalin nazwa pisarzy inynierami dusz, pokazujc, jaka powinna by ich rola. Pod koniec dekady rozprawi si z wieloma inynierami dusz pod zarzutem trockizmu, szpiegostwa, wysugiwania si faszystom, imperialistom, wrogoci wobec pastwa, systemu etc. Zarzuty mona mnoy. W latach trzydziestych ani w literaturze, ani w lmie nie byo miejsca na pozytywne postaci inteligentw. To robotnicy lub kochonicy naleeli do podanych bohaterw, potem w latach czterdziestych take onierze zwykle o proletariackim pochodzeniu. Inteligenckie okulary na nosie Innokientija Smoktunowskiego w adaptacji W okopach Stalingradu Wik53 54

M. Bierdiajew, Rosyjska idea, prze. J.C.-S.W., Warszawa 1999, s. 30. Narkompros skrt oznaczajcy Ludowy Komisariat Owiaty.

1. Odwilowy przeom

43

tora Niekrasowa (lm zrealizowany w 1955 roku przez Aleksandra Iwanowa powsta osiem lat po wydaniu powieci) urosy do rangi symbolu rodzcego si odwilowego kina. Bohater powieci Pasternaka posiada cechy czynice ze spadkobierc inteligenckiej tradycji dziewitnastego wieku. Jurij ywago chce zrozumie bieg historii, czasami nawet si do niej dostosowa. Prbuje nawet walczy, ale jego powoaniem, powoaniem poety, jest dowiadcza i da wyraz dowiadczeniu piszc. W atakach na pisarza uznano t postaw za niegodn sowieckiego bohatera. Atakowano obraz rewolucji w jej nieuchwytnym i eschatologicznym wymiarze. A przecie Pasternak wrci jedynie do zapoznanej tradycji, ujmujc j z poetyck biegoci. Symboliczny, typowy dla wielu krgw przedrewolucyjnych pisarzy, mistyczno-religijny kontekst znalaz w powieci wyrane odzwierciedlenie. Pasternak wskrzesi w swojej powieci odrzucane przez lata klasyczne tropy rosyjskiej kultury. Jednym z nich bya posta hamletyzujcego inteligenta skazanego na niepowodzenie czowieka myli, ktrego ta skonno pozbawia woli dziaania. Nie darmo pierwszy i najwaniejszy z wierszy doczonych do powieci autor zatytuowa wanie Hamlet. Hamlet przedstawiony w nim zosta jak posta, aktor na scenie (wiata?) i utosamiony z Chrystusem modlcym si w ogrodzie Getsemani. Iwan Turgieniew w klasycznym eseju Hamlet i Don Kichot opublikowanym na pocztku lat szedziesitych utosami Hamleta introwertycznego egoist, intelektualist pozbawionego zdolnoci dziaania z bliskim sobie pokoleniem zbdnych ludzi. Pasternak, tumacz Szekspira, odnosi si do tej interpretacji sceptycznie. Ale poszed tym tropem, zestawiajc hamletyzujcego inteligenta-obserwatora z inteligentem dziaajcym rewolucjonist Strielnikowem. Pomidzy oboma umieci za tajemnicz kobiet, upad wit, Lar Mari Magdalen, ktra niczym Nastasja Filipowna stojca pomidzy Myszkinem i Rogoynem jest impulsem, rdem duchowej przemiany, zwycistwem i zgub jednoczenie55.

55 Posta Lary interpretowano wielorako. Wiele w niej elementw zaczerpnitych z propagowanego przez symbolistw obrazu Soi Mdroci Boej, ktr wywodzili z teologii prawosawnej, a przede wszystkim z pism Wodzimierza Soowjowa. Soa Mdro Boa zostaa w ich twrczoci utosamiona z wieczn kobiecoci, tajemnicz i nieodgadnion, rosyjsk La Belle Dame Sans Merci. Obraz ten rozmija si z wykadni religijn, ktra czasem zwaszcza u lozofw, np. Soowjowa, ojca Siergieja Bugakowa te poruszaa si na granicy ortodoksji.

44

1. Odwilowy przeom

Rezonans Doktora ywago by przede wszystkim wiatowy. W samym Zwizku Sowieckim czytelnicy mogli przeczyta, e to haas reakcyjnej propagandy wobec chwastu literackiego (tytu artykuu Dawida Zasawskiego wydrukowanego w Prawdzie). Pierwsze ocjalne wydanie powieci w ZSRR ukazao si dopiero w 1988 roku. W latach szedziesitych bya jednak znana dziki wydaniom podziemnym. Wwczas, po kilku latach nieobecnoci, zaczy si te ukazywa ju ocjalnie poezje Pasternaka. Jak wspomniaam, uznawanie Doktora ywago za powie dysydenck jest bdem. Autor nie mia zamiaru pisa dziea wywrotowego; najlepszym dowodem jest fakt, e chcia je opublikowa w kraju legalnie. Nagonka bya przejawem odwilowego zakamania, dwuznacznej delikatnie mwic postawy partyjnych bonzw i literackich sugusw. Na tle wczesnej sowieckiej kultury powie Pasternaka rysuje si wyjtkowo. Odwilowa proza obracaa si w krgu kilku najwaniejszych tematw: wojny, rewolucji, budowy systemu, wspczesnej relacji z komunizmem, ktre po prostu przedstawiano w sposb bardziej zrnicowany ni w poprzednich dekadach. Mona te jednak w powieci Pasternaka dostrzec jak zrobi to Aleksandr Prochorow przetworzenie pewnych typowych dla odwily tropw. Prochorow odczytuje kultur okresu Chruszczowa jako odziedziczony dyskurs odziedziczony po latach stalinowskich. W tym duchu interpretuje te bohatera powieci. Oczywicie dostrzega jakeby inaczej jego oryginalne symboliczne cechy: chrystologiczne odniesienia (cznie z nazwiskiem: interpretatorzy niejednokrotnie odnotowywali aluzj obecn w nazwisku bohatera, aluzj do jednego z waniejszych atrybutw chrzecijaskiego Boga [Boga ywego]56), gbok metaforyk przyrody, historiozo, a wic wszystko to, co czyni z dziea Pasternaka dzieo wyjtkowe w wczesnej sowieckiej kulturze. Ale patrzy te na ksik jak na
A. Prochorow, Unasledowannyj diskurs. Paradigmy stalinskoj kultury w litieraturie i kiniematograe ottiepieli, Sankt Petersburg 2007, s. 96 (korzystam z rosyjskiego przekadu, orygina w jzyku angielskim). Autor objania (za innymi badaczami) etymologi nazwiska ywago (iwago ywego), czc j z tradycj chrzecijask. Na ten trop zwraca rwnie uwag James Billington, ktry pisze: Zmartwychwstanie jest prawdziwym tematem owej powieci jest to jeszcze jedno ogniwo czce Pasternaka z Tostojem, Dostojewskim i dawion kultur prawosawia. Dlaczego szukacie yjcego [ywago] wrd umarych? usyszeli uczniowie Chrystusa, gdy przybyli do jego grobu podczas pierwszej Wielkiej Nocy. J. Billington, Ikona i topr, s. 524.
56

1. Odwilowy przeom

45

transpozycj znanych ju wczeniej motyww: W powieci Pasternaka centralny trop stalinowski trop bohatera pozytywnego staje si opowieci o poecie, ktrego los cudownym sposobem czy osobiste dowiadczenie z dowiadczeniem Chrystusa, Hamleta, z dowiadczeniem kadego czowieka57. Jakkolwiek analiza odwilowej kultury, ktrej Prochorow dokonuje, jest interesujca, to jego spojrzenie na Doktora ywago co najmniej ryzykowne. Stalinowska kultura wida to rwnie dobrze na przykadzie kina sama chtnie posugiwaa si klasycznymi motywami i tropami przetwarzanymi na uytek propagandy. Socrealizm literacki w jawny sposb odwoywa si do dziewitnastowiecznej powieci realistycznej, do tradycyjnej Bildungsroman; w sztukach plastycznych do najprociej pojmowanego akademizmu. Kreowanie manichejskiej jak mwi autor Odziedziczonego dyskursu wizji rzeczywistoci byo cech stalinowskiej, socrealistycznej sztuki, ale na pewno nie jej wycznym wymysem. Bohaterowie socrealistycznych powieci powielali cechy postaci realizmu, wyrastali nawet z odpowiedniego milieu, ktrego byli reprezentantami. Nie wydaje si jednak, by Jurij ywago mia z nimi wiele wsplnego. Pasternak napisa swoj powie, odwracajc si od stalinowskiej kultury, niektre jej elementy na przykad rewolucyjny mesjanizm wydoby te z czasw wczeniejszych. W usta Strielnikowa-Antipowa woy religijne wyznanie rewolucjonisty: No i wanie ten cay dziewitnasty wiek ze wszystkimi jego rewolucjami w Paryu, kilka pokole rosyjskiej emigracji, poczynajc od Hercena, wszystkie planowane zamachy na carw, wykonane i nie wykonane, cay ruch robotniczy wiata, cay marksizm w parlamentach i uniwersytetach Europy, cay nowy system idei, wszystkie nowatorskie i radykalne tezy, ironi, ca bezlitosno, wypracowan jako rodek obronny w imi ludzkoci, wszystko to wchon i skoncentrowa w sobie Lenin, aby run jako uosobienie odwetu na stary porzdek. Wraz z nim ukaza si wiatu cay ogromny, niezatarty obraz Rosji, poncej jak wieca pokutna za wszystkie nieszczcia i niedole ludzkoci58. Brzmi jak fragment Biesw Dostojewskiego rebours. Oczywicie. I tak miao zabrzmie. Prawdziwie wielki nard nigdy nie pogodzi si z tym, e bdzie odgrywa drugorzdn rol wrd narodw wiata, on nie zadowoli si nawet rol pierwszoplanow, on bowiem musi growa nad wszystA. Prochorow, Unasledowannyj diskurs, s. 9798. B. Pasternak, Doktor ywago, prze. E. Rojewska-Olejarczuk, Warszawa 1990, s. 499.
57 58

46

1. Odwilowy przeom

kimi. Tracc wiar w swoj misj przywdcz, tym samym przestaje by narodem. Prawda jest jednakowo tylko jedna, a mianowicie pozostae narody rwnie nosiy w sobie Bogw wyjtkowych i wielkich. Jedynym narodem, ktry jest narodem bogononym jest nard rosyjski woa Szatow w rozmowie ze Stawroginem59. Pasternak przywoa stare upiory, przywrci dyskurs rodem z XIX wieku w czasach, ktre ju przeszy przez czerwony terror, stalinowskie czystki i wojn. Z drugiej jednak strony w mit narodu poncego jak wieca pokutna za wszystkie nieszczcia ludzkoci by znowu, w latach powojennej propagandy i kreowania mitu wielkiej rosyjskiej oary, aktualny. Nie znaczy to oczywicie, e Pasternak wyszed naprzeciw powojennym tendencjom. Zdecydowanie nie. Ale przywrci w eschatologiczny, mesjaski rys rosyjskiej tradycji, da mu nowe ycie, tworzc kolejn wariacj na temat zbdnego czowieka oraz czowieka czynu, Hamleta i Don Kichota, zdystansowanego myliciela i neoty w wityni postpu. Posta Antipowa-Strielnikowa piknie interpretuje Billington:
Opowie o Strielnikowie jest zdumiewajco celn kronik podania ku rewolucji. W pojciu Pasternaka wszystko zaczo si, gdy mody czowiek o imieniu Antipow utraci jako jednostka kontakt z realnym wiatem i j powtarza rewolucyjne hasa niesione przez panujc wok wrzaw: w tym okrzyki wojenne z 1914 roku. Przybrawszy nowe imi Pasza, idzie na wojn i w chmurze wybuchu pocisku znika z fabuy powieci, by pojawi si ju jako Strielnikow w nowym wcieleniu rewolucyjnego przywdcy. () Strielnikow staje si uosobieniem rewolucji jest gboko oddany abstrakcyjnym ideom i obdarzony na wskro nieskazitelnym charakterem. () Rewolucja, jak ucielenia Strielnikow, wskazywaa ludziom czysto samowyrzeczenia w imi nowego porzdku ludzkich spraw. Impuls ten zosta w Rosji zdawiony nie przez kontrrewolucj, lecz przez destrukcyjn logik samej rewolucji. Tym sposobem Strielnikow ginie mierci samobjcz jeszcze przed zakoczeniem wojny domowej; ostatnim zwizanym z nim epizodem jest jego oarna krew, ktr Pasternak kojarzy z krwi Chrystusa za pomoc naturalistycznych obrazw pochodzcych z rosyjskiego folkloru60.

To, co robi pisarz jest niezwyke, cho do ryzykowne. Ale nawet jeli popatrzymy na t wielk powie bardziej krytycznie, to i tak jawi si ona jako swego rodzaju summa dowiadcze rosyjskiej li59 60

F. Dostojewski, Biesy, prze. Z. Podgrzec, Wrocaw 2004, s. 348. J. Billington, Ikona i topr, s. 525.

1. Odwilowy przeom

47

teratury, z ktr adne dzieo ocjalnej odwilowej prozy nie mogo si rwna.

Kino jako rezonans zmian

Czy po XX Zjedzie nastpiy jakie znaczce zmiany w tematyce i stylistyce realizowanych lmw? Oczywicie. Cho sztuka drugiej poowy lat pidziesitych nosia jeszcze wyrane pitno socrealizmu, nieprawdziwe byoby stwierdzenie jakoby nic w kinematograi si nie zmienio. Filmowcy podjli postulat szczeroci, a szczero ta miaa dotyczy ludzkich postaw oraz ycia sowieckich obywateli. W socrealistycznej sztuce istnia wyrany podzia na dobro i zo, przy czym bohaterowie wartociowani jako dobrzy sytuowali si po stronie naszych, li po stronie obcych. Obco ideowa (w lmach wojennych i powojennych take narodowa) bya jednoznacznie klasykowana jako za. W pierwszych postalinowskich latach ten ukad si zosta nieco zachwiany. Po pierwsze zniknli obcy, albo przynajmniej zmniejszya si ich obecno. Konikt zaczto pokazywa inaczej. Na przykad pomidzy jednostk a skostniaym, zbiurokratyzowanym mechanizmem pastwa. Ten schemat nie by wcale taki nowy. Siga jeszcze lat dwudziestych. Walka ze zbiurokratyzowaniem spontanicznej ideologii rodzcej si jak goszono z potrzeby wolnoci naleaa do repertuaru nepowskiej satyry. Wtedy biurokraci, rwnie czsto jak spekulanci, dorobkiewicze, szerzej drobnomieszczanie, byli obiektem kpin. Literatura porewolucyjna odnalaza inspiracje w klasycznej rosyjskiej komedii, w ktrej bezduszno pastwowej machiny, tpota i zbiurokratyzowanie pojawiay si stosunkowo czsto. W latach dwudziestych Gribojedow, Gogol, Satykow-Szczedrin okazali si mistrzami wielu pisarzy (i lmowcw; wystarczy przypomnie grup FEKS). Wydawa si mogo, e w sztuce wczesnej odwily satyra nie odrodzi si prdko, bo przez socrealizm zostaa skutecznie stamszona. Ale temat okaza si nony. Jak za dotkniciem czarodziejskiej rdki odyy postulaty sprzed trzydziestu lat. W 1920 roku unaczarski w sawnym tekcie Bdziemy si mia zadeklarowa konieczno stworzenia satyry politycznej. W latach pidziesitych pojawiy si postulaty odnowienia tej tradycji. Na XIX Zjedzie w 1952 roku ogoszono konieczno wypromowania nowych Gogoli, Satykoww-Szczedrinw, za artyku ogoszony na amach Prawdy traktowanej zazwyczaj jak instrukcja dla artystw pitnowa jednostronne przedstawianie rzeczywistoci.

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji. Aby przeczyta ten tytu w penej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na ktrym mona naby niniejszy tytu w penej wersji. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania si jej od-sprzeday, zgodnie z regulaminem serwisu. Pena wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym E-ksiazka24.pl.