FASZYZM WOSKI W LATACH 1922-1939 I. PRZYCZYNY FASZYZMU WE WOSZECH I.1.

Trudnoci ekonomiczne W cigu pierwszych dwu lat po zakoczeniu I wojny wiatowej znacznie zaostrzya si sytuacja wewntrzna we Woszech, ktre znalazy si na progu rewolucji. Kryzys dotychczasowej struktury politycznej pastwa zbieg si z gwatownie pogorszajcymi si warunkami ekonomicznymi. Nastpowaa szybka radykalizacja nastrojw w spoeczestwie, dotkliwie odczuwajcym skutki wysiku wojennego. Gboki wpyw na jego podstawy miay wydarzenia w Rosji. Wprowadzane tam dziki Rewolucji Padziernikowej zmiany wywoyway entuzjazm jednych, obawy za innych warstw i grup. Tote niektrzy historycy mwi o wytworzeniu si wwczas sytuacji rewolucyjnej we Woszech. Szybki wzrost produkcji na cele wojenne w czasie wojny, zwizana z nim koncentracja kapitau, przy jednoczesnym zwikszeniu si wyzysku proletariatu, stworzyy skomplikowan sytuacj przy przejciu na tory gospodarki pokojowej. Podwoia si wydajno stoczni. Wochy stay si jedn z wielkich potg przemysowych wiata. Rozwj ten jednak nie by zrwnowaony we wszystkich dziedzinach i mia charakter tymczasowy. Gdy przyszo zmniejszy produkcj na cele pastwowe oraz wojskowe i nastawi si na zaspokajanie potrzeb pokojowych, saboci przemysu woskiego ujawniy si w caej rozcigoci. Swobod manewru ekonomicznego utrudniao olbrzymie zaduenie kraju, ktre wzrastao wskutek niekorzystnego ukadu stosunkw handlowych w latach powojennych. Szczeglnie dotkliwe byo zaduenie na rzecz Stanw Zjednoczonych wynosio ono wtedy 1,5 mld dolarw. Zahamowanie tego procesu uniemoliwiaa sytuacja ywnociowa kraju. W toku wojny bowiem pogbi si niedobr produkcji rolnej. Brak ywnoci, zaduenie pastwa, niekorzystny bilans stosunkw handlowych prowadziy do szybkiego wzrostu inflacji. Wochy byy typowym krajem, ktry przeszed wojn, i w ktrym zaistnia brak rwnowagi midzy popytem a poda. Wiza si z tym spadek wartoci lira, nastpujcy systematycznie od 1914 r. Szczytowy jego moment przypad na 1920 r., kiedy warto dolara w stosunku do lira podniosa si dwukrotnie. W tych warunkach, gdy przemys pogra si w zastoju, przyzwyczajeni do opieki pastwa przedsibiorcy przemysowi i bankierzy nie zawsze zdoali skutecznie przeciwstawia si narastajcym trudnociom. Mnoyy si upadoci, ktre obejmoway nawet due towarzystwa. Zaostrzya si bezwzgldna rywalizacja potg przemysowych, ktre usioway podporzdkowa sobie kapita bankowy. Niepowodzenia produkcyjne i trudnoci sytuacji finansowej obciyy w znacznym stopniu masy pracujce. Gdy ceny wzrosy szeciokrotnie, pace w tym samym czasie podniosy si tylko dwukrotnie. Tote tylko spekulanci, ktrzy wzbogacili si niepomiernie na wojnie, rekiny jak ich nazywano yli w luksusie. Wikszo ludnoci z trudem wegetowaa. Fatalna sytuacja bya na rynku pracy. Wynikao to nie tylko z ograniczenia produkcji przemysowej czy przestawienia jej na nowe tory, ale take ze zwikszania si liczby poszukujcych pracy wskutek demobilizacji. Midzy zwolnionymi wielu byo oficerw i podoficerw, ktrzy musieli teraz zadowala si niszymi stanowiskami czy zasikami. Wrd zdemobilizowanych onierzy szczeglnie niezadowolon grup stanowili chopi, ktrym w trudnych chwilach wojny wadze obiecyway

przydziay ziemi. Po zwycistwie o tych obietnicach zapomniano lub ograniczono ich realizacj do minimalnych rozmiarw. Tote wanie z tych k kombatantw miay si wyoni najbardziej zdesperowane grupy1. I.2. Rozwj ruchw masowych Po zakoczeniu wojny powszechne zreszt byo przewiadczenie, e we Woszech konieczne s zmiany. Nie moga u steru pozostawa stara elita wadzy, skadajca si w wikszoci z konserwatystw, odpowiedzialnych za przebieg i wyniki wojny: trzeba byo uzdrowi gospodark, a przez to poprawi stosunki midzy poszczeglnymi warstwami spoecznymi i ich pooenie. Wysuwano rne, w niejednym rozbiene koncepcje wyjcia z tego kryzysu. Mona je sprowadzi do trzech tendencji. Pierwsza zakadaa demokratyczn reform pastwa woskiego, ktra by przywrcia zaufanie ludnoci do wadzy i pozwolia na stabilizacj gospodarcz. Druga nawizywaa do wzorw rosyjskich i postulowaa cakowite przeksztacenie instytucji pastwowych i struktury spoecznej przy przejciu wadzy przez proletariat. Wreszcie zwolennicy trzeciego rozwizania opowiadali si za rzdami autorytarnymi, ktre uniemoliwiyby rewolucj spoeczn. Tendencje te znalazy odbicie w dziaalnoci Woskiej Partii Ludowej, w rozwoju ruchu socjalistycznego oraz w powstaniu faszyzmu. Woska Partia Ludowa (Partito Popolare Italiano), ktrej czonkw nazywano popolarami, bya stronnictwem politycznym katolikw. Stronnictwo popolarw powstao na gruncie demokratycznych tradycji wrd woskich katolikw. Niemniej zwizaa si z nimi take grupa arystokratyczna, ktra w ywym udziale katolikw w yciu politycznym Woch widziaa rodek zabezpieczajcy przed grob rewolucji spoecznej2. Program zakada koncepcj organiczn spoeczestwa, broni solidaryzmu spoecznego przeciwko teorii walki klas, opowiada si za utrzymaniem wasnoci prywatnej. Popolarzy nie byli jeszcze na tyle silni, by sami mogli uj wadz w swoje rce, tymczasem sytuacja w kraju wymagaa porozumienia z ugrupowaniami liberalnymi i demokratycznymi. Z popolarami zwizane byy te katolickie biae zwizki zawodowe. Woska Partia Socjalistyczna staa si po wojnie parti masow. Jej krytyczna postawa wobec dziaa wojennych zyskaa jej poparcie w tej czci spoeczestwa, ktr wojna dotkna najmocniej. Ze wzgldu na te metody walki politycznej i dobr organizacj partia ta stanowia najpowaniejsz si polityczn we Woszech i miaa najwiksze moliwoci skutecznego signicia po wadz. Sab stron Woskiej Partii Socjalistycznej by nadmierny werbalizm przy niedostatecznej umiejtnoci kierowania ywioowym ruchem robotnikw i chopw, przeciwko istniejcemu systemowi. Rwnie wewntrzne rozbicie ograniczao skuteczno dziaanie w decydujcych momentach. Istniay bowiem w Partii Socjalistycznej a trzy kierunki o rnych programach. Najbardziej skrajny reprezentowali absencjonici, ktrzy wypowiadali si przeciwko udziaom w yciu parlamentarnym Woch i domagali si krokw rewolucyjnych. Kierunek ten reprezentowa przede wszystkim dziaacz neapolitaski Amadeo Bordiga i pismo Il Soviet. Stosunkowo bliscy temu kierunkowi byli tzw. maksymalici, ktrzy ju w nazwie starali si upodobni do bolszewikw. Postulowali oni rwnie obalenie rzdw buruazji i dyktatur proletariatu, nie odrzucali jednak wykorzystania moliwoci parlamentarnych. Z tym kierunkiem zwizany by naczelny organ Partii Avanti i sekretarz generalny Constantino Lazzari, a take grupa parlamentarzystw socjalistycznych. Reformici opowiadali si za powolnym przeksztaceniem pastwa na drodze reform i nie wykluczali wspdziaania z innymi partiami politycznymi. Z tego powodu
1 2

J.A. Gierowski: Historia Woch, Zakad Narodowy im. Ossoliskich Wydawnictwo 1986, s. 556-557. J.A. Gierowski: Historia Woch , op. cit., s. 558.

byli przez maksymalistw uwaani przesadnie za zdrajcw sprawy robotniczej. Tymczasem sami maksymalici swym nieprzejednaniem i schematyzmem w naladowaniu poczyna rosyjskich utrudniali zdobycie przez socjalistw szerszego poparcia w spoeczestwie. Ograniczenie strukturalne i rywalizacja midzy socjalistami a popolarami uatwiay rozwj ruchu faszystowskiego. II. HISTORIA ROZWOJU FASZYZMU WOSKIEGO 2.1. Narodziny faszyzmu Ruch faszystowski nie czu si nadmiernie zwizani z zaoeniami programowymi socjalistw i popolarw, ani nie miewa skrupuw co do rodkw, za pomoc ktrych mgby osign swe cele. Ruch ten wykorzystywa niezadowolenie kombatantw, ktrzy w czasie wojny znaleli si w okopach, a pniej stracili wiar, e ich ofiarno przyczyni si do jakichkolwiek pozytywnych zmian we Woszech i na caym wiecie. Od powiza z socjalizmem odsuwao wikszo z nich niechtne wobec uczestnikw wojny stanowisko Woskiej Partii Socjalistycznej, ktra obarczaa ich odpowiedzialnoci za przelew krwi i wzbogacenie si kapitaw. Poniewa i og spoeczestwa traktowa ich bez entuzjazmu, znaleli si jakby poza nimi i niezbdne wydaway si organizacje, ktre wzmocniyby ich pozycj. Pierwsze tego typu zwizki powstay ju w czasie wojny pod wpywem Caporetto. Zaczto wtedy tworzy grupy bojowe, tzw. squadri, zwane bandami wykonawcw kary, i zwizki fasci, ktre miay uatwi mobilizacj narodu. Po ogoszeniu rozejmu zaczy powstawa organizacje jednoczce kombatantw. W styczniu 1919 r. zaoono stowarzyszenie obejmujce onierzy wyborowych oddziaw szturmowych (Arditi). W maju podpalono budynek redakcji Avanti, wobec czego na wezwanie socjalistw wybuch strajk generalny, a pniej potne strajki wstrzsay Wochami co kilka miesicy3. W czerwcu utworzone zostao Narodowe Stowarzyszenie Kombatantw. Uczestniczyli w nim take niektrzy politycy, co nie przeszkadzao temu, e Stowarzyszenie to zgaszao cakowity brak zaufania jakichkolwiek istniejcych poprzednio organizacji politycznych: Zorganizowani i niezaleni sami poprowadzimy nasz polityk 4. W Stowarzyszeniu bkay si pogosy mazzinizmu, silne byo oddziaywanie zaoe nacjonalistycznych, brakowao jednak klarownej ideologii. Niemniej byli onierze kierowali si pewnym poczuciem wyszoci wobec tych wszystkich, ktrzy nie przeszli twardej szkoy wojennej i uwaali, e poniesione ofiary daj im specjalne uprawnienia do decydowania o losach pastwa. Podstawy te usiowa zdyskontowa dla siebie znajdujcy si wwczas na marginesie woskiego ycia politycznego Benito Mussolini. WSTAWI ZDJCIE Fot. 1. Mussolini jako redaktor Il Popolo dItalia po zakoczeniu I wojny wiatowej rdo: M. Borucki: Mussolini, Wydawnictwo Delta, s. 225. Usunity z Woskiej Partii Socjalistycznej, nie zaprzesta radykalnej demagogii. Przez ten rok znajdowa si w wojsku, przy czym ranny w czasie wicze, powrci do
3 4

M. Borucki: Mussolini, Wydawnictwo Delta, s. 32. J.A. Gierowski: Historia Woch, op. cit., s. 560.

dziaalnoci dziennikarskiej. Wydawany przez siebie Popolo dItalia nazywa jeszcze pocztkowo dziennikiem socjalistycznym, dopiero od sierpnia 1918 r. zmieni t nazw na dziennik kombatantw i wytwrcw, co podkrelao nowych adresatw. Mussolini by utalentowanym oratorem, co uatwiao mu pozyskiwanie zwolennikw; by rwnie poczytnym dziennikarzem. Mia przy tym wyrane zdolnoci polityczne, dobre wyczucie chwili i brak skrupuw. Jak przystao na demagoga, Mussolini nie krpowa si zbytnio goszonymi hasami ideologicznymi. Uwaa za dopuszczalne wszelkie wolty, byleby zapewniy mu kocowy sukces. W Popolo dItalia mona te byo spotka jak najbardziej sprzeczne wypowiedzi odnoszce si zarwno do stosunkw wewntrznych, jak i polityki midzynarodowej. Mussolini gosi, e demokracja parlamentarna jest przeytkiem, jest: zoliwym wrzodem zatruwajcym dusz narodu5, ktry powinna zastpi nowa, doskonalsza organizacja pastwa. Za niezbdne dla realizacji tego celu uwaa powoanie antypartii, oglnonarodowego ruchu ponadpartyjnego. 23 marca 1919 r. w prywatnym mieszkaniu w Mediolanie przy placu San Sepolcro niewielka grupa onierzy, niezadowolone z powojennej sytuacji organizacje kombatanckie (m.in. Stowarzyszenie Rannych i Inwalidw czy Narodowe Stowarzyszenie Kombatantw) utworzyy Zwizek Woskich Kombatantw Fasci Italiani di Combattimento 6. WSTAWI ZDJCIE Fot. 2. Legitymacja czonka Zwizku Kombatantw Woskich rdo: M. Borucki: Mussolini, Wydawnictwo Delta, s. 84. Nazwa nawizywaa do tworzonych ju poprzednio tego rodzaju zwizkw. Dopiero z czasem nazwa fasci miaa nabra dostojnoci przez powoywanie si na znaki liktorw fasces - rzymski symbol wadzy. W programowym przemwieniu Mussolini jako jeden z kombatantw domaga si reformy pastwa przez oczyszczenie biurokracji i likwidacj systemu parlamentarnego, w ktrym panoway przekupstwo i korupcja. Poza tym wysun szereg pomysw zaczerpnitych z arsenau wczesnych hase politycznych, jak wprowadzenie republiki, powszechne gosowanie obejmujce rwnie kobiety, ujednolicenie szkolnictwa, 8-godzinny dzie pracy i wprowadzenie zasad kooperacji do produkcji, likwidacja spek uatwiajcych dziaalno spekulacyjn, nawet uzyskanie ziemi przez chopw - uytkownikw. Programu tego nie mona byo bra dosownie, mia na celu pozyskanie opinii publicznej, co nie byo atwe przy jego radykalizacji. Zwaszcza, gdy chodzio o powstanie ruchu oglnonarodowego7. Nowy ruch mia na razie niewielkie poparcie. Opowiedziaa si za nim cz futurystw a zwaszcza czonkowie Stowarzyszenia Arditi. Czarne koszule, ktrymi si wyrniali, zostay z czasem przyjte jako jeden z elementw stroju faszystowskiego. Najwaniejsz spoeczn baz tworzyo drobnomieszczastwo. Zwizki powstay w rnych miastach, liczba ich czonkw nie jest dokadnie znana, w kadym razie nie by to jeszcze ruch masowy. Niemniej zwoany w 1919 r. pierwszy kongres faszystowski nada tej antypartii miano organizacji. Na czele stan Komitet Centralny, wybierany przez delegatw zwizkw. Faktyczna wadza spoczywaa w rku Generalnego Sekretariatu. Mussolini nie zosta na razie nawet sekretarzem generalnym; nie by jeszcze postaci, wok ktrej konsolidowaby si cay ruch. Faszyci nie kryli si z zapowiedzi bezwzgldnego zwalczania wszelkiego oporu przeciwko ich daniom. Za gwnego wroga uwaali socjalizm i komunizm. Liberaw lekcewayli.
5 6

H. Olszewski, M. Zmierczak: Historia doktryn politycznych i prawnych, Pozna 1994, s. 333. M. Borucki: Mussolini, op. cit., s. 37. 7 J.A. Gierowski: Historia Woch, op. cit., s. 561.

2.2. Lata napicia rewolucyjnego W listopadzie 1919 r. - odbyy si wybory, w ktrych po raz pierwszy zastosowano zasad powszechnego i proporcjonalnego gosowania. Mussolini, ktry kandydowa w Mediolanie ponis druzgocc klsk, a sytuacja rzdzcych liberaw staa si bardzo trudna. Ju zreszt przed wyborami zacza si prba si midzy obozem rewolucyjnym a buruazj. Cae Wochy zostay objte fal strajkw, zaburze, wystpie, ktre zdaway si zapowiada wybuch rewolucji. ywioowe wystpienia ogarny rwnie wie wosk. Gdy chopi nie doczekali si podziau latyfundiw i przyznania im ziemi, usiowali zdoby sprawiedliwo na wasn rk. Chopi nie ustpowali, jakkolwiek stosowano wobec nich ostre represje. Pod tym naciskiem parlament musia uchwali ustaw o przekazaniu chopom nieuprawnionych gruntw. Miaa ona jednak zbyt oglnikowy charakter i nie rozadowaa sytuacji na wsi. Powtarzajce si strajki i niepokoje przy saboci wadz podporzdkowanych skaniay fabrykantw i wielkich posiadaczy ziemskich do tworzenia wasnych uzbrojonych stray. Powstaway cae oddziay takich wolontariuszy, zwaszcza w Emilii, gdzie skierowania zarwno przeciwko wielkim, jak i drobnym posiadaczom ziemskim propaganda socjalistyczna popchna zaniepokojonych o sw wasno chopw do wspdziaania z obszarnikami. Stworzyo to podatny grunt dla ugrupowa faszystowskich. Zaczy si mnoy specjalne bojwki, squadre dazione, ktre dokonyway napadw na strajkujcych robotnikw, izby pracy czy orodki kulturalne. Pod hasami patriotycznymi walki z wrogami ojczyzny bojwki faszystowskie wymierzay sw sprawiedliwo, niszczc lub grabic, mordujc lub zabijajc. 15 maja 1921 r. zostay rozpisane terminowo wybory, w ktrych faszyci wystpili jako kandydaci bloku narodowego wraz z liberaami. W efekcie w Izbie Deputowanych zasiado 35 faszystw pod przewodnictwem Mussoliniego, ktry traktowa ich jako pluton czynu i egzekucji8. Wszystko to byo wod na myn faszystw, ktrzy zaostrzyli teraz krytyk rzdw parlamentarnych i kontynuowali akty przemocy. Zarazem udzia w wyborach jakby zalegalizowa faszystw jako parti polityczn w oczach opinii publicznej. Jednake wystpienie nowego kierownika rzdu Bonomiego przeciwko aktom przemocy, zmusio Mussoliniego do wyraenia gotowoci zaprzestania walk wewntrznych. Na nowym kongresie ruchu faszystowskiego, ktry odby si 7 - 9 listopada 1921 r. w Rzymie, Mussolini sprecyzowa nowy program ruchu, ktry przybra odtd nazw Narodowej Partii Faszystowskiej. Program ten odzwierciedla gbok przemian, jakiej uleg ruch faszystowski. W 1921 r. faszyzm nabra charakteru zdecydowanie zachowawczego pod wzgldem spoecznym, a jeeli nie rezygnowa z przeksztacenia machiny pastwowej, to chodzio o stworzenie struktury, ktra lepiej zabezpieczaaby utrzymanie istniejcego ukadu spoecznego. Odwoywa si przy tym do uczu narodowych. Polityka spoeczna miaa si oprze na zaoeniach solidarystycznych, porozumieniu midzy pracodawcami a pracownikami. Wzmocniona zostaa dyscyplina wewntrzpartyjna, nadajc organizacji charakter cile zhierarchizowany z Komitetem Centralnym i sekretarzem generalnym na czele. Dla zapewnienia wpywu na modzie powoano ruch nazwany Awangardow Modzie Faszystowsk. Gwn baz spoeczn ruchu stanowio drobnomieszczastwo i rednia buruazja oraz chopi; faszyzm cieszy si te du popularnoci wrd urzdnikw, wolnych zawodw, nawet wrd modziey studenckiej. Istotne poparcie zapewnili mu
8

J.A. Gierowski: Historia Woch, op. cit., s. 567.

przemysowcy, bankierzy i waciciele, ktrzy spodziewali si zabezpieczy przy jego pomocy od groby ze strony ruchu robotniczego czy chopskiego. Std te znaczna cz prasy prowadzia kampani korzystn dla faszyzmu. Faszyci mogli liczy na przychylne stanowisko wielu dowdcw wojskowych i policji; sprzyjao im wreszcie oglne nastawienie spoeczestwa, zmczonego latami wojny i napicia spoecznego. Faszyci starali si opanowa istniejce instytucje pastwowe. Gdy nie udao im si wprowadzi swych ludzi, tworzyli wasne urzdy, konkurujce na swj sposb z urzdami pastwowymi. Miao to zapewni utworzenie jednoci ekonomicznej w ramach wsplnoty narodowej. witem pracy mia si sta dzie zaoenia staroytnego Rzymu - 21 kwietnia. Nie zaprzestali zreszt faszyci oddziaywa postrachem. Bojwki czarnych koszul, uzbrojone w krtk bro paln, sztylety i nieodzowne paki, zncay si nadal nad przeciwnikami politycznymi. 2.3. Marsz na Rzym Sytuacja Woszech ksztatowaa si pomylnie dla Mussoliniego, ktry gwne starania obrci na skompromitowanie rzdu i wskazanie jego saboci. Mussolini, ktry zabiega o poparcie i pomoc finansow ze strony przemysowcw woskich stowarzyszonych w Powszechnym Zjednoczeniu Przemysowym, tzw. Confindustria (Confederazione Generale dell Industria) oraz wielkich wacicieli ziemskich, podj te starania o pozyskanie sobie Kocioa i monarchii. Faszyci zajmowali pocztkowo stanowisko wyranie antyklerykalne. Jednak po zdobyciu miejsca w parlamencie Mussolini uzna, e czas skoczy z tym nastawieniem, i w swym pierwszym wystpieniu wyrazi gotowo doprowadzenia do porozumienia midzy pastwem woskim a Watykanem. Mussolini mwi; Pastwo faszystowskie odzyskuje w peni swj charakter moralny, jest katolickie, ale jest faszystowskie, co wicej, jest przede wszystkim, wycznie, do gbi faszystowskie. Katolicyzm uzupenia je, co owiadczamy otwarcie 9. Podobn wolt trzeba byo dokona w stosunku do monarchii. Zaoyciele faszyzmu akcentowali swe sympatie republikaskie i jeszcze przy uroczystym otwarciu obrad parlamentu w 1921 r. deputowani faszystowscy nie pojawili si na sali obrad. W miar jednak rosy wpywy ywiow konserwatywnych wrd faszystw, zmienia si ich stosunek do monarchii. Sam Mussolini przemawiajc 20 wrzenia w Udine zapewni nienaruszalno monarchii. 24 padziernika 1921 r. zacz si w Neapolu drugi zjazd Narodowej Partii Faszystowskiej. Mussolini zada na nim przyznania faszystom najwaniejszych tek w rzdzie i rozpisania nowych wyborw. W razie nieprzyjcia tych warunkw grozi marszem na Rzym, co aproboway manifestujce tumy czarnych koszul. Dymy do rzdzenia narodem (). Albo dadz nam wadz, albo j wemiemy, zbiegajc si do Rzymu i chwytajc za gardziel ndzn klas panujcych politykw 10. Nastpnego dnia Mussolini wyjecha do Mediolanu, gdzie przedstawiciele Contindustria obiecali mu pomoc finansow. Nawet masoneria zapewniaa Mussoliniego o poparciu. 27 padziernika faszyci zaczli przejmowa wadz na prowincji. Jednoczenie milicja faszystowska, w tym take uczestnicy zjazdu neapolitaskiego, podja marsz na Rzym. 28 padziernika wok stolicy zgromadziy si oddziay. Jednak zgodnie chyba z zaoeniami Mussoliniego nie chodzio o zbrojne zajcie Rzymu, ale o de9

10

P. Monelli: Mussolini, Warszawa 1973, s. 159. M. Borucki: Mussolini, op. cit., s. 55.

monstracj polityczn, ktra wymusiaby ustpstwa na rzecz faszystw. Gra ta skoczya si sukcesem. Gdy Mussolini odrzuci moliwo udziau w nowym rzdzie kierowanym przez Salandr, Wiktor Emanuel III powierzy mu 30 padziernika misj stworzenia nowego gabinetu. W tym momencie Duce mg wezwa milicj faszystowsk do odbycia zwyciskiej defilady przed paacem krlewskim i opuszczenia Rzymu11. WSTAWI ZDJCIE Fot. 3. Marsz na Rzym - 24 padziernik 1922 r. rdo: P. Monelli: Mussolini, Warszawa 1937, s. 96. Marsz na Rzym wbrew stanowisku faszystw, ktrzy chtnie swj przewrt oceniali jako rewolucj, by tylko zamachem stanu popartym przez rewolt zbrojn. Poniewa nie nastpiy adne zmiany spoeczne, uspokoio to zarwno tych, co zachowali neutralno, jak i tych, co udzielili swego poparcia. Po pewnym czasie okazao si, e by to tylko wstp do dyktatury. III. WOCHY POD RZDAMI FASZYSTW 3.1. Na drodze do dyktatury faszystowskiej Przez najblisze lata Mussolini zdoa upi spoeczestwo woskie poczuciem zudnego bezpieczestwa, podtrzymujc wraenie, e krl i parlament utrzymali swe pozycje. Dao mu to okazj do kolejnego niszczenia grup i stronnictw opozycyjnych. Jednoczenie organy administracji pastwowej i policja przechodziy powoli w rce faszystw. Likwidacji ulegy rady samorzdowe, jeeli przewag w nich miaa lewica. Gruntowej reorganizacji ulegay organa bezpieczestwa i policji: zwolniono z pracy niemal poow dawnych karabinierw, wielu tajnych agentw, rozwizano Gwardi Krlewsk i policj celno-fiskaln. Mussolini nie mia wprawdzie zamiaru rezygnowa z rzdw policyjnych, zmierza je jednak oprze na nowych podstawach12. Dla nowych poczyna organizacyjnych istotne stao si utworzenie Wielkiej Rady Faszystowskiej, ktrej inauguracyjne posiedzenie odbyo si 12 stycznia 1923 r. By to organ partyjny, w ktrego skad wchodzili czonkowie partii oraz wysi urzdnicy faszyci, cznie z ministrami. Decydujcy gos w Wielkiej Radzie nalea do Mussoliniego, on ustala jego skad i porzdek obrad. Rada stanowia swego rodzaju organ doradczy Mussoliniego, nadajc kierunek poczynaniom rzdu. Jej decyzje poprzedzay zwykle uchway i dekrety rady ministrw. Jedn z pierwszych uchwa Wielkiej Rady byo powoanie milicji faszystowskiej Ochotniczej Milicji Bezpieczestwa Narodowego (Milizia Volontaria per na Sicurezza Nazionale). Skadaa si ona z dobrze wyszkolonych ochotnikw, a jej trzon stanowiy bojwki czarnych koszul. Hierarchi wojskow oparto na staroytnych wzorach rzymskich, tworzc legiony, kohorty, centurie i manipuy. Dowdcami byli konsulowie, seniorowie, centurionowie i dekurionowie. Szefem milicji zosta jeden z najbliszych wsppracownikw duce, Emilio de Bono13. Wbrew goszonym dawniej hasom Mussolini rozpocz polityk gospodarczo-spoeczn pod znakiem jej liberalizacji i ograniczenia udziau pastwa. Byo to zgodne
11 12

J.A. Gierowski: Historia Woch, op. cit., s. 572. J.A. Gierowski: Historia Woch, op. cit., s. 573. 13 M. Borucki: Mussolini, op. cit., s. 64.

z yczeniami wielkich przemysowcw, ktrych stowarzyszenie Confidustira zyskao sobie prawa wycznej reprezentacji. Znis wic Mussolini obowizek notowania nazwisk wacicieli na papierach wartociowych, wstrzyma realizacj dekretw o podziale ziemi: przestay dziaa komisje do ustalania cen, zniesiono ca na specjalne artykuy zbytku i przepisy ochronne wobec lokatorw. Kapita prywatny przej telefony oraz towarzystwa ubezpieczeniowe. Dzie pracy mg by przeduany do 10 godzin. Coraz sabsza stawaa si pozycja robotnikw, tym bardziej, e Powszechna Konferencja Pracy tracia swych czonkw na rzecz faszystowskich zwizkw zawodowych. Jakkolwiek Mussolini wykorzystywa przede wszystkim swe moliwoci kierowania rzdu do prowadzenia polityki, faszyci nie cofali si przed nowymi atakami gwatu, ktre miay miejsce zastraszy przeciwnikw. 15 lipca 1923 roku zostao opracowane prawo wyborcze, w wyniku ktrego nowa ordynacja wprowadzaa w Izbie Poselskiej 535 miejsc i czynia z caego kraju jeden okrg wyborczy, w ktrym kada partia moga wystawi tylko jedn list. Partia, ktra uzyskaa najwiksz liczb gosw (co najmniej 25%), otrzyma 2/3 miejsc w parlamencie, pozostaa 1/3 miaa by rozdzielona midzy wszystkie inne partie. Oczywicie w nowej sytuacji, kiedy faszyzm si rozrs i panowa nad caymi Wochami, wspierany przez wasn potn milicj, jego zwycistwo byo pewne. Rozpocza si kampania wyborcza, obfitujca w niesychane gwaty faszystowskie, w wyniku ktrej dawny parlament rozwizano na pocztku roku 1924, a wybory odbyy si 6 kwietnia 1924 r., przynoszc oczywicie zwycistwo faszystom14. Faszystom udao si stworzy wsplny blok z czci starych liberaw, prawicowych popolarw, nawet z niewielk grup pozyskanych socjalistw. W bloku tym faszyci mieli zreszt zapewnion z gry wikszo miejsc. W rezultacie pod blokiem Mussoliniego do walki stano 7 rywalizujcych stronnictw. Faszyci rozwinli wielk machin propagandow, wanie przy tej okazji powoany zosta Urzd Propagandy. Przy jego pomocy, poprzez rne rodki nacisku administracyjnego, a nawet terror, Mussolini zapewni sobie zwycistwo. Dziki temu sami faszyci mieli wikszo w izbie liczcej 535 deputowanych. Upojenie faszystw odniesionymi sukcesami przytumio wystpienie sekretarza socjalistw unitarystw - Matteottiego. Na pocztku debaty 30 maja 1924 r. zakwestionowa on legalno wyborw, co wprowadzio faszystw w zamieszanie i wcieko. Mussolini zapowiada, e monstrualna prowokacja Matteottiego zasuguje na co wicej ni sown odpowied. 10 marca Matteotti zosta porwany przez bojwk faszystowsk, a nastpnie zamordowany. Wzburzenie opinii publicznej byo tak wielkie, e faszyci nie mieli odwagi pokazywa si w czarnych koszulach w miejscach publicznych. Mussolini zacz od pozyskiwania sobie wpywu na opinie publiczn. Na posiedzeniu parlamentu zapowiedzia wyjanienie caej sprawy i ukaranie winnych, przy czym usun najbardziej skompromitowanych Rossiego i de Bono z ich stanowisk. Jednake znalezienie zwok Matteottiego w poowie sierpnia znw oywio nastroje opozycyjne. Nikt ju chyba nie mia iluzji, e rzdy faszystowskie mog utrzyma si w granicach demokracji parlamentarnej. Duce by gotw do dziaania. 3 stycznia 1925 r. Mussolini wygosi w Izbie Deputowanych przemwienie, ktre rwnao si z ostatecznym zerwaniem z rzdami komunistycznymi. Zaprzecza w nim wprawdzie wydaniu rozkazw napadw na antyfaszystw, ale zarazem powiedzia: Owiadczam, e bior na siebie cakowit odpowiedzialno polityczn, moraln, historyczn za wszystko, co si stao. Jeeli sowa, mniej lub wicej wypaczone, wystarczaj, by powiesi czowieka, to bierzcie pal i bierzcie sznur. Jeeli faszyci byli szajk przestpcz, jeeli wszystkie gwaty byy wynikiem pewnego okrelonego klimatu histo14

M. Borucki: Mussolini, op. cit., s. 68.

rycznego, politycznego, ja ponosz za to odpowiedzialno, poniewa ja stworzyem ten klimat propagand trwajc od interwencji po dzie dzisiejszy 15. Jednake po wystpieniu Mussoliniego zaczy si surowe represje przeciwko opozycji. Zlikwidowane zostay koa neofaszystowskie organizujce publiczne dyskusje, a take oddziay Wolnych Woch. Sekretarzem partii faszystowskiej zosta w lutym 1925 roku Farinacci, ktry wszelkimi rodkami przyspieszy faszyzacj Woch. W szybkim tempie nastpowaa reorganizacja pastwa. Ustalone zostay prawa faszystowskie, zasady, ktre prowadziy do formalnego sankcjonowania dyktatury partii faszystowskiej. Dekret z 24 grudnia 1925 r. O atrybutach i prerogatywach szefa rzdu znosi odpowiedzialno premiera i rzdu przed parlamentem. Tylko krl mg powoa i odwoa pierwszego ministra. Zarazem nastpio ograniczenie inicjatywy ustawodawczej parlamentu przez uzalenienie jej od zgody premiera. Ustawa z 31 grudnia 1926 r. upowaniaa rad ministrw do ogaszania dekretw z moc ustawy parlamentarnej. Prawa faszystowskie przyjte zostay przez parlament woski, co nadawao dyktaturze pozory legalizmu. Jej podstawa prawna bya formalnie biorc zgodna z praktyk pastwa konstytucyjnego. W rzeczywistoci by to definitywny koniec rzdw parlamentarnych. 3.2. Reim faszystowski Faszyzm woski nie by wytworem zaoe doktrynalnych, ktre powstay raczej dla uzasadnienia dokonanych zmian. Rozwija si w wyniku przystosowywania si do aktualnych moliwoci. By przy tym o wiele bardziej zdecydowany w negocjacji, w odrzucaniu wysuwanych przez lewic postulatw reform spoeczno-gospodarczych, ni w tworzeniu wasnych rozwiza. Od 1926 r. od przejcia przez Mussoliniego nieograniczonej wadzy dyktatorskiej, zarwno partia faszystowska, jak i cay wprowadzony system organizacji pastwa i spoeczestwa miay suy realizacji polityki Duce. Nowoczenie zorganizowane pastwo faszystowskie miao sta si najwysz wartoci. Jakkolwiek Mussolini uwaa powszechne wybory za fikcj, utrzyma wszake parlament. Niemniej w maju 1928 r. zmieni system wyborczy. Kandydaci na deputowanych mieli by podawani przez korporacje i zatwierdzani na wsplnej licie przez Wielk Rad. (W 1939 r. Mussolini w ogle znis parlament, zastpujc go nowym organem o fikcyjnych kompetencjach pod nazw Izba Zwizkw i Korporacji). Od 1926 r. jedyn legaln parti polityczn byli ju tylko faszyci. Niemniej dla zabezpieczenia si przed opozycj wprowadzono w 1927 r. Trybuna Specjalny, dziaajcy obok zwykych sdw. W skad jego wchodzili oficerowie milicji faszystowskiej. Sprawy rozpatrywane przez ten trybuna koczyy si z reguy wyrokami skazujcymi na najwikszy okres uwizienia, przewidziany przez ustawodawstwo faszystowskie. Jeeli policja nie dysponowaa dostateczn iloci zarzutw, aby mc przekaza aresztowanych sdowi, to wywozia ich na zesanie w trybie administracyjnym na wyspy: Ustic, Ponz, Ventotene, Lampedus i in. Kierowano tam czsto osoby uniewinnione przez Trybuna Specjalny z powodu cakowitego braku dowodw winy, lecz pozostawione pod nadzorem policji16. W tyme roku powstaa Organizacja Ochotnicza do Walki z Antyfaszyzmem, tzw. OVRA (Opera Volontaria di Repressione Antifascista) specjalna policja polityczna, pupilek reimu faszystowskiego podlegajca bezporednio Mussoliniemu. Litery OVRA rozszyfrowane s zazwyczaj, jako skrt nazwy: Organizacja do spraw
15 16

P. Monelli: Mussolini, op. cit., s. 129. G.S. Fiatow: Upadek woskiego faszyzmu, Warszawa 1977, s. 41.

Ingwilacji i Stumienia Antyfaszyzmu, jednake Bocchini - naczelnik policji, w swych pamitnikach twierdzi, e te cztery litery s zakoczeniem sowa omiornica - po wosku piovra. Wedug niego Mussolini chcia, aby nazwa organizacji i jej funkcje zostay owiane tajemnic. Specjaln inspekcj policji powinnimy przeksztaci w organizacj tajn, potn i wszechogarniajc. Wszyscy Wosi powinni czu w kadej chwili, e znajduj si pod kontrol, e obserwuje ich i analizuje oko, ktrego nikt nie zdoa wykry. Kady Woch znajdowa si bdzie jak gdyby na muszce karabinu, w zasigu rk gotowych do schwytania go w kadej chwili. Nowa organizacja bdzie dysponowa nieograniczon wadz i nieograniczonymi moliwociami. Powinna ona obj cay kraj, jak olbrzymi smok, jak gigantyczna omiornica17 (wypowied Mussoliniego). Pocztkowo OVRA zajmowaa si prawie wycznie zwalczaniem antyfaszystw, ledzeniem przeciwnikw reimu w kraju, wysyaniem swych agentw i prowokatorw do emigracyjnych organizacji antyfaszystowskich, przekazywaniem sdom lub rozprawianiem si z patriotami woskimi bez sdu. Pole dziaania tajnej policji stopniowo si poszerzao. Opublikowane po wojnie spisy agentw OVRA wykazay, e spoeczestwo woskie objte byo ich kontrol rzeczywicie szeroko i wszechstronnie. Dao to moliwo policji faszystowskiej kontrolowania nie tylko nastrojw i opinii spoeczestwa, lecz wykrywania najmniejszych oznak nastrojw opozycyjnych18. Szczeglne znaczenie przypisywali teoretycy faszystowscy stworzeniu systemu korporacyjnego. Do rozbudowy wasnych zwizkw zawodowych, opartych na zasadach solidaryzmu, przystpili faszyci natychmiast po objciu wadzy. W 1925 r. ustalone zostay zasady wsppracy midzy Konfederacj Przemysodawcw i Generaln Konfederacj Faszystowskich Korporacji Zawodowych, ktre byy odtd uwaane za jedyne legalne przedstawicielstwa pracodawcw i pracownikw. Podstaw systemu korporacyjnego bya teza, e antagonizmy midzy prac a kapitaem powinny by podporzdkowane interesowi narodowemu. Kademu syndykatowi pracownikw mia odpowiada syndykat pracodawcw z tej samej dziedziny. Odpowiednie syndykaty zawieray umowy o wynagrodzenie za prac. Strajki lub lokauty byy zabronione: za naruszenie tej zasady grozio pracownikom wizienie. Ewentualne spory rozpatrywaa instytucja nadrzdna, Trybuna Pracy. Tak wyglda system, o ktrym Mussolini mwi, e by przeznaczony, by sta si cywilizacj XX wieku. W rzeczywistoci gwnym zadaniem korporacji byo utrzymanie robotnikw i wszelkich pracownikw w cile scentralizowanych i zalenych od wadz pastwowych zwizkach zawodowych. Bya to machina do kosztowna i podobnie jak inne instytucje faszystowskie podatna na korupcj i naduycia. Zreszt cay aparat pastwa faszystowskiego cechowaa nadmierna rozbudowa biurokracji z jej wszelkimi wadami, cznie z korupcj. Sam Duce nie myla wprawdzie o robieniu pienidzy, ale ju jego najblisze otoczenie, hierarchowie i rasowie przecigali si w przywaszczaniu pienidzy publicznych i korupcji. Powstay fikcyjne obszary przemysowe czy fabryki, ktrych jedynym produkcyjnym zadaniem byo uzyskiwanie subsydiw pastwowych. Od poowy lat trzydziestych korupcja staa si zjawiskiem tak normalnym, e istniay nawet zwyczajowe taksy, ktrymi si powszechnie posugiwano19. 3.3. Doktryna faszystowska i standaryzacja kultury Wprawdzie faszyci gosili, e od objcia przez nich wadzy zaczyna si nowy etap w dziejach, era faszystowska, wprowadzana jednak przez nich doktryna bya zjawi17

F. Martinelli: LOVRA , Bologna 1967, s. 7, cyt. za G.S. Fiatow: Upadek woskiego faszyzmu, op. cit., s. 41. 18 G.S. Fiatow: Upadek woskiego, op. cit., s. 42. 19 J.A. Gierowski: Historia Woch, op. cit., s. 584.

skiem wtrnym i wynikaa w wikszym stopniu z praktyki politycznej ni z zaoe teoretycznych. Najpierw faszyzm stawia na pierwszym planie dziaanie. Wierz, suchaj i walcz nakazywa czwarty artyku faszystowskiego statutu, przy czym chodzio o wiar w wodza, a nie w doktryn partii. Wdz stawa si uosobieniem narodu i pastwa. Znajdowao to wyraz w takich hasach jak: jeden nard, jedno pastwo, jeden wdz czy Duce ma zawsze racj20. Charyzmatyczny typ legitymacji wadzy wodzw faszystowskich by istotnym elementem ideologii faszystowskiej. W doktrynie faszystowskiej zebrao si wiele elementw z rnych koncepcji: obok gbokiej pogardy dla systemu parlamentarnego faszyzm zapoyczy od Sorela ide gwatu jako wielkiej siy oczyszczajcej w historii, od Nietschego i DAnnuzia ide wielkiego wodza charyzmatycznego, od Maurrasa mit spoeczestwa, ktre zwalcza antynomie kapitalizmu wracajc ku wyidealizowanemu redniowieczu. Futuryci przekazali mu miao sformuowa, nacjonalici koncepcj pastwa korporacyjnego i przeniesienie idei walki klas na stosunki midzy bogatymi i biednymi pastwami21. Pocztkowo Mussolini, dla ktrego jeden bojwkarz by wart dwu filozofw, nie przykada wikszej wagi do filozoficznego uzasadnienia swych poczyna. Z czasem jednak znaleli si ludzie, ktrzy o to zadbali, jak Gioacchino Volpe, Giuseppe Bottai i zwaszcza Gioranni Gentile. Mussolini wraz z tym ostatnim przygotowa do Woskiej encyklopedii, wydanej w 1931 r. artyku o faszyzmie. Goszc specyficzn moralno pastwa etycznego autorzy stwierdzali, e faszystowska koncepcja pastwa obejmuje wszystko, poza pastwem nie mog istnie adne wartoci. Pastwo jest bowiem totalne, wszechobecne - dla faszysty nie istnieje i nie moe istnie nic poza pastwem 22 - pisa Mussolini w Doktrynie faszyzmu. Typowy dla faszyzmu kult pastwa wynika z przekonania, e tylko przez silne, scentralizowane pastwo moe we Woszech nastpi peny proces integracji narodowej, zwaszcza wczenia si tych klas, ktre nie uczestniczyy w dziele zjednoczenia. W ten sposb ideologia nacjonalistyczna zostaa przyswojona przez faszyzm. W doktrynie faszystowskiej za nierealne uwaane byy wszelkie koncepcje wiecznego pokoju, natomiast przyjta bya teza, e dopiero wojna jest w stanie wyzwoli pen energi czowieka. Wrd sloganw Mussoliniego, wymalowanych wzdu drg, powtarzao si czsto: Nic nie zdoao si uzyska w historii bez przelewu krwi . Dowiadczenia wojenne, lekcja zjednoczenia narodowego w czasie wielkiej wojny byy te wykorzystywane przez faszyzm do tworzenia nowych Wochw. Pastwo faszystowskie miao odrzuca gr interesw poszczeglnych warstw i opiera si na aprobacie i mobilizacji mas. Wyrazem jej byo powoanie licznych organizacji masowych, w ktrych od dziecka kady mia znale swoje miejsce. Za przykad organizacji masowej posuy moe GIL - Woska Modzie Liktorska, powstaa w 1937 r. Bya to organizacja typu wojskowego, ktrej zadaniem byo przyswojenie modziey stylu ycia w zespole faszystowskim oraz przysposobienie wojskowe. Haso GIL, podobnie jak haso partii faszystowskiej, gosio: Wierzy, podporzdkowa si, walczy. Chopcy woscy po ukoczeniu szeciu lat skadali przysig, e bd suy faszyzmowi, nie aujc wasne krwi . Natomiast modzie studencka skupiona bya w organizacji Faszystowska Grupa Uniwersytecka (GUF) powstaej w 1934 r. Do jej zada naleao przeprowadzenie corocznych konkursw liktorskich. Byy to konferencje, na ktre wszystkie wysze uczelnie delegoway zwycizcw konkursw selekcyjnych dla uczestniczenia w dyskusji wok przygotowanych tematw z zakresu polityki i kultury. Zwycizcy konkursu
20 21

H. Olszewski, M. Zmierczak: Historia doktryn, op. cit., s. 336. J.A. Gierowski: Historia Woch, op. cit., s. 588. 22 H. Olszewski, M. Zmierczak: Historia doktryn, op. cit., s. 335.

oglnonarodowego uzyskiwali miano liktorw w danej dziedzinie na okres jednego roku. Wykady liktorskie, w myl zaoe przywdcw faszystowskich miay ksztatowa faszystowsk elit intelektualn23. Gusty artystyczne przywdcw faszyzmu ksztatoway si pod wpywem wzorw imperium rzymskiego. Brak wyranej doktryny powodowa wszake, e reim faszystowski tylko w ograniczonym stopniu zdolny by prowadzi polityk uniformizacji kulturalnej i e ograniczaa si ona do przejaww zewntrznych. Jednym z nich byo wczanie intelektualistw do odpowiedniej korporacji. Powstaa Narodowa Rada Bada pod kierunkiem Pietro Badoglio i Guglielmo Marconiego, zaoone zostao w 1937 r. Ministerstwo Kultury Narodowej, do ktrego zada naleao nie tylko kontrolowanie prasy i stosowanie dziaalnoci propagandowej, lecz rwnie podporzdkowanie faszyzmowi caego ycia kulturalnego i narodowego. W 1937 r. przy aktywnym udziale tego ministerstwa utworzono Narodowy Instytut Kultury Faszystowskiej, ktry nadzorowa dziaalno humanistycznych instytutw naukowo-badawczych. Czuwa on nad tym, aby dziaalno tych instytutw i ich program naukowy odpowiada interesom polityki reimu faszystowskiego. Charakterystycznym tworem Instytutu Kultury Faszystowskiej bya Szkoa Mistyki Faszystowskiej. Zadaniem tej szkoy byo rozpowszechnianie wrd modziey mistycznej wiary w faszyzm, przeksztacenie jej fanatykw, gotowych odda wszystko, nie dajc w zamian niczego 24. Faszyzm wycisn wyrane pitno na programach poszczeglnych przedmiotw, na podrcznikach, na postawach nauczycieli. Pastwo faszystowskie przejo te pen kontrol nad radiem: w tym celu w 1927 r. powstaa specjalna organizacja, ktra potem przeja nazw Radio Italiano.

23 24

G.S. Fiatow: Upadek woskiego, op. cit., s. 29. G.S. Fiatow: Upadek woskiego, op. cit., s. 41.

WSTAWI SCHEMAT (bdzie poprzeczny)

W ograniczonym stopniu wypenia swe zadania propagandowe film. Brakowao bowiem filmw wybitnych. Najwikszym powodzeniem cieszyy si filmy historyczne, co wadze faszystowskie wykorzystyway, by nawiza do tradycji, oczywicie starorzymskich. Po wprowadzeniu dwiku chtnie ogldane byy take filmy oparte na wtkach operowych czy nawizujcych do ycia wielkich kompozytorw. Wrd publicznoci wikszym powodzeniem ni krajowe cieszyy si wszake filmy zagraniczne, zwaszcza amerykaskie, co skaniao wadze do restrykcji i ograniczania ich iloci. Rwnie sport by wykorzystywany do celw propagandowych. W 1934 r. Mussolini owiadczy sportowcom: Czowiek to przede wszystkim ciao, krew, rasa podstawa podstaw wszelkiego rozkwitu duchowego i stabilnoci ycia; dla czowieka ery faszystowskiej, sport nie jest rozrywk, lecz palc potrzeb 25. Zdajc sobie spraw, jak dalece wydarzenia sportowe, choby mecze piki nonej, poruszay masy, Mussolini stara si obj kontrol nad caym ruchem. Woski Komitet Olimpijski zosta podporzdkowany wadzom partii, zwycistwa sportowe za obchodzono jak wielkie sukcesy narodowe. Jakkolwiek faszyzm stara si wycisn pitno na caej twrczoci, rzeczywisty jego wpyw na pisarzy i artystw by ograniczony. Ludzie obdarzeni wikszymi zdolnociami albo starali si wykrzesa jakie wartoci z doktryny faszystowskiej, albo uciekali si w swej twrczoci od otaczajcej rzeczywistoci. Typowe byy pod tym wzgldem wysiki Curzio Malapartego, ktry pocztkowo usiowa wiza elementy kultury ludowej ze stylem faszystowskim. Skoczy jednak jako przeciwnik faszyzmu i gloryfikowanej przez niego wojny. Jednake na rozwj literatury woskiej wpyw mia rwnie Benedetto Crose i jego teza o autonomii sztuki. Jakkolwiek zaj ostatecznie stanowisko negatywne wobec faszyzmu, jego wysoka pozycja midzynarodowa chronia go przed przeladowaniami. Crose mg wydawa swe dziea, redagowa rwnie jedyne niezalene czasopismo La Critica, ktre ksztatowao gusty literackie i przyczynio si do powstania caej szkoy historykw literatury i krytykw o do liberalnym nastawieniu. Nie bez znaczenia dla rozwoju literatury woskiej doby midzywojennej byy take czasopisma La Voce i La Ronda, zwaszcza goszony przez drugie z nich nawrt do tradycji klasycznej. Grupa zwolennikw tego kierunku, tzw. rondyci, gosia hasa apolitycznoci sztuki i literatury. Typow przedstawicielk tych podstaw w prozie woskiej bya Gianna Manzini. Jej najwybitniejsze dzieo Krogulec (La Sparviera) ukazao si dopiero w 1956 r. W latach trzydziestych obok tej literatury unikajcej konfrontacji z rzeczywistoci pojawia si rwnie literatura bardziej krytyczna. Jej zapowied stanowili Obojtni Alberto Moravii, w ktrej pisarz bezlitonie ukaza straszne mieszczastwo doby faszyzmu. Znakomit pozycj zapewnia sobie w dobie midzywojenej poezja woska, zwaszcza liryka. Wprawdzie uznanie midzynarodowe przypado lirykom woskim dopiero po wojnie, znacznie jednak wczeniej pozyskali sobie oddanych wielbicieli we Woszech. W dziedzinie dramaturgii wyjtkow postaci by Luigi Pirandello, ktry podway tradycyjne zasady teatru, osigajc napicie dramatyczne nie przez dynamiczn akcj, ale pogbion analiz osobowoci. Istotny przeom przechodzi muzyka woska. Jednym z pierwszych kompozytorw, ktry zwrci uwag na moliwoci muzyki symfonicznej, by Ottorino Respight, ktrego Fontanny rzymskie i Pinie rzymskie nale do cieszcych si du popularnoci utworw impresjonistycznych. Wielkimi odnowicielami muzyki woskiej byli
25

G.S. Fiatow: Upadek woskiego, op. cit., s. 29.

Alfreso Cassela oraz Gian Francesco Malipiero a za najwybitniejszego kompozytora woskiego XX w. moe by uznany Luigi Dallapiccola. Faszyzm woski i jego przedstawiciele nie wywierali szerokiego zainteresowania w wiecie kultury europejskiej, wystpiy tylko sporadyczne tego przejawy. Z intelektualistw atrakcyjny by za granic Gentile jako organizator szkolnictwa i nauki. Niezomn renom zdobya encyklopedia woska, opracowana z udziaem szerokiego krgu uczonych, ktrzy z rezerw czy niechci odnosili si do faszyzmu26. 3.4. Porozumienie z Watykanem Niezaleny Koci stanowi jeden z najtrudniejszych problemw dla pastwa faszystowskiego. Trudno byo bowiem myle o penym autokratyzmie bez podporzdkowania tej instrukcji, ktra przez wieki wpywaa na ksztatowanie si mentalnoci Wochw. Mussolini, ktry wystpowa pocztkowo jako wrg Kocioa, z czasem doceni znaczenie tej instytucji i poszed na wyrane ustpstwa zarwno w dobie marszu na Rzym, jak i przed wyborami 1924 r. Koci spodziewa si, ze uzyska lepsze warunki rozwizania sprawy rzymskiej, faszyci za zakadali, e pozyskany przez ustpstwa Koci stanie si jedn z podstaw ich wadzy. 11 lutego 1929 r. Mussolini i sekretarz stanu Gasparii podpisali ugod w Lateranie. WSTAWI ZDJCIE Fot. 4. Podpisanie przez Mussoliniego Traktatw Lateraskich w 1929 r. rdo: M. Borucki: Mussolini, Wydawnictwo Delta, s. 89. Pakty lateraskie skaday si z traktatu, konwencji finansowej i konkordatu. Na podstawie traktatu powoano Miasto Watykaskie (Citt del Vaticano) jako odrbne, suwerenne pastwo. Koci uznawa formalnie istnienie pastwa woskiego, w ktrego skad wchodzi rwnie Rzym. Miasto Watykan miao prawo do posiadania wasnej armii, policji, sdownictwa, gazet, rozgoni radiowej, nawet wizienia. Postanowienia konkordatu ustalay religi katolick za jedyn religi pastwow we Woszech. Rzd woski bra j w opiek, do jego obowizkw naleay te starania, by nic nie naruszyo witego charakteru Rzymu jako centrum religijnego. Koci mia wprawdzie porozumiewa si z rzdem przy obsadzaniu diecezji i partii, biskupi jednak mieli zastrzeon swobod publikowania swych pism oficjalnych. W szkoach podstawowych i rednich wprowadzono przymusow nauk religii. W rku Kocioa miao pozosta zawieranie maestwa. Nastpiy te pewne ograniczenia w swobodzie kultu i propagowania wyzna protestanckich. Ukad z Watykanem koczy dzieo ksztatowania totalitarnego pastwa. By on bowiem zgodny z zasad: Wszystko w pastwie, nic poza pastwem 27 . Zreszt konflikt midzy pastwem a Kocioem przez pakty lateraskie nie zosta cakowicie zlikwidowany. Ju dyskusja nad interpretacj tych ukadw wykazaa rozbieno stanowisk Mussoliniego i Piusa XI, ktry protestowa przeciwko ograniczeniu roli Kocioa do nauczania prawd wiary. Powaniejsz przyczyn zagadnienia stosunkw staa si sprawa Akcji Katolickiej. By to utworzona przez Piusa XI w 1922 r. organizacja, ktra obejmowaa ludzi wieckich, i ktra wywoaa ostry sprzeciw faszystw. W 1931 r. Pius XI ogosi encyklik Non abbiamo bisogno, poprzez ktr odci si od zalenoci od totalitarnego pastwa. Tworzyy si w ten sposb przesanki nowej
26 27

Cz. Madajczyk: Kultura europejska a faszyzm, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1979, s. 47. J.A. Gierowski: Historia Woch, op. cit., s. 596.

sytuacji, w ktrej Koci mia wystpowa jako obroca przeciwko wszechogarniajcemu pastwu. Jednake zostaa zawarta nowa umowa z rzdem woskim, na podstawie ktrej wadze godziy si na utrzymanie Akcji Katolickiej. IV. POLITYKA ZEWNTRZNA MUSSOLINIEGO 4.1. W deniu do mocarstwowoci Denia Mussoliniego do wytworzenia u Wochw poczucia wyjtkowej wasnej wartoci musiay znale odbicie rwnie w polityce zewntrznej. Wochy miay si sta jednym z pierwszych mocarstw wiata. Konieczne wic byo podwaanie opartego na traktacie wersalskim porzdku w Europie i w koloniach. Faszyzm reprezentowa wic w polityce zewntrznej tendencje ekspansywne, imperialistyczne, o do zreszt tradycyjnym charakterze. W pierwszych latach rzdw faszystowskich by to imperializm stosunkowo ostrony, znajdujcy wiksze odbicie w sowach ni w czynach. Jednake w sierpniu 1923 r. zosta zamordowany na terytorium greckim koo Janiny ze swoimi wsppracownikami gen. Enrico Tellini, kierownik woskiej sekcji komisji mieszanej powoanej przez Rad Ambasadorw do wytyczenia granicy albaskiej. 29 sierpnia Mussolini wystosowa ostre ultimatum do rzdu ateskiego z daniem wysokiego odszkodowania i obecnoci przedstawicieli woskich przy ledztwie. Gdy odpowied grecka nie wypada cakowicie zadowalajco, Mussolini wysa flot wosk, ktra zbombardowaa i zaja wysp Korfu. Bya to wana lekcja dla Mussoliniego. Wystpienie to narazio go na ataki ze strony pastw zachodnich. Wochy uznano za pastwo agresywne, zdolne do naruszenia pokoju wiatowego. Jednoczenie za Mussolini nabra trwaego przewiadczenia o saboci Grecji, z ktr zreszt wkrtce nawiza dobre stosunki. Gwnym obszarem zainteresowania Woch pozostaway Bakany i Morze rdziemne. Na Bakanach najpowaniejszym przeciwnikiem polityki woskiej staa si Jugosawia. Napicia budziy: kwestia pooenia ludnoci sowiaskiej pod panowaniem Woch, sprawa Fiume (Rijeki), rywalizacja o wpywy w Albanii, pretensje woskie co do Dalmacji. Mimo pocztkowej haaliwej propagandy Mussolini kontynuowa polityk poprzednich rzdw w stosunku do Jugosawii, doprowadzi do ratyfikacji dawniej zawartych traktatw przez parlament oraz do podpisania nowego porozumienia w Rzymie 27 stycznia 1924 r., ktre ustalao warunki pokojowego wspistnienia midzy Wochami a Jugosawi. Podjta te zosta decyzja o podziale obszaru Wolnego Miasta Fiume midzy Jugosawi a Wochy, ktrym przypado samo miasto. Powiodo si rwnie Mussoliniemu zachowa wpywy woskie w Albanii. Wybucho w niej w kocu 1924 r. przy poparciu Grekw i Jugosowian powstanie Ahmeda Zogu. Gdy obj on wadz, przerzuci si na stron wosk, tym bardziej, e Rzym udzieli mu pomocy finansowej. Wizao to si jednak ze znacznymi koncesjami politycznymi i ekonomicznymi, ktre doprowadziy do tego, ze w 1927 r. Albania znalaza si pod faktycznym protektoratem Woch. Szczeglnie niewygodny dla interesw woskich pozosta sojusz francusko-jugosowiaski, ktry utrudnia poczynania woskie na Bakanach. Rzym bowiem stara si doprowadzi do wyizolowania Jugosawii. Std i starania woskie o osabienie Maej Ententy, czcej Jugosawi z Czechosowacj i Rumuni, prby pozyskania Bugarii, a przede wszystkim podsycania de rewizjonistycznych Wgier. Mniejsze natomiast zainteresowanie okazyway Wochy zwizanej z sojuszem z Francj Polsce. Wany element w polityce woskiej stanowia Austria. Pki bya samodzielnym pastwem, Wochy nie musiay si niczego obawia z tej strony. Tym bardziej bez-

wzgldnie rzd woski, a zwaszcza faszyci, prowadzili wobec mniejszoci niemieckiej w poudniowym Tyrolu, czyli jak nazywali teraz ten obszar Wosi w prowincji Grnej Adygi, podobn polityk wynaradawiania jak wobec Sowecw. Wszelkie protesty pozostaway bezskuteczne, sprawa Tyrolu jednak stawaa si cznikiem midzy Niemcami a Austri. Nowe perspektywy otworzyo dla Mussoliniego objcie wadzy w Niemczech przez Hitlera. Dotychczas wszelkie jego wystpienia przeciwko zachodnim plutokracjom miay demagogiczny charakter. Teraz zaistniaa moliwo pozyskania sojusznika bd wygrania go przynajmniej przeciwko Francji i Anglii. Objecie wadzy przez Hitlera tworzyo z niego konkurenta, bowiem niemiecki nacjonalizm zawiera elementy grone dla Woch. Pocztkowo usiowa wic Mussolini obaskawi ekspansjonizm niemiecki przy pomocy zachodnich demokracji. Obawia si te, by nie doszo do jakich ustpstw francusko-angielskich poza Wochami. Uzasadniao to zapewne jego inicjatyw paktu czterech. Miao to by swoiste wite Przymierze, w ktrym Anglia, Francja, Niemcy i Wochy decydoway o sprawach europejskich, nie wykluczajc rewizji traktatw pokojowych w ramach Ligi Narodw. Podpisany 7 czerwca 1933 r. pakt posuy jednak nie tylko Niemcom hitlerowskim do wydostania si z izolacji i przesta mie jakiekolwiek znaczenie, gdy Niemcy wycofay si z Ligi Narodw. Hitler nie zamierza si nikomu podporzdkowa i par wyranie do Anschlussu. Wkrtce potem nie ogldajc si na stanowisko Woch Hitler zorganizowa krwawy pucz w Wiedniu. Mussolini jednak zgromadzi wojsko nad granic austriack i zapowiedzia, e bdzie broni niezaleno Austrii. Hitler musia ustpi. Zdawao si, e postpowanie Hitlera otrzewio Mussoliniego. Nastpio zblienie midzy Wochami a Francj i Angli, ktre rwnie sprzeciwiay si Anchlussowi. 7 stycznia 1935 r. podpisana zostaa w Rzymie caa seria ukadw midzy Francj a Wochami, ktre to ukady waroway utrzymanie status quo na obszarze naddunajskim. Francuzi dokonali koncesji w Afryce na rzecz Woch oraz uznalic specjalne prawa Wochw w Tunisie. W tajnym owiadczeniu premier francuski Pierre Laval pozostawia Wochom wolne rce w Afryce Wschodniej, tj. wobec Etiopii. Anglia popara to zblienie i 11-14 kwietnia odbyo si spotkanie w Stresa, na ktrym przedstawiciele Anglii, Francji i Woch w odpowiedzi na decyzj Hitlera rozbudowy armii wbrew traktatom wersalskim wypowiedzieli si przeciwko wszelkim zmianom w Europie, ktre nie oparyby si na odpowiednich wielostronnych negocjacjach28. 4.2. Wojna etiopska. Hiszpania i dojrzewanie ruchu antyfaszystowskiego 3 padziernika 1935 r. Wochy podjy zbrojn inwazj na Etiopi. Nadziejami na zdobycze w Etiopii mona byo pozyska masy chopskie, zwaszcza poudnia, marzce o moliwociach emigracyjnych, a take mieszczastwo, ktre w nowo opanowanych obszarach widziao teren swej ekspansji gospodarczej. Wreszcie zdobycze w Afryce miay uatwi Wochom wyjcie z trudnoci ekonomicznych, w jakich znajdoway si od czasu kryzysu. Etiopia bya tradycyjnym obiektem tej ekspansji. To wanie przy pomocy woskiej Etiopia zostaa przyjta w 1923 r. do Ligi Narodw. Penetracja kapitau woskiego na terenie Etiopii nie napotkaa wikszych przeszkd, 2 sierpnia 1928 r. za podpisany zosta nawet pakt przyjani midzy obu krajami. Sytuacja ulega zmianie po objciu w 1930 r. tronu przez Hajle Syllasje. Cesarz nie tylko ogosi konstytucj i przeprowadzi
28

J.A. Gierowski: Historia Woch, op. cit., s. 597-602.

ograniczone reformy, ale i zacz zabiega o pozawoskich doradcw, ktrzy pomogli mu ograniczy infiltracj Woch. Gdy trwae pokojowe podporzdkowanie Etiopii okazao si mao realne, Mussolini zdecydowa si na podbj. Zarwno Francja, jak i Anglia skonne byy przysta na opanowanie wikszej czy mniejszej czci Etiopii przez Wochw. Wysuwane przez zachodnich politykw propozycje nie odpowiaday jednak Mussoliniemu, ktry uwaa, ze rozstrzygnicie powinno zapa na drodze wojennej, a nie przez rokowania. Wochy zadbay by przez tzw. incydent w Uol-Uol stworzy pretekst do wojny. Wojsko woskie zbierao si nad granic etiopsk. Dowdc jego zosta gen. Emilio De Bono. 2 padziernika 1935 r. Mussolini wypowiedzia wojn, ktra miaa przynie Wochom odrobin miejsca pod socem. Tymczasem w Etiopii mimo olbrzymiej przewagi technicznej Wochw nie doszo do wojny byskawicznej. Rycho stao si jasne, e zwizane ze zdobyciem Etiopii nadzieje byy zudne. Wprawdzie w 1937 r. sam Mussolini przej kierownictwo Ministerstwa Afryki Wschodniej, administracja woska jednak nie moga pochwali si wielkimi osigniciami. W Etiopii dziaaa partyzantka, jakkolwiek Mussolini wyda rozkaz bezwzgldnego tpienia przeciwnikw. Do cakowitego zaamania oporu Etiopczykw nigdy wszake nie doszo. Wojna etiopska zaciya na dalszej polityce Mussoliniego. W kocu interweniowa wraz z Niemcami w wojnie domowej w Hiszpanii. Wojna domowa w Hiszpanii, rozpoczta 17 lipca 1936 r. przez cz dowdcw wojskowych z gen. Franco na czele przeciwko rzdowi republikaskiemu, zamienia si w rodzaj prb si midzy faszyzmem a lewic europejsk. Mussolini wysa do Hiszpanii jako tzw. ochotnikw najpierw oddziay milicji faszystowskiej, pniej wojska regularne. Mussolini wyobraa sobie interwencj w Hiszpanii jako atw imprez, w ktrej ujawni si bojowo oddziaw faszystowskich. Wzywa te do bezwzgldnego traktowania przeciwnika, cznie z rozstrzeliwaniem jecw. Konflikt jednak przecign si a do marca 1939 r., angaujc w sumie ok. 300 tys. onierzy woskich i powodujc olbrzymie wydatki. Walki w Hiszpanii otworzyy rwnie nowy etap w dziejach woskiego ruchu antyfaszystowskiego. Zarwno ze wzgldu na dziaalno rozbudowanego aparatu policyjnego w pastwie faszystowskim, jak i postaw znacznej czci spoeczestwa mia o niewielkie moliwoci rozwojowe na terenie Woch. W tych warunkach zasadnicze znaczenie dla rozwoju ruchu antyfaszystowskiego miao jednak rodowisko emigracyjne. Najwiksza fala emigracji nastpia w dobie secesji awentyskiej, niemniej waciwie stale szukali schronienia za granic Wosi przeladowani z powodw politycznych przez wadze faszystowskie. Cz z tych ludzi nie wierzya w moliwo walki z reimem faszystowskim. Nie doszo te nigdy do podejmowania bezporednich atakw na pastwo Mussoliniego. Gwnym zadaniem, jakie stawiali sobie antyfaszyci, bya dziaalno propagandowa, ukazanie wiatu czym jest reim Mussoliniego, rozprowadzanie po Woszech tajnych pism i publikacji, dokonywanie zamachw, ktre poruszyyby opini publiczn. Mimo sporw wewntrznych, ktre wynikay bd to z rnicy przekona, bd byway wywoywane przez nasanych czy pozyskanych przez reim prowokatorw, powstay rwnie organizacje, ktre miay uatwi wspdziaanie emigrantw. Do najwikszych naleaa Koncentracja Antyfaszystowska, zaoona w Paryu przez liberaw, socjalistw i wosk Lig Praw Czowieka. Staraa si ona rozprowadza we Woszech swe czasopismo La Liberta, nie prbowaa jednak organizowa swych zwolennikw we Woszech. Poza komunistami jedyn organizacj antyfaszystowsk, ktra nie

rezygnowaa z rozbudowy konspiracji w kraju, byo Stowarzyszenie Sprawiedliwo i Wolno (Giustizia e Libert). Celem stowarzyszenia bya odnowa demokratycznych Woch, a doktryna stanowia powizanie zaoe liberalnych i socjalistycznych. Grupy Sprawiedliwoci i Wolnoci tworzyy si gwnie we Woszech pnocnych i rodkowych po Rzym, pozyskujc nieco zwolennikw wrd inteligencji. Niemniej w tyme czasie wojna domowa w Hiszpanii wykazaa, e wszelka akcja konspiracyjno-propagandowa moe mie tylko znaczenie przygotowawcze i e wczeniej czy pniej konfrontacja zbrojna z faszyzmem bdzie nieunikniona. Na razie sukcesy faszyzmu zdaway si odsuwa t moliwo w odleg przyszo 29. 4.3. O Rzym-Berlin Od 1936 r. Wochy zwizay si ju na trwae z Niemcami. Odpowiednia propaganda wyolbrzymiaa rol dostaw niemieckich do Woch w czasie sankcji i wywoywaa wraenie, e w razie potrzeby Wochy mog si oprze na dostawach surowcw z Niemiec. Mussolini powtarza za Hitlerem slogany o niebezpieczestwie bolszewickim wiszcym nad Europ. W takim nastawieniu Ciano (Minister Spraw Zagranicznych) uda si do Berlina, gdzie 23 padziernika 1936 r. podpisa seri ustalajcych wspln polityk niemiecko-wosk, przede wszystkim w odniesieniu do Zwizku Radzieckiego, w Hiszpanii oraz w basenie naddunajskim. Nie byo to jeszcze formalne przymierze. Mussolini nazwa je 1 listopada w wielkiej mowie wygoszonej w Mediolanie osi Rzym-Berlin, wok ktrej miay si rozgrywa losy Europy. Pozornie midzy Berlinem a Rzymem nie byo rozbienoci. W rzeczywistoci, gdy Wochy mylay o rewizji granic Wgier czy Bugarii, Niemcy ju zmierzay do dominacji na caym obszarze Europy rodkowo-Wschodniej, nie wyczajc i samych Woch. Coraz bardziej zreszt Mussolini utosamia swe cele z niemieckimi i coraz rzadziej zdobywa si na akty samodzielnoci. We wrzeniu 1937 r. Mussolini uda si na spotkanie z Hitlerem do Niemiec, w wyniku ktrego zdecydowa si na jeszcze blisze powizanie z Niemcami. 6 grudnia Wochy przyczyy si do niemiecko-japoskiego paktu antykominternowskiego i nazajutrz opuci Lig Narodw. Wkrtce Hitler wystawi Mussoliniego na najcisz prb. 12 marca 1938 r., szczeglnym trafem akurat wtedy, gdy skoczya si oficjalna wizyta polskiego ministra spraw zagranicznych Jzefa Becka w Rzymie, wojska niemieckie wkroczyy do Austrii. Wochy nie zareagoway, jednake zdawano sobie spraw, e nastpio znaczne powikszenie potencjau Niemiec i e na pnocnej granicy Woch stana armia niemiecka. Nawet w najbliszym otoczeniu Mussoliniego pojawiy si gosy dajce rewizji stosunku do Niemiec i zaprzestania wspdziaania z krajem, ktry mg stanowi najwiksze zagroenie dla Woch. Mussolini zdecydowa si wwczas na pozorne posunicie. Dla uspokojenia opinii zawar 16 kwietnia 1938 r. tzw. pakt Wielkanocy z Wielk Brytani, ktry mia odnowi dawn przyja midzy obu pastwami. Za obietnic wycofania wojsk woskich z Hiszpanii Anglia uznaa zdobycze woskie w Afryce Wschodniej. W tym czasie narasta ju kryzys czechosowacki. Rzd woski skorzysta z pobytu ministra Ciano w Niemczech w kocu maja, by zapewni Hitlera, e nie zamierza w aden sposb wcza si do tej sprawy. Niemniej Mussolini obawia si konfliktu zbrojnego, dlatego te wystpi z propozycjami mediacyjnymi. Popary go w tym Londyn i Pary i po uzyskaniu zgody Hitlera za zwok w dziaaniach wojskowych, odbya si konferencja w Monachium. Duce nie wytrwa jednak dugo w roli pacyfikatora i me29

J.A. Gierowski: Historia Woch, op. cit., s. 603-608.

diatora. Ju 28 padziernika przyczy si do ukadu militarnego z Niemcami i Japoni. Zarazem za zacza si we Woszech wielka kampania antyfrancuska. Mussolini spodziewa si, e pragnca za wszelk cen pokoju Francja dokona ustpstw terytorialnych na rzecz Woch. Mussolini jednak nic nie uzyska. Doczeka si natomiast potargania przez Hitlera ukadw monachijskich, gdy w poowie marca 1939 r. wojska niemieckie wkroczyy do Pragi i ogosiy protektorat. Jak zwykle Hitler przeprowadzi t akcj bez adnego porozumienia ze swym sojusznikiem. Mussolini uzna wic, e najwysza pora, by ukaza wiatu potg woskiego faszyzmu. Na ofiar wybra Albani. Zajcie jej nie mogo wywoa konfliktu midzynarodowego, bo w gruncie rzeczy potwierdzio aktualny stan rzeczy. 7 kwietnia 1939 r. w Wielki Pitek wojska woskie dokonay desantu w portach Albanii. 12 kwietnia za zgromadzenie notablw ogosio krlem Albanii Wiktora Emanuela. W grach Albanii pojawia si partyzantka antywoska, natomiast wiat ogarna nowa fala oburzenia na gwaty faszystowskie. Francja i Anglia natychmiast zagwarantoway bezpieczestwo Grecji i Rumunii. Jedyn satysfakcj Mussoliniego byo to, e tym razem postawi Hitlera wobec fakty dokonanego. Coraz wicej politykw faszystowskich zdawao sobie spraw, e Wochy nabieraj przecie charakteru pastwa satelitarnego wobec Trzeciej Rzeszy. Od czasu kryzysu czechosowackiego wtpliwoci co do sojuszu z Niemcami zacz ywi sam Ciano; std te moe tak blado wypada jego wizyta w Warszawie w lutym 1939 r. Sam Mussolini przechodzi liczne wahania, w kocu jednak uzna, e osabienie zwizkw z Niemcami narazioby Wochy na bezpieczn izolacj. Dlatego te bez naleytego przygotowania zgodzi si na podpisanie w Berlinie 22 maja 1939 r., przez ministra Ciano i niemieckiego ministra spraw zagranicznych Ribbentropa, ukadu sojuszniczego, tzw. paktu stalowego, ktry zobowizywa oba pastwa do udzielenia sobie wzajemnej pomocy militarnej, wcznie z przystpieniem do wojny, w razie gdyby ktra ze stron znalaza si w konflikcie z jakim mocarstwem. Ciano zadowoli si ustn zapowiedzi Ribbentropa, e Niemcy nie zaczn wojny wczeniej ni za 3 lata, co byo zgodne z planami Mussoliniego. Wobec wskazanych ju przygotowa do wojny z Polsk owiadczenie takie jawnie mijao si z rzeczywistoci. Jeszcze 11 sierpnia 1939 r. na spotkaniu w Salzburgu Ciano usiowa przekona Ribbentropa i Hitlera, e wojna z Polsk byaby pomyk, bo nie mona liczy na jej zlikwidowanie. Jego argumenty zostay odrzucone: Hitler wykluczy moliwo wojny europejskiej i w tej sytuacji nieprzygotowanie Woch nie miao dla niego istotnego znaczenia. Zrezygnowany Ciano uzna, e Wochom nie zostao nic innego jak podporzdkowanie si Niemcom. Cakowitym zaskoczeniem dla Rzymu stao si podpisanie ukadu Ribbentrop - Mootow. Wywoa on szok we Woszech. Mussolini jednak trwa obsesyjnie przy sojuszu z Niemcami30. V. UPADEK WOSKIEGO FASZYMU Faszyzm woski zrodzi si i przej wadz w znacznej mierze na skutek speniania funkcji negatywnych. By on reakcj na wzrost fali rewolucyjnej i stanowi swego rodzaju prewencyjn kontrrewolucj. Faszyzm woski spenia z do duym powodzeniem, szczeglnie w pierwszym okresie czasu, funkcj tumienia rewolucji za pomoc terroru.

30

J.A. Gierowski: Historia Woch, op. cit., s. 608-612.

Jednake wycznie za pomoc terroru faszyzm nie mg osign dugotrwaej stabilizacji spoecznej. Musia on rozwiza szereg problemw, przed ktrymi stany koa rzdzce w okresie oglnego kryzysu kapitalizmu. Oczywiste jest fiasko wojskowo-ekonomicznej polityki faszyzmu. W warunkach Woch, kraju ubogiego w zasoby naturalne, cakowite zaopatrzenie produkcji we wasne surowce byo w ogle zadaniem niewykonalnym. Faszyci jednak nie umieli nawet wykorzystywa w naleyty sposb tych moliwoci, jakie w kraju istniay. Z czasem zauway mona byo niepomyln sytuacj wewntrz reimu totalitarnego, z czego zdawali sobie spraw rwnie i faszyci. W partii faszystowskiej pojawio si przed wojn kilka kierunkw politycznych, w onie ktrych rozwijaa si wewntrzna opozycja. Grupy faszystw rewizjonistw powstay gwnie w rodowisku modzieowym i uniwersyteckim. Modzi ludzie dostrzegali sprzeczno pomidzy sowami a czynami przywdcw faszystowskich. Obok rewizjonistw istniaa opozycja starej gwardii, ktra upatrywaa przezwycienie trudnoci w powrocie do radykalnych idei lat dwudziestych. Zblienie do III Rzeszy zrodzio now opozycj grup buruazyjnych, obawiajcych si zbyt miaych planw zaborczych Mussoliniego. Woscy historycy buruazyjni sugeruj, e nieumiejtno Mussoliniego zmierzenia wasnych si, wysunicie zbyt szerokich celw zaborczych i rozdrobnienie armii na licznych frontach byo gwn przyczyn klski Woch. Autorzy ci podkrelaj rwnie w tym kontekcie brak przygotowania i zacofanie techniczne woskiej armii. Bez wtpienia karkoomna strategia Mussoliniego odegraa rwnie pewn rol. W zakresie stanu wyposaenia technicznego si zbrojnych i ich taktyki, osignite wyniki byy niewspmierne do zasobw, jakie wydatkowano na przygotowania wojny. Zauway te mona byo niech onierzy woskich na wojnie do walki o obce im, zaborcze cele, do przelewania krwi na wojnie, ktr Mussolini nazwa faszystowsk. Wosi, ludzie pracy, w olbrzymiej wikszoci chopi, odziani w mundury onierskie, nie byli jeszcze przygotowani do zwrcenia broni przeciwko reimowi faszystowskiemu, jednak walczc poniej swych moliwoci, wyraali w ten sposb niech do wojny faszystowskiej. W pierwszym etapie wojny najbardziej znamienna z tego punktu widzenia bya kampania przeciwko Grecji. Bya to pierwsza klska faszyzmu woskiego, ktra spowodowaa szeroki rezonans w caym kraju. Cios, zadany prestiowi reimu faszystowskiego, by bardzo dotkliwy. Tym niemniej w rodowisku woskiej elity rzdzcej nikt w tym czasie nie myla powanie o opozycji wobec Mussoliniego. Brak rozsdku i popiech, jakie cechoway postpowanie Mussoliniego w uczestniczeniu w konflikcie ze Zwizkiem Radzieckim, wyjani mona jedynie jego przekonaniem o cakowitym poparciu przez klsk rzdzc. Po wojnie przedstawiciele woskiej klasy rzdzcej gremialnie potpili Mussoliniego za ten krok. Ale w czerwcu 1941 r. nikt nie wypowiedzia gono swego pogldu. Nacisk wielkiego kapitau by jednym z najwaniejszych czynnikw, ktre wzmagay zamt w elicie faszystowskiej, jednak dopiero zblianie si dziaa wojennych do terytorium Woch zmusio wosk klas rzdzc do podjcia decyzji odsunicia Mussoliniego od wadzy, aby oderwa si od III Rzeszy. Klska odniesiona w Afryce zmienia punkt widzenia na problem wojny, jak prowadziy Wochy. Dyktatura Mussoliniego przegraa ostatecznie faszystowsk wojn zaborcz. Obecnie powsta problem, czy jest ona zdolna do zorganizowania obrony kraju przed wtargniciem wojsk anglo-amerykaskich. Wydawao si, e hasa obrony ojczyzny, jakie zostay popiesznie wycignite przez propagand faszystowsk, daway dyktaturze Mussoliniego szanse na bardziej wytrwa postaw onierzy woskich.

Tymczasem stao si inaczej. Zaamanie si obrony na Sycylii ujawnio, e onierze woscy wcale nie chc walczy. By to autentyczny strajk, ktry dowid, e Wosi ju dawno odmwili faszyzmowi prawa wystpowania w imieniu narodu. Rozproszeniu si armii faszystowskiej towarzyszyo gwatowane zaostrzenie si sytuacji wewntrz kraju. Strajki marcowe 1943 r. we Woszech pnocnych uksztatoway zupenie nowy klimat polityczny kraju. W tym krytycznym momencie wysza na jaw sabo organiczna faszyzmu woskiego. W spisku przeciwko Mussoliniemu uczestniczyy nie tylko krgi monarchistyczne i wojskowe, ktrych wsppraca z faszyzmem nigdy nie oznaczaa cakowitego utosamiania si z nim, lecz take hierarchowie faszystowscy, ktrych opozycja bya w znacznym stopniu wywoana procesem wewntrznego rozkadu cakowitego zwyrodnienia faszyzmu. Tak wic, na upadek dyktatury Mussoliniego zoya si suma przyczyn zewntrznych i wewntrznych. W warunkach kryzysu wojennego i politycznego kierownicze koa woskiej klasy rzdzcej, dc do odcicia si od spadajcego w przepa faszyzmu, postanowiy powici Mussoliniego. Nie upyny jeszcze dwa dziesiciolecia od zakoczenia wojny, a faszyzm we Woszech znowu da o sobie zna. Mimo, e powojenna konstytucja Woch nie dopuszcza do reaktywowania organizacji faszystowskich w jakiejkolwiek formie, to pojawia si partia neofaszystowska Woski Ruch Spoeczny (MSI). Nie dysponuje ona znacznym oparciem w masach, lecz posiada do due rodki finansowe i korzysta z poparcia wpywowych protektorw, w tym rwnie za granic. Cho wspczeni faszyci woscy owiadczaj, e odnowili sw doktryn ideologiczn i polityczn, to ich zwizek z przeszoci jest oczywisty. Ju sam ponury symbol partii neofaszystowskiej pomie, wydobywajcy si z grobowca, w ktrym spoczywa ciao Mussoliniego wiadczy o deniu do przejcia spucizny po twrcy faszyzmu woskiego. Otwarte apele neofaszystw, wzywajce do bezporedniego dziaania przeciwko ruchowi robotniczemu i do utworzenia bloku si porzdku, przycigaj ku sobie coraz wiksz uwag reakcji, przeciwstawiajcej si demokratycznej linii rozwoju kraju. Woskie grupy rzdzce dwukrotnie ju w cigu okresu powojennego w 1950 i 1964 r. czyniy prby przygotowania terenu do ustanowienia reimu autokratycznego w oparciu o siy faszystowskie. Dziaania te w obu przypadkach spotkay si z oporem woskiej klasy robotniczej. Neofaszyci, usiujc erowa na uczuciach narodowych, lansuj mit o byej wielkoci Woch, ktr rzekomo zapewnia im faszyzm, poszukuj drogi do zdobycia dla swych idei modego pokolenia. Dlatego zamaskowanie faszyzmu jako najwikszego wroga ludzi pracy, jako siy, ktra przyniosa olbrzymie szkody interesom narodowym Woch i doprowadzia je do nie majcej precedensu katastrofy, stanowi nie tylko interesujcy przedmiot bada historycznych, lecz jest rwnie zadaniem politycznie aktualnym31.

31

G.S. Fiatow: Upadek woskiego, op. cit., s. 600-602.