Zesp im.

Adama Wodziczki w Mosinie

Piotr Szymaski

POLSKA LITERATURA BAROKU

Mosina 2005

Polska literatura Baroku

Praca wykonana podczas zaj przedmiotu: przetwarzanie informacji w II klasie liceum profilowanego profil: zarzdzanie informacj pod kierunkiem p. Pawa Zawieji nauczyciel konsultant: p. Ewa Pietrzak

Piotr Szymaski

Polska literatura Baroku

Spis treci:
Rozdzia I: Przedstawienie Baroku.. I.1. Zapoznanie si z nazw......... I.2. Pocztek Baroku.... Rozdzia II: Podzia Baroku......... II.1. Barok wczesny......... II.2. Barok dojrzay.. II.3. Barok pny. Rozdzia III: Podzia ze wzgldu na nurty... III.1. Nurt dworski... III.2. Nurt sarmacko- szlachecki.. III.3. Nurt sowizdrzalski.. Rozdzia IV: Jan Andrzej Morsztyn. IV.1. Twrczo... IV.2. Przykadowe utwory... Rozdzia V: Daniel Naborowski.. V.1. Twrczo V.2. Przykadowe utwory. Rozdzia VI: Wacaw Potocki.. VI.1. Twrczo... VI.2. Przykadowe utwory... Rozdzia VII: Jan Chryzostom Pasek... VII.1. Twrczo.. Rozdzia VIII: Mikoaj Sp Sarzyski. VIII.1. Twrczo VIII.2. Przykadowe utwory. Rozdzia IX: Podsumowanie baroku IX.1. Cechy literatury... IX.2. Cechy stylu..... Przypisy.... Bibliografia.. Spis rysunkw.. 4 4 4 6 6 6 7 8 8 8 9 11 11 12 15 15 15 19 19 19 23 23 26 26 26 31 31 31 34 36 37

Piotr Szymaski

Polska literatura Baroku

Rozdzia I Przedstawienie baroku

I.1.Zapoznanie si z nazw Barok,jest nazw zapoyczon z terminalowi historii sztuki, wprowadzono go do bada literackich w kocu ubiegego stulecia. Nadajc okrelenie barokowy typowemu, manifestacyjnie wyraanemu stylowi poetyckiemu Jana Andrzeja Morsztyna. Wczeniejsze, oceniajc opisowe okrelenia epoki, zdecydowanie ujemne (np. okres teologiczno- panegiryczny, epoka upadku i zepsucia smaku), byy z jednej strony rezultatem nikej jeszcze w XIX stuleciu wiedzy o siedemnastowiecznej literaturze, przewiadcze wczesnych badaczy, ktrzy w duej mierze ulegali gustom klasycystycznym, a poniewa znana im literatura nie bya harmonijna i klasyczna ani w renesansowym, ani w owieceniowym tego sowa znaczeniu, przeto odmawiano jej dobrego smaku, zarzucajc jednoczenie barbarzystwo i wypaczanie idealnych kanonw sztuki. By to objaw przeceniania jednej tylko, klasycznej estetyki, wedug ktrej szacowano negatywnie kad inno artystyczn Barok mia jako nazwa t zalet, e wyzbyty by wyraanego akcentu wartociujcego, a nadto obsugujc sztuk i literatur, wskazywa cznie na szersze przejawy wsplnych dla kultury epoki zjawisk. Wad terminu bya jego zagadkowo, sowo podobno wywodzi si z jzyka portugalskiego, w ktrym barocco oznacza rzadk i cenn per o nie regularnym ksztacie lub w ogle jaki nieprawidowy, kapryny wytwr sztuki. Mino epoki byoby zarazem metafor jej samej, niezwykej i dziwnej. S i inne domniemania na temat pochodzenia sowa, ale jakkolwiek by byo, nazwa funkcjonuje w literaturze i sztuce na zasadzie umownie przyjtego terminu okrelajcego okres w kulturze europejskiej trwajcy od okoo koca XVI do poowy XVIII wieku.

I.2.Pocztek baroku. Pocztek baroku to jednoczenie zmierzch renesansu, w ktrym zaczy pojawia si pierwsze oznaki, mwice o nadchodzcym kryzysie renesansowych ideaw

humanistycznych: harmonii, adu ycia, tolerancji religijnej, umiejtnoci godzenia ze sob ziemskich i duchowych wartoci. W utworach poety przeomu epok - Mikoaja Spa Szarzyskiego, w Trenach Kochanowskiego, w niektrych wierszach Szymonowica zauwaa si rozrachunek z dotychczasow filozofi yciow i objawy niepokoju, wynikajce

Piotr Szymaski

Polska literatura Baroku z przeciwstawiania sobie materialnych i wiecznych wartoci, natury i ducha. Rozpad si harmonijny ad renesansu, ludzie stanli wobec duchowego dylematu.

Piotr Szymaski

Polska literatura Baroku

Rozdzia II Podzia baroku

II.1. Barok wczesny. Wczesny barok ksztatowa si na przeomie XVI i XVII w. Kiedy jeszcze rozwijaa si literatura renesansowa. Obok najwybitniejszych poetw pnego renesansu, pojawili si w tym czasie twrcy krytycznie oceniajcy renesansow koncepcj poszukiwania ziemskiego szczcia i harmonii. Nowi poeci, Mikoaj Sp Szarzyski i Sebastian Grabowiecki, pojmowali ycie jako epizod otwierajcy drog do ycia wiecznego, odwoywali si do dualizmu ludzkiej natury, w ktrej tylko to, co duchowe, jest trwae, a tym samym jest jedyn wartoci. Z tych rozwaa wyrasta barokowy nurt poezji metafizycznej. Bya to poezja intelektualna, trudna, nawizujca do zainicjowanej na soborze trydenckim (zakocz. 1563) kontrreformacyjnej idei "prawdziwej reformy" obyczajw w chrzecijastwie. Obaj twrcy poszukiwali nowych rodkw wyrazu w wersyfikacji, strofice, skadni, stylistyce, by poprzez zoono formy wypowiedzi odda dramatyczn zoono myli poetyckiej. Nastpcy Spa i Grabowieckiego sigali do wzoru redniowiecza, jako epoki surowego kultu, poszukiwali motyww grozy i makabry, co doprowadzio do uksztatowania si w pnym baroku dewocyjnego nurtu poezji rzeczy ostatecznych. Skrajnie przeciwstawne stanowisko zaja poezja wiatowych rozkoszy, reprezentowana przez Hieronima Morsztyna, modego Kaspra Twardowskiego, Szymona Zimorowica, upowszechniana przez liczne, anonimowo wydawane antologie. Gwn cech tego nurtu bya fascynacja przemijajc urod wiata, gromadzenie obrazw urody natury, poszukiwanie w samym jzyku moliwoci niezwykych zestawie semantycznych, eufonicznych jako rda estetycznych przey. Najwybitniejszym

reprezentantem tego nurtu sta si Jan Andrzej Morsztyn.

II.2. Barok dojrzay. Barok dojrzay, druga faza Baroku przypada na rodkowe lata wieku XVII (od lat 80. do lat 80 wieku XVII). W yciu kulturalnym coraz czciej wida ju byo denie orodkw kontrreformacyjnych do wcielania reform soboru trydenckiego, cho to jeszcze nie okres najwikszej ofensywy. Rozwijay si wspomniane ju wczeniej nurty. Wojny i konflikty wewntrzne, ktre targay Rzeczpospolit, zapowiaday jednak stopniowy upadek. W okresie tym nastpuje rozkwit liryki barokowej. Jej mistrzem by Jan Andrzej Morsztyn, korzystajc z europejskiego nurtu poezji marynistycznej. W okresie dojrzaego baroku tworzy take

Piotr Szymaski

Polska literatura Baroku Daniel Naborowski, sigajc po kunsztowne, wyrafinowane, typowo barokowe formy wypowiedzi.

II.3. Barok pny. Barok pny, trzecia faza Baroku (od lat 80. XVII wieku do lat 30. Wieku XVIII tzw. czasy saskie) By to okres dramatycznego kryzysu kultury, a wraz z nim upadku pimiennictwa. Prowadzone kampanie wojenne przyniosy wielkie zniszczenia kraju. Dotyczyo to take drukar, zbiorw ksiek itp. Do tego dochodziy kopoty z cenzur, ktra patrzya przychylnym okiem jedynie na utwory o treci religijnej, czsto wrcz dewocyjnej. Dlatego wiele dzie z tamtego okresu pozostao tylko w rkopisach. Nie pojawi si nikt na miar zmarych w kocu XVII stulecia i na przeomie wiekw pisarzy Wacawa Potockiego, Wespazjana Kochanowskiego i Jana Chryzostoma Paska (zwolennikw ideologii sarmackiej).

Piotr Szymaski

Polska literatura Baroku

Rozdzia III Podzia baroku na nurty

III.1. Nurt dworski. W twrczoci polskich poetw doby baroku daj si zauway pewne tendencje i prawidowoci, na podstawie, ktrych mona mwi o dwch rnych nurtach, jakie si wwczas wyksztacaj. Jednym z nich jest nurt poezji ziemiaskiej, zwizanej ze rodowiskiem redniej szlachty, a przez to wykazujcej si przywizaniem do tradycji, swojskoci, opisujcy uroki i realia ycia ziemiaskiego, ale te zajmujcej stanowiska w wanych kwestiach ycia politycznego i spoecznego. Z jednej strony daje nam on pochwa stanu szlacheckiego, rodzimoci, tradycyjnych wartoci, z drugiej za skupia rwnie utwory pokazujce zjawisko sarmatyzmu w ujciu krytycznym. Od owych tendencji krytycznych, obecnych choby w "Satyrach" Opaliskiego czy w utworach Potockiego wywodzi mona pniejszy kierunek twrczoci owieceniowej - ten zaangaowany w reformy i walk z narodowymi wadami. Drugi z kolei nurt to poezja dworska, rozwijajca si w otoczeniu magnackim, zorientowana na obce wpywy i inspiracje kulturowe, wyspecjalizowana przede wszystkim w operowaniu wyrafinowan form, za w warstwie tematycznej skupiona gwnie na obliczach erotyki i flirtu paacowego. Reprezentuje ona tradycj, do ktrej nawizaniem bdzie pniejsza twrczo poetw rokokowych. Nurt Dworski rozwijajcy si na dworach magnackich i krlewskim. Ten typ literatury uprawiany by na wzr europejski, zwaszcza modna staa si poezja woskiego Marina, ktrego naladowali polscy poeci. Poezja dworska miaa, wic zaskakiwa odbiorc, dowodzi mistrzostwa autora, wreszcie bawi i uatrakcyjnia uczty i rozmaite dworskie spotkania. Najbardziej zwizany by Jan Andrzej Morsztyn z nurtem dworskim.

III.2. Nurt sarmacko - szlachecki Charakterystyczny dla szlacheckich dworw ziemiaskich, odlegych od miast ttnicych wasnym yciem, kultywujcym wasne tradycje. Literatura tego nurtu, odmiennie ni nurt dworski przykadaa ogromn wag do rodzimych tradycji, wrcz tworzya wasn szlacheck ideologi i swj polski rodowd uznawaa za najwaniejszy. Nurt ten nazywa si take sarmackim, od synnej teorii o Narodowej, bardzo rozpowszechnionej w XVII w. I odziaywujcej na pniejsze epoki. Najbardziej zwizani z tym, e nurtem byli Jan Chryzostom Pasek i Wacaw Potocki.

Piotr Szymaski

Polska literatura Baroku Sarmatyzm prd kulturowy polskiego baroku. Uksztatowa si w drugiej poowie XVI wieku jako legenda o pochodzeniu szlachty polskiej od staroytnego plemienia mczyzn Sarmatw znad Morza Czarnego. Mit sarmacki okreli rycho ideologi szlachty, a w XVII wieku take styl ycia, twrczo artystyczn, stajc si znakomitym wyrazem kultury szlacheckiej. Demokracja szlachecka. Zotandywno. Wolno i swoboda szlacheckiego iszaidualizmu. Pochwaa tradycji szlachectwa jako zespou wartoci etycznych. Umiowanie dawnoci, prostoty, pewnej surowoci obyczajw. Religijno arliwa, prosta, fanatyczna. Niech do nazbyt zoonych spekulacji intelektualnych i pewna niech do pracy. Ideay sarmatyzmu republikanizm, wolno, szlachectwo, wiara okreliy postaw przecitnego wczesnego szlachcica. czy si z tym jeszcze kult swojskoci (ksenofobia chorobliwa niech do obcych kultur) i ziemiaskiego ywota. Sarmata by rycerzem, sytym ziemianinem, zakochanym w przeszoci, ktry zapenia czas zabaw (polowaniem i biesiad) i politykowaniem. By owym (pijanym czsto) rbaj, ktry wierzy w cuda i gardowa po sejmikach. Lubi ycie rodzinne. W ideologii sarmackiej wyksztaci si pewien stereotyp Polaka: szlachcica, ziemianina., Katolika. Nie szlachcic i niekatolik nie mg by Polakiem. Polak by wyszy nad wszystkie narody i doskonalszy, tote gardzi obcymi. Lecz czerpa od nich wiele, zwaszcza ze Wschodu (z Turcji). Orientalny przepych zaspokaja upodobania szlachcica. Szlachta przejta bya swoj misj dziejow i szczegln, nadludzk wartoci. Sarmatyzm peni funkcj ideologii Narodowej. Nie sta si formacj kulturow i pozosta prdem w obrbie formacji barokowej. Literatura zwizana z sarmatyzmem bya obfita: pisano wwczas powszechnie. Pisano dla siebie i grona znajomych; wiele utworw pozostao w rkopisach. Pisarzem, ktry znakomicie wyrazi przecitn sarmack wizj wiata, by Jan Chryzostom Pasek. Wacaw Potocki zblia si do sarmatyzmu.

III.3. Nurt sowizdrzalski Twrczo plebejskich, bezimiennych humorystw z koca XVI i 1 po. XVII w., stanowica nurt opozycyjny wobec literatury warstw panujcych; omieszaa mity i ideay kultury szlacheckiej, koc. I mieszczaskiej; rozwina si w Maopolsce (zw. na dawnym Podgrzu) w okresie rozkwitu szkolnictwa parafialnego, zwizana g. z krak. or. wydawniczym; uwarunkowana rodowodem spo., odzwierciedlaa ycie i ideologi akw wdrownych, studentw, bakaarzy, suby kocielnej. i szkolnej, z ktrych wywodzili si autorzy, ukryci pod znaczco artobliwymi pseudonimami, np. Jadam Nieboraczkowski z Chudej Woli; sigajc do wzorw poezji redniowiecznej. Wagantw, rybatw oraz Piotr Szymaski 9

Polska literatura Baroku literatury plebejskiej, zw. postaci Sowizdrzaa, wprowadzia posta bohatera prezentujcego typow biografi pol. uczonego plebejusza (Nowy Sowizdrza albo raczej Nowyrza ok. 1596, Jana z Kijan, uznawanego za najwybitniejszego przedstawiciela literatury

sowizdrzalskiej); odsaniaa sprzecznoci spo. przez konfrontacj obowizujcych konwencji obyczajowych, praw, przywilejw oraz nakazw i poj moralistyki z rzeczywistoci; postawa negacji manifestowana w formie satyr. I parodystycznej znalaza wyraz

w absurdalnym i groteskowym obrazie wiata na opak; parodi konwencji lit. byy sowizdrzalskie psalmy, modlitwy, kazania, listy, peregrynacje; literatura sowizdrzalska obejmowaa gatunki satyr. (Sejm, senat, konstytucja), fraszki i facecje, utwory dramatyczne., Takie jak intermedium, rybatowska komedia(tu tzw. albertusy). Poetyka literatury sowizdrzalskiej wywara wpyw na humorystyk XVII-wieczn, nawizaa do niej XXwieczna poezja nonsensu (J. Tuwim, K.I. Gaczyski, S. Mroek). Pierwsze opracowania kryt. utworw literatury sowizdrzalskiej wyda K. Badecki. W krajach zach. Europy popularnym gatunkiem literatury lud.-mieszczaskiej bya powie otrzykowska.

Piotr Szymaski

10

Polska literatura Baroku

Rozdzia IV Jan Andrzej Morsztyn

IV.1. Twrczo Jan Andrzej Morsztyn studiowa zwiedzi na jednym z

uniwersytetw

niderlandzkich,

wiele

krajw

europejskich. W roku 1645 rozpocz sub dyplomatyczn jako czonek poselstwa po Mari Ludwik do Parya. Z krlow t zwiza si pniej blisko, stajc si jednym z przywdcw stronnictwa francuskiego w Polsce. Po abdykacji Jana
Rysunek 1. Jan Andrzej

Kazimierza, za panowania Michaa Winiowieckiego i Jana III

Sobieskiego intrygowa na rzecz Francji. Oskarony przed sejmem o zdrad stanu, uszed w 1683 roku do Francji, gdzie spdzi reszt ycia Twrczo Jana Andrzeja Morsztyna, poety i dyplomaty, przypada na rodkowe dziesiciolecia XVII wieku i zwizana jest z kultur dojrzaego baroku. Autor Lutni i Kanikuy. Zwyko si nawet okreli mianem barokowego mistrza, podkrelajc wyjtkowe znaczenie i szczegln reprezentatywno jego poezji dla zjawisk artystycznych XVII wieku. Pisa fraszki lekkie i finezyjne, barokowe zabawki, ktre odsaniay zmysowe aspekty mioci. Szczeglnym informatorem artysty w miosnych poszukiwaniach stawa si zmys wzroku. Metafora kolorystyczna wielokrotnie suya Morsztynowi do opisu pikna ciaa kobiecego. Wiersze poety, wpisujce si w dworski nurt kultury barokowej, to wyrafinowane komplementy. Poetyckie komplementy, wyrastajce z obserwacji i sensualistycznego zadziwienia, byway czstym rdem artu i lirycznej zabawy. W sposb artobliwy Morsztyn przedstawia subiektywizm miosnych ocen. Tematyka erotyczna, wielokrotnie podejmowana przez Morsztyna, pozwalaa take na ujcia kontrastowe, paradoksalne. Twrca Kanikuy, albo psiej gwiazdy nazywany bywa barokowym mistrzem paradoksu. Szczeglnie mocno wykorzystuje Morsztyn antynomie ognia i wody, aru i lodu. Paradoks jako element poezjo twrczy czy si w liryce Morsztyna ze wspomnianym ju konceptyzmem. Artysta wiadomie stara si zaskoczy czytelnika niezwykymi skojarzeniami, poczeniem elementw kontrastowych i wykluczajcych si wzajemnie. Sens takich utworw wynika gwnie z niezwykego pomysu.

Piotr Szymaski

11

Polska literatura Baroku Poetyka paradoksu i konceptyzm pozwalaj take na przedstawianie tematyki religijnej w niezwyky wrcz obrazoburczy sposb. Konceptyzm wyraa si nie tylko w zdarzeniu sprzecznoci. Morsztyn stosuj rwnie metod gry konwencj poetyck. Konceptyzm prowadzi take do poetyckiej zabawy, wiersz staje si wiadectwem mistrzostwa jego twrcy, ktry dowolnie igra literackimi konwencjami i rodkami stylistycznymi. Twrczo Jana Andrzeja Morsztyna wywara silny wpyw na rozwj polskiej liryki. Niesusznie dyskredytowana z powodu przerostu formy nad treci, twrczo oddziaaa, zwaszcza w wieku XX, na rozszerzenie skali poetyckiej wraliwoci. Sensualizm poezji Morsztyna odsania niewyczerpane bogactwo wiata opisywanego zmysowo, natomiast konceptyzm i paradoks kieruj ku wspczesnemu traktowaniu liryki jak gry z konwencjami i moliwociami jzyka.

IV.2.Przykadowe utwory poety. Staremu Prosi Jadwigi o noc Bartosz chciwy; Nie zezwolia, e by bardzo siwy. Postrzeg si, e tam siwemu nie dadz, I gow czarn ufarbowa sadz. Tak w teje twarzy, ale z insz gow Powrci tame i z tak namow. Ona poznawszy, czujc, e tam zgoa Nie wszystko dobrze, cho poprawi czoa: Dalej z tym rzeka prosisz sia, Dopierom ojcu twemu odmwia(1).

Jan Andrzej Morsztyn w wierszu pt; Staremu, opowiada o Bartoszu, ktry chcia si umwi na noc z Jadwig, lecz nie udao mu si, poniewa mia siwe wosy. On, wic postanowi ufarbowa je sadz i poszed sprbowa ponownie. Jadwiga niestety rozpoznaa Bartosza, lecz postanowia go przyj. Wiersz ma cechy Barokowe: nurt dworski (poezja dworska) mio fizyczna (przedstawia j wiersz) Piotr Szymaski 12

Polska literatura Baroku elipsa Nie zezwolia, e by bardzo siwy(2) inwersja Prosi Jadwigi o noc Bartosz chciwy;(3) konceptyzm- zaskoczenie czytelnika, ufarbowaniem wosw sadz sensualizm- przyja go, bo ufarbowa wosy marynizm- pofarbowanie wosw Niegupia Kiedy si lepiej zaleca doktora Pytaa panna z rana czy z wieczora? Doktor powiada: Lepiej to osodzi Wieczr, lecz zdrowiu nie tak rano szkodzi. Uczyni mwi wedug twego zdania: Wieczr dla smaku, dla zdrowia z zarania.(4)

Jan Andrzej Morsztyn w wierszu pt. Niegupia, opowiada o przyjciu jakiej kobiety do lekarza. Pytaa si czy lepiej kocha si rankiem czy wieczorem. Doktor jej odpowiedzia, e wieczr osodzi jej zdrowiu i jest romantyczny natomiast rano rankiem nie zaszkodzi zdrowiu. Ona odpara na to, e uczyni wedug jego zdania. Wiersz ma cechy Barokowe nurt dworski (poezja dworska) mio fizyczna konceptyzm- zaskoczenie czytelnika pytaniami panny i odpowiedziami doktora. Najlepiej rano i wieczr(5) sensualizm- Lepiej to osodzi(6)-nurt zmysu marynizm elipsa- lepiej to osodzi wieczr oksymoron- osodzi wieczr Przyjacika Tak dziewczyn lubi do zabawy, Co mni nie strzee, nie wglda w me sprawy, Wten si powodzi, wnet pojedna za, Czujc, e przeci wiemy cosi na si1.

Piotr Szymaski

13

Polska literatura Baroku Nich mi si nazbyt cnotliw nie czyni, Nich nie za dug namow nie uczyni, Niech bdzie gadka, artem si nie brzydzi, Da si oblepi przy ludziach nie wstydzi: Bo jeli bdzie czysta, bojaliwa, Dbala na saw, zazdrosna, cnotliwa, Do tej si serce moje nie przysidzie (Brzydko i wspomnie) ju to ona bdzie(7)
1; (8)

wiemy cosi na si wiemy , o co chodzi, rozumiemy si.

Autor Jan Andrzej Morsztyn opisuje w wierszu Przyjacika dziewczyn swoich marze. Kobieta ta nie pilnuje, co on robi, gdzie chodzi, czy te, z kim si spotyka. Nie zajmuje si i nie wglda w jego sprawy. Ma si we wszystkich sprawach z nim zgadza, maj si rozumie wzajemnie i sobie pomaga. Nie ma by cnotliwa, nie ma za duo mwi. Dziewczyna poety ma by adna, artobliwa, nie ma si wstydzi niczego. Natomiast, gdy bdzie bojaliwa, cnotliwa, zazdrosna, dbaa na saw to poeta Jan Andrzej Morsztyn odrzuci j i jego serce. Trudno by byo zabra tak za on. Wiersz ma cechy barokowe: poezja dworska przerost formy nad treci mio fizyczna inwersja Da si oibapi(9) konceptyzm- zaskoczenie czytelnika przedstawianiem swojej dziewczyny- ony. elipsa- Brzydko i wspomnie harmonia sprzecznoci Pani do zabawy a on(10) sensualizm- jego pomysy ony marynizm

Piotr Szymaski

14

Polska literatura Baroku

Rozdzia V Daniel Naborowski

V.1. Twrczo Dojrzay wyraz Humanistycznym i artystycznym rozterkom literatury da w swoich wierszach poeta Radziwiw litewskich, kalwin Daniel Naborowski, ktry y w latach 15731640. Czowiek obyty w Europie, wszechstronnie wyksztacony. Studiowa medycyn w Bazylei, prawo w Orleanie, mechaniki uczy si prywatnie u Galileusza, pozna rodowiska naukowe Wittenbergi, Strassburga i Padwy. Czowiek obeznany z problemami polityki dziki subie na dworze Radziwiw. By dyplomat, tumaczem i poet w ktrego twrczoci nowe poszukiwania poetyckie w swoisty sposb poczyy si z ideami szlacheckiej filozofii ycia i przesankami mylowymi kalwinizmu.Twrczo Naborowskiego miaa obieg ograniczony. Naborowski udostpnia swe wiersze na dworze Radziwiw; rozchodziy si one drog odpisw. Poezja Naborowskiego szuka harmonii midzy przeciwiestwami przemijania i trwania, midzy natur ycia i przeznaczenia. Podejmuje, wic obsesyjn metafor uciekajcego ycia, ktre jest nietrwae. Przeciwny jest, zatem przyznawaniu czowiekowi penej swobody ycia, bo sprzeczne to jest z przeznaczeniem pamitajmy, e Naborowski jest kalwinem, wierzy w predestynacj. Przeciwny jest rwnie koncepcjom ucieczki od ycia. Jedno przemijania i trwania to prawo Boe twrczoci, Naborowski siga po formy kunsztowne jak sonet, utwory buduje w oparciu o bogactwo skojarze, wcigajce intelektualnie i byskotliwe w technice. Ceni te prostot wymowy.

V.2. Przykadowe utwory.

Marno wiat hoduje marnoci I wszystkie ziemskie woci; To na wieki nie minie, e marna marno synie. Miujmy i artujmy, artujmy i miujmy, Lecz pobonie, uczciwie,

Piotr Szymaski

15

Polska literatura Baroku A co czyste, waciwie. Nad wszystko ba si Boga Tak fraszk mier i trwoga.(11)

Tematem tego krtkiego utworu jest ycie, ktre po lekturze wiersza okazuje si marnoci. Naborowski stwierdza: Fraszk mier i trwoga(12) i zblia si do filozofii prezentowanej przez Jana Kochanowskiego. Fraszka to wszystko cokolwiek czynimy, Fraszka to wszystko cokolwiek mylimy.(13) Przy czym ycie jest fraszk nie, dlatego, e takie jest prawo wszechwiata i natury, e mier jest koniecznoci, ale dlatego, e liczy si przede wszystkim Bg. W jego obliczu wszystko jest mao wane. "Nad wszystko ba si Boga".(14) Bliska Naborowskiemu jest biblijna Ksiga Koheleta i zaczerpnita z niej sentencja: "Marno nad marnociami, wszystko marno".(15) Terminem "marno" okrela poeta wszystko, co ziemskie: bogactwo, zabaw, art. Wyznacza tym samym dwa wiaty: ziemski i wieczny. Doczesnoci przysuguje kategoria marnoci i rzeczy z ni zwizanych. Wieczno natomiast wyznaczaj pobono, uczciwo, czysto, Bg. Naborowski czy w tym krtkim utworze pikno i brzydot, dobro i zo, szczcie i cierpienie. Dostrzeganie w yciu marnoci nie skierowuje jednak poety na drog mistycyzmu. Naborowski potrafi, bowiem widzie i czu uroki doczesnoci: "Miujmy i artujmy, artujmy i miujmy"(16) Ale mimo wszystko podporzdkowuje je Bogu: "Lecz pobonie, uczciwie, A to, co czyste, waciwie".(17) Utwr napisany jest jzykiem prostym, wolnym od wyrazistego barokowego konceptualizmu, obecne s rymy parzyste, dokadne.

Krtko ywota Godzina za godzin niepojcie chodzi: By przodek, bye ty sam, potomek si rodzi. Krtka rozprawa: jutro - co dzi jest, nie bdziesz, A e by, nieboszczyka imienia nabdziesz; Piotr Szymaski 16

Polska literatura Baroku Dwik, cie, dym, wiatr, bysk, gos, punkt - ywot ludzki synie. Soce wicej nie wschodzi to, ktre raz minie, Koem niehamowanym lotny czas uchodzi, Z ktrego spad niejeden, co na staro godzi. Wtenczas, kiedy ty mylisz, juem by, nieboe; Midzy mierci, rodzeniem byt nasz ledwie moe Nazwan by czwart czci mgnienia; wielom bya Kolebka grobem, wielom matka ich mogia.(18)

Podstaw utworu stanowi reflkeksje o przemijaniu pokole i wiata, o koniecznoci umierania i nieuniknionym upywie czasu. Naborowski opisuje niszczycielskie dziaanie czasu, ale bez dramatyzowanie. Podaje jedynie fakty: - Kady z nas umrze: "nieboszczyka imienia nabdziesz"(19) - Nie cofnie si czas: "Soce wicej nie wschodzi to, ktre raz minie"(20) Prbuje oswoi czytelnika z problemem umierania: "wielom bya kolebka grobem, wielom matka ich mogia".(21) Naborowski zestawia w tym celu pojcia pozytywnie i negatywnie przyjmowane przez czowieka. Ciepe i przyjazne sowa: "kolebka", "matka"(22) z wyrazami nacechowanymi emocjonalnie ujemnie: "grb", "mogia"(23) tworz pary, w ktrych zachodzi ogromne spicie emocjonalne. Jednoczenie na ludzk egzystencj Naborowski patrzy z pewnym dystansem, z dystansem czowieka, ktry odnalaz swoje miejsce w wiecie. Podmiot liryczny zwraca si bezporednio do czytelnika: - "By przodek, bye ty sam, potomek si rodzi"(24) - "A e by, nieboszczyka imienia nabdziesz"(25) - "Wtenczas, kiedy ty mylisz, jue by nieboe"(26) Przemawia do niego jako czowiek dowiadczony, posiadajcy ogromn wiedz yciow. ycie ludzkie jest tak krtkie i znikome, e Naborowski nazywa je "czwart czci mgnienia".(27) Porwnuje je do zjawisk nietrwaych i ulotnych: "Dwik, cie, dym, wiatr, bysk,gos, punkt - ywot ludzki synie",(28) oddziaywuj na wzrok, such, odczuwanie u odbiorcy. Naborowskiego okrela si mianem poety vanitas. Z ac. vanitas oznacza marno (VANITAS VANITATUM). Poeta, bowiem w wielu swych utworach ukazuje ycie ludzkie

Piotr Szymaski

17

Polska literatura Baroku jako marno, chwil, przekazujc dramat czowieka uwikanego w rozmylania o celu i sensie ycia.

Piotr Szymaski

18

Polska literatura Baroku

Rozdzia VI Wacaw Potocki

VI.1. Twrczo Wacaw Potocki, jeden z najznakomitszych poetw epoki baroku, urodzi si w roku 1621 w Woli ueskiej, zmar za w roku 1696 w unej. Pochodzi z szlacheckiej rodziny ariaskiej spod Biecza (ziemia sanocka). Staranne wyksztacenie odebra w szkole ariaskiej w Raciborsku pod Krakowem. Jeszcze jako modzieniec bra udzia w wojnach kozackich, potem osiad na roli odziedziczonej po ojcu i, u boku ony - arianki Katarzyny z Morsztynw, prowadzi stateczny ywot ziemiaski. Po wydaniu uchway sejmowej o wygnaniu arian (1658), pomimo oporw i goryczy, przeszed na katolicyzm. ona jego pozostaa ariank. Przey swoich najbliszych: troje dzieci, wnuki, on. W ostatnich latach jego ycia opiekowaa si nim ukochana synowa. By najpodniejszym poet staropolskim - pozostawi po sobie ogromn spucizn: poematy, liryki religijne, wiersze polityczne i okolicznociowe, cykl romansw. Ogromny dorobek literacki Potockiego znany by jego wspczesnym jedynie fragmentarycznie; niemal wszystkie ocalae utwory opublikowane zostay w XIX i XX wieku VI.2. Przykadowe utwory. Nierzdem Polska stoi Nierzdem, powiedzia kto dawno, Polska stoi; Gdyby dzi pojra z grobu po ojczynie swojej, Zawoaby co gara: Wracam znowu, skdem, ebym tak srogim z Polsk nie gin nierzdem! Co rok to nowe prawa i konstytucyje, Ale wanie w tej wadze jako minucyje: Pty le na stole, pty nam si zdadz, Pki astrologowie inszych nie wydadz, Dalej w kt albo maym dzieciom dla zabawy Zaoyby naszymi Sukiennice prawy. Nikt nie sucha, aden si nie oglda na nie, Szlachta tylko uboga i biedni ziemianie, Ktrzy si na dziesitej opieraj czci, I to ledwie, tak inszy stan Polsk zagci. Mdry, mony albo kto dostpi honoru, Piotr Szymaski 19

Polska literatura Baroku Ksistwa, grabstwa - ten wolen; niechaje poboru Szlachcic ktry nie odda - zaraz mu po szlsku Pozwy, egzekucyje l na onym ksku, e niejeden, niestety, z serdecznym dzi paczem Z dziatkami cudze kty pociera tuaczem(37) W wierszu Nierzdem Polska stoi Wacaw Potocki ukazuje obraz pastwa znajdujcego si w stanie cakowitego rozkadu i wewntrznej anarchii. Nikt nie przestrzega oderwanych od rzeczywistoci, skleconych naprdce praw, sprawiedliwoci jest jedynie pustym dwikiem. W rzeczpospolitej panuje prawo silniejszego, bogaci uciskaj biednych, kady dba jedynie o wasne dobro. Magnateria wykorzystuje redni drobn szlacht, ktra yje w ndzy, czsto jest wyrzucana z wlanych domostw i musi tua si po cudzych ktach Zbytki polskie O czyme Polska myli i we dnie i w nocy? eby sze zaprzgano koni do karocy; eby srebrem pachokw od gowy do stopy, Sugi odzia koralem, burkatel stropy; eby na paniej pery albo dyjamenty, A po subach zociste wieciy si sprzty;[...] Ju pery, ju kanaki nosz przy kontuszach; Poczekawszy, bd je nosili na uszach. Strzegli z zapalonymi lontami dragamiO tym szlachta,panowie, o tym myl ksiza, Cho sie co rok w granicach swych ojczyzna zwa, Cho na borg umieraj zonierze niepatni, Cho na oczy widz jej peryjod ostatni, e te wszystkie ich pompy, wszystkie ich splendece Pogasn jako w wodzie utopione swiece. Przynakmniej, kiedy sie tak w swieckie rzeczy wdadz, Porzuciwszy niebieskie, niechaj o nich spokojnie Doyli, niechaj myl z pogany o wojnie, Kiedy nie chc wojowa z wiatem i z zuchwaem, Cho w Panu oczywisty maj przykad, ciaem.(29)

Piotr Szymaski

20

Polska literatura Baroku Ze cechy i przyzwyczajenia Polakw ukazuje wiersz pod wymownym tytuem Zbytki polskie. Potocki zadaje najpierw pytanie, czym Polska myli we dnie, i w nocy(30), by odpowiadajc na nie mc wyliczy najwiksze polskie wady narodowe. Nale do nich przede wszystkim: skoonno do nieustannych zabaw, rozmiowanie w luksusie, przywizywanie wagi do wytwornego stroju, obarstwo i pijastwo. Polacy przedstawieni s w wierszu jako nard chtnie i bezmylnie przejmujcy obce wzory (szczeglnie francuskie) o mody. Polska szlachta przyodziewa si w sucych, porusza si zaprzgan w sze oni karoc, gdy tymczasem ojczyzna kurczy si w swych granicach. Rzeczpospolita jest coraz biedniejsza, sabsza, niebezpieczestwo utraty niepodlegoci coraz wiksze. Potocki krytykuje gupot i krtkowzroczno szlachty, ktra zdaje si nie zauwaa, e wraz z upadkiem kraju utraci sw dotychczasow pozycj i wszelkie bogactwa. Wojna chocimska (fragmenty) [Upadek ducha rycerskiego] Chleb a piwo-to ywio; tuste miso z chrzanem, Gdy zdrowie jest, bez pieprzu, bez cymentu-panem.[...] Nikt do nas, my na wszystkie posyamy wiaty Po trunki, po korzenie, szkieka i bawaty; W tym kmiotkw naszych poty, wtym ich ton prace: Kuchnie ci, a winem oblewa paace! Nie znano dawno pieprzu, kanaru, cymentu, Apetyt by kazdemu miasto kondymentu. Patrzmy tez, co za ludzi miay tamte wieki, Ktrzy nam t ojczyzn dali do opieki![...] Przebg!c nas w tak drobne przerobio mrwki? Zytkami nieszczsnymi, akomymi gary Samimy sie w pigmejw postrzygali i w kary.[...] Ale mi znioso piro omoczone we zie Ora biaopirego, gdy przesze ozdoby Wspominajc, otwarte na sie widzi groby.(31) Wojna chocimska to napisany w roku 1670 (wydany dopiero w poowie XIX wieku) poemat epicki, ktrego tre stanowi opis przygotowa i samego przebiegu bitwy, ktr

Piotr Szymaski

21

Polska literatura Baroku wojska polskie i kozackie stoczyy z Turkami pod Chocimiem w 1621 roku. Cho epos jako gatunek literacki wywodzi si ze staroytnoci, Potocki bliszy jest redniowiecznym kronikom rycerskim. Nie ma adnych scen fantastycznych, ingerencji si wyszych w losy bohaterw, natomiast zawierajcy wiele scen brutalnych i drastycznych opis pojedynkw przypomina bardziej dwunastowieczn Pie o Roladzie ni Iliad Homera. Przy pisaniu tej, e wojny autor opar si na dzienniku wojennym Jakuba Sobieskiego (ojca Jana III), a opis wydarze przeplatany jest licznymi dygresjami o charakterze satyrycznym, spoecznym i etycznym. Wojna Chocimska opisana jest tu w szczeglnym, mona by rzec, kronikarski sposb. Do szczeglnie znanych fragmentw naley patriotyczna mowa Chodkiewicza. Dowodzcy wojskami bronicymi Chocimia zagrzewa Polakowi do boju, Przypomina szczytne tradycje polskiego ora, a jednoczenie dodaje onierzom otuchy, omieszajc mao i nikczemno przeciwnikw.

Piotr Szymaski

22

Polska literatura Baroku

Rozdzia VII Jan Chryzostom Pasek

VII.1. Twrczo Pamitniki i diariusze (dzienniki) zajmoway niemao miejsca w literaturze XVII wieku. Dziki bezporedniemu stosunkowi autorw do przedstawianych faktw, dziki ywoci i barwnoci wysawiania si, pamitniki s doskonaym rdem poznawania ludzi i obyczajowoci tamtego okresu. T role speniaj Pamitniki Paska. Zostay wydane drukiem w 1836 roku i od razu zdobyy szerokie rzesze czytelnikw. Ze wzgldu na zawarto s wanym rdem historycznym, ktrego wiarygodno potwierdzaj relacje ludzi biorcych udzia w wydarzeniach.
Rysunek 2. Jan Chryzostom Pasek

Swoje Pamitniki Pasek (1636-1701) najprawdopodobniej spisywa pod koniec ycia w latach 1690-1695. Stanowi one najwybitniejszy zabytek pamitnikarstwa staropolskiego i obejmuj lata 1656-1688; w pamitniku mona wyodrbni dwie czci: pierwsz powicon wojennym losom autora (1656-1666), drug natomiast opisujc Paska jako gospodarza i obywatela (1667-1688). Walory historyczno- dokumentacyjne utworu s bezsporne, ale przedstawione wydarzenia zostay zarazem poddane poetyce gawdy: autor swobodnie dokonuje wyboru tematw, gromadzi tylko te fakty, ktrych wymagaj prezentowane wspomnienia oraz podporzdkowuje materia historyczny przemylanym konstrukcyjnie i stylistycznie opowieciom autobiograficznym. Historia w "Pamitnikach" Jana Chryzostoma Paska wynika z dowiadcze autora. Wraz z jego dziejami czytelnik poznaje walki Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce, wojn Danii, wojny z Moskw, konfederacje wojskowe Zwizku wiconego i rokosz Lubomirskiego. W kronikarskim zapisie "Pamitnikw" pojawiaj si take wypadki historyczne z czasw Michaa Korybuta Winiowieckiego i Jana III Sobieskiego, midzy innymi walki z Tatarami w 1672 roku. Pasek powoujc si na relacje z drugiej rki, opisuje rwnie odsiecz wiedesk. Niektrym wydarzeniom powica rozbudowane opisy. Odtwarza batalistyczne epizody wyprawy duskiej, oblenia i bitwy morskie, ocenia z gbokim przygnbieniem rokosz Lubomirskiego (1666), wydarzenia pogbiajce ndz wrd szlachty i chopw.

Piotr Szymaski

23

Polska literatura Baroku Druga cz "Pamitnikw" opisuje ziemiaski ywot Polaka. Polityka niewiele ju autora interesuje, a gwn treci wspomnie staj si osobiste i gospodarskie wydarzenia. Przedstawia, wic organizowane przez siebie, synne w okolicy, polowania, opisuje hodowl ptakw i tresowan wydr, ktr podarowa krlowi Janowi III Sobieskiemu. Cz pierwsza "Pamitnikw" dotyczy wojennych dowiadcze Paska. Opowiada o walce Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce i Danii, o wojnie z Moskw, o rokoszu Lubomirskiego i o odsieczy Wiednia, ktr przedstawi w oparciu o relacj jej uczestnika. Ciekawie wypad tu obraz szlachcica - onierza. Walczy on na og dzielnie, ale mona podejrzewa, e zapau do walkidostarcza mu nie tyle mio do ojczyzny, ile ambicja osobista i ch zdobycia upw. Ciekawo i dza przygd s te prawdopodobnie przyczyn udziau Paska w wyprawie do Danii. W opisach wanych wydarze historycznych autor skupia uwag na wasnych przygodach, wyolbrzymiajc niekiedy sw rol wiadka i uczestnika tych wydarze. Zaskakuje te wspczesnego czytelnika religijna postawa szlachcica tamtych czasw. Posuszny nakazanym przez Koci postom, jamun i odpustom nie bra ich sobie gboko do serca, skoro nie zmieniay jego obyczajw i nie agodziy stosunku do czowieka, nad ktrym by gr. Gony opis mszy witej, do ktrej suy Pasek majc rce zbroczone krwi wrogw, jest tego dowodem. Ksidz-celebrant uwica to barbarzystwo sowami: nie wadzi to nic, nie brzydzi si Bg krwi rozlan dla imienia swego. Pamitniki zawieraj rwnie szeroki obraz pokojowego ycia ziemiaskiego i obyczajw szlacheckich. Autor myli kategoriami przecitnego szlachcica, tote ucisk i niewol chopw uwaa za naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmack mentalnoci odnosi si do wasnej klasy i tylko szlacht uwaa za godn przedstawicielk narodu. ycie prywatne szlachty nacechowane jest trosk o dobrobyt i korzyci materialne. Wystarczy przypomnie znakomity fragment "Pamitnikw", w ktrych Pasek opisuje swe zaloty do Anny ckiej. Bardziej przypominaj one ukady handlowe ni wyznania miosne. Utwr pisany jest stylem barwnym, potocznym, dosadnym, wskazujcym na gawdziarskie talenty autora, nasycony jest anegdotami i przysowiami. Szczeglnymi wartociami wyrniaj si opisy batalistyczne. Pamitniki Paska, to take wiarygodny dokument mentalnoci przecitnego szlachcica polskiego drugiej poowy XVII wieku. W sposb poniekd mimowolny, poprzez sam temat i charakter wspomnie, kronikarz ujawnia obyczaje, stan wiadomoci i poziom etyczny braci szlacheckiej. Wizerunek autora-szlachcica, jak wynika z "Pamitnikw",

Piotr Szymaski

24

Polska literatura Baroku wydaje si szczeglnie bogaty i zarazem adekwatny do zjawisk ycia spoecznego pnej fazy kultury barokowej. Bdzie to, wic wizerunek osoby fanatycznie przywizanej do swobd politycznych i herbowych przywilejw, penej niechci wobec cudzoziemszczyzny i pozasarmackich obyczajw, ale zarazem tolerancyjnej i szanujcej zwyczaj lokalny. Z wyprawy duskiej Pasek przywiz wiele obyczajowych obserwacji; daleki od potpie pozamorskich zwyczajw by jednak zdecydowanie przekonany o wyszoci rodzimego, sarmackiego sposobu bycia i ycia. "Pamitniki" prezentuj take wiadomo religijn szlachty; na og pytk, skonn do dewocji i zabobonn, adekwatn do pnobarokowych, kontrreformacyjnych zjawisk ycia duchowego epoki. Pasek zasadniczo pomija te zagadnienia, ktre mogyby przedstawi szlacht w zym, negatywnym wietle. Czasem jednak, opisujc rozmaite militarne zwaszcza wydarzenia, niewiadomie kreli obrazy pieniactwa, przemocy, czy nawet okruciestwa (np. opis sporu o to, kto osobicie zetnie pojmanego oficera). Z historyczno-dokumentacyjnego punktu widzenia wany okazuje si rwnie krytycyzm oceny niektrych zjawisk ycia spoecznopolitycznego Rzeczypospolitej, zwaszcza za realizm w charakterystyce prywaty i kosmopolityzmu magnaterii. Pamitniki Paska posiadaj take istotne cechy dziea literackiego. Sama ju gatunkowa konwencja utworu sprzyja jego artystycznemu brzmieniu. Zasadniczo dzieo Paska czy cechy gatunkowe wspomnienia i autobiografii, jednake w jego strukturze mona odnale take i inne cechy gatunkowe: syntetyczne informacje raptularza, diariuszowy dokumentaryzm oraz waciwydla itineriuszy opis egzotycznych krajw i ludw. Zespolenie tych rnych odmian gatunkowych i podporzdkowanie ich poetyce swobodnej gawdy tworzy niezwykle silny artystycznie wyraz "Pamitnikw" Paska. Elementem wzmagajcym literacki sens dziea staje si rwnie dno do fabularyzacji prezentowanych epizodw. Beletryzacja "Pamitnikw" ksztatuje powieciowy typ narracji oraz sprzyja kreowaniu narratora jakobohatera literackiego. Osobn artystyczn wartoci dziea Jana Chryzostoma Paska jest jzyk i stylistyka. Rozliczne epizody, w tym przeycia, bd zdarzenia opisywane s jzykiem barwnym i potocznym, Pasek z du literack umiejtnoci odtwarza midzy innymi sceny batalistyczne. Talentowi narracyjnemu i gawdziarskiemu towarzyszy rwnie oywienie akcji licznymi anegdotami i przysowiami, czsto o charakterze humorystycznym i ironicznym. Wymienione waciwoci "Pamitnikw" Paska sytuuj dzieo kronikarza na pograniczu prozy narracyjnej, autobiograficznej i historyczno-dokumentacyjnej.

Piotr Szymaski

25

Polska literatura Baroku

Rozdzia VIII Mikoaj Sp Sarzyski

VIII.1. Twrczo Twrczo jego, mimo e lata poety przypadaj na pny renesans, zalicza si ju do okresu wczesnego baroku. Podstawa filozoficzno- wiatopogldowa wyraana w utworach Spa Sarzyskiego, jak rwnie cechy formalne decyduj o ich przynalenociach do nurtu barokowego. W cyklu sonetw poeta przedstawia niezwykle dramatyczny wizerunek ycia ludzkiego. Czowiek z natury jest rozdwojony midzy wartociami duchowymi a znikomoci cielesnej, materialnej egzystencji. Dobra doczesne, cho z pozoru dodaj uroku ycia zmysowo- materialnemu, w ostatecznym rozrachunku okazuj si nietrwae i odwodz czowieka od waciwego celu ziemskiego bytowania od Boga. Denie do Boga jako jedynego obiektu godnego mioci, wyraane w poezji Mikoaja Spa Sarzyskiego, kieruje jego liryk ku tradycji redniowiecznej filozofii chrzecijaskiej (w. August) i ku myli mistykw hiszpaskich XVI wieku. Od w. Augustyna przejmuje pogld o znikomoci spraw doczesnych wobec perspektywy ycia wiecznego, ktra czowiek przeczuwa w swej duszy, jednym boskim w nim pierwiastku. Twrcy wyzna zawdzicza rwnie poeta opozycyjne pojmowanie relacji midzy Bogiem a czowiekiem. Z kolei doznanie mistyczne, obecnie w liryce Spa, wyraa si w duchownym pragnieniu pokonania za przez odrzucanie wartoci ziemskich i cielesnych na rzecz pierwiastkw duchowych i boskich. Wizja ycia ludzkiego, penego dramatycznych napi i nieustannie ponawianego wyboru Dobra Boga, ksztatuje koncepcje heroicznej postawy czowieka wobec wiata i faktu wasnego istnienia. ycie okazuje si dramatycznym zmaganiem z siami za.

VIII.2. Przykadowe utwory.

SONET IV O wojnie naszej, ktr wiedziemy z szatanem, wiatem i ciaem

Pokj - szczliwo, ale bojowanie

Piotr Szymaski

26

Polska literatura Baroku Byt nasz podniebny. On srogi ciemnoci Hetman i wiata akome marnoci O nasze pilno czyni zepsowanie. Nie dosy na tym, o nasz mony Panie! Ten nasz dom - Ciao, dla zbiegych luboci Niebacznie zajrzc duchowi zwierzchnoci, Upa na wieki da nie przestanie. C bd czyni w tak straszliwym boju, Wty, niebaczny, rozdwojony w sobie? Krlu powszechny, prawdziwy pokoju Zbawienia mego, jest nadzieja w tobie! Ty mnie przy sobie postaw, a przezpiecznie Bd wojowa i wygram statecznie!(32)

Jest wyrazem obawy poety o wynik bezustannej walki, jak kady czowiek musi toczy z szatanem. Szatana wspieraj moce piekielne, ziemskie dobra materialne i pokusy doczesne, ktre odcigaj czowieka od Boga. Do grzechu skania take ludzkie ciao powodowane ziemskimi dzami i potrzebami. W swojej walce z siami ciemnoci czowiek jest osamotniony, a stawk tej wojny jest przecie zbawienie. Samotno podmiotu lirycznego agodzi jedynie obecno Boga, na pomoc, ktrego kady czowiek powinien liczy, bowiem tylko z pomoc Bosk mona pokona szatana, wiat i odepchn pokusy wasnego ciaa. Analiz utworu najlepiej rozpocz od pewnego spjnika, ktry w tym wierszu peni bardzo wan rol. Pokj szczliwo. Ale bojowanie Byt nasz podniebny.(33) Chodzi o krtkie, ale, ktre oddziela od siebie dwie rzeczywistoci: ziemsko i kosmos (niebo). Sferze ziemskoci okrelani jako byt podniebny, przysuguje walka, bojowanie, wszelkie marnoci, podania dla rzeczy materialnych, sabo i mczce czowieka rozdwojenie na ciao i dusz. Ponad wszystkim gruje sfera sacrum wyznaczona przez takie pojcia jak: pokj, szczliwo, mony Pan, Krl powszechny, zbawienie, nadzieja i zwycistwo.

Piotr Szymaski

27

Polska literatura Baroku Spjnik, ale wskazuje na wci toczc si walk, na przeciwstawianie bytw i pragnie, pozwala na zestawianie po przeciwnych stronach czowieka i jego przeciwnikw. Sp-Szarzyski postrzega czowieka z ca pokor arliwego katolicyzmu: "C bd czyni w tak straszliwym boju? Wty, niebaczny, rozdwojony w sobie".(34) Poeta nie ufa rozumowi, nie odnajduje w nim uspokojenia. Wprost przeciwnie. Zwraca si raczej ku uczuciom, a one ka mu czu rozdwojenie. Przeciwnikami czowieka s szatan, ciemno, zo, wartoci materialne i pokusy wiata. Trzeba w tym miejscu zwrci uwag na tytu utworu: "O wojnie naszej, ktr wiedziemy z stanem, wiatem i ciaem". Sp Szarzyski wymienia przeciwnikw czowieka w nastpujcej kolejnoci: szatan, wiat i ciao. Szatan znajduje si najdalej, gdzie w kosmosie, bliej jest wiat, na wycignicie rki, najbliej znajduje si ciao, a wic wszelkie zmysowe pokusy i doznania. Jedyn nadziej poeta widzi w Bogu, ktry jest wartoci nadrzdn. To zupena nowo w polskiej poezji renesansowej. Sp Szarzyski zastosowa w tym sonecie przerzutnie, ktre sprawiaj wraenie niepokoju, pozwalaj odczu wzrastajce napicie i su przeciwstawieniu poj i rzeczywistoci. W utworze dominuj rzeczowniki, co charakterystyczne jest dla sentencji. Taka budowa wypowiedzi pozwala zmieci du ilo poj w stosunkowo krtkim tekcie. Szarzyski doskonale operuje rwnie epitetami: "byt podniebny", "hetman ciemnoci", "akoma marnoci", "krl powszechny", "straszliwy bj".

SONET V O nietrwaej mioci rzeczy wiata tego

I nie miowa ciko, i miowa Ndzna pociecha, gdy dz zwiedzione Myli cukruj nazbyt rzeczy one, Ktre i mieni, i musz si psowa. Komu tak bdzie dostatkiem smakowa Zoto, sceptr, sawa, rozkosz i stworzone Pikne oblicze, by tym nasycone I mg mie serce, i trwg si warowa? Mio jest wasny bieg bycia naszego, Piotr Szymaski 28

Polska literatura Baroku Ale z ywiow utworzone ciao To chwalc, co zna pocztku rwnego, Zawodzi dusz, ktrej wszystko mao, Gdy Ciebie, wiecznej i prawej piknoci Samej nie widzi, celu swej mioci(35)

Sonet V: O nietrwaej mioci rzeczy wiata tego. Jest to uzupenienie sonetu IV. Poeta przeciwstawia wiat materialny i duchowy do ktrego ludzie powinni dy. To, co materialne jest wedug poety zudne, zgubne, a przede wszystkim nietrwae i przemijajce. Nie przemija jedynie to, co duchowe, a najwiksz wartoci duchow jest mio do Boga. Bg jest wielki i doskonay, czowiek may i peen grzechu, doczesno odciga czowieka od Boga, utrudnia mu drog do ycia wiecznego i do zbawienia. Wida tu wyrane nawizanie do Biblii, jak i pogldw filozoficznych w. Tomasza z Akwinu. Wyjdmy od zdania rozpoczynajcego trzeci strof: "Mio jest wasny bieg ycia naszego", w ktrym wspistniej dwa pojcia: mio i ycie. W kontekcie utworu nietrudno zauway, e mio jest czym nadrzdnym, piknym, a jej ostatecznym celem jest sam Bg:, Gdy ciebie, wiecznej i prawej piknoci, Samej nie widzi, celu swej mioci.. (36) Natomiast na ycie skadaj si: doczesno, przemijalno, pokusy, ktre wydaj si pikniejsze ni s w rzeczywistoci, wartoci materialne jak zoto, wadza, sawa, rozkosz, uroda. Z zetknicia tych dwch wartoci rodzi si konflikt midzy yciem a celem nadrzdnym mioci. Sonet V zawiera pogard dla zudnych wartoci ziemskich. Tym samym Szarzyski nawizuje do biblijnego zdania: "Marno nad marnociami i wszystko marno". To, co doczesne jest, bowiem wanym czynnikiem w wewntrznych rozterkach czowieka. Wiersze, Szarzyskiego odsaniaj jego stan duchowy, peen niepokojw, zwtpienia, wyraaj przekonanie, e czowiek nie moe zazna za ycia peni szczcia. Zda on ku mierci, a dobra doczesne s zawodne i przemijajce. Nowatorstwo wierszy Szarzyskiego polegao na innym spojrzeniu na wiat i czowieka, a od strony formalnej przejawiao si w oryginalnoci epitetw i metafor, przestawnym szyku wyrazw. Kunsztowna forma jzykowa i wersyfikacyjna wierszy jest ju zapowiedzi nowego stylu, ktry ma pojawi si w literaturze.

Piotr Szymaski

29

Polska literatura Baroku

Koncepcja Boga, ycia i wiata w twrczoci Spa-Szarzyskiego: BG: utwory: O wojnie naszej...", "O nietrwaej..., Parafraza jedyna nadzieja czowieka uwikanego w zo wiata Bg karzcy za zo, ale miosierny jest "wieczn i praw piknoci" i jedynym celem mioci czowieka Krlem powszechnym", "prawdziwym pokojem YCIE: utwory: O wojnie naszej..., O nietrwaej..., Epitafium Rzymowi ycie to cige bojowanie- ze sob samym, ze zem i ze wiatem ycie jest dramatyczn drog ku wiecznemu szczciu poeta akcentuje przemijalno i nietrwao spraw ziemskich czowiek jest wty, niebaczny, rozdwojony w sobie WIAT: jest wrogiem czowiekowi, przeciwnikiem w walce, siedliskiem za i krlestwem szatana rozkosze tego wiata s zwodnicze i nie daj prawdziwego szczcia wiat przemija ("Epitafium Rzymowi") - ten zbudowany rk czowieka rozsypuje si w gruzy

Piotr Szymaski

30

Polska literatura Baroku

IX. Podsumowanie baroku

IX.1. Cechy literatury barokowej: dugowieczno dwunurtowo (nurt dworski i sarmacki) brak programu, uksztatowanych zasad i poetyk rkopimienniczy charakter pimiennictwa Utwory powstaway jako rkopisy i nie ukazyway si w druku bo przestay funkcjonowa drukarnie i zaniko zapotrzebowanie na utwory; szlachcic jeli chcia mie utwr to przepisywa go do "Silva Rerum"; byy w nim przepisy kulinarne, receptury rnych mikstur, przemwienia pana domu, ktre wygasza na sejmikach, przemwienia przyjaci, dziea artystyczne - pisa je prawie kady szlachcic ale tylko do prywatnego uytku.

IX.2. Cechy stylu literatury barokowej: bogactwo sownictwa i jego niezwyko zawiy szyk skomplikowana skadnia niezwyko metafor i epitetw paradoks antytetyczno (przeciwstawno, posugiwanie si kontrastami, sprzecznociami) Ostrowidz lepy, Argus zalepiony, Dziad sscy, dzieciuch lat obciony, Nieuk uczony, nagi uzbrojony, Niemy wymwca, ebrak zbogacony, Bd ukochany i al podany, Od przyjaciela city raz zadany, wojenny pokj i nawano cicha, dusza jej nie zna, ale serce zdycha Marino Marynizm

Piotr Szymaski

31

Polska literatura Baroku Barok pomimo, e nie mia okrelonego programu poetyckiego odwoywa si do woskiego poety Sianbattisty Mariniego. Od jego nazwiska pochodzi nazwa nurtu poetyckiego - marinizmu (konceptualizmu).

Cechy: najwaniejsza jest forma, ktra ma zadziwia i zaskakiwa odwoania do wasnej fantazji i natchnienia stosowanie niezwykych rodkw stylistycznych kady utwr mia opiera si na koncepcie, koncept powinien zawiera elementy niespodzianki utwory powinny mie charakter sensualny (odbierany poprzez zmysy) odbiorc naley zaszokowa Terminy i okrelenia rodkw artystycznych stosowanych w baroku: Koncept (wiersz musia by zaskakujcy i w miar moliwoci nowatorski; "Do trupa" Morsztyn) Wyliczenie (nagromadzenie kolejnych, podobnych, synonimicznych cech) Anafora (jest to powtrzenie zdania o podobnej konstrukcji zaczynajce si od tego samego wyrazu; "Do Anny" Naborowski) Antyteza (zestawienie dwch opozycyjnych znaczeniowo elementw wypowiedzi, najczciej zda) Hiperbolizacja (wyolbrzymienie, przesadne przedstawienie jakiego zjawiska; "Do trupa" Morsztyn) Gradacja (jest to stopniowanie, wzrastajce napicie " a do pointy; "Niestatek" Morsztyn Epitet (okrelenie) Porwnania Przerzutnia (Zdanie nie mieci si w jednym wersie i jego cz zostaje przerzucona do nastpnego; "Do trupa" Morsztyn "Ty masz zwizane rce, ja, wolnoci Zbywszy, mam rozum acuchem powity") Metaforyka Motyw wanitatywny (marnociowy, wykorzystywanie tych wszystkich poj, ktre kojarz si z przemijaniem i niestaoci ycia " "Dwik, cie, dym, wiatr, bysk, gos, punkt" " "Krtko ywota" Naborowski)

Piotr Szymaski

32

Polska literatura Baroku Kontrast (operowanie przenoniami; "Niestatek" Morsztyn) Oksymoron(zestawienie dwch wyrazw sprzecznych znaczeniowo, "mrz gorejcy, ogie lodowy") Pytania retoryczne Powtrzenia Pointa Figura sumacji(zebranie w poincie elementw z wiersza; "Do Panny" Morsztyn) Paradoks(sformuowanie zaskakujce swoj treci na pozr bez sensu, "Do trupa" Morsztyn ) Operowanie brzydot (ukazywanie blu, cierpienia)

Piotr Szymaski

33

Polska literatura Baroku

PRZYPISY:
(1) carre.agrowczasy.pl/wiersze/menu, Staremu, Jan Andrzej Morsztyn (2) [tame] (3) [tame] (4) carre.agrowczasy.pl/wiersze/menu, Niegupia, Jan Andrzej Morsztyn (5) [tame] (6) [tame] (7) carre.agrowczasy.pl/wiersze/menu, Przyjacika, Jan Andrzej Morsztyn (8) [tame] (9) [tame] (10) [tame] (11) Poezja Polska, Jerzy Polanicki, Wydawnictwo EDIKAMA, Warszawa 1993, Daniel Naborowski Marno, str. 66 (12) [tame] (13) [tame] (14) [tame] (15) [tame] (16) [tame] (17) [tame] (18) Poezja Polska, Jerzy Polanicki, Wydawnictwo EDIKAMA, Warszawa 1993, Daniel Naborowski Krtko ywota, str.66 (19) [tame] (20) [tame] (21) [tame] (22) [tame] (23) [tame] (24) [tame] (25) [tame] (26) [tame] (27) [tame] (28) [tame] (37) Poezja Polska, Jerzy Polanicki, Wydawnictwo EDIKAMA, Warszawa 1993, Wacaw Potocki Nierzdem Polska stoi, str.70

Piotr Szymaski

34

Polska literatura Baroku (29) Poezja Polska, Jerzy Polanicki, Wydawnictwo EDIKAMA, Warszawa 1993, Wacaw Potocki Zbytki polskie, str.72 (30) [tame] (31) Poezja Polska, Jerzy Polanicki, Wydawnictwo EDIKAMA, Warszawa 1993, Wacaw Potocki Wojna Chocimska, str.72 (32) Poezja Polska, Jerzy Polanicki, Wydawnictwo EDIKAMA, Warszawa 1993, Mikoaj Sp Sarzyski Sonet IV. O wojnie naszej, ktr wiedziemy z szatanem, wiatem i ciaem, str.57 (33) [tame] (34) [tame] (35) Poezja Polska, Jerzy Polanicki, Wydawnictwo EDIKAMA, Warszawa 1993, Mikoaj Sp Sarzyski Sonet V. O nietrwaej mioci rzeczy wiata tego, str.57 (36) [tame]

Piotr Szymaski

35

Polska literatura Baroku

Bibliografia:
Historia Literatury Polskiej Barok, Czesaw Hernas pod redakcj Kazimierza Wyki, Instytut bada literackich Polskiej Akademii Nauk Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976.

Pamitajcie o ogrodach, Andrzej Z. Makowiecki; Andrzej Markowski; Wodzimierz Paszyski; Tomasz Wroczyski, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.

Repetytorium z Jzyka Polskiego, Dorota Stopka, Wydawnictwo GREG, Krakw.

Staroytno- owiecenie; Maria Adamczyk; Boena Chrzstkowska; Jzef Tomasz Pokrzywniak, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1987.

Poezja Polska, Jerzy Polanicki, Wydawnictwo Edikama, Warszawa 1993. okmatura.cad.pl/prace/barok.htm

republika.pl/djfish/polski/barok.html

eduseek.interklasa.pl/artykuly/artykul/idd/505/

encyklopedia.servis.pl/wiki/Literatura_polska_-_Barok

Piotr Szymaski

36

Polska literatura Baroku

SPIS RYSUNKW:
Rysunek 1. Jan Andrzej Morsztyn, Internet Rysunek 2. Jan Chryzostom Pasek, Internet www.zrodlo.krakow.pl/Archiwum/2004/35/31.gif

Piotr Szymaski

37