Helen Bee

ona wykryciu wszelkich problemw wskazujcych na to, e dziecko naleaoby
Noworodek
Rozwj fizyczny w okresie wczesnego dziecistwa

Noworodek
Ocena noworodka Odruchy Pocztkowe zdolnoci percepcyjne: co noworodek widzi, styszy i czuje Pocztkowe zdolnoci ruchowe: poruszanie si Dzie z ycia niemowlcia Sen Pacz
Doniesienia z bada Rne rodzaje paczu dziecka Jedzenie Kultury i konteksty Kulturowe i spoeczne rnice klasowe dotyczce karmienia piersi oraz ich konsekwencje
105
podda specjalistycznej opiece. Najczciej stosowanym systemem oceny jest skala Apgar, opracowana przez lekark Virgini Apgar (1953). Noworodek otrzymuje 0, 1 lub 2 punkty w kadym z piciu kryteriw, jak przedstawiono to w tabeli 4.1. Poniewa bezporednio po narodzinach wikszo dzieci jest jeszcze troszk sina w okolicach palcw u stp i rk, maksymalny wynik 10 punktw jest rzadko spotykany. Za to po piciu minutach 85 do 90 procent noworodkw otrzymuje 9 lub 10 punktw, co oznacza dla nich dobry pocztek. Kady wynik rwny lub powyej 7,
Tabela 4.1. Metoda oceny w skali Apgar Przyznana ocena Obserwowany aspekt kondycji dziecka
<100/min Czsto akcji serca Czsto czynnoci oddechowych Brak oddechu Saby krzyk i pytkie oddychanie Napicie miniowe Zwiotczenie Niewielkie napicie koczyn Pewne poruszanie Reakcja stp na dostarczane Brak bodce Barwa ciaa Ciao zarowione, koczyny sine Sina: blada
Zmiany fizyczne
Podstawowe wzorce Ukad nerwowy Koci i minie Rozmiar i ksztat ciaa
Rozwj zdolnoci ruchowych Objanianie wczesnego rozwoju fizycznego

Dojrzewanie i dziedziczenie Wpywy rodowiska
Zdrowie
Choroby pierwszych dwch lat miertelno niemowlt
Kultury i konteksty Uodpornienie Rnice
indywidualne
Kultury i konteksty Rnice we wczesnym rozwoju fizycznym
Podsumowanie Podstawowe pojcia Literatura dodatkowa
iedawno rozmawiaam z przyjacik, ktrej pierwsze dziecko miao niedugo skoczy p roku. Gdy zapytaam, jak sobie radzi, w odpowiedzi usyszaam trzy zdania, ktrych mogam si spodziewa: Nikt mi nie powiedzia, e bdzie to takie szczcie"; Nikt mnie nie uprzedzi, jak wiele pracy bdzie si z tym wizao"; i Nigdy nie pomylaabym, e to bdzie tak fascynujce. Malestwo zmienia si z kadym dniem. Teraz to nawet wida, e to typowy czowiek; ju prosto siedzi, raczkuje i zaczyna wydawa z siebie przecudne dwiki". Myl, e tak naprawd znalaz si kto taki, kto poinformowa j o tym, czego si moe spodziewa, c, kiedy do niej to nie docierao. Dopiero gdy codziennie przebywasz z dzieckiem, dbasz o nie, kochasz je, zdajesz sobie spraw z tego, jakie to wszystko niesamowite. Zrobi, co w mojej mocy, by przybliy wam ten fanta styczny stan, lecz dopki sami nie staniecie si bezporednimi opiekunami wasnego potomstwa, wszystko, co powiem, moe wydawa si nierealne". Zaczniemy od opisu rozwoju fizycznego dziecka w pierwszych 18 do 24 miesicy ycia. Na pocztek zajmijmy si noworodkiem. Noworodek Ocena noworodka Zwyczajem w wielu szpitalach staa si ju ocena stanu noworodka dokonywana bezporednio po narodzinach, a potem po nastpnych piciu minutach. Suy ma
Brak
>100/min Donony mocny krzyk i regularne oddychanie Napicie Krzyk
falmwirip rowa
rdo: Francis. Self. Horowitz. 1987. s. 731-732.
PDF stworzony przez wersj demonstracyjn pdfFactory Pro www.pdffactory.pl
106 Rozwj fizyczny w okresie wczesnego dziecistwa
Zmiany fizyczne 115
mwi, e dziecku nic nie zagraa. Ocena 4, 5 i 6 wiadczy zwykle o tym, e dziecku potrzebna bdzie pomoc w wypracowaniu prawidowego wzorca oddechowego; wynik od 3 w d oznacza, e dziecko znajduje si w stanie krytycznym, chocia dzieci z tak nisk punktacj Apgar mog i czsto udaje im si przey, a w odpowiednio sprzyjajcym i oferujcym wsparcie otoczeniu rozwijaj si cakiem normalnie (Breitmayer, Ramey, 1986). Innym testem uywanym do oceny noworodkw jest powszechnie stosowana przez badaczy Skala Oceny Zachowa Noworodkw B r a z e l t o n a (Brazelton, 1984). Po niemal 30 minutach wykwalifikowana osoba bada reakcje dziecka na rnorodne bodce, odruchy oraz napicie miniowe, czujno i tulenie si, a take zdolno wyciszania i uspokajania si po okresie niepokoju. Rezultaty tego testu mog by pomocne w wykrywaniu u dzieci powanych problemw neurologicznych. A co ciekawsze, kilku badaczy odkryo, e nauczenie rodzicw, w jaki sposb stosowa t skal wobec wasnego dziecka, moe przynosi korzystne skutki we wzajemnym oddziaywaniu na siebie rodzica i dziecka, prawdopodobnie dlatego, e wyczula rodzicw na wszelkie subtelne sygnay, jakie pyn od dziecka (Francis, Self, Horowitz, 1987). Odruchy Dziecko rodzi si wyposaone w cay zestaw odruchw bdcych mimowolnymi fizycznymi reakcjami wyzwalanymi przez okrelone bodce. Wiele z nich obecnych jest rwnie w yciu dorosym na przykad wyprost kolana delikatnie uderzonego przez lekarza, mrugnicie oka, gdy skierowany na nie zostanie po dmuch powietrza, lub mimowolne zwanie si renicy oka w jasnym wietle. Odruchy noworodka mona podzieli na dwie kategorie. Po pierwsze, posiada on odruchy przystosowawcze pomagajce mu przetrwa. Najwaniejsze z nich to odruchy ssania i poykania, a take odruch poszukiwawczy automatyczny obrt gwki w stron dotykanego policzka, odruch ten pomaga dziecku uchwyci brodawk podczas karmienia. U starszych dzieci i dorosych odruchy tego rodzaju ju nie wystpuj, ale noworodkowi, rzecz jasna, zdecydowanie pomagaj zaadaptowa si w wiecie. Inne odruchy przystosowawcze s obecne przez cae ycie czowieka, cznie z reakcj cofania si przed bolesnym bodcem, rozszerzaniem si i zwaniem renicy w zalenoci od natenia wiata i innymi. Na koniec noworodki nadal maj niektre z odruchw, ktre w historii ewolucji byy odruchami przystosowawczymi, a obecnie nie s ju potrzebne. Wyranym ich przykadem jest odruch chwytny. Jeli umieci si palec w doni noworodka, zacinie on wok niego pi. Gdy zrobi si to z obiema rczkami, uchwyt moe by tak mocny, e pozwoli na podniesienie go. Ten odruch widzimy rwnie u map, u ktrych ma on swoje zastosowanie, poniewa moda mapka musi umie uczepi si ciaa matki, gdy ta jest w cigym ruchu, lub chwyci si gazi drzewa czy liany. Wikszo badaczy przypuszcza, e odruch ten jest po prostu pozostaoci po naszej ewolucyjnej przeszoci. Druga kategoria obejmuje o d r u c h y p r y m i t y w n e , zwane tak ze wzgldu na to, e steruj nimi prymitywniejsze czci mzgu, mianowicie rdze przeduony i rdmzgowie, ktre w momencie narodzin s prawie cakowicie uksztatowane. Na przykad, gdy dziecko zostanie przestraszone, mona zauway, e odrzuci ono rczki na bok i wygnie plecy w uk, stanowi to cz odruchu M o r o . Gdy pogaszcze si spodni cz stopy dziecka, to wycignie ono naj-
pierw paluszki, a pniej z powrotem je podkurczy, jest to reakcja zwana odruchem Babiskiego. Okoo szstego miesica ycia te prymitywne odruchy zaczynaj zanika, zapewne wypierane przez dziaanie kory, ktra w tym okresie jest ju o wiele peniej
ZASTANW SI
Czym rniby si rozwj i interakcja dorosydziecko, gdyby dzieci rodzity si bez odruchw, a kadego zachowania musiayby si nauczy?
rozwinita. A jednoczenie ich wystpowanie po ukoczeniu przez niemowl okoo p roku moe by sygnaem ostrzegawczym informujcym o pewnego rodzaju zaburzeniu neurologicznym. Oczywicie, wymienione przeze mnie kategorie odruchw mog si na siebie nakada. Wiele z odruchw przystosowawczych wrd nich odruch ssania i odruch poszukiwawczy zaczynaj zanika w pierwszym roku ycia, wskazujc na to, e zarzdzaj nimi prymitywniejsze obszary mzgu. Jednak nadal myl, e warto podzieli wszystkie odruchy na te, ktre s uyteczne dla dziecka, i na te, ktre zasadniczo odzwierciedlaj stan ukadu nerwowego, a nie speniaj adnych funkcji przystosowawczych. Pocztkowe zdolnoci percepcyjne: co noworodek widzi, syszy i czuje Dzieci rodz si wyposaone rwnie w zaskakujco dojrzay zestaw umiejtnoci percepcyjnych. Rozwj owych zdolnoci omwi w nastpnym rozdziale, lecz chc, bycie ju na pocztku mieli pewne pojcie na ich temat. Noworodek potrafi: & Skupi oboje oczu na jednym punkcie, przy czym najlepszy punkt ogniskowy znajduje si w odlegoci od 20 do 25 cm. Po kilku tygodniach potrafi przynajmniej w niewielkim stopniu wodzi wzrokiem za poruszajcym si przedmiotem i prawie od razu odrnia twarz mamy od innych twarzy. II Z atwoci syszy dwiki w zakresie wysokoci i gonoci typowym dla gosu ludzkiego; mniej wicej lokalizuje przedmioty na podstawie wydawanego przez nie dwiku i rozrnia pewne pojedyncze gosy, a w szczeglnoci gos matki. 3 Wyczuwa cztery podstawowe smaki (sodki, kwany, gorzki i sony) i rozrnia znane mu zapachy ciaa, cznie z odrnieniem zapachu matki od zapachu obcej kobiety. Chocia podsumowanie to jest tak krtkie, mona wycign z niego sporo wnioskw. Po pierwsze, umiejtnoci percepcyjne noworodkw s o wiele lepsze, ni wikszo rodzicw zdoaaby uwierzy i lepsze, ni do niedawna przypuszczaa wikszo psychologw i lekarzy. Im bardziej doskonalimy nasze techniki badawcze, tym wicej umiejtnoci noworodkw odkrywamy. Z tej krciutkiej listy wynika take to, e umiejtnoci percepcyjne dziecka przystosowane s precyzyjnie do wzajemnego oddziaywania z ludmi stanowicymi cz skadow otaczajcego je wiata. Najlepiej syszalne s dla niego dwiki w skali gosu ludzkiego; prawie natychmiast, na podstawie zapachu, widoku i odgosw potrafi rozpozna matk (lub innego staego opiekuna); ostro wzroku najatwiej dostosowa mu do odlegoci odpowiadajcej mniej wicej odlegoci pomidzy jego oczami a twarz dorosego podczas karmienia.
Zmiany fizyczne 115
Pocztkowe zdolnoci ruchowe: poruszanie si
Te pi gwnych stanw powraca w cyklach, podobnie jak nasze wasne stany

Dzie z ycia niemowlcia

O ile zdolnoci percepcyjne dziecka s naprawd imponujce, o tyle z pewnoci nie mona tego samego powiedzie o jego sprawnoci ruchowej. Nie potrafi ono
ZASTANW SI
Cielta, rebita, jagnita i waciwie noworodki wszystkich ssakw, oprcz ludzi, ju kilka godzin po narodzeniu potrafi wsta i s sprawne ruchowo. Czy potrafisz uzasadni ewolucyjn funkcj wikszej nieporadnoci ruchowej nowo narodzonych ludzi?
109
aktywnoci powracaj w rytmie dnia. Dla noworodka podstawowym okresem w cyklu jest okoo ptorej do dwch godzin. Wikszo z dzieci przechodzi przez wy rnione stany w nastpujcej kolejnoci: od gbokiego snu do snu lejszego, do zachowania niespokojnego i godu, a w kocu do stanu czujnego wybudzenia. Po nakarmieniu staj si senne i ponownie zapadaj w gboki sen. Ten cykl powtarza si prawie co dwie godziny: dziecko pi, pacze, je, patrzy; pi, pacze, je itd. Ze wzgldu na to, e trzy pocztkowe czci sen, pacz i jedzenie s dla rodzi cw najistotniejsze, pozwlcie, e powiem o nich troszk wicej. Sen Noworodki przesypiaj a 90 procent czasu, tak samo w dzie jak i w nocy (Whitney, Thomas, 1994). Okoo szeciu lub omiu tygodni cakowita ilo snu maleje i obserwujemy ju oznaki przyswajania rytmu dnia i nocy (zwanego rytmem caodobowym) dzieje si tak przynajmniej w krajach zachodnich, gdzie regularne cykle snu i czuwania s bardzo cenne. W tym wieku dzieci zaczynaj czy ze sob dwa lub trzy dwugodzinne cykle z pominiciem etapu penego wybudzenia i od tego momentu mwimy, e potrafi one przespa noc". Do szeciu miesicy dzieci nadal pi troch wicej ni 14 godzin na dob, ale mona ju zauway regularno ich snu i atwiej przewidzie jego por znw dotyczy to przede wszystkim kultur zachodnich. Wyrane nawyki zwizane z odpoczynkiem dziecka szeciomiesicznego nie ograniczaj si wycznie do nocy, rwnie w cigu dnia o przewidywalnych porach ucina ono sobie drzemki. Operowaam tutaj rednimi liczbami, ale oczywicie dzieci nie trzymaj si cile tych norm. Z obserwowanych w jednym badaniu szeciomiesicznych niemowlt jedno spao przez 22 godziny dziennie, a inne 8,8 godziny (Bamford i in., 1990). (Ale z pewnoci grupa wymczonych rodzicw jest jednolita!) A niektre z dzieci, nawet w kulturach zachodnich, wyksztacaj nawyk nieprzerwanego snu nocnego dopiero pod koniec pierwszego roku ycia. Wszystkie te aspekty rytmu snu dziecka na pewno s istotne dla rodzcej si wzajemnej zalenoci pomidzy rodzicem a dzieckiem. Nawykami sennymi zainteresowali si rwnie psycholodzy, gdy widoczne zaburzenie ich regularnoci moe by objawem problemu neurologicznego. Na przykad, dzieci kobiet, ktre zayway podczas ciy kokain, maj kopoty z ustaleniem regularnych cyklw snu i czuwania. Z takimi samymi trudnociami mog spotka si rodzice dzieci z uszkodzeniami mzgu. Za kadym razem wic, gdy obserwuje si zwizan ze snem nieregularno, moe by to sygna jakich problemw. Pacz Tak naprawd noworodki pacz mniej, ni si nam wydaje. Pewien pracujcy ze zdrowymi dziemi badacz zauway, e statystyki mwi tylko o 2 do 11 procent czasu, w ktrym dzieci w ten sposb wyraaj swoje niezadowolenie (Korner i in., 1981). Pacz nasila si zwykle w pierwszych tygodniach i szczyt osiga okoo poowy drugiego miesica, a potem jego intensywno maleje. Okres przesilenia przypadajcy na szsty tydzie zaobserwowano u dzieci w rnych kulturach, take i takich, w ktrych matki maj niemale stay kontakt cielesny z niemowlciem (St. James-Roberts i in., 1994), co sugeruje, e model paczcego dziecka w Sta-
siga po przedmioty, ktre widzi; nie potrafi trzyma prosto gwki, przewrci si na brzuszek lub na wznak ani usi. Te umiejtnoci pojawiaj si powoli dopiero w pierwszych tygodniach ycia. W pierwszym miesicu dziecko zdoa unie podbrdek ponad podog lub materac. Po dwch miesicach zaczyna uywa rczek do zagarniania przedmiotw w jego zasigu. Ale proces rozwoju zdolnoci ruchowych dziecko rozpoczyna na o wiele niszym poziomie ni proces doskonale nia skomplikowanych umiejtnoci percepcyjnych.
Dzie z ycia niemowlcia Jak wyglda ycie z noworodkiem? W jaki sposb zorganizowany jest jego dzie? Jakiego rodzaju naturalnym rytmom podlegaj cykle dnia? Czego moemy si spodziewa, starajc si przystosowa i dba o t ma osbk, ktra pojawia si w naszym yciu? Naukowcy zajmujcy si noworodkami zauwayli u nich pi rnych stanw aktywnoci, ktre okrela si mianem stanw wiadomoci. Zostay one podsumowane w tabeli 4.2. U noworodkw stosunkowo najrzadsze s dwa stany cakowitego wybudzenia. Noworodki przebudzone zachowuj si spokojnie tylko przez dwie do trzech godzin dziennie.
Tabela 4.2. Podstawowe stany snu i czuwania niemowlcia Stan Charakterystyka
Gboki sen Sen aktywny Oczy zamknite, regularny oddech, brak ruchu z wyjtkiem sporadycznych drgni ciaa Oczy zamknite, nieregularny oddech, nieznaczne drgania, brak wikszych ruchw ciaa
Ciche wybudzenie Oczy otwarte, brak znacznych ruchw ciaa, oddech regularny Czynne wybudzenie Oczy otwarte, ruchy gowy, koczyn i tuowia; nieregularny oddech Ptacz i haasowanie Oczy mog by czciowo lub cakowicie zamknite, energiczne ruchy we wszystkich kierunkach, ktrym towarzysz pacz i inne odgosy rdo: na podstawie Hutt, Lenard, Prechtl, 1969; Parmelec, Wenner. Schulz, 1964; Prechtl, Beintcma, 1964.

nach Zjednoczonych lub w kulturach zachodnich nie jest wyjtkowy. Na pocztku dzieci pacz najmocniej wieczorami; pniej intensywniejszy pacz pojawia si tu przed por karmienia. Podstawow funkcj paczu dziecka jest, naturalnie, sygnalizowanie potrzeb. Poniewa nie potrafi ono podej do kogo, musi sprowadzi tego kogo do siebie,
Zmiany fizyczne 115
Zmiany fizyczne 115
ZASTANW SI
Najprostszym wyjanieniem faktu, e matka w wikszym stopniu ni ojciec zdolna jest okreli rne typy ptaczu wasnego dziecka, jest to, e spdza wicej czasu, opiekujc si nim. Jakiego typu badania zaprojektowaby, eby zweryfikowa t hipotez?
a pacz jest najlepszym sposobem zwrcenia na siebie uwagi. Dzieci dysponuj caym repertuarem odgosw paczu, inaczej reaguj na bl, inaczej, gdy si zoszcz, inaczej pacz, gdy s godne. Pacz podstawowy oznaczajcy gd jest zwykle rytmiczny: pacz, cisza, oddech, pacz, cisza, oddech, z pewnego rodzaju wistem towarzyszcym wdechowi. Typowy pacz ze zoci jest dononiejszy i bardziej intensywny, a pacz z blu, w odrnieniu od podstawowych jego rodzajw poprzedzonych kwileniem i jkiem, zwykle zaczyna si nagle. Jednak nie wszystkie dzieci pacz dokadnie tak samo, tote kady z rodzicw musi nauczy si odpowiednich odgosw paczu wasnego dziecka. Alan Wiesenfeld i jego wsppracownicy (Wiesenfeld, Malatesta, DeLoach, 1981) odkryli, e matki (ale nie ojcowie) miesicznych niemowlt potrafiy rozrni nagrane urywki paczu wasnych dzieci, gdy przyczyn bya zo lub bl, ale adna z nich nie umiaa rzetelnie dokona tego samego rozrnienia z nagraniami innych dzieci. Oczywicie, obserwujemy w tym zakresie szerokie, zalene od indywidualnego dziecka, rozbienoci. Na przykad, u 15 do 20 procent dzieci wystpuj k o l k i , podczas ktrych da si zauway dzienne napady paczu, trwajce w sumie okoo trzech godzin. Oglnie pacz nasila si pnym popoudniem lub wczesnym wieczorem w czasie szczeglnie niewygodnym dla rodzicw, poniewa oczywi-
Doniesienia z bada
.............................................................................. '
,.
Rne rodzaje paczu dziecka
Rodzice od dawna wiedzieli, e niektre dzieci maj pacz Przy zaoeniu, e pacz dziecka moe odzwierciedla nieszczeglnie przenikliwy i dziaajcy na nerwy, a inne wydaj ktre podstawowe aspekty sprawnoci neurologicznej, Lester z siebie mniej irytujce dwiki. Te obserwacje opiekunw zastanawia si rwnie, czy mona by wykorzysta jego znajduj rwnie potwierdzenie w wynikach wielu rozmaiwaciwoci jako test diagnostyczny. Czy na przykad, w gru- tych bada naukowych. pie podwyszonego ryzyka, na podstawie stopnia dokuczli- Wiele grup dzieci, o ktrych wiadomo, e dotknite zowoci i wysokoci tonu paczu dziecka jest moliwe ocenienie stay pewnego rodzaju problemami zdrowotnymi, a wrd jego pniejszej sprawnoci intelektualnej? Okazuje si, e < nich te z zespoem Downa, zapaleniem mzgu, zapaleniem odpowied moe brzmie: tak. Lester odkry, e wczeniaki, opon mzgowych oraz wieloma rodzajami uszkodze mzktrych pacz w pierwszych dniach ycia osiga wyszy ton, gu, wydaj z siebie podczas paczu rne dwiki. Barry Lepniej, w wieku lat piciu zyskiway nisze wyniki ilorazu ster rozszerzy zakres obserwacji na dzieci, ktre zdaway si inteligencji (Lester, 1987). Tego samego rodzaju zwizek od- fizycznie normalne, a ktre naleay do grupy ryzyka kryto zarwno pord dzieci normalnych, jak i tych, ktre wystpienia pniejszych problemw z powodu komplikacji w okresie prenatalnym zostay poddane dziaaniu metadonu. okooporodowych, jak na przykad wczeniaki i noworodki We wszystkich tych grupach im wyszy ton i im bardziej do- mae, jak na swj wiek ciowy (Lester, 1987; Lester, Drekuczliwy plcz, tym niszy pniejszy IQ dziecka i sabszy her, 1989). Wydaj one z siebie podczas paczu dwiki rozwj ruchowy (Huntington, Hans, Zeskind, 1990). akustycznie rne od tych, ktre syszymy w wykonaniu Na koniec moe si okaza, e lekarz odczyta taki m- dzieci niskiego ryzyka. Pacz niemowlt z grupy wyszego czcy i przenikliwy pacz jako sygna przepowiadajcy jakie ryzyka charakteryzuje szczeglnie to, e jest on bardziej ukryte problemy fizyczne, lub lepiej oceni stopie du- przykry i przenikliwy. Co ciekawe, pacz dzieci w czasie
Zmiany fizyczne 115
goterminowych skutkw dla dziecka z grupy wyszego ry- kolki ma te same cechy (Lester i in., 1992). zyka, takich jak dzieci z nisk mas urodzeniow.
cie jest to czas, w ktrym sami s ju zmczeni i potrzebowaliby te czasu dla sie bie. Kolki najczciej pojawiaj si okoo drugiego tygodnia i zanikaj samoczynnie po trzech, czterech miesicach. Ani psycholodzy, ani lekarze nie znaj przyczyn powstawania kolek i nie wiedz, dlaczego ustpuj one bez specjalnych zabiegw. Trudno z nimi y, ale mona si pocieszy tym, e na pewno kiedy zanikn. Jednym ze staych pyta rodzicw dotyczcych paczu dziecka jest to, jak maj na niego reagowa. Czy jeli za kadym razem, gdy zapacze, natychmiast wezm je na rce, nie bdzie stanowio to wzmocnienia dla jego zachowania i w ten sposb nie sprawi, e bdzie pakao coraz wicej? Czy moe taka bezporednia reakcja upewni dziecko i potwierdzi jego nadzieje, e wiat to bezpieczne i pewne miejsce? Dziesi lat temu byam przekonana, e znam odpowiedzi na te pytania: zawsze reaguj natychmiastowo. wczesne badania nie wskazyway na to, eby bezporednie reakcje powodoway nasilenie paczu dziecka, a wiele dowodzio, e oczekiwana reakcja bya wanym czynnikiem rozwoju bezpiecznego przywizania dziecka do rodzicw. Jednak niedawne badania sprawiy, e odpowied staa si mniej jednoznaczna. Okazuje si, e reakcja rodzicw powinna zalee od rodzaju paczu, jaki dziecko z siebie wydobywa. W przypadkach, gdy dziecko jest godne, ma mokro lub jest mu niewygodnie, naley dziaa natychmiastowo. Ale kwilenie lub agodny pacz, na przykad przed drzemk, to ju inna sprawa. Prawdopodobnie, kiedy w tych przypadkach rodzic reaguje bezzwocznie, dzieci ucz si paka czciej (Hubbard, van IJzendoorn, 1987). Okazuje si wic, e mamy do czynienia zarwno z zapewnieniem bezpieczestwa otoczenia, jak i ze wzmocnieniem zachowania i wymaga to prawdziwego wyczulenia ze strony rodzica, by potrafi te dwie sytuacje rozrni. Jedzenie Jedzenie nie jest stanem", lecz cakiem czsto wykonywan przez noworodka czynnoci! Majc na uwadze to, e dzie noworodka jest zorganizowany w naturalne dwugodzinne cykle, moe ono je nawet dziesi razy dziennie. Okoo pierwszego miesica rednia liczba karmie spada do okoo piciu i p i ulega stopniowemu dalszemu ograniczaniu przez cay pierwszy rok. Zarwno dzieci karmione butelk, jak i piersi jedz z tak sam czstotliwoci, ale te dwa typy karmienia rni si pod innymi wanymi wzgldami. Pier a butelka. Po kilku dziesicioleciach dociekliwych, prowadzonych w wielu krajach bada lekarze i epidemiolodzy uznali zgodnie, e karmienie piersi, jeli chodzi o waciwoci odywcze, przewysza karmienie butelk. Mleko matki dostarcza dziecku istotnych przeciwcia chronicych przed wieloma chorobami, a w szczeglnoci przed infekcjami odkowo-jelitowymi i zakaeniami ukadu oddechowego (Cunningham, Jelliffe, Jelliffe, 1991). Okazuje si rwnie, e mleko ludzkie sprzyja rozwojowi nerww i jelit, co przyczynia si do szybkiego powikszania si rozmiarw ciaa dziecka (Prentice, 1994), a by moe, na dugi czas, stymuluje take lepsze funkcjonowanie systemu immunologicznego. Z drugiej jednak strony, niektre wirusy (nie wyczajc HIV) mog by przenoszone z mlekiem matki.
Kultury i konteksty
..
Kulturowe i spoeczne rnice klasowe dotyczce karmienia piersi oraz ich konsekwencje
Jeli przyjrzymy si krajom caego wiata pod ktem karmienia piersi na przestrzeni ostatnich czterdziestu lub pidziesiciu lat, zauwaymy kilka bardzo interesujcych tendencji. W wikszoci krajw zachodnich, nie wyczajc Stanw Zjednoczonych, w latach pidziesitych i szedziesitych liczba przypadkw karmienia piersi dramatycznie malaa. Do 1971 roku jedynie 25 procent kobiet amerykaskich karmio piersi przynajmniej kilka tygodni. Jednoczenie w krajach sabiej rozwinitych, zaliczajc do nich waciwie wszystkie kraje Trzeciego wiata, karmienie piersi byo nadal konwencjonaln metod odywiania dzieci (wiatowa Organizacja Zdrowia, 1981). W cigu nastpnych dwch dziesicioleci te dwa trendy ulegy odwrceniu. W wielu krajach uprzemysowionych liczba kobiet karmicych piersi wzrosa po tym, jak ujawniono pynce z tego tytuu korzyci; do 1984 roku 60 procent Amerykanek odywiao w ten sposb swoje dzieci przynajmniej przez kilka tygodni (Ryan i in., 1991). Zupenie odwrcia si sytuacja w krajach Trzeciego wiata i pastwach rozwijajcych si. Co prawda karmienie piersi nadal pozostaje najpowszechniejszym sposobem odywiania dzieci, ale jego czstotliwo i dugo trwania zacza spada, w szczeglnoci pord kobiet yjcych w rodowiskach miejskich (Ama- dor, Silva, Valdes-Lazo, 1994; Perez-Escamilla, 1994). Jednym z czynnikw spadku tej metody dostarczania pokarmu dzieciom w mniej uprzemysowionych pastwach zdaje si ekspansywny marketing odywek. Ich producenci czsto rozdawali wieo upieczonym matkom bezpatne prbki bd butelki i zapewniali o tym, e odywki s jednakowo dobre, a nawet lepsze, przy czym czsto nie udzielali waciwych informacji co do tego, w jaki sposb powinno si ich odpowiednio uywa. Niektre kobiety, niedoinformowane i borykajce si z trudnociami ekonomicznymi, rozcieczay odywki wod, by starczay na duej. Nie wyjaniono rwnie waciwie czynnoci sterylizacyjnych; dla niektrych kobiet odpowiednie wyjaawianie naczy byo po prostu niewykonalne. Zainteresowanie, jakim darzono zmiany, ktre zaszy w karmieniu, stao si wystarczajcym powodem dla opublikowania przez wiatow Organizacj Zdrowia w 1981 roku Midzynarodowych zasad rozpowszechniania substytutw mleka ludzkiego". Niestety, nie zahamowao to spadku czstotliwoci karmienia piersi (Stewart i in., 1991). A taki stan rzeczy jest prawdziwym powodem do zmartwie, poniewa karmionym butelk dzieciom krajw rozwijajcych si i Trzeciego wiata grozi przez to wiksze ryzyko zachorowa na
grone choroby i mier. W Bangladeszu, na przykad, ryzyko mierci w wyniku biegunki jest trzy razy wysze dla dzieci karmionych butelk ni karmionych piersi; w Brazylii ryzyko zgonu jako skutku rozmaitych infekcji jest od dwch i p do 14 razy wysze u dzieci karmionych butelk. We wszystkich tych badaniach okazuje si, e zwizane z karmieniem butelk ryzyko jest wysze tam, gdzie panuj gorsze warunki sanitarne (Cunningham i in., 1991). Karmienie piersi jest zatem lepsze z dwch powodw: dostarcza ono dzieciom potrzebnych przeciwcia chronicych przed zakaeniami oraz ogranicza moliwo zakaenia. Modele panujce w Stanach Zjednoczonych. W wietle tych odkry niepokojce jest to, e w Stanach Zjednoczonych krzywe na wykresach ilustrujcych zmiany zainteresowania karmieniem piersi znw biegn w d. Pomidzy rokiem 1984 a 1989 odsetek kobiet prbujcych w ten sposb karmi dzieci spad z 60 do 52 procent (Ryan i in., 1991). W obydwu rocznikach te same grupy kobiet skaniay si ku tradycyjnemu karmieniu. Byy to matki dojrzalsze, wyksztacone, o wyszych dochodach. Kobiety biae bardziej ni czarne lub latynoskie s skonne karmi piersi. W 1989 roku stosunek liczb opisujcych to zjawisko w pierwszych tygodniach ycia dziecka wynosi odpowiednio 58, 23 i 48 procent (Ryan i in., 1991). Jednak we wszystkich tych grupach chtniej karmi piersi matki lepiej wyksztacone ni sabiej ; wyksztacone i ubogie (MacGowan i in., 1991). Jest to niezmiernie niepokojce dzi, gdy przypadki mierci i zachorowa s czstsze u dzieci urodzonych przez biedne matki. Status zawodowy matki rwnie powoduje rnice w wyborze, czy karmi piersi czy butelk, lecz w wielu przypadkach nie jest to czynnik decydujcy. Wikszo kobiet, ktre nie pracuj, rwnie nie karmi piersi, podczas gdy wiele kobiet pracujcych znajduje wiele wyszukanych sposobw, jak czy prac (czsto w niepenym wymiarze) z karmieniem (Lindberg, 1996; Ryan i in., 1991). Byoby o wiele atwiej, . gdyby takie prby uzyskay pewne wsparcie socjalne. Podsumowujc, wida wyranie, e stoi przed nami zadanie majce ogromne znaczenie dla wielkiej rzeszy ludzi i nie ogranicza si ono tylko do Stanw Zjednoczonych, ale dotyczy caego wiata. Mianowicie, jeszcze bardziej naley uwiadamia kobietom znaczenie karmienia piersi, a eby im to uatwi, musi spotka si ono z kulturowym i praktycznym wsparciem.
Kobiety, ktre uwaaj karmienie piersi za trudne ze wzgldw logistycznych, na przykad dlatego, e pracuj, lub z innych powodw, moe uspokoi fakt, e dziecku, aby byo dostatecznie chronione, wystarcza nawet tylko jedno karmienie piersi dziennie. Wane jest rwnie, e sposb karmienia nie ma wpywu na spoeczne interakcje pomidzy matk a dzieckiem. Dzieci karmione butelk s tak samo traktowane i pieszczone jak dzieci karmione piersi a ich matki z tak sam czuoci na nie reaguj i tak samo s do nich przywizane (Field, 1977). Jednak, chocia dzieci mog i cakiem niele rozwijaj si na sztucznych odywkach, to jeeli mamy moliwo wyboru, karmienie piersi przynajmniej przez pewien czas bdzie dla nich zdrowsze. Inne kwestie zwizane z karmieniem. Niektrzy rodzice zaczynaj dawa dzieciom pokarm stay, na przykad kaszki, ju w drugim miesicu ycia, gdy ma to rzekomo pomc dziecku przespa ca noc. Niestety, jest to bdne zaoenie, a na dodatek koliduje z potrzebami ywieniowymi niemowlcia. A do czwartego, a nawet szstego miesica dziecku potrzeba mleka lub pynnej odywki. Potem korzystnie przyswajaj mieszank mleka z pokarmem staym, przy stopniowym zwikszaniu jego iloci w cigu pierwszego roku (Amerykaska Akademia Pediatryczna, Komisja do spraw ywieniowych, 1986). Innym niewaciwym postpowaniem ywieniowym jest podawanie niemowlciu lub starszemu dziecku butelki soku w porze drzemki lub tu przed snem. Wikszo sokw jest bogata w cukier; gdy dziecko zasypia z sokiem w ustach, cukier atakuje wyrastajce zby i moe wywoa dugoterminowe negatywne skutki dla jego uzbienia. Zmiany fizyczne Jak zauwaya moja przyjacika, matka szeciomiesicznego dziecka, jedn z niezwykych rzeczy dotyczcych niemowlt jest to, jak szybko rosn. eby samej sobie o tym przypomnie, wystarczy, e zajrz do mojego portfela, w ktrym nosz kilka zdj mojego obecnie picioletniego wnuczka, Sama, wykonane w rnych etapach jego dziecistwa. Fotografie noworodka byy (rzecz jasna!) czarujce, ale wykonane cztery miesice pniej przedstawiay ju zupenie inne dziecko. Z odrobin pomocy zaczyna siada, siga po rne przedmioty i czciej si umiecha. Zdjcia, gdy mia jedenacie miesicy, przedstawiaj go, jak stawia pierwsze kroki. Podstawowe wzorce Te oczywiste zmiany fizyczne w pierwszych miesicach ycia nastpuj wedug dwch obszernych wzorcw. Rozwj postpuje w kierunku od gowy w d i nosi nazw cefalokaudalnego (gowowo-ogonowego) oraz od tuowia na zewntrz i jest zwanym proksymodystalnym (odrodkowym) wzorce te zostay opisane po raz pierwszy przez Gesella. Dziaanie tych dwch zasad widoczne jest w zachowaniu, na przykad dziecko potrafi podnie gwk na dugo, zanim bdzie potrafio siedzie, a siada, zanim zacznie raczkowa. W rozwoju ukadu nerwowego znajdujemy podobne dowody.
ZASTANW SI
Jakiego typu zmiany w polityce lub praktyce mogyby zwikszy w twoim kraju liczb matek karmicych piersi?
J2l
Ryc. 4.1. W momencie narodzin rdze przeduony i rdmzgowie s w znacznym stopniu rozwinite. W cigu pierwszych dwch lat ycia
przede wszystkim rozwija si kora mzgowa. Procesowi temu towarzyszy ogromny rozrost dendrytw kadego neuronu oraz znaczne zwielokrotnienie liczby synaps.
Ukad nerwowy Rycina 4.1 przedstawia ogln struktur mzgu. W chwili narodzin najpeniej rozwinite s rdmzgowie i rdze przeduony. Te dwie czci (obie mieszcz si w dolnej czci czaszki i cz si z rdzeniem krgowym) s odpowiedzialne za tak podstawowe czynnoci, jak uwaga i habituacja, spanie, czuwanie, wydalanie oraz ruchy gowy i szyi (lecz nie tuowia i koczyn) czyli te, z ktrymi noworodek niele sobie radzi. Najsabiej rozwinit w momencie porodu czci mzgu jest kora mzgowa, pofadowana istota szara, ktra owija rdmzgowie i odpowiada za postrzeganie, ruch ciaa, abstrakcyjne mylenie i mow. Przypomnijmy z rozdziau 3, e te struktury mzgowe zbudowane s z dwch podstawowych typw komrek, neuronw i komrek glejowych. Waciwie wszystkie komrki z obydwu tych typw s obecne w momencie narodzin. Po urodzeniu proces rozwojowy polega zasadniczo na tworzeniu pocze synaptycznych, co wie si z ogromnym wzrostem liczby zarwno rozgazie dendrytw i aksonw, jak i wypustek kocwek neuronu. Najwikszy przyrost dendrytw nastpuje w korze mzgowej, w szczeglnoci w pierwszym roku lub w dwch pierw szych latach po urodzeniu. W wyniku tego cakowita waga mzgu zwiksza si w tym okresie trzykrotnie (Nowakowski, 1987). Rozwj mzgu nie przebiega ani zupenie bez zakce, ani bezustannie. Neuropsycholodzy odkryli, e po majcym miejsce w pierwszym roku ycia pocztkowym wysypie" pocze synaptycznych nastpuje ich przycicie" we wszystkich obszarach mzgu, kiedy to zbdne cieki i poczenia zostaj usunite i schemat instalacji" staje si bardziej przejrzysty (Huttenlocher, 1994).
Na przykad, na pocztku rozwoju kada z komrek mini szkieletowych musi utworzy poczenie synaptyczne z kilkoma neuronami ruchu mieszczcymi si w rdzeniu krgowym. Ale po kosmetycznym procesie eliminowania zbdnych pocze kada z nich ma kontakt tylko z jedn komrk nerwow. Niektrzy neuropsycholodzy, jak William Greenough (Greenough i in., 1987), sugeruj, e pocztkowy, nagy przyrost rozgazie dendrytw i powstawanie synaps nastpuje wedug zaprogramowanych wzorcw; organizm ma za zadanie stworzy system pocze nerwowych i czyni to w nadmiarze, budujc rwnie zbdne drogi komunikacyjne. Wedug tego twierdzenia proces pozbywania si zbdnych struktur, ktry pniej nastpuje, poczwszy od okoo osiemnastego miesica do drugiego roku ycia, jest odpowiedzi na specyficzne dowiadczenia, jego wynikiem jest wybircze utrzymywanie uywanych lub najskuteczniejszych drg komunikacji. Mwic krtko: Dowiadczenie nie prowadzi do powstawania nowych linii na czystej tabliczce; prawd mwic, wymazuje cz z nich" (Bertenthal, Campos, 1987). Greenough nie uwaa jednak, eby cay rozwj pocze synaptycznych by zarzdzany przez takie wbudowane oprogramowanie. Sugeruje on, e inne synapsy powstaj rwnie w wyniku zdobywania nowych dowiadcze i dzieje si tak przez cae ycie, gdy zyskujemy nowe umiejtnoci. Jednak podstawowe procesy ruchowe i percepcyjne mog pocztkowo by zarzdzane przez ten wbudowany system, podlega przyciciu, a pniej ich rozwj stymulowany jest przez dowiadczenie. Co ciekawe, przycinanie nie nastpuje we wszystkich czciach mzgu jednoczenie. Na przykad, maksymalne zagszczenie synaps w tej czci mzgu, ktra jest odpowiedzialna za rozumienie i uywanie jzyka, pojawia si okoo trzeciego roku ycia, podczas gdy w czci kory mzgowej odpowiedzialnej za wzrok maksimum gstoci pocze synaptycznych wystpuje okoo czwartego miesica, a potem nastpuje gwatowne ich przerzedzanie (Huttenlocher, 1994). Najbardziej zastanawiajcy fakt dotyczcy tych wszystkich kombinacji pocztkowego wysypu" pocze synaptycznych i pniejszego ich przycinania jest taki, e jednoroczne dziecko ma gstsz sie dendrytw i synaps ni dorosy informacja ta zadziwia wielu psychologw. Przycinanie trwa rwnie przez cae dziecistwo i okres dojrzewania. Nawet w wieku czterech lat, kiedy to we wszystkich obszarach mzgu nastpuje najintensywniejsze likwidowanie zbdnych pocze synaptycznych, ich gsto jest nadal dwukrotnie wiksza ni w mzgu dorosego czowieka. Z tych nowych ustale dotyczcych rozwoju neurologicznego moemy wycign wiele istotnych wnioskw. Po pierwsze, organizm czowieka charaktery-
zuje pewnego rodzaju zaprogramowana plastyczno". Mzg posiada wymienite wyczucie siebie samego, bardziej dokadnie rozpoznaje swj schemat sieci i w przypadku uszkodzenia odnajduje alternatywne sposoby pocze. Lecz ta plastyczno wiksza jest w okresie niemowlcym ni kiedykolwiek pniej. Jednoczenie, poniekd paradoksalnie, ten okres najwikszej plastycznoci jest zarazem okresem, w ktrym dziecko moe by najbardziej wraliwe na wszelkiego rodzaju sytuacje niedoboru. Zupenie jak wtedy, gdy w okresie prenatalnym nastpuje najgwatowniejszy wzrost kadego z ukadw organizmu i dziecko jest najbardziej podatne na dziaanie rozmaitych teratogenw, podobnie niemowl potrzebuje wystarczajco stymulujcego i rwnoczenie uporzdkowanego rodowiska, by maksymalnie wykorzysta okres gwatownego wzrostu i plastycznoci mzgu (de Haan i in., 1994). Wpyw cakowicie nieodpowiedniej diety lub powanego braku stymulacji na pniejsze procesy poznawcze dziecka moe by delikatny, ale swoim zasigiem moe obj wiele ich aspektw. Najnowsze doniesienia dotyczce kontynuacji procesu przycinania synaps w dziecistwie i okresie dojrzewania zmusiy psychologw rozwojowych do zmia-
116
ZASTANW SI
W zwizku z tymi informacjami mona by si zastanawia, czy takie programy jak Head Start ktrego celem jest zniwelowanie negatywnych skutkw ubstwa nie rozpoczynaj swego dziaania zbyt pno. By moe programy stymulacji uzupeniajcej powinnimy skierowa na niemowlta. Co o tym mylisz?
Rozwj zdol noci ruchowych 117
Koci i minie Zmianom w systemie nerwowym odpowiadaj rwnolege zmiany w innych strukturach ciaa, rwnie w kociach i miniach, chocia w tym przypadku mamy do czynienia ze zmianami pojawiajcymi si stopniowo od dziecistwa przez okres dojrzewania, a nie jak w przypadku ukadu nerwowego w formie wczesnego intensywnego rozwoju. Koci. Do, nadgarstek, staw skokowy i stopa maj mniej koci w momencie narodzin ni wtedy, gdy czowiek osiga pen dojrzao. Na przykad nadgarstek dorosego czowieka skada si z dziewiciu osobnych koci, a jednolatka tylko z trzech. Proces wyksztacania pozostaych szeciu trwa przez okres dziecistwa i koczy si w czasie dojrzewania. Mimo to jeden z zestaww koci wraz z upywem czasu czy si, zamiast dzieli. Czaszka noworodka skada si z wikszej liczby kostek oddzielonych przestrzeniami zwanymi ciemiczkami. Pozwalaj one na cinicie gwki podczas porodu bez powodowania urazu oraz umoliwiaj mzgowi wzrost. U wikszoci dzieci ciemiczka zarastaj koci okoo dwunastego do osiemnastego miesica, kiedy to powstaje jedna, poczona ko czaszki. Wszystkie koci dzieci s rwnie bardziej mikkie i zawieraj wicej wody ni koci dorosego. Proces twardnienia koci, zwany kostnieniem, postpuje rwnomiernie od narodzin poprzez dojrzewanie, przy czym rne czci ciaa twardniejw kolejnoci podyktowanej kierunkami gowowo-ogonowym i odrodkowym. Tote, na przykad, koci doni i nadgarstka twardniej szybciej ni koci stp. Twardnienie koci ma pewne cakiem bezporednie praktyczne znaczenie. Mikkie koci s wprost idealne dla podu, ktry musi by elastyczny, by pomieci si w ciasnej przestrzeni macicy. Ale ta sama elastyczno powoduje pniejsz gitko noworodka i niezdolno ruchow. Wraz ze sztywnieniem koci dziecko coraz pewniej manipuluje swoim ciaem, co znacznie rozszerza obszar eksploracji, czynic dziecko coraz bardziej niezalenym. Minie. W odrnieniu od koci w zasadzie wszystkie wkna miniowe istniej ju w momencie narodzin (Tanner, 1978). Jednak podobnie jak koci niemowlcia, s one mae i zawieraj due iloci wody, ale do okresu dojrzewania staj si dusze, grubsze i jdrniejsze. Kolejno ponownie jest zarwno gowowo-ogonowa, jak i odrodkowa. Wic dziecko do wczenie zdobywa si mini szyjnych, ale minie ng nie s jeszcze wystarczajco mocne, by udwign ca chodzc posta. Na to trzeba zaczeka jeszcze kilka miesicy. Rozmiar i ksztat ciaa Wszystkie te wewntrzne zmiany musz znale wyraz w ksztacie i rozmiarach ciaa dziecka. W pocztkowych miesicach dzieci rosn niezwykle szybko, w pierwszym roku zyskuj od 25 do 30 cm dugoci, a waga ich ciaa ulega potroje-
ny mylenia na temat zwizku pomidzy rozwojem mzgu a zachowaniem. Jeli proces ksztatowania mzgu dobiega koca okoo drugiego roku ycia, jak wikszo z nas do niedawna uwaaa, logiczne wydawao si przypuszczenie, e jakie kolwiek zmiany rozwojowe nastajce pniej bd w wikszoci owocem konkretnych dowiadcze. Teraz natomiast wiemy, e mzg w okresie dziecistwa ulega powanym przeobraeniom, a to z kolei sprowadza dyskusj na temat zwizku midzy mzgiem a zachowaniem do punktu wyjcia. Czy nastpujcy pomidzy drugim a trzecim rokiem ycia intensywny rozwj umiejtnoci jzykowych spowodowany jest tym, e odpowiedzialna za nie cz mzgu podlega znacznej reorganizacji? Czy moe zaleno jest odwrotna? Podobnie mona by zapyta, czy zmiany w systemie mylenia w wieku lat czterech lub siedmiu, lub w okresie dojrzewania, wi si w jaki swobodny sposb z dalszymi zmianami w mzgu. Na razie nie dysponujemy jeszcze danymi uatwiajcymi odpowied na te pytania, lecz o rozwaa teoretycznych zdecydowanie przesuna si w kierunku wikszego zainteresowania neurologicznymi podstawami rozwoju zarwno w dziecistwie, jak i w okresie dojrzewania. Mielinizacja. Dodatkowym istotnym procesem rozwoju ukadu nerwowego jest obudowanie kadego pojedynczego aksonu osonk, ktra izoluje od siebie aksony i wspomaga przewodzenie impulsw. Osonka ta zbudowana jest z substancji zwanej mielin, a proces jej rozwoju nazywa si mielinizacj. Mielinizacja nerww przebiega zarwno w kierunku cefalokaudalnym, jak i proksymodystalnym. Std te nerwy obsugujce komrki miniowe ramion i doni dostaj mielinowe osonki wczeniej ni te, ktre su dolnej czci tuowia i nogom. Mielinizacja najgwatowniej przebiega w pierwszych dwch latach po urodzeniu, ale nie zanika i trwa jeszcze, w wolniejszym tempie, przez reszt dzie cistwa i okres dojrzewania. Na przykad, czci mzgu odpowiedzialne za ruch nie posiadaj kompletnych osonek prawdopodobnie a do okoo szstego roku ycia (Todd i in., 1995). Zrozumieniu wagi istnienia mieliny moe dopomc informacja, e s t w a r d n i e n i e r o z s i a n e jest chorob, w ktrej osonka mielinowa zaczyna si rozpada. Czowiek dotknity t chorob stopniowo traci wadz ruchow, a specyficzne symptomy zale od tej czci ukadu nerwowego, w ktrym mielina zostaa uszkodzona.
116
Rozwj zdol noci ruchowych 117
niu. Dziewczynki w wieku dwch, a chopcy w wieku dwch i p roku maj poow wzrostu, jaki osignjako doroli napisaam to kursyw, poniewa dla wielu osb moe si to okaza niezwykle zaskakujce. Inne proporcje ciaa dziecka w porwnaniu z dorosym s dla nas czsto mylce. Dzieci maj na przykad proporcjonalnie wiksz gow od dorosych, ale oczywicie jej rozmiary s uzasadnione koniecznoci pomieszczenia mzgu penych rozmiarw. Rozwj zdolnoci ruchowych Wszystkie te zmiany fizyczne tworz podstawy gwatownego rozwoju zdolnoci ruchowych dziecka. A to wanie te nowe zdolnoci fizyczne nios ze sob zachwyt i przykuwaj uwag rodzicw (i dziadkw!).

Robert Malina (1982) proponuje, bymy te rozmaite zdolnoci ruchowe podzielili na trzy grupy: 1 o k o m o c y j n e, takie jak chodzenie, bieganie, skakanie, podskakiwanie; n i e l o k o m o c y j n e : pchanie, cignicie i zginanie; m a n i p u l a c y j n e : chwytanie, rzucanie, apanie, kopanie i inne zwizane z przemieszczaniem przedmiotw. W tabeli 4.3, na podstawie dwch obszernych bada, przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych i Holandii, nakreliam rozwj w kadym z tych trzech obszarw, na przestrzeni pierwszych 18 miesicy. W projekcie amerykaskim (Caput i in., 1984) pediatrzy regularnie odwiedzali 381 dzieci przez dwa lata; w holenderskim (Den Ouden i in., 1991) przez pi lat przebadano 555 dzieci. Kolejno obserwowanych zmian w obu z nich bya bardzo podobna, jak zreszt wiek, w ktrym dzieci radziy sobie ze stawianymi im zadaniami. Wyglda na to, e w pierwszych miesicach ycia cige powtarzanie ograniczonej liczby czynnoci sprawia dzieciom niebywa rado. Wielokrotnie i rytmicznie kopi bujaj machaj odbijaj uderzaj, szoruj drapi lub si koysz. Powtarzanie tych czynnoci wida szczeglnie w wieku szeciu lub siedmiu miesicy, chocia ju w pocztkowych miesicach ycia mona zauway tego typu zachowania, zwaszcza gdy chodzi o poruszanie palcami lub kopanie nk. Nie wygldaj one na ruchy cakowicie dobrowolne lub koordynowane, ale nie sprawiaj rwnie wraenia zupenie przypadkowych. Na przykad, Esther Thelen (1981) zaobserwowaa, e kopanie nasila si tu przed momentem, w ktrym dziecko zaczyna raczkowa, tak jakby rytmiczne wyrzucanie nki byo przygotowaniem do tego sposobu przemieszczania si. Obserwacje Thelen przypominaj nam, e nowe zdolnoci ruchowe dziecka nie pojawiaj si nagle, od razu w penej formie. Kada z nich powstaje z koordynacji wielu umiejtnoci skadowych, percepcyjnych i ruchowych (Thelen, 1989; Thelen, Ulrich, 1991). Na przykad, uycie yki do nakarmienia siebie samego wymaga rozwinicia mini nadgarstka, rozwoju koci nadgarstka, umiejtnoci skoordynowania wzroku z rk ktra pozwoli na bieco odnajdywa cel, podczas gdy wykonywany jest ruch w kierunku ust, i koordynacji tego wszystkiego z odpowiednim czasem otwierania ust (Connolly, Dalgleish, 1989). Obserwujc dziecko, wikszo z nas nie zdaje sobie sprawy ze zoonoci procesw rozwojowych. Ale za to zawsze jestemy zaskakiwani codziennymi zmianami w zachowaniu i zdolnociach dziecka. Objanianie wczesnego rozwoju fizycznego Gdy szukamy przyczyn pojawiania si tej caej serii fizycznych zmian, ktre opisy waam, na myl przychodzi kilka moliwoci. S nimi: dojrzewanie, dziedziczenie oraz rne czynniki rodowiskowe, cznie z diet i wiczeniami.
Objanianie wczesnego rozwoju fizycznego 119
Zmiany fizyczne 115
Odruch automatycznego przebierania nogami.
Zdolnoci nielokomocyjne
Przekrca si; podtrzymywane potrafi siedzie; porusza si za pomoc rk i ng (czoga si"). Siedzi bez pomocy; raczkuje. Potrafi podcign si i stan; chodzi, przytrzymujc si mebli (kursuje"); pniej chodzi
Zaczyna zagarnia znajdujce si w zasigu Nieznacznie unosi gtwk; wzroku przedmioty. ledzi oczyma poruszajce Siga i chwyta przedmioty. si wolno przedmioty. Lec na brzuszku, potrafi unie gtwk pod ktem 90 stopni. W pozycji siedzcej trzyma Przenosi przedmioty z prosto gtwk. jednej rki do drugiej. Pewne oznaki wyboru chwytu; trzyma w garci tyk, ale nie zawsze trafia jeszcze jedzeniem do buzi. Skada dwa klocki; wktada przedmioty do maych pojemnikw i wysypuje je.
Przykuca i schyla si.
Tabela 4.3. Kamienie milowe rozwoju czynnoci ruchowych w pierwszych dwch latach ycia Wiek Zdolnoci w miesicach lokomocyjne
bez pomocy. Chodzi tylem i krokiem dostawnym; biega (14-20 miesicy).
Toczy pitk w kierunku dorosego.
Dojrzewanie dziedziczenie
Zdolnoci manipulacyjne
Trzyma wtoone w dto przedmioty.
2-3
Bez wtpienia stopniowe dojrzewanie stanowi
cz wytumaczenia, zwaszcza jeli chodzi o tak wane zmiany, jak na przykad rozwj ukadu nerwowego, mini i koca. We wszystkich tych obszarach, mimo e prdko procesu przemian jest indywidualn cech kadego dziecka, ich kolejno jest jednakowa dla ogu, rwnie dla fizycznie lub umysowo upoledzonych. Na przykad, dzieci opnione w rozwoju umysowym z reguy przechodz ciek zmian zwizanych ze zdobywaniem sprawnoci ruchowej o wiele wolniej, ale jest to ta sama cieka, ktr krocz inne dzieci. Za kadym razem, gdy odkrywamy tak utart kolejno przemian, od razu nasuwa si na myl jedno z najoczywistszych wyjanie dojrzewanie chocia ono samo w sobie jest niezmiernie zoonym procesem, na ktry skadaj si zazbiajce si ze sob zmiany mini, koci, postrzegania i mylenia (Thelen, 1995). Oprcz tego niebagatelne znaczenie ma tutaj, waciwe naszemu gatunkowi, indywidualne dziedziczenie. Wiele z podstawowych sekwencji rozwoju fizycznego jest w nas zaprogramowane, ale dodatkowo kady z nas otrzymuje instrukcje, ktre bd stanowi jedyne w swoim rodzaju tendencje wzrostu. Cechami wsplnymi rodzicw i dzieci nie s tylko te najbardziej oczywiste, takie jak na przykad wzrost, ale rwnie szeroko bioder, dugo ramion oraz dugi lub krtki tuw (mnie samej ktry z moich przodkw z pewnoci przekaza gen dugich rk!). Tempo wzrostu, podobnie jak kocowe ksztaty i rozmiary ciaa, s raczej take dziedziczone. Dzieci rodzicw, ktrych rozwj postpuje szybko, a mona to okreli, na przykad, na podstawie twardnienia koci, rwnie bd si rozwija raczej w pospiesznym tempie (Garn, 1980).
4-6
7-9
1012
13-18
Zmiany fizyczne 115
rdo: Caputo i in., 1986; Den Oudcn i in., 1991.
Wpywy rodowiska Dieta. W poprzednim rozdziale nadmieniam, e matki, ktre niewaciwie odywiay si w trakcie ciy, czciej rodz martwe dzieci lub dzieci, ktre umieraj w cigu roku. Logiczne zatem wydaje si przypuszczenie, e dieta dziecka po poro dzie ma wpyw na wiele aspektw rozwoju fizycznego, a prawdopodobnie szczeglne znaczenie dla rozwoju ukadu nerwowego. Niestety, hipotez t trudno jest sprawdzi, w duej mierze dlatego, e wikszo niedoywionych dzieci wzrasta w rodowiskach, w ktrych brak rwnie innego typu stymulacji. Jednego wszak moemy by pewni. Sabo odywione dzieci rosn wolniej i nie osigaj imponujcych rozmiarw (Malina, 1982). Jeli nastpuje poprawa ich diety, dzieci takie wykazuj swoist tendencj do nadganiania wzrostu, ale zwykle i tak pozostaj jednak mniejsze i powolniejsze od swych rwienikw. Na dodatek sabo odywiane i niedoywione dzieci wykazuj mniej energii, co z kolei moe niekorzystnie wpyn na sposb ich wzajemnego oddziaywania z otaczajcymi je przedmiotami i ludmi. Na przykad, w nie tak dawnych badaniach nad dziemi z Kenii, Egiptu, Meksyku i Stanw Zjednoczonych Marian Sigman wraz ze swymi wsppracownikami (Sigman, 1995; Wachs, Sigman, 1995) zauwaya, e dzieci, ktre s chronicznie niedoywione (lecz nie klinicznie niedoywione), srwnie mniej czujne, mniej zaawansowane w rnych formach zabawy i mniej biege w zachowaniach spoecznych od swoich lepiej odywianych rwienikw. Podobnych obserwacji dokona wraz ze swym zespoem Michael Espinosa (Espinosa i in., 1992), pracujc z kenijskimi dziemi w wieku szkolnym. Zauway, e na placu zabaw sabiej odywione dzieci byy mniej aktywne i bardziej wyizolo wane od pozostaych. Nie byy to jednak dzieci skrajnie niedoywione. Przyjmoway okoo 1500 kalorii dziennie (cznie z biakiem waciwym), co wystarcza na utrzymanie dziecka przy yciu, ale brakuje ju energii potrzebnej na zabaw, a prawdopodobnie te na dusze okresy skupienia podczas zaj szkolnych. Praktyka. Omawiajc wpywy rodowiska na rozwj fizyczny, musimy myle take w kategoriach okolicznoci sprzyjajcych wiczeniu przez dziecko rozmaitych czynnoci ruchowych. Czy dziecko spdzajce mnstwo czasu w przyrzdzie zwanym chodzikiem, ktry utrzymuje je i pomaga mu si porusza, szybciej nauczy si chodzi ni malec, ktry nigdy w czym takim nie trenowa? Czy raczkujce niemowl majce moliwo korzystania ze schodw szybciej nauczy si na nie wchodzi od tego, ktre rzadko ma z nimi do czynienia? Odpowied, jak zwykle, nie bdzie prosta. Nasuwaj si tu dwa wnioski. Po pierwsze, rozwj tak uniwersalnych i podstawowych umiejtnoci jak raczkowanie i chodzenie wymaga minimum praktyki, by utrzymywa system w stanie sprawnoci, w jakim powinien si znajdowa. Dzieci pozbawione moliwoci treningu rozwijaj umiejtnoci ruchowe o wiele wolniej i nie we waciwej kolejnoci. Najlepsz ilustracj tego problemu bd dawne (1960) obserwacje dokonane przez Wayne'a Dennisa na dzieciach wychowywanych w iraskich sierocicach. W jednej z tych instytucji rutynowo ukadano dzieci na plecach, na mikkich materacach. Rzadko miay moliwo, jeli w ogle, leenia lub poruszania si na brzuszku, jak maj inne dzieci, a na dodatek zapadnite materace uniemoliwiay im obrcenie si. Dzieci te prawie nigdy nie przeszy normalnej drogi w nauce chodzenia
prawdopodobnie dlatego, e nie miay wystarczajco duo okazji, by trenowa t umiejtno w pozycji na brzuszku". W kocu nauczyy si chodzi, ale potrzeboway na to dodatkowo okoo roku. Wiemy rwnie, e rozwinicie naprawd sprawnej, skoordynowanej umiejtnoci ruchowej wymaga praktyki. Mona przewidzie, jak w pierwszych latach y cia bdzie si rozwija sia i koordynacja potrzebna, by rzuci pik wystarczajco wysoko, eby trafia do kosza, pod warunkiem jeszcze, e otoczenie bdzie wystarczajco bogate, by stanowi odpowiednie wsparcie. Ale rozwinicie umiejtnoci potrzebnej do przerzucenia piki przez obrcz pod rnymi ktami i z rnych odlegoci wymaga bezustannych treningw. Nadal nie jestemy jednak pewni roli, jak odgrywa trening w przyswajaniu podstawowych umiejtnoci skadowych, takich jak siedzenie, wchodzenie po schodach, wspinanie si lub chwytanie przedmiotw. Pierwsze badania wykazyway, e dodatkowe treningi tak podstawowych czynnoci w aden sposb nie przyspieszaj ich rozwoju, prawdopodobnie dlatego, e waciwie wszystkie dzieci maj wystarczajco duo okazji w yciu, by je praktykowa. A jednak wnioski ostatnich bada s cakiem odmienne; na przykad jedno z nich wykazuje, e dzieci, ktre maj wicej praktyki w siedzeniu, s w stanie wysiedzie duej ni te, ktre nie maj takiego treningu (elazo i in., 1993). Niestety, nie mamy jeszcze w tym zakresie pewnoci. Zdrowie Choroby pierwszych dwch lat W zasadzie wszystkie dzieci choruj, wikszo z nich wielokrotnie. W Stanach Zjednoczonych statystycznie kade dziecko siedem razy w cigu pierwszego roku ycia ulega schorzeniom ukadu oddechowego. (Oznacza to wielokrotne wycieranie nosa!) Co ciekawsze, badania z wielu krajw donosz, e dzieci oddawane do orodkw opieki dziennej dotyka dwa razy wicej infekcji ni te, ktre s wychowywane w domu, a mniej wicej porodku, pod tym wzgldem, plasuj si dzieci wychowywane w maych grupkach. Prawdopodobnie przyczyn jest to, e w przypadku opieki grupowej s one naraone na wicej zarazkw i wirusw (Collet i in., 1994; Hurwitz i in., 1991). Oglnie rzecz biorc, z im wiksz liczb osb przebywaj, tym wiksze jest prawdopodobiestwo zachorowania. Lecz nie jest to tak cakiem ze, jakby si mogo wydawa. Przede wszystkim dlatego, e po kilku pierwszych miesicach ryzyko zakaenia u dzieci wychowywanych grupowo spada, a te wychowywane jedynie w domu czsto zaczynaj dopiero chorowa, gdy po raz pierwszy pjd do szkoy. Po prostu uczszczanie do orodkw opieki dziennej oznacza wczeniejsze zetknicie si z rozmaitymi mikroorganizmami roznoszonymi zwykle przez dzieci. miertelno niemowlt Jednak dla pewnej niewielkiej liczby dzieci problem nie ogranicza si tylko do kilku pocigni nosem, ale wie si z moliwoci mierci. W 1994 roku wskanik miertelnoci dzieci wynosi w Stanach Zjednoczonych 7,9 na tysic; dzieci te
Zmiany fizyczne 115
Kultury i konteksty
Uodpornienie
Wikszoci miertelnych chorb dziecistwa mona cakowicie zapobiec poprzez podanie w pierwszych kilku latach ycia odpowiednich typw szczepionek. I w tym tkwi optymistyczny wtek tej opowieci. Dwadziecia lat temu tylko 5 procent dzieci krajw rozwijajcych si byo w peni zaszczepione przeciwko tcowi, polio, odrze, krztucowi, grulicy i bonicy. Do 1987 roku liczby te wzrosy do 50 procent w krajach rozwijajcych si, a w roku 1993 okoo 80 procent niemowlt i dzieci na wiecie zostao uodpornione na odr, polio i bonic, i w nieco mniejszym stopniu na tec. Co zadziwiajce, wiele krajw wczajc w to Chiny, Egipt, Wietnam, Bangladesz i Algieri zakupio zabezpieczenie medyczne dla ponad 90 procent mieszkacw (wiatowa Organizacja Zdrowia, 1994). W niektrych czciach wiata cakowicie zwalczono te choroby. Jako jeden przykad podam fakt, e od 1991 roku w obydwu Amerykach nie odnotowano ani jednego przypadku zachorowania na polio. Te ogromne zmiany s wynikiem zmasowanych wysikw wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) i jej wszystkich czonkw. Niektre kraje osigny cel 80-procentowej ochrony dziki kampanii prowadzonej w mediach; inne prboway zbudowa swj program uodparniajcy na podstawie istniejcego ju systemu opieki zdrowotnej. Na krtk met obie strategie przynosiy rezultaty, chocia stay, wysoki poziom ochrony uzyskiwano najczciej jako cz rozszerzonego systemu opieki podstawowej tak jak w Burkina Faso, Indonezji, Chinach i Indiach, by wymieni tylko kilka z nich. W wyniku tych wysikw uratowano miliony dzieci, podobnie te zaoszczdzono miliony dolarw, ktre zostayby wydane na leczenie. Orodki Zwalczania Chorb Zakanych oceniaj, e jeden dolar wydany na szczepionk chronic przed odr/wink/ryczk oszczdza spoeczestwu 21 dolarw wydawanych na leczenie. Dodatkow korzyci, szczeglnie w krajach rozwijajcych si, jest spadek liczby
urodze. Im lepsze zabezpieczenie, tym mniej dzieci umiera; rodzice staj si bardziej przekonani o tym, e dziecko przeyje i bdzie mogo przej rol wyznaczon mu przez rodzin, a wic mniej ich jest poczynanych i mniej si ich rodzi.
Mimo e wysiki WHO okazay si wielkim sukcesem, nie powinno to napawa nas nadmiernym optymizmem. Jest jeszcze wiele do zrobienia. W Stanach Zjednoczonych, nie dawniej jak w 1992 roku tylko 55 procent dzieci otrzymao peny zestaw szczepie harmonogram obejmuje 3 szczepionki na zapalenie wtroby, 4 na bonic/tc/ko- klusz, 3 na gryp, 3 na polio, 1 na odr/ryczk i 1 na osp wietrzn/ppasiec (Komitet do Spraw Chorb Zakanych, 1996). Do 1995 roku znw po intensywnych zabiegach odsetek tyche kompleksowych szczepie wzrs do 75 procent (Pear, 1996). Byo to osignicie godne podziwu, ale nadal dalekie od wyznaczonego celu 90 procent, co oznacza, e ponad milion dzieci w Stanach Zjednoczonych nie jest naleycie chronionych. Wiele mona si nauczy rwnie z dowiadcze wybijajcych si na niepodlego krajw czonkowskich Zwizku Radzieckiego, gdzie liczba wystpowania przypadkw bonicy, zaraz po jego rozpadzie, skoczya drastycznie w gr. Pomidzy rokiem 1989 i 1994 czstotliwo jej wystpowania wzrosa z 0,4 do 26,6 na 100 tysicy ludzi. Wiadomo, e naley mie j pod sta kontrol, by uzyska i utrzyma wystarczajco wysoki stopie uodpornienia i by pohamowa rozprzestrzenianie si tej miertelnej choroby.
zmary, nie doywszy pierwszych urodzin (Guyer i in., 1995). Przez kilka ostatnich dziesicioleci wskanik miertelnoci noworodkw maleje (od 20 na tysic w 1970 roku), ale to i tak plasuje Stany Zjednoczone na dwudziestym drugim miejscu w wiecie. Prawie dwie trzecie tych zgonw nastpuje w pierwszym miesicu ycia i czy si bezporednio albo z wadami wrodzonymi, albo z nisk mas urodzeniow. Tylko okoo trzech przypadkw na tysic zdarza si w pozostaym okresie pierwszego roku ycia i tylko niespena poowa z nich jest wynikiem zespou nagej mierci niemowlt (SIDS), w ktrej pozornie zdrowe dziecko nieoczekiwanie umiera. W roku 1994 w Stanach Zjednoczonych umaro z powodu SIDS 4180 dzieci (Guyer i in., 1995).
Zesp nagej mierci niemowlt nie wystpuje jedynie w Stanach Zjednoczonych. Istnieje na caym wiecie, a chocia jego przyczyn nie wyjaniono, procent jego przypadkw jest rny w rnych krajach. Na przykad, szczeglnie wysoki jest w Nowej Zelandii i Australii, a wyjtkowo niski w Japonii i Szwecji (Hoffman, Hillman, 1992). Lekarze nie odkryli jeszcze podstawowej przyczyny tych zgonw, ale dowiedzieli si ju sporo na temat grup podwyszonego ryzyka. Nale do nich: wczeniaki, chopcy, afroamerykanie i te dzieci, ktrych matki s bardzo mode (np. Malloy, Hoffman, 1995). Czciej taki zgon zdarza si zim i u dzieci picych na brzuszku (Hoffman, Hillman, 1992; Ponsonby i in., 1993), szczeglnie gdy dzieci pi na puszystych materacach, poduszkach lub piernatach. Rosnca liczba dowodw na znaczenie pozycji snu dla czstotliwoci wystpowania mierci eczkowej przekonaa lekarzy z wielu krajw o tym, aby zmieni dotyczce jej zalecenia zarwno w szpitalach, jak i w domach. Amerykaska Akademia Pediatryczna, na przykad, od 1992 roku zaleca, by dzieci ukada do snu na wznak lub na boku. Ta zmiana polityki spowodowaa 12-procentowy, w skali kraju, spadek przypadkw zespou nagej mierci, przy czym na terenach, gdzie te zalecenia byy szeroko rozpowszechniane, spadek sign a 50 procent (Spiers, Guntheroth, 1994). W Anglii, Walii, Nowej Zelandii i Szwecji kampanie majce na celu nakonienie rodzicw do zaniechania nawyku ukadania dzieci twarz w d rwnie przyczyniy si do znacznego spadku liczby zgonw eczkowych (Gilman i in., 1995). Jednak sama pozycja podczas snu nie jest cakowitym wytumaczeniem tego zjawiska, gdy wikszo dzieci picych na brzuszku nie umiera z tego powodu. Inn wan przyczyn tego zespou jest palenie tytoniu albo przez matk pod czas ciy, albo przez kogokolwiek w domu w obecnoci dziecka. Dziaanie tytoniu czterokrotnie zwiksza ryzyko nastpienia nagej mierci niemowlcia w porwnaniu z tymi dziemi, do ktrych nie dociera dym tytoniowy (Klonoff-Cohen i in., 1995; Schoendorf, Kiely, 1992; Taylor, Danderson, 1995). Powinno to stanowi jeden z wanych powodw rzucenia palenia. Podwyszone ryzyko wystpienia mierci eczkowej wrd Afroamerykanw jest czci oglnego staego wzorca. miertelno noworodkw wrd czarnych jest w ogle dwukrotnie wysza ni wrd biaych dzieci w Stanach Zjedno -
ZASTANW SI
Czy potrafisz wymyli jak sensown hipotez wyjaniajc, dlaczego wrd dzieci latynoskich wspczynnik miertelnoci nie jest tak wysoki jak wrd dzieci afroamerykaskich, mimo e ubstwo dotyka obie te grupy w porwnywalnym stopniu? Jakich informacji potrzebowaby, by j zweryfikowa?
Zmiany fizyczne 115
czonych (w 1992 roku odpowiednio 16,3 i 6,8). Poniekd wysze ryzyko istnieje rwnie wrd Indian, chocia nie wrd dzieci latynoskich, co znw rodzi cae mnstwo pyta (Singh, Yu, 1995). Rnica pomidzy biaymi a czarnymi istniaa od czasu, jak tylko zaczto rejestrowa dane (1915), i jak dotd nie zmniejszya si. Badacze obserwuj j rwnie, gdy ogranicz grup badanych do dzieci urodzonych przez matki z wyszym wyksztaceniem (Schoendorf i in., 1992). Lekarze i psycholodzy jak dotychczas nie rozumiej wszystkich przyczyn tych rozbienoci, cho wiadomo, e jednym ze znaczcych czynnikw jest to, e dzieci urodzone przez Afroamerykanki czciej przychodz na wiat, zanim minie peen okres ciy, i std maj nisz mas urodzeniow. Gdy porwna si tylko noworodki donoszone i majce odpowiedni wag, stopie ich miertelnoci jest podobny w obu grupach. Jednak zauwaenie takiej zalenoci i tak cofa nas o jeden krok w deniach do jej wyjanienia. Nadal nie mamy jasnych odpowiedzi na pytanie o przyczyny wikszej liczby niedonoszonych przez Afroamerykanki ci i niskiej masy urodzeniowej ich dzieci.
124
Rnice indywidualne
125
Rnice indywidualne Wspomniaam ju o kilku rodzajach rnic wystpujcych pomidzy dziemi, jakie mog mie wpyw na ich fizyczny rozwj w pierwszych latach ycia, nale do nich: dieta, typy karmienia, moliwoci treningu ruchowego. Pozwlcie, e pokrtce przedstawi jeszcze kilka innych. Wczeniaki. Wczeniaki lub dzieci z nisk mas urodzeniow o wiele wolniej osigaj poszczeglne kamienie milowe (przedstawiam je w tabeli 4.3) wasnego rozwoju. Tabela 4.4 przybliy wam nieco stopie ich opnienia w porwnaniu z dziemi urodzonymi we waciwym terminie. Dane pochodz z tych samych holenderskich bada, ktre cytowaam w tabeli 4.3. Oprcz przeledzenia poczyna 555 dzieci urodzonych w terminie Den Ouden i jego wsppracownicy zbadali rwnie 555 wczeniakw wszystkie normalnie rozwinite fizycznie, lecz urodzone przed 32 tygodniem ciy w Holandii w 1983 roku. W tabeli mona zauway, e wszystkie te dzieci, w wikszoci umiejtnoci fizycznych, byy opnione wzgldem dzieci donoszonych o prawie 10 do 15 tygodni. Moglimy si oczywicie tego spodziewa, gdy wczeniak jest, bez wtpienia, jeli chodzi o proces dojrzewania, modszy od dziecka donoszonego. Jeeli porwnanie sprowadzimy do wieku ciowego", okae si, e wikszo (lecz nie wszystkie) rnic w rozwoju fizycznym zanika. Rodzice wczeniakw musz o tym pamita, chcc porwnywa swoje pociechy z dziemi urodzonymi we waciwym czasie. Fizycznie normalny wczeniak jest w stanie dogoni w rozwoju swoich rwienikw w cigu dwch lub trzech lat, ale w pierwszych miesicach jest w stosunku do nich zdecydowanie opniony. Chopcy i dziewczynki. Jakie jest wasze pierwsze pytanie, gdy usyszycie, e przyjacioom lub czonkom rodziny urodzio si dziecko? Prawdopodobnie: Chopiec czy dziewczynka?" Pe nowo narodzonego dziecka jest oczywicie bardzo istotna dla nas wszystkich. Mona by przypuszcza, e to zainteresowanie wynika z tego, e chopcy i dziewczynki naprawd bardzo si od siebie rni. Lecz waciwie tak nie jest. Niewiele jest rnic pciowych w fizycznym rozwoju niemowlt.
Podobnie jak w momencie porodu dziewczynki przoduj w pewnych aspektach fizycznej dojTabela 4.4. Porwnanie rozwojowych kamieni milowych wczeniakw i dzieci donoszonych w czasie dwch pierwszych lat ycia
Kultury i konteksty
Rnice we wczesnym rozwoju fizycznym

Wydawaoby si, e kolejno nastpowania po sobie zmian, ktr opisaam w tym rozdziale, jest identyczna dla dzieci wszystkich kultur. Mimo to mona zauway wystpujce midzy nimi pewne rnice. Dzieci czarne czy rodzce si w Afryce, czy gdzie kolwiek indziej rozwijaj si nieco szybciej zarwno w okresie prenatalnym, jak i po urodzeniu. Waciwie to okres ciy dla takiego podu wydaje si nieco krtszy ni dla podu dziecka biaego (Smith, 1978). Dzieci czarne rwnie nieco szybciej rozwijaj swoje umiejtnoci ruchowe, takie jak chodzenie, i s troszk wysze ni ich biali rwienicy, maj dusze nogi, a take s cisze (Tanner, 1978). Za to niemowlta azjatyckie pierwsze gwne umiejtnoci ruchowe osigaj nieco pniej. Moe to odzwierciedla podstawowe rnice w prdkoci dojrzewania lub etniczne rnice w poziomie aktywnoci i wyciszenia, co zasugeroway badania Daniela Freedmana (1979). Freedman obserwowa noworodki czterech rnych kultur: kaukaskiej, chiskiej, Nawaho i japoskiej. Zauway, e najaktywniejsi, najbardziej draliwi i najtrudniejsi do uspokojenia byli mali reprezentanci kultury kaukaskiej. Zarwno niemowlta chiskie, jak i Nawaho byy stosunkowo spokojne. Dzieci japoskie reagoway ywioowo, ale uspokoi je byo atwiej ni dzieci kaukaskie.
cilej mwic: kiedy Freedman bada kade dziecko pod ktem wystpowania odruchu Moro, zauway, e dzieci rasy biaej w sposb typowy prostoway odruchowo obydwie rczki, energicznie i uporczywie krzyczay i bardzo nerwowo si poruszay. Z drugiej strony, niemowlta Nawaho prezentoway inny model zachowania. Zamiast wyrzuca swoje koczyny na boki, kurczyy nki i rczki, rzadko pakay i nie zachowyway si zbyt nerwowo. Jerome Kagan i jego wsppracownicy (1994) potwierdzili cz tych obserwacji, porwnujc czteromiesiczne dzieci chiskie, irlandzkie i euroamerykaskie. Zauwayli, e niemowlta chiskie byy znacznie mniej aktywne, mniej draliwe i mniej krzykliwe ni dzieci pozostaych dwch grup. Mali biali Amerykanie najsilniej reagowali na nowe obrazy, dwiki i zapachy. Cz obserwacji Freedmana potwierdza take Chisholm (1989). Dzieci Nawaho byy o wiele mniej draliwe, mniej pobudliwe i atwiej byo je uspokoi ni biaych Amerykanw. Poniewa wszystkie te rnice s widoczne ju u noworodkw, nie mog zatem by wynikiem takiego wychowywania ich przez rodzicw. Jednak przekazywanie przez rodzicw kultury nie jest cakowicie pozbawione znaczenia. Freedman i inni zaobserwowali, e matki chiskie i japoskie mwi o wiele mniej do swych pociech, ni robi to matki biae. Rnice w zachowaniu kobiet mona zauway od pierwszego momentu spotkania z dzieckiem tu po urodzeniu, wic nie s one reakcjami na specyficzny sposb bycia malestwa. Jednak takie podobiestwo wzorcw temperamentalnych matki i dziecka moe wzmocni model zachowania dziecka, ktry z czasem moe powiksza rozbienoci kulturowe. Jednym z gwnych wnioskw pyncym z tych bada jest to, e postrzeganie przez nas pewnego zachowania dziecka za normalne" moe by w duym stopniu spowodowane typowymi dla naszej kultury modelami i przyjmowanymi zaoeniami.
Kamienie milowe rozwoju

Unosi lekko gwk Przekada przedmioty z rki do rki Przekrca si Czoga si Staje samodzielnie
Wiek w tygodniach, w ktrym czynno t zdoao wykona 50% badanych dzieci Wczeniaki (<32 tygodnie)
10 36 37 5 1
Dzieci donoszone
6 23 24 3 6 4 ?
rzaoci, na przykad pod wzgldem twardnienia koci, tak chopcy maj wicej tkanki tuszczowej oraz s cisi i dusi od dziewczynek. Chopcy s rwnie bardziej wraliwi i ich miertelno jest wysza. Bardziej znaczce s odkrycia na poziomie aktywnoci. Z pewnych obserwacji wynika, e odrobin bardziej energiczni s chopcy (Campbell, Eaton, 1995), lecz inni badacze nie odnotowuj adnych rnic (Cossette, Malcuit, Pomerleau, 1991). Waciwie wiksze rnice ni te pomidzy chopcami a dziewczynkami zauwaamy pomidzy dziemi pochodzcymi z rnych grup etnicznych opisaam je w ramce powyej. Rozwj fizyczny niemowlt jest chyba w wikszym stopniu zarzdzany przez swego rodzaju zaprogramowane kolejne jego stopnie i harmonogramy oraz bardziej wsplny dla wszystkich dzieci ni rozwj w jakiejkolwiek innej sferze.
rdo: Den Ouden i in.. 1991. z tabeli V. s. 402.
5 1
Podsumowanie 1. Noworodki oceniane s z reguy wedug skali Apgar, skadajcej si z piciu kryteriw. 2. Niemowlta wyposaone s w odruchy zarwno adaptacyjne, jak i prymitywne. Pierwsze obejmuj takie niezbdne czynnoci, jak ssanie i odruch poszukiwawczy; prymitywne to odruchy Moro i Babiskiego, ktre zanikaj po kilku miesicach. 3. W momencie narodzin dziecko dysponuje o wiele szerszym wachlarzem zdolnoci percepcyjnych ni psycholodzy mogli przypuszcza. Przede wszystkim ma dostatecznie dobry wzrok i such, by bra udzia w wikszoci kontaktw spoecznych. 4. U dzieci mona zauway ca seri stanw wiadomoci", od snu wyciszonego, przez sen aktywny, okres haaliwego zachowania, jedzenie i stan cichego czuwania. Stany te powtarzaj si w cyklach trwajcych okoo ptorej do dwch godzin. Podstawowe pojcia cefalokaudalny (gowowo-ogonowy) ciemiczka kora mzgowa kostnienie
5. Utrzymujce si nieregularne cykle snu lub szczeglnie dokuczliwy pacz i towarzyszcy mu wrzask mog wskazywa na pewne problemy neurologiczne. 6. Wielokrotnie wykazywano, e karmienie piersijest lepsze ni karmienie butelk pod wzgldem odywczym, dostarcza przeciwcia i ogranicza ryzyko wystpienia infekcji u dziecka. 7. W cigu dwch pierwszych lat zachodz gwatowne zmiany w ukadzie nerwowym. W wikszej czci mzgu rozwj dendrytw i synaps siga szczytu pomidzy dwunastym a dwudziestym czwartym miesicem, po czym nastpuje ich przycicie". W pierwszych latach ycia nastpuje rwnie pokrywanie wkien nerwowych osonkami mielinowymi. 8. Zwiksza si liczba koci oraz ich twardo; wkna miniowe staj si wiksze i jdrniejsze. 9. W pierwszym roku ycia dzieci potrajaj swj ciar ciaa i przez pierwsze dwa lata rosn od 30 do 40 cm. 10. Gwatowny rozwj zdolnoci lokomocyjnych i manipulacyjnych przypada na pierwsze dwa lata ycia,
11.
12.
13.
14.
kiedy to dziecko przechodzi od czogania si do raczkowania, chodzenia i biegania, i od sabej do niezej umiejtnoci chwytania przedmiotw. Waciwie na wszystkie efekty rozwojowe niebagatelny wpyw maj powszechne wzorce dojrzewania. Jednak rozrnia je take indywidualne dziedziczenie oraz dieta. Mniej jasna jest rola, jak odgrywa trening. W pierwszych dwch latach ycia, co roku, statystycznie kade dziecko od siedmiu do omiu razy zapada na choroby ukadu oddechowego. Czstotliwo zachorowa jest wysza pord dzieci uczszczajcych do orodkw opieki dziennej. Przyczynami wikszoci zgonw dzieci w pierwszych tygodniach ycia s wady wrodzone lub niska masa urodzeniowa; po tych pierwszych tygodniach przyczyn mierci dzieci w pierwszym roku ycia moe by zesp nagej mierci niemowlt. Wrd Afroamerykanw obserwuje si dwukrotnie wyszy ni wrd biaych Amerykanw odsetek zgonw niemowlt. Przyczyn tej rozbienoci nie mona sprowadzi do rnic w zamonoci tych dwch grup etnicznych.
15. Wczeniaki wolniej od swoich donoszonych rwienikw osigaj poszczeglne szczeble rozwoju, lecz w cigu kilku lat zwykle odrabiaj straty. 16. We wczesnym okresie rozwoju stosunkowo niewiele jest rnic pomidzy chopcami a dziewczynkami. Za to istniej rnice etniczne. Czarne dzieci rozwijaj si nieco szybciej; dzieci azjatyckie nieco wolniej. Literatura dodatkowa
Field, T. (1990). Infancy. Cambridge, MA: Harvard University Press. W ujmujcym stylu i przejrzystej formie Field relacjonuje wszystko to, co wiemy o okresie niemowlcym. Rosenblith, J.F. (1992). In the beginning: Development in the first two years of life (wydanie 2). Newbury Park, CA: Sage. Przyjemny tekst, zawierajcy podstawowe wiadomoci dotyczce rozwoju niemowlt. Slater, A.M., Bremner, J.G. (red.) (1989). Infant development. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Nieze podsumowanie, napisane przez naukowca i poparte badaniami, adresowane do czytelnikw nieprofesjonalistw.
mielina mielinizacja odruchy proksymodystalny (odrodkowy)
skala Apgar stany wiadomoci zesp nagej mierci niemowlt (SIDS)
Perspektywy teoretyczne
129
Rozwj spostrzegania i mylenia w okresie niemowlcym

Pogld Piageta na okres sensomotoryczny Uczenie si i przyzwyczajanie Pami
S one czci tego, co psycholodzy nazywaj f u n k c j o n o w a n i e m poz n a w c z y m . Tym, co ja bd zgbia za chwil i w rwnolegych rozdziaach tej ksiki powiconych poznaniu w konkretnych okresach wiekowych, bdzie sposb, w jaki przyswajamy i podtrzymujemy zdolno wykonywania tych czynnoci. Jedno atki nie potrafi korzysta z map ani sprawdza stanu swego konta bankowego. Jakimi drogami wic uzyskuj te umiejtnoci? A czym psycholodzy mogliby wytumaczy fakt, e nie wszystkie dzieci przyswajaj te czynnoci jednakowo szybko lub w jednakowym stopniu je opanowuj? Perspektywy teoretyczne Nasze moliwoci znalezienia odpowiedzi na te pytania zostay ograniczone przez fakt, e psycholodzy stworzyli trzy zupenie rne sposoby patrzenia na zjawisko poznania, z ktrych kady by podstaw do oddzielnych bada i rodzi inne wnioski. Chronologicznie pierwsze podejcie do bada nad rozwojem skupia si na indywidualnych rnicach. Nie mona zaprzeczy, e ludzie rni si pod wzgldem predyspozycji umysowych, zdolnoci zapamitywania, prdkoci, z jak rozwizuj problemy, i umiejtnoci analizowania skomplikowanych sytuacji. Kiedy mwimy o kim, e ma wiaty umys" lub e jest bardzo inteligentny", to mamy na myli wanie tego rodzaju umiejtnoci; wedug jednej z typowych psychologicznych definicji inteligencji jest ona czn lub ogln zdolnoci jednostki do celo wego dziaania, mylenia racjonalnego i skutecznego radzenia sobie z otoczeniem" (Wechsler, 1939, s. 3). Uywajc terminu inteligencja, zakadamy, e mona poszeregowa ludzi pod wzgldem jej wielkoci. Zaoenie to uwaa si za podstaw te stw na inteligencj, ktre skonstruowano tak, by po prostu umoliwi mierzenie indywidualnych rnic potencjaw intelektualnych.
Wczesny rozwj percepcyjny

Odrnianie matki od innych osb Na co dziecko patrzy Doniesienia z bada Badania Langlois nad upodobaniem dzieci do twarzy atrakcyjnych Rozrnianie reakcji emocjonalnych Reakcja na ukady graficzne i dwikowe Transfer intermodalny Rozwj pojcia przedmiotu Kultury i konteksty Pojmowanie staoci przedmiotu przez dzieci zambijskie
Naladowanie Prekursorzy jzyka

Postrzeganie dwikw mowy Pierwsze dwiki i gesty Doniesienia z bada Wczesny jzyk" gestw u dzieci guchych rodzicw Pierwsze sowa
Kultury i konteksty Pierwsze sowa dzieci z rnych kultur Rnice
indywidualne Rozwj poznawczy w okresie niemowlcym: spojrzenie caociowe Podsumowanie Podstawowe pojcia Literatura dodatkowa
Trzy lata temu razem z mem zamieszkaam na osiem miesicy w Niemczech. Poniewa on stamtd pochodzi i mia tam wielu krewnych, ktrzy nie mwili po angielsku, warunki te wyday mi si wprost idealne do nauki jzyka niemieckie go w stopniu pozwalajcym na porozumienie si z jego rodzin. Zapisaam si wic na intensywne kursy i usilnie przykadaam si do nauki nowego sownictwa i zoonej gramatyki. Wczeniej nie przyszo mi do gowy, e bdzie to takie trudne. Dao mi to jednoczenie szans obserwowania metod, jakimi posugiwaam si przy okazji przyswajania, zapamitywania i operowania nowymi wiadomociami. W tym czasie miaam niemale namacalny obraz tego, jak pracuje mj mzg, gdy bombardowana nowymi informacjami prbowaam wypracowa z nich jaki sens i porzdek. (Czasami mj mzg po prostu ogasza strajk i odmawia przyjmowania wikszej iloci informacji myl, e wy te, od czasu do czasu, dowiadczacie podobnego wraenia!) W yciu codziennym przed kadym stoj tysice zada wymagajcych tych samych umiejtnoci, ktrych ja potrzebowaam do nauczenia si nowego jzyka. Uczymy si do egzaminw, staramy si zapamita list sprawunkw, sprawdzamy ksieczk czekow, zapamitujemy numery telefonw, korzystamy z map. Nie wszyscy z nas wykonuj te czynnoci jednakowo sprawnie lub jednakowo szybko. Ale na ycie codzienne kadego czowieka skadaj si wanie takie zadania.
ZASTANW SI
Gdy mwisz o kim, e jest bystry" lub inteligentny", czy masz na myli pewnego rodzaju cakowity potencja" intelektualny, ktrego jest posiadaczem? Co jeszcze mog wyraa te okrelenia?
130 Rozwj spostrzegania i mylenia w okresie niemowlcym

Pogld Piageta na okres sensomotoryczny Ta uwzgldniajca potencjay" definicja inteligencji, okrelana rwnie mianem podejcia psychometrycznego, obowizywaa przez wiele lat. Miaa jednak jeden wielki mankament, nie uwzgldniaa bowiem interesujcego faktu, e inteligencja si rozwija. Wraz ze wzrostem dzieci ich mylenie staje si coraz bardziej abstrakcyjne i zoone. Jeli picioletniemu dziecku polecisz zapamita list sprawunkw, jakich ma dokona w sklepie, bdzie ono miao z tym kopoty i zarejestruje tylko kilka pozycji z listy. Raczej nie wykorzysta rwnie odpowiednich strategii majcych na celu uatwi proces zapamitywania, nie sprbuje ani powtrzy kilkakrotnie owej listy, ani te nie bdzie prbowao posegregowa odpowiednich artykuw w grupy. Omiolatek zapamitaby wicej rzeczy i prawdopodobnie w drodze do sklepu powtarzaby ca list szeptem lub w myli. Rwnie moliwe, e zapamitaby, e zawieraa ona na przykad trzy warzywa (za pomoc tej strategii atwiej mu bdzie pamita, by kupi wszystkie trzy). Takiego rodzaju rozumienie rozwoju inteligencji stanowi fundamenty drugiej wielkiej tradycji bada nad rozwojem poznawczym, mianowicie podejcia do rozwoju poznawczego reprezentowanego przez Jeana Piageta i wielu jego nastpcw. On sam, zamiast na potencjale intelektualnym, skupia si na rozwoju struktur po znawczych, raczej na wzorcach rozwojowych jednakowych dla wszystkich dzieci ni na indywidualnych rnicach midzy nimi. Te dwie tradycje od duszego ju czasu egzystuj obok siebie jak grzeczni, lecz niezbyt uprzejmi ssiedzi. Jednak w ostatnich latach obie przyczyniy si do powstania wsplnego przyjaciela, jakim jest trzeci pogld, zwany teori przetwarzania informacji, ktry uwzgldnia zarwno potencja, jak i struktur inteligencji. Zwolennicy tego trzeciego podejcia twierdz, e inteligencja nie jest zdolnoci ani cech umysu. Inteligencja nie jest treci umysow. Inteligencja to przetwarzanie" (Fagan, 1992, s. 82). Jeli, w myl tego pogldu, mielibymy rozumie inteligencj, musimy najpierw odkry i odnale sposoby mierzenia podstawowych procesw skadajcych si na czynnoci poznawcze. Gdy zdoamy je zidentyfikowa, przyjdzie czas na stawianie pyta dotyczcych zarwno rozwoju, jak i rnic indywidualnych: Czy te podstawowe procesy zmieniaj si z wiekiem? Czy ludzie rni si pod wzgldem prdkoci lub sposobu korzystania z nich? Gdy tak bdziemy si przygldali rozwojowi poznawczemu na przestrzeni ycia, te trzy tematy bd stale powraca. Lecz badania z wykorzystaniem kadej z tych tradycji nie rozkadaj si rwnomiernie na wszystkie warstwy wiekowe. Teoria Piageta najwyraniej dominuje w badaniach nad inteligencj dzieci prawdopodobnie dlatego, e on pierwszy z teoretykw pomyla o dziecicym zachowaniu w kategoriach inteligencji. Std te wikszo tego, o czym bd mwia w tym rozdziale, ujte zostao w ramach wanie Piagetowskiej teorii, a nie dwch pozostaych. Chocia zauwaymy, e zarwno elementy podejcia zaznaczajcego potencja poznawczy, jak i postulujcego przetwarzanie informacji buduj cakowit struktur teoretyczn.
Przypomnijmy sobie z rozdziau 2 przypuszczenie Piageta, e dziecko, prbujc wypracowa wasne pojcie otaczajcego je wiata, zaangaowane jest w proces a d a p t a c y j n y . Asymiluje docierajce informacje do ograniczonego zestawu schematw, z ktrym si urodzio patrzenia, suchania, ssania, chwytania i dziki swojemu dowiadczeniu akomoduje te schematy. Wedug Piageta jest to pocztek caego procesu rozwoju poznawczego. T prymitywn form mylenia nazwa on i n t e l i g e n c j s e n s o m o t o r y c z n , a ca t faz stadium sensomotoryczny m. Podstawowe wyznaczniki inteligencji sensomotorycznej. W myl pogldw Piageta dziecko przychodzi na wiat wyposaone jedynie w odruchy oraz proste schematy czuciowe i ruchowe. Na pocztku jest przywizane tylko do bezporedniej rzeczywistoci i reaguje na kady bodziec. Nie zapamituje wydarze i rzeczy, z ktrymi si styka, oraz nie wyglda na to, by cokolwiek planowao lub zamierzao. W cigu pierwszych osiemnastu miesicy sytuacja ta ulega stopniowej zmianie. Sprzyja jej zrozumienie, e przedmioty nadal istniej, nawet jeli znikaj tymczasowo z widoku, oraz zdolno zapamitywania na pewien czas przedmiotw, dziaa i ludzi. Piaget zaznacza jednak, e dziecko w okresie sensomotorycznym nie potrafi jeszcze ani manipulowa tymi wczesnymi obrazami umysowymi i wspomnieniami, ani te nie uywa symboli reprezentujcych dane przedmioty i wydarzenia. Takie umiejtnoci wskazywayby na pocztek nastpnego etapu, ktry nosi nazw o k r e s u p r z e d o p e r a c y j n e g o , przypadajcego mniej wicej na wiek od osiemnastego do dwudziestego czwartego miesica. John Flavell (1985) bardzo adnie to podsumowuje: [Dziecko] wykazuje cakowicie praktyczny, spontaniczny, skierowany na dziaanie sposb funkcjonowania; nie wida u niego bardziej rozmylnego, refleksyjnego, operujcego symbolami sposobu, jaki nasuwa si nam na myl w zwizku z czynnociami poznawczymi. Tym, co ono wie", s rozpoznawalne i przewidywalne, dobrze znane, czsto pojawiajce si przedmioty i wydarzenia, a myli" kategoriami uycia wobec nich buzi, rki, oka i innych sensomotorycznych instrumentw w przewidywalny, ustalony i nierzadko przystosowawczy sposb. [...] Jest to swego rodzaju bezmylna inteligencja, jak posuguje si take pies, torujc sobie wasn drog przez ycie (s. 13). Przejcie od ograniczonego repertuaru schematw dostpnych noworodkowi do zdolnoci uywania symboli, ktra rozpoczyna si okoo osiemnastego miesica, jest stopniowa, chocia Piaget wyrni sze faz podsumowanych w tabeli 5.1. Kada z owych faz charakteryzuje si pewnym szczeglnym osigniciem w stosunku do poprzedniej. Faza 2 charakteryzuje si pocztkiem koordynacji, jak obserwujemy pomidzy patrzeniem a suchaniem, siganiem a patrzeniem oraz siganiem a ssaniem, ktre s tak istotnymi rodkami zdobywania wiata przez dwumiesiczne dziecko. Termin r e a k c j e k o o w e p i e r w o t n e odnosi si do pewnej liczby prostych powtarzajcych si czynnoci, jakie w tym okresie moemy zaobserwowa, a z ktrych wszystkie dotycz wasnego ciaa niemowlcia. Dziecko przypadkowo ssie kciuk, zauwaa, e przynosi mu to przyjemno, i powtarza t czynno. Wystpujce w fazie 3 r e a k c j e k o o w e w t r n e rni si od

poprzednich tylko tym, e w tym przypadku dziecko powtarza dziaania w celu wywoania reakcji na zewntrz wasnego ciaa. Gdy niemowl gaworzy, mama si umiecha, wic gaworzy ponownie, jak gdyby chciao sprawi, by mama ponownie si umiechna. Owe pocztkowe zwizki pomidzy czynnociami ciaa a ze-

Tabela 5.1. Fazy okresu sensomotorycznego wedug Piageta Faza Wiek Okrelenie w miesicach Piageta
1 0-1 Odruchy
Uczenie si i przyzwyczajanie
133
Rozwj uycia symboli w celu reprezentowania przedmiotw i wydarze. Dziecko rozumie, e symbol jest czym odrbnym od przedmiotu. Po raz pierwszy pojawia si imitacja wstrzymana, poniewa wymaga ona wewntrznej reprezentacji.
Charakterystyka
Wykorzystywanie wbudowanych schematw i odruchw takich jak ssanie lub patrzenie. Prymitywne schematy 1-4 Reakcje koowe pierwotne
zaczynaj si powoli zmienia pod wpywem akomodacji. Brak naladowania; brak moliwoci czenia informacji z rnych zmysw. Dalsza akomodacja podstawowych schematw, gdy dziecko bezustannie ich uywa chwytanie, patrzenie, 3 4-8 Reakcje koowe wtrne ssanie. Pocztek koordynowania schematw z rnych zmysw, tak e dzieci patrz w kierunku dwiku i ss wszystko, po co potrafi sign, lecz nie potrafi jeszcze poczy dziaa swego ciaa ze skutkami obserwowanymi poza 4 8-12 Koordynacja schematw
nim. Dziecko staje si bardziej wiadome zdarze majcych miejsce poza jego ciaem i stara si je powodowa w trakcie swego rodzaju uczenia si metod prb i bdw. Jednak nie 5 12-18 Reakcje koowe trzeciego rzdu
wntrznymi ich konsekwencjami s wzgldnie automatyczne, zupenie jak pewnego rodzaju warunkowanie instrumentalne. Dopiero w fazie 4 naprawd widzimy zacztki wyranego rozumienia zwizkw przyczynowych i dopiero od tego momentu czynnoci dziecka w jego deniach badawczych nabieraj tempa. W fazie 5 denia te staj si jeszcze bardziej zaznaczone poprzez pojawienie si r e a k c j i k o o w y c h t r z e c i e g o r z d u . W tym czasie dziecko nie zadowala si jedynie powtarzaniem pierwotnych sposobw zachowa, ale eksperymentuje z ich rozmaitymi wariantami. Wtedy dziecko wyprbowuje innego rodzaju dwiki lub grymasy twarzy, w celu wywoania umiechu na twarzy mamy, lub prbuje upuszcza zabawk z rnych wysokoci, by sprawdzi, czy dobdzie z niej inny dwik lub czy wylduje w innym miejscu, zachowanie dziecka nabiera wwczas celowego, eksperymentalnego wymiaru. Niemniej jednak Piaget uwaa, e nawet na tym etapie dziecko nie operuje jeszcze s y m b o l a m i , ktre mogyby oznacza przedmioty. To osignicie jest dopiero wyznacznikiem fazy 6. Dokonany przez Piageta opis kolejnych stadiw rozwoju, w duej mierze oparty na obserwacji trojga jego wasnych dzieci, spowodowa rozpoczcie ogromnej liczby bada, z ktrych kilka potwierdzio oglny zarys jego propozycji, cho niektre jej zaprzeczaj. Pozwlcie, e biece odkrycia zilustruj poprzez blisze przyjrzenie si kilku torom, jakimi poday te badania. Obserwacji poddane zo stay: wczesne uczenie si i pami, wczesne umiejtnoci percepcyjne (razem ze zdolnoci czenia danych pochodzcych z wicej ni jednego zmysu), naladownictwo i pojcie przedmiotu. Nie wszystkie z tych bada prowadzono w wyranie piagetowskich ramach, niemniej pomog nam one zrozumie, do czego niemowl jest zdolne, jak rwnie oceni rne aspekty teorii Piageta. Uczenie si i przyzwyczajanie Wikszo prac nad uczeniem si w okresie niemowlcym nie wynikaa z chci weryfikacji zaoe zawartych w teorii Piageta, lecz z o wiele oglniejszej polemiki
ZASTANW SI
Czy potrafisz przywoa inne przykady klasycznie uwarunkowanych reakcji emocjonalnych, ktre mog powsta we wczesnym dziecistwie? A co z emocjami negatywnymi?
6 18-24
Pocztki reprezentacji mylowej
wiadomo, czy rozumie dziaanie przyczynowe. Moe wystpi imitacja, ale tylko w obrbie schematw nalecych do repertuaru dziecka. Zaczyna si rozumienie pojcia przedmiotu". Wyrane zachowania intencjonalne. Dziecko nie tylko poda za rzecz, ktrej pragnie, moe w tym celu poczy dwa schematy, jak odrzucenie poduszki w celu signicia po zabawk. Pojawia si naladowanie nowych zachowa, jak rwnie przekazywanie informacji z jednego zmysu do drugiego (transfer intermodalny). Zaczyna si eksperymentowanie", w ktrym dziecko prbuje nowych sposobw zabawy lub manipulowania przedmiotami. Aktywne i celowe wykorzystywanie metody prb i bdw.
dotyczcej roli, jak odgrywa mog natura i czynniki zewntrzne. Ci, ktrzy twierdzili, e zachowanie i cechy charakteru dziecka wynikaj raczej ze zgromadzonych przez nie dowiadcze, a nie z posiadanych przez dziecko wzorw genetycznych, usiowali zademonstrowa, e dowiadczenie moe naprawd by dla niemowlcia czynnikiem dydaktycznym.

Kwestia, czy rzeczywicie bardzo mae dzieci czerpi wiedz z dowiadcze, jest bardzo wana rwnie z praktycznego punktu widzenia, chociaby dlatego, e znaleziona odpowied bdzie ksztatowaa zalecenia dla rodzicw dotyczce dostarczania odpowiedniej stymulacji dla ich pociech. Na przykad, jeeli zdolnoci percepcyjne dziecka rozwijaj si gwnie w drodze dojrzewania, a nie poprzez uczenie si, specjalici rzadziej bd doradza rodzicom, by kupowali ruchome, wieszane nad eczkiem zabawki. Lecz jeeli uczenie si jest moliwe ju od pierwszych dni ycia, wtedy wszelkiego rodzaju urozmaicenie otoczenia przyniesie korzyci. Co na to dowody naukowe? Uwarunkowanie klasyczne. Wikszo bada wskazuje na to, e noworodka mona uwarunkowa w sposb klasyczny, cho nie jest to atwe; na pewno moliwe jest to okoo trzeciego lub czwartego tygodnia ycia. Oznacza to, w szczeglnoci, e emocjonalne reakcje warunkowe, o ktrych mwiam w rozdziale 2, mog zacz rozwija si zaraz w pierwszym tygodniu. Std zwyczajna obecno mamy lub taty, lub innej ulubionej osoby moe wprowadza je w stan dobrego samopoczucia", sytuacja ta moe przyczynia si rwnie do tego, co nazywamy przywizaniem dziecka do rodzica.
Uczenie si i przyzwyczajanie
133

Uwarunkowanie instrumentalne. Najwyraniej noworodki ucz si rwnie w wyniku uwarunkowania instrumentalnego. Zarwno odruch ssania, jak i obracania gowy zostay przemylnie spotgowane poprzez tego typu wzmocnienia, jak sodkie w smaku mleko lub gos i bicie serca matki (Moon, Fifer, 1990). Wynika z tego, e jeeli takiego rodzaju uwarunkowanie moe nastpi, to wszystkie struktury neurologiczne wymagane do uczenia si musz by obecne ju w momencie narodzin. Wyniki te mwi nam rwnie co nieco na temat rodzajw wzmocnienia, ktre s skuteczne w przypadku maych dzieci; dla caego procesu interakcji pomidzy matk a dzieckiem bez wtpienia znamienne jest to, e waciwie dla wszystkich dzieci skutecznym wzmocnieniem jest gos matki. Uczenie si schematyczne. Fakt, e dzieci potrafi rozpoznawa gosy i rytm bicia serca w pierwszych dniach ycia, jest rwnie bardzo istotny z innej przyczyny. Su geruje on, e rwnolegle nastpuje rwnie i inny rodzaj uczenia si. Ten trzeci rodzaj, czsto zwany k o o r d y n a c j s c h e m a t w , bierze zarwno swoj nazw, jak i podstawy z teorii Piageta. Zasadnicz jego charakterystykjest to, e od samego pocztku dziecko zaczyna przeorganizowywa swoje dowiadczenia w oczekiwania lub znane" kombinacje. Owe oczekiwania, zwane czsto schematami, powstaj w wyniku wielokrotnego zetknicia si z pewnymi sytuacjami. Gdy ju raz si pojawi, pomagaj one dziecku rozrni znane od nieznanego. Carolyn Rovee-Collier (1986) podsuna myl, eby uwarunkowanie klasyczne traktowa jako odmian koordynacji schematw. Kiedy dziecko zaczyna obraca gwk w poszukiwaniu sutka, jak tylko usyszy kroki matki wchodzcej do pokoju, to w kategoriach uwarunkowania klasycznego rzeczywicie jest to przykad reakcji warunkowej, lecz moglibymy rwnie dobrze rozway to zachowanie jako pocztek powstawania oczekiwa. Wyglda na to, e od najwczeniejszych tygodni ycia dziecko zaczyna czy wydarzenia w swoim wiecie, jak na przykad odgos krokw matki i uczucie unoszenia lub dotyk piersi i uczucie penego brzuszka. Std te wczesne uwarunkowanie klasyczne moe stanowi pocztek procesu rozwoju poznawczego. Przyzwyczajanie si. Nastpnym pokrewnym pojciem jest przyzwyczajanie si. Jest ono samoczynn redukcj siy i intensywnoci reakcji na powtarzajcy si bodziec. Przypumy, na przykad, e mieszkasz przy do ruchliwej ulicy. Codziennie syszysz odgosy przejedajcych samochodw. Lecz po jakim czasie nie tylko przestajesz na nie reagowa, lecz nawet cakiem dosownie nie uwaasz ju ich za gone. Taka umiejtno osabienie intensywnoci reakcji fizycznej na pewien powtarzajcy si bodziec jest niezmiernie wana w yciu codziennym. Gdybymy stale reagowali na kady widok, dwik i zapach, jakie do nas docieraj, nic innego bymy nie robili, tylko powicali czas na zauwaanie powtarzajcych si wydarze i nie starczyoby nam ani energii, ani uwagi na rzeczy, ktre s nowe i rzeczywicie na ni zasuguj. Rwnie wane jest o d z w y c z a j a n i e s i . Gdy bodziec, do ktrego ju si przyzwyczailimy, w jaki sposb si zmienia, na przykad do odgosw ruchliwej ulicy obok twojego domu zostanie dodany nieoczekiwany nadzwyczaj gony pisk opon, znowu twoja reakcja stanie si pena. Oznacza to, e ponowne pojawienie si
pierwotnej siy reakcji bdzie oznak tego, e osoba odbierajca bodziec niemowl, dziecko czy dorosy zauwaa pewn znaczn zmian. Zarwno zdolno do przyzwyczajania si, jak i odzwyczajania wystpuje ju w pierwotnej formie u noworodka, a u dziecka dziesiciotygodniowego jest znacznie rozwinita. Niemowl przestanie si przyglda przedmiotowi, ktry stale umieszczasz mu przed oczami; po kilku prezentacjach zaprzestanie reagowania wzdrygniciem (odruch Moro) na gone dwiki, ale wygnie ponownie ciao, gdy dwik ulegnie nieznacznej zmianie. Samo przyzwyczajanie si nie jest procesem wasno wolnym, jest ono cakowicie automatyczne. Lecz by mogo ono zadziaa, noworodek musi by wyposaony w zdolno identyfikowania" znanych mu dowiadcze. A to si rwna posiadaniu lub rozwijaniu pewnego rodzaju schematu. Istnienie u noworodka tych procesw ma dodatkowe znaczenie dla badaczy: umoliwia im odpowiedzenie na pytanie, jak niemowl reaguje na ten sam", a jak
Ryc. 5.1. To trzymiesiczne dziecko z

eksperymentu nad pamici RoveeCollier szybko nauczy si kopa nk w celu napdzenia wiszcej nad ni zabawki. I zapamita zwizek pomidzy kopaniem a jej ruchem przez kilka dni. (rdo: RoveeCollier. 1993, s. 131).
na inny" bodziec. Jeli dziecko przyzwyczaio si do pewnego bodca, na przykad dwiku lub okrelonego widoku, eksperymentator moe nieznacznie go modyfikowa, by znale moment, w ktrym zaobserwowa brak przyzwyczajenia. T drog badacze doszli w kocu do tego, w jaki sposb noworodek lub niemowl czerpie dowiadczenie z otaczajcego go wiata. Wyniki takich bada wykazuj, e Piaget zbyt nisko ocenia moliwoci niemowlt. Noworodki maj prymitywne, wykorzystywane jeden po drugim pojedynczo schematy. Od najwczeniejszych dni ycia mog czy wasne dziaanie ze

skutkami, jakie ono przynosi w otoczeniu, maj swoje oczekiwania co do tego, jakie wydarzenia mona ze sob poczy, i posiadaj umiejtno jakkolwiek automatyczn przechowywania informacji o wydarzeniach, ktre ju miay miejsce, co jest podstaw procesw przyzwyczajania si i odzwyczajania. Pami Ta zdolno przechowywania informacji jest naturalnie czci tworzcych si u dziecka umiejtnoci zapamitywania, ukazanych zrcznie w badaniach Carolyn Rovee-Collier (Bhatt, Rovee-Collier, 1996; Hayne, Rovee-Collier, 1995; RoveeCollier, 1993). Wykorzystaa ona pomysowe warianty procedur warunkowania instrumentalnego, by zademonstrowa, e dzieci ju w wieku trzech miesicy potrafi, na a jeden tydzie, zapamita okrelone przedmioty i wasne, zwizane z nimi czynnoci. Rovee-Collier na pocztku zawiesia nad eczkiem ciekaw ruchom zabawk i obserwowaa reakcj niemowlcia. W szczeglnoci interesowao j to, jak czsto, patrzc na ten przedmiot, dziecko kopnie nk. Po trzech minutach podstawowej" obserwacji poczya nk z zabawk za pomoc sznurka, jak to przedstawiono na rycinie 5.1, tak e za kadym razem, kiedy dziecko kopie, zabawka si porusza. Dzieci szybko nauczyy si wielokrotnie wymachiwa nk w celu zrnicowania tego interesujcego, nowego zdarzenia (Piaget nazwaby to reakcj koow wtrn). W cigu trzech do szeciu minut te trzymiesiczne dzieci podwoiy lub nawet potroiy liczb ruchw nk, co dowodzi, e nastpi proces uczenia si. Po kilku dniach Rovee-Collier powrcia, by sprawdzi ich pami. Zawiesia ponownie t sam zabawk nad eczkiem, lecz nie przywizaa mu do nki sznurka. Gwn kwesti byo to, czy dziecko zacznie kopa na sam jej widok. Jeli pamitao poprzednie okolicznoci, powinno czciej wymachiwa nkami, ni gdy widziao zabawk po raz pierwszy. I dokadnie tak te si stao, nawet po tygodniu przerwy. W pewnych eksperymentach Rovee-Collier przypominaa" rwnie dziecku to, czego si wczeniej nauczyo, powracajc do niego po jakim czasie, wieszajc
ZASTANW SI
Sprbuj wyobrazi sobie dziecko, ktre nie potrafioby si przyzwyczaja. Jakie mogyby by konsekwencje braku takiej umiejtnoci?

zabawk nad eczkiem i pocigajc za sznurek z t sam czstotliwoci z jak samo nauczyo si kopa. Dziecko obserwuje wic rytmicznie poruszajc si zabawk, ale samo nie ma szansy jej napdza. Nastpnie przychodzia po raz kolejny i jedynie zawieszaa zabawk nad eczkiem i obserwowaa czstotliwo kopni dziecka. Jeeli wczeniej nastpio przypomnienie tej sytuacji, to ju trzymiesiczne dziecko potrafio zapamita pierwotnie wyuczony zwizek pomidzy wyma- chem nki a ruchem zabawki przez kilka tygodni. Dlaczego to takie ciekawe? Po pierwsze, poniewa dziecko jest o wiele bardziej wyrobione" pod wzgldem poznawczym, ni si nam (i Piagetowi) wydawao. Jednoczenie prace Rovee-Collier stanowi swego rodzaju potwierdzenie pogldw Piageta, gdy obserwowaa ona systematyczne osignicia dotyczce zdolnoci zapamitywania na przestrzeni pierwszych miesicy ycia. Dziecko dwumiesiczne potrafi zapamita dziaanie polegajce na wymachiwaniu nk jedynie przez jeden dzie, trzymiesiczne przez tydzie, a szeciomiesiczne przez dwa tygodnie. W podobny sposb wraz z wiekiem zwiksza si rola procesw zapamitywania. Jednak przypominanie sobie we wczesnym dziecistwie wie si cile ze specyficznym kontekstem, w ktrym pierwotnie wystpio dowiadczenie. Nawet szeciomiesiczne dziecko nie rozpozna i nie bdzie pamitao zabawki, jeli cho troch zmienimy kontekst, na przykad wycieajc kojec innym ni poprzednio materiaem. Tak wic dzieci naprawd potrafi pamita o wiele wicej, ni przypuszcza Piaget, lecz ich wspomnienia s ograniczone specyficznym kontekstem. Z biegiem czasu jednak coraz mniej s zalene od okrelonych sygnaw i kontekstw. Wczesny rozwj percepcyjny Bardzo podobne wyniki obserwujemy dziki obszernym badaniom nad wczesnymi umiejtnociami percepcyjnymi: dzieci posiadaj ich wicej, ni bylibymy skonni przypuszcza. Ju z rozdziau 4 wiemy, e w momencie urodzenia i w pierw szych tygodniach ycia dzieci potrafi ustawia ostro wzroku, ledzi, przynajmniej pobienie, poruszajcy si przedmiot, rozrnia podstawowe smaki, sysze wikszo wysokoci tonu. S to niewtpliwie wane umiejtnoci. Pozwalaj one bowiem dziecku wej w najistotniejsze dla niego interakcje z opiekunami i oddziaywa wzajemnie na przedmioty wok siebie. A co ciekawsze, ostatnie doniesienia dowodz, e nawet najmodsze niemowlta potrafi nadzwyczaj trafnie rozrnia dwiki, obrazy i odczucia oraz zwraca uwag i reagowa na pewne ukady graficzne i dwikowe, a nie tylko na pojedyncze wydarzenia. Niestety, nie mog si zbyt dugo rozwodzi na temat tych fascynujcych bada, ale przedstawienie kilku przykadw powinno da namiastk ich niezwykoci.
ZASTANW SI
Jak wiele hipotez jeste w stanie wysnu z faktu, e dziecko potrafi rozrni glos matki i glos obcej osoby, ale nie potrafi odrni gosu ojca od gosu obcego czowieka?
Odrnianie matki od innych osb Wiele lat powtarzaam moim przyjacioom i krewnym, e badania dowodz tego, e dopki dzieci nie skocz jednego lub dwch miesicy, nie s w stanie rozpozna twarzy matki. Nikt mi nie wierzy i wszyscy twierdzili: Nie obchodzi mnie to,

czego dowodz badania. Wiem, e moje dziecko od razu rozpoznaje moj twarz". C, wyglda na to, e wszyscy bylimy w bdzie.
Od duszego czasu wiemy, e noworodki potrafi rozrnia osoby, zwaszcza matk od innych za pomoc suchu. DeCasper i Fifer (1980) dowiedli, e potrafi one odrni gos matki od innego gosu eskiego (cho nie potrafi odrni gosu ojca od innego gosu mskiego) i zdecydowanie wol sucha mowy matki dlatego, e zaznajamiaj si z ni jeszcze w okresie ycia podowego. Okoo szstego miesica dziecko potrafi nawet kojarzy gosy z twarz. W sytuacji, gdy dziecko widzi twarze obojga rodzicw i syszy zarejestrowany na tamie gos jednego z nich, obraca gow w kierunku tego, ktrego gos rozpoznaje (Spelke, Owsley, 1979). Umiejtno rozrniania za pomoc wchu take naley do jednych z wczeniejszych zdolnoci dziecka. Ju jednotygodniowe dzieci potrafi wychwyci rnic pomidzy zapachem matki a zapachem innej kobiety, chocia to spostrzeenie dotyczy tylko niemowlt karmionych piersi a wic spdzajcych mnstwo czasu z nosem przytknitym do nagiej skry rodzicielki (Cernoch & Porter, 1985). Jednak najbardziej zdumiewajcym odkryciem byo to, e dzieci umiej rozpozna matk take za pomoc wzroku. Potwierdza to ogromna liczba bada, ale najwyraniej odzwierciedla to praca Gail Walton (Walton, Bower, Bower, 1992). Sfilmowaa on 12 matek nowo narodzonych dzieci, ich wizerunki zgraa potem z obrazami innych kobiet, ktre miay taki sam jak matka kolor wosw i oczu, tak sam karnacj skry i fryzur. Dzieci te, ktre w momencie badania miay dopiero jeden lub dwa dni, duej przyglday si wizerunkom matki, co oznacza, e nie tylko potrafiy rozrni dwie twarze, ale te wyranie preferoway ogldanie wasnej matki. Wstpne, zebrane przez Walton informacje mwi o tym, e niemowlta w tym okresie nie odrniaj bd te nie preferuj ogldania twarzy ojca. Wyniki te s fascynujce. Dziecko ma moliwo przyswojenia sobie gosu matki, przebywajc jeszcze w jej onie, ale pozostaych wyrniajcych j cech uczy si dopiero po urodzeniu. Badania Walton wiadcz o tym, e osigaj to ju kilka godzin po przyjciu na wiat. Ale jak to moliwe? Czyby pierwsza zobaczona po urodzeniu twarz odciskaa si szczeglnie w pamici dziecka? Jeli tak, to sytuacje, w jakich dochodzi do porodw, jak rwnie liczba ludzi, z ktrymi nowo narodzone dziecko ma do czynienia, mogyby zachwia ten proces. Jak to czsto bywa, badanie owo przynioso odpowied na jedno pytanie, lecz natychmiast postawio kilka nowych. Pomijajc kwesti preferencji, problemem jest rwnie to, na co waciwie dzieci patrz gdy przygldaj si twarzom. Zanim skocz dwa miesice, w wikszoci wpatruj si w obrzea fizjonomii (lini wosw lub podbrdek) i dopiero po tym okresie zaczynaj oglda wewntrzne jej szczegy, zwaszcza oczy. Na co dziecko patrzy Zmiana w sposobie patrzenia dziecka na twarze, nastpujca po okoo dwch miesicach, jest czci bardziej oglnego procesu, jaki w tym czasie modyfikuje spo sb jego patrzenia na wszystkie przedmioty. Od najwczeniejszych dni ycia dziecko obserwuje wiat wok siebie naturalnie, e niezbyt gadko i niezbyt sprawnie, niemniej regularnie, nawet w ciemnociach (Haith, 1980). Porusza przy tym oczyma
dotd, a natknie si na wyrany kontrast w nateniu wiata, ktry z natury sygnalizuje obrzee jakiego przedmiotu. Odnalazszy takie miejsce,
139
Doniesienia z bada
..
Badania Langlois nad upodobaniem dzieci do twarzy atrakcyjnych

Wiele wspczesnych bada nad postrzeganiem prowadzi do wnioskw, e w umysy dzieci zostao wbudowane wicej zdolnoci i preferencji, niby si wydawao. Pord tych prac znajduje si rwnie badanie Judith Langlois przeprowadzone nad upodobaniem dzieci do twarzy atrakcyjnych, a przy tym uwaane za najbardziej zaskakujce i intrygujce. Langlois odkrya, e dwumiesiczne dzieci duej przygldaj si twarzom, ktre doroli uwaaj za atrakcyjne, a nie tym, ktre nie s za takie uwaane. W pierwszej serii tych bada Langlois i jej wsppracownicy (Langlois i in., 1987) przebadali dzieci dwu- i trzymiesiczne oraz szecio- i omiomiesiczne. Kademu z dzieci, podczas gdy siedziay na kolanach u swoich mam, pokazano przezrocza 16 biaych kobiet, z ktrych poow doroli ocenili jako atrakcyjne, a poow jako nieatrakcyjne. Przy kadej prbie dzieci widziay na ekranie dwie twarze, wielkoci zblione do rozmiarw naturalnych, a prowadzcy eksperyment podgldali je przez dziurki w ekranie w celu zmierzenia, ile sekund dziecko przyglda si danej twarzy. Pokazywane portrety byy poczone w trzy rodzaje par, twarz atrakcyjna i atrakcyjna, nieatrakcyjna i nieatrakcyjna oraz mieszane. W przypadku tych ostatnich nawet dwu- i trzymiesiczne niemowlta wyranie duej przyglday si twarzom adniejszym. Jedn z istotnych zalet tego badania byo to, e naukowcy uyli do niego rozmaitych twarzy wygldajcych korzystnie i mniej korzystnie. W pniejszych badaniach (Langlois i in., 1991) Langlois jeszcze bardziej urozmaicia ten zestaw, korzystajc z wizerunkw kobiet i mczy?n, Afroamerykanek i dzieci. I ponownie zauwaya, e w przypadku wszystkich typw par twarzy dzieci duej przyglday si twarzom ocenionym przez dorosych jako atrakcyjne. Chcc ponownie zbada to zjawisko, Langlois, Rogg- man i Rieser-Danner (1990) obserwowali dzieci w kontakcie z dorosymi w atrakcyjnych bd nieatrakcyjnych maskach na twarzach. Odkryli, e pozytywniej si odnosiy, nie wycofyway si, a raczej ywiej si angaoway w zabaw z obcym w miej dla oka masce. Podobnie chtniej bawiy si adnymi ni brzydszymi lalkami.
Nie sposb wyobrazi sobie, wynikiem jakiego rodzaju uczenia si byoby u dwumiesicznego dziecka takie upodobanie. Ale powysze rezultaty zwikszaj prawdopodobiestwo tego, e posiadamy wrodzony szablon poprawnych" lub najbardziej podanych" ksztatw i cech naszego gatunku i najzwyczajniej wolimy mie do czynienia z tymi, ktrzy do niego najlepiej pasuj. Rzeczywicie, na potwierdzenie tego Langlois odkrya, e twarze, ktre si dzieciom (i dorosym) podobay i ktrym wolay si przyglda, odzwierciedlaj matematyczn przecitn ludzkich twarzy (Langlois, Roggman, 1990; Langlois, Roggman, Mussel- man, 1994). Te preferencje gboko wpywaj na kontakty pomidzy rodzicami a ich dziemi. Na przykad Langlois (1995) odkrya, e matki uznane za atrakcyjne z wygldu wykazuj wicej uczucia i s bardziej skore do zabawy ze swoimi noworodkami ni matki uznane za mniej atrakcyjne. W sumie wyniki, jakie otrzymaa Langlois, poruszaj mnstwo fascynujcych i praktycznych kwestii.
Rozrnianie reakcji emocjonalnych
W tym samym okresie od drugiego do trzeciego miesica ycia dzieci zaczynaj rnie reagowa na rozmaite stany emocjonalne i grymasy twarzy. Na przykad, Haviland i Lelwica (1987) odkryli, e gdy zachowanie matki wyraao rado, dziesiciotygodniowe dziecko rwnie wygldao na szczliwe i wpatrywao si w matk; gdy matka bya smutna, niemowlta intensywniej poruszay ustami i rozglday si wok; gdy zachowanie matki wyraao zo, niektre nie mowlta pakay gono, a inne wpatryway si w jeden punkt. Nie wyglda na to, eby te reakcje byy jedynie imitacjami, byy one raczej odpowiedzi na specyficzne odczucia rodzicw. W wieku piciu lub szeciu miesicy dzieci reaguj w rny sposb na emocje wyraane przez twarze obcych ludzi (Balaban, 1995), a take na gosy mwice rnym tonem, podyktowanym rnymi stanami emocjonalnymi. Potrafi one rozrni gos radosny od smutnego, miny przestraszone od zadowolonych i zdziwionych (Nelson, 1987; Walker-Andrews, Lennon, 1991). Okoo dziesitego lub dwunastego miesica ycia dzieci mog korzysta z tych emocjonalnych wskazwek, prbujc dowiedzie si, co robi w nowej sytuacji, takiej na przykad jak odwiedziny obcej osoby, wizyta w gabinecie lekarza lub otrzymanie nowej zabawki. Dziecko w tych przypadkach najpierw spojrzy na mam i tat, by sprawdzi, jaki jest ich stan emocjonalny. Jeli mama wyglda na zadowolon lub szczliw dziecko ze spokojem zainteresuje si zabawk lub zaakceptuje gocia bez adnego lku. Jeli mama jest zatroskana lub przestraszona, dziecko odwoa si do tych wskazwek i zareaguje na now sytuacj z jednakowym lkiem i zmartwieniem. Badacze opisuj takie zachowanie jako proces odniesienia spoecznego (Walden, 1991). Reakcja na ukady graficzne i dwikowe Dla mnie najbardziej zdumiewajcym odkryciem, jakie pojawio si w wyniku wielkiej liczby nowo prowadzonych bada nad postrzeganiem, byo to, e ju trzyi czteromiesiczne dzieci zauwaaj zalenoci pomidzy przedmiotami lub ich cechami. Na przykad, przypumy, e jednoczenie pokaesz dzieciom zestaw rysunkw, z ktrych kady przedstawia ma figur powyej wikszej tego samego ksztatu podobnie jak w grnym rzdzie na rycinie 5.2. Po obejrzeniu serii takich obrazkw dziecko przyzwyczai si do nich. To znaczy bdzie przypatrywao si im coraz krcej, a w kocu zwyczajnie rzuci okiem na obrazek i za chwil
dziecko wodzi wzrokiem wok niego. Strategie te (ktre Haith [1980] nazywa zasadami dziecicego patrzenia") zmieniaj si okoo drugiego miesica ycia, by moe dlatego, e kora mzgowa jest wtedy lepiej rozwinita, a by moe dlatego, e niemowl zdobyo ju pewne dowiadczenie, a moe i jedno, i drugie. Bez wzgldu na to, jaka jest rzeczywista przyczyna, uwaga dziecka skupia si na czym innym. Niewane ju to, gdzie przedmiot si znajduje, ale to, czym on jest. Innymi sowy, niemowl porzuca strategi przygldania si, ktrej rol byo znajdowanie rzeczy, na rzecz strategii, ktrej zadaniem jest ich identyfikowanie.
140
spojrzy gdzie indziej. Hm, jeszcze jeden taki sam". Gdy ju nastpi przyzwyczajenie, mona do tej serii obrazkw doczy jeden rysunek testowy, ktry przedstawia bdzie odwrotny wzr (w tym przypadku wiksza figura nad mniejsz), jak ten przedstawiony u dou ryciny 5.2. Tym, co mona wwczas zauway, bdzie to, e trzy- i czteromiesiczne niemowlta wyka odnowione zainteresowanie innym ukadem dowd, e obiektem ich pierwotnego przyzwyczajenia nie by specyficzny bodziec, lecz sam wzr (Caron, Caron, 1981). Przy uyciu bodcw suchowych odkryjemy t sam wiadomo ukadw nawet u jeszcze modszych dzieci. Najbardziej spektakularny jest przykad bada, ktrych autorem jest DeCasper (DeCasper, Spence, 1986). Poprosi on ciarne kobiety, by przez ostatnie sze tygodni ciy czytyway codziennie na gos" bajki
ZASTANW SI
W jaki sposb rodzice mogliby wykorzysta znajomo procesu odniesienia spoecznego?
141
dwch sytuacji jest zwykle zwana k o o r d y n a c j i n t e r m o d a l n , natomiast druga nosi nazw

transferu intermodalnego.
Bodce przyzwyczajenia
Ryc. 5.2. W badaniu Caronw najpierw przyzwyczajono dzieci do serii obrazkw, z ktrych kady przedstawia taki sam ukad jak w
grnym rzdzie. Pniej poddawano je prbie, pokazujc wicej podobnych ukadw lub ukad odwrcony, jak ten poniej. Trzy- i czteromiesiczne dzieci wykazyway ponowne zainteresowanie bodcem testowym, co wskazuje na to, e zauwayy ten ukad i widziay, e rni si od pozostaych.
Bodziec testowy
takie jak Kot w butach. Po narodzinach bada kade niemowl, korzystajc z procedury opartej na warunkowaniu instrumentalnym. Okazao si, e dzieci nauczyy si ssa smoczek w okrelony sposb, by tylko mc sucha znanej im opowieci, ale nie zwikszay intensywnoci ssania w celu wysuchania nieznanej historyjki. Wyglda wic na to, e znana opowie miaa dziaanie wzmacniajce, a nieznana nie, czyli dzieci wolay brzmienie historyjki, ktrej suchay jeszcze w onie matki. W jednym z nowszych bada (DeCasper i in., 1994), przeprowadzonych we Francji, nakoniono ciarne kobiety, by codziennie midzy 33 a 37 tygodniem ciy recytoway krtki wierszyk dla dzieci. W 38 tygodniu odtwarza z tamy ten sam wierszyk, ktry czytywaa matka, bd te inny, i mierzy wwczas ttno podu. Odkry, e czstotliwo bicia serca spadaa podczas emisji nagrania znanego wierszyka, lecz nie wtedy, gdy odtwarzano wierszyk nieznany. Wic ju w ostatnich tygodniach ciy pd zwraca uwag i rozrnia skomplikowane ukady dwikw. Jak dla mnie jest to niebywae. Transfer intermodalny Gdy pomylimy o tym, w jaki sposb rejestrujemy i uywamy informacji percepcyjnych, szybko zdamy sobie spraw z tego, e w okrelonym momencie rzadko korzystamy z informacji odbieranych przez jeden tylko zmys. Zwykle mamy do czynienia ze zoon kombinacj dwiku, obrazu, dotyku i zapachu. Psychologw od dawna interesowao to, od jakiego momentu dziecko potrafi czy te informacje. Na przykad, od ktrego momentu potrafi ono scali informacje z kilku zmysw, tak by si rozezna, z ktrych poruszajcych si ust dobiega dwik? A nawet, w przypadku bardziej zoonych kombinacji, od kiedy niemowl potrafi przyswoi sobie co za pomoc jednego zmysu i przenie to na inny? Na przykad, w jakim wieku dziecko umie jedynie po dotyku rozpozna zabawk, ktr wczeniej widziao, ale nigdy nie trzymao w rczkach? Pierwsza z tych
Piaget uwaa, e obie te umiejtnoci nie wystpuj u dzieci wczeniej ni pod koniec pierwszego roku ycia, czyli do czasu, a nagromadz one wystarczajc ilo dowiadcze z okrelonymi przedmiotami i wiedz o tym, jak one jednoczenie wygldaj, brzmi i jakie s w dotyku. Inni teoretycy, zaliczajc do nich Jamesa i Eleanor Gibsonw, twierdzili, e pewna integracja midzyzmysowa, a nawet transfer s integralnymi umiejtnociami dziecka i s obecne od urodzenia. Niemowl dokada do tych zdolnoci okrelone dowiadczenia wyniesione z obcowania z przedmiotami. Badaczom odpowiada pogld Gibsonw: wyniki bada empirycznych wykazuj, e transfer jest moliwy ju w wieku miesica, a u dzieci pobocznych jest cakiem powszechnie spotykany (Rose, Ruff, 1987). Na przykad, jeli do smoczka dodamy grudkowat nakadk i pozwolimy dziecku j ssa, to poprzez pokazywanie mu zdj nakadek gadkich i grudkowatych moemy sprawdzi dziaanie transferu intermodalnego. Jeli dziecko duej bdzie patrzyo na obraz elementu chropowatego, bdzie to dowodem na istnienie transferu. Kaye i Bower, w ostatnich tego typu badaniach (1994), wykazali jego dziaanie u noworodkw w dwunastej godzinie ycia. Jednoczenie dostarczyli w ten sposb mocnego argumentu popierajcego znaczenie natury" w znanej nam, antycznej dyskusji. U dzieci starszych z atwoci mona zademonstrowa koordynacj intermodaln i transfer, i to nie tylko pomidzy dotykiem i wzrokiem, ale rwnie pomidzy innymi zmysami, takimi jak such i wzrok. Na przykad, w jednym z bada Jeffery Pickens (1994) pokaza piciomiesicznym niemowltom rwnoczenie dwa filmy przedstawiajce jadce torami pocigi. Nastpnie z gonikw odegra nagrania odgosw wydawanych przez rnego rodzaju lokomotywy. W jednym z nich dwik stawa si stopniowo coraz goniejszy (jak gdyby lokomotywa si zbliaa), a w drugim odgosy te stopniowo zanikay (jak gdyby pocig si oddala). W tym eksperymencie dzieci duej przyglday si sfilmowanemu pocigowi, ktrego ruch odpowiada syszanym odgosom. To znaczy, e rozumiej zwizek pomidzy dwikiem a ruchem, czyli posiadaj wiedz, ktra nie tylko demonstruje integracj midzyzmysow, ale wskazuje rwnie na to, e prezentuj one zaskakujco zoone zdolnoci rozumienia zjawisk towarzyszcych ruchowi. Rwnie niezwyke byy wyniki bada, w ktrych naukowcy pokazywali siedmiomiesicznym dzieciom jednoczenie dwa obrazy twarzy wyraajce szczcie lub zo. W tym samym czasie odtwarzano nagrania sw wypowiadanych tonem odpowiednim dla danych stanw nastroju. Badane niemowlta duej przyglday si minom pasujcym do emocji wyraonych dwikiem odkrycie to znw wskazao na zadziwiajc zoono koordynacji intermodalnej w sidmym i smym miesicu ycia (Soken, Pick, 1992). Nie chc, ebycie myleli, e transfer lub koordynacja s u niemowlt procesami cakowicie automatycznymi. Bo nie s. U dzieci cztero- i piciomiesicznych czsto nie wystpuj wcale bd s zauwaalne jedynie w okrelonych sytuacjach (Lewkowicz, 1994). Ale wiadomo przynajmniej, e niemowlta posiadaj zdolno czenia rwnoczesnych informacji odbieranych przez wiele zmysw.

W sumie wyglda na to, e Piaget myli si nie tylko co do konkretnego wieku, w jakim wiele z tych percepcyjnych i poznawczych cech si rozwija, ale prawdopodobnie rwnie co do tego, e one w ogle wymagaj rozwoju". Wszystko wskazuje rwnie na to, e ogromna wikszo zdolnoci rozumienia wydarze zachodzcych w wiecie jest obecna w umyle ju w momencie porodu a poparcie tych wnioskw znajdziemy rwnie w najnowszych badaniach nad pojciem przedmiotu. Rozwj pojcia przedmiotu Jedn z najciekawszych obserwacji Piageta byo stwierdzenie, e dzieci raczej nie pojmujpodstawowych waciwoci przedmiotw, ktre doroli przyjmuj za pewnik. Wiecie tak samo dobrze jak ja, e przedmioty istniej nie tylko wtedy, gdy z nich korzystamy, ale rwnie poza naszymi dziaaniami, jakie na nich wykonujemy. Mj komputer istnieje niezalenie od tego, czy na niego patrz, czy te nie, i wiem, e stoi tu, w moim gabinecie, nawet gdy ja jestem gdzie indziej tego typu rozumowanie Piaget nazywa staoci przedmiotu. Uwaa on, e dzieci pocztkowo jej nie maj i nabywaj jej stopniowo dopiero w okresie sensomotorycznym. Z jego obserwacji, czsto powtarzanych przez pniejszych badaczy, wynika, e pierwsze oznaki rozwoju staoci przedmiotu pojawiaj si okoo drugiego miesica ycia (w fazie 2). Zamy, e dziecku w tym wieku pokaesz pewn zabawk, potem przesonisz j tak, by nie mogo jej widzie, i usuniesz j z tamtego miejsca. Kiedy zdejmiesz zason, na twarzy dziecka ujrzysz oznaki zdziwienia, jak gdyby wiedziao, e co nadal powinno si tam znajdowa. Widocznie dziecko posiada ju czciowy schemat lub oczekiwania co do staoci pewnego przedmiotu. Ale u dzieci w tym wieku nie da si zaobserwowa dziaa w celu poszukiwania zabawki upuszczonej znad barierki eczka lub ktra znikna pod kocykiem czy za inn zason. W fazie 3 (w wieku od okoo szeciu do omiu miesicy) dzieci bd jednak wyglda sponad barierki w poszukiwaniu upuszczonej zabawki lub rozsypanego jedzenia. (Waciwie mog doprowadza rodzicw do biaej gorczki", siedzc przy stole na wysokim krzeseku i grajc jedzeniem w pcheki"). Dzieci w tym wieku bd rwnie poszukiwa czciowo ukrytych przedmiotw. Jeli ulubion zabawk dziecka przykryjesz materiaem tak, by jej cz bya spod niego widoczna, to maluch do niej dotrze i bdzie to dowodem na to, e w pewnym sensie rozpoznaje" znajdujcy si tam cay przedmiot, nawet kiedy widoczna jest tylko jego cz. Natomiast jeeli cakowicie przykryjemy lub zasonimy zabawk, niemowl zaprzestanie poszukiwa i nie znajdzie jej, nawet jeli widziao, jak j chowalimy sytuacj t wyranie przedstawiaj zdjcia na rycinie 5.3. Nastpn zmian widzimy pomidzy smym a dwunastym miesicem ycia, w fazie 4. Dzieci w tym wieku bd sigay i poszukiway zabawek cakowicie ukrytych pod materiaem lub za zason. A wic okoo pierwszego roku ycia dzieci rozumiej ju podstawow ide, e przedmiot nadal istnieje, nawet gdy go nie wida. Tym nastpujcym po sobie zmianom rozwojowym trudno zaprzeczy, s tak interesujce i tak zaskakujce dla wielu naukowcw, e stay si powodem przeprowadzenia ogromnej liczby eksperymentw. Do niedawna wikszo z nich mylaa, e kolejno opisanych przez Piageta zmian rozwojowych w procesie tworzenia pojcia przedmiotu bya poprawna. Rzeczywicie, jeli skorzystamy z tych samych co on procedur badawczych, dojdziemy, w gruncie rzeczy, do jednakowych wynikw u wszystkich dzieci na caym wiecie. Nowsze badania wskazuj jednak, na to, e bardzo mae dzieci dysponuj o wiele gbszym, ni zakada Piaget, rozumieniem cech przedmiotu, cznie z jego staoci. Na przykad, wyniki bada Rene Baillargeon (1987, 1994; Bail- largeon, DeVos, 1991; Baillargeon, Spelke, Wasserman, 1985) wskazuj na to, e ju trzyip- i czteromiesiczne niemowlta wykazuj oznaki staoci przedmiotu, jeli do jej badania wykorzystamy reakcje wzrokowe, a nie siganie po przedmiot. Podobnie w wielu eksperymentach Elizabeth Spelke (1991) pokazaa, e reakcje maych dzieci na przedmiot nie byy tak chwilowe i efemeryczne, jak zakada Piaget. Zwaszcza dzieci dwu- i trzymiesiczne s w duej mierze wiadome tego, w jaki sposb mog porusza si dane przedmioty nawet kiedy s poza polem ich widzenia. Oczekuj od przedmiotw
143
tego, by poruszay si zgodnie z ich pocztkowym torem, i wyraaj zdziwienie, jeli pojawiaj si gdzie indziej. Maj rwnie do pewnego stopnia wiadomo, e ciaa stae nie mog przechodzi przez inne ciaa stae.

W jednym z eksperymentw z tej serii Spelke wykorzystaa procedur przedstawion schematycznie na rycinie 5.4. Dwumiesicznym dzieciom wielokrotnie pokazywano sytuacj zaprezentowan w czci schematu nazwanej zaznajamianie": pika startujca z lewej strony toczya si w prawo" i znikaa za zason. Nastpnie odsuwano zason i dziecko mogo zobaczy, e pika zatrzymaa si na
Ryc. 5.3. Dziecko w fazie 3 rozwoju staoci przedmiotu. Przestaje siga po zabawk po tym, jak zostaje ona zasonita, i nie wyglda na to, by wiedziao, e zabawka nadal si tam znajduje. (Nawiasem mwic, tego rodzaju wieszane na stole foteliki, jak przedstawiony na fotografiach, s dzisiaj przez wielu pediatrw uwaane za niebezpieczne i ju wycofuje si je z uycia).
....fl
Zaznajamianie Test spjny Test niespjny
Ryc. 5.4. Rysunek przedstawia, w sposb schematyczny, trzy wykorzystane przez Spelke sytuacje.
Zauwaya ona, e dziecko przestawao patrze na pik i zason po kilku prbach zaznajomienia, ale wykazao ponowne zainteresowanie sytuacj w tecie niespjnoci co oznacza, e potraktowao j jako poniekd inn lub zaskakujc. (rdo: Spelke, 1991, ryc. 5.3).
Kultury i konteksty
Naladowanie
B.
145
Pojmowanie staoci przedmiotu przez dzieci zambijskie
Piaget uwaa, e pojawienie si u dzieci rozumienia staoci przedmiotu nastpuje w jednakowy dla wszystkich ludzi sposb. Czy jest to prawd, dowie mona, rzecz jasna, poprzez obserwacje lub badania przeprowadzone na dzieciach ze spoecznoci innych ni zachodnie, a w szczeglnoci na tych, ktrych wczesne dowiadczenia rni si od obserwowanych w Stanach Zjednoczonych i Europie. Podune badania przeprowadzone przez Susan Goldberg (1972) na 38 zambijskich niemowltach umoliwi nam takie przekrojowo-kulturowe spojrzenie. Jej dwa lata spdzone na obserwacjach w Zambii udowodniy, e typowe dowiadczenia zamieszkujcych tam dzieci pod wieloma wzgldami rniy si od tych, z jakimi mamy do czynienia na Zachodzie. Ju wkrtce po narodzeniu noworodki noszone s w nosidekach na plecach matki. Rzadko zostawiane s na pododze lub ukadane w innej pozycji, ktra umoliwiaaby im wykonywanie niezalenych ruchw, zanim nie naucz si samodzielnie siedzie, tj. okoo szstego miesica. Pniej zwykle umieszcza si je na dywaniku na podwrzu zagrody. Z tego dogodnego punktu obserwacyjnego mog ledzi wszystkie domowe czynnoci u siebie i w ssiedztwie, lecz same maj mao przedmiotw do zabawy. Goldberg donosi, e matki w Zambii nie uwaaj dawania dziecku zabawek za swj obowizek, nie poczuwaj si rwnie w aden sposb do organizowania im zabawy. I rzeczywicie, sama rzadko widziaa, by dzieci bawiy si jakimi przedmiotami, nawet tymi dostpnymi na podwrku. Jednak pomimo tego ograniczonego dowiadczenia z przedmiotami testy na stao przedmiotu wykazay, e dzieci zambijskie wypaday lepiej od przecitnych dzieci amerykaskich, gdy poddano je badaniu w szstym miesicu ycia. W wieku dziewiciu i dwunastu miesicy byy w stosunku do maych Amerykanw nieco opnione, jednak Goldberg uwaa, e ta rnica nie wynikaa z jakichkolwiek problemw poznawczych, lecz z faktu, e w tym wieku dzieci zambijskie byy bardziej bierne i mniej chtne do zabawy przedmiotami, co sprawio badajcym rozmaite trudnoci w przeprowadzeniu testw. Jednym z moliwych objanie tego zjawiska jest, jak to zaobserwowaa Goldberg, fakt, e bardzo wysoce cenion cech dzieci jest po suszestwo. Dzieci od najwczeniejszych chwil ycia uczone s przestrzegania najrozmaitszych zakazw. Gdy dziecko bawi si przedmiotem, ktrego nie wolno mu dotyka, przedmiot ten jest mu
odbierany. By moe wtedy uczy si, e gdy przedmiot jest zabierany, oznacza to nie baw si tym", i porzuca dalsze prby ponownego signicia po zabawk podczas testw na stao przedmiotu. Nie oznacza to przecie, e nie rozumie ono pniejszych stadiw staoci przedmiotu; jednoczenie moe to rwnie znaczy, e dla tych dzieci naleaoby zmodyfikowa nasze tradycyjne sposoby mierzenia stopnia tego rozumienia. Obserwacje Goldberg ilustruj zatem zarwno sil niektrych podstawowych wzorcw rozwojowych, jak i wpyw kultury na to, w jaki sposb owe wzorce wygldaj w poszczeglnych kulturach. Wyglda na to, e u dzieci zambijskich, mimo e maj niewiele okazji manipulowania przedmiotami, dochodzi do rozwoju tego pojcia. Natomiast ich kontakt z przedmiotami jest znieksztacony przez nauczanie i dowiadczenie.
ciance po prawej. Gdy dziecko znudzio si ju t sytuacj (przyzwyczaio si), byo badane na dwa sposoby, spjny" i niespjny". W wersji spjnej, za zason dooono drug ciank i wszystko odbywao si tak samo jak poprzednio, z tym tylko wyjtkiem, e po usuniciu zasony mona byo zauway pik zatrzyman przez ciank blisz. W wersji niespjnej pika bya potajemnie umieszczona z drugiej strony nowej cianki. Kiedy odsunito zason, pika bya widoczna w nowym i zasadniczo niemoliwym miejscu. Dzieci podczas tych bada byy cakiem niewzruszone sytuacj spjn ale wykazyway wyranie odnowione zainteresowanie pooeniem niespjnym. Odkrycia tego typu znw otworzyy dyskusje nad proponowanym przez Piageta opisem rozwoju staoci przedmiotu. Mwic oglniej, podsyciy na nowo deba
ZASTANW SI
Fakt, e dwumiesiczne dziecko dostatecznie rozumie wiat fizyczny, by w takim eksperymencie w jaki sposb widzie", e jest to sytuacja niebywaa, kiedy pika znajduje si po drugiej stronie rodkowej cianki, stanowi dla mnie zaskoczenie. Czy ty jeste tak samo zdumiony wynikami tego eksperymentu?
Naladowanie
147
t nad rol natury i wychowania (np. Diamond, 1991; Fischer, Bidell, 1991; Karmi - loff-Smith, 1991). Znowu pojawio si pytanie, jak wiele zostao zaprogramowane w umyle dopiero co narodzonego dziecka. Oczywicie, Piaget nigdy nie twierdzi, e nic nie zostao wbudowane. Zakada, e dziecko przychodzi na wiat wyposaone w zestaw schematw sensomotorycznych. Lecz fundamentalny postulat jego teorii dotyczy tego, e dziecko samo buduje wasne rozumienie wiata na podstawie dowiadcze. Jego adwersarzami w tym sporze s ci, ktrzy postrzegaj dziecko jako obdarzone nie tylko odpowiedni wiedz o wiecie, ale rwnie wbudowanymi ogranicznikami przetwarzania informacji. Osobisty wniosek Spelke jest nastpujcy: rozwj rozumienia obiektu jest procesem opracowania, a nie odkrywania. Noworodek lub niemowl moe posiada znaczn wiadomo przedmiotu jako rzeczy odrbnej, ktra podlega okrelonym reguom. Wiadomo, e wszystkie badania nad postrzeganiem ukadw graficznych i dwikowych wykazuj, e dzieci wiksz uwag darz zwizki pomidzy rnymi elementami, ni mona by zakada, kierujc si modelem Piageta. Istotnie, ba dania nad preferencjami dzieci co do atrakcyjnych twarzy, ktre omwiam w ramce na stronie 138, sugeruj e mog istnie zaprogramowane preferencje wobec szczeglnych wzorcw. Ale mimo to nawet Spelke nie polemizuje z faktem, e dzieci przychodz na wiat wyposaone w cakowicie uksztatowan wiedz o przedmiotach lub rozwinit zdolno do eksperymentowania ze wiatem. Pozostaje okreli, jak bardzo trzeba bdzie zmodyfikowa pogldy Piageta pod wpywem bada takich jak to. Jednak jest pewne, e znw musimy odpowiedzie na ogromn liczb nowych pyta. Naladowanie Na koniec pragn powiedzie kilka sw o nastpnym rodzaju bada nad dziecicy mi procesami poznawczymi biorcymi pocztek z teorii Piageta, mianowicie o badaniu zjawiska naladowania. Gdy przyjrzymy si ponownie tabeli 5.1, zauwaymy, e zdaniem Piageta dzieci ju w pierwszych miesicach ycia potrafi naladowa dziaania, ktre postrzegaj jako wykonalne, na przykad gesty rk. Ale, jak twierdzi, nie potrafi naladowa grymasw twarzy innych ludzi a do fazy 4 (od smego do dwunastego miesica). Wyglda na to, e ten drugi rodzaj wymaga pewnego rodzaju transferu intermodalnego, czenia wskazwek wizualnych z twarzy innego czowieka z kinestetycznymi wskazwkami ruchw wasnej twarzy. Piaget twierdzi rwnie, e naladowanie jakiejkolwiek czynnoci, ktra nie naleaa do repertuaru umiejtnoci posiadanych w momencie urodzenia, nie pojawi si wczeniej ni z ukoczeniem pierwszego roku ycia, a imitacja o d r o c z o n a , kiedy dziecko widzi jak czynno i naladuje j w pniejszym okresie, jest moliwa dopiero w fazie 6, gdy wymaga wykorzystania pewnego rodzaju wewntrznej reprezentacji.
Z grubsza rzecz biorc, proponowana przez Piageta sekwencja rozwojowa zdaje si potwierdza. Naladowanie ruchw rki i innych dziaa na przedmiotach stopniowo si poprawia w okresie niemowlcym, poczwszy od pierwszego do drugiego miesica ycia; naladowanie czynnoci dwuczciowych rozwija si duo pniej, prawdopodobnie od pitnastego do osiemnastego miesica (Poulnadal pozostawiaj one otwarte pytanie, czy dziecko konstruuje swoje rozumienie wiata poprzez dowiadczenia, czy zarwno rozumienie, jak i dowiadczenie s ograniczane poprzez silne wrodzone skonnoci problemy te pojawiaj si rwnie, gdy przygldamy si wczesnym stadiom rozwoju umiejtnoci jzykowych w pierwszych miesicach ycia. Prekursorzy jzyka Wikszo z nas mwi o ,jzyku" dopiero wtedy, gdy dziecko uyje pierwszego sowa. Przypada to zwykle (ku wielkiej radoci rodzicw) na okoo dwunasty miesic ycia. Ale zanim to nastpi, dziecko musi dokona wielkich osigni rozwojowych.
Ryc. 5.5. T mam poproszono, by prezentowaa swemu dziecku przesadn min wyraajc zaskoczenie" dziecko naladowao j, udowadniajc, e w pierwszych dniach ycia wystpuje u dzieci umiejtno imitacji. (rdo: T.M. Field, Social perception and responsivity in early infancy. W: T.M. Field, A. Huston, H.C. Quay, L. Troll i G.E. Finley (red.), Review of human development, Copyright 1982 by John Wiley and Sons, New York, s. 26).
Postrzeganie dwikw mowy Rozpocznijmy od podstawowych umiejtnoci percepcyjnych. Dziecko nie moe nauczy si jzyka, zanim nie rozpocznie rozrnia pojedynczych dwikw. Kiedy zatem do tego dochodzi? Gdybycie nie czytali tego rozdziau od pocztku, od powied na to pytanie mogaby was zadziwi. Ale znacie ju t piewk. Odpowied brzmi: Bardzo wczenie". Ju w pierwszym miesicu ycia dzieci rozrniaj dwiki mowy takie jak pa i ba (Trehub, Rabinovitch, 1972). Prawdopodobnie do szstego miesica potrafi rozrni wyrazy" dwusylabowe, takie jak bada, baga, i potrafi nawet zareagowa na sylab ukryt w cigu innych sylab (jak tibati lub kofeako) (Fernald, Kuhl, 1987; Goodsitt i in., 1984; Morse, Cowan, 1982). A co ciekawsze, nawet waciwoci gosu nie s tu istotne. Do drugiego lub trzeciego miesica ycia dzieci jednakowo reaguj na pojedyncze dwiki bez wzgldu na to, czy produkowane s przez mczyzn czy przez kobiet, przez dziecko lub dorosego (Marean, Werner, Kuhl, 1992). Jeszcze bardziej zaskakujce jest odkrycie, e dzieci waciwie lepiej rozrniaj niektre dwiki ni doroli. Kady z jzykw uywa tylko podzestawu wszystkich moliwych dwikw mowy. Na przykad, japoski nie uywa takich dwikw /Jakie uywane s w jzyku angielskim; w hiszpaskim dokonuje si innego rozrnienia pomidzy dwikami d a t, ni jest spotykane w angielskim. Okazuje si, e do szstego miesica ycia dzieci potrafi precyzyjnie rozrni wszystkie kontrasty, jakie wystpuj we wszystkich jzykach, rwnie te, ktrych nie sysz na co dzie. Okoo szstego miesica zatracaj zdolno rozrniania par samogosek, ktre nie wystpuj w syszanym przez nie jzyku; okoo roku zdolno rozrniania par niesyszanych spgosek zaczyna wygasa (Polka, Werker, 1994). Najlepsze dowody na potwierdzenie tych wnioskw znajdziemy w pracy Janet Werker i jej kolegw (Werker, Desjardins, 1995; Werker, Tees, 1984). Przebadali
son, Nunes, Warren, 1989). Jednak mimo potwierdzenia teorii Piageta zwrci musz uwag na dwa wyjtki: Dzieci imituj grymasy twarzy w pierwszych tygodniach ycia, a naladowanie odroczone pojawia si wczeniej, ni zakada to Piaget. Kilku badaczy odkryo, e noworodki potrafi naladowa pewne gesty twarzy, zwaszcza wysuwanie jzyka (Anisfeld, 1991). Uda si to tylko wtedy, gdy oso- bamodel bdzie siedziaa naprzeciwko noworodka z wycignitym jzykiem i bdzie si w niego wpatrywaa przez duszy czas, przypuszczalnie okoo minuty. Ale najwaniejsze jest to, e dziecko w ogle bdzie naladowa. Jest to cakowicie spjne z wynikami obserwacji wskazujcymi na to, e cakiem mae dzieci zdolne s do dotykowo-wizualnego transferu intermodalnego. Badania nad naladowaniem odroczonym nie s tak bardzo sprzeczne z opisem Piageta, ale przynajmniej jedno z nich (Meltzoff, 1988) dowodzi, e ju dziewiciomiesiczne niemowl potrafi opni naladowanie a o 24 godziny. Okoo czternastego miesica dzieci potrafi przypomnie sobie i pniej odtworzy czyj czynno nawet po dwch dniach (Hanna, Meltzoff, 1993). Odkrycia te s niezwykle wane z wielu wzgldw. Po pierwsze, wykazuj, e dzieci w tym wieku potrafi i ucz si okrelonych zachowa poprzez modelowanie, nawet jeeli nie maj okazji do naladowania ich od razu. Na dodatek wyniki te, jak i inne opisywane przeze mnie w tym rozdziale sugeruj, e dzieci s bardziej sprawne, ni przypuszcza Piaget, i e by moe w wikszym stopniu, ni on zakada, wyposaone s w okrelone zdolnoci ju w momencie narodzin. Ale
Naladowanie
149
oni szecio- i dziesiciomiesiczne dzieci pod ktem rozrniania par samogoskowych, ktre zawieray par znaczc w jzyku angielskim {ba a da); par wystpujc w jzyku Indian pnocnoamerykaskich salish (ki i qi) i jedn z jzyka hindi (ta i ta). Pozostae dzieci badano na angielskich i niemieckich kontrastujcych ze sob samogoskach. Rycina 5.6 przedstawia wyniki tych bada dla dzieci wzrastajcych w rodzinach angielskojzycznych i nieangielskojzycz- nych. Jak nietrudno zauway, dzieci w wieku szeciu miesicy nadal potrafiy z atwoci odrni obce spgoski, ale ju zatracay zdolno odrniania samogosek. Dzieci dziesicio- i dwunastomiesiczne nie potrafiy usysze wszystkich typw rnic. Podobnie dwunastomiesiczne dzieci hinduskie z atwoci odrniay kontrasty w jzyku hindi, ale nie rnice w angielskim. Kada grupa
Ryc. 5.6. Te dane pochodz z bada Werker i dotycz dzieci

wychowywanych w rodzinach angielskojzycznych, ale podobne wyniki otrzymaa dla dzieci wychowywanych w jzykach hindi i salish. W kadym przypadku szeciomiesiczne dziecko potrafi wysysze" rnic pomidzy spgoskami nie wystpujcymi w jzyku ich rodziny, ale do dwunastego miesica zdolno ta w wikszoci zanika. (rdo: Werker, Desjardins, 1995, z ryc. 2, s. 80).
100
Kady z rodzicw powie ci, e gaworzenie to balsam" dla uszu. A jest to rwnoczenie wany element przygotowania do uywania jzyka mwionego. Z jednej strony wiemy, e dziecice gaworzenie nabiera stopniowo tego czego, co jzykoznawcy nazywaj i n t o n a c j jzyka, ktry sysz proces okrelany przez Elizabeth Bates jako uczenie si melodii przed poznaniem sw" (Bates, 0'Con- nell, Shore, 1987). Chocia wyglda na to, e
Dzieci w wieku od 10 do 12 miesicy I Pary samogosek
dzieci poprzez gaworzenie rozwijaj przynajmniej dwa typy takich melodii": kiedy gaworz z intonacj wzrastajc na kocu cigu dwikw, oznacza to ch zwrcenia uwagi i wymaga reakcji; intonacja opadajca nie ma takiego znaczenia. Drug istotn spraw jest to, e kiedy dzieci w ogle zaczynaj gaworzy, zwykle produkuj przy tym wszystkie rodzaje dwikw, cznie z tymi, ktre nie wystpuj w jzyku, jaki sysz. Ale okoo dziewitego lub dziesitego miesica zaczynaj ogranicza repertuar dwikw do zestawu, do jakiego maj dostp, porzucajc dwiki niesyszane (Oller, 1981) tego typu schemat jest cakiem spjny z wynikami bada uzyskanych przez Werker i przedstawionych na wykresie 5.6. Co prawda nie okrelajone, czy gaworzenie jest konieczne do rozwoju jzyka, ale na ich podstawie wyranie wida, e jest ono ogniwem acucha procesu rozwojowego zapocztkowanego z chwil narodzin.
ZASTANW SI
Jak sdzisz, dlaczego dzieci gaworz? Czy mylisz, e jest to zamiennik dla rytmicznego kopania nk, a moe potrafisz poda jaki inny cel, ktremu mogoby to suy?
Dzieci w wieku od 6 do 8 miesicy I | Pary spgosek
dzieci wic traci zdolno rozrniania tylko tych par, ktre nie pojawiaj si w
Spgoski pojawiaj si dopiero okoo szstego
Doniesienia z bada . . .....

jzyku suchanym na co dzie. Wedug mnie tego typu odkrycia s spjne z tym, co wiemy obecnie o procesie gwatownego, najwyraniej zaprogramowanego rozrostu synaps we wczesnych miesicach ycia i pniejszym ich przycinaniu. Wiele z tych powstaych pocztkowo pocze pozwala na rozrnianie dwikw tak dugo, jak trwa do nich dostp. Jednak tylko te z nich, ktre s wykorzystywane w suchaniu jzyka, pod ktrego wpywem dziecko si znajduje, zostaj wzmocnione i zachowane. Pierwsze dwiki i gesty Zdolno rozrniania dwikw nie wie si bezporednio ze zdolnociami ich produkowania. Od momentu urodzenia do okoo pierwszego miesica najczstszym odgosem dziecka jest pacz, chocia daje si jeszcze sysze innego rodzaju grymaszenie, gaworzenie i oznaki zadowolenia. Ten repertuar dwikw poszerza si w pierwszym lub drugim miesicu, kiedy do naszych uszu zaczyna dochodzi miech, guenie samogoskowe w rodzaju uuuuuu. Zwykle s one oznak przyjemnoci odczuwanej przez dziecko i mog charakteryzowa si duym zrnicowaniem w tonie, wznoszeniem si i opadaniem jego wysokoci.
Wczesny jzyk" gestw u dzieci guchych rodzicw
'
lub sidmego miesica, czsto cz si z samogoskami, tworzc w ten sposb swego rodzaju sylaby. Zdaje si, e w tym wieku dzieci si nimi bawi, czsto powtarzajc w kko ten sam dwik (jak babababa lub dadada). Taki nowy ukad dwikw nazywamy gaworzeniem samonaladowczym i stanowi on okoo poowy niepaczliwych odgosw dziecka pomidzy szstym a dwunastym miesicem ycia (Mitchell, Kent, 1990).
Gdy chcemy zrozumie mechanizmy rozwoju jzyka, szczeglnie interesujc grup badawcz wyda si mog guche dzieci guchych rodzicw. Nie sysz one jzyka mwionego, ale jednoczenie pozostaj pod dziaaniem innego jzyka jest nim jzyk migowy. Czy rozwj jzyka postpuje takimi samymi etapami jak w przypadku dzieci syszcych, z tym e dotyczy on tylko jzyka gestw? Wyglda na to, e tak. Guche dzieci pomidzy sidmym a jedenastym miesicem ycia wykazuj swego rodzaju gaworzenie migowe", bdce odpowiednikiem gaworzenia u dzieci syszcych.
Okoo smego i dziewitego miesica guche dzieci zaczynaj uywa prostych gestw, takich jak na przykad wskazywanie palcem, co odpowiada rwnie okresowi, w ktrym obserwujemy podobne gesty u syszcych dzieci syszcych rodzicw. Okoo dwunastego miesica guche dzieci prezentuj pierwszy znak r e f e r e n c y j n y to znaczy znak, w ktrym gest okrela jaki przedmiot lub wydarzenie, jak na przykad sygnalizowanie pragnienia poprzez ruch przypominajcy podnoszenie naczynia do ust (Petitto, 1988). Folven i Bonvillian (1991) badali rwnie interesujc grup mianowicie syszce dzieci guchych rodzicw. rodki komunikacji, jakie do nich docieraj, to jzyk migowy ich rodzicw i jzyk mwiony syszany w kontaktach z reszt wiata, cznie z telewizj, nauczycielami, innymi czonkami rodziny i towarzyszami zabawy. W maej grupce dziewiciorga takich dzieci pierwszy znak pojawi si okoo 8 miesica, pierwszy znak referencyjny okoo poowy 13 miesica, a pierwsze mwione sowo na pocztku 13 miesica. Zaskakujce jest to, e pierwsze znaki referencyjne i pierwsze mwione sowa pojawiaj si w cakowicie normalnym czasie, pomimo e dzieci niesyszcych rodzicw maj stosunkowo mniej do czynienia z jzykiem mwionym. Ta znaczna zbieno kolejnoci i czasu wystpowania pierwszych krokw prowadzcych do nauczenia si jzyka u dzieci guchych, jak i syszcych, stanowi silny argument na to, e dziecko jest niejako poinstruowane przez natur, by nauczy si jzyka w jakiejkolwiek formie, mwionej lub mieowei.

Gesty w pierwszym roku ycia. Innym etapem tego acuchowego procesu rozwojowego jest pewien jzyk gestw, ktry pojawia si okoo dziewitego lub dziesitego miesica ycia. W tym czasie po raz pierwszy obserwujemy dzieci dajce" lub proszce" o co za pomoc gestw lub poczenia gestw i dwiku. Dziesiciomiesiczne dziecko, ktre najwyraniej chce, by poda mu jego ulubion zabawk, moe wycign rce i siga po ni, otwiera i zamyka donie, przy towarzyszcych temu jkach lub innych rozdzierajcych serce odgosach. Nie ma mowy o bdnej interpretacji znaczenia tych gestw. Mniej wicej w tym samym wieku dzieci zaczynaj si interesowa tak uwielbianymi przez rodzicw zabawami, na przykad kosi-kosi-apci", taaaaaki duy" lub zrb pa, pa" (Bates i in., 1987). Rwnie ciekawe jest to, e zdolno dziecka do rozumienia znaczenia pojedynczych sw (ktrjzykoznawcy nazywaj jzykiem receptywnym) take pojawia si okoo dziewitego lub dziesitego miesica. Larry Fenson i jego wsppracownicy (Fenson i in., 1994) przeprowadzili wywiad z matkami, pytajc o umiejtno rozumienia rnych sw przez ich pociechy. Matki dzieci dziesiciomiesicznych wskazay okoo 30 sw, a do trzynastego miesica liczba ta wzrosa do blisko 100. Poniewa dzieci pomidzy dziewitym a trzynastym miesicem ycia zwykle mwi niewiele pojedynczych sw (jeli w ogle mwi), takie doniesienia wska zuj, e jzyk receptywny zaczyna dziaa wczeniej ni jzyk ekspresywny. Dzieci rozumiej, zanim zaczn mwi. Sumujc te wszystkie informacje, widzimy, e pomidzy dziewitym a dziesitym miesicem nastpuje cay wachlarz zmian: uywanie znaczcych gestw, ograniczenie gaworzenia do zestawu dwikw syszanego jzyka, naladowcze zabawy gestami i pierwsze rozumienie pojedynczych sw. Wyglda na to, jakby dziecko wreszcie zrozumiao proces komunikacji i zamierzao porozumiewa si z dorosymi. Pierwsze sowa W gszczu dwikw wydawanych przez gaworzce dzieci pojawiaj si pierwsze sowa, nastpuje to zwykle okoo dwunastego lub trzynastego miesica (Fenson i in., 1994). Pierwsze sowo dziecka jest wydarzeniem z niecierpliwoci wyczekiwanym przez rodzicw. Niestety, atwo je przegapi. Sowo, jak je zwykle definiuj jzykoznawcy, to kady dwik lub zbir dwikw konsekwentnie uywany w odniesieniu do pewnego przedmiotu, dziaania lub cechy. Lecz moe nim by kady dwik. Nie musi to by dwik, ktry pasuje do sowa, jakiego uywaj doroli. Na przykad, jednym z pierwszych sw mojej siostrzenicy by dwik k, ktrego uywaa jedynie w odniesieniu do domowego kota, bestii o imieniu Spook. Nierzadko pierwsze sowa dziecka uyte zostaj w jednej lub dwch okrelonych sytuacjach i w wyniku dziaania wielu wskazwek. Dziecko moe powiedzie hau, hau" lub psiak" tylko przy podpowiedzi typu Jak si masz, psiaku?" lub Co to jest?". Zwykle pocztki nauki sw s wolne, wymagaj wielu powtrze kadego sowa. Przez pierwsze sze miesicy uywania sw dzieci mog si ich nauczy jedynie okoo 30. Wielu jzykoznawcw wnioskuje, e w czasie tej wczes nej fazy uywania sw dziecko uczy si kadego sowa tylko w okrelonym zesta-
wem kontekcie. Taki malec nie poj jeszcze, e sowa s s y mb o 1 i c z n e , e odnosz si one do przedmiotw lub wydarze. W tym wczesnym okresie dzieci czsto, zanim rzeczywicie uyj dwch wyrazw w mowie, cz pojedynczy wyraz z gestem i tworz znaczenie dwuwyrazowe. Elizabeth Bates (Bates i in., 1987) daje taki przykad: malec moe wskaza na but taty i powiedzie: Tata" w znaczeniu but taty". Lub moe wykrzykn: Ciastko!", wycigajc przy tym rczk, otwierajc i zamykajc do, jak gdyby mwio, Daj ciastko!". W obydwu przypadkach, za pomoc kombinacji gestw mowy ciaa i sw, przekazywane zostaj podobne do zda treci. Jzykoznawcy okrelaj to poczenie sw i gestw mianem holofrazy i najczciej mamy z ni do czynienia pomidzy dwunastym a osiemnastym miesicem ycia. Eksplozja nazywania. Pomidzy szesnastym a dwudziestym czwartym miesicem ycia, po wczesnym okresie powolnej nauki sw, wikszo dzieci gwatownie wzbogaca swj sowniczek, dodajc do niego nowe wyrazy, jak gdyby zday sobie spraw z tego, e rzeczy maj nazwy". Jak wynika z wielu bada przekrojowych Fensona, opartych na sprawozdaniach matek, przecitnie sowniczek uytkowy dzieci szesnastomiesicznych zawiera okoo 50 wyrazw; do dwudziestego czwartego miesica ycia powiksza si on ponadszeciokrotnie do okoo 320 sw (Fenson i in., 1994). W tej nowej fazie uczenie si przez dzieci nowych wyrazw nie wymaga ju zbyt wielu powtrze i s one uoglniane do rnych sytuacji. Dla wikszoci dzieci proces ten nie jest stopniowy i rwnomierny, jest natomiast wybuchem" nastpujcym prawie dokadnie po przekroczeniu progu 50 sw. Eksplozja ta zostaa zobrazowana na rycinie 5.7, ktra przedstawia rosnce krzywe sownictwa szeciorga dzieci badanych za pomoc projektu podunego przez Goldfielda i Reznicka (1990) co znalazo rwnie potwierdzenie w pra cach innych badaczy (np. Bloom, 1993). Nie wszystkie jednak dzieci dokadnie pasuj do tego wzorca. W badaniach Goldfielda i Reznicka, na przykad, u 13 dzieci istotnie zauwaono tego typu eks plozj nazywania, 11 podlegao innym wzorcom rozwoju zasobu sownictwa, a u innych wcale nie nastpi wybuch, lecz jedynie stopniowe przyswajanie nowych
Wiek w miesicach

Ryc. 5.7. Kada z tych linii przedstawia poszerzanie zakresu sownictwa jednego dziecka badanego
podunie przez Goldfielda i Reznicka. Szecioro przedstawionych tutaj dzieci przyswajao nowe wyrazy w sposb najczciej obserwowany: pocztkowo powoli, pniej do gwatownie. (rdo: Goldfield, Reznick, 1990, ryc. 3, s. 1771.
wyrazw. Ale przyzna trzeba, e gwatowny wzrost zasobu sownictwa w okresie kilku miesicy jest sytuacj najczstsz. W tym okresie, jak twierdzi wielu obserwatorw, wikszo nowych wyrazw w sowniku stanowi nazwy przedmiotw i ludzi, jak pika, samochd, mleko, piesek, on lub tamto. Czasowniki pojawiaj si pniej, prawdopodobnie dlatego, e okrelaj raczej zwizek midzy dwoma przedmiotami ni sam przedmiot (Gleitman, Gleitman, 1992). Na przykad, ponad poow z 50 sw, jakimi posugiwao si omioro dzieci, ktre badaa Katherine Nelson, stanowiy rzeczowniki, podczas gdy wyrazy okrelajce dziaanie tylko 13 procent (Nelson, 1973). Take w wielkich przekrojowych badaniach Fensona (1994) 63 procent wyrazw, ktre matki okreliy jako znane ich dwuletnim dzieciom, to byy rze-
Kultury i konteksty
Pierwsze sowa dzieci z rnych kultur
Kulturowo-przekrojowe badania nad wczesnymi przejawami jzyka u dzieci sprzyjaj uoglnieniu, e najwczeniej ucz si one sw okrelajcych ludzi i rzeczy, a potem dopiero okrelajcych dziaanie, oraz innych czci mowy. Oto lista (przetumaczonych) swek skadajcych si na pierwszy sowniczek dzieci z czterech kultur badanych przez Ded- re Gentner (1982).
Imponujce jest to, w jakim stopniu ich zasb sw jest do siebie zbliony. Oczywicie wystpuj pewne rnice, ale wszystkie z nich zawieraj okrelenia mamy i taty, innych czonkw rodziny, innych stworze i jedzenia. Wszystkie oprcz sowniczka maej Chinki zawieraj nazwy zabawek i ubra. Wszyscy czworo rwnie nauczyli si wicej sw okrelajcych nazwy ni cokolwiek innego. Podobne s nawet proporcje. Badane dzieci nie znaj tych samych sw, ale struktura ich sowniczka jest wyranie podobna.
Niektre sowa okrelajce nazwy ludzi I i rzeczy
kot mleko pika nos ksiyc paka przyj zje spa chcie tatu
mamusia tatu baba dzidzia pies laleczka kotek sok ksika oko ksiyc biec zabrak o wicej pa, pa chcie ko
mama tatu baba dzidzia jedzenie jabko banan chleb pitka owek rcznik paka przyj naoy zaatwi si chcie
cze
Niektre nie
sowa
okrelajce
Niemiecki chopczyk
mamusia tatu baba dzidzia pies ptak babcia
rzeczownikw
kurczak ry surowy ry ugotowany kluski kwiat zegar cienny lampa
i przyj podnie nie chcie ba si dzikuj
Procent sw i
okrelajcych nazw
Angielska dziewczynka Turecka dziewczynka Chiska dziewczynka
Rnice indywidualne
155
ZASTANW SI
Uzasadnione wydaje si przypuszczenie, e dzieci uywajce stylu referencjalnego i ekspresyjnego rni si od siebie take pod innymi wzgldami. Czy sprbowaby odgadn, jakie to mogyby by rnice?
czowniki, a czasowniki stanowiy tylko 8,5 procent. Studia nad dziemi uczcymi si innych jzykw rwnie wykazuj podobny wzorzec. Mona o tym przeczyta w ramce Kultury i konteksty". Jednak wzorzec rzeczownik, a potem czasownik" nie odnosi si do wszystkich. Katherine Nelson (1973) pierwsza zauwaya, e niektrzy z malcw uywaj stylu ekspresyjnego. U nich najwczeniejsze sowa opisyway raczej zwizki spoeczne ni przedmioty. Przewanie wczenie ucz si one zaimkw (ja, ty) i uywaj o wiele wicej wyrazw zwanych przez Nelson osobowospoecznymi", takich jak nie", tak", chcie" czy prosz". Ich wczesny sowniczek zawiera moe rwnie niektre zwizki wielowyrazowe, jak na przykad kocham ci", zrb to" czy id sobie". Wyranie kontrastuj one z dziemi uywajcymi nazwanego przez Nelson stylu referencjalnego, ktrych wczesny sowniczek skada si w wikszoci z rzeczownikw. Pniejsze badania potwierdziy istnienie tych dwch rnych stylw (Shore, 1995; Thal, Bates, 1990) i byy to obserwacje, ktre powinny nam uwiadomi, e musimy poszukiwa nie tylko powszechnych drg rozwojowych, ale rwnie odnotowywa i prbowa zrozumie rnice indywidualne. Rnice indywidualne Dyskusja nad indywidualnymi rnicami w zdolnociach poznawczych prawie zawsze sprowadza si do dyskusji nad potencjaem poznawczym". Pytamy zatem, czy istniej rnice w prdkoci rozwoju i czy takie rnice utrzymuj si na przestrzeni czasu. Pytania tego rodzaju, dotyczce rozwoju niemowlt, maj istotne praktyczne zastosowanie: jeli moglibymy dokadnie zmierzy rnice w prdkoci (lub wzorcu) rozwoju w pierwszych miesicach ycia, moglibymy wtedy wyrni dzieci, ktre w przyszoci napotkaj trudnoci w uczeniu si czytania lub w wypenianiu zada szkolnych. Wtedy mona by zawczasu interweniowa i dziki temu prawdopodobnie zaegna lub zniwelowa problem. Nadzieja, e wyniki testw mogyby okaza si pomocne w okrelaniu dzieci z ujawnionymi lub potencjalnymi problemami, stanowia gwny motyw konstruowania rozmaitych testw na inteligencj dla dzieci. Wikszo z nich, jak powszechnie stosowana Skala Rozwoju Niemowlcia Bayleya (Bayley, 1969, poprawiona w 1993), zostaa skonstruowana raczej jak testy na inteligencj dla starszych dzieci, gdy zawiera kilka czci o zrnicowanej trudnoci. Ale zamiast bada umiejtnoci szkolne umiejtnoci, ktrych niemowl jeszcze nie posiada teksty te mierz gwnie umiejtnoci sensoryczne i motoryczne, takie jak siganie po bujajce si na sznurku kko (zadanie typowe dla dziecka trzymiesicznego), wkadanie na danie kostek do kubka (dziewi miesicy) lub budowanie wiey z trzech klockw (siedemnacie miesicy). Zawieraj si w nich rwnie bardziej poznawcze elementy, takie jak odkrywanie zabawki schowanej pod tkanin w celu mierzenia staoci przedmiotu u dziecka omiomiesicznego. Zarwno test Bayleya, jak i jemu podobne okazay si niezmiernie przydatne w identyfikowaniu niemowlt i starszych dzieci z powanymi opnieniami rozwojowymi (Lewis, Sullivan, 1985). Ale wbrew panujcym przypuszczeniom nie byy one zbyt pomocne jako narzdzie suce do przewidywania pniejszego IQ lub
rv.pl
osigni szkolnych. Na przykad, waciwa korelacja pomidzy dzieckiem dwunastomiesicznym a czterolatkiem wynosi jedynie okoo 0,20 do 0,30 (np. Bee i in., 1982) ma to jakie statystyczne znaczenie, ale niezbyt wielkie. Wyglda na to, e to, co badamy w trakcie testu dla niemowlcia, nijak ma si do tego, co wynika z powszechnego testu na inteligencj dla dzieci lub dorosych (Colombo, 1993). Ale ostatnie prace prowadzone w ramach przetwarzania informacji wskazay nam nowe kierunki poszukiwa zwizkw pomidzy umiejtnociami niemowlcia a pniejszymi zdolnociami intelektualnymi. Obszerny zbir bada opartych na przetwarzaniu informacji obejmuje prace nad pamici rozpoznawcz" u niemowlt zdolnoci rozpoznawania, e miay ju do czynienia z t osob lub przedmiotem. Jednym ze sposobw mierzenia tej umiejtnoci jest test przyzwyczajenia. Jeli kilkakrotnie pokazujemy dziecku przedmiot lub obrazek, ile potrzeba przedstawie, by dziecko stracio zainteresowanie? Prdko, z jak nastpuje takie przyzwyczajenie/rozpoznawanie, mwi nam duo o wydajnoci systemu percepcyjno-poznawczego i jego neurologicznych podstawach. A jeli ta wydajno pozostaje w tyle za charakterystyk, ktr zwiemy inteligencj", wtedy indywidualne rnice w prdkoci przyzwyczajania si w pierwszych miesicach ycia mog pozwoli przewidzie pniejsze wyniki testw na inteligencj. Wanie do tego doszli badacze w cigu ostatnich pitnastu lat. Niemowlta, ktre szybko si przyzwyczajaj (to znaczy, te ktre szybko trac zainteresowanie ogldanym stale tym samym przedmiotem) w wieku czterech lub piciu miesicy, maj zwykle wyszy iloraz inteligencji, podczas gdy wolniej przyzwyczajajce si niemowlta kojarzone s z pniejszym niszym IQ i skromniejszymi zdolnociami jzykowymi. rednia korelacja w badaniach zarwno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Anglii waha si od 0,45 do 0,50 (Rose, Feldman, 1995; Slater 1995). Nie jest ona moe idealna, ale do wysoka, gdy wemiemy pod uwag trudnoci w dokonywaniu tych pomiarw. Oczywicie, korelacje te nie dowodz e inteligencja, ktr mierzymy przy uyciu testw, opisuje tylko prdko zachodzenia podstawowych procesw". Lecz takie rezultaty pokazuj potrzeb badania i kontrolowania czynnikw lecych u podstaw procesw przetwarzania informacji, jeli chcemy zrozumie indywidualne rnice pomidzy zdolnociami poznawczymi na pocztku dziecistwa. Rozwj poznawczy w okresie niemowlcym: spojrzenie caociowe Piaget raczej nie docenia zdolnoci dziecka do przechowywania, pamitania i organizowania informacji sensorycznych i motorycznych. Niemowlta i bardzo mae dzieci o wiele bardziej, ni przypuszcza, przywizuj wag do wzorcw, ukadw i cech prototypowych i najwyraniej pamitjje, przynajmniej przez krtkie okresy. Wielu wspczesnych teoretykw uznao owe dowody za potwierdzenie tego, e dziecko przychodzi na wiat wyposaone we wbudowan wiedz o szerokim zasigu lub wrodzone ograniczniki kierujce rozumieniem wiata wok niego.
Z drugiej za strony, co oczywiste, noworodki mimo swych niebywaych zdolnoci percepcyjnych i poznawczych nie s tak sprawne jak dzieci szecio- lub dwunastomiesiczne. Nie uywaj one do komunikacji gestw, nie mwi nie wykazuj odroczonego naladowania. Dziecko szeciomiesiczne nie czy rnych strategii, by osign cel, i raczej nie eksperymentuje z przedmiotami w taki sposb, jak to obserwujemy pniej. Nawet roczne dzieci nie uywaj symboli, by reprezentowa przedmioty w sposb oglny. Uywaj niewielu sw i nie bawi si, udajc kogo innego. Wic pomimo wszystkich nowych i fascynujcych dowodw,' ktre podwaaj wiele obserwacji Piageta, nadal bdziemy opisywa zachowanie dzieci raczej jako sensomotoryczne ni symboliczne. Przez pierwsze 18 do 24 miesicy dziecko przygotowuje si powoli do uywania symboli, do zmiany, ktr John Flavell naleycie okrela jako nadzwyczajn: System poznawczy, ktry uywa symboli, wydaje si [...] radykalnie i drastycznie jakociowo rny od tego, ktry ich nie uywa. Rnica jest tak ogromna, e transformacja z jednego systemu w drugi, w pierwszych latach ycia, bez wzgldu na to, jak duo ju o niej wiemy, nadal graniczy dla mnie z cudem (1985, s. 82). Podsumowanie 1. W badaniach nad inteligencj i poznaniem uwypuklaj si szczeglnie trzy kategorie teoretyczne: potencja intelektualny, struktura intelektualna i przetwarzanie informacji. 2. Gboki wpyw na badania nad dziecicym poznaniem mia strukturalny pogld Piageta na inteligencj. 3. Piaget opisa dziecko na poziomie sensomotorycznym, jako rozpoczynajce ycie na ziemi ze sk pym zestawem podstawowych schematw, z ktrymi dy, przechodzc sze faz, do reprezentacji symbolicznej. 4. Faza 1 to w 100 procentach pilot automatyczny"; faza 2 zakada ju koordynacj rnych zmysw; w fazie 3 dziecko zaczyna w wikszym stopniu skupia si na wiecie zewntrznym; w fazie 4 dziecko rozumie ju zwizki przyczynowe i przede wszystkim rozumie pojcie przedmiotu; w fazie 5 zaczyna peniej eksperymentowa; w fazie 6 zauwaamy pierwsze oznaki uycia symbolu. 11. Dzieci rwnie ju w kilku pierwszych tygodniach 5. Dzieci w pierwszych tygodniach ycia mog uczy ycia, zatem o wiele wczeniej, ni przypuszcza si za pomoc zarwno uwarunkowania klasyczne- Piaget, korzystaj z transferu intermodalnego. go, jak i instrumentalnego, i to wczeniei. ni za- 12. Piaget opisa koleje rozwoju staoci przedmiotu
u dziecka przedmioty istniej nawet wtedy, gdy s poza zasigiem wzroku lub gdy dziecko si nimi nie zajmuje. W jego eksperymentach dzieci zaczy nay wykazywa prawdziwe zrozumienie tego zjawiska dopiero okoo smego miesica ycia.
7. W pierwszych tygodniach ycia dzieci lokalizuj przedmioty, a po dwch miesicach zaczynaj je identyfikowa, zmieniaj zatem metod obserwowania. 8. Niemowlta trzy- i czteromiesiczne wykazuj zdolno zapamitywania okrelonych dowiadcze przez kilka dni, a nawet tydzie, czyli wczeniej, ni zakada to Piaget, posiadaj jak form wewntrznej reprezentacji. 9. Noworodki potrafi odrni matk od innych ludzi za pomoc wzroku, suchu i zapachu. Okoo trzeciego miesica reaguj na rnego rodzaju wyraenia emocji. 10. Od najwczeniejszych tygodni dzieci reaguj na ukady bodcw lub na zwizki midzy nimi, takie jak duy nad maym" lub brzmienie okrelonego opowiadania czy melodii. Wol take przyglda si atrakcyjnym ni nieatrakcyjnym twarzom.
kada Piaget. 6. Noworodki s rwnie zdolne przyzwyczaja si do powtarzajcych si bodcw, co wskazuje na to, e posiadaj zdolno rozpoznawania" wczeniejszych dowiadcze.
13. Nowsze badania dowodz, e dzieci mog wykazywa si bardziej rozbudowanym rozumieniem waciwoci przedmiotu cznie z jego staoci wczeniej, ni postulowa to Piaget. 14. Dzieci potrafi imitowa niektre grymasy twarzy w pierwszych dniach ycia, ale nie wykazuj jeszcze wtedy umiejtnoci naladowania odroczonego. 15. W pierwszych tygodniach ycia potrafi rozrnia dwiki mowy. Jeszcze w dziesitym miesicu maj zdolno dokonywania rozrnienia, ktrego nie potrafi ju dokona doroli. 16. Pierwsze dwiki wydawane przez dziecko to pacz, nastpnie w drugim miesicu gaworzenie,
Podstawowe pojcia gaworzenie samonaladowcze guenie holofraza jzyk ekspresywny jzyk receptywny 19. Prby mierzenia indywidualnych rnic w rozwoju sensomotorycznym poprzez badania podobne do testw na inteligencj nie przyniosy takich rezultatw, jakich si spodziewano, gdy wyniki nie maj zbyt wiele wsplnego z przyszym ilorazem inteligencji. 20. Wiksze znaczenie w tej kwestii maj przewidywania oparte na pomiarach podstawowych
odniesienie spoeczne przetwarzanie informacji przyzwyczajanie si Skala Rozwoju Niemowlcia Bayleya stao przedmiotu
pniej, okoo szstego miesica, gaworzenie samonaladowcze. W dziewitym miesicu dzieci zaczynaj uywa znaczcych gestw i rozumiej kilka sw. 17. Pierwsze sowo mwione pojawia si okoo pierwszego roku ycia, potem malec wzbogaca swj sowniczek przez kilka miesicy powoli, a pniej rozwj sownictwa przebiega gwatownie. W wieku 18 miesicy dziecko zna okoo 50 sw. 18. Pierwszymi sowami s zwykle nazwy ludzi i przedmiotw, a nie wyrazy opisujce dziaanie.
zdolnoci przetwarzania informacji w dziecistwie: na przykad prdko przyzwyczajania si w wieku czterech miesicy jest skorelowana z pniejszym IQ. 21. Oglnie rzecz biorc, Piaget raczej nie docenia niemowlt; by moe o wiele wicej, ni przypuszcza, jest od pocztku zainstalowane w naszym umyle. Wszyscy jednak musz si zgodzi, e mamy do czynienia z postpem rozwoju opartym na pewnej podstawie, z ktr dziecko rozpoczyna ycie. Punktem kulminacyjnym pierwszego okresu rozwoju jest pojawienie si zdolnoci uycia symbolu w zabawie i myleniu, co nastpuje okoo osiemnastego do dwudziestego czwartego miesica ycia.
styl ekspresywny styl referencjalny

Literatura dodatkowa
157
transfer intermodalny
Aslin, R.N. (1987b). Visual and auditory development in infancy. W: J.D. Osofsky (red.), Handbook of infant development (wydanie 2). New York: Wiley-Interscience. Aslin jest autorem wielu podsumowa i recenzji bada nad wczesnym rozwojem percepcyjnym, z ktrych ten artyku bdzie chyba najatwiejszy do zrozumienia przez laika. Ale mimo to jest on napisany do specjalistycznym jzykiem i bardziej szczegowo, ni ja w tym rozdziale, opisuje poszczeglne problemy. Baillargeon, R. (1994). How do infants learn about the physical world? Current Directions in Psychological Science", 3, 133-140. Jest to wspaniay, zwizy artyku opisujcy fascynujce badania autora nad rozumieniem przez dzieci przedmiotw wiata fizycznego. Zosta on napisany dla szerokich rzesz odbiorcw, nie dla ekspertw, a raczej oglnie dla braci psychologw, wic przy odrobinie wysiku powinien by zrozumiay rwnie dla studentw.
Field, T. (1990). Infancy. Cambridge, MA: Harvard University Press.
szczeglnie pomocne bdzie wprowadzenie i rozdzia o wczesnym dziecistwie.
Jedna z serii wspaniaych ksiek powiconych tematom rozwoju dziecka, napisana przez eksperta, ale skierowana do laikw. Obejmuje wiele tematw, ktre poruszyam w tym rozdziale i omawiam w rozdziale 6. Flavell, J.H. (1985). Cognitive development (wydanie 2), Engle- wood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. To pierwszorzdny tekst z tej dziedziny, napisany przez jedn z najwaniejszych postaci poznawczej teorii rozwojowej. Jeeli teoria Piageta wydaje si wam za trudna do uchwycenia, to
158
Haith, M.M. (1990). Progress in the understanding of sensory and perceptual processes in early infancy. Merrill-Palmer Quarterly", 36, 1-26. W tym stosunkowo krtkim artykule Haith podsumowuje dwadziecia pi ostatnich lat bada nad rozwojem percepcyjnym. Komentuje przy tym nie tylko wiedz, jak w ich wy niku otrzymalimy, ale rwnie omwione procesy, dziki ktrym moliwy by postp naukowy i zadania, jakie jeszcze naley zrealizowa. Bardzo interesujca pozycja. Temperament a otoczenie Poza obrbem rodziny: znaczenie orodkw
Rozwj spoeczny i rozwj osobowoci w okresie

Teoria przywizania Wizi czce rodzicw z dziemi
Pierwsze wizi Rozwj synchronii Wi pomidzy ojcem a dzieckiem
opieki dziennej
Kto opiekuje si dziemi? Wptyw na rozwj poznawczy Wptyw na osobowo Wptyw na przywizanie do rodzicw
Podsumowanie Podstawowe pojcia Literatura dodatkowa
Przywizanie dziecka do rodzicw

Z ycia wzite Naduycia wzgldem dzieci oraz inne
konsekwencje komplikacji wystpujcych w trakcie tworzenia si wizi Kultury i konteksty Przywizanie w rnych systemach kulturowych Przywizanie do matki i ojca Zrnicowanie jakoci dziecicego
przywizania
Przywizanie bezpieczne i poza bezpieczne Kultury i konteksty Przywizanie bezpieczne i pozabezpieczne w rnych kulturach Z ycia wzite Nosideka w subie bezpiecznego przywizania
Rozwj poczucia wasnego ja"

Ja" subiektywne
Rozwj w przekroju Przywizanie dorosych
Ja" obiektywne Rnice indywidualne: osobowo i
temperament
Dziedziczenie temperamentu Stao temperamentu mimo upfywu czasu Doniesienia z bada Dziedziczenie wzorcw osobowociowych: wyniki bada nad dorosymi
akiem niedawno, gdy jadam w restauracji lunch z przyjacik, co chwila spogldaymy z radoci w kierunku uroczego dziecka przy ssiednim stoliku. Miao ono cztery, a moe pi miesicy. Siedziao na kolanach mamy i wpatrywao si w starsz pani naprzeciwko prawdopodobnie babci. Kiedy ta odzywaa si do niego wysokim i melodyjnym gosem, umiechaa si i askotaa jego brzuszek, dziecko w odpowiedzi umiechao si szeroko i radonie. Gdy to ujrzaymy, obie przestaymy rozmawia i trudno nam byo powstrzyma ch, by si przy- si i przyczy do zabawy. Ju przeprowadziam rozgrzewk mojego dziecicego gosiku" i byam gotowa zmieni miejsce, gdy zauwayam, e sama si umiecham, chcc sprowokowa umiech u dziecka i nie przeszkadzao mi wcale to, e ono w naszym kierunku nie patrzyo. O ile osobicie byam emocjonalnie zaangaowana w t urocz sytuacj, o tyle jako psycholog byam wiadoma wielu aspektw zachodzcych wanie procesw. Widziaam dokadnie, ile udziau w caoci tej przepiknej interakcji miao samo dziecko, a ile bawica si z nim kobieta. Wnioso ono swoje wrodzone i dopiero rozwijajce si fizyczne i poznawcze umiejtnoci, cznie z umiechem oraz spo sobem zwracania na siebie uwagi; wkad osoby dorosej obejmowa instynktowne reakcje wzgldem dzieci, a take konkretn wiedz na temat tego, czym sprawi dziecku rado i przycign jego uwag. Podobnie jak tancerze, by pynnie si porusza, musz nauczy si krokw partnera, tak i dzieci, i doroli, ktrzy si nimi zajmuj, przystosowuj si wzajemnie do stylu oraz rytmu i coraz sprawniej odczytuj wysyane do siebie sygnay. Chcc zrozumie niemowlta, musimy pozna bliej mechanizmy rozwoju tych pierwszych relacji midzyludzkich. Musimy jednoczenie zgbi indywidualne style zachowa, jakie dzieci prezentuj, obcujc z opiekunami.
Teoria przywizania
powstawaniu i zachowywaniu bliskoci pomidzy dzieckiem a rodzicem lub midzy

159
Na nowoczesne badania nad zwizkami pomidzy rodzicami a dziemi najwikszy wpyw miaa teoria przywizania, a w szczeglnoci prace Johna Bowlby'ego (1969, 1973, 1980, 1988a, 1988b), ktrego pogldy zaprezentowaam ju w rozdziale 2. Twierdzi on, e skonno do tworzenia silnych emocjonalnie wizi midzyludzkich [jest] podstawowym skadnikiem natury ludzkiej, a w pierwotnej formie zauway j mona ju u noworodka" (1988a, s. 3). Takie zwizki s na wag ycia, gdy zapewniaj nieporadnemu jeszcze dziecku opiek. Czynnikami, ktre je buduj i podtrzymuj, s zazbiajce si instynktowne zachowania, sprzyjajce
ZASTANW SI
Pomyl o wasnych zwizkach. Ktre z nich, przyjmujc terminologi Bowlby'ego i Ainsworth, s przywizaniami, a ktre wiziami uczuciowymi?
ZASTANW SI
Wybierz jeden ze swoich zwizkw, ktre okreliby mianem przywizania, i sporzd list wszystkich swoich zachowa przywizaniowych wobec tej osoby. Czy chocia cz z nich pokrywa si z gestami, jakie obserwujemy u dzieci?
je si (lub przynajmniej liczy si na to) specyficznego wraenia bezpieczestwa i komfortu pyncego z
innymi osobami zwizanymi w ten sposb. W artykuach Bowlby'ego, a take w rwnie wanych publikacjach Mary Ainsworth (1972, 1982, 1989; Ainsworth i in., 1978) wybijajcymi si pojciami byy: wizi uczuciowe, przywizanie i gesty przywizania. Ainsworth opisuje wizi uczuciowe jako stosunkowo dugotrway zwizek, w ktrym partner jest wany ze wzgldu na to, e jest jednostk niepowtarzaln i niezastpion. Charakteryzuj si one pragnieniem pozostawania w bliskoci partnera" (1989, s. 711). Podtypem wizi uczuciowych jest przywizanie, w ktrym mamy do czynienia z poczuciem bezpieczestwa jednostki. W przywizaniu doznaobecnoci drugiej osoby, ktr mona potraktowa rwnie jako bezpieczn baz", z ktrej mona wyrusza na badanie reszty wiataW myl tych poj zwizek dziecka z dorosym jest przywizaniem, ale dorosego z dzieckiem ju nim nie jest. Rodzice w obecnoci dziecka nie maj ra czej wikszego poczucia bezpieczestwa ani nie traktuj go jako bezpiecznej bazy. Za to zwizek dorosego ze swoim maonkiem, partnerem lub bliskim przyjacielem zwykle jest przywizaniem w takim znaczeniu, jakie przyjmowali Bowlby i Ainsworth. Poniewa wizi uczuciowe i przywizanie s stanami wewntrznymi, nie sposb obserwowa je bezporednio. W zamian moemy zauway ich istnienie poprzez obserwacj zachowa przywizaniowych, na ktre skadaj si wszystkie typy zachowa, jakie umoliwiaj dziecku lub dorosemu zdobycie i utrzymanie w bliskoci kogo, do kogo s przywizani. Zalicza si do nich umiech, podtrzymywanie kontaktu wzrokowego, woanie, dotykanie, uwieszanie si i pacz. Naley przy tym podkreli, e liczba rozmaitych zachowa przywizaniowych ujawnianych przez dziecko (lub dorosego) przy jakiejkolwiek okazji niekoniecznie musi by precyzyjnym wyznacznikiem jego siy. Przywizanie jest wewntrznym trwaym stanem, a zwizane z nim zachowania wywoywane s gwnie wtedy, gdy jednostka potrzebuje opieki, wsparcia lub otuchy. Mae dziecko prawie cigle znajduje si w takiej potrzebie, wic ujawnia je czsto. U dziecka starszego lub dorosego zauwaymy je raczej tylko wtedy, gdy jest wystraszone, zmczone lub w innych sytuacjach stresu. To zwykle struktura tych zachowa, a nie ich czstotliwo wiadczy o sile i wartoci przywizania i wizi uczuciowych. W celu zrozumienia pierwszych zwizkw dziecka i rodzica potrzeba nam przyjrze si bliej obydwu stronom rwnania rozwojowi zarwno wizi czcych rodzica z dzieckiem, jak i przywizania dziecka do rodzica.
160
Wizi czce rodzicw z dziemi Pierwsze wizi Jeli czytacie pras powszechn z pewnoci natknlicie si na artykuy goszce, e matki (lub ojcowie) chcc, by czya ich z dzieckiem prawidowa wi, musz mie bezporedni kontakt z noworodkiem. Pogld ten opiera si gwnie na pracy dwch pediatrw, Marshalla Klausa i Johna Kennella (1976), ktrzy zaoyli, e pierwsze kilka godzin po narodzeniu jest okresem krytycznym" w rozwoju wizi matki z dzieckiem. Uwaali oni, e wizi matek, ktrym uniemoliwi si ten kontakt w pierwszym okresie, bd sabsze, co w przyszoci bdzie przyczyn podwyszonego ryzyka wystpienia rozmaitych problemw wychowawczych. Ich pogldy stay si jednym z czynnikw prowadzcych do znacznych zmian praktyk porodowych, nie wyczajc, powszechnej ju dzisiaj, obecnoci ojca podczas porodu. Chocia wcale nie zamierzam teraz podwaa zasadnoci wprowadzenia tych wszystkich zmian, jednak okazuje si, e hipoteza Klausa i Kennella bya w gruncie rzeczy bdna. Kontakt bezporedni wcale nie jest ani niezbdny, ani wystarczajcy do tego, by midzy matk lub ojcem a dzieckiem powstaa silna, dugotrwaa uczuciowa wi (Myers, 1987). Niektre z bada dowodz pewnych krtkotrwaych korzystnych efektw tych wczesnych kontaktw. W pierwszych kilku dniach po narodzinach u matek, ktre miay moliwo takiego kontaktu, mona zauway czulsze pieszczoty oferowane dziecku i czstsze przygldanie mu si ni u matek, ktre dostay noworodka dopiero po kilku godzinach (np. de Chateau, 1980). Lecz niewiele wskazuje na to, by miao to pniej jakiekolwiek znaczenie. Po dwch, trzech miesicach nie ma pomidzy tymi dwiema grupami matek adnej rnicy w czstotliwoci umiechania si lub sposobie tulenia dziecka. Jedynie u matek, u ktrych z innych powodw mog wystpi kopoty z wychowaniem jak pierwszy pord, ycie w ubstwie lub bardzo mody wiek matki widzimy kilka oznak rnic spowodowanych moliwoci bezporedniego kontaktu lub jej brakiem. Wrd nich wyduony lub wczesny kontakt w pierwszych dniach pomaga obniy ryzyko pojawienia si pniejszych problemw, takich jak maltretowanie lub zaniedbanie (O'Connor i in., 1980). Jednak dla wikszoci matek ani wczesny, ani te wyduony kontakt nie wydaje si raczej niezbdnym czynnikiem warunkujcym tworzenie si silnych wizi uczuciowych. Rozwj synchronii
Tym, co zdecydowanie sprzyja powstawaniu takich wizi, jest moliwo wzajemLiteratura dodatkowa
w restauracji lub w sklepie.
161
nej stymulacji rozwoju przez rodzicw i dziecko, by nawzajem uczyli si zgranego Dla dorosego koniecznym kroku tanecznego". Za pomoc paczu i umiechu dziecko sygnalizuje swoje poskadnikiem jest moliwo trzeby; tuleniem si i uciszaniem reaguje na trzymanie w objciach; a na spojrzenie rozwinicia prawdziwej rodzicw odpowiada spojrzeniem. Rodzice (lub dziadkowie), z kolei, z wasnym synchronii taniec repertuarem zachowa typowych dla opiekunw, stanowi osob drugiego tancewymaga treningu tak dugo, rza. Gdy pacze, podnosz je, wyczekuj i od razu reaguj na sygnay godu lub ina oboje partnerzy zaczn nych potrzeb, umiechaj si, widzc umiech, i wpatruj si w dziecko, gdy ono si gadko i przyjemnie szuka ich spojrzenia. Taki proces przez niektrych badaczy i teoretykw zosta prowadzi. To wymaga okrelony mianem rozwoju s y n c h r o n i i ( I s a b e l l a , Belsky, von Eye, 1989). czasu i wielu ZASTANW SI W procesie tym najbardziej intrygujc rzecz jest to, e raczej wszyscy znamy Gdy nastpnym razem bdziesz miat ten szczeglny taniec i taczymy w bardzo podobnym stylu. W obecnoci maego do czynienia z niemowlciem, zwr dziecka wikszo dorosych automatycznie zaczyna zachowywa si tak, jak gdyuwag, czy wyraz twojej twarzy pasuje by chcieli nawiza z nim kontakt, umiechaj si, unosz brwi i szeroko otwieraj do miny udawanego zdziwienia". Czy oczy. Rwnie wszyscy zaczynamy w specyficzny sposb operowa naszym mwisz wtedy wyszym, piewnym gosem. Rodzice na caym wiecie w odniesieniu do dziecka uywaj charakterytonem? Czy wzory twojej intonacji odpowiadaj tym przedstawionym przez stycznego wysokiego tonu i melodyjnego sposobu mwienia, a do zasygnalizowaPapouskw? nia rnych znacze tego, co mwi, take uywaj specyficznej intonacji. Na przykad, Hanus i Mechthild Papousek (1991) odkryli u Chinek, Niemek i Amerykanek tendencj do modulacji wznoszcej, by zaznaczy, e przysza kolej" na reakcj ich dziecka, a opadajcej, gdy chciay dziecko uspokoi. Chocia w obecnoci wielu dzieci przejawiamy zachowania przywizaniowe, nie oznacza to, e zacieniamy wizi z kadym dzieckiem, z ktrym pogaworzymy prb; jedni rodzice (i dzieci) dochodz do lepszej wprawy ni inni. Oglnie rzecz biorc, im sprawniej przebiega ten proces i im bardziej staje si przewidywalny, tym wiksz satysfakcj przynosi rodzicom i tym mocniejsza wi tworzy si midzy nimi a dzieckiem. Ten drugi krok okazuje si o wiele waniejszy dla tworzenia mocnych wizi midzy rodzicami a dzieckiem ni pierwszy bezporedni kontakt przy porodzie. Niestety, ten proces rwnie moe si zakoczy porak. Niektre z przyczyn niepowodze zaprezentowaam w ramce Z ycia wzite" na stronie 164. Wi pomidzy ojcem a dzieckiem
ZASTANW SI
Czy mylisz, e istniej inne metody pozwalajce zbada, w jakim stopniu rnice midzy tatusiami a mamusiami
w sposobie obchodzenia si z dziemi maj podstawy kulturowe, a w jakim s wynikiem dziaania wrodzonych skonnoci?
W wikszoci bada, jakie do tej pory zaprezentowaam, obserwacji poddawane byy matki. Jednak wiele z dotyczcych ich zaoe stosuje si rwnie do ojcw. Wi ojca, podobnie jak wi matki, zdaje si zalee od wzajemnego rozwoju, a nie od kontaktu bezporednio po porodzie. Rozwojowi takiej wzajemnoci sprzyja
to, e ojcowie posiadaj ten
szamotanin. Za to mamusie wicej czasu powicaj rutynowym czynnociom

162
sam repertuar zachowa, ktrymi wykazuj si matki. W pierwszych tygodniach ycia dziecka tatu tak samo go dotyka, rozmawia i pieci (Park, Tinsley, 1981). Gdy min pierwsze tygodnie, zaczynamy mie do czynienia ze swoist specjalizacj rl rodzicw. Tatusiowie wikszo czasu spdzaj na zabawie z dzieckiem, zabawie, ktra nierzadko wyglda na
zwizanym z opiek nad nim. Czciej si rwnie umiechaj i przemawiaj do niego (Walker i in., 1992). Nie oznacza to, e wizi emocjonalne czce ojcw z dziemi s sabsze; wiadczy to jedynie o tym, e ich zachowania przywizaniowe zwykle rni si od zachowa obserwowanych u matek. W tym miejscu natychmiast nasuwa si pytanie, czy owe rnice w zachowaniu rodzicw odzwierciedlaj kulturowo ugruntowane definicje matki i ojca, czy moe s rnicami zaprogramowanymi i instynktownymi. Sposobem na wyjanienie tej kwestii byoby zbadanie rodzin, w ktrych gwnym opiekunem jest ojciec. Na razie mamy do czynienia z marn imitacj tych jake wanych bada obser wacji poddano rodziny, w ktrych ojciec by najwaniejszym opiekunem tylko przez kilka miesicy. Niestety, kilka tego typu bada, przeprowadzonych w Szwe cji, Stanach Zjednoczonych i Australii, przynioso zupenie sprzeczne rezultaty (Field, 1978; Lamb i in., 1982; Russell, 1982), a wic nadal nie mamy jasnego rozstrzygnicia.
Przywizanie dziecka do rodzicw Przywizanie dziecka do rodzicw, podobnie jak wi rodzica z dzieckiem, rodzi si stopniowo. Bowlby (1969) zaproponowa trzy fazy rozwoju dziecicego przywizania. Zaprezentowano je na rycinie 6.1. Faza 1. Niesprecyzowane ustosunkowanie i sygnalizacja. Bowlby uwaa, e dziecko przychodzi na wiat wyposaone w zestaw wzorw zachowa, ktre ustosunkowujje wobec innych i sygnalizuj jego potrzeby. Mary Ainsworth okrela je
Faza 1 Faza 2 Niespre- Skupienie uwagi cyzowane na jednej lub ustosun- wikszej liczbie kowanie osb I------------------------1------------------------i
Faza 3 Zachowanie oparte na bezpiecznej bazie '~
'Stao przedmiot u Lk przed obcymi Odniesienie spoeczne Wiek dziecka w miesicach Lk przed rozdzieleniem
Ryc. 6.1. Na tym schemacie mona
zobaczy, jak poszczeglne nitki rozwoju przywizania splataj si w jedn cao.
mianem zachowa wywoujcych blisko" zmniejszajcych dystans pomidzy ludmi. U noworodka zalicza si do nich: pacz, nawizywanie kontaktu wzrokowego, kurczowe chwytanie si, tulenie si i reagowanie wyciszeniem na zabiegi opiekuna. (Na tym etapie zbyt mao jest dowodw, by mwi o przywizaniu. Ainsworth uwaa, e takie gesty przywizania nie s skierowane do konkretnej osoby, a raczej wysyane w eter" (1989, s. 710). Niemniej jednak ju w tej fazie mona si do patrzy korzeni przywizania. Dziecko buduje swoje oczekiwania, schematy i zdolno odrniania mamy i taty od obcych. Faza 2. Skupienie na jednej lub wikszej liczbie osb. W wieku okoo trzech miesicy dziecko zaczyna zawa pole dziaania wasnych gestw przywizania. Czciej umiecha si do osb, ktre regularnie si nim zajmuj lecz ju nie tak ochoczo do obcych. Jednak Bowlby i Ainsworth pomimo tej zmiany nadal uwa aj e przywizanie dziecka nie jest jeszcze kompletne. Nadal jego zachowania wywoujce blisko" kierowane s do wikszej liczby osb, a adna z nich nie staa si jeszcze bezpieczn baz". W tej fazie dzieci nie wykazuj szczeglnego zaniepokojenia wywoanego oddzieleniem od rodzicw ani strachu przed obcymi. Faza 3. Zachowanie oparte na bezpiecznej bazie. Zdaniem Bowlby'ego szczere przywizanie dziecka pojawia si dopiero okoo szstego miesica ycia. W tym wieku zmienia si jego gwny repertuar zachowa. Poniewa pezajc i raczkujc, szecio- i siedmiomiesiczne dzieci zaczynaj swobodniej porusza si po wiecie, wyposaone s ju w umiejtno zblienia si do opiekuna, ale jednoczenie nadal maj zdolno przywoywania go do siebie. Ich zachowania przywizaniowe zmieniaj si zatem z sygnaw chod do mnie" (wywoujcych blisko) na zachowania okrelone przez Ainsworth mianem poszukiwania
bliskoci". Mona je zinterpretowa jako komend id tam". Obserwujemy wtedy rwnie, e najwaniejsza osoba" stanowi bezpieczn baz, z ktrej dziecko moe wyrusza na badanie otaczajcego je wiata jest to gwny sygna wiadczcy o tym, e przywizanie ju istnieje. Warte odnotowania jest to, e nie wszystkie niemowlta przywizuj si na tym etapie tylko do jednej osoby. U niektrych mona zaobserwowa przywizanie
165 Rozwj spoieczny i rozwj osobowoci w okresie niemowlcym
Z ycia wzite
Naduycia wzgldem dzieci oraz inne konsekwencje komplikacji wystpujcych w trakcie tworzenia si wizi
Co roku suby zajmujce si ochron dzieci w Stanach Zjednoczonych maj do zbadania okoo miliona przypadkw zaniedbania, fizycznego zncania si i wykorzystywania seksualnego (dane z Biura Spisu Ludnoci, 1995). Ofiarami wikszoci tego typu naduy s dzieci starsze: rednia wieku zgoszonych przypadkw wynosi siedem lat. W wielu sytuacjach rdo tych przestpstw tkwi w niezdolnoci rodzicw do stworzenia silnej emocjonalnej wizi z dzieckiem w jego pierwszych miesicach ycia. Zaczyna si to, gdy albo dziecko, albo dorosy nie potrafi w peni sprawnie zataczy". Z dwojga zego znacznie wiksze problemy powstaj, gdy umiejtnoci tej brak jest rodzicom, ale gdy dziecko jest w jaki sposb upoledzone lub nie posiada penego zestawu zachowa, konsekwencje te mog by powane (van IJzendoorn i in., 1992). Na przykad, dzieci niewidome rzadziej si umiechaj i, z wiadomej przyczyny, nie mog uczestniczy we wzajemnym wpatrywaniu si w oczy, a wczeniaki zwykle w pierwszych tygodniach i miesicach sabiej reaguj na bodce (Fraiberg, 1974, 1975). Wikszo rodzicw dzieci upoledzonych pomimo wszelkich przeciwnoci tworzy z wasnym dzieckiem siln wi, jednak wyszy wspczynnik naduy dotyczy dzieci urodzonych przed czasem ni rodzonych terminowo i jest wyszy w rodzinach, w ktrych dziecko duo chorowao w pierwszych miesicach ycia (Belsky, 1993). Rwnie rodzicom moe brakowa umiejtnoci przywizujcych", poniewa nigdy nie wyksztacili przywizania do swoich rodzicw, by moe z powodu ich naduy (Crittenden, Partridge, Claussen, 1991). Wikszo osb, ktre wykorzystuj swoje dzieci, bya wykorzystywana w dziecistwie chocia naley podkreli, e zasada ta nie dziaa w przeciwnym kierunku; wikszoci dorosych, ktrzy byli wykorzystywani w dziecistwie, udaje si przerwa bdne koo przemocy i powstrzyma si od maltretowania wasnych dzieci (Zigler, Hall, 1989). Pomimo to obserwuje si midzypokoleniowy przekaz" owej presji (Belsky, 1993). A tym, ktrzy nie potrafi przerwa tego koa, brakuje zwykle innych zdolnoci spoecznych, odpowiedniego wsparcia spoecznego lub yj w wielkim stresie.
Innym istotnym czynnikiem dziaajcym ze strony rodzicw jest stan depresji, ktry nie tylko jest zdolny zachwia procedurami wychowawczymi rodzicw, ale rwnie wpywa negatywnie na reakcje dziecka. Majc do czynienia z matk znajdujc si w depresji lub ktrej powiedziano, by tak si zachowywaa, niemowl rzadziej si umiecha, jego twarz czciej wyraa smutek, zo, jest mniej zorganizowane i bardziej niepocieszone. Takie matki za patrz, dotykaj lub przemawiaj do swych dzieci rzadziej i s mniej czue wobec nich ni matki w normalnym stanie emocjonalnym (Field, 1995). Niedocignicia w zachowaniu matek odbijaj si na pniejszym yciu dziecka nawet wtedy, gdy matki odzyskay ju rwnowag psychiczn, ulegaj one generalizacji i uoglnione wykraczaj poza stosunki matkadziecko; zachowanie tych dzieci rwnie w stosunku do jakichkolwiek innych dorosych zdradza oznaki zrozpaczenia (Field i in., 1988). Rzadko tworz one bezpieczne przywizanie do matki, a to niesie pniejsze ryzyko wystpienia problemw wychowawczych w postaci podwyszonego poziomu agresji bd cakowitego zamknicia si w sobie (Cummings, Davies, 1994; Teti i in., 1995). W wietle tych doniesie wida, e bez wzgldu na to, czy rodzice dowiadczali stanw depresji lub naduy wobec ich osoby, mog oni stosowa przemoc w stosunku do swych dzieci czciej, jeli ich warunki yciowe powoduj sytuacje stresowe. A wic jest bardzo prawdopodobne, e przemoc pojawi si w rodzinach, w ktrych cho jedno z rodzicw jest alkoholikiem (Famularo i in., 1986), w rodzinach wielodzietnych, w rodzinach z jednym rodzicem, rozbitych oraz yjcych w ubstwie i w ograniczonej przestrzeni yciowej (Garbarino, Sherman, 1980; Pianta, Egeland, Erickson, 1989; Sack, Mason, Higgins, 1985). A jednak i te niesprzyjajce warunki mona przezwyciy, jeli rodzice mog liczy na odpowiednie wsparcie emocjonalne, wzajemne bd te pochodzce z zewntrz.
PDF stworzony przez wersj demonstracyjn pdfFactory Pro www.pdffactorv.pl
166 Rozwj spoeczny i rozwj osobowoci w okresie niemowlcym
Zrnicowanie jakoci dziecicego przywizania
167
Kultury i konteksty
..
Niemowl jest noszone i trzymane przez wszystkie kobiety i ma cigy kontakt z wieloma dorosymi. W razie potrzeby dzieci zwracaj si do ktrejkolwiek osoby lub starszego dziecka w pobliu; czasem nawet s karmione przez inne kobiety ni matka, chocia pi zwykle tylko z ni. Tronick i jego koledzy odnotowuj dwie rzeczy szczeglnie ciekawe, jeeli idzie o przywizanie w tych spoecznociach. Po pierwsze, wyglda na to, e niemowlta Efe jako bezpieczn baz traktuj waciwie wszystkich dorosych na wiecie i starsze dzieci, co pozwala sdzi, e nie wyksztacaj pojedynczego najwaniejszego przywizania. Niemniej, poczwszy od szstego miesica, zabiegaj o czstsze przebywanie z matk i wol j od innych, mimo e inne kobiety nadal pomagaj opiekowa si nim. A wic nawet w skrajnie uspoecznionym systemie wychowywania dzieci nadal zauwaamy lady centralnego przywizania, aczkolwiek ju nie dominujcego. I jasne si staje to, co twierdzi Inge Bretherton: Zachowania przywizaniowe nie s zachowaniami czysto instynktownymi, lecz s zgodne z zaleceniem kulturowym" (1992b, s. 150).
Przywizanie w rnych systemach kulturowych

Czyby opisane przez Bowlby'ego i Ainsworth nastpstwo faz przywizania byo uniwersalne? Czy bez wzgldu na to, w jakiej rodzinie i kulturze dziecko si rozwija, przechodzi ono przez nie w tej samej kolejnoci? Moe tak, a moe nie. Sama Ainsworth zaobserwowaa te same trzy fazy towarzyszce formowaniu si wyranego przywizania u dzieci z Ugandy, chocia ich lk przed obcymi by znacznie silniejszy ni u maych Amerykanw. Jednak w rodzinach Ganda, podobnie jak w amerykaskich i zachodnioeuropejskich, j podstawowym opiekunem dziecka jest matka. A jakie re- I zultaty dayby obserwacje w kulturach, w ktrych opieka f w pierwszym okresie ycia jest zadaniem wsplnoty? I Edward Tronick wraz ze wsppracownikami (Tronick, } Morelli, Ivey, 1992) zbada wanie tak kultur. Bya ni | spoeczno Pigmejw o nazwie Efe, zamieszkujca rwni- S kowe lasy Zairu. yj w maych grupach okoo dwudziestu j osb, w obozie skadajcym si z kilku spokrewnionych ro- \ dzin. Czsto s to bracia z onami. | Opieka nad dziemi w tych spoecznociach w pierw- 1 szych miesicach i latach ycia sprawowana jest wsplnie.
do obojga rodzicw, u innych przywizanie do jednego z nich i jeszcze do drugiego opiekuna, takiego jak niania lub babcia. Lecz nawet te dzieci w sytuacjach stresowych wykazuj przychylno tylko wobec jednej osoby. Gdy w okresie od szstego do smego miesica przywizanie dziecka cakowicie si rozwinie, pojawiaj si kolejne zwizane z nim zachowania. Naley do nich odniesienie spoeczne, o ktrym mwiam ju w poprzednim rozdziale. Dziesiciomiesiczne dziecko korzysta ze swych zdolnoci rozrniania wyrazw twarzy i na ich podstawie kieruje wasnym zachowaniem. Zanim odway si zaangaowa w now sytuacj, zaczyna bada miny swoich rodzicw. W tym samym wieku dzieci zaczynaj zwykle wykazywa lk przed obcymi i brak zgody na separacj. Lk przed obcymi i protest przeciw oddzieleniu od rodzicw. Te rzadko spotykane przed pitym i szstym miesicem ycia oznaki rozpaczy nasilaj si odiftkoo dwunastego do szesnastego miesica, a pniej ich czstotliwo maleje. Cho
Przywizanie dziecka do rodzicw
167
doniesienia z bada nie s cakowicie zgodne, wyglda na to, e lk przed obcymi pojawia si zwykle pierwszy. Niepokj przed rozdzieleniem zaczyna si troszk pniej, lecz za to obserwowa go mona duej, co ilustruje rycina 6.1. Taki wzrost niepokoju zauwaono u dzieci z wielu kultur, a w Ameryce zarwno u wychowywanych w domu, jak i w orodkach opieki dziennej, co wiadczy, e
nastpuje on zgodnie z podstawowym poznawczym, lub innym zwizanym z wiekiem, harmonogramem (Kagan, Kearsley, elazo, 1978). O ile moment, w ktrym wystpuj obydwa te zjawiska, jest niemale jednakowy dla wszystkich dzieci, 0 tyle intensywno reakcji lkowych ju taka nie jest. Istnieje due zrnicowanie niemowlt pod wzgldem tego, jak wiele lku przejawiaj w stosunku do obcych 1w nowej sytuacji. Niektre odmiennoci mog odzwierciedla zwyczajne zrnicowanie temperamentw (Kagan, 1994), ale do tego powrc za chwil. Podwyszona lkliwo moe by rwnie reakcj na wstrzsy i stres, ktrym dziecko byo poddawane, jak na przykad niedawna przeprowadzka lub zmiana pracy ktrego z rodzicw. Jednak bez wzgldu na to, jakie s przyczyny takiego zrnicowania, owa lkliwo zanika zwykle w poowie drugiego roku ycia. Przywizanie do matki i ojca Jak zaznaczyam ju wczeniej, zarwno matki, jak i ojcowie tworz silne wizi z dzieckiem, cho ich zachowanie wzgldem niego nieco si rni. A jak to przywizanie wyglda ze strony dzieci? Czy one jednakowo przywizuj si zarwno do swoich matek, jak i do ojcw? Oglnie mwic, tak. Od wieku siedmiu lub omiu miesicy, kiedy po raz pierwszy daje si zauway silne przywizanie, dziecko wybierze matk lub ojca, a nie czowieka obcego. A gdy oboje s w pobliu, umiechnie si lub zbliy do kt rego z nich, chyba e jest wystraszone lub pod silnym dziaaniem stresu. Gdy tak si zdarzy, zwaszcza pomidzy smym a dwudziestym czwartym miesicem ycia, dziecko zwrci si raczej do matki ni do ojca (Lamb, 1981). Z punktu widzenia logiki sia przywizania dziecka do ojca jest wprost proporcjonalna do czasu, jaki ojciec rzeczywicie spdzi, opiekujc si nim (np. Ross i in., 1975). Moliwe rwnie, e jeli ojciec opiekuje si dzieckiem na peen etat", to w sytuacjach stresowych dziecko zwrci si do niego zamiast do matki, lecz nie mamy jeszcze na to dowodw. Zrnicowanie jakoci dziecicego przywizania Waciwie wszystkie dzieci dochodz do wyksztacenia przywizania takimi samymi krokami. Ale owo przywizanie rni si pod wzgldem jakoci. Posugujc si terminologi Bowlby'ego, dzieci tworz rne wewntrzne modele operacyjne zwizkw z rodzicami i innymi wanymi osobami. Ten model przywizania zawiera takie elementy, jak przekonanie dziecka (lub jego brak) o tym, e obiekt przywizania bdzie dla niego dostpny i niezawodny, oczekiwania co do odtrcenia lub siy uczucia oraz poczucie pewnoci, e dana osoba naprawd stanowi bezpieczn baz dla jego poszukiwa. Wewntrzny model operacyjny zaczyna si tworzy pod koniec pierwszego roku ycia, a przez pierwsze cztery, pi lat jest dopracowywany i si umacnia. W wieku piciu lat wikszo dzieci posiada wyrany model wewntrzny matki (lub innego opiekuna), model siebie i model zwizkw. Gdy ju raz takie modele powstan staj si podstaw ksztatowania i objaniania dowiadcze i bd miay wpyw na pami i koncentracj. Zauwaamy i zapamitujemy wydarzenia pasujce do naszych modeli, a przeoczamy i zapominamy te, ktre do nich nie pasuj.
Jzykiem Piageta mona by powiedzie, e dzieci o wiele atwiej asymiluj dane, ktre s zgodne z modelem. Ale co waniejsze, modele wpywaj na ich zachowanie: dzieci maj to do siebie, e w kadym nowym zwizku powielaj znany im wzorzec. Dobrego przykadu dostarcza nam Alan Sroufe:
ZASTANW SI
Co dla jednego dziecka jest bezwzgldnym odrzuceniem, dla drugiego stanowi moe agodn odmow. Ciepo okazane jednemu, dla innego moe by niejednoznaczne i wprowadzi zamt. Na przykad, dziecko zwraca si do rwienika z propozycj wsplnej zabawy. Odrzucone odchodzi, by samotnie dsa si w kcie. Drugie dziecko spotkawszy si z negatywn reakcj pobiegnie do innego partnera i z powodzeniem zaangauje go do swej zabawy. Ich dowiadczenia odmowy s niesychanie odmienne. Kade z nich otrzymuje potwierdzenie dla zupenie rnych wewntrznych modeli (1988, s. 23). Przywizanie bezpieczne i pozabezpieczne Wszystkim teoretykom tej tradycji przywieca jedno zaoenie. Pierwsze przywizanie jest najbardziej znaczcym czynnikiem w tworzeniu przez dziecko modelu operacyjnego. Zrnicowanie tych pierwszych zwizkw opisaa w sposb przystpny Mary Ainsworth (Ainsworth i in., 1978). Jej system kategorii wyrnia przywizanie bezpieczne i dwa rodzaje przywiza pozabezpiecznych, ktre oceniaa za pomoc procedury zwanej nieznan sytuacj. Nieznana sytuacja skada si z omiu scenek odgrywanych w otoczeniu laboratoryjnym, zwykle gdy dziecko ma od 12 do 18 miesicy. Na pocztku dziecko przebywa z matk, potem z matk i osob obc samo z osob obc zupenie samo przez kilka minut, ponownie z mam, jeszcze raz samo, a potem znw z obcym i na koniec wraca mama. Ainsworth uwaa, e reakcje dzieci na te zmiany w szczeglnoci epizody powrotu matki i osoby obcej mona zaklasyfikowa do trzech typw: p r z y w i z a n i e b e z p i e c z n e , p o z a b e z p i e c z n e / u n i k a n i a i p o z a b e z p i e c z n e/a m b i w a l e n c j i (czasami zwane odpornoci). Mary Main (Main, Solomon, 1990) zaproponowaa jeszcze jedn grup, ktr nazywa przywizaniem p o z a b e z p i e c z n y m / d e z o r g a n i z a c j i / d e z o r i e n - t a c j i. Kilka cech tych rnych typw przedstawiam w tabeli 6.1. Gdy bdziecie je czyta, zwacie na to, e pacz dziecka w chwili oddzielenia od matki nie jest wcale miarodajnym wskanikiem pewnoci przywizania. Niektre bezpiecznie przywizane dzieci pacz w takich sytuacjach, inne nie, a jakby tego byo mao, tak samo jest z dziemi przywizanymi pozabezpiecznie. Wany tutaj jest cakowity wzorzec reakcji dzieci na nieznan sytuacj, nie pojedyncze zachowania. Te typy przywizania poddano obserwacjom w wielu krajach i w kadym z nich najczciej spotykanym wzorcem jest przywizanie bezpieczne mona rwnie o tym przeczyta w ramce Kultury i konteksty" na stronie 169. Taki system kategorii i leca u jego podstaw teoria byy punktem wyjcia dla wielkiej liczby fascynujcych bada i nowych teorii, z ktrych wiele znalazo praktyczne zastosowanie.
Jeli wewntrzne modele operacyjne nie zanikaj i maj wpyw na pniejsze zwizki, to czy oznacza to, e pierwsze kilka lat ycia jest okresem krytycznym dla wyksztacenia wzorcw stosunkw midzyludzkich? Jak inaczej mona to zrozumie?
167
Tabela 6.1. Kategoryzacja przywizania bezpiecznego i pozabezpiecznego w procedurze nieznanej sytuacji Mary Ainsworth Przywizanie bezpieczne. Dziecko z atwoci znosi rozk z opiekunem i szybko angauje si w
badanie otoczenia; w poczuciu zagroenia lub lku aktywnie poszukuje kontaktu i atwo je uspokoi, nie unika i nie opiera si kontaktowi zainicjowanemu przez matk. Po powrocie matki dziecko ciepto j wita lub szybko si uspokaja, jeli si martwio. Przywizanie pozabezpieczne: odczenie/unikanie. Dziecko unika kontaktu z matk, zwaszcza gdy spotyka si z ni po jej nieobecnoci. Nie przeciwstawia si wysikom matki w nawizaniu kontaktu, ale te go nie poszukuje. Nie stawia matki ponad obcym.
Kultury i konteksty
..
Przywizanie bezpieczne i pozabezpieczne w rnych kulturach

Badania prowadzone w wielu krajach zdaj si potwierdza hipotez Mary Ainsworth zakadajc, e zachowania oparte na bezpiecznej bazie" mona zauway u wszystkich dzieci i w kadej kulturze (np. Posada i in., 1995). Ale z drugiej strony wiemy, e w niektrych spoecznociach atwiej dostrzec dowody wiadczce o wystpowaniu bezpiecznego przywizania. Najdokadniejsza analiza pochodzi od holenderskiego psychologa Marinusa van IJzendoorna, ktry porwna wyniki 32 oddzielnych bada poczynionych w omiu krajach. Procent dzieci z poszczeglnych pastw zaklasyfikowanych do kadej z kategorii zosta przedstawiony w tabeli poniej (van IJzendoorn, Kroonenberg, 1988). Naley ostronie podchodzi do informacji w niej zawartych, by unikn nadinterpretacji, gdy w wikszoci przypadkw mamy do czynienia tylko z jednym ub dwoma badaniami z danego kraju, a w nich zwykle brao udzia niewiele osb. Na przykad, jedyne doniesienia z Chin opisuj 36 niemowlt, a jednak daj one duo do mylenia. Najbardziej rzucajc si w oczy rzecz jest spjno danych. We wszystkich omiu krajach najpopularniejsz struktur jest przywizanie bezpieczne, zauwaone u ponad poowy wszystkich badanych: w szeciu z omiu; z obu typw przywiza pozabezpiecznych popularniejsza jest struktura unikania. Tylko w Izraelu i Japonii ukad jest cakiem odwrotny. Czym mona by wyjani t odmienno? Moliwe, e procedura nieznanej sytuacji jest po prostu nieodpowiednia do mierzenia poziomu bezpieczestwa przywizania we wszystkich kulturach. Na przykad, dzieci japoskie rzadko s oddzielane od matki w pierwszym roku ycia, wic pozostawienie ich cakowicie samych w trakcie badania jest dla nich bardziej stresujce i moe spowodowa bardziej intensywny i trudny do uspokojenia pacz, a co za tym idzie, zaklasyfikowanie przypadku do kategorii przywizania ambiwalentnego. Lecz jeli przyjrzymy si bezporednio rzeczywistemu zachowaniu maluchw, zauwaymy kilka kulturowych rnic na przykad w kwestii poszukiwania bliskoci lub unikania matki, co napawa nas przekonaniem, e ta procedura wykorzystuje procesy obecne u dzieci wielu kultur (Sagi, van IJzendoorn, Koren-Karie, 1991). Moliwe jest rwnie, e znaczenie struktur bezpiecznych" lub struktur unikania" jest inne w rnych kulturach, nawet gdy ich wymiar procentowy w poszczeglnych kategoriach jest podobny. Badacze niemieccy, na przykad, twierdz, e w ich kulturze klasyfikacja unikania jest wynikiem nie obojtnoci matki, lecz wyranego szkolenia sucego zyskaniu przez dziecko wikszej niezalenoci (Grossmann i in., 1985). Z drugiej strony, badania prowadzone w Izraelu (Sagi, 1990) wykazuj, e ta procedura moe uatwi przewidywanie pniejszych umiejtnoci spoecznych w taki sam sposb jak w badaniach amerykaskich, co dowodzi, e ten system klasyfikacji jest waciwy dla obu kultur. Jak na razie, najbardziej przekonujc hipotez jest to, e we wszystkich kulturach na przywizanie bezpieczne lub pozabezpieczne skadaj si te same czynniki ksztatujce zwizek matki z dzieckiem, a powstae struktury s odzwierciedleniem podobnych operacyjnych modeli wewntrznych. Jednak zanim
Przywizanie pozabezpieczne: opr/ambiwalencja. Dziecko wykazuje niewielkie zainteresowanie

badaniem otoczenia, jest nieufne wobec obcego. Bardzo si niepokoi, gdy zostaje oddzielone od matki, lecz nie uspokaja si po jej powrocie i nie reaguje na jej prby uspokojenia. Czasami szuka, a czasami unika kontaktu. Moe okazywa zo wobec matki po jej powrocie i jest odporne na prby nawizania kontaktu lub uspokojenia ze strony obcej osoby. Przywizanie pozabezpieczne: dezorganizacja/dezorientacja. Oszoomienie, zagubienie lub obawa. Dziecko moe jednoczenie wykazywa przeciwstawne wzorce zachowa, takie jak ruch w kierunku matki przy jednoczesnym odwracaniu od niej wzroku. rdo: Ainsworth i in 1978; Carlson, Sroufc, 1995; Main, Solomon, 1990.
Stabilno klasyfikacji przywizania. Jedn z najwaniejszych kwestii jest to, czy bezpieczestwo przywizania nie zmienia si wraz z upywem czasu. Czy bezpieczne lub pozabezpieczne przywizanie dziecka w wieku dwunastu miesicy bdzie miao tak sam warto w wieku dwch lub trzech lat czy w wieku szkolnym? Jest to najbardziej istotne dla tych badaczy i terapeutw, ktrzy interesuj si trwaoci efektu zncania si nad dziemi i zaniedbaniem we wczesnym okresie ich ycia lub innymi rdami pozabezpiecznego przywizania. Czy mog one wyj z kryzysu, gdy uprzednio zostay le potraktowane? Postawmy spraw inaczej, czy dziecko, ktre w wieku roku wyksztacio bezpieczne przywizanie, jest na zawsze zabezpieczone przed skutkami pniejszych trudnych sytuacji yciowych? Nie bdzie to adnym zaskoczeniem, jeeli powiem, e taka cigo czasem istnieje, a czasem nie. Wszystko zaley od okolicznoci. Gdy rodowisko rodzinne dziecka i warunki yciowe s do stabilne, to rwnie bezpieczestwo i jego brak w przywizaniu pozostaje niezmienne przez wiele lat. Na przykad, Claire Hamil ton zbadaa jako przywizania maej grupy nastolatkw, co byo powtrzeniem bada z ich dziecistwa (Hamilton, 1995). Szesnacioro z osiemnaciorga, ktrzy jako dzieci zostali uznani za przywizanych pozabezpiecznie, w wieku lat siedemnastu nadal prezentowao tego typu przywizanie, podczas gdy siedmioro z jedenaciorga pierwotnie przywizanych bezpiecznie rwnie nie zmienio swego stosunku do opiekuna. Podobnie, w znacznie krtszych badaniach przeprowadzonych w Niemczech (Wartner i in., 1994) 82 procent maluchw ze stabilnych rodzin wy wodzcych si z klasy redniej zostao w wieku szeciu lat ocenione tak samo pod wzgldem bezpieczestwa przywizania jak w pierwszym roku ycia. Jednak jeli w otoczeniu dziecka zachodz powaniejsze zmiany na przykad zaczyna by oddawane do orodka opieki dziennej lub obka, lub do mieszkania wprowadza si babcia, lub rodzice si rozwodz albo przeprowadzaj wwczas pewno przywizania rwnie ulega zmianie, dziecko zyskuje j lub traci. Na
j Przekrojowo-kulturowe porwnanie przywiza bezpiecznych i pozabezpiecznych

I Kraj
I RFN ? Wielka Brytania | Holandia f Szwecja i Izrael 1 Japonia I Chiny f Stany Zjednoczone 18 j rednio
Liczba bada Bezpieczne (%) Struktura unikania (%)

3 1 4 1 2 2 1 56,6 75,0 67,3 74,5 64,4 67,7 50,0 64,8 65,0 35,3 22,2 26,3 21,6 6,8 5,2 25,0 21,1 21,3
Struktura ambiwalentna (%)

8,1 2,8 6,4 3,9 28,8 25,0 25,0 14,1 13,7
i rdo: Oparte na tabeli 1 w: van Ilzendoorn, Kroonenbere, 1988, s. 150-151.
167
przekonamy si, e to prawda, potrzeba nam bdzie wicej bada opisujcych dugoterminowe skutki poszczeglnych kategorii, jak te przeprowadzone w Izraelu.
przykad, Everett Waters z zespoem (1995) obserwowa grup biaych dzieci z klasy redniej od pierwszego do dwudziestego pierwszego roku ycia, mierzc ich przywizanie w okresie dorosoci za pomoc nowej metody zwanej Wywiadem do Badania Przywizania Ludzi Dorosych (AAI). Prawie wszyscy ci, ktrych klasyfikacja przywizania zmienia si w tym stosunkowo dugim okresie, przeyli jaki silny wstrzs, jak mier ktrego z rodzicw, powan chorob albo byy ofiar fizycznego zncania si lub wykorzystania seksualnego. Sam fakt, e poczucie bezpieczestwa dziecka moe si zmienia z biegiem czasu, nie obala spojrzenia na przywizanie
jako na wewntrzny model operacyjny. Bowlby uwaa, e przez pierwsze dwa, trzy lata kady szczeglny wzorzec zachowa przywizaniowyc h jest waciwy okrelonemu zwizkowi. Na przykad, badania nad przywizaniem maluchw do mamy i taty wykazay, e w prawie 30 procentach przypadkw dziecko jest bezpiecznie przywizane do jednego z rodzicw i pozabezpiecznie do drugiego, w obydwu moliwych kombinacjach (Fox, Kimmerly, Schafer, 1991). Poczucie bezpieczestwa w obcowaniu z konkretnym dorosym jest cech konkretnego zwizku. Jeli ten ulega znacznym przeobraeniom, zmienia si take bezpieczestwo
przywizania dziecka do tego czowieka. Jednak w wieku okoo czterech, piciu lat, zdaniem Bowlby'ego, wewntrzny model operacyjny przechodzi na wasno dziecka, jest uoglniany na wszystkie kontakty i przez to opiera si wszelkiego rodzaju zmianom. Od tego momentu dziecko chtnie nakada go na wszystkie nowe znajomoci, nie wyczajc z nich stosunkw z nauczycielami i rwienikami. Okazuje si, e dziecko moe poprawi pocztkowo pozabezpieczne przywizanie lub straci posiadane bezpieczestwo. Niemniej jednak najczciej mamy do czynienia z zachowaniem cigoci, zarwno dlatego, e zwizki, w jakich dzieci
pozostaj przez pierwsze kilka lat, s z reguy do stae, a take dlatego, e charakter raz ustanowionego modelu wewntrznego rzadko ulega zmianom. rda przywizania bezpiecznego i pozabezpieczneg o. Skd bior si te rnice? Wiemy, e dzieci przywizane pozabezpiecznie czciej znajdziemy w rodzinach yjcych w ubstwie, w takich, w ktrych od dawna zdarzay si wszelkiego rodzaju naduycia, lub w takich, w ktrych u matki zauwaono oznaki gbokiej depresji (Cicchetti, Barnett, 1991; Spieker, Booth, 1988). Niestety, taki rejestr nie udziela nam odpowiedzi na pytanie, co waciwie dzieje si pomidzy
167
rodzicami a dziemi, co mogoby prowadzi do przywizania bezpiecznego lub pozabezpiecznego. Wspczesne badania wskazuj na to, e podstawowym czynnikiem bezpiecznego przywizania jest akceptacja i gotowo reagowania rodzicw na sygnay dziecka (Isabella, 1995; Pederson, Moran, 1995; Pederson i in., 1990; Seifer i in., 1996). Gotowo reagowania nie oznacza jedynie mioci lub dobrej pielgnacji, lecz wymaga, eby opiekujc si dzieckiem lub wykonujc inne zwizane z nim zadania, by wyczulonym na jego sygnay i waciwie na nie reagowa. Umiecha si, kiedy ono si umiecha, mwi, kiedy artykuuje dwiki, podnosi, gdy pacze itd. (Ainsworth, Marvin, 1995). Pewno, e takie reagowanie jest najwaniejszym budulcem bezpiecznego przywizania, zostaa potwierdzona pokazem eksperymentalnym, ktrego autorem jest Dymphna van den Boom (1994). Wyznaczono do niego 100 holenderskich matek wywodzcych si z nizin spoecznych, ktrych dzieci po porodzie uznano za
Tab ela 6.2. Wp yw pod daw ania mat ek treni ngo wi reag owa nia na bezp iecz est wo przy wiz ania dzie cka Klasyfikacja przywizania w 12 miesicu ycia Struktury bezpieczne Struktury pozabezpieczne
Trening 19 Brak treningu
39
rdo: van den Boom, 1994, z tabeli 5, s. 1472.
31
11
bardzo draliwe. Losowo wybran poow z nich wysano na kurs skadajcy si z trzech wzgldnie krtkich spotka, na ktrych instruowano je, jak poprawi swoj zdolno reagowania na potrzeby swojego potomstwa. Reszta matek nie otrzymaa takiej pomocy. Gdy dzieci skoczyy dwanacie miesicy, obserwowano ich zwizki z mam, jak rwnie
oboje z nich poddano obserwacji za pomoc standardowej procedury nieznanej sytuacji. Wyniki byy oczywiste: matki poddane treningowi reagoway lepiej, a ich dzieci czciej wyksztacay bezpieczne przywizanie jak wida z rezultatw przedstawianych w tabeli 6.2. Rnice to byy widoczne jeszcze po p roku (van den Boom, 1995). Niszy poziom reagowania jest zatem przyczyn powstawania kadego rodzaju przywizania pozabezpieczneg o. Kady z nich jednak ma dodatkowo rnorodne uwarunkowania. Na przykad, struktura dezorganizacji i dezorientacji najczciej pojawia si, gdy dziecko byo obiektem
naduy i w rodzinach, w ktrych rodzice pielgnuj w sobie nierozwizane konflikty wynikajce z urazw wyniesionych z dziecistwa, takich jak na przykad zncanie si nad nimi lub wczesna mier rodzicw (Cassidy, Berlin, 1994; Main, Hesse, 1990). Struktura ambiwalentna jest powszechnie spotykana, gdy dostp dziecka do matki nie jest cigy lub jest tylko pozorny. Przyczyny takiej niedostpnoci matek i okresowego lekcewaenia mog by rne. Najczstsz z nich jest depresja omwiam pokrtce to zjawisko w ramce Z ycia wzite" na stronie 164 (Teti i in., 1995). Kiedy matka odrzuca dziecko lub regularnie (raczej ni sporadycznie) wycofuje si z
kontaktu z dzieckiem, bdzie ono prawdopodobnie prezentowa struktur przywizania charakteryzujc si unikaniem, chocia moe si ono rwnie pojawi, gdy matka zbyt mocno stymuluje dziecko (Isabella, 1995). Dugoterminowe konsekwencje przywizania bezpiecznego i pozabezpiecznego. System klasyfikacji Ainsworth okaza si wielce pomocny w przewidywaniu nadzwyczaj szerokiej gamy innych zachowa dzieci, widocznych zarwno w pniejszym dziecistwie, jak i w okresie dojrzewania. Dziesitki bada wykazay, e dzieci uznane za
bezpiecznie przywizane do matek w dziecistwie s pniej bardziej towarzyskie, bardziej pozytywnie nastawione do swoich przyjaci i rodzestwa, mniej kurczowo si trzymaj i s mniej zalene od nauczycieli, s mniej agresywne i ktliwe, bardziej empatyczne i bardziej dojrzae emocjonalnie w stosunku do szkoy i innego otoczenia poza domem (np. Carlson, Sroufe, 1995; Leve, Fagor, 1995). W okresie dojrzewania ci, ktrych uznano za bezpiecznie przywizanych w dziecistwie lub ktrych zaklasyfikowano jako bezpiecznych na podstawie wy-
167
c o Z a
d z
Z
N
W wielu czc iach wiat a, a zwa szcza w kraja ch Trze ciego wia ta, kobie ty przez wik szo czasu nosz niem owlt a przy sobie . Uy waj do tego specj alnyc h pas w mate riau lub chust , ktre przyt rzym uj dziec ko przy ciele matk i. Ostat nio rwn ie w Stana ch Zjed nocz onyc h mon a zauw ay rne odmi any tego zwyc zaju. Mam
167
daje to sporo
rado ci!
w i P o O g W N a L N i
terminowych konsekwencji struktur wczesne Mary Main i jej wsppracownicy opracowali kwestiona podstawie wynikw wewntrzny roboczy mo
Bezpieczny!autonomiczny wywaony. Oddalony lub obojtny. Jednostka minimalizuje rol pierw Zaabsorbowany lub uiuiklany. Jednostki te czsto mwi o niekonsekwentnym rodzicielstwie lub o odwrceniu rl rodzicw. Tk
Gdy istnieje zwizek pomidzy modelami przywizania do przywizania do wasnych rodzicw najprawdopodobniej bd wykazywa podobne przywizanie. Dzieci rodzicw z modelem odda Nie jest to jednak dziedziczenie genetyczne a przy przywizania, czciej zawczasu przygotowyway swoje dziecko na rozstanie, same nie miay wikszych problemw z opuszcze Crowell i Feldman zauwayy rwnie, e matki z we
Jedna z matek zauwaya przez okienko obserwacyjne, jak jej dziecko pacze, i powiedziaa: Widzicie, ona wcale nie martwi si
Ro zw j
Prz ywi za nie dor os ych
Przed bada czam i przy wiz ania stan o nowe zada nie dotycz ce
w dugo przekr oju
Wynika z tego, e wewntrzny model matki ma dwojakie dziaanie. Wpywa, po pierwsze, na jej rzeczywiste zacho
Ja" obiektywne Drugim gwnym krokiem, wedug Lewisa, jest zrozumienie przez dziecko, e jest ono w wiecie take przedmiotem. Tak jak pika posiada waciwoci kulisto, zdolno toczenia si, pewn swoisto dotyku tak i ,ja" ma pewne przymioty i waciwoci, takie jak pe, rozmiar, imi, lub takie cechy, jak niemiao czy odwaga, zrczno lub niezdarno. Taka wiadomo siebie jest wyrnikiem drugiej fazy rozwoju tosamoci. Lewis okrela to jako ja" obiektywne lub czasami ,ja" k a t e g o r i a l n e, bo gdy tylko dziecko osignie wiado mo siebie, proces okrelania siebie bdzie si wiza z umiejscowieniem Ja" w odpowiednich kategoriach. Nie byo atwo ustali, kiedy w dziecku pojawia si po raz pierwszy wiadomo wasnego ,ja", ktra oznaczaaby powstanie ,ja" obiektywnego. Najczciej uywa si do tego celu lustra. Najpierw umieszcza si je przed dzieckiem, by zobaczy, jak si zachowa. Wikszo dzieci od dziewitego do dwunastego miesica bdzie przygldao si swojemu odbiciu, robio miny lub prbowao w jaki sposb bawi si z obrazem dziecka z lustra. Po czasie wolnych eksperymentw badacz, pod pretekstem wytarcia twarzy malca chusteczk, umieszcza na jego nosie jaskraw kropk ru i pozwala dalej bawi si z odbiciem. Najistotniejsz rzecz w tecie autorozpoznania i wiadomoci siebie jest to, czy dziecko dotknie kropki na wasnym nosie czy na nosie twarzy odbitej. Rycina 6.2 przedstawia wyniki bada Lewisa przeprowadzonych t metod. Jak wida, adne z dziewicio- i dwunastomiesicznych dzieci nie dotkno swojego nosa, ale wrd dwudziestojednomiesicznych ju trzy czwarte znalazo si na tym poziomie autorozpoznania, co zreszt potwierdzio si podczas wielu innych bada, prowadzonych take w Europie (np. Asendorpf, Warkentin, Baudonniere, 1996). Wykres przedstawia rwnie czstotliwo, z jak dzieci nazywaj siebie po imieniu, gdy pokae si im ich zdjcie, co jest rwnie jednym z powszechnych sposobw mierzenia poziomu wiadomoci wasnego , ja". Zobaczy mona, e te same oznaki rozwoju obserwowane s prawie w tym samym czasie co rozpoznanie
100 I-
| | Dotyka na swojej twarzy kolorowej plamki, gdy widzi si w lustrze
Okrela siebie, widzc
Ryc. 6.2. Rozpoznawanie siebie w lustrze i nazywanie po imieniu swj obraz
zaczyna si prawie rwnoczenie. (rdo: Lewis, Brooks, 1978, s. 214-215).
wasnego odbicia w lustrze. Obydwie przypadaj na poow drugiego roku ycia, co potwierdzili take i inni badacze (Bullock, Lutkenhaus, 1990). Oznaki tej nowej samowiadomoci widzimy rwnie w innych zachowaniach. U dzieci zaczynajcych chodzi widzimy rwnie naleganie, by robiono pewne rzeczy wycznie dla nich, i wykazuj one nowy, wadczy stosunek do zabawek lub innych cennych rzeczy, zastrzegajc do nich dostp (Moje!"). Patrzc pod tym ktem, atwiej zrozumie postpowanie synnych nieznonych dwulatkw" zdobywaj one wiadomo wasnego ,ja". Pojawienie si zdolnoci wyraania emocji. Zmiany rozwojowe dotyczce rozumienia wasnego , ja" przez dziecko id w parze z postpem w wyraaniu przez nie emocji. Jak ju wiemy z rozdziau 5, niemowlta potrafi, przynajmniej do pewnego stopnia, odczytywa emocje innych. Inaczej reaguj na smutek, a inaczej na rado matki, a okoo dziesitego miesica posuguj si odniesieniem spoecznym. Jednakowo, w tym samym czasie, rozwijaj nieograniczony zestaw wasnych wyrae emocjonalnych. W momencie urodzenia dzieci korzystaj z rnych wyrazw twarzy okrelajcych zainteresowanie, bl i obrzydzenie, wkrtce te pojawia si mina wyraajca zadowolenie. Po skoczeniu dwch, trzech miesicy mona dostrzec osobne wyraenia zoci i smutku, a wyraz twarzy znamionujcy lk pojawia si okoo szstego bd sidmego miesica (Izard i in., 1995; Izard, Harris, 1995). Lecz wiadomych wyrae emocjonalnych, takich jak zakopotanie, duma lub wstyd, ktrych pojawienie si wymaga samooceny, nie zaobserwujemy prdzej ni na pocztku drugiego roku, mniej wicej wtedy, gdy dziecko wykazuje rwnie zdolno autorozpoznawa- nia w lustrze (Lewis, Allesandri, Sullivan, 1992; Lewis i in., 1989; Mascolo, Fischer, 1995). Pierwsze samoopisy. Osignwszy ju wstpn samowiadomo, dzieci w wieku przedszkolnym zaczynaj okrela kim jestem", uczc si swoich nowych cech i rl spoecznych. Najwczeniejszym wymiarem takiej autodefinicji jest pe. Dwulatki precyzyjnie potrafi si okreli jako chopcy lub dziewczynki i od tego czasu ich sposoby zachowania zaczynaj ulega wyranemu zrnicowaniu. Na przykad, jeli pozostawimy dwu- i trzylatki w pokoju penym ciekawych zabawek, dziewczynki bd si bawiy raczej lalkami lub w wykonywanie czynnoci domowych, jak szycie, nawlekanie koralikw czy gotowanie. Chopcy czciej wybior zabaw pistoletami, zabawkowymi ciarwkami i wozami straackimi lub narzdziami stolarskimi (O'Brien, 1992). Okoo trzeciego roku ycia maluchy na towarzyszy zabawy zaczynaj wybiera dzieci tej samej pci i s wzgldem nich bardziej towarzyskie (Macco- by, 1988, 1990;Maccoby, Jacklin, 1987) ukad ten ulega cigemu wzmocnieniu przez okres przedszkolny i pierwsze lata szkoy podstawowej. Mae dzieci dziel si rwnie na inne dychotomiczne kategorie, jak duy i may, mdry i gupi, zy lub dobry. Na tym etapie postrzegaj siebie jako jednego lub drugiego, nie widz u siebie obydwu cech w zalenoci od sytuacji. Bowlby powiedziaby, e to, z czym mamy tutaj do czynienia, to sytuacja, w ktrej dziecko tworzy swj wewntrzny operacyjny model wasnego ,ja" i jednoczenie wewntrzny model zwizku. Najpierw dowiaduje si, e jest osobnym istnieniem i e oddziauje na wiat. Potem zaczyna rozumie, e ono rwnie jest w tym wiecie przedmiotem, opisanym takimi cechami, jak rozmiar lub rodzaj. Wewntrzny model ,ja" lub, jak si czsto go okrela, schemat, ja" jeszcze na tym eta-
pie nie jest w peni rozwinity, lecz maluch ju buduje swj wizerunek, wyposa ajc go w cechy i zdolnoci. Wewntrzny model przywizania, model lub schemat ,ja" ma wpyw na wybr, jakiego dziecko dokonuje by na przykad bawi si z rwienikami tej samej pci a take na sposb, w jaki bdzie interpretowao swoje przeycia. Tym sposobem wewntrzny model ulega nie tylko wzmocnieniu, ale take zostaje przeniesiony. Rnice indywidualne: osobowo i temperament Rozwj schematu ,ja" i wewntrznego modelu przywizania nie zaczyna si od czystej kartki. Kade dziecko rozpoczyna ycie z wbudowanymi ju niektrymi cechami, wzorcami reakcji i charakterem interakcji. Wpywaj one na sposb, w jaki inni si do niego odnosz, i na to, jak bdzie ono rozumiao i interpretowao wasne dowiadczenia. Rnice w sposobie, w jaki dzieci i doroli radz sobie w dziaaniu z innymi ludmi i przedmiotami w otaczajcym ich wiecie, psycholodzy nazywaj osobowoci. Pojcie osobowoci, podobnie jak pojcie inteligencji zostao powoane, by okrela trwae, indywidualne rnice zachowania. Czy jestemy towarzyscy czy niemiali, wolni czy zaleni, pewni siebie lub niepewni, czy rzucamy si w wir no wych sytuacji, czy raczej si od tego powstrzymujemy cechy te (i wiele in nych) s skadowymi elementami naszej osobowoci. Wyglda na to, e rnice w osobowoci opieraj si na najbardziej zasadniczym podou emocjonalnym, czsto nazywanym temperamentem. Te podstawowe cechy lub wzorce reakcji widoczne s ju w dziecistwie i wyraaj si poziomem aktywnoci, draliwoci lub emocjonalnoci, zdolnoci uagodzenia, lkliwoci i charakterem zachowa spoecznych (Hartup, van Lieshout, 1995, s. 658). W myl tego temperament jest kontekstem, z ktrego rozwija si pniejsza osobowo dziecka lub dorosego" (Ahadi, Rothbart, 1994, s. 190). Rozrnienie pomidzy temperamentem a osobowoci przypomina nieco rozrnienie pomidzy genotypem a fenotypem. Pierwszy okrela podstawowe wzorce, ale produkt kocowy jest wynikiem konkretnych dowiadcze, jakie na nie oddziayway. Podobnie temperament moe uchodzi za wzorzec podstawowy; a to, co mierzymy pniej w dziecistwie lub dorosoci, odzwierciedla to, co z niego pozostao w wyniku dziaania ogromnej liczby dowiadcze yciowych. O typach osobowoci bd mwi w nastpnych rozdziaach. Na razie chciaabym si skupi na temperamencie, nie tylko ze wzgldu na to, e ma on reprezentowa pierwotne podoe, najlepiej dostrzegalne we wczesnym dziecistwie, ale dlatego, e wszystkie badania nad rnicami osobowymi lub rnicami stylw w tym okresie wanie na nim si opieraj. Psycholodzy po prostu nie mwi o dziecicej osobowoci". Mwi o odmianach dziecicego temperamentu. Wymiary temperamentu. Niestety, psychologowie badajcy temperament dziecicy nie ustalili jeszcze podstawowego zestawu jego wymiarw. Jedna z pierwszych wanych teorii, ktrej autorami byli Thomas i Chess (1977), zawieraa dziewi dy-

Tabela 6.3. Typologia temperamentu Thomasa i Chessa Dziecko atwe. Biologiczne funkcjonowanie dziecka atwego nie nastrcza problemw, cykle jedzenia i spania
s regularne; zwykle jest ono zadowolone i atwo dostosowuje si do zmian lub nowych dowiadcze.
Rnice indywidualne: osobowo i temperament
177
Dziecko trudne. Funkcjonowanie organizmu dziecka trudnego nie jest ju tak regularne, cykle spania i
jedzenia tworz si wolniej. ywo i negatywnie reaguje na rzeczy nowe, jest bardziej nerwowe i wicej pacze. Jego pacz charakteryzuje rwnie wicej nieczystych", dziaajcych na nerwy dwikw, ni zauwaamy w paczu dzieci spokojnych".
Nie jest to oczywicie ostateczna wersja; badacze nadal staraj si wypracowa konsensus, ale ten zestaw cech i waciwoci jest prawdopodobnie bliski licie, na ktr wszyscy wreszcie si zgodzimy. Niestety, uzgodnienia nadal nios ze sob potrzeb rozwizania wanych kwestii, nie wykluczajc pytania o pochodzenie tych rnic i dugoci okresu ich wystpowania. Dziedziczenie temperamentu Waciwie wszyscy badacze temperamentu s zdania, e jego cechy s wrodzone i opisane w genach. Nie rni si ono wiele od pojcia wrodzonych skonnoci" i ogranicze" omawianych przeze mnie w poprzednich rozdziaach, z tym tylko wyjtkiem, e tutaj mwimy raczej o indywidualnych ni powszechnych dysproporcjach zachowania. Twierdzenie to jest poparte wyranymi, silnymi dowodami (Goldsmith, Buss, Lemery, 1995; Rose, 1995), zarwno w badaniach nad osobowoci dorosych (omwionych w Doniesieniach z bada" na stronie 181), jak i nad temperamentem dzieci. Obserwacje blinit z wielu krajw dowiody, e blinita jednojajowe s o wiele bardziej podobne pod tym wzgldem ni blinita dwujajowe (Rose, 1995). Cakiem podobne wyniki pochodz z prac Roberta Plomina i Roberta Emde'a wraz z zespoami (Emde i in., 1992; Plomin i in., 1993). Przebadali oni 100 par jedno- i tyle samo par blinit dwuj aj owych w wieku 14 i 20 miesicy. W kadym z tych okresw ich temperament oceniany by przez matki przy uyciu kategorii Bussa i Plomina. Dodatkowo, poprzez obserwacj zachowania wzgldem obcych ludzi i nowych zabawek w specjalnym laboratoryjnym pokoju zabaw, mierzono u kadego z nich poziom zahamowania. Czy dziecko podchodzio do nowych zabawek szybko i chtnie, czy te ocigao si i byo przestraszone? Czy zbliao si do obcej dorosej osoby, czy trzymao si w pobliu mamy? Korelacja, jak wida w tabeli 6.4, pomidzy wynikami temperamentu we wszystkich czterech kryteriach osigaa stale wyszy wymiar u blinit jednojajowych ni u dwujajowych, a to wiadczy tylko o silnym wpywie informacji genetycznej. Wielu (cho nie wszyscy) teoretykw temperamentu czyni jeszcze jeden krok i stara si przeledzi rnice zachowania, poczwszy od zrnicowanych podstaw fizjologicznych (np. Gunnar, 1994; Rothbart, Derryberry, Posner, 1994). Na przykad, Jerome Kagan wysun myl, e rnice w poziomie zahamowania opieraj si na rnych progach pobudzenia tych czci mzgu, ktre odpowiedzialne s za poczucie niepewnoci jdro migdaowate i podwzgrze (1994; Kagan i in., 1990; Kagan, Snidman, Arcus, 1993). Podranienie tych obszarw prowadzi do zwikszenia napicia miniowego i przyspieszenia bicia serca. Uwaa si, e dziecko niemiae czy zahamowane ma niski prg reakcji. Tak wic w przypadku niepewnoci szybciej staje si spite i bardziej czujne i prawdopodobnie wicej sytuacji interpretuje jako podejrzane. W myl tego nie dziedziczy-
Dziecko wolno rozgrzewajce si. Dziecko wolno rozgrzewajce si wykazuje niewiele intensywnych
reakcji, jednakowo pozytywnych i negatywnych. Na nowe sytuacje moe reagowa swoistym biernym oporem. Na przykad niechciane jedzenie wypycha jzykiem na zewntrz, zamiast paka i wypluwa je energicznie. Jednak jeli ju si przyzwyczai do czego nowego, jego zachowanie bdzie niemale pozytywne. rdo: Thomas, Chcss, 1977.
mensji: poziom aktywnoci, rytmiczno, zblianie/wycofanie, adaptacyjno do nowego dowiadczenia, prg reaktywnoci, intensywno reakcji, jako nastroju (pozytywny lub negatywny), podatno na zakcenie i wytrwao. Thomas i Chess zaproponowali nastpnie, by rnice w zakresie tych dziewiciu cech poczy w trzy typy nazwane przez nich d z i e c k o a t w e , d z i e c k o t r u d n e i d z i e c k o w o l n o r o z g r z e w a j c e s i opisane w tabeli 6.3. Szczeglnie wane dla pierwszych bada nad temperamentem dziecicym byo pojcie trudnoci". W przeciwiestwie do nich Buss i Plomin (Buss, 1989; Buss, Plomin, 1984,1986) proponowali trzy podstawowe wymiary temperamentu: poziom aktywnoci, emocjonalno i umiejtnoci spoeczne. Kwestionariusz, jaki sporzdzili, by mierzy te cechy, by powszechnie uywany do badania niemowlt, dzieci i dorosych rwnie do niektrych prac omwionych w Doniesieniach z bada" na stronie 181. Niestety, aden z tych modeli si nie przyj. Badacze temperamentu nadal borykaj si z trudnociami w okreleniu podstawowych jego wymiarw i nadal nie mog doj do porozumienia. Jednak niektre z tych wymiarw stale przewijaj si przez listy prezentowane przez czoowych specjalistw (Ahadi, Rothbart, 1994; Belsky, Hsieh, Cmic, 1996; Kagan, 1994; Martin, Wisenbaker, Huttunen, 1994), tak wic porozumienie moe by w zasigu rki:
S Poziom aktywnoci. Tendencja do czstego i energicznego poruszania si zamiast biernego pozostawania w bezruchu. IB Zblienie/emocjonalno pozytywna. Tendencja do otwierania si na ludzi, nowe sytuacje, przedmioty, z ktr w parze idzie zwykle pozytywna emocjonalno. Podobne poczynania Buss i Plomin nazywaj zachowaniem towarzyskim. H Wycofanie. Przeciwiestwo zblienia. Tendencja do reagowania lkiem i wycofaniem w zetkniciu z nowymi ludmi, sytuacjami i przedmiotami. Badane wnikliwie przez Jerome'a Kagana i jego zesp (np. 1994; Kagan, Reznick, Snidman, 1990), ktrzy uwaajje za prekursora tego, co potocznie nazywamy niemiaoci. Emocjonalno negatywna. Tendencja do reagowania zoci panik w sposb haaliwy i nerwowy. Thomas i Chess cz j z pojciem trudnego" dziecka, a Buss i Plomin po prostu nazywaj emocjonalnoci. f i Samokontrola/stabilno w sytuacji zadaniowej. Zdolno pozostawania w skupieniu, zarzdzania wasn uwag i staraniami.
177
Tabela 6.4. Podobiestwo blinit jedno- i dwujajowych

Korelacja blinit czternastomlesicznyc h
Skala temperamentu Wartoci opisane przez rodzicw

Emocjonalno Poziom aktywnoci Umiejtnoci spoeczne Wartoci
0,35* 0,50* 0,35* 0,57*
0,51* 0,59* 0,51* 0,45*
-0,05 -0,24 0,11 0,17
zaobserwowane
Zahamowanie
Korelacja blinit dwudziestomiesicznych Jednojajowe Dwujajowe Jednojajowe Dwujajowe
-0,02 -0,25 0,03
0,26*
* Korelacja statystycznie znaczca. rdo: Plomin i in., 1993, z tabeli 2, s. 1364.
my niemiaoci" czy jej rwnowanika, lecz pewn tendencj do szczeglnych reakcji mzgu. Stao temperamentu mimo upywu czasu Wikszo badaczy temperamentu dziecicego zakada rwnie, e obserwowane predyspozycje mog przetrwa ten okres i by odnotowane jeszcze w wieku dorosym. Nikt nie twierdzi, e pierwotne cechy temperamentu pozostaj niezmienione przez zdobywane dowiadczenia do czego powrc za chwil. Lecz jeeli jego wzorce pocigaj za sob swego rodzaju skonnoci" systemu do okrelonych zachowa, powinnimy zauway wiele oznak jego stabilnoci na przestrzeni czasu. Powinna ona przejawia si co najmniej umiarkowan korelacj pomidzy cechami tego temperamentu mierzonymi w rnych okresach ycia. Chocia doniesienia z bada nie s cakowicie jednoznaczne, dysponujemy rosnc liczb dowodw wskanikw staoci temperamentu zaobserwowanych w okresie niemowlcym i dziecistwa. Na przykad, australijscy badacze pracujcy z grup 450 dzieci zauwayli, e dokonana przez ich matki ocena draliwoci, wsppracy i zdolnoci radzenia sobie, trudnoci dostosowawczych, poczucia rytmu, wytrwaoci i tendencji do nawizywania (raczej ni unikania) kontaktu bya do staa od okresu niemowlcego do lat omiu (Pedlw i in., 1993). Podobnie w podunych badaniach amerykaskich obejmujcych przedzia wiekowy od pierwszego do dwunastego roku ycia Diana Guerin i Allen Gottfried (1994a,
1994b) odkryli niepodwaaln cigo w owiadczeniach rodzicw dotyczcych sprawianych przez dziecko trudnoci", jak rwnie postawy zblienia i postawy wycofania, nastrojw pozytywnych i negatywnych oraz poziomu aktywnoci. W tym samym przedziale wiekowym Kagan odkry znaczc cigo w pomiarach zahamowania, opartych na bezporedniej obserwacji zachowania dziecka, a nie na ocenie temperamentu dziecka dokonywanego przez jego matk. Z jego bada podunych wynika, e poowa dzieci, ktre w wieku czterech miesicy charakteryzowa wysoki poziom paczu i aktywnoci ruchowej w reakcji na now sytuacj, w wieku lat omiu bya nadal klasyfikowana jako bardzo zahamowana, a trzy
W ostatnich dekadach wiele nowych, starannie pod wzgldem metodologicznym przeprowadzonych bada nad dorosymi czsto wykazywao, e blinita jednojajowe s bardziej do siebie podobne ni dwujajowe, jeli chodzi 0 podstawowe cechy osobowociowe, jak i temperament mierzony za pomoc kryteriw Bussa i Plomina (Loehlin, 1992). Na przykad, grupa badaczy, a w niej Nancy Pedersen 1 Robert Plomin (Bergeman i in., 1993; Pedersen i in., 1988), skorzystali z istniejcego nadzwyczaj obszernego i uaktualnionego rejestru blinit zawierajcego 25 tysicy par urodzonych midzy rokiem 1886 a 1958. Spord nich zdoali wyznaczy 99 par blinit jednojajowych i 229 dwujajowych wychowywanych oddzielnie, aby je pniej porwna z podobnymi grupami blinit wychowywanych razem. Pod wzgldem rozwoju emocjonalnego, poziomu aktywnoci i zachowa towarzyskich blinita jednojajowe byy bardziej podobne do siebie ni dwujajowe. Stopie podobiestwa tych pierwszych wychowywanych osobno
by nieco niszy, lecz i tak byy bardziej do siebie podobne ni wychowywani osobno przedstawiciele drugiej grupy.
177
Mniej obszerne, lecz bardziej znane s badania pochodzce ze Stanw Zjednoczonych, Studia nad Blinitami z Minnesoty (Minnesota Twin Study) (Bouchard, 1984; Lyk- ken i in., 1992; Tellegen i in., 1988), ktre byy przedmiotem wielu artykuw w prasie popularnej. Szczeglne zainteresowanie badaczy skupiao si na blinitach jednojajowych wychowywanych osobno. Niekiedy organizowano ich pierwsze spotkania. W standardowych badaniach osobowoci odkryto znany ju schemat: blinita jednojajowe s do siebie bardziej podobne ni dwujajowe, nawet jeeli nie wychowyway si razem. Potwierdzio si to rwnie w testach nad poziomem emocjonalnoci pozytywnej i negatywnej (kryterium podobnego do emocjonalnoci Bussa i Plomina), ale rwnie w mniej oczywistych wymiarach, takich jak poczucie potencjau spoecznego" lub poczucie pomylnoci. Nawet takie wymiary jak tradycjonalizm" sympatia dla tradycyjnych wartoci i lojalnoci wobec istniejcych autorytetw wykazyway nieco wysz korelacj wrd blinit jednojajowych ni dwujajowych. Jednak tym, czym ywia si prasa popularna, byy mniej precyzyjne, lecz o wiele bardziej efektowne opisy podobiestw w doborze strojw, zainteresowa, postawy, gestykulacji, szybkoci i tempa mwienia, ulubionych dowcipw, hobby u blinit jednojajowych wychowanych w rnych rodowiskach: Para blinit, braci, ktrzy nigdy wczeniej si nie widzieli, zjechaa do Anglii, pokazujc si z jednakowym zarostem, tak sam fryzur, w takich samych drucianych okularach i koszulach. [...] Inna para miaa tak sam zawarto kosmetyczki, zarwno wod kolosk, jak i tej samej marki szwedzk past do zbw. [...] [Nastpna para} cierpiaa z powodu tych samych lkw i fobii. Obaj bali si wody i obaj przyjli t sam strategi radzenia sobie z tym: wchodzili do oceanu tyem do gbokoci kolan (Holden, 1987, s. 18). Trudno sobie wyobrazi, jakie procesy genetyczne byyby odpowiedzialne za jednakowy wybr uczesania lub szczegln mark pasty do zbw. Lecz nie wolno nam pomin tych rewelacji tylko dlatego, e nieatwo je wytumaczy. W najgorszym przypadku odkrycia te wskazuj na silne ge netyczne skadowe elementw osobistego stylu bycia i wraliwoci emocjonalnej, ktre to badacze staraj si zidentyfikowa i wyledzi u dzieci.
Doniesienia z bada
..
Dziedziczenie wzorcw osobowociowych: wyniki bada nad dorosymi
czwarte uznane w wieku czterech miesicy za niezahamowane po omiu latach nadal pozostaway w tej samej kategorii (Kagan i in., 1993). Wynika z tego, e dzieci, ktre podchodz do otaczajcego je wiata pozytywnie i z pewn doz gorliwoci, jako nastolatki rwnie charakteryzowa bdzie pozytywne mylenie, te za, ktre wykazuj wysoki poziom zahamowania, w wieku pniejszym rwnie bd raczej niemiae". Podobnie te dziecko z trudnym temperamentem jeszcze dziesi lat pniej bdzie przejawiao te same cechy.

Temperament a otoczenie Wiadomo jednak, e nie sam temperament okrela osobowo. Niebagateln rol odgrywaj rwnie dziecice dowiadczenia. W wikszoci przypadkw wzajemnego oddziaywania temperamentu i otoczenia dochodzi do wzmocnienia wrodzonych cech. Po pierwsze, kady z nas (nie wyczajc dzieci) selekcjonuje swoje dowiadczenia, Sandra Scarr nazywa ten proces o d n a j d y w a n i e m niszy (Scarr, McCartney, 1983). Bardzo towarzyskie dzieci poszukuj kontaktu z innymi; dzieci o niskim poziomie aktywnoci ruchowej zamiast gry w baseball wybior raczej zajcia siedzce, jak zabawa puzzlami lub gry planszowe. Podobnie te temperament moe wpywa na sposb interpretacji danego dowiadczenia jest to czynnik, ktry pomaga zrozumie, e dzieci w tej samej rodzinie mog odbiera przejawy zachowa rodzinnych w cakiem inny sposb. Wyobramy sobie, na przykad, e rodzina do czsto si przeprowadza, tak jak rodziny onierzy. Jeli jedno z dzieci bdzie miao siln wrodzon struktur zahamowania, nieskoczona liczba zmian i nowych dowiadcze bdzie wyzwala cige reakcje w postaci lku. Dziecko to bdzie odczuwao strach przed kad nastpn przeprowadzk i uzna atmosfer rodzinn za wysoce stresujc. Drugie dziecko, prezentujce temperament z dominujc postaw zblienia, odkryje w nowych przeprowadzkach si stymulujc i dodajc mu energii, a z pewnoci bdzie widziao swoje dziecistwo w bardziej pozytywnym wietle.
ZASTANW SI
Stwierdzenie, e czciej kara wymierzana jest dzieciom trudnym, mona zinterpretowa na wiele sposobw. Jakie mog to by sposoby?
Trzecim czynnikiem rodowiskowym mogcym wzmacnia wrodzone struktury temperamentu jest tendencja rodzicw (i innych osb obecnych w dziecicym wiecie), by inaczej odnosi si do dzieci prezentujcych rn budow we wntrzn. Dziecko towarzyskie, ktre czsto si umiecha, moe liczy na wicej umiechw i pozytywnych wzgldem niego zachowa ze strony rodzicw, przede wszystkim dlatego, e wasnym pozytywnym temperamentem wzmacnia ich reakcje. Buss i Plomin (1984) wysunli ogln tez, e dzieci, ktrych wymiary tempe ramentu osigaj przecitne wartoci, zwykle przystosowuj si do otoczenia, te za, u ktrych osigaj one wartoci skrajne jak dzieci skrajnie trudne zmuszaj otoczenie, by dostosowao si do nich. Rodzice dzieci trudnych, poprzez karanie oraz odmawianie im wsparcia i stymulacji, przystosowuj si do ich cech negatywnych bardziej ni rodzice dzieci atwiej si przystosowujcych (Luster, Boger, Hannan, 1993; Rutter, 1978). Jednak propozycja Bussa i Plomina, mimo e trafna, nie obejmuje dodatkowej zoonoci tego procesu. Po pierwsze, wraliwi i gotowi w kadej chwili reagowa rodzice potrafi zagodzi skrajne fonny dziecicego temperamentu. Przykadw dostarcza Megan Gunnar i jej zesp (Gunnar, 1994). Zbadali oni grup dzieci skrajnie zahamowanych, ktre rniy si pod wzgldem bezpieczestwa
Poza obrbem rodziny: znaczenie orodkw opieki dziennej 183
przywizania do matki. W wyniku serii bada (Colton i in., 1992; Nachmias, 1993) wykazali, e pozabezpiecznie przywizane, zahamowane dzieci w sytuacjach stanowicych dla nich nowo lub wyzwanie prezentoway zwyczajne reakcje fizjologiczne. Dzieci przywizane bezpiecznie w tych samych sytuacjach nie zdradzay adnych oznak poruszenia. Wynika wic z tego, e przywizanie bezpieczne posiada moc modyfikowania reakcji fizjologicznych. A wraz z upywem czasu moe nawet odmieni struktur zahamowania i niemiaoci" na bardziej pozytywn.
O ile wic wiele czynnikw moe wzmacnia podstawowe struktury temperamentu, a zatem sprzyja stabilnoci i staoci temperamentu i osobowoci, istniej take czynniki wprowadzajce dziecko w nowe struktury lub pomagajce mu kontrolowa wasne skrajne formy podstawowych reakcji. Poza obrbem rodziny: znaczenie orodkw opieki dziennej Niemal we wszystkich uprzemysowionych pastwach w ostatnich trzydziestu latach kobiety znacznie zasiliy rynek pracy. W Stanach Zjednoczonych zamiana ta miaa charakter szczeglnie gwatowny i masowy: w 1970 roku zamne kobiety z dziemi poniej szstego roku ycia stanowiy zaledwie 18 procent ogu pra cownikw; do 1994 roku 61,7 procent takich kobiet (poow tego stanowiy matki dzieci, ktre nie skoczyy jeszcze roku) pracowao poza domem przynajmniej na cz etatu, a ich liczba jest wysza ni w jakimkolwiek innym kraju (Cherlin, 1992b; dane z Biura Spisu Ludnoci, 1995). Obecnie powszechnie spotyka si sytuacj, gdy dzieci w wieku szkolnym lub nawet niemowlta spdzaj duo czasu pod opiek kogo innego ni rodzice. W innych krajach zjawisko to obserwuje si w mniejszym stopniu i w kolejnych rozwaaniach mam zamiar opiera si prawie wycznie na wariantach opieki dziennej spotykanych w Stanach Zjednoczonych mimo to fundamentalne, poruszane tutaj kwestie znajd odniesienie do kadego z krajw wiata. Dla psychologa najwaniejsze pytanie brzmi: Jaki jest wpyw takiej pozarodzicielskiej opieki na niemowlta i mae dzieci? Mona sobie wyobrazi, e nieatwo bdzie na nie odpowiedzie, z wielu powodw: Pod ogln nazw wariantw opieki dziennej" kryje si ogromna liczba sposobw sprawowania opieki nad dziemi, i Dzieci oddawane s pod opiek w rnym wieku i pozostaj pod ni przez rny czas. ii Niektre dzieci przez wiele lat maj tego samego opiekuna; inne czsto przenoszone s z jednego otoczenia w inne. iS Jako opieki dziennej jest zrnicowana. II Rodziny oddajce swe dzieci do orodka opieki dziennej rni si pod wieloma wzgldami od tych, ktre zajmuj si ich opiek zasadniczo w domu. Jak wic moemy mie pewno, e efekty przypisywane tym orodkom nie bd wynikami innych cech danej rodziny? 8 Matki rwnie rni si swym podejciem do sposobw jej sprawowania. Pord tych, ktre oddaj dzieci pod obc opiek, s takie, ktre o wiele bardziej wolayby zostawa w domu i same si nimi zajmowa, jak rwnie takie, ktre s szczliwe, poniewa mog pracowa; i podobnie z tymi, ktre przez cay czas s w domu, jedne wolayby pracowa, a inne ciesz si, e osobicie mog sprawowa piecz nad dziemi. Badania dowodz, e wicej pozytywnych efektw dla dziecka przynosi zadowolenie matki z jej sytuacji, zarwno gdy pracuje, jak i gdy spdza cay czas w domu (np. DeMeis, Hock, McBride, 1986; Greenberger, Goldberg, 1989), ale w wikszoci bada informacje o ich satysfakcji lub jej braku zostaj pominite.
Wikszo bada, po ktre zmuszeni jestemy siga, nie uwzgldnia w peni zoonoci tego problemu. Badacze czsto porwnywali dzieci z orodkw opieki dziennej" z wychowywanymi w domu" i przypuszczali, e wszystkie wystpujce midzy nimi rnice mona przypisa ich dowiadczeniom. Ostatnie badania s coraz lepsze, ale nadal jestemy dalecy od jasnej i rzetelnej odpowiedzi na najbardziej podstawowe pytania dotyczce wpywu tych orodkw na rozwj dziecka. Niemniej jednak, ze wzgldu na to, e jest to kwestia niezwykle istotna, naley by wiadomym zarwno tego, co ju wiemy, jak i tego, czego jeszcze nie byo nam dane pozna. Kto opiekuje si dziemi? Zacznijmy od opisu sytuacji. Kto zajmuje si tymi wszystkimi dziemi, gdy ich rodzice s w pracy? W niektrych krajach, takich jak Francja i Belgia, opieka nad nimi jest organizowana i subsydiowana przez pastwo, tym samym bezpatna dla wszystkich rodzicw. W Stanach Zjednoczonych nie ma takiej opieki ze strony rzdu i kada rodzina we wasnym zakresie musi j zorganizowa, i to najlepiej, jak potrafi. Na rycinie 6.3 widzimy, jakie rodzice znaleli rozwizania. Zao si, e ich liczba niektrych z was zaskoczya. Kiedy si mwi o opiece dziennej", zwykle myli si o jakiej instytucji bd osobie opiekujcej si grupk dzieci we wasnym domu (typ opieki zwany przedszkolem rodzinnym). Lecz najpopularniejsz sytuacj w Stanach Zjednoczonych zwaszcza jeli chodzi o niemowlta i mae dzieci jest opieka ojca, kogo z rodziny lub osoby wynajtej do tego w domu rodzinnym. Przedszkola rodzinne s zaraz na drugim, a przedszkola z prawdziwego zdarzenia s waciwie na ostatnim miejscu (dane z Biura Spisu Ludnoci, 1995). Jednak i tak ta wielka rnorodno typw opieki, zobrazowana na rycinie 6.3, nie odzwierciedla w peni wyobrani rodzicw, jak si wykazuj w poszukiwaniu rozwiza alternatywnych (Clarke-Stewart, Gruber, Fitzgerald, 1994). Na przykad, w jednej z ostatnich ankiet oglnokrajowych ponad jedna czwarta, a poniej jednej trzeciej pracujcych matek przyznao si do korzystania z opieki czonej,
przedszkole rodzinne przez kilka godzin i opiek kogo z rodziny przez reszt dnia (Folk, Yi, 1994). Odpowiednia opieka moliwa jest w kadym z tych przypadkw, cho rni si one od siebie pod wzgldem ujcia systematycznego. Najintensywniejszy rozwj poznawczy oferuj zwyke przedszkola, domowe przedszkola rodzinne najsabszy; obydwa daj dziecku moliwo zabawy z rwienikami, co nie jest moliwe w przypadku opieki w domu. Takie rnice utrudniaj tylko ocen wpywu typu opieki na dziecko. Ponadto wikszo badaczy ograniczao swoje badania do obserwacji dzieci w przedszkolach, wic nie moemy by pewni, czy uzyskane przez nich wyniki mona uoglni i odnie rwnie do wychowankw przedszkoli rodzinnych lub tych, nad ktrymi opiek sprawoway osoby inne ni rodzice (nie mwic ju o sytuacjach spotykanych w innych kulturach!). Mimo wszystko przedstawi wam rezultaty z najnowszych bada. Wpyw na rozwj poznawczy Mamy wiele dowodw na to, e urozmaicone otoczenie, w ktrym sprawowana jest opieka, ma korzystny wpyw na rozwj poznawczy. Wpyw takiego rodowiska najwyraniej wida u dzieci z rodzin ubogich, ktre przebywajc w nim w okresie niemowlcym i wczesnym dziecistwie, wykazuj znaczn i trwa popraw ilorazu inteligencji, co wida rwnie w pniejszych osigniciach szkolnych (Campbell, Ramey, 1994; Ramey, 1993; Ramey, Campbell, 1987). Z korzystnych pod wzgldem poznawczym warunkw wiele wynie mog z powodzeniem nawet dzieci wywodzce si z klasy redniej (np. Peisner-Feinberg, 1995). Alison I Clarke-Stewart na przykad (Clarke-Stewart i in., 1994) odkrya, e im bogatsze dowiadczenia wyniesione z opieki dziennej, tym lepsze wyniki poznawcze w przyszoci, bez wzgldu na status ekonomiczny rodzicw. Osignicia poznawcze dzieci, ktrym si czyta, do ktrych si duo mwi lub ktre si uczy, s wik sze ni tych, ktre spdzaj dnie w rodowiskach mniej stymulujcych i ta zasada stosuje si zarwno do tych, nad ktrymi opieka sprawowana jest przez cay czas w domu, jak i tych przebywajcych w innych otoczeniach. Pozytywny wpyw wysokiej jakoci opieki dziennej potwierdzaj szwedzkie badania: wrd trzynastolatkw, ci, ktrzy wikszo czasu spdzili w wysokiej klasy przedszkolach, w caym okresie szkoy podstawowej osigali lepsze wyniki ni ci, ktrzy byli wychowywani wycznie w domu lub mieli niewiele dowiadcze z ycia przedszkolnego (Andersson, 1992). Jednak nie do koca wyglda to tak rowo. Na przykad, kilka bada przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych ujawnio na poziomie poznawczym negatywne skutki dowiadcze wyniesionych z opieki dziennej. W jednym z nich Baydar (Baydar, Brooks-Gunn, 1991) obserwujc grup ponad tysica trzy- i czterolatkw, odkry, e biae dzieci (tylko biae), ktrych rodzice w pierwszych latach ycia korzystali z alternatywnych typw opieki, miay skromniejszy zasb sw, zarwno je- | li pochodziy z rodzin zamonych, jak i ubogich. Negatywnych skutkw nie zauwa ono u dzieci, nad ktrymi opiek dzienn roztoczono po pierwszym roku ycia. ( W jednakowo obszernych badaniach nad picio- i szeciolatkami (Caughy, DiPietro,
obki rodzinne
Strobino, 1994) naukowcy odkryli, e dzieci z ubogich rodzin, ktre byy oddawane Ipod opiek przed ukoczeniem pierwszego roku ycia, osigay lepsze wyniki w czy-
ZASTANW SI
Czy odpowiada ci ta hipoteza? Jakie s inne moliwe sposoby wyjanienia tego zjawiska?
by cakowicie przekonanym, e jest to waciwy sposb ujcia tego procesu. Wpyw na osobowo Wpyw rnych typw opieki dziennej na rozwj osobowoci nie jest wcale bardziej klarowny. Wielu badaczy odkryo, e dzieci przebywajce poza domem s bardziej towarzyskie, bardziej lubiane i maj lepsze stosunki z rwienikami ni te wychowywane gwnie w nim. Potwierdzi to w swoich, prowadzonych w Szwecji, badaniach podunych Andersson (1989, 1992), jak rwnie naukowcy w Stanach Zjednoczonych (Scarr, Eisenberg, 1993). Lecz nie jest to bynajmniej wynik uniwersalny. U niektrych przebywanie w instytucjach opieki dziennej czy si pniej z oznakami podwyszonego poziomu agresji wobec rwienikw i sabszym posuszestwem wzgldem nauczycieli i rodzicw. W jednym z dobrze zaprojektowanych bada John Bates wraz z zespoem (Bates i in., 1994) zauway, e przedszkolaki, ktre we wczesnym dziecistwie duo czasu spdzay w takich instytucjach, byy bardziej agresywne i mniej lubiane przez rwienikw ni te, ktre byy wychowywane cakowicie w domu lub uczszczay do przedszkoli przez krtszy okres. Bates nie uwaa, eby dzieci uczszczajce do nich w dziecistwie byy w gorszej sytuacji; za gwn zmienn uwaa cakowity czas w nich spdzony, a nie to, kiedy to miao miejsce. Przyzna trzeba, e te negatywne skutki s wzgldnie mae. Poziom agresji dziecka w wieku szkolnym jest uwarunkowany wieloma czynnikami, cznie z temperamentem i skutecznoci technik dyscyplinujcych stosowanych przez rodzicw. Lecz skoro wrd nich znalazy si skutki opieki pozarodzinnej, to fakt ten skania do przedsiwzicia rodkw ostronoci. Prawda, e to wszystko jest zagmatwane? Wedug niektrych danych dzieci uczszczajce do instytucji opieki s bardziej towarzysko sprawne, wedug innych mniej. Znw najlepiej byoby przyjrze si bliej wzgldnej jakoci opieki domowej i tej poza domem. Argument ma oparcie w wynikach, jakich dostarczyy badania Tiffany Field (1991). W ich wietle korzystne efekty dla umiejtnoci spoecznych dziecka przynosi tylko opieka dobrej jakoci. Podobnie Alison Clarke-Stewart w badaniach porwnujcych rne typy opieki dziennej (Clarke-Stewart i in., 1994) stwierdza, e decydujcym czynnikiem dla poziomu agresji dziecka jest to, czy spdzao ono dzie w zorganizowanym, dobrze skonstruowanym otoczeniu czy w pogmatwanym i niestymulujcym i czy znajdowao si ono w domu czy poza nim. Jeli trzyma si tego argumentu, to problemem nie s same instytucje opieki, lecz rzeczywiste codzienne dowiadczenia dziecka. A nawet jeeli okae si to najlepszym wytumaczeniem
taniu i matematyce na pocztku szkoy, podczas gdy wyniki dzieci z rodzin klasy redniej, ktre miay tak opiek, pniej byy sabsze. Jak moglibymy pogodzi te sprzeczne doniesienia? Jednym z oczywistych sposobw jest uznanie, e rozbienoci wynikaj z poziomu stymulacji otrzymywanej w domu i jakoci opieki pozarodzinnej. Jeeli nowe otoczenie jest bardziej stymulujce ni dom, zauwaamy pewne korzystne pod wzgldem poznawczym efekty przebywania w nim, gdy za cige przebywanie w domu stwarza lepsze warunki do rozwoju poznawczego, to obserwujemy negatywne skutki opieki poza domem. Wikszo (cho nie wszystkie) opisanych przeze mnie rezultatw jest zgodnych z t hipotez, lecz brak nam jeszcze wystarczajco obszernych bada, by
zaobserwowanych negatywnych skutkw, to i tak nie ma si z czego cieszy. Dzieci w badaniach Batesa uczszczay do najzwyklejszych, codziennych instytucji. A jeli taka stereotypowa opieka jest tak sabej jakoci, e moe cho w najmniejszym stopniu negatywnie wpywa na pniejsze zachowanie dziecka, to nie moemy sta wobec tego obojtnie. Niektrzy psycholodzy, najbardziej chyba Jay Belsky, prezentuj jeszcze bardziej pesymistyczny pogld i twierdz, e te lady nieprzystosowania spoecznego dzieci, ktre uczszczay do instytucji opieki dziennej, mog odzwierciedla bardziej podstawowe trudnoci, takie jak problemy z przywizaniem. Wpyw na przywizanie do rodzicw Czy niemowl lub mae dziecko moe w ogle wyksztaci bezpieczne przywizanie do mamy lub taty, skoro jest stale od nich oddzielane? To pytanie znajduje si w centrum zaciekej debaty. Wiemy, e wikszo z nich wyksztaca bezpieczne przywizanie do ojcw, cho ci zwykle codziennie wychodz do pracy, wic taka regularna separacja go nie wyklucza. Z drugiej jednak strony, codzienne rozstanie z obojgiem rodzicw musi na dziecko wpywa niekorzystnie. Cie niepewnoci moemy troch zawzi, jeeli wemiemy pod uwag wiek dziecka, w ktrym zaczyna uczszcza do ktrej z instytucji opieki dziennej. Wszystkie strony tej debaty musz przyzna, e dzieci, ktre zostan do niej oddane po ukoczeniu pierwszego roku ycia, nie wykazuj adnej utraty bezpieczestwa przywizania do rodzicw. Natomiast sytuacja dzieci przed dwunastym miesicem ycia jest nadal tematem ywej dyskusji. Jeszcze okoo dziesiciu lat temu wikszo psychologw, czytajc raporty badawcze, uznaaby, e nie ma negatywnych skutkw opieki dziennej. Lecz wtedy Belsky w serii artykuw i w swoim zeznaniu przed komisj kongresow bi na alarm (Belsky, 1985, 1992; Belsky, Rovine, 1988). czc ze sob dane z kilku bada, wycign wnioski o
ZASTANW SI
Jakich innych rnic pomidzy matkami pracujcymi a niepracujcymi mona by si spodziewa? Jak mogyby one wpyn na prawdopodobiestwo wyksztacenia przywizania bezpiecznego lub pozabezpiecznego?
w instytucji opieki dziennej moe zakci obydwie te skadowe, chocia w szoci przypadkw rodzice znajduj sposoby, aby te zakcenia zwalcza, gdy mimo wszystko wikszo
istnieniu podwyszonego ryzyka pozabezpiecznego przywizania u dzieci oddanych pod opiek pozarodzinn przed ich pierwszymi urodzinami. Byy to wnioski kontrowersyjne. Od tamtego czasu wielu innych badaczy analizowao cznie wyniki wielu bada, potwierdzajc pierwotn opini Belsky'ego. Podsumowujc wyniki 13 rnych obserwacji obejmujcych 897 niemowlt, Michael Lamb (Lamb, Sternberg, Prodromidis, 1992) mwi o 35 procentach dzieci, ktre oddawane byy przynajmniej na pi godzin tygodniowo i byy przywizane pozabezpiecznie, w porwnaniu z 29 procentami znajdujcych si wycznie pod opiek matki. Zauway te, e ryzyko takiego przywizania nie ronie proporcjonalnie do liczby godzin pracy matki. Oznacza to, e dzieci matek, ktre pracoway tylko pi godzin tygodniowo, byy tak samo niepewnie przywizane jak tych, ktre pracoway po 20 i 40 godzin. Rnica pomidzy 35 a 29 procentami nie jest wielka, lecz jest statystycznie znaczca. A obecne dyskusje tocz si wok tego, jak zinterpretowa lub wyjani t rnic. Niektrzy popieraj Belsky'ego. Alan Sroufe, jedna z najwaniejszych postaci w dziedzinie bada nad przywizaniem, zauwaa, e bezpieczestwo przywizania wspomagane jest przez przewiadczenie dziecka o dostpnoci opieki i moliwo dostrojenia dziecka i rodzica w ich interaktywnym tacu". Umieszczenie dziecka dzieci w tych orodkach jest przywizana bezpiecznie (Sroufe, 1990). Druga strona sporu reprezentowana jest przez pokan grup badaczy, ktrzy albo nie wierz w istnienie powanego problemu, albo uwaaj, e wie si z nim tak wiele niejasnych zmiennych, i niemoliwe jest wycignicie wyranych wnioskw (np. Roggman i in., 1994). Przede wszystkim przy kadym porwnaniu dzieci wychowywanych w domu i poza nim mamy do czynienia z problemem autoselek- cji. Matki pracujce rni si pod wieloma wzgldami od tych, ktre nie pracuj. Wiele z nich to matki samotne lub takie, ktre wol pracowa, albo uwaaj opiek nad dziemi za uciliw. Jak wic moemy mie pewno, e podwyszone prawdopodobiestwo przywizania niepewnego jest skutkiem dowiadcze pyncych z opieki pozarodzicielskiej, a nie innych czynnikw? Dlatego rwnie i z innych powodw Alison Clarke-Stewart (1990) twierdzi, e w obecnych czasach [...] niewaciwe jest interpretowanie tych rnic, jak to czyni Belsky, jako wiadczcych o braku poczucia bezpieczestwa u dzieci" (s. 69). Inni twierdz, e rzeczywicie moe istnie zwizek pomidzy pewnymi aspektami
pozarodzinnej opieki dziennej a bezpieczestwem przywizania, ale na razie po prostu go nie znamy (Lamb i in., 1992). Mona by rwnie przyj, e Belsky postawi
niewaciwe pytanie. W ogromnej wikszoci rodzin nie brzmi ono: Czy powinnimy odda dziecko do obka?", ale: Poniewa musz i do pracy, by wspomc budet rodzinny, w jaki sposb szuka odpowiedniej, dobrej jakoci opieki dla mojego dziecka?" Wszystko, co do tej pory powiedziaam, uwypukla znaczenie jakoci opieki, pod jak znale ma si dziecko. Skutki dobrej jakoci opieki s oglnie pozytywne lub w najgorszym przypadku neutralne, podczas gdy opieka niespjna i sabej jako-
Rozrnienie pomidzy wiziami uczuciowymi (dugotrwaa relacja ze specyficznie postrzeganym partnerem) a przywizaniem, w ktrym wystpuj nie elementy bezpieczestwa i bezpiecznej bazy, jest bardzo istotne. Przywizanie identyfikuje si poprzez zachowanie przywizaniowe. Dla rodzicw, jeli chc, by czya ich z dzieckiem silna wi, najwaniejsze jest
Tabela 6.5. Charakterystyka idealnego otoczenia opieki pozadomowej

Odpowiedni stosunek liczby opiekunw do liczby dzieci. Dla dzieci modszych ni dwa lata stosunek nie powinien by wikszy ni 1:4; dla dwu- i trzylatkw odpowiedni jest stosunek pomidzy 1:4 a 1:10. Mae grupy. Im mniejsze grupy, tym lepiej dla dzieci zarwno w orodku opieki, jak i w domu. Dla niemowlt maksymalnie od 6 do 8 dzieci w grupie; dla jedno- i dwulatkw od 6 do 12, dla starszych moe by od 15 do 20. Czysta, kolorowa przestrze umoliwiajca dziecku zabaw. Niekonieczna jest dua liczba drogich zabawek, lecz sporo rnorodnych zaj, ktre zainteresuj dzieci, zorganizowanych w taki sposb, by zachcay do zabawy. Plan dnia przynajmniej w minimalnym stopniu systematyczny. Troch uczenia, troch zaj nadzorowanych. Surowa dyscyplina nie jest najlepsza, ale dzieci lepiej sobie radz, gdy znaj rozkad dnia. Opiekun pozytywnie nastawiony, zaangaowany i otwarty dla dzieci, a nie zwyczajny dozorca. Opiekun posiadajcy jak wiedz na temat rozwoju dziecka. rdo: Clarke-Stewart, 1992; Howes, Phillips, Whitcbook, 1992; Scarr, Eiscnbcrg, 1993.
ci moe by w sposb czynny szkodliwa dla dziecka. W tabeli 6.5 wypisaam cechy dobrej jakoci programw. Moe ona wam posuy za punkt wyjcia dla ocenienia alternatywnych moliwoci, jeli, albo kiedy, bdziecie musieli dokona wyboru dla wasnych dzieci. Ponadto musz wam powiedzie, e debata nad rol, jak odgrywa opieka dzienna, toczy si nadal.
nauczenie si i czste powtarzanie wzmacniajcych i zazbiajcych si gestw przywizania, a nie bezporedni kontakt przy porodzie. Tworzenie tej wizi moe zakoczy si niepowodzeniem, jeli dziecku brak umiejtnoci potrzebnych do sprowokowania dziaania u dorosych lub gdy brakuje ich rodzicom. W obu przypadkach zakoczy si to moe zaniedbaniem lub naduyciami. Ojcowie, tak samo jak matki, tworz z dziemi silne wizi, lecz w ich zachowaniu przewaaj elementy zabawy. Bowlby twierdzi, e przywizanie dziecka do opiekuna rozwija si kilkoma etapami, pocztkowo obserwujemy nieograniczone kierowanie zachowa przywizaniowych do kadego w zasigu, nastpnie skupienie si na jednej lub kilku osobach i na koniec, poczwszy od szstego miesica, widzimy zachowania oparte na bezpiecznej bazie", ktre wyranie sygnalizuj istnienie przywizania. W drugiej poowie pierwszego roku dzieci wykazuj lk przed nieznajomymi i protestuj wobec oddzielenia ich od
Podsumowanie
ulubionej osoby.
8. Dzieci zwykle silnie przywizuj si do obojga rodzicw. 9. Dzieci rni si pod wzgldem bezpieczestwa ich pierwszego przywizania, a zatem rwnie pod wzgldem ich wewntrznych modeli operacyjnych, ktre tworz. Dziecko bezpiecznie przywizane traktuje swoich rodzicw jako bezpieczn baz do badania otaczajcego je wiata i uspokojenie go nie stwarza rodzicom adnych trudnoci. 10. Badania prowadzone w wielu krajach dowodz e najczciej spotykan struktur jest przywizanie bezpieczne, lecz kultury mog si rni pod wzgldem czstotliwoci wystpowania rozmaitych typw przywizania pozabezpiecznego. 11. Bezpieczestwo pierwszego przywizania jest zwykle do stabilne i skutecznie wzmacniane przez gotowo rodzicw do natychmiastowego reagowania i akceptacj z ich strony. 12. Dzieci przywizane bezpiecznie posiadaj wicej umiejtnoci spoecznych, s bardziej zainteresowane i wytrwae podczas wykonywania zada, jak rwnie bardziej dojrzae. 13. Rwnoczenie w dziecku zaczyna si rozwija poczucie wasnego ,ja", na ktre skada si wiadomo odrbnoci i zrozumienie staoci wasnej osoby (co razem mona okreli pojciem ,ja" subiektywnego), oraz wiadomo siebie w roli przedmiotu w wiecie (ja" obiektywne). 14. Ja" subiektywne rozwija si w pierwszym roku ycia; w drugim roku obserwujemy pen samowiadomo i powstawanie ,ja" obiektywnego, kiedy to maluch zaczyna umieszcza siebie w rnych kategoriach, rwnie pciowych. 15. Badacze zajmujcy si indywidualnymi rnicami w sposobach reagowania skupili swoj uwag na badaniu
temperamentu, ktry uwaa si za wrodzon struktur tworzc emocjonalne podstawy osobowoci. 16. Teoretycy temperamentu maj rne pogldy na najlepszy sposb charakteryzowania podstawowych wymiarw temperamentu dzieci, lecz co do poniszych s wzgldnie zgodni: poziom aktywnoci, postawa zblienia/emocjonalno pozytywna, wycofanie, emocjonalno negatywna, samokontrola/stabilno w sytuacji zadaniowej. 17. Innymi wanymi sformuowaniami s opracowane przez Thomasa i Chessa kategorie dzieci spokojnych, trudnych i opieszaych i trzyczciowy system kategorii emocjonalnoci, aktywnoci i umiejtnoci spoecznych, autorstwa Bussa i Plomina. 18. Istniej powane dowody na to, e rnice w temperamencie maj podoe genetyczne i zwykle nie ulegaj zmianom w okresie dziecistwa. 19. Temperament nie jest jednak cakowicie okrelany przez materia genetyczny lub zachodzce procesy fizjologiczne, chocia wrodzony temperament ksztatuje wzajemne oddziaywanie dziecka ze wiatem oraz wpywa na reakcje innych wobec niego. 20. W dzisiejszych czasach wikszo dzieci amerykaskich spdza cz swojego dziecistwa w rnych instytucjach opieki pozarodzicielskiej. Najpopularniejszymi ich formami jest opieka kogo innego ni rodzice w domu lub obku rodzinnym. 21. Instytucje opieki dziennej maj zwykle pozytywny wpyw na dzieci mniej zamone, lecz moe mie negatywny wpyw na dzieci z rodzin bogatszych, jeli rozbieno
pomidzy rodowiskiem domowym a poziomem stymulacji w takim orodku jest bardzo dua. 22. Nie wiadomo dokadnie, jaki jest wpyw opieki pozarodzicielskiej na rozwj osobowoci dziecka. Wedug niektrych bada dzieci,
Podstawowe pojcia obiektywn e ,ja" subiektyw
ne nieznana sytuacja osobowo przedszkole rodzinne przywizanie przywizanie bezpieczne
przywizanie pozabezpieczne temperament wewntrzny model operacyjny wi uczuciowa zachowanie przywizaniowe
ktre jej dowiadczyy, byy bardziej agresywne; wedug innych bardziej towarzyskie. 23. Liczne badania wykazuj niewielkie rnice pomidzy bezpieczestwem przywizania dzieci rodzicw korzystajcych z instytucji opieki dziennej a wychowywanymi w domu. Zinterpretowanie tej rnicy okazao si trudne i kontrowersyjne. 24. Niezwykle wan spraw jest jako opieki. Dobrej jakoci usuga to taka, w ktrej s mniej liczne grupy, odbywa si w przestrzeniach specjalnie do tego zaprojektowanych, z ywo reagujcymi nauczycielami posiadajcymi wiedz na temat rozwoju dziecka.
A. (red.) (1992). Child care in the 1990s: Trends and sequences. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Jeli chcielibycie dowiedzie si czego o trwajcej debacie na temat opieki pozarodzinnej u samego rda, ta pozycja moe by pomocna. Zawiera ona podsumowanie dokonane przez Alison Clarke-Stewart wraz z odpowiedzi Belsky 'ego i innych. Jeli to si wczeniej nie udao, to ta ksika przekona was, e spory akademickie nie s suche i nudne; jest ona pena Bowlby, J. (1988b). A secure base. New York: Basic Books. Ta wspaniaa niedua ksieczka, ostatnia przed mierci autora, zawiera jego najwaniejsze wczesne artykuy, jak rwnie nowe rozdziay uaktualniajce jego teori. Szczeglnie polecam rozdzia sidmy i dziewity. Bretherton, I. (1992a). The origins of attachment theory: John Bowlby and Mary Ainsworth. Developmental Psychology", 28, 759-775. Przejrzysty, wspczesny i wnikliwy przegld idei Bowlby'e- go i Ainsworth, zawierajcy najnowsze dane z antropologii i przekrojowo-kulturowe analizy. Kagan, J. (1994). Galen's prophecy. New York: Basic Books. Szczegowa prezentacja pogldw Kagana na temat gicznych podstaw temperamentu, a szczeglnie jego aspektu zwanego zahamowaniem. Przystpna dla laikw. R. (1994). Becoming attached. New York: Warner Books. W tej wietnej pozycji Robert Karen, ktry jest zarwno psychologiem, jak i dziennikarzem, opowiada histori pierwszych bada nad przywizaniem, skupiajc si na gwnych postaciach tej naukowej sztuki. Napisana dla niekoniecznie fachowego
czytelnika, powie wam wiele na temat zarwno samego przywizania, jak i procesw nauki.
Interludium 1
Podsumowanie: rozwj w wieku niemowlcym
Po co te interludia?
Jest to pierwsze z interludiw", pozwlcie wic, e wyjani, po co w ogle je zamieszczam. Poniewa caa ksika ma ukad chronologiczny i rozdziay opisuj poszczeglne przedziay wiekowe, mogoby si wydawa, e czytelnik automatycznie po zapoznaniu si z ich treci bdzie mia pojcie o podstawowych cechach danego okresu. Niestety, badania psychologiczne maj to do siebie, e (co wida take w moich opisach) koncentruj si w danej chwili tylko na jednym aspekcie. Mog nim by na przykad: przywizanie, zdolnoci percepcyjne lub opanowanie jzyka. Natomiast w tych dodatkowych rozdziaach staram si poskada niemowl (lub dziecko, lub dorosego) w jedn cao i przyjrze si jednoczenie wszystkim jego czciom skadowym. Drugim powodem jest sprawdzenie, musz przyzna, e pobiene, oddziaywania niektrych zewntrznych czynnikw na podstawowe procesy. Pragn w szczeglnoci si upewni, e zawsze bdziemy mieli na uwadze rol, jak odgrywa system spoeczny, w ktrym dziecko lub dorosy si rozwija. W kadym z interludiw zadaj wic te same trzy pytania: Jakie s podstawowe cechy rozwoju w tym okresie? Jakie obserwujemy gwne procesy ksztatujce te wzorce rozwojowe? Jakie inne siy wpywaj na te procesy?
organizmie matki hormon k o r t y z o l ma dziaanie relaksujce i wyczula j na sygnay dziecka. Zarwno wic dorosy, jak i dziecko s poinstruowani, jak maj wspdziaa. Okoo szstego do smego tygodnia nastpuje zmiana. Automatyczne, odruchowe reakcje ustpuj miejsca zachowaniom, ktre zaczynaj wyraa wol dziecka. Patrzy ono na przedmioty ju w inny sposb. Stara si raczej identyfikowa, czym s dane obiekty, a nie tylko gdzie si znajduj; w tym wieku wicej si umiecha, potrafi przespa ca noc i oglnie ywiej reaguje na wszelkie bodce. W wyniku przemian zachodzcych w dziecku, jak rwnie dlatego, e wikszo matek potrzebuje szeciu do omiu tygodni, by odzyska sprawno fizyczn po porodzie (i dlatego, e matki i ojcowie zaczynaj dostosowywa si do ogromnych zmian, jakie zaszy w ich yciu codziennym), obserwujemy w tym czasie take zmian we wzajemnym oddziaywaniu matki i dziecka. Naturalnie nadal istnieje potrzeba wykonywania rutynowych czynnoci pielgnacyjnych (ach, to radosne przewijanie!), ale poniewa dziecko jest aktywne przez duszy czas w cigu dnia, czciej si umiecha, duej utrzymuje kontakt wzrokowy, opieka nad nim zaczyna by te zabaw i ju nie tak stresujc powinnoci, jak bya na pocztku. Po tym okresie przejciowym nastpuje krtki okres konsolidacji trwajcy okoo piciu, szeciu miesicy. Oczywicie w tym okresie nadal zachodz zmiany:
Podstawowa charakterystyka okresu niemowlcego

Tabela na stronie 192 podsumowuje wszystkie wzorce rozwojowe, ktre opisaam w poprzednich trzech rozdziaach. Rzdy poziome odpowiadaj rozmaitym aspektom rozwoju; oprcz zapoznania si z ich treci naley jeszcze odczyta je pionowo. Trudno si oprze wraeniu, e noworodek pomijajc fakt, e posiada ju nadzwyczajne zdolnoci i moliwoci sterowany jest przez automatycznego pilota. Wyglda na to, jakby posiada wrodzone zasady i schematy, ktre determinuj jego sposb patrzenia, suchania, badania wiata i odnoszenia si do innych. Niezwyke w tych zasadach jest to, e ich zastosowanie czyni wzajemne oddziaywanie dziecka i opiekuna zgodnym, zupenie jak w przypadku dwojga dobranych tancerzy i prowadzi w kocu do ich silnego przywizania. Zastanwmy si przez chwil nad karmieniem piersi. Dziecko posiada odruchy szukania, ssania i poykania niezbdne do pobierania pokarmu (mleka); w pozycji przy piersi twarz matki jest w najdogodniejszej odlegoci od oczu dziecka, by mogo ostro j widzie; cechy twarzy matki, zwaszcza oczy i usta stanowi bodce wizualne, ktre dziecko najchtniej oglda; jego such jest szczeglnie czuy na dwiki w zakresie gosu ludzkiego, zwaszcza w grnych jego partiach, wic mwienie wysokim i piewnym tonem, jakiego czsto uywaj matki, jest dla niego wyranie syszalne. Natomiast wydzielajcy si w

Podsumowanie rnych aspektw rozwoju niemowlcia
Aspekt
rozw
191
Wiek w miesicach
iu O
4
Staje; peza
8
chodzi
10
12
14
Przycinani e" dendrytw i synaps
Rozwj fizyczny
Wzrost Siga po Siedzi znaczenia przedmio-
Samodzielnie
gowej Rozwj Wicie Przyglda percepcyj- umiejtno- si w celu ny cyjnych kowania jest przedmio-
ci percep- zidentyfi-
obecnych tu w momencie porodu; dziecko odrnia matk od obcych Rozpozna- Rozrnia je ukady wyrazy dwikowe twarzy i wizualne; transfer intermodalny
Rozwj
Prawdopoladowanie niektrych wyrazw twarzy
Pocztki staoci przedmiotu; trafi popamita
Uchwycona przedmiotu
stao
Pocztek wewntrznego manipulowania symbolami
poznawczy dobnie na
Koordynuje dziaania w celu rozwizania problemu
przez 1 tydzie
Rozwj jzyka
Odroczon e naladowanie; znajduje nowe sposoby rozwizywania problemw gluenie Zasb sw od 3 do 50
Rozwj spoeczny i osobowociowy
Spontaniczne umiechy towarzyskie
Wyrane przywiza-
Pierwsz Lk przed e sowo nieznajomymi
gaworzenie
Znaczce gesty; rozumienie kilku sw
192 Interludium 1
szczeglnie gwatowne s neurologiczne, jak na przykad cigy rozwj obszarw kory mzgowej, ktre s odpowiedzialne za ruch i zdolnoci postrzegania. Narzdy zmysw rwnie przechodz modyfikacje w tych miesicach. Mona zauway rozwj gbi widzenia, wyrany transfer intermodalny, rozpoczyna si rozpoznawanie ukadw dwikowych i wizualnych. Pomijajc wszystkie zabiegi udoskonalajce dziaanie organizmu, obserwujemy swego rodzaju stan wzgldnej rwnowagi rwnowagi zakconej zespoem zmian pojawiajcych si okoo sidmego lub dziewitego miesica, kiedy to (1) dziecko tworzy silne centralne przywizanie, po ktrym, po kilku miesicach, pojawiaj si lk przed rozdzieleniem i lk przed nieznajomymi; (2) zaczyna przemieszcza si niezalenie (aczkolwiek na pocztku powoli i nieporadnie); (3) komunikacja pomidzy rodzicami a dzieckiem w powanym stopniu ulega zmianom, gdy zaczyna ono uywa znaczcych gestw i rozumie pojedyncze sowa; (4) wstpuje ono na wyszy poziom staoci przedmiotu, zaczyna rozumie, e ludzie i przedmioty nie znikaj, mimo e znajduj si poza zasigiem wzroku. Te zmiany nadaj nowy ksztat systemowi wzajemnego oddziaywania na siebie rodzicw i dziecka, wymagajc jednoczenie ustalenia kolejnego stanu rwnowagi, nowej konsolidacji, nowego systemu. Dziecko nadal rozwija si, korzystajc z tego zestawu umiejtnoci uczy si wymawia kilka sw, uczy si chodzi, ugruntowuje podstawowe przywizanie. Trwa to

do okoo osiemnastego lub dwudziestego miesica ycia, kiedy jzyk dziecka i rozwj poznawczy dokonuj nastpnego ogromnego osignicia zespou zmian, 0 ktrych bd mwia w nastpnych rozdziaach.
193
Gwne procesy
Czym s spowodowane te wszystkie zmiany? Oczywicie, przedstawienie krtkiej listy przyczyn, w sposb nieunikniony, bdzie ogromnym uproszczeniem. Jednak niezraona tym postaram si przedstawi cztery procesy, ktre moim zdaniem ksztatuj struktury przedstawione w podsumowujcej ten okres tabeli. Fizyczne dojrzewanie. Pierwsza i najbardziej oczywista z przyczyn. W trakcie kilku pierwszych miesicy ycia zegar biologiczny tyka naprawd bardzo dononie. Nastpnym razem tak oczywiste skutki tego procesu zobaczymy tylko w okresie dojrzewania i pniej w okresie staroci. W okresie niemowlcym najwaniejszy jest zaprogramowany przyrost dendrytw i synaps. Na przykad, zmiana zachowania obserwowana w drugim miesicu jest spowodowana przez takie programowe zmiany jak na przykad to, e synapsy w korze mzgowej s na tyle rozwinite, by mc peniej kontrolowa organizm. Pomijajc to, jak wany jest ten wrodzony program, zmiany zale rwnie, cho w niewielkim stopniu, od przewidywalnego" otoczenia (Greenough i in., 1987). Mzg moe by zaprogramowany do stworzenia okrelonych pocze synaptycznych, lecz proces ten uruchamiany jest dopiero przez konkretne dowiadczenia. Poniewa takie rodowisko dostpne jest waciwie wszystkim dzieciom, rozwj percepcyjny, ruchowy 1 poznawczy jest u nich wszystkich niemale jednakowy. Lecz nieprawd jest to, e otoczenie nie jest wane. Dziecice poszukiwania. Drugim podstawowym procesem s odkrycia dokonywane samodzielnie przez dziecko. Rodzi si ono od razu gotowe do poszukiwa i uczenia si na podstawie wasnych dowiadcze, ale mimo to musi najpierw nauczy si jeszcze specyficznego czenia informacji odbieranych przez wzrok i such, by odrni twarz matki od twarzy kogo innego, by zwraca uwag na wyrazy akcentowane w jzyku, ktrego sucha, by zauway, e jego dziaanie ma moc sprawcz itd. Wyglda na to, e dojrzewanie fizjologiczne i samodzielne poszukiwania pozostaj w subtelnym zwizku, jakby zaptlonych, wci powracajcych sprze zwrotnych. Szybkie zmiany w ukadzie nerwowym, kostnym i miniowym pozwalaj na coraz szersze poszukiwania, co z kolei wpywa na zdolnoci percepcyjne i poznawcze dziecka, a te ponownie ksztatuj architektur mzgu. Dysponujemy, na przykad, ogromn liczb dowodw na to, e
zdolno pezania umiejtno moliwa dziki licznym zmianom fizycznym wynikajcym z dojrzewania w duym stopniu zmienia sposb pojmowania wiata. Zanim dziecko bdzie potrafio si niezalenie przemieszcza, musi umie lokalizowa przedmioty tylko w stosunku do wasnego ciaa; gdy potrafi peza, zaczyna lokalizowa je w odniesieniu do konkretnych punktw orientacyjnych (Bertenthal, Campos, Kermoian, 1994). Ta zmiana z kolei prawdopodobnie przyczynia si do rosncego pojmowania swojej osoby jako przedmiotu w przestrzeni. Przywizanie. Trzeci wany proces to, oczywicie, relacje pomidzy dziemi a ich opiekunami. Jestem przekonana, e Bowlby mia racj co do wrodzonej gotowoci wszystkich dzieci do tworzenia przywizania. Lecz w tej dziedzinie jako przey, ktrych dowiadczaj dzieci, ma wiksze znaczenie ni dla innych aspektw rozwoju. Rne rodowiska s wystarczajco dobre", by stymulowa wzrost fizyczny, percepcyjny i poznawczy w tych pierwszych miesicach. Lecz do tworzenia bezpiecznego centralnego przywizania zakres optymalnych typw otoczenia jest o wiele mniejszy. Jednak przywizanie nie rozwija si swoim samodzielnym torem. Jego powstawanie czy si zarwno ze zmianami zwizanymi z dojrzewaniem, jak i samodzielnymi wysikami poszukiwawczymi dziecka. Rozumienie przez niego staoci przedmiotu, na przykad, moe by koniecznym warunkiem wstpnym do powstania podstawowego przywizania. John Flavell ujmuje to nastpujco: W jaki sposb dziecko mogoby uporczywie poszukiwa drugiej osoby, gdyby nadal byo niezdolne do stworzenia jej mentalnej reprezentacji podczas jej nieobecnoci?" (1985, s. 135). Moemy rwnie odwrci t hipotez, twierdzc, e proces powstawania wyranego przywizania moe spowodowa, a przynajmniej wpyn na rozwj poznawczy dziecka. Na przykad, bezpiecznie przywizane maluchy potrafi si duej bawi i szybciej rozumiej pojcie przedmiotu (np. Bates i in., 1982). Taka zaleno jest moliwa, poniewa dzieci, badajc wiat wok siebie, maj komfort wyruszania z bezpiecznej bazy, ktr jest konkretna osoba. Maj zatem bogatszy i bardziej zrnicowany zbir dowiadcze, ktre mog stymulowa ich szybszy rozwj poznawczy (i neurologiczny). Wewntrzne modele operacyjne. Moemy rwnie uzna przywizanie za podkategori szerszego procesu, mianowicie powstawania wewntrznych modeli operacyjnych. Seymour Epstein (1991) uwaa, e to, co robi niemowl, nie jest niczym innym jak tylko pocztkiem tworzenia przez nie teorii rzeczywistoci". Zakada rwnie, e taka teoria skada si przynajmniej z czterech elementw:
Przekonanie, e wiat do pewnego stopnia wie si z przyjemnoci lub z cierpieniem.
niektre rodowiska mog by tak ubogie, e nie mieszcz si w kategorii wystarczajco dobrych" i przez to nie mog wspomaga
194 Interludium 1
Przekonanie, e do pewnego momentu wiat jest sensowny przewidywalny i mona nad nim zapanowa, lub wrcz przeciwnie, kapryny, chaotyczny i nieposkromiony. Przekonanie o tym, e ludzie mog zachca do przebywania z nimi lub odstrasza. Przekonanie o wartoci lub braku wartoci wasnego ja". Korzenie tej teorii, jak twierdzi Epstein i inni (np. Bretherton, 1991), tkwi w dowiadczeniach z okresu niemowlctwa, szczeglnie w przeyciach zwizanych z opiekunami i innymi osobami. Oczywicie, Epstein sugeruje, e przekonania zrodzone w tym okresie s prawdopodobnie najbardziej fundamentalne, a przez to najbardziej trwae i odporne na zmiany w latach pniejszych. Nie wszyscy psycholodzy zgodziliby si z zakresem teorii rzeczywistoci", lecz waciwie wszyscy si zgodz, e niemowl zaczyna tworzy przynajmniej dwa znaczce modele wewntrzne jeden wasnego ja", drugi relacji z innymi ludmi (przywizania). Z nich dwch model przywizania jest waciwie rozwinity ju od okoo osiemnastego do dwudziestego czwartego miesica; model ja" jest wielokrotnie udoskonalany w latach pniejszych. Dopiero w wieku od okoo szeciu do siedmiu lat dziecko ma poczucie swoich wszystkich walorw cech, ktr zwykle nazywamy poczuciem wasnej wartoci (Harter, 1987; 1990). podstawowego rozwoju dziecka. Zalicza si do nich sytuacje, w ktrych dochodzi do powanych zaniedba lub naduy, jak rwnie gbokiej lub dugotrwaej depresji rodzicw, lub wstrzsu i stresu w yciu rodzinnym. Pomidzy tymi skrajnymi przykadami istnieje wiele wariantw urozmaicenia, gotowoci reagowania i mioci, z ktrych wszystkie maj przynajmniej minimalny wpyw na struktur dziecicego przywizania, motywacj i ch poszukiwania. Konsekwencje tych rnic widzimy w pniejszych etapach rozwoju, gdy staj przed dzieckiem wyzwania okresu szkolnego, kiedy wymaga si od niego wspdziaania z innymi dziemi. Wpyw rodziny. Cho ju o tym mwiam, powtrz jeszcze raz: dziecko osadzone jest w rodzinie, lecz rodzina jest czci wikszego systemu ekonomicznego, spoecznego i kulturalnego, co ma bezporedni i poredni wpyw na dziecko. Przytocz tylko dwa przykady. Oczywicie status ekonomiczny rodzicw moe w rnoraki sposb wpywa na yciowe dowiadczenia ich potomstwa. Ubogim rodzinom trudniej stworzy bezpieczne i stabilne otoczenie. Ich dzieci czciej bywaj naraone na dziaanie rodowiskowych toksyn, jak na przykad zwizkw oowiu; rzadziej maj zapewnion regularn opiek lekarsk, cznie ze szczepieniami, czciej ich jadospis jest nieadekwatny pod wzgldem odywczym do ich potrzeb. Jeli takie dziecko w ogle jest oddawane do orodka opieki dziennej, to jest to zwykle instytucja o sabym poziomie, bo na lepsz rodzicw po prostu nie sta, i na dodatek jest czsto przenoszone z jednej placwki do drugiej. Oglnie rzecz biorc, rnice midzy nim a dziemi z rodzin zamoniejszych s due. Skutki nie ujawniaj si natychmiastowo; niemowlta ze rodowisk ubogich niewiele rni si od niemowlt w rodzinach yjcych dostatnio. Natomiast rnice zaczyna si dostrzega w wieku dwch, trzech i czterech lat. Innym przykadem, ktry dotyczy wszystkich klas spoecznych, jest wpyw oferowanego rodzicom wsparcia spoecznego na rozwj ich dzieci. Rodzice, ktrzy maj dostp do odpowiedniego wsparcia emocjonalnego i fizycznego od siebie nawzajem lub od przyjaci i rodziny potrafi cieplej, bardziej konsekwentnie i w sposb bardziej opanowany reagowa na potrzeby dzieci (Crnic i in., 1983; Taylor, Casten, Flickinger, 1993). A ich dzieci z kolei pod wieloma wzgldami lepiej wypadaj w badaniach (Melson, Ladd, Hsu, 1993). Na przykad, dzieci rodzicw, ktrzy mog liczy na pomoc przyjaci, osigaj wysze poziomy edukacji ni dzieci
Czynniki majce wpyw na podstawowe procesy

Te cztery podstawowe procesy s w zasadzie nienaruszalne (Masten i in., 1990). Niemniej jednak niektre czynniki mog sprawi, e tor rozwoju niemowlcia ulegnie odksztaceniu. Uszkodzenia organiczne. Nietrudno wyobrazi sobie potencjalne czynniki jako wszelkiego rodzaju fizyczne uszkodzenia organizmu, spowodowane albo anomaliami genetycznymi, chorobami dziedzicznymi, albo dziaaniem teratogenw w yciu podowym. Jednak nawet w tych przypadkach obserwujemy interakcj pomidzy natur a wychowaniem. Przypomnijmy sobie z rozdziau 3, e dugotrwae skutki takich uszkodze mog by mniej lub bardziej uciliwe, w zalenoci od urozmaicenia rodowiska, w jakim dziecko wzrasta, i ofiarowanego przez nie wsparcia. rodowisko rodzinne. Specyficzne otoczenie rodzinne, w ktrym dziecko jest wychowywane, rwnie moe znieksztaci jego tor rozwoju. Z jednej strony widzimy korzystne wpywy odpowiedniego rodowiska, ktre posiada rozmaite obiekty stajce si dla dziecka przedmiotem bada, stwarzajce przynajmniej troch okazji do samodzielnej eksploracji, oraz kochajcych, aktywnych i wraliwych dorosych, ktrzy do niego mwi i reaguj na jego wskazwki (Bradley i in., 1989). Z drugiej strony

tych, ktrzy takiej pomocy nie otrzymuj (Hofferth, Boisjoly, Duncan, 1995). Wpyw wsparcia spoecznego na rodzicw jest szczeglnie widoczny we wszelkiego rodzaju sytuacjach stresowych, takich jak utrata pracy, trudne okresy pod wzgldem finansowym, urodzenie dziecka przez modocian matk, trudne pod wzgldem temperamentu lub upoledzone niemowl, rozwd lub chociaby przemczenie. Badanie Susan Crockenberg (1981), ktra odkrya, e przywizanie draliwego dziecka do matki ma struktur pozabezpieczn tylko wtedy, gdy matce brakowao odpowiedniego wsparcia spoecznego, moe posuy jako przykad. Gdy matki odczuway moliwo skorzystania ze wsparcia, dzieci o podobnym usposobieniu byy przywizane bezpiecznie. Takie buforujce" dziaanie wsparcia spoecznego mona rwnie przedstawi eksperymentalnie. Jacobson i Frye (1991) losowo przypisali 46 ubogich kobiet do grupy kontrolnej i do eksperymentalnej grupy wsparcia, w ramach ktrej bray udzia w spotkaniach rozpocztych jeszcze w okresie ciy i trwajcych rwnie przez pierwszy rok ycia dziecka. Gdy Jacobson i Frye ocenili przywizanie po 14 miesicach, okazao si, e jego struktura u dzieci matek uczszczajcych na spotkania grupy bya bardziej bezpieczna ni u dzieci matek, ktrym nie udzielono takiej dodatkowej pomocy. Swko zakoczenia. Czytajc te wszystkie doniesienia ze wspczesnych bada nad niemowltami, trudno si oprze wraeniu, e posiadaj one wicej zdolnoci, ni moglibymy sobie wyobrazi. Rodz si z o wiele wiksz liczb umiejtnoci i o wiele wiksz liczb gotowych szablonw pomagajcych im radzi sobie ze swoimi przeyciami. Jednak nie s one szeciolatkami i musimy uwaa, by nie da si zwie naszym zachwytom nad tym, jak wiele potrafi. Jak zobaczymy w nastpnych dwch rozdziaach, dzieci w wieku przedszkolnym czyni jeszcze wiksze postpy we wszystkich aspektach rozwoju.
195

Helen Bee

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Helen Bee

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ona wykryciu wszelkich problemw wskazujcych na to, e dziecko naleaoby

Rozwj fizyczny w okresie wczesnego dziecistwa

Podstawowe wzorce Ukad nerwowy Koci i minie Rozmiar i ksztat ciaa

Rozwj zdolnoci ruchowych Objanianie wczesnego rozwoju fizycznego

Podsumowanie Podstawowe pojcia Literatura dodatkowa

>100/min Donony mocny krzyk i regularne oddychanie Napicie Krzyk

PDF stworzony przez wersj demonstracyjn pdfFactory Pro www.pdffactory.pl

106 Rozwj fizyczny w okresie wczesnego dziecistwa

Zmiany fizyczne 115

PDF stworzony przez wersj demonstracyjn pdfFactory Pro www.pdffactory.pl

107 Rozwj fizyczny w okresie wczesnego dziecistwa

Zmiany fizyczne 115

PDF stworzony przez wersj demonstracyjn pdfFactory Pro www.pdffactory.pl

Pocztkowe zdolnoci ruchowe: poruszanie si

Te pi gwnych stanw powraca w cyklach, podobnie jak nasze wasne stany

108 Rozwj fizyczny w okresie wczesnego dziecistwa

PDF stworzony przez wersj demonstracyjn pdfFactory Pro www.pdffactory.pl

110 Rozwj fizyczny w okresie wczesnego dziecistwa

Zmiany fizyczne 115

PDF stworzony przez wersj demonstracyjn pdfFactory Pro www.pdffactory.pl

111 Rozwj fizyczny w okresie wczesnego dziecistwa

Zmiany fizyczne 115

Rne rodzaje paczu dziecka

PDF stworzony przez wersj demonstracyjn pdfFactory Pro www.pdffactory.pl

112 Rozwj fizyczny w okresie wczesnego dziecistwa

Zmiany fizyczne 115

PDF stworzony przez wersj demonstracyjn pdfFactory Pro www.pdffactory.pl

Dzie z ycia niemowlcia

Dzie z ycia niemowlcia

Rozwj fizyczny w okresie wczesnego dziecistwa

Rozwj zdol noci ruchowych 117

PDF stworzony przez wersj demonstracyjn pdfFactory Pro www.pdffactory.pl

Rozwj fizyczny w okresie wczesnego dziecistwa

Rozwj zdol noci ruchowych 117

PDF stworzony przez wersj demonstracyjn pdfFactory Pro www.pdffactory.pl

118 Rozwj fizyczny w okresie wczesnego dziecistwa

Objanianie wczesnego rozwoju fizycznego 119

PDF stworzony przez wersj demonstracyjn pdfFactory Pro www.pdffactory.pl

120 Rozwj fizyczny w okresie wczesnego dziecistwa

Zmiany fizyczne 115

Odruch automatycznego przebierania nogami.

Przykuca i schyla si.

Toczy pitk w kierunku dorosego.

Bez wtpienia stopniowe dojrzewanie stanowi

PDF stworzony przez wersj demonstracyjn pdfFactory Pro www.pdffactory.pl

121 Rozwj fizyczny w okresie wczesnego dziecistwa

Zmiany fizyczne 115

rdo: Caputo i in., 1986; Den Oudcn i in., 1991.

PDF stworzony przez wersj demonstracyjn pdfFactory Pro www.pdffactory.pl

122 Rozwj fizyczny w okresie wczesnego dziecistwa

Zmiany fizyczne 115

PDF stworzony przez wersj demonstracyjn pdfFactory Pro www.pdffactory.pl

123 Rozwj fizyczny w okresie wczesnego dziecistwa

Zmiany fizyczne 115

PDF stworzony przez wersj demonstracyjn pdfFactory Pro www.pdffactory.pl

Rozwj fizyczny w okresie wczesnego dziecistwa

Rnice we wczesnym rozwoju fizycznym

Kamienie milowe rozwoju

rdo: Den Ouden i in.. 1991. z tabeli V. s. 402.

PDF stworzony przez wersj demonstracyjn pdfFactory Pro www.pdffactory.pl

mielina mielinizacja odruchy proksymodystalny (odrodkowy)

skala Apgar stany wiadomoci zesp nagej mierci niemowlt (SIDS)

Rozwj spostrzegania i mylenia w okresie niemowlcym

Wczesny rozwj percepcyjny