BIBLJOTE^A NARODOm

Nr. 90 Seria I S T A N I S A W STASZIC

UWAGI \ NAD YCIEM JANA ZAMOYSKIEGO

OPRACOWA

STEFAN CZARNOWSKI

Byron POWIECI POETYCKIE, w opra. prof. A. Tretiaka (Nr. 34) Puszkina EUGENIUSZ ONIEGIN, w opra. W. Lednickiego (Nr. 35) Szekspira JULJUSZ CEZAR, w opra. prof. W. Tarnawskiego (Nr.36) Kartezjusza R O Z P R A W A O METODZIE, w opracowaniu prof. Tadeusza Garbowskiego (Nr. 37) La Rochefoucauld MAKSYMY, w opr. 7. Boya-eleskiego (Nr. 38) Ksenofonta S Y M P O Z J O N I WYBR PISM, w opracowaniu prof. A. Rnpaporia (Nr. 39) Moliera W I T O S Z E K , w opra, dra T. Boy'a-eleskiego (Nr. 40) Eurypidesa H I P P O L Y T O S (FEDRA), opr. prof. L. Hammera (Nr. 41) Szekspira O T E L L O , w opracowaniu prof. Andrzeja Tretiaka (Nr. 42) Moliera P O C I E S Z N E WYKWINTNISIE, w opr. Boya-eleskiego (Nr. 43) Russa O U M O W I E SPOECZNEJ, w opracowaniu Dra Macieja Starzewskiego (Nr. 44) Waltera Scotta WAVERLEY, w opr. prof. Andrzeja Tretiaka Calderona KSI NJEZOMNY, w opr. prof. Wl. Folkierskiego Bossueta W Y B R M O W I KAZAN, w opr. prof. M. Paciorkiewicza Owidjusza PRZEMIANY, w opruc. prof. Gustawa Przychockitgo Machiavella R O Z W A A N I A , w opracowaniu prof. Stanisawa Kota Tacyta W Y B R PISM, w opracow. prof. Seweryna Hammera Schillera MARJA STUART, w opracow. prof. A. Marcinkowskiego A N T O L O G J A LIRYKI GRECKIEJ, w opra. prof. Witolda Klingera Racine'a F E D R A , w opra. Dra Tadtusza eleskiego (Boya) Kleista ROZBITY DZBAN, w opracowaniu prof. Jzefa Mirskiego Wdkiewicza Dantego WYBJ? PISJV1, w oprap. prof. Stanisawa Cycerona W Y B R M O W I U S T O W , w opr. prof. G. Przychockiego Cervantesa D O N KISZOT, w opra. prof. Stan. Wdkiewicza w. Franciszka Salezego WYBR PISM, w opr. prof. M. Paciorkiewicza w. Augustyna WYZNANIA, w opra. prof. Jerzego Kowalskiego Beaumarchais'go W E S E L E F I G A R A w opra. Dra T. eleskiego Trzy Poetyki staroytne ( A R Y S T O T E L E S , H O R A C Y , LONGINUS) w opracowanju prof. Tadeusza Sinki Herodota W Y B R PISM, w opracowaniu prof. Witolda Klingera Szekspira SEN N O C Y LETNIEJ, w opra. prof. WL Tarnawskiego Hebbla J U D Y T A , w opracowaniu Karola Irzykowskiego Eurypidesa H E K A B E , w opracow. prof. Bogusawa Butrymowicza ESTETYKA NIEMIECKA (od Winckelmanna do Hegla), w opracowaniu prof. Zygmunta empickiego DO N A B Y C I A

KRAKOWSKIEJ

SPCE

WYDAWNICZEJ

(KRAKW, UL. w. FILIPA L. 25)

W KSIGARNI JAGIELLOSKIEJ
( K R A K W , UL. W I L N A 3)

/ WE WSZYSTKICH

INNYCH

KSIGARNIACH

http://rcin.org.pl

Nr. 90

BIBLJOTEKA NARODOWA

Serja I

STANISAW

STASZIC

UWAGI
NAD YCIEM JANA ZAMOYSKIEGO

WYDANIE

KRYTYCZNE

PRZYGOTOWA

I WSTPEM

ZAOPATRZY

STEFAN CZARNOWSKI

KRAKW NAKADEM KRAKOWSKIEJ SPKI WYDAWNICZEJ

http://rcin.org.pl

DRUK

W.

U. A N C Z Y C A

I SPKI

KRAKOWIE

1926

http://rcin.org.pl

W S T P CHARAKTER OGLNY DZIEL

Lwagi nad yciem Jana Zamoyskiego nie s tem, co nagwek z d a j e si zapowiada, nawet, jeli przeczyt a m y go do koca, do sw: do dzisiejszego stanu Rzeczypospolitej Polskiej przystosowane. N a j m n i e j w nich mowy 0 czynach i zasugach wielkiego ma stanu z okresu trzech pierwszych krlw elekcyjnych. Chodzi o osignicie bezporedniego skutku politycznego, o pobudzenie wspczesnego autorowi spoeczestwa polskiego do bezzwocznego wprowadzenia w ycie tych rodkw, ktre wskazuje, j a k o jedynie zdolne wydoby Polsk z gronego pooenia. Ksika ta to przedewszystkiem program wszechstronny dziaania praktycznego w zamierzonym celu r a t u n k u Rzeczypospolitej. To traktat techniczny, podobnie, jak Ksi Machiavella jest traktatem technicznym o sposobach u t r z y m y w a n i a si n a tronie ksiacia woskiego wieku XVI. Z a g a d n i e n i e m naczelnem jest samodzielno Polski. J a k j odzyska? gdy o samodzielnoci p r a w d z i w e j m wi nie m o n a w k r a j u , w ktrym nard z imienia wolny, nic zmieni nie moe we wasnych stosunkach wewntrznych bez zgody ssiadw. J a k samodzielno utrzyma? hlurop rzdzi kilka wielkich mocarstw, dnych rozrostu, przedsibiorczych i bezsumiennych. Rozporzdzaj one olbrzymiemi wojskami i pienidzmi, m a j rzdy czujne 1 sprawne. W r d nich pastwo bezbronne i niedone osta si nie moe. Tylko groza siy rwnie wielkiej i r w nie sprawnie kierowanej, jak ich wasna, moe pohamowa

http://rcin.org.pl

VI ich zaborczo. Polska jest bezbronna, m a c h i n a pastwowa dziaa w n i e j powoli; w tym stanie, w j a k i m z n a j d u j e si obecnie, skazan jest n a zagad tern rychlejsz, e ssiaduje z trzema najpotniejszemi i n a j b a r d z i e j drapienemi m o c a r s t w a m i Europy- Jest, jak owca wrd wilkw. Jeli chce y, m u s i sama sta si podobna do tycli wilkw. Czy na to, by jak one y rozbojem? Nie; po to, by j a k one by siln i szybk w dziaaniu. Owe d r a piene mocarstwa zawdziczaj sw sprawno rzdom absolutnych monarchw dziedzicznych, na ktrych jedno skinienie caa machina pastwowa wchodzi w ruch. lizeczypospolite za s z n a t u r y swej niedone. Czy wic naley w Polsce zaprowadzi rzdy absolutne? C stanie si z wolnoci? Z w a y naley naprzd, e ta wolno jest w k a d y m razie skazana na zagad. Ju trzy wielkie poacie k r a j u zostay oderwane. Ich mieszkacy, do niedawna tak zazdronie strzegcy przywilejw, zwanych przez nich wolnoci, i nic uroni z nich nie chcieli na rzecz w a s n e j Ojczyzny, stali si bezwolnymi p o d d a n y m i obcego p a n a ; jednoczenie z wolnoci obywatelsk s t r a cili byt narodowy. Losu tego, najstraszniejszego ze wszystkich, nie uniknie pozostaa Polska. O ile rycho i e n e r gicznie nie zabierze si do naprawy wasnej, zostanie rozszarpana. Jedynowadztwo samo jest mniejszem zem, ni poczone z niewol obc. Jeli przeto Polacy nie chc czy nie m o g zdoby si s a m i na wysiek, by pastwu n a d a si i sprawno, niech dobrowolnie przywoaj na tron jakiego potnego jedynowadc i zapewni m u dziedzictwo tego tronu oraz wadz w pastwie. Polska jest do a k o m y m kskiem, by monarcha, p a n u j c y nad n a j potniejszem w E u r o p i e pastwem, ubiega si o j e j koron i p o d j si interesw j e j broni, skoro stanie si wasn jego i j e go potomkw dziedzin. Ale Polacy m a j suszno, gdy nienawidz j e d y n o wladztwa. Jest ono zdrone i przeciwne prawu natury. Wszelako myl^ s i, m n i e m a j c , e wolno ich jest wolnoci republikask: w Polsce stan j e d e n ma wicej, ni

http://rcin.org.pl

VII wolno, m a p r a w o do swywoli, stany inne nie m a j p r a w obywatelskich, a najliczniejszy nie korzysta nawet z p r a w ludzkich. Niech przeto alho ustanowi u siebie rzeczpospolit p r a w d z i w , w ktrej wszyscy mieliby prawa rwne, i broni j e j caoci, jak czyni to w i n n i republikanie, z ktrych kady musi by onierzem. Albo, skoro pierwszego nie chc, niech powic cz swych m n i e m a n y c h wolnoci n a rzecz wzmocnienia Ojczyzny. Dla n a d a n i a p a s t w u dostatecznej sprawnoci trzeba przede wszy stkiem usun te przyczyny tar wewntrznych, ktre, przeciwstawiajc j e d n wadz drugiej, p a ralioway wszystkie. Trzeba przeto uczyni wadz wykonawcz w y p y w e m prawodawczej. Trzeba znie obieralno krlw, ktra staa si rdem tylu zawichrze. Trzeba te uniemoliwi zbytni wzrost potgi rodw m a gnackich, ktrych wanie wtrciy Polsk w otcha ndzy: niech nie w a d a j starostwami, niech biskupstwa, ktre s przedmiotem tylu intryg i zabiegw, zostan w dochodach zrwnane. Starostwa niech bd podzielone pomidzy chopw wolnych, pod w a r u n k i e m odbywania suby wojskowej w milicji pieszej, modzie za szlachecka niech suy w jedzie, pod groz zamknicia drogi do urzdw. Ale to wszystko nie wystarczy. Trzeba nadewszystko licznego wojska staego, a to moe by wystawione o tyle tylko, o ile bd n a nie pienidze. Szlachta m u s i doj do przekonania, e wolno nie polega na zwolnieniu od podatku, e zreszt zwolnienie to stao si n a d u y ciem krzyczcem z chwil, gdy szlachta przestaa broni Ojczyzny wasn piersi. T e n obowizek by jedynem uzasadnieniem j e j przywilejw. Obecnie, gdy z j e d n e j strony staa si ona ziemiastwem tylko, a przestaa by wojskiem Rzeczypospolitej, gdy z drugiej strony bezpieczestwo zewntrzne, ta pierwsza potrzeba spoeczna, zawisa od u t r z y m y w a n i a wojska staego, a wic od pienidzy, penia p r a w obywatelskich naley si temu, ktry n a wojsko paci. P r a w o natury, ustanowione przez Boga,

http://rcin.org.pl

VIII prawo, bez ktrego zachowania kade spoeczestwo musi utraci wolno, wymaga, by wydatkami pastwa rozporzdza ten, ktry na te wydatki oy i tylko ten. Ale podatki pac take miasta, ich handel i przemys przyczynia si do wzmoenia dochodowoci m a j t kw ziemskich. Obieg wewntrzny pienidzy, a zatem mono uiszczenia podatkw, zaley od rozwoju handlu. Naley przeto z j e d n e j strony przyzna miastom udzia w prawodawstwie, da im gos w Sejmie, z drugiej strony naley przemys i handel otoczy opiek p a stwow. Z chopami sprawa trudniejsza. Pac oni rwnie podatki, ale nadanie p r a w obywatelskich niewolnym p o d d a n y m jest niemoliwe: tylko czowiek osobicie wolny moe by obywatelem. W obecnym stanie rzeczy chop nie moe nawet korzysta z opieki prawa. Czy wynika z tego, i chopw naley uwolni nietylko z poddastwa, ale nawet ze wszelkich obowizkw wzgldem dziedzicw? Autor o m i j a ten temat draliwy. Niewtpliwie, s y m p a t j e jego s po stronie chopw, ale zdaje on sobie spraw z niebezpieczestwa stawiania odrazu kwestji chopskiej w caej j e j rozcigoci. Przytem, jeli szlachta m a paci, nie mona j e j rujnowa, a praca chopw jest konieczna dla utrzymania dochodowoci m a j t k w ziemskich. Niemniej i chopom trzeba uly: trzeba rozcign nad nimi opiek prawa, ustanowi sd w sprawach toczcych si midzy nimi a dziedzicami, da im obrocw z urzdu; naley zamieni paszczyzny dzienne na w y m i a r roboty; naley wreszcie n a d a dzieciom chopskim p r a w o zmiany miejsca pobytu i poszukiwania zarobku bez zgody p a n a ; naley pozwoli im zawiera zwizki maeskie wedug wasnej skonnoci. To wszystko potrzebne jest n a to, by k r a j zaludni i wzmc si n a bywcz ludnoci, gdy od iloci i zamonoci mieszkacw zawisa pomylno handlu, czyli rozwj obiegu pieninego, a wic zdolno pacenia podatkw, od ktrej znw zaley mono u t r z y m y w a n i a wojska staego. W programie tym niejedno szo wbrew tradycjom

http://rcin.org.pl

IX i naogom m y l o w y m ogu polskiego. Liczenie n a to, by szlachta zechciaa go wzi za swj i zacza wprowadza go w czyn, w y d a w a si m u s i miaoci w roku 1785, w dusznej atmosferze rzdw Rady Nieustajcej, wobec rozsypki duchowej, w ktr popado spoeczestwo polskie po tylu i tak wielkich klskach, po tragicznem zakoczeniu w o j n y barskiej, po rozbiorze zniszczonego k r a j u , po uroczystem utwierdzeniu protektoratu obcego n a d Rzeczpospolit. Ilu to innych, wietniejszych nieraz pisarzw i m w cw bezskutecznie pobudzi si starao wspziomkw do n a p r a w y Rzeczypospolitej i do poprawy samych siebie w czasach dogodniejszych, gdy nie krpoway Narodu pta obce! Nie wskrali nic gboki Frycz Modrzewski, a n i city i j a k szpad pirem szermujcy Orzechowski, a n i pomienny Skarga. Nie osign nic Glos Wolny krla Leszczyskiego, niewiele zdziaay m d r e rozwaania Konarskiego O skutecznym Rad sposobie. Obecnie bezwadny Nard zdawa si zdolnym n a j w y e j do biernego oporu. Zawiedli go d a w n i przywdcy, ci, za ktrymi szed za czasw saskich lepo w p a r t j i hetmaskiej, w partji P o tockich, czy te Czartoryskich: jedni obiecywali przywrcenie wietnoci m i n i o n e j z zachowaniem zotej wolnoci, inni prbowali obc pomoc wydoby k r a j z toni wszyscy okazali si narzdziami w rku moniejszych i przebieglejszych graczy. A gdy szable barskie zabysny z pochew za honor Rzeczypospolitej, za wolno Narodu, za cze Boga ojcw zawioda te prosta, dziecinna wiara w cnot d a w n , w bohaterstwo, zawioda ufno w p o moc Tego, ktry do zwycistwa wiedzie kad dobr spraw, w Jego Imi podjt. K r a j zniszczony i rozdarty, cnota pogardzona, zdrada nagrodzona oto wynik widoczny z a r w n o bohaterskiego wysiku w obronie obyczaju i wiary ojcw, jak wszelkiego nowatorstwa. Reytan sponiewierany ley na progu izby s e j m o w e j ; rozpustny i przed a j n y Poniski nagrodzony tytuem ksicym, nielepszy Podoski wyniesiony na stolec prymasowski, Franciszek

http://rcin.org.pl

X Ksawery Branicki, co to pospou z Kreczetnikowem u g a nia si za k o n f e d e r a t a m i barskimi, j a w n y zaprzedaniec, odznaczony b u a w wielk. W r d tej powodzi nikczemnoci prno podnosi gos. W i e l h o r s k i w ksice O przywrceniu dawnego Rzdu, prno w y m o w n y i j a s n y W y bicki pisze swe Listy patrjotyczne. Wrd tych, ktrzy 0 losach Rzeczypospolitej radz n a Sejmach, ywe s ju tylko dwa uczucia: samolubstwo i strach. S e j m 1780 roku potpia Zbir Praw Andrzeja Zamoyskiego za to, e omiela si, w s k r o m n e j zreszt mierze, ogranicza wszechwadztwo dziedzicw nad chopami. Og z d a j e si roznamitnia j u tylko do skandalw osobistych, j a k sprawa Ugrumowej. Ale tak tylko bya powierzchnia ycia. Pod ni, w niedostrzegalnej gbi poczynay si gromadzi siy nowe i zdrowe, ktre, by sta si czynnemi, potrzeboway jedynie pobudki i kierunku. W cigu dwunastoletniego pokoju zdyy si zablini r a n y m a t e r j a l n e , z a d a n e przez wojn barsk. W y szy te z k r a j u upiecze w o j s k a ocienne. Spalone wsie 1 miasteczka d r e w n i a n e o d b u d o w a y si szybko i nieomal bez kosztw, dziki obfitoci lasw. Kilkolctnie u r o d z a j e i powolne, ale stae polepszanie si metod u p r a w y przywrciy rolnictwo nietylko do d a w n e g o stanu, ale pozwoliy m u stan ten przecign do znacznie. W p r a w d z i e F r y d e r y k II ustanowi by na Wile dotkliwe ca przewozowe, m i m o to j e d n a k wywz podw rolnych powikszy si, zwaszcza w k i e r u n k u Morza Czarnego. W z m g si te h a n d e l w e w n t r z n y i niektre zdrowe gazie przem y s u rozwijay si obiecujco; nie wstrzsn n i e m i zbytnio wielki kryzys, w ktrym zaama si w r. 1780 rzutki, ale nieopatrzny Tyzenhaus, i w ktrym pogrzebane zostay zakadane przeze masowo, a nie oparte n a mocnym f u n d a m e n c i e przedsibiorstwa fabryczne. Mimo to, co twierdzi Staszic, ktry rozporzdza wiadomociami n i e dostatecznemi, dobrobyt oglny Polski wzrs znacznie, od czasu zwaszcza ustanowienia R a d y Nieustajcej, ktra

http://rcin.org.pl

XI politycznie zalena od rosyjskiego a m b a s a d o r a Stackelberga w a d m i n i s t r a c j i k r a j u zaprowadzia znacznie wicej adu i pokoju, ni byo go kiedykolwiek w wieku XVIII. W zwizku ze wzrostem dobrobytu i bezpieczestwa wzrosa te znacznie liczba ludnoci. Nie ulegy te z u p e n e m u zniszczeniu siy moralne spoeczestwa. Przeciwnie, wzmogy si bardzo znacznie. Dawniejsi przywdcy reformatorw i p a t r j o t w And r z e j Zamoyski, Chreptowicz, Wybicki byli wodzami bez a r m j i . Po ostatniej swej przegranej odrzuceniu przez Sejm r. 1780 projektu Zbioru Praw grono ich rozpado si. A n d r z e j Zamoyski ukry si w Zamociu, gdzie sta si dobroczyc swoich chopw, j a k by n i m przedtem w Bieuniu. Inni zaszyli si rwnie kady w swoich dobrach. Ale nie wszyscy trac czno midzy sob. Wszyscy za przykadem i sowem oddziaywaj n a wiatlejsz cz szlachty. Do tych weteranw walki o odrodzenie Narodu przyczaj si siy nowe, modsze: jak Jzef Czartoryski z Lucka lub J a n Potocki, ktry wkrtce wysunie si n a plan pierwszy w dobie S e j m u Czteroletniego. Przedewszystkiem j e d n a k narasta liczne i zwarte mode pokolenie synw szlacheckich i mieszczaskich, wychowanych pod kierunkiem Komisji E d u k a c y j n e j . Dla tych obrazy klski byy wspomnieniem z lat dziecicych, zbyt wtem, by zama wol, a nadto piekcem, by natchn dz czynu t md, w y k a r m i o n doktrynami spoecznemi nowoczesnemi i p a a j c arliw a rozumn mioci Ojczyzny. Bya to podstawa dostateczna, by pora pierwszy w Polsce wytworzy si moga opinja p u bliczna w znaczeniu nowoczesnem, r o z u m n a ocena w y padkw i zamierze. Brak j e j byo tylko orodka krystalizacyjnego. Ten da j e j Staszic. Da j e j program, w ktrego zamierzeniu naczelnem poznaa swe wasne niewypowiedziane marzenia. Wskaza j e j sposb postpowania, zgodny z j e j przekonaniami. Tezy swe popar a r g u m e n tami, w ktrych o d n a j d y w a a lady pogldw spoecznych,

http://rcin.org.pl

XII n a u k o w y c h i filozoficznych, n a u c z a n y c h w szkoach Kom i s j i E d u k a c y j n e j : psychologj sensualistyczn Condillaca, Russa t e o r j e o istocie spoeczestwa, pogldy ekonomiczne f i z j o k r a t w f r a n c u s k i c h a wszystko p r z y stosowane do potrzeb doranych Polski, z wytmaczeniem, dlaczego suszne teorje nie mog by w praktyce zastosowane bezwzgldnie, dlaczego w imi najwyszego celu u t r z y m a n i a Polski koniecznem jest to, czy inn odstpstwo. Nie zaniedba te autor Uwag niczego, coby mogo m u dostp do serc i u m y s w uatwi. a d n a protekcja mona, nawet zacnych i w Rzeczypospolitej szanowanych ludzi, nie suy jego ksice za sztandar. Nie powica j e j ani A n d r z e j o w i Z a m o y s k i e m u , ani Potockim, a n i m d r e m u krlowi a d n e m u z tych, ktrych bezsilno widoczna jest caemu Narodowi. Dla tej zreszt opinji, o ktr m u chodzi, c znaczy moe nazwisko yjcego m a g n a t a ? Raczej odstraszy moe republikanw p a t r j o tw. Autor nie chce by klientem niczyim i nie zwraca si do klientw czyichkolwiek, ale j a k o wolny duch, cho ciaem niewolnik Pruskiego Krla, p r z e m a w i a do wolnych ludzi, chccych w o l n y m i pozosta: Stanowi Rycerskiemu te Uwagi ofiaruj. Natomiast y j e w Rzeczypospolitej p a m i ma, ktrego wszystkie czyny zmierzay wycznie do p o m n o enia wietnoci i bezpieczestwa Ojczyzny. P r z e d laty dziesiciu niespena cze jego zostaa spoeczestwu p r z y p o m n i a n a przez Franciszka Bohomolca. Ogosi on yciorys J a n a Zamoyskiego i tem tak dalece odpowiedzia oglnej potrzebie, e ksieczka zostaa r o z c h w y t a n a bezzwocznie. Dzi kady wzdycha w Polsce: gdyby y J a n Zamoyski! tenby nas wybawi, jak wybawi przodkw naszych. P o p y n wic Uwagi w wiat pod f l a g tego i m i e n i a wielkiego. Autor d o d a j e n a kocu s w e j ksiki Pochwa Jana Zamoyskiego, ktra m a n i e j a k o u s p r a wiedliwia tytu Uwag: s one p r o g r a m e m , ktrego trzym a b y si J a n Zamoyski, gdyby wypado m u dziaa

http://rcin.org.pl

XIII w warunkach wspczesnych. Liczne aluzje w Pochwale do myli wypowiedzianych w Uwagach potwierdzaj to mniemanie. Na wstpie za powoana jest ksika Bohomolca: w ten sposb ta ostatnia suy niejako do tego, by Uwagi poleci czytelnikowi. Wreszcie styl. Ten czstokro wznosi si do wyyn najpikniejszego patosu. T r u d n o o karty zawierajce wicej w zwize zdania zakutego uczucia, bardziej wzruszajce, ni wstpna odezwa Do Stanu Rycerskiego. Nie tak przejmujce, ale bardzo pikne s niektre ustpy liryczne, jak cay prawie rozdzia Polska, w ktrym wzruszenia nastpuj po sobie, potgujc si, by skoczy si rozpaczliw wtpliwoci. Tak pisa moe tylko kto, koniu serce rwie si na strzpy. Styl ten porywa, mimo wszystkie jzykowe dziwactwa, waciwe Staszicowi, na ktrego sposb wypowiadania si silnie oddziaay czytane ksiki w jzykach obcych, zwaszcza francuskim. Porwa te Staszic opinj. Naprzd przebudzia si myl polityczna teoretyczna. Zaledwie pojawi si pierwszy nakad Uwag, zosta rozchwytany tak, e przystpiono do odbicia drugiego z nierozrzuconego jeszcze cakowicie skadu pierwodruku. Wkrtce, napewno przed Sejmem Wielkim, Uwagi wraz z Pochwal s przedrukowane w Supralu. Ale to wszystko nie moe zadouczyni zapotrzebowaniu: piszcemu te sowa zdarzyo si oglda dugie ustpy z Uwag przepisane rcznie w ksigach rodzinnych, tak zwanych Silvae rerum, obok moralnych maksym, dykteryjek, recept i r a chunkw. Widocznie Uwagi byy, mwic potocznym jzykiem dzisiejszym, sensacj dnia. Wkrtce p o j a w i a si jak za dotkniciem rdki czarodziejskiej cala literatura broszurowa, Uwagom powicona. Im bliej do S e j m u Czteroletniego, tem broszur ych wicej. Ogem w cigu lat trzech, od r. 1786 do 1788 ukazao si dwadziecia dwa pisma komentujce, lub zwalczajce Uwagi. Po myli nastpiy rycho czyny. W r. 1788 wybory wprowadzaj do Sejmu zwart, ruchliw i liczebnie coraz

http://rcin.org.pl

XIV to r o s n c grup, ktra wzia sobie za zadanie urzeczywistnienie p r o g r a m u Uwag. Staszic napisa: N a j p i e r w e j k o n f e d e r a c j a powszechna uprzlni? wszystkie do dziaania przeszkody, T r o n dziedziczny postanowi, S e j m n i e u s t a n n y m uczyni, wikszo gosw p r a w o d a w c z y m czynnociom wyznaczy. To wszystko si spenia. Stronnictwo p a t r j o t y c z n e o w a d a S e j m e m i ogasza konfederacj. Nieomal bezporednio potem, k o r z y s t a j c z przeciwiestw m i d z y zgodn y m i do n i e d a w n a zaborcami, uchwalone z o s t a j : p o w i k szenie liczby w o j s k a do stu tysicy, zrwnanie dochodw biskupstw, n o w y podatek ofiary, zmiany w u s t r o j u wadz. S e j m jest n i e u s t a n n y m co d w a lata o d n a w i a si tylko skad jego. Udzia we wadzy p r a w o d a w c z e j p r z y z n a n y zostaje m i a s t o m , odebrany szlachcicom nie posesjonatom, nie p a c c y m podatkw. Dola chopa zostaje p o p r a w i o n a bardzo znacznie. Wreszcie ustalonem zostaje dziedziczenie T r o n u w p a n u j c y m Domu Saskim. Reformatorzy S e j m u Wielkiego w n i e j e d n e m odchylili si od szczegw p r o g r a m u , skrelonego w Uwagach. N i e m n i e j koo tego p r o g r a m u skupili si n a j p i e r w e j . Uwagi s zapowiedzi Ustawy M a j o w e j . S take skarbnic m d r o c i politycznej, z ktrej czerpi przez dugie lata dziaacze patrjotyczni s wci y w y m i o d n a w i a j c y m si czynem. W r. 1788 w listopadzie, zaledwie pka obroa n a oona na Polsk przez wspdziaajce z sob mocarstwa rozbiorowe, u k a z u j si Poprawy i Przydatki do Uwag. Autor p r e c y z u j e w nich niektre myli, inne r o z w i j a wobec zmienionych okolicznoci. Chodzi m u przedewszystkiem o dwie rzeczy: o dostarczenie m a t e r j a l u i a r g u m e n tw tym, ktrzy p r z y g o t o w u j projekty podatkowe, oraz o przestrzeenie S e j m u , by nie da si uwie propozyc j o m przymierzy, wychodzcym zarwno od strony Rosji, j a k Prus. Kade przymierze obrci si przeciw Polsce sabej, a u c h w a l o n e wojsko stotysiczne potrzebuje czasu, by stao si rzeczywistoci. J e d y n i e aljans naturalny

http://rcin.org.pl

XV moe ubezpieczy pastwo, takie przymierze z wadc obcym, ktre skaniaoby go do bronienia Polski, jak k r a j u wasnego. Trzeba odda T r o n obcemu monarsze z prawem dziedzictwa. N a j l e p i e j powoa krla z d o m u Saskiego, i n a j l e p i e j uczyni to bezzwocznie. Niech Stanisaw August ustpi dla dobra Ojczyzny! Pomysy Staszica wchodz czciowo w ycie: nastpstwo Tronu zapewnione zostaje krlowi Saskiemu i podatki zostaj uchwalone. Jednake staje przymierze polsko-pruskie, uwaane przez Staszica za bdce wartoci wtpliwej. W i a d o m o , j a k zawiodo ono w chwili prby, jak dalece mwic sowami autora Uwag i Popraw okazao si traktatem nie z Polsk, ale o Polsk. Nastpuje upadek ostateczny. Ale w r. 1807 zwycistwa Napoleona d o p r o w a d z a j do wyzwolenia czci k r a j u . J a k go urzdzi? Dziaacze polscy k o n f e r u j , s t a r a j si przekona Cesarza o potrzebie urzdzenia Polski na polski, nie n a f r a n c u s k i wzr. Staszic trzyma si n a uboczu. Nie ufa on Napoleonowi, widzi w n i m przedewszystkiem tyrana i drapiec. Ale z n a j d u j si mowie, ktrzy z pyu wycigaj Uwagi i w ich d u c h u u k a d a j p r o j e k t y ustroju n o w e j Polski projekty pominite zreszt przez z w y cizc. Ganie wkrtce gwiazda wielkiego Korsykanina. Kongres Wiedeski ustala porzdek nowej, p o k o j o w e j Europy. Wiksza cz Ksistwa Warszawskiego o d d a n a zostaje Aleksandrowi, jako Krlowi Polskiemu, a w y n u r z e n i a tego Aleksandra budz uzasadnion nadziej poczenia z nowem Krlestwem ziem zabuaskich i zaniemeskich Rzeczypospolitej d a w n e j . Gmach polski o d b u d o w u j e si na szerokiej podstawie. Ubezpiecza go aljans naturalny z Carem, taki wanie, jaki swego czasu Staszic uznawa za konieczny. Polacy mog przystpi do zagospodarowania si spokojnego. Gdzie z n a j d wskazwki i rady, jeli nie w Uwagach? W r prawdzie przestarzao si w nich niejedno, ale w zasadniczych swoich linjach program jest wci na czasie, bo zasady jego s wieczne pty, pki

http://rcin.org.pl

XVI i s t n i e j p a s t w a monarchiczne, posugujce si si dla osignicia swoich celw. T a k p r z y n a j m n i e j m n i e m a autor. P r z y s t p u j e on wic w r. 1816 do nowego w y d a n i a swych Uwag, z m i e n i a j c w nich to, co tyczyo si okolicznoci p r z e m i j a j c y c h . Chce on raz jeszcze zorganizowa opinj wokoo wyprbowanego p r o g r a m u , a zarazem przekona spoeczestwo, i obecne jego pooenie jest dobre, bo w y n i k a z p r a w a n a t u r y , z p r a w a , ktre wymaga, by sabszy mocniejszemu podlega, co jest r k o j m i p o k o j u . Polska m a aljans, m a obron, m a pokj. Istnieje j a k o pastwo. Niech si tak urzdzi, by p a s t w o to byo trwae. T y m razem Staszic si przeliczy. Zbyt wiele zaszo, by to, co poruszyo byo opinj przed laty trzydziestu, mogo n i wstrzsn raz jeszcze. Nastay czasy nowe, w y s t pili ludzie nowi. Spoeczestwo r. 1816 przecigno autora Uwag. Z a j m o w a y je zagadnienia inne, inaczej f o r m u o wao cele swych de. Nowe w y d a n i e Uwag nie w y w o ao odzewu. N i e m n i e j zasuga pierwszego w Polsce obudzenia opinji publicznej p r z y z n a n a by w i n n a Staszicowi. Dziaacze Ksistwa Wai - szawskiego i pierwszego okresu Krlestwa Kongresowego wyroli w atmosferze, stworzon e j przez jego ksik. On pierwszy wykrzesa czyn twrczy z bezwadnego spoeczestwa i to pozostanie j e d n y m z jego n a j w i k s z y c h tytuw do czci potomnych,

GENEZA

DZIEL

Cz znaczna tej zasugi spada n a A n d r z e j a Z a m o y skiego. Od r. 1781 Staszic jest w y c h o w a w c jego dzieci i powiernikiem. Korzysta z jego bogatego ksigozbioru. Korzysta nie m n i e j , jeli nie wicej z w y n u r z e tego ma stanu, wiatego i dowiadczonego, ktry lata swe stera n a pracy dwigania Rzeczypospolitej z upadku. Ma przed oczami ywy p r z y k a d czowieka grujcego, jeli nie wielkoci umysu, to rzymsk zaiste cnot, niegdy n a j w y -

http://rcin.org.pl

XVII szego po k r l u cywilnego d o s t o j n i k a , n i e d a w n o jeszcze u w i e l b i a n e g o przez ogl, dzi odsunitego od s p r a w p u blicznych, a j e d n a k ani nie w y b u c h a j c e g o s k a r g a m i na niewdziczno Ojczyzny, ani n a w e t zgorzkniaego, ale niczem d r u g i C y n c y n n a l trudzcego si n a d uszczliw i e n i e m s w y c h p o d d a n y c h , j a k d a w n i e j t r u d z i si nad z b a w i e n i e m Rzeczypospolitej. Staszic pisze s w o j e Uwagi w jego d o m u , w codziennej z n i m stycznoci. Z a n i m z Z a m o y s k i m si zbliy, Staszic nie z d r a dza skonnoci do m i e s z a n i a si w s p r a w y k r a j o w e . Co waniejsza, nie m i a po t e m u a n i teoretycznego, ani p r a k tycznego p r z y g o t o w a n i a . Urodzi si w r. 1755 j a k o syn drobnego mieszczan i n a , z z a w o d u m y n a r z a , w Pile, miecie p o w i a t u waeckiego w o j e w d z t w a poznaskiego Rodzina, zwaszcza n a bona m a t k a , yczya sobie wielce, by zdolne i p i l n e dziecko obrao sobie s t a n d u c h o w n y . T r u d n o byo podwczas 0 wikszy splendor dla o b y w a t e l i maego miasteczka, jak m i e ksidza w rodzinie. S t a n i s a w Staszic p o s t p u j e wic n o r m a l n d r o g k a n d y d a t w do k a p a s t w a . P o o d e b r a n i u n a j p i e r w s z y c h n a u k w m i a s t e c z k u r o d z i n n e m wstp u j e do S e m i n a r j u m w P o z n a n i u . Nisze wicenia otrzym u j e w r. 1774, k a p a s k i e p r z e d rokiem 1779. W y k s z t a cenie jego oglne jest w tej c h w i l i ju wiksze, ni przecitnego ksidza wczesnego. U m i e nietylko po acinie 1 po grecku, ale zna rwnie jzyki niemiecki i f r a n c u s k i , i czyta wiele. I n t e r e s u j e go p o e z j a f i l o z o f i c z n o - d y d a k t y c z n a : w r. 1779 ogasza przekad p o e m a t u L o u i s Raine'a Religja (la Iieligiun). Ale chocia, j a k o z n a t u r y wszystkiego ciekawy, n a p e w n o przeczyta by n i e j e d n ksik,
1 Cytowane poniej dane biograficzne czerpi z rozprawy p. Czesawa Leniewskiego (ob. Wskazwki bibljoyr.) /. ktrej treci, dziki uprzejmoci autora, mogem si zapozna jeszcze przed jej ukazaniem si. P. L., z ktrym rni si zreszt w ocenie doniosoci (eorelycznej Uwag, przekona mnie o koniecznoci uczynienia znacznie wikszego miejsca, ni dotychczas, wpywowi Andrzeja Zamoyskiego i Buffona w uksztatowaniu si ideologji Staszica.

Bibl. Nar. Ser ja r. Nr. < m (Slaszir- l!wlt

http://rcin.org.pl

II

XVIII nic w nim nie zdradza jeszcze przyszego teoretyka naprawy Rzeczypospolitej. W r. 1779 Staszic wyjeda zagranic w podr naukow. Bawi poza k r a j e m do r. 1781, zapoznajc si z nauk i filozofj nowoczesn, przedewszystkiem w Paryu. Tu zdobywa on podstawy swego przyszego pogldu na wiat. Ju poprzednio zdradza on zaciekawienie dla utworw tych pisarzw obcycli, ktrzy byli bojownikami nowych prdw ideowych. Jednoczenie z przekadem poematu Religjct ogosi by tmaczenie wiersza Woltera pod nagwkiem O zapadnieniu Lizbony (Voltaire, le Dsastre cle Lisbonne). Wiersz ten jest czysto okolicznociowy jest opisem wielkiego trzsienia ziemi, ktre zburzyo stolic Portugalji w r. 1755. N i e m n i e j przypuszcza naley, e ju przed w y j a z d e m z k r a j u Staszic zna niektre przyn a j m n i e j pogldy wielkiego racjonalisty francuskiego, ktrego saw rozbrzmiewa wiat wczesny. Z drugiej strony wybr tego wanie wiersza, b y n a j m n i e j nie n a j w y b i t n i e j szego wrd tych, ktre Wolter napisa, i tyczcego si zdarzenia ju dawnego, wiadczy si zdaje o obudzonych ju zainteresowaniach przyrodniczych Staszica. Przez cal;ycie swoje nastpne pozostanie on geologiem, bdzie bada wielkie przewroty natury. W Paryu stndjiije te Staszic przedewszystkiem nauki przyrodnicze u wielkich, najsynniejszych m i strzw wczesnych. A n a t o m j bada pod kierunkiem wielkiego Daubenton (17161799), dziki ktremu poznaje sic z Buffonem. To rozstrzyga o caym jego nastpnym kierunku mylowym. Buffon stal wwczas u szczytu sawy. Ogosi ju by znaczn cz swojej wielotomowej Historji naturalnej. lego olbrzymiego zbioru wiadomoci o rntHilych istotach, bdcych przedstawicielkami n a j b a r d z i e j wyrazistemi nieskoczonego bogactwa ksztatw trzech krlestw natury: zwierzcego, rolinnego i mineralnego. By czonkiem A k a d e m j i Francuskiej, zaszczyconym wszystkiemi odznaczeniami, jakie tylko spa mogy na wielkiego uczo-

http://rcin.org.pl

XIX nego, ktry by jednoczenie wielkim panem, i ktrego twrcza wyobrania i wspaniao stylu stawiaa w rzdzie wielkich poetw. W a n i e ukazao si byo w r. 1778 nowe jego dzieo, bdce wykadem filozofji p r z y r o d j . Epoki Natury (les Epoues de la Natur), gdzie w skrcie syntetycznym przedstawione s dzieje kuli ziemskiej i zamieszkujcych j istot, jako rozwj n i e u s t a n n y ku form o m bytu coraz doskonalszym, rozwj d o k o n y w a j c y si zgodnie z przepisaneini przez Boga p r a w a m i wiecnemi, od ognia pierwotnego, poprzez mineray, roliny i zwierzta, do czowieka, istoty owieconej promieniem Boym r o z u m e m i wiadomie wspdziaajcej z przyrod w urzeczywistnianiu z a m i a r w Stwrcy. Epoki Natury czytano nietylk w koach badaczw i mylicieli, ale take w kolach wiatowych. Pikno jzyka i potga ujcia porywaa nawet modnisiw i m o d n i sie, a miao czstokro zuchwao pomysw, poczona z ogromem wiedzy, rozniecaa spory z a j a d e wrd filozofw. Zymali si racjonalici starej szkoy wolter j a s k i e j za uczynienie Bogu miejsca w koncepcji filozoficznej. Gorszyli si mater ali ci, spadkobiercy Holbacha, spirytualizmem i promieniem Boym. Straniczka scholastyki i prawowiernoci religijnej, Sorbona, miotaa grom po gromie w ksik i w autora, a sam krl L u d w i k XVI musia zapdy te hamowa. Ogromna wikszo mylicieli i badaczy zostaa p o r w a n a . Nigdy jeszcze zagadnienie nastpstwa form bytu nie byo postawione lak jasno, ani w takiej peni; nigdy nie pokuszono si o tak gbokie jego rozwizanie. Epoki Natury s te p u n k t e m wyjcia ruchu umysowego, ktry wydal najwiksze t e o r j e filo zoficzno-przyrodnicze wieku XIX. Z pomysw Buffona wywodzi si zarwno katastrofizm Cuviera, ktry przedstawia dzieje wiata, j a k o szereg przewrotw, n a s t p u j cych z woli Stwrcy dla wzniesienia dziea wspanialszego na miejscu zniszczonego; jak transformizm L a m n r cka, w y j a n i a j c y rozmaito stworze zdolnoci kadego gatunku do przemian, zalenie od warunkw; jak ewu -

http://rcin.org.pl

II*

XX lucjonizm D a r w i n a , dostrzegajcy w przyrodzie wiadectwa r o z w o j u postpowego i nieustannego od f o r m pierwotnych do coraz doskonalszych. Nie dziw, e i Staszic zosta olniony. Olniony i przejty do koca ycia. W p r a w d z i e w b a d a n i a c h swoich przyrodniczych nastpnych odchyli si on w n i e j e d n e m od teoryj i przypuszcze mistrza. Ju n a p o w r o t n e j drodze do k r a j u , j a d c umylnie przez Alpy i Apeniny dla sprawdzenia lego, czego si w P a r y u n a u czy, stwierdzi on niezgodno niektrych pomysw Buffona z z a u w a o n e m i z j a w i s k a m i . Ale pozostanie nazawze pod urokiem z a r w n o ksiki, do ktrej p r z e k a d u niebawem zasidzie, j a k genialnego je j autora, z k t r y m zdoa si zbliy, ktrego gociem by w z a m k u Montbard i w ktrego otoczeniu zetkn si z n a j z n a m i e n i t s z y m i uczonymi wczesnej F r a n c j i . Buffon utwierdzi w n i m to gbokie przekonanie, e j e d y n e m rdem poznania p r a w d y jest b a d a n i e n a t u r y . Ukaza m u , e lepiej p o z n a j e si przez ni nawet to, co z Boga jest poznawalne, ni przez dociekania m y l o w e i spekulacje. Co wicej, ukaza m u rbek tych p r a w d wstrzsajcych. Ukaza m u , i n a j w y szem p r a w e m n a t u r y , przez j e j P r a w o d a w c ustanowionem, jest pierwszestwo bezwzgldne gatunku n a d osobnikiem, i przeto pierwszym obowizkiem czowieka, k t n chowa w sobie promie Boy jest postpowa tak, by ludzko m i a a z tego korzy. Gatunek jest wszystkiem, osobnik jest niczeni oto zasada Buffona. Spoeczestwo jest wszystkiem, jednostka jest niczem, a p r z y n a j m n i e j w i n n a by niczem oto zasada autora Uwag, zastosowane do czowieka s f o r m u o w a n i e p r a w a n a t u r y , i cz jest niczem wobec caoci, a co sabsze, m u s i ulega mocniejszemu. W r. 1781 Staszic jest j u w Polsce. Z pobytu z a g r a nic wynis ustalony pogld oglny na wiat, pogard dla wszelkiej spekulacji metafizycznej, lekcewaenie teolog j i i scholastyki, uwielbienie dla nauki. Posiad metod cis b a d a n i a zjawisk i snucia wnioskw ze stwier-

http://rcin.org.pl

XXI (lonych, sprawdzonych i porwnanych spostrzee. Rozporzdza! znaczn iloci wiadomoci, nietylko przyrodniczych. Czyta wiele. Otar si o wielkich p a n w i o mieszczan, widzia lud paryski i chopw po p r o w i n c j a c h f r a n cuskich, zetkn si z uczonymi i z d y p l o m o w a n y m i gupcami a d a r spostrzegawczy mia niepospolity. Interesowa si wszystkiem, co widzia. Zastanowi go niski stan szkolnictwa francuskiego w p o r w n a n i u polskiern, z r e f o r m o w a n e m przez Komisj E d u k a c y j n . Uderzya go nieprzeparta sia odruchw opinji publicznej we Francji, w m o n a r c h j i absolutnej, gdy w Polsce republikaskiej a d n e j opinji publicznej nie m o n a byo dostrzec. Rozwaa powody ndzy chopa francuskiego, przecie osobicie wolnego, ndz tembardziej rac, e jednoczenie zbytek i rozrzutno dworu krlewskiego i wielkich p a n w nie znay granic. Wszystko to obserw u j e on, i wyniki swych obserwacyj zuytkuje nastpnie w Uwagach. Jednak, z tern wszystkiem, ten dwudziestoszecioletni mody uczony nie mia adnego dowiadczenia spraw krajowych, h i s t o r j zna powierzchownie, p r a wa zapewne wcale. Sowem, nie mia jeszcze danych do zabierania gosu w sprawach politycznych i spoecznych. Te braki wyrwna on dziki Andrzejowi Z a m o y skiemu. Zamoyski by si ju wwczas wycofa z czynnej dziaalnoci politycznej. Na Sejmie r. 1780 nie byo ju dla miejsca n a widowni publicznej. Stackelberg nakaza odrzuci jego projekty, wikszo szlachty bya niemi oburzona do ywego. Nie mia ju przyjaci. Krl, drcy przed Stackelbergiem, stroni od tego, co narazi si wszechw a d n e m u ambasadorowi i co straci mir u szlachty. Odbieeli Zamoyskiego d a w n i wsppracownicy. Zosta sam. Ale miody, gorco m i u j c y Ojczyzn i wielbicy ludzko filozof nie mg nie by pocignity przez tego ma, ktry zasadom swoim zawsze wierny, nietylko w ustach mia hasa suby spoecznej, ale czynami swemi stara si o dobro publiczne. Wszak on to by, ktry

http://rcin.org.pl

XXII jeszcze za czasw ostatniego Sasa, w r. 1760 n a d a czci swoich c h o p w wolno osohisl. zamieni ich p a s z c z y zny na u m i a r k o w a n e czynsze i /.organizowa samorzd g r o m a d z k i . Gdy p r b a p o w i o d a si n a d w c h f o l w a r k a c h , rozcign n a d a n e n i e k t r y m d o b r o d z i e j s t w o do wszystk i c h chopw klucza Bieuskiego w r. 1765. Obecnie p r a cowa nad u l e n i e m doli p o d d a n y c h o r d y n a c k i c h . T e n p a n z p a n w , J e d e n z n a j m o c n i e j s z y c h ludzi w Rzeczypospolitej, spdza czas na o d w i e d z a n i u s w y c h wsi i n a rozm o w a c h z c h o p a m i : w n i k a w s p r a w y p r y w a t n e i grom a d z k i e , uczy s a m o r z d u , s p r a w d z a postp gospodarczy. Nie szczdzi d o b r e j rady, d o t k n i t e m u nieszczciem chtnie odracza u b opuszcza czynsz, czsto udzieli w s p a r cia. Z a k a d a szkki dla dzieci, zachca modzie do rzem i o s a , popiera p r z e m y s d o m o w y . W y z n a c z y n a g r o d y za o k a z y w a n e m u sztuki n a j c i e s z e g o ptna, u t k a n e g o we wsi. By O p a t r z n o c i s w y c h chopw. P o d n i e s i e n i do godnoci l u d z k i e j , z r o k u n a rok z a m o n i e j s i u w i e l biali go. Nie f i l a n t r o p j a j e d y n i e k i e r o w a a Z a m o y s k i m , la czuostkowa mio czowieka w p r o w a d z o n a w m o d przez liussa, k t r w z r u s z a y si wczesne wysze i owiecesze koa towarzyskie. N i e w t p l i w i e , i o n by p r z e j t y ideami nowoezesnemi. Ale by czowiekiem r o z w a n y m i p r a k t y c z n y m . Radal dugo, p r b o w a , z a n i m rozcign r e f o r m na w s z y s t k i c h swoich chopw. Owoce jego p r a c y o k a z y w a y , i nie chodzio o u r z e c z y w i s t n i e n i e z a c h c i a n k i w i e l k o p a s k i e j , ale o uoenie s t o s u n k w , ktre obu stron o m , z a r w n o p o d d a n y m , j a k dziedzicowi, m i a o da k o rzy. W z r o s a w d o b r a c h Z a m o y s k i e g o z a m o n o chop w . Ale nie p o m n i e j s z y y si d o c h o d y p a n a . Chopw b y o coraz w i c e j : gdy w caej Polsce dziedzice u s k a r a l i si na zbiegostwo p o d d a n y c h , gdy pustoszay g o s p o d a r s t w a , Z a m o y s k i osadza coraz n o w y c h c z y n s z o w n i k w . 1'lacili oni czynsze chtnie i, o ile mogli, r e g u l a r n i e . A nad ca t dziaalnoci g r o w a a myl o d o b r u p a s t w a . Z a m o y s k i z d a j e sobie d o k a d n i e s p r a w z tego,

http://rcin.org.pl

XXIII i7. dawny ustrj stanowy Rzeczypospolitej jest jedn z przyczyn j e j saboci. By k r a j ratowa, trzeba onierza, a lego jedynie chop dostarczy moe. Nie wiemy wprawdzie, czy Zamoyski organizowa w swych dobrach milicje chopskie, wiadomo jednak, e, gdy Sejm Czteroletni przystpi do powikszenia wojska, chopi z dbr Ordynacji Zamojskiej zacigali si do wojska tumnie, zachcani w tem przez swego pana. Wiadomo rwnie, e ci, ktrzy, jak Zamoyski, myleli i ktrzy poszli za jego przykadem, milicje takie organizowali, przedewszystkiem Pawe Brzostowski w swych dobrach Mereckich. Myl o stworzeniu licznych odwodw wojskowych z chopw, otrzymujcych wzamian za sub zbrojn uwolnienie od paszczyzn, bya te ywo dyskutowana w kole najbliszych wsppracownikw Zamoyskiego z czasw jego dziaalnoci publicznej. Staszic podejmie j nastpnie w swoich Uwagach. Przedewszystkiem jednak kraj musi wzmc si gospodarczo, a w tym celu naley zapewni przypyw ywiow wieych do nielicznego i zuboaego stanu m i e j skiego, oraz poprze rozwj przemysu. Na tem ostatniem polu Zamoyski by bardzo czynny. By on gwnym akcjonarjuszem i prezesem K o m p a n j i Manufaktur Wenianych, zaoonej w r. 1767. Widzielimy, e chopw do rzemios zachca. W swoim projekcie Zbioru Praw przewiduje uatwienia dla synw chopskich, ktrzyby chcieli j si rzemiosa. W Listach patriotycznych Wybickiego, ktrych wsptwrc duchowym by Andrzej Zamoyski, przebija si rwnie myl, i otwarcie chopom dostpu do rzemios, a przez nie do stanu miejskiego, potrzebne jest dla gospodarczego wzmocnienia kraju i dla wzbogacenia Skarbu. W tem owietleniu dziaalno Zamoyskiego przekracza m i a r czynw zacnego czowieka prywatnego. Jest ona dowiadczeniem, podjtem w celu oglnym i jest ywym przykadem dla innych. Bo Zamoyski jest mem stanu, jednym z tych, ktrzy pracowali najusilniej nad n a p r a w Rzeczypospolitej.

http://rcin.org.pl

XXIV Wspdziaa skutecznie z Czartoryskimi w czasie ostatniego bezkrlewia i w najpierwszych latach panowania Stanisawa Augusta. Jest dugo j e d n y m z zaufanych doradcw krla, przestrzega go przed krokami niebacznemi, popiera jego inicjatywy na polu kulturalnem i ekonomicznem. W r. 1776, gdy Sejm powierza m u uporzdkowanie praw cywilnych i kryminalnych i skodyfikowanie ich, nie ogranicza si Zamoyski do rewizji dawnych statutw i konstytucyj sejmowych, do usunicia sprzecznoci i ustalenia zasad. Przedsibierze on prac n a d zupenem przetopieniem p r a w a dawnego w duchu nowoczesnym. Okazuje si przy lem doskonaym organizatorem. Skupia wkoo siebie zastp wsppracownikw, oywionych tym samym, co on, zapaem Wybickiego, Wgrzeckiego, Rogalskiego i doradcw w y t r a w n y c h i wiatych, j a k biskup pocki Szembek i podkanclerzy litewski Chreptowicz. Nie zadowala si tem. Zorganizowana przez niego komisja kodyfikacyjna zasiga wiata najwybitniejszych prawnikw obcych, z ktrymi nawizana zostaje korespondencja. Zamoyski gromadzi bogat bibljotek p r a w n i cz, ekonomiczn i filozoficzn dla uytku komisji. Wsppracownicy jego p o d e j m u j poszukiwania archiwalne. Owocem tej ogromnej pracy jest projekt Zbioru Praw, gotowy ju w r. 1778, przedstawiony Sejmowi w r. 1780 projekt, ktry moe zbytnio liczy si z moliwociami p r a k tycznemi i z tradycj, w postanowieniach swych wydaje si n a m dzi czstokro niemiay do ktrego jednak przenikn duch nowy: trosk naczeln redaktorw jest sprawiedliwo, oparta o ile monoci na p r a w i e natury, ktre jest podstaw istnienia spoeczestw. Zamoyski byl te czy nnym w Komisji E d u k a c y j n e j . A reformator ten by zawsze rzecz tak w wczesnej Polsce rzadka! czowiekiem czystego z a m i a r u . Gruje w nim troska o niepodlego Rzeczypospolitej. Stronnik rwnouprawnienia wyzna, przechodzi w sprawie dysydenekiej do opozycji, gdy w podniesieniu tej sprawy w i dzi susznie ponienie godnoci Polski, j a k o pastwa

http://rcin.org.pl

xxxv udzielnego, przez mocarstwa ocienne, sposb utrwalenia ich zwierzchnictwa nad ni. Od r. 1764 byl kanclerzem wielkim koronnym. Lecz gdy Sejm 1767 r. ukorzy si przed grobami dworw ociennych, Zamoyski wola cisn piecz, ni przyoy rki do pohabienia Ojczyzny. Manifestacja taka, w takiej chwili, moga go drogo kosztowa. Wszak dziao si to w czasie, gdy Repnin nie cofa si przed wizieniem posw i senatorw, n a z a j u t r z po wywiezieniu do Rosji Sotyka i Rzewuskich. Przed wszechwadnym i brutalnym ambasadorem dreli wszyscy. Nawet Czartoryscy ukorzyli si byli. Nie byo nadziei, by krl osoni byego kanclerza. Zaiste byl to czowiek mny. By przytem tak dalece prawu posuszny, e chodzi w szaraczkowym kubraku, niczem zagrodowy szlachetka, by zastosowa si do ustaw, ktre obywatelom nakazyway oszczdno. By tak prostym i przystpnym, e nowego swego domownika, czowieka rodu mieszczaskiego i z a j mujcego skromn posad nauczyciela domowego uczyni swym przyjacielem, gdy pozna jego zalety umysowe. W takiego to czowieka dom wszed Staszic. Zetkn si w nim odrazu ze wiatem zagadnie nowych, zagadnie polityki praktycznej. Materja do ich rozwizania znalaz na miejscu. Bibljoteka, zebrana przez Zamoyskiego, obfitowaa szczeglnie w dziea, dobrane w celu owiecenia ma stanu i reformatora. Staszic m a do rozporzdzenia bodaj e wszystko, co wybitnego napisane zostao w cigu ostatnich lat stu w dziedzinie nauki o pastwie, ekonomji, prawa i historji. Mg si by wprawdzie z niektremi z dzie, ktre nastpnie zuytkowa w Uwagach, zapozna wczeniej. Zna prawdopodobnie Russa, zwaszcza Emila, ktry winien go by zajmowa, jako pedagoga, zna n a pewno Condillac'a, ktrego podrcznik Logiki by przez Komisj E d u k a c y j n polecony. Ale czy ju wczeniej zna m n i e j rozgone dziea polityczno-spoeczne j a k np. ksidza de Saint-Pierre, ktrego z takim zachwytem cytuje jakby pod silnem wraeniem przeczytanej ksiki?

http://rcin.org.pl

XXVI Przedewszystkiem jednak p o d e j m u j e w Zamociu s t u d j a historyczne. Korzystajc z a r c h i w u m Zamoyskich bada ywot wielkiego J a n a , zaoyciela wspaniaoci rodu. Bada dzieje powstania A k a d e m j i Zamojskiej, ktrej przyszo zapowiada si zdawaa tak wietnie, a ktra tak m a r n i e wegetowaa i bezsawnie zgasa w r. 1784, tym wanie, w ktrym Staszic pisa swe Uwagi. Wreszcie, widzc niedomagania Rzeczypospolitej, szuka ich rda i, by je odkry, cofa si musi do pocztkw nieraz zamierzchych, wyrabia w sobie to nieocenione u dziaacza poczucie, e kada instytucja, ustrj kady s zawsze tylko wzgldnie dobre, e to, co w chwili powstania byo uzasadnione, korzystne nawet konieczne, moe sta si zem w okolicznociach zmienionych, e rzecz teoretycznie najlepsza bywa zgubn w danych w a r u n k a c h konkretnych. Rozumie c h a rakter historyczny rzeczy i form spoecznych. To, co mwi w Uwagach o powodach utrzymania przez szlacht polsk uprzywilejowanego stanowiska w p o r w n a n i u z utrat czynnych p r a w politycznych przez szlacht innych k r a jw, jest sdem, w y d a n y m przez czowieka mylcego historycznie. Tak samo to, co mwi o wzrocie szkodliwoci libcri veto, o piknoci teoretycznej i zgubnoci faktycznej elekcji, o zaniku uzasadnienia wolnoci szlachty od podatkw, wiadczy to o tem, e Staszic rozumia dobrze jak p r z e y w a j si instytucje, a m i m o to t r w a j i ci na umysach ludzkich. Zrozumienie to zawdzicza on niewtpliwie swym s t u d j o m w bibljotece i a r c h i w u m Zamoyskiego. Ale r w nie niewtpliwie przyczyni si do tego Zamoyski sam, ktry j a k wiadczy o t e m jego Zbir Praw jak mao kto z reformatorw wspczesnych wyczuwa potg d u chow tradycji, i nawet z przesdami postpowa ogldnie. A ju tylko Zamoyski wskaza m u mg i wyjani owe liczne zagadnienia konkretne, od ktrych rozwizania zaley czstokro dobre dziaanie instytucji, a ktre, z pozoru drobne i ukryte, dostrzegalne s jedynie dla praktyka. Skde mody Staszic, uczony, czerpicy dotychczas m -

http://rcin.org.pl

XXVII dr o z ksiek i z obserwacji natury, mia nabra wyobraenia naprzyklad o brakach w uoeniu regestrw sdowych, skoro ani procesw nie wid, ani by kiedykolwiek sdzi, ani w palestranckiej kancelarji nie praktykowa nigdy, a nawet, jak wiadczy rozdzia jego Uwag o Wadzy Sdowniczej, bardzo sabo si orjentowa w organizacji sdownictwa? Podobnie ma si z wyraon w tyme rozdziale propozycj wybierania sdziw w komplecie podwjnym. Rwnie mg tylko wytrawny praktyk polskiego S e j m u podda pomysy reform, dzi powiedzielibymy regulaminu obrad, jak zmiana systemu gosowania, jak przeniesienie ciaru obrad na posiedzenia prowincjonalne, wszystko na to, by posiedzenia oglne uczyni bardziej sprawnemi. Napewno wpyn rwnie bardzo silnie Zamoyski, gospodarz dobry i znawca krajowych spraw ekonomicznych, na sposb ujcia przez Staszica kwestji podatkw gruntowych i ich obliczenia, a take na ostrono, z jak Staszic porusza kwestj chopsk. Uwagi s wielce wymowne, gdy chodzi o odmalowanie krzywdy poddanych, ale reformy konkretne, ktre propon u j zreszt ubocznie i oglnikowo, sprowadzaj si do tych wanie, ktre proponowa by Zamoyski Sejmowi r. 1780: opieka prawna, wolno wychodzenia synw chopskich ze wsi, wolno zawierania zwizkw maeskich. P r a w d a m a m y jeden projekt konkretny, ktYego w Zbiorze Praw niema, projekt zamiany paszczyzny dziennej na wymiar robocizny. Ale i ta myl bya przez najbliszych wsppracownikw Zamoyskiego poruszana w agitacji, ktr prowadzili, by przygotowa umysy do przyjcia ref o r m Co wicej, sam sposb poruszenia przez Staszica kwestji poddanych prywatnych przypomina uderzajco taktyk, ktrej przyjaciele Zamoyskiego trzymali si, zanim przedstawili Sejmowi projekt nowego urzdzenia poddanych: wiele biadania nad pokrzywdzonem w chopie czowieczestwem, apel gorcy i wymowny do uczu obywateli, dziaanie na ich wyobrani, by w kocu, przygotowanym na reformy przewrotowe, zaproponowa ustp-

http://rcin.org.pl

XXVIII siwa bardzo skromne, gdy inaczej i tych nie chcieliby poczyni. Duch Zamoyskiego w y d a j e n a m si wogle poznawalnym w caoci Uwag. Zasadnicze rysy zawartego w nich p r o g r a m u praktycznego s uderzajco zgodne z zas a d a m i programu, rozwinitego przez Zamoyskiego w wielk i e j mowie, wypowiedzianej na Sejmie Konwokacyjnym 1764 r. A ju tylko dojrzay, w y t r a w n y praktyk polityczny, liczcy si z istniejcemi w a r u n k a m i dziaania, przewidujcy kady szkopu, kad kod, rzucon pod nogi przez moliw opozycj, mg zdoby si na t trzewo sdu, na to umiarkowanie w doborze rodkw, na t ostrono w odwaaniu korzyci n a j b a r d z i e j pocig a j c e j reformy, jakie widzimy w Uwagach na kadym nieomal kroku. Nikt inny, poza Zamoyskim, nie by 1 w stycznoci codziennej ze Staszicem. Zway rwnie naley fakt, e Uwagi m a j cechy dziea, ktre nie zostao odrazu pomylane w caoci, e widocznie poszczeglne ich rozdziay powstay p r z y n a j m n i e j w szkicach w czasie rozmaitym, a nastpnie dopiero poczone zostay w jedno. Nie omylimy si, upatrujc w niektrych miejscach Uwag ladu redakcyj wczeniejszych i notatek, rzuconych na papier i odoonych. Wystarczy uwanie przeczyta dzieko, by dostrzec, j a k wiele w niem powtrze, sprzecznoci, niedomwie, j a k niektre zagadnienia z a j m u j w nich niepomiernie wiele miejsca. Naprzyklad p r a w u oszczdniczemu powici Staszic a d w a rozdziay, a napomyka jeszcze o prawie tem w innych miejscach. Wanie p r a w o oszczdnicze jest ulubion przez Zamoyskiego spraw. Natomiast zadziwiajco krtki jest rozdzia o wolnej elekcji. Dlaczego? Bo kwestja zostaa dostatecznie omwiona gdzieindziej, a rozdzia, w ktrym nic ju autor nie mia nowego do powiedzenia, umieszczony jest tylko dlatego, i tak doniosa kwestja m u s i mie sobie powicony osobny ustp, zatytuowany specjalnie. W tem wszystkiem dostrzegamy rwnie lad powstawania poszczeglny cli czci Uwag pod wpywem rozmw kolejnych.

http://rcin.org.pl

XXIX Czy wic Zamoyski jest wspautorem Uwag? Rwnie dobrze monaby si zapyta, czy wspautorem ich jest Bulion. Staszic bowiem nie przesia by ani chwili pod urokiem myli francuskiego swego mistrza. Uwagi redaguje w r. l / S i . Jednoczenie tlmaczy poki Natury i zajcie to nie pozostaje bez wpywu na Uwagi. Przeniknite s filozof j Buffona, jak przeniknite s wytrawnoci polityczn Zamoyskiego. Ale Uwagi s dzieem Staszica i tylko Staszica. Jego jest styl swoisty, przelewa si w nich jego wasne, od nikogo nie zapoyczone, gorce umiowanie Ojczyzny, przenika je jego zapal. Staszica zasug wasn jest te owo oglne ujcie zagadnienia polityki polskiej, to cise uzalenienie jednych zagadnie od drugich i wszystkich od zagadnienia utrzymania niepodlegoci, ujcie, ktre staralimy si scharakteryzowa na wstpie. Jego rwnie mylami wasnemi s te, ktre wyoy w rozdziale Edukacja, n a j w a n i e j s z y m z caej ksiki, bo zawierajcym uzasadnienie filozoficzne wszystkich myli nastpnych. Staszic bra poprostu materja do swego dziea tam, gdzie go znajdowa: pogldy filozoficzne oglne, metod traktowania zjawisk przedmiotowo, jakby chodzio nie o sprawy ludzkie, radosne i bolesne, wzruszajce i odraajce, ale o rzeczy to zawdzicza Buffonowi. Zamoyski dal m u swoje stare. dowiadczenie polityczne, swoj znajomo ludzi i spraw krajowych. Gmach wznis Staszic. Ale Zamoyskiemu przypisa naley jeszcze jedn zasug: by on niewtpliwie tym, ktry ogoszenie Uwag. i moe ich ostateczne zredagowanie spowodowa. Ma tu zapewne zasugi i Jzef Czartoryski, w starosta ucki, ktrego Staszic lak chwali w Uwagach za utrzymywanie grodu uckiego we wzorowym porzdku: drugi nakad Uwag toczony by, jak zeznaje sam Staszic, w ucku, a e toczony by z zachowanego skadu pierwodruku, len ostatni musia by tame drukowany, u Czartoryskiego. Do rozszerzenia Uwag mogli si take przyczyni Potoccy. Nie darmo ksika przedrukowana zostaje w Supralu,

http://rcin.org.pl

xxxv a Ignacy, Stanisaw i J a n Potoccy stanowi nastpnie na Sejmie Czteroletnim jdro tego stronnictwa, ktre prog r a m Staszica wprowadza w ycie. Za przyczynieniem si Zamoyskiego do w y d a n i a Uwag przemawia staranno, z jak Staszic ukry si stara przed czytelnikiem fakt, i ksik sw pisa w Zamociu. Datowa j z Heilsberga. Chodzio widocznie o odwrcenie uwagi od Zamoyskiego, ktry powraca do walk politycznych ju nie chcia, i, wiedzc o ksice, yczy sobie, by nie domylono si, i powstaa w jego otoczeniu. Zawdzicza mu naley wreszcie ten wpyw osobisty, ktry wynika z charakteru i z serca, nie z umysu, ale ktry nie jest tu obojtny. Staszic znalaz w swoim chlebodawcy wcielenie zacnoci, ktre do koca ycia pozwolio m u wierzy, i s dobrzy na wiecie. Ogrza si przy n i m ciepem serdecznem, ktre zawsze ze wzruszeniem wspomina bdzie. Gdy w wiele lat pniej pozostawi on chopom hrubieszowskim swoj f u n d a c j , urzeczywistni on niektre myli, zawarte ju w Uwagach, uczyni zado wasnemu poczuciu obowizku, ale speni rwnie testament duchowy swego opiekuna, ktry wczeniej rwnie gorco kocha blinich.

DONIOSO

NAUKOWA

UWAG

Do tak powstaego programu praktycznego Staszic dorabia wasne uzasadnienie teoretyczne. Dorabia w znaczeniu dosownem: nie tyle chodzi m u o owietlenie caoksztatu poruszonych zagadnie z punktu widzenia jednolitej doktryny, ile o poparcie kadego poszczeglnego rozwizania nietylko argumentem korzyci doranej, al<> take dowodami, wysnutemi z zaoe oglnych. Oczywista, e stara si przytem o moliwe h a r m o n i j n e powizanie tych dowodze w system. Ale niezawsze moe lego dopi. Pracuje in concreto. nie in abstracto, ma do czynienia z szeregiem kwestyj, ze wzgldw praktycznych j e d -

http://rcin.org.pl

XXXI n a k o palcych, cho teoretycznie nie s na j e d n y m planie. T r z e b a k a d rozstrzygn n a t y c h m i a s t , choby za cen p o m i n i c i a wielu innych, b a r d z i e j istotnych, ale c h w i lowo m n i e j dokuczliwych. T r z e b a zwaszcza tak postpowa, by a d e n kryzys w e w n t r z n y n a chwil nie osabi odpornoci p a s t w a : o d m i a n a kada, a t e m b a r d z i e j odm i a n a gwatowna... s p r a w i a , e tak powiem, k o n w u l s j e w ciele polityczem. Std, obok miaoci m y l i , czstokro niemiao w p r o p o n o w a n e m z a a t w i e n i u sprawy. Std luki, j a k pominicie k w e s t j i omyek rzeczowych woli p o w s z e c h n e j , a take sprzecznoci, ktrych j e d e n z przyk a d w n a j j a s k r a w s z y c h z n a j d u j e m y w rozdziale W o j sko. Staszic u z n a j e p r z e w a g siy liczebnej za jedynie z g o d n z p r a w e m Boskiem; wszelka sztuka w o j e n n a przec i w n a jest n a t u r z e : grzechem przeciwko n i e j jest, e g a r stka Grekw zwyciya nieprzeliczone w o j s k a perskie, bo n a r d liczebnie sabszy w i n i e n podlega m o c n i e j s z e m u . Ale w t a k i m razie naley z r e z y g n o w a z niezawisoci P o l ski! Na to Staszic zgodzi si nie moe. A wic niech P o l s k a zbroi si i wiczy w sztuce w o j e n n e j , by moga zwycia w b r e w p r a w u Boskiemu. U s p r a w i e d l i w i j to, e inni przed ni gwaci je zaczli. N i e j e d n o k r o t n i e S t a szic wrcz odrzuca n a w e t wszelkie u z a s a d n i e n i e teoretyczne, gdy c z u j e dobrze, e w p a d b y w rozdwik s a m z sob: wiele jest rzeczy, stwierdza ze s m u t k i e m , ktre, j a k w m y l i stawione, u k a z u j si by p o w a b n e i uyteczne, lak przy w y k o n y w a n i u s t a j si ze i szkodliwe. Nie w y n i k a std j e d n a k , by Uwagi byy pozbawione wartoci teoretycznej. Owszem, m a j j, i to bardzo wielk, tylko inn, ni lak liczne w literaturze w. XVIII w y k a d y o n a j l e p s z e i n u r z d z e n i u spoeczestwa ludzkiego, o p i e r a j c e si na zaoeniach apriorycznych. W n i o s k i teoretyczne w y n i k a j u Staszica nietylko z a n a l i z y n a t u r y czowieka samego, r o z p a t r y w a n e g o poza czasem i przestrzeni, ani z docieka n a d n a t u r p a s t w a , j a k o w y tworu r o z u m u praktycznego, ale z b a d a n i a p r z e d m i o -

http://rcin.org.pl

XXXII towego rzeczywistoci spoecznej s a m e j w sobie. W p r a w dzie wyniki Staszica s czsto uamkowe, myl jego wydobywa si z trudem z analizy m a t e r j a l u niedostatecznego i le rozklasyfikowanego. Jednake p o m i j a j c j u to, e Uwagi nie s traktatem naukowym, ale ksik agitacyjn, e przeto inn miar przykada do niej naley, trzeba zway, e aden poprzednik nie wyci by drogi przed Staszicem, e wszyscy, ktrzy zagadnieniami spoecznemi zajmowali si, nie wychylali si poza granice dziedzin poszczeglnych. Montesquieu rozwaa ustrj wadz w pastwie i ich stosunek wzajemny, oraz zastanawia si nad powodami wzrostu i u p a d k u potgi rzymskiej interesuje go kwestja pastwa, jako organizacji p r a w n e j ycia narodw, nie kwestja spoeczestwa. Fizjokraci, ktrym zreszt Staszic zawdzicza bardzo wiele pogldw ekonomicznych, i Adam Smith, ktrego dziea wiekopomnego nie mia byt jeszcze, formuowali zasady porzdku gospodarczego. Jeden Russo postawi by zagadnienie, czem jest spoeczestwo, ale przystpi do niego z punktu widzenia osobnika: z a j m u j e go ono o tyle, o ile wpywa na swobod jednostki ludzkiej, ktrej swoboda la jest p r a w e m przyrodzonem i niezmiennem. W spoeczestwie nie dostrzeg on rzeczywistoci swoistej, ale tylko wynik wspycia jednostek, umow. Staszic pierwszy w Polsce, a bodaj, e jeden z pierwszych wogle, przystpuje do zagadnienia jak socjolog. Czeme jesl wic spoeczestwo? nie stowarzyszenie jednostek, nie pastwo nad jednostkami p a n u j c e i gnce je rodkami zewntrznego przymusu ale spoeczestwo, jako zjawisko powszechne? Staszic odpowiada: spoeczno jest jedn moraln istnoci, ktrej czonkami s obywatele. Nie jest to przenonia, ale formua cisa. Staszir widzi rzeczywicie w spoeczestwie jedno n a t u r y duchowej, ktra ma istnienie wasne. W y s t p u j e to wyranie, gdy si przeczyta uwanie ca ksik, zwaszcza rozdzia,

http://rcin.org.pl

XXXIII powicony sprawie wychowania, w nim bowiem sformuowa Staszic swoje okrelenie spoeczestwa, w wyniku rozwaa pedagogicznych. Jakim jest cel wychowania? oto pytanie. By na nie odpowiedzie, trzeba n a przd wiedzie, czem jest czowiek. Jest to istota zmysowa, obdarzona pamici i wraliwoci na bl i na rozkosz. Jako psycholog Staszic idzie tu torem utartym przez sensualistw od czasu Locke'a, zwaszcza przez Condillaca, ktrego wywody poprostu streszcza. A wic czowiek nie m a adnych wyobrae, ani tembardziej poj wrodzonych. Wszystkie s w nim wyrobione przez dowiadczenie zmysowe, inaczej mwic, przez wychowanie, ktrego udzielaj m u przyroda i spoeczestwo. Wol za czowieka kieruje jeden tylko motyw: pragnienie szczcia, ktre czowiek wyobraa sobie w takiej postaci, w jakiej dowiadczenie wyobraa je nauczyo go. Niema bowiem jednego szczcia bezwzgldnego, s tylko rozmaite rodzaje szczliwoci. Jeden p o j m u j e szczcie jako przywilej: szlachcic cieszy si tern, i widzi rozwieszon na cianie genealogj swojego rodu i pragnie y bez pracy i bez kopotu. Czonek stanu prawnie upoledzonego widzi szczcie w rwnoci. Obywatel przeciony podatkami marzy o uldze jako o najwyszem szczciu. Chop poddany napozr bezwzgldnie nieszczliwy i ten nie czuje swego nieszczcia: owszem, nie wyobraa sobie, by stan jego nie byl normalnym,- a ju peni szczcia odczuwa, gdy sobie w karczmie podochoci. Wszystkie te ujcia szczcia osobistego s wyranie pochodzenia spoecznego. adnego by nie moe, ktreby odpowiadao naturze czowieka, jako takiego. Temu wystarcza mie pokj, zdrowie i zapewnione ycia pierwsze potrzeby. Wszystko inne jest oczywistym rezultatem wychowania uczu, wyobrae i poj, ktre s bez wyjtku wyrobione przez spoeczestwo. Osobnik nie istnieje przeto poza spoeczestwem. To rozumienie spoeczestwa, jako istnoci moralnej wyszego rzdu, udzielnej w stosunku do jednostki
Bib], Nar. S e r j a I. Nr, 90 (Staszic: Uwagi i.

http://rcin.org.pl

III

XXXIV ludzkiej i bdcej rdem norm j e j postpowania, samo w sobie nie jest niczem nowem. Staszic jest tu niewtpliwie pod wpywem bezporednim Russa, ktry przeszo dwadziecia lat wczeniej wyrazi by t sam myl znacznie dobitniej. W w y d a n e j po raz pierwszy w r. 1762 Umowie Spoecznej (Conircit Social) spoeczestwo okrelone jest, jako przez akt zrzeszenia si ludzi powoane do ycia zbiorowe ciao moralne..., ktre moc tego aktu obdarzone zostao wspln jani (moi commun). Tame z n a j d u j e m y pierwowzr ujcia przez Staszica stosunku spoeczestwa do czowieka, jako stosunku samowladcy do poddanego, a take wyjanienie ujcia w Uwagach zagadnienia wolnoci, polegajcej na posuszestwie woli powszechnej. Zosta obywatelem, mwi Staszic, jest wyzu si, czyli odda swoj wol i swoj moc osobist towarzystwu caemu, co nie jest niewol, ale posuszestwem: czowiek wtenczas wolno utraca, gdy by posusznym przestaje. Tak samo Russo stwierdza, i w e j cie jednostki do zwizku spoecznego dokonywa si za cen wyzucia si (renonciation) ze swobody stanu n a tury, ale tmaczy, i owo wyzucie si jest tylko pozornem. albowiem w stanie natury, poprzedzajcym hipotetycznie stan spoeczny, nie moe by mowy o wolnoci w cislem znaczeniu, a tylko o b r a k u innych przeszkd, ni te, ktre stawia przyroda, dla zadowalania instynktw i skonnoci. Z chwil dokonania zrzeszenia w y r a s t a j przeszkody nowe, spoeczne, natomiast, wobec wzmoenia siy czowieka potg zbiorow, malej, nikn nieomal przeszkody n a t u ralne, przedewszystkiem za rodzi si wola zbiorowa, ktra jest wypadkow de jednostkowych, urzeczywistniajcych si dziki stanowi spoecznemu i poprzez spoeczestwo. Wola powszechna, w ktrej m a udzia kady czonek spoeczestwa, jest przeto jednoczenie rdem woli jednostkowej, a poddanie si woli ogu jest identyczne z wolnoci: utraca si wolno, gdy si utraci mono wspdziaania bezporedniego z wytwarzaniem si woli

http://rcin.org.pl

xxxv powszechnej, a zatem z chwil, gdy jednostka czy grupa przywaszczy sobie moc rozstrzygania w sprawach ogu. Postpujc dalej konsekwentnie Russo stwierdza z j e d n e j strony, e prawdziwa wolno moe istnie tylko przy zupenej rwnoci obywatelskiej, e zwierzchnictwo ogu jest niepodzielne, a przeto wadza wykonawcza nie moe by odczon od prawodawczej, e w spoeczestwie idealnem, ktre trzymaoby si cile zasad umowy spoecznej, wadza prawodawcza nie moe by nikomu zlecona naprzykad posom, a winna spoczywa bezporednio w rku ludu. Z drugiej strony spoeczestwo jest zasadniczym faktem moralnym. Jednostka ludzka nie jest bowiem sama przez si zdolna do wzniesienia si ponad poziom ycia zwierzcego, w} r pelnionego ucieczk przed niebezpieczestwem i zaspokajaniem elementarnych potrzeb. Dopiero zawarcie zwizku spoecznego z n a j m i z e r n i e j szego ze zwierzt uczynio czowieka. Dopiero uzyskawszy udzia w yciu zbiorowem, opartem na wzajemnoci wsplnych wyrzecze si i wiadcze, czowiek pozna, co to obowizek i co prawo. rdem dbr moralnych, ktre yciu ludzkiemu n a d a j jego swoist godno, jest wic spoeczestwo, jak jest te rdem Wszelkich wogle dbr idealnych, stanowicych o szczciu czowieka. A e wszystkie te dobra wyobraenia o szczciu, o dobru i zu, o wasnoci i jej granicach, wytworzone zostay przez og dla ogu, nie dla jednostki poszczeglnej, dobro istotne kadego zlewa si z dobrem powszechnem. Wszelkie inne dobra, z ktrych korzysta nie ogl, lecz poszczeglna jednostka, s przeciwne naturze spoeczestwa, podk o p u j jego istnienie i prowadz do niewoli. Ca t konstrukcj mylow przenosi Staszic ywcem do Uwag. Ale, jeli nie zniekszalca j e j linij zasadniczych, przecie zmienia bardzo zasadniczo j e j charakter. Daje j e j odmienny fundament filozoficzny. Dla Russa wi spoeczna jest natury formalnej. Metod jej poznania jest racjonalistycznie skonstruowana hipoteza powstania zwizku spoecznego w postaci najczystszej i n a j -

http://rcin.org.pl

XXXVI prostszej w drodze zrzeszenia si samoistnych jednostek. Istot takiej wizi jest umowa, bez wzgldu na to, czy kiedykolwiek rzeczywicie zostaa zawart. Poza czowieka Russo nie siga. Ten racjonalizm nie wystarcza Staszicowi, czowiekowi gboko wierzcemu i z drugiej strony, przyrodnikowi ze szkoy Buffona. Fakt spoeczny jest dla ostatniem zjawiskiem w dugim szeregu rozwoj o w y m natury. Podstaw stosunkw spoecznych s prawa rzdzce przyrod, a ustanowione przez Boga. Wyszo czowieka nad innemi stworzeniami polega na tem, e jako istota rozumna i wasnowolna, poddaje si prawom n a t u r y wiadomie i dobrowolnie: wspdziaa z ni w utrzymaniu p r a w a Boskiego. To stanowisko, ktre z n a j d u j e m y rozwinite w pniejszem dziele Staszica, Rodzic ludzkim, zaznaczone jest i w Uwagach. Charakterystyczn zwaszcza jest motywacja uznawania woli wikszoci za wol ogln. Russo wywid p r a w o wikszoci do przewagi w spoeczestwie z klauzul zasadniczych umowy spoecznej. Staszic uwaa je za zastosowanie do stosunkw ludzkich wielkiego p r a w a natury, ktre nakazuje, by sabszy podlega mocniejszemu. Widzielimy ju, e wedug Staszica, to samo prawo mocniejszego, nie przemylniej szego, decydowa winno o wyniku wojny. Ma je rwnie niewtpliwie na myli, gdy, zapewne pod n a tchnieniem ksidza de Saint-Pierre, podaje sposb pokojowego zaatwiania sporw midzynarodowych: rozstrzygaaby wikszo gosw pastw. Cdy za chodzi o ocen dobroci urzdze politycznych i spoecznych, Staszic rzadko kiedy zapomni nadmieni wzgld na zgodno z porzdkiem natury. Naprzykad, rzeczypospoite dzia a j powolnie, i ta powolno naraa je na uszczerbek. Zdawaoby si, i jest ona zem. Ale Staszic uwaa to zo za wzgldne, powolno bowiem jest znamieniem tworzenia: cokolwiek n a t u r a czyni dobrego, czyni powoli; tylko niszczy gwatownie. Przeto powolno dziaania ustroju republikaskiego jest jedn wicej cech dobroci tego ustroju. W i e r n y m uczniem Buffona, przyrodnikiem i bisto-

http://rcin.org.pl

XXXVII rykiem wszechwiata, jesl rwnie Staszic w sposobie u j m o w a n i a zagadnienia powstania i rozwoju spoeczestw ludzkich. Dla Russa, czowiek natury, pozostajcy poza spoeczestwem, jesl tylko istot hipotetyczn, czyst konstrukcj mylow. Niema adnej potrzeby wyobraania sobie, by istnia w jakimkolwiek momencie. Tak samo zawarcie umowy spoecznej. Chodzi o to, e wi spoeczna m a charakter umowy, zawartej pomidzy podmiotami, ktre logicznie, nie historycznie, musz by uznane za ludzi pozaspoecznych. Natomiast Staszic m a l u j e obraz powstawania spoeczestw ze zrzeszenia si poszczeglnych rodzin, jako rekonstrukcj rzeczywistoci dziejowej. Wiedzione chci korzystania z darw natury, wymieniania tych darw na inne, oraz potrzeb obrony, kupiy si gromady ludzkie, powstawa handel i wojna. w realizm historyczny przenika cale Uwagi. Studja historyczne Staszica przyczyniy si niezawodnie do wzmocnienia go jeszcze. Wogle, zjawiska spoeczne m a j dla Staszica rzeczywisto znacznie bardziej konkretn, ni dla Russa. Nakaz najwyszy: towarzystwa utrzymanie, wystpuje z si znacznie wiksz. Wida to zwaszcza tam, gdzie Staszic kreli program wychowania. Jest od Russa o wiele konsekwentniejszym. Nielogicznoci jest stawianie szczcia osobistego, jako celu wychowania, jak czyni to jaskrawo Russo w Emilu. Russo rozumie wychowanie, jako rozwinicie w dziecku zdolnoci do ycia moliwie samodzielnego; chodzi m u o rozkwit czowieka naturalnego, czerpicego swoje cnoty z dowiadczenia pozaspolecznego. Emil wychowywany jest w odosobnieniu. Jedynym czowiekiem, ktry si z nim styka, jest wychowawca przyjaciel. W y robienie instynktw spoecznych jest w wychowaniu jego wynikiem wyrobienia prawoci, nieodcznej od prawdziwego stanu natury, oraz wrodzonej czowiekowi sympatji dla blinich. Znamiennem jest, e podstaw wychowania moralnego s w Emilu z jednej strony egoizm, nakazujcy

http://rcin.org.pl

XXXVIII unikania odwetu, z drugiej wspczucie, cierpienie wasne, obudzone widokiem cierpienia cudzego a wic, w rezultacie ostatecznym, znw egoizm. Z n a m i e n n e m rwnie jest, e jedyne spoeczne uczucia, ktre w Emilu chce wyksztaci wychowawca, m a j za przedmiot jednostki ludzkie, nie spoeczestwo jako takie. Wychowanie obywatelskie uwzgldnione nie jest wcale. P u n k t e m w y j cia i kocem tego wychowania jest osobnik samoistny. Inaczej Staszic. Zawdzicza on niewtpliwie wiele Russowi w tem wszystkiem, co si tyczy metod wychowawczych, zwaszcza w zastosowaniu do niemowlctwa i do najwczeniejszego dziecictwa. 1 011 widzi w wychowaniu sposb uzdolnienia czowieka do osignicia szczcia. Ale trzyma si konsekwentnie zasady, i pojcie szczcia wytworzone przez spoeczestwo, m a n a celu w pierwszym rzdzie jego zachowanie, mwic jzykiem Staszica: towarzystwa utrzymanie, a nie uszczliwienie jednostek. To wchodziby mogo w gr, gdyby ludzko stanowia jedn spoeczno, gdyby pojcie r d l u d z k i byo identyczne z pojciem z w i z e k l u d z i . Ale pki istniej spoeczestwa, pty kade jest celem ostatecznym w sobie. W stosunku do jednostki ludzkiej spoeczestwo przedstawia si jako rzeczywisto bezwzgldna, ktra biorc rzecz logicznie, nie historycznie poprzedza jednostk, rzeczywisto wzgldn. Ale spoeczestwo nie jest metafizyczn substancj, ani kaniowsk rzecz sam w sobie. Skada sie ono z jednostek ludzkich i z rzeczy, bdcych z niem albo z jednostkami w zwizku uspoecznionych; m a ono posta m a t e r j a l n , nietylko moralnoprawn. Rozpatrywane jako zjawisko zewntrzne, jest zwizkiem jednostek i rzeczy, powstaym historycznie. W Uwagach spoeczestwo rozpatrywane jest przedewszystkiem jako zjawisko psychiczne i zarazem mater j a l n e jest ono dla Staszica rzeczywistoci konkretn, ktra w stosunku do wiadomoci jednostkowej wystp u j e jako rzecz bezwzgldna i uzalenia od siebie wszel-

http://rcin.org.pl

XXXIX kie pojcia moralne. Porzdkuje je i hierarchizuje. Czowiek, nie odczuwajcy nakazu spoecznego, jako n a j wyszego regulatora swego postpowania, nie moe by moralnym. Na tych przesankach opiera si staszicowski program wychowania moralnego. U Russa jest ono zadaniem, do ktrego wychowawca przystpuje pno, gdy dziecko rozwino si ju w pachol. Bo poczucie moralne jest dla niego nieuniknionym wynikiem pomylnego rozwoju n a turalnego odosobnionej jednostki ludzkiej. Staszic chce odwrotnie, by wychowanie moralne poprzedzao wszelkie inne, bo trzeba od pocztku wpaja dziecku przejcie si temi n a k a z a m i konkretnemi, ktre wynikaj ze zwizku spoecznego, istniejcego. Inaczej dziecko, ktre doszo do uywania rozumu, musiaoby sta si samolubem, przeciwstawiaoby si spoeczestwu, jako jednostka samodzielna. A wanie trzeba nadewszystko, by utosamiao ono swoje wasne dobro z dobrem wasnego spoeczestwa, by nie widziao dla siebie szczcia poza nieni. Ju dziecko musi by przewiadczone o tem, e szczcie caego towarzystwa, e prawdziwe i wasne dobro kadego nie rni si od dobra towarzystwa caego. Trzeba wychowanka przekona, e w kadej spoecznoci obywatele tak s zwizani, i jeden nie moe szkodzi d r u giemu, aby tem nie krzywdzi towarzystwa caego i nie szkodzi sobie samemu. Jak widzimy, wystpuje tu groba odwetu spoecznego, czy kary. W rzeczy samej Staszic nie cofa si przed uyciem tej groby, jako rodka wstrzymujcego od zego. Jako kwintesencj wszelkich nauk moralnych kae on wychowawcy poda uczniowi maksym o nieczynieniu bliniemu tego, co czynicemu niemie, spodziewajc si, i ucze uzupeni j sobie jak nastpuje: bo to samo stani" si tobie samemu. W tem take jest, zdaniem jego, poytek nauki religji, e ukazuje ona czowiekowi Istot wszechmocn, ktra karze nawet n a j m o niejszych, niedostpnych dla wymiaru sprawiedliwoci ludzkiej. Ale strach przed kar jest tylko rodkiem po-

http://rcin.org.pl

XL mocniczym w w y c h o w a n i u m o r a l n e m . Wiksz rol g r a j przykady pozytywne nagrodzonej cnoty. Chodzi w p i e r w szym rzdzie o to, by dziecko, instynktownie pragnce szczcia, szukao go nie gdzieindziej, tylko w z a c h o w a n i u n a k a z u spoecznego. Naley wyczy z w y c h o w a n i a obietnice nagrody zaziemskiej. Dotychczasowe wychowanie m o r a l n e nie osigao wynikw, bo ukazywao czowiekowi szczliwo, ktrej on nie zna, a nie odkrywao m u rde tych nieszcz, ktre on cierpi, a ktremi n wszelkie poszukiwania szczcia osobistego z pominiciem dobra spoeczestwa. rodkiem g w n y m w y c h o w a n i a moralnego jednostki jest w y j a n i e n i e j e j koniecznego zwizku midzy kadym postpkiem, a jego skutkiem spoecznym, ktry musi wkocu odbi si na autorze uczynku. Moralno Staszica jest czysto spoeczn: w dobrze w y c h o w y w a n e m spoeczestwie prawida w e w n t r z n e j ekonoinji k r a ju byyby p r a w i d a m i moralnoci obywatelskiej. Staszic w y s n u w a najdalsze konsekwencje ze s w eg m stanowiska. A wic da monopolu wychowania. O r g a n i zacja stojca na stray u t r z y m a n i a porzdku w spoeczestwie i zachowania jego odrbnoci pastwo winno by j e d y n y m zwierzchnim kierownikiem wychowania. Naley zakaza rodzicom wysyania dzieci do szkl z a g r a nicznych. Naley roztoczy kontrol pastwow n a d w y c h o w a w c a m i domowymi, pozwala na p r z y j m o w a n i e d>) d o m w takich tylko guwernerw i nauczycieli, ktrych k w a l i f i k a c j e zostan zbadane i u z n a n e za dobre przez wadz wychowania publicznego. Nie naley dopuszcza, by dzieci, urodzone w k r a j u republikaskim odbieray w y c h o w a n i e w m o n a r c h j i , i odwrotnie. Staszic nie chce nawel, by dzieci rodzicw polskich, osiadych w z a b r a nych czciach k r a j u , przysyane byy na w y c h o w a n i e do szkl publicznych Rzeczypospolitej. W y c h o w a n i e d o m o w e i szkolne naley uzupeni nowicjatem obywatelskim, k o n t r o l o w a n y m przez pastwo. Spoeczestwo kade ma bowiem prawo da, by wszyscy jego obywatele w y c h o w a n i byli w tych samych zasadach, takich, jakie w d a -

http://rcin.org.pl

XLI n y m ustroju spoecznym o d p o w i a d a j jego w a s n y m potrzebom. Celem wychowania nie jest uatwienie rozkwitu wszystkich przyrodzonych zdolnoci. Nie jest te niem doskonao, p o j t a zgodnie z tym czy i n n y m ideaem spoecznym. Chodzi o wychowanie obywateli uytecznych i tylko uytecznych, kadego w swoim stanie. Szczliwo towarzystwa a la jesl celem ostatecznym wynika z uytecznoci wszystkich mieszkacw jego. Etyka utylitarna? W znacznym bardzo stopniu. Prog r a m nauki szkolnej, naszkicowany przez Staszica, ktry wzorowany jest w oglnych zarysach na p r o g r a m a c h Kom i s j i E d u k a c y j n e j , ale odchyla si ode bardzo, jeli chodzi o wybr przedmiotw nauczania, cay ten program zmierza ku wytworzeniu ludzi bezporednio, ekonomicznie poytecznych, i jednoczenie zdolnych do bronienia kraju. Z n a m i e n n e m jest opuszczenie wszystkiego, co umys rozw i j a i ksztaci, co ucznia czyni zdolnym do odczuwania wyszych rozkoszy estetycznych, czyni go, w naszem rozumieniu szerszym czowiekiem. O jzykach staroytnych niema wzmianki. Literatura, nawet ojczysta, zostaa zapomniana. Jest historja, i nawet o d d a n e j e j jest wiele bardzo miejsca, ale przedewszystkiem j a k o przedmiotowi ksztaccemu obywateli: dziecko uczc si historji swego kraju, zaczyna Ojczyzn miowa, rozumie j lepiej, podniecone zostaje do czynw cnotliwych przez przykad dawnych wielkich przodkw. Dzisiaj rwnie przyp i s u j e m y nauce historji t s a m warto, ale widzimy w n i e j jeszcze co wicej. Przytem, skoro tylko od dziejw ojczystych przechodzi Staszic do powszechnych, myli on wycznie o poytku bezporednim: historji k r a j w ociennych uczy si warto, bo chodzi o ssiadw, moliwych przyjaci lub wrogw. H i s t o r j a narodw odleglejszych, albo dawniejszych, choby odegray byy pierwszorzdn rol w dziejach ludzkoci, choby stworzyy byy p o d w a liny naszej kultury, ma warto minimaln. Mitologj Staszic wrcz odrzuca, jako bajarstwo zbyteczne. Odrzuca te n a u k i filozoficzne, albo dlatego, e wymagaj wyrobionej.

http://rcin.org.pl

XLII gitkoci umysowej, albo dlatego, e, jak logika, zrozumiane by m o g tylko przez tych, ktrzy ju logiki nie potrzebuj, albo wreszcie dlatego, e odwodz od dowiadczenia, jak metafizyka i teologja, ktre s dobre tylko dla ksztacenia prniakw i witoszkw. Natomiast ogromnie wiele miejsca uczynione jest naukom przyrodniczym, gwnie jednak ze wzgldu na moliwo bezporednich zastosowa praktycznych, nie ze wzgldu na ich warto ksztacc. Naprzyklad chemja m a by uczon w zastosowaniu do rolnictwa. T a k samo z n a u k a m i matemalycznemi: chodzi o przygotowanie miernikw, budowniczych, technikw, a p r z y n a j m n i e j ludzi, ktrzy w przecitnych w a r u n k a c h ycia, umieliby pole odmierzy, naszkicowa plan prostej budowli, poznali si na mechanizmie myna. Obok tych nauk, duo czasu ma by powicone wiczeniom cielesnym, jednake nietyko dla utrzymania czy wzmocnienia zdrowia i sprawnoci. Z wiczeniami lemi poczone by winno daleko posunite przygotowanie wojskowe. Sowem, chodzi o ksztacenie ludzi, ktrzy pracowa umieliby w y d a j n i e na polu ekonomicznem i w razie potrzeby mogli broni Ojczyzny. Niema bowiem nic zdronie jszego nad prniactwo, choby si okrywao najpikniejszym paszczykiem, choby byo sposobem suenia Bogu. Zakony s podwjnie szkodliwe i tem samem s zjawiskiem niemoralnem: raz, e w nich kwitnie jedynie teologja, prne wiczenie si w karkoomnych spekulacjach niby mylowych, naprawd odrodzonych od mylenia; drugie i to najwaniejsze, e czowiek wszedszy do jednego z tych zgromadze, nie pracuje, a yje na koszt spoeczestwa. Ten sam utylitaryzm bezporedni jest miar, ktr Staszic przykada do oceny, najszerzej, obok wychowania, omawianych przez niego zagadnie, mianowicie zagadnie ekonomicznych. Nie bdziemy tu si nad t stron Uwag rozwodzili, gdy rozdziay, zagadnieniom tym powicone, s j e d n e m i z n a j b a r d z i e j przejrzycie napisanych w Uwagach. Zwrcimy tylko uwag na sprzeczno,

http://rcin.org.pl

XLIII zachodzc pomidzy wynikami Staszica, a zaoeniem teoretycznem, ktre zapoyczy od swych mistrzw w tej dziedzinie, fizjokraw. Wraz z iizjokratami Staszic uznaje rolnictwo za jedyne rdo bogactwa, rolnikw za jedyn klas wytwrcz. Inne stany s te dla niego jaowe, mwic jzykiem fizjokratw. Rwnie, jak oni, uwaa on wolno h a n d l u za teoretycznie wskazan. Ale potrzeby bezporednie Polski w y m a g a j w pierwszym rzdzie powikszenia podatkw, a dla powikszenia podatkw trzeba powikszy ilo pienidzy. Staszic staje si wic zdecydowanym etatyst i merkantylist. da od pastwa wkroczenia w stosunki gospodarcze i starannego ich regulowania. Pastwo stara si winno o wzmoenie wywozu, ktry napdza pienidzy do k r a j u . Powinno ograniczy przywz, z j e d n e j strony przez wykonanie p r a w oszczdniczych, wydanych i ogoszenie nowych, z drugiej przez naoenie wysokich ce. Jednoczenie trzeba koniecznie wzmc handel wewntrzny, bo od niego zaley szybko obiegu pienidza, a im pienidz obiega szybciej, tem staje si taszy w porwnaniu do tej samej iloci ziemiopodw. Nawiasem mwic, Staszic, u j m u j e kwestj pienidza w sposb chlubnie wiadczcy o jego zmyle ekonomicznym pienidz nie jest dla tylko miernikiem wartoci, ani te zwykym lowarem-kruszcem, ale rodkiem wymiany i jednoczenie pynn postaci kapitau, ktra, im szybciej obiega, tem, stajc si czstsza, staje si tasza. Szybki obieg pienidzy uatwi wic pacenie podatkw. Trzeba rwnie, by pastwo poparo przemys, z chwil bowiem, gdy bdziemy w k r a j u wytwarzali to, comy dotychczas sprowadzali, o tyle wicej pienidzy pozostanie u nas i atwiej zdoamy zapaci wikszy podatek. Mamy przed sob fizjokrat z przekona, ktry da interwencji pastwa w rzeczach ekonomicznych i ktry stawia postulaty ifaerkantylistyczne: uzalenia pomylno ekonomiczn kraju od iloci bdcych w nim pienidzy. Jake pogodzi t rac sprzeczno midzy zasadami i wskazwkami praktycznemi? Staszic wyranie nam to mwi: chodzi

http://rcin.org.pl

XLIV o onierza, bo od niego zaley ratunek Rzeczypospolitej, a dla onierza trzeba pienidzy. W r a c a m y do cytowanej j u zasady naczelnej ycia spoeczestw: pierwszym ich rzdu zamiarem bdzie towarzystwa utrzymanie. Spoeczestwo jest bowiem wszystkiem, a jednostka niczem. Jeden Bg i towarzystwo s wzgldem czowieka .samowadcami; bo czowiek jest wzgldem nich czstk .nieskoczenie ma. Kada jego wasno jest m u tylko rod nich pozwolon. Stanowisko to jest lak konsekwentnie utrzymane w caej ksice, e przejawia si na kadym kroku. Realne potrzeby danego spoeczestwa decyduj o tem, jakim pow nien by czowiek i jakiemi urzdzenia spoeczne. A e Staszic pisze dla Polakw o sposobie ratowania nie spoeczestwa poza czasem i przestrzeni, ale Polski w w a r u n k a c h w. XVIII, tam wszdzie, gdzie napisano spoeczno, czy towarzystwo czyta naley w Uwagach: Polska. Dlatego te konstrukcja teoretyczna oglna Uwag m n i e j jest h a r m o n i j n a , ni systemy filozoiczno-spoeczne zachodnie. Natomiast ma t nad niemi wyszo, i teorja oparta tu jest na konkretnej rzeczywistoci spoecznej obserwowanej przez patrjot, wywiczonego w w y s n u w a n i u wnioskw oglnych z dowiadczenia, nie z doktryn. Indywidualizm szlachty rozsadza w Polsce spoeczestwo. Idea pastwa monarchicznego, jako absolutu urzeczywistnionego na ziemi, idea kameralistw okazywaa si tu rwnie faszem. Pastwo ledwie yto. A mimo to ya i wszdzie bya obecn idea Rzeczypospolitej. Nie miaa ta Rzeczpospolita ani wojska, ani penego Skarbu, a n i sfornej czeredy urzdnikw. Na czele j e j stal krl bez woli, rzd saby i znienawidzony, stanowiy w niej p r a w a Sejmy lkliwe i przedajne. Kady w niej by sobie pan, nikt nie by zmuszony j e j suy. A jednak kochano j, suono j e j i umierano za ni. Praw wykonania nie mia kto wymusi, a prawa naog zachowywano. Krl tylokrotnie da dowody saboci charakteru, tak mao mia w sobie m a j e s t a t u a jednak krla sza-

http://rcin.org.pl

XLV n o w a n o i m i o w a n o . Z d e p t a n e g o h o n o r u Ojczyzny nie mia kto broni a n a t y c h m i a s t ponienie j e j odezwao si e c h e m w n a j d a l s z y c h z a k t k a c h k r a j u , i k o n f e d e r a c i stanli do walki. Bo w Polsce Ojczyzna bya przepotn, ale tylko moralnie. J e j p a n o w a n i e nad d u s z a m i o d c z u w a kady P o l a k odczu je m u s i a i Staszic. Ale uczyni to, czego inni nie d o k o n a l i i d o k o n a nie mogli, nie m a j c r w n e j j e m u bystroci oka i wyszkolenia f i l o z o f i c z n o - p r z y r o d n i czego, n a b y t e g o w szkole B u f f o n a . To, co czu i widzia, s f o r m u o w a j a k o zasad ogln. Spoeczno jest j e d n istnoci m o r a l n . F o r m u a ta m a w Uwagach tre n o w, k o n k r e t n , dowiadczaln, k t r e j w l a n i e d o f o r m u y R u s s a jest j e d n y m z n a j z n a m i e n i t s z y c h tytuw Staszica do czci ludzi n a u k i .

WSKAZ

WKI B/BLJOGRAF1CZN

Wydaje si zbdnem podawanie tu wyczerpujcego spisu wszystkich ksiek, broszur i artykuw, czy to powiconych Staszicowi, czy te omawiajcych szerzej jego dziaalno w zwizku 7. zagadnieniami innemi. Naprzd, bibtjografja taka zostaa opracowana przez p. Wiktora lahna i ukae si wkrtce w wydawnictwach Lubelskiego Komitetu obchodu setnej rocznicy zgonu St. Staszica. Nastpnie, omal nie wszystko co napisane zostao o pierwszych czterdziestu latach ycia Staszica, o wpywach ideowych, ktrym podlega, o warunkach, w ktrych powstay Uwagi, jest prawie bezwartociowe, nie wytaczajc ostatnio ogoszonych yciorysw jubileuszowych popularnych. Ograniczamy si przeto do wskazaniu tylko kilku dziel, w ktrych czytelnik mgby znale uzupenienie tego. co w krtkoci podalimy we Wstpie i w przypisach, i znale podstaw mocn dla bada dalszych. Bardzo obfite dane biograficzne i w najdrobniejsze szczegy wchodzce owietlenie krytyczne pogldw Staszica, jako autora Uwag i Przestrg zawiera powana ksika Czesawa Leniewskiego, Stanisaw Staszic jego ycie i ideologja w dobie Polski niepodlegej (oddzielnie i w Rozprawach Historycznych Warsz. Tow. Nauk., V2), Warszawa, 192G. Jedyna dzi godna polecenia w wymienionym zakresie.

http://rcin.org.pl

XLVI
Z rozpraw szczegowych zasuguje na wymienienie Macieja Starzewskiego rzecz p. t. Teorja spoeczno-polityczna Staszica a Jan Jakb Rousseau (Przegld wspczesny, Krakw, 1926, N-ry 46, 47). Najpeniejszy obraz ta historycznego daj dotychczas Tadeusza Korzona, Dzieje wewntrzne Polski za Stanisawa Augusta, "Warszawa, 1897, dla ktrych uzupenieniem poytecznem jest zawsze W a l e r j a n a Kalinki, Sejm Czteroletni, oraz Wadysawa Smoleskiego, Zamkniecie dziejw wewntrznych. Porwna naley Romana Piata. Literatura polityczna Sejmu Czteroletniego, 1872. Oglne to ruchu ideowego, na ktrem wystp u j Uwagi, maluje Bolesaw Limanowski, Ilistorja Demokracji Opolskiej, Zurych, 1901. Historj pogldw ekonomicznych w Polsce w. XVIII opracowa Stanisaw Grabski, Zarys rozwoju idei spoeczno-gospodarczych w Polsce, Krakw, 1903, por. Marchlewski, Fizjoki atijzm w dawnej Polsce, Warszawa, 1898 oraz Stefan Czarnowski, Filozofja spoeczna w Polsce w kocu XVIII i pocztku XIX w. (Bibljoteka Warszawska, 1904). Dane o zawartoci archiwum Andrzeja Zamoyskiego, z ktrego czerpa Staszic u Wl. Konopczyskiego, Zaginione archiwum Andrzeja Zamoyskiego (Przegld Historyczny, XVI,

OBJANIENIE

WYDA WCY

Wydanie niniejsze jest zupenem. Nie odtwarza ono poprawionego tekstu jednej z trzech kolejnych redakcyj Uwag, ale przedstawia czytelnikowi rwnolegle wszystkie stadja rozwojowe myli autora, biorc redakcj pierwsz jako punkt wyjcia, a nastpne traktujc jako uzupenienia, wyjanienia i zmiany. Postpujc tak. szlimy ladami samego Staszica. Wobec zaginicia rkopisw, poprawianych arkuszy korektorskich, i t. p., jedynem rdem poznania rzeczonych redakcyj s wydania, dokonane za ycia autora i pod jego nadzorem. S to: I. D l a r e d a k c j i p i e r w s z e j (z r. 1785): A. Uwagi I nad yciem I Jana Zamoyskiego / Kanclerza i Hetmana W. li. I Do dzisieyszcgo stanu Rzeczypospolitey Polskiey I przystosowane, bez wskazania autora, miejsca ani roku (uck, 1785?) - 8-ka maa, str. 365 i 2 nlb. Tekst Uwag koczy si na str. 232, poczem nastpuje Pochwaa / Jana Zamoyskiego I Kanclerza i Hetmana I Wielkiego Koronnego I (motto): Mio Oyczyzny nie koczy si z mierci; na dwch kocowych stronicach nieliczbowanych Zbir Materyi w tym dziele umieszczonych, odnoszcy si wycznie do Uwag.

http://rcin.org.pl

XLVII Jest to pierwodruk, z ktrego przedrukami s dwa wydania nastpne. Wchodz one tu w gr o tyle, e niektre wprowadzone w nich poprawki dokona poleca sam Staszic w Poprawach i Przydatkach, o ktrych niej. B. Tytu niezmieniony, tai samo bez wskazania autora, m. i r. Druk dokonany z tego samego zachowanego skadu, co A (prcz Wstpu Do Stanu Rycerskiego, zoonego na nowo); poprawione niektre bdy drukarskie. Format, ilo stronic, ukad identyczny z A. C. Tytu i t. d. jak poprzednio. Na karcie tytuowej winieta. Druk odmienny, (cilejszy, czcionki mniejsze), staranniejszy od A i B; ukad treci j. w. 8-ka maa, Uwagi: str. 222+2 nlb. (Supral, przed 1788). Kilka poprawek, identycznych z poleconemi nastpnie przez autora w Poprawach i Przydatkach. II. D l a r e d a k c j i d r u g i e j (1788): I do dziea / (dalej tytu, PP. Poprawy 11 Przydatki j. w.); bez wskazania autora, miejsca, (Warszawa? uck? 1788); druk wydaje sie ten sam, co A i B. III. D l a r e d a k c j i t r z e c i e j (1816): Zb. Dziea zbiorowe / Stanisawa Staszica /, Warszawa, 1816: Uwagi s ogoszone na czele tomu I; po nich nie idzie, jak w A, i i C, Pochwaa, ale Przestrogi da Polski. (Istnieje jedno dobre wydanie pomiertne pierwszej redakcji Uwag, dokonane przez Kazimierza Jzefa Turowskiego, Krakw, 1860, nakl. Bibljoteki Polskiej. Jako rdo nie wchodzi w gr). Tekst ogoszony poniej, jest tekstem A z poprawkami PP i Zb. Skrelenia Zb. ujte s <w nawiasy ostre.> Do tekstu wczone zostay te uzupenienia PP, utrzymane w Zb, oraz uzupenienia nowe Zb, ktre maj znaczenie zasadnicze, albo wyjaniaj myl autora; ujte s [w nawiasy prostoktne]; te uzupenienia, ktrych zadaniem jest aktualizacja tekstu (np. w rozdz. Kupiectwo wspomnienie wojen Rzeczypospolitej Francuskiej i Napoleona), podane s na dole stronicy. Tak samo na dole podane s warjanty i usprawiedliwienia. (Ze wzgldw drukarsko ukadowych uzupenienia dusze, wycznie z PP, umieci musielimy osobno na kocu ksiki, jako Dodatki). Litery przy warjantach i usprawiedliwieniach podane, jak tu: /1, B, C, PP, Zb, z tem zastrzeeniem, e, o ile tekst B i C jest identyczny z A, powoane jest tylko A. Zmodernizowana zostaa pisownia, wprowadzona prawidowa interpunkcja. W niektrych wypadkach zmienilimy podzia a capite'w. St Cz

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

UWAGI
NAD YCIEM

JANA ZAMOYSKIEGO
KANCLERZA I HETMANA W. K. do dzisiejszego stanu Rzeczypospolitej Polskiej przystosowane.

liibl. Nar. Serja I. Nr. 90 (Staszic: Uwagi).

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

DO STANU

RYCERSKIEGO

P r z y tem z g w a c e n i u p r a w a n a r o d w , przy Rzeczypospolitej Polskiej k r a j w podziale j a zostaem n i e w o l n i k i e m Krla Pruskiego. Moje ciao s p o k o j n i e dwiga niewolnicze j a r z m o P r u s a k a ale m o j a d u s z a w o l n o 5 m y l i dotychczas. J u uspokoia si mio osobista ale mio straconego k r a j u czsto m i to z a p y t a n i e czyni: jeeli n i e m a s z dla reszty Polski r a t u n k u ? P r z y p a d k i e m dostao m i si w rce ycie Jana Zamoyskiego, Kanclerza i Hetmana Wielkiego Koronnego. 10 To, co 'ten obywatel przed dwiecie lat m y l a , to m i o d kryo dla r a t o w a n i a Rzeczypospolitej sposb. Ale gdzie jest ten m , ktry go w y k o n a potrafi? K o m u go dzisiaj w Polsce powierzy? A n d r z e j o w i Z a m o y s k i e m u ? T e n , za m o i c h czasw 15 n a j c n o t l i w s z y w Polsce obywatel, w d a n y m p r o j e k c i e do p r a w a tylko zaleca s p r a w i e d l i w o dla wszystkich l u (Tytu) rycerskiego = szlacheckiego, w. 2. krajw podziale: pierwszy rozbir Polski 1772. w. 3. niewolnikiem Krla Pruskiego: miasto rodzinne Staszica, Pita (Schneidemiihl), wraz z ca zanoteck poaci wczesnego woj. Poznaskiego, ju przy pierwszym rozbiorze zagarnite zostao przez Fryderyka II ponad to, co mu umowa podziaowa przyznawaa. Ta cz kraju pozostaa przy Prusach dotychczas, w. N. ycic i t. d.: nagwek yciorysu wydanego w r. 1776 w Warszawie przez Franciszka Bohoinotca. W. 14. Andrzejowi Zamoyskiemu: jemu powici ksieczk swa Boliomolec. l'or. Wsie/).
7, /.l> Czylj* njcma,

http://rcin.org.pl

1*

4 dzi a j u w n i e b a c z n y m n a r o d z i e utraci! z a u f a n i e . G u p i a nie w i a d o m o n i e u m i a a rozrni p r a w d y od bdu: przyjaciela ludzi nazwano nieprzyjacielem Polakw. 5 P o t o c k i m ? W tym o d w i e c z n y m w d z i e j a c h polskich d o m i e k a z a a b y m i m i e z a u f a n i e ta u w a g a : e Potoccy, c h o c i a r w n i e d u m n i , j a k ich n i e p r z y j a c i e l e , b y w a l i , n i g d y przecie s w e j pysze n i e powicili k r a j u , n i g d y dla pognbienia strony przeciwnej nie wezwali cudzej 10 p o m o c y [*]. Ale cni Potoccy nie p o k o n a j Moskaw. Krlowi m d r e m u ? J e g o r a d y zaraz od p o c z t k u p a n o w a n i a znieciy w o j n d o m o w . N i k o m u z p a n w tego d z i e a o f i a r o w a nie bd. T e s a m o i s t n e dusze, jeszcze p o tern ostatniem d o w i a d 15 o z o n e m nieszczciu r w n i e pode jaik za p a n o w a n i a Sasw, tak za r z d u S t a n i s a w a A u g u s t a c h o w a j m i dzy sob zawzitoci i ktnie. T a j e d n a tylko w ich niezgodzie rno, e p r z e d t e m j a w n i e , teraz, b o j c si p r z e m o n y c h o p i e k u n w , skrycie gryz si. P a n o w i e 20 ^ w o j e j osobistoci i d u m i e powici reszt Polski g i towi. * Zb [To byo pisane w roku 1784]. w. 1. utraci zaufanie: wspomnienie oburzenia, wywoanego zoonym Sejmowi 1781) przez Zamoyskiego projektem Zbioru Praw (kodeksu), ktry zawiera postanowienia ograniczajce wszechwadz dziedzicw nad wocianami poddanymi, 3. przyjaciel ludzi = czowiek miujcy ludzko, ludzki, 10. Potockim Moskaw: aluzja do roli Potockich, jako przywdcw stronnictwa patrjotycznego, przeciwnego Rosji za Sasw, 11../c/o radi/: w sprawie dysydentw, na ktrej zaatwienie w duclui tolerancyjnym Krl napiera, 12. wojn domow: rozruchy dysydenckie, potem Konfederacja Barska, w. 14. samoistne samolubne, Ki. chowaj = utrzymuj, podsycaj, 19. opiekunw: rzdw ociennych, 20. osobistoci mioci wasnej,

w. w. w. w. w. w. w.

10. I'P ale na cnych Potockich s p r o w a d z o n o Moskaw. Zb u ale na cnych Potockich stronnicy dworw obcych m i o t a j czarn o s z c z e r / .

http://rcin.org.pl

5 S t a n o w i R y c e r s k i e m u te u w a g i o f i a r u j . N i e c h a j szlachta s a m a o sobie myli. J u j nieraz zdradzono. W o l n o powierzyciela nie cierpi. A jeeli wolnoci ocali nie m o n a niech p a m i t a , e prcz wolnoci j e 5 szcze z o s t a j e j e j si imi, cao k r a j u , s a w a n a r o d u zasugi, urzdy do z a c h o w a n i a . W i e l k i Narodzie! Dopokde w tej nieczuoci t r w a bdziesz? Czyli lak gin mylisz, a b y si nic wicej po tobie nie zostao, tylko niesawa? Niemasz ni p r z y k a d u , eby osiadych n a n a j o b f i t s z e j ziemi, u d a r o w a n y c h przez n a t u r szczeglnemi p r z y m i o t y k i l k a n a cie m i l j o n w ludzi bez sposobu r a t u n k u , owszem, bez mylenia o sobie z oziboci niewoli czekao. U p a d a y o d d a w n o c i m o c a r s t w a n a j w i k s z e ale 15 ich sawa jest niemierteln, a przy ich u p a d k u mstwo n a wieki uwielbi potomno. Gdy w kilka tysicy lat pniej czytam, e Kartagiczykowie, d i u g i e m i obrony w o j n a m i zniszczeni, w o s t a t n i m swego k o n a n i a schyku, ani broni, ani wojska, a n i ywnoci, a n i przyjaci nie 20 m a j c , przecie nie c z e k a j z oziboci niewoli, ale c z e m p r d z e j wszyscy cz si: d a j wolno niewolnikom; paace, kocioy, r y n k i publiczne z a m i e n i a j si w kunie; j e d n i z d o m u i z kociow sprzty i posgi, w n i e d o s t a t k u elaza srebro i zoto przynosz, drudzy 25 po kilkaset tarczw, mieczw, dziryd, a t y s i c a m i strza w. 3. powierzyciela nie cierpi = zewntrzne porczenie wolnoci znosi sam wolno, poniewa ten, kto wolno porcza, tein samem wyrasta na jej pana. Wspomnienie Traktatu Gwarancyjnego 1708 r., ktrym pniejsze mocarstwa podziaowe, porczyy nietykalno ustroju Polski, oraz Traktatu 1775 r. 5. (por. niej warjanty) jesleslwo polityczne = byt pastwowy (nietylko niepodlego, ale rwnie ustrj polityczny odrbny w unji z innem pastwem), 12. bez sposobu nie poszukujc sposobu, 13. z oziboci = obojtnie, 14. oddawnoci = oddawha, po wsze czasy, 2. dziryd dzirytw (rodzaj oszczepu).

w. w. w. w. w.

.5 Zb zostaje j e j si jestestwo polityczne, imi, cao k r a j u i. 9. Zb aby si nie wicej po tobie zostao. 16. Zb uwielbia.

http://rcin.org.pl

6 n a dzie j e d e n robi; kobiety, pierwszy raz p o d o b n o n a s w o j p i k n o obojtne, u c i n a j sobie wosy, a z n i c h krc p o t r z e b n e do o b r o n y m i a s t a powrozy, tak m i o ojczyzny w K a r t a g i n y d z i e j a c h c z y t a j c , a u j l u d u 5 lego: cierpi r a z e m z m n y m i K a r t a g i c z y k a m i , n i e n a widz g w a l t o w n i k i i zdra jc Rzymian}". W d z i e j a c h r o d z a j u ludzkiego jeszcze tylko n i e d o s t a j e d z i e j w i u p a d k u wielkiego, a n i k c z e m n e g o l u d u , ktry bez r a t o w a n i a si gin. Czyli to o h y d n e m i e j s c e ]o Polacy z a s t p i ? Sobieskich, Cliodkiewiczw, Z a m o y s k i c h , Bolesaw w s y n o w i e ! Czyli moe by p o d o b i e s t w o , abycie wy n i e s a w n i e zginli? 1 5 W Heilsbergu 20 maja, 1/85.

w. 5. KartayiczijkowieRzymiany: obrona Kartaginy w r. 149-146 przed Chr.; mieszkacy, zwiedzeni przez Rzymian nadziej aski, wydali im wszystk bro, poczem, dowiedziawszy si, e, wprawdzie ujd z yciem, ale miasto bdzie zburzone, bronili si improwizowanemi rodkami przez trzy lata. w. 14. w Heilsbergu: na Warmji, rezydencja biskupa Warmijskiego, podwczas Ignacego Krasickiego
(i. Z/> gwatowilikw i z d r a j c w Rzymian.

http://rcin.org.pl

edukacja Zawsze takie rzeczyposp 0 jjt e jakie ich m o dziey chowanie, tak Jan Z a m o y s k j v v dipluina, s w o j e j Akademji nadanem, z a c z y n a , i niwi dalej: nadto przekonany jestem, e tylko e d u k a c j a Publiczna zgodnych i dobrych robi o b y w a e l W - p r z e t o chtnie p o w i cam czstk m a j t k u n a u s t a n 0 w j e n i c w Zamociu A k a demji, w ktrejby polska modzie braa zdrowe obyczajw pocztki i wiczya si w n a i i k a c h , dcych do jednego z ustawami R z e c z y p o s p o i l c i Z a miaru. Na ten koniec takie czyni n a u k r o 2 | o e J i i e : w pierwszej k l a sie pocztki nauki n i o r a l n e j u od polskiego jzyka zaczynajc, pocztki g r a m a t y k j a C j s k i e j j greckiej d a wane bd; w drugiej ,111(>ralna syntaxis i p r o zodja rzeczonych jzykw; w t r z e c i e j __ s a n i e tylko pierwsze pocztki retoryki, tumaczenie j ukazywanie osnowy, dobieranych w jzykach p o ^ i c h , greckich i aciskich pisarzw; sph^era, a r y t r n e l y k a ' geoinetrja z dow. 2. (Upiorna = akMui^^^^^wihi w. 3. swojej Akademji-' f 3 '- przez n ' e w Zamociu r. 1595 (przywilej zatwierdzony p r z e Z Zygn n , n t a n i r. 1601). al Po zajciu Zamocia prze, All sti'J >w, w 1784 przejiceu mieniona w szko rednia ( I l i ) . Ak- Zamojska o ( | koca w. XVI nigdy nie zabysna \ V j e t n iej, bya w zupenym "Padku. w. 9. na ten koniec = tyrn celu- a W. 13. syntaxis skadnia. pvo-odj nauka form poetyckich. w. I 3 - r e l f y k a ^ n a u k a wymowy, w. 1"). ukazywanie osnowy = rozbirw. 17. sphaera = kosmog r a f ja, n a U k a Wszechwiecie.
15. Xb rozbieranie o s n o w y .

http://rcin.org.pl

8 w i a d c z e n i e m w polu i logika; w c z w a r t e j h i s t o r j a naturalna, fizyka i nauka lekarska; w pitej historja p o w s z e c h n a i w y m o w a : n a u c z y c i e l w y m o w y zawsze m a t e r j e c i g a j c e si do Rzeczypospolitej d a w a s w o i m 5 uczniom p o w i n i e n , a w d z i e j o p i m i e p r z y c z y n y g w n i e j s z y c h w r z d a c h o d m i a n dochodzi i o n e p r z y r w n y w a do k r a j u s t a r a si bdzie. W szstej klasie n a u c z y ciele m o r a l n e j n a u k i uczy bd o b o w i z k w czow i e k a i p o w i n n o c i o b y w a t e l a ; w s i d m e j tmaczone id b d p r a w a w powszechnoci, w smej p r a w a ojczyste, statuta, k o n s t y t u c j e , k a n c e l a r j i p r a w o m i e n n o c i , s dw g a t u n e k i s d z e n i a sposb. T a o d e m n i e krtko n a i n i e n i o n a e d u k a c j i p u b l i c z n e j u s t a w a wtenczas, kiedy jeszcze nie s t a n o t e r a n i e j 13 szego o l n i e r s t w a systema, b y a bardzo r o z s d n . D z i w Rzeczypospolitej [_*J z, w m o n a r c h j a c h b y a b y jeszcze * Zb [Ile razy w tern dziele uywam sw r z e c z p o s p o 1 i t a, w o 1 n o e, n a r d, niechaj czytajcy nic bierze ani nie szuka w tych w y r a z a c h tego znaczenia, k t r e 20 ja w innych mych pismach tym sowom rzeczywicie nadaj; ale niechaj bierze je tylko z tem znaczeniem, jakie one wtenczas, kiedy to dzieo byo wydane, miay w gowach tych osb, tej publicznoci, dla ktrej ta ksika bya pisan, a do ktrych wyobrae i ja stosowa j musiaem, 25 chcc, aby mi zrozumiano], w. 3. materje, cigajce si = tematy, tyczce si. w . 11. statuta zbiory postanowie ustawowych; konstytucje = uchway sejmw, w. 11. kancelarji prawomiennoci = wykadnie prawa, ustalone przez urzdy kanclerskie i podkanclerskie. w. 14. ustawa = ustanowiony porzdek. w. 15. teraniejszego olnierstwa systema: system armij staych, o p a r t y c h nie, jak dawniej, na zacigu ochotniczym, ale na popisie przymusowym, dziki czemu przy wydatku rwnym, p a s t w o rozporzdzao kilkakro liczniejszym, bo tanim, zawsze gotowym onierzem. System ten, zapocztkowany przez Francj za Ludwika XIV, wydoskonalony przez Fryderyka II pruskiego, by powszechym w Europie w. XVIII, z w y jtkiem Polski.
12. Zb, gatunki i sdownictwo, czyli postpowanie sdzenia.

http://rcin.org.pl

9 d o b r : cho sabych i n i e bitnych, przecie owieconych i c n o t l i w y c h byaby l u d z i wydala. Tak c h o w a n i obywatele, p r z y n a j m n i e j po tej ostatn i e j k r z y w d z i e Rzeczypospolitej, b y l i b y m o c n o uczuli, s e w tym r a z i e niemasz inszego sposobu, tylko j a k n a j p r d z e j c h w y t a si tego, co t o w a r z y s t w l u d z k i c h zgod s t a n o w i ; e lepiej jest .powikszy wolno innych s p m i e s z k a c w dla p o w i k s z e n i a mocy caego k r a j u , nieli lka si noc i d z i e tej o k r o p n e j godziny, w kt;o r e j m o c n i e j s z y owiadczy wszystkim, e s n i e w o l n i k a m i jego. J u dzi P o l s k a miaaby p r a w a . J e j miasta y w i y b y do n i e j p r z y w i z a n y c h o b y w a t e l w . T a k i e pocztki byyby w kadego Polaka u m y l e m o c n o pitnow a y t p r a w d , e ten obywatel jest niegodziwy, ktry 15 w nieszczciu Ojczyzny pracowa d l a niej zrzeka si i suy j e j n i e p r z y j a c i o o m wychodzi ten zoczyc n a j w i k s z y m , ktry dla dopenienia zemsty i dla dop i c i a s w o j e j pychy, c u d z o z i e m s k i e wojska d o k r a j u wprowadza. 20 Ale tej e d u k a c j i p r z e z J a n a Z a m o y s k i e g o uoenie w y k o n a n e nie byo. J a k tylko b i s k u p C h e m s k i teol o g j do niego przyczy, n a t y c h m i a s t ta ju o b j a w i o n y c h p r a w d u m i e j t n o , p a n u j c s a m o w a d n i e i inn y m , u k r y t e j w naturze prawdy d o p i e r o s z u k a j c y m 25 n a u k o m , p r a w a n a k a z u j c , zamienia szko owiecon y c h i z g o d n y c h o b y w a t e l w w szko n i e w i a d o m y c h , ktliwych, n a duszy i n a ciele s a b y c h ludzi. Tem b y y dotychczas uniuersitates. Popeniona w. 6. towarzystw spoeczestw. w. 11. Polska miaaby prawa: obowizywaby w niej nowoczesny kodeks (aluzja do projektu wniesionego przez Andrzeja Zamoyskiego w r. 1780,). w. 14. pitnoway = wraay. w. 22. teologj przyczy: w r. 1048 po ufundowaniu przy kolegjacie Zamojskiej seminarjum duchownego przez Kata rz y n e z Ostrogskich Zamoysk; biskupi chemscy byli kanclerzami Akademji Zamoyskiej od chwili jej zaoenia. w. 28. uniuersitates wszechnice, akademje, uniwersytety,

http://rcin.org.pl

10 w ich s t a n o w i e n i u w a d a jest j e d n y m z t y c h bdw, ktre ludzki r o z u m m o c n o z a w s t y d z a i korzy p o w i n n y . Chcc szuka wiata, o b r a l i m y sposoby, ktre n a m wystpi n a k r o k z c i e m n o t y nie dozwalay. lepemu, ktry wokoo siebie k i j e m m a c a nie m a wolnoci albo zawsze sta, albo na j e d n e m m i e j s c u krci si, albo, idc d a l e j , w n a j p i e r w s z y m dole legn p r z y c h o dzi. My n i e w i d o m i ludzie z tymi, co n a j z d r o w s z e oczy mieli, to jest z b o g o m d r c a m i z a r w n o b i e g n chcielimy! W a k a d e m j a c h teologja n a d w s z y s t k i e m gr o w a a . O n a s a m a n a d g r o d y b r a a . Std u r o d z i a si inn y c h n a u k p o g a r d a : p i e r w s z y bd. W s z y s t k i e n a u k i sobie r w n e by p o w i n n y . a d n a d r u g i e j p o d l e g a nie moe. W rzeczach n i e d o s k o n a y c h n i e w o l a zabezpiecza n i e w i a d o m o , wolno p r a w d o d krywa. ' l e o l o g j a u m i e j t n o j u zakoczona, ju wszystkie pocztki m a j c a , w k t r e j do doskonaoci lepa w i a r a p r o w a d z i p r z e p i s y w a a p r a w a , sposb m w i e n i a , r o z u m o w a n i a i w i e r z e n i a n a u k o m jeszcze, swoich p o c z t k w nie z n a j c y m , w ktrych d u g a n i e wierno od b d u u w a l n i a . Stao si, e k a d w t p l i wo, j a k w r e l i g j i P i s m o wite, tak w rzeczach p r z y r o d z o n y c h staroytnoci p o w a g a atwila. W a k a d e m j a c h d u c h s y s t e m a t y c z n y d r u g by w ktrych, od wiekw rednich wydzia teologiczny uwaany by za naczelny, do ktrego inne byy tylko uzupenieniem, wskutek czego wszystkie studja uzalenione byy od pogldw teologicznych, nie od wzgldw na zagadnienia i metody wasne kadej nauki. w. 9. bogomdrcami = teologami, w. 22. niewierno = niedowierzanie, wtpienie, w. 24. w rzeczach atwila: zagadnienia przyrodnicze rozwizywano powoywaniem si na autorw greckich i aciskich, zamiast na dowiadczenie, w. 2<i. duch systematyczny: wynikajcy z uznawania za prawd bezwzgldn zgry przyjtych poj oglnych,
22. Zb. swych zasad nie z n a j c y m * .

http://rcin.org.pl

11 w a d . On zrobi, e przez lat d w a tysice ludzie nie myleli. To, co o zbdzeniu n a j p e w n i e j ostrzega, co s a m tylko w l u d z k i c h w i a d o m o c i a c h oczywisto s t a n o w i d o w i a d c z e n i e z w a n e byo c z a r n o k s i s t w e m . W a k a d e m j a c h n a sowach sadziy si n a j m o c n i e j s z e dowody. Sowa p r a w d y o d k r y w a y i ich nieomylno stanowiy. T y m kocem, od wieku, jedenastego pocztku a k a d e m j w i filozoficznej n a u k i m u s i a n o si uczy wszystkiego ktni sposobem g a d a j c przez tyle godzin i koniecznie t a k i e m i wyrazy. Przez to p r a w d y od m n i e m a n i a rozczone nie byy, co jest rdem faszywych rozumw, l e g o to bdu j a d E u r o p e j c z y k w tak o k r u t n y m i uczyni, e po wiele razy, czsto o sw kilka, wszyscy p o r y w a l i si do noa dla j e d n e j czci swych blinich wyrnicia. Przez pi lat iilozofj i teologj p r z e p i s y w a byo potrzeba, chcc by b a k a a r z e m . Dalej, przez d w a lata, dzie w dzie po k i l k a godzin wadzi si p r z y muszano, a b y zosta w y z w o 1 e c e m. Dopiero ten, kto przez dni kilka, codziennie przez godzin d w a n a c i e z ktrych prawdy szczegowe wysnuwano w drodze dedukcji logicznej, nic troszczc si o ich zgodno z dowiadczeniem, 7. sowa odkrywali/ stanowiy: dialektyka w zem znaczeniu, szermowanie czczemi sowami, podawanemi za pojcia, uwaana bya za sposb osignicia prawdy bezwzgldnej, 1(1. ktni sposobem = dysputowanicm; uczniowie wiczyli si pod kierunkiem mistrza w zwalczaniu si dialektycznem. 13. faszywych rozumw = mylenia bdnego, l(i. poiywali si wyrnicia: chodzi o wojny religijne 17. przepisywa: wykadw dyktowanych i pisanych trzeba byo nauczy si na pami, 18. bakaarz: pierwszy stopie uniwersytecki (oAbaccalaurealus, uwieczony jagodami wawrzynu), 20. wyzwolecem: tm. tytuu licenciatus, waciwego wyszemu stopniowi naukowemu.
U. Zli akatlemij.

w.

w. w. w. w. w. w.

http://rcin.org.pl

12 majorem ordinariam, minorem ordinariam i Sorborticam thesim o d p r a w i , kto k i l k a tysicy zapaci, a je i pi da dobrze okry si d o k t o r s k i m b i r e t e m . W r e szcie jeszcze p o tern w s z y s t k i e m przez sze lat m u s i a 5 na r o z p r a w y ugszcza, jeli chcia d o s t o j e s t w w s z y s t kich d o k t o r a uywa. Oplalne wyzwolenia w kadej sztuce, w k a d e m rzemiole s t a l e n t w przeszkod. T e m b a r d z i e j w wolnych n a u k a c h ta nieoszczdno czasu, te f o r m u y m i e s z n e byy r o z u m u o p o r e m . 10 Ostatni, ale b d w t y c h p u b l i c z n y c h szkoach by n a j w i k s z y : ich e d u k a c j a nie do j e d n e g o celu z u s t a w k r a j u dya. Z w y c z a j n i e dzieci w s m y m , lub d z i e w i t y m roku do szkl p r z y j e d a y . T a m ich n a j p r z d przez lat osiem 15 sw aciskiego j z y k a uczono. Dopiero ten, kto si chcia n a z w a uczonym czowiekiem, m u s i a przez lat trzynacie wiczy si w s a m e m g a d a n i u po acinie o wszystkiem. T a k czowiek dorosy lat trzydziestu, ani do p r a c o w a n i a a n i do b r o n i e n i a z d a t n y , m y l e mao, 20 tylko g a d a wiele u m i e j c y , nie by c h o w a n y dla spoeczestwa tego, w k t r e m tylko w s p l n a p r a c a wszystk i c h tworzy bogactwa, s p o s o b n a w k a d y m o b y w a t e l u robienia b r o n i dzielno z a p e w n i a przed n a p a s t n i k i e m siedlisko, a m a o m w n o , przy n i e j g r u n t o w n e m y l e 25 nie, s t a n o w i j e d n o w e w n t r z n . T a d a w n a e d u k a c j a sposobia ludzi do tych t o w a rzystw, w k t r y c h b y i n a c z e j nie p r a c o w a n o , tylko ustami. T a k si te stao. W i e k j e d e n a s t y e p o k a u s t a 30 n o w i e n i a a k a d e i n j w i rozszerzenia si szkolniczej 1. majorem thesim: nazwy trzech tez, ktre obroni trzeba byo w Uniwersytecie Paryskim, by osign stopie doktora teologji. w. 3. biret: czapka szczeglnego ksztatu, ktra obok togi odznaczaa doktora. w. 5. ugszcza = uczszcza, w. 9. rozumu oporem = rozumowi przeszkod, w. 11. ustaw kraju = ustrojem kraju.
24. przy niej wszystkie wydania m a j mylnie przy niemi.

w.

http://rcin.org.pl

13 n a u k i jest take epok r o z m n o e n i a si zakonw. P r z e d t e m w p a s t w a c h w s c h o d n i c h nie z n a n o innego zakonu, tylko witego Bazylego; w k r a j a c h z a c h o d n i c h nie z n a j d o w a o si i n n e j reguy, tylko witego Bene5 dykta. A k a d e m j e , czyli d a w n y uczenia sposb do tych towarzystw ludzi sposobi. D a w n a Uniuersitas Krakowska jest przyczyn, e W o j e w d z t w o K r a k o w s k i e tak licznemi k l a s z t o r a m i z a p c h a n e zostao. Te pobone zgromadzenia, z n a t u r y p o s t a n o w i e n i a 10 swojego b d c d u c h o w i s y s t e m a t y c z n e m u przychylne, n a u k o m by uyteczne nie mogy *. Z temi w a d a m i a k a d e m j e , ktre dla w y c h o w a n i a o b y w a l e l w pracowitych, r o z u m n y c h i b i t n y c h u s t a nowione byy, w y d a y ludzi sabych, u p o r n y c h , lenii5 \vych i o sobie wiele r o z u m i e j c y c h niezgodnych, o wszystkiem g a d a t l i w y c h , a, co jest obywatel, nie wiedzcych. T a k i e uniuersitates byy nie w i a d o m o c i t w i e r * W wieku jedenastym i dwunastym Benedyktynw '-'0 klasztory najbardziej u nas zagciy si, a Bazyljanie na zachd si przenieli. W wieku trzynastym powstali Dominikanie, Franciszkanie, Bernardyni, Karmelici trzewiczkowi, Augustjanie, ktrych ustawa wydaa szedziesit reform. W wieku pitnastym Minimowie, w szesnastym Kapucyni, 25 Karmelici bosi, Reformaci i t. d., i l. d. 1. szkolniczej nauki = scholastyki, filozofji panujcej w redniowieczu, ktrej kierunki rozbiene i systemy czstokro sprzeczne, wyrosy przecie wszystkie /. jednego pnia, ze Szkoy Nadwornej Karola Wielkiego, i wykazuj dwie cechy wsplne: wytknicie poznania Boga, jako celu filozofji (a wic wkroczenie filozofji w dziedzin teologji), oraz uycie metody dialektycznej, w. 2. pastwach wschodnich = w ktrych panuje Koci Wschodni. w. 3. zakonu w. Bazt/Iei/o: I. zw. Bazyljanie,yjcy wedug reguy nadanej im przez w. Bazylego z Cezarei (329373)/ w. 4. regua w. Benedykta: w. Benedykt z Aniano, zaoyciel zakonu Benedyktynw, y w pierwszej poowie w. IV. w.

http://rcin.org.pl

14 d z a m i , z ktrych p o caym p o w i e c i e rozchodzce si b d y wszelkie w i a t o tumiy. Z nich n a j p i e r w s z i najstarsz bya Akademja Paryska. Ta a k a d e m j w m a t k a wpord stolicy wszystkich n a u k dotychczas jest 5 n i e u k i e m . C o t e j crkach sdzi potrzeba? T e n , kto d a w n y c h a k a d e m j w ksztat o d m i e n i , u c z y n i l u d z k i e m u n a r o d o w i w i e l k przysug. Niech w i e potomno, e Polska n a j p i e r w s z a , kiedy j n i e s p r a w i e d l i w i s s i e d z i przeciwko ludzkoci szarpali, p o lo p r a w i a ten bd p o w s z e c h n y . O n a n a j p i e r w s z a d a w n y c h a k a d e m j w u k a d zniszczya i w s w o i m k r a j u najlepsz z caej E u r o p y publiczn edukacj u s t a n o wia. T a z a p e w n i w y d a o b y w a t e l w r o z u m n y c h ale nie wychowa ludzi pracowitych i bitnych. 13 K a d y e d u k a c j i stanowiciel to pozna n a j p i e r w e j p o w i n i e n , czein j e s t czowiek z n a t u r y ? czem m a si s t a przez w y c h o w a n i e ? Dopiero p o t e m p r a w i d a e d u k a c j i uoy: tak d o s k o n a y r z e m i e l n i k wprzd m a t e r j p o z n a j e ; a gdy, co z n i e j ma zrobi, postanowi, d o p i e r o 20 w t e n c z a s do s w o j e j p r a c y n a r z d z i a zbiera. Czowiek, r o d z c si, nic nie z n a i nic nie m y l i . T y l k o jest c z u y : cokolwiek bole s p r a w u j e , tego w. w. 1. powiecie = okolicy. 3. Akademja Paryska: uniwersytet za. w po. w. XII syn w redniowieczu, jako najwietniejsza w chrzecijastwie szkoa teologji, liozolji i prawa kanonicznego; zgromadzenie jego doktorw uchodzio za najuczesze i zarazem najprawowierniejsze ciao zbiorowe, ktrego gosu wysuchiwali papiee i sobory w sprawach nauki i porzdku Kocioa, 4. wpord stolicy nauk nieukiem; w Paryu, ktry w w. XVIII by gwnem ogniskiem umysowem Europy, uniwersytet trwa przy przestarzaych metodach i nic dopuszcza do swego ona nowych kierunkw, myli, ani bada. w. (5. ksztat ustrj, 13. najpierwsza ustanowia: uchwa Sejmu 1773 r. tworzc Komisj Edukacyjn, 15. stanowiciel = ustanawiajcy, organizator, 22. czuy = wraliwy.
3, Zb akademij.

w.

w. w. W.

http://rcin.org.pl

r
15

si strzee; co jego naturze dogadza, czyli ycie zmacnia, tego on szuka. Ma pami. Ma wicj lub mniej wadzy do porwnywania 5 swoich uczuciw i swoich wyobrae. Przez to porwnanie uczucia stwarza wyobraenie; przez porwnanie wyobrae ukada myli. Ciao tylko myli wykonywa. Oto wszystkie przyrodzone wasnoci zdrowego 10 czowieka. Wic czowiek do edukacji ma dwie rzeczy: dusz i ciao. Wic ludzie z n a t u r y ani s zymi, ani dobrymi. Jakie zmysy ich odebray uczucia, tak oni myl. Jak myl, tak czyni. E d u k a c j a myle naucza; edukacja zymi lub dobrymi uczyni icli moe. 15 Z tych <szeciu> wasnoci jeszcze si to ukazuje, e czowiek ina jeden nieodmienny przymiot: boja cierpienia, czyli ch ycia albo, jak pospolicie n a zywamy, by szczliwym koniecznie chcie musi. Edukacja tej chci w czowieku zniszczy nie po20 trafi. Ale j e j cel odmienia. E d u k a c j a wszystkich nieszcz i szcz ludzkich imiona wyrzeka. Ona tak nas przerobi umie, e istotne czowieka nieszczcie obieramy za nasz szczliwo. Ale c t prawdziw czowieka szczliwoci na25 zwiemy? Zmy przesdy, zamylmy si nad sob wszyscy jedno powiemy: m i e y c i a p i e r w s z e potrzeby, zdrowie i pokj. Tylko te trzy rzeczy stanowi rzeczywist czowieka szczliwo. Wszystkie inne szczcia s mnie30 mane i wymylne. Przeto nas spokojnemi nie czyni. Czowiek, chcc by szczliwym, sta si nieszczliw. w. 5. uczuciw = wrae, 9. wasnoci = waciwoci.
wynika /. sia. koniecznoci, i musi poda szczcia.
5. uczuciw .4, /i, C: uczniw, oczywista p o m y k a Zb uczu. 15. szeciu opuszczono w /,b, druku;

w. 18. by szczliwym koniecznie chcie musi7. natury jego

http://rcin.org.pl

16 wym. Szuka opodal od siebie tej szczliwoci, ktra tylko w nim si z n a j d u j e . Utwarzajc nowe szczcie, swoj nieszczliwo powikszy. I5o, im wicej pozna, tem wicej potrzebowa. Im wicej potrzebowa, 5 tem wicej pragn, tem wicej pomnoyy si namitnoci jego i on tem wicej niespokojnym by zacz. Std urodzio si mnstwo nauk, niezliczona liczba sztuk i rzemios, wielo pr.aw, trudno zoonych rzdw, |potrzeba despotyzmu]. 10 P r a w d z i w a czowieka szczliwo dobrej edukacji najpierwszym by celem powinna. Nie mwi, i trzeba zaniedba inne szczliwoci zmylone, gdy te ju tak stay si nam potrzebne, e bez nicli bylibymy nieszczliwymi prawdziwie. Ale chciabym, aby edu15 kaeja dla nich ludzi obojtniejszymi czynia. Poniewa wspomniona szczliwo czowiekaobywatela jest nierozdzieln od szczliwoci caego towarzystwa; poniewa szczliwo towarzystwa wynika z uytecznoci wszystkich mieszkacw jego; przeto 20 kocem e d u k a c j i k r a j o w e j by powinna uyteczno obywatela. O b i e r a j m y do tego koca sposoby. Rne k r a j o w e rzdy do osignienia szczliwoci rne sposoby pozwalaj, bo niejednakiej w obywatelach uytecznoci potrzebuj. Dlatego w kadem pa25 stwie e d u k a c j a do rzdu stosown by musi koniecznie. Z a m y l i j m y si, jaka m a by edukacja w rzeczachpospolitycli, aby czowiek by uytecznym i szczliwym. Wszystko n a tym wiecie jest z sob zwizane. 30 Kadej rzeczy istno teraniejsza stosowa si musi do stworze przytomnych. Czowiek sam na sobie przesta nie moe. W e w n t r z n a szczliwo jego od jednych mniej, od drugich stworze zawisa koniecznie.
w. 19. towarzystwa mieszkacw "czonkw spoeczestwa. w. 25. do rzdu stosown = zastosowan do ustroju pastwa, w. 31. przytomnych = wspistniejcych.
0. [ ] n i e m a w A, B, C; d o d a n o PP, utrzymano w Zh.

http://rcin.org.pl

17 Ten rny stosunek czowieka z rzeczami czyni podzia wiadomoci jego. Co do utrzymania ycia naley waciwie, to jest, rzeczy nieuchronnej potrzeby, zna powinien najpier5 wej. Co do szczliwoci dy niewaciwie to jest, rzeczy wygody, bdzie dochodzi pniej. Co zwizek ma z n i m najdalszy to jest, wiadomoci mniej, czyli wicej dla dusz wielkich, nieli dla cia zasilenia potrzebne powinny by w publicznej edukacji wcale 1 opuszczone. Nad temi ostatniemi nie kademu czas trawi ma by pozwolono. A poniewa czowiek najprdzej szkodzi czowiekowi moe, dlatego wedug przyrodzonego rzeczy porzdku edukacja obywatela n a j p i e r w e j da m u pozna lo.ltych ludzi powinna, z ktrymi y musi. T nauk przezywam m o r a l n . N a u k a m o r a l n a jest ze wszystkich n a j p i e r w sz. Ona n i e c h a j przekada dzieciciu, od powzicia rozumu, zwizki, ktre czowiek, jako obywatel, m a sam 20 z sob, z spobywatelami drugimi, z towarzystwem calem i z Bogiem. Niechaj ta nauka, a j a k n a j j a n i e j , powtarza modemu, e czowiek sobie wszystko, a kto inny nic m u nie winien; [e ustpienie czci tego drugiemu, co sobie winien, stwarza dopiero obowizki wzajemnego 25 udziau;] e sam stara si powinien o dobre mienie swoje; e pierwszym obowizkiem czowieka jest pracowa; e tylko przez to staje si obywatelem uytecznym; e w kadym stanie prnowanie czyni czowieka szkodliwym i sobie samemu i innym. w. w. w. w. w. 2. 5. 9. 18. 23. czi/ni podzia = jest rdem podziau. waciwie niewaciwie = bezporednio porednio. wcale = zupenie. przekada zwizki = wyjania stosunek, ustpienie wzajemnego udziau: prawo do przysugi ze strony bliniego wypywa z prawa do wdzicznoci za wywiadczon nieobowizkow przysug; czyli wzajemno obowizkw moralnych ma swoje rdo w obowizku wzajemnej wdzicznoci.
2325. [ ] d o d a n o w PP, utrzyin. w Zli. Bibl, N a r ~ S e r j a I. Nr. 90_(Slaszjc: Uwagi)

http://rcin.org.pl

18 Drugim obowizkiem czowieka jest pracowa wedug praw k r a j u . Niech kady od modoci z dowiadczeniem uczy si, e jest rwny obywatelowi drugiemu. Przeto, e n i k o m u z obywatelw szkodzi nie m a wa5 dzy. A chocia do powikszenia szczliwoci ssiada nie obowizuje towarzystwo, jednakowo, gdy obywatel przez udzielenie swojej wasnoci, gdy przez swoj prac n a w e t szkod wasn los innych polepszy, zostanie obywatelem cnotliwym: czeka go nadgroda 10 i sawa. Im wiksz liczb ludzi uczynek jego uszczliwi, tem cnotliwszym on bdzie. Powikszy dobro splobywatelw wszystkich jest cnot najwiksz. Niech dalsze prawida teje moralnej n a u k i tmacz, e spoeczno jest jedn moraln ist.noci, kt15 rej czonkami s obywatele. Przeto prawdziwe i wasne dobro kadego nie rni si od dobra towarzystwa caego. Przeto w kadej spoecznoci wszyscy obywatele midzy sob tak s zwizani, i jeden nie moe szkodzi drugiemu, aby tem samem nie krzywdzi towarzystwa 20 caego i nie szkodzi sobie s a m e m u . Ten to ostatni zwizek powinienby zosta si g r u n t e m moralnej nauki. Nasza dotychczas moralno bya czcz i nieskuteczn. Bo tych zwizkw nie tmaczy. Ukazuje czowiekowi szczliwo, ktrej on nie zna, a nie odkrywa 25 m u rde tych nieszcz, ktre on cierpi. P r a w i d a wewntrznej e k o n o m j i k r a j u byyby prawidami skutecznemi moralnoci obywatelskiej. Po najoczywistszem wytmaczeniu obywatela zwizkw z obywatelem, stanu jednego z s t a n a m i inw. 2. z dowiadczeniem = praktycznie: stosujc w praktyce zasad rwnoci, w. 15. prawdziwe: w odrnieniu od mniemanego, pozornego, w. 15. wasne = waciwe. . w. 21. zwizek yrantem nauki: wychowanie moralne winno by oparte na stwierdzeniu wspzawisoci jednostek, jako czonkw spoeczestwa, w. 24. szczliwo, ktrej on nie zna: zbawienie pomiertne.
-U. '/.b p r a w i d a m i widoczniej szemi,

http://rcin.org.pl

19 nemi, obywatela z towarzystwem [i towarzystwa z obywatelem], dopiero niechaj moralna nauka ten oczywisty z tego zwizku wniosek poda za krtkie, a powszechne wszystkich czynnoci prawido: c o t o b i e n i e m i o , t e g o n i e c z y d r u g i e m u . Tak owiecony czowiek zaraz uczuje tego wniosku przyczyn: b o t o s a rn o s t a n i e s i t o b i e s a m e m u. A poniewa zosta obywatelem jest wyzu si, czyli odda swoj wol i swoj moc osobist towarzystwu caemu, wic nikt do niewoli, ale kady rodzi si do posuszestwa. Czowiek wtenczas wolno utraca, gdy by posusznym przestaje. Najistotniejszym przymiotem wolnego obywatela jest posuszestwo: on nieszczliwym rzadko, a zym nigdy by nie moe, tylko, gdy prawu posusznym nie bdzie. Z tego, com powiedzia, domyla si kady, jak wielkim artykuem w edukacji obywatela rozumiem by p o s u s z e s t w o. Lecz, gdy nas dowiadczenie uczy, e w dobrym rzdzie skryto tylko nieposuszestwu, czyli zoci obywatela, sprzyja poniewa tajemno powinnociom obywatela czasem, cnocie jego rzadko, ale wystpkom jest zawsze przychylna, wic skryto take bardzo wanym artykuem w edukacji by sdz: niech moralna n a u k a skryto midzy grzechy gwne pooy. Ta osoba, ktra towarzystwu swoj moc i swoj wol oddala, nie powinna mie nic tajemnego ani dla spobywatelw, ani dla towarzystwa. Sam tylko sekret k r a j o w y chowa potrzeba. Szczero w. 8. wyzu si: wyrzec si siebie samego, w. 15. do posuszestwa nie bdzie: przeciwstawienie posuszestwa, t. j. poddania naszej woli wasnej prawu = woli ogu, ktrego jestemy czonkami, ktra przeto jest wol rwnie nasz, niewoli, t. j. poddaniu woli naszej woli obcej, czy to jednostki, czy stanu, w. 17. artykuem = zasad. w. 28. sekret kraj owy chowa = zachowywa tajemnic pastwow.
f ] d o d a n o w 'l', u t r z y m a n o w '/,b.

http://rcin.org.pl

2*

20 jest republikanta ozdob. Strzemy si w edukacji powiada, e kry si ze wszyslkiemi, nawet z dobremi, uczynkami naley, e, im tajemniejsze, tein s wiksze zasugi. Owszem, brzydzc dzieciciu skryto, przekor. nywainy miody umys, e tajemniczo cnot kazi. Czemu, narodzie ludzki, kry si usiujesz z dobrych czynw przykady?! <Ale> raz na zawsze powiadam, e n a t u r a czowieka wyranie ostrzega, i w j e g o edukacji 10 w s z y s t k i c h umiejtnoci t e o r j e z do w i a d c z e n i e m b y m a j c z o n e . Prno dzieci mczymy, kiedy ich tego nauczamy, czego wykona nie umiej. Przeto te wszystkie teorje, ktre jeszcze dowiadczenia nie cierpi, powinny w pospolitych e d u15 k a c j a c h by opuszczone i tylko rzadszym dowcipom wiadome. Pikna na ten koniec w edukacji Rzeczypospolitej jest ta ustawa, e nauczyciel moralnych nauk dla ugodzenia pornie uczniw, trzech sdziw : z pomidzy 20 nich mianowa bdzie. Chciabym, aby, zamiast tych w d a w n e j edukacji Bractw Marjaskich, ustanowiono w wita pewne zgromadzenia pod imieniem ktrej cnoty, lub jakiego wielkiego obywatela. Rzd tych zgromadze stosowa si as powinien do rzdu k r a j u . T a m roztropny nauczyciel pozna n a j l e p i e j kadego ucznia skonno i umys. w. w. W. w. w. W. 1. republikanta obywatela rzeczypospolitej (w przeciwiestwie do poddanego monarchji). 5. kazi plami, psuje. 14. dowiadczenia nic cierpi = nie mog by zastosowane praktycznie. 15. rzadszym dowcipom wiadome udostpnione szczeglnie zdolnym umysom, 19. trzech sdziw = postanowienie Ustaw Komisji Edukacji Narodowej z 1783 r. w rozdz. XXIV. 22. Bractw Marjaskich = Sodalicji Marjaskiej, istniejcej w szkoach zakonnych, , Alp OpU5/.CZQllQ w ffl>,

http://rcin.org.pl

21 Moralnej nauki pork jest h i s t o r j a k r a j o w a . T kady obywatel najpierwej umie powinien. Dzieci, ktre najpierwszy raz otwiera swoje oczy, nic innego widzie nie powinno nad Ojczyzn, dla ktrej samej tylko zamkn je niekiedy obowizek bdzie miao. Pierwsz ksik, ktr w rk wemie, niech bd dzieje tych ludzi, z ktrymi y m u trzeba. Ono jest nieczue i guche na los Asyryjczykw i Medw, z ktrymi nie m a zwizku adnego, ale o swoich pradziadach, o swoim ojcu posucha ciekawie i zawsze mu te powieci mile bd. Wielki jest bd w tych wszystkich edukacjach, ktre n a j p i e r w e j historji czasw i krajw odlegych uczy si ka. Osobliwie my, Polacy, przyznajmy si z wstydem, e n a j m n i e j siebie samych znamy. U nas te wszystkie matki, ktre najpierwszych obywatelw chowaj, historji swojego narodu nie umiej. Nabechtane od nich dzieci prawi im trzy po trzy niesprawiedliwe upiee Ludwika XIV, Ludwika XV wszystkie naonice wyliczy i dobrze nazywa umiej. Mode dusze, zbaamucone temi pastwy, w ktrych adn miar y nie hd, a nie znajc tego kraju,
1. pork = podpor. 5. niekiedy przy sposobnoci, w potrzebie. 8. Asyryjczykw i Medw: ludy staroytnego Wschodu, kolejno wadcy wielkich pastw, w. 15. najpierwszych = przodujcych (rodem, stanowiskiem, majtkiem). w. 18. niesprawiedliwe upiee Ludwika XIV: to potpienie wojen I.. XIV wydaje si by wywoane czytaniem dzie pisarza franc. ksidza de Saint-Pierre, ktrego dalej Staszic wymienia (w rozdz. Kupiectwo), a ktry za swoj krytyk Ludwika XIV wyczony zosta z Akademji Francuskiej. Ludwik XIV (16431715), osignwszy peni wadzy nieograniczonej, zaborczemi planami wzbudzi ogln nieufno Europy wzgldem Francji, ktr wojnami i podatkami wycieczy, w. 19. Ludwika XV naonice: (17151774), m Marji Leszczyskiej, znany z rozwizoci, ulega kochankom, tak e niektre, jak synna margrabina de Pompadour, stay si waciwemi rzdczyniami pastwa. w. w. w.

http://rcin.org.pl

22 w ktrym koniecznie y musz, staj si jeszcze w modoci mczennikami da prnych: tam by pragn, co znaj. W dalszym wieku ju swego domu lubi nie bd; znudz sobie k r a j wasny, ktrego nie znaj. 5 Bd tskni n a j w i c e j do tego, o ktrym n a j w i c e j syszeli. Rodzice nieroztropni! Nie u k a z u j m y dzieciciu cacka, ktrego m u da nie mona, bo si rozpacze. Tak obywatel obrany za senatora lub ministra, za posa prawodawc, c zaradzi o losie s w o j e j O j iu czyzny, kiedy on tylko o F r a n c j i myla, a Polski stanu nie zna. Kiedy pracowa naley, dopiero uczy si zaczyna. 'laka jest n a t u r a czowieka, tak wyciga szczliwo jego, aby to pozna najpierwej, co si wokoo 15 niego dzieje. H i s t o r j a n a r o d o w a n a j p i e r w e j by uczon powinna. 'laki obywatel, ktrego najpierwsze, a w naszej duszy najdzielniejsze wyobraenia o O j czyznie bd, zamyli si o niej czciej t e m s a m e m ukocha j wicej. Potem uczy trzeba historji pastw 20 ssiednich, to jest, z wasnym k r a j e m stykajcych si. Dopiero na kocu i to niekoniecznie wszyscy niec h a j czytaj historj czasw i pastw odlegych. Lecz, jako w edukacji nauk najpierwsz jest n a u k a moralna, tak w moralnej nauce zasad n a j g r u n 25 towniejsz by powinna r e l i g j a . Ona nauczy czowieka jaki zwizek ma z Bogiem. Ona jedna grozi kademu, nawet od praw ludzkich mocniejszemu, e, gdy ludziom chce szkodzi, opiera si woli i przedwiecznym urzdzeniom Boga za co bdzie karany. 30 Przy poznawaniu ludzi, z ktrymi czowiek bdzie y musia, trzeba, aby razem t ziemi, ktra go ma ywi, jej u r o d z a j e i zwierzta poznawa. Wic przy m o r a l n e j n a u c e zaraz trzeba uczy k r a j o w e j w. w. w. w. 2. 13. 17. 31. da = poda, wyciga = wymaga, najdzielniejsze = najywsze, razem = zarazem.

http://rcin.org.pl

23 geografji, krajowego dziejopisma, historji naturalnej swego powiatu, arytm e t y k i , g e o m e t r j i z d o w i a d c z e n i e m . S to wiadomoci nieuchronnie potrzebne do szczliwoci kadego obywatela; wic te nauki w pierwszych i n a j powszechniejszych kraju szkoach by uczone powinny. Poniewa czowiek teraz ani si odziewa, ani ywi prostym ziemi urodzajem, wic dalsza obywatela e d uk a c j a uczy go powinna, jak swojego k r a j u obfito powiksza, jego owoce polepsza, one do swojej potrzeby, lub do wygody stosowa i od napaci bliszego narodu zabezpiecza potrzeba. Dlatego w drugim gatunku szk krajowych uczy naley h i s t o r j i k r a j w s s i e d z k i c h , p r a w n a r o d o w y c h , wym o w y i s k a r b o w e j n a u k i , w ktrej mody umys nietylko przywyknie do porwnania wydatku z dochodem, ale nadto bdzie widzia rdo wszystkich bogactw, pozna zwizek i potrzeb rnych stanw, naturalnej historji krajowej, chemji stosujc j najwicej do urodzaju i do potrzeb k r a j o wych, f i z y k i d o w i a d c z o n e j , c h i r u r g j i * ,
* Nie kad w tym gatunku szk n a u k i 1 e k a rs k i e j . Bo niedokadno tej nauki jeszcze nie pozwala, aby tak powszechnie bya uczon. Dzisiejsza nauka lekarska wicej szkodzi, anieli towarzystwom dobrego czyni. Sama w. o. w pierwszych = pocztkowych. w. 10. owoce = pody: w znacz, najszerszem, nietylko pody ziemi. , w. 12. w drugim gatunku szkl w szkoach drugiego stopnia, w. 15. skarbowej nauki: nietylko nauki o finansach pastwa, ale wogle ekonomji. w. 18. chemji do urodzaju: chemji rolnej, w. 20. chirurgii: nie chirurgji naukowej w znaczeniu obecnem, ale umiejtnoci wykonywania zabiegw rcznych prostych (opatrywanie ran, puszczanie krwi, nastawianie zwichni), z dodatkiem elementarnych wiadomoci z anatomji i fizjologji.
20. PI' dowiadczajcej; Z.b dowiadczalnej.

http://rcin.org.pl

24 m a t e m a t y k i ale nie samej teorji, lecz t przygotowaniem do a r c h i t e k t u ry m i l i t a r n e j lub do a r c h i t e k t u r y c y w i l n e j , do m e c h a n i k i . Do tego gatunku szk, gdyby si Rzeczpospolita
5 natura chorych uzdrawia, mwi Hipokrates sztuka lekarza tylko jej pomaga. Jeszcze dotychczas ledwie nie codziennie trafia si, e cikie choroby leczone bywaj przeciwnemi lekarstwy. Dowiadczenie ukazuje, e w wielkiej liczbie chorych tylu do zdrowia przychodzi z tych, ktrych 10 samej naturze zostawiono, ile z tych, ktrych najdoskonalsi lekarze dogldali. C wic robi lekarze? <Jeszcze nie wiele dobrego>. Oni tylko mieszaj urzdzenia Opatrznoci, bo czasem utrzymuj przy yciu tych, ktrzy, zostawieni naturze, umiera muli, a zabijaj owych, ktrych natura by15 aby uzdrowia. To jest pewna, e z lekarzami pomnaaj si C h o r o b y . W Polsce w Wojewdztwie Krakowskiem tcraz jest najwicej lekarzw i tam ju teraz najwicej znajduje si chorb gatunkw. Na Ukrainie lekarzw nic masz i, prcz cudzoziemskiego powietrza, wielorakich rodzajw 20 ehorb niemasz. Niechaj nikt n ie sdzi, e w Anglji, w Francji mnogo lekarzw ludno powiksza. Tylko dobro rzdu jest tworzycielk ludzi. Wochy tak s nieudne jak Polska, chocia Wochy maj najwicej lekarzw. Obydwch tych krajw nieludnoci przyczyn jest zy rzd. Polska, chocia 25 w kadem miasteczku lekarza osadzi, pomnoy choroby, ale nie powikszy ludnoci, dopokd feudalnego rzdu nie zatraci. w. w. w. w. w. w, 3. matematyki mechaniki: a wic z wczeniem geometrji wykrelnej, zgodnie z programem Komisji Edukacyj nej. 5. Hipokrates: najsynniejszy ze staroytnych lekarzy greckich (w. V przed Ghr). 7. przeciw nem i tym, ktrychby uy naleao, 19. cudzoziemskiego powietrza = zarazy, zawleczonej z zewntrz. 23. nieudne jak Polska: wedug Korzona Polska w r. 1791 na obszarze przeszo 9400 mil kw. liczya 8700 tys. mieszkacw. 26. feudalnego rzdu rozumie naley ustrj s t a n o w y, nie feudalny.
lekarzami

11. <> Opuszczono w Zb. 1. Zb ie z d a j si z pomnaa. 18- Zb niema.

http://rcin.org.pl

25 Ha taki wydatek zdoby potrafia, naleaaby Szkoa Rkodzie i Rzemios. W trzecim i ostatnim gatunku szk mona dawa te wszystkie nauki, do ktrych pojcia, wykonania i wy5 doskonalenia potrzeba imaginacji lub dowcipu. Te nauki dawane by powinny w swojej caej powszechnoci, z ca teorj, starajc si przecie ile monoci o j e j przystosowanie, a wyrzekszy si, jako zarazy, systematycznego ducha. II i s t o r j a p o w s z e c h n a, p r a 10 w o p o w s z e c h n e , p o l i t y k a w swojej oglnoci <i> w i e r s z o p i s m o, a s t r o n o m j a , h i s t or j a n a t u r a l n a , c h e m j a, f i z y k a i l e k a r s k a n a u k a w tej ostatniej i bardzo rzadkiej Szkole [Gwnej] uczone bd. ir> Jedn tylko nauk lekarsk od tej powszechnoci w y j m u j . Niechaj j e j nauczyciele jak n a j m n i e j teorji dawaj, niechaj same tylko upowanione dowiadczenia bd tej nauki prawidem. Jeszcze lekarstwo nie m a dosy dowiadcze, aby miao sw leorj, aby byo 20 umiejtnoci. Tam, gdzie idzie o ycie czowieka, nigdy domysy, zawsze tylko oczywisto way. Lekarze nadto wielkiem rozumowaniem wszystko popsuli. Bogdajby
w. 2. Szkoa Rkodzie i Rzemios: nie w celu przygotowania uczniw do wyzwolili cechowych, jak zaoyli Pijarzy w Opolu Lubelskiem w r. 1736; chodzi o przygotowanie zawodowcw do poczynajcego si rozwija wielkiego przemysu manufakturowego; takie przygotowanie zacz organizowa Tyzenhaus, podskarbi Lit., przy swoich manufakturach grodzieskich, ale z jego upadkiem przedsiwzicie stano. By moe, e St. ma tu na myli jako wzr zaoon w Liancourt (Francja) przez ksicia de La RochefoucauldLiancourt szko Sztuk i Rzemios (Arts et Meticrs). w. 314 .w trzecimuczone bd: uniwersytety (nowoczesna ich organizacja, podjta przez Kom. Eduk., poczwszy od r. 1777, bya ju dokonan w r. 1785; przemianowane na Szkoy Gwne: Koronn w Krakowie i W. Ks. Litewskiego w Wilnie).

0. Zb; A: prawa powszechne; PP: prawo narodw, 11. < > opuszczono w Zb. 13. [ ] d o d a n o w Zb.

http://rcin.org.pl

2 fi to kady n a u c z y c i e l teorji n a u k lekarskich p o m y l i ! z z a dreli iem, e, ile uczniw z j e g o szkoy w y c h o d z i , tyle u p r z y w i l e j o w a n y c h do k r a j u p r z y b y w a z a b j c w . T e o retyk, nie m o g c p o z n a c h o r o b y p r a w d z i w e j , p r d k o 5 rozumowaniem wynajdzie chorob domyln i porywczo pisze l e k a r s t w o , czyli w y r o k mierci czowieka. Z d o w i a d c z e n i a m w i : lekarze niepozmanycli c h o r b leczeniem n a j w i c e j ludzi z a b i j a j . Dopkd l e k a r z d o skonale c h o r o b y nie pozna, a d n e l e k a r s t w o n i e jest 10 w mocy jego. M n i e j ludzi zginie, g d y lekarze p r z e d p o z n a n i e m saboci u t r z y m y w a b d chorego s k r o m n o ci ywnoci, f a r b o w a n w o d i n a d z i e j *. l3o tych szkl chodzi nie wszystkim m a by p o zwolono. T y l k o w y b r a n i tego w i a t a u c z e s t n i k a m i bd. 15 m a g i n a c j a i d o w c i p s osobliwsze d a r y natury. Z w i e r z c h n o n a d e d u k a c j k r a j o w tych, k t r y m n a t u r a nie udzielia p o d o b n y c h p r z y m i o t w , nie p o w i n n a * m a g i n a c j a bardzo wiele wadnie zdrowiem ludzkiem. Nic nam bardziej nie szkodzi, jak wewntrzna 20 niespokojno i kopoty. Czeme jest kady kopot, jeeli nie iniaginacj? Dowiadczenie powszechne lekarstw zawiadcza, e iniaginacja wpywa bardzo wiele w leczenie chorych. Jest to przysowie: w lekarskiej nauce wiara uzdrawia. Ta wiara jest skutkiem imaginacji. Natenczas 25 iniaginacja oddaje zmysom ich spokojno, p o w r a c a czynnociom ycia porzdek, wszystko oywia przez nadziej. Nadzieja jest yciem czowieka. Kto mu da moe pierwsz, ten mu p o w r a c a ycie. C to za zburzenie w chorym sprawi musi ten widok: smutek i pomieszanie wszystkich, 30 pacz ony, dzieci i k r e w n y c h : doktor, ksidz, wiece, gromnica, sprzty kocielne... Onby jeszcze by y te miertelne narzdzia skrciy 11111 ycie. Chciabym, aby w pocztku kadej choroby by zwyczaj odprawia spowied. Niechaj prawo nakae <pod kar> lekarzom, aby si 35 adnej choroby leczy nie podejmowali, dopkd chory spowiedzi nie odprawi. w. (i. pisze = przepisuje (ordynuje). w. 15. imaginacja i dowcip umys lotny i przenikliwy. w. 18. imaginacja = wyobrania.
Ii. Zb przyby moe. 19. Zb nic n a m na zdrowiu. 34. < > opuszczono w Zb.

http://rcin.org.pl

27 przypuszcza do n a u k t a k o w y c h . Z nich n i e t y l k o n i e szczliwi, ale te nieuyteczni obywatele s t a n si. Nie k a d l o g i k i , ho sposb j e j uczenia tylko t y m czyni j uyteczn, ktrzy ju logiki nie p o t r z e b u j . Niech e d u k a c j a nie d a j e w y o b r a e f a s z y w y c h , niecli czowiek nie zna, tylko pocztki p r a w d z i w e , <a> b dzie sdzi bez bdu. Nie pooyem m e t a f i z y k i , bo to jest u m i e jtno n a j m n i e j potrzebna. Czowiek nie rodzi si do metafizyki. Widzielimy, e on nie m a nic wrodzonego. Wszystkiego przez s w o j e z m y s y dochodzi. J a k e m a pozna, a l b o n a c m u si p r z y d a tych rzeczy poznanie, ktrych a n i sysze, a n i widzie, ani si d o t k n p o trafi? Jeeli byli tacy ludzie, ktrzy tych n i e w i d z i a l n y c h rzeczy j a k i e wyobraenie mieli, m u s i a y to by n a d z w y c z a j n e dowcipy. Dlatego w e d u k a c j i pospolitej n i e c h a j ta n a u k a z a k a z a n bdzie. J a p r z e k o n a n y jestem, e n a j w i k s z y m e t a f i z y k z czowieka pospolitego r o z u m u nie w y c h o w a , tylko bigota. T e o l o g j a , osobliwie speculativa, od e d u k a c j i p u b l i c z n e j by odczon p o w i n n a . Bo sposb uczenia si teologji jest zupenie p r z e c i w n y sposobowi dochodzenia i p o z n a w a n i a n a t u r y . Pierwsza s a m e p r a w d y wieczne p o w i a d a ; d r u g a dopiero szuka ich kae. W p i e r w s z e j wszystko w i e m y ; w d r u g i e j m a o z n a m y . W7 n a b i e r a n i u przyrodzonych wiadomoci trzeba wszystko widzie, uwaa, dotyka si i dowiadcza. W nauce Boskiej dowiadczenie w bd prowadzi, w i a r a doskon a y m czyni. T a zepsuaby m o d y umys. N i e c h a j wrci w. w. w. w. w. w. 8. metafizyka: dzia filozofji, zajmujcy si dociekaniem istoty rzeczy, niedostpnych zmysom, 14. niewidzialnych: wogle nie zmysowych, 19. 'bigota = witoszka. 20. teolog ja speculatiua spekuatywna: zajmujca si dociekaniem istoty Boga i Jego waciwoci, 2(5. przyrodzonych = o przyrodzie. 29. nauce Boskiej= teologji.
0. Pocztki Zb zasady. 0. < > opuszczono w Zb.

http://rcin.org.pl

28 si teoogja do s e m i n a r j u m , jak w pocztkowym Kociele bywao. Dawny zwyczaj doktorowania, z siebie zly, z rnych okolicznoci mieszny, jako rozumowi szkodliwy z publicznych szk by wyrzucony powinien. Dziea doskonale, ktrych cay nard sdzi bdzie, p i s m a m dre, pewny wynalazek, lub wydoskonalenie jakiejkolwiek umiejtnoci, Szkole Gwnej do rozsdzenia podane, niech bdzie nieopatn drog dla kadego do 10 odbierania nadgrody dostojestw uczonego ma. Widzielimy, e czowiek podug wasnej swej n a tury, jak myli, tak czyni. Dlatego w edukacji i w wszystkich okolicznociach o to n a j b a r d z i e j stara si trzeba, aby prawd rozrni od domysu. Platona i Arystotei"> lesa sowa, za prawd podane, bkay ludzki rozum przez lat dwa tysice. P o w t a r z a m : wielki punkt w edukacji, abj' ucze dobrze rozezna, co ju za p r a w d znamy, a czego si tylko domylamy. Najwicej bdw na wiecie z m a m k w i z lal20 kw. Bo taki cho gupi jest powszechny edukacjw pocztek, e najpierwsze wychowanie, najpierwsze myli daj dzieciciu te kobiety, ktre wedug powszechnego zwyczaju same adnej edukacji nie bior i myl faszywie. Przecie wiek dziecinny jest najniebezpiecz25 niejszym do bdw. W tym wieku powzite faszywe wyobraenia s nieuleczon chorob. Jeeli tak nierozumnego zwyczaju ju odmieni trudno, p r z y n a j m n i e j niech zachowane bd w obieraniu niewiasty przestrogi: ten jeden z najpierwszych j e j przymiotw by powinien, 30 aby gadatliw nie bya; drugi obowizek na ni woy w. 3, zwyczaj doktorowania = sposb osigania stopnia doktora. w. 7. pewny = stwierdzony, w. 9. nieopatn = bezpatn. W. 10. dostojestw uczonego ma = godnoci doktorskiej, w. 17. za prawd jako prawd, w. 2<i. nieuleczon = nieuleczaln.
I. Zb seminariw. 15. Zb zbkay. 19. Zb oz maniek 1 z lalek. 20. Zb edukacyj.

http://rcin.org.pl

29 naley, aby dzieciciu zawsze dawaa zabawy trudzce ciao, aby sama do niego inalo mwia powiada mu bdzie nazwiska rzeczy, nigdy, albo rzadko kiedy, m y li cigle i powieci. 5 W szstym roku niech ju ten z dzieciciem rozmawia czasami, ktry m u dalsz edukacj dawa bdzie. A gdy odchodzi, niech dzieciciu zostawi niektre zabawy, mao duszy, a wicej mowy i zrcznoci ciaa potrzebujce. W tym wieku grunt edukacji aby si 10 dzieci wiele bawiy, a mao i same tylko rzeczy p r a w dziwe syszay. Dlatego byoby lepiej, aby tylko jedna osoba z niemi mwia. Niech tene nauczyciel, odchodzc, nakazuje czowiekowi milczenie albo, jeeli ju dzieci myle poczo, niechaj go uczy rnego skadu i") liczby dziesiciu: naprzykad do piciu przydawszy trzy, a odjwszy dwa, wiele si zostaje? W tern mu faszywego wyobraenia da nie potrafi. Owszem, w dalszej edukacji arytmetyk, geometrj, algebr n a j lepsz logik nazywam. 20 Dla przekonania siebie, czyli dzieci zrozumiao to, czego si uczyo, nie trzeba od niego wymaga, aby odpowiadao temi samemi sowy, jakiemi syszao. Niech si tmaczy wasnemi wyrazy. Ono sowa wymwi nie potrafi, jeli nie ma myli dobrej; albo zego wyrazu 25 uyje, jeeli m a wyobraenie faszywe. Nigdy do oglniejszych myli postpowa nie trzeba, dopkd poprzednich nie zrozumie. Jak prdko nauczyciel postrzee wyobraenie faszywe, natychmiast ucznia dopty opuci nie powito nien, dopkd go nie napomni o bdzie. Bo faszywe wyobraenie w modym umyle, jak iskra w drewniaw. 4. myli cigle: myli wyraone w zdaniach z sob zwizanych. Niniejsza wskazwka powstaa pod wpywem Emilu Russa. w, 8. mao duszy potrzebujce = mao zaprztajce umys. W. 13. czowiekowi: sucemu, pozostawionemu dla opieki f, cigych,

http://rcin.org.pl

30

n y m domie rwnie s dzielne, rwnie le do zniszczenia i do przytumienia w pocztkach potrzebuj pilnoci. Kadej myli oczywisto, rozeznanie domysu od 5 p r a w d y jest hasem dobrej edukacji, jedyn do postpowania w umiejtnociach drog. Dlatego to wszystko, o czem jeszcze z modymi mwi nie mona, czego jeszcze zrozumie nie potrafi, to z edukacji by wyrzucone powinno. 10 Iistorji bogw pogaskich uczy nie trzeba. Ale bez niej wierszopism rozumie nie mona? Dzieci, dopkd jego rozum uksztatowanym nie bdzie, wierszopisma czyta nie powinno. A gdy ju koczy si bdzie edukacja jego, jeeli m a dowcip wierszopisny, atwo 15 si tego b a j a r s t w a nauczy. Chociaby edukacja dotd opisana j a k n a j l e p i e j wykonan zostaa, chociaby si czowiek tych wszystkich wiadomoci doskonale pouczy przecieby nie by szczliwym. Powiedziaem, e czowiek jest pod20 wjny. Ma dusz i ciao. T a edukacja wydoskonaliaby dusz, osabiaby ciao. Staroytno dusz ledwie znaa; samo ciao wiczya. My w teraniejszych edukacjach z a n i e d b u j e m y ciao i tylko doskonalimy dusz. Dlatego nasi pradzia2 -> dowie li i dobrzy m n i e j od nas umieli, ale dzielni, zdrowi i mocni bywali. My dzi od nich nie lepsi: prawda, e wicej rzeczy z n a m y i przeto wicej potrzeb u j e m y ale zato nierwnie jestemy sabszymi. Ten, 30 kto lepiej zna ode mnie n a t u r czowieka i yje bez uprzedzenia, niech osdzi, kto z nas szczliwszym? Jest to mniemanie \ ale przecie jest to prawd: czowiek,
* Paradoks.

W. 32. mniemanie (i przypis autora:) paradoks; pozornie prawdziwe,

8, Zf> |>otuii)iei|ia,

twierdzenie

http://rcin.org.pl

31

im wicej swoj dusz wydoskonali, tern bardziej swoje ciao osabi. Ta sabo tylko si do pewnego stopnia rozciga. Niepomierne ciaa osabienie sprowadza duszy niedo5 no. Te dwie czci czowieka tak s z sob zczone, i doskonao jednej od zdarnoci drugiej zawisa. Dusza za ciaa porednictwem myli p o j m u j e ciao jedynie duszy myli wykonywa i podug nich rusza si. Czas wic, abymy si w edukacjach redniej 10 drogi chwycili aby edukacja nie bya edukacj samego tylko ciaa, albo samej tylko duszy, ale czowieka, Lepiej jest zaniedba troch doskonao duszy, aby zachowa dla niej zdatno ciaa. Rozsdniej stanie si, gdy czas do nabywania bardziej ciekawych, nieli po15 Irzebnych wiadomoci wyznaczony, bdzie uytym na ciaa zmocnienie uksztatowanie, [ujzrcznienie. W edukacjach publicznych, z jakim porzdkiem i z jak prac uczone b y w a j rne umiejtnoci, z takim porzdkiem i z tak pilnoci by wyznaczone po20 winny codzienne godziny, miejsce i nauczyciele do ciajaj wiczenia. Owszem, wano lekcyj wiczenia ciaa sdz by wiksz od kadej innej umiejtnoci. Sama tylko nauka moralna od niej jest potrzebniejsz. A jako wszystkie wiadomoci obywatela, tak te 25 wiczenie ciaa stosowa potrzeba do przyszego stanu jego. On rwnie swoj moc, jak swoj wol wspoec.znoci oddaje. Wolny obywatel nietylko ma obowizek, aby, sposobami w rzeczypospolitej pozwolonemi, p r a cowa na swoje potrzeby i stara si o dobro swojej sn osoby ale te powinien umie zwycia, bi i gnbi
w. (i. zdarnoci: sprawnoci (ob. uywane tylko n i e z d a r n o). w. 9. redniej = rodkowej, poredniej, w. 25. stanu: roli, ktr czowiek, jako obywatel spoeczestwa o ustroju okrelonym (monarchicznego, republikaskiego), ma w niem do odegrania; por. bezporedni cig dalszy.

16. T a k Zb\ A: /.rcznienie, 21. Tak Z /j; /1; cia; por, dfl. u j e nasi,

http://rcin.org.pl

32 nieprzyjacioly k r a j u swojego. S z t u k a wojenna powinna by jedynym zamiarem wicze ciaa w edukacji republikanta. Dlatego w pierwszym szk gatunku, prcz n a u k 5 wyej wspomnionych, uczy trzeba m u s z t r y , w o j s k o w y c h o b r o t w . W d r u g i m gatunku k o n n e j jazdy, taktyki, budowania, bronienia i d o b y w a n i a f o r t e c , zawsze czc z leorj p r a k tyk i w y k o n y w a j c to wszystko w polu, w dni roz10 rywek. Zgoa te wszystkie modych zabawy powinny mie pewny zamiar, do obowizkw obywatela-rycerza stosowny. Po skoczonej edukacji niechaj nie broni rodzice dorosym dzieciom maego polowania. Powiadam maego, bo polowanie wielkie r u j n u j e [ma15 jatek i zdrowiej. Tak z n a j c n a t u r czowieka, u w a a j c powinno obywatela, z a p a t r u j c si na stan teraniejszych rzeczypospolitych, otoczonych zewszd drapienymi ssiady, ktrzy dzie i noc niespokojni, jak kady tyran 20 by musi, c h o w a j po kilkakro sto tysicy zhirw dla utwierdzenia niewoli jednych, albo dla wydarcia d r u gim tej najpikniejszej czowieczestwa ozdoby: wolnoci, dla tych przyczyn edukacja, m o n a r c h j o m niebezpieczna, jest rzeczy pospolitym waciw. W k r a j u 25 wolnym j e d y n i pospolit edukacj by powinny szkoy rycerskie. T a m szkoa obywatela niech bdzie razem szkol rycerza. Kady wolny obywatel z natury swojego stanu jest oraz rycerzem, czyli swojego k r a j u onierzem. Wolno, bez niebezpieczestwa wasnej 30 zguby, nikomu powierzy nie moe swojej obrony. W i e m , e wykonanie tych krtko namienionych myli, e edukacja obywatela-rycerza nierwnie wikw. 16. uwaajc = majc na uwadze. W. 28. o raz = zarazem, jednoczenie.

w. 3(1. nikomu powierzy:

Wojsku najemnemu).

nikomu obcemu (ssiadowi, czy

OCZY-

3. Zb republikanina. 20. zbirw Zb\ w .1: bojarw, yvjsta p o m y k a , 2$, Powinno b y ; rzeczoinpospoljtym.

http://rcin.org.pl

33

szego od edukacji teraniejszej potrzebuje funduszu. Ale, z jednej strony, przez ujcie mniej potrzebnych lekcyj mona oszczdzi, z drugiej strony, gorliwi o polepszenie Ojczyzny losu opaci, cnotliwe w tem Krlest " > wie klasztory, widzc co z ich towarzyszami dzieje si w krajach postronnych, bdc, ju dowiadczeniem, ju gbokim swoim rozumem, przekonani, e, jeeli edukacja krajowa nie wyda cnotliwych i walecznych Polsce obywatelw, ta Rzeczpospolita upadnie, oni po10 dobnym losem, jak teraz ich bracia, bd drczeni, wszystko utrac te uwagi kazayby si spodziewa, i ta najmdrsza czstka Narodu, ten stan, nad przypadkiem nieszczliwej Polski najczulszy, chtnie jedn czstk swego dochodu na powikszenie tego f u n 15 duszu powici, aby tak sam, nie mogc by bitnym, tylko czuym i tkliwym, przyoy si do wychowania innych obywatew-rycerzw, ktrzyby ocalili reszt jego majtku, mi wolno i tak susznie kochan Polsk. 20 Kada edukacja krajowa tylko si pod stra rzdu utrzymuje. Francja ma z edukacj publiczn, bo jej rozrzdzenie, samym tylko akademikom powierzone, nie zatrudnia rzdu krajowego. Polska przez
w. 1. wykonanie funduszu: w y d a t k i Komisji E d u k a c y j n e j p o k r y w a n e byy z d o c h o d w d b r po-jezuickich, k t r e stanowiy j e j f u n d u s z o s o b n y ; inaczej o b e c n i e : wydatki na owiat p u b l i c z n p o k r y w a n e s z oglnych dochodw pastwa (czciowo samorzdw), ktrych r d e m s p r z c d e w s z y s t k i e m podatki, -1. opaci: opat (z lac. abbas), przeoony samodzielny klasztoru w niektrych zakonach s t a r s z y c h (Benedyktyni, Cystersi i t. d.). 5. wanie w p a s t w a c h ssiednich (Austrja, P r u s y ) kas o w a n o wiele k l a s z t o r w i ich majtki z a b i e r a n o na rzecz p a s t w a . w. 12. len stan: zakonny, 16. czutym i tkliwym = w r a l i w y m na niedol i wspc z u j c y m jej. 2(1. edukacja krajowa w y c h o w a n i e p u b l i c z n e , 22. akademikom p r o f e s o r o m akademij, t. j. u n i w e r sytetw. w. 23. zatrudnia = interesuje.
Bibl. Nar. S e r j a I. Nr. 90 (Staszic: Uwagi).

w. w. w. w. w.

http://rcin.org.pl

ustanowienie K o m i s j i E d u k a c y j n e j tej wady unika. Niech tylko czuy Nard prac, cnot i p r a w d z i w, ho nie patn, Ojczyzny mio zasiadajcych w tej Komisji obywatelw bierze za przykad i z wdziczno5 ci uwielbia. T y c h mw jeeli brzydka przemoc jeszcze p r z y n a j m n i e j tak oddycia nieszczliwej Rzeczypospolitej pozwoli tych mw szczliwsza od nas potomno, jako pierwszych swojej szczliwoci stworzycielw, z uszanowaniem czci i wspomina 1 0 bdzie. Do tej Komisji nietylko e d u k a c j a publiczna, ale te e d u k a c j a d o m o w a nalee p o w i n n a . Obywatel tylko nauczyciela takiego do c h o w a n i a swoich dzieci p r z y j m o w a moe, ktry od Komisji s w o j e j zdatnoci za5 wiadczenie ukae. Gdy w r a c a m si do n a t u r y czowieka on tak czyni, j a k myli. A przeto obywatele, jedne wyobraenia, jedne myli m a j c y , zgodnie y i jedno czyni bd. Przeto K o m i s j a tak zna powinna kadego czowieka, e d u k a c j obywatela podejmujcego, j aby osdzia, czy umie te pocztki i zna te p r a w d y , ktre dobry obywatel Polak umie powinien. Ta to nieostrono, to bez braku p r z y j m o w a n i e cudzoziemcw, F r a n c u z i n a j w i c e j temu winni, e P o lacy swj k r a j tak mao k o c h a j . Ci <z n a t u r y a osobliwie> u nas lekcy ludzie, szydzc z prostej szczeroci, n a m i e w a j c si z wszystkiego w Polsce, ju dzieciciu zhydzili t Rzeczpospolit, do ktrej na obywatela wychowa je mieli. Ojcowie, k o c h a j c y dzieci wasze! T u m n i e posucha raczycie. Bez uprzedzenia, bez osobistoci, jedynie j a k o Polak, tkliwy n a los dzieci waszych, opowiem uwag, ktr uczyniem w F r a n c j i ; nie wspom i n a m tu o f r a n c u s k i c h a w a n t u r n i k a c h a o polskich w. 3. nie patn obywatelw: czonkowie Kom. Eduk. penili swe czynnoci bezpatnie, w. 25. lekcy = lekkomylni. w. 27. zhydzili = zohydzili, w. 30. osobistoci = zawici osobistej.
L'4. < > w Zb. opuszczono. 27. A i Zb; PP: oliydzili. 2S. PI'; A: wychowa si mieli; Zb: si miao.

http://rcin.org.pl

35

nauczycielach, ho atwo si kady domyli, z ktrej s szkoy ale o tych przestrzegam, w ktrych imi F r a n cuza Polakw uwodzi i za ludzi uczonych przyjmowa nieukw zniewala, ktrzy w samej rzeczy s czci 5 poczciwi Francuzi, ale prawie wszyscy niedosy rozumni guwernerowie. E d u k a c j a publiczna jest bez porwnania gorsz w Francji, jak w Polsce [*]. Uczniowie, z j e j kolegjw wyszli, na dwie czci si dziel. Jedna cz ludzi, lojprzymiotw doskonalszych, przy akademjach, to jest, przy zgromadzeniach ludzi uczonych mieci si, doskonali i w F r a n c j i zostaje. Z drugiej czci, jedni id na pismakw ulicznych, drudzy, same braki, wyjedaj do Ameryki, do Moskwy i do Polski. Ci to s ludzie, i,-, ktrzy, dla maych przymiotw w Francji wyywienia zarobi nie mogc, do Polski k r a j i wasze dzieci kazi przychodz. Polacy! Ju dzi w swoim kraju ludzi nierwnie doskonalszych macie, o ktrych obyczajach przyn a j m n i e j wicej by przekonani moecie. Ci, jeeli wa20 szych synw mdrszymi nie uczyni, to ich przynajm n i e j nie zepsuj. Komisja Edukacyjna powinna mie wadz bronienia, aby dla jakiego przesdu obywatele nie wysyali swoje dzieci na edukacj do k r a j u obcego. W ta25 kim razie n a j m d r s z a krajowa edukacja dobrych i zgodnych obywatelw nie wyda, bo nie wszyscy w jednych zdaniach bd chowani. Myli, w edukacji monarchicznego rzdu czerpane, staj si w rzeczypospolitej kacerswem. Przeciwnie, ci ojcowie, ktrych nieszczsny 30 los od Polski oderwa, nie powinni synw do tutejszej edukacji oddawa, bo ich jeszcze bardziej nieszczliwymi uczyni. Niechaj ci nawet obrazu wolnoci nie * Zb: [W roku**1784].
w. 8. kolegjw szk rednich (collges).

w. 13. pismakw ulicznych: dziennikarzy i pamflecistw. w. 26. w jednych zdaniach = w tych samych zasadach.

http://rcin.org.pl

3*

3<> m a j , ktrzy j u koniecznie n i e w o l n i k a m i y m u s z . N a j m d r s z a e d u k a c j a k r a j o w a bdzie bezskuteczn, j e eli K o m i s j a E d u k a c y j n a , l u b i n n a m a g i s t r a t u r a t e j w a d z y m i e nic bdzie, aby n i k o m u bez j e j pozwolenia 5 o d w i e d z a c u d z y c h k r a j w w o l n o nie byo. Bez t a k o w e g o u r z d z e n i a modzie, jeszcze w o b y w a t e l s k i m d u c h u nie u g r u n t o w a n a , jeszcze w s w y m sposobie m y l e n i a niestaa, w y j e d a j c z a g r a n i c , p r d k o si da u l u d z i t a m e c z n y m z w y c z a j o m i w l a c i Ki w y m tycli k r a j w w y g o d o m . T a k obywatel powrci z m y l a m i f r a n c u s k i e m u d o Polski, w k t r e j koniecznie y i czyni p o w i n i e n po polsku. T o o d w i e d z a n i e c u d z y c h k r a j w j u teraz n i m i t n o c i P o l a k w stao si. Kady j e gani, a k a d y z a g r a n i c tskni. Przecie nieszczsne 15 tych w d r w e k s k u t k i j u b y n a s o p a m i t a p o w i n n y . O n e o d m i e n i y n a s z e ciao i suknie, d a y n a m insz d u sz i obyczaje. T a k , cho j u nie j e s t e m y P o l a k a m i , jeszcze si d z i w u j e m y , dlaczego n a m ziemi c u d z o z i e m i e c wydziera. 2 Po wynalezieniu drukarni zwiedzanie cudzych k r a j w z p r z y c z y n y e d u k a c j i jest m n i e j potrzebne. Z a w s z e tylko d w o m g a t u n k o m ludzi uyteczne by m o g o : dzieciom, ktre w s w y m k r a j u e d u k a c j i m i e nie mogc, b y y b y o d d a n e pod s t r a do szk z a g r a 25 n i c z n y c h ; filozofom, ktrzy, j u w w i a d o m o c i a c h s w o j e g o k r a j u biegli, w y j e d a l i b y do p a s t w z a g r a n i c z n y c h , gdzie n a j b a r d z i e j k w i t n n a u k i , dla g r u n t o w n i e j szego w y d o s k o n a l e n i a si w d a w n y c h i dla n a b r a n i a przez u w a g i i przez d o w i a d c z e n i e w i a d o m o c i n o w y c h , so W rzdzie r e p u b l i k a s k i m dzieciom w y j e d a do m o n a r c h j w n i g d y , do rzeczypospolitych rzadko z e z w a l a potrzeba. T a m filozofowie t y l k o o d w i e d z a cudze p a w. 3. magistratura wadza pastwowa, urzd, w. 25. filozofom: wyraz f i l o z o f utar si w terminologji w. XVIII na oznaczenie wszelkiego wogte uczonegomyliciela; chodzi o uczonych badaczw. w. 29. przez uwagi = przez obserwacj.
85 i 32. filozofom

http://rcin.org.pl

Zb uczonym. 81. Zb monarchlj.

37

stwa mie wolno powinni: tylko ten jeden gatunek ludzi do Ojczyzny z uytkiem powraca. Polacy ledwie nie wszyscy, bo nawet kobiety, po cudzych krajach biegaj; przecie upewniani, i nie ycz sobie mowie, r > aby iilozofkami ony byway. Chciabym, aby Komisja Edukacyjna w pozwalaniu odwiedze cudzych krajw miaa za prawo t myl wielkiego obywatela Jana Zamoyskiego, ktry w swoim testamencie przy rozrzdzeniu edukacji syna swojego ln upomina opiekunw, aby po skoczonej edukacji w roku dziewitnastym nie dozwalali synowi jego zagranic wyjeda, dopkd przez sub w wojsku polskiem, przez jedno i drugie popisanie si przeciwko nieprzyjacioom Rzeczypospolitej nie ukae dowodw ir> swojej cnoty, nie przywyknie do pracy i nie zmocni obywatelskiego ducha [*]. Niechaj nikomu zagranic wyjeda nie pozwala, dopkd w kraju albo w subie wojskowej, albo w subie cywilnej kilka lat nie przebdzie. 20 Dotychczas mwiem o edukacji szkolnej, ktra si zazwyczaj koczy w wieku dla czowieka najniebezpieczniejszym, w siedemnastym, <lub w omnastym> roku. Wszystkie edukacji starannoci przepady, jeeli modzieniec ju w tym roku bdzie wychodzi na > a wolno. Po skoczonej edukacji szkolniczej zaczyna si powinna edukacja obywatelska, w ktrejby kawaler mody to wykonywa, czego si uczy. Tam dawa bdzie swojej zdatnoci, cnt i przymiotw dowody. Na30 zwabym t szkol n o w i c j a t e m o b y w a t e l s k i m. W tej rzeczypospolitej, gdzie modzie edukacj szkoln zakoczywszy, nie znajdzie dla siebie takowej obywa* PP. [Sowa testamentu], w. 9. syna swojeyo: Tomasza Zamoyskiego, w. 26. szkolniczej szkolnej.
22. < > w Zb opuszczono. 2s. //> wykona. tnoci PP\ A i Zb: swojego stanu. '20. swojej zda-

http://rcin.org.pl

38 telskiej szkoy, chociaby e d u k a c j a k r a j o w a n a j l e p s z hyla, przecie dobrzy obywatele bd rzadcy: jeden omnasty lub dziewitnasty rok, na prnowaniu stracony, wszystko skazi i zepsu potrafi. 5 Wiele w Polsce rodzicw na swych dzieciach tych lat niebezpieczestwa doznaj. Mwi: w Polsce; bo w tym k r a j u modzie a d n e j nie m a zabawy; gdy niem a stanu onierskiego. W wszystkich innych p a s t w a c h popdliwsze wieku modego namitnoci suba w o j m skowa powciga. U nas, w o m n a s t y m roku, modzieniec tylko ksidzem zosta, albo do kancelarji chodzi, albo wasa si musi. Ju rzadko kto chce nosi r e w e rend, albo kapic. Do k a n c e l a r j i o d d a w a dzieci s u sznie lkaj si rodzice: u nas k a n c e l a r j e s n a j p i e r w 1 5 sz zgub modziey. W naszych miastach grodowych kto po nocach b u r d y stroi, kto po ulicach haasy robi? kancelarzysta. Przecie k a n c e l a r j e przy i n n y m p o r z d k u mogyby dla n a s z e j modziey sta si bardzo uyteczne. Dozr modziey w k a n c e l a r j a c h jeszczeby do Komisji 20 E d u k a c y j n e j nalee powinien. Niech regenci, susceptanci przesyaj Komisji E d u k a c y j n e j kade trzy m i e sice opisy pracy, sposobu ycia i doskonaoci m o dziey w ich k a n c e l a r j a c h z n a j d u j c e j si. Lecz w r a c a m si do potrzeby szkoy obywatelskiej. 25 W wszystkich naszych Komisjach, od ich podstawy, a dotychczas, zasiada nieodmiennie okoo sto j e d n a k i c h w. 7. zabawy = zajcia, zaprztajcego czas. w. 1(1. powciga powciga. w. 11. kancelarji = biura prawniczego; jako ucze, praktykant: t drog modzie zdobywaa wiadomoci prawne i praktyk, pozwalajce jej nastpnie na penienie urzdw, albo wystpowanie w sdach w roli obrocw, w. 20. regenci, susccptanci = notarjusze (ktrzy byli take strami ksig wieczystych Grodzkich i Ziemskich) i ich zastpcy, upowanieni do przyjmowania zezna, w. 21!. jednakich = tych samych.
I. PP i Zb\ .4 : najlepsza. 11. 18.14. kancelarja Zb palcstry. 1. kancelarzysta Zb palestrant. 22. T a k Zl>; A : sposoby. 28. Zb: znajdujcej.

http://rcin.org.pl

39

obywatelw, ktrzy nieodstpnie suc w Warszawie dla pensji, przez rne obroty z jednej Komisji do d r u giej nieustann procesj obchodz. Sejmy i sejmiki tego nieporzdku poprawi nie mog. Bo, prcz tych intryr > gantw, niemasz po wojewdztwach obywatelw potrzebne Komisarzom wiadomoci majcych. Tych w szkole obywatelskiej nabywa powinni. Rzeczpospolita najatwiej i bez kosztu t szko ustanowi, gdy pozwoli, aby pewna liczba modych aseso10 rw niepatnych z gosem poradnym zasiada moga w kadym sdzie, w kadej magistralurze, a osobliwie w tej Komisji Skarbowej, ktra przez lat kilka narodowi polskiemu honor czynia. Bez odbycia tej szkoy niechaj przez prawo adna modemu droga do urzdw 15 otwart nie bdzie. Nie wspominam o edukacji kobiet, ktre przecie pierwsze myli, pierwsze wychowanie nam daj, ktre tyle w nasz dusz, w nasze rzdy i tyle w szczliwo mczyzn wpywaj. Nie wspominam o artykule takiej 20 wagi w edukacji krajowej, gdy dotychczas o wychowaniu tej pci jeszcze nie zamylono si nawet. Tylko z lej przyczyny, aby matki nie tak bardzo obyczaje krajowego wychowania psuy, aby swych synw, a przyszych obywatelw edukacji nie szkodziy, aby nie od25 strczay Polakw od k r a j u wasnego, ostrzegam, i koniecznie takie prawo napisa potrzeba, e, jak kademu obcych k r a j w odwiedza nie powinno by wolno, dopkd, bd w subie wojskowej, bd w j a k i e j innej magistraturze nie da przez lat pewn liczb swojej cnoty 30 dowodu, tak adna kobieta do cudzych k r a j w wyjeda nie bdzie moga, dopkd nie wyda dobrych obywatelw swojej Ojczynie, dopkd si edukacja jej dzieci nie skoczy.
w. 10. poradnym = doradczym.

1. 5. Zb. obywateli. 1. w opuszczono w w y d a n i a c h . 18. Zb: Komisji S k a r b o w e j , tak dla n a r o d u polskiego zaszczytnej.

http://rcin.org.pl

40 PRAWODAWSTWO W a d a w pierwiastkach ktregokolwiek rzdu popeniona jest najniebezpieczniejsza. Bd z czasem ronie, wreszcie cel ustawy odmienia i wszystk dziaalno sobie przywaszcza. Tak w pocztkach strumienia 5 may doek wydrony, u s u w a j c przed wody ciarem ziemi, powoli swoj spadzisto powiksza, z czasem koryto osusza i ca strumienia bystro na siebie obraca. Wiek szesnasty jest w Rzeczypospolitej Polskiej 10 znaczn epok nierzdu do czasw Stanisawa Augusta trwaego. Zaraz po mierci Z y g m u n t a Augusta posowie cudzoziemscy po wszystkich wojewdztwach, w kadym powiecie od d o m u do domu jedc, zakupowa!i i k u sili pienidzmi lub obietnic wol i cnot Polakw. Sejm 15 elekcyjny H e n r y k a po zakoczonym przez J a n a Zamoyskiego zbaamuconych umysw dugim swarze, e cay stan rycerski razem z senatory do obrania krla naley, ledwie si na bitwie nie koczy. Elekcja Stef a n a Batorego wojn gdask sprowadzia. A sejm, 20 na ktrym Zygmunt 111 by krlem obrany, zamienia si w plac zabjstwa, zaszczepia dugie midzy narodem w. 1. w pierwiastkach = na pocztku, w chwili ustanowienia, w. 1. rzdu ustroju politycznego. w. 3. wszystk dziaalno przywaszcza = wszystkie dziaanie opanowuje; wszystko przenika, w. 11. trwaej/o: trwajcego. w. 18. Sejm na bitwie: 1573 na polu elekcyjneni. w. 19. wojn gdask: zbuntowany Gdask by dugo oblegany przez Batorego, zanim zosta zdobyty w r. 1577. w. 21. plac zabjstwa: na polu elekcyjneni doszo do starcia zbrojnego midzy zwolennikami Maksymiljana Austrjackiego, kierowanymi przez Zborowskich, a stronnikami Zygmunta, ktrym przewodzi Zamoyski.
10. nierzdu Zb; A: rzdem. 11. po trwaego PP ma duszy uslp, ob. Dodatki. Hi. zbaamuconych Zb. obkanych. 18. Zif. koczy. 20. Zb zamieni. 21. Zabjstwa Zb bojow iska. 21. Zb zaszczepi.

http://rcin.org.pl

41 niezgody, wznieca w o j n z Cesarzem i Karolowi d a j e p o h o p do pustoszenia I n f l a n t , l en s e j m rzuci nasienie wszystkich nieszczsnych w o j e n z S z w e d a m i , ktry t w a r d y lud pnocny, n a j p i e r w s z y do s z a r p a n i a Rzeczypospolitej P o l s k i e j sposb i drog i n n y m n a r o d o m p o kaza. T e n s e j m zgotowa atwo do u t w i e r d z e n i a p r a wa m a s t w a n a P r u s y B r a n d e b u r g o w i , ktry z Polakw powsta i P o l a k w zgubi. Dom B r a n d e b u r s k i reszty pozostaej Rzeczypospolitej n a j n i e b e z p i e c z n i e j s z y m niep r z y j a c i e l e m zawsze bdzie. Taki zly sposb, do o d p r a w i a n i a s e j m w e l e k c y j nych obrany, b y w a w pocztkach p r z y c z y n o b y w a t e lw pornie, rzuca d a l e j Krlestwo w przepa i znieca w o j n y d o m o w e . Przez dopuszczenie cudzoziemcw do tronu w w i e k u szesnastym s e j m y e l e k c y j n e z a m i e niay si w targowisko, n a ktrem polska k o r o n a t o w a r e m b y w a a . W pniejszym czasie j u nie P o l a c y obierali krlw, j u nie senatorowie p r z e d a w a l i korony, ale cudzoziemiec krlw im d a w a . Z p r z y c z y n y elekcyj insze sejmy, prcz istotnych w s w e j u s t a w i e bdw, m i e w a y zawsze j e d n cz obywatelw krlowi n i e c h t n y c h , t e m s a m e m nieatwych w. 1. z Cesarzem: Zborowscy usiuj osadzi gwatem Maksymiljana na tronie Polskim, w czem pomaga brat jego cesarz Rudolf II. w. 2. Karolowi Inflant: wpltanie Polski w wojn ze Szwecj, z powodu upierania si Zygmunta III przy swych prawach do tronu szwedzkiego, ktrym owadn by Karol ks. Sudermaski. w. 7. prawa mastwa: prawa wadania tytuem lenna, w. 7. Brandebnrgowi: p r a w o nastpstwa ksistwa Pruskiego, przyznane Joachimowi II, elektorowi brandeburskiemu, ju w r. 1508; Batory uzna elektora Albrechta Fryderyka, jako zarzdc Prus w zastpstwie umysowo chorego ksicia, a po jego mierci jako ksi lenny zatwierdzony zosta elektor Jan Zygmunt, W r. 1612. "
1. Zb wznieci!. 1. Zb dal. 1. PP: cudzoziemiec dla siebie koronowane niewolnik!, a dla nich krlw stanowi!.

http://rcin.org.pl

42 d o zgody, bez k t r e j przecie a d n m i a r r a d y b y u y tecznemi nie m o g . W roku 1578, kiedy ju T a t a r z y poow K r l e s t w a zniszczyli, < o k r u t n y > Moskal cz I n f l a n t c z y k w u m 5 czyi i cae I n f l a n t y odzieryl, dopiero Polacy zaczli m y le o s e j m i k a c h , w y z n a c z a l i dzie do ich zoenia. A w kilka niedziel p n i e j n a s e j m zjedali si. T a m li o b y w a t e l e jeszcze w s a m y m s e j m o w a n i a sposobie n a j d o w a l i atwo zwczenia ugody p o d a t k w . io 1582 r o k u n a p i e r w s z y m s e j m i e po s k o c z o n e j z wielk saw i z odzyskaniem Inflant wojnie m o skiewskiej, zamiast nadgrodzenia obywatelom mstwa, z a m i a s t g o t o w a n i a si jak n a j p r d z e j przeciwko g r a s u j c y m T a t a r o m , obywatele, jeszcze od elekcji K r l o w i 15 zawistni, z tej w a d y s e j m w , i m a t e r j e , w a d z y p r a w o d a w c z e j waciwe, nie s rozrnione, zyskiwa u m i e jc, kcili przez d n i kilka Izb, osobistemi s p r a w y czas, s e j m o w i opisany, zwlkszy, nie d o z w a l a l i Krlowi r a dzi o p u b l i c z n y c h p o t r z e b a c h . 20 W tyme r o k u s p r a w a Z b o r o w s k i c h cay s e j m z n i szczya. Krl B a t o r y , ktry wielkie by powzi myli, n a w e t owiadczy ich N a r o d o w i n a s e j m i e sposobu nie znalaz, l a k jest a t w o na polskich s e j m a c h czas, w y z n a c z o n y p u b l i c z n e j radzie, przywaszczy osobistoci! 25 P o n i e w a u s t a w a Rzeczypospolitej w p r a w o d a w s t w i e sposobu k r e s k o w a n i a d o k a d n i e nie opisaa, tylko w. 16. i materje nie s rozrnione i zakres wadzy prawodawczej nie jest wyranie odgraniczony (od zakresu wadzy sdowej i wykonawczej), w. 17. kcili = zakcali. w. 18. opisany =przepisatiy(szeciotygodniowy termin obrad), w. 20. sprawa Zborowskich: wytoczona braciom citego Samuela o zdradzieckie knowania z Moskw i z dworem cesarskim oraz o przygotowywanie zamachw na ycie krla, w. 24. osobistoci = prywacie, w. 26. kreskowania = gosowania.
4. < > w Zb opuszczono. 4. umczy Zb wysiki. 5. odzieryl Zb- A: odziedziczy. 10. Zb: Roku 1582. 17. przez dni kilka A i PP\ Zb: przez kilka niedziel. 23. Tak jest Zb. tak byo.

http://rcin.org.pl

43 n i e s p a m i t a y z w y c z a j albo j e d n o m y l n o c i p r a w a s t a nowi, albo j e d n e g o obywatela przeciwnoci p r a w a o d rzuca, J a n Z a m o y s k i , nieprzyzwoito takiego nie pozwalam z n a j c , poda n a s e j m i e 1588 projekt, w y z n a 5 c z a j c y p e w n liczb gosw tak do przyjcia, j a k o do odrzucenia p r a w a potrzebn. N a t myl cay s t a n r y cerski zgodzi si. J e d e n z a g n i e w a n y Opaliski, M a r s z a lek Wielki K o r o n n y , nie pozwoli, i cale krlestwo d o tychczas by n i e c z y n n e m u s i a o . io Roku 1590 p r o j e k t o w i J a n a Zamoyskiego, p o d a j c e m u sposb e l e k c y j spokojniejszy cli, tylko k i l k a osb szkodzio. Przez to Rzeczpospolita z d a w n w a d elekcji w o l n e krlw obieranie stracia. Jeeli si nie myl, w 1597 roku, gdy j e d n a lub 15 d w i e osoby, od Szwedw przekupione, nie chciay, s e j m od Z y g m u n t a 111 zwoany nie doszed. A n i e p r z y j a c i e l spokojnie Rzeczypospolitej g r a n i c e pustoszy. Z a tego Z y g m u n t a , k i e d y Kozaki Podole upiy, Micha, W o j e w o d a Wooski, Pokucie ogniem niszczy, Karol, Ksi ai S u d e r m a s k i , I n l a n t y zabiera i wiele i n n y c h n i e p r z y jaci n a Krlestwo Polskie z m a w i a o si, samoici o b y watele, z a p o m n i a w s z y , e z wszystkimi i oni g i n m u sz, n a s e j m a c h c h w y t a l i si wszystkich sposobw, z p r z y w a r y s e j m o w a n i a w y n i k a j c y c h , dla s t r a c e n i a 25 czasu. Nakoniec osobiste s p r a w y o K r a k o w s k i e i o K u j a w s k i e b i s k u p s t w a wmieszawszy, wszystkim posom krzycze, ale n i k o m u radzi nie pozwolili. Z a s t a n w m y si nad temi kilku s e j m a m i . W i d z i m y , e bardzo m a o s czynne. Opieszao w n i c h wielk 30 n a d t o atwo z n a j d u j e . Ich nieczynnoci te s p r z y 1. niespamitay niepamitny. 2. przeciwnoci odrzuca: projekty by}' odrzucane w razie sprzeciwu jednego gosu, w. 3. nieprzyzwoito = nieodpowiednio (w zn. s z k o dliwo). w. 21. samoici = samolubni, w. 29. opieszao znajduje=zbyt atwo czas schodzi w nich na niczem.
1. Zb: irjaki zwyczaj. 7. zagniewany Zb: dumny.

w. w.

http://rcin.org.pl

44 czyny, e do zoenia Sejmu wiele czasu potrzeba. Przez co dzieje si, i nie Rzeczpospolita na kad sposobno polepszenia swego dobra czuwa, ale zdarzone dobro j e szcze na ni czeka musi; e nie potrzeby Rzeczypospos litej czasem, ale czas j e j potrzebami rozrzdza, gdy przez d w a lata tylko j e j sze niedziel do rady pozwala; e sprawy osobiste wielk atwo m a j mieszania si do spraw publicznych wic kady zy czowiek prdki sposb z n a j d u j e dla zakoczenia Sejmu, by do usla10 nowienia prawa, caemu towarzystwu uytecznego, ale jego osobistoci szkodliwego, czasu nie zbyo; e tylko jednomylno p r a w a stanowi, przez co ma kady moc nie pozwalania, a aden, ani wszyscy nie m a j wadzy czynienia. Straszna liberi veto niezdrono! Za jego 15 dzielnoci w j e d n y m momencie wolna Rzeczpospolita zamienia si w despotyzm. Jeden obywatel staje si wszystkimi, a wszyscy niczem; jeden obywatel jest nieskoczon liczb, a wszyscy go cyfr. Liberum veto n a tyle stanw towarzystwo dzieli, ile jest obywatelw. 2o Te cztery wady s przyczyn sejmw nieczynnoci. One, zamiast zmniejszenia, powikszay n a t u r a l n rzdu republikaskiego opieszao. W pocztkach dla nich s e j m y mao czynne byy. Z czasem wcale nieczynne zostay. Owszem, te bdy do ostatniego stopnia nierzdu 25 przyprowadziwszy, wreszcie nietylko czyni nie pozwalay, ale nawet, co ju by dobrego Sejm ustanowi, to znowu zniszczyy. Czyli roztropno pozwala utrzymywa duej w. 1. zoenia Sejmu = zwoania i zgromadzenia si Sejmu w. 20. przez co do rady pozwala = wskutek ograniczenia czasu sejmowania do szeciu tygodni co dwa lata, Rzplita nie moe korzysta z nadarzajcych si pomylnych okolicznoci i musi stosowa swoje potrzeby do terminw zgry oznaczonych, tak, jak gdyby wypadki i potrzeby day si regulowa terminami, w. 14. niezdrono = zdrono. w. 15. dzielnoci = moc, potg, w. 19. stanw pastw.
14. Zb: za jego spraw. 27. Zb: niszczyy.

http://rcin.org.pl

wolne krlw elekcje? Jeeli do podobnego wyboru nie1 1 1 asz zgodniejszyeh sposobi)w? Wiele jest rzeczy, ktre, jak w myli stawione, ukazuj si by powabne i uyteczne, tak przy wyko5 nywaniu staj si zle i szkodliwe. Pikna to jest myl, aby wolny lud, na jedno pole zgromadziwszy si, obiera z pomidzy siebie najcnotliwszego za krla. Polacy t wadz mieli i wolne krlw obieranie stao si najwikszych ich nieszczliwoci przyczyn. Dla przy10 puszczenia caego wiata do polskiej korony dzi ju tylko nazwisko wolnego wybioru przy nich zostao, a krlw obcy nard im daje. Wyrzec si tego sowa prnego, ktre tylko zle w Rzeczypospolitej kojarzy, nie powinnoby nam przychodzi z trudnoci. 15 Z dwch zych roztropno mniejsze obiera. W porwnaniu rozsdnie ustanowionego nastpstwa tronu z elekcj dzisiejsz, pierwsze ma mniej nieprzyzwoitoci. Tam, gdzie krl ani w prawodawstwie osobnego 20 stanu nie czyni, ani podatku nie stanowi, ani wojskiem hetmani, gdzie szkodzi wadzy nie ma, nadgrodami psu ludzi bardzo rzadko moe tylko wykonywania p r a w jest strem, tam niebezpieczestwem wolnoci nie grozi nastpstwo tronu, r, Jak w przyrodzonych, tak i w rzeczach politycznych tylko dowiadczenie niezawodnym jest nauczycielem czowieka. Bahe s te rozumowania ludzkie, ktrym si dowiadczenie przeciwi. Otwrzmy ksig dziejw Narodu polskiego. Historja jest rnych przez 30 ludzkie towarzystwa dowiadcze opisem. Polacy dwa razy pod dziedzicznymi krlami yli i dwa razy Rzecz\v. 1. jeeli = czy.

w. 18. nieprzyzwoitoci

= zych stron.

1. Jeeli Zb. ezyli. !i. Zb: wystawiono. 1*0. PP: ani w r / d wojska nie wpywa, ani w ternie w o i s k u inszvch a w a n s w , tylko podug starszestwa mie nie bdzie. Zb: ani wojskiem jednowadnte nie rozrzedza. 2*-. PP: ordery, wszelkiemi n n d g r o d a m i i szal u n k i e m urzdw psu ludzi zbroniono mu zostanie. Zb. samowolnym s z a f u n k i e m nadgrd psu ludzi nie moe.

http://rcin.org.pl

46 pospolita Polska kwitna. J u drugi raz wolne krlw obranie m a r n y i drugi raz Rzeczpospolita o h y d n i e gin zaczyna. P o p e n i a m y wicej, jak nieroztropno, gdy, po l a k i e m dowiadczeniu, zamiast nieszczsnej 5 elekcji, nie s t a n o w i m y szczliwszego dziedzictwa. Ale jeeli Polacy p e w n e j i bardzo bliskiej niewoli bez rzdu nie widzc, a n i e p e w n e j i dalekiej utraty wolnoci przez dziedzictwo krlw lkajc si, nie chcieliby postanowi u siebie T r o n u nastpstwa, niech p r z y n a j m n i e j do 10 elekcji inny sposb wy r znacz. Ludzie, im wicej si owiecili, tem b a r d z i e j niezgodnymi stali si. Do d a w n e j elekcji d a w n e j n i e w i a domoei, prostoty, mstwa i cnoty Sarmatw potrzeba. Dlatego wolne elekcje tylko w dzikich narodach uy15 teczne byy i t a m pocztek swj bior. Przy t e r a n i e j szych wiadomociach ludzi tylko pienidze, obrt i p r a k tyki korony r o z d a j . Od tych przeszkd a d n e ludzi zgromadzenie uwolni si nie moe. Sam tylko los g u bi je umie. Aby si m n i e j zego w elekcjach dziao, 20 trzeba w nich po czci losom miejsce zostawi. [Dziwno m i bardzo, e ludzie po tak dugiem dowiadczeniu, i w kadym wolnym wybiorze, poczwszy od krla a d o skarbnika, nie powszechna wola, nie k a n d y d a t w zdatno, rozum, ani cnota, ale tylko d u m a , 25 akomstwo, zazdro, gniew, albo mio kojarzy intrygi i rozdaje urzdy, dziwno mi przeto bardzo, czemu po nieszczsnym kilku tysicy wiekw dowiadczeniu nie przyjto w k r a j a c h za ustaw powszechn, i kady w y bir losy koczy powinny. 30 [Niezmierna w naszych towarzystwach nierwno stworzya niezmierne potrzeby. Z nieskoczonemi potrzeby powstaa w kadym czowieku nieskoczona osobisto. Ani religja, ani przysiga, nic ju n a ziemi n i e m a witego, coby t niezmiern w czowieku oso35 bisto krcio, prcz jednych losw. w. 16. obrt i praktyki = obrotno i intrygi, w. 34. osobisto = mio wasna.

http://rcin.org.pl

47

[Chciabym, aby tu kady wszed gboko w myl moj, a staoby si, czego ja z serca ycz Ojczynie: aby kady wybir posw, deputatw, sdziw, senatorw, konsyljarzw do wszystkich komisyj, a osobliwie s i koniecznie do Rady Nieustajcej los ostatecznie z kandydatw wybranych stanowi. Byoby i to wielk wolnoci zasad. Wicej intrygi, ni przemoc, przyoyy si do kowania acuchw nad rodem ludzkim]. Z pord wielu innych elekcji sposobw jeden na10 mieni. Polska, ktrychkolwiek dobrych krlw miaa, ci Polakami byli. Prcz Stefana Batorego aden cudzoziemiec na polskim Ironie dobrze krlowa nie umia. Wic, przy wolnych elekcjach bo inaczej mwibym 15 przy stanowieniu nastpstwa najpierwej ludzi obcych do Korony Polskiej [za niezdatnych prawem] uzna naley. Takie prawo poprzedziwszy, niechaj Sejm z samych Polakw wikszoci gosw stanowi wojewodw. Z tych nieodwocznie po mierci Krla Sejm Elekcyjny, ao znowu wikszoci gosw trzeci cz do Korony oznaczy, a z tej wybranej trzeciej czci los jednego Krlem wybierze. Pierwsze czytanie tej myli zdaje si odraa, poniewa szczcie lepe, na zasugi i na cnoty nieczue, 25 do elekcji krla naley. Ale uwaajmy, i Nard wicej od losw do wybioru tego wpywa. Owszem, gdyby wiksza cz sejmujcych dobrze chciaa, nigdyby los szkodzi nie mg. Przytem nie zapominajmy na to, e los odkrywa ludziom rzeczy najwiksze. W dzisiejszych w. 4. posw: na Sejm; deputatw: syljarzw = radcw, w. 15. nastpstwa = dziedzictwa, w. 26. do wybioru na wybr. do Trybunaw; kon-

0<1 21 (str. 46) do 8. f ] PP i Zb. 1. J ] PP; Zb do Korony Polskiej przypuszcza nie naley. 17. po uzna naley w A i Zb Dugie dowiadczenie naucza, e tylko Polacy s zdatnymi do rzdzenia Polakami. P P poleca to skreli.

http://rcin.org.pl

48

m o n a r c h j a c h , a przeto teraz w caej Europie, czyli nie sam los krlw rozdaje? Ten ostatni elekcji sposb namieniem tylko jedynie dla dokoczenia m o j e j myli. Lecz przestrzegam, 5 e Rzeczpospolita z adnym elekcji sposobem nie zapewni swojej trwaoci. Przeciwnie, ustanowienie n a stpstwa tronu w Domu w j e d n y m z najpierwszych w Europie utwierdzi na dugo Rzeczypospolitej trwao. Czyni uwagi nad prawodawstwem. 1 0 Tylko Istno doskonaa utwierdza p r a w a doskonale. Gdyby jakie od czowieka doskonalsze stworzenie na ziemi istniao, to samo tylko mogoby sprawiedliwie by p r a w o d a w c ludzi. Poniewa wszyscy ludzie s niedonymi, ponie1 5 wa kadego czowieka rozum zawis od jego zmysw, ktre n a j m n i e j s z a okoliczno czas pogodny, smaczna potrawa, najczciej trunek gorcy uskramia, m i a r kuje, lub burzy i ktry, tak slaby czowiek, moe bez zuchwalstwa sobie s a m e m u przywaszcza dosko20 nalo innym ludziom praw dawania? a d n e m u czowiekowi s w o j e m i bdami drugich zwodzi nie jest wolno. Tylko Nard dla siebie dobre, albo zle p r a w a sprawiedliwie stanowi. Ten czowiek, ktry nie podug dobrowolnej wa25 cicielw woli, ale jedynie podug swojej woli yciem i majtkiem innych ludzi zarzdza, jest tyranem. Ten, kto tak czyni i y przymuszony, jak si komu innemu podoba, jest niewolnikiem. Jeden Bg i towarzystwo s wzgldem czowieka 30 samowadcami. Ho czowiek wzgldem nich jest rzecz nieskoczenie ma. Kada jego wasno jest mu tylko od nich pozwolon. w. 2. los krlw rozdaje: bo warto krla, ktry panuje dziedzicznie, jest dzieem losu. w. 7. w nomu = w rodzie (panujcym), w. 10. Islno doskonaaBg. w. 17. trunek ir/o;'r{Cf/=alkohoL w. 32. od nich pozwolon = od nich pochodzi i uywan pioe by pty, pki trwa icli zezwolenie.

http://rcin.org.pl

49 Czowiek wzgldem drugiego czowieka ani samowladc, ani niewolnikiem by nie powinien. Kady obywatel, w ktrejkolwiek spoecznoci ludzkiej osiady, m a prawo domaga si wzgldem kadego drugiego oby5 watela wolnoci. Bo czowiek, w spoeczno wic si, nic wicej nie zyska nad t jedn wolno, czyli to zabezpieczenie, e o p r c z p r a w a , o d c a e g o t o warzystwa stanowionego, aden inny czowiek wadn nie bdzie wasnoci 10 j e g o . Ta jest pierwsza wadzy prawodawczej ustawa, aby w pomiarze wasnoci do stanowienia prawa naleeli ci wszyscy, ktrych yciem i majtkiem to prawo zarzdza bdzie. Kada nierwno do poczenia dy. Ludzie, 15 z natury bdc nierwnymi, koniecznie si towarzyszy musieli. Nierwno rzeczy przyrodzonych zamieszanie sprawuje. Z zamieszania rodzi si rwnowano, porzdek i pokj. Nierwno ludzi naturalna musiaa w stanie n a t u r y sprawia ktnie, napaci i bitwy. Przy jo pasowaniu si sabszego z mocniejszym kupiy si gromady, robiy si strony i spoecznoci. Kocem towarzyszenia si ludzi bya przyrodzonej nierwnoci poprawa. Wic skutkiem dobrze uoonego towarzystwa by powinna obywatelska rwno, wolno i pokj. 25 Ludzie z teraniejszemi przymioty tylko jeden taki m a j towarzyszenia si sposb, ktry naturaln poprawia nierwno. Gdzie aden czowiek nie m a wicej mocy i woli osobistej, tylko ile mu prawo pozwala, a do stanowienia praw wszyscy, bez wyczenia waciciela, ao nale, gdzie wszyscy tylko wszystkim s powolni i tylko moc i wola powszechna, to jest nard, wikszoci gosw sobie prawa wyznacza, tam na miejscu ktliwej nierwnoci osobistej stana obywatelska rww. II. w pomiarze = wzgldem, w stosunku do.

w. 21. strony stronnictwa.

w.

7. od Zb: wol. Bib). Nar, Seria I. Nr. 90 (Staszic; U

http://rcin.org.pl

50 no, wolno i pokj. To <jedno> towarzystwo n a z y wam r z e c z p o s p o l i t . S jeszcze d w a inne sposoby, pod ktremi t o w a rzyszyli si ludzie. Lecz o b y d w a przeciwiaj si p r a 5 w o m natury. W nich przyrodzona nierwno ani pop r a w i o n , ani u m i a r k o w a n nie jest. Owszem, insza nierwno, p r z e c i w n a naturze, powstaa. W obydwch zniesiono t wielk ustaw n a t u r y : s a b s z y b d z i e z w y c i o n y o d m o c n i e j s z e g o , a ustano10 wiono to przeciwne teje n a t u r z e p r a w o : m o c n i e j szy bdzie powolny sabszemu. W pierwszym z tych dwch towarzyszenia si sposobie wiksza cz obywatelw, m o c i wol osobist zupenie tracc, nie moe ani sobie zaradzi, ani szko15 dzi czci m n i e j s z e j ; ale cz mniejsza, ca moc i wol osobist posiadajc, moe szkodzi wszystkim. T a m tylko m n i e j s z a liczba obywatelw dla wszystkich p r a w a stanowi. J a takie spoeczestwo nazywani o 1 i g a r c h j . 20 W d r u g i m towarzyszenia si sposobie wszyscy, oprcz jednego obywatela, trac moc i wol osobist. Wszyscy ani sobie dobrze uczyni, ani j e d n e m u wspobywatelowi szkodzi nie mog; ale tene jeden wspobywatel, w a d n c ca moc i s w o j ca wol oso25 bist, szkodzi moe wszystkim. T a m jeden tylko czowiek, jak m u si podoba, wszystkim p r a w a n a k a z u j e . <Ja> takie spoeczestwo n a z y w a m m n i e j lub w i c e j owieconym d e s p o t y z m e m , a po polsku s a m o d z i e r s t w e m. w. 17. w pierwszym oligarchj: przykady Ateny przed Pejzystratem. Oligi-chja z greckiego oligos nieliczny i archu przoduj, w. 26. despotyzmem: w terminologji St. = monarchja nieograniczona, absolutna; ogromna wikszo pastw europejskich, wspczesnych St. bya tak rzdzona.
1. < > w Zb opuszczono. 2. nazywani rzeczp. Zb ma rzeczpospolit. 4. Zb sprzeciwiaj si. 8. Zb sabszy b d z i e podlegy mocniejszemu. 11. poiuolny Zb: podlegy. 2. < > w Zb opuszczono. 27. Zb jednouzierstwcm.

http://rcin.org.pl

51 Co si tyczy stanu obywatelw, rzecz pewna, i z tego trojakiego gatunku spoeczestw tylko w rzeczachpospolitych ludzie ciesz si wolnoci obywatelsk i odbieraj <wszyscy> rwne ycia i m a j t k u bez5 pieczestwo wewntrzne. Ale, poniewa po stowarzyszeniu [si] ludzi nierwno osobista zgina, a natychmiast midzy temi towarzystwy polityczna nierwno powstaa, poniewa, w jakiem porwnaniu yli ludzie w stanie natury, w takiem porwnaniu zostaj towa10 rzystwa dzisiejsze czcz i prn jest wolno i bezpieczestwo wewntrzne bez wolnoci i bez obrony zewntrznej. T a m kada wasno, owszem, samo towarzystwa jestestwo, staje si ask mocniejszych, gdzie mie bezpieczestwa zewntrznego nie mona. 15 Pytam si, ktre z tych trzecli zmiankowanycli towarzystw jest dzisiaj do utrzymania atwiejsze i ktre ma - wiksze bezpieczestwo zewntrzne? Podug urzdzenia caej Europy tem jest teraz jedno pastwo dla drugiego, czem by zawsze czowiek 20 dla zwierza dzikiego. Dzisiejszej polityki to jest wielkie prawido, aby gwatem lub sztucznie sabi, gnbi i niszczy ssiada. Nie, jak uszczliwia, ale jak szkodzi ludzkiemu rodzajowi, jest <naszych> krlw nauk. To przeklte prawido opiera si wbrew wielkiemu 25 rzeczy stworzonych zamiarowi; burzy pokj na ziemi; co koniecznie by zczonem powinno, rozdziela szczeglne dobro jednego towarzystwa od powszechnego dobra caego czowieczestwa; nie dopuszcza, aby ludzie szczliwymi byli; czowieka czyni nieprzyjacielem czo30 wieka. Ale to prawo panuje i nie tak prdko odmieni si. Wic, jak najlepiej pod niem y, czyli ktremu towarzystwu jest najwicej przychylne, to uwaa potrzeba. Poniewa dzi to pastwo jest najdzielniejsze 3.-, i najtrwalsze, to od wszystkich jest powaane n a j w i w. 21. slabie-ac osabia.
4. < > w Zb opuszczono. 5. PP (mylnie) zewntrzne. 6, [ ] w A brak, d o d a n o w Zb. 23. < > w Zb opuszczono.

http://rcin.org.pl

3*

52 cej, ktre m a atwo szkodzenia innym, poniewa szkodzi nie m o n a bez wielkiej prdkoci i bez sekretu, wic, s m u t n a prawda, dzi owiecony despotyzm jest rzdem n a j l e p s z y m , s Gdyby wszystkie p a s t w a rzd republikancki m i a y , rwn trudno sobie szkodzenia z n a j d u j c , m o g y b y si u t r z y m a oligarchje i rzeczypospolite. Ale wpord pastw samodzierczyeh jedna rzeczpospolita a d n miar t r w a nie moe. Ostatnia do szkodzenia i komukolwiek m a niezliczone opory, pierwsze do w y rzdzenia ssiadom kadej zoci m a j tysiczne sposoby i atwo n i e z m i e r n . Ludu, ktrego wolny k r a j w podobnych si okolicznociach z n a j d u j e , nad t m y l zastanw si 15 m o c n o ! Rychlej lub pniej upa i wolno utraci m u sisz. T e n upadek krlestw jest n a j o k r o p n i e j s z y i w t e n czas czowieka spotyka niewola n a j w i k s z a , kiedy k r a j j e g o n a czci b y w a szarpany. Wikszego zego c h r o 20 n i c si, obieraj mniejsze. Aby t w o j e j ziemi nie dzielono, aby si mg zosta w j e d n e m towarzystwie, aby nie by odleg p r o w i n c j k r a j u obcego, ale nard osobny i k r a j cay skada, ustanw sobie, dopkd ci wolno, samodzierstwo! 25 Lecz wrmy si do bdw ustawy S e j m u polskiego. Powolno i j a w n o s dwie przywary, od oligarchicznych i od republikaskich r z d w nieoddzielne, ktre sprawi to zawsze, i despotyzmy nad rzeczpo30 spolit growa bd. Myl si, gdy to n a z y w a m p r z y w a r , co jest z n a w. 3. owiecona despotyzm ( c z c i e j d z i : owiecony abso-

lutyzm): w ktrym monarcha rzdzi, kierujc si wskazwkami nauki, w. 21. w jednem towarzystwie w jednym zespole pastwowym.
o. Zb republikaski. S. Zb ajeduodzierczych, 24. Zb jeduodzierstwa. ,

http://rcin.org.pl

53

kiem dobroci rzdu republikaskiego. Naradza si z uwag, wszystko czyni otwarcie jest sposobem poczciwoci i drog rozumu. Z wszystkiem kry si i wszystko spiesznie wykonywa jest narzdziem tyrastwa s i zoci. Ten rzd, ktry kadej swojej obrady i swoj e j <kadej> czynnoci ma wiadkiem nard cay, zgadza si z wasnoci czowieka, czyni go spokojnym i naladuje porzdn natur. Przyrodzenie, cokolwiek dobrego robi, kiedy z prostej m a t e r j i niezliczone stwo10 renia oywia, dziaa powoli i wykonywa to w oczach naszych. Ale w gb ziemi k r y j e si, w przepaci gr najwikszych ognie zakada, kiedy chce zniszczy to wszystko w j e d n y m momencie, na dziaanie czego natura i czowiek wieki oyli. 15 Przecie ta powolno . ten znak dobroci rzdu republikaskiego, gdy jest nieumiarkowan, staje si szkodliw. Kady zbytek jest zym. Tak w oligarchji polskiej, dla wady w pierwszej ustawie rzdu zostawionej, powolno zamienia si w opieszao i w nieao czynno. W ielkie uwagi prowadz do tego wniosku, i rzeczypospolite, a teinbardziej oligarchje w porodku samodzierstw adn miar kwitn [, ani utrzyma si] nie mog. Jeeli w umyle Polakw wicej zwyczaj 2 i wolno mniemana, nieli roztropno i p r a w d a oczywista powaa, jeeli mimo przemocy ssiadw teraniejszego towarzystwa nie chcianoby przerobi w samodzierstwo, niechaj Polacy p r z y n a j m n i e j oligarchj zamieni w rzeczpospolit. Bo oligarchja ma przywary w. w. w. w. 3. 7. 8. 12. poczciwoci = uczciwoci, w. 4. narzdxiem=metoi. wasnoci waciw natur, porzdn = pen adu. ale zakada: trzsienia ziemi i wybuchy wulkanw,
w rzeczpospolit: Polska, w k t r e j

w. 18. ustawie = ustanowieniu.

w . 29. niechaj zamieni
fi. < > w Zb opuszczono. 10. oywia Zb wyprowadza. 22. Zb jednod/.ierstw, 23. [ J Zb. 25. A: mniemania, widoczna omyka. 2fi. Zb przewaa. 2S. Zb j e d n o wadztwo.

http://rcin.org.pl

54

dwch innych towarzystw, a nie ma zysku <ani> despotyzmu, ani rzeczypospolitej. Oligarchja nie utwarza wszystkim obywatelom rwnej wolnoci i bezpieczestwa wewntrznego, jak rzeczpospolita, ani uatwia s obrony zewntrznej, jak samodzierstwo. Z tych uwag wypada, e w rzeczachpospolitych to jest pierwsze ustawy sejmw prawido: aby do stanowienia praw w pomiarze wasnoci naleeli ci wszyscy, ktrych yciem i majtkiem prawa zarzdza bd. 10 Miasta polskie t wadz miay i bogate byy. Chcc powrci ich dawn szczliwo, trzeba odda im wolno. Patrzajc na wzgldy, na obron, i na przywileje, ktre w wszystkich krajach, Polsk okrajcych, ten stan ludzi odbiera, zdaje mi si rzecz oczy15 wist, e w Polsce take powikszy tego stanu wolno potrzeba. Niechaj gwniejsze miasta z przylegemi miasteczkami znoszc si, wysyaj na Sejm posw, <chocia im do urzdw, stanowi szlacheckiemu waciwych, przystpu dozwolono nie bdzie.) Tak oligarchja zaa ginie, rzeczpospolita zacznie si. Dopiero celem Sejmw bdzie szczliwo wszystkich Polakw. Teraniejsze Sejmy polskie s nieczynne. Naley zaprzesta zwoywania Sejmw, bo to zwok powiksza. Nie potrzeba wyznacza czasu do Sejmw kocze25 nia, bo to jest poddawa rzd czasowi i sporzdza atwo do trawienia na ktniach czasw rady, co wszystko opieszaoci sprzyja. Dzi trzeba koniecznie przez wzgld na dzielno pastw ssiedzkich ustanowi Sejm Nieustanny [, to jest Sejm zawsze do dziaania 30 gotowyj. To jest sposb jeden, przez ktry Rzeczypospopeni p r a w o b y w a t e l s k i c h ma wycznie stan szlachecki, nie jest w r o z u m i e n i u St. r z e c z p o s p o l i t , ale oligarchj; dzipowiedzianoby: niechaj ustrj stanowy przemieni;} w d e m o k r a t y c z n y , w. 28. dzielno = m o c i s p r a w n o .
1. Zb zyskw. 1. < > w Zb opuszczono. 4. Zb jak por z d n a rzeczpospolita. 5. Zb ajeduodzierstwo. 1719. < > w Zb opuszczono.28. Zb na p r d k dziaalno. 20, ( ] PP, Zb. 30. To jest Zb; PP: przez co rozumiem.

http://rcin.org.pl

55 litej dzielno zbliy si potrafi do samodzierstwa prdkoci. <Sejm Nieustanny moe mie razem wadz wykonywajc. Ile razy zachodzioby p r a w wykonanie, " > czyli sprawy szczeglne, wtenczas niech m a Sejm Nieustanny wasno zamieniania si w Komisj, na ktrej Krl z dwiema kreskami prezydowa bdzie.> Posowie co dwa lata by obierani powinni. Ci, gdy wszystkie potrzeby Krlestwa zakocz, mog si 10 rozjecha, z tym obowizkiem, e si kadego czasu, w dwie niedziele po wydanem obwieszczeniu przez pozosta Komisj Wielk zgromadz. Ten z ludzi niedoskonaych Sejm zoony, ta two rzenia praw wadza niemiertelna za wzr swojego spra15 wowania kog obierze? To Bstwo, ktre wiatem zarzdza. Cech kadego prawa dobrego jest powszechno. W wszystkich towarzystwach ludzkich tylko jest jedno prawdziwe dobro, to jest dobro powszechne. To dobro, czyli szczliwo 20 wikszej czci ludzi by celem tego Sejmu, czyli wszystkich praw powinno. Zguba czci mniejszej od ogoszenia prawa, ktre uszczliwia towarzystwa cz wiksz, prawodawc odwodzi nie moe. Tak na tym wiecie rozporzdzia Opatrzno Najwitsza. Caej na25 turze kilka praw wyznaczya. Nie byo J e j tajemnie, e tych praw skutkiem bdzie ogie niezmiernie dzielny, ktry zburzy i zniszcz}' rne czci ziemi, bo widziaa, e tene ogie bdzie uytecznym wiatu caemu, da ycie stworzeniom wszystkim.
w. 7. z dwiema kreskami z d w o m a gosami; t. j. w razie r w n o c i gosw gos krla p r z e w a a , w. 23. zguba me moe: p r a w o jest w y r a z e m woli wikszoci i celem p r a w a jest d o b r o wikszoci, c h o b y mniejszo p r z y w i e d z i o n a by miaa do zguby. Jest to p r a w o natury, u s t a n o w i o n e p r z e z Opatrzno.

1. Zb dziaalno. M. PP w Komisj czyli w Rad Dozorna. 7. PP w k t r e j Krl, p r e z y d u j c , w p r z y p a d k u rwnoci kresek wikszo d a n i e m sw o j e j kreski oznaczy. 37. <> Zb opuszczono. Po w. 7. PP, ob. Dodatki. Zamiast ustpu od Ci zgromadz (w. 812) PP w a r j a n t , ob. Dodatki. 29. wszystkim Zb niezlicznym.

http://rcin.org.pl

56 Najpierwszym i najmocniejszym nieprzyjacielem S e j m w , czyli p r a w o d a w s t w a , jest osobiste dobro *. O s o bisto zawsze si w z g l d w d o m a g a , p r a w a r w n o stanowi. Dlatego najpierwszym i najmocniejszym sej5 m o w e j u s t a w y w a r u n k i e m b y p o w i n n o , aby s p r a w y osobiste t a m a d n e g o p r z y s t p u nie m i a y . W tej r z e czypospolitej, gdzie dobro osobiste do k n o w a n i a s p r a w a t w o si w m i e s z a , d z i e j e si m n i e j dobrego, nieli w n a j g u p s z y m despotyzmie. W i e l o p r a w <i> kade 10 ze p r a w o jest z a w s z e osobistoci robot**. D r u g i m b d e m w S e j m a c h polskich bya j e d n o m y l n o , k t r a s a m a tylko p r a w a robia. Ta, m a o s z k o d l i w p r z e d k i l k u w i e k a m i b d c , jest zalet cnoty s t a r y c h P o l a k w . T a , n a r z d z i e m z a j a d y c h ktni 15 w p n i e j s z y m czasie stawszy si, j e s t w i a d k i e m z y c h o b y c z a j w i d o w o d e m bliskich nieszcz K r l e s t w a . T a u w a g a jest n i e o m y l n a , e w r a d a c h p u b l i c z n y c h t r u d n a j e d n o m y l n o : wielkie rozrnienia, f a m i l j w * Wielo p r a w pomnaa si z potrzebami ludzkiemi, 20 k t r e powikszaj si z wiadomoci czowieka. Wielo p r a w najczciej jest dzieem osobistego dobra, bo takie d o b r o w myli ludzi ukazuje si niezliczone. Czsto te wielo praw z pierwszej ustawy towarzystw wynika. Tak w dzisiejszych spoeczestwach, w ktrych kady mieszka25 niec osobn r u c h o m i nieruchom wasno posiada, trzeba nierwnie wicej praw, nieliby ich byo w tem towarzystwie, gdzieby kada wasno do wszystkich wsplnie naleaa. Tam nie byoby prniakw, ktrzy jedyn s przyczyn ubstwa i ndzy. Tylko praca dzieliaby kademu 30 potrzeby. Tam sukiennik nie dostaby w magazynie publicznym zboa etc., etc., dopkd nie odrobi pewnego w y m i a r u sukna. Rolnik nie odbierze sukni etc., etc., jeeli nie odda swoj miar zboa. Aby przyja, albo mio osobista niesprawiedliwoci w podziale nie czyniy, mogyby same losy 35 dzieli. ** Dobrem osobistem nazywam kady poytek dobru powszechnemu przeciwny. Dobro wasne nie rozrniam od d o b r a powszechnego. w. 15. wiadkiem = wiadectwem.
9. < > w Zb opuszczono i zast. p r z e c i n k i e m . 18. Zb f a m i l i j ; take inny podzia z d a n i a : rozrnienia f a m i l i j , ktnie.

http://rcin.org.pl

57 ktnie s poprzedniki bliskiego upadku Rzeczypospolitej. Jednomylno, ten nierozumny sposb badania woli powszechnej, nietylko sprawuje najwiksze w ko5 czeniu ktrejkolwiek rady spnienie, czego rzeczypospolite dzi wystrzega si najbardziej powinny, ale nadto jest przeciwn natury prawu. Wzrusza pierwsz i gruntown ludzkich towarzystw zasad. Gdyby ludzie doskonaymi byli, mieciaby si 10 w ich posiedzeniach jednomylno. Ale midzy ludmi, ktrych wola od myli, a myl od ciaa uoenia zawisa, jednomylno najczciej jest niepodobiestwem. Czowiek czsto z sob samym zgodzi si nie moe, czsto dla niewiadonioci nad wyborem swojego 15 dobra z sob s a m y m dugo i przykro kci si. Chcie, aby wpord kilkuset osb jednego gupiego nie byo, jest to nie zna ludzi. Szczliwo wikszej czci obywatelw jest dob r e m publicznem. Wola wikszej polowy narodu jest 20 wol powszechn. Gosw wikszo na Sejmie prawa stanowi powinna. Tak wypada z tej wielkiej ustawy natury: c z j e s t m n i e j s z o d r z e c z y c a ej, s a b s z y m o c n i e j s z e m u podlega. Przez oszukanie tego najpierwszego natury prawa lu25 dzie najwicej zego robili. Nadto, wikszo gosw jest dopenieniem tego fundamentalnego warunku towarzystw, e czowiek tylko dla zyskania bezpieczestwa i dla wolnoci cywilnej odda wszystkie swoje wasnoci osobiste woli 1. familjw ktnie = spory rodw magnackich (za czasw t. w pierwszym rzdzie Czartoryskich, Radziwiw, Potockich), w. 18. szczliwo publicznem = dobro publiczne jest to szczliwo wikszej czci obywatelw. w. 24. oszukanie omijanie, w. 29. cywilnej = obywatelskiej.
lfi. kilkuset Zb; A: kitkukro sio tysicy. o S e j m . 21. Zb oszukiwanie. Ale lu chodzi

w.

http://rcin.org.pl

58

powszechnej. Przez taki zwizek j e d e n o b y w a t e l tem jest do drugiego, czem jest t o w a r z y s t w o do n a r o d u caego. J e d e n o b y w a t e l t e m s t a j e si do s p o e c z n o c i , c z e m j e s t 5 1 do n a r o d u c a e g o liczby. Spoeczno lak si m a do o b y w a t e l a jednego, j a k si m a l i c z b a c a e g o n a r o d u d o l i c z b y 1. Oto grunt dobrego wspoeczestwa. Te p r a w d y powinny by zasad p r a w a kadego. Ten jeden tylko polii m i a r jest stwrc czowieka wolnoci. Tylko w tym rzdzie, gdzie si taki pomiar z n a j d u j e , tylko tam, gdzie jeden obywatel kademu innemu obywatelowi rwny, staje si rzecz bardzo m a w porwnaniu do spoecznoci i spoeczno w porwnaniu do niego jest 15 wszystkiem, tylko tam czowiek yje wolny. J e d n o mylno w p r a w stanowieniu te p r a w d y wywraca. Ona wystawia towarzystwo w tem porwnaniu do obywatela jednego, w jakiem jest 1 do ludu caego liczby <, ktre to porwnanie jest ze>. Z niego koniecz20 nie wypada m u s i gupstwo, czyli to wolne nie pozwalam, ktre jednego wyrwnywa m i l j o n o m : 1=1,000.000. Niechaj n a Sejmie Nieustannym dwie czci gosw przeciwko trzeciej p r a w a stanowi. Tak Polacy 25 stan si dzielniejszymi. Najwiksza przywara ich p r a wodawstwa, opieszao, zmniejszy si bardzo. Lecz nie zginie zupenie, dopkd dawny kreskowania sposb zostanie. Dzi, kiedy krajw pomylno tak wiele od prdkoci dziaania zawisa, niemasz na no zbycie czasu tak wiele, ile go dwukrotne gonego, w. 2. tem jest do = tak si ma do. w. 8. wspoeczestwa = organizacji spoecznej, zwizania ludzi w spoeczestwo (St. odrnia termin wspoeczestwo od spoeczestwo = spoeczno, i towarzystwo = spoeczestwo politycznie zorganizowane).
10. 11. p o m i a r Zb stosunek. 10. <> w -4 Polacy Zb Sejmy. 25 Zb czynniejszymi. Zb opuszczono.

http://rcin.org.pl

59 a trzeci raz cichego zdania o j e d n e j rzeczy powtarzanie zabiera. Dlatego prawodawstwo wiksz do koczenia spraw atwo mie bdzie, gdy, po pilnem roztrznieniu, po trzykrotnem na uwag wziciu i po zupenem n a prowincjonalnych posiedzeniach uoeniu, Sejm wikszoci cicho d a n y c h raz tylko gosw przyjcie, lub odrzucenie projektu oznaczy. Mwiem: po zupenem na posiedzeniach p r o w i n cjonalnych uoeniu, gdy zdaje m i si, e bardziej jeszcze dzielno S e j m u powikszyaby si, gdyby nie posowie, ale wojewdztwa wedug podatku gosoway, to jest, aby kade wojewdztwo wedug podatku miao jedn, d w i e lub trzy kreski. Dlatego chciabym, aby posowie kadego wojewdztwa na prowincjonalnych posiedzeniach wikszoci gosw te kreski ukadali, a tak, ju z gotowemi na posiedzenie sejmowe przyszedszy, nie potrzebowaliby wiele czasu do owiadczenia wojewdztwa swojego woli. Z wzoru, ktry p r a w o d a w s t w u wystawiem, atwo domyli si kady, jakiej doskonaoci w p r a w o d a w c y wycigam. Trzeba, aby przez p r a w o by obowizany kady obywatel wprzd szko obywatelsk odprawi, w wojsku kilka lat suy, prcz tego, inny jaki cywilny urzd s p r a w u j c , da pierwszej s w o j e j zdatnoci i swojej cnoty dowody, dopiero po takich stopniach, a nie prdzej, do poselstwa na Sejm z d a t n y m si sta1. dwukrotnepowtarzanie: chodzi o sejmowy regulamin gosowa; wszystkie gosowania byy imienne (kady pose gosowa kolejno po wywoaniu jego nazwiska), przyczem dwukrotnie gono musia wyrazi swoj zgod lub sprzeciw, a wreszcie odda gos pisemnie. w. 4. po trzykrotnem na uwag wziciu: dzi mwimy po trzech czytaniach, w. 5. na prowincjonalnych posiedzeniach: naradach posw wedle wojewdztw, w. 11. wedug podatku = zalenie od wysokoci paconego podatku. w. 21. wycigam = wymagam, dam.
10. dzielno Zb dziaalno.

w.

http://rcin.org.pl

00 wa. Mody obywatel, od czego u nas zaczyna, na tern koczy powinien. Nie zdao mi si do tej zdatnoci wyznacza pewn lat liczb. Ten sposb czyni krzywd doskonaoci wczer > snej. Zamiast nabywania, psuje talenta. Nie pracowa, tylko starze si kae. Przecie sam wiek nie jest m droci, ani j e j nie daje.

WADZA

WYKONYWAJCA

Lud wadzy swoich p r a w stanowienia, przyjcia, lub 10 odrzucenia nigdy i nikomu powierzy nie moe. W a dz za wykonywania p r a w ju przyjtych sam posiada niezawsze potrafi. Zleci j komu innemu moe i czsto musi. Najwiksz trudnoci w towarzystwach ludzkich 15 jest ustanowienie mocy wykonywajcej. W tem to gniedzie wewntrzne obywatelw niezaufania, ktnie i ustaw pogarda, wszystkich pastw upadek i ludzi niewola lgy si. Juby niektre towarzystwa niezawodne p r a w a s w o j e j szczliwoci byy poznay, juby L i k u r 20 gus by ludziom powiedzia t prawd, wedug ktrej y potrzeba, aby szczliwymi byli, gdyby mia by sposb obowizania wszystkich Lacedemoczykw do zachowania p r a w jego. Owszem, samo ustawy prawo uszczliwioby ludzi, gdyby je wszyscy penili. 25 Religja bya zawsze i jest najlepsz do wykonania p r a w ustaw. Niechaj wolno nie bdzie nazywa j polityk, ona by objawieniem bogw powinna. Bez w. 20. Likurgus: legendarny prawodawca Sparty, Lacedemoczykw. w. 23. ustawy prawo = prawo zasadnicze ustroju spoecznopolitycznego; monaby przetmaczy: k o n s t y t u c j a . W. 24. ustau> = rzecz ustanowion, i n s t y t u c j .
7. Na kocu rozdziau w PP ob. Dodatki. 8. PP tytu: vvyk o n y w a j c a czyli dozorcza. 15. PPwykonywajcej czyli dozorczej. 'JO. .b Lifcurg.

http://rcin.org.pl

61 religji, c samodzierc, trzykro sto tysicy wojska majcego, do posuszestwa p r a w u zniewoli? Nigdy czowiek zdrowy rozum m a j c y do drugiego nie mwi, tembardziej cay nard tak do czowieka 5 nie wyrzek: t w o i m c h c b y n i e w o l n i k i e m ; l y sam, p o d u g twego u p o d o b a n i a , naszego m a j t k u i y c i a p r z y k a z u j n a m p r a w a ; ty j e d e n b d w s z y s t k i e m , a m y s t a n i e m y s i n i c z e m. 10 Dlatego dzikich narodw hordy, czyli te wszystkie towarzystwa, ktrych pocztku lepszej wiadomoci sigamy, zgromadzay si na publiczne obrady, gdzie knoway p r a w a dla siebie. Tylko stra praw, to jest izd, albo do wszystkich nalea, albo go starszestwu i.jzalecono, albo te jeden najcnotliwszy, w jakiej sztuce biegy, od innych silniejszy, w wojnie szczliwy rzdc obierany bywa. Owiecesze narody moc w y k o n y w a j c , czyli rzd do wszystkich nalecy d e m o k r a c j , rzd 20 w rce j e d n e j czci ludu oddany a r y s t o k r a c j , rzd powierzony jednej osobie m o n a r c h j nazway. Z tych trzech rzd monarchiczny zdaje si by n a j d a w n i e j s z y m : pierwszym strem p r a w natury, krlem pierwszym zapew : ne by ojciec nad dziemi swo25 jemi. Te zachowyway m u posuszestwo, kiedy wedug p r a w a natury, nie wedug prawa s w e j woli, niemi zarzdza. Nadto, przez wzgld na zwizek midzy sob p a s t w dzisiejszych zdaje mi si, e rzd monarchiczny do utrzymania zewntrznej k r a j u trwaoci jest n a j 30 zdatniejszym. Osobliwie wtenczas, kiedy krl mdry, p r a w staych i tylko od narodu stanowionych suchajc, w. 14. starszestwu = wiekiem starszym, w. 21. demokracj arystokracjmonarchj: formy r z d u , odpowiadajce omwionym w rozdz. poprz. formom u s t r o j u rzeczypospolitej, oligarchji, despotyzmowi, w. 23. praw natura: prawa, ktrego rdem jest natura ludzka. ;
l. Zb jednodzierce.

http://rcin.org.pl

62 domaga si wedug p r a w tych posuszestwa, a w y n i k z dobrego rzdu szczliwo, jako ludowi wasn, n a wszystkich podzieli stara si. T a k pierwsze z w i a te niebieskich, soce, sile licznych wiatw p o d d a j c si, ma posuszne swojej mocy [ich] koa ogromne: a z ich wsplnego posuszestwa i z w z a j e m n e j wszystkich dzielnoci zniecone w sobie wiato bezustannie n a wszystkich rozrzuca. Ale ten rzdw trojaki rodzaj, j a k o wszystkie l u d z kie czynnoci, m a swoje p r z y w a r y . Te dwie siy, ktreby koniecznie j e d n a dusza oywia powinna, s w nich sobie przeciwne. W a d z a p r a w a w y k o n y w a j c a jest rozczon od wadzy p r a w o d a w c z e j : n a t y c h m i a s t str p r a w a s t a j e si nieprzyjacielem dawcy p r a w a tego. W ostatnim mio powszechna stara si obmyli sposoby, podug ktrychby wszyscy obywatele szczliw y m i byli; przeto jego p r a w nic innego by z a m i a r e m nie moe, tylko dobro powszechne. Przeciwnie, w p i e r w szym osobista mio dzielniejsza u s i u j e zeszczupli, zosobici, e tak rzekn, pierwszego zamysy; tak, nieznacznie opiera si, powoli krzywdzi, czsto le tmaczy, wreszcie zupenie przeistacza wol powszechn. T y c h dwch wadzw przeciwno rzuca lud w t przepa, ktrej u n i k a j c w wspoeczno si wiza. w. 45. wiatw kola: wyra, metaforyczne, majce swe rdo w wyobraeniu krgw, w ktre ukadaj si wiatli = (planety) w stosunku do soca, w. 7. dzielnoci = mocy czynnej, w. 14. dawcy prawa = prawodawcy. w. 22. w ostatnim przeistacza wol powszechn: prawodawca, t. j. samo spoeczestwo, nie moe stanowi praw innych, jak majce na celu wasne dobro tego spoeczestwa; spoeczestwo skada si z obywateli, ktrych dobro jest identyczne z dobrem powszechnem (por. rozdz. poprz.); przeto prawodawca-Iud ma zawsze na celu dobro obywateli; przeciwnie, ten, ktry dziery wadz wykonawcz, jako wyrniony z po4. poddajc si Zb: podlegajc. 5. [ ] Zb; w A b r a k . 5. Zb kolo. 7. Zb dziaalnoci. 23. wadzw A; Zb: wadz.

http://rcin.org.pl

63 Niezgoda wadzy w y k o n y w a j c e j z w a d z p r a wodawcz dwiema drogami narody prowadzi w niewol. Albo m a g i s t r a t u r a , k t r e j p r a w w y k o n y w a n i e p o wierzone jest, bdc z n a t u r y dzielniejsz, przez u s t a 5 wiczne m o c o w a n i a i u s i o w a n i e przeciwko wadzy p r a w o d a w c z e j zniszczy j i moc p r a w s t a n o w i e n i a , tylko l u d o w i przyzwoit, sobie s a m e j przywaszczy, co n a t y c h m i a s t istotny t o w a r z y s t w a wze rozrywa, o b y w a telsk wolno przeistacza w niewol, rzd k r a j u z a 10 m i e n i a w d e s p o t y z m ; u r z d n i k s t a j e si u d z i e l n y m , a n a r d cay n i e w o l n i k i e m jego. T a p r a w d a wszdzie jest p r a w d , e w wszystkich t o w a r z y s t w a c h ludzkich ten, ktry p o d u g u p o d o b a n i a swojego p r a w a w y d a j e , jest wszystkiem, ci, ktrzy go poniewolnie sucha ir, m u s z , s niczem. P r z y k a d e m tej o d m i a n y jest caa E u r o p a . W n i e j m o n a r c h j e k r a j w wszystkich nie rni si czem inn e m od despotyzmu, tylko m o n a r c h y owieceniem. S u tan Turecki i Krl P r u s k i j e d n wadz m a j . Owszem, 2o p i e r w s z y u s t a w o m M a h o m e t a p o s u s z n y m by m u s i , bez D y w a n u nic s t a n o w i nie moe i j a n c z a r w lka si. Drugi, prcz r o z u m u wasnego, a d n e j n a d sob nie u z n a j e zwierzchnoci. Albo te m a g i s t r a t u r a p r a w w y k o n y w a n i a strze25 gca, bdc przez wadz p r a w o d a w c z ustawicznie p o d rd ogu i majcy moc przymuszania, dy do rozszerzenia swej wadzy na koszt ogou. Std nieunikniony konflikt, 7. przyzwoit tu = przynalen, 9. rzd kraju tu = ustrj kraju. 10. urzdnik: ten. ktry sprawuje naczelnie wadz wykonawcz; krl. 10. udzielnym = nikomu nie podlegym i przed nikim nie odpowiedzialnym; dzi czsto: suwerennym, 21. Dywanu = przybocznej rady, zo. z dygnitarzy wieckich i duchownych, 21. janczarw lka si: janczarowie, przyboczna stra sutaska, czstokro bywali narzdziem przewrotw paacowych.
23. Po w, 23 w PP warjunt, ob. Dodatki.

w. w. w. w. w. w.

http://rcin.org.pl

64 chodzona, n i e n a w i d z o n a i przeladowana, w narodzie troskliwym adnego ku sobie z a u f a n i a nie doznajc, we wszystkich przedsiwziciach rwnie do dobrego, jak do zego nieskoczone przeciwnoci, ktnie 5 i z m a r t w i e n i a widzc, sprzykrzy sobie, opuci si, nakoniec wcale trwa bdzie nieczynn. Niewykonanie p r a w p r z y w r a c a ludowi stan gorszy od dzikiego: znowu obywatelsk wolno zamienia w niewol, rzeczpospolit zostawia bez rzdu, p r a w o odda bogatemu za n a 10 rzdzie dla krzywdzenia ubogiego. I to jest p r a w d, <e> w spoecznociach ludzkich n a j m d r s z e p r a wo, gdy w y k o n a n e nie jest, s t a j e si szkodliwem. P r z y k a d e m tego nieszczliwego p a s t w stanu jest Krlestwo Tolskie. T a Rzeczpospolita, jedynie 15 szlacht za Nard biorc, m i a a rzd m o n a r c h i c z n y od czasu dawnego. Nard wedug potrzeb do p r a w k n o w a nia zgromadza si. Sam Krl ich w y k o n y w a n i a i podug onych sdzenia wadz posiada. Tych wadzw rozdzielenie Rzeczypospolitej niejedno szczepio: Krl i Na20 rd, ktrzy koniecznie jedno ciao skadaj, zawsze pornieni byli. Nard, o swoim Krlu podejrzenia p e en, usiowa sposobami rnemi zmniejszy tak o b r a ajc go wadz. Krlowie, jeeli nie starali si o powikszenie s w o j e j mocy, to p r z y n a j m n i e j j e d n i sta25 loci i m s t w e m , drudzy podstpy,. obietnic, pienidzmi, albo cudzych bogw opiek caoci tej wadzy bronili. Stan szlachecki, ktrego boja o w r olno troskliwa zawsze w Krlu j a k i e straszydo widziaa, atwo wierzy kademu akomcy, burdzie, d u m n e m u , 30 a najczciej osobist niech m a j c e m u obywatelowi. w. 15.. szlacht za Nard biorc = przyznajc peni praw obywatelskich (narodowych) jedynie szlachcie, w. 20. koniecznie = z natury rzeczy, w. 23. obraajc = krzywdzc, w. 26. cudzych boyw obc, cudzoziemsk w. 29. lakomcy chciwcowi; >zi/ , rfz/e=wichrzycielowi; dumnemu = pyszakowi.
U. o Zb: p r a w d a : w. . 18. Zb wadz,

http://rcin.org.pl

65 ktry w k a d y m kroku, w d o b r e m n a w e t p r z e d s i w z i ciu Krla w y s t a w i a niewol. Std dugie nienawici, spiski, ktnie i w o j n y m i d z y K r l a m i i m i d z y N a r o d e m powstay. Nigdy przecie w i e r n i i ludzcy Polacy o k r u c i e s t w y s w y c h dziejw nie zmazali. Krlowie, p r z e l a d o w a n i w k a d y m zamyle, kceni, j e d n i m o n a r c h a m i ludzi by godni wiedzc, i krlowa nie jest co innego, tylko p r a c o w a z obowizku i u s t a w i c z n i e koo szczliwoci wszystkich; i, zosta Krlem, jest to zosta p i e r w s z y m u r z d n i k i e m i p i e r w s z y m sug N a r o d u caego; ci, ktrzy p r z e w i a d czeni byli, e od w y p e n i e n i a p o w i n n o c i a d n e niebezpieczestwo Krla nie u w a l n i a , starali si, m i m o wszystkich u m a r t w i e i przeciwnoci, w e w n t r z n zgod, s p r a w i e d l i w o i p o k j u t r z y m y w a . A przeciwko z e w n t r z n y m n i e p r z y j a c i o o m , pierwsi n a czele N a r o du s t a n w s z y , bronili k r a j u caoci, dopkd im ycia stawao. Inni Krlowie nikczemni, r o z u m i e j c , e dosy jest by Krlem, aby si mieci w liczbie m o n a r chw, t r u d n o c i a m i zraeni, niebezpieczestwem u s t r a szeni, sprzykrzyli sobie prac, opucili si i w d o s t o j e stwie T r o n u do p i j a s t w a , do lubienoci i do i n n e j j a k i e j k o l w i e k dzy wicej sposobw z n a j d u j c , z w y czaili N a r d d o n a m i t n o c i swoich. Szerzyli w n i m n i e czulo, p r n o w a n i e , zniewiecialo. O d d a w a l i rzd losom. Z o s t a w i a l i p r a w a nieczynne. wit s p r a w i e d l i wo mocniejszego asce rzucali. R o z u m n i e j s i obywatele j u po mierci Z y g m u n t a Augusta przegldali n i e w y k o n y w a n i a p r a w okropne dla Rzeczypospolitej skutki. Dlatego przy o b r a n i u H e n r y k a wyznaczono szesnastu s e n a t o r w do boku jego. Jan Z a m o y s k i radzi, aby, prcz senatorw, jeszcze p e w n a w. w. w. w. w. 5. 7. 14. 27. 29. okruciestwu: krlobjstwami. klocem: zwrot francuski = niepokojeni przez ktnie, umartwie zmartwie, przykroci, inni rzucali: aluzja do Sasw, przegldali = przewidywali, dostrzegali.
5

Bibl. Nar. S e r j a I. Nr. 90 (Staszic: Uwagi).

http://rcin.org.pl

66 . liczba osb s t a n u rycerskiego w teje radzie miecia si. O dobroci s w e j m y l i S e n a t u p r z e k o n a n i e m o g c , s t a r a si p r z y k o r o n a c j i Batorego p r z y n a j m n i e j a r t y ku o s e n a t o r a c h utwierdzi. Ale i t e j r a d y p r z y K r l a c h nie b y w a o . A do n a s z y c h czasw N a r d Krlom n i e u f a . Krlowie, n i e n a w i c i u n i k a j c , z a n i e d b y w a l i w a d z p r a w w y k o n y w a n i a . T a k p o s u s z e s t w a nie byo d l a p r a w a , a Rzeczpospolita staa bez r z d u . Z a p a n o w a n i a S t a n i s a w a A u g u s t a nieszczliwi Polacy tego n i e w y k o n y w a n i a p r a w , czyli w e w n t r z n e g o b e z r z d u n a j s m u t n i e j s z y c h s k u t k w dowiadczywszy, p o s t a n o w i l i t m a g i s t r a t u r : od u s t a n o w i e n i a R a d y N i e u s t a j c e j Polska nie stoi bezrzdem. [To m w i c , n i e u w a a m R a d y N i e u s t a j c e j , tylko j e d y n i e j a k o m a g i s t r a t u r , m a j c stra n a d w y k o n y w a n i e m p r a w i n a j w y s z y dozr n a d w s z y s t k i e m i w k r a j u c y w i l n e m i i p o l i t y c z n e m i urzdy, a b y k a d y s w o j e obowizki wypenia. Dopty uyteczna. N a d a n i e m o c y tmaczenia p r a w Radzie N i e u s t a j c e j byo o b y d z e n i a j e j k o c e m . M a g i s t r a t u r a w rzeczypospolitej p r a w a llmaczca jest s t a n e m w stanie. W s p o e c z e stwo, w7 k t r e m N a r d cay m a w a d z p r a w p i s a n i a , a j e d n a m a g i s t r a t u r a m a w a d z tyche p r a w t m a czenia, jest w polityce s t r a s z y d e m . W Radzie N i e u s t a j c e j m o c t m a c z e n i a p r a w , b d c obcej, n a m zawsze w. 12. ustanowienia Rady Nieustajcej: pomylana jako stay rzd Rzplitej, powstaa w r. 1775 na skutek dania Rosji, przedstawianej wwczas w Warszawie przez posa jej Stackelberga, ktry w R. N. spodziewa si mie posuszne narzdzie swej polityki. Bya niem rzeczywicie w wysokim stopniu, niemniej oddaa znaczne usugi sprawie wewntrznego adu. w. 19. nadanie mocy tmaczenia praw: na Sejmie 1776 r. nadane zostao R. N. p r a w o ogaszania obowizujcych r e z o u c y j (postanowie) tyczcych si praw wtpliwych, co w znacznym stopniu powikszyo gmatwanin prawn, zamiast j uproci, w. 21. stanem w stanie = pastwem w pastwie, rzdem w rzdzie.

http://rcin.org.pl

115 z a w i s t n e j , despotw przemocy dzieem, dziwno b y nie powinno, e w Rzeczypospolitej ukazao si d z i w o t w o r e m . Albowiem zoliwi n i e p r z y j a c i e l e nasi, widzc, e tylko nasze nieposuszestwo p r a w o m uczynio n a s n i e 5 w o l n i k a m i ich woli, nie mogli n a to pozwoli, a b y w n a szej Rzeczypospolitej p o w s t a a tak urzdzona m a g i s t r a tura, od k t r e j u s t a w y j u b y P o l s k a nie staa bezrzdna. Wic p r z y d a l i do n i e j moc tmaczenia p r a w a , aby j przez to z czasem ohydzie, p r a w o w wtpliwo poda 10 i z n o w u bezrzd zostawi. T a k si ju zaczyna w T r y b u n a l e tak wielkie widzie szafy z a w a l o n e k s i g a m i tm a c z e p r a w przez R a d w y d a n y c h , j a k wielkie tame stoj szafy, z a w a l o n e k s i g a m i p r a w przez wszystkie S e j m y n a p i s a n y c h . Prosz m i tu rozsdnie potrafi o d 15 powiedzie: kogo obywatel i sdzia m a slueba? Jeeli rezolucyj w Radzie w y d a n y c h , a czeme bd S e j m y ? Jeeli p r a w na S e j m a c h n a p i s a n y c h , a czeme bdzie Rada? Oto, wedug potrzeb osobistych, j e d n i bd sucha rezolucyj Rady, d r u d z y p r a w s e j m o w y c h . 20 Z czasem tak uroczycie u p o w a n i o n a wtpliwo o p r a wie stworzy p o g a r d jego i z n o w u nierzd. T e n by z a m y s naszych nieprzyjaci w n a d a n i u tmaczenia p r a w Radzie, ktra n a s p o w t a r z a m od n i e r z d u w y r a towa moga. Szczciem, e w T r y b u n a l e w i d z n i e 25 z m i e r n e ksigi tmacze R a d y w e w n t r z gryzione m o lem, z e w n t r z okryte k u r z e m i zaslonione p a j c z siatk . Narodzie! Nietylko zrzu z tej m a g i s t r a t u r y t o h y d n dla niej i d l a ciebie j e j wasno, ale, chcc by czynnym i rzdnym, nastpn przyspieszaj ustaw]. 30 Rada N i e u s t a j c a , odtrciwszy n a w e t j e j s t r a szyda wadz p r a w tmaczenia, m a jeszcze w sobie szkodliw i n n y c h rzdw wad. W n i e j take wadza 1. iv Radzie dzieleni: w rzeczy samej, by to znw pomys Stackelberga. w. 11. w Trybunale: w Piotrkowie i Lublinie. Ot), rozdz. nast. w. 28. wasno, tu = wadz, moc.
od 14 (str. 66) do -.11. [ ] d o d a n o w PI'-, utrzym. w /.li. :1032. Itaila Nieust. ild. l'P i Z>; A : Ale w tej m d r e j ustawi szkodliwa i n n y c h rzdw wada jeszcze zostaje.

w.

http://rcin.org.pl

3*

08

w y k o n y w a j c a od wadzy prawodawczej odcza si i Nard, j a k Krlw przedtem, tak t Rad teraz nienawidzie zaczyna. On jest nieszczliwy. Przecie zdaje si, i n a 5 nieszczcie swoje jest m n i e j czuy. Przyszo, co mu okropnego wrca, niewiele go obchodzi. Tylko ta j e d n a Nieustajca Rada niespokojnym go czyni. Na Sejmach, gdzie, jak w roztropny czowiek w bliskoci niebezpieczestwa swego, tak dzi Nard Polski, 10 w teraniejszym Rzeczypospolitej stanie, dopkd m u czas pozwala, boja oddaliwszy [o] wszystkiem, co rozum i przytomno miesza, zapomniawszy, powinienby czsto i pilnie zamyla si, rnych sposobw porusza, wszystkie okolicznoci uwaa, czyli jeszcze 15 tego niebezpieczestwa unikn potrafi; a jeeli si o niepodobiestwie przekona, j a k n a j p r d z e j z dwch nieszcz mniejsze wybiera, podug tego wybioru pewne sposoby ukada, wczenie wszystkie przeszkody uprzta i i mnym i staym umysem do swojego 20 zamiaru, na Sejmach jeszcze po ustanowieniu Rady Nard jest niespokojnym: jakby najszczliwszym by, sam nie radzi, tylko na Rad krzyczy. Ta nieufno Narodu ku Radzie Nieustajcej zaraz od samego pocztku ostrzega zdaje si, i j e j usta25 nowienie nie zgadzio wewntrznej niezgody [i niez a u f a n i a j . Podobnie, jak dawni Krlowie, tak z czasem zasiadajcy w lej magistralurze radziciele, przeladow a n i a i umartwienia kadego S e j m u sprzykrzywszy sobie, zostawi nakoniec p r a w a bez wykonania i znowu 30 Rzeczpospolit bez rzdu. w. 2. Nard nienawidzie zaczyna: opozvcja przeciwko ustanowieniu R. N. w r. 1775, przeciwko rozszerzeniu zakresu jej wadzy w r. 1776, nastpnie nieustanne na ni skargi i ataki na sejmach, gwnie wskutek jej wkraczania w zakres wadzy prawodawczej, w. 27. radziciele radcy.
1. PP i Zb cakiem odcza si. - :t, zaczyna Zb 11. [ ] w A b r a k . - 25. PP. gadzi. - 26. [ ] PP i Zb. bdzie.

http://rcin.org.pl

69

Wtenczas, kiedy tylko lud cay zgromadzony stanowi! prawa dla siebie, moc prawodawcza od mocy wyk o n y w a j cej koniecznie si oddala musiaa. Niepodobiestwem byo, aby cay Nard na jednem miejscu 5 zawsze bawi skupiony. Teraz, kiedy rzeczypospolite prawodawstwo swoim posom zlecaj, te dwie wadze zczone by mog. Nie widz trudnoci adnej, aby sto lub dwiecie obywatelw, z caego Narodu wyznaczonych, przez dwa lata na poselskim urzdzie bawio, w Niechaj Sejm Nieustanny moc prawodawcz z m o c wykonywajc zczy. Tak istotna dawnych rzdw wada poprawion zostanie. <Sam prawodawca bdzie swoich praw strem). Ale dla oddzielenia spraw powszechnych od spraw i:> szczeglnych, dla poznania, kiedy wola powszechna p r a w a owiadcza i kiedy podug praw ju obwoanych wyroki ogasza, dla rozrnienia czynnoci mocy p r a wodawczej od czynnoci mocy wykonywajcej, Rzeczpospolita udzieli Sejmowi wasno zamienienia si 20 w K o m i s j , czyli w R a d . Na tej Komisji Krl prezydowa bdzie z dwiema kreskami. Gdy po ukoczonych sprawach publicznych sejm u j c y na czas <jaki> rozjeda si bd, zawsze ta Rada przy Krlu z moc czuwajc i wykonywajc as zostawa powinna. [Najprzd gonym wyborem z posw i senatorw podwjna liczba, potem z nich losem oznaczona zostanie tych ilo, ktrzy w tej Radzie przy Krlu bawi m a j j . Tym sposobem Nieustanny Sejm nietylko Rzecz30 pospolit uczyni dzielniejsz, ale nadto ludowi wewntrzn spokojno zapewni i magistratur niezgod zniszczy. Ten obywatel, ktry w ustanowieniu Sejmu Niew. 9. dwa lata; okres od Sejmu do Sejinu. w. 10. Sejm Nieustanny zasiadajcy bez przerwy.
18 < > w Zb opuszczono. 23. < > w Zb opuszczono.25 28 f ] Zb-, w P P inaczej: Sani tylko los wyznaczy z posw i senatorw, ktrzy w tej Kadzie przy Krlu bawi maj".

http://rcin.org.pl

70 ustannego bawienie posa n a usudze Ojczyzny przez dwa lata za nadto wielk trudno uznaje, n i e c h a j przewiadczy si, e nie czuje szczliwoci wolnego czowieka. On ju bez przykroci niewolnikiem zostanie. WADZA SDOWNICZA

Jako wadza prawodawcza z moc wykonywajc [w powyszej myli] czy si bdzie, tak moc wykon y w a j c a od wadzy sdowniczej zawsze oddziela si musi. Pierwsza jest wzgldem ostatniej stron, wic r a 10 em by sdzi nie moe. Wszystkie towarzystwa ludzkie tylko si z o s b i z r z e c z y skadaj. Dlatego wszystkich towarzystw prawa tylko s dwojakiego rodzaju. Jedne czynnoci osb rzdz, drugie wasnoci rzeczy poznaj, l Te p r a w a naruszone by inaczej nie mog, tylko albo przez zle obywatela dziaanie, albo przez niesprawiedliw rzeczy wasnoci odmian. Z tego dwojakiego praw rozdziau dwojaki sdw gatunek w y p a d a : jeden sd dla k a r a n i a spraw uczynkowych, drugi do roztrz20 nienia spraw p r a w n y c h * [zwanemi, czyli spraw wasnoci]. * Przez wzgld na trojaki gatunek wasnoci w teraniejszych towarzystwach pozwolonej, monaby najprociej dzieli prawa i sdy na rodzaj trojaki. Pierwszy dzia w. 12. z osb i z rzeczy: z faktu wspycia w spoecz. wypywaj stosunki nietylko midzy osobami, ale take midzy niemi i rzeczami, oraz midzy samemi rzeczami (np. stosunek waciciela do posiadanej rzeczy; dug, obciajcy nie czowieka, a nieruchomo). Przeto rzeczy wchodz w skad spoeczestwa, w. 14. wasnoci = to, co do rzeczy naley, co stanowi o ich charakterze prawnym, w. 14. jedne poznaj: klasyczny podzia prawa na o s o bowe i rzeczowe, w. 19. uczynkowych wywoanych przez zoliwe uczynki, w. 20. prawnych = cywilnych.
1. PP Nieustannego, czyli gotowego. 7. [J Zb. 11. rzdz Zb. urzdzaj. 21 [ ] Zb.

http://rcin.org.pl

71 A jako prawodawstwa cz wzgldem osb, czyli ta, ktra czynnociom obywatela nadgrody lub kary wyznacza, potrzebuje wicej doskonaoci w prawodawcy, nieli cz, ktra o rzeczach stanowi, tak urz5 dzenie Sdw Kryminalnych jest bez porwnania trudniejsze, nieli ustanowienie Sdw Ziemskich. Sd Kryminalny tak by stanowiony winien, ab}' w jednych karaniu drugich naprawia, aby zawsze do wystpkw przeszkadza i obraonemu nieodwoczn 10 sprawiedliwo wyrzdza. Gdy taka jest wasno uczynkowych spraw wszystkich, e przy spnieniu nigdy, a w sdzie czuwajcym nieprzerwanie czasem obraonemu krzywda wrcona by moe. W Polskiej Rzeczypospolitej przez lal dwiecie i-i krlowie sami ca wadz sdownicz razem z moc wykonywajc dzieryli. Nard tak mocnych krlw lka si, czciej na nich, jako na nieprzyjacioy, nieli jako na swe ojce spoglda. J a n Zamoyski to niezaufanie i niezgod Narodu zaniszczy pragnc, odebra 20 krlom wadz sdownicz. Tym kocem za Stefana zawieraby prawa i sdy wasnoci osobistej, drugi prawa i sdy wasnoci ruchomej, trzeci prawa i sdy wasnoci gruntowej. Lecz stosowaem si do podziau krajowego, w ktrym sdy zdaj si by podzielone przez wzgld na 25 o s o b y i na r z e c z y , czy i i na s p r a w y u c z y n k o w e i na s p r a w y p r a w n e . w. 5. Sdw Kryminalnych: byy ich rne kategorje, zalenie od stanu, wzgl. od miejsca popenienia przestpstwa; szlacht sdziy Sdy Grodzkie i Ziemskie, w. (i. Sdw Ziemskich: w powiatach sdy pierwszej instancji. w. 19. zaniszczy zniszczy. w. 2123. wasnoci osobistej, ruchomej, gruntowej = tyczce si osb, ruchomoci, nieruchomoci.
4. Zb. o wasnoci osb i rzeczy stanowi. 10. zaniszczy A; PP zniszczy; ale por. zaniszczy w. lii str. 73 w przyp. autora. 10. Po pragnc PP d o d a j e : nadto w skupionej wadzy w rku krlw drog do zguby stanu szlacheckiego widzc.

http://rcin.org.pl

72 Batorego T r y b u n a ustanowi, a n a koronacji Z y g m u n t a 111 (co jeszcze za Z y g m u n t a A u g u s t a b y y sobie w o jewdztwa niektre zwoliy) Sdy Ziemskie i obieran i e sdziw p r z e z s a m y c h o b y w a t e l w k o n s t y t u c j 5 u t w i e r d z i s t a r a si. S p r a w i e d l i w o od tego c z a s u w s p r a w a c h p r a w n y c h , czyli S d y Z i e m s k i e , g d y b y ich d e k r e t a n i e z a wodnie w y k o n y w a n o , byyby u nas rozumnie zrzdzone, ile m i si u w a a zdarzyo, w Polsce, jeeli n i e p r d z e j , 10 to z a p e w n e n i e p n i e j , j a k w k r a j a c h s s i e d z k i c h s k r z y w d z o n y z i e m i waciciel s p r a w i e d l i w o o d b i e r a . J e d n tylko n a d S d e m Z i e m s k i m czyni u w a g : d l a lepszego p o r z d k u w a d z y s d o w n i c z e j p o t r z e b a , a b y p r a w o z a b r o n i o S d o w i Z i e m s k i e m u do s p r a w k r y m i 15 n a l n y c h w d a w a si, a s a m e tylko s p r a w y z i e m s k i e odesao do n i e g o *. * Sdy Grodzkie i Ziemskie s niepotrzebne, dopkd te s p r a w j e d n a k o w y c h sdzenia wadz r w n i ich wyroki m o c r w n mie bd. Jeeli Rzeczpospolita s p r a w gat u n k u , k a d e m u z tych sdw waciwego, nie rozrni, 1. Trybuna ustanowi: zrzeczenie si sdownictwa odwoawczego przez Batorego nastpio na Sejmie Warszawskim 1578 r. Odtd instancj o d w o a w c z stay si T r y b u n a y , k o r o n n y i litewski, w ktrych komplet sdzcy skada si z o b i e r a n y c h deputatw, w. 4. obieranie sdziw (ziemskich): porzdek w y b o r c z y ustanowiony zosta konstytucj Sejmu Koronacyjnego 1588. Zasada w y b o r c z a obowizywaa ju d a w n i e j ; Krl mg mianowa tylko jednego z pord czterech w y b r a n y c h kandydatw, w. 10. nie pniej... odbiera: w b r e w r o z p o w s z e c h n i o n e m u mniemaniu, w y m i a r sprawiedliwoci w Polsce nic by b y n a j m n i e j gorszy, niz w tym s a m y m czasie w krajach E u r o p y zachodniej, a nawet czsto dziaa sprawniej, nietylko, jak stwierdza St. w s p r a w a c h cywilnych, ale take w k a r n y c h , w. 16. dlaporzdku do niego: byo to wynikiem niedo cisego rozgraniczenia zakresu jednego s d o w n i c t w a od drugiego.
1. Zb, A stanowi. 4. Zb, obywateli. 14. do spraw d a n i a mylnie: do praw. wy-

w.

http://rcin.org.pl

73 To p r a w o odmieni doywotni sdziego urzd w d o c z e s n y . Co sze l a t o b y w a t e l e w s w y m p o w i e c i e o b r a n i a n o w e g o sdziego, a l b o p o t w i e r d z e n i a d a w n e g o mie wolno powinni. 5 S d y K r y m i n a l n e s b a r d z o le r o z p o r z d z o n e . J e d n e b d y t r z y m a j si p i e r w s z e j u s t a w y , d r u g i e z czasem popenione zostay. adnego dotychczas nie poprawiono. Sdy K r y m i n a l n e w Polsce dwojakie byy. Jedne 10 s d z i y w y s t p k i s z l a c h t y , d r u g i e k a r a y z b r o d n i e m i e szczan i chopw. Pierwsze starostom, ostatnie niektr y m m i a s t o m zlecono. S a m tylko starosta, a nie kto inny by powinien by sdzi, dostrzega p o r z d k u i bezpieczestwa, z a 15 p o b i e g a g w a t o m i c z e k a z a w s z e z g o t o w s p r a w i e d l i uczyni m d r z e i zaniszczy niechci i ktnie m i d z y Ziems t w e m i G r o d e m , gdy zamiast t y c h d w c h s d w u s t a n o w i j e d e n sd n i e u s t a n n y z t a k i e m u o e n i e m : n i e c h a j w Grodzie o b y w a t e l e o b i o r szeciu s d z i w ; z t y c h co trzy lata 20 d w c h o d m i e n i a j t y m s p o s o b e m , aby w d z i e w i lat odmienili si w s z y s c y . P r z e z to n i e d o k a d n o n o w y c h sdziw, o w i e c o n a i strzeona d o w i a d c z e n i e m s d z i w dawnych, s z k o d l i w nie bdzie. T r z e c h do k o m p l e t u p o t r z e b a . Starosta osobicie zasiadajcy z a w s z e sdu m a r s z a k i e m b25 dzie. N i e u s t a n n o tego sdu nie nadto wiele o b y w a t e l w obciy, gdy l e d w i e po p r o k u na kadego p r z y p a d n i e . Jeszcze m n i e j dla sdziw t r u d n o c i byoby, g d y b y zamiast szeciu o b i e r a n o dziewiciu. N a d t o p r z e z t a k u s t a w sd w p o p r a w i o n by mogaby ta najwiksza n a s z y c h T r y 30 b u n a w w a d a n i e z n a j o m o p r a w a w d e p u t a t a c h , cor o c z n i e o b i e r a n y c h . Albowiem w t e n c z a s m o e p r a w o nakaza, aby a d e n d e p u t a t e m t r y b u n a l s k i m z o s t a nie mg, k t o b y w p r z d p o w i a t o w y m sdzi nie by. w. 18. sd nieustanny: sdy sdziy tylko w cigu krtkiego czasu w rzadkich t e r m i n a c h ( r o k i s d o w e ) , w. 19. w Grodzie: siedziba p o w i a t o w e j wadzy s d o w e j i adm i n i s t r a c y j n e j , k t r s p r a w o w a starosta g r o d o w y , w. 24. marszakiem p r z e w o d n i c z c y m .

http://rcin.org.pl

wnci ukrzywdzonego *. Dopkd ta m d r a Sdw Grodzkich ustawa trwaa, nasze miasta bogate byy. Wtenczas owe mury stawiano, na ktrych m c h e m obrose rumy dzisiaj z zadumieniem patrzamy. J a k prdko 5 starostowie tylko czasem i kiedy im si podobao sdzi zjedali, wreszcie czyni ludziom sprawiedliwo n a zwali pogard; jak prdko panowie starostowie wadz obierania sdziego, Narodowi albo s a m e m u Krlowi waciw, sobie przywaszczali, (ktre ze po mierci to Zygmunta Augusta nieszczsne bezkrlewia jeszcze b a r dziej pomnoyy), zgina sprawiedliwo, wznis si nierzd i biega bezkarny zoczyca szlachcic; nastay po drogach publicznych kradziee, gwaty i rozboje; ucieka od n a s kupiec, lka si polskiego szlachcica cuir, dzoziemski rkodzielnik, upady miasta i wsie zniszczay. Czytaem kilka listw do J a n a Zamoyskiego pisanych od rnych cudzoziemskich, osobliwie od angielskich kupcw, z ktrych jedni w Polsce sadowili si, drudzy po naszych miastach wielkie skady miewali, a Ci, podczas bezkrlewia od szlachty skrzywdzeni, pobici i na publicznej drodze zupieni bdc, a przez lat dwadziecia w sdzie sprawiedliwoci doprosi nie mogc si, wzywali pomocy sprawiedliwego kanclerza. * Iudicium w. Castrense semper paraum esse debet.

1. r gotow sprawiedliwoci ukrzywdzonego = gotowy do wymiaru sprawiedliwoci; starostowie rzadko sprawowali czynnoci swe osobicie; administracyjne zlecali podstarocim, ktrzy, opaciwszy si starocie za mianowanie, upili mieszczan, a sdzenie sdziemu grodzkiemu; zeznania przyjmowali regenci i susceptanci; starosta za zadowala si zgarnianiem dochodu z wsi, stanowicych uposaenie grodu, w. 4. rumy gruzy (por. rumowisko), w. 7. pogard = rzecz godn pogardy, w. 24. iudiciumdebet,Sd Grodzki winien by zawsze w pogotowiu' (przepis postpowania sdowego ogoszony przez Zygmunta Starego r. 1523).
4. z w wycl. opuszczono.

http://rcin.org.pl

75 Poprawi t rozwizo w owym czasie trudno byo. Wielmoni starostowie wyrzdza w kadym czasie gotow sprawiedliwo nazywali swej paskiej osoby nadto wielk fatyg. Jeszcze natenczas, m a j c fal; > szywe wolnoci obraenie, szlachta rozwizo, bezkarne upiee, krzywdy, wolnoci i swojego szlachectwa klejnotem mianujc, nie moga rozumie, jakby zoczyc szlachcica w kadym czasie wizi i sdzi mona. 10 Wic zostaa si niesprawiedliwo. Rozwizo zasiada miejsce wolnoci. Co jest h a b poczciwego czowieka, stao si przywilejem szlachectwa. Czyli jeszcze przy dzisiejszego wieku wietle, cny Narodzie! przy tym starym, a gupim przesdzie obstawa bdziesz, aby dla zego szlachcica zawsze gotowego sdu nie byo? Czyli tem od chopa i mieszczanina rni si nie wstydzisz, i pierwszemu trudno, tobie atwo i przez miesicy kilka winowajc by wolno? Tylko ycie cnotliwe uszlachca. Ten stan najszla20 chetniejszym jest, w ktrym czowiek do zych czynnoci m a przeszkody. To prawo jest godnem ludzi p r a w e m : n i k o g o wizi nie bdziemy, tylko przekonanego s d e m . Bogdajby w teraniejszem rzeczy uoeniu, w. 1. rozwizo = bezrzd, anarchja. w. 8. szlachcica mona: statut Jagiey, wyd. w Jedlni r. 1433 zakaza wizienia szlachcica osiadego, zanim zostanie prawem przekonany; potwierdzony za Zygm. Augusta r. 1550. w. 1319. czyliby wolno: zbrodniarz, o ile by szlachcicem osiadym, a nie zosta schwytany na gorcym uczynku (i sdzony gorcem prawem), nie mg by osadzony w wiey, zanim zapad wyrok na kadencji normalnej Sdu Grodzkiego, a kadencje te przypaday raz na kitka miesicy; tymczasem mieszczanin albo chop mg by przez wadz miejsk, wzgl. dziedzica uwiziony natychmiast i sdzony bezzwocznie, w. 23. nikogo sdem: synna zasada neminem capliuabi21. Zb przeszkody najwiksze.

http://rcin.org.pl

76 gdzie niewola staje si czowieka potrzeb, zostawio czowieczestwo dla siebie w wszystkich k r a j a c h przyn a j m n i e j jedno to prawo! Ale, gdzie takie jest prawo, trzeba, aby sd trwa nieustannym. 5 Sdy kryminalne w miastach wedug pierwszej ustawy do naszych czasw dotrway. W nich sdzia od ludu obierany bywa i kadego czasu sprawiedliwo czyni powinien. Gdyby stan miejski by mia wicej bezpieczestwa i owiecenia, ten sd byby jeszcze sta 10 si uyteczniejszym. Gotowo sdu w kadym czasie n a ukaranie zbrodni mieszczan lub chopw sprawia, e, w pomiarze do liczby osb, wicej zoczycw z szlachty, nieli z mieszczan lub z chopw bywao. Dzi jeszcze czowiek jakikolwiek, od mieszczanina 15 skrzywdzony, m a natychmiast sprawiedliwo. Ale przez szlachcica chop nieludzko zbity i na m a j t k u uszkodzony, podrny kupiec napastowany i skrzywdzony przed kim uali si? Trzeba j a k n a j p r d z e j Sd Kryminalny u nas po2 prawi. Porzdek i gotowa dla kadego sprawiedliwo zaludni nasze miasta i stan wieniaka polepszy. Najglwniejsze przywary tyci sdw poprawione bd, gdy d a w n a ich ustawa wykonan zostanie. Niech Sd Grodzki, nieprzerwanie trwajc, o d d a j e zawsze 25 i kademu, nawet chopu, mieszczaninowi, kupcowi, od szlachcica ukrzywdzonemu, sprawiedliwo gotow. On bezpieczestwo utrzymywa, gwatw nie dopuszcza, wystpki popenione kara, innych popenieniu zapobiega powinien. Niechaj sam starosta sdzi. A lepiej 30 stanie si, gdy obywatele wikszoci gosw sdziego obiera bd. Instj^gator n i e c h a j bdzie policji strem mus nisi iure nici urn, zasadnicza rkojmia wolnoci obywatelskiej w dawnej Polsce; podobna zasada, poza Polsk, obowizywaa tylko w Anglji (Ilabeas Corpns Ac), ale tani nie stosowaa si tylko do szlachty, w. 31. instggator = oskaryciel publiczny (dzi prokurator).
8. Zb to j e d n e prawo.

http://rcin.org.pl

77 i na g o r c y m u c z y n k u s c h w y t a n e g o zoczyc sdowi oddaje. K a d y sdzia nie jest czem i n n e m , tylko m a c h i n , sowa p r a w a g a d a j c . W i c tak sdzia grodzki, j a k 5 wszelki i n n y sdzia, nie p o w i n i e n inaczej b r a p r a w a , tylko p o d u g sowa. W n i e d o s t a t k u s p r a w zawiecie naley z u d a n i e m si do w a d z y w y k o n y w a j c e j , ktra o tym p r z y p a d k u S e j m N i e u s t a n n y n a t y c h m i a s t ostrzee. P r z e s d o m , czyli p r e j u d y k a t o m m o c y p r a w a 1 d a w a nie godzi si. Owszem, j a k o wadz p r a w o d a w cz krzywdzce, za te p r z e s d y k a r a potrzeba. Kady sdzia do p e w n y c h lat by p o w i n i e n . Ale w z a m y l e n i u si n a d ca w a d z s d o w n i cz w Polsce ta u w a g a n a j b a r d z i e j m i zadziwia, e 1.-, w tem Krlestwie a t w i e j jest utraci ycie, nieli ziemi kawaek. W wszystkici S d a c h Ziemskich, chocia taka n a t u r a ziemi, i, raz stracona, nie ginie n a zawsze, zostawione s wszystkie sposoby do b r o n i e n i a j e j straty. Pozwolone jest k a d e m u s k r z y w d z o n e m u do dalszego 20 s d u ruszenia. Przeciwnie, S d y K r y m i n a l n e , chocia laka jest wasno ycia, i raz stracone, a d n m i a r by p o w r c o n e nie moe, chocia k a d y o b w i n i o n y ina p r a w o po sobie, te sdy nie p o z w a l a j na m i e r s k a z a n e m u do d r u g i e g o s d u o d w o a n i a . w. w. w. w. w. w. w. w. (i. podug sowa = dosownie. 6. w niedostatku: ustawy; gdy w ustawie niema wyranie przepisu, ktry mgby by zastosowany do danego wypadku, 6. zawiecie (st. pol. termin p r a w n y ) = odroczy, 8. ktra ostrzeze = zwrci si do prawodawcy o wydanie odpowiedniej ustawy, 9. przesdom orzeczeniom wydanym uprzednio przez sd w wypadkach podobnych (z a. praeiiuticatus); por. sprawa przesdzona. Myl z Monteskjusza. 11. krzywdzce wkraczajce w jej zakres, 12. do pewnych lat: by sdzi tylko do pewnego wieku, 1324. aleodwoania: od wyrokow Sdw Ziemskich suyo odwoanie do Trybunau; Sdy Grodzkie w sprawach karnych sdziy w zasadzie bezapelacyjnie.
po w. 12. Ob. Dodatki.

http://rcin.org.pl

78 T a n i e o s t r o n o w S d a c h K r y m i n a l n y c h jest b d e m s z k o d l i w y m . T r z e b a koniecznie w t y m a r t y k u l e ludzkoci p r a w o do s k u t k u przywie. Niech z S d w Grodzkich do T r y b u n a u , a z S d u Miejskiego do S d w 5 Z a d w o r n y c h o d w o a n i e p o z w o l o n e bdzie. T e n s a m sposb zapobiegnie, e g r u b a n i e w i a d o m o n i e k t r y c h m i a s l za to, e k o m u le p a t r z y z oczu, n i e w i n n e j k r w i rozlewa nie bdzie. T u p r a w n i c y o d z y w a j si, e to p r a w o u s k u t e c z ni n i o n e by n i e moe, bo na u t r z y m a n i e ycia oskaronego przez czas s p r a w y w w y s z y m sdzie n i e m a s z f u n d u szu. Ale jest ludzko! B d m y l u d m i , a n a o d y wienie przez dni kilka nieszczliwego czowieka z n a j dziemy sposoby. J a nie j e s t e m a n i p a t r o n e m , a n i a d w o 15 k a t e m i n i e z n a m si n a p r a w i e tych ludzi; jedno w m e m s e r c u c z u j w r o d z o n e p r a w o ludzkoci. To p r z e k o n y w a m n i e , e nie godzi si z a b i j a czowieka za to, e go y w i potrzeba. N i e c h a j przez ten czas w tem m i e j s c u , w k t r e m by osadzony, robi w k a j d a 20 n a c h z a k u t y . Albo le: m a m y t y c h wielkich p r z y j a c i ludzi, ktrzy to a za m o r z e w i n i w o d k u p y w a b i e g a j , p o b o n i Ksia T r y n i t a r z e . Ci, p e n i p r a w d z i w e j religji ludzkoci Ojcowie, p r z y z n a j sami, e w n i e woli p o g a s t w a teraz r z a d k o P o l a c y b y w a j . Przecie 1. nieostrono = pochopno. 5 . S d w Zadwornych Nadwornych, ktre, jako instancja odwoawcza, orzekay w sprawach cywilnych midzy mieszczanami, oraz w sprawach o przywileje, urzdy i t. d. Prezydowa w nich krl, a w jego zastpstwie kanclerz, w. W. patron (termin urzdowy) = adwokat (term. w Polsce w. XVIII nieurzdowy). w. 19. robi = pracuje, w. 22. Trynitarze: zakon Trjcy w. (SS. Trinitatis), zajmujcy si gwnie niesieniem pomocy jecom chrzecijanom w niewoli muzumaskiej, w. 23. religji ludzkoci = penej mioci dla ludzkoci.
3. prawo w y d a n i a : p r a w . l ' - Zl>. niema. 22. biegaj Ii i PP, Zb; A: biegacie.

w. w.

http://rcin.org.pl

79 oni, j a k o Polacy i j a k o wszystko od P o l a k w m a j c y , n a j p i e r w e j P o l a k o m t p r z y s u g p o w i n n i . Bd mieli zasugi p r z e d Bogiem, i P o l a k nazwie ich uytecznymi, gdy n a s z y c h winiw podczas b r o n i e n i a s w o j e g o y5 cia w w y s z y m sdzie, cieszy, ywi i o p a t r y w a bd. P i j a s t w o , osobisto, przemoc, p r a w u nieposuszestwo zepsuo w Polsce T r y b u n a l s k i e S d y . Trzeba, aby S e j m w a d T r y b u n a w poprawi, a R a d a N i e u s t a jca p i l n i e j ich p o r z d k u strzega. N i e c h a j j a k n a j p r 10 dzej f a s z y w e m stanie si to przysowie: n i e p o r z d e k j a k w T r y b u n a 1 e. Czas, aby p r z y n a j m n i e j am, gdzie chodzi o m a j t e k , o saw i o ycie, o b y w a telw p i j a s t w o k a r a n e b y w a o . S u m i e n n i , trzewi i do w i a d c z o n e j poczciwoci obywatele, n a Marszakw 15 obierani, n a j a t w i e j ten b r z y d k i nag o d m i e n i . P o lacy! ten w y r a z b a r b a r z y s k i e g o jest w i e k u : s d z i a u p i s i . K a d y obywatel, p r a c o w i t e urzdy w k r a j u spraw u j c y , by p a t n y m p o w i n i e n . Trzeba koniecznie, aby, 2o oprcz d e p u t a t w d u c h o w n y c h , ktrzy u n a s przeciwko witym Kocioa u s t a w o m p o s i a d a j r a z e m kilka b e n e f i c j w, kady d e p u t a t wiecki p o w i n i e n mie w. w. 1. jako majcy, zakon ten by w Polsce szeroko rozkrzewiony. 6 -15. pijastwoodmieni-. tumne zjazdy sdziw i stron w czasie kadencyj trybunalskich byy sposobnoci do uczt i hulanek, w ktrych wspzawodniczono tern gorliwiej, e chodzio o pozyskanie przychylnoci zaproszonych sdziw. Por. Krasickiego, Przypadki M. Dowiadczyskiego i Kitowicza. 17. sdzia upi si: czsta bolczka dawnego sdownictwa polskiego; Statut Wilicki r. 1347 zabrania sdzenia w godzinach popoudniowych, gdy wwczas sdziowie s po obiedzie pijani. Ale nietylko w Polsce tak bywao. 18. pracowite wymagajce pracy; w odrn. od godnoci tytularnych, zwanych rwnie urzdami, np. podstoli, czenik. 22. beneficjum = uposaenie, zwizane z kocieln czynnoci, albo godnoci;'Sobr Trydencki zabroni 'na-

w.

w. w.

http://rcin.org.pl

80 p e n s j . Z a m i a s t d a w a n i a pacy u r z d n i k o m t y t u l a r n y m , susznie Rzeczpospolita podzieli j m i d z y d e p u tatw. Co o j e d n y m p o w i e m , trzeba rozumie o i n n y c h . P o d k a n c l e r z y bierze 40.000; dosy za jego p r n o w a n i e 5 n a d g r o d y , g d y z y s k a n a d z i e j k a n c l e r s t w a ; n i e c h a j ta p r n i a c k a p a c a n a d g r a d z a k o s z t o w n e d e p u t a t w prace. Z a m i a s t szeciu d e p u t a t w n i e c h a j p r a w o w y z n a czy dla k o m p l e t u szesnastu. Opieszao w s d z e n i u jest take wielk w a d n a 10 szych T r y b u n a w . T a p o p r a w i o n zostanie, gdy p r a w o z m n i e j s z y i p o r z d n i e j opisze g a t u n k i r e g e s t r w i d n i do ich s d z e n i a ; gdy T r y b u n a y podzielone z o s t a n n a T r y b u n a W i e l k o p o l s k i i M a o p o l s k i ; gdy wszystkie p u b l i c z n e obiady, gry i p i j a s t w a s u r o w o k a 13 r a n e bd. W Polsce z j e d n e g o p o w i a t u k i l k a tysicy s p r a w szlacheckich n a rok do s d u przychodzi. W N i e m czech i w i n n y c h p a s t w a c h z r w n i e obszernego, a d a leko l u d n i e j s z e g o p o w i a t u l e d w i e kilkadziesit s p r a w szlacheckich przez taki czas t r a f i a si. N i e d o k a d n o 20 i n i e w y k o n a n i e p r a w m n o y ktnie i s p r a w y . Z m n i e j szy si w Polsce to n i e u m i a r k o w a n e s p r a w m n s t w o , g d y p r a w a w i c e j dzielnoci m i e b d ; gdy a d n a s p r a w a do s d u p r z y j t nie zostanie, d o p k d wprzd dawania drugiego beneficjum, o ile pierwsze wystarczao do przyzwoitego utrzymania, a nadawania trzeciego zakaza bezwzgldnie, w. 1112. prawo sdzeniu: sprawy wywoywane byy kolejno z regestrw ksig, w ktrych zapisane byy powdztwa w porzdku ich zgoszenia, przyczem w rnych sdach praktykowany by rny podzia regestrw (np. wojewdztwami, albo rodzajem spraw), w. 13. Wielkopolski i Maopolski: podzia ten (Tryb. W-ski Piotrkw, M-ski Lublin) uchwali by ju Sejm Konwokacyjny 1704 r., ale Sejm r. i770 przywrci dawny stan rzeczy, w. 1(520. w Niemczech sprawi/: winne tu nietylko pieniactwo szlachty i powolno sdzenia; na Zachodzie byo znacznie mniej szlachty.
lii. do w A b r u k ; d o d a n e wedug B i PI'. -JO. A wykonanie; p o p r . w B i PP.

http://rcin.org.pl

81 od p r z y j a c i z obydwch stron d o b r a n y c h godzon nie bdzie; gdy grodzkie i z i e m s k a a r c h i w a p o r z d n i e u o one i s u m i e n n i e j strzeone bd. Kt s w o j e j wasnoci jest pewien, gdzie t e j w a 5 snoci d o w o d y nie s p e w n e ? Jeszcze t r a z nie z a wstydz nikogo. Ale przestrzegam, e, jeeli starostowie grodowi tej bezczelnej obojtnoci n a dobro i n a saw spobywatelw nie p o p r a w i , w y m i e n i kadego, ktry za starociskie dochody w dziedzicznej woci n a w e t p s o m i k o n i o m p o r z d n e s t a w i a budowle, chocia w p o lo w i e r z o n y m m u grodzie g n i j imion wasnoci, u r o d z e nia i szlachectwa caego p o w i a t u zaszczyty. P r z e j e d a j c przez k r a j , w i d z i a e m w starostwie N. jeszcze za Bolesaww s t a w i a n e g o z a m c z y s k a cztery u o m k i i baszty k a w a pity. W tem bez okien, bez d r z w i i bez dachu, 15 w n i e w y g o d n e m sowy i k u n y m i e s z k a n i u a r c h i w u m b u t w i e j e . W starostwie N. n a b a k i e r p o c h y l o n y o d wieczny l a m u s , szczurw i m y s z w stolica, o b y w a t e l skiemi p a p i e r y swe ywi m i e s z k a c e . N i e j e d e n obarty szczur, j a k n i e g d y b e z s u m i e n n y T y z e n h a u s , r w n i e 20 prdko c u d z wie niszczy. W starostwie NN. AA. w karczmie, obok s t a r o c i s k i e j wdki, le pod a w szlacheckich m a j t k w w y w o d y ; p a t r z y e m z alem, j a k b r z y d k a ydowica m a n i f e s t a J W . P o d s k a r b i e g o N., w. 611. starostowie zaszczyty: koszty utrzymania budynkw sdu i archiww ponosi winni byli starostowie z dochodw starostw. w. 10. imion majtkw, w. 19. bezsumienny Tyzenhaus: Antoni T., podskarbi nadworny litewski od. r. 1765 do 1780, korzystajc z opieki bezgranicznie ufajcego mu krla i mocny poparciem Stackelberga oraz monych wsplnikw, bogaci si cudzem dobrem, ktre zagarnia r u j n u j c wacicieli zajazdami i procesami w przedajnych sdach. Ob. o nim rodz. Prawo Oszczdnicze. w. 23. manifesta akty protestacyjne przeciwko bezprawiu, ktre zanoszono do grodu; w zasadzie manifest wstrzymywa dziaanie rozporzdzenia, przeciwko ktremu by wymierzony.
1. A dobrnych; popr. w B i PP. Bibl. Nar. S e r j a I. Nr. 90 (Staszic: Uwagi),

http://rcin.org.pl

82 e m u j u k r a zabroniono, J W . H e t m a n w , e o d e b r a n o im w a d z c z y n i e n i a g w a t w s p o b y w a t e l o m , i m a n i f e s t a ksicia N. A. pod s w o j e s z a b a s o w e m a c e lepia. Nasze wszystkie a r c h i w a s to w i e l k i m bez p o r z d k u z r z u c o n y c h p a p i e r w s t o s e m . Do niego cnota, u b s t w o i s p r a w i e d l i w o r z a d k i m a przystp, bo go p i e n i a c t w o , czas, a k o m s t w o i p y c h a obstpiy wokoo i te, u s t a w i c z n i e w niein s z p e r a j c , j e d n e d o k u m e n t a niszcz, d r u g i e podz. T a k s p r a w y koca nie m a j . T r y b u n a l s k a Metryka p o w i n n a b y p r a w i d e m by wszystkich i n n y c h m e t r y k . Przecie jeszcze wikszy w n i e j , ni w T r y b u n a l e nierzd. Ile razy m i si z t r y b u n a l s k i e g o a r c h i w u m w y c h o d z i zdarzyo, z n i e w y p o w i e d z i a n b o j a n i s t p a e m , a b y m pod p o d e s z w k t r e j sieroty m a j t k u nie w y n i s . Tylko w u c k u przyzwoity i dla s d w i dla k a n c e l a r j i d o m w i d z i a e m . Grd p o r z d n y , a r c h i w u m w n a j l e p s z e m u r z d z e n i u z n a l a z e m . T o wszystko w a s n y m s w o i m kosztem starosta m u r o w a i u t r z y m u j e . J . O. ksi Czartoryski, Starosto u c k i ! pozwl m i W a sza Ksica Mo, a b y m m u w t e m m i e j s c u , j a k o w i a dek, owiadczy p o w s z e c h n wdziczno i mio o b y w a t e l w w o y s k i c h . Dalecy ich nastpcy jeszcze W a s z e j Ksicej Mci s p o k o j n e s w y c h m a j t k w p o s i a d a n i e w i n n i b d . J a ycz Rzeczypospolitej, a b y ten d o b r y o b y w a t e l - k s i by j e j o b y w a t e l w wzorem, a starostw p r z y k a d e m . 1. podskarbiego kra: chodzi o Tyzenhausa. 3. hetmanw gwatw: aluzja do opozycji hetmanw koronnych: wielkiego Branickiego i polnego Rzewuskiego, przeciwko krlowi, Radzie Nieust. i Sejmowi z powodu uszczuplenia ich wadzy nad wojskiem, ktrego uywali byli niejednokrotnie do gwatw, w . 10. metryka a r c h i w u m ; prawidem wzorem, w. 17. grd, t u = b u d v n e k sdowy, w. 20. Czartoryski: Jzef.
7. A, B, C pieninstwo; popi', w e d u g 'l' i 7.1'. 27. A, B, C starostw; popr. w e d u g PP i Zb.

w. w.

http://rcin.org.pl

83

WOLNE

OBIERANIE

KRLW

Dopkd dzisiejszy monarchw sposb mylenia zabawi, dopkd teraniejsze Europy rozrzdzenie trwa bdzie, Polsko! w y r z e k a j si czemprdzej ty cli wszyst3 kich okolicznoci, przez ktre obce narody do twego rzdu miesza si atwo bd miay. Dzi t w j stan jest taki, e im m n i e j sposobw do w p y w a n i a w rzdy twoje cudzoziemcom zostawisz, tem duej i lepiej sobie w e w n t r z n spokojno upewnisz. Zgoda sabych 10 zamocni. Nastpstwo T r o n u Polsk od dalszego podziau zachowa.

BISKUPSTWA Biskupstwa i starostwa w Polsce najczciej i n a j 15 prdzej ktni przyczyn byway. Z y g m u n t III dla biskupstwa Krakowskiego, Kujawskiego i Wileskiego po wiele razy nieprzyjani wielkich i Rzeczypospolitej szkodliwych dowiadczy. Kilka S e j m w dla tyche biskupstw na samym si tylko 20 s warze koczyo. Biskupstwa i starostwa midzy obywatelami niep o m i a r k o w a n szczepiy nierwno. Zniesienie rozw. 3. zabawia przetrwa. w. 10. zamocni = wzmocni, w. 11. nastpstwo = dziedziczno. w. 14. biskupsta>a i starostwa: omawiane tu cznie, ze wzgldu na wsplny charakter beneficjw = dbr oddawanych w uytkowanie doywotnie przez krla; starostwa: zarwno grodowe, jak nie grodowe = uposaenia nie poczone z adnym urzdem, w. 22. biskupstwa nierwno: rody wpywowe skupiay jedne i drugie w swem rku.
10. Zb umocni.

http://rcin.org.pl

6*

84 d a w n i c t w a s t a r o s t w ten wkrtce oczywisty s k u t e k s p r a wio, i zbytnie m o c n e f a m i l j e s a b n poczy. N a d t o b o g a t e i p r z e m o n e d o m y ku r w n o c i z d r u g i e m i zbli a j si. A p o n i e w a j u dzi tylko ten bogaty bdzie, kto z a p r a c u j e , spodziewa si naley, e od u c h y l e n i a r o z d a w n i c t w a s t a r o s t w r w n i e j s z y m a j t k u podzia n a stpi. Ale b i s k u p s t w znosi a d n m i a r nie m o n a . T y l k o z r w n a je w o l n o jest. B i s k u p s t w a w o b y w a t e l a c h m n i e j s z e j podoci p r z y c z y n s t a y b y si i Krlowi m n i e j n i e p r z y j a c i uczyniyby, a n i o b r a d s e j m o w y c h kci nie bd, g d y b y ich d o c h o d y z r w n a n e zostay.

NIEZGODA

WEWNTRZNA

Prcz s t a r o s t w i prcz b i s k u p s t w , czsto, d w c h d o m w osobisto, a k o m s t w o i gupia p y c h a w z n i e cay n i e j e d n o w Polsce i z g u b i y Rzeczpospolit. Z a m o y s k i i Zborowscy n a tronie polskim S t e f a n a Batorego u t r z y m a l i . T e n d o b r y krl, w J a n i e Z a m o y s k i m wicej zdatnoci, c n o t y i d o w c i p u p o z n a w s z y , p r z y b i e r a go n a j p i e r w za p o u f a e g o do r a d y p r z y j a c i e l a , m i a n u j e d a l e j k a n c l e r z e m , czyni n a k o n i e c h e t m a n e m . N a t y c h m i a s t Z b o r o w s k i c h b e z e c n a zazdro o g a r n i a i ich d a w n p r z y j a dla K r l a i dla Z a m o y s k i e g o w z a p a m i t a y g n i e w o d m i e n i a . W s z d z i e si K r l o w i przeciwi, w k a d e j okolicznoci Z a m o y s k i e g o p r z e l a d u j , wreszcie n a ycie o b y d w c h sprzysigszy si, czyni rne z m o w y , podstpy, spiski i zasadzki. J a n Z a m o y w. 1. zniesienie rozdawnictwa starostw: rozporzdzanie starostwami odjte zostao krlowi konstytucj Sejmu 1775 r. w. 9. zrwna je awlno: w uposaeniach biskupstw zachodziy rnice bardzo wielkie: do najbogatszych naleay arcybiskupstwo gnienieskie i biskupstwo krakowskie, najubozszem byo kamienieckie.

http://rcin.org.pl

85 ski, starosta Krakowski, Samuela Zborowskiego, j e szcze za H e n r y k a krla dla zabjstwa z k r a j u w y g n a nego, gdy z n a t r z s a n i e m si z p r a w a do k r a j u powrci, jako publicznego gwaciciela i jako sdziowskiej 5 powagi szyderc, apie i mierci karze. T a sprawiedliwo jeszcze bardziej powikszya zawzito. A gdy Zborowskich zo n i e u m i a r k o w a n a po mierci Stefana Batorego wszystkici najniegodziwszycli rodkw na zniszczenie Zamoyskiego ruszya; gdy, 10 z osobna nie mogc, razem z Rzeczpospolit Z a m o y skiego zgubi przysiga; gdy, zbudziwszy nieprzyjaci, ju na rzecz swych wspbraci Niemcw do kraju przywioda, roztropny Zamoyski, znajc, i w kadym r a zie, w k a d e j okolicznoci zachowanie Ojczyzny jest 15 n a j p i e r w s z obywatela powinnoci, na odparcie przeciwnej strony tak wszystkie sposoby rozrzdza, i si p i e r w e j niezawodnie upewni, e przy zgubieniu swych nieprzyjaci k r a j ocalonym zostanie. Przeto n a j p r d z e j Z y g m u n t a III n a tronie osadza, potem nieprzyjacielskie 20 wojsko z Polski wypdza, w k r a j Cesarski wkracza i ksicia Maiksymiljana razem z Zborowskimi w niewol zabiera. Tak, gdy dobro i h o n o r Rzeczypospolitej ocali, zosta sawy, m a j t k u i ycia nieprzyjaci swych p a n e m . 25 Ale dusza tego ma nadto wielk bya, aby o zemcie pomyle moga. Owszem, J a n Zamoyski wszystkierni silami pracowa, aby ycie, saw i m a j t e k Zborowskich przed Rzeczpospolit obroni. Tylko im sposoby dalszego szkodzenia odebra. 30 Niezgoda tych d w c h f a m i l j w w wielkie niebezpieczestwo kilka razy Rzeczpospolit rzucia. W s p r a w o w a n i u si z strony Zamoyskiego wiele polityki i roztropnoci z n a j d u j . On zawsze, bdc obroc dobra w. 2. dla zabjstwa: Wapowskiego, ktrego zabi na zamku krlewskim w Krakowie w r. 1574. w. 22. wkracza zabiera; zwycistwo pod Byczyn r. 1588.
30. Zb cfamilij. 82. z w A b r a k ; w B u; Zb /. 33. W y d a n i a : znajduje.

http://rcin.org.pl

86 w i k s z e j czci N a r o d u , tylko sposoby, w rzeczach p o spolitych n a j c n o t l i w s z y m o b y w a t e l o m p o z w o l o n e m i , tylko j e d n a n i e m sobie w r y c e r s k i m stanie wikszoci p r z y j a c i z m a c n i a l s w stron. P r z e c i w n i e , Zborowscy, sposobu, z a w s z e w rzeczachpospolitych niegodziwego, tylko od ludzi n i k c z e m n y c h i od z d r a j c w Ojczyzny u y w a n e g o , c h w y t a j c si, w e z w a l i dla w y p e n i e n i a s w e j osobistoci i d u m y z a g r a n i c z n e j p o m o c y . T a k i e to nieszczsne w d o m o w e ktnie obcych ludzi m i e s z a ni nie Rzeczpospolit zgubio. B o g d a j b y n a d t s p r a w czsto i pilnie z a m y l i wal si k a d y , kto w Rzeczypospolitej r o z d w o j o n y c h stron by h e r s z t e m o d w a a si. O n a n a u c z y go, j a k wiele roztropnoci, m s t w a i polityki w takich rzeczach i potrzeba. T e n jest n a j p i e r w s z y obowizek takowego czowieka, aby z t roztropnoci cale dzieo u k a d a , eby Rzeczypospolitej nie szkodzi. Jeeli dla p o k o n a n i a osobistych n i e p r z y j a c i w e z w i e p o m o c y obcego w o j s k a . 20 ktrego g w a t u cay k r a j u p e m zostanie; jeeli, b d waciwie, b d n i e w a c i w i e , czyli d o b r o w o l n i e l u b p r z y p a d k i e m , z g u b k r a j u s w o j e g o zniszczy stron p r z e c i w n , niech bdzie p e w i e n , e i on wkrtce zniszczeje. P o t o m n o p i e r w s z a zorzeczy, odleglejsza n i e n a w i 25 dzie i h a b i go bdzie. W s z y s t k i e wieki tylko do n a z w a n i a z d r a j c y O j c z y z n y u y j n a z w i s k a jego. KUPIEC IW'O

T a istno, do k t r e j Stwrca wszystkiego tak w y rzek: S t r z e y c i a t w o j e g o . Rozmnaaj plemi wasne. Mocniejszy sabszego w. 1ID. o/i zawsze zgubio: krytyka tych, ktrzy, dc do naprawy stanu Rzplitej, sdzili, i dokona tego zdoaj najatwiej dziki pomocy ociennej: czynili to nawet Czartoryscy, w. 21. waciwie niewaciwie = bezporednio porednio.
10. PPmieszanie teraz.'21. Zb jeeli b d prosto, b d ubocznie.

http://rcin.org.pl

zwyciaj. A k a d y cierp, na c i e r p i c e g o j) a t r z a j c z lakierni w a s n o c i a m i stworzenie do samodzielnego ycia zrzdzone nie byo. Czowiek rodzi si do wspoecznoci. s P i e r w s z e d w a stworzenia, spotkawszy si, raone n a j m o c n i e j s z e m n a t u r y uczuciem, w j e d n e m miejscu b a w i m u s i a y . Krtko potem, w m a l e k i e m stworzeniu swego j e s t e s t w a p o d o b i e s t w a i czstk u z n a j c , nie dozwolia im w r o d z o n a czuo dziecicia porzuca, m ktre cierpienia b o j a wszdzie za m a t k i za ojcem wodzia. Mio i b o j a f a m i l j , czyli p i e r w s z ludzi g r o m a d k skupia. T u w o d y zdrowsze, lam owoce s m a c z n i e j s z e i o b iilsze, wdzie dla w y d a r c i a ich ssiad p r z e m o n y do 15 czenia si bliszym i a n i i l j o i n potrzeb czyniy. H a n del i m o c n i e j s z e g o b o j a poczyy f a m i l j e i wielkie t o w a r z y s t w a u t r z y m u j e dotychczas. H a n d e l z s w o j e j istoty do pokoju zamierza. On stan k r l e s t w wielu od losu k r a j u jednego z a w i s y m r o 20 hi. On, j a k o d r u g a Opatrzno, z wszystkich ludzi, z p a s t w wszystkich, z czowieczestwa caego towarzystwo j e d n o czyni. P o n i e w a czowiek z y m by nie moe, tylko gdy si w obieraniu swojego d o b r a myli, h a n d e l p o p r a w i czowieka. K u p i e c t w o jest n a j l a t w i e j 25 szym i p o d o b n o j e d y n y m sposobem do u s t a n o w i e n i a w narodzie ludzkim takiego zwizku, w k t r y m b y czowiek oczywicie widzia, e dobro osobiste nie rni si od powszechnego dobra, w k t r y m b y kady, d r u g i e m u szkodzc, szkodzi j a w n i e j sobie s a m e m u , 30 w k t r y m b y k r z y w d a k r a j u jednego s t a w a a si k r z y w d p a s t w wszystkich. w. 5. raone uczuciem: mioci, w. 11. familj, tu rodzin (gdzieindziej familja rd), w. 18. zamierza = zmierza, dy. O pokojowej roli handlu znany by wywd Monteskiusza w Duchu praw.
1. Zb mocniejszemu sabszy podlegaj. 3. A z poprawk PP (stworzenie zam. stworzenia); Zb stworzona, do... zrzdzona nie bya. 18. Zb zmierza.

http://rcin.org.pl

88 Jeszcze tego h a n d l u n i e m a s z , ktrego p o c h w a y uczony R e n a l n a p i s a . Jeszcze p o d o b n o d u g o te m y li pikne m a r zostan. T e r a n i e j s z y h a n d e l n a j w i k sze ze broi. O k r o p n y c h i n a j k o s z t o w n i e j s z y c h w o j e n p r z y c z y n s t a j e si, bo nie jest wolny. Dzisiejsze k u piectwo jest g w a l t o w n e m monopolium dla czowieczestwa. J e d e n k r a j uszczliwia, a tysic i n n y c h niszczy. T y l k o h a n d e l , w o l n y r w n i e w s z y s t k i m , uszczliwiby wszystkich. Lecz t a k a wolno h a n d l u jest n i e p o d o b i e s t w e m , dopkd tylko p i e n i n i e j s z y m i e z e w n t r z n obron p o t r a f i , a uboszy g w a t u u p e m zosta m u s i . D o p k d d o b r o k r a j u j e d n e g o od d o b r a p a s t w i n n y c h oddziela si, ssiad p o m y l n o s w o j n a z m n i e j s z e n i u szczliwoci s s i a d a zasadza, przemoc, n i e u f n o , p o d stpy, obcych k r a j w osabienie, a swojego l u d u p o d a t k w coraz wiksze p o d w y s z e n i e j e d y n y m polityki k o c e m c z y n i bdziemy, d o p k d przez oglny zwizek n a r o d y p o w s z e c h n e g o nie u s t a n o w i p o k o j u , doptd wolno h a n d l u jest n i e p o d o b i e s t w e m . Czemu ludzie p o k o j u nie chc? P o n u r y Anglik o d p o w i e d z i a b y : czowiek i tem rni si od z w i e r z w d r a p i e n y c h , e on j e d e n z s t w o r z e w s z y s t k i c h w a 2. Renal = Guillaume R a y n al, filozof i historyk franc. (17131796), autor wielkiej Histoire... (les tablissements et da commerce des Europens dans les deux Indes (wyd. 1, bezim., 1770; nast. z podaniem autora, powikszone, 1780); rozwija tam myl, i handel winienby sta si narzdziem zblienia ludw i utrwali ich pokojowe wspycie, ale przez drapieno monarchw samowadnych i Kocioa sta si powodem grabiey i rzezi; dzieo to cigno na autora przeladowania (zostao spalone rk kata w P a r y u w r. 1781), tak, e musia uchodzi z kraju, ale tem wikszy pozyska rozgos; zaproszony zosta do Petersburga przez Katarzyn II. w. 6. monopolium monopolem; tu: opanowaniem handlu przez mniejszo ze szkod caej ludzkoci, w. 11. pieniiniejszi/ zasobniejszy w pienidze.
1, Zk niema. '22. B powiedziaby.

w.

http://rcin.org.pl

89 snego r o d u cierpie nie moe. H o b b e s sdzi, e kady czowiek do w o j n y stworzony jest. J a nie z n a m krlw, ale, w p o d o b n y c h m n i e , wicej do pokoju, nieli do w o j n y skonnoci p o z n a e m . W s z a k e nikt bez : miego w e w n t r z uczucia m y l i poczciwego l' A b b e d e S a i n t - P i e r r e nie czyta. I ten, kto ich sucha, r a d u j e si i ten, kto je d r u g i m o p o w i a d a , chocia tylko s m y l a m i , z wesooci je p o w t a r z a . A wszyscy podobno w d u c h u m w i m y : b o g d a j b y tak si stao! 10 Czyli czowiek m n i e j czule m a serce, siedzc na tronie, nieli chodzc za p u g i e m ? Krlowie! w y r z e k a j c i e si t e j n a j p o d l e j s z e j czowieka n a m i t n o c i zazdroci d r u g i m wikszych pienidzy. N i e c h a j w y klte bdzie w wszystkich owieconych t o w a r z y s t w a c h 15 to zdanie, i n a nieszczciu c u d z e m s w o j szczliwo zasadza godzi si, i dla osabienia m o c n i e j s z e g o s s i a d a w o j n z n i m p r o w a d z i naley. T a polityka w y w r a c a rzeczy wszystkich porzdek, rzuca n a s i e n i e n i e skoczonych wojen, b o g a c t w a i szczliwo ludzi czyni 20 politycznym wystpkiem, a zoliwych m o n a r c h w n a z y w a W i e l k i m i . Krlowie, k t r y c h s t a n u szczliwo nie rni si istotnie czem i n n e m od szczliwoci n a szej, tylko w a d z uszczliwienia m i l j o n w ludzi, nie w szkodzeniu, ale w d o b r e m czynieniu l u d z i o m s z u k a j 25 cie wielkoci! O d m i e c i e ten j e d e n b d polityki, a z burzycielw n a r o d u ludzkiego staniecie si ludzi ojcami. Nie przez k r z y w d z e n i e , przez t a m o w a n i e h a n dlu, albo przez wojn, ale, przez rzd dobry, przez w. 1. Hobbes: Thomas H. (1588-1679), filozof ang., autor dzie De eive (1642) i Leviathan (1657), w ktrych podkrela czynnik walki, jako niezbdny dla istnienia i rozwoju spoeczestwa, 6. 1'abbe de Saint-Pierre: Charles Irenee Castel, z w. abbe de St.-P. (od miejsca urodzenia; 16581743), filozof franc., projektodawca midzypastwowego trybunau rozjemczego, ktryby zabezpieczy pokj europejski.
4. Z/ poznaje. ;!. T a k Zb; .4 niiljon.

w.

http://rcin.org.pl

00 p r a w a m d r e p o m n a a j c b o g a c t w o i szczliwo k r a j u wasnego, przewyszy l u b w y r w n a silom s s i a d a potrzeba. Gdy ta p r a w d a g r u n t e m m o r a l n o c i krlw zostanie, t o w a r z y s t w a ludzkie krok do p o w s z e c h n e g o 5 p o k o j u u c z y n i . Ale tak d o b r o c z y n n y m i p o d o b n o tylko w p o w s z e c h n y m p o k o j u m o n a r c h o w i e by m o g . Czowiek do o p a t r y w a n i a swoich potrzeb konieczn y c h m a w c a e j n a t u r z e d w a tylko sposoby: z i e m i urodzaje i swj przemys. 10 Z i e m i a dla wszystkich ludzi r w n i e s t w o r z o n bya. Czowiek j n a czci podzieli i, e tylko n i e ktre osoby do n i e j p r a w o wieczne m i e b d , dziko o s dzi. [ W y c z n a , czyli o d d z i e l n a ] wasno p o r o b i a n i e nawici, ktnie, upiee i z a b j s t w a . T a k ziemia, ktra 15 j e d y n i e k a r m i czowieka by m i a a , staa si p l a c e m rozlewu k r w i i p r z y c z y n m i e r c i jego. S k r z y w d z e n i w t y m p i e r w s z y m n a t u r y udziale szukali sposobw u t r z y m a n i a s w o j e g o ycia w osobis t y m p r z e m y l e . Z u c h w a y czowiek z n o w u t osobist 20 wasno odbiera, d r u g i m n a d a j e . Wszdzie, j a k do ziemi, tak do p r z e m y s u , n i e z m i e r n e t r u d n o c i i zakazy czynic, j a k g d y b y n a j e d n e j nie m i a dosy, utworzy, oprcz p i e r w s z e j , jeszcze d r u g do z a b i j a n i a p r z y czyn. 25 T a n i e w o l a p r z e m y s u robi m i d z y n a r o d a m i n i e n a w i i w o j n y , m i d z y o b y w a t e l a m i j e d n y c h ku d r u g i m p o g a r d i bogactw n i e r w n o . Std w y c h o d z i ubstwo, n d z a , kradziee zgoa zbrodnie wszystkie. w. fi. ale tak by mog: t. j., o ile powszechny pokj ich do tego zmusi w. 12. dziko - po barbarzysku, w. 13. wyczna wasno: w. prywatna ziemska, w. 15. karmi pokarmem. w. 17. w pierwszym natury udziale = w pierwszym podziale dbr natury. w. 19. osobist = wytworzon przez prac osobist.
13 n Zb. Si. Zb zabijania si.

http://rcin.org.pl

91 T a k h a n d e l , ktry j e d n y c h ludzi d r u g i m u y t e c z n y m i mia! robi, j e d n y c h d r u g i m n i e p r z y j a c i m i poczyni. Dzisiejsze k u p i e c t w o w i c e j nieszczcia, nieli d o b r a uczyni. Stworzy ludziom nowe potrzeby, a tych s im czsto dostarczy nie potrafi. P o w i e n a j c i l e j m i d z y sob i osoby, i p a s t w a , a p o t e m kci je bdzie. S t a n i e si, e A m e r y k i w o j n a w E u r o p i e j e d n e krles t w a do w s p l n y c h bitew pobudzi, drugie k r a j e , r n e m i okolicznociami, przez n i e d o s t a r c z a n i e rzeczy, dla 15 z w y c z a j u j u w potrzeb z a m i e n i o n y c h , r w n i e z sob nieszczliwemi uczyni. Jest podobiestwo, i czasem dla k u p c a j e d n e g o w o j n p r o w a d z i k r a j w kilka bdzie musiao. Std oczywisty wniosek: d o p k d h a n d e l n a m o 20 rzu i na ldzie wolnoci nie odbierze, d o p k d w o j n y kupieckie b y w a i traktaty h a n d l o w e z a w i e r a si bd, n i e c h a j te wszystkie k r a j e , k t r y c h pierwsze potrzeby w a s n a z i e m i a opatrzy potrafi, strzeg si pilnie z a s a dza s w o j stao, szuka bogactw, m o c y i szczcia 25 w z e w n t r z n e m kupiectwie. Bliszy w o j n y i z n i k o m y jest stan tego p a s t w a , ktrego wielko od z e w n t r z n e go h a n d l u zawisa. N i e w z r u s z o n y jest los tego k r a j u , ktry swoje b o g a c t w a z s w o j e j ziemi w y r a b i a i przesta s a m n a sobie moe. w. 7. Ameryki wojna: rewolucja amerykaska przeciwko Anglji, rozpoczta w r. 1775 i zakoczona zrzeczeniem si Anglji praw zwierzchnictwa w r. 178,'i. w. 17. dla kupca jednego: bezporednim powodem rewolucji amerykaskiej bya polityka handlowa Anglji, zmuszajca kolonj do kupowania tytko angielskich towarw; w dalszym cigu St. jakby przewidzia niektre wojny pniejsze (np. wojn Anglji i Francji z Chinami o otwarcie granicy chiskiej dla opjum).

i. Zb czyni. Stwarza. 5. Zb Wie cilej. fl. Zb potem j e kci. 15. PP, Zb; A potrzebie. 10. A z czasem. Popr. wedug Zb. 18. Zb Ju dzi na to p a t r z y m y , e dla oddzielnego zysku kilkadziesit kupcw, I n d y j s k K o m p a n j s k a d a j c y c h , on lat trzydziestu caa Europa burzy si i cigemi w o j n y wyrzyna.

http://rcin.org.pl

92 G d y b y P o l s k a sl m i a a , m o c n i e j i d u e j b y s w o j szczliwo i s p o k o j n o z a p e w n i a , g d y b y si bez zew n t r z n e g o h a n d l u obesza. H a n d l u z e w n t r z n e g o te s istotne dla Polski p r a 5 wida: W y w z zbytkujcych k r a j u urodzajw mie atwo i od r z d u n a d g r o d p o w i n i e n , a b y koniecznie Polska p r z y n a j m n i e j tyle z y s k o w a a , ile j z a k u p o w a nie rzeczy p i e r w s z y c h potrzeb kosztuje. 10 Prcz G d a s k a , trzeba si s t a r a o j a k n a j w i c e j p o r t w . I m liczniejszych zakupicielw i w m i e j s c a c h rnych m i e bdzie, t e m a t w i e j i d r o e j s w o j e u r o dzaje poprzeda. Niechaj umie poytkowa z Batyckiego i z Morza Czarnego. 15 W p r o w a d z a n i e i u y w a n i e t o w a r w d o zbytkw nalecych, albo p r z e m y s o w i i r k o d z i e l n i o m k r a j o w y m szkodzcych, j a k n a j s u r o w i e j by z a k a z a n e p o winno. H a n d e l w e w n t r z n y jest n a j p i e r w s z y m i ze w s z y s t 20 k i c h h a n d l w n a j u y t e c z n i e j s z y m . T e n ca s t a r a n n o r z d u n a siebie obraca p o w i n i e n . G r u n t e m h a n d l u w e w n t r z n e g o jest u r o d z a j w obfito. U t r z y m y w a n i e i p o w i k s z a n i e si tego h a n d l u w y n i k a z a t w e j sprzeday, a ' sprzeda a t w a zawisa 25 od liczby k o n s u m u j c y c h . W i c dusz h a n d l u w e w n t r z n e g o jest ludno. T a m si ludzie s a d o w i , gdzie im jest lepiej, a t a m si m n o , gdzie im rzd s p r z y j a . To, co p o w i e m , z t e j prawdy wypadnie. 30 W i c rzd polski jest o b o w i z a n y z a p a t r y w a si pilnie n a wszystkie u s t a w y , p r z y w i l e j e i wolnoci w i e j w. 1 .gdyby sl miau: polskie upy solne dostay si w caoci Austrji przy pierwszym rozbiorze, w. 6. zbytkujcych = zbywajcych, w. 11. zakupicieiw = czynicych zakupy, w. 30. zapatrywa si pilnie baczy.
31. Z/> wolno.

http://rcin.org.pl

93 skiego i m i e j s k i e g o s t a n u w p a s t w a c h P r u s k i c h i w k r a j a c h Cesarskich. P o w i n i e n usilnie p r a c o w a , aby n i e t y l k o s t a n chopa i m i e s z c z a n i n a z p o g r a n i c z n y m i si zrwna, ale jeszcze, dla z a c h c e n i a obcych lepszym si 5 u k a z u j c , p o s i a d a wicej obrony, sprawiedliwoci i poytkw. J u d z i s i a j n a d tem d u g o m y l e nie jest rycho. J u n i e m a s z dla P o l a k w rodka. S t a n szlachecki k o niecznie albo, j a k si z j e d n czci stao, do niewoli 10 gotowa si m u s i , albo, chcc s w o j wolno ocali, i n n y m spobywatelom Polakom sprawiedliwo zapewni p o w i n i e n : w Polsce wikszy s z a c u n e k i wikszy wzgld n a ludzi p r a c o w i t y c h , nieli n a prniakw, s p r a w i e d l i wo dla s t a n u wiejskiego, bezpieczestwo i p o w a g a 15 mieszczanina, szkoy p a r a f j a l n e , wolno dla dzieci chopskich w y c h o d z e n i a , p r a c o w a n i a i o b s i a d a n i a w tej wsi, lub w t e m miecie, ktre s a m i sobie obior, z a m i a n a paszczyzny w s p r a w i e d l i w y w y m i a r robocizny*, albo u s t a w a a r e n d chopskich, l u b czynszw * Sposb naszych paszczyzn jest przeszkod do ludnoci i do powikszenia si urodzajw. Jeeli waciciele nie chcieliby paszczyzny zamieni w czynsze, niechaj przynajmniej do paszczyzn obior taki sposb, w ktrymby chopa pracowitszym czynic, wicej z niego zysku mie 25 mogli. Gdyby zamiast paszczyzny dniowej wyznaczono kademu chopu pewny w y m i a r roboty, i kraj, i dziedzic zyskaby. Niech na ten koniec Sejm przepisze ustawy, wyznaczajc kademu chopu, stosownie do roli, ktr posiada, liczb morgw, ktr powinien zora, uprawi, z nieli zboe 30 u, zwie i umci, wiele siana zebra etc., etc. Ani wprzd sprawiedliwoci dla chopa wyznaczy nie mona; w. 3. pogranicznymi ociennymi, w. 8. rodka = drogi poredniej. w. 16. obsiadania = osiadania. w. 19. arend = dzieraw, w. 31. sprawiedliwoci wyznaczy = urzdzi wymiaru sprawiedliwoci, zorganizowa sdownictwa.
3. chopa Zb: wocianina. S, Zb niema. 1. chopskich Zb. wociaskich. 17. obior Zb; A. bior. 27. PP Sejm przepisze p r a w o a d o k a d n i e j i a t w i e j staoby si, gdy sejmiki gospodarskie dla kadego w o j e w d z t w a i ziemi uo ustawy...

http://rcin.org.pl

94 p i e n i d z m i , a jeszcze lepiej z i a r n e m w y p a c a n y c h ; r w n a wolno p r z e m y s u dla wszystkich, r w n i e w o l n a sprzeda k a d e m u s w o j e g o p i w a , wdki i s w o j e j t a baki, j a k chce i gdzie m u si p o d o b a *; rzek s p a w n o ; : > n a j p i e r w e j potrzeb, a p o t e m wygd rkodzie u s t a n o wienie i cudzoziemskich t o w a r w zakaz pomnoy obfito, ludno i h a n d e l w e w n t r z n y . z teraniejszym paszczyzny sposobem, zamiast sprawiedliwoci, baamuctwa dziayby si. Tylko chop czynszowy 10 i chop dziaow robot odprawiajcy do sprawiedliwoci jest zdatnym. Paszczyzny dzisiejsze, nic mogc uczyni czowieka zdatnym do odbierania sprawiedliwoci, nie musza. by naturalne. One nie zgadzaj si z przyrodzeniem czowieka. 15 * Prawo, ktre w miastach krlewskich mieszczanom propinacj odbierajc, przykazao, i ten propinacj mie bdzie, kto przez licytacj wicej zapaci, nie dy do miast zaludnienia. To p r a w o jest przeciwne duchowi wewntrznego handlu. Kade monopoliiim jest szkodliwe. Nie wiem, 20 czyli nie zgadn: zapewne len, kto do prawa tego projekt wymyli, by starost. Chciao mu si krlewskiego miasta propinacji. Gwatem j w y d r z e niepiknie byo. Ale przez taki projekt nawet z pochwa mionika Ojczyzny udaa si sztuka. Pan starosta zna si z licytujcym; mie25 szczaniu starosty si boi; wic dzisiaj zawsze p i w o w a r e m miejskim jest pan starosta. Trzeba znie to p r a w o , bo to jest monopoliiim. Opiera si przemysowi. Jednego bogaci, a tysicom sposb ycia odbiera. Niechaj, jak przedtem, mieszczanom propinacja bdzie oddana, z tym obowiz3o kiem, e miasto doskonaego piwowara trzyma powinno. Taki sposb owa. mnieman przyczyn prawa moriopolii zagubi, a miasta oywi. 5. potrzeb wygd = rzeczy pierwszej potrzeby rzeczy zbytku, w. 10. dziaow = odmierzon. w. 11. ani wprzdjest zdatnym: bo chop wskutek systemu paszczyzny dniowej musi by niewolnikiem, gdy tylko pod przymusem pracuje wydatnie; to za czyni go niezdolnym do ponoszenia odpowiedzialnoci, w. 17 .prawo zapaci: ustanowi to p r a w o Sejm r. 1770, wykonanie nakazane Uniwersaem z d. 15 lutego 1777 r.
2. wolna Zb; A wolny.

w.

http://rcin.org.pl

DOKOCZENIE Trwao kadego towarzystwa zasadza si na urzdzeniu wewntrznem i na obronie zewntrznej. Gwniejsze u w a g i nad rzdem w e w n t r z n y m Rzeczy5 pospolitej z n a j d u j si w poprzednich rozdziaach. Nastpuje urzdzenie zewntrznej obrony.

<MOSKWA> <Paslwo Moskiewskie m a tak wiele ziemi, jak caa Europa. W tym wieku Moskwa n a j w i c e j wojen prowadzia dla powikszenia lej ju niezmierzonej ziemi. To pastwo, im wicej s w o j ziemi powiksza, tem bardziej do. swego podziau zblia si. Moskwa jest n a j n i e l u d n i e j s z z wszystkich kraj w Europy. W Moskwie rolnik i rzemielnik jest nie> wonikiem. Szlachcic rwnie z bydem chopa na swj m a j t e k r a c h u j e . Stan tego Carstwa jest arbitralny. Moskwa jx)dpadnie wielkiemu zamieszaniu. Niech Polska m a na nie baczno. Wtenczas bdzie ratowa si moga. Moskwa dzisiaj n a j w i c e j w wszystkie zmowy i ugody Curopy wpywa. Ona m a najuroczystsze zwizki i traktaty z Rzeczpospolit Polsk. Moskwa, pomimo wszystkich traktatw, nietyko pozwolia, ale rwnie z innemi mocarstwy Polsk dzielia. Pose tego dworu i w powszechne i w szczeglne sprawy miesza si. Moskwa przy podziale, w traktacie z reszt Polski uczynionym, nie pozwala Rzeczyposjjolitej trzyma wojska. w. 12. podziau rozpadnicia si. w. Ki. arbitralny = oparty na dowolnoci, niepewny.
< ild. Cay rozdzia Moskwa w Zb. opuszczony ze wzgldw cunzuralnych. 22. po Polsk w PP d o d a n y uslp ob. Dodatki.

http://rcin.org.pl

96 K i e d y konsul r z y m s k i za w a r u n e k p o k o j u K a r t a giczykom poda, aby m u w s z y s t k b r o z m i a s t a w y nieli i o d d a l i , n i e z a d u g o p o t e m cale m i a s t o odebra i zburzyl>.

DOM BRANDEB

V RS KI

J e r z y F r y d e r y k m a r g r a b i a Anspacki, z okolicznoci p o y t k o w a u m i e j c y , podczas G d a s k i e j w o j n y w y prosi n a S t e f a n i e krlu, i go niedonego F r y d e r y k a Alberta o p i e k u n e m , a P r u s r z d c m i a n o w a . P o d c z a s przysigi posowie E l e k t o r a B r a n d e b u r skiego u k r a d k c h o r g w i d o t y k a l i si. T o p i e r w s z e P o lakw o s z u k a n i e wkrtce p o t e m B r a n d e b u r c z y k p r a w e m n a z w a i zaraz od tego czasu, a d n e j atwoci nie opuciwszy, stara si w s z y s t k i e m i , bo n a w e t podlemi sposoby w y d r w i na P o l a k a c h i n w e s t y t u r . D o p k d J a n Z a m o y s k i y, nie u d a w a a si sztuka. P o tego o b y w a t e l a m i e r c i ten Z y g m u n t , ktry s a m tylko z wszystkich krlw polskich kolos m a w y s t a w i o n y , n i e r o z t r o p n y Z y g m u n t III, h o d o w n i kiem < P r u s > J a n a Z y g m u n t a B r a n d e b u r g a utworzy. F r y d e r y k Gwilhelm W i e l k i , bez s u m n i e n i a , z w y c z a j n i e B r a n d e b u r s k i e g o d o m u polityk, d o b r o w. 11). podczas przysigi dotykali si: posowie Elektora (ktry pochodzi z modszej liuji ksit pruskich) dopuszczeni zostali do hodu wsplnie z synem pierwszego ksicia Albrechta w r. 1568; dotykanie si chorgwi podczas przysigi byo symbolem obejmowania kraju w e wadanie, w. 15. inwestytur = wprowadzenie we wadanie, w. 18. kolos mu wystawiony = posg: kolumna Zygmunta w Warszawie. w. 21. Fryderyk Gwilliclm Wielki: zw. Wielkim Kurfirstem (panowa od 1640 do 1688).
10. nieroztropny Zb niedony. 20. < > Zb. opuszczono. 1. sumnienia Zb; wiary. 22. Tok Zb; A: zwyczajnego.

http://rcin.org.pl

97 wolnie hod P o l a k o m zaprzysig. W k r t c e potem, gdy Polsk w cikiej w o j n i e z S z w e d a m i u j r z a , zamiast dopenienia obowizku poczciwego czowieka, zamiast d o c h o w a n i a przysigi w i e r n e g o h o d o w n i k a , uoy 5 sobie z P o l a k w poytkowa. Dla atwiejszego z a m y s w dopicia z G u s t a w e m , k r l e m Szwedzkim, n a szarpanie Krlestwa Polskiego t r z y k r o t n i e p r z y m i e r z e zawiera. Dopiero gdy j u w tym stanie P o l a k w widzia, i bez wszelkiego r a t o w a n i a si sposobu m u s z pozwoli m u 10 na wszystko, owiadczy Rzeczypospolitej p o m o c i p o przysig by w i e c z n y m Polski sprzymierzecem, jeeli, od h o d o w a n i a u w o l n i w s z y go, n a d a d z dziedzictwem j e m u i p o t o m s t w u jego pci m s k i e j W s c h o d n i e Ksistwo P r u s k i e . Nieszczliwy, ale poczciwy J a n Kazi15 mierz z p a c z e m P r z y m i e r z e W e l a w s k i e i T r a k t a t B y d goski podpisa. W r o k u 1701 z n o w u F r y d e r y k I, widzc z a t r u d n i o nych P o l a k w , a wstydzc si d a l e j n a z y w a K u r f i r stein B r a n d e b u r s k i m , s a m na gow koron woy w - ' 2o szy, n a z w a si Krlem P r u s k i m . Za n a s z y c h czasw j e d e n z krlw tego domu, ten sam, ktry, co jeszcze n a r o d y n a j w i t s z e g o i n a j z b a w i e n n i e j s z e g o m i a y , to zniszczy, k t r y d w a razy pod w y k r a d z i o n y m c u d z y m s t e m p l e m faszowa monet 2.-, polsk nie wstydzi si, ktry E u r o p nauczy, e s p r a wiedliwo m o n a r c h w tylko na mieczu i n a p i e n i dzach z a s a d z a p o w i n n a , e dobro j e d n e g o n a r o d u rni si od dobra caego czowieczestwa, e sowo poczciwo, w i a r a k r l w s czcze n a z w i s k a , i ten 3,1 przeklty jego przykad, ktry ludziom n a j w i c e j szkodzi bdzie, e p r a c o w a n a d osabieniem swojego s siada jest n a j m d r s z polityk, a t r a k t a t y i p r z y m i e r z a midzy n a r o d a m i s p r n e m i f o r m a l n o c i a m i , F r y deryk U, podobnie jak jego dziadowie m y l c i, e P o 35 lacy n i e s p o k o j n i e y j , u w a a j c , pokci ich midzy sob. P o t e m Moskw w w o j n z T u r k i e m w p l t a w s z y , w. 6. Gustawem: Karolem Gustawem w r. 1655. 6
Bibl. Nar. S e r j a 1. Nr. 90 (Staszic: 1'wagi).

http://rcin.org.pl

98 a od k a p e l a n a s u m n i e n i e p o b o n e j C e s a r z o w e j R z y m s k i e j k u p i w s z y , radzi o b y d w o m m o n a r c h i n i o m , aby ktliw P o l s k z n i m podzieliy. P i e r w s z potrzeba, d r u g ksidz s p o w i e d n i k n a t a k grabie n a m w i 5 a W i e l k i F r y d e r y k o b y d w i e kobiety oszuka. Dla w y k o n a n i a tej grabiey tych sposobw z strony Krla P r u s k i e g o uyto. W o j s k o pruskie, p r z y o w i a d czeniu P o a k o m w i e l k i e j p r z y j a n i , z t y m f a s z e m , z si powietrza lka, wkroczyo do W i e l k i e j Polski. 10 W dzie s z p i e g o w a n o ludzi. W nocy, do wsiw i do m i a s t w p a d a j c , w y b o r n i e j s z modzie od on, od dzieci z ek wywczono, do koni w i z a n o i b y d l cem s t a d e m z k r a j u pdzono. O k r o p n e przeklstwa, p r z e r a l i w y wrd c i c h e j n o c y krzyk nieszczliwych 15 jeszcze d z i k s z y m onierza uczyni. Ani n a g a m i e r czuych m a t e k , a n i proby, a n i jczenia l e d w i e od s t a roci czogajcego si ojca, ktry czsto n a z n a k m i o sierdzia prosi, a b y m u ycie o d e b r a n o , kiedy m u j e d y n y sposb do u t r z y m a n i a go s y n a w y d a r t o : 20 n i c mikczy n i e p o t r a f i o P r u s a k a . D a l e j wszystkie zboa z a b r a n o . T u w i d z i a e m , i odzia, zielskiem i d r z e w a l i c i a m i odywiali si l u dzie. Co p o w i e m , jest w i c e j j a k t y r a s t w o : wtenczas, k i e d y j e d n a cz n a s z y c h m i e s z k a c w z godu u m i e 25 raa, w F r y d e r y k W i e l k i , dla wieloci, zb w y w i e nie mogc, p o o w zboa rzuca w wod i w boto rozkaza. Jeszcze si w Polsce p i e n i d z e zostay. Na ich w y d a r c i e uy y d w , ktrzy pod o b r o n w o j s k a rozbieg30 szy si po k r a j u , za srebro i zoto P o l a k o m b l a c h n a rzucali. Bogda jby p o t o m n o wprzd te kilka wierszy p r z e w. 1. Cesarzowej Rzymskiej: Marji Teresy, w. 9. powietrza = zarazy. w. 30. blach: faszowane przez krla Pruskiego pienidze polskie.
31, Zb narzucili.

http://rcin.org.pl

99 czytaa, nieli osdzi F r y d e r y k a II, od p a t n y c h l u dzi filozofem-krlem zwanego! Polacy! Nikt z ssiadw, tylko Dom B r a n d e b u r ski z potrzeby n a nasz zgub czatuje. Jest to od was 5 zalone i od was w y c h o w a n e straszydo, ktre ma wielk gow. Jego ciao w p o m i a r z e do n i e j rozrasta si u s i u j e . Ze wszech i n n y c h stron m a przeszkody mocne. S a m a tylko Polska wolne m u m i e j s c e zostawia. W i c to straszydo pilnie czuwa bdzie n a t okolicz10 no, w k t r e j m u si rozcign do Polski a t w o p r z y j dzie. T r a k t a t y z i n n e m i m o c a r s t w y od tej grabiey u w o l ni was nie p o t r a f i . J u nieszczcie nauczyo, czem s P e t e r s b u r s k i e g o D w o r u p r z y m i e r z a . Z g o d a w e wntrzna i oddanie Tronu jednemu z najmocniejszych, i.") w E u r o p i e p a n u j c y c h , d o m o w i ocali wasze t o w a rzystwo i imi P o l a k a z a c h o w a .

PASTWA

CESARSKIE

20

25

Jzef II Cesarz w cztery lata w wszystkich swoich k r a j a c h w s z y s t k i m r e l i g j o m wolno i obron z a p e w n i ; s t a n chopski i m i e j s k i z i n n e m i s t a n y p o r w n a ; dla rolnikw i dla r z e m i e l n i k w r w n z k a d y m i n n y m obywatelem sprawiedliwo wyznaczy; przywileje szczeglne s t a n u jednego, k r z y w d z c e stany inne, ile monoci uszczupli; klasztory poznosi; y d w do rolnictwa i do rzemios p r z y m u s i ; obsadzi z w i e l k i m kosztem liczne k o l o n j e ; owiadczy po wszystkich E u r o p y p a s t w a c h dziesicioletni od p o d a t k w wolno i po2. krlemfilozofem: tytuem tym uczcili go encyklopedyci francuscy, o ktrych wzgldy zabiega, w. 5. straszydo = potwr. w. 18. at cztery lala: od chwili objcia wadzy w r. 1780. w. 25. obsadzi kolonje = zaoy nowe wsi i miasta.
lii. Zb pnocnych dworw przymierza (wzgldy cenzuralue). przed w. 18. 01). Dodatki.

w.

http://rcin.org.pl

100 m o c p i e n i n k a d e m u p r z y c h o d n i o w i do k r a j u jego; z a k a z a wszystkie z a g r a n i c z n e t o w a r y ; u s t a n o w i rne f a b r y k i i rkodziea. Z Polski, oprcz trochy zboa, a d n e j rzeczy do swoich p a s t w nie wpuszcza, a P o l s k a corocznie paci m u kilkanacie m i l j o n w za sl, wino, mied, szkl elc., etc. Przez te u r z d z e n i a ten r o z u m n y i c z y n n y Cesarz z m n i e j s z y b a r d z o w swoich k r a j a c h p r n i a k w . Z a p e w n e powiksz si w jego k r a j u u r o d z a j e , ludno i p i e n i d z e . C jest t y c h wszystkich u r z d z e k o c e m ? P o wikszenie p o d a t k u i w o j s k a .

[WNIOSEK] [Trzy p o p r z e d z a j c e rozdziay s to p o d a n i a do k a l k u l a c j i p o l i t y c z n e j . Z nich mona rozwiza to polityczne problemu: j a k i jest sposb, k t r y b y dzisiejszy a r b i t r a l n y stan Rzeczypospolitej z a m i e n i w p e w n e jestestwo? Rzeczpospolita Polska m a z t r z e m a n a j p o t n i e j s z e m i w E u r o p i e m o c a r s t w y p r z y m i e r z a , a przecie Rzeczpospolita P o l s k a wcale nic w E u r o p i e nie znaczy i n a w e t jestestwa j e j trwao jest a r b i t r a l n . Bo w t y c h p r z y m i e r z a c h z j e d n e j strony k a d y z trzech p o t n y c h D w o r w d a j e s w o j e siy p r z e c i w k o temu, ktryby z ich r k Polsk w y r w a , albo z n i e j bez drugich p o y t k o w a da. P o l s k a za z s w o j e j s t r o n y nic w lem p r z y m i e r z u nie o b i e c u j e , tylko s w o j sabo, nierzd i p o wolno. W i c P o l s k a nie w c h o d z i w to p r z y m i e r z e active, tylko passive. Rzetelnie m w i c , Polska n i e m a w. 15. problema = zagadnienie; tu przedstawione w postaci zadania matematycznego, w. 2(5. powolno = ulego w. 28. active passive = jako strona b i e r n a c z y n n a.
7. Zb zmniejszy (czas przeszy, >>o w r . 1810). 12. [ ] PP i Zb cay rozdzia Wniosek d o d a n y . 13. trzy PP; Zb dwa (bo skrelono r o z d z i a Moskwa).

http://rcin.org.pl

101 adnego p r z y m i e r z a . Trzech Mocarstw p r z y m i e r z e nie jest z n i , ale o 11 i . Jest to trzech p a n w o w s p l n y m niewolniku umowa. Polsce trzeba si z p o d l e j m o c n e j stray uwolni. " > Na r e g u l a r n e wojsko trzeba r e g u l a r n e g o wojska. Polska nie moe w pl roku podnie sto tysicy onierza. Polsce trzeba midzy t r z e m a o b t a c z a j c e m i j;j m o carstwy takie zaszczepi niezgody nasiono, a b y j u odtd 10 n i g d y si te Irzy m o c a r s t w a z sob na z g u b Polski zgodzi nie m o g y . Polsce trzeba koniecznie aljansu, a n i e a l j a n s u p o 1 i t y c z n e go, l e c z n a t u r a l nego, w k t r y m b y Polska rwn bya 15 z s w o i m s p r z y m i e r z e c e m s t r o n , a u p a d ek Polski cign upadek sprzymierzeca. Jeeli z poprzednich p o d a do k a l k u l a c j i polityczn e j ten n a t u r a l n y a l j a n s w y p a d n i e , r o z w i z a n e bdzie 20 prbie ma u g r u n t o w a n e g o j e s t e s t w a Polski. Pomy, e w s p o m n i o n e trzy D w o r y s w pokoju, w dobrem z sob p o r o z u m i e n i u i zgodzie. Z takiego rzeczy s t o s u n k u nie w y p a d a dla Polski, tylko rzdzi si w e w n t r z j a k n a j l e p i e j , niszczy wszelkie m i d z y f a 25 m i l j a m i p o r n i e n i a , przez w y c h o w a n i e sposobi u m y sy, aby gotowe i zgodne b y y do kroku, ktry w z d a rzonej okolicznoci uczyni potrzeba, z a k a d a zbrojownie, nie wypuszcza z k r a j u a d n y m sposobem p i e nidzy, gubi zagraniczny zbytek. Osobliwie Krl, m 30 wi Krl, bo tego dosy p o w t r z y nie mog, wiele Krlw p r z y k a d w N a r o d u u m y s wpywa, osobliw. 5. regularne = stae i zorganizowane (w przeciwiestwie do pospolitego ruszenia), w. (i. podnie = pobra, zacign. w. 13. politycznego naturalnego = formalnego rzeczywistego. w. l(i. cign = pociga, w. 21. pomy = przypumy. w. 29. gubi = niszczy
0. nie moe PP; / / ' nie zechce.

http://rcin.org.pl

102 w i e Krl n i e c h si wystrzega wszelkiego w p o m i e s z k a liiach zbytku, n i e c h co rok s k r z t n i e o d k a d a n a p o d a n okoliczno cho po d w a m i l j o n y z swoich d o c h o dw, a z reszt czeka cierpliwie naley, s Aby P o l s k a m o g a by c z y n n , trzeba, a b y te Moc a r s t w a byy m i d z y sob r o z e r w a n e i pornione. Pomy, e Cesarz i Krl P r u s k i s z a t r u d n i e n i , M o s k w a w p o k o j u i w d o b r y m stanie, T r o n Polski p r n y . W t a k i e n i u o e n i u okolicznoci w y p a d a b y dla 10 Rzeczypospolitej a l j a n s n a t u r a l n y z Moskw. P o l s k a z s w o j e j strony o d d a a b y j e d n e m u z Ksit M o s k i e w skich pod w a r u n k a m i wolnoci K o r o n z p r a w e m n a stpstwa, a M o s k w a dla P o l s k i d a a b y obron, d o p k d Rzeczpospolita s w o j e g o nie p o d n i e s i e w o j s k a . T a k i 15 a l j a n s , r w n i e dla o b y d w c h s t r o n zyskowny, bdzie trway i stan Polski ugruntowany. Obraa w i e l u o d d a n i e K o r o n y Ksiciu M o s k i e w s k i e m u . < W i e m , e n a s a m o w s p o m n i e n i e ,Moskal' susznie dry z g n i e w u Polak>. Ale, prosz, tylko z i m n o 20 b i e r z m y rzeczy. B y y b y take n i e k t r e i z y s k o w n e , i p o m y l n i e j s z e dla Rzeczypospolitej u w a g i w tym z w i z k u . N a r d Polski jest o w i e c e s z y m od Rusinw... Lecz ten s t o s u n e k jest tylko d o m y l n y i n i e widz, a b y tak p r d k o m g by i s t o t n y m . P j d m y do u k a d u 25 inszego, j u rzeczywistszego i bliszego. Pomy, e C a r o w a i Cesarz w cikiej w o j n i e tak z a t r u d n i e n i , e nie m o g m i e n a nas bacznoci. N a T r o n i e P r u s k i m m o n a r c h a , d o b r e serce m a j c y , Moskwie n i e c h t n y , a p r z e c i w k o D o m o w i A u s t r j a c k i c 30 m u zwizek z D w o r a m i N i e m i e c k i e m i i z D w o r e m S a s k i m m a j c y . T u w y p a d a dla Rzeczypospolitej, a to nie w. 9. prni/ nic obsadzony. w. 12. pod warunkami wolnoci pod warunkiem zachowania wolnoci. w. 22. Rusinw = Rosjan, w. 31. zatrudnieni majca: St., ktry pisze to w r. 1788, ma na myli wojn Austrji i Rosji z Turcj, oraz panuj1S19. <> opuszczono w Z6. 31. po majcy w Zb opuszczony, o b . Dodatki. PP d o d a j e przypis,

http://rcin.org.pl

103 bawic, sekretnie p o r o z u m i e si z D w o r e m Saskim i Berliskim, zawrze a l j a n s n a t u r a l n y z E l e k t o r e m S a skim i w n i w Lig N i e m i e c k . Polska odda D o m o w i S a s k i e m u pod w a r u n k a m i T r o n z p r a w e m n a s t p s t w a . D o m za Saski z a p e w n i Polsce w r a z z swoimi s p r z y m i e r z e c a m i obron, to jest, z j e d n a tego z n i m Polski k o n t r a k t u z a w a r o w a n i e przez A n g l j , Berlin i przez Lig Niemieck. Gdy to bdzie uskutecznione, dopiero j e s t e s t w o Polski by a r b i t r a l n e m przestanie. Oto a l j a n s n a t u r a l n y : Polski podzia s p r z y m i e rzeca z g u b . W takich okolicznociach s a m e sto tysicy w o j s k a n a s nie u w o l n i . Bo p o d n i e s i e n i e takiego w o j s k a potrzeb u j e czasu. Kto z niewoli ucieka, ten czasu nie m a . Tylko nastpstwo tronu Polsce jestestwo zapewni. Tylko aljans naturalny Polsk z pod opieki m o s k i e w s k i e j uwolni moe. Gdyby to n a s t p i n i e mogo, Cczego si spodziewa nie trzeba, jeeli tylko wszyscy dosy staoci d u cha mie bdziemy, w o s t a t n i e j n i e m o n o c i ) w y p a d a b y jeszcze zwizek, <ktry j a kad za ostatni zawsze n a j n i e b e z p i e c z n i e j s z y , ) wielkie w o j n y c i g n cy <i j a k i m k o l w i e k w a r u n k o m n a s z e j wolnoci n a j g r o n i e j s z y ) : o d d a pod w a r u n k a m i T r o n z p r a w e m n a stpstwa j e d n e m u z Ksit P r u s k i c h . P r z e s t r z e g a m w y e j z e b r a n e polityczne okolicznoci nie oznaczaj koniecznie Domu, z k t r y m b y ten a l j a n s n a t u r a l n y Rzeczpospolita z a w i e r a p r z y m u szon bya, gdy w t y m wybiorze n i e k t r y c h G a b i n e cego w Prusiecli od r. 1787 Fryderyka Wilhelma II; ten wzgldem Polski okazywa zamiary lojalne, a nawet, z obawy przed Rosj, stara si o jej zaufanie, w. 3. Lig Niemieck: zwizek pastw niemieckich, w. 31. Gabinetw: rzdw.
18. moskiewskiej Zb cudzej. 21. 24. 25. < > Zb opuszczono. 24, Zb lecz cigncy za sob wojn.

http://rcin.org.pl

104 tw porozumienia zasign naley. Ale e Polsce koniecznie a l j a n s n a t u r a l n y potrzebny, e to jest jeden moment, w k t r y m Rzeczpospolita jest wolniejsz i w ktrym s w j Tron urzdzi, ten n a t u r a l n y a l j a n s 5 r.ajuyteczniej dla siebie uoy moe, to jest wnioskiem j a k n a j c i l e j s z y m z pooonych wyej politycznych okolicznoci w y p a d a j c y m . U p o m i n a m tu jeszcze raz, bo jak m o c n o k o c h a m Polsk, tak mocno tu czuj i znale m o j e j spo10 kojnoci w e w n t r z n e j nie mog, dopkd upewnionego jestestwa m o j e g o n a r o d u nie ujrz, u p o m i n a m , m wi, e w takich okolicznociach urzdzenie nastpstwa Tronu jest w a n i e j s z y m dla naszego r a t u n k u sposobem od podatkw i wojska. Te d w a ostatnie bez pierwszego 15 nie ocal n a r o d u . Ten p r a w d z i w i e zaoy wgielny k a m i e trwaoci i sawy Polakw, kto w tej z d a r z o n e j porze ustanowi te trzy rzeczy r a z e m : w Domu, z polityk E u r o p y zgodnie w y b r a n y m , T r o n u nastpstwo, p o d a t e k i wojsko. 20 W tej ostatniej kalkulacji okolicznoci polityczn y c h kad T r o n w p r z y p a d k u bezkrlewia. Gdyby to podanie tylko d o m y l n e m byo, juby z tej k a l k u l a c j i taki a l j a n s w y p a d a nie mg. Jeeli w skupieniu si tylu i tak rzadkich okolicz25 noci Tron Polski obsiada bdzie krl Polak, uczuje, e on bezsilny, a przeto bez a l j a n s u , nawet z p r a w e m nastpstwa, Polsce jestestwa zapewni nie moe. On uczyni, co m u w tym razie serce Polaka i mio tej ziemi, na ktrej rodzi si, doradzi. A po wieki wdzicz30 n a m u potomno... owszem, on jeszcze na to patrza bdzie, j a k wdziczen m u cay Nard sam w y k u j e na kolosie jego H I C SALYATOR P A T R I A E ] ,

w. 32. hic Salvalor

Patriae = ten (jest) Zbawc Ojczyzny.

http://rcin.org.pl

105 WOJSKO Nic w caej naturze nieniasz rwnego. Na tym wiecie nierwno do nieustannego r u chu wszystkie rzeczy pobudza. A to wielkie Stwrcy 5 prawo m n i e j s z e j c z c i p o d l e g o d l a w i k s z e j , c z y l i s a b s z e g o p o w o l n o m o cn i e j s z e m u midzy temi rzeczami porzdek i pokj stanowi. Ludzie n i e r w n y m i rodz si. Dlatego w o j n a od 1 0 pocztku b y w a a i bywa bdzie do koca. Dopkd p r a w nie byo, sprawiedliwoci nie byo. Dzi jeszcze w tym razie, gdzie ani a d n e j u m o w y , ani a d n e j u s t a w y ludzie nie przyjli, nic si sprawiedliwem nazywa nie moe. T a m tylko wiksza moc za13 atwi wtpliwo, a sabo zawsze w i n o w a j c zostanie. W o j n a jest dowiadczeniem wikszej mocy. W o j n a z natury s w o j e j w tej okolicznoci, gdzie p r a w niemasz, jest potrzebn. Tylko w o j o w a n i a sposoby czyni wojn czowieczestwu szkodliw. 20 Ludzie do naszych czasw trzy sposoby do wojowania miewali: moc, przemys i pienidze. Dawniejsze wojny n a mocy i na mstwie, teraniejsze n a sztuce i n a pienidzach zawisy. Ktre z natur czowieka zgodniejsze? 2.-) Nie zamylam si n a d zem, z bezestwa wynlkajcem, w dzisiejszych w o j n a c h potrzebnem, ani n a d nieustannem, i podczas wojny, i podczas pokoju ubstwem, nieszczciem i u t r a p i e n i e m ludu, nad temi s k u t k a m i wielkich podatkw, ktrych do utrzy30 m a n i a gotowego wojska dzisiaj koniecznie potrzeba. w. 21. przemys = przemylno, chytro. w. 25. oezestwem potrzebnem ( = nieuniknionem). w wojskach wczesnych suba trwaa tak dugo, e onierz eni si nie mg; zwalniany bywa jako starzec.
11. PP Zwizek czowieka z czowiekiem, czowieka z obtazaj c e m i go rzeczy t r w a ofl wiekw. Wic i sprawiedliwo jest odwieczna. Przecie midzy ludmi, dopkd p r a w nie bywao... 17. Zb niema.

http://rcin.org.pl

lOfi A n i si z a s t a n o w i n a d o w e m b o j e w i s k i e m , n a k t r e m , spdziwszy k i l k a n a c i e k r o sto tysicy sztuk byda, k o n i i ludzi, ndza, gd, s m r d i choroby codziennie t y s i c a m i s t w o r z e m o r d u j e . Bo z a k o c z y b y m , i tes r a n i e j s z e w o j n y od przeszych w i c e j ludzi g u b i . Ani opisywa n i e bd tej b i t w y , gdzie j e d n i z gbok u w a g k a d , m i a r k u j , p o d n o s z albo z n i a j te p i e kielne paszczyska, ktre r a z e m n a tysice n i e z n a j o m y c h ludzi mier, wieczne k a l e c t w o i m k i n i e z m i e r n e 10 wyzion, gdzie n a gos j e d n e g o , sto tysicy osb n i e czule i n i e r u c h o m e sta m u s z : k a d y z d u g rozwag, rce zoywszy, p r z y m u s z o n y s u c h a o k r o p n e g o pisku l e j kuli a r m a t n i e j , k t r a m u ycie, rk albo nog o d e rwie. Na to p a t r z a j c , z g o d z i l i b y m y si, e teraz w o j n y 15 s o k r u t n i e j s z e od d a w n y c h . P r z e d t e m nie z u w a g p r z y n a j m n i e j czowiek czowieka z a b i j a . Lecz j u to s a m o w i e l u i n n y c h opisao. Mnie p r z y z a m y l e n i u si n a d w o j n czsto ta myl schwycia: teraniejsza wojowania sztuka m n i e j 20 szej czci l u d z i s p r z y j a , dlatego nie jest s p r a w i e d l i w o ci p r z y c h y l n . Dzisiejszy w o j o w a n i a sposb w y d z i e r a l u d z i o m to j e d n o dobro, k t r e im w o j n a u c z y n i moga, s t a j c si s p o s o b e m do u w o l n i e n i a czowieczestwa od tyranw. 25 Te w o j n y , w k t r e j m o c wicej, nieli p r z e m y s l u b p i e n i d z e waya, w k t r y c h czowiek do p o z n a n i a w z a k c o n y c h s t r o n a c h w i k s z e j siy prostsze sposoby obiera, z g a d z a y si z O p a t r z n o c i r z d e m , czyniy p o k j t r w a l s z y m i mogy czsto polepszy los czowiecze30 s t w a . P r z e c i w n i e , te w o j n y , w k t r y c h p r z e m y s , p i e nidze, czyli s z t u k a wicej od m o c y dziaaa, w z r u s z y y prawo natury, pomnoyy niespokojno i atwo nard ludzki skrzywdz j. w. 1. bojewiskiem miejscem, polem bitwy. w. 8. piekielne paszczyska = dziaa. w. 15. z uwag = z zastanowieniem, z rozwag.
1. Zb bojowiskiem. SI. Zb dziaaj.

http://rcin.org.pl

107 Moc prawdziwie zwycia. Przemys tylko oszuk u j e . Moc m n i e j s z cz do p o d d a n i a si wikszej przymusi. Przemys, sabszemu przyjazny, zawsze wikszej stronie kajdan}' u k u j e . Moc dobro wszystkich przed n a 3 paci jednego obrania. Przemys j e d n e m u wolno, m i l j o n o m niewol sporzdza. Przemyl, czyli wynalezienie sztuki dzisiejszego wojowania, jest epok narodw niewoli. Sabszy na oszukanie mocniejszego t sztuk wymyli i sabszy 10 zwycia. L u d wolny, ale slaby, od przemonych ssiadw n a g a b a n y , nie mogc znale w swoich silach, poszukiwa obrony w swoim przemyle. Dla zwycienia, czyli bardziej dla oszukania mocniejszego, chwyta si sposobw wszystkich, dowiadcza obrotw, sztuk 15 i wykrtw. Poniewa taki w o j o w a n i a sposb ustawicznego wiczenia potrzebowa, wic tylko jedna, i to mniejsza, ludzi czstka doskonalia si w rnych zabiegach, gdy druga u p r a w y roli pilnowa musiaa. Z czasem to sztuczne rycerstwo i zewntrz potne nie20 przyjacioy pobio, i wewntrz pracowitsz wspziomkw cz swoimi niewolniki nazwao. Tak przemys, czyli w o j e n n a sztuka zostaa politycznej i obywatelskiej niewoli utwrc. Ustawiczne, bo n a w e t w czasie pokoju, spo25 sobienie si jednego ludu do wojny niewolio jego ssiadw do wicze podobnych. Niezadugo w kadem pastwie zrobi si osobny stan rycerski. Wszystkich sztuk i n a j b a r d z i e j sztuki w o j e n n e j doskonao od szybkoci zawisa. T y m kocem 30 w wszystkich k r a j a c h dla prdszego nieprzyjaci zar skoczenia gotowe i wywiczone wojska stany. Z terni zgino midzy n a r o d a m i z a u f a n i e i wiara; pokj tylko w. w. w. w. 8. jest epok = oznacza epok, 11. nagabany napastowany, 19. sztuczne = umiejtne, 32. wiara = prawy stosunek, lojalno.

1. 3. 5. Przemyl Zb: sztuka. 3. Zb przyjazna. 24. T a k Zb; A: ustawicznie. 30. zaskoczenia Zb; A: zakoczenia.

http://rcin.org.pl

108 zosta bitew przerw. Zaczy si w o j n y nieustanne, a despotyzm, n a takim filarze sparly, bezpieczniej p a n u j e . l e n o k r u t n y sposb, ktry od kilku wiekw nau cza ludzi, j a k j e d e n czowiek zdaleka tysice sobie po5 dobnych z a b i j a potrafi, wynalazek prochu ju w ostatniej doskonaoci sztuk w o j e n n postawi. Proch przemysowi ca dzielno odda, reszt mocy czowieka niepotrzebn zupenie uczyni, w o j n y kosztowniejszemi porobi, n a miejsce siy i m s t w a pienidze postawi. Od 10 tego czasu tylko ten rzd jest dobrym, ktry umie rozm n a a pienidze. Monarchowie ju nie s t a r a j si o moc, o zdrowie ani o szczliwo, ale o liczb ludzi, aby onierz by taszym. Od tego czasu czowiek sta si sztuczniejszym, ale ir> sabszym. Teraz, spojrzawszy na d a w n tarcz albo na szyszak, p o j nie moemy, by to zbroj byo przodka naszego. Od tego czasu obroc k r a j u jest najpodlejszy ludzi motoch. Obywatel by onierzem nie moe, bo onierz jest t y r a s t w a puklerzem, ucisku obywatela 20 narzdziem. On nie k r a j o w i , ale krlowi suy. On bez cnoty, bez mstwa, bez wspaniaoci umysu, bez obywatelskiego d u c h a , nie chci bronienia m a j t k u , ziemi, albo d o m u twojego, nie mioci Ojczyzny wiedziony, ale, samych skinie i chuci m o n a r c h y suk bdc, nic 25 nie zna w caym k r a j u , tylko krla, ktry go cudzym groszem odywia. On na m o n a r c h y sowo brata, on, ojca i dzieci zabi ja. w. w. w. w. w. 7. prochprMafc=wynalezienie prochu sprawio, e przemylno staa si jedynym czynnikiem skutecznym w wojnie. w. 12. moc, tu=sia miniowa ludnoci, 18. obroc molloch = zaszczytn misj obrocw Ojczyzny peni szumowiny spoeczne, 19. puklerzem = tarcz, obron. 21. wspaniaoci umysu = wielkodusznoci (bez ideau), 25. cudzym groszem: nie wasnym, bo pochodzcym z podatku, a wic z kieszeni obywateli.

10. T a k PI', Zb; A: urzd ten. 22. Zb majtkw. 21. monarchy Zb jednowadcy. 2. krla Zb pana. 2. monarchy Zb jednodziera.

http://rcin.org.pl

109 T e r a n i e j s z y onierz jest m a c h i n , k t r a s a m a przez siebie nic nie moe, tylko w e d u g sw j e d n e g o czowieka schyla si i chodzi, obraca si i u m i e r a . mier wodza j e d n e g o sto tysicy m a c h i n takich n i e 5 r u c h o m e m i czyni. Przy dzisiejszej w o j e n n e j sztuce w o j n y s nie skoczone, z w y c i s t w o jest o s z u k a n i e m , a p o k j jest p r z y z n a n i e m j e d n e g o n a r o d u d r u g i e m u wicej p i e n i dzy [i sztukij. 10 T e n w o j o w a n i a sposb wicej na przemyle, n i eli na mocy czowieka zasadzony, utworzy polityczn i c y w i l n niewol, podda mocniejszego s a b s z e m u , czyni kilkanacie m i l j o n w ludzi niczem, a jednego czowieka wszystkiem. On to porobi, e dzi ziemi, 15 kilkakro sto tysicy rozleg, od kilkudziesit m i l j o n w ludzi osiad, pi albo sze osb mierzy, dzieli, rozd a j e , pustoszy, a tych s a m y c h ludzi, nikogo o p o z w o lenie nie p y t a j c , te pi albo sze osb take mierzy, targu je, p r z e d a j e , k u p u j e . 20 Ile razy si n a d lem z a m y l i e m , e g a r s t k a Grekw, dzisiejsz sztuk w o j e n n wynalazszy, pobia n i e zliczone Azji n a r o d y , e j e d n o m i a s t o Rzym, t sztuk w y d o s k o n a l i w s z y , z a w o j o w a o w i a t a trzy czci, zawsze rzekem do siebie: ten sposb w o j o w a n i a jest 25 ludziom szkodliwy. On Opatrznoci przeciwi si, on n a j m o c n i e j s z e p r a w a n a t u r y gwaci. P o d u g wszystkich rzeczy na t y m wiecie p o r z d k u , nie Azja Grecji, ale szczupa G r e c j a n i e z m i e r n y m k r a j o m Azji podlega p r z y m u s z o n a by moga. Ani R z y m wiatem, ale wiat 30 R z y m e m by w a d n p o w i n i e n . J a k wiele wojen, n i e w. w. w. w. w. 7. nie skoczone = nie doprowadzaj do rozstrzygnicia sprawy spornej, 15. kilkakro sto tysicy: domylne mil kwadratowych, 16. osb: monarchowie, 22. Grekw narody: podboje Aleksandra, 23. trzy czci = trzy c z w a r t e czci.
9. [ ] Zb. - 18. Sze C i Zb; A, B Irzech.

http://rcin.org.pl

110 szcz i z a b j s t w byby si nard ludzki uchroni, gdyby Persowie byli Grekw zniszczyli, gdyby Rzym od wszystkich tego wiata narodw spustoszonym by zosta, gdyby nie przemys, lecz moc zwyciaa! 5 Ten j e d e n tylko w o j o w a n i a sposb, w k t r y m sztuka n a j m n i e j dokae, ale, przy zachowaniu posuszestwa i rzdu, m o c wszystko udziaa, w ktrym zwycistwo od niczego innego, tylko od p r a w d z i w e j przemocy zawisn bdzie musiao, ten jeden m w i sposb 10 w o j n z r z d e m Opatrznoci pogodzi i poyteczn ludziom uczyni. Natenczas te niezmierne, rwnie w w o j nie, jak w p o k o j u ludzko trapice gotowe w o j s k a niepotrzebne s t a n si. Sam obywatel bdzie onierzem. Dzisiejsze onierskie s y s t e m a upadnie, n a r o d y ze15 wntrzn i w e w n t r z n wolno zyskaj. Ju nie jeden wszystkim, ale wszyscy j e d n e m u p r a w a i posuszestwa przeka. Kady krl, kady rzd nie o pienidze stara si bdzie, ale o zdrowie i o szczliwo obywatelw. Bo krl bez obywatelw nic nie zrobi. N a t e n 2n czas w o j n y zupenie by zakazane potrafi i ju nie midzy krlami, ale midzy n a r o d a m i zaczn si, bo tylko p r a w d z i w a moc zwycistwo odniesie. P r z y dzisiejszem owieceniu ludzi ani namitno, ani pycha krlw do z a b i j a n i a si na ich sowo obywatelw nie25 atwo przywiedzie. P o k j n a w e t trwalszym stanie si, bo natenczas sabszy w o j n y zaczyna nie bdzie. Z a s t a n w m y si w oglnoci nad dziejami ludzkiemi, a poznamy, e dotychczas najszkodliwsze w o j n y od sabszego zaczte b y w a y . Kade zwycistwo Kaw. w. w. w. 8. 10. 17. 20. przemoci/ = wikszej mocy (siy). rzdem = rozrzdzeniem (wiata przez Opatrzno). przeka = naka. by zakazane potrafi bd mogy by zakazane; zwrot franc.
19. Zb obywateli. 23. Zb przy oglniejs/.em

http://rcin.org.pl

111 rola XII powikszao nieszczcie c a e j E u r o p y , przeg r a n a b i t w a pod P u l t a w w s z y s t k i m p o k j wrcia. Kiedy czowiek w swoich w o j n a c h w i c e j moc, ni sztuk poway, kiedy albo tylko n a z w i e r z a dzir > kiego bro sztuczn z a c h o w a , albo p o k r u s z y i rzuci z p o g a r d wszystkie, o s z u k i w a n i u p r z y j a z n e , narzdzia zbjnicze, wtenczas dopiero do p r a w d z i w e g o stanu n a t u r y w i c e j zbliy si. B a j k a te wieki n a z w a a czasy zoteini, k i e d y czowiek n a s w o j obron tylko p a z u r y 10 i k i j przynosi. Kto jest sztuczniejszym, bez d o w i a d c z e n i a rozez n a nie m o n a . Kto jest m o c n i e j s z y m , czsto n i e z a w o d n i e wiksza liczba z a w i a d c z a . Przeto w t y m j e d n y m razie, kiedy moc w i c e j od sztuki d o k a z y w a b 15 dzie, ludzie mogliby uczyni w o j n y n i e p o t r z e b n e m i . T y l k o wtpliwo, czyli n i e p o z n a w a n i e , kto jest m o c n i e j s z y m , w o j n wszczyna. N i e c h a j si w swoich k t n i a c h r o z u m n y czowiek od i n n y c h zwierzt rozrni. N i e c h a j midzy sob p a s t w a taki sposb uo, 20 w k t r y m b y j u przed w o j n y zaczciem stron m o c n i e j sz poznano. T y m k o c e m o b y d w i e strony, w o j n z a czyna m a j c , obowizek m i e b d p r o k u przed w o j n y zaczciem do wszystkich E u r o p y D w o r w s w o j s p r a w rozesa. K a d y D w r tylko stronie, k t r e j rzecz 25 za s p r a w i e d l i w osdzi, p o w i n i e n odpisa i [o] s w o j e j p r z y j a n i i p o m o c y zapewni. Liczniejsze odpisy o z n a w. w. w. w. w. w. w. 1. Karola XII: krla szwedzkiego (16971718), jednego z najwikszych wodzw epoki nowoczesnej, 2. Pultaw: zwycistwo odniesione pod Potaw r. 1709 przez cara Piotra I nad Karolem XII. 2. pokj wrcia: zakoczya Wojn Pnocn, ktrej ziemie polskie byy gwnym obszarem, 6. przyjazne sprzyjajce, 11. dowiadczenia, tu = prby, 14. dokazywa bdzie bdzie moga dokaza. 24. rzecz = spraw.

6. 7. pogard PP i Z b', A: z powag. 10. przynosi PP i Zft; A: przynosi. 15. Zb wojny m n i e j czstemi. 25. [ ] PP, Zb.

http://rcin.org.pl

112 czaj stron liczniejsz i sprawiedliw. Ktokolwiek poway si z d r u g i m n a r o d e m w o j n zacz bez poprzedniego innych p a s t w E u r o p e j s k i c h obwieszczenia, niechaj, jako caej E u r o p y nieprzyjaciel, powszechny 5 gniew na siebie cignie. Ten j e d e n sposb prosty i niew y m y l n y odebraby sabszemu nadziej zwycistwa i uczyniby go do zgody atwiejszym. Nikt, gdy pozna, e jest sabszym, bi si nie bdzie. Wreszcie zuchwao m a l e j czstki atwo od wszystkich stumion zostanie. 10 Dotychczas wspolecznoci ludzkie midzy sob p r a w nie stanowiy. Dlatego dotychczas n a r o d y w tym stanie t r w a j , w ktrym czowiek jeeli to kiedy b y o y bez towarzystwa. Gdzie niemasz p r a w a , tam niemasz sprawiedliwoci. Tylko w o j n a midzy n a r o 15 d a m i krzywdy usprawiedliwia, godzi lub wznawia. Dzi len nard niesprawiedliwo popenia, ktry si bi nie umie. Wielka p r a w d a teraniejszej polityki, t k t o c h c e p o k o j u , n i e c h s i n a w o j n g o t u j e . Gdzie niemasz p r a w a , tam w o j n a jest s2(i dzi: adne towarzystwo u t r z y m a si nie moe, jeeli si broni nie potrafi. P i e n i d z e i sztuka s t e r a n i e j szych wojen dusz: wic aden teraz k r a j od p o d a t k w by wolnym nie moe; tak slaby, jak mocny w sztuce w o j e n n e j wiczy si musi. 25 Polacy tych p r a w mocy nie chcieli poj i dobrowolnie gin. Wszyscy w t e j Rzeczypospolitej o b y w a tele wielcy na S e j m a c h potrzeb wojska i podatkw dowodzili. Niebaczny Nard, tylko na niepaceniu podatkw i na n i e t r z y m a n i u w o j s k a w e w n t r z n wolno 30 g r u n t u j c , sprowadzi na siebie zewntrzn niewol. w. 15. usprawiedlitma= uprawnia. w. li), kto chce gotuje: powoana maksyma ac. autora wojskowego Wegecjusza, Epitome i'ei mili tarts, III. Prol.): qui desiderat pacem, praeparel helium, raczej, ni znane przysowie: si vis pacem, para helium: tm. ostatniego brzmiaoby: .jeli c h c e s z (nie k t o c h c e ) pokoju, g o t u j wojn'.
13. 14. U). Zb niema. 27. Lb obywatele owieceni.

http://rcin.org.pl

113 Przecieby Rzeczpospolita Polska ze wszystkich narodw mie powinna onierzy najlepszych. T a nieoszacowana ziemia, ktra takiem mstwem obdarzaa nasze ojce, z rwn szczodrobliwoci n a m w o j e n n y c h 5 przymiotw udziela. Lecz i m y sami siebie nie znamy. Cudzoziemskie wojska wychwali Polakw nie mog: ten chop, ktry w naszych wsiach ledwie do czowieka podobny, w regimentach Cesarza i Krla Pruskiego wszystkich celuje dobrem si rzdzeniem i posusze10 stwem, ochludnoci i mstwem *. Nadto adne inne pastwo nie m a tej atwoci, j a k miaa Polska do prdkiego podniesienia i u t r z y m a n i a wielkiego wojska bez wielkich podatkw. Starostwa, ktre d a w n i e j pracy i straty przy obronie Ojczyzny podniesionej nadgrod 15 byway, dzi kiedy ju szlachta w o j e n n y c h usug nie czyni byyby n a j u y t e c z n i e j rozrzdzone, gdyby Rzeczypospolitej okoo sto tysicy piechoty wychoway. N i e c h a j tym kocem Rzeczpospolita g r u n t a w starostwach, tak chopskie, jako i paskie, na r w n e dziay 20 rozmierzy i, chopw od paszczyzny uwolniwszy, rozda im te grunta z p r a w e m dziedzictwa pod takiemi w a runki: e kady chop osiady w pewny dzie w tygodniu na m u s t r chodzi bdzie powinien; e, kto jeden taki g r u n t obsidzie, jednego czowieka, a ten, kto 25 * Trafio mi si bardzo czsto mwi z oficerami wojsk pruskich i cesarskich. Kady chwali wielka zdatno ludu polskiego do onierstwa. Upewniano mi, e powszechnie regimenta nad wszystkich rekrutw Polakw przenosz. w. 8. w regimentach = pukach (rekrutowanych w zaborze austrjackim i pruskim), w. 10. ochludnoci = schludnoci. w. 15. starostwa nadgrod byway: w zasadzie miay one by c h l e b e m (rdem utrzymania) d l a d o b r z e zasuonych panis bene merentium. w. 18. gruntachopskie paskie: te, z ktrych chop uytkowa, i te, z ktrych uytkowa dwr. a na ktrych
II. Z b wszystkim. - W. byyby PP i Z i); A. byoby. 1. PP w starostwach jeszcze pozostaych, odebrawszy i te, ktre z tak rozrzutnoci bez wzgldu na j e j ubstwo, darowizny sposobem sobie przywaszczono. 20. Cesarskich Zb austrjackich. Bibl. Nar. S e r j a I, Nr. 90 (Staszic: Uwagi) 8

http://rcin.org.pl

162 d w a lub trzy pola obdziery, dwch lub trzech ludzi w o j e n n y c h dostarcza p o w i n i e n ; kto pidziesit lat n a tej onierskiej subie strawi, do mierci spokojnie y moe. A poniewa wydzia tych gruntw z i n n i e j 5 sza si nie powinien, wic p r a w o tylko starszym synom, a, w starszego niedostwie, synowi drugiemu, albo n a j b l i s z e m u k r e w n e m u dziedziczy pozwoli. Miejsce dzisiejszych podstarocich, ekonomw, k o m i s a rzw zastpi n a j b i e g l e j s i w sztuce w o j e n n e j oficerowie. Bro i m u n d u r dla tych ludzi opatrz miasta, propin a c j e i inne potoczne starociskie dochody. Prcz takiej ustawy, teraniejsze Rzeczypospolitej wojsko, przez wprowadzenie do niego e k o n o m j i Krla Pruskiego albo Cesarza, n a w e t bez powikszenia p o d a t > kw, blisko do 25 tysicy powikszy si; a z letkieni podatkw pomnoeniem atwo sto tysicy utrzyma monaby. To wojsko trzeba, aby stao si rycersk szko dla wszystkich obywatelw szlachty. Na ten koniec Rzeczpospolita ustanowi prawo, i dopty szlachcic do wszelkiej godnoci n i e z d a t n y m bdzie, dopkd w k r a j o w e m w o j s k u lat p e w n liczb nie odsuy. T a k z czasem kady szlachcic zostanie rycerzem i stan onierski nie rozrni si od stanu obywatela. Przy tem wszystkiem naleaoby przywrci polskie d a w n e popisy; poczy urzdy obywatelskie z w o j chop odrabia paszczyzn wzamian za prawo uytkowania pierwszych; pod wzgl. prawnym wasnoci pask byy jedne i drugie, 1. obdziery = odziery (otrzyma we wadanie), 4. wydzia = gruntw: obszar kadego gospodarstwa, 6. w starszego niedostwie = o ile starszy okae si niedony; zwrot. ac. w. 10. opatrz dostarcz, 11. propinacje dochody z prawa szynkowania trunkw, 11. potoczne = zwyke. 13. ekonomji = oszczdnoci, oszczdnej gospodarki, 27. popisy: zjazdy szlachty w ccln sprawdzenia jej gotowoci bojowej.
1. Zb odziery. 11. PP (ob. Dodatki). 14. alboZb; A:*abo.

w. w. w. w. w. w. w.

http://rcin.org.pl

skowemi: n i e c h a j kady w o j e w o d a bdzie w swojem wojewdztwie rycerzw obywatelw wodzem; dla przyp o m i n a n i a wicze wojskowych n i e c h a j kady ziemski i powiatowy urzdnik m a obowizek zwoywa, przyn a j m n i e j raz w rok, podleg szlacht urzdowi jego; a wojewoda co dwa lala z wszystkimi swego wojewdztwa obywatelami w przytomnoci jednego z Komisji W o j s k o w e j komisarza w o j e n n e dowiadczenie uczyni. Mio wasna w tej caej, a tu bardzo krtko wyoonej, myli, niezmierne trudnoci wystawia, gdy tej reszty ju najuboszych starostw zrzec si potrzeba. Ale Narodzie! bogdajby p r z y n a j m n i e j tyle z swoich nieszcz poytkowa, aby nieustanna pami na los zgubionych spobywatelw latwia wszystkie dalszych twoich obrad trudnoci. Nie zapom i n a j nigdy, e oderwani bracia mieli starostwa i wolnoci, a, nie chcc czci swoich dochodw Rzeczypow. 1. niechaj wojewoda bdzie wodzeni; w teorji by nim, mia bowiem dowodzi pospojitem ruszeniem swojego wojewdztwa; w praktyce, wobec zupenego oddawna poniechania zwoywania pospolitego ruszenia, zakres jego wadzy w w-twie ogranicza si do sdzenia spraw midzy ydami i chrzecijanami, oraz do regulowania cen targowych; a i te czynnoci zleca zwykle podwojewodziemu. 1 1 i byli 4. ziemski i powiatowy: urzdnikami z i e m s k i 1 podkomorzy, sdzia, pisarz (trzej ostatni stanowili komplet Sdu Ziemskiego), wojski, chory, stolnik, podstoli, czenik, podczaszy, owczy, miecznik, skarbnik (ostatnich siedmiu bez obowizkw); urzdnikami p o w i a t o w y m i byli starostowie grodowi, 9. wojenne dowiadczenie = wiczenia wojskowe, manewry. 11. mio wasna wystawia t= egoizm upatruje, 12. reszty starostw: wiksza cz oddana zostaa w r. 177,") w dzieraw pidziesicioletni, w rzeczywistoci przywaszczona, 15. zgubionych = straconych (odpadych w wyniku podziau 1772 r.).
15. Zb splobywateli.

w.

w. w. w. w.

http://rcin.org.pl

8*

164 spolitej powici, i starostwa, i wolno stracili. L e dwie jeszcze d y c h a j w u t r a p i o n e j niewoli... Jeeliby szlachcie by razem s w e j Ojczyzny obywatelami i onierzami, co jest zasad wolnoci, z d a 5 walo si przykro, jeeli starostwa n a k r a j o w e olnierstwo odda nie zgodzonoby si, natenczas niemasz innego sposobu, tylko potrzeba koniecznie u t r z y m y w a wojsko gotowe. Lecz aby to wojsko gotowe, ustanowione dla 10 obrony z e w n t r z n e j wolnoci, nie utworzyo w e w n t r z n e j niewoli, n i e c h a j trzyma si Nard tego sposobu n i e ustannie, do ktrego zwyk si ucieka w kadej g w a t o w n e j potrzebie. N i e c h a j wszystkie wojewdztwa w zam i a r z e gotowej dla Rzeczypospolitej obrony z a w r m i 15 dzy sob wieczn i powszechn K o n f e d e r a c j z tym obowizkiem, i kade wojewdztwo, podug obszernoci ziemi i w pomiarze do kresek n a Sejmie, bdzie u t r z y m y w a o liczb gotowego wojska. Stra uskutecznienia t e j Konfederacji Komisji W o j s k o w e j 20 powierzon zostanie. W p r z y p a d k u w o j n y s a m tylko S e j m N i e u s t a n n y wojewdzkie w o j s k a zgromadzi w a dz mie bdzie, i, rwnie, jak przedtem Rzym d y k t a torw, tak ten S e j m w przecigu w o j n y penomocnego dla wszystkich skonfederowanych wojsk hetmana 25 obierze.

w. lf>. Konfederacj: powszechny zwizek stanu rycerskiego; po zawizaniu konfederacji wadza przechodzia do jej g e n e r a l n o c i , normalny tok prawodawstwa ustawa (sejmy konfederackie uchwalay prawo nie jednomylnie, a wikszoci gosw), czynne byy sdy, ktrym oddawano tych, ktrzy rozporzdzeniom generalnoci nie poddawali si. w. 17. w pomiarze = w stosunku. w. 19. stra uskutecznienia piecza nad uskutecznieniem.
7. Zb utrzyma. 10. PP, Zb; A: ulrwoyo. 17. w rze do Zb: w miar. pomia-

http://rcin.org.pl

117 DOKOCZENIE Lecz gotowe wojsko, jakimkolwiek sposobem ustanowione, dzisiaj adn m i a r u t r z y m y w a n e by nie moe bez podatkw pieninych. Rzeczpospolita teraz > nie jest w stanie powikszania znacznie podatkw bez zabiegnienia wprzd wychodowi pienidzy z k r a j u , [bez zaprowadzenia h a n d l u wewntrznego, bez praw oszczdnictwaj. Pienidze nie przestan ubywa w Polsce, dopkd p r a w a oszczdnicze ustanowione i wykonane nie bd.

CZYJ PRZYKAD PRAWOM OSZCZDN1CZYM DZIELNO NADAJE Senacie! Kasztelanowie, W o j e w o d o w i e , ktrych 5 cnotliwy, dugiego dowiadczenia wiek dla przykadu na czele Narodu wystawia! I wy, Ministrowie, ktrzy nietylko cnymi y, ale innych obywatelw swoj rad i swoim przykadem cnoty uczy powinnicie! Wasza godno i waszych m a g i s t r a t u r wadza zasadza si na o prawie. Kiedy prosty obywatel p r a w a przestpi, moe jednych lub dwch ssiadw uszkodzi, ale wkrtce bliszego sdu sprawiedliwoci kar na siebie pociga. Lecz senator p r a w u nieposuszny jest nieprzyjacielem wasnej osoby. Gubi szczliwo wszystkich, bo upo5 wanionym przykadem gorszy wszystkich. Z pogard p r a w ronie urzdnikw pogarda. Jaki to wspaniay widok! W zgromadzeniu, z saw. w. w. w. 8. prawaoszczdnicze=wymierzone przeciwko zbytkowi, 15. dugiego dowiadczenia: domylne p e e n . 22. pociga = ciga. 25. upowanionym popartym powag (stanowiska).
8. [ ]

7-b.

http://rcin.org.pl

niego wybioru obywatew zoonem, ktre o uszczliwieniu m i l j o n w ludzi radzi, widzie Krla n a Tronie, po ktrego prawicy ley Ksiga P r a w a ! T a k a wielko, pierwszy raz widziana, przerazia mi. Przed takim r > Tronem, gbokiem u s z a n o w a n i e m przejty, stanem zdaleka w g m i n i e ludu rnego. Jak spracowanego dug drog podrnika z gr biegncych s t r u m i e n i mruczenie, albo bliszych drzew licia szelest m i y m s n e m usypia, tak mnie, rao10 nego wspaniaoci Tronu, wolne t u m u ludzi ruszanie si i ciche po tem caem mnstwie gwary w z a m y l e nie schwyciy. Z d a j e m i si nie od rzeczy, e wprzd, nieli do p o d a n i a p r a w a oszczdniczego przystpi, opowiem co m y l a e m . 15 Tylko p r a w a krlom wadz susznie n a d a j . Tylkoby te p r a w a dobrych krlw tronu by obron i ozdob p o w i n n y . B o g d a j b y j a k n a j p r d z e j tylko p o dobne towarzystwa dzieliy czowieczestwo! B o g d a j by na wieki trwaa szczliwo l u d u tego, ktry spo20 gldajc n a i r o n , widzi w ksidze p r a w bezwzgldne obywatelskich czynnoci prawido, a w Monarsze ich przykad, w ktrego publicznych zgromadzeniach, jedni wyej, d r u d z y niej, wedug urzdw siedzcy, modsi przez uszanowanie starszemu, ubosi przez 25 grzeczno bogatemu u s t p u j c miejsca, wszyscy mog powiedzie: w tej ksidze jestemy wszyscy rwni i ten dobry Krl jest n a m r w n y m obywatelem. Tu niewiadomo, ani akomstwo, pycha, ani bogactwo ludziom szkodzi nie mog. T u j e d y n i e prze30 moc wikszej czci ludzi jest znaczna i ta p r a w a stanowi. Tu moc osobista, ktrej si kady obywatel w tow. 3. w zgromadzeniuprawa: zebranie Sejmu. w. 6. stanemrnego: obrady sejmowe byy publiczne; przysuchujcych si im nazywano arbitrami, w. 10. wolne ruszanie si = powolny ruch. w. 30. przemoc jest znaczna przewaga znaczy.
10. PP, Zb; A. tumy. 10. prawa w y d a n i a : prawo.

http://rcin.org.pl

11!) warzystwie wyprzysiga, p r z e d p r a w e m r w n i e j a k cie przed w i a t e m n i k n i e . T u owe czasy byy jeszcze b a r b a r z y s k i e m i czasami, kiedy n a j s p r a w i e d l i w s z y wyrok s d u w rku uboszego stawa si p o m i e w i 5 skiem dla bogatszych, a tylko ostatni zostay p r z y yciu zabjca b y w a p o w a a n y m i s p o k o j n y m w y d a r t e g o gruntu dziedzicem. D z i s i a j s a m e p r a w a k a d e m u w a sno o d d a j . J e d n a i zawsze gotowa dla wszystkich jest s p r a w i e d l i w o . S z a c u n e k i n a d g r o d y rozmierza 10 zasuga i uyteczno. W s z y s t k i c h tylko p r a c a ywi. W tym k r a j u do n a b y c i a wasnoci g r u n t o w e j p r a w o kademu r w n atwo p o z w a l a i k a d e m u tej w a snoci bezpieczestwo z a p e w n i a ; wolno za tylko przewiedziony wystpek o b y w a t e l o w i odbiera. W tym 15 k r a j u w s t a n jest p i e r w s z y m , ktry jest u y t e c z n i e j szym; a d e n nie m a wikszych od d r u g i e g o p r z y w i l e jw; a d e n bez p r a c o w a n i a ywi si z d r u g i c h nie moe, k a d y tylko przez p r a c swe potrzeby opatrza. Tak n i k t nie p o s i a d a zbytku, a wszyscy m a j potrzeb 20 i wygod. P r a c o w i t s i od r z d u szacunek i wzgldy d o z n a j ; s a m tylko p r n i a k p r z e l a d o w a n i e i h a b cierpi. W t y m k r a j u p r a w o jest t n i e o d m i e n n p r a w d, ktra r w n i e wszystkim s w o j e g o w i a t a udziela, powolnych d r o g szczliwoci prowadzi, n i e p o s l u 25 sznych bezwzgldnie gubi. T a k soce r w n i e wszystkie tego w i a t a ciaa owieca. T a k w p o c z t k u wiosny piorunem napeniona chmura, swoim gromem na pierwsze z m a r z e j ziemi w a r s t w y s t r z s n w s z y si i n a wszystko w y z n y m deszczu uyteczne ognie spuszcza30 jc, p o w r a c a ycie m a r t w y m n a s i e n i o m , a bezwzgldnie u d e r z a i roztrca t y k a j c e j z a b o b o n u i p y c h y wiee. w. w. w. W. 5. 14. 24. 31. zostali/ = pozostay, przewiedziony = dowiedziony, powolnych = ulegych. tykajce = dotykajce.

3. barbarzyskiemi B, C, PP, Zb; A: barbarzyskie. 27. na w w y d a n i a c h b r a k . 2S. warstwy /'/', Zb; A warsty.

http://rcin.org.pl

120 Jak wielu w tem zgromadzeniu n a j d u j e si obywatelw, ktrzy swoj poczciwo p r a w u powinni. Niejedna m a t k a byaby przeklinaa m o m e n t porodzenia syna tego, ktry byby j e j wydar sposb ycia, 5 gdyby j e j p r a w o doywocia nie zabezpieczyo. Jest tu obywatel, pierwsze w k r a j u p o s i a d a j c y urzdy, ktry byby skrzywdzi matk, ojca i najcnotliwszego w u j a , gdyby im p r a w o nie dao obrony. Ten, ktry si teraz z k i j e m w r k u tak zuchwale przyblia do T r o n u , przed 10 kilku m i e s i c a m i w oczach poczciwego czowieka sta si wzgardy g o d n y m : byby uskuteczni zbrodni, bylby uyciem k r a j o w e g o onierza n a j e c h a m a j t e k oddalonego j u od lat kilku od publicznoci, spokojnego obywatela, gdyby p r a w e m upowaniony T r y b u n a 15 i Rada nie bya tak zuchwaych zapdw wstrzymaa. Kt p o t r a f i wyliczy wszystkie dobra, ktre p r a w zachowanie towarzystwu sporzdza? Nigdzie ludzie dokadnego uytecznoci p r a w wyobraenia nie m a j , gdy nigdzie dla p r a w dosy poszanowania nie widz. 20 Po Bogu tylko p r a w o n a d szczliwoci r o d u ludzkiego czuwa. P o Bogu n a j w y s z a cze naley si prawu. Chciabym, aby ten d o m kady, w k t r y m p u blicznie zoone p r a w o bdzie, r w n e z kocioy uszanowanie odbiera. 25 Tutejsze miejsce p o w i n n o by pierwsz czci p r a w witnic. N i e c h a j do n i e j przystpu nie m a ten obywatel, ktry n i e s p r a w i e d l i w oczywicie s p r a w j a skiego czowieka kci i j a w n i e p r a w o obraa. N i e c h a j tu nie wchodz ci nikczemni ludzie, ktrzy, mioci 30 osobist m a m i e n i , wezwali n a sw pomoc obce wojska i powicili kilka m i l j o n w ludzi cudzoziemskiej przemocy, ani aden z tych zych obywatelw, ktrzy od zagranicznego dworu bior p e n s j : kady cudzoziemski jurgieltnik n i e w a r t imienia obywatelskiego w. 23. publicznie = urzdowo. w. 34. jurgieltnik = najemnik, czowiek zaprzedany (z niem. Jahrgeld = roczna pensja).

http://rcin.org.pl

121 i n i e g o d n y m jest, aby si wraz z p r a w e m w j e d n e m miejscu z n a j d o w a . Z d r a j c a k r a j u , chociaby tylko m n i e m a n y , jeeli b o j a l i w a publiczno, sdzi go nie miejc, j a w n i e przecie p a l c e m wytyka, n i e c h a j 5 popenia w i t o k r a d z t w o p r z e s t p i e n i e m progw d o 11111 tego, d o p k d si z s w y c h dzie nie u s p r a w i e d l i w i i o s w e m poczciwem o b y w a t e l s t w i e nie p r z e k o n a p u bliczno. Ale uczczone przyzwoicie to m i e j s c e zostanie, gdy 10 tu w n i j d z i e ten obywatel, ktry w l a s n e m niebezpieczestwem ratowa ycie o b y w a t e l a drugiego, ktry uytecznym w y n a l a z k i e m powikszy towarzystwa szczliwo, ktry d o b r o w o l n i e odda cz m a j t k u na uytek publiczny, k t r y nie aowa k r w i , ani y 15 cia przy obronie swobd i caoci k r a j u swojego. N i e c h a j tu z a s i d s t a r s z e s t w a m i e j s c e i strzeg p r a w witoci ci wszyscy, ktrzy przez trzydzieci lat n a urzdach i n a rnych Rzeczypospolitej u s u g a c h n i czem nie z m a z a n o b y w a t e l s t w a cnot w i e r n i e s w e j 20 staroci d o c h o w a l i . W p o r o d k u wzniesie si T r o n . Na nim Krl i n n e j obrony i i n n e j ozdoby m i e nie bdzie, tylko P r a w o . Jak szczliwym jest Krl, gdy jest dobroczynny i s p r a w i e d l i w y ! gdy s a m pilnie wszystkie p r a w a w y 25 penia i w y k o n a n i a ich w caym k r a j u strzee bezwzgldnie! Jest to p r a w d z i w y obraz t e j n i e p o j t e j Istnoci, k t r a od s t w o r z e n i a rzeczy, w e d u g p r a w raz u s t a n o w i o n y c h n i e o d m i e n n i e rzdzi i bezwzgldnie czuwa, a b y z rwnego ich wszdzie z a c h o w a n i a caego 30 wiata p o r z d e k i t r w a o w y n i k a . Jeeli d o b r y Krl zastanowi si n a d p r z e z n a c z e n i e m s w o j e m , spostrzee nieskoczone swoje z w i z k i z szczliwoci N a r o d u . On, z u s t a n o w i e n i e m publicznego w y c h o w a n i a , n a j szkodliwsze p r z e s d y w y g u b i ; on, w y b i e r a j c n a u r z w. 27. niepojtej Istnoci = Boga.

0. Zb. publiczno nie przekona. Tu PP d o d a j e przypis, ob. Dodatki. 17. Zb; A: witoci. 2>. Zb bezwzgldnie strzee.

http://rcin.org.pl

122 dy ludzi r o z u m n y c h i poczciwych, uszanowanie p r a w a utworzy; on, czego despoty przemoc uczyni nie potrafi, swoim p r z y k a d e m n a j d a w n i e j s z e a zle Narodu obyczaje odmieni moe; on, r o z d a w a j c n a d g r o d y i ozdoby zasug s a m y m zasuonym i cnotliwym, n i gdy nadto m o d y m , n i e g o d n y m i o zdrad p o d e j r z a nym obywatelom, albo w rzeczypospolitej zasug mie nie mogcym cudzoziemcom, powici cnot i zakrzewi k r a j u mio: z pospolitowaniem ozdb cnoty, staj si rzadszymi cnotliwi. Dobry Krl, s t a r a j c si, aby kady czowiek pod rzdem jego m i a wasno i r w n z i n n y m i wolno, rwniej wszystkie potrzeby podzieli, <stany> uyteczne rozmnoy, obfito do k r a j u wprowadzi, l u d no powikszy, a z ni utwierdzi Rzeczypospolitej szczliwo, powag i trwao. Zamiast przywaszczania sobie tej, a d n e m u czowiekowi nieprzyzwoitej, wadzy inszym p r a w d a w a n i a , dobry Krl bdzie cile ich w y k o n a n i a pilnowa. Z a m i a s t trwonienia dochodw, od ubogiego ludu w y b r a n y c h , n a ywienie przy Dworze zgrai prniakw, n a dopicie a m b i c y j , na dogodzenie brzydkim chuciom, albo na drogie opacenie najczciej zdradliwych w a s n e j strony p o d clilebcw, dobroczynny Krl obrci m i l j o n y n a zaoenie w k r a j u rkodzie potrzeb i wygd, przez co obmyli chleb ludziom, w towarzystwie, przez p r a w o dziedzictwa gruntowej wasnoci, skrzywdzonym. Ustanowi publiczne pichlerze dla zniszczonycli g r a w. 5. ozdobi] zasug = odznaki zasug (ordery, tytuy), w. 8. io rzeczypospolitejcudzoziemcom: bo cudzoziemiec nie moe w ustroju republikaskim, takim, jak go St. pojmuje, uczyni dla ogu wicej, ni obywatelowi nakazuje staranie o wasn szczliwo, identyczn ze szczliwoci ogu; zasuga za rozpoczyna si, o ile si czyni wicej, ni nakazuje obowizek.
18. Zb\ A: wydzieli. 1S. < > opuszczono w 7.b. 14. Zb-, A: uytecznie. 2. Zb opacania. 24. Zli pochlebcw. 25. zaoenie Zb; A: oenie.

http://rcin.org.pl

123 dem, ogniem albo szaracz. Zaposay szpitale, w ktrychby przez n a t u r skrzywdzony czowiek j a kkolwiek s w e j nieszczliwoci ulg z n a j d o w a . Z a miast szukania sawy w zamysach pychy, zamiast pow i k s z a n i a swojego k r a j u przez wojn i przez zagrabienie cudzej ziemi, z j e d n a so)ie saw niemierteln przez m d r e rozrzdzenia wewntrzne. Uczyni k r a j niezwycionym uyciem tych sum, ktre inni w w o j nacli trac, n a uszczliwienie l u d u swojego. A jeeli dumny ssiad napa k r a j u uczyni, dobry Krl porzuci inne sprawy, zapomni wszelkiej do swego ludu urazy, zwie si z Narodem: albo odeprze napa, albo pierwej umrze, nieli lud, sobie powierzony, zostawi w niewoli. Albowiem Krl, ktry, utraciwszy poow spobywatelw, spokojnie yje, j u wiecznie dobrego krla saw zaplami. Te n a w e t trudnoci, ktrych dobroczynni krlowie przy wypenieniu podobnych ustaw doznaj, a ktre od r z d u nieoddzielne s, nie zwyky trwa dugo. S to cienie, sposobice w ich umyle przyszej rozkoszy ywsze uczucia. Najdusze i najzgryliwsze ^nieszczcia pochodz z niespokojnoci duszy. Czowiek dobroczynny tych nie zna. Sumnienie jego spokojne czyni dni jego spokojne: w dzie nic go nie wzrusza, chyba spostrzeona okoliczno u d a r o w a n i a ludzi dobrodziejstwy nowemi; po nocach nie trapi go lk, ani przeklestwo nieszczliwych, ani owa bojewiska, k r w i ludzk i t r u p a m i okrytego, przebrzyda mara. Owszem, sny jego s dobroczynnych dzie jego obrazem. Niech taki krl dla lepszego poznania prawd}' i swojego rzdu skutkw, w pospolit odzie przybrany, zamiesza si w g m i n l u d u : obaczy tysice f a miljw, ktre j e m u swoje ycie winny; usyszy, jak wszyscy za niego baga niebo bd; kady m u nie11. I'P, Zb; A, U: wszelkich ...urazy; C: wszelkich uraz. 2S. Zb. bojowisk... okrytych. 84. Zb familij.

http://rcin.org.pl

172 miertelnoci yczy, wielu, czuoci r o z k w i l o n y c h , poway si n i e b a c z n i e p r z y m a w i a 0 ] ) a r z n o c i : czemu Krl d o b r y u m i e r a ? N i e c h z p r z y z w o i t rao n a r c h o m w s p a n i a o c i zasidzie n a tronie, z j e d n e j strony w y b o r e m o b y w a t e l w n a j c n o t l i w s z y c h obtoczony, z a p e w n i si, i nie p o d p a d n a j w i k s z e m u k r iw nieszczciu, lecz sysza p r a w d ; z d r u g i e j strony, widzc p r z e d sob Ksig P r a w a , m i l o m u bdzie p o myle: t w wszystkich czynnociach za p r a w i d o m a j c , nie m o g e m szkodzi n i k o m u . Pierwszych cnot n a z w i e s w o j e j s p r a w i e d l i w o c i i p r z y k a d u dzielem, Ksig Praw swoich cnt w i a d k i e m . Jeeli z tej ksigi [ w y g l u z o w a ] ten, h a b i c y czowieczestwo b d , k t r y za czarodziejstwo, za u c z y n e k na tym wiecie n i e p o d o b n y , ludzi n i e w i n n y c h potpia na r o z p a l o n e stosy, albo n a o k r u t n e tortury, j a k m i l dusza jego czu bdzie pociech za k a d e m s p o j r z e niem n a P r a w o ! T a j e d n a p r z y s u g a , ludzkoci w y wiadczona, osodzi wszelkie i n n e ycia j e g o p r z y k r o ci: od m k i od mierci u r a t o w a n a n i e w i n n o b dzie b r o n i a p r z e d p o t o m n o c i inne o m y k i jego. O, j a k o d m i e n n y zego K r l a jest o b r a z ! T a k po dniu p o g o d n y m i s p o k o j n y m p o w s t a j e w i c h e r i n o c n a burza, k t r a z w i e k i e m porose drzewa, caego lata u r o d z a j e i wszystkie p o t e m ubogiego r o l n i k a oblane w. 13. wygluzowa = wymaza, skreli. w. 15. uczynekniepodobny = przestpstwo niemoliwe: Ijo wiara w czary jest przesdem, czary niemoliwe, w. 16. czarodziejstwo tortury: procesy o czary nie zostay zakazane, i nawet za Stanisawa Augusta byo ich kilka; wszystkie jednak toczyy si przed jurysdykcjami miasteczek albo patrymonjalnemi, gdzie dziedzicw zastpowali oficjalici, byy przeto dzieem ciemniejszych warstw. Ani w Sdach Grodzkich, ani w duchownych o procesach wytaczanych za czary nie sycha w tej epoce, w. 24. z wiekiem porose = z czasem wyrose.
18. wygluzowa Zb; w w y d a n i a c h poprzednich b r a k c z a s o w n i k a . 11, Zb czarodziejstwa.

http://rcin.org.pl

125 roboty s w o i m g w a t e m obala, a s w o i m g r a d e m tucze ci niszczy. Zy Krl odbiera ludziom spokojno. W s z dzie te s p o k o j n o c h r o n i od niego. On, jeeli si odway p o k a z a ludowi, nie zobaczy, tylko s m u t n e 5 albo s w e j namitnoci, albo swego bdu ofiary. On n i g d y nie p o c z u j e tej n a j t k l i w s z e j d o b r y c h m o n a r chw rozkoszy, e go lud kocha. On g d z i e i n d z i e j ani bezpieczestwa, ani p o k o j u nie znajdzie, tylko wpord olnierstwa i podchlebcw. W samotnoci t a m go ni n a j w i k s z y n i e p r z y j a c i e l jego, s u m n i e n i e p r z e l a d o wa bdzie. Noc, ktra j a k k o l w i e k u d r c z o n y m p o d d a n y m ulg przynosi, jego z m y s o m w i d o w i s k a o k r o p ne w y s t a w i a , a jego ciao, s n u u p r a g n i o n e , nie p r z e stanie b u d z i i mczy d u s z y niepokj. 15 N i e c h a j aden despota nie kadzie P r a w a obok Tronu. T e n widok u s t a w i c z n i e n i e s p o k o j n y m czyni go bdzie, p r z y p o m i n a j c m u , j a k wiele m i j o n w l u dzi jego p y c h a , u m y s u ywo, przemoc i n i e w i a d o mo s w e m i p r a w a m i zmczya. N i e c h a j go z a w d y 20 zbrojne onierstwo otacza i p o t r j n a w a r t a od ludzi oddziela. J e g o T r o n gwat b u d o w a i jego T r o n tylko gwat u p o w a n i p o t r a f i . N i e c h a j nie kadzie dla ozdoby T r o n u blisko siebie Ksig P r a w a i ten Krl, ktry wszystkich p r a w nie 25 wypenia: takie ksigi b d tylko w i a d k i e m w y s t p kw jego. P r a w o n i e w y k o n a n e jest w s t y d e m dla Krla, h a b dla T r o n u , a r d e m nieszcz bez koca dla ludzi. Gdzie Krl p r a w nie z a c h o w u j e , t a m i T r o n jest w n i e u s z a n o w a n i u , i P r a w o w pogardzie, tam... Usyszaem ztyu glos, ktry mi p r z e r w a dalsze 3o m y l i : czowiek w odziey ubogiej; jego t w a r z u k a z y w a a z nieszczliwoci n i e w i n n o ; nie by on dzieleni sztucznej e d u k a c j i nie m i a n a u k , ale by czowiekiem n a t u r y m i a czuo. T e n z niemiaoci w. .'iii. dzieem sztucznej edukacji = urobiony przez wymylne wychowanie. w. 34. miut czuo = by wraliwym.
tt. poczuje C, PP, Zb; A, B: pocnie.

http://rcin.org.pl

12(5

zapyla m i si, k t o b y w lem z g r o m a d z e n i u by K r lem? W l e j c i e k a w o c i z a s p o k o j o n y , prosi d a l e j , coby la kopa k s i g p r z y Krlu z n a c z y a ? S to ksigi, o d p o w i e d z i a e m , k t r y m wszyscy n a s z wolno 5 i szczliwo w i n n i m y . T e to ksigi u t w o r z y y to bezpieczestwo, w k t r e m k a d y z spokojnoci p r a c u j e , z a p e w n i o n y , i korzyci p r a c j e g o m o c n i e j s z y wydrze m u nie moe. S to p r a w a , ktre d a j n a m w s z y s t k i m ycie, m a j t e k i saw. Na te sowa rzuciy si Izy 10 z oczu czowieka owego. P r z e r a z i o mi to. P y t a e m si ciekawie tego z m a r t w i e n i a p r z y c z y n y . W e s t c h n , i w te odezwa si sowa: Ach! n i e w s z y s t k i m te p r a w a z a p e w n i a j m a j tek i ycie! W l e j w i e l k i e j kopie ksig tylko k i l k a t y 15 sicy o b y w a t e l w z n a j d u j e s p r a w i e d l i w o . M i l j o n y tego k r a j u m i e s z k a c w a d n e g o w n i c h n i e m a j r a t u n k u . Z m i l j o n a tych nieszczliwych i j a jestem. Z a c h o w a e m p r z y k a z a n i e Boskie, yem w e d u g w i tej r e l i g j i m o j e j p r a w i d e . Nie w y r z u c a m i s u m n i e n i e , 20 a b y m k i e d y k o l w i e k skrzywdzi bliniego; owszem, ile m o g e m , r a t o w a e m p o t r z e b n y c h . Chocia czuem o k r u t n y los p o d d a s t w a m o j e g o , przecie, s d z c go by O p a t r z n o c i z r z d z e n i e m , w dzie p r a c o w a e m wiernie p a n u ; p r a c o w a e m i po n o c a c h dla w y y w i e 25 nia ony i dzieci. A c h c c j e w y c h o w a w b o g o b o j n o ci, s p r z e c i w i e m si n i e r z d n e j e k o n o m a p a s j i . Od lego czasu zaczo si m o j e nieszczcie. Chocia n i e w i n n y przecie czowiek, bez s p r a w i e d l i w o c i cierpie m u s i a e m . P o c i g a n o m i n a d p o w i n n o do robocizny, 30 w y p d z a n o do najciszej' p r a c y , w drogi n a j g o r s z e , gdzie siebie i cay m j dorobek zniszczyem. Nie m n ogi e m si u s k a r y n i k o m u , gdy nikt mi s p r a w i e d l i w o w. 3. kopa = stos. w. 20. nierzdnej ekonoma pasji = rozwizej namitnoci ekonoma (zarzdzajcego majtkiem w zastpstwie waciciela).
U. Zb kupa. 14. Zb kupie.

http://rcin.org.pl

127 ci uczyni nie mg, lylko pan, ktrego a d e n z p o d danych nie zna, ani w d o b r a c h nie widzia. Z d a w a o mi si, i si zlitowaa n a d n a m i Opatrzno, gdy w pan, z a d u y w s z y si, by p r z y m u s z o n y s p r z e d a sw m a j t n o szlachcicowi. Lecz ten n o w y dziedzic, wcale nikogo n a d sob nie m a j c y , by jeszcze w i k s z y m od ekonoma t y r a n e m . Miaem trzech synw. Z tych redni, widzc, i ledwie j e d e n n a d z i e j mie m o e objcia roli po m o j e j mierci, a d r u d z y , bez z i e m i i bez chleba, y b d musieli i k r a j o w i i sobie nieuyteczni, nic m i nie powiedziawszy, odszed; j a k o m si potem dowiedzia, uczy si rzemiosa. Po o d d a l e n i u si jego z d o m u p a n , surow k a r m i groc, jeeli m u syna nie p r z y s t a w i , owszem, zaraz do wizienia osadziwszy, nie wypuci mi, dopkd m u kilkaset zotych za w a s n e g o syna nie zapaciem. W k r t c e potem, sdzc m i by b o g a t y m i s p o d z i e w a j c si wicej u m n i e pienidzy, kaza m i z n o w u wzi do kody i trzyma dopty, d o p k d m u syna nie powrc. Gdy woaem o sprawiedliwo, p r z y p o m i n a j c , e go j u drogo opaciem, pan n a z w a ten al m j z u c h w a l o ci: z a r a z kaza m i wszystko z d o m u pozabiera, a o k r u t n i e mi s k a t o w a w s z y , w k a j d a n y zakutego wrzucono do chlewa. W y d o b y e m si z tego lochu. Uciekajc z nieszczliwem yciem, c z u j a nadto, i dla m n i e w k r a j u n i c m a s z sprawiedliwoci. J e s t e m n i e w i n n y . a d n e g o w t o w a r z y s t w i e nie popeniem wystpku. D o b y e m p r a c o w i c i e czterdzieci morgw n i e u y t e j ziemi. Przez 50 lat u p r a w i a e m z p a s k i m g r u n t e m sto m o r g w roli. Z tych dziedzic w. 5. szlachcicowi: w przeciwiestwie do p a n a, nie magnatowi. w. 18. wzi do kody zaku w dyby; k o d a gruba deska, przez ktrej otwory przetykano winiowi nogi, tak e nie mg chodzi, w. 28. dobyem uprawiem, w. 29. nieuytej = dotychczas nieuprawnej.
29, Zb uprawiem.

http://rcin.org.pl

128 swe zbiera dochody. J a k r a j o w i dorose wychowaem dzieci i rzetelnie odnosiem podatek. Przecie doczekaem si tej nieszczsnej staroci, w ktrej od ony i od dzieci oddalony, wszystko, n a co p r a w i e cae 5 ycie pracowaem, straciwszy, jak zoczyca kry si musz z u t r a p i o n e m yciem, a aden czowiek nie ma ani zlitowania si nade m n , ani r a t o w a n i a m n i e sposobu. Tylko ten, ktry m n i e krzywdzi, tylko m j tyran by moe m o i m sdzi! W tych p r a w a c h mego 10 stanu czowiek nie z n a j d u j e wicej od byda obrony. Krl nawet nie moe by ojcem nas wszystkich... T u przerwaem m u , nie mogc dalej wstrzyma m e j czuoci. Zorzekem b a r b a r z y s t w o k r a j u , a nie m o g c bliniemu poradzi, tem tkliwiej czuem nie15 szczcie jego. W tym j e d n y m przykadzie zdawao mi si widzie nieskoczone krzywdy m i l j o n w rolnikw. Stany mi zy w oczach. Odwrciem si ku oknu. Nagle spostrzegem przed b r a m mnstwo ludzi, z k t r y c h kady trzyma w rku papiery; a jak niegdy 2ii przebrzydy K a r o n n a brzegach Styksu grozi, odpycha i nie dawa u m a r y m wiecznego pokoju, tak t w a r d y na warcie dragan kolba potrca, bil i odpycha wszystkich \ Pobiegem z waciw m i ciekawoci dowiedzie 25 si, przez coby tyle ludzi z tak wzgard poniewierano i bilo? Dowiedziaem si, e to s ludzie z prob o ludzko do ludzi. * Twardy i okrutny przesd odrzuca w Polsce lud od sprawiedliwoci. w. 13. zorzekem zorzeczyem, w. 1(>. rolnikw = uprawiajcych rol chopw, w. 20. Karon: Charon, przewonik dusz zmarych przez piekieln rzek Styks, oddzielajc wiat ywych od pastwa cieni (mitol. klasyczna), w. 21. grozi pokoju: odpdza wiosem dusze, ktre nie mogy opaci przewozu (wspom. z Eneidy Wergiljuza). w. 22. drugan = dragon; onierz oddziaw jazdy, wiczonej w walce pieszej i uzbrojonych w karabiny, jak piechota.

http://rcin.org.pl

129 W jednych rku taki byl napis: Cztery m i l j o n y pikrosto tysicy najuyteczniejszyeh mieszkacw, ktrych chocia stan rozrnia od ludzi z d a j e si, przecie n a m religja odk r y w a j e d n a k i z i n n y m i ludmi pocztek, uczc, e wszyscy od jednego ojca pochodzimy, e kady inny czowiek jest naszym blinim, wic na m i o bliniego zaklinamy, proszc nie o co innego, tylko, aby rwn z kadym i n n y m czowiekiem sprawiedliwo mielimy; aby ten, kto nas krzywdzi moe, nie byl w w a s n e j sprawie i stron i sdzi. U drugich widziaem ten wyraz: Miljon kilkadziesit tysicy kobiet, ktre w krtkim czasie w d w j n a s b k r a j zaludni, jeeli podug p r a w Boskich, nie p a s k a wola, ale wasna ich wola lub maestwa wanym uczyni; jeeli j e d n e j wsi granice nie bd dla nich czowieczestwa granic. U i n n y c h czytaem: Miljon czterykro sto tysicy ludzi modych, jeszcze dwudziestu lat nie m a j c y c h , przyrzeka w lat kilka liczne Rzeczypospolitej wojsko, obiecuje powikszy k r a j o w e bogactwa, oszczdzi te m i l j o ny, ktre cudzoziemskim f a b r y k o m bez powrotu k r a j wypaca, jeeli, zamiast uporczywej i namitnoci o m a m i o n e j dziedzica woli, prawo wrci im wolno naturaln pracowania kolo s w e j ywnoci wszelkiemi, pozwolonemi w k r a j u sposoby i uczenia si, wedug kadego chci i zdatnoci rnych w. 11 .cztery miljony sdzi: napis chopw poddanych, ktrych sdzia, by dziedzic, najczstszy ich krzywdziciel. w. 18. kobiet granic: poddany i poddanka nie mogli zawrze maestwa bez zezwolenia dziedzica; a wyjciu dziewczyny za m za poddanego ohcego dziedzice byli niechtni, gdy dzieci z takiego maestwa nie powikszay iloci ich wasnych poddanych.
24. fabrykom Zb f a b r y k a n t o m . Bibl. Nar. Serja I, Nr. 90 (Staszic: Uwagi).

http://rcin.org.pl

130 fabryk i rzemios, jeeli nie jedna wie, ale cay k r a j bdzie ich k r a j e m . W pord tego tumu sycha byo tu i owdzie przeraliwy rozpaczajcych pacz i jk, woanie do nieba 5 o pomst u c z y n i o n e j im k r z y w d y i przekstwo okrutnej niesprawiedliwoci. Przybiegem do jednego z nich i zapytaem si, coby cierpia. Krzywd od samego P r a wa! rzek z zapamitaoci, r z u c a j c m i kart. Podniosem j. To zawieraa w sobie: 10 Jestem syn poczciwego ojca i dobrego obywatela. Rodzice dali m i w y c h o w a n i e stosowne do tego m a j t k u , ktry, przy cikiej a s p r a w i e d l i w e j pracy, cae ycie dla m n i e zbierali i ktry jako syn dziedziczy m i a e m . Przebrzyde akomstwo odkryo po 15 mierci o j c a mego, e nie by szlachcicem. Nagle ja utraciem wszystko, zostaem si bez sposobu do ycia. Cik prac ojca mego, t n a j s p r a w i e d l i w s z wasno m o j , obcy czowiek bezsumienny, jak zwyczajnie patron, zagrabi. 20 Oddaem m u czemprdzej kart. Nie mogc znie tego niesprawiedliwoci obrazu, uciekem, a b y m zgubi z oczu te nieszczsne g w a t u ofiary. Gdym j u nikogo nie widzia, rzekem s a m do siebie: jakie to p r a w straszydo! Niewola, gwat, beze25 stwo, publiczne cudzego m a j t k u odzierstwo p r a w e m upowanione! Takie b a r b a r z y s t w o w o n m a s t y m wieku! Rzeczpospolita z takiemi p r a w a m i , m a j c ssiadem Cesarza i Krla Pruskiego, czyli dugo u t r z y m y w a si sdzi? 2. miljon cztery kro = krajem: synowie poddanych, "choby gruntu nie mieli, nie mogli ze wsi rodzinnej wychodzi bez zezwolenia dziedzica; byli p r z y p i sani do ziemi, w. 19 .jestem syn y.agrabi:: tylko szlachcic mg nabywa i posiada na wasno dobra ziemskie; waciciel takich dbr, gdy mu udowodniono, e szlachcicem nie jest, musia ich si wyzby, w. 24. straszydo = potworno. w.

http://rcin.org.pl

131 W t e m , dom Rady Nieustajcej m i j a j c , przypomniaem sobie, i n i e d a w n o Prawo Oszczdnicze stano. A poniewa sdziem to prawo by jednern z tych p r a w gwnych, <ktre jeszcze Rzeczpospolit 5 ratuje,> wszedem, chcc wzi przykad od upowanionych wadz w y k o n y w a j c strw p r a w a tego i nauczy si, jakie ta Rada przedsiwemie sposoby do uskutecznienia w caym k r a j u tak uytecznego prawa. 10 Jak wielkie byo zadziwienie moje, gdy widziaem po sesji wychodzcych tej Rady komisarzw wszystkich w cudzoziemskich futrach, w najdroszych koronkach, w bawatach, w najprzedniejszych francuskich i angielskich suknach. aden z nich nie mia w caym 15 swoim stroju n a j m n i e j s z e j rzeczy, owszem, j e d n e j nawet szpilki k r a j o w e j . Wszyscy rozjechali si w kosztownych londyskich karetach, z t pocieszn do kobiet nowin, e, przez wielkie R a d y N i e u s t a j c e j zdanie, odebrali dnia tego prawo, i w czasie separacji 20 wolno d a m i e sprzeda, darowa albo przetrwoni swj wasny m a j t e k . Na to wszystko w zakcie b r a m y p a trzajc, rzekem do siebie: w tym k r a j u p r a w a s dziecinn igraszk i dlatego ssiedzi z ludem tego kraju, j a k z dziemi, obchodz si. Od lego czasu nabraem w. 3 . p r a w o stano prawo zostao uchwalone, w. 3. sdziem to prawo by: zwrot ac. = sdziem, e to prawo jest. w. 6. upowanionych wadz poprzedzanych powag wadzy. w. 13. w bawatach = w jedwabiach (zachow. do dzi w term.: sklej) b a w a t n y , towary b a w a t n e ) . w. 17. pocieszn = pocieszajc. w. 19. odebrali prawo = osignli uchwalenie prawa, ustawy. w. 19. separacji == stanu, w ktrym maonkowie, na zasadzie orzeczenia waciwego sdu, zwolnieni s od obowizku wsplnego poycia (naley odrnia od uniewanienia maestwa i od rozwodu).
1. Zb jednem z praw uytecznych. 45. <> w Zb opuszczono. 10. Zb o d e b r a y . '20. damie Zb: onie.

http://rcin.org.pl

132 pogardy dla p r a w a tego. N a j w i k s z y k r a j o w e j oszczdnoci wielbiciel, urgaem si z tych, ktrzy j zachowa chcieli. J a k wiele ten przykad Rady N i e u s t a j c e j m n i e zgorszy, tak wiele cay Nard pogorsz. 5 Krlowie! Ministrowie! Senatorowie! Szczeglniej Rado Nieustajca, ty, p r a w w y k o n a n i a stranico! W a sz j e d y n powinnoci i obowizkiem wynale sposoby, aby po skoczonym Sejmie wszystkie nowo u s t a nowione p r a w a w caym k r a j u wypenione byy. Jaki 10 jest wystpek wasz, gdy, stre p r a w a , nie z a c h o w u j e cie p r a w a ! Jeeli przy u s t a n o w i e n i u nowego p r a w a czujecie sabo i t umysu nikczemno, i go sami zachowa nie potraficie, nie pozwalajcie nigdy na takich p r a w ustaw. A nie mogc si temu oprze, zcie lepiej 15 urzdy. Inaczej wy staniecie si Narodu zgorszeniem, a prawo n i e w y k o n a n e k r a j u nieszczciem. W a s z a godno i wadza g r u n t u je si na prawach. Od waszej woli kadego p r a w a uskutecznienie zawiso. Tylko wy n i e w y k o n a n i a p r a w przyczyn jestecie. Wi20 cej nad u m y s e m obywatelw waszych osb przykadem, nieli waszych urzdw moc wadniecie. Gdyby, od czasu u s t a n o w i e n i a m d r y c h p r a w oszczdniczych, Krl, senatorowie, ministrowie i Rady N i e u s t a j c e j komisarze nigdy inaczej nie byli si ukazywali publiczno25 ci, tylko w m u n d u r a c h k r a j o w e g o sukna i w i n n y m przez p r a w o o p i s a n y m ubiorze, kady Polak za ich przykadem byby osdzi m u n d u r sukna k r a j o w e g o s u k n i godnoci, jak dzisiaj, za iche przykadem, takiego s u k n a m u n d u r n a z y w a sukni ubstwa 30 i wzgardy. Niema p r a w a tego, ktreby w y k o n a n e by nie mogo, jeeli je Krl, m i n i s t r o w i e i Senat zachowa. Po m o c n e m przekonaniu si o dzielnoci waszego przykadu, co n a s t p u j e uczycie. w. 9. jaki = jake wielki. w. 14. ustaw = ustanowienie.
0. .1 Hada: popr. wedug P P i Zb. 20. Zb obywateli. :iO. Po wzgardy PP d o d a j e : Za waszym to nieszczsnym p r z y k a d e m , j u po u s t a n o w i e n i u , gdy na miech, p r a w oszczdniczych, p o w s t a j e w n a szym k r a j u zbytek nowy, z zbytkw ostatni, u nas jeszcze dotychczas n i e z n a n y : zbytek w pomieszkaniach.

http://rcin.org.pl

133 PRAWO OSZCZDNI CZE

K a d y p o d a t e k n i e w a c i w y jest n i e p e w n y m ; czasem k r a j niszczy, a zawsze go k r a d n i e . Dlatego rzecz szkodliw r z d stanowi, gdy j e d y n i e dla p o d a t k w cami k u p i e c t w o i p r z e m y s t a m u j e . E k o n o m i c i nie dla dzisiejszych t o w a r z y s t w sw d a j n a u k , gdy rzdom czuwa n a d w a g k u p i e c t w a broni i miesza si do h a n d l u zewntrznego nie ka. T e p r a w i d a s dla owych jeszcze wiekw dalekich, kiedy wszystkie p a s t w a w j e d n o t o w a r z y s t w o zwi si, kiedy d o b r o j e d n e g o k r a j u stanie si s p l n e m d o b r e m caego, albo p r z y n a j m n i e j j e d n e j czci wiata. Teraz, gdy p a s t w a s bez zwizku, gdy k a d y n a zllipienie l u b n a osabienie s s i a d a u z b r o j o n y c z a t u j e , n i e u m i a r k o w a n a h a n d l u wolno rozwizoci b y a b y . T a k u p r z y w i l e j o w a n e k u p i e c t w o u t w o r z y stan w stanie. K u piec bdzie o b y w a t e l e m w i a t a caego. Dobro rzeczypospolitej k u p i e c k i e j rozczy si od dobra rzeczypospolitej o b y w a t e l s k i e j i moe by k r a j o w i szkodliwe. A n g l j a , ta szkoa [teraniejszego] k u p i e c t w a , ktra nie z d o m y s u , ale z d o w i a d c z e n i a uczy, kadzie za g r u n t swego h a n d l u to p r a w i d o : t o w a r y c u d z o ziemskie, ktre poycia k r a j o w y c h urow. 2. niewaciwy poredni. w. 3. Irminie okrada, w. 4. dla podatkw, tu = dla zysku z podatkw, w. ti. ekonomici fizjokraci; termin . e k o n o m j a p o l i t y c z n a ' wprowadzi do sownictwa ju Ant. d e M o n t c h r e t i e n w pierwszej po. w. XVII, ale e k on o m i s t a m i nazwali si dopiero fizjokraci, za przykadem F r. Q u e s n a V, ktry pierwszy, oddzieliwszy ekononij od polityki i wytknwszy jej dziedzin odrbn, uczyni z niej nauk samoistn, w. 7. nad wag kupiectwa nad rwnowag handlu (,bilansem' handlowym), w. 15. rozwizoci = anarchj. w. 17. rzeczypospolitej kupieckiej = wsplnych kupcom interesw (dos. z res publica = rzecz, sprawa oglna).
80. [ ] Zb.

http://rcin.org.pl

134 dzajw nie dozwalaj, szkodz doskonaleniu si r o l n i c t w a i p o w s t a n i u domowych fabryk, a tak c i g n konieczny kraju upadek. Dochody czyste chc mwi: dobro powszechne jest p r a w o d a w s t w a i wszystkich rzdw j e d y n y m celem. W teraniejszym towarzystw stosunku aden p r a wodawca i aden rzd nie mwi: powikszy, - ale nawet od zmniejszenia si dochodw czystych obroni nie potrafi, jeeli wewntrz wszystkim wasnoci i k a d e m u r w n sprawiedliwo nie wyznaczy, a zewntrz takiego bezpieczestwa nie obmyli, aby p a stwa ssiedzkie ani przemoc ani przemysem k r a j o wego dobra krzywdzi nie mogy. C Polska [w stanowieniu podatkw, w swych urzdzeniach wewntrznych] koniecznie czyni powinna dla z a p e w n i e n i a sobie zewntrznego bezpieczestwa? Czytaem wiele listw, w ktrych J a n Zamoyski rnym pierwszym obywatelom p r a w a oszczdnicze zali ca. W idziaem kilkanacie i n s t r u k c y j w roku 1602 i inne, pniejsze jeszcze, posom W o j e w d z t w K r a kowskiego i Beskiego dane, w ktrych artyku o teme p r a w i e z wielkiemi powody umieszczony <jest>. WTic jeszcze w XVI wieku, kiedy Rzeczpospolita syna, kiedy Nard Polski by sawny, bogaty i bitny, kiedy nasze m i a s t a znaczn ludno miay, nasz k r a j wag h a n d l u trzyma, wszystkie p a s t w a swoj trwao na mstwie sadziy i nigdzie p o d a t k w nie znano potrzeby, bo kady szlachcic by k r a j o w y m onierzem, jeszcze w. 1. poycia nie dozwalaj = zbytowi przeszkadzaj. w. 13. przemysem, tu = przemylnoci. w. 22. instrukcyj (Ituie: polecenia od sejmikw wyborczych posom, by wskazane sprawy poruszyli na Sejmie, w. 23. : wielkiemi powody = z obzernem uzasadnieniem, w. 27. wag handlu trzyma utrzymywa rwnowag handlu zewntrznego.
7. Po celem Zb; kadzie za g r u n t swego przemysu i bogactwa wyczno n a w i g a c j i i h a n d l u z e k s k l u z j h a n d l u i f a b r y k a t w obcych. 9. Zb swych d o c h o d w obroni. 15. [ ] Zb. 23. < > w Zb opuszczono.

http://rcin.org.pl

135 wtenczas n a s i ojcowie u z n a w a l i p r a w oszczdniczych poytek. Dzisiaj, gdy k r l e s t w a , [nie p o r o b i w s z y u r z dze do s t a m o w a n i a w y d a t k w z a g r a n i c z n y c h , a d cych do p o m n o e n i a f a b r y k i p r z e m y s u w e w n t r z n e g o ] 5 s w o j stao na p i e n i d z a c h i n a sile g r u n t u j , gdy a d e n k r a j bez wielkich p o d a t k w t r w a nie p o t r a f i i a d n e t o w a r z y s t w o ludzkie bez w o j s k a gotowego, w sztuce w o j e n n e j wywiczonego, z e w n t r z m i e bezpieczestwa nie moe, p y t a m si: czyli Polacy, nie ni u s t a n o w i w s z y i nie w y k o n a w s z y p r a w oszczdniczych, u n i k n u b s t w a , a przeto tej, j u od wszystkich s siadw w z g a r d z o n e j , saboci p o t r a f i ? Polska w rzdzie k r l e s t w p o w a n y c h nie stanie, dopkd p o m i e r n i e do p a s t w i n n y c h p o d a t k w nie p o 15 wikszy. T u d r u g i e p y t a n i e zachodzi: czyli Rzeczpospolita Polska d z i s i a j jest w stanie p o w i k s z a n i a [lak] znacznie podatku? Podatek tylko z dochodw czystych 20 b y w y b i e r a n y p o w i n i e n . Dzisiaj podatek jedynie pienidzmi wypaca potrzeba. P i e n i d z e s w s z y s t k i c h r z e c z y cech, k t r e j c e n a w p o r w n a n i u z r z e c z a m i 25 o d m i e n i a s i . U m n i e j s z e n i e p i e n i d z y w k r a j u powiksza podatek. T e p r a w d y do czeg n a g l P o l a k w ? Rzecz p e w n a jest, e P o l s k a w h a n d l u z e w n l r z w. 3. stamowania = zatamowania, w. 13. w rzdzie = w rzdzie. w. 21. pienidzmi: w w. XVIII nie byo ju waciwych podatkw paconych w naturze; ale niektre daniny, zwaszcza chopskie, na rzecz Kocioa i wacicieli dbr (a pastwo byo wielkim wacicielem ziemskim), oddawane byy w naturze jeszcze w w. XIX. w. 23. cech = wyrazem wartoci.
24. I ] Zb.10. 1. [ ] Zb. oszczdniczych PP> Zb; A: oszczdniejszych.

http://rcin.org.pl

136 n y m traci. W i c e j p i e n i d z y wychodzi, nieli wchodzi do k r a j u . J u b y m y teraz n a zapacenie p o d a t k w , ju n a k u p i e n i e soli pienidzy nie mieli, g d y b y m y pozostae od n a s z y c h p r a d z i a d w m i e d n i c e , p u h a r y , w a n n y 5 i stoy s r e b r n e i Apostoy zote nie topili *. T o j u koczy si. Przecie z a m i a s t p r z y b y c i a u b y w a pienidzy. Nie m o g p o w i k s z y n a s z e S e j m y p o datkw, bo n a s z kupiec, c u d z o z i e m s k i e m i t o w a r y w y gd i z b y t k u h a n d l u j c , n a s i obywatele i obywatelki, 10 obce k r a j e z w i e d z a j c , k a d y Polak, a z a g r a n i c z n y * Ta myl wielom zdaje si faszywa. Przyznaj oni, e liczne sprzty zote i s r e b r n e po domach paskich stopiono. Ale, mwi, na to miejsce dzisiaj ledwie nie u kadego szlachcica znajduj si srebra stoowe. Ani ja 15 nie sdz, aby ta jedna tylko bya przyczyna, dla ktrej w Polsce dotychczas s pienidze. Pamitam, e zabrane po Jezuitach z kociow srebra najprzd ksice stoy zdobiy, a gdy nareszcie tym ksitom z nich nie byo co je, stopione zostay; e przedtem kady szlachcic miewa 20 gotow lec sumk teraz wszystko jest w biegu; e dzisiaj powikszy si w kraju handel wewntrzny, przeto cyrkulacja kilkadziesit miljonw zastpuje; e poyczone genueskie i holenderskie pienidze w Polsce biegaj... Do tych wszystkich przyczyn umniejszenie sreber w paskich 25 domach p r z y d a naley. Nadto, spogldajc na teraniejsze srebra stoowe, nie zapominajmy, i dawne s r e b r o i zoto bywao szczere, jak starowieckie serca. Teraz nie wszystko zoto, co si wieci. Dzisiaj nawet srebro, zewntrz polerowane, miewa dusz miedzian. w. 5. Apostoy: posgi witych. w. 17. po Jezuitach: zakon ten zniesiony zosta w r. 1773 przez papiea Klemensa XIV; majtnoci jego przeszy w Polsce na rzecz pastwa. Likwidacja ich nie obesza si bez znacznych naduy, w ktrych brao udzia wielu magnatw, midzy innymi Poniski; Sejm przyzna mu by p r a w o do uywania tytuu ksicego; za przykadem monych szo wielu innych; niejeden rd zawdzicza swoje wyniesienie grabiey majtkw pojezuickich. w. 20. w biegu = w obiegu, w. 22. cyrkulacja = obieg (pieniny), w. 30. srebro miedzian: w y r o b y platerowane.

http://rcin.org.pl

137 dunik wyprowadzaniem z k r a j u pienidzy niezmiernie podatki dzisiejsze powikszy. Caa Polska z Litw niewaciwie uoonych podatkw, Subsidium Charitalwum [i] Kwadrupl Pto5 rej-Kwarty wytrciwszy, paci okoo 12,000.000 polskich. Z tych d w u n a s t u miljonw tylko dwa miljony na wacicielw przypada. Chopi poddani, adnej wasnoci i dochodw czystych nie majcy, z udziau z gby chleba pac blisko miljonw 10, co innym, jeszcze 10 szkodliwszym kanaem wacicielw uboy. Tymczasem, dla atwiejszego r a c h u n k u zgdmy si, i cay podatek miljonw dwanacie [z] czystych dochodw [ziemiaskich] wybierany bywa. Byy te czasy, kiedy Polska przeszo trzysta mi15 ljonw zotych polskich pienidzy mie moga. Z nich ledwie poowa ukazywaa si w biegu. Reszta w gotowinie po szlachcie i mieszczaninach pleniaa, bo k r a j wewntrznego h a n d l u nie mia. Do pienidzy w k r a j u biegncych handel zewntrzny, kwitnc, przy20 stawia corocznie okoo 30 miljonw za rzeczy z kraju wychodzce. Wic natenczas dwiecie miljonw zotych polskich pacio dziedzicom czyste dochody. w. 4. Subsidium Charilativum, dos. Z a p o m o g a m i o s n a : kwota ryczatowa, wpacana przez duchowiestwo do Skarbu Bzplitej tytuem spowodowanego mioci Ojczyzny daru, nie podatku, od podatkw bowiem dobra kocielne byy wolne, w. 5. Kwarta przeznaczona na utrzymanie wojska czwarta cz dochodu z dbr krlewskich, pozostaego po odtrceniu jednej pitej dla starosty; Sejm r. 1775 powikszy ten podatek o poow (Ptorej Kwarta) z dbr nie puszczonych w dzieraw wieczyst i postanowi, e przy obejmowaniu dzierawy nowy dzierawca winien wpaca poczwrny ten podatek (kwadrupl) jednorazowo, w. 7. na wacicielw: ziemskich, w. 9. z udziau z geby chleba: z tytuu chleba spoywanego, w. 10. szkodliwszym kanaem = w sposb szkodliwszy. w. 19. przystawia = dodawa,
8. Zb niewaciwych (inilireetes) podatkw. ! . [ ] Zb. 11. PP, Zb; A zgodziemy*. 12.'[ ] PP, Zb. 13. [ ] Zb. - 17. Zb: A: szlachtach. 19. kwiln B, C, PP; A kwitn; Zb kwitncy.

http://rcin.org.pl

138 Ile z d a w n y c h inwentarzw doj mogem, ta ziemia, ktr jeszcze Rzeczpospolita posiada, wszystkie u r o d z a j e do zboa stosujc i rolnicz potrciwszy ekspens, w y d a w a a mil jon sto tysicy asztw. W p o r w n a niu tych u r o d z a j w z w s p o m n i o n e m i wyej, biegncemi w k r a j u i przychodzcemi z zagranicy pienidzmi aszt w laszt kosztowa zotych polskich 200. Blisko koo czasu tego te 12 m i l j o n w podatku uoono. Dla zapacenia tej s u m y trzeba byo sprzeda szedziesit tysicy asztw. To jest, po G od sta, o m n a s t czstk dochodw czystych zabieray ca kupieckie, papier stemplowany, ksigi ydowskie pogwne, loterja, tabaka, sl, p o d y m n e . Dochodmy, j a k cz dochodw czystych ju dzisiaj tene s a m podatek zabiera. Gdy ostatnia w k r a j u zawierucha, niedosy przezornem i niedosy daleko p r z e g l d a j c e m politykowan i e m pychy i osobistoci sprowadzona, z a b i e r a j c gospodarzom czelad, bydo i konie, tak rolnictwo zniszczya, i dotychczas przyj do siebie nie moe; gdy nasi trzej ssiedzi, podstpem do k r a j u wpadszy, chocia dzielili sobie nasz ziemi, jak im si podobao, chocia w zalknionych bez wodza Polakach n a j w i k s z w. 1. Inwentarzw = ksig rachunkowych, w. 3. do zboa stosujc na zboe przerachowujc. w. 4. rolnicz ekspens = koszty wytwrczoci rolniczej, w. 4. asztw: miara objtoci = 30 korcom polskim (okoo 30 hektolitrw), w. 13. ca paci kupiec od przewoonego towaru na komorach granicznych i niektrych wewntrznych; papier stemplowana, usta, w r. 1775 dla Wszelkich akt prawnych; pogwny podatek pacili ydzi (po 2 zote od gowy); loterja, sl, tabaka byy monopolami; podymne podatek od dymw = od ognisk domowych, pobierany od komina, w. 1620. ostatnia zniszczya: wojna Konfederacji Barskiej (wedug Korzona kosztowaa kraj okoo 100 tys. ludzi i nieobliczalne straty majtkowe).

http://rcin.org.pl

139 grzeczno znaleli, przecie <grube R u s i n y i N i e m c y ) , j a k g d y b y n a d n a j n i e g o d z i w s z y n r i nieprzyjacioly, o k r u t n i e p a s t w i y si, w y d z i e r a j c n a m chleb, p i e n i dze, ludzi owszem, dzi jeszcze zmczon k r a j u r e 5 szt, ten k a w a zewszd obcitej n d z n e j ziemi, ktrej podobno, z a p o m n i a w s z y si, j u s a m i porzucili byli, dzi, o b w a r o w a w s z y go wokoo, j a k g d y b y przed r o d e m l u d z k i m u k r y chciano, k a sobie p i e n i d z m i d r o go paci n a s z w a s n sl i wod, s a m i n a s z y c h u r o o d z a j w k u p o w a nie chc, a z reszt w i a t a wszelkiej h a n d l o w e j spoecznoci broni... Chciaem powiedzie: od podziau Polski nasz h a n d e l z e w n t r z n y upad. Z k r a j u wicej pienidzy wychodzi, ni przychodzi. Z owych trzechset m i l j o n w , ledwie si 50 m i l j o n w o z. pol. zostaje. To nas troch r a t u j e , e teraz handel w e w n t r z n y jest wikszy, nieli p r z e d t e m b y w a , przeto dzisiejsza c y r k u l a c j a te 50 m i l j o n w do 100 m i l j o n w pomnaa. Podupady handel zewntrzny przynosi nam jeszcze za nasze u r o d z a j e okoo 20 m i l j o n w . W i c dzi o j u tylko 120 m i l j o n w z. pol. czyste d o c h o d y opaca. W o j n a d o m o w a , w y w z p r z e t r u d n y , woony na same c h o p s t w o podatek przyczyny s w a n e , i u r o d z a j e k r a j o w e , czyli dochd czysty, byby si z m n i e j szy p o w i n i e n . Ale oszczdniejsze g o s p o d a r s t w o r o l n i 5 cze, n a d t o rozlegych dbr n a m n i e j s z e czci podzia tamtych przyczyn szkody n a d g r a d z a i codziennie k r a jowe u r o d z a j e powiksza. Przeto, r w n i e j a k przedtem, tak dzi pozostaa cz Polski kolo m i l j o n a stu tysicy asztw rocznych u r o d z a j w na dochd czysty w y d a j e . Z tych u r o d z a j w s a m i dziedzice okoo trzechkro 0 sto tysicy asztw na s w o j ywno i na potrzeby dom o w e s k o n s u m u j , a o m k r o sto tysicy s p r z e d a j . w.
w.

1. grube == grubijaskie, nieokrzesane,

9. wasn sl i wod: sl z u p polskich, zagarnitych

przez Austrj; wod: ca naoone przez Prusy na spaw wilany.

1. < > w Zb opuszczono. 3. Zb pastwiono si.

http://rcin.org.pl

140 W p o r w n a n i u tych u r o d z a j w do 120 m i l j o n w biegncych pienidzy aszl w laszt ju tylko 150 zl. pol. rachowa mona. Dotychczas trwa d a w n y podatek. Dla zapacenia 5 12 m i l j o n w zl. pol. podatku potrzeba dzisiaj sprzeda 80.000 lasztw. To jest: gdyby na samych dziedzicw by woony, blisko po 8 od sta, czyli trzynast cz dochodw czystych. Jest to podatek trzeci czci wikszy, dla ludzi uciliwszy, jak by z pocztku, m Niech ta u w a g a przestraszy kadego P o l a k a : jest to zle bardzo niebezpieczne, bo, t a j c si, wntrznoci n a m gryzie. J u si podatek w k r a j u trzeci czci powiksza, chocia rwnie dzisiaj, j a k wtenczas, gdy by uoony, w y b i e r a m y tylko m i l j o n w dwanacie. Jeeli 1 5 nie p o m i a r k u j e m y si prdko, do tego rzeczy d, i len lichy podatek zabierze z czasem chopu u r o d z a j w poow. Na kocu wszyscy nie bdziemy w stanie odd a w a n i a go pienidzmi. Dowiadczamy, e w tym zwizku, w j a k i m s to20 warzystwa ludzkie, p a s t w o bez podatkw pieninych ani powagi, ani trwaoci, ani bezpieczestwa mie nie moe. Ziemia, m a j t e k , ycie, wolno od aski m o c n i e j szych ssiadw zawisy. Dowiadczamy, e k r a j , z ktrego wicej pienidzy wychodzi, ni przybywa, powik25 szajc, owszem, stanowic podatki pienine, spieszniej ostatni ndz przyblia. Te dwie u w a g i z d a j si wystawia stan Polski bez r a t u n k u . Przecie b o g d a j b y te pocztki nieszczcia p r z y n a j m n i e j tyle na nas sprawiy, abymy o odwrce30 niu ich reszty wicej myleli! Jeszcze n a m rozpacza nie trzeba. C uczyni naley? Gdy wszystkie k r a j e ssiedzkie broni mocno, aby do Polski pienidzy nie wprowadzano, Polska p r z y m u w. 16. lichy = mizerny, may.
11. Zb\ A: niebezpiecznie.

http://rcin.org.pl

141 szona z a k a z a koniecznie, aby te pienidze, ktre m a , nie wychodziy. Dla zabiegnienia, aby si s u m a b i e g n c y c h pienidzy w k r a j u nie z m n i e j s z a a , s d w a sposoby: albo 5 s p r z e d a w a wicej, albo k u p o w a m n i e j . T o jest: h a n del w e w n t r z n y tak powikszy, aby k u p i e c t w o k r a j o we r w n wag z s s i a d y trzymao, albo wszystkie cudzoziemskie rzeczy zbytku i z a g r a n i c z n e t o w a r y w y gody, ktre m i e z w a s n y c h u r o d z a j w m o e m y , z a 10 kaza surowo. J a k p r d k o u t r a c i l i m y m o r z a brzegi, do p i e r w szego sposobu, chc m w i : do k u p i e c t w a , a t w o ci nie m a m y . W Polsce zboa h a n d e l n a j z y s k o w n i e j s z y bywa. T e n znacznie u p a d . Rzecz p e w n a , e z czasem 15 jeszcze b a r d z i e j z m n i e j s z y si. N a k o n i e c p o d o b n o wcale ustanie. Gdy dzisiaj ju wszystkie p a s t w a t p r a w d u z n a j , e r o l n i c t w o j e s t p i e r w s z zasad prawdziwej szczliwoci towarzystw; tylko rolnictwo stwarza rzeczywiste 20 k r a j u b o g a c t w a . N a d t o w A m e r y c e n o w a rzeczpospolita m a ziemi u r o d z a j n , rzeki s p a w n e , ldy dobre zgoa do k u p i e c t w a wszelk sposobno. Ona n i e r w n i e j t a n i e j H o l e n d r o m [i A n g l j i ] zboa dostawi. Inne n a s z e j ziemi u r o d z a j e z a n i e d b a l i m y . Do ich 25 powikszenia czasu potrzeba. J u teraz s a m o kupiectwo z e w n t r z n e nasz bied p o p r a w i n i e a t w o potrafi. C z e m p r d z e j P o l a k o m d r u g i e g o sposobu chwyci si naley: w y w o z o w i r z e c z y k r a j o w y c h n a j mniejszej przeszkody nie czyni, a na 30 w s z y s t k i e zagraniczne towary, ktr^ niiezurodzajwnaszychmoemy, Prawo O s z c z d n i c z e u s t a n o w i p o t r z e b a . Gdyby w. 17. zasad = podwalin. w. 23. u> Ameryce dostawi: przewidziana tu konkurencja zboa amerykaskiego z europejskiem na europejskim rynku staa si faktem w poowie wieku XIX.
23. [ ] Zb.

http://rcin.org.pl

142 Rzeczpospolita teraz, kiedy jeszcze w k r a j u m a kolo 50 m i l j o n w pienidzy, chwycia si rzeczonego sposobu i zapobiega skutecznie, aby ta s u m a nie zmniejszaa si, mogaby n a t y c h m i a s t powikszy do 40 m i l j o n w 5 i kilka podatek, nie w y c i g a j c go nawet tak wysoko, jak jest w p a s t w a c h ssiednich. v Tmacz si. P o d d a n i Krla Pruskiego i Cesarza, zebrawszy ogem wszystkie daniny, szst cz z wszystkich io swoich u r o d z a j w (a z tak czystego dochodu, jak tu w y r a c h u j , blisko poow) d a j w podatku. W Polsce czopowe, loterja, tabaka, pogwne ydowskie, sl i pod y m n e wynosi koo 10 m i l j o n w zl. pol., ktry p o d a tek n a s a m y c h mieszczan i chopw przypada. 15 Wiem, e jeszczeby m n i e nie zrozumiano, chociabym si tmaezy n a j j a n i e j , i chopi, w p o d d a stwie yjcy, p o d a t k u k r a j o w e g o paci nie powinni. Przeto r z u c a m p r a w d i z i n n y m i bd g a d a m ; bo n a j prdsza dwch zgoda, gdy kto trzeci zapaci: niechaje 20 chopi, j a k dotychczas dawali, tak i napotem d a j podatku 10 m i l j o n w . Ale wiem, i to kady Polak zrozumie, e ciar lekszym s t a j e si, gdy go wszyscy razem dwigaj, e, im wicej kto poytku je z towarzystwa, tem wicej zysku udziela powinien na potrzeby jego. 25 W y m i a r k o w a e m , e dziedzice koronni i litewscy mog rachowa n a same czyste dochody m i l j o n sto tysicy asztw. N i e c h a j kady dziedzic powici sidm czstk z tak czystych dochodw dla ocalenia szeciu czci. T y m sposobem do dzisiejszego chopskiego po30 d a t k u przyo si dziedzice przeszo 157 tysicami asztw. Tego podatku Rzeczpospolita, chcc go pienidzmi w. 5. wycigajc = powikszajc, podcigajc, w. 12. czopowe: podatek od trunkw (,akcyza'), w. 18. bd gadam = powtarzani twierdzenie bdne.
5. nie wycigajc Zb: .1: w pastwie. go PP, Zb; A: niewycigajcego. 10. PP,

http://rcin.org.pl

143 wybiera, nie moe uoy przed ustanowieniem Oszczdniezego P r a w a : trzeba, aby pierwej zapewnia i zatrzymaa w k r a j u pienidze. Przez zabronienie wychodu pienidzy bdzie mie zawsze sto dwadziecia ty5 siecy do zapacenia wszystkich urodzajw czystego dochodu. Te pienidze jeszczeby mona powikszy z a b r a niem z skarbcw kocielnych prnujce srebra... Ale zapomniaem si; al mi, com powiedzia! bo jeszcze 1 yj teraz ci bezsumienni obywatele, ktrzy po Jezuitach kocielne srebra Rzeczypospolitej pokradli. W tem porwnaniu rzeczy z pienidzmi wypada laszt w aszl n a 150 z. pol. Wic dzisiejszy podatek 12 miljonw powikszy si do trzydziestu i kilka m i l j o i.r> nw, do ktrych przyczywszy P t o r e j - K w a r t y , Podatek Duchowny, uczyni oglna s u m a podatku 40 miljonw i kilka. Kto sysza, e nowo zabrana Galicja i Lodomeria paci Cesarzowi koo 40 m i l j o n w z. pol., osdzi, e 20 myl si, gdy powiadam, i Polska teraz zaraz tylko 40 miljonw i kilka podatku bez uciemienia da moe, jak prdko ten jeden kawaek, nierwnie od niej m n i e j szy, tyle paci wydola. Zaatwimy trudno, tylko pomylmy sobie, e ssiedzi od tego czasu, jak n a m 25 rce obcili, ss krew nasz, e Polska od spawu na w. 5. urodzajw czystego dochodu: t. j. tego zboa, ktre stanowi dochd czysty, w. 16. Podatek Duchowni/ = Suhsidium Charitatiuum (ob. str. 137). w. 18. Galicja i Lodomerja: nazwy, ktre Austrja nadaa zabranym przez siebie ziemiom polskim (od ksistwa Halickiego i Wodzimierskiego).
1. II, C, l'P, Zb; A: przed stanowieniem. 4. W y d a n i a : sto 20. 7. PP powikszy w tej potrzebie r a t u n k u Ojczyzny, na prdsze u z b r o i e n i e onierza. 8. skarbcw II, C, PP, Zb; M skarbw. '25. ssq PP, Zb; A siq. 25. PP. e Polska w owym czasie bezecnym, kiedy j;| wani j e j niegodziwi obywatele lak o k r u t n i e przedawali, z trzech taryf do spawu na Wile przez Dwr Berliski przysanych, t a r y f n a j w i k s z dobrowolnie w y b r a w s y, dzi przez t a k sprzedanos wyrodnych Polakw od spawu...

http://rcin.org.pl

144 s w o j e j w a s n e j rzece K r l o w i P r u s k i e m u , jeeli si nie myl, 5,000.000, Cesarzowi za sl 12,000.000 zapaci k o niecznie m u s i . A, co m i n a j b a r d z i e j boli, e, prcz tych koniecznoci, jeszcze d o b r o w o l n i e k r a j o m C e s a r s k i m za 5 w i n o co r o k p o s y a blisko 5 m i l j o n w *. T e k r a j e , w y c i g a j c corocznie tak wielkie od nas p i e n i d z e , b i e gnc u siebie s u m p o w i k s z a j , a przeto i c h u r o d z a j e patniejsze s t a j si. P r z e c i w n i e , z a k a z u j c , a b y do P o l ski a d n e p i e n i d z e od n i c h nie wchodziy, u b o i n i m szcza P o l a k w . J u p o d o b n o wkrtce nie b d z i e m y w stanie o p a c a n i a i m h a r a c z u lego. G d y b y k a d y P o lak r w n i e ze m n dobrze yczy k r a j o w i , p o w i e d z i e l i b y m y w s z y s c y milsze jest to piwo, ktre m i e z w a s n e j ziemi m o e m y , nieli to wino, w k t r e m z rk n i e 15 p r z y j a z n e g o cudzoziemca p o y k a m y niewol. N i e c h a j n i e i n t e r e s o w a n i koo w i n a P o l a c y raz p r z y n a j m n i e j j e d n o m y l n i e zgodz si i r z e k n : odtd w i n a i innych t r u n k w do Polski w p r o w a d z a wolno nie bdzie. P r z y c z a m do tych jeszcze przyczyn insz, ktra 20 take n i e m a o pienidzy z k r a j u w y p r o w a d z a . Cesarz przykaza s w o i m p o d d a n y m w Galicji i L o d o m e r j i , aby pod o b o w i z k i e m z a p a c e n i a p o d w j n e j f a s j i w tych * W roku 1785, chocia i Sejmiki spokojne i Trybunay trzewe byy, okazuje si z regestrw celnych, ze 25 w przecigu 18 miesicy 3(> tysicy beczek samego tylko wina wgierskiego wprowadzono do Polski. Beczk po 10 czerw. z. rachujc, wyszo z kraju pienidzy blisko 7,000.000. Ledwie nie drug poow wprowadzono k o n t r a b a n d o. Nadto furmani sami tylko wgrzyni bywaj. Strach pomy30 le, jak wiele przepijamy w innych winach francuskich, reskich, woskich, hiszpaskich etc., etc., etc. w. 8. patniejsze = popatniejsze. w. 22. fasji, tu = podatek bezporedni; dos. opis rde podatku bezporedniego (wyraz techn. przejty od biurokracji skarbowej austrjackiej z wosk. fasciare = zczy w wizk), w. 27. czerwoni/ zotij (dukat) za Stan. Aug. z. pol. 18. W. 28. kontrabando: uyte przyswkowo z woskiego; dzi wyraz przyswojony mwimy kontrabanda = przemytnictwo.

http://rcin.org.pl

145 k r a j a c h p roku siedzieli. Z n a m wiele o b y w a t e l w Rzeczypospolitej Polskiej, ktrzy, chocia w Polsce wiksz cz dbr, a t a m tylko wioskw k i l k a m a j , przecie, z a m i a s t w y s i a d y w a n i a pl roku, m i e s z k a j 5 rok cay i wszystkich dbr polskich dochody t a m przewo i t r a w i . Czyli podobno, aby Rzeczpospolita dotd b y a nieczu n a tak k r z y w d s w o j ? Nie u s t a n o w i myli c z e m p r d z e j p r a w a , n a k a z u j c e g o , aby k a d y obywatel take p r o k u w Polsce mieszka, pod obo10 w i z k i e m p a c e n i a w d w j n a s b tak wielkiego p o d y m nego, j a k i e p a c wszyscy p o d d a n i dbr jego? Na te wszystkie u w a g i mgby kto n i e u w a n i e p o wiedzie: w Polsce do szlachty obrona z e w n t r z n a n a ley; k a d y szlachcic rodzi si Rzeczypospolitej onie15 rzem; wszystkie p r z y w i l e j e , szlacheckie zaszczyty s n a d g r o d k r a j u obrony i m s t w a . N i e c h a j szlachta czyni podug swoicli obowizkw pod w o j e w o d - w o d z e m p o pisy i u r z d z i czste w p o w i a t a c h onierskie wiczenia. N a t e n c z a s Rzeczpospolita wojska, a t e m s a m e m p o 20 datkw p o t r z e b o w a nie bdzie. Obejdzie si bez p i e nidzy. P r z e t o dla w s t r z y m a n i a w y c h o d u pienidzy z k r a j u r z d do h a n d l u zewntrznego m i e s z a si nie powinien. N a j p r z d wtpi, a b y z dzisiejszem w y c h o w a n i e m 25 szlachta c h c i a a podobne w y p e n i a posugi. Lecz, g d y by si tak stao, zobaczymy, czyli Polska zosta tak moe? W Polsce wicej t r a w i m y , nieli n a m si rodzi. Corocznie okoo dziesiciu m i l j o n w wicej rzeczy u y 30 warny, nieli m a m y d o c h o d u . T d y bieda chodzi. Przez tak n i e u m i a r k o w a n k o n s u m p c j * s t r a c i m y p i e * Nie kada konsumpcja w7 kraju jest uyteczn. Strzemy si sucha tych faszywych prorokw, ktrzy ustawicznie w. 12. nieuwanie = nierozwanie. w. 18. niechaj szlachta wiczenia: popisy szlachty (pokazywanie stanu rycerskiego') uchwali urzdza na wzr dawnych czasw jeszcze Sejm Konwokacyjny 1764 r.; ale uchwaa ta pozostaa martw liter.
Bibl. N a r . Ser j a I, Nr. 90 (Staszic: Uwagi).

http://rcin.org.pl

10

146 nidze. Gdy tych z a b r a k n i e , n a r u s z y m y w y d a t k i r o l n i cze dla z a s t p i e n i a w y d a t k w z w y c z a j o w y c h . Tak w k r a j u z m n i e j s z si p i e n i d z e i u r o d z a j e , zostanie drogo i niedostatek co n a z y w a si n d z . 5 Cby wic w t y m razie uczyni naleao? J a k i jest sposb do z a t r z y m a n i a tej trochy p i e n i d z y ? Mam y w i c e j l u d z i do y w i e n i a , nieli do roboty. Pomnmy nasz prac i u m n i e j s z m y prniakom ywnoci. 10 Niech rzd s p r z y j a w s z y s t k i e m i sposoby powikszeniu urodzajw krajowych i czy s lego dochodu, a niechaj zabroni surowo zagranicznych towarw. To s t a n i e si, gdy c h o p o m i m i e s z c z a n o m n a 15 d a m y wolno, w a s n o i j e d n a k o w z k a d y m i n n y m o b y w a t e l e m s p r a w i e d l i w o ; gdy k a d y p r a c u j c y o b r o n, a p r n i a k p r z e l a d o w a n i e d o w i a d c z y ; gdy s z l a c h cic, ktry o n i e r z e m by nie chce, stanie si bez u t r a t y n a z w i s k a szlacheckiego r z e m i e l n i k i e m ; g d y wszyscy 20 woaj konsumpcji. Konsumpcja by moe czworaka. P i e r w s z a , kiedy w kraju wielka jest konsumpcja tych osb, ktre p r a c u j koo odnowienia, powikszania i ksztatowania urodzajw krajowych. Ta konsumpcja rolnikw i rzemielnikw jest najuyteczniejsza. D r u g a : kiedy wprowa25 dza i powiksza w kraju pienidze. Ta konsumpcja handlu zewntrznego jest uyteczn. T r z e c i a : kiedy ani do odnowienia, ani do ksztatowania urodzajw, ani do wprowadzenia pienidzy do kraju nie zmierza, tylko troch bieg pienidzy pomnaa. Ta konsumpcja wojska krajowego, 30 ydw, duchownych, szlachty czasem bywa szkodliwa. C z w a r t a : kiedy traci urodzaje k r a j o w e bez ywienia ludzi krajowych i bez powikszania w kraju pienidzy. Taka konsumpcja ognia, gradw, szaraczy, zagranicznych objazdw i zbytkw jest zawsze szkodliw. Polska ma tylko te 35 dwie konsumpcje ostatnie. w. 2. dla zastpienia wydatkw: bymy mieli na wydal.ki. w. 19. bez utraty nazwiska szlacheckiego = bez utraty p r a w stanu szlacheckiego, w. 27. ksztatowania urodzajw = przetwarzania podw ziemi.
Zb ni/.

http://rcin.org.pl

147 do h a n d l u i do sprzedania urodzajw k r a j o w y c h rwn atwo z n a j d , a a d n e m u wprowadza, ani uywa cudzoziemskich towarw wygd i zbytku wolno nie bdzie. 5 Nadto, poprawimy nasz k o n s u m p c j szkodliw i oszczdzimy nasze dochody czyste, gdy, zamiast drogiego przewozu i wielkiej opaty f a b r y k a n t o m cudzoziemskim, ustanowimy w k r a j u te wszystkie rkodzielnie i fabryki, ktrym urodzaje naszej ziemi pierwszych 10 m a t e r j a w dostarczy potrafi. Na t myl z cikoci westchnem: Najjaniejszy Krlu! Byem przez lat kilka szczliwym W a s z e j Krlewskiej Moci p o d d a n y m . Kt jest nieszczsn przyczyn, e nim by duej nie 15 mog? Przemoc uczynia m i niewolnikiem. Ale nigdy odmieni nie potrafi duszy Polaka. Racz askawy Krlu wysucha prob niezmiernie przywizanego do swojej Ojczyzny, niegdy Polaka. Ten Krl jest najnieszczliwszym, ktry p r a w d ) 20 nie sysza. Mnie adne nie uwodz zyski. Jestem czowiek nieznajomy, i nigdy z n a n y m nie bd. Wic koniecznie na wszystko obojtny, p r a w d powiem. Ju starostwa zaraa umysu dobrze mylcych nie potrafi. Biskupstwa nie s dla mnie. Ordery ju dla 25 cnotliwych nie m a j powabu, jeden zosta powszednim i m o d n y m strojem, drugi nosz i z d r a j c O j czyzny. W tej niewoli, w ktrej nieszczliwy yj, nie mam inszego z W a s z Krlewsk Moci zwizku, tylko mio lego Narodu, ktremu krlujesz. Jego 30 szczliwo jest nierozczon szczliwoci W a s z e j Krlewskiej Moci. Przeto, jak mocno p r a g n sawy i szczcia Polakw, lak szczerze ycz teje sawy i szczcia Krlowi. Ostatnie Rzeczypospolitej nieszczcie jest d a w w. 20. mnie nie uwodz = mn nie powoduj, w. 21. nieznajomy = nieznany.
0. urodzaje B, C, PP, Zb; A: urodzenie.

http://rcin.org.pl

148 nego n i e r z d u s k u t k i e m . Ale przyspieszya je n i e u m i a r k o w a n a mio osobista, nie p r z e g l d a j c a d a l e kitli p r z y p a d k w , a o s z u k a n i a wiksz przezornoci ssiada o b u d n a polityka. Na c tem w s p o m n i e n i e m rani tkliwe serce k o c h a j c e g o P o l a k w K r l a P o l a ka, ktry, gdzie zachodzia s a w a i dobro N a r o d u , zapomnial o sobie, zwiza [si] z w s z y s t k i m i i za w s z y s t kich o f i a r o w a s w o j e z d r o w i e i ycie? B o g d a j b y ta p a mi l u d z k a n a wieki zgina, i za p a n o w a n i a S t a n i sawa s a m i Polacy s p r o w a d z i l i Moskaw do swego k r a j u , s t a n a opieka Moskwy n a d Polsk, cudzoziemiec, z pod b o k u T r o n u pierwsze o b y w a t e l e g w a t e m biorc, j e d n y c h w k r a j u , d r u g i c h z a g r a n i c wizi, Polskie K r l e s t w o podzielono. N i e c h a j n i g d y ywo umysu nie b u d z i tego z a p y t a n i a : co na to r z e k n i e potomno? P o t o m n o jest s p r a w i e d l i w . O p o w i e m j e j , e to by Krl pierwszy, k t r y s k a r b Rzeczypospolitej urzdzi, p r z e m o c j e d n y c h o b y w a t e l w n a d d r u g i m i poskromi, e d u k a c j z E u r o p y n a j l e p s z w Polsce u o y, w k i l k a lat w a s n y m kosztem u s t a n o w i f a b r y k i pierwszych potrzeb, stworzy h a n d e l w e w n t r z n y , z a trzyma w k r a j u pienidze, gdzie ledwie k i l k a b r z y d kich unosio si n a d ziemi szaasw, tam p o r z d n e miasta w y b u d o w a , z a l u d n i i p o t r z e b n y m r z e m i e l n i kiem obsadzi. Dosy p o w i e m H o r o d n i c z a m i e n i w. 2. przegldajca = przewidujca. w. 3. oszukaniapolityka polityka ssiada, bardziej przezorna, lecz polegajca na oszukiwaniu, w. 13. obywatele biorc wizi: aresztowanie z rozkazu Repnina i wywiezienie do Rosji biskupw Sotyka i Zauskiego, hetm. Rzewuskiego i jego syna, posa podolskiego, w czasie Sejmu 1767 r. Poprzednio uwizieni zostali Szczsny Czacki i Fr. Dzik Kouchowski, ale nie wywiezieni, w. 26. Horodnica: wie pod Grodnem, gdzie Tyzenhaus skupi zakadane przez siebie rkodzielnie.
7. [ ] PP, Zb. 11. Moskwy Zb: cudza.

http://rcin.org.pl

149 w d r u g i Lion, S t a n i s a w a jest dzieem! L e d w i e to w y r z e k e m , nagle szala szczliwoci przewysza szal nieszczcia. C to za straszydo m i o t a si na zburzenie n i e miertelnego dziea? Stjcie nieszczsne s a m o i s t n e d u chy! W s z a k e to waszego przyjaciela, waszego Krla saw niszczycie! On dosy ucierpia za ycia. Przec 11111 jeszcze w potomnoci szkodzicie? Ju pustki. J u n i e m a s z j o r o d n i c y l J u sztuczny cudzoziemiec, z a b r a w s z y swe narzdzie, z n a t r z s a niem w y c h o d z i z dzikiego k r a j u . J u tysice rk prze m y l n y c h ebrz chleba. Rolnik na targu s w e j ziemi poytkw sprzeda nie mogc, traci ch do pracy. Nagle, od jednego a do drugiego k o c a k r a j u , kady obywatel t e n o k r u t n y raz poczu: u p a d y f a b r y k i , u p a d handel w e w n t r z n y . Co mio k r a j u przez lat kilka i w y l i c z e n i e m m i l j o n w wielu stawiaa, to osobisto i b r z y d k a n i e n a w i w j e d n y m d n i u zniszczya. Nies z c z s n a zazdro, gdy dopenia s w e j zoci, dopiero, w. w. 1. iAon - Lyon (Lugdun), miasto franc., orodek przemysu jedwabnego, 1. pierwszy dzieem: ustanowienie Komisyj Skarbowych. Koronnej i Litewskiej, na Sejmie Konwokacyjnym 1764 r. (przed wyborem Stanisawa Augusta; dzieo Czartoryskich); usta. Departamentu Skarbu, jako wadzy zwierzchniej dla obu Komisyj, w onie Rady Nieust. 1775; ustanowienie Komisji Edukacyjnej 1773; rozwojowi przemysu kri sprzyja wielce; na tem polu wielka rzutko okaza Tyzenhaus, ale zbyt pospiesznie zakadane przez niego fabryki, nie majc ani dostatecznego kapitau, ani zapewnionych rynkw, nie byy ywotne; wielkie bank r u c t w o Tyzenhausa zrujnowao modv przemys, 7. straszydo niszczycie: St., jak wielu wspczesnych, przypisuje ruin fabryk Tyzenhausa, popieranych przez Krla, intrygom zawistnych; byy i one, niemniej przemys ten by sztucznie i zbyt pospiesznie tworzony, 10. sztuczny cudzoziemiec = obcy rzemielnik i technik; sprowadza ich Tyzenhaus wielu, 17. wyliczeniem = kosztem.

w.

w. w.

http://rcin.org.pl

150 zohydziwszy sobie d a w n e gniazdo, n i e w d z i c z n a poleciala z a g r a n i c . Czemu P a n i e ten raz p r z y n a j m n i e j nie m i a e dosy staoci u m y s u , nie p o z w a l a j c sobie czyni tej krzywdy? W i c e j szkodzili W a s z e j K r l e w s k i e j Moci ci, ktrzy radzili zniszczy tak kosztowne f a b r y k i , n i eli owi, ktrzy w y m y l i l i P r o j e k t D y s y d e s k i albo K o n f e d e r a c j R a d o m s k . Tylko osobisto i zazdro zniszczeniem wszystkiego k a r z . S p r a w i e d l i w o r a d z i a u k a r a t y r a s t w o T y z e n h a u s a , ale c h w a l i i u t r z y m y w a f a b r y k i jego. Bogu dziki! j u tych n i e m a s z w Polsce, ktrzy z tak podoci n i e n a w i d z . N a j j a n i e j s z y Krlu! W i e m , jak m o c n o kochasz swj N a r d . Dla szczliwoci P o l a k w nie a o w a aby ycia. J u im tego powrci nie m o n a , co u t r a ciii. Ale u s p r a w i e d l i w i s z w p o t o m n o c i s w o j saw, nadgrodzisz P o l a k o m d a w n e nieszczcia, gdy o d n o wisz w H o r o d n i c y f a b r y k i potrzeby, z a n i e c h a w s z y r kodzielnie j e d w a b n e . Bo w tych u s t a n o w i e n i u byl uczyniony bd. Od W a s z a K r l e w s k a Mo p r z y n a j m n i e j m i l j o n co rok na u t r z y m a n i e d a w n e j f a b r y k i pcien i s u k n a . T a k odywisz h a n d e l w e w n t r z n y , z a ludnisz m i a s t a , p o p r a w i s z slan wieniaka, z a t r z y m a s z w k r a j u p i e n i d z e . S to skutki, bez k t r y c h Rzeczpospolila u t r z y m a si nie moe. T y c h p o y t k w nie potrafioby p r z y n i e Rzeczypospolitej n a w e t o d e r w a nych czci zyskanie. T r w a l e j P o l s k a s t a n a b y z f a bryki t a k i e m i , nieli z o d e b r a n i e m k r a j w straconych. 7. Projekt Dys/denski i Konfederacja Radomska: akcja Rosji i jej poplecznikw p ilskich w sprawie dysydenekiej trwaa od chwili wstpienia na tron Stan. Aug. do Sejmu Delegacyjnego 170708 r.; w roku 1707 groby Rosji skoniy skonfederowan szlacht do podpisania w Radomiu aktu, moc ktrego zobowizywaa si do rwnouprawnienia dysydentw i do uznania opieki rosyjskiej, w. 19. potrzeby = rzeczy potrzebnych.
po w. 11. PP ob. Dodatki. 18. Zb nieszczcie.

w.

http://rcin.org.pl

151 Powie tu wielu: Wszake ju niektrzy insi poczciwi obywatele na ustanowienie rkodzie znaczne sumy oyli, ale, nie mogc wydatkw odzyska, wszystko zarzuci przymuszeni byli. 5 S tego oczywiste przyczyny. Bo nietylko owe f a bryki od rzeczy nie k r a j o w y c h zaczto, ale dwch istotnych przy ich stanowieniu zarzdze brako. W a s n o ci i sprawiedliwoci stan rolniczy nie mia. Kady, bd zwyczajem, bd przesdem wiedziony, kupowa, 10 co z F r a n c j i i z Niemiec przywieziono, pogardza tem, co w Polsce robiono. To wolno by nie powinno. Wasno i sprawiedliwo stanu chopskiego, p r a w o oszczdnicze z zakazem uywania m a t e r y j jedwabnych, sukien cudzoziemskich, ir> nietylko ustanowione, ale surowo wykonane, utrzyma fabryki k r a j o w e . T o w a r u sprzeda p e w n a rkodzielnie p o m n a a . T o w a r u lepszego sprzeda prdsza rzemielnika doskonali. J u trzeci raz wychodzimy na j e d n drog. 20 Do wykonania ostatniej u s t a w y rzucam tu niektre myli, n i e b a w e m powzite. N i e c h a j Sejm zaraz wszelkie m a t e r j e jedwabne, cudzoziemskie sukna, lny, ptna, skry, narzdzia elazne i drewniane, zgoa wszystkie towary wygody, dla 2.", ktrych nasza ziemia pierwszy m a t e r j a wydaje, i wszystkie cudzoziemskie rzeczy zbytku zakae wprowadza do k r a j u . Tego pilnowa bd celnicy. Po wszystkich miastach i miasteczkach, przez ktre kupiec obce towary przewozi, albo do ktrych sprowadza je 30 bdzie, urzd miejski zostanie obowizany zapyta si, o kwit komory. W wtpliwoci wolno temu urzdowi przeglda, czyli niemasz towarw w k r a j u zakazanych, w. 6. od rzeczy nie krajowych = od wytwrczoci nie na krajowych surowcach opartych, w. 21. niebawem = mimochodem. w. 25. pierwszy materjal = surowiec (dos. z franc, matire premire).
21. niebawiem.

http://rcin.org.pl

152 ktrych regestr w kadego burmistrza rku znajdzie si. O d k r y t y z a k a z a n y t o w a r p r z e p a d n i e . P r z e s t p c a p r a w a s u r o w o u k a r a n y , a oskaryciel sowicie n a d g r o dzony zostanie *. 5 D r u g i e p r a w o woy po 60 od sta n a w i n o . Oszuk a n i e p r a w a z tak w i d o c z n y m t o w a r e m z m n i e j s z y si, gdy, p o d o b n i e j a k wyej, m i a s t a i m i a s t e c z k a o kwit z a p y t y w a si b d mogy. N i e c h a j p r a w o trzecie p r z y k a e , i po piciu lelo ciech od z a k a z u w p r o w a d z e n i a cudzych t o w a r w nie bdzie w o l n o a d n e m u m i e s z k a c y k r a j o w e m u z a g r a nicznych t o w a r w uywa, a n i publicznie, a n i n a sprzty d o m o w e . Dlatego p r a w o przepisze s t a n o w i szlacheckiemu m u n d u r y z sukna krajowego i z kamlotw, Dui.-> c h o w n y m take s u k n a i k a m l o l y wyznaczy. A k s a m i t y i b a w a t y n i e s odzie d u c h a skromnoci, a n i u r o d z a j e m u b o g i e j O j c z y z n y . Mieszczanie i ydzi tego s u k n a i k a m l o t u u y w a bd. M u n d u r y szlacheckie rno stanu uczyni. 20 Zostaje ubir damski. Ten punkt w innych kraj a c h n a j t r u d n i e j s z y m b y b y . Gdzieindziej a n i m o c r o z k a z u j c e g o , a n i d o b r a wola p o d d a n y c h , u s k u t e c z n i go * Chciaem powiedzie, aby zakazany towar, jak w krajach Cesarskich, przez samego p r a w a przestpc publicz25 nie palony bywa. Lecz podobna kara strat caemu krajowi przynosi; bo ju z kraju wyprowadzi pienidze, ktre w ogniu gin. Lecz lepiej stanie si. gdy ten towar Komisja zagranic wywie i cho za pl darmo sprzeda rozkae. Tym sposobem cz pienidzy do k r a j u powrci 30 i nadgrod oskarycielowi uatwi. w. 1. regestr, tu = spis. w. 5. po 60 od sta: ca od ceny wina. w. O. widocznym = t r u d n y m do ukrywania, w. 14. mundury: kontusze jednakowe dla szlachty kadego poszczeglnego wojewdztwa, zwane .mundurami obywatelskiemi', ustanowione zostay w r. 1775; obowizyway przy wystpach publicznych, np. posw na Sejmach. 1. w Zb; A: u.

http://rcin.org.pl

153 nie u m i a a b y . W Polsce, gdzie pe n i e w i e c i a n a j w i cej r e p u b l i k a n c k i e g o d u c h a posiada i wszelkie n a r o d y w gucie s t r o j w celuje, to p r a w o n a j a t w i e j w y k o n a n e by moe. Szlachetne Polki! Czuo, ktr nad o s t a t n i m losem nieszczliwej O j c z y z n y ukazaycie, w a r t a p o chway! O w e rzadkie o b y w a t e l e k cnoty, przez aciskich p i s a r z w w R z y m i a n k a c h wielbione, m n i e j w t p l i we zostay, gdy si p o d o b n mio O j c z y z n y w Polkach widzie darzyo. Kiedy pierwszy n a d s z e d odgos, e wkroczy n i e przyjaciel dla r o z e r w a n i a k r a j u naszego, ta ao i rozpacz, k t r w dzie wasze twarze ukazay, owe schadzki, g r o m a d y i n a r z e k a n i a , k t r e m i po nocach znaczniejsze d o m y n a p e n i a n e b y w a y , s obrazem s m u t k u c n o t l i w y c h R z y m i a n e k , gdy im p i e r w s z y d o nis goniec, e j u H a n n i b a l oblec Rzym cignie. Na to p a t r z a j c , p r z e k o n a e m si, e rwnie, j a k niegdy R z y m i a n k i okupiy m i a s t o przez Gaulw upione, lak n i e d a w n o Polki b y y b y zrzuciy w a s n y ubir, zniosy srebro i zoto, dla z a s p o k o j e n i a a k o m s t w a Moskaw i Niemcw, g d y b y m y byli mieli M a n i j u s z w i Kamilw. P i k n e d a m y ! Jeszcze sposb inszy do r a t o w a n i a w. 14. schadzki, gromady = zebrania mniejsze, zgromadzenia tumne. w. 17. Hannibal cignie: po klsce wojsk rzymskich pod Cannae, w r. 216 przed Chr., oczekiwano w Rzymie, i Hannibal miasto obiegnie, w. 19. Gaulw = Galw (Galii); forma franc.: Gaulois; Rzym zdobyty zosta przez nich r. 390 przed Chr., oprcz Kapitolu; najedcy ustpili po otrzymaniu okupu, na ktry poszy skarby wity i stroje niewiecie, w. 22. Manljnszw i Kamilw: chodzi o dwch bohaterw walk Rzymu republikaskiego z Etruskami, Wolskami i Galami; M. Manlius, wybawca Kapitolu z r. 390 i M. Furius Camillus, rywalizujcy z nim o wpywy zdobywca Yeii, ktry rzekomo wydar Galom lupy zabrane z Rzymu.
8. w Polkach p o p r a w k a 21. Zb akomstwa obcych. wydawcy. W y d a n i a : w Polakach.

http://rcin.org.pl

154 Polski m a c i e ! W i c e j n a s z a P o l k a moe n a d P o l a k i e m , nieli d a w n i e j R z y m i a n k a w a d n a Rzymianinem. P r z y c h w a l a j c i e o b y w a t e l o m , e i m n a j l e p i e j w s t r o j u k r a j o w y m , a przez t a k oszczdno Rzeczpospolita b o gatsz s t a n i e si. T a u b o g a O j c z y z n a niszczy si, gdy w a s w j e d w a bie, w d r o g i e k a m i e n i e , w s r e b r o i w zoto stroi. T y l k o s u k n o i p t n o m a s w o j e w a s n e ; d y m y , cycu, k a r t o n u , krepy, h a l a j u t a n i e j d o s t a r c z y b y moga. Przez mio tak nieszczliwego k r a j u z tycli sobie m u n d u r y i inne stroje utwrzcie. Zostawcie p r z e m y l n y u b i r tyin, ktrych p r z y w a r o m potrzebny. Niech przydymiona F r a n cuska pikszy si s w o j e m cacas du Dauphin. W y m n i e wierzajcie, gdy pci w a s z e j p o d c h l e b i a j u m n i e nie jest wolno. N a t u r a n a s z e j ziemi n i e r w n i e w i c e j od i n n y c h k r a j w w a m u r o d y wydziela. W Polsce stroje w y m y l n e , tylko, k r y j c w a s z pikno, k r z y w d z n a tury dzieo. Z a w s z e p i k n i e j s z a bdzie P o l k a , chocia tylko w b i a y m m u l i n i e , nieli z s z l y f n e m i b a r k i N i e m k a , chocia w tym z d u e m i p a r t e r o w e m i k w i a tami g r o d e t u r z e . PODATEK T a m n i e m a wolnoci, gdzie p r a w a nie w a d n . T a m l u d jest c u d z y m n i e w o l n i k i e m , gdzie n i e m a mocy. w. 8. dymy h ula je: rne tkaniny baweniane, w. 12. przydymiona = niada; na Polakw Francuzki, czsto ciemne brunetki o niadej cerze, czyniy wraenie przykopconych. w. 13. cacas du Dauphin: noszone przez modnisie francuskie dodatki do stroju, przezwane tak na cze ur. w r. 1785 syna Ludwika XVI, nastpcy tronu (Delfina), w. 15. podchlebiamnie nie jest wolno: bo St. by ksidzem. w. 19. sztyfnemi, dzi sztywnemi. w. 20. parterowemi kwietnikowemi: z franc, parterre. = grzdka. w. 21. grodeturze (gros de Tours): cika materja jedwabna.
20. parterowemi

http://rcin.org.pl

PP, Zb; A: palterowemi.

155 Towarzystwo zapewnia kademu obywatelowi wasno i wolno przez p r a w a i przez moc. P r a w a i moc s dwie istoty kade towarzystwo skadajce. Bez nich rzeczpospolita adna trwa nie moe. J a k przez nowe wiadomoci i prac odmieniajce si niektrych mieszkacw potrzeby dobro i szczliwo o d m i a n y praw dla wszystkich wycigaj, tak przez wiadomoci i prac powikszajca si niektrych k r a jw moc wszystkim i n n y m swe p r a w a rozdaje. I rwnie, jak dla zachowania wewntrz zgody i pokoju p r a w a k r a j o w e wykona naley, tak, dla u t r z y m a n i a zewntrz teje zgody i pokoju p r a w a mocy zachowa potrzeba. Dzisiaj k r a j o w e j mocy gruntem s pienidze. Towarzystwo skarbu mie nie moe, tylko przez skadk obywatelw wszystkich. Jeeli mi zrozumiano, e moc jest czci istotn towarzystwa wszelkiego, zgodzimy si wszyscy, e teraz ani m o n a r c h j a , ani arystokracja, ani d e m o k r a c j a , zgoa aden k r a j i aden rzd tego przywileju nie ma, aby pod nim obywatel y bez podatkw. Rwnie jak w despotyzmie, tak w n a j w o l n i e j s z e j rzeczypospolitej dzisiaj trzeba odda poow, albo trzy czci dochodw dla ocalenia czwartej. Teraz nie ten k r a j jest wolnym, ktry nie d a j e podatku, ale ten, ktry paci najwicej. Rzeczypospolite tylko to m a j w zysku, i s k a d a j podatki j e d y n i e dla siebie i na obron wasnego kraju, nie na gadki ani na rozdatki swojego despoty *. ' Francja, ktra tak wiele dugami obarczona, e ich zrachowa nie moe, ktra samej prowizji 345 miljonw z. pol. rocznie paci, ktrej lud, tysic miljonw z. pol. skadajc, strasznie ndznie po wsiach yje, ta Francja musi corocznie swoim krlom i na psy 8 miljonw |liw-

zachcianki i zbytki; zwrot przysowiowy.

8. skadajce wyciga. Zb: utrwalajce. 7. wycigaj Zb; A:

http://rcin.org.pl

156 Przy takich uwagach przyszo mi n a myl, czyli to mona n a z w a pociech dla rodzaju ludzkiego, e dzisiaj czowiek przy obronie k r a j u zamiast ycia skada pienidze, e teraniejsze w o j n y odmieniy wyrok mierci obywatela w niekoczc si ndz jego? Poniewa ten najwiksze wojsko na plac w y p r o wadzi moe, ten n a j p r d z e j w o j n zacznie i prowadzi j n a j d u e j potrafi, kto najwiksze wybiera podatki, przeto w z m a g a j c y si podatek susznie w i n n y c h n a rodach nieufno budzi i koniecznie wszystkich do rwnego, albo jeszcze do wikszego pomnoenia p o d a t kw i wojska przymusza. To siowanie si k r a j w wikszoci podatkw przywiodo do tego, e ju niektrych pastw podatki r w n a j si wszystkich dziedzicw dochodom: F r a n c j a 6C0 m i l j o n w liwrw podatku wypaca, a wszyscy tej F r a n c j i waciciele tylko okoo 600 m i l j o n w czystych dochodw r a c h u j . Z d a j e si, e w tych k r a j a c h , gdzie ju niepodobiestwo powikszenia podatkw u k a z y w a si zacznie, przymuszeni bd m o n a r c h o w i e zaprzesta w o j e n i y w pokoju. Uznaj, e przez w o j n y powikszeniem s w o j e j ziemi, przesadzaniem jeden drugiego bogactwy wszyscy znarw], a przeszo 13 miljonw z. pol. <a na rozproszenie samych ask intrygantom i prniakom> ci niebaczni krlowie <28 miljonw [iwr.w] czyli> 4(> miljonw z. pol. zndzniaemu ludowi wydzieraj. Ty wolny Narodzie, ktry swemi podatkami rozporzdzasz, namyli j si nad tein i umiej lepiej szanowa i broni wolnoci! w.
w.

1. uwagach = rozwaaniach.
5. wyrok mierci w ndz-, zamiast by skazanym

na umieranie dla Ojczyzny, obywatel jest skazany na rujnowanie si dla niej. w. 12. siowanie sic = przeciganie si, wspzawodniczenie w nakadaniu podatkw, w. 25. liwrw: liwr (liore) jednostka monetarna franc. dawna, wartoci okoo 1 z. 20 groszy dawnej monety polskiej (1 z. = 30 gr.).
12. B, C, PP, Zb; A: usiowanie si. 22. C przesadzeuiem. 28. [ ] B, C, PP; opuszczono w A. 25. < > w Zb opuszczono.

http://rcin.org.pl

157 leli niedostatek i w j e d n a k i e m t r w a j wzgldem siebie mocy p o r w n a n i u : j a k d a w n i e j z j e d n y m tysicem, tak d z i s i a j z stu tysicami onierzy. Kady, m i l j o n a m i podatki liczc, m i l j o n a m i i w y d a t k i r a c h u j e . T a k a 5 den nie jest od drugiego ani m o c n i e j s z y m , ani bogatszym. Wszyscy za uczynili lud u b o s z y m i n d z n y m . By moe krl taki, ktry u w a g p o d o b n uczyni. Lecz a m b i c j a , r w n i e jak b o j a n i e s p o k o j n a , nie m o g c d a l e j p o m n o y p o d a t k w , w y n a l a z a dla d o 10 picia s w y c h z a m y s w atwo w z a c i g a n i u dugw. J e d e n k r a j przez zaduenie si przecign w o j n odnis zwycistwo ostatnie: n a t y c h m i a s t wszyscy, dla w y r w n a n i a duniczej m o c y jego, dugi robi musieli. T a k z n o w u dugi, ktre p o w i n n y by rzeczywist k r a 15 jw zgub, stay si ich czasow obron. P a s t w o , im duniejsze, tem byo m o c n i e jsze. J a k p r z e d t e m p o d a t k i , r w n i e odtd k r e d y t stal si p o t r z e b n e m dla wszystkich narzdziem p r z e m o c y . T a k to jest p r a w d a , e tam, gdzie nie p r a w a , ale n a m i t n o c i w a d n , zo 20 jednego s t a j e si p r a w e m dla wszystkich. Dzi szkodzi sobie s a m y m m u s i m y , a b y m y zgubili drugiego. T e n rzd jest m a o w i a d o m y , albo nieczynny, ktry teraz p o w i k s z e n i e m p o d a t k w nie zabezpiecza k r a j o w i obrony. T e n nard, ktry dotychczas na n i e p l a 25 ceniu p o d a t k w s w o j wolno zasadza, n i e c h a j myli dzisiaj, e p o d a t k i s rdem ubstwa ludzi, ale p r z y tem j e d y n obron wolnoci. P o d a t e k i k r e d y t s to d w a p r a w a mocy potrzeby. B o g d a j b y Rzeczpospolita Polska nie bya nigdy zostaa tym nieszczsnym p r a 30 wom n i e p o s u s z e s t w a o f i a r ! Gdyby Polacy za Augusta II, z a m i a s t rozpuszczenia 60 tysicy gotowego w o j s k a , w. w. w. w. w. 2. 13. 16. 22. 31. porwnaniu = stosunku. duniczej = na dugach (t. j. na kredycie) opartej. duniejsze = bardziej zaduone. mao wiadomi/: mao wiadomy, nieuk. za Augusta II wojska: (w myl postanowienia Trak24. PP, Zb; A: niepacenie,

http://rcin.org.pl

158 byli dla u t r z y m a n i a jego zoyli podatki, dotychczas Polacy wolni i powaani byliby. J u wic nad stanem E u r o p y pierwsze zamylenie si ostrzega, a Polakom dowiadczenie dugo myle 5 nie kae! e teraz wszdzie i koniecznie potrzeba skada p o d a t k i niezmierne. Tylko o stosownej ich wielkoci i o j a k n a j r w n i e j s z e m tyche rozoeniu zaradza jest wolno. Rozmiar podatkw by atwiejszym powinien 10 w rzeczypospolitej, gdzie nie m a obywatel przyczyny tajenia dochodu, ktrego cz sam rozporzdzi na obron swojej wolnoci, nieli w samodziertwie, gdzie p o d dany, s k a d a j c podatek j e d y n i e na wiksze utwierdzenie s w o j e j niewoli, susznie tai dochody, a pan jego 15 przymuszony jest stanowi niewaciwe pobory, c h w y ta si wszystkich, cho niesprawiedliwych, sposobw do rozmiaru podatkw, dla wymczenia sobie jakokolwiek d a n i n y . P y t a n i si: jak wiele Rzeczpospolita Polska w dzi20 siejszym stanie daby moga podatku? J a k i m go sposobem n a j s p r a w i e d l i w i e j rozoy? Podatek nigdy rolniczych wydatkw narusza nie powinien; tylko z dochodw c z y s t y c h , w y b i e r a n y by moe. 25 Rozmiar podatkw najsprawiedliw i e j u o o n y b d z i e w p o r w n a n i u d o r o zlegoci gruntowej wasnoci i do gatunku jej ziemi. Lecz w t e r a n i e j s z y c h towarzystwach p o d a t k i , d l a s w e j w i e 130 k o c i n i e z m i e r n e j, w e d u g d o c li o d w w y b i e r a n e b y m u s z . P r z y w i l e j u w a l n i a j c y od podatku tatu Warszawskiego z r. 1716, potwierdzonego przez Sejm Niemy r. 1717. w. 5. myle nie kae = na dugie rozmylania nie pozwala.
13. Zb jednodziertwie.

http://rcin.org.pl

159 j e s t k r z y w d b l i n i e g o , j e s t n i e p r a w e m, bogacce m jednych przez uboenie drugich. a d e n stan, a d e n o b y w a t e l wacic i e l o d p o d a t k u w y j t y m b y n i e p o w i5 n i e n. e w gminie niektre osoby niedosy p o d a t k u p a c , s t d a d n e z 1 e r z e c z y p onie wyniknie. Ale spo1 ite j szkodliwe k i e d y t a c z l u d z i , k t r a l e d w i e n a s w o10 j e p o t r z e b y w y s t a r c z a , p a c i s a m a t y 1 k J podatek, wtenczas owych ludzi upadek cignie towarzystwa upadek. llzd, ktry tych p r a w nie chowa, wasny k r a j gubi. i", To zdanie jest faszywe, e podatki dobre mienie obywatelw powikszaj, gdy nic atwiejszego, jak wszystko rozda, aby si mie lepiej. Podatek tylko wewntrzny bieg pienidzy przyspiesza, ale zawsze uciemi obywatela. Jest to zle lekarstwo, ktrego dla od20 wrcenia wikszych zych dowiadczenie zaywa radzi. I to nie jest p r a w d a , e rzd nie wedug dochodw swoje wydatki, ale podug wydatkw s w o j e dochody rachowa powinien. Z takiem uprzedzeniem faszywem rzd na podatki rachowa bdzie wszystkie k r a j u uro25 dzaje, przebierze wacieielw dochody czyste, z m n i e j szy gospodarskie wydatki. Tak z a a m u j e rdo ycia i, niespodziewajc si, zamiast mocy, w y n a j d z i e gd. Tego bdu jest skutkiem, i w adnym k r a j u przy stanowieniu podatkw nie rozrniono potrzebnych wyso datkw obywatela od czystych dochodw jego, e wszystkie pastwa, u k a d a j c podatek, od wszystkich oglnie u r o d z a j w paci ka, wszdzie bardzo ma, tylko domyln, i wszdzie rwn czstk na kspens wacicielowi zostawiajc, jak gdyby wszystkich kra35 jw gospodarstwo rwne wydatki potrzebowao i rwne w. 1. nieprawem = bezprawiem, w. 6. w gminie = w spoecznoci.

http://rcin.org.pl

160 zyski dawao. W F r a n c j i , w k r a j a c h Pruskich, w Austrji, w Czechach, w Morawie, w Galicji k o m i s j a skarbowa przy u k a d a n i u podatkw tym sposobem dziedzicw dochody r a c h u j e : zbiera oglnie wszystkie ktrejkolwiek 5 m a j t n o c i urodzaje, z tych po 10 od sla czyli tylko dziesit wytrciwszy cz na ekspens, od reszty stanowi po 12 od sta fasji, do k t r e j wszelkie inne d a n i n y przyczywszy, kae paci oglnych podatkw przeszo 24 od sla. 10 W e d u g tego r a c h u n k u k r a j , ktryby miewa na rok rnych urodzajw, przystosowawszy je do zboa, 5,500.000 asztw, skadaby p o d a t k u przeszo 900.000 lasztw. Jeeliby niedokadne tego k r a j u rolnictwo od sta ekspensy tylko 20 czystego dochodu wydao, wten15 czas w k r a j , pacc 900.000 asztw podatku zabieraby ledwie nie wszystkie dziedzicw czyste dochody. Albo, jak si powszechnie dzieje, rzd, nie mogc uoy tak wielkich podatkw na s a m y c h dziedzicw, podzieliby wielk ich cz na pracowitych chopw. T y m 20 sposobem n a r u s z a rolnicze wydatki. Ta jest przyczyna, e w k r a j a c h Cesarskich i w F r a n c j i , p o m i m o wielkiej od rzdu wieniaka obrony, chop ndznie yje. Rzd nie wedug swych wydatkw, ale wedug powikszania, albo z m n i e j s z a n i a si czystych dochodw 25 podatki powiksza, albo zmniejsza powinien. Ten k r a j , w k t r y m podatek czyste dochody przewysza, staje si codzie uboszym. Z a b i e g a j c nieporzdkowi temu, potrzeba, aby rzd przed stanowieniem podatku wiedzia: 30 w i e l e w t y m k r a j u j e s t r o c z n y c h u r o d z a j w ; w i e l e z n i cli na w y d a t k i r o l n i c z e w y c h o d z i i wiele na czysty dochd zostaje. w. 13. niedokadne = niedoskonae, ze zorganizowane, w. 19. pracowitych = pracujcych, zmuszonych do pracy (fizycznej).
18. B, C; A niedokadnie. 21. Cesarskich Zb a u s t r j a c k i c h .

http://rcin.org.pl

IGI Trzy wiadomoci bardzo trudne. Tylko kilkokrotne dowiadczenie na redniej majtnoci i w kadej prowincji zwykego gospodarstwa, albo kilkoletnie kadej ziemi inwentarze tych wiadomoci pouczy mogyby. 5 Dopiero, gdy rzd pozna, jak wiele k r a j ma czystych dochodw, n i e c h a j miele wedug towarzystwa potrzeby sum podatku wyznaczy. Tu druga trudno zachodzi: jak rozoy s p r a wiedliwie ow potrzebn sum podatku na tyle g a 10 tunkw rnych woci dziedzicw, na tak niezmiern liczb wielorakich stanw ludzi, z ktrych kady z swym m a j t k i e m , j a k przed nieprzyjacielem, lak przed rzdem k r y j e si? Czworaki jest sposb ukadania podatku: n a i:> o s o b y , n a r z e c z y , n a d o c h o d y i n a z i e m i . Podatek, woony na osoby pomiarnie do ich m a jtku, naley do sposobu podatkowania od dochodw czystych; woony na osoby bez braku, jest n a j n i e s p r a wiediwszym i rwnie j a k pobory od rzeczy p o 2i) trzebnych szkodliwym. Podatek, stanowiony na rzeczy, trzeba, aby rozrni rzeczy do k r a j u przychodzce od rzeczy zagranic wychodzcych. Midzy pierwszemi rzeczy potrzeby nic paci nie powinny, rzeczy wygody i zbytku znacz25 ny i nawet z poytkiem m o r a l n y m podatek skada mog. Od rzeczy za wychodzcych zagranic nic, albo mao bardzo ca wybiera polityka kae. Ten ostatni gatunek, to jest, podatek od rzeczy, chocia n a j w i k szym b y w a , jest zawsze od wszystkich innych zno30 niejszym. Podatek od dochodw czystych byby najprzyzwoitszym, gdyby wszyscy ludzie sprawiedliwymi byli w. 16. pomiarnie == w stosunku. w. 18. be: braku = bez rnicy, bez oceny pooenia kadej; por. brakowa = wybiera sztuki niezdatne; znacz. szersze: ocenia, w. 27. polityka', mdra, dobra polityka.
1. pomiarnie do Zb; w miar. Bibl. Nar. Serja I, Nr. 90 (Staszic: Uwagi).

http://rcin.org.pl

11

162

i kady o b y w a t e l p r z e k o n a si, e k r z y w d z i bliniego, t a j c swe d o c h o d y dla u n i k n i e n i a p o d a t k u . N a j s p r a w i e d l i w i e j r o z o o n y m bdzie p o d a t e k na ziemi, gdzie rzd s p o k o j n y da sobie czas i odoy s znaczn s u m na r o z m i e r z e n i e i na u g a t u n k o w a n i e g r u n t w caego k r a j u . T a m y l jest d a w n . J e j p r a w o wiele r z d w uznao. Ale kadego j e j w y k o n a n i a t r u d n o zastrasza. M o n a r c h a , n a j o d w a n i e j s z y z krlw, ten s a m , co p i e r w 10 szy n a d t r c i o w p r z e s d w a r k , k t r e j dotknicie mierci grozio, za naszych czasw z r w n dzielnoci zwyciy i t t r u d n o przedsiwzi: Jzef II Cesarz wielko, w y s i e w i u r o d z a j c a e j ziemi s w o i c h k r a jw m i e r z y i r a c h o w a p r z y k a z a . Ten p a n , e o szcz13 liwo l u d u wikszej czci s t a r a si, tak w s w y m licie do u r z d n i k w n a p i s a i tak p r a w d z i w i e chce. Lecz, chocia wszystkich u s t a w jego celem jest dobro Narodu, przecie tych sposb w y k o n y w a n i a s p r o w a d z a w m i e s z k a c a c h duszy n i e p o k j , u s t a w i c z n e o d m i a 20 n y o d l e g y m p o d u r z d n i k o m zbyteczn wadz. D o bre o p i s a n i e d z i e j w m o n a r c h y tego p o d a o b y n a s t p n y m w i e k o m b a r d z o u y t e c z n ksig politycznych d o wiadcze. P o t o m n o wielbi go za to dzieo bdzie, ale b i a d a l u d o w i temu, ktry p o d r z u t e m d o w i a d c z e 2-, sianie si. Na c n a m si p r z y d a , e kiedy, jeszcze n i e p e w n a p o t o m n o bdzie p o y t k o w a z tych u s t a w , rozkazw i n i e s k o c z o n y c h o d m i a n , k t r e gorzkiemi uczyniy d n i nasze; o d b i e r a j c n a m w e w n t r z n spow. 7. prawo == trafno i sprawiedliwo, w. 10. ark: przenonia, zaczerpnita z Pisma w. (Arka Przymierza) = za wity uwaany zbir przesdw. w. 12. pierwszy grozio Jzef II: pierwszy z wadcw katolickich rozpocz systematyczn polityk zmierzajc do ograniczenia niezalenoci Kocioa, w. 20. odmiany wadz: domylne na d a j . w. 24. podrzutem podmiotem.
t:i. wielkoZb: bi to dzieo. rozlego.28. PP; A wielbi ich; Zb wiel-

http://rcin.org.pl

163 kojno, m a r n i e spdziy ycie pokolenia jednego. <Bod a j b y si przekona kady rzdca ludu, e wszystko jest winien wspyjcym osobom, nic potomnoci d a lekiej! Uciskanie, nieszczliwienie spdoczesnych dla 5 uszczliwienia przyszoci jest wystpkiem krlw. T a m n i e m a cnoty, gdzie zaniedbana p o w i n n o ) . Do rozmiaru ziemi przymuszanie surowe w krtkim czasie samych wacicielw powikszyoby w tyme czasie podatek, oderwaoby kilka tysicy osb od z w y 10 kej pracy. Tak zmniejszyoby czyste dochody. Poddani, nie u m i e j c godzi dobroczynnych zamysw z g w a l townemi razy, <ktre ich bolay), cayby lud cierpia. Powtarzam, e dla sprawiedliwego uoenia podatku z d a j e si by najuyteczniejsz myl rozmiar 15 i u g a t u n k o w a n i e ziemi. Lecz, gdy to przez dziedzicw ma by wykonano, trzeba im czterech lub piciu lat czasu pozwoli. Tak ekspens, na kilka lat podzielona, znoniejsz stanie si, a rozmiar z u w a g robiony d o kadniejszym bdzie. T e m lepiejby si dziao, gdyby, 20 zamiast powikszenia, albo podnoszenia nowych regimentw, t sum pienidzy na tak uyteczne krajowi dzieo uyto, bez o d r y w a n i a wacicielw od zwykej gospodarstwa pracy. Sposb do rozoenia podatkw na ziemi, za n a 25 szych czasw obrany, jest n i e d o k a d n y m i przeto ledwie nie wiksz od d a w n y c h podatkw arbitralno sprowadzi. Najprzd: ziemi gatunek nie ma a d n e j rubryki. Powtre: wydatkw rolniczych nie rozpoznano, ktre 30 przecie w kadym k r a j u , w kadej prowincji wedug w. 8. (/o rozmiaru wacicielw = przymuszanie ich surowe, by w czasie krtkim dokonali pomiaru swojej ziemi. w. 9. powikszyobypodatek: koszty pomiaru, obciajce wacicieli, byyby nowym podatkiem czasowym. w. 28. nie mu rubryki: nie s ustalone zasady klasyfikacji ziemi (zalenie od jej dobroci, dochodowoci, ceny).
16. < > w Zb opuszczono.12. < > 'l'; .1 ktre ich o b l n h ; w Zb opuszczono.

http://rcin.org.pl

11*

164
ziemi g a t u n k u , pooenia, z w y c z a j u <etc> s rne, m n i e j s z e lub wiksze. Poliecie: kady o b y w a t e l , jak d a w n i e j do i a s j i d o b r o w o l n i e s w o j e dochody p o d a w a , lak d z i s i a j przez w y z n a w a n i e z a s i e w u i z b i o r u d o b r o 5 wolnie s w o j e u r o d z a j e , czyli d o c h o d y p o d a j e , wic, jeeli d a w n i e j j e d n i s w o j e d o c h o d y taili, d r u d z y szczerze w y z n a w a l i , lak d z i s i a j z n o w u j e d n i le dochody z a t a j , d r u d z y szczerze w y z n a j . W i c a r b i t r a l n o zostanie si d a w n a , ktr p o w i k s z , dla n i e u m i a r k o w a 10 n e j prdkoci roboty, omyki z a p a d e przy m i e r z e n i u , omyki p o p e n i o n e w r a c h u n k a c h i te, n a j s z k o d l i w s z e , n i e w i a d o m o c i u r z d n i k w bdy. J e s t e m p r z e k o n a n y , e d o b r y Cesarz przez nowy sposb uoenia p o d a t k w chcia uly s t a n o w i chlop15 s k i e m u . Boj si, aby nie byy o m y l o n e z b a w i e n n e m y li jego. W n o w e m rozoeniu p o d a t k w chop p o d o b n o n a j n i e s p r a w i e d l i w i e j u c i n i o n y m bdzie. P r z y f a s j o n o w a n i u g r u n t w chopa nie p r z e s t a w a n o n a zeznaniu jego, ani i n a c z e j p r z y j p o y t k u z i a r n a na g r u n t a c h 20 chopskich nie chciano, tylko w lej liczbie, w j a k i e j to ziarno na g r u n t a c h d w o r s k i c h rodzio. Co nie jest prawd. W r a c a n i si do czworakiego dziau p o d a t k w . P o d a t e k , j a k o k o l w i e k na rzeczy, to jest, na k o n s u 25 m u j c y c h woony, n a z y w a m n i e w a c i w y m. Ten, nie z a s a d z a j c si n a sprawiedliwoci, jest do uoenia a t w y , do w y p a c e n i a n a j w i k s z y . Ale tego \vybir jest t r u d n y , k o s z t o w n y i s k a r b u p u b l i c z n e g o k r a dziee u a t w i a . w. 13. najprzd bdy, wszystko to tyczy si austrjackiego, nie polskiego sposobu wymierzania podatkw ziemskich. w. 1"). omylone spaczone, w. 21. przy fusjonowaniu rodzio: pola chopskie byy i s naog mniej wydajne od dworskich (czsto ziemia gorsza, gorsze ziarno siewne, niemono czynienia wkadw, przestarzae sposoby uprawy i t. d.) w. 27. do wypacenia najwikszy = najwicej przynosi pienidzy.
1. < > w Zb opuszczono.

http://rcin.org.pl

165 Podatek, jakokolwiek na dochody, albo na ziemi, to jest na rodzcych woony, nazywam w a c i w y m . Ten, sprawiedliwoci szukajc, jest do uoenia t r u d ny, przy wypaceniu nadto rolnika dolega. Ale jego 5 wybir jest atwy, nic nie kosztujcy, skarbu publicznego krzywdy nie cierpi. Pierwszy z d a t n y m do uoenia podatkw n a j w i k szych. Drugi, sprawiedliwy, do wybierania podatkw rednich. Przedtem jeden wystarczy. Dzi podatki tak i si powikszyy, e rzdy przymuszone s uywa tych wszystkich sposobw; aby zebra lak wielkie podatki, jakich dzi potrzeba mocy wyciga. Kady z tych sposobw podatkowania osobnych poborcw mie musi, przez co tyle powikszya si ekspens, e czwarta cz 15 podatkw na wybir ich wychodzi. Dla oszczdnoci sdz <mdrcy> niektrzy, aby zamiast tylu gatunkw ustanowi jeden powszechny na dochd, albo na ziemi podatek. Ta myl jest s p r a wiedliwa, bo wszystkie podatku dziay nie s rzeczy2o wiste: jest to sownik, ktry potrzeba mocy zoya. Wszystko ziemia w y d a j e , wszystkie d a n i n y na ziemi s p a d a j . Tylko jeden jest rzeczywisty podatek, a ten ziemia paci. Ci niedosy w tej rzeczy myleli, ktrzy twierdz, 25 i podatek, na rzeczy woony, jedynie k o n s u m u j c y s k a d a j . onierz, ksidz, doktor, kuglarz konsumuje, przecie nie p o d a t k u j e . Rolnik im i za nich daje, bo wszystkich rolnik ywi. K r a j o m h a n d l o w y m cz p o datku obce narody pac, ale tylko od towarw przez 30 k r a j przechodzcych, albo z k r a j u wychodzcych, od ktrych bra wiele nie mona. Przewiadczony wic jestem, e przez ustaw j e d \v. 11. wszystkich sposobw: t. j. zarwno podatkw porednich, jak bezporednich, w. 12. potrzeba mocy wycigu wymaga konieczno posiadania siy (zbrojnej), w. 10. mdrcy niektrzy = ih]okraci, w. 19, dziay = rodzaje.
IV, o w Zb opuszczono,

http://rcin.org.pl

1G6 nego p o w s z e c h n e g o p o d a t k u oszczdzioby si ekspensy i p o d a t k u z m n i e j s z y o . Lecz ta myl, jak jest s p r a w i e d l i w i oszczdn, tak do u s k u t e c z n i e n i a d z i s i a j n i e p o dobn. 5 Najprzd odmiana kada, a tembardziej odmiana g w a t o w n a , j a k b y ta by m u s i a a , s p r a w i a , e tak p o wiem, k o n w u l s j e w ciele p o l i t y c z n e m : b u r z y wszystkie stany, na w i e l u n a g l e u b s t w o rozrzuca, w s z y s t k i c h spok o j n o miesza, a t e m s a m e m wszystkich nieszczliwy10 m i czyni. P o w t r e , w w s z y s t k i c h p a s t w a c h , d z i s i a j w L u r o p i e z mocy s a w n y c h , p o d a t k i w j e d n y c h trzem czciom d o c h o d w czystych r w n a j si, a w d r u g i c h 60 od sta czystego d o c h o d u w y n o s z . G d y b y ta n i e z m i e r n a s u m a n a g l e i r a z e m n a wacicielw r o l n i k w 15 woon zostaa, ci, nie m a j c pienidzy, k i e d y m a j zboe, a przecie p i e n i d z m i r a z e m o d d a w a p o d a t e k wyznaczony przymuszeni zostajc i przytem wydatki gospodarskie n a rok przyszy czyni pod u t r a t wszystkiego, p r z y n a g l e n i bdc, traciliby czsto n a p d a r m o 20 swe u r o d z a j e , strzegc si kary. T a k w stan, ktry, znoszc p r a c e n a j w i k s z e , j u jest z w s z y s t k i c h n a j n i e szczliwszym, bdc u s t a w i c z n i e przez p o b o r c w d r czony, w i d z i a b y n a d t o oczywicie, i to wszystko, co sobie ciko z a p r a c u j e , k o m u i n n e m u o d d a m u s i . P r a 25 cowalby m n i e j , aby paci m n i e j . S t a r a b y si w s z y s t kie dzieci w i n n y m s a n i e pomieci. Nieszczsny jest ten k r a j , k t r y do r o l n i c t w a ludzi p r z y m u s z a . F a s z y w a jest ta polityka, ktra r o l n i k a nie oszczdza. Niepodobna jest do u s k u t e c z n i e n i a myl 30 u s t a w y j e d n e g o p o d a t k u , d o p k d tak wielkie [ w o j ska i j pobory t r w a bd. G d y b y si t o w a r z y s t w a zgodziy p o w s z e c h n i e na w. 7. konwulsje, tu = zaburzenia, w. 12. trzem czciom = trzem c z w a r t y m czciom, w. 1(5. razem = jednoczenie (jednorazowo), w. 18. pod utrat = pod groz utraty. 80. [ ] Zb.

http://rcin.org.pl

1G7 zmniejszenie podatkw, gdyby k r a j e podatki mierne, i nie z pienidzy, ale z urodzajw skaday, wtenczas n i e c h a j rzd spieszno ustanowi podatek jeden p o wszechny. On bdzie sprawiedliwy i oszczdny. Ale, d o 5 pkd honor i cao k r a j u zawinie, aby j a k n a j w i c e j paci, najlepsze s pobory niewaciwe [*], n a j l e piej dzieje si, gdy podatki na rzeczy, czyli na konsumpcj woone zostan. Dzi w u k a d a n i u podatkw ta polityka k r a j m o c n y m i strasznym uczyni, aby ten, ! kto ma wygody i zbytek, n a j w i c e j paci i tylko przy potrzebie zosta si. Okrutne prawo mocy potrzeby! Mgby to kio sprawiedliwie zapyta si: jeeli na ziemi ostatecznie wszystkie podatki s p a d a j , c std za ulga dla rolnika, kiedy na towary podatek uoony 15 zostanie? Dobro wielkie dunikowi temu dzieje si, ktremu, zamiast zapacenia dugu koniecznie na dzie pewny, wolno jest zapaci, gdy m u si podoba. P o dobne dobro rolnikowi stanie si, kiedy za niego po20 datek skada rzemielnik, lub kupiec, ktremu on ten dug z czasem i podug swej woli pienidzmi lub innym u r o d z a j e m powraca. Kiedy rolnik m a zboe, nie m a pienidzy. Natenczas rzemielnik nosi pienidze. a t w i e j jest wic temu ostatniemu zapaci podatek, 25 nieli rolnikowi, ktryby musia opuci si w gospodarstwie, biega z swem zboem po targach i czsto z strat zby go si, aby na dzie wyznaczony odnis podatek. Gdzie podatki ju tak podwyszone zostan, i 3o w p r z y p a d k u podczas wojny naprzyklad powikszy ich nie bdzie mona, nie radz u d a w a si do pospolitego teraz sposobu, do dugw. Uyteczniej ten * Zb. [Impts indirects].

w. 2. nie z pienidzy, ale z urodzajw skadaa: nie wp'acay do Skarbu pienidzy, ale oddaway daniny w naturze. w. 33. impts indirects = podatki porednie.

http://rcin.org.pl

168 rzd uczyni i duej moc swego k r a j u utrzyma, ktry przed czasem, w pokoju, z oszczdzenia wydatkw zbiera bdzie skarby gotowe. Wiem, e obydwa te sposoby zle s. Tak kraj, 5 dugi zacigajcy, jak k r a j gotowe skarby trzymajcy powiksza podatek i uciemi lud. Przecie midzy temi dwiema sposobami jest rno. Rzd zaciganiem dugw, oprcz powikszenia podatku, rozdziela towarzystwo, czyni stan powierzyo cielw przeciwny dobru stanw innych, odrywa miljony rk od pracy: oprcz kilkakro sto tysicy onierzy, ywi kilkakro sto tysicy powierzycielw prniakw. Przeciwnie, w tym k r a j u , gdzie rzd zbiera skarby, wszyscy obywatele razem ciar dwigaj. Z u m n i e j 15 szeniem si sumy biegncej nieznacznie powiksza si podatek. A w wojnie ruszone zalegle skarby nagle powikszaj mas pienidzy i osodz poniekd obywatelom w o j n y okropno. Zostawiam politykom to pytanie, co szkodliwszego dla k r a j u , czyli zaciga dugi, 20 czyli zbiera skarby? Po tych wszystkich uwagach przystpuj do Polski. Jeeli Polacy ju tak na asce mocniejszego zosta si myl, jeeli Nard, nieczuy na przyszo, ju czeka, kiedy si ssiadom upodoba zgubi go, k r a j du 25 reszty podzieli i wszystkich zabra w niewol, natenczas Polacy uczyni dobrze sobie, ludziom i krajowi, gdy teraniejszy podatek, niepotrzebny, a uciliwy, zmniejsz. Bo z tych kilku miljonw Rzeczpospolita mie nie moe bezpieczestwa zewntrznego, ktre jest 30 jedynym podatkw zamiarem. Dzisiejszy podatek jest przylem nadto uciliwy, bo chop wicej zdaje si paci w Polsce, nieli u Cesarza*. Zawiadcz pogra* Od tego czasu jak Cesarz wyda ten ostatni ukaz, i wszyscy z Polski przychodnie przez 10 lat od podatkw 'W. 12. powierzycielw = wierzycieli; tych, ktrzy Pastwu poyczyli pienidzy i yj z procentw.
4. sq B, C, Zb; w A o p u s z c z p n o . 82, u cesarza Zb Auitrji, 33, Zb Cesarz a u s l r j a c k i .

http://rcin.org.pl

169 niczni dziedzice, jak ciko im u t r z y m a ludzi: chop, nie m a j c r w n e j z l u d e m p o g r a n i c z n y m od r z d u obrony, a przecie d a w a j c jeszcze wiksze podatki, za n a j m n i e j s z od p a n a przykroci w k o r d o n ucieka. 5 Z a p e w n i a m , i n a m aden chop z k r a j u nie wynijdzie, tylko u w o l n i j m y stan chopski od p o d a t k w ; owszem, p o m i m o wszystkich chopom p o b a a w k r a j a c h s siedzkich, p o d a t k i i w e r b u n e k t u m e m ludzi zewszd do Polski wypdzi, gdy Rzeczpospolita owiadczy, e KI w Polsce chop ani do onierzy <by> b r a n y <nie m o e ) , a n i a d n y c h p o d a t k w paci nie bdzie. Tak dziedzice s w o j e dochody powiksz, k r a j si zaludni i Rzeczpospolila Polska, chocia saba, przecie j e d n a z wszystkich E u r o p y k r a j w ludzi szczliwych i a d 15 n e m i p o d a t k a m i n i e o b a r c z o n y c h pomieci. Rne ca, czopowe, p a p i e r s t e m p l o w a n y , subsidium charitatwum, p t o r y - k w a r t y etc. wystarczy na pac u r z d n i k w cywilnych, n a u t r z y m a n i e pi i u lub szeciu tysicy w o j ska do p r a w w y k o n a n i a potrzebnego, z a m i a s t tych 16 20 tysicy, ktre wiele kosztuje, a a d n e j k r a j o w i obrony da nie moe. Jeeli Rzeczpospolita t r z y m a to wojsko n a art i dla z a b a w y , s to arty n a d t o kosztowne; j e eli dla obrony k r a j u , jest to wojsko n a d t o szczupe, l y m sposobem od p o d a t k w stan chopski u w o l n i o n y 25 n a g r o d z o n mie bdzie t krzywd, ktr cierpi nie wolni zostan i dzieci ich do onierzy brani nie bd, bawic si na pograniczu widziaem czst > gromady ludzi przechodzcych do Galicji z dziemi i z bydem. Pytaem si o powody tej ucieczki. Midzy inneini dawali mi i t 30 przyczyn, e mniej podatku chop paci w kordonie jak w Polsce. w. 1. pograniczni,tu = nadgraniczni (mieszkajcy w Polsce), w. 8. werbunek pobr do wojska. w. 30. w kordonie = za kordonem; w zaborze austrjackim, oddzielonym od reszty Polski k o r d o n e m ^ r z dem) posterunkw granicznych,
8. ssiedzkich szczono, B, C, PP, Zb; A ssiedzkie, l). 10, <> w 7,b opu-

http://rcin.org.pl

170 m a j c w Polsce p o d o b n e j j a k w k r a j a c h ssiedzkich obrony. Lecz, jeeli czuli n a s a w swych ojcw Polacy ockn si z letargu, a p o w i k s z e n i e m p o d a t k w zechc 5 obmyli s w e j Rzeczypospolite j bezpieczestwo i nie pozwol c u d z e j p r z e m o c y lak b e z k a r n i e s z a r p a s w o j e j wasnoci, n a t e n c z a s tak im si r a c h o w a potrzeba. Rzeczpospolita P o l s k a , po o s t a t n i e m j e j r o z s z a r p a niu, jeszcze p o s i a d a z i e m i okoo 180 albo 200 m i l j o n w 10 m o r g w c h e m i s k i c h . Miasta, wsie, drogi, wody, bagna, gry, lasy i ziemie n i e u y t e c z n e z a b i e r a j wiksz tej rozlegoci poow. Reszt, 70 m i l j o n w ziemi uytecznej, dziel na pi czci.
morgi cticml.fcie

pastwiska, smugi, chrsty i kilkolctnie odogi 14,000.01)0 ogrody, ki, stawy, jeziora 14,000.000 wysiewy ozime 14,000.000 jarzyn 14,000.000 'ugr 14,000.000 Suma 70,000.000 20 Dwadziecia otn miljonw morgw ziemi ornej i zboem zasianej, na morg chemiski 5 wierci wysiewu rachujac, gdy po trzy* ziarna wyda, rodzi na rok korey " 105,000.000 Czternacie miljonw morgw k, ogro25 dw, staww r w n e poytki wydaje, jak ziemia orna. Dla atwiejszego rachunku kad pod nazwiskiem zboa korc.y 52,500.000 Czternacie miljonw morgw pastwiska i kilkoletnich odogw, co ledwie sm cz 30 tego poytku wydaj, ktreby czyniy, gdyby byy polem ornem, przenoszc na zboe rachuj " 7,000.000 Suma wszystkich urodzajw: 164,500.000 * Te uwagi, e w naszem rolnictwie nadto mao in35 wentarza chowamy, e chop nigdzie, a d w o r y rzadko i to w. 10. mrg chemiski = 200 prtw kw., (mniejszy od nowopolskiego o 100 prtw) = 0-37 ha. w. 14. smugi = podmoke ki. w. 22. wierci-, miara cia sypkich, 1 / t korca = + 32 litry.
17. B, C, PP, Zb; A jrzyn.

Na 15 Na Na Na Na

http://rcin.org.pl

171 Ula z m n i e j s z e n i a liczby kad 30 korcy na aszt. W i c u r o d z a j e caej Polski wynosz blisko 5,500.000 asztw. N i e c h a j nikt nie sdzi, aby ta u r o d z a j w s u m a 5 n a d t o w i e l k bya. T e n Rzeczypospolitej k r a j wicej rodzi. J a , r e d n i liczb biorc, wszdzie do m n i e j s z y c h poytkw p r z y c h y l a e m si. Opuszczam zyski z lasw, z pszcz, z byda, z saletry i z wielu i n n y c h kopalni. [ L o d o m e r j a i Galicja, te n i e d a w n o j e d n e z n a j 0 bogatszych polskie w o j e w d z t w a , dzi k r a j jeszcze nie tak dalece od Polski rnicy si, m a zwyczaje, robocizny, stan rolnictwa, podzia g r u n t o w e j wasnoci pod o b n y do Rzeczypospolitej. Teraz, gdy r o z m i a r , kocem r w n i e j s z e g o uoenia p o d a t k w przedsiwziy, ju 5 jest zakoczony, m o n a z p r z y s t o s o w a n i a r o z m i a r u Galicji p o w z i wiele w y o b r a e n i a o k r a j u polskim. Dla tylko na gruncie z natury przednim siej pszenic; wszyscy reczk, owsem, ytem jarem temi czczemi ziarnami najlepsze grunta psuj, te uwagi, mwi, skoniy mi, i powszechnie na rok redni trzy ziarna rachuj. [W Galicji ukazuje si z nowego rozmiaru (urbarjalnego), i, redni biorc ilo, jedno ziarno rodzi cztery i jedn czwart, to jest, wytrciwszy zasiew, 3V4 ziarna poytku|" Przecie Polska szczeglniej od innych pastw urodzajn , jest ziemi obdarzona, gdy ona sama tylko ma rozlegych prowincyj pola, ktre bez gnoju pszenic rodz, ledwie nie wszystkie tego kraju grunta przy gospodarstwie dobrem pszenic rodzi mogyby. Chowajmy inwentarza wicej, a bdziemy sia pszenicy wicej. Niechaj si kady pan dla siebie i dla poddanych wystara na zasiew o yto egipskie, nasienie yzne. Natenczas zamiast trzech, po sze ziarn redni rok wydawa bdzie. w. 18. czczemi = wyjaowiajceini ziemi. w. 21. urbarjalnego = okrgowego; termin austrjacki. w. 2ii. bez gnoju rodz: czarnoziemy.
!l. Lodomerja i Galirja 'l'; Zb Galicja, tak od A u s t r j i nazwana. Id. 'P; Zb wojewdztwo. -'l. W Galicji PI'; Zb W k r a j a c h przez Austrj Polsce zabranych. 21. urbarjalnego d o d a n o w Zb. 21211. [)

http://rcin.org.pl

172 lepszego p o d o e n i a obu k a d tu obok siebie d w i e t a bele, Galicji i Polski ( p a t r z t a b e l A i t a b e l B)]. J a k e p o z n a m y , wiele asztw z tych oglnych u r o d z a j w k r a j u caego potrzeba na w y d a t k i rolnicze? T o 5 jest, wiele p r z y p a d a n a w y s i e w , na y w n o , na p o trzeby roboczego b y d a , a wiele z o s t a j e wacicielom na d o c h o d y czyste? J a t a k i m sposobem d o c h o d z i e m tego. S t a r a e m si o kilkoletnie i n w e n t a r z e i r e g e s t r a z r n y c h r o z l e g l e j 10 szych m a j t n o c i w w o j e w d z t w a c h Mazowieckiem, Kuskiem, K r a k o w s k i e m , W o y s k i e m i P o d o l s k i e m . Z tych u k a z u j e si, e w n i e k t r y c h d o b r a c h rolnictwo w y d a j e od sta korcy u r o d z a j w po 17, 18 i 19 korcy poytku. W i n n y c h w y p a d a o od sta po 20, 21, a do 24. 15 Liczb r e d n i biorc, sdz, e m a o m y l si, gdy mwi, e p o w s z e c h n e n i e d o k a d n e r o l n i c t w o w Polsce nie d a j e w i c e j w u r o d z a j u stu korcy, j a k 20 korcy p o ytku. W i e , k t r e j wszystkie oglnie, i p a s k i e i c h o p skie u r o d z a j e w a r t a j 20 tysicy zotych, tylko 4 tysice 20 d o c h o d u czystego dziedzicowi przynosi. P o n i e w a caa P o l s k a moe m i e w a n a rok 5,500.000 asztw, z t y c h n a ywno, n a p o t r z e b y c h o p stwa i b y d a roboczego, n a wysiew i n a roczne z a sugi p r a c o w i t y c h w y c h o d z i 4,400.000 asztw, a na d o 25 chody czyste dziedzicom z o s t a j e si m i l j o n sto tysicy asztw. T y l k o n a takie d o c h o d y p o d a t e k u k a d a godzi sie. T a k r a c h o w a n y dochd czysty moe by w trzech czciach n a p o d a t k i z a b r a n y bez r u j n o w a n i a k r a j u . w. 14. poytku nadwyki zbioru nad wysiewem i iloci zuyt na utrzymanie i wynagrodzenie pracy, w. 24 pracowitych = robotnikw najemnych.
2. Zb na kocu pooone. 2. [ ] PP, Zb; w PP c. d. Wic nie kad n a d t o w pierwszym r a c h u n k u , z ktrego wyszo mi caego urod z a j u w Polsce 500.000 asztw, kiedy w przystosowaniu S u m a r j u s z a , z r o z m i a r u Galicji uoonego, w y p a d a na caa"Polsk u r o d z a j u .9S7.394 a s z t w . - - . Zb Jake jeszcze pozna. 24. A 49,t'00.0 0; Zb 4.001'. Popr aw ka wydawcy.20. Pu kraju PP: Na dugi a d n m i a r w zgldu mie nie m o n a . Rzt)d, ktry przy nodatkach dugi p a r t y k u l a r n y c h wyt r c a bdzie, zboczy od n a l p l e r w s z y c h p o d a t k o w a n i a p r a w i d e . Podaleli jest n u j p i e r w s z y m d u g i e m Ojczyzn},

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

T a b e l a A (do str. 172).

OGLNY

SUMARJUSZ
to jest

GALICJI

wszystkich gruntw urodzajnych przez komisj porwnicz podatkw z nowego, rozmiaru Galicji uoony.
( W y t r c o n e lasy, drogi, rzeki, wsi i m i a s t a ) .

Ziemia

u r o d z a j n a .
Morgi Morgi Snie Snie wideskie wideskie 5,547.808 3643/G 136% 995/6 l,5933/e 720 114% 1,041/, 5,626.200 1.494

Stawy, ki, ktre j a k orne pola f a s j o n o w a n e byc Odogi, czyli takowe pola, ktre w kilka lat sieOgrody Stawy, ktre w r w n y m s g a t u n k u , co i ki

21.024 57.36-f 1.443.082 304.450 80.250 1,294.128

. .

3,121.911 8,748.112

1.8691/ 1.7637$

Suma morgw ziemi u r o d z a j n e j . . .

Z b o a
ktre pola orne i inne g r u n t a , podobnie j a k one f a s j o n o w a n e , rodz w trzech latach. Pszenica yto Jczmie K o r c e Pola p o r z d n i e orne w y d a j we trzy lata Stawy, ktrych trzyletny poytek j a k orne pola f a s j o u o w a n o Odogi, czyli g r u n t a raz w kilka lat 8,092.823 48.559 1.591 23,754.714 30,473.758 41,716.150 74.559 11X.273 100.029 43.528 195.727 153.911 104,037.445 418.823 317.303 Owies Suma zb wszystkich

rednia cena korca tych czterech gatunkw zb wynosi blisko piciu zotych polskich.

S i a n a
ktre ki i inne g r u n t a p o d o b n i e j a k ki f a s j o n o w a n e rodz w roku j e d n y m . Siana Potrawu c e t n a r y ki r e g u l a r n e przynosz Ogrody, rwnie j a k ki "w swoim poytku u w a a n e Stawy, j a k ki f a s j o n o w a n e Pastwiska Suma cetnarw s i a n a i p o t r a w u . . . 11,111.052 3,292.885 749.454 2,828.891 17,982.282 1,257.115 916.41 6 112.328 22.421 2,338.2.3 12,368.167 4,239.291 861.782 2,851.315 20,320.555 2,438.466 23,283.013 25,721.479 = Suma siana i potrawu

r e d n i a cena c e t n a r a siana wynosi 18 groszy polskich. T e c e t n a r y zamieniwszy na korce zboa P r z y c z a m korce wszystkich zb Galicji z jednego roku Oglna s u m a caego u r o d z a j u w Galicji n a rok jeden = asztw 857.382, z. pol. 128,607.300.

czyni korcy ' korcy korcy

P r o p o r c j a
w k t r e j uoony w Galicji p o d a t e k . Od poytku z pl, wynoszcego z. pol. 4 p o d a t k u groszy polskich Od poytku z k, wynoszcego z. pol. 4 Od poytku z pastwisk i z lasw, ktrych jest m o r gw 3,845.375, wynoszcego z. pol. 4 s> Wic w tej p r o p o r c j i caa Galicja paci na rok j e d e n >>/. 13 15

p o d a t k u zotych polskich 10,229.584

Nie k a d tu, co czyni czopowe, kwaterowe, pogiwne ydowskie, p a p i e r s t e m p l o w a n y , k o n t r y b u c j a t a b a c z n a , sl, dob r a k a m e r a l n e etc., co z f a s j Morgi wideskie = 1600 sni wied. = : 0.575 h a .

okoo 40 milionw wynosi.

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

T a b e l a B ( d o s t r . 172).

OGLNY

SUMARJUSZ
to j e s t

POLSKI

przystosowanie rozlegoci i urodzaju ziemi Rzeczypospolitej Polskiej do rozlegoci i do urodzajw Galicji.

Z d a j e mi si, e n i e w i e l e si m y l , g d y k a d , e P o l s k a b l i s k o siedm r a z y j e s t w i k s z od G a l i c j i . Jeeli ta s u p o z y c j a m a o u c h y b i a , w y p a d a z p r z y s t o s o w a n i a r o z m i a r u Galicji, e P o l s k a m a okoto 61 m i l j o n w m o r g w w i d e s k i c h z i e m i urodzajnej w tym porzdku:

Ziemia

urodzaju

a.
Morgi w i d e s k i e

Pola porzdnie orne wynosz ^ S t a w y , ki, k t r e j a k o r n e pola f a s j o n o w a n e by m o g Odogi, czyli t a k o w e p o l a , k t r e w k i l k a lat s i e w a n e b y w a j ki regularne Ogrody Stawy, k t r e w r w n y m sa g a t u n k u , co i a k i

. .

39,000.000 1(10.000 J 39,500.000 400.0110 10,000.000 2,000.00u 500.000 | 21,500.000 9,000.000 61,000.000

S u m a m o r g w ziemi u r o d z a j n e j . . .

Zboa
k t r e p o l a o r n e i i n n e g r u n t a , p o d o b n i e j a k o r n e f a s j o n o w a n e , r o d z w trzech l a t a c h . Pszenica yto Jczmie K o r c e Pola p o r z d n i e o r n e w y d a j we . 56,000.000 trzy l a t a Stawy, k t r y c h trzyletny poytek
j u k orne polu fnsjonowano .

Owies

S u m a zb wszystkich

166,000.000
300.000

214,000.000
400.000

293,000.000
900.000 l.Mfl.OOn

729,000.000
I.SOO.OOO Z.llO.UUU

200.000

S u m a zb z trzech lat . . , 56,210,000

167,100.000

214,400.000

294,900.000 j 732,910.000

r e d n i a cena k o r c a tych czterech g a t u n k w zb w y n o s i blisko p i c i u zotych p o l s k i c h .

S i a n a
k t r e ki i inne g r u n t a , p o d o b n i e j a k k i f a s j o n o w a n e , r o d z w r o k u j e d n y m . Siano Potraw c e t n a r y Ogrody, r w n i e j a k ki w s w o i m p o y t k u u w a a n e . S t a w y , j a k ki f a s j o n o w a n e r Pastwiska Suma cetnarw siana i potrawu . . . 21,600,000 4,666.0.10 122,832.000 8,710.000 6,217.000 699.000 150.000 15,776.000 85,610.000 27.S17.000 5,361.000 19.S20.000 138,608.000 16.fti2.96i) 162,983.888 179,621.848 = Suma siana i potrawu

r e d n i a cena c e t n a r a s i a n a w y n o s i 18 groszy p o l s k i c h . Te c e t o a r y s i a n a , z a m i e n i w s z y n a korce zboa . . . P r z y c z a n i korce w s z y s t k i c h "zb z j e d n e g o roku . . . Oglna s u m a caego u r o d z a j u w Polsce za rok jeden = a s z t w 5,987.394, z. pol. 893,109.000.

c z y n i korcy korcv korcy

P r o p o r c j a
w k t r e j p r z y r w n a n y p o d a t e k w Polsce do Galicji, p o d a t k u groszy p o l s k i c h O d p o y t k u z pl w y n o s z c e g o zotych p o l s k i c h 4 . . Od p o y t k u z k , w y n o s z c e g o zotych polskich 4 . O d p o y t k u z p a s t w i s k , o p r c z l a s w , z k t r y c h pod a t e k w Polsce jest n i e s u s z n y zotych polskich 4 Wic w tej proporcji caa Polska mogaby paci na rok j e d e n z g r u n t u C z o p o w e , ca, p o g w n e y d o w s k i e , t a b a k a , s t a r o s t w a , l o t e r j a , p a p i e r s t e m p l o w a n y etc. m o g y b y uczyni tyle d r u g i e , to jest . . . 13 15

8 V.

p o d a t k u zotych p o l s k i c h 71,607.088

o k o o sto k i l k a d z i e s i t m i l j o n w .

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

173 Podug tyche i n w e n t a f z w o k a z u j e si z szecioletniej ceny rnych zb, [ w j w z m i a n k o w a n y c h w o j e w d z t w a c h , e redni cen kosztuje korzec w korzec j a k i e g o k o l w i e k zboa po 5 z., a aszt 150 z. polskich. W i c mil jon sto tysicy asztw d o c h o d u czystego czyni w p i e n i d z a c h z. pol.' 165,000.000. P o l s k a d a j e p o d a t k u 12 m i l j o n w z. pol. Ale te p o d a t k i takiego s g a t u n k u , e blisko 10 m i l j o n w | s p a d a | na mieszczany i n a chopw, ktrzy, nie m a j c wasnoci, owszem, nic n a d potrzeby pierwsze, nicby d a w a nie p o w i n n i . J e d y n i e d w a m i l j o n y z. pol. pac dziedzice z w s p o m n i o n y c h dochodw czystych, co nie w y n o s i po trzy od sta.

1()

P o d a t e k , k t r y t e r a z P o l s k a s k 1 a d a. Podymne, loterja, tabak i, pogwne ydowskie i czopowe. Przypada na mieszczan i na chopw " 9,832.697 Ca kupieckie i generalne, skady wina i pobr, papier stemplowany, karty i likwo20 rw zagranicznych czopowe. Przypada na szlacht 2,215.554 Suma oglna 12,048.251 15 J en podatek tak m a y i dlatego d a r e m n y lak wielk i e m u p a s t w u bezpieczestwa nie z a p e w n i a . On dla 25 n i e s p r a w i e d l i w e g o rozoenia podobnie lud uciemi, jak w p a s t w a c h , ktre d a j p o d a t k i n a j w i k s z e . W Galicji i L o d o m e r j i chop m n i e j p o d a t k u paci, j a k w P o l sce, a przecie Galicja i I . o d o m e r j a Cesarzowi d a j e 40 m i l j o n w , i to p a c i a b y z chci i bez uciemienia, w. 18. ca kupieckie i generalne: od towarw przywoonych, od przewozu, od soli; skady wina = czopowe (akcyza) od wina; pobr: opaty od flisw na rzekach i furmanw na drogach; kary: opata od talji kart do gry; likworw zagranicim/ch czopowe: pacone od trunkw alkoholowych (likiery, koniaki) przywoonych z zagranicy.
2. [ J Zb. 6. W wydaniach 03,000.000. ! > . [ ] Zb. 14. Zb to jest w r. 1784. 2S. PP Cesarzowi z d o c h o d a m i z a s l i k a m e r a l n e d o b r a , daje; Zb d a j e z dochodami i I. d.

http://rcin.org.pl

174 gdyby rzd by stateczniejszym i nie kci tak ustawicznemi o d m i a n a m i spokojnoci obywatela. Ta uciliwo p o d a t k u w Polsce w y p a d a z sposobu p o d a t k o w a n i a . Ten sposb sprzeciwia si najoczy5 wistszym podatkowania prawidom. Podatek Rzeczypospolitej nie cz dochodw czystych zabiera, ale wydatki rolnicze narusza. Stanowiono go na rzeczy, ale nie n a rzeczy wygody lub zbytku, lecz na rzeczy pierwszej potrzeby. Przywileje, albo przemoc bogatszych 10 obywatelw od ich pacenia uwalnia. Niesprawiedliwo ich podziau nie mniejsz cz obywatelw dolega, ale wiksz, bo wszystkich mieszczan i chopw uciska. U s t a n w m y wiksze podatki, jeeli wolnymi by chcemy. Rozmy je sprawiedliwie, a, cho wiel15 kie, lekkiemi stan si. Z wszystkich p o d a t k w n a j n i e s p r a w i e d l i w s z y m jest p o d a t e k woony na rzeczy potrzeby: potrzeba zawsze od podatku by w y j t powinna. T e n niegodziwy p o d a t k o w a n i a sposb tylko od bogatszych jest 20 wymylony, aby za nich ubosi pacili. P r a w d z i w e potrzeby dla wszystkich s rwne, wic, one opacajc, ubogi i bogaty rwnie paci. Do tego podatkowania g a t u n k u k o m i n o w e n a ley. J e d e n komin k a d e m u by wolny powinien, bo 25 kademu jest potrzebny. Tylko od drugiego, od trzeciego etc., ec. podatkowa susznie mona. Nie po kominie mieszkaca zbyteczne dochody r a c h o w a naley, ale po tych licznych dobrze odzianych, dobrze zapaslycb, a tylko w pokojach d r z y m a j c y c h , albo przed 30 i za p a n e m biegajcych prniakw, k t r y c h panowie nie z potrzeby bo im wiksz ich t r z y m a j liczb, w. 23. kominowe podymne. w. 24. jeden powinien: kady mieszkaniec powinien mie p r a w o do posiadania jednego komina nie opodatkowanego.
4. sprzeciwia si C, PI', Zb; A, B:spr eciwienia si. 5. Zb Ten podatek Rzeczyp.. 0. ale Zb opuszcz. PI' ale, ubierajc"ywnoci ubogiemu c h o p u , w y d a t k i rolnicze narusza. 10, 11. Zb obywateli.

http://rcin.org.pl

tem m n i e j s z m a j usug, lecz j e d y n i e dla gupiej okazaoci, e s bogaci, e stanie ich n a to, aby si wicej ludzi modych, silnych, do p u g a l u b do mota z d a t n y c h w pokoju r a z e m z n i m i w bezczynnoci w 5 dzio. Czyli moe by wiksza niesprawiedliwo, j a k gdy chop, ktren 12 korcy wysiewa, paci tyle, jak p a n jego, ktry m a kilkakro sto tysicy d o c h o d u ? To mogo dzia si wtenczas, k i e d y jego pan dla o b r o n y swego o k r a j u s a m na w o j n wychodzi. Dzi, k i e d y r w n i e jak chop, tak zniewiecialy szlachcic podczas w o j n y pieca p i l n u j e , zginiemy wszyscy, jeeli w p o r w n a n i u do m a j t k u wszyscy p o d a t k w nie d a m y . Nie w y t l m a c z y b y m si, z j a k m i cikoci p i 5 sa przychodzi... W i k s z a cz o b y w a t e l w Polakw niegodziwego dopuszcza si t y r a s t w a , n a ktre zepsute s u m n i e n i e i saby rzd spokojnie patrzy W i k s z a dziedzicw poowa k o m i n o w e , na ich d o m y wasne p r z y p a d a j c e , rozrzuca n a chopstwo ubogie!... Wtenczas, kiedy n a s ssiedzi tak n i e s p r a w i e d l i w i e szarpali, nikt nas p o a o w a nie chcia. Czemu? Bo n a s wszyscy za t y r a n w mieli. P o d u g tej wiadomoci, e Polska m a 5,500.000 a sztw rnych u r o d z a j w , a z tych m i l j o n sto tysicy w. 7. 12 korcy wysiewa: czyli, wedug oblicze St. posiada niespena 11 morgw chemiskich, a dochodu z roli ma na czysto 3 korce, t. j. 15 z. pol. w. 19. rozrzuca = rozkada. w. 22. nas za tyranw mieli: opinia ta bya istotnie do rozpowszechniona na Zachodzie (np. u Monteskiusza, d'Argensona, Woltcra), gdzie chop korzysta w w. XVIII ze swobody znacznie wikszej, ni w Polsce; ale jeli o stosunkach polskich zgryliwie albo wrcz potpiajco wyraali si encyklopedyci, przyczynia si do tego w duym stopniu propaganda Fryderyka 11, u ktrego na lsku dziao si nie lepiej, i Katarzyny II., w ktrej pastwie byo chopu nierwnie gorzej.
1. gupiej Zb prnej . 1(1. na H, C, I'IJ, Zb: A za.

http://rcin.org.pl

176 asztw jest dochodu czystego, t a k b y m zaraz, po u s t a nowieniu p r a w oszczdniczych, podatki uoy. P o d a t e k k o m i n o w y tylko bdzie podatkiem chopstwa, gdy atwy jest do wybierania. Jakikolwiek 5 inny woonoby na ten stan podatek, zawsze spadaby koniecznie na pierwsze potrzeby jego. P o g w n e y d o w s k i e , niech bdzie cilej rachowane, jestem p e w n y , i w d w j n a s b si p o wikszy. 10 L o t e r j a po wszystkich wikszych miastach z n a j d o w a si moe. Milej mi patrze n a te daniny, ktre niebaczny lud p i e w a j c niesie, nieli na te podatki, co m u z przeklstwem wydziera potrzeba. Nie r a c h u j tego powikszenia, ktre n a d m i e n i e m 15 i ktre bardzo atwo by uskutecznione mogoby. Kad tylko t s a m sum, ktr dzisiaj m i a s t a i wsie pac: Kominowe, loterj, tabak, pogwne ydowskie, sl i czopowe 20 9,832.697

Ale k o m i n o w y podatek a d n m i a r nie moe by podatkiem szlachcica. Jest to upodleniem stanu szlacheckiego, aby chopa p o d d a n e g o podatek by d a n i n wolnego szlachcica. Majtek i przywileje szlacheckie rni si od chopskich. Trzeba koniecznie, aby si 25 i ich podatki rniy. P r z y z n a j m y , e wszystkie dobra, szczliwo i poytki z towarzystwa w y n i k a j c e , tylko n a szlacht spad a j . Te za przywileje pozyska stan szlachecki, kiedy w Polsce by k r a j u obroc. Dzi, gdy szlachcic ju nie .o jest rycerzem, gdy przy obronie Rzeczypospolitej nie kadzie ycia, a przecie j e d n a k o w y c h prerogatyw uywa, Rzeczpospolita nie jest tem, czem bya przedtem. Stracia stan jeden, grunt s w o j e j trwaoci, bo szlachcic nie jest tem, do czego si obowiza przy ustawie w. 12. piewajc = chtnie, z wasnej woli.

http://rcin.org.pl

177

Rzeczypospolitej. Jak prdko zostajemy bez szlachtyrycerzw, ju nie m a m y zewntrznej obrony. Zamylmy si, porzumy upr, a zgodzimy si jednomylnie, e stan szlachecki powinien krajowi 5 obron. K r a j obrony mie nie bdzie bez podatkw. Wic stan szlachecki, nie chcc oy ycia, powinien odoy koniecznie cz swego m a j t k u . Inaczej R z e c z p o s p o l i t a t r w a nie moe. Gorliwy w swych mowach o wolno stanie szla10 checki! Nie mylisz, i gubisz siebie i nas wszystkich! (idy nie chcesz powici j e d n e j poowy m a j t k u dla ocalenia drugiej, stajesz si nieprzyjacielem twoich on, twoich dzieci i wasnego ycia. Albo zerwij cae towarzystwo, albo obmylij moc, ktr dotychczas 15 z stanu szlacheckiego miao. Rzdzilimy si dotychczas przeciwko roztropnoci. Nie rzdmy si przeciwko rozumowi. Uczy, kady Polaku, t ze m n uwag: czyli nie przyzwoiciej jest powici jedn cz dochodu dla zapewnienia caego m a j t k u i wolnoci, nieli stra20 ci wszystko imi nawet Polaka i oddawa ledwie nie cay dochd na mocniejsze ugruntowanie swojej niewoli? Tem jest szlachcic pod rzdem ssiedzkim, czem jest chop w Polsce. Powiedziaem, e waciciele, to jest szlachta 25 w Koronie i w Litwie ma przeszo 165 miljonw z. pol. czystych dochodw, nie r a c h u j c w to intrat z propinacji. Pod kadym i n n y m rzdem musieliby poow, a w niektrych k r a j a c h trzy czci od takich czystych dochodw odda na podatki. Niechaj w Polsce przy30 n a j m n i e j sidm cz powic dla ocalenia szeciu; w. w. w. w. 1. jak prdko = z cli wia. gdy. 13. zerwij cale towarzystwo = rozbij pastwo, 26. intrat = wpyww pieninych (dochd brutto). 26. z propinacji-, prawo sprzeday wycznej trunkw w dobrach szlacheckich naleao do dziedzicw; od nich karczmarze wydzierawiali karczmy, w ktrych sprzedawa mogli jedynie dworsk wdk.
9. gorliwy PP, Zb; A: gorliwi. Bibl. Nar. Serja I, Nr. 90 (Staszic: Uwagi).

http://rcin.org.pl

12

178 n i e c h a j zapaci kady dziedzic po 15 od sta tak czystego d o c h o d u , j a k go tu o b r a c h o w a e m , co nie wyniesie, tylko po 5 od sta w t a k i m sposobie r a c h o w a n i a intraly, od j a k i e j w k r a j a c h Cesarskich i Krla P r u s k i e g o p o n datek t a m e c z n i m i e s z k a c y paci m u s z . Ten podatek wacicielom, ktry nazywam P o d a t e k S z l a c h e c k i , wyniesie przeszo Ca kupieckie generalne, papier stemplo10 wany, skady winne i likworw zagranicznych czopowe etc. etc. czyni

24,750.000 2,215.554

W tym artykule stanem. Wino nas z rozumu i z pienidzy najwicej pozbawia. Niechaj p r z y n a j m n i e j ten j e d e n p o d a t e k s p r z e c z n y m nie bdzie, ktry 15 przy kieliszku z a p a c i m y . T r z e b a , aby Rzeczpospolita po 60 od sta n a w i n o woya. Z d a w a o b y m i si, e ten a r t y k u p o w i k s z y b y z n a c z n i e p o d a t e k i u m n i e j szyby n i e w y m i a r k o w a n y w y c h d p i e n i d z y z k r a j u , gdyby K o m i s j a S k a r b o w a s a m a na siebie wzia spro20 w a d z a n i e w i n a do k r a j u . W monopolium osobiste p u szcza nie r a d z i b y m . D o z n a j e m y dosy nieszczsnych s k u t k w monopolii tabaki. Duchowiestwo paci z. pol. 676.546

T e n p o d a t e k dobrze n a z w a n y P o d a t k i e m Mio25 ci; ale p r z y jego rozoeniu nie byo mioci. S a m a mio u b o g i c h p l e b a n w s k a d a teraz 676.546. S p r a wiedliwo wyciga, aby i bogaci w. 20. monopolium osobiste puszcza: wydzierawia, w. 22. monopolii tabaki: wydzierawienie w r. 1775 podatku od tytoniu, a nast., w r. 1777, ustanowionego w kocu r. 1776 monopolu tytoniowego dao powd do licznych skarg, zwaszcza z powodu polityki dzierawcw szkodliwej dla uprawy tytoniu w kraju, w. 26. mio skada: ciar Subsidium C.hariialiinim biskupi zrzucili w caoci na proboszczw.

http://rcin.org.pl

179 biskupi dali z mioci tak potrzebujcej Ojczyzny przynajmniej 323.454

Gdybym by natenczas posem, kiedy odmieniano stan krlewszczyzn, kiedy sprzeday starostw prawo 5 stano, kiedy w n a j w i k s z y m niedostatku Rzeczpospolita najwiksze starostwa dawaa w dziedzictwo, j e eliby nie byo Moskaw, bybym krzykn z caej m o j e j mocy: nie pozwalam. Podobno, za tyle zego, ten raz j e d e n p r z y n a j m n i e j byoby dobrze uczynio k r a io jowi liberum veto. Teraz jeszcze radzibym, [poniewa rok 1775 jest w dziejach polskich rokiem nieszczsnym, a S e j m u jego czynnoci s obcej przemocy, nie powszechnej Narodu woli dzieem, przeto radzibym, aby, o ile monoci 15 mac t ohyd, ktr ten rok Polakw okry, zniszczone zostay n a Sejmie legalnym wszystkie donacje, gratyfikacje etc., radzibym,] aby wszystkie starostwa, ktre n a m przemoc ssiedzka zostawia, uyte byy na m i licj k r a j o w . Ta myl jeszcze dzisiaj n a tej m a e j 2o czstce zostaych starostw uskutecznion by moe. Dopeni powinnoci dobrego obywatela, uka przykad mioci Ojczyzny ci, ktrzy w roku 1772 dziedzictwem pobrali n a j w i k s z e starostwa, gdy je powrc. P a n o w i e starostowie dadz dowd tych za25 sug, ktrych dotychczas nikt nie zna, a w ktrych nadgrod <oni> starostwa pobrali, gdy dla powikszenia wojska trzy kwarty ubogiej Ojczynie oddadz, a jedn k w a r t sobie zostawi askawie racz. Tak trzy kwarty uczyni na rok blisko sze m i l j o n w . w. 28. dziedzictwem racz: z chwil przejcia starostw w rce dzierawcw, przestay wpywa do Skarbu kwarty (czwarte czci czystego dochodu), nalene poprzednio krlowi, prcz kwarty wojskowej.
7. Moskaw Zb wojsk obcycli. 1". radzibym w I'l'. 1117. [ ] 'l', Zb. 2. o w Zb opuszczono. niema

http://rcin.org.pl

180 Podatek, ktry Polska teraz skada 1 1 1 og 1 a b y: Kominowe wiejskie i chopskie, oterja, tabaka, pogwne ydowskie, sl, czopowe 9,882.697 5 Podatek szlachecki 24,750.000 Ca kupieckie i generalne, papier stemplowany, skady winne i likworw zagranicznych czopowe 2,215.554 Subsidium eharitatiuum 1,000.01)0 10 Trzy k w a r t y emphiteuses 6,000.000 Suma oglna 43,798.251" T a k i p o d a t e k nie jest d a r e m n y : j u poczci z a p e w n i n a m bezpieczestwo z e w n t r z n e p o t r a f i . T y m sposobem rozoony, s p r a w i e d l i w y bdzie, a lekszym dla dziedzicw stanie si, jeeli w y b r a n e p i e n i d z e 15 w kasie p u b l i c z n e j z a t r z y m a n e nie bd, jeeli nie na dwie, ale n a 4, lub na w i c e j rat p o d a t k w wybir podzielony zostanie. T y m sposobem 10 m i l j o n w , cztery razy o b i e g a j c , 30 m i l j o n a m i s u m p i e n i d z y w k r a j u b i e g n c y c h powikszy, przez co aszt w aszt na 187 zl. 20 pol. zdroeje, a waciciele w d r u g i m a l b o w trzecim roku, z a m i a s t s i d m e j czci d o c h o d w , tylko sm, albo d z i e w i t cz, czyli okoo 130 tysicy lasztw na p o d a t k u opacenie s p r z e d a d z . 25 Wydatki Rzeczypospolitej: W Koronie i w Litwie urzdnicy cywilni kosztuj " okoo 5,000.000 Szesnacie tysicy wojska 10,090.000 Zostaoby si na powikszenie wojska 28,798.251 Suma, jak wyej 43,798.251 P r z y t a k i m p o d a t k u m o g a b y Rzeczpospolita, w p o r w n a n i u do kosztu t e r a n i e j s z e g o w o j s k a , t r z y m a 62 tysicy onierzy, ktrzy kosztowaliby 39,000.000. Jest to onierz n i e z m i e r n i e drogi. Co p o w i e m o L i t w i e la s a m a p r z y c z y n a d r o g o ci w o j s k a naszego w Koronie. w. 10. emphiteuses = dzierawy wieczyste.
1. Teraz '/.b w tyme 1784 loku.

30

http://rcin.org.pl

181 Podug raportu W o j s k a Ksistwa Litewskiego N a j j a n i e j s z e m u P a n u i Radzie N i e u s t a j c e j w roku 1776 byo: prostych onierzy z unteroticerami 3.298 5 a oficerw 1.271 Nie m i e j m y si! J a nie a r t u j tak jest w samej rzeczy. Polacy! Zmiujcie si nad losem waszym! Jestemy z n a r o d w wszystkich najubosi. Czemu z wszyst1 kich n a j r o z r z u t n i e j yjemy? Krl Pruski do k o m p a n j i od dwchse osb, trzech lub czterech oficerw trzyma, a cay regiment od 18 k o m p a n j i , czyli trzech tysicy i szeset onierzy, nie tysic, ale tylko pidziesiciu i czterech oficerw liczy. Cesarz ma, oprcz Kroatw, 15 okoo 250 tysicy wojska, ktre z ca opraw kosztuje rocznie okoo sto m i l j o n w z. pol. Rzeczpospolita, t sam do swego wojska ekonomik wprowadziwszy, mogaby, ile ju dostatkiem oficerw m a j c , atwo za 39 m i l j o n w utrzymywa przeszo sto tysicy wojska. 20 Hoe, d a j n a m czemprdzej poow! J u n a m potem i garstka ziemi nie zginie. Tylko to zem pooeniem ludzie p s u j si. POLSKA Czemu, d a r e m n a myli, ktra w y k o n a n nie b25 dziesz, przerywasz uyteczniejsze me prace? Czemu, maro mioci Ojczyzny, ktrej ju nie m a m , przychodzisz tak rano kci m o j e j duszy spokojno? Na c mi si przyda troszczy o losy tego k r a j u , ktry straciem i ktry mi, bez n a j m n i e j s z e j obrony, w rku w. l t . Kroatw: wojsko nieregularne, zoone z osadzonych na pograniczu tureckiem Chorwatw, obowizanych do suby wojskowej wzamian za ziemi i przywileje (organizacja podobna do organizacji Kozakw), w. 15. opraw = wyposaeniem, w. 18. ile ju majc jako, e ju ma.
1. Wojska Ksistwa w y d n n i a : W. X.w 27. m o j e j . duszy PP, inne wyd. m e j . 5. 1271 - Zb 1272.

http://rcin.org.pl

182 gwaciciela zostawi? Ta sama p r a w d a , ktra w ustach prywatnego czowieka od nikogo suchan nie bywa, ta sama p r a w d a w ustach pierwszego obywatela wykonan byaby. Ja, czowiek p a r t y k u l a r n y , nic nie poradz losom tej Rzeczypospolitej, o ktrej z a r a d z e niu nikt z obywatelw pierwszych nie myli. Jedni dla osobistych zawici cay k r a j rzucaj. Kady szczcglnego zysku i pychy patrzy, s w e j f a m i l j i zbogacenia. albo swego d o m u uksicenia szuka, choby te i wszystkiej szlachty sprzeda. wita mioci Ojczyzny! na c ci si przyda, e broni t w o j e j sprawy bd i Polakw do t w o j e j czci zachc, gdy ju wszdzie obuda, twoim p a szczem odziana i sama j e d n a pod twoim puklerzem ukrya, w t w o i m si otarzu wystawia? T y l k o rzeczypospolite s twojego bstwa witnic. D z i s i a j w caej Europie rzeczompospolitym u t r z y m a si t r u d n o jest. Wszystko sainodzierstwu s p r z y j a , a wszystko si na rzeczypospolite sprzysigo. Sztuka wojenna, obrona zewntrzna, prdko i sekret jest jednej woli p r z y miotem; z lakierni narzdziami jednowladztwo w kadej sprawie nad wszelkim i n n y m rzdem growa b dzie. Rzeczypospolite w swoich czynnociach rozwane i j a w n e zawsze od j e d n o w a d c y uprzedzone zostan; ich los i trwao wpord despotyzmu a r b i t r a l n e by musz. Ju stao si. Ju czterech samodziercw, jakby czterech od ludzi doskonalszych bogw, wszystkich Europy mieszkacw, podobnie, jak byda stado, spdza, zamienia, rozmnaa lub w y b i j a . Niemylcy lud. w. 4. partykularni/ = prywatny. w. 30. czterech wybija: cesarz, carowa, krlowie pruski i francuski najpotniejsi podwczas.
II. w i t a m i o c i . . . b d tak Zb; A: na c mi si p r z y d a mio O j c z y z n y ! e j a broni... 18. S a m o d z i e r s w t u A; b jednodzierstwu. 21. J e d n o w a d 7. t w o Zb; A: edy no wadztwo, ale por. niej jednowadcy. 27. Samodziercw A; Zb jednodziercw.

http://rcin.org.pl

183 nie mogc pozna, e m o n a r c h w bogactwa s bogactwem jego, e m o n a r c h w moc jest w a s n moc jego, s t a j e si bezuwanie czterech ludzi igrzyskiem. Gupi, z podoci czci te okrutne swoich nieszcz obudy, znosi niezmierny podatek, idzie tysicami na rze, zwiedziony u k a z y w a n y m m u pozorem mioci Ojczyzny, dobra publicznego i szczliwoci wszystkicb, gdy tymczasem w tej obudnej postawie samo< dzier ukryty zabiera wszystko, dogadza swojej p y sze i utwierdza coraz bardziej gupiego ludu niewol. Tak ciemne ku Wschodowi narody biegn do pogaskiej bnicy, bij o kamie swe czoo i wdz postami swoje cielsko dla zoenia na otarzu d r e w n i a nego boyszcza wikszej ofiary, ktr oszczerca k a plan do domu swego zabiera, pasie si i staje si coraz sposobnie jszym do u t r z y m y w a n i a ludu ciemnego w poytecznym m u zabobonie. Tak mwiem sam do siebie, gdy pewnego rana nagle obudzonemu jaka niespokojno umysu zacza wystawia rne i przesze, i przysze obrazy Rzeczypospolitej Polskiej, tej niegdy n a j u k o c h a s z e j m o j e j Ojczyzny. Ju pierwsza r a n n a zorza saa po niebie zot drog socu. Nika g r u b a wszdzie zasona, a ziemia, j a k pierwszy raz z niczego, tak natenczas z wielkiej ciemnoci d o b y w a j c si, czua powrcone swemu podowi ycie i odkrywaa zwierztom swego pokarmu dostatek. Ju czujny skowronek, wysoko na powietrzu wylatujc, gdy zgry spostrzeg wznoszce si wdole wiato, z wielkiej radoci skrzydami trzepic, piewa sobie piosny wesoe i, o bliskiem socu przestrzegajc, budzi ospalsze od niego ptaszta. Ju liczny kwiat zaczyna gadzi nocne swe marszczki, zrzuca o k r y w a j c go zwidego licia powok, a, od w. 3. bezuwanie = niewiadomie, w. 30. piosny = pieni; prowinc. wielkop.
8. Samodzier ukryty Zb: jednodzierstwo ukryte. 13. Swoje PP; wyd. swe. 15. si opuszcz. w PP.

http://rcin.org.pl

184 zachodu n a wschd po s w y m pniaczku krcc si, rozwija ca s w o j pikno, jakoby n a przywitanie soca, dobroczycy swojego. Ju i pracowity rolnik, pobudziwszy s w o j czeladk i napasszy s w o j e woki, 5 prowadzi je w pole, aby elazem grzbiet ziemi krajay, d o b y w a j c z j e j wntrznoci dla niego posiku. Bo nie wystarcza d l a wszystkich s a m e j powierzchni urodzaj, podobno d l a niesprawiedliwego pierwszych ludzi midzy siebie ziemi podziau. Bya to godzina, o ktrej 1 i j a do codziennej pracy w pole wychodzi zwykem. O kilkaset krokw od domu, gdzie mieszkaem, zaczynaa si Rzeczypospolitej granica. D a l e j podnosia si w y s o k a gra. Nie wiem, czyli wrodzon skonnoci ku polskiej krainie wiedziony, czyli ciekawoci 15 wschodu soca ujty, wbiegem na ow gr. Rwnie z mojem o k i e m podnosi si soca bieg pierwszy. W k r t c e , patrzajc n a ten cay n a j w s p a n i a l s z y n a tury widok, zdawao m i si widzie ogromno stwrczej Istnoci. Spuciem oczy i w pokorze ducha 2(i rzekem: Ty, ktry t n i e z m i e r n bry podnosisz, ktry od w i e k w pewn liczb drg socu wyznaczye! Przyspiesz len bieg jego, pod ktrym ludzki nard stanie si jednem towarzystwem i k a d y czowiek 25 bdzie czowieka b r a t e m . A dopkd nie n a d e j d te czasy, dopkd pozwolisz tej uciliwej koniecznoci, e jednego czowieka woli niezliczone n a rody sucha musz, spu promie wiata niebieskiego na owiecenie krlw. N i e c h a j ten, ktry 30 prawa m a dawa i rzdzi <wszystkich ludzi>, nie bdzie t a k sabym i n i e w i a d o m y m , j a k i n n i ludzie. Boe! T o nie zgadza si z rzdem T w e j Opatrznoci, a b y czowiek j e d e n szkodzi potrafi m i l j o nom! w. 1. pniaczku = odyce.
2. s w o j pikno B, C, PI'; A, Z6:^sw. 4. s w o j czeladk PP; wyd. sw. 80. < > w Zb o p .

http://rcin.org.pl

185 P o d n i o s e m oczy. A, czego nie z n a m przyczyny, lecz czego w dni p o g o d n e czsto n a sobie d o w i a d c z a m , uczuem w e w n t r z n j a k rado, do m y l e n i a wielk skonno. I m a g i n a c j m i a e m yw. 5 J a k pociech rozkwila si w czuy ojciec, ktry, u s p r a w i e d l i w i w s z y s w niewinno, po d u g i e m i c i e m n e m wizieniu pierwszy raz wiato, on i dzieci o g l da, t a k i e m i a e m uczucia, gdy z o w e j gry k i l k a nacie mil rozleg wolnego k r a j u ziemi spostrzegem, i Ku tej stronie ustawicznie mi co miego cigno. Nie u m i a b y m w y t m a c z y mego czucia powodu i wiem, e nie kady m i uwierzy. Przecie j a opowiem, co rzeczywicie m o j a dusza czua, chociaby to moich zmysw o m a m i e n i e m byo. i Polskiego oddech powietrza zdawa mi si woln i e j s z y m i wiatr s t a m t d nis w sobie co miego. Niebo n a d tym k r a j e m byo czystsze i j a n i e j s z e , d r z e wa i ki zielesze, pasterze i pasterki weselsze. Chop n a w e t za pugiem w a w s z y m tonem woy pogania. 20 Rzecz wiksz u w a a e m : plastwo, z p o u d n i a na pnoc przenoszc si, dopkd n a d i n n e m i k r a j a m i leci, b o j a l i w e i pospne b y w a ; a n i z wesooci piewa, ani n a w e t z aoci wierkoci nie mie; boi si p i r kiem szelestu uczyni. Skoro na polskiej s t a w a granicy, 25 n a t y c h m i a s t krzyczy wesoo; m i e l e j cacmi robic s k r z y d a m i , gony po powietrzu turgot s p r a w u j e i tam dopiero z wolnoci kupi, p a r z y si i s w o j e miosne wierki zaczyna. J a k a szkoda! J u owdzie nie jest k r a j polski, 30 gdzie si z b i j a j te g r u b e c h m u r y , dla k t r y c h wiato nic tani owieci nie moe. Po ziemi, jak gdyby na p o strach, o k r o p n e cienie a. Kady, nic nie widzc, wszystkiego si lka. Czowiek bez z a u f a n i a przed czow. 23. ioierkoci wiergota, ioierki = wierkania, w. 2(>. turgot = furkot (skrzyde).
5. rozkwila 'l', Zb; A: rozkwita.

http://rcin.org.pl

186 wiekiem stroni. Nikt si tam n i k o m u niczego nie zwierzy. W gbokiem milczeniu tylko zbroi i broni przeraliwe sycha brzki, a wokoo zawdy gotowe i na wszystko o d w a n e onierstwo czeka tylko skinienia, kogo porwa, zniszczy lub ugubi. T a k wanie, jak teraz ten jastrzb ow niezliczon ptakw gromad przed sob pdzi, poszy,.albo uderza; tak j e d e n tam czowiek wszystkich ludzi w bojani trzyma, rozkazuje im i z wszystkich poytkuje. Ten s m u t n y k r a j n i e d a w n o najweselsz, n a j b o gatsz i n a j l u d n i e j s z czci by Polski. Takie trzy sztuki ziemi Rzeczpospolita zgubia. Ach! Po utracie tylu k r a j w j u i podobno ta Rzeczpospolita u t r z y m a si, ani w Europie by p o w a a n nie moe? Myl si. Nie mnogo k w a d r a t o w y c h mil, ale wielo m i l j o n w j e j mieszkacw p a s t w a szczliwo, moc i trwao oznacza. Polska Rzeczpospolita m a ziemi dostatkiem. Ona; co do stosownej z i n n e m i pastwy k r a j u rozlegoci, jest dzisiaj jeszcze w Europie jednem krlestwem z najobszerniejszych, ale p r z y t e m i z n a j nieludniejszych. Wiksz j e j ziemi poow z a b i e r a j te nieprzedarte, czarne lasy, w ktrych nie soca promienie, lecz n i e p r z y j a z n a k a d e m u uytecznemu stworzeniu wilgo swoje brzydkie m n o y potwory. T a m czowiek przystpu nie m a , pracowite bydo ywnoci nie znajdzie. Przy s a m y m wstpie przeraliwe wilkw w y czenie ograa; gbiej widzie tylko niedwiedziej apy lady drapiene. Tu, lec dugo rozcignite, i z licia w. 4. na wszystko odwane = na wszystko way si gotowe. w. 5. ugubi = zagubi, zatraci, w. 18. stosownej z innemi rozlegoci w porwnaniu do innych. w. 22. nieprzedarte przez ktre przedrze si nie mona, nieprzebyte, w. 2(i. wyczenie = wycie; anal, do ,ryczenie', w. 2(5w. 7 na str. 187: przy samym wstpie rzdu pody. por. opis matecznika w Panu Tadeuszu Mickiewicza.
1. Nikt... nie zwierzy; Zb: nikt si d r u g i e m u nie zwierzy. 4, odwane; Zb; wane.5. ugubi, t a k A;]PPzagubi, Zb zgubi.

http://rcin.org.pl

187 i z kory obdarte gazie i kody, tam, podnoszc si sprchniaych drzew na mogiach mogiy, wystawiaj mierci obraz. Porywa j a k a okropno. Tymczasem w lej powszechnej cia zgnilinie s n u j , w i j si mije, 5 w, jaszczury; albo skurczone le, albo zwolna czogaj si inne, a grube od j a d u gadziny, te obrzyde dzikiej n a t u r y , ale nie rzdu dobrego pody. N a j w i c e j dzisvi mi, e le lasy a d n miar zmniejszy si nie mog. Ta yzna i wypoczta ziemia 10 nigdy w Rzeczypospolitej Polskiej w u r o d z a j n zamieni si nie potrali. P r a w o wicej atwoci sporzdza lasom do krzewienia si, nieli ludziom do sadowienia si na tej ziemi. Szlachcic nie m a nigdy p o d d a s t w a dostatkiem do zaoenia kolonji, albo zbywa m u na spo15 sobach u t r z y m y w a n i a kosztu dla karczowania gruntu nowego. Cudzoziemiec, ani aden inny czowiek nie szlachcic, dziedzictwem tej ziemi naby nie moe. Nieszczciem, chocia w Polsce wiele innych p r a w m drych bez wykonania plenieje, to prawo nadto zawsze 20 cile zachowane bywao. Nic wic, ani praca, ani przemys w tyrch miejscach nie powstanie. Jest to ziemia nierozumn przemoc zaklta. Wszelkie inne stworzenia, osobliwie szkodliwe robactwo, pa m a wolno. Tylko czowieka ywi nie moe. 25 Stoj wic od stu lat rwnie szerokie i dugie, bo p r a w e m upowanione, cho nieuyteczne lasy. Nic ich nie narusza, chyba czasem wicher pnocny, ktry, z tyu lodowatemi gry, z przodku bezprawiem tych lasw cieniony, czsto przemoc przemoc amic, so rzuca si w kniei porodek. Tam, porwawszy si w zapasy z n a j g r u b s z y m dbem, po kilkakro zgina go i ku poudniowi, i ku pnocy, wreszcie, nagle z korzeniem wgr szarpnwszy, rzuca o ziemi z niezmiernym trzaw. 13. poddastwa poddanych, w. 14. kolonji = nowej osady. w. 14. zbywa mu na sposobach utrzymywania cza mu rodkw na poniesienie.

nie wystar-

http://rcin.org.pl

188 skiem. J u d a l e j wszystko przed jego moc paszczy si. Stoj odkryte, albo z gruntu rozwalone, spokojne od lat kilkuset zwierza drapienego legowiska. T a k niegdy lud pnocny, wpord z i m n a i szerzcej si Rzymian 5 przemocy, godem przyciniony, wpad do Woch. Obieg Rzym. Wkrtce z o w e j niezwycionej wiata gwacicielw stolicy zostay si tylko perzyna i popi. Gdyby te lasy nie zasaniay, u j r z a b y m std zbyteczne pastwiska, nieskoczenie zarose, oset i i chwast rodzce kil koleinie odogi. W i d z i a b y m k a d e j rzeki nadbrzea mil drogi niedostpne, rokicin i zgniym t r a w n i k i e m okryte, stawy, kilka mil rozlege i zap c h a n e trzciniskiem i zalaze bockiem, ktrych yzny nainu, zamiast rodzenia pszenicy, dusi swoim s m r o 15 d e m poblisze mieszkace. Owszem, ukazayby si cah> powiaty oziny, m o d r z e w n i c y i siowiska, oparzysk, trzsawisk i bagniska, ktre nic nie ywi c h y b a gdzieniegdzie aba zaskrzeczy, a ktre r o w a m i osuszone mieciyby czowieka m i l j o n . Gdyby te wszystkie ziemie uprawione i zaludnione byy, nadgrodziyby Rzeczypospolitej k r a j e stracone. Polska m a dzisiaj jeszcze przeszo 10 tysicy mil k w a dratowych rozlegoci. Jest to wielko pierwszych w Europie krlestw. Na tak obszernej ziemi Rzeczpo25 spolita m a o wicej nad 6 m i l j o n w ludzi r a c h u j e . F r a n c j a na takieje wielkoci 24 m i l j o n w m i e s z k a cw umieszcza. Ostatnie g w a t o w n e Rzeczypospolitej k r a j w z a b r a n i e nie o d e j m u j e Polakom sposobu utrzym a n i a si i postawienia w stanie powanym w Europie. 30 Polsce nie ziemi, ale ludzi b r a k u j e . 7. lud pnocny popi: zdobycie Rzymu przez Alaryka krla Wizygotw w r. 410 po Chr. w. 8. zbyteczne = nieuyteczne. w. U. rokicin = wierzbin karowat (Salix repens); ronie kpami na bagnach i mokrych piaskach, w. 10. modrzewnicy: ziele bagienne (Andromeda polifolia); sitowiska: miejsce zarose sitowiem; oparzysk: miejsce na bagnach nie zamarzajce; oparzelisko. w.

http://rcin.org.pl

189 T a k sobie rozmylajc, spostrzegem ku polskiej stronie pod gr na dole byda, koni, wozw, kobiet, dzieci i mczyzn gromad. Widzc tame rozlegy na mil zapust, po krym ornych niegdy zago5 nw jeszcze wznosiy si grzbiety, domylaem si, e to jest nowa obsada. Pobiegem ku niej z radoci. Bogosawic, chciaem j e j yczy szczliwego pocztku. Moja rado trwaa niedugo. Usyszaem, e to s ludzie, ktrzy uciekaj z Polski zagranic z tych przy10 czyn: e zych mieli panw, na ktrych sprawiedliwoci nie m a j , e chop polski wikszy d a j e podatek, nieli chop zagraniczny, e zagranic sprawiedliwo, obron i bezpieczestwo m a j t k u ich stanu czowiek odbiera, przychodnie podatku adnego przez lat 15 10 nie zapac i ich dzieci do onierzy b r a n e nie bd etc. Z aoci mwiem do nich: A komu si u s k a r ycie, jeeli wam nie d o t r z y m a j tej obietnicy? Odezwao si kilka razem: W tym k r a j u nie dotrzyma n a m sowa moe tylko jeden m o n a r c h a ; w Polsce 20 kady szlachcic. Na to odpowiedzie nie umiaem. Szcz wam Boe, rzekem tylko. A w przeciwn od nich drog idc, tak mylaem: Nierozumnym byby ten prawodawca, ktry, niedostatek ludzi do obsadzenia k r a j u wielkiego m a j c , 25 a z a w o j o w a n i a lej ziemi od mocniejszych narodw lkajc si, czyniby trudnoci wielkie do rozmnoenia, czyli do maestwa, swoim spmieszkacom i zakazaby p r a w e m nabycia wasnoci na tej ziemi wszelkiemu innemu czowiekowi, oprcz swych dzieci, so Gupi akomiec, tego drugim nie yczc, czego ani sam posie, ani sam obroni nie moe, wszystko utraci. Boja mocniejszego pierwsze towarzystwa skuw. 4. zapust = pole zapuszczone, oddawna nie uprawiane, stary ugr.
24. wielkiego B, C, PP, Zb; A: wielkie (wielki).

http://rcin.org.pl

190 pia. O c le towarzystwa stara si byy powinny? 0 j a k n a j w i k s z wszystkich szczliwo. S z c z l i w o jest to sowo nieograniczone. Ta odpowied jest nadto powszechn. 5 Szczliwo nie jest rzecz istotn, ale tylko stosown. T a m wszyscy szczliwszymi bd, gdzie, rwn sprawiedliwo odbierajc, nie dadz podatku adnego, nieli tam, gdzie podobn sprawiedliwo majc, wszyscy, podatkiem obarczeni, poow y w n o 10 ci codziennie u j sobie musz, aby oszczdzeniem wieczerzy zapacili podatek. 1 w tym k r a j u , rwnie, jak w innych, wszyscy ludzie s szczliwymi, gdzie jedna cz n a r o d u , pod i m i e n i e m szlachty, w tem uprzedzeniu w y c h o w a n a , i n a j w i k s z szczliwoci 13 jest czowieka, gdy bez p r a c o w a n i a ywi si moe, gdy w o k r y w a j c e j ca cian genealogji liczy midzy odwiecznymi a n t e n a t y W i e l m o n e i J a n i e W i e l mone, ktrzy, rwnie, jak on, p r n u j c , cudz prac ywili si, gdzie druga cz lego ludu, w niewoli 20 rodzc si, w g r u b e j niewiadomoci chowana, nie rozumem, ale n a l a d o w n i e z y m zwierzt sposobem wiedziona , t a k z d a w n a z d a w n o c i n a s i o j c o w i e r o b i l i ' p o w t a r z a j c , stan swego p o d d a stwa m a za stan s w o j e j n a t u r y . Kady przez cay ty25 dzie, rwnie, j a k bydl, n a kogo innego p r a c u j c , jest przecie w niedziel najszczliwszym z ludzi, gdy sobie w karczmie podochoci. Te obydwa k r a j e liczyyby wicej szczliwych mieszkacw, nieli dzisiaj n a j w. 3. nieograniczone: w swej oglnikowoci, w. 4. powszechn = oglnikow. w. 5. istotn stosown = bezwzgldna (absolutn) wzgldn. w. 16. (enealogji = rodowodzie pisanym; czstokro malowane byy pod postaci drzewa, na klrem owoce oznaczay potomkw, a pie wsplne pochodzenie od jednego przodka, w. 17. antenatg = przodkowie; z ac. antc-nati. .w. 22. zdawna zdawnoci od bardzo dawna, od czasw niepamitnych; powtrzenie wzmacniajce znaczenie.

http://rcin.org.pl

191 rozuinniejsze despotyzmy. Ale te obydwa, cho z szczliwymi l u d m i , k r a j e byyby n i k c z e m n e m i p a s t w y , bo gotow dla n a p a s t n i k a zdobycz. Gdy si t o w a r z y s t w a pocz, gdy w Europie 5 kady k r a j , takie wzgldem drugiego bdzie m i e zapewnienie s w e j ziemi, j a k i e w k r a j u r z d n y m kady obywatel wzgldem i n n y c h ma bezpieczestwo swego m a j t k u , natenczas n a j p i e r w s z y m t o w a r z y s t w z a m i a r e m bdzie stara si o n a j w i k s z swycb m i e 10 szkacw szczliwo. N a t e n c z a s ta szczliwo rn b y mogc, w e d u g przesdw w y c h o w a n i a i z w y c z a j w rnie ludzi szczliwymi u c z y n i : j e d n y c h w p o d d a s t w i e , drugich w wolnoci; t a m t y c h pod n a zwiskiem kupca, mieszczanina, rzemielnika, chlo15 <pa, i n n y c h pod i m i e n i e m szlachcica, y d a , doktora, zakonnika, popa. L e c z d o p k d s a b o b d z i e w i n , a p r z e m o c sprawiedliwoci, dopkd towarzystwa mocniejszego gwatu lka si musz, p i e r w s z y m ich 20 r z d u z a m i a r e m bdzie towarzystwa u t r z y m a n i e . Kada szczliwo do tego u t r z y m a n i a by stosowan p o w i n n a . \Yszelka o b y w a t e l w szczliwo, ktra do u t r z y m a n i a t o w a r z y s t w a nie dy, jest k r a j u 25 nieszczciem. R z e c z p o s p o l i t a , C a o K r a j u, D o b r o P o w s z e c h n e te polityczne istoty, ktrym mio Ojczyzny w potrzebie cay m a j t e k i s a m o n a w e t ycie o b y w a t e l a powici kae, n i c innego nie znacz, tylko Towarzystwa 30 u t r z y m a n i e . T a m n i e m a s z mioci Ojczyzny, gdzie u t r z y m a n i e k r a j u bezpieczestwa nie m a . Od czeg dzisiaj tak wielkiego k r a j u , j a k Polska jest, u t r z y m a n i e zawiso? Od trzechkro sto tysicy wojska. w. 2. nikczemnemi = sabemi. liiizernemi. w. 2(i. istoty = wartoci bezwzgldne.
0. rzdnym; A: d n y m , Zb: a d n y m (popr. w y d a w c y ) .

http://rcin.org.pl

192 Tak niezmierne onierstwo potrzebuje wielkiej ludnoci i przeszo sto m i l j o n w podatku. To p a s t w o m a ludno wielk, skada podatek wielki, ktre ma urodzaje wielkie. 5 Tylko w pomiarze powikszania si k r a j u urodzajw powiksza si ludno k r a j u i dochd jego. Wic Rzeczpospolita Polska, chcc si utrzyma, na wszelk osobisto bezwzgldna, m u s i te sposoby przedsibra, te p r a w a stanowi, ktre j a k n a j p r d z e j 10 i j a k n a j b a r d z i e j u r o d z a j e j e j k r a j u powiksz. Dwiecie miljonw m o r g w ziemi, siedm m i l j o nw ludzi jest m a t e r j , z k t r e j trzykro sto tysicy onierzy i kilkaset m i l j o n w podatku wyrobi p o trzeba. T a wielka ziemia swe urodzaje powikszy, gdy 15 si okoo j e j u p r a w y praca powikszy. Ci ludzie wicej pracowa bd, gdy wszyscy z d a t n y m i do nabycia wasnoci zostan. Czowiek waciciel nie ulknie si, aby n a d t o dzieci nie spodzi, gdy, prcz bezpieczestwa s w e j pracy korzyci, r w n z innemi osoby wol20 no pozyska. Ale ta obfita i bogata m a t e r j a nie jest now. S to wspaniaego domu waliny, ktrych przedniejsze sztuki, j u nadto gboko wydrony m a j c ksztat dawny, nowego przyj nie zechc. Z a m y l si prze25 cie, cby z tak wielkiej ziemi i z tylu ludzi jeszcze urobi potrafi Sejm z stanu szlacheckiego i miejskiego zoony, m a j c za j e d y n e s w e j pracy narzdzie w 1 a sno i r w n dla w s z y s t k i c h osobist w o 1 n o *. 30 * Przez w o l n o o s o b i s t oznaczam wszystkich stanw w prawie obron, nienadawanie jednemu wicej wolnoci, nieli drugiemu, i zniszczenie tych wszystkich przywilejw, ktre jednemu stanowi sprzychylne z krzywd stanw drugich etc., etc., etc. Gdy wymieniam dwa stany, w. 8. rut wszelk bezwzgldna = dla adnej nie majca wzgldw, w. 12. materj = materjaem. w. 22. walimj = ruiny, gruzy.

http://rcin.org.pl

103 Najpierwej K o n f e d e r a c j a Powszechna uprztnie wszystkie do dziaania przeszkody: T r o n dziedziczny postanowi, Sejm n i e u s t a n n y m uczyni, wikszo gosw prawodawczym czynnociom w y znaczy. Przykad obywatelw pierwszych i publiczna edukacja przesdy i zle zwyczaje poprawia bdzie. Gdy tak w narodzie powstanie nienaruszona j e d no i zgoda, gdy Rzeczpospolita ju nie co dwa lata tylko przez sze niedziel, ale zawsze czynn trwa zacznie, dopiero Sejm Nieustanny, czas i p o k o j no zyskawszy, a chcc j a k n a j p r d z e j dla wikszych podatkw powikszy w k r a j u czyste dochody, pomnoy wacicielw. T y m kocem wszystkim Rzeczypospolitej Polskiej ziemiom wolno powrci. P r a w o wezwie rwnie cudzoziemcw, j a k Polakw, tak chopa, j a k szlachcica, katolika, lutra, kalwina i yda, i Greka i Turczyna, zgoa wszystkich ludzi do sadowienia si, do oTijcia g r u n t o w e j wasnoci i obywatelstwa w Polsce. Z d r u g i e j strony, pragnc w krtkim czasie rozmnoy te siedm miljonw ludzi, Sejm Nieustanny n a d a im wszystkim rwn o b y w a telsk wolno, zniszczy szczeglne przywileje j e d nych, szkodzce drugim; znienawidzi prniaki, potumi stany nieuyteczne i z cudzej pracy yjce, zachci rolnictwo i rkodzielnie, zamieni dzienne p a szczyzny w wymiar roboty; okreli powinnoci chopa dla dziedzica i dziedzica dla chopa, uwolni od poddastwa chopskie dzieci, a na to miejsce zapewni dla Rzeczypospolitej jednego syna na sub wojskow; p r z y m u s i ydw do rolnictwa i do rzemios; z a m knie wszystkich zakonw nowicjaty, t przepa n i e szlacliecki i miejski, nie wyrzucam chopw z nich. Ci osobista. wolno zyskawszy, mog., owiecesi i bogatsi, przenie si do stanu miejskiego. w. 8. Rzeczpospolita, tli = wadza prawodawcza Rzpitej.
2. i J / ) Nii pierwej Tron.8. po postanowi w PP oh. Dodatki.3. Sejm nieustannym; PP: czyli zawsze gotowym. 32. chopw; Zb: wocian. Bibl. Nar. Ser j a 1. Nr. 90 (Staszic: Uwagi). 13

http://rcin.org.pl

194 zliczonych r o d z a j u ludzkiego pokole; do wszystkich urzdw c y w i l n y c h sam tylko jeden s t a n szlachecki z d a t n y m uczyni, do urzdw w o j s k o w y c h i inne stany przypuci: lecz szlachcic prniak, rwnie 5 jak kadego innego stanu prniak, p r z e l a d o w a n y m zostanie, szlachcic za rolnik, kupiec, rzemielnik szlachectwa nie straci. T y m sposobem pomno si w k r a ju urodzaje i ludzie jeszcze tylko pienidzy do placenia w o j s k a bdzie potrzeba. "Wkrtce i pienidzy 10 mas powikszy, gdy p r a w o oszczdnicze ustanowi, przez co zakae cudzoziemskich towarw, powikszy domowe fabryki, a, k r a j o w y c h u r o d z a j w wywz uatwiajc, odbierze od innych narodw dune Polsce pienidze. 15 Gdy S e j m , tak wszystkich ludzi szczliwoci w u t r z y m a n i u Rzeczypospolitej szukajc, bdzie u k a da do tego koca zmierzajce sposoby, miasta policji niechaj strzeg. Sd Grodki, zawsze przytomny, n i e c h a j sdzi wszystkie zoczystwa, i [z] dziedzicami 20 sprawy chopw, ktrych instygator i publicznym kosztem u t r z y m y w a n y patron d a r m o broni powinien. Ziemstwo p r a w n o rzeczy rozpozna. A T r y b u n a skrzywdzonych w pierwszym sdzie zawsze nadziej ucieszy i sprawiedliwo ostatni powrci. Tycli 25 wszystkich m a g i s t r a t u r i p r a w wszystkich w y k o n a n i a Krl bdzie strem. W o j s k i e m Komisja zarzdzi... w. 6. rolnik: czowiek osobicie uprawiajcy rol, niekoniecznie wasn; szlachta drobna (zaciankowa, cliodaczkowa, okoliczna, szaraczkowa), nie majc poddanych i za uboga, by moga najmowa robotnikw wolnych, pracowaa na roli osobicie; ale aden drobny szlachcic nie mg, pod groz utraty szlachectwa, zosta robotnikiem rolnym u innego szlachcica, w. 17. policji = porzdku publicznego; znaczenie wyrazu zacienio si dopiero w w. XIX do: stra bezpieczestwa publicznego, w. 20. instygatoroskaryciel publiczny; dzi: p r o k u r a t o r , w. 20. Komisja: domyl. W o j s k o w a .
7. nie straci tak Zb; .1 nic traci. 10. z dziedzicami w A, doi'. PP, Zb. 21. utrzymywany Zb; A: utrzymowany. z op.

http://rcin.org.pl

195 Woda nie pozwolia m i i dalej. Nie spostrzegszy, ju byem zaszed w las gboki. Stanem na obszernej paszczynie, po ktrej wiosna, gsto kwiaty rzucajc, uoya pikne z f a r b rozmaitych widoki. Nad : > rnie biegncemi strumyki drzewa gdyby umylnie dobierane r z u c a j cienie. Co krok, insza ich licia farb zgodno insz oczom sprawiaa pociech, r.wnie, jak w muzyce za kadem strony ruszeniem nowa tonw stosowno nowe w suchajcych porusza uczucia, czolii wieka dusz weseli lub smuci. To pikne miejsce obacza wyniosa ziemi spadzisto. Z jednej strony zdaw a j si z gry na d drzewa zstpowa id bez pierwszestwa rnicy brzozy, lipy, topole, dby i stare buki, i niemiertelny modrzew; ywo icli wiosennej 1 . > zielonoci cieni, wedug potrzeby, smutna sosna i pon u r a wierczyna. W ich porodku tkliwe j e d n y c h ptaszyn piszczenie nad utrat swych lubych, ktrych im odebraa niewierno rozpustna, albo te podusi kaniuk drapieny, i wesoe drugich piewanie, aby n a 20 siedzce nie nudziy si samice, o wszystko tak dobrze rnym wiatru powiewem m i a r k o w a n e bywa, i rozumiaby kady, e si z piewaniem owe drzewa zbliaj. Z d r u g i e j strony pas si rnych bydlt stada. T u jagnita z niespokojnym bekiem szukaj w kupie 2 , > owiec zgubione maciory, tam podpase cioaki rne z sob czyni gonitwy, owdzie kolta i kozy jedne przez drugie skacz albo te, w kko stanwszy, dwch wawszych w ich porodek wychodzi: ju zdaleka jeden drugiego okiem mierzy, potrzsa brod i tu30 p a nog, wtem, p r z y k a d a j c eb do ba i rg do rogu, kady swej mocy prbuje. Czsto te wesoe z pow. w. w. w. 8. 15. 19. 20. strony = struny. cieni = rzuca cie; czyni ciemn plam, kaniul; = kania; ptak drapieny (Mihms). nasiedzce = na (jajach) siedzce.

4i. Nad rnie... zgodno Zb; A: Liczne biegnc strumyki, gdyby umylnie d o b i e r a n e r z u c a j cienie. Co krok insza tych f a r b zgodno. 17. piszczenie PP, Zb; A: pieszczenie. 24. kupie Zb; A: kopie.

http://rcin.org.pl

13*

196 cztku igrania, gdy si p u n k t h o n o r u przymiesza, kocz si n a k r w i rozlewie. D a l e j hoe pasterki i p a s t u chy t a c u j przy mile r o z l e g a j c y m si f u j a r y gosie. Tak niegdy W u l k a n n a o w e j tarczy, dla Minerwy u k u tej, rysowa pierwiastkowe n a t u r y wieki, od b a j k i W i e kiem Zota przezwane. W porodku tej przecudnej doliny, nad brzegiem wikszego strumienia staa niepospolitej wielkoci lipa. Nie mogc si nasyci tych miejsc piknoci, siadem w cieniu drzewa owego. W k r t c e , gdy si pasterze z sob skcili, spostrzegem wilka, ktry, pogroony rogami bykw, zdaleka ich Irzod m i j a j c , wpad n a owce sabe i z spokojnoci wybiera, bi i dusi najlepsze b a r a n y i skopy. Przed m o j e i n i oczami niezmierne m n s t w o rybek m a ych do soca promieni zbiego si; gdy skaczc, przewracajc, gonic si bez wszelkiej ostronoci z s w a wol p o wodzie sobie plsay, nagle z gbi kilka szczupakw, wypadszy, poaro te wszystkie r y b k i niebaczne. Troch d a l e j woda od brzegu, k a m i e n i e m w a r o w a nego, odpdzona, bijc z si o drugi brzeg m i a k i i saby, ustawicznie jego ziemi psua i rwaa. T e n wszdzie j e d n a k o w y los sabego byby moe da m i powd do myli nowych. Lecz wolny szum licia n a d gow i j e d nostale k i l k u n a s t u s t r u m y k w mruczenie upio me zmysy. P e n gow rnych politycznych m y l i m a j c , nio m i si, j a k o b y m si z n a j d o w a w obszernej sali, n a p e n i o n e j ludzi wyborem. T a m w s p a n i a a jaka osoba d o m y l a m si, e by musia Krl, ta, przew. 4. Wulkan dla Minerwy ukutej: grecki bg kowalstwa, Hefajstos (ac. Wulkan) uku by dla wojowniczej bogini mdroci Ateny (ac. Minerwy) ozdobn tarcz. w. 5. pierwiastkowe pierwotne, w. 5. od bajki = przez bajk, w. 17. c swaiuol swawolnie, w. 20. warowanego = obronionego, w. 24. jednostae = jednostajne.
H. pogroony pierana. PP, Zb; A: pogrony. 30. odpdzona; Zb: od-

http://rcin.org.pl

197 kladajc, i z wolnego wybierania krlw niezgoda wynika, przytaczajc za przykad wszystkich k r a j w nieszczcia z tej niezgody, czyli z podobnych wybiorw pochodzce, dowodzi, e teraniejszy krlestw stan . > polityczny, rzd, dzielno, moc, obrona nie pozwalaj czasu do obiera takowych. Nakoniec wnis, e konieczna potrzeba, aby zgromadzona Rzeczpospolita dziedziczny Tron ustanowia. O tej prawdzie wszyscy zdawali si by przekonani, wszyscy godzili si na zdao nie ma tego. W t e m jeden czowiek, j a k m i a r k o wa mogem, pomieszanego rozumu, ktrego kilka ktliwych bogaczw i podszepty, i pienidzmi udzio, niespodzianie, wrzaskliwym gosem: nie pozwalam! zawoa i uciek. Rzecz dziwna, ten gos m i a lak dzieli.") no, e wszystkich owych ludzi dobranych oguszy, zaniemi, odebra im przytomno i nawet pami tego wszystkiego dobrego, co niedawno byli uczynili. Z a miast a p a n i a owego gupca, dla osadzenia go w domu szalonych, wszyscy ci ludzi n a j r o z u m n i e j s i zamienili 20 si w jakie machiny nieczynne i nieruchome, ktre ledwie z Izby wylazy. Tu, przelatujc, uprzykrzone bki przebudziy mi. Ale natychmiast znowu zasnem. W i d z i a e m drugie, nierwnie od pierwszego wiksze ludzi zgromadzenie w polu otwarem, jakoby po 25 mierci Krla dla obrania nowego. Spostrzegem i tu owych bogaczw u w i j a j c y c h si od jednego czowieka do drugiego z workiem pienidzy, z podlemi ukony i z butelk wina. Kady paci, prosi i poi, aby go Krlem obrano. W t e m przyby z wejrzenia wspaniay 30 i urodziwy modzieniec, przysany od p a n i wielkiej na Pnocy, z licznem onierstwem i z tym nakazem, aby on by krlem. Nagle owi wolni elektorowie, ulkszy si karabinw i zatoczonych armat, woali bez upamiw. 21. jeden czowiek z Izby wylazy: projekty, zmierzajce do zamienienia Polski w monarchj dziedziczn, pojawiay si na Sejmach kilkakrotnie, najwyraniej sprawa fa zostaa wysunita na Sejmie r. 1719 (zerwanym).

http://rcin.org.pl

198 tania: Vivat Krl z wolnoci i zgodnemi glosy obrany! Rozumiaem, i wszyscy /. strachu poszaleli, nie przestajc krzycze i n a z y w a wolnoci tak oczywist przemoc. Obok m n i e stal m, ktrego posta u k a z j ' 5 waa wielki rozsdek. Ten, dotychczas na wszystko z obojtnoci p a t r z a j c , tu rzek do m n i e : Jak wiele moe zwyczaj i m n i e m a n i e na niemylcycb ludziach! Ten lud nie chce p r z y j tronu dziedzictwa z przyczyny, e w takim razie nic Nard sobie, ale los wy 10 znacza m u Krlw. Ten lud, zwyczajony do niewoli, nie n a z y w a tego p r z y m u s e m , ani lepym losem, e niu jaka, o kilkaset mil odlega na Pnocy, p a n i jednego, czsto z intrygantw, albo z swych polubiecw, za krla przysya. Doda na kocu: Zosta si tu i patrz, i co si d a l e j stanie. W t e m i on, i cae to mnstwo ludzi razem zniko m i z oczu. Ukaza si obszerny, ale nieludny k r a j . Miesce, n a k t r e m staem, tak wygodne byo, i z niego nietylko n a wszystkie m i a s t a i wsie patrzyem, ale wi20 dziaem w nich osoby i syszaem mwicych. N a j p i e r w e j spostrzegem owego krla ju na tronie. Ile m i a r k o w a m o g e m z wszystkich czynnoci jego, by to P a n rozumny, lecz niedosy mia przewiadczenia, e tron nie uszczliwia czowieka; nadto by przy25 wizany do tej korony, ktra przecie n a gowie jego zdawaa m i si by cierniow i czynia nieszczliwym k r a j i ycie jego. On rozpocz swj rzd od dobrych w Rzeczypospolitej odmian. Z wszystkich krlw on podobno n a j .so wicej myla o poprawie losu k r a j u tego. Lecz dobre nawet o d m i a n y s do uskutecznienia t r u d n e w rzeczyw. 4. widziaem drugie - oczywist przemoc: elekcja Stanisawa Augusta. w. 18. miesce = miejsce, w. 25. owego krla przywizany do tej korony: grob utraty korony mona byo Stanisawa Augusta pchn do kadego kroku; uywali te tego rodka nieustannie Hepnin i Stackelberg.

http://rcin.org.pl

199 pospolitej. W s z y s t k o szo temu krlowi z opor. U w a aem, e ci wszyscy, ktrzy go za Krla nie obierali, i ci, ktrych on n a d t o bogaci, byli n i e p r z y j a c i o a m i j e go: ju t a j e m n i e , j u gono gryli i p r z e l a d o w a l i go. 5 J e d n i , nie m o g c m u odebra korony, w y d z i e r a l i m u saw. D r u d z y , gdy do k r l o w a n i a przeszkodzi nie p o trafili, przeszkadzali m u wszdzie, gdzie dobrze uczyni N a r o d o w i stara si, aby m u lak w y d a r l i n a j w i k s z k r l o w a n i a pociech. 10 P o kilkakrotnie z d a w a o m i si widzie liczne przy T r o n i e ludzi zgromadzenie, j a k o b y n a o b r a d y p u b l i c z ne. Lecz j u w n i c h nie spostrzegem t y c h szalonych, ktrzy w o a j nie pozwalam! Ale w i d y w a e m r w n i e z t a m t y m i szkodliwych, wiele zych ludzi, ktrzy, u p o r 15 czywi i zawzici, przenoszc osobisto n a d Rzeczypospolitej cao, z a m i a s t r a d z e n i a o rolnictwie, o l u d n o ci, o h a n d l u , o p o d a t k a c h , o p i e n i d z a c h i o wojsku, oni u m y l n i e w y n a j d o w a l i osobiste z w a d y i ktnie. Syszaem, j a k po kilka razy z wielkim k r z y k i e m nie 20 p o z w a l a n o dobrze m y l c y m n a w e t mwi, a cay o b r a dy czas t r a w i o n o m a r n i e n a b a l a m u c t w a c h [o] w i zieniu czowieka pomieszanego r o z u m u . T u obaczyem k u zachodowi, na g r a n i c y owego k r a j u osob m a , b a r d z o c h u d , ale b a r d z o czynn. 25 Z j e j oczu gboko w gowie z a p a d y c h , m i a r k o w a e m , e co zego z a m y l a : ustawicznie na ten k r a j bez w o j ska i bez o b r o n y spogldaa, a posacy n i e p r z e r w a n i e w. 13. po kilkakrotnie nie pozwalam: Sejmy z czasu Stanisawa Augusta odbyway si z reguy ,pod konfederacj'; uchway zapaday wikszoci gosw i na ,liberum veto' nie byo miejsca, w. 22. obrady czas rozumu: oddanie pod kuratel biskupa krakowskiego Sotyka, ktry z niewoli rosyjskiej powrci z oznakami choroby umysowej, opozycja na Sejmie r. 1782 przedstawia jako zamach t}Traski i cay czas obrad zaprztna t spraw, w. 24. osob czynn: Krl Pruski, Fryderyk I.
1. z opor A; Zb: z oporem. 1. gryli A; Zb: drczyli. 21, o wizieniu l'l'; Zb: na uwizieniu; A: wizieniu.

http://rcin.org.pl

200 biegali od n i e j n a Pnoc i z Pnocy do Krla. Natenczas T r o n obtaczao ludu mnstwo. Krl nie wiem, czyli w chci zaludnienia j a k n a j p r d z e j k r a j u , czyli z bojani, czynionej m u przez chytrych ssiadw, 5 groby u t r a c e n i a korony owiadczy n a d t o wczenie i domaga si n a d t o upornie o wolno i o obywatelstwo dla ludzi rnej wiary. T a koniecznie potrzebna dla dobra k r a j u p r a w d a strasznie obrazia lud nieowiecony. Wszyscy, czsto w i d y w a n i , zawsze uytecznym m radom przeciwni bogacze nie mioci k r a j u , ale jeszcze od elekcji c h o w a n zoci pozorni religji obrocy, g u p i m f a n a t y z m e m sparci, gwat wolnoci! krzyknli. T u nie spostrzegem skd w y p a d o kilka zbrojnych obcych ludzi i porwao czterech zasuonych 15 w k r a j u pierwszych obywatelw z porodku z g r o m a dzonego Narodu, z pod b o k u samego Krla... Zdziwio m i niezmiernie to cudzoziemca zuchwalstwo. P a t r z y em ciekawie na lud p r z y t o m n y : lam jedni dreli z bojani, drudzy s w e j h a b y nie czuli. Spojrzaem na Tron: 20 nie widziaem Krla T r o n obtaczaa ciemno. Rozgniewaem si na nikczemno lego zgromadzenia. Rzuciem okiem na cay k r a j . Z wielk pociech widziaem, i to by nard n a swj honor czuy i mny: im dalej od m i e j s c a tego zgromadzenia odlegli, tem25 bardziej t gwatownoci wzruszeni, n a W r schodzie n a j p i e r w e j lego k r a j u cni obywatele przysigli sobie, i z nich kady prdzej zginie, nieli ten gwat swoich p r a w i swobd, nieli tak wielk Narodu obraz bezkarnie zostawi. Oto cnola, ktrby ten lud powici 30 wiecznoci powinien! Ale c czyni zapamitaa niezgoda? Z ludzi, stojcych obok T r o n u , w y r y w a si d u m n y bez c h a r a k t e r u czowiek i ych cnotliwych spobywaw. 7. krlwiary: sprawa dysydcncka. w. 16. ubci/ch ludzi krla: porwanie senatorw i jednego posa w r. 1767. w. 29. im dalej zostawi: Konfederacja Barska, zawizana w r. 1768.
80. wiecznoci VI', Zb; A : wiernoci.

http://rcin.org.pl

201 telw, tych obrocw sawy r o d u swojego zabija. Na ten widok do osobistoci i do f a n a t y z m u przycza si rozpacz, n i e u f n o i b o j a . Te dwie ostatnie, chocia wielkie oczy m a j , przecie, nie widzc przyzwoitej 5 T r o n u jasnoci, z u c h w a o i z d r a d obc p r z y z n a w a y Krlowi: obwoano go wszdzie gwacicielem p r a w a , wolnoci i wiary. Nagle w m o i c h oczach j e d n o ciao rozerwao si na czci; nigdzie gowy nie byo; lud by bez z w i z k u , k r a j bez towarzystwa, Rzeczpospolita m bez r z d u . T u w c h u d y ssiad, ktry na Zachodzie d o tychczas z lak niespokojnoci zdaleka czyha, albo j a k m i si zdawao, ktry t ca w nieostronym n a rodzie z a w i e r u c h kojarzy, ostrzeg dwch d r u g i c h s siadw, e teraz jest n a j l e p s z y m o m e n t do zagrabienia 15 i do podzielenia t e j ziemi w p o k o j u i w p o r z d k u , gdy j e j m i e s z k a c e y j w t a k i m n i e p o k o j u i w nierzdzie. Niespodzianie cay w k r a j wokoo c u d z e m w o j s k i e m obtoczony u j r z a e m . L u d , w e w n t r z n i e r o z d w o j o n y , i bez wodza, i bez zwizku, i bez obrony rzuci oczy 20 n a Krla. Z dalekich stron ten p o w s z e c h n y usyszaem odgos: nie u d a si tym n a p a s t n i k o m tak atwo ta sztuka, j a k r o z u m i e j ; ten lud jest dzielny, gdy si czy i m a wodza; ten Krl przenosi honor n a d ycie: on tu wkrtce skupi k i l k a k r o sto tysicy pornionego 25 N a r o d u , ostrzee go o bliskiej zgubie wszystkich, b dzie m u o d d a w a koron, jeeli la korona m a by jego n i e j e d n o c i i Rzeczypospolitej zguby p r z y c z y n ; a gdy u w s z y s t k i c h dla siebie z a u f a n i a znajdzie, stanie na ich czele i nie zostawi bez u k a r a n i a tego g w a t u p r a w a n a w. 1. z ludzi wyrywa si zabija: Franciszek Ksawery Branicki, owczy koronny, zwany przez wspcz. Braneckim; pniej hetman, w. 7. na ten widokwiary: uchwaa generalnoci Konf. Barskiej, z d. 9 sierpnia r. 1770, detronizujca Stanisawa Augusta. w. 18. niespodzianie ujrzaem: wkroczenie wojsk pastw ociennych do Polski pod hasem utrzymania porzdku, ochrony przed zaraz, naprawd dla uskutecznienia ju podpisanej konwencji podziaowej w r. 1772.

http://rcin.org.pl

202 rodw albo te poniesie t n a j s a w n i e j s z mier krlw, ktra ich spotyka przy obronie swojego l u d u : tak ocali i s w o j i Polakw saw... Nagle wznis si okropny ze wszech stron kilka mil jonw l u d u krzyk, pacz, n a r z e k a n i e : zginlimy, ju Krl podpisa n a sz niewol! Obudziem si. Niezmiernie tym widokiem zakcony, dugo nie mogem p r z y j do siebie, a n i obezna si z m o j p i k n i spokojn dolin. Po m a y m niewczasie rzekem do siebie: Boj si, aby dla u t r z y m a n i a Rzeczypospolitej Polskiej opisane przeze m n i e sposoby nie byy prnym snem, a ten nieszczliwy sen rzeczywist p r a w d . T a Rzeczpospolita przez wzgld n a teraniejsze E u r o p y uoenie adn m i a r utrzyma si nie moe, jeeli w z m i a n k o w a n y c h myli nie uskuteczni. Ale kt je owiadczy poway si? Wolno religji jest konieczn potrzeb dla dobra Rzeczypospolitej. T a wita p r a w d a pokcia wszystkich i zgubia Rzeczypospolitej poow. Ile z n a m umysy Polakw, p a n w dum, pierwszych d o m w pode niezgody, pospolitszej szlachty przesdy, wszystkich faszywe wolnoci wyobraenie i zupen politycznego s t a n u E u r o p y niewiadomo, p o w i a d a m to z alem: wtpi, aby podobne ustawy p r z y j t e zostay. Prcz tego zdradliwi ssiedzi, z n a s z e j n i e mocy i z naszej nieczuoci z y s k u j c i szydzc, p a c roczne p e n s j e wielom, n i e w a r t y m n a z w i s k a P o lakw, obywatelom, ktre zakupne dusze, n a kade skinienie kupca swojego gotowe, przy wszelkich do trwaoci Rzeczypospolitej dcych r a d a c h ktnie, albo te rokosz wznieca bd. Wreszcie, gdyby te ustawy p r z y j t e zostay,
:!:!. ktnie PP d o d a j e : na S e j m i e , z szczliwej, a r z a d k i e j i krtkiej okolicznoci poylkowa m o g c y m , nieczyno albo te rokosz wznieca bd.

http://rcin.org.pl

203 czyli wykonane bd? Nie u p a t r u j podobiestwa, aby szlachcic, w najwikszein samowadztwie wzgldem p o d d a n y c h wychowany, szed z powolnoci do sdu tlmaczy si z czynnoci zaskaronych przez chopw jego. Czyli chop, mieszczanin, rzemielnik r w n sprawiedliwo odebra potraii z szlachcicem? Czyli chop, paszczyzn robicy, jest zdatnym do sprawiedliwoci? Przecie bez o d m i a n y p o d d a s t w a rolnika doczesne s wszystkie inne w Rzeczypospolitej odmiany. Bo tylko stan chopski dla tak niezmiernych wojsk, jakich dzisiaj obrona k r a j u potrzebuje, moe dostarczy ywnoci i ludzi. Wszystkie te odmiany j a k n a j p r d z e j uskuteczni potrzeba, ' l a rzecz zwoki nie cierpi. Choroba jest gwatowna trzeba lekarstw gwatownycli. Opieszaemu lekarzowi chory skona przed czasem. Przy kadej za odmianie, kocem trwaoci Rzeczypospolitej czynionej, lkam si rokoszu. A podczas kadego rokoszu dr, aby przemocni ssiedzi nie rozszarpali ziemi ostatek.

SPOSB

RATOWANIA

POLSKI

OD

PODZIALI

Jeeli Polacy dla utrzymania Rzeczypospolitej potrzebnych odmian uczyni nie zechc, jeeli nad te rady przenosz z dzisiejsz pod saboci oczekiwanie niewoli, czyli nieinasz jakiego inszego sposobu p r z y n a j m n i e j do ratowania od podziau reszty ich k r a j u ? Ja, urodzony w wolnoci, ktr uwielbiam, przymuszony do niewoli, w ktrej jcz, stanli si wol14. odmianyPP: w n a d a r z o n e j okolicznoci jaknajprdzej... 22. PP Ol). Dodatki. 28. Tytu w PP: W p r z y p a d k u , gdyby poprzed z a j c e m y l i uskutecznione by nie mogy, sposb ostateczny ratowania Polski d podziau.

http://rcin.org.pl

204 noci zdrajc? Czyli si odwa radzi P o l a k o m w y bir niewoli? Do tego wniosku przywiody mi cigy zwizek moich myli i staa mio Polakw. Kto wolnoci ofiar czyni w z b r a n i a si, ten niegod j n y m wolnoci d a r w staje si. Polacy, bez powicenia wolnoci rzeczonych odmian, wolno utrac. P o zgubieniu wolnoci zostaje im si do zachowania [narodowo, to jest] plemi N a r o d u , [sawa], imi Polakw, jzyk, zwizek z swemi ojcy, dziedzictwo chway cnotliwych in przodkw <i> jestestwo w Europie, zasugi pierwszych f a m i l j w , k r a j o w e urzdy i godnoci etc. To wszystko n a s t p u j c y sposb Polakom ocali. Niechaj obior j e d n osob z n a j m o c n i e j s z y c h w Europie p a n u j c y c h domw. T e j oddadz T r o n 15 z dziedzictwem i z ca wadz monarcliiczn pod temi trzema w a r u n k a m i : Cay k r a j P o l s k i z a w s z e osobne Krlestwo skada bdzie. adnego obywatela, na gorcym 20 u c z y n k u n i e s c h w y t a n e g o , w i z i wolno nie bdzie, dopkd p r a w e m p r z e k o n a n y nie zostanie. Krl a d n e g o p r a w a ogosi nie moe, d o p k d w w y z n a c z o n e j od N a r o d u R a25 d z i e z a p i s a n e n i e b d z i e . G d y b y g o R a d a nie z a p i s a a , po t r z y k r o t n i e przeoon y c h T r o n o w i od t e j R a d y u w a g a c h , K r l s a m w o s o b i e s w o j e j do t e j R a d y p r z y j dzie i prawo zapisze. 30 Ten drugi r a t o w a n i a Polski sposb jest od innych do uskutecznienia atwiejszy i prdszy. On, dobrze w. 8. plemi Narodu odrbno etniczn.
7. narodowo, to jest dod. w Zb. S. sawa d o d . w Zb. O. dziedzictwo chway Zb: A sawy. 10. przodkw i jestestwo i op. w Zb. 11. familjw Zb familij. 13. Siechaj obior... z... domw PP d o d . przypis: Domylano si tu, j a k o b y m do tego wyhioru skazywa Dom Austrjacki. Nigdy to m o j myl nie byo. T a k i w y b i r okolicznoci tylko uo. 24. od narodu PP: po wojewdztwach.

http://rcin.org.pl

205 uskuteczniony, mgby czyni Polakom honor. Podzia k r a j u zawsze im przyniesie hab. Przez taki sposb jeszcze rwnie z naszymi przodki na saw narodu wasnego pracowa moemy; jeszcze Polacy zostan si Polakami. Prcz monarchy nikt obcy nad n i m i p a n o wa nie bdzie, czego my, pod przemoc zagarnieni, nie znamy; wierzajcie mi, bo po dugiem dowiadczeniu z niewoli to pisz: tu rozkazy jednego m o n a r c h y nie czyni n a m przykroci, ale przysane do naszego k r a j u na urzdy, i bez dowiadczenia, i bez m a j t k u , czsto obdarte, cudzoziemce niemiosiernie nas dr, ubo i niszcz. Czuj j a ao tych poczciwych obywatelw, ktrzy mi na ten ostatni sposb rzekn: N a s z a w o l n o z g i n i e . Ochodnijcie arliwi Polacy. Czuo i zwyczaj, nie rozum to w y m a w i a . Czyli ten nard m a wolno, ktry podatku powikszy, wojska trzyma nie m a wadzy? ktry praw stanowi, sprawiedliwoci obywatelowi uczyni nie moe, jeeli cudzoziemca zakaz odbierze? Niedawno dysydentw posplstwo, przez kilka akomcw skrzywdzone, byoby z Polski, rwnie, jak niegdy Hugonici z F r a n c j i , wyszo, gdyby dwr obcy sprawiedliwo im czyni zakaza. Obcy n a r d z Polakw nieszczsnego przykadu poytkowa, a Polacy nieczuymi stali si. Szwedowie, ten niedawno rwnie z Polakami dzielny i wolny lud n a Pnocy, gdy przed lat kilka pose Moskiewski ju publiczne rady tamowa, ju sdziom, sprawiedliwo czynicym, odgraa, ju urzdy rozdawa zaczyna, miesza si nawet do p a r t y k u larnych maestw, Szwedowie niespodzianie zgodzili si, skrycie wezwali pomocy F r a n c j i i wasnemu w. 22. Jlugonici = Hugonoci: kalwini francuscy, ktrzy po odwoaniu tolerancyjnego Edyktu Nantejskiego w r. 1680 tumnie kra j opucili.
28. Moskiewski Zb: obcy.

http://rcin.org.pl

206 krlowi tron z w a d z n i o n a r c h i c z n oddali. Od tego czasu y j w o l n i i s a w n i . J u u b o g a i n i e p o d n a S z w e c j a m a okrty i wojsko. E u r o p e j s k i e Dwory s z u k a j j e j zwizku. 5 Kraj zawojowany natenczas w najwiksz niewol w p a d a , k i e d y cudzego p a s t w a odleg p r o w i n c j s t a j e si.

w. 4. Szwedowie 1792), ktry wadcw i niczon. W z Francj.

zwizku: zamach stanu Gustawa III (1771 usun od rzdw przedajnych monoprzywrci wadz krlewsk nieograr. 1784 nastpio porozumienie Szwecji

http://rcin.org.pl

DODATKI Do str. 40 w. 11 po trwaego; PP poleca doda: Polska do tego wieku sza t sam drog, ktr w wszystkich krajach panujce domy przyszy do teraniejszego despotyzmu. mier Zygmunta Augusta jest epok, gdzie przezorniejszy w Polsce, ni w caej Europie stan szla5 cht ki postrzeg, i zagrabienie przywilejw, zaszczytu i wolnoci jego, nakoniec zaguba wszystkiej w Europie szlachty z tronw wyazi. Przeto zatamowa u siebie ten straszny loch wewntrznej niewoli, zmniejszy moc i dzielno Tronu, podzieli na czci wadze, nadto w rku jednego starszego 10 brata skupione. Stao si, e kiedy ju w caej Europie porwnano z gminem szlacht, w Polsce jednej od dwchset lat ten stan przeduy swoj szlachetno, przywileje i od swojego T r o n u wewntrzn wolno. Gdyby podobne sposoby dla ocalenia swojego je15 stestwa i wolnoci bya wczenie obraa wszystkich krajw szlachta, ten stan byby dotychczas panem Europy i Polska, postanowionym u siebie po mierci Zygmunta Augusta rzdem, byaby dosy zabezpieczya i od Tronw obcych swoj wewntrzn wolno. Lecz, kiedy powszechno nic w Europie szlachta, prdzej od nas zbytkiem majc umys spodlony, zniewisciay i do niewoli sposobny, ju daa si kilku dumniejsym braciom obedrze z wolnoci i z przywilejw, upad stan rycerski, a z jego upu powsta despotyzm. Te wszystkie przywileje, t ca moc, ktr od - 5 wiekw szlachta w Europie posiadaa, przywaszczyo sobie kilku despotw. W ich porodku ley nasza Polska ta ostatnia garstka jeszcze wolnej szlachty. Ju nie bracia szlachta, ale uszczerbnicy stanu szlacheckiego naszymi ssiady. Zewntrz pcha si do nas niewola. Z szlachty powstali 30 jednodzierce. Kady despota jest stanu szlacheckiego nieprzyjacielem. w. 7. wyazi = wychodzi. w. 8. lo'ch = kana (ktry grozi! zalaniem niewol), w. 10. starszego brata: krla (rwnie szlachcica, ale wyszego urzdem), w. 23. dumniejsym braciom: monarchom.

>

http://rcin.org.pl

208 Widz tu niezmierne trudnoci, aby mg si ocali stan szlachecki w Polsce, kiedy ju w caej Europie upada. Despotyzm przewaa. Ku tej stronie powszechny t o k ( o r y g . : tak) caej Europy. Przecie w tym politycznym stosunku 5 naszego k r a j u woa uwaga i przytomno, abymy, majc gin, nie ginli przynajmniej z wiksz od nich ohyd, abymy zapewnili sobie jestestwo i, gdyby inaczej by nie mogo, zyskali przynajmniej wolno wyboru lekszych kajdan. W zmiankowanej epoce rzdu Rzeczypospolitej Polio skiej ojcowie nasi, zbytnie troskliwi o wolno, ustanowili wewntrz zbytni nieczynno, a przez zamian nastpstwa T r o n u w wolne elekcje otworzyli (oryg.: otworzyy) zewntrz kraj obcym zamieszanion, intrygom i przemocy. Jako zaraz po mierci Zygmunta Augusta... Do str. 55 po w. 7 PP. poleca doda od wiersza: Moc, k t r jeden wspobywatel, albo magistratura upowaniona wymawia do caego N a r o d u - P r a w o d a w c y : dzi tylko od tej godziny i tylko do tej godziny radzi o sobie moesz, j u t r o zgromadzi ci si nie pozwol,moc taka nie jest w porzdnym stosunku urzdnika z prawodawc. 20 Upodla majestat Prawodawcy-Ludu. Sesje sejmowe mie powinny codziennie wyznaczone przez p r a w o godziny, np. od godziny dziewitej zrana do godziny czwartej po poudniu. 1 o tych godzinach koniecznie zaczyna i koczy si musz. Podczas lurnum sesja zatrwa do skoczenia jego. W przy25 pailku za solwowania do dni kilku, lub przeduenia nad godziny rzeczone sesji, Marszaek zapyta si Izby, aby ci, ktrzy daj solwowania, posiedli, stojcych porachuje i podug wikszoci solwowa sesj bdzie. A gdy Sejm gotowy zalimitowby chciano, dwie czci przeciwko trzc30 ciej sekretnych kresek wol Narodu oznaczy. 15 Do str. 55 zamiast w. 812 Cigromadzw. PP. nastpuje: Ale jako Sejm Nieustanny, czyli gotowy, mgby zosta jednym z gwnych sposobw ratunku Polski, tak tene Sejm Nieustanny, le urzdzony, mgby nieznacznie prowadzi do niewoli. Albowiem Tron ju to z natury T r o n u pragnie zawsze powikszenia swojej mocy. W Nieustannym Sejmie znalazby nieustann sposobno czatowania na wszelk atwo do powikszenia nieznacznie swoich prew. 3. tak = prd. w. 24. turnum = gosowanie. w. 25. solwowania = odoenia, w. 29. zalimitowa = odroczy.

33

http://rcin.org.pl

209 rogatyw. To staoby si, gdyby ten Sejm z dzisiejszemi wadami pozosta. Przez nieszczsne dawniej, a przez ohydny ostatecznie naszej ziemi podzia liczba posow na Sejm zmniejszya r, si blisko sto osb. Liczba za senatorw jest ta sama, owszem, jeszcze zwikszona. Przeto dzisiaj cay Nard obiera tylko na Sejm sto siedmdziesit i kilka posw, a sam Krl obiera na tene Sejm z okadem sto trzydziestu senatorw, czyli rzeczywiciej mwic z okadem sto trzy10 dziestu posw. Dla uoenia pomiarkowanego stosunku liczby senatorw z posami zdawaoby mi si zmniejszy liczb senatorw. Ale tej ofiary nikt uczyni nie zechce. Napatrzyem si a z alem, jak wielu przenosi imi kasztelana nad s.cz15 liwo Polaka! Najatwiej wic do wykonania bdzie tak powikszy liczb posw, aby Senat czwart cz Narodu wystawia. To stanie si atwo, gdy teraniejszych posw liczba w dwchnasb powikszona bdzie. A lepiej jeszcze stanie si, gdy miasta gwniejsze 2o kadego wojewdztwa, znisszy si z pomniejszemi miastami, take swoich posw na Sejm wysya bd. Wszystkie naszej Europy jednodzierce, prcz innych sposobw, znaleli najwikszy do pognbienia szlachty w stanie miejskim od szlachty uciemionym. W jednej Anglji postrze25 ga si szlachta. Uprzedzia krlw. Przypucia stan miejski do wolnoci. I w jednej te Anglji dotychczas szlachta jest woln. Mwi to po dtugiej uwadze: trzeba, aeby sobie szlachta polska zawczasu stan miejski upewnia, aby go kiedy krlowie na pognbienie szlachty uy nie mo3o gli; trzeba, aby stan szlachecki i stan miejski mieli przeciwko krlom jedn spraw wolnoci. Kasztelanw i wojewodw wojewdztwa u siebie wybior. tym sposobem: wojewdztwo obierze trzech kandydatw. Z tych trzech, przez wojewdztwo podanych, krl 35 jednego kasztelanem lub wojewod mianowa bdzie. To samo mwibym o wszystkich innych wojewdzkich urzdnikach. Posowie, gdy prawodawcze potrzeby Krlestwa zaspokoj, rozjad si z obowizkiem, e si kadego czasu 40 we dwie niedziele po wydanem obwieszczeniu przez pozosta Najwysz Komisj, czyli Rad Stranicz zgromadz. Ta za Rada Stranicza tak si stanowi bdzie: przed rozjechaniem si posw kade wojewdztwo wyznaczy stosown do wieloci swoich posw liczb kandydatw; losy w. 11. pomiarkowanego = odpowiedniego. 14

Bibl. Nar. Serja I. Nr. 90 (Staszic: Uwagi)

http://rcin.org.pl

210 oznacz, kto z tych kandydatw zosta si powinien. Pozostay na Stray pose patnym nie bdzie. Obowizkiem tej Komisji Najwyszej, czyli Rady Dozorczej bdzie mie w niebytnoci Sejmu stra nad pra5 wem i dozr nad wszystkiemi w k r a j u magistraturami i komisjami, aby kada zachowaa si podug swoich przepisw. Postrzegszy jak zdronoc, Komisja Najwysza listem napminalnym magistratur zbaczajc upomni. W przypadku nieposuszestwa Sejm zwoa. 10 Po skoczonych dwch leciech, po n o w e m obraniu posw, Sejm przeszych dwch lat Rady Straniczej czynnoci roztrznie. Ta Komisja Najwysza, czyli Rada Dozorcza za domaganiem si cho jednego, ktregokolwiek posa powinna 15 wyda swoje obwieszczenie dla zgromadzenia Sejmu. W przypadku niewypenionego dania przez Rad, kady pose, manifest do grodu zanisszy i w nim powody dania swojego wyraziwszy, ma p r a w o obwieszczenia po wojewdztwach posw o potrzebie zjechania na Sejm. I)o str. 60 po w. 7 PP. dodaje: Spojrzyjmy na zgromadzony nasz nard, gdy czas sposobny do ratunku Ojczyzny zabynie. Oto, cokolwiek w nim modego, to jeszcze czue, nosi wasn dusz. Ale w znacznej czci starszyzna, jakby bez czucia swojej niedoli, narzdzie cudzej woli, obcy umys noszc, inaczej 25 nie czyni, inaczej nie gada, tylko jak j nadzieja lub groba nadyma. Albowiem ten nieszczliwy nard zrs i zestarza si w przekltej kilkadziesit lat anarchji, ktr przeklta niezgoda dwch dumnych familij podzia. Nie byo bezpie30 czestwa dla osohy, ycia ani majtku. Nikt sprawiedliwoci znale nie mg, kto si nie paszczy, abo nie stawa ohyd nem narzdziem zoci ktrego z tych familij dumca. wite miejsca sejmikw, zamiast jednoci, zawzito krwi wsprodakw broczya. Sejmy, zamiast rady, duch prze35 ciwiestwa rozrywa. Sdy, Trybunay, te sawy, majtku i ycia warownie, wyrzuciwszy sprawiedliwo, przemoc osiada. Wreszcie jeden z tych nieszczsnych domw, czujc swoj wiksz sabo, a rwn z swoim przeciwnikiem dum, nadto przy sobie mniejsz liczb stron^o nikw w r o d a k a c h widzc, poszed za granic, przyzwa w. 29. niezgoda familij: Czartoryskich i Potockich, w. 32. dumca = pyszaka. 20

http://rcin.org.pl

211
cudze wojsko na zgnbienie osobistego nieprzyjaciela i na karki wszystkich braci. Odtd gwat zwoywa obrady, gwat stanowi krla, gwat wybiera posy, gwat z tego najwitszego w wolnych narodach miejsca z Izby P r a w wyrzuca p r a w o d a w c , gwat odmienia urzdy, gwat przeciwnie mylcych i mwicych wy wczy za granic, gwat k r a j podzieli, gwat osadzi zewntrz haniebn niewol, a w e w n t r z ponur spokojno. Oto szkoa, w ktrej nasi starsi bracia chowani, zroli i postarzeli si. Wic nie powinno by dziwno, e odwykli od wasnego czucia i od wasnego sposobu mylenia. Lecz ty, cna jeszcze modzi! bierz za przykad sawniejsze twoje ojce, a ucz si z tych nieszczsnych niezgody skutkw, ktre widzisz, aby, jak powietrzem, tak duchem stronnym brzydzia si. Jedna Ojczyzna twoim jest Bogiem! Do str. 63 zamiast w. 1923 w a r j a n t PP: Sutan Turecki mniejsz ma wadz, nieli Cesarz, albo Krl Pruski. Bo pierwszy sam nowego p r a w a ogosi nie moe, ustawom Mahometa posusznym b y musi, bez Dywanu nie stanowi nie ma mocy i j a n c z a r w lka si. Drudzy k a r t k papieru, czsto owkiem skrelon, za p r a w o daj; prcz rozumu wasnego adnej nad sob nie uznaj zwierzchnoci. Do str. 77 po w. 12 PP. dodaje: Powiedziaem, i sdzia inaczej bra p r a w a nie powinien, tylko podug literalnego znaczenia. A to ju nie jest teorj. Dziwno mi niezmiernie, czemu ju wszystkie narody nie woyy tego obowizku na sdziw po tak skutecznem dowiadczeniu w Anglji. Tam sprawiedliwo najlepiej w Europie urzdzona, a sdzia tylko co do litery prawo bra musi. Pozwoli sdziemu domysu w dociekaniu znaczenia prawa, jest to samo, co nada mu dziwotworn wadz p r a w tmaczenia. Sdzia z tak moc jest stan w stanie. Prawo, obron ycia, majtku i sawy kadego bdc, powinno by krtkie, jasne i atwe. Skoro sdzia moe p r a w o tmaczy, ju swego p r a w a nikt zna nie moe. Natenczas prawo, ktre ma b y ktni kocem, staje si nieskoczonej ktni otworem. I tak nieszczliwie doznaje tego kady w caej Europie, p r c z w Anglji, ktokolwiek dosta si w prawnikw rce. Lecz b r a podug literalnego znaczenia naszych konstytucyj nie mona, gdy te p r a w a s najtrudniejsze i naj13*

http://rcin.org.pl

212 wikszym tmaczeniom podlegajce, ktre tylko przypadkowo, podug okolicznoci intryg, przemocy stanowione byway. Ledwie nie kade p r a w o , albo cakiem, albo w przypitej atce jest osobistoci dzieem. Sposb najlepszy, aby r > p r a w a byy krtkie, jasne i bezstronne obra ma, znanego z swojej wiadomoci i cnoty, ktryby umys mia bardzo spokojny, interesw osobistych ani familji adnych. Temu zleci uoenie Ksigi P r a w wszystkich kryminalnych i cywilnych. Dopiero gdy t, przez tego ma bez10 stronnie uoon Praw Ksig, Nard roztrznie i poprawi, bdzie mg przykaza, aby kady sdzia inaczej prawa nic bra, tylko wedug literalnego znaczenia. , Do str. 95 po Polsk w w, 22 PP dodaje: Jej daniem, aby Polska bya saba, w e w n t r z le rzdna, Moskalom zawsze podlega. Moskwy najwikszym 15 interesem, aby z Polski tyle p r z y n a j m n i e j istno, coby Rosj od innych m o c a r s t w dzielio. Moskwa tylko w okolicznociach, ktre j e j wikszy nad to uka, Polsk przeda. Moskwa, spostrzegszy wicej szkody', nieli z tego przedziau poytku by moe, Polsk opuci. Moskwa, p o m i m o wszyst20 kich traktatw, nietylko p i e r w e j od dworu Wiedeskiego pozwolia, ale rwnie z innnemi mocarstwy Polsk dzielia. Do str. 99 przed w. 18 PP poleca wstawi: Dwr Wideski da, aby Polska bya sab, u siebie le rzdn. Jego interesem, aby z Polski p r z y n a j m n i e j tyle istno, coby jego kraje od innego mocarstwa dzielio. Gdy 25 Dwr Berliski wymyli, P e t e r s b u r g przyjmie naszego kraju podzia, Wide wojny nie zacznie, ani te opuci zyskownej okolicznoci dla mioci Polakw. On winien by Polsce wdziczno i mia najuroczystsze z Rzeczpospolit przymierze. Przecie na ostatku pozwoli na podzia Polski i sam 30 si z innymi dzieli. (Dalej od wiersza:) Jzef II i t. d. Do str. 102 w. 31 PP dodaje przypis, w Zb opuszczony: W tem pooeniu rzeczy wyszo pod tytuem Kalkulacja okolicznoci politycznych pismo, zastanowienia warte. w. 32. Kalkulacja pismo: tytu peny Kalkulacja okolicznoci politycznych z pobudkami gorliwoci obywatelskiej, bezim., b. m. i r. (1788); broszura dowodzca, i adne r e f o r m y wewntrzne nie s moliwe, bez spokoju zewntrznego, a ten osignie si w oparciu o to mocarstwo, ktre ma interes w utrzymaniu Polski, t. j. Rosji. Broszura wyraa myli stronnictwa krlewskiego.

http://rcin.org.pl

213 Stosunek teraniejszy Polski z obtaczaicemi j niocarstwy dokadnie kreli. Koczy za, aby w takim razie Rzeczpospolita uczynia osobny zwizek z Moskw. Jest to wniosek faszywy. On adn miar z takiej kalkulacji nie wypada. " .> Skutki jego straszne. K r a j saby i otwarty w okropn pcha wojn. Bo jeeli Kosja bdzie w tej wojnie nieszczliw, zwizek z ni uczyniony podrzuca Polsk wciekoci i zemcie wojujcego z ni mocarstwa. Jeeli Moskwa bdzie szczliw, Krl Pruski, ktrego rzadkie dzisiejsze okoicziu noci stawiaj na tak p o w a n y m stopniu, ten str politycznej wagi, nasz zwizek z Moskw wemie c h o b y tylko za pozorn s w e j urazy przyczyn. Rozcignie si w nasz k r a j wojna. Wielu, nie mogc z a w r z e z Moskw zwizku, byo i " > zdania tego, i trzeba nie dozwala, aby si w Polsce nic takiego nie stao, coby si nie zgadzao z interesem Rosji. Co znaczy to samo, jakgdyby rzekli: ,nic nie rbmy, zostamy si lepiej jeszcze dalej na losie i na asce'. Przypuszczani na czas krtki to nieczuloci zdanie. Kad przy2 padek p o d o b n o niedaleki. Niech si Moskwie poszczci, niech Moskwa odniesie jakie znaczne zwycistwo. Krl Pruski, zabiegajc przewadze, owiadczy jej wojn. Nieszczliwa Polska ley w p o r o d k u . Z niej o k r o p n y plac boju. Dziel si jej oby25 watele jedni za Moskalem, drudzy za Prusakiem dwie konfederacje w kraju. Kt Tron obroni? Gdzie Krl swojego bezpieczestwa szuka bdzie? Strach pomyle o naszym kocu. Ktokolwiek zwycisc bdzie, ten z nas poytkowa i nam rozkazywa nie zaniedba. 30 Nie trzeba tu zwoki. Nie trzeba tu przeszkadza do czynnoci. Owszem, teraz, dopkd jeszcze pozwalaj nam okolicznoci, trzeba nam si czemprdzej tak uoy, aby w p o d o b n y m przypadku nic nas podobnego spotka nie mogo. 3.-, T r z e b a tu mocy ducha, a okoliczno dzisiejsza ocali Polsk. Zapomnij kady, e jest senatorem, ministrem. Gdyby tego potrzeba byo, rzekbym: 1 Ty, Miociwy Krlu, zapomnij tu, e Krlem, tylko to pamitaj, e Polakiem. Azali nie koczy si nieszcz polskich karta? 40 Azali w nadgrod tyle utrapienia nie darzy Ci Niebo, aby Ty zrzdzi i Ty jeszcze oglda szczliwo Twojej Ojczyzny! Nie zostawiaj wsprodakw losu m n i e j czuym od Ciebie. P r z e w r ju t nieszczsn kart. Cokolwiek dalej szczcia nastpi, wszystko Polacy Tobie winni bd. Nie 45 znajdziesz przeciwnoci w Narodzie. On ju inaczej myli.

http://rcin.org.pl

214 Tak jest oto moment, w k t r y m T y jeden m o e s z ugrunt o w a j e s t e s t w o Polakw. Jaka rozkosz dla serca c z u e g o ustpi k o p o t l i w y c h lat kilku, aby staa Ojczyzna jego s z c z l i w lat kilkaset 1 Do str. 114 po w. 11 PP: Ten gatunek wojska jest mniej n i e b e z p i e c z n y i bardziej do rzdu republikaskiego p r z y s t o s o w a n y , nieli wojsko regularne i z a w s z e g o t o w e . T o w w s z y s t k i c h rzeczacbp o s p o l i t y c h z a w s z e g r o n e bywao. Dzie, w k t r y m Rzeczpospolita sto t y s i c y regularnego w o j s k a mie bdzie, jest io e p o k j e s t e s t w a Polski w Europie, a pocztkiem drogi do jednowadztwa. Urzdzenie w a d z y nad s t u t y s i c z n e m w o j s k i e m regularnem g o t o w e m , tylko t drog p r z y s p i e s z y lub przed u y moe, ale jej nie odmieni. 15 Przecie ten dzie bdzie n a z a w s z e dniem c h w a y Polak w . Bdzie epok, kiedy ruszylimy z tego punktu ohydy, gdzie, jako lud z a d u r z o n y i bez czucia, zdawalimy si umylnie czeka, aeby nas, szarpic na sztuki, z hab zniszczono, a caa Europa, jako na nard n i k c z e m n y wzgardy oko rzu20 cia. Odtd, c h o b y m y i stracili w o l n o , zostanie nam ten c h l u b n y w E u r o p i e zaszczyt, e w o l n o najduej (oryg.: nie duej) u t r z y m y w a w Europie Polak, e stracimy j pniej, stracimy z saw, ale ju odtd nie stracimy Narodu. Ta bya uwaga, dla ktrej radziem Rzeczypospolitej 25 starostwa w Ziemsk Milicj zamieni. W ukadaniu takiego onierza b i e r z m y za przykad Kroatw. Ten lud bojarzy, a onierz w wojskach cesarskich najlepszy. Ta bya przyc z y n a , dla ktrej radziem Milicj W o j e w d z k . P r o s z si z a m y l i nad tem, c o p o w i e m : M i l i c j a W o j e w d z k a, 30 K a w a 1 e r j a N a r o d o w a z s z l a c h t y o t o o n i e r z w o l n o i. 5 Do str. 121 w. 8 PP dodaje przypis: W Irlandji i w Anglji w tym w y b o r z e dzisiejszych r z e c z y p o s p o l i t y c h , kiedy p u b l i c z n o ma ktrego ministra lub obywatela w podejrzeniu o n i e p r z y c h y l n o j e g o do 35 kraju, ju taki pokaza si na o c z y publicznoci nie moe. w. 31 na str. 212 w. 4. W ternkilkaset: pisano z p o w o d u sporu m i d z y stronnictwami, ,patrjotycznem' i krlewskiem, na pocztku Sejmu Czteroletniego w zwizku z z a o s t r z e n i e m s t o s u n k w m i d z y Prusami, a Bosj, ktra wraz z Austrj toczya w o j n z Turcj.

http://rcin.org.pl

215 A jeeli ozuchwali si wyni na ulic, lud wyciga go z karety, obnaa z sukien, oblewa smo, tacza w kupie pierza i potem z szydzeniem puszcza na ulic. W Francji w tym rzdzie despotycznym, gdzie osobista wasno obywatela 5 nie znajdzie w prawie bezpieczestwa Kalon, pierwszy minister, ale w publicznoci podejrzany, musia ucieka z kraju. Tame, kiedy publiczno domylaa si, e arcybiskup de Sens przeciwne dla Narodu dawa rady Krlowi, posplstwo, nie mogc go nigdzie schwyta, zgromadzio 10 si na rynek, zrobio podobn do arcybiskupa z somy lal, t sdzio publicznie, potem, dekret zawierajcy wszystkie czynnoci tego ministra przeczytawszy, rozpalio stos i ow arcybiskupi lal spalio. Nie dosy na tem. Nie mogc sic doczeka wyjcia ministra z domu, obstpio dom i chciao i > go wraz z arcybiskupem spali. Jako nieby go od tej popdliwoci wstrzyma nie byo mogo, gdy zbrojne odactwo tylko bardziej jeszcze srogo jtrzyo, gdyby nie bya nadesza kupa Inwalidw, z ktrych to kady chwalebne wskazuje pitno swoich zasug i ofiary swojego ycia dla 20 Ojczyzny. Ta powana tych weteranw staro, poszanowaniem tchnce kalectwo i pier bliznami okryta ukoiy rozsroonego ludu zapd. W Polsce ci, ktrzy ju to nie domylnie, ale rzeczywicie, bo w oczacli caego Narodu kraj swj przedawali, 2.i do najniegodziwszych na swoj Ojczyzn dzie narzdziem byli, ci wszyscy nietylko yj, bezkarnie chodz, ale najpierwsze i najwikszego zaufania potrzebujce dzier urzdy. W Ministerjum, w Senacie siedz, w obradach publicznych s czynni, przywilejw prawodawczych uywaj 30 i o tym kraju, ktrego jeszcze do reszty nie zgubili, spokojnie dalej radz. Czyii podobiestwo, abymy do tego punktu nieczuymi byli? Nie zna swojej mocy publiczno. Sawniejsi w Polsce pisarze! I wy nie bdcie jurgieltnikami, a utworzycie sprawiedliw opinj publiczn, 35 a nie bdzie tej ohydy w narodzie naszym, aby zagraniczny pensjonarzysta by "senatorem, a swojego kraju zdrajca prawodawc. Opinja jest potnym sdzi. Publiczno jest strasznym sdzi. Gdzie si publiczno czuje, tam w, ktry ju ani sumnienia, religji, ani Boga nie boi, ulknie si w. 5. Kulon: Calonne, min. skarbu Ludwika XVI, od 1785 1787. w. 8. urcybp de Sens: pomyka St.; chodzi o Lomenie de Brienne, arcybpa Tuluzy, nastpcy Calonnes'a; ustpi 24 maja 1788, i dnia tego lud paryski spali istotnie przedstawiajcego go manekina na placu publicznym.

http://rcin.org.pl

21() publicznoci. wieta publicznoci polska! Uczuj si. Bd sdzi. Uczcij dobre obywatele. Niechaj nie wa ci si pokazywa zdrajc, a tembardziej mie w rku, co najwikszego zaufania potrzebuje. Gdy Polacy bd umie siebie s samych ceni w domu, bd ich ceni i zagranic. Skarb, urzdzenie ce potrzebuje na swojem miejscu najpoczciwszego obywatela. l)o str. 150 po w. 11 PP daje przypis: Nic lepiej nie daje pozna sposobu mylenia Warszawy, jak nastpujcy uczynek. Fabryki, ktre Tyzenhaus io ju by z wielkim kosztem ustanowi, a fabryki krajowi nieskoczenie uyteczne, chocia moe jeszcze w partykularnoci nie zyskowne, zniszczono do szcztu; a kilkadzi esit tannikw, ktrych tene Tyzenhaus w skocznych sztukach doskonali kaza, z wielk usilnoci i kosztem zachowano 15 i u t r z y m u j dotychczas. Trzeba zostawia podobne czyny illa dziejopisw filozofw. Jeden taki uczynek bdzie dla umiejcego myle skazwk gatunku zbytkw. Zbytki s cech obyczajw. Po gatunku zbytkw filozof pozna stopie nierwnoci obywatelskiej i epok wzrostu lub upadku 20 rzdu. Zbytek potrzeb wkada na ludzi wasnego rzdzenia si niemoc. Czowiek dziki jest najwolniejszy, bo najmniej ma potrzeb. Im wicej kto ma potrzeb, tein jest wikszym niewolnikiem. Jest w acuchu zbytkw to ogniwo, na ktrem stanwszy, nard musi mie jednowadc. A to nastpi 25 musi koniecznie, jeeli ktry nard przed tem ogniwem nie zaoy tamy swoim potrzebom, czyli zbytkom. Zaoy tamy zbytkom bez wikszego jeszcze sobie szkodzenia nie moe, jeeli nie zniszczy nierwnoci, ktra jest mask zbytku. W naszych towarzystwach, w ktrych pocztku oszustostwo, 30 oszczerstwo, przemoc, religje, a po nich niegodziwa opinja stanowiy przeciwn natury p r a w o m nierwno, zbytek jest opatrznym skrzywdzonej wikszej czci rodu ludzkiego bstwem. Do str. 193 po postanowi w w. 3 PP dodaje przypis: Ja w prawie, ktre tylko napisao sto tysicy wojska, 35 nie widz jeszcze pewnego" Polski jestestwa. Jej najpierwej potrzeba aljansu naturalnego, aby pod nim, jak pod puklew. 13. tannikw = tancerzy. w. 2128. czowiek zbytku: pogld zapoyczony od Russa, w. 34. w prawie wojska: uchwaa z d. 20 padz. 1788 r.

http://rcin.org.pl

217 rzem, moga sto tysicy wojska zbiera i ustanowi. Aljans naturalny jest ten, ktry obydwch stron tak jest uyteczny, i jednego upadek jest upadkiem drugiego. Polska, nie majc wojska, nie moe nawzajem swojemu sprzymierzecowi 5 ofiarowa mocy; Polska do zawarcia w dzisiejszym stanie naturalnego przymierza nie ma, tylko ofiarowanie prawa nastpstwa Tronu. Lecz nie pozwoli dziedzicznym krlom adnych dzi tajnych prerogatyw, nawet rozdawania orderw, tylko zostawi przy nich wadz dozorcz i prawo na10 stpstwa. Ilo str. 203 po w. 22 PP poleca doda nowy rozdzia: Cz y 1i Rzeczpospolita Polska, gdyby nawet rzadka jaka okoliczno zjednaa t a k i p o l i t y c z n y u k a d t r z e c h o h t a c z a j c y c h n a s M o c a r s t w , i z o s t a w i y b y n a m 15 w o l n o r a t o w a n i a s i i u g r u n t o w a n i a z eW n t r z n i e n a s z e g o j e s t e s t w a , czy 1 i b y Rzeczp o s p o l i t a m o g a z p o r y t a k s z c z s n e j p oykowa? Tronu elekcyjnego interesem zawisn od obcego 20 mocarstwa. Na te sowa budzi si mnstwo okropnych myli, ktre razem t r u j wszystkie pomylniejsze przyszoci nadzieje. Nieszczliwszy jestem od innych niewolnikw, bo wicej czuj, co straciem. Niezmierna mio tej ukochanej Ojczyzny, ktra mnie rodzia, niedawno lepsze dla 25 niej okolicznoci skazujc, sodzia moje wizy. Strapiony ociec w niewoli ju cieszyem si, e przynajmniej kiedy cho wnuki moje by wolnymi mog. Alici czarna boja, w tym momencie przeszych nieszcz Polski straszne przed mojemi oczami stawiajc widziado, ju grozi, e 30 nieczuy duch zoci znowu i t reszt ukochanych wspbraci wiedzie na t rozboju drog, ktra mi w len przeklty niewolstwa loch wtrcia. Co cierpi w syn, ktry, oglda swojego ojca upragniony, stoi na ldzie i spostrzega go szczliwie zawitaj35 cego ku brzegowi, w t e m nagle burzy si Woda, pochwiewa d, chon ojca gbie w oczach jego, gos tylko syszy: ratuj 1 nieszczliwy poniewolim miotem rzuca si, lecz bezdenna przepa nie ukochanemu ratunku wzbrania, a siujcego si ojca, z uporczyw wod powstajc, 40 coraz nowe sporne way nurz i odpychaj od ldu: to wszystko ucierpia duch mj, kiedy, rozkwilony mi naw. 37. poniewolim miotem = skokiem instynktownym.

http://rcin.org.pl

218
dziej widzenia j e s z c z e Polsk szczliwsz, w ustroniu stanem, przypatrujc si c i e k a w i e w y b i e r a n y m s p o s o b o m do poytkowania z pory. Razem z a w i c h r z y o si w moicb oczach. Rozbia si nadziei w s z y s t k i c h nawa. Patrzaem na 5 to, jak cay nard woa, prosi, m o c o w a , u y w a wszystkich s p o s o b w do w y r a t o w a n i a si. Ale budzone j e d e n za drugim opornie p r z e c i w i e s t w a bawany z trudnoci mu powsta, a niedaleko ruszy z przepaci zwalay. I jaka to niezgody s t w o r a sroy si nad zagubieniem 10 tego w i e l k i e g o narodu? Czyli si nasyci nie moga krwi tylu tysicy ludzi, ktr przez lat kilkanacie broczya t ziemi wojna d o m o w a , wojna zewntrzna, gd, m r i ta, p i e r w s z y raz w i a t u ukazana, przebrzyda ludorze? Jakie to j e s z c z e n o w e n i e s z c z losy w y m i e r z a na ten lud, kt15 rego ziemi ju z ostatni w z g a r d p r a w n a r o d w rozszarpano, z ktrego trzy miljony m i e s z k a c w ju w niewol zabrano i na ktrego pozostaej reszcie ley pitno haby i sromu! Niema ju innego narodu w Europie, tylko jeden Na20 rd Polski, ktry najduej z a c h o w a oddzielno, cao, przywileje i w i e t n o stanu szlacheckiego, ktry obroni s w j kraj przed j e d n o d z i e r s t w e m i cieszy si dotd w o l n o ci. w e w n t r z n . N i e m a w dziejach ludzkich tego narodu, ktryby 25 w r d n i e b e z p i e c z e s t w i n i e s z c z s w o i c h nie zapomina wszelkich p o r n i e w e w n t r z n y c h i c h o raz przynajmniej nie j e d n o m y l i wtenczas, gdzie chodzio o zgub, lub 0 cao jego. Nad n i e s z c z l i w o Polski za ycia mojego nie byo n i e s z c z l i w s z e g o kraju. W takim p r z e c i e nie na30 gym, ale dugim nieszcz cigu Polacy jednomy.le nie mogli. Te myli w s t r z y m u j zapd czuoci. Stanowi nad sob zimn uwag. Takich s k u t k w nie mona przywaszcza ani o s o b l i w e m u u m y s o w i , ani s z c z e g l n y m oby35 czajom Polakw. A l b o w i e m nie rnimy si tak dalece od innych n a r o d w . Te skutki trzymaj si s p r y n ustawy rzdu naszego. Winne dzieje n a r o d w w i e c z n pami, a stan szlachecki w i e c z n c z e naszym ojcom, szczeglniej Janowi 40 Zamoyskiemu, ktry p r a w d z i w i e jest ten, c o staej i porzdniej u g r u n t o w a te p r z e z o r n o c i u s t a w y , ktre s przyczyn, e nie mg d o t y c h c z a s w z n i e si d e s p o t y z m na tej ziemi 1 ktrym w i n i e n stan rycerski, e najduej z E u r o p y posiada z a s z c z y t y i w o l n o . Kady szlachcic jest s w o j e g o 45 kraju o b y w a t e l e m i razem obroc. Tron elekcyjny. Wadze u r z d o w e , to jest, dozorcza, w y k o n y w a j c a i sdowa,

http://rcin.org.pl

219 tak podzielone, i nie zostao si podobiestwa, aby si w jednej osobie skupi mogy. A przecie zosta midzy niemi ten cisy zwizek, i wszystkie cz si w Sejmie, ktry jeden nad wszystkiemi trzyma najwysz wadz, fi Dla zabiegnienia nawet monoci kaenia tej najwyszej wadzy ju te, a do zbytku troskliwa, ojcw boja wprowadzia liberum velo, ktre, zamiast wzbronienia zej czynnoci, wcale t najwysz wadz bezczynn zrobio. Powiedziaem a do zbytku troskliwa boja, gdy ustao nowienie dwch czci gosw przeciwko trzeciej byoby zabiego sprzedanoci, a nie byoby zatamowao Narodu czynnoci. Te to s kardynalne ustawy, ktrym winien jest stan szlachecki, e dotychczas wewntrzn ma wolno. Gdyby 15 innych krajw szlachta nie bya od szlachty Polski zniewiecialsz, ale rwnie z Polakami w ustawie swojego rzdu przezorn, Krlestwo Polskie, jak dotychczas wewntrznie trwa wolnie, tak i zewntrznie trwaoby sawne. Ale skoro na gruzach stanu szlacheckiego podnis si 20 wokoo despotyzm, ktrego ogrom rozpiera si i istnie w trzechkro stu tysicach zbrojnego, na kad myl i skinienie zawsze gotowego onierstwa, natychmiast odmieni si wszystkich pastw stosunek polityczny, a z nim koniecznie mieni si by powinien kadego kraju zwizek 21 cywilny. W o l n o z e w n t r z n a j e s t m i a r w o 1n o c i w e w n t r z n e j . Nie w i k s z by moe c y w i l n a w o l n o o b y w a t e l a , t y l k o , i 1 e d oz w a l a w o l n o p o 1 i t v c z n a k r a j u. W takim tedy pomimo nas odmiennym wszystkich 30 krajw stosunku my zostalimy si stale przy warunkach wolnoci cywilnej. Tak, z Tronem elekcyjnym wewntrz, a bez przyzwoitej tego Tronu obrony zewntrz, Rzeczpospolita stoi wszystkim otwarta, saba, obtoczona trzech mocarstw licznem, zbrojnem i zawsze gotowem odactwem. 35 Sabym zawsze ssiadujcy despota krlw nadaje. Krl narzucony zawsze cz narodu ma sobie przeciwn. Std nieufno midzy Narodem i Krlem. Std kady Krl Polski, wasnemu ludowi ufa nie mogc, musi obra t konieczn dla siebi polityk: tak rady krajowe i rzd cay ki obraca, aby nie utraci, owszem, zwiksza coraz bardziej ku sobie ufno tego Dworu, ktry go na Tronie osadzi. Wzajemnie Nard w Krlu obcego Dworu utwor widzc, a z czasem w tyme wasnych nieprzyjaci powiernika uznajc, musi obra za konieczn dla siebie poliw. 20. istnie = wciela si.

http://rcin.org.pl

220
tyk dostrzega z najwiksz troskliwoci w k a d y m Tronu zamyle, czyli w nim niema o b c e g o D w o r u ducha. Ostatnie krajw n i e s z c z c i e , kiedy sama ustawa rzdu jest ustaw n i e u f n o c i ! kiedy Krl nie m o e ufa Narodowi, 5 ani Nard K r l o w i ! W takim r z e c z y skadzie n i e c h w y p a d n i e dugo od Polski wygldana o k o l i c z n o : n i e c h dwa z obtaczajcych nas m o c a r s t w tak bd zatrudnione, i adn miar do nas m i e s z a si nie potrafi, a trzecie przez zazdro dla tarnin tych, c h c c je upokorzy, ich w p y w a n i u do nas przeszkodzi i u m o w o m t a j e m n y m i ukadom, z tak niepolityk robionym, zapobiec, nietylko nam w o l n o zostawia, ale j e s z c z e z a p e w n e , k o c e m s w o j e g o poytku, z a c h c a nas do ratowania si i p o m o c owiadcza. 15 Ja znam Polski Nard. Wiem, e na p i e r w s z y odgos lak podanej okolicznoci bez p o d m o w y , bez w o d z a , sam s w o j e m s e r c e m w i e d z i o n y zczy si. Jedno w k a d y m Polaku o d e z w i e si czucie. W s z y s c y razem krzykn: oto po o w a n a s z y c h majtkw! sto t y s i c y c h c e m y mie woj20 ska! a w tem y w o zbudzi po w s z y s t k i c h , gdyby ju przytomnej s z c z l i w o c i uczucia, nagle po dugiem nies z c z c i u z a s p i o n e t w a r z e w y p o g o d z i , rozkwili. Jednomylna zgoda, p o w s z e c h n a w e s o o , w o k o o czuoci okrzyki wystawi ten miy widok, w k t r y m trudno nie z a w o a : 25 Przecie ten ukochany Nard inszego wart by losu! Tak wanie, kiedy po r o z b i t y m okrcie o w i n i e s z c z l i w i ujrz si razem w y r z u c o n y m i na ld jeden: obkane rozwieraj oczy, zasinione z w y l k n i e n i a t w a r z e pogodz si p o w o l i ; nagle biegnie z k r z y k i e m jeden do drugiego, rzuca si przy30 jaciel w r c e przyjaciela; i ten ciska tego na ldzie, ktrego c i e r p i e nie mg w okrcie, i ten n a w e t czuli si i kwili, ktry, chocia ich n i e s z c z nie by splnikiem, ale trafi na i c h s z c z l i w o c i widok. Jeeli nazajutrz po takich okrzykach nastpi zapytanie: 35 kto nad tak l i c z n e m w o j s k i e m rzd mie bdzie? natychmiast w s e r c u o b y d w c h stron o d e z w i e si zagniedona nieufno. Krl nie z a w i e r z y N a r o d o w i , Nard nie zawierzy Krlowi. Krl o b a w i a si bdzie, aby, s t r a c i w s z y wadanie w o j s k k r a j o w y c h , nie straci zaufania t r o n o d a w c y 4 D w o r u , ktry przy nim inn m o c krajow w i d z c , uzna go za mniej p o t r z e b n e g o dla siebie i albo uyje gwatu do przeszkodzenia ustawie tak licznego onierza, albo tam usiowa bdzie zjedna sobie zaufanie, gdzie krajow m o c w . 714. dwa trzecie owiadcza: Rosja i Austrja, wpltane w w o j n z Turcj, i n i e c h t n e obu Prusy.

http://rcin.org.pl

221 ujrzy. Nard za obawia si bdzie, aby w rku Krla wojsko zostawiwszy, nie wpywa w rzd jego ten nieprzyjaciel, przeciwko ktremu dla swego bezpieczestwa Rzeczpospolita stanowi to wojsko. Krl bdzie dowodzi, i po5 lityk Rzeczypospolitej by powinno, aby rzd wojska zostawa si przy Krlu: przez to, zostanie si ta pozorna uuda dla przyjaznego mu i zaufanie w nim majcego l>woru, e to wojsko dla niego nie moe by szkodliwem, owszem, uytecznem. A przeto, zamiast przeszkody, jeszcze prdsze KI jego podniesienie uatwi. Nard za^ pamitny na t gwn wolnej Rzeczypospolitej prawd, i wadze tak podzielone by powinny, aby si nigdy dwie w jednego rku skupi nie mogy, ale wszystkie czyy si jaknajcilej w Sejmie, w tej najwyszej Rzeczypospolitej wadzy, ni 15 bdzie mg nawet i na raz jeden od tak powszechnej wolnoci zasady zboczy. Tak zostanie si niech, wznios si do ratunku niezliczone z samych Polakw trudnoci. Dobro, z uporem dziaane, bdzie niedokadne, albo te spnione, uchybi okolicznoci, a kraj saby, ju zamiast nie2) przyjani, zemsta czeka. Nieprzyjaciel ostrzeony, e jest podobiestwo, i ten up straci moe, rozsroy si i rozedrze go przedwczenie. O zbytku! O nieszczsne czasy, ktrecie tak spodliy umys, e cnota, mstwa zamiast niemiertelnoci, stawia 25 w oczach zniewieciaych ich nieszcz widziado! C? to dzisiaj ju nawet wtpi trzeba, e ratunek nieszczliwej Ojczyzny nie ma tyle mocy, aby zaniemi osobisto i zwrci zaufanie midzy Nard i Krla! Tu trzeba koniecznie, aby jedna z tych dwch stron zapomniaa o so30 bie, wyrzeka si wszelkiej osobistoci polityki, przez mio Ojczyzny spucia si zupenie na drug stron, a ju wsplnie z ni pracujc, podaa w niebezpieczestwo nawet majtek, prerogatywy, dostojestwo, ycie zgoa wszystko, prcz jednej s a w y . Nard z powodu mi35 oci Ojczyzny tego uczyni dla Krla nie moe, bo N ar d j e s t O j c z y z n , jest niemiertelny, Krl za doczesny, a nieznajomy nastpca jego. W takiej okolicznoci tylko cnota Kodrusa powrci zaufanie i ocali, jeeli nie ziemi, to Polakw saw. w. 10. jeeli zboczy: streszczona istota sporu o wadz nad wojskiem, toczcego si w r. 1788 na Sejmie; przybra on posta walki o zniesienie Departamentu Wojskowego, zalenego od krla, i o oddanie wadzy nad wojskiem Komisji Wojsk., zalenej wprost od Sejmu, w. 27. zaniemi = uczyni niem, w. 38. Kodrus: ostatni krl Aten.

http://rcin.org.pl

Ten, kochajcy swj Nard, cnotliwy Krl rzeknie: Zimna polityka kae, abym stara si zachowa przyja z tronodawc D w o r e m i zwiksza ile monoei jego zaufanie dla siebie. .leeli utrzymam przy Tronie rzd wojska i uatwi aljans z przyjaznym mi Dworem, moja przyja bdzie dla niego potrzebniejsz; jego zaufanie pomnoy si dla mnie. Los mj pewniejszym uczyni. Ale rozjtrz sobie Nard, rozcz go z Krlem. Oto przepa i Ludu i T r o n u ! Nard zniechcony moe usunie swojej dla Ojczyzny ofiary. Bez podatku by wojsko nie moe, bez wojska stan kraju przypadkowy. Tak marnie zginie ratunku okoliczno, moe ju wiekami niezwrotna, a spokojno ostatnich dni moich bdzie kcia ta myl straszna: j a m p r z y c z y n n i e p e w n e g o l o s u t y 1 u m i 1 j o n w l u d z i ! Albo te moj przeciwnoci Nard zniechcony, a w popdliwym zapale przez zdradliwe ssiady, zawsze z jego niezgody poytku szukajce, bardziej podburzony, nieszczsnym ju przykadem rozerwie si, sam przeciwko sobie powstanie. C za koniec? Podzia kraju, zaguba imienia nawet Polakw, upadek narodu najobelywszy w dziejach, niewola najwiksza w swoim gatunku. A imi tego krla, ktry natenczas panowa, po wszystkie wieki nazwiskiem nikczemnoci i wzgardy! A jeeli nie utrzymam rzdu wojska przy sobie, jeeli tronodawca poytkowa z tego wojska przez aljans nie bdzie, jeeli, wsp z narodem z okolicznoci korzystajc, mojem przodkowaniem, moj rad, moim przykadem uatwiajc, przyspiesz wojsko, popraw wewntrznego rzdu i jestestwo Polski? Dwr przyjacielski usunie zaufanie swoje, uzna mnie za mniej potrzebnego dla siebie, w potrzebie opuci. Opuszczonego, kt wie, jeeli z czasem i Nard, d a w n jeszcze niektrych osobistoci budzony, nie bdzie mi niewdzieznym, nie bdzie mi przeladowa? C mi si w tym przypadku zostanie? C n o t a . A gdyby te szczliwie wydarzony czas nie starc z y nam do ustawy takiej obrony, jakiej nasz kraj potrzebuje, choby tylko od pierwszego odporu. Po 2021. rozerwie powstanie: grozio zawizanie konfederacji pod opiek P r u s przeciwko konfederacji, zawizanej przy krlu, ktry skania si ku Rosji ,tronodawcy'.

http://rcin.org.pl

223 zmienionej okolicznoci nieprzyjaciele nasi, wicej do mieszania si do nas sposobu majc, nie dozwol koczy rozpocztego dziea. Owszem, mszczc si i utracie dalszego z nas poytkowania zabiegajc, zgodz si 5 na podzia. C zyskam z odstpienia przyjaznego mi Dworu, a z wyjednanego sobie zaufania w Narodzie? Oto, jego nie ocal i sam dostojestwo, tron, zgoa wszystko utrac. Na t myl stanie, zamyli si... wkrtce staym 10 umysem zawoa: T e n p o w s z e c h n y gos, i m o j e j o f i a r y p o t r z e b u j e c a o m o j e g o N a r o d u . Mio mi p o w i c i si dla niego. Wol r a z e m z m o i m N a r o d e m g i n , n i e l i k r l o w a z p o h a b i e15 niem jego. Ten krl m n y : p r z y o b r o n i e swojego kraju zwycia, albo te razem z s w o i m 1 u d e m w j e d n e j p o g r z e b i s i m ogile. N i e s t r a c i w s z y s t k i e g o : t e m u z o s t a j e s a w a. 20 Oto przedsiwzicie, ktre w takiej okolicznoci powrci ufno. Podzikujmy Bogu, oddajmy naszej wdzicznoci znami temu Krlowi, ktrzy w podobnym razie, dla zwrcenia zaufania midzy Lud i midzy Tron, bdzie mia t moc ducha, odstpi jego osobistoci potrzebn, a tro25 nowi elekcyjnemu tak waciw polityk. Temu Polska bdzie swej los winna, gdy bez takiej ofiary i w najpodaszej okolicznoci nie wyratowalibymy si skutecznie. Owszem, mogoby nastpi w e w n t r z n e przez ssiadw budzone obywatelw podzielenie si, a z niem ostatnia zguba. 30 Taka to boja, te to trudnoci, ktre ja w domu wpord nas do wykonania tych, dla wolnoci Rzeczypospolitej potrzebnych, a odemnie dotychczas podawanych odmian widziaem, przymusiy mi, e cho z alem i to jedynie wtenczas, kiedy ju inaczej by nie mogo, w ostat35 nim przypadku podaj sposb ostatni, gwatowny i niezawodny dla r a t u n k u Polakw i m i e n i a , j e s t e s t w a i s a w y.

http://rcin.org.pl

SPIS WSTP:

TRECI

sir.

Charakter oglny dziea Geneza dziea Donioso naukowa dziea Wskazwki bibljograficzne Objanienia wydawcy UWAGI NAD YCIEM Do 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. i). 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. JANA ZAMOYSKIEGO

V XVI XXX XLV XLVI

Stanu Rycerskiego Edukacja Prawodawstwo Wadza Wykonywajca Wadza Sdownicza Wolne obieranie Krlw Biskupstwa Niezgoda wewntrzna Kupiectwo Dokoczenie Moskwa Dom Brandeburski Pastwa Cesarskie Wojsko Dokoczenie Czyj przykad P r a w o m Oszczdniczym nadaje Prawo Oszczdnicze Podatek Polska Sposb ratowania Polski od podziau

3 7 40 60 70 83 83 84 80 95 95 9(5 99 105 11' dzielno 117 133 IM 181 203 207

Dodatki (y.JjffFg**U!" ' Przydatkw)

http://rcin.org.pl

Kraszewskiego HISTORJA O JANASZU K O R C Z A K U I O PIKNEJ MIECZNIKOWNIE, w opra. prof. Wiktora Hahna (Nr. 81) S O N E T POLSKI. Wybr, w opr. prof. W. Folkierskiego (Nr. 82) Mickiewicza PAN TADEUSZ, w opra. prof. Stan. Pigonia (Nr. 83) Kaczkowskiego MURDELJO, w opr. dra Z. Szweykowskiego (Nr. 84) Wasilewskiego POEZJE, w opracowaniu Emila Haeckera (Nr. 85) Kraszewskiego MORITURI, w opr. prof. Wiktora Halina (Nr. 86) Twardowskiego N A D O B N A PASKWALINA.w opr. R. Pollaka(Hr.87) Kitowicza OPIS OBYCZAJOW I ZWYCZAJW ZA P A N O W A NIA AUGUSTA III, w opra. prof. Michaa Janika (Nr. 88) Karpiskiego WYBR POEZYJ, w opr. prof. W.Jankowskiego (Nr. 89) Staszica UWAGI N A D YCIEM J A N A ZAMOYSKIEGO, w opra. prof. Stefana Czarnowskiec/o (Nr. 90) Kraszewskiego ZYGMUNTOWSKIE CZASY, w opr. A. Bara (Nr. 91) Bauckiego GRUBE RYBY, w opra, dra Z. Nowakowskiego Kochowskiego PSALMODJA POLSKA, w opracow. prof. Juljana Krzyanowskiego Brodziskiego MOWA O N A R O D O W O C I P O L A K W i P O SANIE, w opracowaniu prof. Ignacego Chrzanowskiego Szarzyskiego POEZJE, w, opracowaniu prof. Tadeusza Sinki Mickiewicza WYBR LISTW, w opr. dra Wacawa Borowego Krasiskiego PSALMY PRZYSZOCI, w opr. prof. J. Kleinera N O W E L A POLSKA, w opracowaniu dra Stanisatoa Lama W I O S N A LUDW W P O L S C E . Wyb. tekst, w opr. J. Frejlicha Sowackiego MARJA STUART, w opra. prof. Jzefa Ujejskiego Kochanowskiego PIENI, w opracowaniu prof. Tadeusza Sinki P O W S T A N I E STYCZNIOWE. Wy br rde, w opr. prof. J. Frejlicha KONSTYTUCJA TRZECIEGO MAJA, w opr. prof. St. Estreichera Niemcewicza J A N Z .TCZYNA, w opr. prof. Br. Giibrynowicza Sarbiewskiego WYBR POEZYJ, w opra. prof. Tadeusza Sinki Fredry DOYWOCIE, w opra. prof. Eugenjusza Kucharskiego Krasickiego BAJKI, w opracowaniu prof. Juljusza Kleinera Rzewuskiego PAMITKI SOPLICY, w opr. rl ra Z. Szweykowskiego Mickiewicza KURS LITERATUR SOWIASKICH, w opracowaniu prof. Stanisawa Pigonia Kraszewskiego METAMRFOZY, w opra. prof. Wiktora Hahna Szajnochy SZKICE HISTORYCZNE, w opr. prof. Jz. Krajewskiego Sowackiego POEZJE LIRYCZNE, w opr. prof. Juljusza Kleinera Krasiskiego WYBR LISTW w opr. prof. Z. Aleksandrowicza Cieszkowskiego OJCZE NASZ, w opra. prof. Jzefa Ujejskiego Woronicza WYBR POEZYJ, w opr. prof. Ign. Chrzanowskiego WIELKA EMIGRACJA. Wybr pism, w opr. dra Jzefa Frejlicha Zabockiego CZTERY KOMEDJE, w opr. dyr. dra L. Bernackiego POF.CI MNIEJSI P O L S K I E G O HUMANIZMU w opracow. prof. Aleksandra Brucknera Sowackiego PISMA .FILOZOFICZNE, w opra. prof. J. Kleinera Berwiskiego WYBR POEZYJ, w opra. prof. J. St. By stronia R O M A N S S T A R O P O L S K I POETYCKI XVI I XVII WIEKU, w opracowaniu prof. Bronisawa Gubrynowicza

http://rcin.org.pl

Odyca LISTY Z PODROY, w opr. prof. Henr. tyczyskiego Czajkowskiego OWRUCZANIN, w opra, dra Z. Szweykowskiego Mochnackiego WYBR PISM POLITYCZNYCH, w opra. prof. Henryka Mocickiego Sowackiego FANTAZY, w opra, dra Stefana Koaczkowskiego Kadubka KRONIKA, w opracowaniu prof. Romana G-rodeckiego Grnickiego DWORZANIN, w opracow. prof. Romana Pollaka LITERATURA SOWIZDRZALSKA, w opr. prof. Al. Brucknera Niemcewicza WYBR POWIECI, w opr. prof. Br. Gubrynoicicza Mickiewicza PISMA POLITYCZNE, w opra. prof. Stan. Pigonia POLSKIE WIDOWISKA LUDOWE, w opr. prof. J. St. Bystronia Starowolskiego O D P R A W A OSZCZERCOM POLSKI, w opracow. prof. Stanisawa Kota Czajkowskiego WERNYHORA, w opr. dra Zygm. Szweykowskiego POEZJA LEGIONW, w opr. prof. Bronisawa Gidtrynowicza Mickiewicza WYBR PISM I PRZEMWIE MESJANISTYCZNYCH, w opracowaniu prof. Stanisawa Pigonia W A L K A KLASYKW Z ROMANTYKAMI, w opracowaniu prof. Aleksandra uckiego Krasickiego SATYRY I LISTY, w opra. dyr. dra L. Bernackiego POWSTANIE LISTOPADOWE. Wybr pism politycznych i wojskowych, w opracowaniu dra Jzefa Frejlicha Starowolskiego PRAWY RYCERZ, w opr. prof. Franc. Bielaka Chodki PAMITNIKI KWESTARZA, w opr. prof. W. Borowego Opaliskiego ukasza PISMA POLSKIE, w opr. prof. Stan. Kota Kraszewskiego PAMITNIK MROCZKA, w opr. prof. W. Ha/ma Fredry M I ONA, w opra. prof. Eugenjusza Kucharskiego FACECJE I A N E G D O T Y STAROPOLSKIE, w opracowaniu prof. Aleksandra Brucknera Janka z Czarnkowa KJRONIKA, w opr. prof. Jana Dbroicskiego Goszczyskiego S O B O T K A i DZIENNIK PODROY D O TATR, w opracowaniu dra Aleksandra Sapy Krasickiego MONACHOMACHJA, w opr. dyr. dra L. Bernackiego Kraszewskiego WYBR NOWEL, w opra. prof. Wiktora Hakna Czajkowskiego STEFAN CZARNIECKI, w opra, dra Zygmunta Szweykowskiego, Naruszewicza WYBR PISM, w opra. dyr. dra L. Bernackiego Fredry ODLUDKI I POETA, w opra. prof. Fug. Kucharskiego

DO

N A B Y C I A

KRAKOWSKIEJ

SPCE

WYDAWNICZEJ

( K R A K W , UL. w . FILIPA L. 25)

W KSIGARNI JAGIELLOSKIEJ
( K R A K W , UL. W U L N A 3)

I WE WSZYSTKICH

INNYCH

KSIGARNIACH

http://rcin.org.pl

P i e r w s z a ser ja

BIBLJOTEKI

NARODOWEJ

obejmuje: Kochanowskiego TRENY, w opracowaniu prof. Tadeusza Sinki (Nr. 1) Sowackiego KORDJAN, w opra. prof. Jzefa, Ujejskiego (Nr. 2) Kochanowskiego O D P R A W A POSOW, w opra. T. Sinki (Nr. 3) Niemcewicza POWROT POSA, w opra. prof. Stan. Kota (Nr. 4) Lenartowicza WYBR POEZYJ, w opra. prof. M. Janika (Nr. 5) Mickiewicza POEZJE (Toml), wopr.prof. Jzefa Kallenbacha (Nr. 6) Sowackiego ANHELLI, w opracow. prof. Jzefa Ujejskiego (Nr. 7) Towiaskiego WYBR PISM, w opra. prof. Stan. Pigonia (Nr. 8) Feliskiego BARBARA RADZIWIWNA, w opracowaniu prof. Marjana Szyjkowskiego (Nr. 9) Brodziskiego O KLASYCNOSCII ROMANTYCZNOCI, w opracowaniu prof. Aleksandra uckiego (Nr. 10) Mickiewicza DZIADY WILESKIE,w opr. prof. J. Kallenbacha (Nr. 11) kiewskiego PAMITNIKI O WOJNIE MOSKIEWSKIEJ, w opracowaniu prof. Wacawa Sobieskiego (Nr. 12) Sowackiego BENIOWSKI, w opr. prot.Juljusza Kleinera (Nr. 13/14) Kopernika WYBR PISM, w opra. prof. L. Rirkenmajera (Nr. 15) Sowackiego LILLA WENEDA, w opr. prof. Michaa Janika (Nr. 16) Mickiewicza KSIGI N A R O D U I PIELGRZYMSTWA POLSKIEGO, w opracowaniu P"of. Stanisawa Pigonia (Nr. 17) Krasiskiego PRZEDWIT, w opr. prof. Juljusza Kleinera (Nr. 18) Potockiego WIERSZE, w opracowaniu prof. A. Brucknera (Nr. 19) Mickiewicza DZIADY, CZSC III., w opr. prof../. Kallenbacha (Nr. 20) Pola PIESN O ZIEMI NASZEJ, w opr. dyr. K. Zawiliskiego (Nr. 21) Fredry LUBY PANIENSKIE, wopr. prof.^?^. Kucharskiego (Nr. 22) Czartoryskiej MALWINA, w opr. prof. K. Wojciechowskiego (Nr. 23) Krasiskiego NIEBOSKAKOMEDJA.w opr. prof. J'. Kleinera (Nr. 24) Korzeniowskiego SPEKULANT, w opr. K. Wojciechowskiego (Nr.25) POLSKA PIESN LUDOWA, w opr. prof. J. S. Byttronia (Nr. 26) Mickiewicza TRYBUNA LUDW, woprac. red. E. Haeckera (Nr. 27 Korzeniowskiego KOLLOKACJA, wop. K. Wojciechowskiego (Nr. 28) Sowackiego KSIDZ MAREK, w opra. St Turowskiego (Nr. 29) Zaleskiego WYBR POEZYJ, w opr'. prof .Jzefa Tretiaka (Nr. 30) Dugosza BITWA GRUNWALDZKA, w opr. J. Dbrowskiego (Nr. 31) Fredry ZEMSTA, w opra. prof. Eugenjusza Kucharskiego (Nr. 32) Pola PIENI JANUSZA, w opr. prof. Jzefa Kallenbacha (Nr. 33) Brodziskiego WYBR POEZYJ, w opra. prof. U. uckiego (Nr. 34) Konarskiego WYBR PISM POLITYCZNYCH, w opracowaniu prof. Wadysawa Konopczyskiego (Nr, 35) Fredry PANJOWIALSKI, w opra. prof. Eug. Kucharskiego (Nr. 36) Ujejskiego WYBR POEZYJ, w opra. prof. M. Janika (Nr. 37) Bliziskiego PAN DAMAZY, w opr. Dra Z. Nowakowskiego (Nr. 38) Romanowskiego DZIEWCZ Z SCZA, w opr. Dr. St. ama (Nr. 39) Reja WYBR PISM, w opra. prof. Aleksandra Brucknera (Nr. 40) Krasickiego DOSW1ADCZYNSKIEGO PRZYPADKI , w opracowaniu prof. Bronisawa Gubrynowicza (Nr. 41)

http://rcin.org.pl

Krasiskiego IRYDION, w opra. prof. Ta de-, Sowackiego M I N D O W E , w o p r a w . prof. Wik, Goszczyskie go ZAMEK KANIOWSKI, w op. pro Sowiskiego W Y B R POEZYJ, w opr. dyr. 1 Malczewskiego MARJA, w opra. prof. Jzefa Sowackiego P O W I E C I P O E T Y C K I E , w opr. JTi. SIELANKA P O L S K A W XVII WIEKU, w opr. A. Brilcknera (Nr. 48) Sowackiego TRZY P O E M A T A , w opr. prof. Jz. Maurera (Nr. 49) Goszczyskiego K R O L ZAMCZYSKA, w opr. prof../. Tretiaka (Nr. 50) Sowackiego BALLADYNA, w opr. prof. Ju/jusza Kleinera (Nr. 51) Pola M O H O R T , w opracowaniu prof. Aleksandra uckiego (Nr. 52) Kraszewskiego S T A R A BASN, w opr. K. Wojciechowskiego (Nr. 53) Syrokomli W Y B R POEZYJ, w opra. prof. Fr. Bielaka (Nr. 54) Kraszewskiego BUDNIK, w opra. prof. Wiktora Hahna (Nr. 55) Mochnackiego O LITERATURZE POLSKIEJ XIX WIEKU, w opracowaniu prof. Henryka tyczyskiego (Nr. 56) Sowackiego SEN SREBRNY SALOMEI, opr. S. Turowskiego (Nr. 57) Kraszewski P O W R O l D O GNIAZDA, w opr. W. Hahna (Nr. 58) Galla-Anonima K R O N I K A , w opra. prof. I?* Grodeckiego (Nr. 59) R E D N I O W I E C Z N A P O E Z J A P O L S K A WIECKA, w opracow. dra Stefana Vrtel-Wierczyskiego (Nr. 60) Rzewuskiego L I S T O P A D , w opr. prof. K. Wojciechowskiego (Nr. 61) Paska PAMITNIKI, w opra. prof. Aleksandra Brucknera (Nr. 62) Korzeniowskiego K A R P A C C Y G R A L E , w opr. W. Hahna (Nr. 63) Norwida WYBR POEZYJ, w opr. prof. St. Cywiskiego (Nr. 64) R E D N I O W I E C Z N A PIESN RELIGIJNA P O L S K A , w opracowaniu prof. Aleksandra Brilcknera (Nr. 65) Mickiewicza P O E Z J E (Tom II), w opr. prof. J. Kallenbacha i prof. J. Bystrzyckiego (Nr. 66) Asnyka WYBR POEZYJ, w opr. prof. Eug. Kucharskiego (Nr. 67) R E D N I O W I E C Z N A P R O Z A P O L S K A , w opracowaniu prof. Aleksandra Brilcknera (Nr. 68) Anczyca K O S C I U S Z K O P O D RACAWICAMI, w opracowaniu prof. Jana St. Bystronia (Nr. 69) Skargi KAZANIA S E J M O W E , w opr. prof. Stanisawa Kota (Nr. 70) Kraszewskiego DZIECI S T A R E G O MIASTA, opr. W. Hahna (Nr. 71) Mickiewicza K O N R A D W A L L E N R O D , w opr. J. Ujejskiego (Nr. 72) Zimorowica R O K S O L A N K I , w opra. prof. A. Brucknera (Nr. 73) Mickiewicza G R A Y N A , w opracowaniu prof. Henryka tyczyskiego, z wstpem prof. Jzefa Tretiaka (Nr. 74) Potockiego W O J N A C H O C I M S K A , w opr. prof. A. Brilcknera (Nr. 75) Sowackiego M A Z E P A , w opr. prof. Bron. Gubrynowicea (Nr. 76) T O W A R Z Y S T W O FILO M A T W , w opr. prof. Al. uckiego (Nr. 77) Anczyca OBRAZKI D R A M A T Y C Z N E L U D O W E , w opracowaniu prof. Jana St. Bystronia (Nr. 78) Mickiewicza PISMA ESTETYCZNO-KRYTYCZNE, w opracowaniu prof. Henryka tyczyskiego (Nr. 79) Trembeckiego W Y B R POEZYJ. S O F I O W K A , w opracowaniu Wadysawa Jankowskiego (Nr. 80)

http://rcin.org.pl