You are on page 1of 12

TENSORY

Tensory drugiego rzdu jako odwzorowanie liniowe

Rozwamy zbir Linn wszystkich liniowych odwzorowa wektora w wektor gdzie oba wektory nale do En (En - n wymiarowa przestrze Eukidesowa). Takie odwzorowanie moe by zapisane jako: y = Ax, y En , x En , A Linn (1) Elementy zbioru Linn s nazywane tensorami drugiego rzdu. Liniowo przeksztacenia [1] jest wyraana poprzez ponisze zwizki: A (x + y ) = A x + A y , A(x) = (Ax), Deniujemy: x, y En , R,

A Linn , A Linn ,

(2) (3)

x En ,

iloczyn tensora przez liczb R jako: (A)x = (Ax) = A(x), sum dwch tensorw A i B jako: (A + B)x = Ax + Bx, x En , (5) x En , (4)

Przyjmujc = 1 otrzymamy denicj tensora przeciwnego: A = (1)A Zerowy tensor 0 deniujemy w nastpujcy sposb: 0x = 0, x En , (7) (6)

wwczas elementy zbioru Linn speniaj postulaty przestrzeni wektorowej.

Wasnoci tensorw II rzdu mona podsumowa w nastpujcy sposb: * A+B =B+A * A + (B + C) = (A + B) + C, * 0+A=A * A + (A) = 0 * ( A) = ( )A * 1A = A * (A + B ) = A + B * ( + ) A = A + A A, B, C Linn , , R.

Reprezentacja tensora w bazie, iloczyn tensorowy

Iloczyn tensorowy odgrywa istotn rol poniewa pozwala zbudowa tensor II rzdu z dwch wektorw. Rozwamy dwa wektory nalece do przestrzeni a, b En . Dowolny wektor x En moe by odwzorowany na inny wektor a(bx) En . To odwzorowanie jest oznaczone symbolem . Std: (a b)x = a(b x), a, b En , x En (8) Mona pokaza, e powysze odwzorowanie spenia warunki odwzorowania liniowego std uprawnione s ponisze wzory: (a b)(x + y ) = a[b (x + y )] = a(b x + b y ) = (a b)x + (a b)y , (a b)(x) = a[b (x)] = (b x)a = (a b)x,

(9) (10)

a, b En , x, y En , R. Z powyszego wynika, e iloczyn tensorowy dwch wektorw jest pewnym tensorem II rzdu. Co wicej zachodz zwizki: c (a + b ) = c a + c b , (a) ( b) = (a b), (a + b ) c = a c + b c , a, b, c En , , R. (11) (12)

By udowodni powysze wzory wystarczy przeksztaci dowolny wektor x En przez obie strony powyszych rwna (wzory [8, 5]). Po przeksztaceniach dostajemy: c (a + b)x =c(a x + b x) = c(a x) + c(b x) = =(c a)x + (c b)x = (c a + c b)x, [(a + b) c]x =(a + b)(c x) = a(c x) + b(c x) =(a c)x + (b c)x = (a c + b c)x (a) ( b)x =(a)( b x) = a(b x) = (a b)x, Dla lewostronnego odwzorowania przez tensor a b y (a b) = (y a)b, y En (16) Jak zostao pokazane zbir wszystkich tensorw II rzdu stanowi przestrze wektorow. Poniej zostanie pokazane, e baza tej przestrzeni moe by zbudowana z wykorzystaniem iloczynu tensorowego. Do reprezentowania tensorw II rzdu wykorzystamy nastpujce iloczyny tensorowe wektorw bazowych : g i g j , g i gj , g i g j , g i g j (i, j = 1, 2, . . . , n). Uwzgldniajc te bazy tensor A Linn moe by zapisany jako:
j i j A = Aij g i g j = Aij g i g j = Ai .j g i g = Ai. g g j

(13)

(14)

x En

(15)

(17)

Natomiast skadowe wyra si wzorami: Aij =g i Ag j , Ai .j =g A g j ,


i

Aij = g i Ag j
j Ai. = g i Ag j ,

i, j = 1, 2, . . . , n.

(18)

Kropka w powyszych wzorach jest uywana do wyranego okrelenia pozycji danego indeksu. Wyjtkowo wany jest tensor jednostkowy I zdeniowany poprzez relacj: Ix = x, x En (19) i, j = 1, 2, . . . , n (20) (21)

Korzystajc ze zwizkw [17,18] i g ij = g ji = g i g j , gij = gji = g i g j , skadowe tensora jednostkowego moga by wyraone jako: Iij = g i Ig j = g i g j = g ij , Iij = g i Ig j = g i g j = gij ,

gdzie i, j = 1, 2, . . . , n.

j i i j i j i Ii .j = Ii. = Ij = g Ig j = g i Ig = g g j = g i g = j

Mona pokaza, e skadowe tensora jednostkowego charakteryzuj metryczne wasnoci przestrzeni euklidesowej i s nazywane wspczynnikami metryki. Dlatego tensor jednostkowy czsto okrela si jako tensor metryczny. W przypadku bazy ortonormalnej tensor jednostkowy mona przedstawi jako:
n

I = gij g i g j = g ij g i g j = g i g i = g i g i

(22)

I=
i=1

ei ei

(23)

Transformacja tensora przy zmianie bazy

Poniej zostanie ucilone w jaki sposb komponenty wektorw i tensorw transformuj si przy zmianie bazy. Niech x bdzie wektorem a A tensorem II rzdu. Dostajemy: x = xi g i = xi g i
j i j A = Aij g i g j = Aij g i g j = Ai .j g i g = Ai. g g j .

(24) (25)

Wykorzystujc zalenoci: g i = g ij g j , g i = gij g j i xi = x g i , xi = x g i dostajemy: xi = x g i = x (g ij g j ) = xj g ji, xi = x g i = x (gij g j ) = xj gji (26) (27) (28)

kj Aij = g i Agj = g i A(g jk g k ) = (g il g l )A(g jk g k ) = Ai = g il Alk g kj .k g k gkj = gil Alk gkj , Aij = g i Agj = g i A(gjk g k ) = (gil g l )A(gjk g k ) = Ai.

gdzie i, j = 1, 2, . . . , n Prawa transformacyjne zapisane powyej dotycz nie tylko bazy dualnej ale kadej innej.

Operacje na tensorach II rzdu

Tensory II rzdu podlegaj dobrze znanym opracjom wynikajcym z tego, e tworz one przestrze wektorow. Jednak w przeciwiestwie do konwencjonalnych wektorw w przestrzeni euklidesowej mona dla nich zdeniowa dodatkowe operacje takie jak transpozycja, zoenie, odwrotno.

4.1

Zoenie tensorw
x En . y En .

Niech A, B Linn Tensor C = AB jest nazywany zoeniem tensorw A, B jeeli zachodzi: Cx = A(Bx), Dla odwzorowania z lewej strony mona napisa y (AB) = (y A)B, (30) (29)

Wykorzystujc zwizki (y A) x = y (Ax) i [29] mona udowodni powysze wzory w nastpujcy sposb: y (AB)x = y [(AB)x] = y [A(Bx)] = (y A) (Bx) = [(y A)B] x, x En (31)

Zoenie tensorw jest w oglnym przypadku nieprzemienne AB = BA. Jeeli zachodzi zwizek AB = BA to mwi si, e tensory A i B komutuj. Oprcz zoenia dla tensorw II rzdu zachodz nastpujce zwizki: A0 = 0A = 0, A(B + C) = AB + AC, AI = IA = A (B + C)A = BA + CA, (32) (33) (34)

A(BC) = (AB)C

W przypadku gdy tensory A, B s zdeniowane jako iloczyn tensorowy wektorw odwzorowanie wektora x poprzez ich zoenie daje si zapisa jako: (a b)(c d)x =(a b)[(c d)x] = (d x)(a b)c = (d x)(b c)a =(b c)(a d)x = [(b c)a d]x, x En .

(35)

4.2

Transpozycja tensora
AT x = xA, x En . x, y En .

Transpozycja tensora AT jest zdeniowana zwizkiem: (36)

Przy czym zachodzi: Ay = y AT , xAy = y AT x, (37)

x (Ay ) = (xA) y = y (AT x) = y AT x = x (y AT ), (A T )T = A . (A + B )T = A T + B T ( A )T = A T , (AB)T = BT AT R

x, y En

(38) (39) (40) (41) (42)

(AB)T x = x(AB) = (xA)B = BT (xA) = BT AT x,

Transpozycja iloczynu tensorowego dwch wektorw wyraa si wzorem: (a b)T = b a.

x En .

(43)

(44)

4.3

Tensor odwrotny
y = Ax (45)

Tensor A1 nazywamy tensorem odwrotnym do A. Zbir wszystkich tensorw odwrotnych takich, e Invn = {A Linn : A1 } stanowi podzbir przestrzeni Linn . Zachodzi przy tym: x = A1 y = A1 (Ax) = (A1A)x, A 1 A = I . Operacje znajdowania tensora odwrotnego i transpozycji s przemienne: (A1 )T = (AT )1 = AT x En

Tensor A Linn nazywa si odwracalnym jeeli istnieje tensor A1 Linn speniajcy warunek: x = A1 y , x En (46)

(47) (48)

(49)

Tenor odwrotny do tensora bdcego zoeniem odwracalnych tensorw A i B wyraa si wzorem: (AB)1 = B1 A1 (50)

Iloczyn skalarny
(a b) : (c d) = (a c)(b d), a, b, c, d En . (51) (52)

Iloczyn skalarny dwch tensorw zdeniowanych jako a b i c d jest dany wzorem: Zachodzi przy tym zwizek W notacji indeksowej moem zatem zapisa: c d : A = cAd = dAT c.

j i j A : B = Aij Bij = Aij Bij = Ai .j Bi. = Ai. B.j .

(53)

Podobnie jak w przypadku wektorw, iloczyn skalarny tensorw jest funkcj rzeczywist majc nastpujce wasnoci:

* A:B=B:A * A : ( B + C) = A : B + A : C * (A : B) = (A) : B = A : (B), * A:A 0 A Linn , A, B Linn , R

A : A = 0 wtedy i tylko wtedy jeli A = 0.

Norma tensora II rzdu moe by zdeniowana w nastpujcy sposb: A = (A : A)1/2 , A Linn . (54)

Wykorzystujc iloczyn skalarny tensorw lad tensora moe by zapisany jako: trA = A : I. Zachodz przy tym zwizki tr(AB) = A : BT = AT : B. tr(AB) = tr(BA). tr(a b) = a b. (56) (57) (58) (55)

Dekompozycja tensora II rzdu

Kady tensor II rzdu moe zosta zdekomponowany addytywnie na cz symetryczn i antysymetryczn A = symA + skewA, (59) 1 1 (60) symA = (A + AT ), skewA = (A AT ). 2 2 Tensory symetryczne i antysymetryczne tworz podzbiory przestrzeni liniowej Linn zdeniowane odpowiednio przez Symn = {M Linn : M = MT }, (61) Mona zauway, e te podzbiory tworz przestrzenie wektorowe i mog by traktowane jako podprzestrzenie przestrzeni Linn . Tensor zerowy jest jedynym odwzorowaniem liniowym, ktre jest jednoczesnie symetryczne i antysymetryczne. Std Symn Skewn = 0. Dla kadego symetrycznego tensora M = Mij g i g j zachodzi Mij = Mji (i = j, i, j = 1, 2, . . . , n) zatem mona zapisa
n

gdzie

Skewn = {W Linn : W = WT }.

(62)

M=
i=1

Mii g i g i +

n i,j =1 i>j

Mij (g i g j + g j g i ),

M Symn .

(63)

Podobnie dla tensora antysymetrycznego:


n

W=
i,j =1 i>j

Wij (g i g j g j g i ),

W Skewn

(64)

z powyszych wzorw wynika, e baza przestrzeni Symn skada si z n tensorw g i g i i 1 n(n 1) tensorw g i g j + g j g i . Z tego wynika, e wymiar przestrzeni Symn jest rwny 2 1 n(n + 1). 2
1 n(n 1) tensorw postaci Podobnie, dla przestrzeni Skewn , baza tej przestrzeni skada si z 2 1 g i g j g j g i . Std wymiar tej przestrzeni wynosi 2 n(n 1).

Korzystajc ze wzorw : g i g j = eijk g g k , i, j = 1, 2, 3, a b = b a a b, a, b, c E3 mona pokaza:


3 3

W=
i,j =1 i>j

Wij (g i g j g j g i ) =

i,j =1 i>j

, Wij (g j g i ) = w

W Skew3 ,

(65)

gdzie w= 1 1 Wij g j g i = Wij g j g i = g j (Wg j ) 2 2 i,j =1


i>j 3

(66)

1 = Wij ejik g gk = g (W32 g1 + W13 g 2 + W21 g 3 ) 2

Wynika std, e kady antysymetryczny tensor w przestrzeni trjwymiarowej opisuje przeksztacenie bdce iloczynem wektorowym przez wektor w zwany wektorem osiowym??

Ww = 0,

W Skew3

(67)

Tensor symetryczny i antysymetryczny s wzajemnie ortogonalne M : W = 0, M Symn , W Skewn . (68)

Rozkad na cz sferyczn i dewiatorow. Dla kadego tensora II rzdu moemy napisa: A = sphA + devA gdzie (69)

1 1 tr(A)I, devA = A tr(A)I (70) n n Podobnie jak tensory symetryczne i antysymetryczne tensory sferyczne i dewiatory tworz podprzestrzenie ortogonalne przestrzeni Linn . sphA =

Przykad
T= ab (71)

Rozwamy tensor T zbudowany na wektorach a, b:

oraz obraz wektora x w przeksztaceniu opisywanym przez tensor T. Dziaanie tensora T na wektor x mona zapisa w formie macierzowej y = T x. Zapisujc powyszy zwizek poprzez skadowe w bazie kartezjaskiej dostajemy:

(72)

y1 . . . yn

T11 . . . T1n . . . = .. . . . . Tn1 . . . Tnn

x1 . . . xn

(73)

yi = Tij xj . Z denicji tensora T i iloczynu tensorowego mamy: y = T x = (a b)x = a(x b) yi = ai bj xj Na podstawie [71], [76] Tij xj = ai bj xj

(74)

(75) (76) (77)

Tij = ai bj

(78)

Uwaga: Wyprowadzajc powysze zwizki skorzystalimy z reprezentacji iloczynu skalarnego wektorw w bazie kartezjaskiej u v = uivi . Przyjmijmy do oblicze a= 3 2 b=
E

1 1

x=
E

2 1

(79)
E

gdzie indeks E oznacza baz kartezjask. Wtedy T= 3 3 2 2 y = Tx =


E

3 2

(80)

3 3 , uwaga: w bazie kartezjaskiej T ij = Tij ). 2 2 Rozwamy reprezentac wektorw a, b, x, y i tensora T w bazie ukonoktnej {g1 , g2 } gdzie = , g1 = 1, g2 = 1 6 (a dokadniej T = T ij ei ej , gdzie T ij =

a2 G a1 G

g1 =

1 0

g2 =
E

3/2 1/2

(81)
E

Wektor a w bazie {G} reprezentujemy:


2 a = a1 G g1 + aG g2

(82) (83)

Zapiszmy wektor a w bazie {E }

2 a = a1 E e1 + aE e2 .

Porwnujc obie strony i mnoc je przez g1 i g2 dostajemy: g1 g1 g1 g2 g2 g1 g2 g2 a1 G a2 G = e1 g1 e2 g1 e1 g2 e2 g2 a1 E a2 E (84)

Macierz po lewej stronie nazywana jest macierz metryczn gij . 2 Otrzymanie wsprzdnych a1 G , aG wymaga formalnie odwrcenia macierzy gij . Mona tego unikn korzystajc z bazy dualnej do bazy {g1 , g2 } mianowicie z bazy g1 , g2 takiej e:
i gi gj = j

(85)

wtedy rwnanie [84] przyjmie posta: 1 0 0 1 a1 G a2 G = e1 g1 e2 g1 e1 g2 e2 g2 a1 E a2 E (86)

e1 g1 e2 g1 skadowe odpowiednika tensora metrycznego - tensora rwnolegego e1 g2 e2 g2 przesunicia, sucego przeliczeniu skadowych pomidzy bazami. g2 g2

g1 g1 Z rozwaa geometrycznych i warunku [85] mozna wyliczy, e g1 = 1 1.7321 0 2


E

(87)
E

g2 =

(88)

Macierz transformacji skadowych wektora z bazy E do G bdzie miaa posta: Q= Zatem: a= 0.4641 4 b=
G

1 1.7321 0 2

(89)

2.7321 2

x=
G

0.26795 2

y=
G

0.4641 4

(90)
G

Takie same skadowe tensora dostaniemy jeeli skorzystamy z denicji tensora T jako iloczynu tensorowego wyraanego przez wektory a i b w bazie G:
TG = a G bG

Policzmy wsprzdne tensora T w bazie G. Zgodnie z prawem transformacji skadowych tensora 1.26795 0.9282 TG = QTQT zatem TG = (91) 10.9282 8.0

(92)

Pozostaje nam sprawdzi czy transformujc wektor x opisany w bazie G przez tensor T opisany w bazie G dostaniemy uprzednio wyliczony wektor y w bazie G. Tx = (T g g )(x g ) = T x (g g )g = T x g (g g ) = T g x g = y g . (93)

Macierzowo zwizek [93] zapisujemy: y =Tgx (94)

Pojawienie si w zwizku [93] tensora metrycznego g jest zwizane z posugiwaniem si dowolnym ukadem wsprzdnych (nie ortonormalnym). Dla ukadu ortonormalnego: 1 = g = = (95) 0 =

You might also like