Professional Documents
Culture Documents
Rozwamy zbir Linn wszystkich liniowych odwzorowa wektora w wektor gdzie oba wektory nale do En (En - n wymiarowa przestrze Eukidesowa). Takie odwzorowanie moe by zapisane jako: y = Ax, y En , x En , A Linn (1) Elementy zbioru Linn s nazywane tensorami drugiego rzdu. Liniowo przeksztacenia [1] jest wyraana poprzez ponisze zwizki: A (x + y ) = A x + A y , A(x) = (Ax), Deniujemy: x, y En , R,
A Linn , A Linn ,
(2) (3)
x En ,
iloczyn tensora przez liczb R jako: (A)x = (Ax) = A(x), sum dwch tensorw A i B jako: (A + B)x = Ax + Bx, x En , (5) x En , (4)
Przyjmujc = 1 otrzymamy denicj tensora przeciwnego: A = (1)A Zerowy tensor 0 deniujemy w nastpujcy sposb: 0x = 0, x En , (7) (6)
Wasnoci tensorw II rzdu mona podsumowa w nastpujcy sposb: * A+B =B+A * A + (B + C) = (A + B) + C, * 0+A=A * A + (A) = 0 * ( A) = ( )A * 1A = A * (A + B ) = A + B * ( + ) A = A + A A, B, C Linn , , R.
Iloczyn tensorowy odgrywa istotn rol poniewa pozwala zbudowa tensor II rzdu z dwch wektorw. Rozwamy dwa wektory nalece do przestrzeni a, b En . Dowolny wektor x En moe by odwzorowany na inny wektor a(bx) En . To odwzorowanie jest oznaczone symbolem . Std: (a b)x = a(b x), a, b En , x En (8) Mona pokaza, e powysze odwzorowanie spenia warunki odwzorowania liniowego std uprawnione s ponisze wzory: (a b)(x + y ) = a[b (x + y )] = a(b x + b y ) = (a b)x + (a b)y , (a b)(x) = a[b (x)] = (b x)a = (a b)x,
(9) (10)
a, b En , x, y En , R. Z powyszego wynika, e iloczyn tensorowy dwch wektorw jest pewnym tensorem II rzdu. Co wicej zachodz zwizki: c (a + b ) = c a + c b , (a) ( b) = (a b), (a + b ) c = a c + b c , a, b, c En , , R. (11) (12)
By udowodni powysze wzory wystarczy przeksztaci dowolny wektor x En przez obie strony powyszych rwna (wzory [8, 5]). Po przeksztaceniach dostajemy: c (a + b)x =c(a x + b x) = c(a x) + c(b x) = =(c a)x + (c b)x = (c a + c b)x, [(a + b) c]x =(a + b)(c x) = a(c x) + b(c x) =(a c)x + (b c)x = (a c + b c)x (a) ( b)x =(a)( b x) = a(b x) = (a b)x, Dla lewostronnego odwzorowania przez tensor a b y (a b) = (y a)b, y En (16) Jak zostao pokazane zbir wszystkich tensorw II rzdu stanowi przestrze wektorow. Poniej zostanie pokazane, e baza tej przestrzeni moe by zbudowana z wykorzystaniem iloczynu tensorowego. Do reprezentowania tensorw II rzdu wykorzystamy nastpujce iloczyny tensorowe wektorw bazowych : g i g j , g i gj , g i g j , g i g j (i, j = 1, 2, . . . , n). Uwzgldniajc te bazy tensor A Linn moe by zapisany jako:
j i j A = Aij g i g j = Aij g i g j = Ai .j g i g = Ai. g g j
(13)
(14)
x En
(15)
(17)
Aij = g i Ag j
j Ai. = g i Ag j ,
i, j = 1, 2, . . . , n.
(18)
Kropka w powyszych wzorach jest uywana do wyranego okrelenia pozycji danego indeksu. Wyjtkowo wany jest tensor jednostkowy I zdeniowany poprzez relacj: Ix = x, x En (19) i, j = 1, 2, . . . , n (20) (21)
Korzystajc ze zwizkw [17,18] i g ij = g ji = g i g j , gij = gji = g i g j , skadowe tensora jednostkowego moga by wyraone jako: Iij = g i Ig j = g i g j = g ij , Iij = g i Ig j = g i g j = gij ,
gdzie i, j = 1, 2, . . . , n.
j i i j i j i Ii .j = Ii. = Ij = g Ig j = g i Ig = g g j = g i g = j
Mona pokaza, e skadowe tensora jednostkowego charakteryzuj metryczne wasnoci przestrzeni euklidesowej i s nazywane wspczynnikami metryki. Dlatego tensor jednostkowy czsto okrela si jako tensor metryczny. W przypadku bazy ortonormalnej tensor jednostkowy mona przedstawi jako:
n
I = gij g i g j = g ij g i g j = g i g i = g i g i
(22)
I=
i=1
ei ei
(23)
Poniej zostanie ucilone w jaki sposb komponenty wektorw i tensorw transformuj si przy zmianie bazy. Niech x bdzie wektorem a A tensorem II rzdu. Dostajemy: x = xi g i = xi g i
j i j A = Aij g i g j = Aij g i g j = Ai .j g i g = Ai. g g j .
(24) (25)
Wykorzystujc zalenoci: g i = g ij g j , g i = gij g j i xi = x g i , xi = x g i dostajemy: xi = x g i = x (g ij g j ) = xj g ji, xi = x g i = x (gij g j ) = xj gji (26) (27) (28)
kj Aij = g i Agj = g i A(g jk g k ) = (g il g l )A(g jk g k ) = Ai = g il Alk g kj .k g k gkj = gil Alk gkj , Aij = g i Agj = g i A(gjk g k ) = (gil g l )A(gjk g k ) = Ai.
gdzie i, j = 1, 2, . . . , n Prawa transformacyjne zapisane powyej dotycz nie tylko bazy dualnej ale kadej innej.
Tensory II rzdu podlegaj dobrze znanym opracjom wynikajcym z tego, e tworz one przestrze wektorow. Jednak w przeciwiestwie do konwencjonalnych wektorw w przestrzeni euklidesowej mona dla nich zdeniowa dodatkowe operacje takie jak transpozycja, zoenie, odwrotno.
4.1
Zoenie tensorw
x En . y En .
Niech A, B Linn Tensor C = AB jest nazywany zoeniem tensorw A, B jeeli zachodzi: Cx = A(Bx), Dla odwzorowania z lewej strony mona napisa y (AB) = (y A)B, (30) (29)
Wykorzystujc zwizki (y A) x = y (Ax) i [29] mona udowodni powysze wzory w nastpujcy sposb: y (AB)x = y [(AB)x] = y [A(Bx)] = (y A) (Bx) = [(y A)B] x, x En (31)
Zoenie tensorw jest w oglnym przypadku nieprzemienne AB = BA. Jeeli zachodzi zwizek AB = BA to mwi si, e tensory A i B komutuj. Oprcz zoenia dla tensorw II rzdu zachodz nastpujce zwizki: A0 = 0A = 0, A(B + C) = AB + AC, AI = IA = A (B + C)A = BA + CA, (32) (33) (34)
A(BC) = (AB)C
W przypadku gdy tensory A, B s zdeniowane jako iloczyn tensorowy wektorw odwzorowanie wektora x poprzez ich zoenie daje si zapisa jako: (a b)(c d)x =(a b)[(c d)x] = (d x)(a b)c = (d x)(b c)a =(b c)(a d)x = [(b c)a d]x, x En .
(35)
4.2
Transpozycja tensora
AT x = xA, x En . x, y En .
x, y En
x En .
(43)
(44)
4.3
Tensor odwrotny
y = Ax (45)
Tensor A1 nazywamy tensorem odwrotnym do A. Zbir wszystkich tensorw odwrotnych takich, e Invn = {A Linn : A1 } stanowi podzbir przestrzeni Linn . Zachodzi przy tym: x = A1 y = A1 (Ax) = (A1A)x, A 1 A = I . Operacje znajdowania tensora odwrotnego i transpozycji s przemienne: (A1 )T = (AT )1 = AT x En
Tensor A Linn nazywa si odwracalnym jeeli istnieje tensor A1 Linn speniajcy warunek: x = A1 y , x En (46)
(47) (48)
(49)
Tenor odwrotny do tensora bdcego zoeniem odwracalnych tensorw A i B wyraa si wzorem: (AB)1 = B1 A1 (50)
Iloczyn skalarny
(a b) : (c d) = (a c)(b d), a, b, c, d En . (51) (52)
Iloczyn skalarny dwch tensorw zdeniowanych jako a b i c d jest dany wzorem: Zachodzi przy tym zwizek W notacji indeksowej moem zatem zapisa: c d : A = cAd = dAT c.
(53)
Podobnie jak w przypadku wektorw, iloczyn skalarny tensorw jest funkcj rzeczywist majc nastpujce wasnoci:
Norma tensora II rzdu moe by zdeniowana w nastpujcy sposb: A = (A : A)1/2 , A Linn . (54)
Wykorzystujc iloczyn skalarny tensorw lad tensora moe by zapisany jako: trA = A : I. Zachodz przy tym zwizki tr(AB) = A : BT = AT : B. tr(AB) = tr(BA). tr(a b) = a b. (56) (57) (58) (55)
Kady tensor II rzdu moe zosta zdekomponowany addytywnie na cz symetryczn i antysymetryczn A = symA + skewA, (59) 1 1 (60) symA = (A + AT ), skewA = (A AT ). 2 2 Tensory symetryczne i antysymetryczne tworz podzbiory przestrzeni liniowej Linn zdeniowane odpowiednio przez Symn = {M Linn : M = MT }, (61) Mona zauway, e te podzbiory tworz przestrzenie wektorowe i mog by traktowane jako podprzestrzenie przestrzeni Linn . Tensor zerowy jest jedynym odwzorowaniem liniowym, ktre jest jednoczesnie symetryczne i antysymetryczne. Std Symn Skewn = 0. Dla kadego symetrycznego tensora M = Mij g i g j zachodzi Mij = Mji (i = j, i, j = 1, 2, . . . , n) zatem mona zapisa
n
gdzie
Skewn = {W Linn : W = WT }.
(62)
M=
i=1
Mii g i g i +
n i,j =1 i>j
Mij (g i g j + g j g i ),
M Symn .
(63)
W=
i,j =1 i>j
Wij (g i g j g j g i ),
W Skewn
(64)
z powyszych wzorw wynika, e baza przestrzeni Symn skada si z n tensorw g i g i i 1 n(n 1) tensorw g i g j + g j g i . Z tego wynika, e wymiar przestrzeni Symn jest rwny 2 1 n(n + 1). 2
1 n(n 1) tensorw postaci Podobnie, dla przestrzeni Skewn , baza tej przestrzeni skada si z 2 1 g i g j g j g i . Std wymiar tej przestrzeni wynosi 2 n(n 1).
W=
i,j =1 i>j
Wij (g i g j g j g i ) =
i,j =1 i>j
, Wij (g j g i ) = w
W Skew3 ,
(65)
(66)
Wynika std, e kady antysymetryczny tensor w przestrzeni trjwymiarowej opisuje przeksztacenie bdce iloczynem wektorowym przez wektor w zwany wektorem osiowym??
Ww = 0,
W Skew3
(67)
Rozkad na cz sferyczn i dewiatorow. Dla kadego tensora II rzdu moemy napisa: A = sphA + devA gdzie (69)
1 1 tr(A)I, devA = A tr(A)I (70) n n Podobnie jak tensory symetryczne i antysymetryczne tensory sferyczne i dewiatory tworz podprzestrzenie ortogonalne przestrzeni Linn . sphA =
Przykad
T= ab (71)
oraz obraz wektora x w przeksztaceniu opisywanym przez tensor T. Dziaanie tensora T na wektor x mona zapisa w formie macierzowej y = T x. Zapisujc powyszy zwizek poprzez skadowe w bazie kartezjaskiej dostajemy:
(72)
y1 . . . yn
x1 . . . xn
(73)
yi = Tij xj . Z denicji tensora T i iloczynu tensorowego mamy: y = T x = (a b)x = a(x b) yi = ai bj xj Na podstawie [71], [76] Tij xj = ai bj xj
(74)
Tij = ai bj
(78)
Uwaga: Wyprowadzajc powysze zwizki skorzystalimy z reprezentacji iloczynu skalarnego wektorw w bazie kartezjaskiej u v = uivi . Przyjmijmy do oblicze a= 3 2 b=
E
1 1
x=
E
2 1
(79)
E
3 2
(80)
3 3 , uwaga: w bazie kartezjaskiej T ij = Tij ). 2 2 Rozwamy reprezentac wektorw a, b, x, y i tensora T w bazie ukonoktnej {g1 , g2 } gdzie = , g1 = 1, g2 = 1 6 (a dokadniej T = T ij ei ej , gdzie T ij =
a2 G a1 G
g1 =
1 0
g2 =
E
3/2 1/2
(81)
E
(82) (83)
2 a = a1 E e1 + aE e2 .
Macierz po lewej stronie nazywana jest macierz metryczn gij . 2 Otrzymanie wsprzdnych a1 G , aG wymaga formalnie odwrcenia macierzy gij . Mona tego unikn korzystajc z bazy dualnej do bazy {g1 , g2 } mianowicie z bazy g1 , g2 takiej e:
i gi gj = j
(85)
e1 g1 e2 g1 skadowe odpowiednika tensora metrycznego - tensora rwnolegego e1 g2 e2 g2 przesunicia, sucego przeliczeniu skadowych pomidzy bazami. g2 g2
(87)
E
g2 =
(88)
Macierz transformacji skadowych wektora z bazy E do G bdzie miaa posta: Q= Zatem: a= 0.4641 4 b=
G
1 1.7321 0 2
(89)
2.7321 2
x=
G
0.26795 2
y=
G
0.4641 4
(90)
G
Takie same skadowe tensora dostaniemy jeeli skorzystamy z denicji tensora T jako iloczynu tensorowego wyraanego przez wektory a i b w bazie G:
TG = a G bG
Policzmy wsprzdne tensora T w bazie G. Zgodnie z prawem transformacji skadowych tensora 1.26795 0.9282 TG = QTQT zatem TG = (91) 10.9282 8.0
(92)
Pozostaje nam sprawdzi czy transformujc wektor x opisany w bazie G przez tensor T opisany w bazie G dostaniemy uprzednio wyliczony wektor y w bazie G. Tx = (T g g )(x g ) = T x (g g )g = T x g (g g ) = T g x g = y g . (93)
Pojawienie si w zwizku [93] tensora metrycznego g jest zwizane z posugiwaniem si dowolnym ukadem wsprzdnych (nie ortonormalnym). Dla ukadu ortonormalnego: 1 = g = = (95) 0 =