You are on page 1of 116

Historia Ustroju i Prawa Polskiego

Cz I: Krlestwo Polskie, Pierwsza Rzeczpospolita


Rozdzia I: Narodziny Pastwowoci na ziemiach polskich
I. Pochodzenie Sowian
Najprawdopodobniej ludy sowiaskie przybyy na tereny europy falami ze stepw europy i rodkowej Azji. Fale: - Ludno staroeuropejska = Wenedowie - Germanie i Bato-Sowianie Osiedlanie si Sowian w europie: 1. W pierwszym przed nasz er i drugim wieku naszej ery na ziemiach polskich osiedlili si germanie i Gotowie. 2. W dobie wielkich migracji ludw germaskich na zachd na ziemiach midzy ab a Odr osiedlili si Sowianie(srebro uyccy). 3. Sowianie, ktrzy przekroczyli Karpaty utworzyy Sowian poudniowo zachodnich(Czechw i Sowakw). Ci co w VII w. n.e. przekroczyli Dunaj day pocztek Serbom, Chorwatom, Sowecom i w czci Bugarom.

II. Ustrj rodowo plemienny


Rd zespl rodzin poczonych wizami pokrewiestwa i tworzy cao osadnicz(zamieszkiwa jedn osad) i gospodarcz(prowadzi wspln gospodark). Plemiona zjednoczone rody Naczelnik przywdca plemienia, ktry wraz z Starszyzn rodowo-plemienn gromadzili bogactwa z upw wojennych, dochody z handlu, oraz zyski z pracy niewolnikw. Dominowaa gospodarka wypaleniskowa, lecz pojawienie si niewolnikw spowodowao pierwszy podzia spoeczny i raz z wzrostem wymiany umocniy warto prywatn, oraz przyspieszyy zrnicowanie spoeczne a szczeglnoci wyodrbnienie si starszyzny rodowo plemiennej w organ dziedziczny. Zachwianie si struktury rodowej spowodoway wdrwki ludw => zaspienie wizi pochodzenia na wi ssiedzk. Due znacznie miao te powstanie Orki Sprzonej, ktra zwikszya plony i stabilizacje terenw upraw i zwikszenie areau rolnego. Wielkie plemiona poczone plemiona

III. Wsplnota terytorialna


Opole wsplnota terytorialna oparta na wizi ssiedzkiej (ok. 300 km2) Czoo opolne grd warowny bdcy stolic opola Wielkie rodziny obejmoway pod wadz ojca patriarchy 3-4 pokolenia mskie wraz z onami i potomstwem oraz spowinowaconymi. Prowadzia ona wsplne gospodarstwo. Mae rodziny powsta w skutek wyodrbnienia si z wielkich rodzin pojedynczych rodzin(rodzicw z dziemi). Patrymonia szereg maych rodzin zamieszkujcych w jednym osiedlu, powstae w celu ochrony ycia i mienia poszczeglnych czonkw.(w dobie redniowiecza przeksztaciy si one w rody gniazdowe). Wiec zgromadzenie wolnych mczyzn, zatwierdzao ono bd odrzucao wnioski starszyzny. Tak form ustroju nazywano te ze wzgl. na to, e wszyscy mczyni naleeli do organizacji wojskowej organizacji wojskowej, demokracj wojskow

IV. Pierwsze organizacje polityczne na ziemiach polskich


W IX wieku na terenach polski zarysoway si dwa wielkie orodki polityczne: - Wilicko krakowski (ksistwo Wilan) - Gnieniesko poznaski (pastwo Polan)

Rozdzia II: Monarchia patrymonialna

I. Polskie pastwo wczesnoredniowieczne

1.Powstanie pastwa polskiego


Okolicznoci sprzyjajce: - Cigo polityczna w Pastwie pogaskim(tworzenie staych organw pastwowych) - Oddalenie od centrw wspczesnego wiata - Brak wsplnej granicy z Niemcami(wzgldne bezpieczestwo i swobodny rozwj na drodze ewolucji a nie zagroenia zewntrznego=> trwalsze wizi)

2.Pastwo Polskie w X wieku


Na czele pastwa sta Ksie. Wok niego grupowali si moni(urzdnicy), dowdcy druyny i zarzdcy grodw. Podstawow warstw ludnoci pospolitej bya grupa ludnoci podlega ksiciu mieli oni obowizek: - Pacenia danin - wiadczenia w naturze i w postaci posug - Dostarczanie ludzi do stray w grodach - Naprawy grodw oraz przesiek - Noclegw oraz ywnoci dworowi, urzdnikw i sug monarchy Druyna armia ksica, zapewniajca mu posuch w spoeczestwie, i bezpieczestwo od agresji pastw zewntrznych.

3.Organizacja pastwowa w X i XI wieku


Na czele pastwa sta monarcha, ktry prawowa penie wadzy. Rzdy sprawowa przy pomocy Rady monarszej(niesformalizowane, wadca sam powoywa jej czonkw). Wadze wadca opiera na tzw. Grupach wsparcia, do ktrych w X i XI wieku w Polsce naleeli: - Druyna - Urzdnicy - Duchowiestwo Urzdnicze monowadztwo grupa najblisza elitom wadzy, z ktrej wadca mianowa urzdnikw. Stanowio grup dziedziczn, ktra staraa si zmonopolizowa da siebie urzdy. Rozrost liczebny i wzrost uprawnie zamiast umacnia pozycje monarchy ustawicznie ja osabia. Duchowiestwo pojawienie si trzeciej grupy wsparcia byo efektem zasadniczej decyzji politycznej, jak stanowi chrzest polski. Szybko i liczba powstajcych wity, oraz uruchomienia pastwowego aparatu przymusu do przestrzegania nowej religii wskazywao na cis wspprac tej grupy z wadc. System skarbowy Elita wadzy i wszystkie grupy wsparcia miay udzia w dochodach skarbowych, ktre stanowiy trzon ich utrzymania i kumulacji majtku by to, wic system eksploatacji scentralizowanej(tzn. dokonywany w interesie monarchy i wszystkich grup wspdziaania). Wasne cele aparatu pastwowego i grup wsparcia zwizanych z dziaalnoci pastwa: Orodki obronne, a take budownictwo kocielne i wieckie. Powstawanie grodw =>powstawanie podgrodzi, targw, orodkw rynku lokalnego. Grody byy te centrami administracji orodkami kultu religijnego, siedzibami biskupw Wielka wasno ziemska zawdziczaa swj rozwj pastwu. Przeobraenia struktury wiejskiej

4.Charakter patrymonialny pastwa polskiego


Patrymonialno Pastwa polega na tym, e pastwo(caa ziemia wraz z tym, co na niej si znajduje) naley do monarchy. Elementy publicznoprawne niezalene od wadcy: WIEC forma udziau ludnoci w sprawach publicznych

ELEKCJE WADCY swobodny wybr wadcy w obrbie dynastii.


Z patrymonialnym charakterem pastwa wizao si

PRAWO KSICE og uprawnie monarchy - Wadza zwierzchnia - Sd - Prawo poboru danin i dania posug na rzecz ksicia i ego urzdnikw. - REGALIA czyli osobiste uprawnienia monarchy np. regale ziemi = wszystkie ziemie nienalece do monych nale do wadcy.

II. rda prawa i rda poznania prawa

1. Polskie prawo zwyczajowe


rda prawa normy prawne zwyczajowe, bd stanowione (przez wadze) jak statuty, przywileje, ordynacje, konstytucje(ustawy sejmowe). rda poznania prawa wszelkie materiay pozwalajce odtworzy tre prawa(spisy prawa zwyczajowego, dokumenty, ksigi sdowe, itp.). Wiadomoci z najdawniejszych okresw czerpiemy gwnie z rde praktyki. Np. coraz liczniejsze dokumenty z XII i XIII (dyplomy ksice=> potwierdzajce czynnoci prawne jak np. darowizny, akty nadania, akty sdowe). Ksiga henrykowska zwiera akty prawne oraz opisy transakcji zawieranych przez klasztor w XIII i na pocztku XIV wieku. Formularze czynnoci prawnych wzory spisywania czynnoci prawnych. Najstarsze: XIII/XIV. Ksiga elblska najstarszy spis polskiego prawa zwyczajowego spisany przez krzyakw XIII/XIV wiek (rdo poznania prawa)

2. Prawo stanowione
Przywileje jednostkowe wydawane na rzecz osb fizycznych: rycerzy, monowadcw monowadcw pniej take osb prawnych: instytucje kocielne. Przywileje immunitetowe ograniczajce prawo ksice na rzecz osb posiadajcych immunitet. Przywileje ziemskie obejmujce wszystkich czonkw stanu lub stanw Statuty ustanawiane przez wadc normy prawne regulujce poszczeglne dziedziny ycia pastwowego.

3. Prawo kocielne a prawo kanoniczne


Prawo kanoniczne zespl norm prawnych wytworzonych przez koci, regulujcych stosunki kocioa wewntrz i na zewntrz. Prawo kocielne - zespl norm prawnych, regulujcych stosunki kocioa wewntrz i na zewntrz, bez wzgldu na to czy zostay wytworzone przez koci czy pastwo, czy bdce wynikiem porozumienia stron. Colletio tripartita zwd prawa kanonicznego znany w Polsce w XII wieku. Statuty Prowincjonalne uchwalane na oglnopolskich synodach prowincjonalnych, prowincjonalnych udziaem legatw papieskich. Statuty diecezjalne uzupenienie wydawane na synodach diecezjalnych.

4. Prawo niemieckie na ziemiach polskich


Przywileje lokacyjne zezwolenie na lokacje miasta/wsi wydawane przez panujcego. Dokument lokacyjny dokument okrelajcy ustrj miasta/wsi obowizki i prawa wsi, zapewniajc im prawo uywania prawa niemieckiego. Zwierciado saskie podstawowe rdo prawa niemieckiego w Polsce.(Spis prawa zwyczajowego niemieckiego) Pouczenia prawne rdo prawa miejskiego

Ortyle jednostkowe wyroki sdw o charakterze precedensw. Weichiblid magdeburski zbir prawa miejskiego w Polsce stosowany w Polsce obejmowa ustrj sdw oraz miejskie prawo sdowe (redakcja Konrada z Opola XIV wiek)

III. Ustrj spoeczny i jego przemiany w XI XIII stuleciach

1. Wasno ziemi podstaw stosunkw spoecznych


W XI i XII monarchowie, w oparciu o regale ziemi, nadawali wsie Opola a nawet kasztele kocioowi. Mniejsze posiadoci otrzymywali monowadcy i rycerze, pocztkowo jako beneficje(nadania czasowe) w zamian za penion sub wojskow. Szybko jednak te posiadoci zaczy si przeksztaca w wasno dziedziczn zwan alodialn i rosn przez nowe nadania. Domena wadcy prywatna wasno ziemska wadcy. Prawo rycerskie ziemia w zamian za konn sub wojskow.

2. Rodzaje renty gruntowej

ODROBKOWA NATURALNA PIENINA

Na rzecz kocioa chopi wiadczyli dziesicin Na rzecz wadcy Daniny i posugi. Dwr monarszy centrum wasnoci jednostki gospodarczej dbr ksicych. Gospodark kierowa wodarz.

3. Wzrost wielkiej wasnoci ziemskiej


Ksita rozbudowywali swoje domeny stajc si najwikszymi wacicielami ziemi w swoich dzielnicach. Rozszerzajc je, obejmowali wasn administracj gospodarcz tereny ju zaludnione, oraz osadzali ludzi na pustkowiach. Panowie wieccy opierali swe znaczenie na wasnoci dziedzicznej, ponadto korzystajc z piastowanych urzdw, zawaszczali ziemie, na ktre rozcigao si regale panujcego i uzyskiwali nowe posiadoci z nada ksicych. Wasno duchowa zarwno nada monarszych jak i licznych w XII wieku darowizn monowadcw. Specyfik polskiego redniowiecz jest te przewaga wasnoci alodialnej nad systemem lennym.

4. Immunitety: ekonomiczny i sdowy


Immunitet ekonomiczny polega na zwolnieniu ludnoci zamieszkaej w dobrach prywatnych od okrelonych w przywileju danin i posug na rzecz ksicia, ktre przechodziy na rzecz pana. Immunitet sdowo-administracyjny ogranicza lub wycza sdownictwo urzdnikw ksicych nad ludnoci zalen osiad w dobrach, ktre posiaday immunitet. Sprawy sdowe na tych ziemiach podlegay ich wacicielowi. Nadawanie immunitetw spowodowao zwikszenie wadzy panw nad chopami. WADZAOPARTA NA STOSUNKACH FAKTYCZNYCH(z tytuu uprawianej ziemi pana) ZMIENIA SI W PODDASTWO.

5. Ksztatowanie si stanw
Stan grupa spoeczna wyrniajca si w spoeczestwie stanem faktycznym i stosunkiem prawnym(grupa rzdzca si wasnymi prawami odmiennymi ni reszta spoeczestwa) Stan uprzywilejowany uczestniczcy w sprawowaniu wadzy. Stan nieuprzywilejowany ktremu prawa stwarzay pewn ochron przed uciskiem i wyzyskiem stanw uprzywilejowanych. STANY:

Duchowiestwo wyodrbnio si ju w XIII wieku, kiedy kler zacz si w peni rzdzi prawem kocielnym i uzyska wasne sdownictwo. Rycerski/szlachecki wyodrbni si na pocztku XIV wieku wraz z masowym otrzymywaniem immunitetw. Mieszczaski wyodrbnienie si tego stanu byo cile zwizane z uzyskiwaniem przez miasta praw samorzdowych. Chopski wyodrbnienie si tego stanu mia cisy zwizek z upowszechnieniem si systemu czynszowego i czynszowego i zwizanymi z tym zmianami w stanowisku prawnym

Szlachta
1. Monowadcy i rycerze
Komesi (baronowie) czoowi przedstawiciele monowadztwa polskiego, skupiali w swym rku urzdy pastwowe i zarzd grodw. Pocztkowo rdem ich dochodw by udzia w zyskach z podatkw, w XII wieku w wyniku nada powikszali oni swoje ziemie stajc si wielkimi wacicielami ziemi(posiadali te faktyczny monopol na urzdy). Wodycy ludzie wolni zdolni do konnej suby wojskowej, niekoniecznie posiadajcy ziemie. Miles strenuus pasowany rycerz

2. Rody monowadcze i gniazdowe


Rody monowadcze rody, w ktrych pochodzenie od wsplnego przodka wspistniao ze stosunkami zalenoci. Podporzdkowanie monowadztwu rycerzy(quasi feudalizacja). Rody gniazdowe redni i drobni rycerze osiadli na zwartym terenie, zwanym gniazdem, pochodzcym od jednako przodka lub zwizanych wzami pokrewiestwa.

3. Formowanie si stanu rycerstwa i szlachty


Podstawowym prawem rycerskim bya dziedziczna wasno ziemi. Wasno rycerska bya zwolniona od ciarw prawa ksicego, ksicego miejsce tzw. Dziesiciny snopowej wiadczya na rzecz kocioa tzw. Dziesicinne swobodn, poza tym byli oni chronieni

wzmoon ochron prawn. Kocow faz ksztatowania si rycerstwa byo rozszerzenie immunitetw na og rycerstwa(XIII-XIV) Specjalne prawa rycerskie XIII w./Prawo rycerskie: Prawo do wykupu przez wadc w razie popadnicia w niewole Prawo do odszkodowa za straty poniesione w wyprawie wojennej Prawo do dania wynagrodzenia za wypraw poza granice kraju Dziedziczenie w linii bocznej Dziedziczenie kobiet Zwolnieni od ogaszania zapowiedzi Monowadcy ponadto w drugiej poowie XIII wieku otrzymali tzw. Prawo nieodpowiednie polegajce poddaniu si tylko sdowi wadcy. Rycerstwo-szlachta dzielio si na; Monowadztwo Rycerstwo rednie Rycerstwo drobne Herb pojawiy si w Polsce pod koniec XII wieku jako znaki osobiste, a jako dziedziczne stay si wieku nastpnym. Zawoania uywano przede wszystkim przy skrzykiwaniu si rodu w czasie bitwy. Rd heraldyczny rycerze posiadajcy wsplny herb i wsplne zawoanie.

Chopi
1. Formy uzalenienia ludnoci chopskiej
Wieniacy ksicy Chopi podporzdkowani bezporednio ksiciu. Samodzielni gospodarze. Zachowali oni prawo do ziemi jako wasnoci podlegej. Znaczna samodzielno gospodarcza i osobista. Przypisacy Ludno osiad w ziemiach kocielnych(w wyniku nada ziemi kocioowi wraz z ludmi). Sposb podlegoci spisany by w dokumencie nadawczym. Nie mogli opuci dbr, do ktrych zostali przypisani. Zaleni, ale nie niewolni. Zakupowie ich zaleno powstawaa w wyniku zaduenia u pana i przejcia wraz z ca rodzin w charakterze zastawu, dopki nie spac dugu, lecz przewanie nie bdc w stanie spaci zakup pozostawa odtd zaleny od pana. W drodze komendacji poddane si pod opiek(gwnie z powodu: samowoli monarszej, wykorzystujcych sw przewag rycerzy)

2. Niewolni
Niewolni byli w posiadaniu panujcego, monych i rycerzy. Rekrutowali si z jecw wojennych, niewypacalni dunicy, przestpca. Kiedy byli osadzani na ziemiach sytuacja stawaa si podobna jak ludnoci zalenej. W domenie monarszej byli podzieleni na dziesitki i setki w celu uatwienia pracy urzdnikw.

3. Rodzaje wiadcze a zrnicowanie ludnoci wiejskiej


Chopi byli obcieni rent naturaln i odrobkow. W zalenoci od penionych posug ludno mona podzieli na: Rolnikw(zakupy i rataje) Rzemielnikw dworskich Ludno suebna(najwiksze znaczenie suba hodowlana, owiecka, bezporednio przy dworze) W XIII wieku ludno suebna przeksztacia si w wyniku rozwoju gospodarki towarowopieninej w ludno rolnicz.

4. Stopnie zalenoci ludnoci wiejskiej


Wolni[liberii] Gocie ludno przysza z zewntrz, osiadli na postawie umowy z prawem wychodu [hospites] Miejscowi mieszkajcy na danym terenie, i podlegajcy panu [liberii originarii] Poddani wszyscy ci ktrzy pozbawieni byli prawa wychodu [obnoxii] Dziedzicowe Waciciele podlegli(dziedziczna posiado ziemi uzalenionej od pana)\

5. Opole
Ople skadao si z pewnej iloci osad jedno- i wielo- dworczych, na ktre pastwo nakadao wsplne obowizki: Podatki(krowa opolna, w opolny) ciganie przestpcw W wyniku rozwoju wasnoci rycerstwa Opole zaczo znika XIII XV wiek.

6. Osadnictwo na prawie polskim


Warunki osadnictwa na prawie polskim: 1. Racjonalizacja wiadcze na rzecz pana w naturze bd w pienidzu(co do kwoty jak i czasu patnoci) 2. Prawo wychodu Moliwo opuszczenia wsi po spenieniu okrelonych w umowie wiadcze 3. Unormowanie praw do ziemi na zasadzie wasnoci podlegej lub podobnej.

7. Osadnictwo niemieckie
Osadnictwo wewntrzne nie zaspokajao potrzeb polskich wacicieli ziemskich, spowodowao to zabieganie o pozyskanie chopw z innych pastw gwnie Niemiec a pomc w tym miay warunki na jakich mieli si oni osiedla w Polsce: 1. Prawo wasnoci ziemi podlegej 2. okrelony czynsz 3. prawo wychodu 4. stosowanie wasnego prawa i form organizacji osadniczej

8. Osadnictwo na prawie niemieckim


Warunki osadnictwa na prawie niemieckim: 1. uznanie wasnoci podlegej do nadziau chopskiego.. 2. racjonalizacja ciarw chopskich(czynszu) 3. prawo wychodu 4. sdownictwo dominialne

9. Lokacja wsi na prawie niemieckim


1. Zezwolenie lokacyjne przywilej monarchy zezwalajcy na osadnictwo. 2. Umowa z zasadc(porozumienie zasadmy i pana co do warunkw umowy) 3. Dokument lokacyjny jednostronny akt, bdcy podstaw lokacji wsi. Zawiera on: wyczenie ludnoci wsi spod prawa pospolitego, nadanie im prawa niemieckiego, okrela te prawa i obowizki zasadmy i osadnikw.

10. Sotys
Na czele wsi wedug prawa niemieckiego stawa sotys, ktrym najczciej zostawa zasadca. Sotystwo byo dziedziczne i mona je byo zby na warunkach okrelonych w dokumencie lokacyjnym. Sotys prawa: Otrzymywa kilka anw wolnych od powinnoci na rzecz pana Prawo zakadania staww, owienia ryb polowania Prawo do 1/6 czynszw ciganych na rzecz pana Prawo do 1/3 dochodw z kar Prawo do prowadzenia karczmy, myna i jatki misnej Sotys obowizki: Przewodniczenie wiejskiej awie sdowej Zbieranie czynszw Suba wojskowa(nie zawsze)

11. Prawa i obowizki chopw


Prawa: Prawo do gruntu byo dziedziczne Prawo zakupne(przy zakupie chop dawa panu zastaw, kiedy pan chcia chopa usun musia go najpierw spaci) Caa wie otrzymywaa na wsplne gospodarowanie pastwisko(wygon) Nie by przywizany do ziemi, kiedy chcia opuci wie wystarczyo tylko znale zastpc. Zwolnienie z czynszu na czas okrelony w umowie(wolnizna) Obowizki: Czynsz mona byo ustali w a) zbou b)zbou i pienidzach c) pienidzach wiadczenia w naturze Robocizna Podatki na rzecz pastwa, ktrych nie znosiy immunitety(nadzwyczajne poradlne, ciary zwizane z obron kraju) Dziesicina kocielna

Mieszczanie
1. Podgrodzia
Miejsca targowe Wsie suebne Najwybitniejsz pozycje zajmowali kupcy(meliorant grupa rzdzca), pozostaa grupa podgrodzia to lud.

2. Targi
W XII wieku w Polsce rozwiay si osady targowe, w ktrych najczciej raz w tygodniu odbywa si targ. Taka osada obejmowaa: targ, karczmy, czasem koci. Dla zabezpieczenia wymiany targ by obejmowany mirem monarszym. Potrzeby obrotu powodoway tez powstawanie prawa targowego swoboda dokonywania na targu transakcji niezalenie od pozycji spoecznej. Targ wolny targ wyczony z regale wadcy

3. Lokacje miast
Prg lokacyjny przeniesienia miast na prawo niemieckie Miasto wyrniao si: Struktur zawodowa ludnoci Struktur przestrzenn i form zabudowy jak i umocnieniami Organizacj odrbnych wadz i sdw Odrbnym pooeniem prawnym ludnoci Nowe miasto budowano wedug cisego planu urbanistycznego: rynkiem w rodku i odchodzcymi od niego prostopadymi ulicami Postaw ustrojow miasta by dokument lokacyjny W przypadku, kiedy miasto lokowa wadca(miasta ksice) wystarczy tylko dokument lokacyjny w innym przypadku (miasta prywatne) potrzebny by przywilej lokacyjny. Znaczenie przywileju polegao na wyczeniu miasta spod wadzy urzdnikw i poddaniu go pod wadze dziedzicznego wjta(najczciej zasadca). Powoaniu wjta towarzyszyo przejcie miasta na prawo niemieckie. Dokument lokacyjny zwiera: Przywileje wjta Nadanie miastu prawa targu Okrelenie warunkw wykonywania rzemiosa Nadanie mieszczanom gruntw poza miastem Okrelenie obowizkw mieszczan Monarcha czy pan miasta otrzymywa: Czynsz za wydzielone pod budow parcele Opaty za urzdzenia targowe 2/3 kar sadowych Najczstszym prawem, na ktrym lokowano miasta byo prawo magdeburskie, a take lubecki(pomoe) i flamandzkim. Rodzinne prawo: redzkie, chemiskie.

4. Zrnicowanie spoeczne i narodowociowe w miastach w XIII wieku i na pocztku XIV


Ludno miast pocztkowo skadaa si gwnie z elementu napywowego( Niemcw). Przodujc role w miecie mia Patrycjat(ludzie posiadajcy prawo miejskie i obywatelstwo miejskie)= waciciele domw na rynku.

Drug najliczniejsz warstw byo posplstwo(te posiadali prawo miejskie i obywatelstwo miejskie) = rzemielnicy, kupcy, kramarze. Plebs biedota nieposiadajca obywatelstwa miejskiego.

5. Organizacja miejska
Wjt zostawa on w stosunku wasala do pana miasta. Mia obowizek: Przewodniczenie awie sdowej Wykonywanie funkcji policyjnych ciganie czynszw Przygotowywanie miasta do obrony Kierowanie obron Osobista konna suba wojskowa Przysugiwao mu: 1/6 czynszu na dworzyszcz 1/3 kar sdowych wpyw z jatek, mynw wodnych, czasami z ani posiada pod miastem wolne od czynszu any Rady miejskie od XIII skadaa si z kilku do kilkunastu rajcw. Wadza rady powoli si zwikszaa kosztem wjta i dya do uniezalenienia si od niego i pana miasta.

6. Rzemioso miejskie: cechy


Cechy byy form organizacji rzemiosa, bya to przymusowa organizacja osobicie wolnych rzemielnikw jednej lub kilku pokrewnych specjalnoci. Celem cechu bya ochrona interesw zorganizowanego rzemiosa: a) W stosunku do konkurencji pozacechowej b) Wobec kupcw c) W odniesieniu do wsi zarwno w stosunku jako dostawcw surowcw jak i nabywcw produkcji rzemiosa Do cechu naleeli samodzielni rzemielnicy(majstrowie). Kady majster mg posiada 1-2 czeladnikw i uczniw. Po przepracowaniu kilku lat ucze stawa si czeladnikiem, po kolejnych przepracowanych latach i wykonanych pracach mistrzowskich mg zosta majstrem i otrzyma wasny warsztat o ile posiada obywatelstwo. Cech mia te obowizek obrony baszty i okrelonego odcinka morw w razie oblenia, by tez form ubezpieczenia( w razie choroby cech zajmowa si interesami chorego, a w wypadku mierci opiekowa si jego rodzin)

7. Organizacja handlu
Targi odbyway si 1-2 razy w tygodniu. Miejscem targu by rynek Jarmark wielki targ 1-2 razy do roku Przymus drogowy - przymus zobowizujcy kupcw do jechania cile okrelon droga w celu uiszczenia ce. Prawo skadu trzeba byo wystawi towary na sprzeda w miecie(wszystkie lub te okrelone przywilejem) Bezwzgldne musia je sprzeda w tym miecie i nie mg wie ich dalej Wzgldne musia wystawi towar na sprzeda przez okrelony czas

IV Chrzest polski i rozwj organizacji kocielnych

1.Chrzecijastwo religi pastwow


Oficjalni polska przyja chrzest w 966 r. za porednictwem Czech. By to akt: Polityczny Umocnienie autorytetu wadcy Ulepszenie administracji (w oparciu o administracje kocieln, i dowiadczenie kocioa) Zrwnanie mieszka z innymi wadcami europy Zapobiegnicie najazdw niemiecki(jako na pogan) Kulturowy Gospodarczy Nowe technologie

2. Polska prowincja kocielna


1. Pierwszym polski biskupstwem byo powstae w 968 polskie biskupstwo w Poznaniu, podlegao ono bezporednio papieowi. 2. 1000 usankcjonowanie przez Cesarza Niemieckiego powstania arcybiskupstwa Gnienieskiego i trzech podlegych biskupstw w Wrocawie, Krakowie, Koobrzegu. Utworzyy one odrbn prowincje kocieln. Potwierdzone w 1136 bull papiesk. 3. Pocz. XII powstanie biskupstwo w Lubuszu (utracone podczas rozbicia dzielnicowego) 4. 1140 biskupstwo zachodniopomorskie Wolin(pniej Kamie pomorski) (utracone podczas rozbicia dzielnicowego)

3. Wewntrzna organizacja kocioa


W XI w. przy kocioach biskupich powstaway kapituy zoone z kanonikw sprawujcych urzdy w diecezji. Kapitua posiadaa wasne uposaenie wyodrbnione od dbr biskupa. Byo to ciao doradcze przy boku biskupa. Powoywaa tymczasowego administratora w razie mierci biskupa, a od XIII wieku sama wybieraa biskupa. Powstanie organizacji parafialnych XII-XIII wiek obok parafii grodowych powstay parafie miejskie Podzia: Biskupstwa Kapituy Opactwa I pocztkowo zalene od fundatorw Kocioy parafialne Kaplice Fundator pocztkowo czerpa wszelkie zyski z dziaalnoci kocioa i sam wyznaczao ksiy, pniej zamieniono to jednak na prawo patronatu czyli przedstawienia biskupowi kandydata W XII wieku powstay te Archidiakonaty zrzeszajce okrelona liczb parafii.

4. Synody
Synody prowincjonalne oglnopolskie zjazdy biskupw, opatw, przeoonych zakonw, praatw kapitulnych(pniej delegatw). Zwoywane przez metropolit gnienieskiego. Synody diecezjalne zwoywane przez biskupa w ramach diecezji. Synody legackie oglnopolskie, zwoywane przez legatw papieskich. Kompetencje synodw:

Ustawodawstwo(statuty synodalne) Sprawy majtkowe

5. Klasztory
Benedyktyni Franciszkanie Dominikanie

Cystersi W XIII wieku zakony w Polsce uzyskay egzempcje tj. wyczenie spod wadzy miejscowych biskupw.

6. Uniezalenienie si kocioa od wadzy


1. Wiec w czycy 1180(ksita zrzekli si prawa zaboru ruchomoci stanowicych ich wasno po zmarym biskupie + ograniczyli podatki) 2. Program reform(Henryk Kietlicz)=> program uniezalenienie kocioa od wadzy wieckiej 3. Liczne przywileje immunitetowe XIII wiek

7. Dochody kocioa

Posiadoci(arcybiskupstwo gnienieskie XV. : 303 wsie, 13 miast) Dziesicina(np. dziesicina snopowa) Dziesicina swobodna (tylko rycerstwo)

V. Monarchia a czynniki spoeczne

1. Wadza monarsza za pierwszych Piastw


Bya stosunkowo silna, lecz nie absolutna, w pewnym stopniu ograniczay j wiece i rada monarsza, a take system obioru wadcy tzw. Mieszany(dziedziczono - elekcyjny).

2. Koronacja
Koronacja bya manifestacj niezalenoci wobec innych wadcw. W Polsce przedrozbiorowej koronowao si tylko 3 wadcw: Chrobry, Mieszko II, Bolesaw miay a pniej: Przemysaw II, Wacaw II i III, Wadysaw okietek, Kazimierz Wielki.

3. Centralizacja i decentralizacja
Centralizacja: - Ekspansja terytorialna - Utrzymywanie zdobytych terytoriw

- Ugruntowanie si wadzy Piastw - Stae objazdy kraju - Instytucja pryncypatu(Ksie zwierzchni) Decentralizacja - Elekcja - Podzia pastwa midzy czonkw dynastii - Prawo oporu - Rosnce w si monowadztwo - Rozbicie dzielnicowe

4. Wadza ksica w dobie rozbicia dzielnicowego


Zasada senioratu vs. Walki midzy ksitami o dominacje W miar zaniku wadzy princepsa(seniora) w dzielnicach ksita przejmowali jego uprawnienia. Ksita rzdzili wraz z rad ksic i wiecem a ich wadze ograniczay immunitety.

5. Nastpstwo tronu
Dzielnice ulegay podziaom wedle decyzji umierajcego ksicia(desygnacja). W podziale uczestniczyli mscy potomkowie, czasami nawet krewni. Wane byy tu te adopcje i ukady sukcesyjne.

6. Elekcje
Odbyway si gdy zmary ksi nie pozostawia krewnych zstpnych mskich. Elekcje potwierdzajcej kiedy wiec akceptowa desygnowanego ksicia Elekcji uroczystej kiedy wiec sam wybiera nadstpce.

5. Prawo oporu
W przypadku, kiedy panujcy nie przestrzega praw. Moni uwaali, e maj prawo sia go usun tzw. Prawo oporu(jus resistendi).

6. Wiece
W podejmowaniu wanych decyzji Wadcy pomaga wiec. Wiec poprzedzaa narada monych, przygotowywaa ona wnioski w sprawach majcych by przedmiotem wiecu. - Najwaniejsze decyzje - Forum sdowe w najwaniejszych sprawach Pniej powstay tzw. Wiece urzdnicze(biskupa, komesw i monych), ktre stay si wyrazem roli politycznej monowadztwa: - Midzydzielnicowe wiece urzdnicze stanowi poczenie dwch lub wicej wiecw dzielnicowych wraz z ksitami. Dotyczyy spraw wsplnych. - Dzielnicowy wiec urzdniczy odbywa si zwykle co roku. W porozumieniu z wiecem wadca: Podzia dzielnicy midzy spadkobiercw Desygnowa nastpc Na og nie ustanawia nowych praw, podatkw, nie wszczyna wojny ani nie podpisywa traktatw. Nadawanie urzdw Bez udziau ksicia: Zastosowanie prawa oporu Elekcji nowego wadcy Za zgod i przy wspudziale: Przywileje immunitetowe i lokacyjne

- Urzdnicze wiece oglno pastwowe powsta w miar jednoczenia kraju, i by przodkiem sejmu walnego.

VI. Zarzd pastwem

1. Urzdy dworskie
dostojnicy najwaniejsi urzdnicy dworscy Urzdnicy: Komes nadworny(wojewoda) zastpowa panujcego w rnych dziedzinach zarzdu pastwem oraz w sprawowaniu sdw. Kanclerz od XII wieku, pilnowa pieczci wadcy i zarzdza korespondencj. Kancelaria XIII sporzdzanie dokumentw wedug wasnych formularzy Pracowali tam : Notariusze i Pronotarjusz(zarzdca kancelarii) Skarbnik czuwa nad skarbem monarchy i archiwum Mincerze cigali dochody z regaliw(pacone w pienidzu), wymian pienidza, ciganie i karanie faszerzy, wybijanie pienidzy. Czenik zarzdza piwnica wadcy Stolnik zajmowa si stoem wadcy owczy Koniuszy

2. Urzdy lokalne
Namiestnicy prowincjonalni(przed rozbiciem dzielnicowym) Kasztelan (komes grodowy) administracja gospodarcza, sdownictwo, ciganie danin w naturze i wiadcze od podlegej grodowi ludnoci, dowdca zaogi grodowej Chory sprowadza rycerstwo do kasztelana Wojski zastpowa kasztelana w sprawach wojskowych Sdzia grodowy Wodarz sprawy gospodarcze

3. Przeksztacanie urzdw dworskich w ziemskie


W wyniku rozbicia dzielnicowego, gdy ksi posiada wicej ni jedn dzielnic urzdy dworskie si dubloway, takie dzielnice nazywamy Ziemiami.

4. Powstanie urzdu starosty


Starosta namiestnik wadcy z zaoenia niewywodzcy si z dzielnicy, w ktrej urzdowa. Urzd starosty wprowadzi do polski Wacaw II.

VIII. Skarbowo

1. Daniny i suebnoci
Danina opolna uiszczano j w postaci wou, bd krowy od caego Opola Podworowe/podymne/poradlnym Z nierogacizny Da z miodu od chopw Suebnoci: 1. Powz obowizek dostarczania koni, wow i wozw dla podry monarchy po kraju

2. Podwoda obowizek dostarczenia koni dla urzdnikw 3. Przewd zwyky obowizek transportu specjalnymi szlakami ywnoci i innych przedmiotw 4. Przewd rycerski eskortowanie winiw bd kruszcw i innych cennych adunkw pod ochron 5. obowizek stanu ugoszczenia monarchy podczas podry 6. suebnoci owieckie

2. Regalia
Regalia - zastrzeone tylko dla monarchy dziedziny dziaalnoci gospodarczej Regale ziemi owieckie owy na tury, ubry, jelenie, niedwiedzie, bobry Rybowstwa poowy dokonywane wielkimi sieciami Grnicze rwnie w dobrach prywatnych Soli Grodowe wyczne prawo do budowy i posiadania grodw Wodne Gospodarcze karczmy targu myna Mennicze

3. Myta i ca
Myto - Opata za przewz zarwno na granicach jaj i wewntrz kraju ze wzgl. na: ilo wozw, ilo koni jucznych i wierzchowych itp.

4. Mennica
Panujcy czerpa zyski z zwierzchnoci menniczej: - Wyczne prawo bicia monety - Wymiany monety na now - Nakazanie uywania nowej monety Grzywna polska 213 g. srebra=> 240 denarw 10 denarw skojec 6 skojcw wiardunek(60 denarw 1/4 grzywny)

5. Dochody z kar
Po wprowadzeniu immunitetw sdowych wadca pobiera je tylko z wasnej domeny. Pniej dochody malay dalej bo sdy zadowalay si uamkowymi czemi kary nominalnej.

6. Domena monarsza

IX. Sdownictwo
Sd ksicy najwyszy sd okresu rozbicia dzielnicowego(sdzia dworski i podsdek czuwali nad zgodnym z liter prawa dziaaniem sdu) Przestpstwa przeciw pastwu i monarsze Skargi na postpowanie urzdnikw Sprawy o ziemi

Sprawy dotyczce statusu prawnego osoby Sprawy o regalia Szczeglnym przypadkiem tego sdu by sd ksicy na wiecu. Niektrzy posiadali te tzw. Prawo nieodpowiednie wyczajce ich spod sdu kasztelaskiego i poddawanie si wycznie sdowi ksicemu. Sd kasztelaski (kasztelana zastpowa zwykle sdzia grodowy), kasztelan mia obowizek; Wykrywania przestpstw cigania podejrzanych Sadzenie i karanie Przysugiwa mu tzw. Sd targowy Sdy dominialne W sdach immunitetowych sdownictwo naleao do pana lub wyznaczonego przez niego urzdnika, w sprawach nie zastrzeony dla sdu ksicego. Sdy kocielne - XIII Sd archidiakona Sd biskupa Sd oficjaa Sd arcybiskupi Sd inkwizycyjny Kompetencje: Duchowny jako pozwany Naruszenie zasad wiary Naruszenie przepisw majcych zwizek ze sprawami duchownymi Sdy prawa niemieckiego Sd miejski/awniczy Sd wielki gajony (te miejski) przy udziale pana miasta, bd jego zastpcy Sd gorcego prawa (miejski) wyrok w cigu doby Obcy Zapany na gorcym uczynku Sd wiejski Sd leski podlegali mu wjtowie i sotysi(inni sotysi i wjtowie pod przewodnictwem pana dbr)

Rozdzia III: Monarchia stanowa


I. Korona krlestwa polskiego

1. Pojcie Korony Krlestwa Polskiego


Prawno-ustrojowym wyrazem monarchii stanowej w Polsce staa si Korona Krlestwa Polskiego(Corona Regni Poloniae) ujmowana jako pastwo wyodrbnione od osoby monarchy tj. Korona jest zwizana z pastwem a nie z osob wadcy. Prowadzio to: - do zasady niepodzielnoci i niezbywalnoci kraju(, ktry ju nie by wasnoci krla) - Zapewnienia szlachcie wadzy - Zacienianiu stosunkw midzy byymi dzielnicami

II. rda prawa i rda poznania prawa

1. Prawo ziemskie . Statuty Kazimierza Wielkiego


Statut Wielkopolski Statut Maopolski Statuty Kazimierza zawieray: - Przepisy dotyczce ustroju - Prawo sdowe(gwnie karne) Ekstrawaganty(krtkie ustawy) i prejdykanty(kazusy) zwody(redakcje statusw wielkopolskiego i maopolskiego) Statuty maopolsko-wielkopolskie Przywileje generalne i indywidualne Edykty(akty krla dotyczce wojskowoci i wyznaniowych) Dekrety(akty krla dotyczce handlu i ce) Ordynacje(akty krla dotyczce organizacji up soli) Lauda(normy uchwalane na wiecach lokalnych [pniej na sejmikach])

2. Prawo niemieckie
Ortyle(Magdeburg) i wilkierze (statuty uchwalane przez rady miejskie) przez wprowadzanie tych przepisw prawo polskie coraz bardziej oddalao si od niemieckiego pierwowzoru, tworzc now ga prawa niemieckiego.

III. Organizacja i prawo stanw

Szlachta
1. Zrnicowanie wewntrz stanu szlacheckiego
Monowadcy Szlachta Szlachta suebna Wadykowie nisze rycerstwo

2. Nagana szlachectwa. Nobilitacja


Naganianie szlachectwa oskarenie o nie naleenie do szlachty. Oczyszczenie przedstawienie 2 osb z rodu ojca i 4 z innych sdowi jako wiadkw => XV po dwie osoby z rodu matki i babki ojczystej. =>XVI 8 wiadkw po dwch z rodu ojca babki ojczystej oraz z matki i babki macierzystej. Nobilitacja akt panujcego przyznajcy szlachectwo

3. Szlachta zagrodowa i nieosiada


Zagrodowa ta ktra nie posiadaa poddanych i sama uprawiaa swoj ziemie Szlachta nieosiadla (goota) nie ciy na niej obowizek stawienia si na pospolitym ruszeniu.

4. Szlacheckie przywileje stanowe


1355 Buda Nie pobieranie nadzwyczajnych podatkw Nie korzysta ze stacji w dobrach szlacheckich Wynagradza starty szlachty w wyprawach wojennych poza granicami kraju 1374 Koszyce Nie bdzie nakada arbitralnie podatkw 2 grosze z ana kmieckiego rocznie Wykup szlachcica z niewoli Urzdy tylko dla Polakw Ograniczy obowizek pomocy szlachty w budowie zamkw tylko do sytuacji kiedy si na to zgodzia Wymg zgody szlachty na nowe podatki 1422 Czerwieski Krl nie bdzie konfiskowa ani zajmowa majtku szlachcica bez wyroku sdu Sdy bd sdziy wedug prawa pisanego Zakaz czenia urzdw ziemskiego i starosty 1423 Warta 1425 Brzeski 1430 Jedliski i 1433 Krakowski 1454 Cerekwica 1454 Nieszawskie Nie wolno zwoywa pospolitego ruszenia bez zgody sejmikw Nie wolno wydawa nowych praw bez zgody sejmikw Cofnito przywileje ydowskie

Miasta i mieszczanie
1. Obywatelstwo miejskie
Korzystanie z prawa miejskiego byo ograniczone posiadaniem obywatelstwa miejskiego. Kade miasto nadawao je samodzielnie, a uprzednie posiadanie obywatelstwa w jednym miecie nie przesdzao o zdobyciu go w innym. Wymagano w celu uzyskania obywatelstwa: - Zawiadczenia pochodzenia z prawego oa - Zawiadczenia o wyznawaniu religii chrzecijaskiej Lub od przybyego - Rezygnacji z obywatelstwa w innym miecie - (Pniej) nabycie nieruchomoci lub maestwo z crk obywatela Przy nadawaniu obywatelstwa pobierano: - Opat - Przysig na posuszestwo radzie miejskiej i prawom miejskim Plebejusze podlegali tylko prawom ale nie mogli z nich korzysta

2. Ustrj wadz miejskich


Patrycjat dy do skupienia caej wadzy w swych rkach przez osabienie pozycji wjta. Miasta wyupiay, dzierawiy lub zastawiy wjtostwo. Na czoo opozycji przeciw samowoli patrycjatu stany cechy domagajc si wspudziau w decyzjach o nakadaniu podatkw oraz przy uchwalaniu wiklierzy. Rada miejska bya naczelnym organem samorzdowym w miastach wikszych. Kompetencje: - Powoywaa awnikw i wjta sdowego - Mianowaa starszych cechw - I inne Rada miejska skadaa si z trzech kolegiw: 1. Rada miejska posiadajca kompetencje uchwaodawcze, administracyjne i sdowe 2. Rada stanowica sd miejski 3. Reprezentacja posplstwa Wiklierze reguloway sprawy targowe, lub statuty cechowe wymagay kontrasygnaty pana miasta.

3. Cechy i bractwa
Statuty cechw reguloway drobiazgowo warunki pracy i produkcji - Liczb czeladnikw - Jako wyrobw - Cen - Za pomoc, jakich narzdzi i surowiec, z jakich bd wykonywane towary - Zbiorowy zakup surowca Starsi cechowi kierowali sprawami cechu i zarzdzali majtkiem, mieli te uprawnienia sdowe w sprawach karnych mniejszego stopnia oraz sdownictwo polubowne Szturarze/partacze ludzie niezrzeszeni w cechach pracujcy pod miastem i bdcy konkurencja dla cechw Bractwa stowarzyszenia kupcw nienalecych do cechw(gildie)

4. Przywileje miast stanowisko miast w pastwie


Wiklierze przeciw zbytkowi zakaz noszenia jedwabnych strojw, nadmiernej iloci biuterii, ograniczono liczb goci na przyjciach, zapraszania wesokw na uczty. Konfederacje miejskie majce za zadanie ujednolicenie polityki miast i wzmocnienia ich pozycji w kraju. Przedstawiciele miast brali udzia w elekci Wolno podatkowa miast podatki od miast byy ustalone w przywilejach lokacyjnych a nowe trzeba byo zatwierdzi za zgod miast(czynnik, ktry mg spowodowa uczestniczenie miast w sejmikach) W XV wieku nastpio zaamani linii rozwoju miast na arenie politycznej gwnie z powodu braku wsppracy midzy miastami.

Chopi
1. Wie polska w XV i XVI wieku
By to okres dominacji czynszw(najczciej 12 groszy stosunkach ana) w stosunkach midzy panem a chopem Podzia ludnoci: - Kmiecie posiadacze samodzielnych gospodarstw rolnych - Zagrodniczy posiadajcy chat, lecz nieposiadajcy gospodarstwa - Czelad Podatki: - Czynsz - Ciary w naturze(ograniczane) i wiadczenia na rzecz pana - Poradlne - Dziesicina

2. Prawo wychodu i jego ograniczenia


Wolno wychodu mono opuszczenia gospodarstwa pana Chop na prawie niemieckim mg opuci wie w kadym momencie po uporzdkowaniu gospodarstwa, obsia ziemie i uici roczny czynsz, lub znale rwnie zasobnego zastpc. Chop na prawie polskim mg opuci gospodarstw raz do roku w grudniu okoo boego narodzenia. Doprowadzi gospodarstwo do porzdku, obrobi ziemi zwrci poyczk panu. Rkojemstwo kmieci instytucja uatwiajca wychodzenie chopa ze wsi nawet gdy nie speni wszystkich zobowiza wobec pana. Nie mona byo opuci wsi przed odpracowaniem wolnizny. W wsiach na prawie niemieckim mg opuci wczeniej, ale musia zapaci wysoko czynszu za tyle lat ile pozostao mu do koca wolnizny. Wypadki, w ktrych mona byo opuci wie bez zgody pana: - Gdy pan dopuci si gwatu na onie, bd crce chopa - Jeli pan zosta wyklty - Gdy w gospodarstwach dokonywano egzekucji za dugi pana Uciekinier mg staremu panu zapaci roczny czynsz i trzy grzywny kary

3. Sotysi
Wykorzystujc swoj pozycje wielu sotysom udao si przedosta do szlachty, dlatego nie wyksztaci si oddzielny stan. Sotys: - Mia obowizek suby wojskowej - Zwikszona gwszczyzn i nawizk

IV. Kocioy i ich stanowisko w pastwie

1. Stosunek kocioa katolickiego do pastwa


Obir biskupa: - Krl przedstawia kapitule list z kandydatem - Kapitua zatwierdza biskupa 1430-1433 wysze stanowiska tylko dla szlachty 1417 arcybiskup gnienieski sta si prymasem 1481 zwolnienie z podatkw(oprcz2 groszy z ana) dla chopw w dobrach kocielnych

2. Pastwo a koci prawosawny


1370 Powoania metropolii prawosawnej w Haliczu(nie przetrwaa) 1458 utworzenie metropolii kijowskiej(9 biskupstw)

V Wadza krlewska i reprezentacja stanowa

1. Dynastia a elekcyjno tronu


Elekcja Jagiey elekcja osoby nie dynastii(cay okres panowania dynastii Jagiellonw nie byo zagwarantowane jej panowanie tej dynastii po mieci poprzednika) Kandydata na tron przedstawiaa rada krlewska, a obioru dokonywa zjazd elekcyjny(rada krlewska + szlachta + przedstawiciele miast)

2. Koronacja, potwierdzenie praw


Po elekcji odbywaa si koronacja(pomazanie krla i akt koronacji[wrczenie insygniw wadzy])oprcz przysigi liturgicznej skadali przysig pastwow(przestrzeganie praw i przywilejw, odzyskanie ziem utraconych i do obrony kraju) poza tym od Wadysawa III musieli tez podpisa Oglne potwierdzenie praw stanw.

4. Zakres wadzy krlewskiej


Wadze krlewsk ograniczay: - Przywileje - Statuty] - Doywotno urzdw Wadza krlewska: - Zwierzchnik administracji - Mianowanie urzdnikw - Dysponowanie domen (krlewszczyzny) - Najwyszy sdzia - Mg przed wasny sd wywoa kad spraw - Naczelny dowdca wojska

5. Rada krlewska
Rada skadaa si z kanclerzy, podkanclerzy, marszaka dworu i podskarbiego, wojewodowie, kasztelanowie wiksi, arcybiskupi i biskupi katoliccy. Miaa wpyw przy: - Polityka zagraniczna - Wojna i pokj - Obsadzanie urzdw

6. Sejm walny i sejmy prowincjonalne


Sejmy powstay gdy na zjazdy urzdnicze zacza przyjeda szlachta, reprezentanci miast i kapitu. Sejm walny/wielki oglno pastwowy zjazd. - Rada krlewska - Urzdnicy ziemscy - Szlachta, przedstawiciele miast i kapitu Ogl szlachty nie bra udziau w obradach tylko aprobowa postanowienia. Wzrost znaczenia sejmikw ziemskich spowodowa, e na sejmy walne i prowincjonalne szlachta wysyaa tylko swoich przedstawicieli. W XV wieku sejm walny odbywa si zwykle co roku. Sejm prowincjonalny i walny uprawnienia: - Zatwierdza nowe podatki - Mg obradowa i podejmowa uchway nawet pod nieobecno krla, ktry zatwierdza je wwczas ex post.

7. Powstanie sejmikw ziemskich


1. Dawny wiec dzielnicowy rozpad si na sd wiecowy i rade panw 2. Rada panw zajmowaa si administracj ziemi i ustawodawstwem partykularnym, jednak wzrost znaczenia szlachty zmusi j do odwoywania si do szlachty 3. Tak powsta sejmik ziemski skadajcy si z rady panw(powoli zanikaa) i ogu szlachty. Uprawnienia: - Sdownictwo - Lokalne podatki na potrzeby ziemi - Nadzwyczajne podatki

8. Konfederacje
Do uzyskania wasnych celw na sejmikach tworzyy si jedno, bd wielostanowe konfederacje. Konfederacja bya lig, czyli zwizkiem tylko tych ludzi, ktrzy do niej przystpili.

VI. Urzdy lokalne i centralne

1. Wojewdztwa i ziemie
Wojewdztwa dawne dzielnice(ziemie), ktre wytworzyy pena hierarchie urzdnikw ziemskich z wojewod na czele. Terytoria mniejszych dzielnic pozostay przy nazwie ziemi W kadym wojewdztwie byo po kilka lub wicej kasztelnii(z wyjtkiem Rusi, gdzie ich nie byo). W XV wieku kasztelanie ustpiy miejsca powiatom(okrgom sdowym).

2. Urzdy ziemskie
Urzdy dygnitarskie: Wojewoda Sta na czele rady panw wojewdztwa. Przewodniczy sejmikom elekcyjnym Uczestniczy w sdzie wiecowym Sprawowa jurysdykcje nad ludnoci ydowsk Posiada okrelone prawa nadzoru nad miastami Ustalanie taks Kasztelanowie Powoli jego uprawnienia przejmoway inne urzdy Kasztelanowie wiksi nadal naleeli do rady krlewskiej Podkomorzy Sdownictwo w sprawach granic posiadoci W czasie wypraw sprawdza czy rycerz samowolni nie zmieni chorgwi By zastpc sierot i wdw w sdzie Sdzia ziemski Urzdy nisze: Chory Peni okrelone funkcje podczas pospolitego ruszenia Uczestniczy w sdzie wiecowym Wojski Czuwa nad bezpieczestwem ziemi(sam bdc zwolnionym od suby wojskowej) w czasie pospolitego ruszenia Podsadek Pisarz ziemski I tytularne/honorowe: Stolnik Podstoli Czenik Podczaszy owczy Miecznik

3. Starostowie
Starosta zastpca krla w danej prowincji(w mapolice nie byo a w Wielkopolsce nazywa si starost generalnym), jego kompetencje stopniowo malay, lecz nadal: Szerokie kompetencje sdowe W Wielkopolsce potwierdza transakcje ziemi Zarzd majtkiem krlewskim

4. Zarzd lokalny w Maopolsce


Justycjariusz ciganie przestpstw zagraajcych spokojowi publicznemu Sdownictwo w powyszej kwestii Wielkorzdca Krakowsko-Sandomierski Zarzd gospodarczy Burgrabiowie(wikszych grodw => staroci grodowi) Zarzd zamkami

5. Urzdy centralne
Podkanclerz krlestwa polskiego (piecztowa akty ma pieczci) i Kanclerz koronny(piecztowa akty wielk pieczci) Korespondencja Akta dotyczce zarzdu wewntrznego Przywileje Nadania krlewskie Podskarbi Zarzd skarbem Nadzr nad mennic Podskarbi krlewski Piecza nad insygniami wadzy Piecza nad archiwum Podskarbi nadworny Rachunki skarbowe Marszaek dworu(pniej nadworny) Zarzd dworu Mistrz ceremonii Sdownictwo nad dworzanami

5. Zakaz czenia urzdw


nie wolno byo czy: - Dwch urzdw ziemskich

VIII. Skarbowo

1. Dochody skarbu za Kazimierza Wielkiego


Dobra krlewskie Konfiskaty majtkw Rozwj gospodarczy lokacje nowych wsi i melioracje starych Nadzwyczajny poradlny (coroczny, od anw chopskich) Wzrost obrotu gospodarczego => wzrost dochodw z ce Regalia Dochd z mennicy Obowizek przyjmowania nalenoci w walucie polskiej

2. Zmiany w systemie skarbowym po 1374


- Ograniczenie ciarw podatkowych do 2 groszy z anu

- Zgoda szlachty na nakadanie nowych podatkw o charakterze nadzwyczajnym Pobr. - Po wojnie trzynastoletniej pobr stal si dorocznym podatkiem w wysokoci 12 groszy z anu. - Szos podatek miast - Dobrowolna pomoc podatek kocielny w formie ryczatu

X. Sd ziemski
Sd ziemski objeda on wojewdztwo i odbywa sesje w poszczeglnych

powiatach powiatach
Wszystkie sprawy, w ktrych szlachta wystpowaa w charakterze pozwanych z wyjtkiem spraw zastrzeonych dla sdw grockich i podkomorskich i krlewskich Sd oprawcy (justycjarjusza) ciganie i sdzenie przestpstw szczeglnie zagraajcych bezpieczestwu publicznemu Sd grocki uksztatowa si w XIV wieku w Maopolsce Og spraw poza kompetencja sdu ziemskiego Sdzenie szlachty nieosiadej Sdzenie spraw, ktre nie zostay w kompetencji innych sdw Do sdzeni spraw z Czterech artykuw grodzkich Podpalenie Napad na dom szlachcica Rabunek na drodze publicznej Zgwacenie Sd podkomorski(odbywa si w miejscu, w ktry trzeba byo wytyczy granice) Sprawy o rozgraniczenie dbr szlacheckich Sd wiecowy odbywa si trzy razy do roku(od 1454 raz) mia rang sdu monarszego, pniej przeksztaci si w sd monarszy. O dobra dziedziczne szlachty Sprawy nierozstrzygnite na sdach ziemskich Sd krla nie musia uczestniczy monarcha, ale musia si odbywa na dworze, rozstrzyga on spraw, do ktrej zosta powoany i rozwizywa si. Zdrada, obraza majestatu Sprawy (oprcz czterech artykuw grodzkich), w ktrych oskaronemu szlachcicowi grozia Utrata czci Konfiskata majtku mier Skargi przeciwko urzdnikom Skargi dotyczce majtkw i dochodw krlewskich Spory midzy stanami Sdownictwo kocielne wystpiy konkurujce z sdami archidiakona sdy synodalne(podczas objazdu diecezji przez biskupa) Sdy miejskie w miastach, ktre wykupiy dziedziczne wjtostwa najwaniejszy sta si sd rady miejskiej. Sd rady miejskiej zoony z rajcw pod przewodnictwem burmistrza Sprawy najwaniejsze w pierwszej instancji. Sd wyszy dla pozostaych sdw miejskich Sd radziecko-awniczy rada miejska + awa Sd wyszy prawa niemieckiego na zamku krakowskim(sd leski) Sd dla wjtw i sotysw dbr krlewskich

Sd szeciu miast (sd krlewski) najwysza instancja Sdy wiejskie Sdy gajone szlachcic lub jego urzdnik sdzi chopw Sd awy wiejskiej we wsiach na prawie niemieckim

Rozdzia IV: Prawo sdowe polskiego redniowiecza


I. Prawo prywatne

Zdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych


Zdolno prawn posiadali wszyscy osobami wyjtkiem niewolnikw i wywocznikw. Zdolno do czynnoci prawnej pocztkowo nie byo dokadnie okrelonego wieku lecz nastpowao to z chwil kiedy osoba osigaa dojrzao fizyczn. Statut Warcki okreli lata sprawne dla chopcw na 15 dla dziewczyn na 12. W redniowieczu istniay rnice w zakresie Zdolnoci prawnej i czynnoci prawnej ze wzgldu na: 1. przynaleno do grupy spoecznej a pniej stanowej 2. Pci. Penie praw posiadali doroli mczyni, a dojrzaa kobieta pozostawaa pod opieka rodziny a do wyjcia za m Bardziej samodzielna bya pozycja wdowy, ktra zarzdzaa majtkiem ma a do swojej mierci 3. Przynalenoci pastwowej 4. Przynalenoci etniczno wyznaniowej ydzi nie mogli zawiera malestw z chrzecijanami mogli mieszka tylko w wyznaczonych im miejscach, ale mieli tez szczeglne prawa: mogli poycza pienidze na procent, w czasie procesu z chrzecijanami gdy byli pozwani chrzecijanie poza wiadkami chrzecijanami musieli przedstawi te wiadkw ydw. Tatarzy nie mogli zawiera malestw z chrzecijanami, nie mogli zasiada sejmikach nie mogli peni funkcji urzdowych.

Zawarcie i rozwizanie maestwa


Zawarcie wystarczyo tyko wsplne mieszkanie i potwierdzenie owiadczeniem woli wejcia w zwizek maeski. Zmwiny umowa przedlubna zawierana midzy obiema rodzinami. Okrelaa ona warunki maestwa a przede wszystkim czas lubu i warunki majtkowe Zdawiny oddanie oblubienicy panu modemu(a w tym przenosiny i pokadziny). Dziewczyna przy wyjciu musiaa mie zgod rodzicw lub opiekunw a w ich braku krewnych zampjcie bez takiej zgody powodowao brak prawa do posagu. Samodzielnie za m wychodziy wdowy. KOCIELNA FORMA ZAWARCIA MAESTWA(1197): Zapowiedzi (od 1215) ogaszano je trzykrotnie kocioach parafialnych obu stron(w XV w. szlachta osiada zostaa zwolniona) Zarczyny to co zmwiny Rozwizanie maestwa nastpowao przez mier jednego z maonkw, do powstania kocielnej bya te moliwo rozwodu poprzez oddalenie ony z domu ma.

Posag i wiano
ONA: Wyprawa(szczebrzuch) ruchomoci przeznaczonych do jej osobistego uytku oraz przedmiotw gospodarstwa kobiecego Posag otrzymywaa dziewczyna wychodzca za m od ojca lub opiekuna. Stanowi on cz majtku rodzinnego jaki naley si crce.

Wiano zabezpieczenie posagu przez ma dla ony. Skadao si z dwch czci: oprawy suma posagu podjtego przez ma bdca zabezpieczeniem posagu, i wiano waciwe te w wysokoci posagu. Zapisywano je specjalnym listem wiennym, ktry od XV w. wpisywano do ksig sdowych. Zapisywano je na czci dbr ma, ktre zaczto nazywa dobrami oprawnymi(wiennymi).

Stosunki majtkowe midzy maonkami Wsplnota majtkowa majtek ma i ony stanowi cao, ktra w przypadku
mierci jednego z maonkw w caoci przypadaa drugiemu.

Rozdzielno majtkowa przez cay czas dziaania maestwa oba majtki byy
rozdzielone.

Jedno zarzdu - przy rozdzielnoci majtkowej m zarzdza majtkiem ony.


Ograniczony by jednak zgod ony W razie mierci ony posag szed do dzieci albo w przypadku ich braku wraca do rodziny ony.

Stanowisko majtkowe wdowy


Rozporzdzaa ona swoim posagiem i wianem, miaa te prawo do korzystania na rwni z synami z pozostawionego przez ma majtk, a do mierci lub ponownego maestwa.. W drodze zwyczaju wyodrbnia si zasada, e gospodaruje caym majtkiem do mierci lub powtrnego maestwa. Kazimierz Wielki, ktry w swoich statutach ograniczy role szlachcianki do wiana i darowizn ma, waciwie dopiero statut warcki znis ten obyczaj. Ruchomoci: Sprzty domowe, konie (ktre uywaa za ycia ma) i poowa szat, w przypadku braku wiana przysugiwa jej wieniec zwykle 30 grzywien.

Pokrewiestwo Materialne i sztuczne


Pokrewiestwo sztuczne powstajce w wyniku aktu prawnego. Przysposobienie(adopcja) (ju w XIII)jako sposb przekazania majtku, lub w obrbie dynastii dla zapewnienia sukcesji dzielnicy Wsplnota domowa Ojcowskie na, ktrych czele sta ojciec, ktry by reprezentantem wsplnoty na zewntrz a wewntrz decydowa o sprawach gospodarstwa, nie mg alienowa gospodarstwa bez zgody rodziny. Braterskie do ktrych naleeli bracia rodzeni bd stryjeczni wzgldnie stryj z synami, gdzie starszy niedziau reprezentowa wsplnot na zewntrz a wewntrz istniao rwnouprawnienie. Stauty Kazimierza przychylnie patrzyy tylko na wsplnoty ojcowskie i stwierdzay, e za ycia ojca maj uywa tej samej pieczci.

Opieka
Bya surogatem wadzy ojcowskiej nad dziemi nie majcych lat sprawnych., take nad dorosymi, ktrzy sami nie mogli prowadzi swoich spraw. Po mierci ojca dziemi opiekowaa si wdowa, ktra moga wybra sobie jednego krewnego do pomocy, w przypadku braku matki lub jej powtrnego zampjcia opiek przejmowali blisi krewni. Statut warcki upowani ojca do wskazania opiekuna(opieka zapisana[testamentowa])w szczeglnych przypadkach opiek nadawa krl(opieka nadana) Opieka nad podeszym wiekiem(kuratela) Opiekuni pobierali poytki z majtku osoby, ktr si opiekowali, mieli jednak obowizek utrzymania go.

Wasno w redniowieczu
Istota wasnoci byo faktyczne jej dzierenie z podaniem tytuu. Prawo uytkowania i rozporzdzania byo ograniczone prawami osb trzecich.

Dobra dziedziczne i nabyte


Dobra dziedziczne czyli te, ktre waciciel otrzyma po przodkach. Takie dobra byy ograniczone szczeglnie w prawie rozporzdzania nimi prawem bliszoci i tym, e nie mogy by przekazywane testamentem poza krg dziedzicw ustawowych Dobra nabyte


Posiadanie

Dobra nadane przez panujcego mogy by przedmiotem swobodnej dyspozycji. Dobra kupne Z chwil przejcia do spadku staway si dobrami dziedzicznymi

Posiadanie byo stanem faktycznym nie prawnym. Wyrniano posiadanie prawne i bezprawne. Proces petytoryjny - dotyczcy prawnego tytuu posiadania Proces Posesoryjny ktry stanowi ochron posiadania , bez badania jej tytuu. Dowodzono, e wyrzucenie z posiadania nastpio w sposb gwatowny.

Wasno podzielona
Pan posiada wasno zwierzchni ziemi a chop mia wasno podleg. Chop czynszowy(na prawie niemieckim) najpierw musia paci za prawo do ziemi std jego prawo nazywano: Prawem zakupnym: 1. dzieronego nadziau nie mona byo mu odebra bez odszkodowania 2. Chop przekazywa gospodarstwo w drodze dziedziczenia zstpnym w linii prostej 3. Mg je alienowa za zgod pana Zakres wasnoci podlegej regulowa statut warcki, pan zbiegego chopa musia czterokrotnie wezwa do powrotu i dopiero mg osadzi tam innego chopa. Statuty Kazimierza wielkiego natomiast stanowiy, e majtek chopski nie odpowiada za dugi pana.

Niedzia
Wasno posplnej rki wystpowali jako jedna zbiorowo(nie rzymskie czci idealne) i byy to prawa niezbywalne. Wiksze jednak byy prawa Ojca, ktry sprawowa zarzd. Przy niedzaile ojcowskim dzieci nie miay prawa(poza wyjtkami) wydzielenia im czci w indywidualne dzierenie. Niedziey Braterskie rozwizyway si duo atwej. Znano te niedzia czciowy. W stosunkach wiejskich istniaa tez zbiorowa wasno wsi.

Ograniczenia wasnoci
1. Regalia 2. Prawo bliszoci prawo wyczenia od wasnoci dbr dziedzicznych osb posiadajce gorsze prawo a) Prawo pierwokupu b) Prawo retraktu odzyskania dbr dziedzicznych w formie skupu c) Retrakt zabr darowizna z dbr dziedzicznych dokonana bez zgody krewnych d) Cz swobodna trzecina - prawdo alienacji 1/3 dbr bez zgody krewnych(w Polsce nie upowszechniona, na Litwie tak) 3. Prawa ssiedzkie np. a) Prawo przechodu b) Wypasu c) Przejazdu d) polowania po zbiorach e) Prawo kobylego pola swobodny wypas od X do IV

Sposoby nabycia wasnoci w sposb pierwotny Zawaszczenie wymagaa zapowiedzi polegaa ona na dokonaniu w sposb ustalony
zwyczajowo aktu osobom innym wstpu i korzystania w jakikolwiek sposb z ziemi, ktra stanowia odtd wyczn w3asno zawaszczajcego. Wyznaczeniem granicy zajmowa si natomiast monarcha. Zawaszczenie stanowio tytu nabycia wasnoci nieruchomoci na podstawie upywu czasu. (Statuty Kazia W. 30 lat) Zdobycz wojenna Gwnie ruchomoci i niewolnicy(1242 Konrad Mazowiecki vs, Krzyacy niewolnicy minus dzieci do lat 12 dziewczta, kobiety, duchowni. Dzielnice minus niewalczcy). Prawo nadbrzene - w przeciwiestwie do prawa rzymskiego wszystkie rzeczy a take rozbitkowie mogy by zawaszczone Z tytuu polowa i ryboustwa - ograniczone przez regale owieckie i wydane w zwizku z tym przywileje.

Sposoby nabycia wasnoci w sposb pochodny Spadek Nadanie ziemi przez wadc Nabycie przez umow rzeczow przenoszc wasno
Umowy kupna sprzeday naleay do zobowiza i stwarzay jedynie prawo wzgldne dania od zbywcy. Wasno przenosia dopiero umowa rzeczowa wzdanie(zdanie) , ktre przenosio wasno obok niego najczciej tworzono jeszcze wwizanie, ktre przenosio posiadanie. Woda zrzeszania si gest zwyczajowy przy udziale Opola stanowicy potwierdzenie Wzdania ziemi (pniej w obecnoci wonego i wiadkw)- zaniko w XIII w. zastpio je wpisanie do ksig sdowych Utrata wasnoci nastpowaa; Porzucenie ziemi Przeniesienie praw Dawno

Zastaw
a) Zastaw ruchomoci b) Zastaw nieruchomoci Zastaw z dziereniem antychretycny - zastawca mg wykupi ziemi tylko w cile okrelonych terminach, zastawnik pobiera korzyci, ktrych nie zalicza na poczet dugw. o Zastaw na upad - Musia by wykupiony w cigu 30 lat inaczej przechodzil na wasno Zastaw do wydzierenia (ekstenaucja) uytkownik zalicza poytki na poczet dugu Zastaw bez dzierenia mg zmieni si na zastaw z dziereniem jeli zastawca nie spaci w umwionym terminie. Dopuszczano 10% corocznych odsetek

Kupno renty i lichwa


Kupno renty wyderkauf = kupno czasowe lud doywotnie quasi emerytury, waciciel nieruchomoci mg si zwolni od wiadczenia poprzez zwrot kapitau. Waciciel kapitau nie mg jej wypowiedzie Lichwa- poyczka pienina na wysoki procent w redniowiecznej Polsce dozwolona tylko ydom.

Dziedziczenie beztestamentowe
Dziedzictwo po ojcu przypadao wszystkim synom, kademu przypadaa rwna cz. Synowie byli dziedzicami koniecznymi. Dziedziczenie krewnych bocznych byo zjawiskiem pniejszym W XIII wieku do 4 stopnia. Krewni blisi usuwali od dziedziczenia krewnych dalszych. W niedziale posplnej rki nie byo dziedziczenia. W pnieszych niedziaach gdzie czonkowie byli wspwacicielami w idealnych czciach majtek zmarego przyrasta do czci pozostaych na rwni. Dziedziczenie kobiet byo pocztkowo ograniczone do posagu. A majtek w razie mierci ma zabiera panujcy, ktry mia jednak obowizek wyposay crki zmarego. Od XIV w przypadku braku synw crki mogy dziedziczy (Statut warcki), gdy byli synowie crk nalea si posag w pienidzach stanowicy ich cz spadkow. Dobra macierzyste crki dziedziczyy na rwni z synami.(na Mazowszu crka w przypadku braku braci moga by skupiona przez krewnych). W przypadku powtrnego maestwa ojciec mia obowizek odpisa dzieciom dobra macierzyste i poow wasnych. Kazimierz w. zlikwidowa ten zapis. Wdowa wychodzca za ma musiaa odda cao dzieronych dbr wiennych i poow macierzystych.

Testamenty
W Polsce od XIII wieku pisemne rozporzdzenie ostatniej woli wypadek mierci

Pucizna
W przypadku braku testamentu i krewnych uprawnionych majtek przejmowa monarcha. Majtek talki stanowi pucizn zwan kadukiem

Istota zobowizania
Istota zobowizania polega na wiadczeniu opartym na wierzytelnoci. Wierzytelno jest stosunkiem prawnym midzy dwiema osobami wierzycielem i dunikiem, na mocy ktrego wierzyciel ma prawo da od dunika okrelonego wiadczenia posiadajcego warto majtkow pod rygorem egzekucji.

Powstanie zobowizania
a) Umowa b) Skutek wystpku

Odpowiedzialno z tytuu zobowizania


Albo dunik natychmiast wiadczy wierzycielowi, albo dawa mu zastaw lub rkojmie. Rkojmia po wykonaniu wiadczenia mia prawo zwrci si do dunika o zwrot kosztw. Istniay gwarancje osobiste(ycie wolno) i majtkowe

Sposoby umacniania umw


Przysiga Litkup czyli zwyczaj biesiadny lub poczstunku przez nabywce, mia upamitni uczestnikom(wiadkom) powzicie transakcji. Zaoga (szlachta) osoba odpowiedzialna miaa w razie nieziszczenia wiadczenia w terminie zjecha do gospogywraz z okrelon liczb suby i koni oraz przebywa tam na wasny koszt do momentu wykonania wiadczenia ajanie w razie niespenienia dugu w terminie wierzyciel bdzie mg go aja Zakad mg by urzdowy albo umowny tzn. naoony przez wadz lub urzdnika. Polega na naoeniu obowizku zapacenia okrelonej sumy za niewykonanie wiadczenia lubdokonaniu czynu, ktrego chciano unikn.

Cenzura kocielna groba kary boskiej na wypadek niedokonania umowy Zadatek danie pewnej sumy pienidzy jako dowd chci wykonania umowy Zastaw Rkojemstwo powiadczenie innej osoby, e w razie niewykonania wiadczenia ona za to odpowie

Zastp
Odpowiedzialno za wady prawne

Rodzaje umw
Zamiana bya to umowa w ktrej obie strony wiadczyy sobie wzajemnie przedmioty. Darowizna polegaa na daniu przez darczyc obdarowywanemu rzeczy ruchomej lub nieruchomej. Pocztkowo obdarowywany musia si odwzajemni darczycy dajc mu cos w zamian. Dopiero od Stautw Kazimierza wielkiego darowizny nie mona byo cofn Kupno sprzeda Umowa o usugi odpatna umowa o prac Umowo zlecenie polegaa na umocowaniu otrzymujcego zlecenie do wykonania pewnych czynnoci za mocodawc Najem rzeczy odpatne oddanie rzeczy w uywanie Poyczka W zaoeniu umowa nieodpatna. Wobec zakazu odsetek ukrywano je pod forma zastawu uytkowego oraz kupna renty

Zmiana i wyganicie zobowizania


Zmiana zobowizania polegaa bd na zmianie jego treci bd osb bdcych stronami. Nastpowaa w drodze umowy bd po mierci jednej ze stron Zobowizanie gaso przez akt przeciwny a nie przez wykonanie wiadczenia.

II. Prawo karne

Mir(rka paska)
ciganie z urzdu i karanie za przestpstwa stanowice grob dla porzdku i bezpieczestwa publicznego umoliwiaa konstrukcja miru. W przypadku zamania mir za czyn przestpny oprcz pieninej kary prywatnej pobierano rwnie kar pastwow oraz czasem osobno kar sdow. Mir mg by: 1. miejscowy obejmujcy pewne miejsca 2. osobowy obejmujcy pewne katygorie osb 3. mieszany - przysugujcy np. arcybiskupowi jak im miejscu w ktry przebywa

Zwizek przyczynowy i wina


Dopiero w XIII w. zaczto odrnia czyny z winy umylnej od zamierzonych. Dopiero Statuty Kazimierza W. odrniy czyny z winy umylnej(cho odnoszce si tylko do konkretnych przypadkw)

Przypadki wyczajce przestpno


Pocztek Statuty Kazimierza W. stanowiy e zranienie nie stanowio przestpstwa jeli zostao dokonane w wypadku (pocztku) Praktyka rozszerzya to na zabjstwa. Pocztek bya to zaczepka czynna lub sowna.(podobne do popenienia czego w afekcie tylko nie byo dziki temu karane) Wykonanie odwetu z zachowaniem odpowiedniej formy bya wyczona z odpowiedzialnoci.

Wykonanie przez wierzyciela uprawnie wynikajcej z odpowiedzialnoci umownej Zabicie polnego zodzieja (statut maopolski) schwytanego nocom zodzieja na kradziey zboa.

Rodzaje przestpstw
Zalenie od wagi spraw oraz od sdu waciwego do ich rozstrzygnici a sprawy dzielono na Sprawy wiksze i Sprawy mniejsze. cigane z urzdu: Dziaania wymierzone przeciw panujcemu ch obalenia zabicia a take zbrodnia obrazy majestatu. Zdrada Sprowadzenie nieprzyjaci do kraju, poddanie zamku Przestpstwa przeciw religii panujcej np. herezja Przestpstwa przeciw interesom skarbowym pastwa - np. niezalene domaganie si wiadcze od up krlewskich, zabr przez urzdnikw czci dochodw nalenych skarbowi uywanie w obiegu monety obcej, faszerstwo monety i puszczanie jej w obieg. Przestpstwa przeciw wadzom i sdom np. nieposzanowanie wadzy krlewskiej Niewykonanie wyroku sdu, opr wobec wadzy dokonujcej egzekucj. Przestpstwa urzdnicze np. wymuszenie apwki otrostwa zawodowo uprawiany rabunek i kradziee ciganie ze skargi prywatnej Mobjstwo zabjstwo, za zabicie szlachcica grozio poza gwszczyzn kara pastwowa, a kiedy szlachcic zosta zbity przez krewnych lub u siebie w domu odpowiadali te pomocnicy. Uszkodzenie ciaa dzieliy si na zranienie(rozrniano rany krwawe i sine) i okaleczenie(dzielio si na ochronienie odcicie czci ciaa)., pobicie. Obraz czci - zniewaga poprzez uycie sw obraliwych potwarz Gwaty 1. Gwaty osobiste bezprawne uwizienie porwanie lub zgwacenie kobiety(szlachcianka 50 grzywien, chopka 6 jeli kazano jej gdzie pj, lub drobn kar trzysta jeli si wasaa) 2. Gwaty na majtku - kradzierz Podpalenie Kradziee dzieliy si na kwalifikowane(na dworze krla lub rycerza) i zwyke

Odpowiedzialno indywidualna i zbiorowa


W wikszoci byy kary indywidualne a odpowiedzialno zbiorowa ograniczaa si do: Krgu najciszych przestpstw stanowic form zaostrzenia represji Dom wypadkw kiedy alternatywna odpowiedzialno zbiorowa jako rodek nacisku majcy na celu wykrycie sprawcy przestpstwa.

Wrda odwet i pokora


Zabicie rycerza powodowao stan wrdy midzy rodzinami zbitego i zabjcy uprawniao to do odwetu uznanego przez pastwo. Prawo mazowieckie wprowadzio ograniczenia wrdy do osoby zabjcy i czasu 20 lat. Odpowied obowizek ogoszenia stanu wrdy w czasie pogrzebu lub w cigu 6 tygodni po nim wobec wadzy Pojednanie musia zapaci gwszczyzn i dopeni pokory(zabjca obnaony do pasa z mieczem wydobytym do poowy przystpowa do krewnych i prosi o przebaczenie)

Zasady wymiaru kary


Talion kary typu oko za oko Talion symboliczny= kary odzwierciedlajce np. za zamanie postu wybijano zby za cudzostwo obcinano Zaostrzenie kar: 1. Recydywici osoby trzykrotnie skazane za to samo przestpstwo 2. gorcy uczynek Pozostawienie na asce za niektre przestpstwa przestpca oddawany by w rce rodziny pokrzywdzonego ej. Przy zbiegu przestpstw nastpowaa kumulacja kar

Rodzaje kar
Kary dzielono na publiczne i prywatne. Ostatnie szy na korzy poszkodowanego. Kary zwykle i kwalifikowane(poczone ze szczeglnymi udrczeniami) Indywidualne i zbiorowe Kary wiksze i mniejsze Rodzaje Kar; kara mierci zrnicowana ze wzgldu na ciar zbrodni. Kara proskrypcji(wywoanie) po wyroku wydawanym zaocznie osob prawo uwaao za martw. Kary niewoli i wygnania pocztkowo uznawane byy jako zagodzenie kary mierci Konfiskata majtku pocztkowo istniaa wsplnie z karami mierci i proskrypcji Kary mutylizacyjne odcicie jaki czonkw dokonanie trwaych uszkodze ciaa Kary pienine nazywany te systemem kompozycyjnym ze wzgl. na to, e wytworzy si stay system kar i moliwo wykupywania si od innych kar 1. kary publiczne pobiera ksi lub sdzia a w dobrach immunitetowych szlachcic 2. Kary prywatne przypaday powodowi(najczciej gwszczyzna za zabicie, ktra z czasem zmieniaa wysoko ze wzgldu na stan i stanowisko spoeczne zabitego i nawizka okaleczenie te bya zrnicowana) Najwysz kar bya kara siedemdziet (mazowsze 50) i dalej 15, 12 i kary mae 6 grzywien i kara trzystu pacona w denarach W rzeczywistoci w XIII w. kary wynosiy 1/3 ich nominalnej wysokoci kara 6 1/6 a nawet 1/12 grzywny. W XIV na og 1/5 nominalnej i z czasem dalsze obnianie. Kary na yciu i ciele w pnym redniowieczu kary gwnie wywodziy si ze zwierciada saskiego. Zaostrzono kary poprzez zwikszenie liczb przestpstw karanych karami mierci i karami utylizacyjnymi. Kary na czci stanowiono przeciw szlachcie najbardziej dotkliw bya kara infamii = utrata czci szlacheckiej , odwoanie zniewagi odkupi albo wej pod st i powiedzie to com powiedzia zegaem jak pies i trzykrotnie zawy. Zakad w razi zagroenia przestpstwa dokonywano zakadu czyli zabezpieczenia, e si tak mnie stanie Kary kocielne np. ekskomunika, interdykt miejscowy, pokuta

III. Postpowanie sdowe

Samopomoc i ugody
Byy to pozasdowe sposoby regulowania konfliktw

Postpowanie arbitralne
Opierao si ono na tym, e panujcy nie by zwizany praktyk postpowania sdowego i mg wyda decyzj od razu po powziciu wiadomoci. Srodkami ochrony byy azyl i przymierze wojewodziskie.

Zasady procesu skargowego


Przeciwiestwem sdu arbitralnego by proces skargowy polega na sporze, ktry toczy si w obecnoci sdu by ustny i jawny. By on procesem sformalizowanym co objawiao si w obowizku przestrzegania pewnych w form w rnych stanach procesu. Np. Przysiga pisana dla kadej sprawy przez sdziego zajknicie si lub nie odtworzenie idealne tego co sdzia mu przykaza powodowao niewano przysigi. Ten rodzaj procesu by dyspozytywny reguy procesowe mogy by zmienione na podstawie porozumienia stron.

ciganie podejrzanego w sprawach karnych


Instytucja ladu Opole byo zobowizane ciga przestpc do granic kolejnego Opola. W XII i XIII wieku ciganie przestpcw byo obowizkiem kasztelanw a faszerzy monet mincerzy.

rodki zapobiegawcze
Uwizienie areszt Rkojwmstwo porczenie, ktre od 1430 1433 atao si podstawowym rodkiem zapobiegawczym wobec szlachty osiadej

Zawieszenie Kub uchylenie cigania i karania


Oskaronego nie mona byo osdzi a wydanego wyroku wykona jeli oskarony ukry si w miejscu dajcym azyl: Dwr monarszy, koci katedralny. Azyl wojewodziski(przemierz) miao za zadanie zabezpieczenie szlachty przed postpowaniem arbitralnym i samowol wadcy. Jeli oskaronemu nie pozwolono wytumaczy si i nie zapewniono mu odpowiednich warunkw procesu mg si schroni na 4 8 tygodni u wojewody jeli w tym czasie nadal nie zaatwiono mu procesu wojewoda mia go wywie za granic, w cigu nastpnego roku jeli zachowywa si spokojnie obwiniony taki nie podlega karze a jego bliscy mogli wykorzysta ten okres na interwencje u krla czy starosty by umoliwi oskaronemu normaln procedur sdow. Zaniko w XV w. Listy elazne Listy inhibicyjne zakazujce pozywania danej osoby przez oznaczony sd lub wstrzymujce rozpatrzenie sprawy na pewien czas Amnestia Prawo aski - konkretny przypadek

Strony i ich zastpcy


W procesie skargowym istniay dwie strony powd(piecra) i pozwany(spierz). Zdolno sdowa prawo bycia strona w procesie (nieletni w asycie opiekuna) Zdono procesowa prawo wystpowania w sdzie osobicie(chopi mieli ja tylko w sdzie dominialnym).Z kobiet tylko wdowy j miay. Istniao te co takiego jak zawieszenie procesw przeciw nieletnim do uzyskania penoletnioci Zastpstwo procesowe polegao na wystpowaniu osoby trzeciej w imieniu strony w procesie. Zastpstwo ustawowe - opiekun pupil Zastpstwo procesowe (XIII.) ustanawiane pisemnie lub przed sdem.

Waciwo sdu
Sdem waciwym dla sprawy jest sd pozwanego actor sequitur forum rei. Spod sdu miejskiego wyczone byy sprawy podpalenia i zgwacenia(XIV) w przypadku zranienia bd

zabicia szlachcica waciwym sdem by sd krlewski(wedug praw tego miasta o przy udziale jego asesorw. XV w.).

Skarga i pozew
Proces rozpoczyna si skarg powoda zwan aob a wniesion przez sdziego Pozew byo to formalne wezwanie strony na spraw do sdu przez komornika z lask sdziego Formy uprzywilejowane: - pozwy z pieczci lub piercieniem wadcy - pozew pisemny opatrzony pieczci ksic(w XV sta si obowizkowy) W Xiv wieku pozew wrcza wony w asycie wiadkw zachowujc dla siebie kopi pozwu i dokonujc wpisu do ksig grodzkich

Terminy i odroczenia
W pozwie by zawarty termin zwany rokiem na ktry pozwany mia si stawi do sdu delacja odrzoczrenie sprawy musiao by usprawiedliwione(uwizienie, choroba, sprawa o wiksze, sprawy publiczne). Tylko raz z powodu lekkiej choroby, obona choroba dwa razy w sdzie ziemskim jednego w wiecowym(musia si wyspowiada ksidzu, ktry pniej potwierdza ,e spowiedzi wysucha) rok zawity termin, ktrego nie mona byo ju odwoa.

Rozprawa
Rozpraw odbywa si ustnie i jawnie. Statuty Kazimierza stanowiy, e maj si odbywa w godzinach rannych 1. powd da skargi cile wedug pozwu 2. nastpnie pozwany na wezwanie sdziego przedstawia swoje stanowisko co stanowio odpr 3. jeli pozwny uzna skarg sd zasdza wyrok od razu 4. wdanie si w spr 5. Jeli pozwany nie zasoni si ekscerpcj sd przedstawia dat na nastpn rozpraw z przedstawianiem dowodw. 6. Przywileje nieszawskie ograniczyly wywody stron do aoby powoda i odeprzy pozwanego Istniay rone rodzaje ekscerpcji wg, statutw Kazimierza wielkiego: Ekscerpcje peremptoryjne czyli takie ktre oddalay pozew(przedawnienia, fatalia iuris = powd nie popiera sprawy przez rok i 6 tygodni) Ekscerpcje dylatoryjne powodujce odroczenie sprawy(niewaciwo sdu, wystpowania bez asystacji pana lub ma

Bliszo do dowodu
1. dokument 2. wiadkowie 3. przysiga Bliszo do dowodu ustalenie, ktra strona bdzie pierwsza dowodzi i ktrej dowody w sprawie bd si bardziej liczyly. Sd nie szuka prawdy obiektywnej tylko ocenia dowody(formalna ocena dowodw)

rodki dowodowe Przysiga stanowila ona dowd samodzielny przez to e w roci przysigi zawarte byo
krtkie owiadczenie dotyczce spornej sprawy. Std dla kadej sprawy sdzia ukada now przysig. Istniay przysigi oczyszczajce(oskarony) przysigi oskarajce. Potyczek- bd w wypowiadaniu przysigi powodowa upadek tego dowodu Wspprzysinicy w waniejszych sprawach nie wystarcza przysiga oskaronego potrzebowa on jeszcze wspprzysinikw(2-12), ktrych liczba zaleaa od wagi sprawy. Ordalia praktykowane XI XIII zwane inaczej sdami boymi(prba zimnej wody[jeli zwizany ton by niewinny], gorcej wody pojedynek sdowy, prba elaza). Wstecz stanowia rodek dowodowy jeli cay proces by ustny, jeli spraw toczya si ju albo zakoczya w innym sdzie by do tego sdu wysyany komornik, ktry pniej skada relacj przed sdziom. wiadkowie pozycja tego sposobu dowodowego stopniowo rosa, czasami od niego zaleaa bliszo dowodowa.. Zeznanie wonych sdowych gdy zaistniaa sytuacja ktra pniej mogo sta si przedmiotem sporu zainteresowana strona wzywaa wonego aby je stwierdzi naocznie a pniej zoy relacj do ksig sdowych. Z braku innych wiadkw na wiadka moga by powoana osoba wyklta, nie moga natomiast by wiadkiem osoba ni cieszca si dobr saw. Dokument

Wyrok

Proces koczyo publiczne ogoszenie wyroku. Wyrok pocztkowo ustny w XIII w. na koszt strony i jej danie w formie pisemnej potwierdzajc go pieczci ksicia i asesorw. W XIV w. wyrok zaczto wpisywa do ksig a stronom wydawano za odpat wycig z nich. Formami wyroku prawomocnego byy: Klauzula ktr sd zobowizywa przegrywajcego do wieczystego milczenia , lub zakad w okrelonej sumie ustanowiony przez monarch za ponowne wszczcie sprawy. Trzesne(pamitne) oplata na rzecz sdy by pamita o wyroku(wygrywajcy).

rodki odwoawcze od wyroku

Remisja (XIV XV)w trakcie sprawy przekazanie jej sdowi wyszej instancji.
Czyni to te na danie strony, ktra dowioda, e waciwym dla niej jest sd wyszy Nagana sdziego Strona w jj mniemaniu pokrzywdzona oskaraa sdziego o to i sdzi niesprawiedliwie. Powinna to zrobi natychmiast po wyroku inaczej tracia to prawo. Taki sdzia musia si wstrzyma ze wszystkimi prowadzonymi przez niego sprawami. W procesie midzy naganiajcym a sdziom sdzia mia bliszo dowodu . Naganiajcy mia wnie zakad zwany koczem w futrach zwierzcych, ktrych warto zaleaa od godnoci sdziego. Wyrok w tym procesie wpywa na wyrok w normalnym procesie. Jeli sdzia wygrywa naganiajcy traci kocz na rzecz sdziego a wyrok sprawy si uprawomocnia, jeli przegra traci urzd, a wyrok by uchylony.

Postpowanie polubowne
Sprawa z zakresu prawa prywatnego lup przestpstwa prywatnego moga by umorzona w kadym momencie poprzez zawarcie ugody dochodzio do niego w rezultacie postpowania polubownego zwanego jednaniem.

Egzekucja osobista
Pocztkowo dokonywano jej zaraz po wydaniu wyroku chyba, e pozwany dal Rkojmie, e wyrok wykona. Wedug Statutw Kazimierza wielkiego pozwanego, ktry nie wykona wyroku ani nie dal rkojmi wizano i wydawano przez sd w rce wygrywajcego, przedmiotem tej egzekucji bya osoba.

Egzekucja majtkowa
Przedmiotem takiej egzekucji zwanej cieniem byo najpierw bydo i trzoda potem i inne przedmioty ruchome, gdy nieruchomoci nie zaspokajay pretensji dokonywano egzekucji na dobrach nieruchomych i dopiero na kocu jeli nadal nie bya zaspokojona wierzytelno dokonywano egzekucji osobistej. Egzekucji dokonywali delegowani przez sd komornicy. Pniej w miejsce przymusu, ktry stosowano dopiero w ostatecznoci weszy kary pienine.

Proces o zbiegych poddanych


Do procesw specjalnych oprcz procesu granicznego nalea proces o zbiegw chopw poddanych i niewolnych. Zakazano ich chwytania bez zgody wadcy ziemi usuwajc w ten sposb samopomoc. Oskarony powinien udowodni na procesie wiecowym przysigajc samosidem. Ksiciu wystarczyo tylko pismo o zwrot chopa itp.Pozycja prawna kmiecia osiadego na prawie niemieckim bya duo mocniejsza Traci pozostawiony dobytek, ponadto pan mg dochodzi odszkodowania z tytuu poniesionych start. Zanim obsadzi gospodarstwo nowym kmieciem musia cztery razy wezwa do powrotu ucuekiniera.

Rozdzia V: Rzeczpospolita szlachecka


I. Forma pastwa

Model ustrojowy Rzeczpospolitej szlacheckiej


Rzeczpospolita szlachecka bya odmian monarchii stanowej z tym, e oprcz krla w sprawowaniu wadzy uczestniczy tylko jeden stan(szlachta). Od drugiej poowy XVII w. w stanie szlacheckim wadz przejli magnaci tworzc z demokracji szlacheckiej oligarchi magnack.

Demokracja szlachecka
W pierwszym etapie(2 po. XV i 1 XVI) charakteryzowaa si wzrostem aktywnoci redniej szlachty, ktra dya do wspudziau we wadzy kosztem magnaterii, najpierw w sojuszu z Kazimierzem Jagielloczykiem a pniej w opozycji do wadcw i magnaterii. Ten okres charakteryzowa si wzrostem znaczenia sejmikw, sejmikw najwikszym sukcesem szlachty bya konstytucja nihil novi. W dalszym sukcesem walki szlachty z magnateri i krlem bya wojna kokosza. Drugi etap(od poowy XVI do poowy XVII). Program szlacheckiego stronnictwa egzekucyjnego sformuowa Jakub Przyuski, a na forum sejmowym reprezentowa ruch egzekucyjny Mikoaj Sianiecki(pod jego kierunkiem: egzekucja dbr, inkorporacje Prus i unie z Litw). W 1578 szlachta uniezalenia si od krla w zakresie sdownictwa poprzez powstanie Trybunau Koronnego. Antagonizmy wewntrz redniej szlachty pozwoliy magnaterii od koca XVI w. na nowo umacnia swoj pozycj. Swoja pozycj w RP umacnia tez koci przystpujcy do kontrreformacji, a realizuj uni brzesk przeciw prawosawiu.

Oligarchia Magnacka
Sam model polityczny zostal ten sam co w demokraci szlacheckiej lecz znaczne umocnienie si pozycji magnaterii w aparacie pastwowym i znaczne osabienie redniej szlachty , wpyno znacznie na charakter ustroju spoeczno - politycznego Rzeczpospolitej. Klska rokoszu

Sandomierskiego(Zebrzydowskiego), wystpujca pod sztandarem egzekucji praw, wzmocnia pozycj magnaterii, ale osabia krla. Rzdy magnackie doprowadziy do daleko idcych ogranicze wadzy krlewskiej , do decentralizacji wadzy a w praktyce nieraz do dezorganizacji aparatu pastwowego, czsto zastpowanego prywatnym. Sytuacj pogarszaa jeszcze powstanie liberum veto, i prawa poru.

II. Inkorporacje i unie

Prusy krlewskie
Akt inkorporacji Prusach krlewskich z 1454. przewidywa, e ziemie pastwa krzyackiego miay by podzielone na 4 wojewdztwa. W wyniku wojny trzynastoletniej wczono cz ziemi Zakonu. Prusy krlewskie obejmujce od 1466 trzy wojewdztwa oraz wyodrbnione dominum biskupi w postaci Warmii. Organem odrbnoci Prus byy Stany Pruskie. Na czele ich staa Rada Pruska. W jej skad wchodzili wojewodowie, kasztelanowie i podkomorzowie trzech miast Torunia, Gdaska, Elblga., a w sprawach najwaniejszych Rada zwoywaa Oglne zgromadzenie stanw., ktre skadao si z dwch izb: Ziemskiej i oraz miejskiej do podjcia ostatecznych uchwa zbieray si izby poczone. Po wprowadzeniu w Prusach 1526 sejmikw Stany pruskie przeksztaciy si w Prowincjonalny sejm pruski, ktry skada si z rady(senatu) i izby niszej. Na sejmie pruskim w 1569 dokonano cisego zespolenia Prus z Polsk. W 1581 przyjy polski system podatkow, w 1585 uznay Trybuna Koronny. Sejmik generalny pruski(genera pruski) inaczej ni w innych sejmikach dwu izbowy. Prusy zachoway odrbny skarb pruski i prawo chemiskie, oraz wszelkie urzdy z tych ziem miay nalee do mieszkacw.

Mazowsze dzielnicowe i jego inkorporacja


Proces wcielania Mazowsza trwa powoli wraz z wymieraniem kolejnych linii ksit Mazowieckich Mazowieckich zakoczy si w 1526 wraz ze mierci ostatniego.. W 1529 na Sejmie Mazowsze zostao inkorporowane do Polski. Pocztkowo nadal istniao Prawo Mazowieckie a od !577 tzw. Ekscepta mazowieckie.

Ksistwa owicimskie i zatorskie


Pocztkowo stanowiy cz ziemi krakowskiej a od XII stanowiy wasno ksit Raciborskich. W XV w. zostay wykupione przez Koron. Pocztkowo stanowio jednak nadal cz odrbn inne prawo, suba wojskowa, a zarzd by sprawowany przez starost Owicimsko Zatorskiego. W 1562 -4 wcielono je do wojewdztwa krakowskiego zachowano jednak odrbny sejmik.

Unia Polsko Litewska


1447 1492 Litwa bya poczona z Polsk Uni personaln. Do zerwania, ktrej nastpio w 1492 przez wybr Jana Olbrachta na tron polski a jego brata Aleksandra na tron litewski. W 1499 doszo do porozumienia, e w przyszoci bd razem wybiera nastpc. !501 Zawarto unie Mielnic(jeden wsplnie obierany monarcha , wsplne sejmiki i wzajemna pomoc wojskowa) ukad jednak nie wszed w ycie. Reformy II statutu Litewskiego powoay na Litwie Sejmiki powiatowe wprowadzono te w powiatach sejmy ziemskie, grodzkie i podkomorskie. W 1569 r. doszo do zawarcia unii lubelskiej(realnej) na sejmie w Lublinie , na ktrym te inkorporowano ziemie Ukrainy (nadano ustrj a nie prawo polskie)i ziemi podlaskiej. Wsplny: monarcha, sejm, . odrbne urzdy, wojsko skarb.

Wielkie ksistwo litewskie po unii Lubelskiej


Uchwalane po 1569 konstytucje na sejmach zbliay stopniowo ustrj polski i Litwy. Cho nadal istniay wane rnice np. sdownictwo od 1588 r. na Litwie obowizywa III statut Litewski, posiadao te osobny Trybuna Litewski, a przed sejmem walnym zwoywano sejmik generalny Wielkiego ksistwa(w Wokowsku, pniej Sonimiu), gdy istniaa pilna potrzeba lub nie doszed do skutku sejm walny zbiera si zjazd generalny litewski zwany konwokacj wilesk(utrzymaa si do przeomu XVII i XVIII)

Unia rzeczpospolitej z Saksoni


OD 1997 do1793 istnai midzy Polsk a Saksoni zwizek o charakterze Uni personalnej(August II i III[1733]). August II wprowadzi do RP wojska saskie c, w celu zwikszenia wadzy krlewskiej, take polityk zagraniczn polski kierowali ministrowie sascy. Dlatego sejm w 1717 r. nakaza usunicie wojsk saskich z Polski i dozwoli na przebywanie tylko 6 urzdnikw saskich przy krlu.

III. rda prawa i rda poznania prawa

Konstytucje i Lauda
W stosunkach prywatnoprawnych nadal gwn rol odgrywalo prawo zwyczajowe natomiast w stosunkach publicznoprawnych w XV w. podstawowym rdem prawa stay si uchway wydawane przez sejm nazywane konstytucjami (konstytucje wieczyste , czasowe). Podstawowe formy ustrojowe zawarte w artykuach henrykowskich uwaano za niezmienne czonych w jeden akt paktami konwentami(czone od 1632). Od 1543 konstytucje sejmowe redagowano i wysyano do kadej ziemi, co stanowio ich form publikacji. Krl wydawa edykty, artykuy wojskowe, ordynacje. Specjalny charakter miay wydawane w formie przywilejw akty inkorporacyjne

Prd kodyfikacyjny
Statut askiego 1505(zwd polskiego prawa ziemskiego) 1523 formula processus jedyny skodyfikowany zwd prawa sdowego w koronie 1532 odrzucona na sejmie 1534 korektura praw(Taszczyckiego) W pierwszej poowie XVIII w. zapocztkowano wydawnictwo ustaw i konstytucji sdowych volumina legum

Prawo miejskie
1556 Artykuy prawa magdeburskiego Bartomiej Groicki(ktra traktowano jako urzdow wykadnie prawa miejskiego)

Prawo wiejskie
Wilkierze/ordynacje ustawy wiejskie

Korektura pruska
Kodyfikacja pruska Kodyfikacja odmiennego prawa pruskiego(schyek XVI) Rewizja toruska kodyfikacja praw Prus krlewskich

Prawo litewskie
Statuty litewskie: I(1529), II(1566), III(1588). Byy zredagowane w jzyku ruskim W 1614 powsta polski przekad III Statutu pniej stosowany. Prawo litewskie poza Litw obowizywao w wojewdztwie woyskim, bracawskim i kijowskim.

IV. Ustrj spoeczny

Folwark szlachecki
Folwark szlachecki stanowi gospodarczo wyodrbniony obszar ziemi , stanowicy gospodark pana i uprawiany bezporednio przez chopw. Podstaw folwarku bya dawna rezerwa paska ktr powikszano przez wycinanie lasw, wylup soectw, przez nowe pomiary, przymusow zamian, oraz konfiskat ziem gromadzkich(pastewnych), oraz przez wczenie pustek(nie zasianych obszarw ziemi) .

Latyfundia magnackie
Latyfundia to szereg folwarkw i wsi a take prywatne miasta bdce wasnoci magnaterii. Dzielono je na klucze kilka folwarkw i wsi pozostajcych pod wsplnym zarzdem. Oficjalici szlachta tworzca aparat administracyjny i adowy latyfundiw

Nobilitacja, skarbelat, indygenat


Konstytucja z 1578 ustalia, e tylko sejm ma prawo nobilitacji, wyjtek stanowia wojna kiedy krl mg dokona nobilitacji ale tylko w obecnoci pospolitego ruszenia. W 1673 nobilitacj ograniczono tylko do katolikw Skarbelat czyli instytucja niepenego szlachectwa, do trzeciego pokolenia zakaz piastowania funkcji publicznych. Indygenat udzieleniu zagranicznemu szlachcicowi szlachectwa polskiego, nadawano przez krla na sejmie. Utrata szlachectwa nastpowaa w wyniku sdowego orzeczenia infamii oraz w razie zajmowania si przez szlachcica rzeczami miejskimi.

Rwno szlachecka
Nie byo rozrnienia tytularnego, ktre ostatecznie zakazane zostao pod kar wieczystej infamii konstytucj z roku1673. Istniao tyko rozrnienie tylko majtkowe na: magnaterie, szlacht redni, zagrodowa i hoota..

Magnaci i klientela szlachecka


Wok rosncej w si magnateri zbieraa si szlachta pragnca wej pod protekcj magnata(doba upadku autorytetu wadzy) suga magnata skada mu przysig na wierno przez podanie mu rki dlatego nazywa si(sug rkodajem) najczstsz form uzalenienia szlachty bya dzierawiona przez nich wie, szlachta pozostawaa te pod ich wpywem politycznym lub ze strachu.

Prawno spoeczna pozycja szlachty


Szlachcic osiady by jedynym penoprawnym obywatelem polskim, a jego dom mg by azylem (cho ponosi konsekwencje za nie wydanie). Zaliczano do niej szlacht polska i litewsk i rusk.

Ograniczanie praw mieszczan i miast


1. Konstytucja z 1496 zakazywaa mieszczanom nabywania dbr ziemskich. 2. W 1543 nakazano mieszczanom posiadane dobra sprzeda 3. Nie mogli piastowa urzdw pastwowych i ograniczono moliwo piastowania przez nich wyszych urzdw kocielnych 4. Konstytucja z 1565 zakazywaa kupcom polskim wywozi towarw krajowych za granic, rwnie towary zagraniczne mia przywozi tylko kupiec obcy 5. W XVI w. ustalono, e szlachcic zajmujcy si sprawami miejskimi traci szlachectwo 6. W XVI w. miasta utraciy reprezentacj w sejmie w zamian dano jednak miastom prawo wysyania abnegatw - przedstawicieli na sejmie, ktrzymieli prawo zabiera gos w sprawach miast. 7. Ustawy przeciw zbytkowi, zakazyway mieszczanom kosztownych ubra i obuwia 8. Nadzr nad miastami krlewskimi w praktyce przejli starostowie.

Udzia posplstwa we wadzy miasta


W wikszych miastach uzaleniano przyjcie do prawa miejskiego od wyznawanej religii. Do kontroli Rad miejskich powoywano vigniti viri(skadajce si z 20 czonkw) lub quadraginiti viri(40), ktre skaday si po poowie z kupcw rzemielnikw i kontroloway rad w zakresie finansowej, t sam funkcje w innych miastach penili starsi cechw lub awy miejskie. Pniej powsta organ zwany posplstwo byo to zgromadzenie ogu obywateli miejskich i obradowaa nad sprawami miejskimi i wydawao wilkierze. Takie zgromadzenie dzielio si na ordyki zalenie od przynalenoci zawodowej, a w miastach zrnicowanych narodociowo na nacje.

Cechy
Partacze osoby niezrzeszone w cechu, ktrzy najczciej osiadali w jurydykach Do cechw natomiast utrudniano dostp poprzez wprowadzenie opat za zdawanie z czeladnika na mistrza, z tych opat zwolnione byy oczywicie dzieci mistrzw i ziciowie. Urzdowe cenniki odgrnie ustalone ceny na towary(przez wojewodw); jednoczenie zwalniajc od ca towary zagraniczne.

Organizacja handlu
Kupcy wikszych miast byli zwizani w bractwa konfraternie ich czonkowie mieli wyczne prawo handlowania w danym miecie. Kontrakty doroczne zjazdy gospodarcze szlachty. W 1496 szlachta otrzymaa zwolnienie z ce na towary przywoony i wywoone z wasnego gospodarstwa. Co na towary luksusowe importowane byo niskie natomiast eksportowe wysokie(szlachta chciaa mie tanie towary i ograniczy ich wywoenie). Przywileje handlowe Gdaska Gdask mia wyczne prawo skupu zboa take od szlachty.

Miasta prywatne
Zahamowanie rozwoju miast gwnie dotyczyo miast krlewskich krlewskich nie miast stanowicych wasno prywatn, miasta bdce orodkami latyfundiw przeyway rozkwit. P5rzy czym najwikszy rozkwit przypad miastom wielkopolski, ktre najmniej zostay dotknite pitnem wojen XVII w.

Jurydyki i libertacje
Konkurencj dla cechw byy jurydyki, gdzie pod opiek magnaterii gromadzili si wytwrcy stanowicy powan konkurencje dla cechw. Takie jurydyki czsto przybieray form miast prywatnych. Libertacje (wyczenie od prawa miejskiego) i inkorporacje (od prawa ziemskiego) nadawane byy poszczeglnym domom co powodowao osabienie pozycji prawnej miast.

Sytuacja prawna ydw


Na pocztku XVI . do polski zaczy napywa nowe grupy ydw. Na podstawie dawnego prawa ydzi posiadali samorzd wewntrzny zwany kahaem(gmina ydowska). W 1495 usunito ydw z Krakowa do Kazimierza, Krakw wymusi te na ydach zrzeczenie si praw do handlowania w ty miecie. Zwierzchni wadz nad ydami mia krl za porednictwem wojewodw w 1539 ydzi miast prywatnych przeszli pod zarzd panw miast. Od XVI w. znane byy powszechnie zjazdy ydowskie zwane waadami, ktre zostay zniesione na sejmie 1764 r.

Paszczyzna
Rozwj gospodarki folwarcznej doprowadzi do wzrostu wyzysku chopw. Co zwizane byo z ugruntowaniem paszczyzny i powrotu do Renty odrobkowej. Konstytucja z 1520. uznaa Paszczyzn na 1 dzie w tygodniu. Drugiej polowie XVI za norm uwaano 2 dni. Chopi gospodarze byli zwizani do Paszczyzny sprzonej z wasnymi narzdziami, caa reszta miala paszczyzn piesz. Panowie ze wzgldu na spadek wydajnoci zaczli zastpowa panszcyzn dzienn na jutrzni(paszczyzn wydzielon) gdzie wydzielano obszar gruntu, ktry mia by uprawiany lub, z ktrego miao by zebrane zboe. W okresach szczeglnego zapotrzebowania na prace chopw dodawano dodatkowe dni paszczyzny zwane Tokami, gwatami, daremszczyznami.

Inne wiadczenia chopskie


Obok paszczyzny chopi nadal pacili czynsze oraz byli zobowizani do dodatkowych wiadcze(zbieranie siana, naprawa grobli, stra i In.). Dodatkowym rdlem zarobkw pana byy monopole dworskie takie jak propinacja(wyczne prawo pana do produkcji i sprzeday gorzaki w obrbie jego dbr), lub przymus korzystania z myna w dobrach pana.

Prawa chopw do gruntu


Stosunek chopw do ziemi mona byo okreli jako uytkowanie. Chop nie posiada ju samodzielnoci gospodarczej i osobistej. Miay one jednak charakter dziedziczny a za zgod pana chop mg nimi rozporzdza(zastaw, sprzeda, darowizna) i wpisane do ksig wiejskich. Podwarzenie wasnoci podlegej stay si w XVI w. rugowania chopw a nie wykup. NA uawach chopi posiadali tzw. Dzierenie emfiteutyczne zblione do wasnoci miejskiej

Przytwierdzenie chopa do ziemi


W 1496 powtrzono postanowienie Kazimierza W. pozwalajce tylko jednemu chopu przej z jednej wsi do drugiej w cigu roku. Dodano rwnie, e tylko jeden chop mg wyjecha na nauki do miasta.. Konstytucje 1501 1543 w ogle zabroniy chopom wychodu bez zgody pana. Miao te wymiar w aktach formalnej sprzeday chopw bez ziemi. Powzdanie oddanie si w poddastwo.

Soectwa i ich skupywanie


Od poowy XV nastpowao zmniejszanie liczby soectw, na podstawie przepisu statutu wartkiego warckiego 1423 dziedzice wykupywali soectwa wczajc ich ziemi do folwarkw.

Konstytucja 1563 uznaa, e wszystkie soectwa nie bdce w rkach szlachty s na skupie. Przy wykupie soectwa pan powoywa sotysa od XVI w. zwanego wjtem.

Zrnicowanie majtkowe chopw


W XVI w. przewaay gospodarstwa panowe Chopi bez ziemi stanowili znikomy odsetek. W drugiej poowie XVI w. postpowao jednak zuboenie wikszoci ludnoci chopskiej. W warunkach zwikszajcej si paszczyzny chopi dyli do zmniejszania swoich gospodarstw, eby zmniejszy paszczyzn. W XVII i XVIII dominoway wieranowe. Sytuacj pogorszyy jeszcze wojny XVII w.

ludzie luni
Osobn grup stanowili ludzie luni nie posiadajcy wlasnej ziemi i niecignici do systemu gospodarki paszczyniano folwarcznej. W 1496 zakazano mieszczanom zatrudniania ludzi lunych na krcej ni rok, zakazywa te wdrwek sezonowych za granic. W Wielkopolsce lauda pozwalay szlachcicom apanie i zmuszanie lunych ludzi do pracy.

Wadza dominialna pana


Do pana naleao sdownictwo, w konstytucjach 1496- 1501 wykucono moliwoci sdzenia chopw przez sdy grodzkie i miejskie. Pelni sdownictwa dominialnego potwierdzia konfederacja warszawska 1573. W krlewszczyznach mona byo si odwoa do sdu monarchy.

Gromada i urzd wiejski


We wsiach posiadajcych Gromad pan przerzuca cz swoich uprawnie na gromad, ktrej czonkowie wzajemnie si kontrolowali. Moga posiada wasny majtek a take zawiera umowy organami gromady byy: oglne zebranie gromadzkie i urzd wiejski(wjt z przysiznymi, nieraz i z pisarzem, ktry prowadzi wiejsk ksig sdow). Zebranie ustanawiao te podatek, na nim odbywa si te rug za niezapacenie podatku.

Oldrzy
Oldrzy byli to osadnicy holenderscy pniej take niemieccy osiedlajcy si na prawie holenderskim. Zachowywali oni wolno osobist i samorzd gromadzkie. Prawa oldrw do ziemi byy zblione do wasnoci podlegej a nazywano je Emfitez. Po wyczerpaniu lat wolnizny pacili oni czynszem lub korzystaniem z monopoli dworskich.

Wsie na prawie wooskim


Prawo wooskie naleao do typu praw regulujcych zalenoci wsi lokowanych na prawie czynszowym. Na czele sta knia czynsz pacono w postaci dziesiciny z owiec i sera. Czasami kilka wsi tworzyo tzw. Krain, na ktrej czele sta kranik(wojewoda wooski).

Organizacja bartna
Bartnicy pacili czynsz w miodzie. Zwykle czyli si w grupy zwane bractwem bartniczym, na ktrego czele sta starosta bartniczy. Wszyscy bartnicy zobowizani byli do uczestniczenia w rugu bartnym , n aktorym skadali przysig o uczciwym yciu w borze.

Zbiegostwo chopw
Wykoowanie - organizowanie przez szlacht masowe zbiegostwo chopw na ziemie innego pana. Staut 1503 pozwala kademu szlachcicowi apa chopa udajcego si za granic na zarobek. W 1538 skrcono proces o zbiegnicie poddanych, oraz sprawy o zbiegostwo nie ulegay przedawnieniu. Przeniesiono te te sprawy z sdw ziemskich do grodzkich jako bardziej sprawnych.

Powstania chopskie
Najgoniejszymi ruchami chopskimi byy powstania chopskie na Ukrainie. Takie ruchy w ograniczonym stopniu wystpoway tez na podhalu np. w 1630 przeciw starocie nowotarskim

V. Stosunki wyznaniowe

Koci rzymskokatolicki w XVI w.


Najwaniejsze stanowisko zajmowa arcybiskup gnienieski, ktry jednoczenie by prymasem Polski, dalej biskup krakowski(Ksie siewierski). Byo w sumie 15v biskupw biskupw czego 13 w koronie i 2 na Litwie. Wszyscy biskupi wchodzili do rady krlewskiej pniej senatu. Stanowiska do kanonikw kapitularnych i kolegialnych byo zarezerwowane dla szlachty. W latach 1563/65, odjto prawo sdzenia osb wieckich przez duchowiestwo. Koci zachowal jednak w swych dobrach liczne dobra, szkolnictwo, szpitale i opiek nad ubogimi. Byo te wyczone spod sdownictwa wieckiego z wyjtkiem spraw o ziemie.

Reformacja w Polsce i wolno religijna


W latach 30 XVI w. zacza si w Polsce szerzy reformacja, gwnie w postaci luteranizmu(mieszczastwo[miasta pruskie i czciowo Wielkopolskie]) i kalwinizmu(rednia szlachta i cz magnaterii[Maopolska i Litwa]). Na pocztku wadze stanowczo wystpiy przeciwko reformacji(zakaz wyznawania luteranizmu, cenzura, zakaz rozpowszechniania ksiek innowiercw, rewizje w domach w poszukiwaniu heretyckich wydawnictw,). Sdownictwo kocielne stao si nieskuteczne wobec braku egzekfowalnoci przez wadz publiczn, co wprowadzio faktyczn tolerancj religijn. 1564 edykt przeciw barciom polskim w Parczewie. Ostatecznie sytuacj prawn zaczey normowa 1570 zgoda sandomierska(luteranie, kalwini, bracia czescy) ta ugoda miaa scementowa reformacj w walce z kontrreformacj, jej gwnym skutkiem Konfederacji Warszawskiej 1573 wprowadzajcej tolerancj religijn(tylko szlachta). Tekst ten zastrzega jednak, e zalegalizowane wyznania nie mog podwaa poddastwa

Kontrreformacja i ograniczanie praw rnowiercw


1565 Zakon jezuitw zosta sprowadzony do polski. 1578 - synod Piotrkowski przyj uchway soboru trydenckiego Reformacja bya w Polsce zjawiskiem krtkotrwaym i nie rozpowszechnia si zbytnio Stefan Batory zakaza budowy nowych Zborw w miastach krlewskich Tumulty niszczenie zborw przez podburzonych ludzi(gwnie studentw), ktrych zakazywano pniej odbudowa. 1631 konstytucja nakazaa stawianie oskaronych o tumulty przed Trybuna Koronny, jednak byy due trudnoci z znalezieniem sprawcw.

Koci Prawosawny unia brzeska


Najwysz funkcj peni metropolita kijowski. Byo te 9 biskupstw. 1596 unia brzeska => powstanie kocioa greckokatolickiego(zachowa obrzdy, ale uznawa zwierzchnictwo papiea) Dopiero w 1620 przywrcono chiererchi prawosawn w Polsce. Na przeomie XVII i XVIII nasilia si propaganda na rzecz unii, ktra w kocu zwyciya na Rusi halickiej i czci zachodniej Biaorusi.

Nietolerancja religijna w drugiej poowie XVII i XVIII w.


Po najedzie Szwedzkim fala nietolerancji wobec rnowiercw wzrosa, oskarajc ich o sprzyjanie Szwedom. 1658 konstytucja nakazaa wygnanie z Polski arian. W 1668 odstpstwo od religii katolickiej uznano za przestpstwo apostazji, za ktre karano wygnaniem i konfiskat majtku. W 1715 innowiercy przestali zasiada w senacie. W 1717 zezwolono innowiercom na dokonywanie tylko prywatnych naboestw w domu. Ostatecznie kontrreformacja zaamaa si w Polsce w poowie XVIII w.

VI. Wadza krlewska

Pozycja krla jego kompetencje


W drugiej poowie XV w. zakres wadzy krlewskiej faktycznie wzrasta. Kazimierz Jagielloczyk i Jan Olbrzcht sprawowali rzdy osobicie i reprezentowali pogld, e krl jest suwerenem narodu. Mimo wzrastajcej pozycji ruchu egzekucyjnego, ostatni Jagiellonowie utrzymali jeszcze mocn wladz, poprzez rozdawnictwo ziemi i urzdw. Znaczne osabienie wadzy krlewskiej nastpio wraz z rozpoczciem elekcji i powstaniu pakta konwenta. Po rokoszu Sandomierskim(przeciw III wazie) konstytucje wyznaczyy ramy prawne wypowiedzenia posuszestwa, szlachta miaa najpierw trzykrotne napomnienie(I: senator, prymas; II: sejmik; III: Sejm). Kolejne prby wzmocnienia wadzy krlewskiej nie przynosiy powodzenia. Wadza krlewska Wraz z sejmem sprawowa wadz ustawodawcz. Prawo sankcji uchwa sejmowych(interpretacji, i nadawania ostatecznego ksztatu tzw. moderowania) Inicjatywa ustawodawcza Samodzielnym ustawodawc pozosta w stosunku do miast krlewskich , ydw i chopw z ziem krlewskich Zwierzchnictwo nad pastwami lennymi Wyczne prawo mianowania urzdnikw Prawo nominacji na urzdy senatorskie Wykonywa sdownictwo dyscyplinarne nad urzdnikami By naczelnym wodzem Kierowa polityka zagraniczn Ograniczenia wadzy krlewskiej Krl obierany doywotnio od 1573 By jednym z trzech stanw sejmowych(od poowy XVI) Artykuy henrykowskie Pakta konwenta senatorw musia stale przebywa przy krlu Mia zasiga ich rady we wszystkich wanych sprawach Urzdnicy mianowani doywotnio nie mogli by odwoywani, krl mg ich tylko przesuwa na wysze stanowiska Sejmiki wyznaczay kandydatw na sdziw i podsdkw ziemskich, ziemskich od 1578 do TK Zakaz zawierania maestwa bez zgody sejmu 1573 zakaz nabywania dbr dla siebie i rodziny 1631 Zakaz wyjazdw za granic 1641

Bezkrlewie i elekcje
Elekcja wyrazem gosu caej szlachty(viritim), pniej zakazano obioru nastpcy za ycia krola. Konfederacja kapturowa szlachty tworzca organizacj pastwow podczas bezkrlewia, Na czele pastwa podczas bezkrlewia sta interrex(prymas), ktry mia obowizek sprawowania wadzy i przygotowanie elekcji. Elekcja skadaa si z trzech etapw: 1. konwokacja na niej posowie ziem wizali si w konwokacj generaln(kaptur0, i zatwierdzali skad sdw kapturowych. 2. sejm elekcyjny wysuchiwa posw innych pastw, przedstawiajcych kandydatw i ukada pakta konwenta.

3. sejm konwokacyjny

VII. sejmiki i sejm

Sejmiki i uksztatowanie si dwuizbowego sejmu


w 1493 wyodrbnio si oglnopolskie przedstawicielstwo sejmikw ziemskich. Rycho utworzyli oni izb poselsk. Natomiast senat powsta z rady krlewskiej. W XVI w. Sejm walny sta si dwuizbowy. Sejmikom przewodniczy marszaek wybierany spord szlachty Sejmik dzieliy si na: przedsejmowe zwoywa je krl wysyajc legata z pismem krlewskim, w ktrym wyoone byy powody zwoania sejmu, po wybrani posw na sejm, sejmik ukada instrukcje poselskie sejmiki generalne - na nich zbierali si wszyscy posowie danej ziemi ustalajc wsplne stanowisko na sejm walny. W XVII w. generay wygasy (oprcz pruskieg) Sejmiki elekcyjne wybieray kandydatw na urzdy sdowe ziemskie Sejmiki kapturowe zbieray si tylko w okresach bezkrlewia Sejmiki deputacie na nich wynierano deputatw do Trybunau Koronnego Sejmiki relacyjne na nich posowie relacjonowali sejmy walne

Powstanie izby poselskiej i jej skad


Pocztkowo skad izby poselskiej wybieraa szlachta wraz z senatorami, od XVI w. sama szlachta. Kady pose otrzymywa diet majc pokry koszty podry i utrzymania posa. Po unii Lubelskiej w skad izby poselskiej wchodzio 170 posw(48 z Litwy) abnegaci przedstawiciele najwikszych miast Polski(bez prawa gosu).

Organizacja sejmu walnego


Na sejm skaday si trzy stany sejmujce: krl, izba poselska, senat. Sejm zwoywa krl, przewanie co roku. Artykuy henrykowskie naoyy na krla obowizek zwoywania sejmu co dwa lata. Sejmy dzieliy si na zwyczajne(ordynaryjne), ktre trway najwyej sze tygodni i nadzwyczajne(ekstraordynaryjne), trwa najduej dwa tygodnie. Przeduenie obrad sejmu zwano Prolongacj i wymagao zgody wszystkich posw. Za Zygmunta I ustali si skad senatu: arcybiskupi i biskupi, wojewodowie i kasztelanowie, Marszaek wielki i nadworny, kanclerz, podkanclerzy i podskarbi nadworny, stanowio to w XVII w. 40 osb.

Obrady i uchway sejmowe


Do podjcia uchway sejmowej potrzebna bya jednomylno, ktrej wyrazem by brak sprzeciwu. Kady pose powinien postpowa zgodnie z instrukcjami poselskimi. Wikszoc poselska istniaa tylko przy obiorze marszaka i sprawdzenia wanoci mandatw. W senacie senatorowie nie gosowali tylko kolejno wypowiadali swoje zdanie(votum. I n atej podstawie krl lub jego kanclerz okrela opinie generaln(konkluzj). Konstytucje sejmu ogaszano w imieniu krla zgodnie z jego uprawnieniami odbywaa si te ostateczna redakcja i interpretacja. Od czasu do czasu wysuwano postulat sejmw rokoszowych w ktrych udzial mg bra kady szlachcic, w Polsce nazywa si on sejmem konnym

Kompetencje sejmu
To co nie byo zastrzeone dla krla byo kompetencj sejmu(podatki, zgoda na pospolite ruszenie, od 1578 zgoda na nobilitacje, wysuchiwa poselstw, nadawa kierunek polityce zagranicznej, sprawowa kontrol nad rzdem, pod przewodnictwem krla odbywa si sd sejmowy, prawo aski i amnestii, traktaty pokojowe i przymierze).

Senatorowie rezydenci
Byli powoywani midzy sejmami tzn. na dwa lata w liczbie 16.(biskupi, wojewodowie i kasztelanowie), a czterech czterech nich miao stale rezydowa przy krlu(zmieniali si co pl roku). Mieli dawa rady i kontrolowa krla z czego zdawali relacj na sejmie. Od 1641 liczb senatorw zwikszono do 28 a konstytucja z 1717 zobowizano krla do suchania senatorw rezydentw. Zostaa wyparta przez rady senatu, ktre byy zoone z bdcych na dworze senatorw. Rady senatu miay charakter polece dla krla, a pniej zaczto je nazywa senatus consulta, ktre spisywano i odczytywano na pocztku kadego sejmu.

Zrywanie sejmu
Obrady sejmu paralioway: obowizek przestrzegania instrukcji poselskich, oraz zasada jednomylnoci. Po raz pierwszy nie doszed do skutku w 1652, a po raz pierwszy zerwany w 1669. eby zagodzi zrywanie sejmu zaczto czasem stosowa zagodzon form liberum vet: sisto activitatem, ktra powodowaa limitacje sejmu czyli zawieszenie obrad a do ustalenia wsplnych stanowisk.

Rzdy sejmikowe
Rozwiny si one w warunkach upadku znaczenia wadz centralnych. Odwoywanie si do sejmikw w przypadku niedojcia do skutu sejmw stao si norm. Od pocztku XVII w. sejmiki same zaczy rekrutowa tzw. onierza powiatowego bylino powoywani i opacani przez sejmiki. Rzdy sejmikowe zniosa konstytucja 1717 r. odbierajc sejmikom kompetencje w sprawach wojskowych i skarbowych.

VIII. konfederacje

Konfederacje i rokosze
Konfederacje od pocztku miay wielkie zawizywane podczas bezkrlewia w celu zachowania cigoci wadzy. Suya te do spenienia zamierze szlachty, ktrych nie moga lub nie chcia speni wadza monarsza. Rozrniano konfederacje przy krlu oraz przeciw krlowi. Konfederacje przeciw krlowi nie uznane przez krla zaczto nazywa rokoszami. Konfederacja zawizywana bya w jednym wojewdztwie i kolejne wojewdztwa mogly si do niej przyczy, a gdy wikszo wojewdztw si do niej przyczyo tworzya si konfederacja generalna. Akt konfederacji spisywano i wcigano do ksig sdowych. Konfederacja obieraa swoi wadz generalno zoonej z marszaka konfederacji i konsyliarzy a take powoania regimentarzy. Organem naczelnym konfederacji bya walna rada, ktra odpowiadaa sejmowi i bya wybierana przez sejmiki konfederackie uchway zapaday wikszoci gosw

IX. Urzdy i urzdnicy

Urzdy centralne
Ministrze dygnitarze koronni i nadworni, ktrzy weszli do senatu(marszaek wielki koronny i nadworny, kanclerz i podkanclerzy koronnyoraz podskarbi) Marszaek wielki koronny Zarzdza dworem krla By mistrzem ceremonii Okrela ceny ywnoci w miejscu pobytu dworu Wykonywa sdownictwo w miejscu pobytu krla Marszaek nadworny Zastpca Marszaka Wielkiego koronnego Kanclerz i podkanclerzy Sprawdzali czy akty wychodzce z kancelarii krlewskiej nie s sprzeczne z prawem

Prowadzili metryki koronne i litewski Kanclerz koronny stosunki z zach. Kanclerz litewski stosunki z wsch. Podskarbi koronny i nadworny Zarzdzali skarbem krlewskim Hetmani Hetman koronny(Funkcja staa) i Hetman polny(Podczas wojny) Wydawa artykuy hetmaskie Mg kara mierci podczas wojny HWK Mg przedstawia onierzy do nobilitacji lub nagrody HWK mia prawo mie swoich staych przedstawicieli w Istambule, Bakczysaraju, Budapeszcie, Jassach i Bukareszcie Regimentarze Funkcja zastpcza w razie braku hetmana powoywana przez krla Referendarze(XVI w.) Byli powoani do sdw w sdach krlewskich Pniej mieli gos doradczy w senacie

Urzdy lokalne
W stosunku do ludnoci poddaczej aparat pastwowy sprawowali panowie. Posiadanie urzdu ziemskiego miao tylko prestiowe znaczenie. Wiksze rol jako zasiadajcy w senacie sprawowali kasztelanwie i wojewodowie oraz te urzdy ktre wizay je z sdownictwem. Urzd Starosty upodobni si do urzdw ziemskich zachowal swoje funkcje administracyjne, sdowe i policyjne. Swoje kompetencje przekazywa gwnie niszym urzdnikom: podstarociemu, burgrabiemu, sdziemu grodzkiemu, i innym. Porzdek starszestwa urzdw z 1611: senatorowie, podkomorzy, starosta, chory, sdzia ziemski, stolnik, podczaszy, podsadek, podstoli, czenik, owczy, Wojski, pisarz, miecznik.

X. Organizacja si zbrojnych

Upadek pospolitego ruszenia


Niestawienie si na pospolite ruszenie karano konfiskat majtkw. eby utrzyma pospolite ruszenie w ryzach tworzono specjalne zjazdy Okazowania zwoywane od czasu do czasu podczas pokoju. W cigu XVII wieku ulego rozprzeniu i ostatni raz brao udzia w bitwie 1656 pod Warszaw. Mimo to nadal oficjalnie funkcjonoway.

Wojaka zacine
Podczas wojny wadca mianowa dowdcw, ktrzy dopiero werbowali wojska. Podczas pokoju u schyku XV w. powstaa Obrona potoczna sia zbrojna na granicy poudniowo wschodniej w liczbie 1500 -3000 ludzi. Dopiero na sejmie 1562-1563 uchwalono organizacje staego wojska zwanego kwarcianym(3500 - 4000), opacanego z dochodu z krlewszczyzn zwanego kwart. Wojsko to skadao si gwnie z chorgwi jazdy szlacheckiej stacjonujcej na Ukrainie. W XVII w. w obliczu powstania ukraiskiego i innych wojen ustalano sta liczb wojska zacinego zwanego kaputowym w 1649 liczyo 26 ty onierzy, po utworzeniu tej formacji wojsko kwarciane zaniko a wpywy z krlewszczyzn przeznaczono na artyleri. W XVII powstao te wojsko powiatowe, ktre zacigay sejmiki.

Piechota wybraniecka
Powstaa za Stefana Batorego. Bya zoona z chopw, na wzr piechoty wgierskiej z kadych 20 anw krlewszczyzn mia i jeden rekrut. Jako wynagrodzenie za sub otrzymywa an wybraniecki, ktry by zwolniony z paszczyzny i przypisany by do niego obowizek suby wojskowej. Ok. 2300 ludzi.

Kozacy rejestrowi
Kozacy byli zorganizowani na bazie terytorialnej w oddziay wojskowe. Na czele tego wojska sta Ataman. Zwany te hetmanem wojska zaporskiego a wszystkie urzdy pozostawaly z wybotu. Chcc podporzdkowa ta armi cz tych kozakw brano na od i wpisywano do rejestru std kozacy rejestrowi. Od 1578 taman wojska zaporskiegi by podporzdkowany starocie czerwinskiiemu.

stranicy morza i Komisja morska


Myl o stworzeniu floty wojennej podj Zygmunt August. Tworzc flot kapersk skadajc si z kaprw, ktrzy sami utrzymywali statki pod warunkiem, e ewentualne zdobycze bd ich, dawano im listy przepowiednie , potwierdzajce, e nie s piratami i uprawniajce do werbunku osb. Sprawy morskie krl powierzy Komisji morskiej(1569 -1572), [organizacja eglugi i ochrony wybrzea, i sdownictwo kaprw]. Kolejni wadcy prbowali stworzy flot ale wobec powszechnej niechci do floty ich prby szybko okazyway si nieskuteczne.

onierz anowy
Od 1655 w razie potrzeby zaczto powoywa onierza anowego i dymnego bya to piechota lub jazda rekrutowana w dobrach krlewskich, szlacheckich i kocielnych w liczbie 1 chop z (5, 10, 15, 20 anw oraz 25 50 dymw w miasteczkach).

Autoramenty narodowy i cudzoziemski


Autorament(zacig) dzielil si na narodowy(jazda) oraz cudzoziemski(piechota, kawaleria, dragoni).

Wojsko Rzeczypospolitej po reformie 1717


Pod naciskiem Rosji wojsko polskie obniyo stay etat do 24200, utworzono te stay budet na wojsko.

Wojska prywatne
Wasne dobrze zaopatrzone i wyszkolone wojska posiadali magnaci(zwane byy milicjami).

XI. skarbowo

Organizacja skarbu
Odzielenie skarbu prywatnego krla od skarbu pastwowego nastpio wraz z powstaniem wojska zacinego 1563 . Utworzono w tym celu oddzielny skarb 1569 z siedzib w Rawie Mazowieckiej(skarb rawski). Przychodziy do niego dochody z kwarty(podskarbi i Komisja skarbowa) oraz z sejmu kiedy powoywa podatki na wojsko(poborcy i szafarze wsppracujcy z podskarbim). W ten sposb dokona si podzia skarbu na nadworny i pospolity szczegowy podzia przychodw rozgraniczyno w 1632 nadworny niektre ca i dochody z mennicy, up, kopal, z czci krlewszczyzn wyodrbnionych w 1590 inne dochody wpywaly do skarbu pospolitego.

Krlewszczyzny
W 1504 krl otrzyma zakaz rozdawnictwa krlewszczyzn. A od sejmu 1562-3 rozpocza si egzekucja dbr . Krlewszczyzny dzieliy si na starostwa grodowe(na czele z starost) i starostwa niegrodowe(bdce bdce pod zastawem lub dzieraw, takiego zastawnika nazywano tenutariuszem). W 1590 ustalono ekonomie czyli dobra krlewskie nie mogce zosta zastawione.

Dochody skarbowe
Dochd z mennicy Czynsze dzierawne z krlewszczyzn Kwarta Podatki stanowiy dochd niestay bo byy ustalane przez sejm czasowo anowe (Chopi) 2 gr. z anu[w dobrach szlacheckich], 4 gr.[w dobrach kocielnych] anowe nadzwyczajne , poborowe(chopi) praktycznie dorocznie 30 gr. Z anu Podymne(szlachta zagrodowa i chopi) od domu Szos podatek majtkowy miasta formir ryczatu W XVII w. doszy Akcyza - miejski, procent od wartoci sprzedawanych towarw na rynku Szelne podatek od napojw(co 10 szelga) Czopowe- od wyrobu i szynkowania piwa Hiberna dobra krlewskie i kocielne na utrzymanie wojska w zim Donatywa duchowna dobrowolny podatek duchowiestwa przy ustalaniu poboru Pobr podatek dla szlachty ustanawiany na sejmie jednorazowy Dochody z Prus krlewskich i lenn Ca

Wydatki i kontrola finansowa


Sumy skarbowe byy wydawane gwnie na potrzeby wojskowe, a take na poselstwa diety posw i nagrody.. Do kontroli skarbu pospolitego sejm powoywa komisje skarbow(trybuna skarbowy). Od 1677 skad(komisarze) do komisji przekazano sejmikom relacyjnym, sprawdzaa rwnieerz sdownictwo w sprawach skarbowych, rozpatrywa te skargi wojskowe. Od 1717 komisja staa si staa.

XII. Organizacja szkolnictwa

Gimnazja i kolegia
Kultura odrodzenia powoaa do ycia nowe szkoy o charakterze szk rednich np. dls szlachty kolegium Lubomirskiego .Od poowy XVI w. zaczey powstawa nowe szkoy zwane gimnazjami. Due znaczenie dla rozwoju Edukacji miao sprowadzenie do Polski zakonu Jezuitw, ktrzy od 1564 zaoyli w Polsce 15 koleg9iw dla szlachty.

Szkoy wysze
W 1544 powsta uniwersytet w Krlewcu 1579 Akademia Wileska 1594 Akademia w Zamociu

XIII. Sdownictwo

Sdy ziemskie i grodzkie


Jako sdy szlacheckie pierwszej instancji dziaaly sdy: ziemskie, grodzkie i podkomorskie. Skad sadw ziemskich ustali si na sdziego podsdka i pisarza. W XVII w. sdy ziemskie przeyway swj upadek. Zachowa a nawet rozszerzy swoje kompetencje sd grodzki. Rozszerzy obszar swojego dziaania a take kompetencje o sprawy cywilne(poza karnymi). Obok sdw grodzkich rozwin si urzd grodzki, by oparty dla wpisw codziennie wobec upadkw sdw ziemskich oponowano by urzdy grodzkie otrzymay prawo wpisw

wieczystych W XVII ten proces si nasilia w XVIII prawo wieczystoci miay wszystkie urzdy grodzkie.

Trybuna koronny
W 1563 w wojewdztwach utworzono sdy ostatniej instancji, ktrym przekazano zalegoi z sdw krlewskich. Rozwizaniem problemu nadmiernej iloci spraw do sdu krlewskiego stao si powstanie Trybunau Koronnego 1578 zbiera si wiosn i latem dla maopolski a jesieni i w zim dla wielkopolski. Od 1585 podday si trybunaowi Prusy krlewskie. W trybunale sdzili reprezentanci szlachty wybierani corocznie na sejmikach zwanych deputackimi byo 27 deputatw szlacheckich i 6 duchownych. Deputat szlachecki mg si ponownie ubiega o stoek dopiero po 4 latach. W sprawach szlacheckich sdzili tylko deputaci szlacheccy. Na czele Trybunau sta obieralny marszaek , duchowni mieli swojego prezydenta. Wyrok mia by w miar moliwoci jednomylny dopiero w trzecim gosowaniu miaa by wikszo gosw Apelacje ostatniej instancji od sdw ziemskich. Grodzkich i podkomorskich W XVII w. rozszerzano kompetencje trybunau Mimo, e Trybuna mia by sdem ostatecznym to w praktyce odwoywano si do niego do sdu sejmowego i krlewskiego.

Sd sejmowy
Ten krlewski sad funkcjonowa tylko podczas sejmu, pocztkowo nie byo rnicy midzy nim a innymi sdami krlewskimi. Asesorami byli wszyscy senatorowie i od 1588 8 deputatw izby poselskiej. Biece kierownictwo obradami sdu Marszaek WK By sdem ! i ostatniej instancji dla: Obrazy majestatu Zdrada stanu Naduycia skarbowe wyszych urzdnikw Gwaty na sejmach Zbrodnie szlachcica zagroone kar mierci, banicji i konfiskaty dbr Szczeglnie wane sprawy prawa cywilnego

Sdy nadworne: asesorski, relacyjny marszakowski


Asesorski przewodniczy mu kanclerz lub podkanclerz a asesorami byli referendarze, regenci kancelarii, jeden z sekretarzy krlewskich Sprawy dobra i dochody krlewski Sprawy miast rzdzcych si prawem Magdeburskim i chemiskim Relacyjny sdzia monarcha i senatorowie rezydenci Odwoania od asesori Apelacyjny dla lenn korony Sprawy sporne o cerkwie midzy unitami i prawosawnymi Odwoania od wyrokw biskupw prawosawnych Marszakowski Sdzi sprawy z najbliszej okolicy krla

Sd referendarski
Sprawy chopw z krlewszczyzn Sdem wyszym bya asesoria

Sdy kapturowe i Konfederackie


W czasie bezkrlewia zawizywano sdy kapturowe, sdem wyszej instancji by dla nich sd konfederacji generalnej.

Sdy polubowne
Kada ze skconych stron powoywaa rwn liczb arbitrw, ktrz to z kolei powoywali superarbitra., ich wyroki i dziaalno opieraa si na dobrowolnym zapisie obu stron

Sdy miejskie
W miastach lo9kowanych na prawie niemieckim to prawo si utrzymao z drobnymi zmianami wprowadzonymi przez sejm ale gwnie byyy to zmiany proceduralne. W miastach krlewskich prawo zwizane byo z przywilejami, ktrych krl nie zmieniaal., Ograniczenia w wyszym sadownictwie miejskim prawa miejskiego miao wyraz w powstaniu dla miast prywatnych sdy panw dominalnych a dla mniejszych miast krlewskich sdy starostw.

Sdy dominialne
Wiejski sd awniczy najczciej na czele z wjtem sdzi ma podstawie krzywki prawa niemieckiego i prawa zwyczajowego zwyczajowego take jeli takowe istniay ordynacjami panw dbr od sdu wjtowego mona si byo odwoa do sadu pana dbr. W krlewszczyznach znany by natomiast sd dominialny wyszy prawa niemieckiego zwany sdem zamkowym.

XIV. Lenna

Lenno Prus ksicych


Zwierzchno lenna polski nad Prusami ksicymi rozpocza si od pokoju toruskiego 1466. Pruby wyjcia Prus spod wadzy polskiej spowodoway zaakceptowanie przez Polsk projektu sekularyzacji dbr zakonu krzyackiego 1525. Byy mistrz krzyacki, ktry teraz przeszed na luteranizm sta si ksiciem Prus ksicych. Zygmunt III waza po wyganiciu lini Hohenzollernw przekaza lenno Prus bocznej linii: Brandenburskiej. W traktacie welawko Bydgoskim Prusy uzyskay zwolnienie z lenna.

Inflanty i lenno Kurlandii


W 1561 Poddano inflanty i Ryge do polski i dopiero w 1569 okrelono dokadnie zaleno tych ziem jako kondominium. Rwnie Kurlandia staa si wsplnym lennem Polski i Litwy. Na czele Inflant sta namiestnik krla. Konstytucja z 1598 Upodobnia ustrj Inflant do polskiego. Dalsza Polonizacja staa si niemoliwa poprzez najazdy Szwedzkie.

XV. Gwne kierunki przemian ustroju

Polityczny nard szlachecki


Przywileje nieszawskie stay si podstawa rozwoju demokracji szlacheckiej. Rzeczpospolita szlachecka bya odmian monarchii stanowej z tym, e oprcz krla w sprawowaniu wadzy uczestniczy tylko jeden stan(szlachta). Wiek XVI to Zoty wiek polski w, ktrym kraj y w dobrobycie, sprawnie dziaay sejmy poprzez wybieranie rozwiza kompromisowych, istniaa wolno wyznania w jako jedynym walczcej wtedy Europie.

Hamulce rozwoju
Sabe rozwinicie ekonomiczne(gwnie brak rozwoju manufaktur, oparcie caego eksporu na handlu zboem) Za due terytorium Wzrost pozycji magnatw Osabianie pozycji mieszczastwa Wpywy kontrreformacji Sarmatyzm i ksenofobia

Kryzys ustrojowy
Kryzys wynika gwnie z przewiadczenia o doskonaoci istniejcego systemu. A take z istnienia liberum veto i zrywania sejmw, oraz postpujcej decentralizacji pastwa na korzy sejmikw. Wszelkie wysiki wzmocnienia wadzy centralnej koczyy si fiaskiem. Widmio

absolutyzmu torpedowao wszelkie ruchy reformatorskie. Decentralizacja pastwa miaa rwnie wyraz w wielkich latyfundiach magnackich, ktre dziki licznym Przywilejom stay si niemal samodzielnymi pastwami.. Kolejnym aspektem kryzysu pastwowoci by zupenie niesprawny aparat pastwowy, brak armii i silnej wadzy krlewskiej.

Rozdzia VI: Prawo sdowe rzeczpospolitej szlacheckiej


I. Charakterystyka prawa sdowego

Systemy prawa
Rak jak w monarchii stanowej utrzymaa si odrbno prawa dla poszczeglnych stanw. Prawo rzymskie tak rozpowszechniajce si na zachodzie wobec strachu przed absolutyzmem przyjo si tylko w nieznacznym stopniu w niektrych miastach. Namiastkami niedokonanych kodyfikacji byy zbiory prawa, a take spisy prawa zwyczajowego. Duo bardziej przyjo si constitutio Criminalis Carolina (Karol V 1532) system kar prawa miejskiego. Waciwie kada ziemia a nie tylko miast rzdziy si odmiennymi prawami.

II. Prawo prywatne

Osoby fizyczne i prawne


Lata sprawne- prawo ziemskie(XVI.15 chopcy i 12 dziewczyny w XVII. 18 chopcy 14 dziewczyny) Prawo miejskie(14 chopiec) (Lata dojrzae mczyzna 24 lata) ziemskie i( lata roztropne 21 lat chopcy) miejskie Osobowo prawn posiaday biskupstwa, kapituy i klasztory, miasta reprezentowane przez wadze miejskie, cechy, gromady posiadajce wasne pastwiska ki i lasy Pena zdolno prawn i zdolno do czynnoci prawnej posiadaa tylko szlachta , ktra cieszya si dobrym imieniem i czci Cudzoziemcy mogli przekazywa spadek tylko tym osobom, ktre aktualnie mieszkay Polsce, zakazano im te posiadania nieruchomoci.

Ustawy amortyzacyjne
Ustawy amortyzacyjne, byy to ustawy majce zahamowa przekazywanie dbr w spadkach na rzecz kocioa. Najpeniejsza ustawa amortyzacyjna 1635 zakazywaa alienacji dbr ziemskich na rzecz instytucji kocielnych zarwno w aktach midzy yjcymi jak i na wypadek mierci.

Zawarcie maestwa i jego wano


Od 1577 w Polsce zaistnia obowizek zawierania przez katolikw maestw kocielnych(w kociele przed proboszczem w obecnoci 2 wiadkw) maestwa zawarte nie wedug tej reguy uwaano za potajemne i byy niewane do 1741 kiedy to zostay zalegalizowane. Wedug prawa kanonicznego maestwo uwaano za niewane, jeli zachodzia przeszkoda zrywajca(brak wiadomego owiadczenia woli, nierwno stanowa gdy druga osoba nie bya jej wiadoma, pominicie istotnej formy zawarcia, impotencja, pokrewiestwo w linii prostej lub bocznej do czwartego pokolenia, wicenia, brak chrztu). Niektre przeszkody byy tylko wzbraniajce to znaczy, e istniejcego ju maestwa nie uniewaniay Separacja od stou i oa przerwanie wsplnego ycia maeskiego.

Stosunki majtkowe miedzy maonkami


Zarczynom zwykle towarzyszya intercyza, ktra regulowaa szczegowo co wejdzie na wpraw, jaka bdzie wysoko posagu i wiana. Intercyzy wpisywana do ksig sdowych.

Ko0nstytucja 1588 zobowizywaa braci do ustanowienia posagu w wysokoci rwnej sistr wyposaonych za ycia ojca, jeli bracia utracili sched ten obowizek przechodzi na wierzycieli. Dobra wienne nie odpowiaday za dugi ma W prawie miejskim magdeburskim odrbno majtkowa, w chemiskim wsplno majtkowa(za ycia obojga, wsplnota po mierci podzia na p). Doywocie zapis ma na rzecz ony na wypadek wdowiestwa(uytkowanie). Od XVI te na rzecz ma(Uytkowanie).

Stosunki majtkowe midzy rodzicami a dziemi w Prawie wiejskim


Niedziay wskutek wzrostu rodziny ulegay likwidacji, bd z woli czonkw, bd pod naciskiem administracji dominialnej. Wydzia cz inwentarza i niedzialu dla enicych si. Wymowa przekazanie gospodarstwa dzieciom pod warunkiem ich utrzymania.

Przysposobienie; dzieci nielubne


Celem adopcji byo tylko nabycie praw dziedziczenia w nowej rodzinie(nie traci prawa dziedziczenie w starej ani nazwiska)[dopiero po przejciu spadku]) Adopcja braterska ktry z braci duej bdzie y wygrywa pul Adopcja do herbu nadanie wasnego herbu osobie, 1616 zakazano w stosunku do plebejuszy Bkarty nielubne dzieci nie miay praw do majtkw ojca Prawo legitymacji nielubnych dzieci mia krl do 1578

Opieka i kuratela
Konstytucja 1565 nakazaa opiekunom sporzdzanie inwentarza w obecnoci dwch kuzynw ojca. Opiekuni mieli obowizek wyksztaci dziecko, niewywizujcy si ze swoich obowizkw opiekun mg by odsunity od pupila przez sd lub krla w drodze skargi(kogokolwiek0. Nie mia prawa sprzedawa zamienia czy zastawia dbr pupila. Na alienacje musia uzyska zgod sdu a nawet sejmu. XVI. Bdca pod opiek szlachcianka w wieku 18lat moga poprosi krewnych miast opiekuna o zgod na wyjcie za m, lub krla o zmian opiekuna. W XVI w. zaczto ustanawia kuratora dla osb posiadajcych lata sprawne ale jeszcze nie posiadali lat dojrzaych.

Posiadanie
Sprawy o wybicie z posiadania mona byo zoy w cigu miesica do sdu grodzkiego. Urzd grodzki przeprowadza dochodzenie na miejscu zwane skrutynium i w razie stwierdzenia wybicia wprowadza w posiadanie powoda bez badania tytuu

Wasno
Wasno szlachecka bya w wasnoci alodialn, a ju w XVI w. uwolnia si od wszelkich regaliw. Wasno typu lennego utrzymywaa si w pogranicznych krlewsczyanach. Mani osiada w dobrach magnackich szlachta nie posiadajca praw politycznych, uzaleniona od magnata stosunkiem lennym. Niemal znika wasno podlega, pozostajc tylko tam gdzie utrzymao si prawo zakupne, lub ziemia bya dzierona na zasadzie dzierawy wieczystej, te pozostaoci nazywano dobrym prawem O przeniesieniu wasnoci przy jej nabyciu decydowao wpisanie transakcji do ksig sdowych

Ordynacje
W XVI w. powstay na wzr zachodni fideikomisy w postaci ordynacji Pierwszymi ordynacjami byy oycka, niewieska, Radziwiw , Zamojskich Istot ordynacji jest wyjcie okrelonego kompleksu dbr spod oglnych norm prawa i oparcie ich bytu na specjalnym statucie. Dziedziczenie wykluczao podzia majtku(kobiety tez dziedziczyy). Wszystko bra najstarszy syn . Reszta otrzymywaa dobra nie nalece do ordynacji lub bya spacana.

Schyek prawa bliszoci


Nastpio osabienie mocy prawa bliszoci poprzez skrcenie przez sdy przyjmowania skarg z tytuu tego prawa. Do 6 tygodni. W prawie miejskim uwaano natomiast, e prawidowao dokonana alienacja nie podlega skargom z tytuu prawa bliszoci. Wrd ogranicze alienacji pojawiy si w XVII w. przepisy zakazujce sprzeday nieruchomoci szlachcie i duchownym. A w miastach prywatnych alienacja wymagaa zgody pana miasta

Ograniczone prawarzeczowe na rzeczy cudzej


Ciary realne polegajce na dokonywaniu periodycznych wiadcze przez aktualnego posiadacza obcionego gruntu na rzecz osoby uprawnionej (czynsze, paszczyzna , Renat wieczysta ) Renta wieczysta powstawaa kiedy kupujcy nabywa za pewn sum od waciciela nieruchomoci okrelony i periodyczny dochd z nieruchomoci. Stosunek taki by nierozerwalny, czynsz naleao paci wiecznie najpierw wierzycielowi wierzycielowi pniej jego spadkobiercom Renta wykupna(wyderkauf) rnia si tym, e waciciel ziemi mia prawo spacenia sumy cicej na dobrach.

Hipoteka
W dobie zmian RP najwiksze znaczenie mia rozwj zastawu bez Dzierenia, czyli hipoteki. Ustawa o wanoci zapisu 1588 normowaa szczegowo zasadnicze sprawy zwizane z hipotek. Pierwszestwo w zaspokojeniu swojej wierzytelnoci zapewniala osobie, ktra pierwsza dokonaa wpisu do waciwych ksig sdowych(ksigi grodzkie i ziemskie miejsca pooenia nieruchomoci). Zasada jawnoci - mwia o tym, e kady mg za opat zajrze do ksig sdowych, a zasada szczegowoci mwia o tym, e wpis mia dokadnie opisywa sum, ustalono te, e faktyczny stan obcienia jest zgodny z wpisami do ksig grodzkich zasada Dobrej wiary. Szlachcica posiadajcego doywotni zastaw z dziereniem uwaano jako posesjonata.

Ograniczenie testowania i dziedziczenie beztestamentowe w prawie ziemskim


Konstytucje 1505 1510 wprowadziy zakaz rozporzdzania dobrami nieruchomymi w drodze testamentu. Crki dziedziczyy dbr ojczystych bez wzgldu na ich liczb. czwarcizna. Dobra ojczyste dziedziczy najstarszy syn, a sam bra ostatni cz.

Miejskie prawo spadkowe


Dzieci dziedziczyy na rwni bez wzgldu na pe. Gerarda dobra wniesione przez on i uzupenione w trakcie maestwa przedmiotami osobistego uytku = dziedziczyy je crki i synowie duchowni, a w ich braku najblisza krewna. Hergewet obejmowa odzie mska, konie z uprz, bro i zbroje o mg by odziedziczony tylko przez krewnych mskich. Mieszczanie mogli sporzdza testamenty.

Powstanie i umocowanie zobowiza


Czasy nowoytne charakteryzuj si przesuniciem odpowiedzialnoci z dunika na majtek. W prawie miejskim nadal funkcjonoway symbole i stre sposoby zabezpieczania kontraktu.

Rodzaje zobowiza
Szczeglne znaczenie miaa umowa kupna sprzeday. Due znaczenie miaa te poyczka. W dobie nowoytnej wobec rozpowszechnienia kredytu, koci zezwoli na pobieranie odsetek w umiarkowanej wysokoci. Pojawiy si te weksle skrypty duniczych na okaziciela. Charakterystyczne dla miast stay si spki, ktre zawierano w celach handlowych Znacznie rozwiny si umowy o dzieo zobowizania o staranne wykonanie zlecenia. Umowa o prace wilkierze staray si zapobiec porzucaniu pracy przed terminem, nakadajc w tym przypadku kar w wysokoci podwjnej w porwnaniu do dotd pobranej pacy.

III. Prawo karne

Przestpstwa publiczne i prywatne


Przestpstwa publiczne byy to przestpstwa skierowane przeciw wadcy lub wadzy publicznej i religii, a przestpstwa prywatne przeciw osobom prywatnym. W prawie miejskim podzia na przestpstwa publiczne i prywatne zwizany by z kar jaka za nie grozia i tak przestpstwa publiczne to te za ktre grozia kara publiczna , a prywatne to te za ktre grozia kara prywatna plus grzywna sdowa zwana mulkta. Uznano te, e niektre przestpstwa prywatne powinny pociga obowizkow represje karn. Std obok zakazu jednania przy mobjstwie 1588 przyjto, e jeli krewni nie wnieli skargi ponosili kar w wysokoci gwszczyzny. W takich przypadkach a take jeli zabity nie mia krewnych obowizek wniesienia skargi posikowej spada na urzd starociski

Zwizek przyczynowy i wina


Od schyku XV w, prawo dyo do rozrnienia winy umylnej i nieumylnej. Przy przestpstwie zabjstwa nie odrniajc jeszcze winy nieumylnej od przypadku dokonano tego dopiero z orzeczeniem Trybunau w XVII zasdzajc od zabjcy z przypadku tylko gwszczyzn, uwalniajc od kary wiey dolnej.

Okolicznoci wyczajce przestpno


Zabjstwo dokonane na infamicie lub banicie nie posiadajcym glejtu. Zabjstwo zodzieja dokonanego podczas zapania go na gorcym uczynku. Zabicie plebejusza podajcego si za szlachcica Zabjstwo lub zranienie osoby gwaccych pokuj publiczny, a dokonanych przez osoby penice obowizki subowe Instytucja pocztku zostaa ograniczona do ram obrony koniecznej Zrezygnowanie z kary(prawo miejskie) Stan wyszej koniecznoci

Rodzaje przestpstw
Przestpstwa publiczne Criminem laesae maiestatis Obraza majestatu Zdrada ojczyzny bunty w porozumieniu z nieprzyjacielem, przekazywanie tajemnic pastwowych, poddanie zamku oraz zawizanie rokoszu Przestpstwa przeciw religii odstpstwo od religii, (od XVI na inne chrzecijaskie nie byo karane). Pniej jednak przywrcono. Czary Przestpstwa przeciw moralnoci i dobrym obyczajom Homoseksualizm i sodomi, cudzostwo

Kradzie na szkod skarbu pastwa Bunty i spiski przeciw wadzom miejskim Przestpstwa przeciw obowizujcym przepisom pracy celem ich byo umocnienie wadzy rady miejskiej nad plebsem i szlachty nad chopami. Przestpstwa przeciw pokojowi i porzdkowi publicznemu gwaty , w szczeglnoci napad na dom szlachcica. Gdy w zwizku z napadem kto zgin sprawca by karany po przeprowadzeniu skrutynium. Podobnie byo w miejskim. Do tej katygori zliczano tez szczeglnie grone napady na drogach. Przestpstwa prywatne: Przestpstwa przeciw yciu i dobru Szlachta zabjstwa umylne i nieumylne kwalifikowane kary mierci dla Rodzinobjcw(kogokolwiek z bliskiej rodziny).Pojedynek nie by karany kiedy zgodzi si na niego krl. Karane te byy zapowiedzi zemsty. Chopi za zabjstwo chopa praktycznie pacili tylko kar pienin, oraz dodatkowmi karami pieninymi i chost, mona byo jedna. Przestpstwa przeciw wolnoci i czci porwanie. A porwanie kobiety nazywano raptu. Porywajcy by karany infami w praktyce take mierci. Potwarz kalumnia zniewaga. Przestpstwa przeciw mieniu Kradziee, faszowanie pienidzy, miar i wag

Udzia w przestpstwie
Konstytucja 1588 wprowadzia rwne kary dla wszystkich wspsprawcw. W praktyce nadal karano wsplnikw w zalenoci do roli jak odegrali. Za samowolne ukaranie szlachcica kara mierci za gwaty w miecie karano burmistrza i jednego z rajcw kar mierci.

Zasady wymiaru kary


W prawie ziemskim przynaleno stanowa miaa wpyw na zagodzenie lub zaostrzenie kary. Zranienie lub umiercenie przy pomocy broni palnej powodowao wyszy wymiar kary. Na zagodzenie kary miaa tez wpyw skrucha oraz przebaczenie poszkodowanego. Okolicznociami obciajcymi byy: 1. Naleenie ofiary do stanu wyszego ni sprawca 2. na goracym uczynku 3. recydywa trzykrotne ukaranie za ten sam czyn Od koca XV w. zaczto zaostrza kary w miastach. Poprzez widowiskowe kary i zwikszenie iloci kar mierci i kwalifikowanych. Majce mie charakter odstraszajcy. Na wsiach kary byy z reguy pienine a kary mutylizacyjne i mierci byy rzadkoci.

Podzia kar
Kary mierci - rozrniano kary mierci zwyke i kwalifikowane(z szczeglnym umczeniem) Kary mutylizacyjne okaleczajce(z reguy odcicie czego), Kary odzwierciedlajce, budzce skojarzenia z popenionym przestpstwem Infamia i banicja Kary na czci Poczone z umczeniem fizycznym w prawach miejskim i wiejskim. Np. prgierz w miejskim, a w wiejskim: kuna (obrcz metalowa na ktrej przywizywano skazaca do ciany kocioa), Gsiora, dyby= kody, korbacz(plaga) Kara pozbawienia wolnoci kara wiey (nie bya habica)skazany sam si stawia a jej surowo bya uzaleniona czy skazaca skazywano na wie grn(lejsza)czy doln(cisza). Wszelki koszty utrzymania ponosi skazaniec. Kara wizienia(habica) skazanego odprowadzano do wizienia strae i by zakuwany w kajdany i zmuszano do cikich robut. Konfiskata majtku

Pienine kary pienine 240 za szlachcica vs. szlachcica zabjstwo a gdy bro palna 480.

IV. postpowanie sadowe

Uwagi oglne
Dawny proces polski by bardzo zrnicowany ze wzgl. na przynaleno stanow, zawd(wojskowe bartne) wykonywany, wsplnot religijn. Proces ziemski ujednolicony zosta przez formula processus 1523. Jednoczenie w pprawie miejskim zaczynao przejmowanie procesu inkwizycyjnego. Przyspieszya te tendencje recepcja Constitutionis criminalis Carolinae 1532. W XVII i XVIIIrozprzenie organizacji sdowej miao tez wpyw na procedur. Odwoywano si nawet od ostatecznych wyrokw TK.

Palestra
Od XV w. znano w Polsce funkcje zastpcy z urzdu a jego rozpowszechnienie doprowadzio do powstania patnego zawodowego zastpstwa procesowego, ktrych zaczto nazywa prokuratorami Na okrelenie samodzielnego zastpcy procesowego utara si nazwa patrona a jego pomocnika dependentem. Og osb zajmujcych si zawodowo zastpstwem zaczto nazywa Palestr. W TK mogli zastpowa tylko szlachcice osiadli.

Pozew
W stosunku do szlachty osiadej obowizywa pozew pisemny, natomiast szlacht hoot pozywano pozwem ustnym. W pozwach miejskich i wiejskich pozywano gwnie ustnie. Od 1543 Po uprawnieniu aciny i jzyka polskiego zaczto sporzdza pozwy po polsku. Ponadto wony musia zezna w sdzie, e pozew dorczy. Koniecznym warunkiem rozprawy byo wcignicie pozwu do odpowiedniej ksigi zwanej wokand lub regestrem.

Terminy i delacje
Formula processus wprowadzia, e terminem zawitym by termin drugi, jednak w niektrych sprawach by nim pierwszy(zabjstwo szlachcica). Delacje = odkady odroczenia terminw rozrniano delacje zwyczajne(na prob strony) i nadzwyczajne(na prob strony i zgod drugiej)

rodki dowodowe
Skrutynium ledztwo dokonane przez sd z inicjatywy powoda bd instygatora. Tortury nawet w ograniczonym stopniu przeciw szlachcie Rug przepytywanie pod przysig wszystkich co wiedz o danej sprawie (gwnie na wsi) I pozostae bez zmian oprcz przysigi ktra staa si ju tylko symboliczna

Rozprawa
Od XVI w. rozprawa w dobrach szlacheckich dzielia si na trzy etapy. Pocztkowo rozstrzygano delacje i akcesoria tj. Sprawy uboczne, ktre csd zaatwia wyrokami przedstanowczymi. Pnij nastpowaa indukta czyli przedstawienie sprawy przez powoda. Po ktrej nastpowaa odpowied pozwanego zwana replik. Z chwil merytorycznej odpowiedzi powoda nastpowao zagruntowanie sporu. Gwar po zatwierdzeniu tej instytucji przez sdziego powd nie mg, wytycza kolejnych oskare ani podawa nowych dowodw(tylko sdy miejskie). Pierwszestwo dowodowe mia ten kto dysponowa lepszym dowodem w przypadku kiedy dowody byy takiej samej klasy to liczy si stan, a jeli byli tego samego stanu pozwany.

Wyrok
Po rozstrzygniciu rozprawy zapada wyrok, ktry by wpisywany do ksigi zwanej sentencjonarzem, po czym by podpisywany przez sdziw i dopiero ogaszany stronom. Na podstawie sentencjonarza akt sprawy i wskazwek sdziw pisarz sdowy sporzdza peen wyrok zwany dekretem, ktry wpisywano do ksigi dekretw.

rodki prawne przeciw wyrokom


Wprowadzenie Apelacji W XVI w. ostatecznie w polskim procesie ziemskim uksztatowaa si instytucja apelacji. Mocja - po wprowadzeniu apelacji zlikwidowano nagan sdziego, lecz szybko j przywrcono w postaci mocji. Mocja nie bya skierowana przeciwko czci sdziego i wstrzymywaa jedyni t spraw w ktrej zosta naganiony. Jego przegrana nie powodowaa te utraty urzdu tylko powodowaa zwrot kocza i kar pienin dla pokrzywdzonego.(sdzia grocki- sd sejmowy; ziemscy i podkomorscy TK) Gravamen skarga do sdu wyszej instancji na sdziego niechccego dopuci apelacji lub mocji. Nie wstrzymywa realizacji wyroku. Wznowienie procesu dopuszczano do niego w przypadku znalezienia nowych dokumentw, o ktrych nie wiedziaa strona przed wydaniem wyroku, oraz w razie skasowania wyroku przez dekret nowego Trybunau. Male obtentum przeciwko wyrokowi zaocznemu, chodzio o wyrok niewaciwie uzyskany, sd bada okolicznoci wydania wyroku, w razie potrzeby uchyla wyrok.

Proces w sprawach karnych


Sdownictwo w sprawach karnych miejskich(byo quasi inkwizycyjne) opierao si na poczeniu funkcji ledczego i sdziego, . Dominowaa w nim zasada pisemnoci postpowania. Proces by jawy a bronicemu zalecano mie obroc. Decyzj o powziciu sprawy podejmowa sd na podstawie doniesienia bd z wasnej inicjatywy, Pierwszy etap polega na ustaleniu faktu popenienia przestpstwa., jego okolicznoci, oraz domniemanego sprawcy. W wyniku postpowania oskarony by osadzany w wizieniu. Drugi etap polega na uzyskaniu przyznania si oskaronego . Gwnym dowodem byo przyznanie si oskaronego, do jego osignicia stosowano tortury. W sprawach szlacheckich tortury byy rzadkoci a najwaniejszym dowodem byo skrutynium. Torturowano osob trzykrotnie chyba e wczeniej si przyzna. W przypadku kiedy tortury nie pomogy a dowody byy malo przekonujce puszczano oskaronego wolno.

Uaskawienie i agodzenie kary


W zasadzie ograniczano prawo aski krlowi przekazujc je sejmowi. W prawie miejskim i wiejskim istniaa funkcja wypraszania od kary mierci mj ci on. Praktyka te wprowadzia uaskawienie jeli z powodu niezdarnoci kata egzekucja nieudaa si za pierwszym razem. W stosunku do mieszkacw miast krlewskich zachowywa te prawo aski krl.

Egzekucja wyrokw sdowych szlacheckich


Warunkiem wszczcia postpowania egzekucyjnego by: prawomocny wyrok sdu, niewykonaie wyroku przez trzy lata i trzy miesice, odmowa jego dobrowolnego wykonania. Do czasu formula procesus dokonywano egzekucji z ruchomoci od formula procesus z nieruchomoci. Odtd znano w prawie ziemskim dwie formy egzekucji z nieruchomoci(posesjonaci) i osobist(goota). Egzekucj w stosunku do posesjonatw prbowano ograniczy poprzez wprowadzenie kar za niewykonanie wyrokw sdw. Rol organw egzekucyjnych penili woni sdowi wraz z szlacht wiadkowie , a take urzdnicy groccy i pachokowie starociscy.

1. wwizanie udanie si wonego i dwch wiadkw w celu wwizania strony zwyciskiej w procesie. Jeeli waciciel uniemoliwi wwizanie (odbicie wwizania), wony skada relacj w sdzie. Sd wzywa powoda i ustanawia zakad potrjny(szeciokrotnie wysze ni zasdzony) 2. Ponowna prba wwizania jeli znowu zostaa odbita, sd skazywa pozwanego na zapat zakadu w poowie dla siebie w poowie dla zwycizcy. I zarzdza rumacj czyli usunicie si strony opornej. 3. Pruba dokonania rumacji bez uycia siy, w razie odmowy rumacji sd skazywa waciciela ziemi na banicj 4. dokonanie rumacji jeli sia okazywaa si niewystarczajca sd zwoywa szlacht powiatow w celu dokonania zajazdu.

Proces graniczny
Proces graniczny odbywa si przed sdem podkomorskim. Pozwany wnosi do sdu ziemskiego, ktry po pozytywnym jej rozpatrzeniu przyznawa powodowi aktora tj. prawo pierwszestwa. Sd podkomorski dokonywa rozgraniczenia na miejscu.

Proces o zbiegych poddanych


Dokonywa si midzy poprzednim panem chopa, a panem do, ktrego chop uciek. By to proces o wydanie chopa windykacyjny. Szczegowe ustanowienia tej kwesti reguloway sejmiki poszczeglnych ziem.

Procesy o czary
Oskarenie mogo wypyn od osoby prywatnej lub powoane od osoby ju oskaronej Pawienie sposb dowodowy przypominajcy prb zimnej wody. Osoby oskarone o czary torturowano tak dugo a si przyznay

Rozdzia VII: Pocztki monarchii Konstytucyjnej


I. rda prawa rda poznania prawa

Prawo ziemskie i oglnopastwowe


1. Prawa kardynalne 1768 i 73 2. Ustawa rzdowa 3 V 1791 3. Wolumina legum (tom VII i VIII oraz Ix bdcy uzupenieniem akademi umiejtnoci w krakowie) 4. diariusz, mowy poselskie dzienniki i relacje obrad 5. Uniwersay rezolucje Rady nieustajcej 6. W okresie insurekcji Akt powstania i uniwersay, uchway Rady Zastpczej Tymczasowej i Rady Najwyszej Narodowej.

Prawo miejskie
1. 2. 3. 4. 5. Prawa miast polskich od wadzy prawodawczej, wykonawczej i sdowniczej Zbir praw dowodw i uwag dotyczcych poenia miast i mieszczastwa Ordynacje komisji dobrego porzdku Ksigi awnicze, rad miejskich akty magistratw

Prawo wiejskie
1. Ustawy wiejskie 2. Ustawy Pawa Brzozowskiego i Stanisawa Poniatowskiego 3. Ordynacje referendarskie

II, pierwsze reformy

Typ i forma pastwa


cieray si dwi koncepcje ustrojowe reformatorska sejmu czteroletniego i konserwatywna pastw ociennych wywierajcych presje na polskie wadz.

Zmiany w ustroju spoeczno ekonomicznym. Szlachta i mieszczanie


Mieszczanie zaczli otrzymywa nobilitacj, Stan szlachecki do tej pory hermetyczny otworzy si dla zamonego mieszczastwa. Konstytucja 1775, daa, eby nobilitowani mieszczanie zakupili w cigu roku ziemie o wartoci co najmniej 50 ty. zp. Ponadto szlachcic zajmujcy si kupiectwem nie utraci tytuu. W 1764 zniesiono jurydykw(jeli nie miay podstawy prawnej), oraz serwitoriatw. W 1765 powoano komisje dobrego porzdku zajmujce si popraw miast. Miay uprawnienia uchwaodawcze i nadzorcze.(pod przewodnictwem senatora i 100% miejsc szlaachta) Reforma Asesorii sd najwyszy dla miast, staa siedziba Paac Krasiskich, wyroki miay egzekwowa urzdy grodzkie.

Chopi
Chopi posiadali w tym okresie ziemi gwnie na zasadzie emfitezy. Proces rozwarstwiania si gospodarstw na mniejsze trwa nadal. Natomiast powstay akty uwalninia chopw z poddastwa w zamian za wykupienie si. W 1768 wydano zakaz karania chopa mierci przez sd dominialny. Stosunki chopw reguloway w drugiej poowie XVIII w. liczne ustawy wiejskie W krlewszczyznach ograniczono wiadczenia chopa na rzecz pana i ukarano urzdnikw zncajcych si nad chopami.

Ludzie luni
Odsetek ludzi lunych(wyrobnicy, czelad) nadal rs. Rosnca ich liczb starano nadal regulowa poprzez akty prawne i praktyk. Starano si przede wszystkim ograniczy ich przemieszczanie si po kraju poprzez wprowadzenie paszportw., oraz zmusi ich do pracy przymusowej.

Stosunki wyznaniowe
W stosunkach wyznaniowych Polska przeya do rwnouprawnienia rnowiercw w stosunkach publicznych i osobistych. W 1768 pod naciskiem mocarstw ociennych nastpio ponowne ograniczenie uprawnie rnowiercw. W 1768 zakazano Kocioom nabywania dbr kocielnych w drodze testamentw testamentw take legatw.

Program reform
Andrzej zamojski w mowie konwokacyjnej Poniatowskiego mwi o Zawoju ekonomiki, rozwj edukacji, rozbudow administracji, usprawnienie dziaa pastwowych.

Zmiany w sejmowaniu
1764 66 Wprowadzono Regulamin obrad Materie ekonomiczne(mniej wane sprawy) bd przyjmowane wikszoci gosw. Materie status(waniejsze) jednomylno Z sejmikw wyczono goot(wprowadzono dopiero na sejmie wielkim) Zakazano przysigania instrukcji poselskich 1767 - 75

Powstanie delegacji sejmowych sejm przekazywa grupie senatorw i posw, prawo decydowania w swoim imieniu. Deputacje komisje sejmowe przygotowywujce projekty uchwa dla obrad plenarnych. W 1768 wprowadzono do senatu hetmanw, w 1775 podskarbi nadworny

Komisja skarbowa
Stworzono komisje skarbowe i wojskowe dla polski i Litwy. Komisja skarbowa miaa si zaj porzdkowaniem skarbu koronnego. I pomnoeniem dochodw (zadania finansowe, rozwj infrastruktury, komunikaj i transportem, popieranie przemysu i handlu, sdownictwo w sprawach skarbowych)

Ca, miary i wagi, moneta


Komisja Skarbowa wpyna na wprowadzenie ustawy sejmowej o zniesieniu ce i myt wewntrznych, oraz ujednolicenie miar i wag, ujednolicenie i polepszenie monety.

Budet
W 1768 Komisja Skarbowa wykonaa budet. Odtd ustawa budetowa okrelaa cao gospodarki finansowej pastwa. Zapocztkowano w tym czasie prace nad wprowadzeniem nowoczesnych zasad gospodarki budetowej ( zatem jednoci budetu jego jawnoci oraz kontroli wykonywania budetu przez sejm). Z oglnego budetu wyczono fundusz edukacyjny oraz dochody krlewskie(oprcz utrzymania dworu).

Komisja edukacji narodowej


Komisja (1773)bya zorganizowana kolegialnie, wsplna dla Polski i Litwy. Podlegaa bezporedni krlowi, do sejmu naleaa kontrola sprawozda finansowych. Szybko pod jej wadz weszy wszystkie szkoy pastwowe w Polsce poza szko Rycersk(1765) i innymi szkoami wojskowymi. Komisja zabiegaa o ksztacenie nauczycieli w seminariach wieckich, dbaa o szkoy miejskie i wiejskie, rozwijaa nadzr nad pensjami. Zaoono te towarzystwo dla ksig elementarnych zajmujce si wydawnictwem podrcznikw nowego typu. W 1783 komisja wydaa kodyfikacje dotyczca organizacji szk ich hierarchii oraz zasad tworzenia stanu nauczycielskiego.

Inne organy centralne


W miar upywu czasu powstawa coraz wicej komisji jak np. komisja mennicza, komisja szpitalna itp.

Gabinet krlewski
Gabinet krlewski zajmowa si sekretariatu osobistego , administracj dbr kamery, korespondencj dyplomatyczn, stosunkami z kocioem kuri rzymsk, sprawami W K Litewskiego. Przy krlu powstaa te kancelaria wojska

III. Prawa kardynalne

Prawa kardynalne z 1768


Narzdziem majcym zahamowa podjte przez Polsk reformy miay by przeforsowane przez pastwa ocienne i koa magnacjie. Jako niezmienny charakter miay charakter ustawy zasadniczej. Skuteczno i nienaruszalno tej praw kardynalnych miaa zapewni gwarancja Rosji 1768, rozszerzona na gwarancj trzech mocarstw 1775.

Umacnianie przywilejw szlacheckich


Prawa kardynalne potwierdziy przywileje szlacheckie.

Prby oywienia zotej wolnoci


1. Prbowano uwieczni woln elekcj 2. W 1775 dodano,, e krlem moe by tylko piast, szlachcic posesjonat, i nikt z rodziny do 3 pokolenia nie mg ponownie zosta krlem 3. Prawo wypowiedzenia posuszestwa monarsze 4. Wadza naczelna sejm 5. Sejm nie powinien obradowa duej ni sze tygodni 6. Limitacja obrad tylko jednomylnie 7. Zasada jednomylnoci we wszystkich wanych sprawach 8. 1775 utworzenie rady nieustajcej

IV. Rada nieustajca

Denia centralistyczne
Dziki gitkiej i mdrej polityce krla, z narzdzia represji Rada Nieustajca przemienia si w sprawny aparat reformatorski w rkach krla.

Organizacja rady nieustajcej


Krl po powstaniu Rady Nieustajcej utraci na jej rzecz swoje uprawnienia. Krlowie pozostao tylko prawo dwch gosw w radzie w razie rwnoci gosw. Rada skadaa si z 36 czonkw, ktrych powoywa sejm co 2 lata. W poowie mieki to by reprezentanci senatu a w poowie ogu szlachty. Kady sejm mia zmienia 1/3 dawnego skadu . Spord szlachty by wybierany Marszaek rady. Oprcz zebra plenarnych, praca rady odbywaa si w 5 departamentach uksztatowanych jako kolegia po 5 8 czonkw: 1. interesw cudzoziemskich 2. Policji 3. dobrego porzdku 4. wojskowym 5. sprawiedliwoci i skarbowym. Decyzje miay zapada absolutn wikszoci gosw. Departament wojskowy wpyn na zwikszenie liczby wojska, oraz jej modernizacji. Departament Sprawiedliwoci uczyni wiele dla uporzdkowania sdownictwa

V. Zmiany w prawie sdowym

Idee przewodnie
Zaczo od nowa rosn znaczenie naukowoci i kultury prawnej. Prawo powoli stawao si zupenie wieckie. Prawo miao suy dobru publicznemu.

Nowe w prawie prywatnym


Nowe prdy w prawie prywatnym wyraziy si przezde wszystkim w deniu do racjonalizacj gospodarki, a t5ake innych stosunkw spoecznych. Mieszczanie powoli zaczli otrzymywa prawo nabywania dbr ziemskich, co uoglniono w 1791. Szerokie uprawnienia przyznano cudzoziemcom. W stanie szlacheckim podniesiono wiek lat sprawnych do 20 i zastrzeono, e przed osigniciem zupenej penoletnoci 24 nie mona obcia dbr bez zgody ojca lub kuratora. Prbowano ograniczy nabywanie przez koci nabywanie dbr ziemskich. Regulowano opiek. Zwikszono kontrol sdow, w celu ograniczenia nieuczciwoci opiekunw. Reforma emfiteutyczna starostw niegrodowych ktre miayby od tej pory oddawane w dzieraw temu kto da wicej.

Spki
Now instytucj, suc obrotowi gospodarczemu. Byy tworzone po uzyskaniu przywileju krlewskiego spki akcyjne.

Prawo wekslowe
W 1775 stworzono oglnopolskie prawo wekslowe. Weksle suyy zabezpieczaniu udzielonego kredytu, stanowiy zobowizania dodatkowe do umw o charakterze gwnym. Z powodu bankrutacji szlachty zastawiajcej swe dobra wekslami w 1780 zakazano szlachcie wystawiania weksli(oprcz wieo nobilitowanych)

Prawo karne
W prawie karnym rozszerzono zakres przestpstw publicznych. Nowe prawo dyo do ograniczenia amania przez szlacht amania prawa W systemie kar zaznaczy si nurt humanistyczny. W 1776 zniesiono kar mierci za czary, zniesiono tortury w procesie postpowania sdowego

Prawo graniczne
W celu ograniczenia zwad pomidzy szlacht wprowadzono nowe postanowienia dotyczce ziemi W Koronie sejmiki miay wybiera co 4 lata wojewdzkie komisje graniczne zoone z 10 czonkw. Waciwe czynnoci mieli przeprowadza wyonieni z komisji sdziowie zjedajc na ziemi wraz z fachowymi geometrami i arbitrami wyznaczonymi przez zainteresowane strony.

Palestra
Rne tendencje cieray si w palestrze. Starano si o podniesienie poziomu wiedzy prawniczej. Rezolucje Rady Nieustcej zakazay adwokatom przyjmowa wynagrodzenia w postaci ziemi A w sdach ziemskich i grodzkich moga wystpowa tylko szlachta. Do caego sdownictwa dopuszczono mieszczan w 1791, a do konfederacji targowickiej.

Projekt zbioru praw sdowych


W 1776 Krl powoa komisje kodyfikacyjn, miaa si przywizywa do istniejcych legislatur, a swoje dziaania oprze na 3 statucie litewskim. Komisji przewodniczy A. Zamojski. Przeciw przedstawionemu w 1778 r. projektowi wystpia silna opozycja w rezultacie zosta manifestacyjnie odrzucony na sejmie 1780.

Projekt kodeksu Stanisawa Augusta


Sejm Czteroletni w ustawie rzdowej 3 V przesdzi spraw opracowania kodyfikacji pod nazwa kodeksu Stanisawa Augusta mia obj cao prawa sdowego. Pracom przewodniczy Hugo Kotaj. Krtki czas nie pozwoli na opracowanie caoci. W ycie weszy tylko Projekty ustaw i o sdach ziemskich i Trybunaach. (Przy pracach kierowano si zasadami: domniemanie niewinnoci, kara i jej wykonanie ma suy poprawie przestpcy, uzalenienie kar pieninych od stanu posiadania).

VI. Konstytucja 3 maja i dalsze ustawodawstwo Sejmu Wielkiego

Przygotowanie i charakter ustawy konstytucyjnej


Pocztkowo przewaay nadzieje na poparcie czci zmian przez Katarzyn II i rzd petersburski, za cen pogbienia sojuszu. Znacznie powikszona Armia polska miaa stan u boku Rosji w wojnie z turcj. Pniej zwyciya przeciwna tendencja na pomocy Prus, liczono te na poparcie koalicji antyrosyjskiej. Zawarte w 1790 przymierze z Prusami nie przynioso Polsce korzyci. Pierwsze dwa lata sejmu czteroletniego zawizanego pod wzem konfederacji, obeszy si bez wikszych zmian w 1790 do poprzedniego skadu doszed nowy. W 1791 uchwalono Ustaw o sejmikach, Ustaw o miastach krlewskich i Ustaw rzdow. Ustawa rzdowa regulowaa prawa i obowizki ogu mieszkacw oraz zasady organizacji pastwowej. Na ustaw skada si zesppoczyna przeciw oligarchii, ale majcych zabezpieczy sojusz szlachecko mieszczaski. Uchwalenie konstytucji w przyspieszonym trybie zostao dokonane przez Stronnictwo patriotyczne i zwolennikw krla. Cz tych osb przeksztacia si pniej w zgromadzenie przyjaci konstytucji 3 maja, ktre obrao za gwny cel dalsze prace ustawodawcze.

Szlachta
Ustawa rzdowa gwarantowaa szlachcie: wolnoci prerogatywy pierwszestwo w yciu prywatnym nietykalno osobist i wasno Zwolnienie od kwaterunkuwojskowego Zwierzchno dominialna szlachty nad chopstwem Miaa by utrzymana rwno szlachty(tylko posesjonaci) Kontynuacja skarbeatu

Mieszczanie
Ustawa o miastach krlewskich(cz 3 V): Nietykalno bez wyroku sdowego Prawo nabywania ziemi Piastowania niszych urzdw administracyjnych i rzdowych, dostpu do palestry, dostpu do niszych urzdw wojskowych Uatwienie nobilitacji

Chopi
Art. IV Konstytucji 1. opieka pastwa i rzdu krajowego 2. Zachcaa szlacht do zawierania umw indywidualnych i zbiorowych z chopami, o charakter i czas wiadcze 3. Zapewniaa wolno osobist przybyszom z zagranicy i zbiegom I poza konstytucj 4. Ustawy komisji Policji i komisji porzdkowych polecay rozwinicie dziaalnoci pastwowej na polu rolnictwa i opieki nad chopami 5. 1792 Ustawa o sprzeday krlewszczyzn, zapewniaa chopom z krlewszczyzn wasno dziedziczn(uytkow). Uwolniono z poddastwa ludzi nie posiadajcych ziemi

Stosunki wyznaniowe
Konstytucja gwarantowaa wolno wyzna, przyznawaa jednak pierwszestwo katolicyzmowi. Nadal uwaaa odstpstwo od katolicyzmu za przestpstwo apostazji Tron i stanowiska ministralne tylko katolicy. 1791 kongregacja kocioa prawosawnego ustalia autokrfakie uniezalenienie si od czynnikw zewntrznych. Zatwierdzone przez sejm

Nard i obywatele
Humanistyczne tendencje uwzgldnienie w konstytucji uznay istnienie narodu polskiego wliczajc w to poza szlacht rwnie mieszczan i chopw

Pastwo jednolite czy zacienienie unii?


Konstytucja 3 maja pomina spraw stosunkw Polski i Litwy. Postanowiono nie unifikowa Litwy bezporednio tylko zrobi to w poszczeglnych aktach. Posowie Litewscy natomiast za zgod na Konstytucj otrzymali zapewnienie utrzymania podmiotowoci Litwy. Powoano dwie odrbne komisje kodyfikacyjne. Sapieh (marszaka konfederacji litewskiej) powoano do stray praw z tymi samymi uprawnieniami, co Marszaek sejmu. Ustanowiono rwnie Zarczenia Wzajemne Obojga Narodw majce wej do paktw konwentw stanowiy one, e wsplne komisje skarbowe i wojskowe bd miay rwn il9o czonkw Litwy i Korony, a przewodnictwo bdzie si midzy nimi zmienia. Miay istnie osobna kasa skarbowa i osobny trybuna skarbowy litewski.

Zwierzchnictwo narodu i podzia wadzy


Wszelka wadza wywodzia si od narodu. Wprowadzaa trjpodzia wadzy z przewag w ustawodawczej w sejmie

Sejm
Mia pozosta dwuizbowy. Izba poselska -204 (wybieranych na sejmikach) i 24 plenipotentw miast(zgromadzenia miejskie wydziaowe, nie mieli prawa gosu, wchodzili w skad komisji sejmowych, mieli prawo gosu II w sprawach miejskich i handlu i przemysu), mieli by gotowi do sesji nadzwyczajnych przez ca kadencj przez 2 lata (70 dni z moliwoci przeduenia do 100) 1. inicjatywa ustawodawcza 2. Zniesiono wice instrukcje poselskie 3. sejmy prawodawcze (sesje zwyczajne) 4. Wikszo gosw lub kwalifikowana w sprawach wanych 5. istniay komisje deputacje majce za zadanie pracowa nad projektami Izba wysza senat 132 czonkw - 102 czonkw wojewodowie, kasztelanowie oraz w liczbie 30 biskupi diecezjalni i ministrowie w 1790 wszed do senatu unicki metropolita kijowski.

1. Prawo veta zawieszajcego(zakres spraw politycznych, cywilnych i karnych) 2. Na sejmie konstytucyjnym(,co 25) mia stanowi rad starszych 3. W przypadku uchwa sejmowych mniejszej wagi gosy sejmu i senatu miay by brane cznie(minus prawa polityczne, cywilne, karne oraz podatki wieczyste) 4. Celem kontroli rzdu obradoway i gosoway razem Krl: 1. utraci prawo sankcji 2. Przewodniczy stray praw 3. Zwoywa sejm(sejm mg si zwoa te sam, lub przez marszaka) 4. inicjatywa ustawodawcza, wraz z stra praw 5. W jego imieniu miay by ogaszane ustawy Senatorowie mieli by wybierani przez krla z dwukrotnej liczby kandydatw przedstawionych mu przez sejmiki.

Sejmiki
Prawo gosu mia szlachcic posesjonat 18 lat, a take zastawnicy i posesorzy doywotni, jeli pacili podatki odpowiedniej wysokoci. Uprawnionych do gosowania miano wpisywa do ksig ziemskich.

Stanowisko krla
Wprowadzono dziedziczno tronu w dynastii Wettynw. Krl by nieodpowiedzialny tylko ministrowie zasiadajcy w stray praw. Kady akt podjty w stray praw mia by podpisany przez odpowiedniego ministra(kontrasygnata) .

Stra praw
Stra praw - Najwysza wadza wykonawcza: Krl - przewodniczcy Prymas przewodniczcy komisji edukacji narodowej Jeden z marszakw minister policji, sprawujcy wadz nad miastami Dwch kanclerzy: Jeden minister pieczci spraw wewntrznych Drugi minister zagranicznych Jeden z hetmanw minister wojny Jeden z podskarbich minister skarbu Penoletni nastpca tronu(bez prawa gosu) Marszaek sejmu Krl powoywa ministrw do stray praw spord wszystkich ministrw(14) dokonywano podczas obrad sejmu, ktry mia prawo natychmiast odwoa ministra. Ministrowie mogli by powoani do odpowiedzialnoci: 1. Odpowiedzialno konstytucyjna naruszenie ustawy sejmowej., przed przedstawicielami sejmu(izby wy. I ni. ) 2. Odpowiedzialno parlamentarna z tytuu postawienia im zarzutw politycznych wotum 2/3 poczonych izb

Komisje rzdowe
Komisje wielkie(podlege stray praw) kolegialnie zorganizowane ministerstw, zoone z czonkw wybieranych przez sejm(policji, wojska, skarbu, edukacji narodowej.) Przewodniczcymi byli ministrowie nie nalecy do stray praw, w skad komisji wchodzio 1416 komisarzy, wybieranych na sejmie na okres 2 lat, oraz po 6 plenipotentw miast(policja i skarbu) * plenipotentw miast miano wybiera do asesorii koronnej a 4 do litewskiej.

Komisja skarbowa miaa si zaj porzdkowaniem skarbu koronnego. I pomnoeniem dochodw (zadania finansowe, rozwj infrastruktury, komunikaj i transportem, popieranie przemysu i handlu, sdownictwo w sprawach skarbowych) Komisja wojskowa zarzd nad miastami(podzielia na 26 okrgw)

Komisje porzdkowe
Sprawy terytorialne ziem i wojewdztw naleay od 1789 do komisji porzdkowo cywilno wojskowych skaday si z 15 komisarzy wybieranych na sejmikach na dwa lata. W 1792 powikszonoo 3 przedstawicieli miast Rekrutacja wojska, kwaterunek Urzdzanie magazynw i dostarczanie podwd dla wojska Wydawanie paszportw, kontrola ruchu ludnoci Prowadzenie wykazw statystycznych Udzielanie porad rolnictwu Podniesieniem rzemios i handlu Szkoami Opiek spoeczn (Sejm czteroletni znis funkcje starostw na rzecz komisji)

Ustrj miast
Miasta krlewskie zostay uznane za wolne. Ustawy urzdziy wszystkie te miasta wedug jenej kategorii, miasta prywatne mogy by poddawane nowym kategori za zgoda panw. Czynne i bierne prawo wyborcze przyznawano t6ylko posesjonat. Zgromadzenia uchwalajce i urzdy wykonawcze(magistraty) . W mniejszych miastach ustanowiono jedno zgromadzenie oglne obejmujce wszystkich posesjonatw, wiksze zostay podzielone na cyrkuy. Cay kraj podzielono na wydziay a do kadego zaliczono pewn liczb miast. Miasta dostay prawo urzdzania zgromadze wydziaowych. Zniesiono Autonomie miast poprzez odebranie im prawa wydawania wilkierzy i statutw. Poddano je kontroli ministerstwa policji.

Organizacja sdw
Sd komisji rzdowych i porzdkowych Sprawy sporne Sd komisji skarbowych i komisji porzdkowych(poddano im og ludnoci take szlacht) Sprawy skarbowe, wekslowe i handlowe Zwizane z czynnociami aparatu wadzy Sdy ziemskie poczone sdy grodzkie, ziemskie i podkomorskie. Zloone z 10 sdziw wybieranych na 4 lata na sejmikach deputackich Trybunay korona -2 Sd sejmowy zoony ministrw 12 senatorw i 24 posw Wina ministrw i innych wysokich urzdnikw Waniejsze przestpstwa polityczne Sdy magistratw miejskich (miejskie) Sdy apelacyjne wydziaowe(miejskie) Sd asesorski oddzielny dla korony (8)i Litwy(4), jako najwyszy sd dla miast skladajcy si z senatorw, posw i deputaci miejscy.

Skarbowo
W 1788 wezwano do dobrowolnej ofiary na naglce potrzeby ojczyzny. Nastpnie ustanowiono podymne, nie jako podatek , ale przymusowa poyczka. Podwyszono opat stplow. W 1789 podwyszono opat od dbr krlewskich dzieronych przez szlacht. Ustanowiono 20% podatek dla duchowiestwa oprcz duchownych wiejskich. 1789 ofiara wieczysta na powikszenie si krajowych 10 % staego dochodu. Przejte na skarb pastwa dobra biskupa krakowskiego,

podwyszono podymne miejskie; podatek od posesji w miastach o wartoci wyszej ni 10 ty zp.

Wojsko
1788 uchwalono aukcj wojska do 100 ty onierzy(praktyka 65 ty). W 1792 w obronie konstytucji stano zaledwie 37 ty Zastosowano rekrutacj przymusow. Ze wszystkich dbr krlewskich i duchownych mia ic do wojska 1 clop na 50 dymw z prywatnych dbr 1 na 100. suba miaa trwa 6-8 lat wiek onierz 18 35 lat. 10 mie w roku urlop 24 % skadu. Wyekwipowaniem miaa si zaj komisja wojskwa i komisje porzdkowo cywilno wojskowe.

VII. Upadek dziea Sejmu Czteroletniego. Targowica i konstytucje grodzieskie

Najazd rosyjski. targowica


Pretekstem do agresji rosyjskiej byo zawizanie si 27 IV 1792 r. w Petersburgu konfederacji targowickiej przez 13 przeciwnikw konstytucji 3 maja z inspiracji Katarzyny II. Konfederaci ustanowili swoje wadze tymczasowe usuwajc w miar posuwania si wojsk rosyjskich wadze konstytucyjne. Po przystpieniu krla do konfederacji w lipcu 1792 i owstrzymaniu na jego rozkaz kampani obronnej, konfederaci przeprowadzili nowe wybory, zwoali sejm do Grodna 1793, gdzie powstaa jeszcze bardziej wsteczna konfederacja grodzieska

Konstytucje grodzieskie
Ustanowiono w nich przede wszystkim nowe prawa kardynalne. Potwierdzono wszystkie przywileje szlacheckie. Zastrzeono penie wadzy dominialnej szlachty nad chopami jako jedno z praw kardynalnych. Dokonania dotyczce miast nie zostay zmienione (oprcz plenipotentw). Na czele rzdu ustanowiono rad nieustajc. Zagwarantowano cesarzowi rosyjskiemupeni wadzy nad polsk w dziedzinie jej polityki zagranicznej, zatwierdzono te trzeci rozbir Polski.

VIII. Insurekcja Narodowa

Przygotowanie
Przygotowaniami do powstania zajmowaa si grupa patriotw, ktra musiaa opuci Polsk. Na wodza o funkcjach i wadzy dyktatora powoano Tadeusza Kociuszk Plany powstania powstay przede wszystkim w konspiracyjnym ruchu Warszawy. Powstanie miao si rozpocz w Krakowie dlatego bo liczono na neutralno Austrii.

Akt powstania
Ogoszony 24 marca 1794 r. Akt powstania nie nawizywa do konstytucji 3 maja ani do reform sejmu czteroletniego co byo przejawem krytycznego podejcia autorw do kompromisowego ustawodawstwa. Uchwalenie ustroju powstacy odraczali do zwyciskiego powstania. Na czele wadz powstaczych stan Najwyszy Naczelnik Siy Zbrojnej Narodowej i powoana przez naczelnika Rada Najwysza Narodowa.(miaa sucha rozkazw naczelnika a w razie jego pojmania, mierci itp. Powoa nowego naczelnika, cywilne kierownictwo kraju i ustawodawstwo).

Siy zbrojne
Jako haso przyjto wolno, cao, niepodlego . Kociuszko i dziaacze lewego skrzyda powstania wysunli koncepcj armii narodowej. W organizacji armii chciano poczy zasady armii regularnej, milicji ludowej, oraz masowego pospolitego ruszenia. Do armii regularnej

powoywano 1 piechura z 5 gospodarstw chopskich, 1 jedca z 50. Drugi czon miaa stanowi milicja miejska i wiejska do ktrej powoywano wszystkich zdolnych do niesienia broni. Pospolite ruszenie miao obj wszystkich mczyzn 18 46. Pod koniec powstania zrezygnowano z pospolitego ruszenia liczcego wtedy ok. 200 ty. ludzi.

Reformy chopskie
Uniwersa poaniecki 7.V.1794 1. Ustanowiono instytucje dozorcw, ktrzy mieli dziaa m. In. w sprawach spornych pomidzy dworem a wsi. Jeden dozorca mia sprawowa piecz nad obszarem ok. 1000 -1200 gospodarstw 2. Poddastwo chopw zostao ograniczone poprzez zapewnienie im wolnoci osobistej. 3. Zapewniono chopom nieusuwalno nieusuwalno z ziemi, jertzeli wypeniali wiadczenia na rzecz dworu(wasno chopska wasno podlega) 4. Na czas powstania miay ulec zmniejszeniu wiadczenia cho0pw w robocinie w skali od 33 do 50%. A stae powinnoci chopw wobec wadzy miay nastpi w akcie prawodawczej 5. Zalecono zawizywanie umw o przymusowy najem pracy 1794 rada najwysza wydaa ustaw w, ktrej obiecywaa chopom, lub ich dzieciom nadania ziemskie na pen wasno i czciowe uwaszczenia z ziemi zdrajcw.

Dozory
W lipcu 1794 Rada Najwysza wydaa ustaw o organizowaniu dozorw. Chodzio o wprowadzenie uniwersau poanieckiego w ycie, jak i ekonomiczne potrzeby kraju. Po powstaniu Dozorcy mieli by wybierani przez wacicieli ziemskich, mieszczan, gromady wiejskie i urzdy miejskie. W praktyce podczas powstania rekrutowali si oni z pztryjotycznej szlachty. Opieka rzdowa nad chopami, odwoania miaa rozpatrywa wojewdzka komisja porzdkowa. Spis ludnoci Sprawowa nadzr nad utrzymaniem drg i mostw Dba o naleny rozwj rolnictwa Zajmowali si ochron lasw

Ustrj organw powstaczych


Nie zniesiono pozycji krla, lecz zostawiono go pod nadzorem Rady Najwyszej Centraln wadz sprawowaa Rada Zastpcza Tymczasowa A od koca maja Rada Najwysza Narodowa. Skadaa si z 8 radcw 32 zastpcw i Naczelnika. Na lewym skrzydle polskim byli tzw. Polscy Jakobini radykalni dziaacze wzorujcy si na Francuzach. Rada Najwysza dzielia si na osiem wydziaw(Porzdku bezpieczestwa, sprawiedliwoci, skarbu, ywnoci, potrzeb wojskowych, interesw zagranicznych, instrukcji narodowej). Rada dziaaa kolegialnie na zebraniach plenarnych, ktrych przewodniczcy zmienia si co tydzie, oraz przez wydziay. Podobnie do rady dziaay Komisje w wojewdztwach. Do komisji porzdkowych w wojewdztwach miao wchodzi 8 wacicieli ziemskich 8 wacicieli miejskich i 5 duchownych.

Sdy karne
Sd kryminalny ksistwa Mazowieckiego(pniej Sd kryminalny wojskowy) te sdy miay suy insurekcji i tpieniu zdrady, a take pogbianiu wiadomoci rewolucyjnej. Zachowano domniemanie niewinnoci i inne gwarancje praw oskaronego.

Cz II: Polska w dobie rozbiorw


Rozdzia I: Ziemie polskie pod zaborami
I. podzia ziem rzeczpospolitej

Terytoria
1. Cesarstwo rosyjskie Litwa Biaoru, Ukraina 2. Austria - Maopolska poudniowa z Krakowem i pnocna z Lublinem, dawne wojewdztwo ruskie 3. Prusy Wielkopolska i Prusy krlewkie cz Mazowsza

Skutki rozbiorw
1. Ziemie polskie zostay podzielone midzy pastwa, ktrych form rzdw byy monarchie absolutne owiecone. 2. W XIX i XX w. ksztatowa si system monarchii konstytucyjnej, nioso to za sob rozwj gospodarstwa i bogacenie si bogatego mieszczastwa 3. W zaborach Pruskim i Austryjackim ju w XVIII w. pojawiy si pierwsze symptomy germanizacji. 4. Powstawanie organizacji skierowanych ku niepodlegoci.

II. rda prawa i rda poznania prawa

Wzrost prawodawstwa
Wraz z z rosnc w wadz pastwow rosa ilo wydawanych przepisw. Na pierwszym miejscu w hierarchi stay istawy konstytucyjne, ale w rzeczywistoci istotniejsze czsto byy normy niszego rzdu, bezporednio dotyczce ycia publicznego. Wiek XIX przynis dalszy rozwj prawa wraz z rosncym w si owieceniem i wyodrbnieniem si nowych dziedzin prawa. W pocztkach XIX w dziennikach wydawane byy tylko niektre przepisy(np. nie byo prawa administracyjnego) 1. wydawnictwa urzdowe 2. zbiory prywatne 3. orzeczenia sdw najwyszych. 1. czasopisma prawnicze np. themis polska, Gazeta sdowa Warszaska; przegld sdowy i administracyjny 2. Fachowa prasa gospodarcza 3. Pamitniki i dzienniki

Ksistwo Warszawskie
1. Dziennik praw 1808(4 tomy) 2. Dariusze sejmw ksistwa 1809, 1811 i 1812 3. Dzienniki departamentowe

Krlestwo Polskie i Rosja


1. zbir praw 2. tomy] 3. Dziennik praw krlestwa Polskiego(1816 - 1871) pniej nieoficjalny Zbir przepisw administracyjnych krlestwa polskiego(1866 1868)[64 Swod Zakonow Rossijkoj Iperii

Zabr pruski, Prusy i Niemcy


1. 2. 3. 4. 1794 Lamndrech pruski Gesetzsammlung fur die koniglich preussichen Staaten(1810 1906) Bundes Gesetzblatt zbir praw => Reichsgesetzblatt Sprawozdania z czynnoci sejmu prowincjonalnego w Wielkim ksistwie Poznaskim i posiedze koa polskiego w Berlinie 5. BGB

Galicja, ksistwo cieszyskie i Austria


1. Constitutio statuum Regni Gsliciae et lodomeriae cum Bukivina - ustawodawstwo dotyczce ludnoci polskiej 2. Prowincjonalny zbir praw 3. Dziennik Praw i Rozporzdze Krajowych Krlestwa Galicji (186 - 1918) 4. Dziennik Praw i Rzdowy Cesarstwa Austryjackiego

Wolne miasto Krakw


1. Dziennik Praw Wolengo miasta Krakowa 2. Dziennik Rzdowy Rzeczpospolitej Polskiej

III. Ksistwo Warszawskie (1807 - 1815)

Po stronie Napoleona
Po stronie Napoleona opowiadali si w szczeglnoci: koa republikaskie, patriotyczne odamy szlachty i mieszczastwa, przywdcy sejmu czteroletniego. Na zi9emiach II i IIII zaboru w 18-6 obja rzdy komisja rzdzca zajmujca si gwnie sprawami wojska polskiego i zaopatrzenia dla wojska Francukoego. Ksistwo Warszawskie powstao na mocy traktatu w Tyly w 1807(obejmowao II i III zabr pruski bez dostpu do morza i okrgu biaostockiego w 1809 przyczono Galicj; Gdask Wolne miasto)

Charakter ksistwa i jego instytucji


Napoleon nada Polsce konstytucj w Drenie. Usiowania polskie(w szczeglnoci Komisji Rzdzcej) szy ku przywrcenia konstytucji 3 maja. W dziaalnoci Napoleona Polacy widzieli zarodek odrodzenia pastwowego, nawet mimo wyranych tendencji podporzdkowania ksistwa Napoleonowi i traktowania go jako obz wojskowy. Poprzez polityk Napoleona w Polsce wadz trzymaa szlachta a w szczeglnoci przedstawiciele sejmu czteroletniego.

Rwno wobec prawa a pozycja szlachty


Konstytucja ksistwa Warszawskiego nie znosia podziau na stany, ale znacznie go ograniczaa(zniesienie poddastwa, rwno wobec prawa). Wedug konstytucji prawa obywatelskie: Wolno osobista(jako swoboda przemieszczania si) Rwno wobec prawa i sdu Religia katolicka rzdzca i wolno wyznania Prawa polityczne Piastowania urzdw Czynne i bierne prawo wyborcze do urzdw Prawo wyboru na obieralne urzdy

Szlachta i mieszczastwo
W sejmie wikszo mandatw zastrzeono dla szlachty. Szlacht oraz urzdnikw pochodzenia mieszczaskiego symbolicznie uprzywilejowywa krl saski i Ksie Warszawski Nastpi wzrost znaczenia mieszczastwa i jego roli w rtzyciu publicznym.

ydzi
Ludno ydowska zostaa wyczona spod praw obywatelskich na 10 lat i wprowadzono licne represje wobec nich jak np. ograniczenie zarobkowania i zezwolenia na zawarcie maestwa.

Chopi
Konstytucja zniosa poddastwo i zapewniaa chopom wolno osobist i rwno wobec prawa. Stosunek chopw do ziemi okreli dekret z 1807: 1. kady moe opcic grunt pop powiadomieniu dziedzica i zwrceniu mu zaogi i zasieww 2. Penia wasno do gruntu naley do pana(chopi dzierawa czasowa lub dziedziczna) 3. wiadczenia chopw na rzecz panw pozostawiono umowom midzy chopem a panem, przed notariuszem. Pniej 4. W razie udzielenia przez pana chopu poyczki chop musia zanim opuci wie odda duga panu 5. Chopi mogli opuszcza wie tylko za zgod pana

Wadza monarsza
Ustrj mia na celu umocnienie silnej wadzy monarszej i oparcie jej na szlachcie i buruazji miejskiej(monarcha stanowienie dekretw sprawach ustroju i administracji oraz silny wpyw na sejm w innych sprawach, by te kierownikiem rzdu, wprowadzono centralizacj wadzy).

Sejm
Sejm by dwuizbowy. W skad senatu wchodzili biskupi, wojewodowie i kasztelanowie (po przyczeniu Galicji po 10), wszyscy byli mianowani przez krla. Izba poselska skada si ze stu posw szlacheckich, wybierani na sejmikach(tylko szlachta osiada) i deputowani 66 wybierani na zgromadzeniach Gminnych(waciciele gruntw i zakadw pracy[cenzus majtkowy, inteligencji, zawodowej i stopie i zasugi wojskowe]), i czonkowie rady stanu. Kompetencje sejmu: 1. podatki 2. Prawo cywilne i karne 3. sprawy monetarne Inicjatywa naleaa do rady stanu, zmiany w konstytucji i budet do monarchy. Komisje sejmowe mogy proponowa poprawki lecz Rada stanu musiaa je przyj Do senatu naleay: 1. kontrola czy izba poselska przestrzega konstytucji. I kontrola wanoci wyborw. Mimo sprzeciwu senatu lub sejmu krl mg przyj projekt a nawet rozwiza sejm lub mianowa nowych ministrw.

Rada stanu
W jej skad wchodzili: krl, ministrowie sekretarz rady i czterej referendarze. W 1808 powikszono jej skad o 6 radcw stanu, w 1810 zwikszono ich liczb do 10 a referendarzy do 6. Do jej kompetencji naleao: 1. Projekty ustaw sejmowych i dekretw krlewskich

2. Rozstrzyganie sporw kompetencyjnych midzy organami sdowymi i administracyjnymi., spory midzy obywatelami a organami pastwa o naruszenie prawa podatkowego, o niewykonanie kontraktw, 3. Orzeczenie o poddanie pod sd ministrw i urzdnikw. Stanowia te orzecznictwo kasacyjne. 4. Sprawy budetowe i dobra narodowe, rozkad podatkw na departamenty, ocena sprawozda ministerialnych.

Organizacja rzdu
Rzd skada si z 6 ministrw: sprawiedliwoci, spraw wewntrznych, wyzna, wojny, skarbu, policji oraz sekretarza stanu, przebywajcego w Drenie. Oglne czynnoci rzdowe miaa koordynowa Rada ministrw zoona z kierownikw resortw i nieco pniej ustanowionego prezesa Rady. Kontrol nad rad ministrw sprawowaa Rada Stanu. Rada moga po rozpatrzeniu czyjejkolwiek skargi na akt wadzy moga wystpi do krla o zezwolenie lub pocignicie go do odpowiedzialnoci sdowej. 1808 dekret o organizacji ministrw- podporzdkowanie urzdw ministrowi, dobr i nadzr nad nimi, prawo napominania i coroczna ocena sprawowania; zapewniono niezawiso sdow, zakazano ministrowi spraw. Miesza si do orzecznictwa; i kompetencje pozostaych ministrw.

Dyrekcje, izby i rady


Ustanowiono dyrekcje specjalne dyrekcj edukacyjn; dyrekcj generaln dbr i lasw Narodowych i inne. Istniay rady reprezentujce grupy zawodowe: rada lekarska i rada handlowa. Dla kontroli finansw ustanowiono w 1808 kolegialn izb obrachunkow.

Administracja terytorialna
Kraj podzielono na departamenty(prefekt administracja, policja porzdkowa i polityczna; wyczone sprawy wojska i sdownictwa), a te za na powiaty(podprefekci), Prefekci i podprefekci podlegali ministrowi spraw wewntrznych, obowizani byli jednak spenia polecenia wszystkich ministrw. Gwnymi miastami zarzdzali prezydenci municypalni(mianowani przez krla) innymi burmistrzowie(mianowani przez ministra) wjtowie na wsziach(mianowani przez prefekta). W celu ksztacenia kadry urzdniczej powstaa w Warszawie Szkoa Prawa(1808 przeksztacona w 1811 w Szko Prawa i nauk administracyjnych.

Samorzd terytorialny
1. Rady municypalne, miejskie i wiejskie w najwikszych miastach pochodziy z wyborw, w innych z nominacji prefekta spord kandydatw przedstawionych przez wacicieli nieruchomoci. (debaty nad potrzeby lokalne, sprawy budetu i podatkw zatwierdza je prefekt, nad rozkadem podatkw pastwowych nad zaaleniami na administracj lokaln) 2. Rady departamentalne i powiatowe zoone byy z radcw mianowanych przez krla spord kandydatw przedstawionych w podwjnej liczbie przez sejmiki. Przedmiotem obrad mialo by wszystko co miao zapewni dobro departamentu czy powiatu.

Stosunki wyznaniowe
Ostre spory7 z kocioem powstay w zwizku z wprowadzeniem laickiego prawa maeskiego, now organizacj szkolnictwa oraz opodatkowaniem duchowiestwa. (W praktyce urzdnikami stanu cywilnego byli duchownymi uznanych wyzna).

Skarbowo
Kasy wymiany zajmoway si teoretycznie wymienialnymi na kruszec biletw bankowych. Mimo wzrostu dochodw budet ksistwa Warszawskiego rokrocznie notowa coraz wikszy deficyt, co byo przyczyn ogromnych wydatkw na utrzymanie wojska. Cika sytuacj skarbu potgoway czsto sztucznie wytworzone pretensje skarbu Francuskiego.

Wojsko
Do 6 letniej suby wojskowej powoywano w zasadzie wszystkich obywateli ksistwa w wieku 21 26 lat, wybierajc z nich drog losow wybierany na dany rok kontyngent. Poza regularn armia powoano w 1809 i 1811 Gwardi narodow (waciciele nieruchomoci i inni) a w 18709 rwnie tzw. powstania departamentalne.

Sdownictwo
Zniesiono sdownictwo dominialne, i zrwnano wobec prawa i sdu obywateli. Istotn zasad niezawisoci sdziowskiej staa si ich doywotno. Sdziw pokoju od, ktrych nie wymagano kwalifikacji powoywano spord kandydatw wyznaczonych przez sejmiki. W sprawach karnych sdziy Sdy policji prostej(podsadek, bd burmistrz lub wjt) Sdy policji poprawczej po 2 3 w kadym departamencie (kara do 2 lat wizienia) Sdy sprawiedliwoci kryminalnej po 1 na 2 departamenty(zbrodnie i apelacje od powyszych sdw) W sprawach cywilnych orzekay: Sdy pokoju utworzone w miastach(niepowane majtkowe podsdkowie) Trybunay cywilne I instancji utworzone w kadym departamencie(niemajtkowe i powane majtkowe) W sprawach cywilnych i karnych Sd apelacyjny jeden. Apelacje w sprawach cywilnych i karnych. W 1810 wyodrbniono z niego 5 osobowy sd kasacyjny.

Prba odnowy unii polsko litewskiej


W 1812 tu przed wypraw rosyjsk Napoleon w Warszawie proklamowa odbudow krlestwa polskiego, przegrana wojna uniemoliwia wykonanie tych planw.

Znaczenie ksistwa Warszawskiego. Problem oceny.


1. Duy wyzysk ze strony Napoleona 2. Powstanie ksistwa Warszawskiego miao przede wszystkim due znaczenie w rozwoju instytucji pastwowych 3. Obecnie jego znaczenie czy si z jego kontynuacj krlestwem poleskim 4. Chaos spowodowany brakiem wykwalifikowanych urzdnikw spowodowa due obcienie skarbu ze wzgldu na potrzebne rozbudowania aparatu urzdniczego. 5. Naley pozytywnie okreli powstanie Szkoy prawa i nauk administracyjnych 6. Znacznym obcieniem ksistwa byo nieproporcjonalnie wielkie w stosunku do rozmiarw ksistwa wojsko. 7. Niemae tez byo jego znaczenie dla sprawy polskiej na kongresie Wiedeskim.

IV. Krlestwo polskie w okresie konstytucyjnym

Postanowienia kongresu wiedeskiego


Kongres 1814 dokona nowego czwartego rozbioru polski. Na mocy postanowie kongresu Krakw ogoszono wolnym miastem pod protektoratem trzech mocarstw z oktrojowano przez nie konstytucj. Prusy odzyskay cz zachodni Ksistwa Warszawskiego, Austria odzyskaa Galicj wschodni, z pozostaych ziem ksistwa powstao Krlestwo Polskie, ktre miao by zwizane z Rosj uni personaln.

Zasady konstytucji krlestwa


Zasady podp[isa Aleksander jeszcze w Wiedniu, a ostatecznie podpis j W Warszawie 27 listopada 1815. W zakresie swobd spoeczestwa bya bardziej liberalna od konstytucji ksistwa Warszawskiego, a ordynacja wyborcza bya najbardziej j liberalna w wczesnej Europie; rwnoczenie bdc mniej demokratyczna. Bya rwno wobec prawa, ale tylko chrzecijan, tak wic ydzi na stae utracili prawa. Przenoszenie si z miejsca do miejsca z ca rodzina i majtkiem byo bardzo utrudnione poprzez przepisy administracyjne. Uprzywilejowano szlacht, utrzymujc szlachectwo rodowe i nadawane przez krla. Ca szlacht mano wpisywa do specjalnych ksig specjalnie powoanego urzdu heroldii. Szlacht zagrodow zepchnito do pozycji chopw pozbawiajc j przywilejw. Utrzymano podzia w izbie poselskich na depoutowanych i posw. Wysze urzdy byy zastrzeone wycznie dla wacicieli ziemskich. Zdecydowanie ujemn cech bya niejasno przepisw, skrztnie wykorzystywanych pniej przez cara.

Unia Polsko rosyjska. Krl i namiestnik


Unia polsko rosyjska polegaa w sumie na wsplnoci monarchy i polityki zagranicznej. Kwestia tego czy wystarczy koronacja w Moskwie czy ma by oddzielna koronacja na krla polski zostaa rozstrzygnita podczas koronacji Mikoaja I w Warszawie. Wadza krlewska obejmowaa; 1. Wyczn inicjatyw ustawodawcz w sprawach konstytucji. 2. Prawo sankcji 3. Cao funkcji rzdowo administracyjnych Zastpc krla by namiestnik speniajcy swe czynnoci pod nieobecno krla, jego postanowienia miay by wydawane w Radzie administracyjnej i kontrasygnowane przez jednego z czonkw rady ministrw, mia dziaa w obrbie udzielonych mu przez krla uprawnie. (pierwszym namiestnikiem by Jzef Zajczek). Du rol zacz odgrywa wdz naczelny czyli wielki ksi konstanty i poza konstytucyjn durz komisarza carskiego(Nowosicow). amanie konstytucji 1. Nie dopuszczanie do wykonywania niektryh uprawnie przez sejm 2. Faktyczne przejcie wadzy przez naczelnego wodza, komisarza carskiego i namiestnika. 3. Ograniczenie wolnoci druku cenzura prewencyjna 4. Zapowiedziano ograniczanie wolnoci obywatelskich jeli bdzie to potrzebne. 5. Artyku 1825 znis jawno konstytucji. Odrbnoci narodowe: 1. wojsko Polskie 2. jzyk narodowy polski 3. obsadzanie urzdw z reguy przez Polakw 4. Herb krlestwa.

Sejm
W skad sejmu wchodzili: krl senat i izba poselska. Do senatu naleeli biskupi, wojewodowie i kasztelani w liczbie odpowiadajcej najwyej poowie izby poselskiej.Na puste miejsce senatora wieckiego krl powoywa z podwojonej liczby kandydatw(senat i namiestnik, tylko posesjonaci). Izba poselska skadaa si ze 128 czonkw w tym 77 posw i 51 deputowanych gmin(cenzus posiadania, suby publicznej przynalenoci do wolnych zawodw). Na czas obrad gwarantowano posom i deputowanym nietykalno. Sejm mia si zbiera co dwa lata lub w razie potrzeby; zebra si tylko 4 razy: 1818, 1820, 1823, 1830; a obrady miay trwa 30 dni jeli ich krl wczeniej nie rozwiza. Kompetencje sejmu obejmoway; 1. ustawodawstwo w zakresie prawa sdoweg0o i administracyjnego 2. stanowienie o systemie menniczym, o podatkach i budecie 3. decydowanie o zacigu wojska 4. ustawodawstwo konstytucyjne po pierwszych statutach organicznych, okrelajcych takie instytucje jak sejm a wydanych przez krla. 5. kontrola rzdu W praktyce zmiany w prawie cywilnym i karnym. Sprawy administracyjne i gospodarcze regulowa najczciej namiestnik, pniej rada administracyjna. Pod koniec obrad kada izba moga wnosi proby do krla o poddanie pod gosowanie swoich projektw. Istnia tryb Impeachment w stosunku do ministrw radcw stanu o referendarzy.

Rzd i administracja
Rada stanu dzielia si na: 1. Zgromadzenie oglne posiadao w zasadzie te same kompetencje co rada stanu w ksistwie Warszawskim 2. Rad administracyjn wchodzili do niej ministrowie oraz inni czonkowie powoywani przez monarch, by to organ doradczy krla w sprawach, ktre przekraczay zakres uprawnie poszczeglnych ministrw. Wprowadzaa te w ycie postanowienia krla i namiestnika po likwidacji urzdu namiestnika 1826 przeja jego kompetencje Zarzd kraju nalea do komisji rzdowych, podporzdkoanych radzie administracyjnej. Utworzono 5 komisji(Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego, Sprawiedliwoci, Spraw wewntrznych i Policji, Wojny, Przychodw i Skarbu). W Petersburgu obok krla przebywa jeszcze jeden minister poredniczcy w relacjach kraju z krlem. Komisjom rzdowym podlege byy rnego rodzaju dyrekcje generalne(poczt, grnictwa itd.). Doradcze i samorzdowe funkcje peniy rady (budownictwa, lekarska, szpitali) o zasigu oglnym lub miejscowym oraz izby handlowe i rkodzielnicze w liczbie 4 oraz Rada Oglna Handlu i Rkodzielnictwa, rad7y doradcze. Z ksistwa Warszawskiego przejto izb obrachunkow. W wojewdztwach zarzd spoczywa w rkach kolegialnych komisji wojewdzkich. Organiami komisji w obwodach byli komisarze obwodowi. W miastach organami zarzdu byli burmistrzowie z awnikami w najwikszych miastach prezydenci z czonkami rady. Istniay te rady wojewdzkie, zoone z przedstawicieli sejmikw i zgromadze gminnych(2 do 1), ktre miay przedstawiania rzdowi oglnych uwag odnoszcych si do dobra wojewdztwa i nieuczciwych urzdnikw.

Owiata
W pierwszych latach krlestwa nastpi szybki rozwj owiaty, pod przewodnictwem ministra owiaty Kostki Potockiego, dokonywa si daleko idcy rozwj szk wszystkich szczebli. W 1816 powsta Uniwersytet Warszawski zoony z 5 wydziaw Prawa i Administracji, Teologii, Medycyny, Filozofii, Nauk i Sztuk piknych. Staraniem rzdu powstay w Krlestwie dalsze rednie i wysze szkoy. Jednake sam Potocki znalaz si pod ostrzaem szlachty (niechtnej do podniesienia wydatkw na szkolnictwo

wiejskie) i przede wszystkim episkopatu, ktry wymg Na krlu odwoanie kostki Potockiego. Jego miejsce zaj Grafowski, ktry szybko przyczyni si do zaamania linii rozwoju owiaty i likwidacji wielu szk.

Pastwo i Rozwj gospodarczy. Skarbowo


Minister skarbu Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki. Podj zadanie wydobycia Krlestwa Polskiego z kryzysu. Dy do pozyskania dla Polski wielkiego rynku Rosyjskiego. Zwiksza i bezlitonie ciga podatki i inne opaty. Ustanowiono te podatki porednie i rozwinito monopole pastwowe. Polityka Lubeckiego bya sprzeczna z popularna postaw niepodlegociow, jak te z interesami szerokich rzesz ludzi, jednak umacniaa podstawy gospodarcze krlestwa i sprzyjaa rozwojowi ekonomiki pastwowej. Przy poparciu Petersburga otrzymano ulgi podatkowe na towary wywoone z krlestwa do Rosji oraz korzystn umow z Prusami. Protekcjonizm i interwencjonizm przejawiay si tez w zwolnieniach i ulgach podatkowych osb przenoszcych si na ziemie uprzemysowione. Szczeglnie wanym elementem pomocy sta si Towarzystwo kredytowe ziemskie a take powstay w 1828 bank polski. Dla ochrony interesw skarbowych powoano w 1816 Prokuratori Genraln.

Organizacja sdw
Konstytucja regulowaa powstanie wielu nowych sdw, ale z reguy te postanowienia nie weszy w ycie, w zasadzie utrzymay si dawne sady, a rada stanu p[przestaa by sdem kasacyjnym. Odwoania w sprawach cywilnych rozpatrywa Sd Najwyszej Instancji zoony z 7 sdziw- senatorw i sdziw zawodowych. Sdem apelacyjnym w sprawach karnych Sd Apelacyjny. Ustanowiono sd sejmowy w skad, ktrego wchodzia cay senat(zbrodnie stanu)

Wojsko
Armi polsk przy zachowaniu polskich mundurw przeorganizowano na sposb Rosyjski. Tworzc dywizje piechoty i jazdy, brygady artylerii konnej i pieszej, baterie artylerii rakietowej i fortecznej itd.. .Suba trwaa 10 lat moliwoci wykupienia si od suby, dziki instytucji zastpstwa. Wojsko otrzymywao wielostronne dobre wyszkolenie, rozwinito szkolnictwo wojskowe, wydano tez wartociowe regulaminy.

V. Powstanie listopadowe

Wybuch powstania
Przyczyny: 1. Podminowanie starych rzdw w Europie przez rzdy wolnociowe 2. Pogoska, e armia polska ma suy do tumienia powstania w Francji i Belgii 3. Legenda Napoleona i bonapartyzmu 4. amanie konstytucji Powstanie rozpoczo si 29/30 XI 1830 w Warszawie od grupy podchorych.

Wadze powstania
Wadz naczeln nadal penia Rada Administracyjna, zmieniaa ona tylko swj skad dodajc raz 6 czonkw sejmu, a pniej wymieniajc 4 na czonkw towarzystwa patriotycznego. 1. 6 XII przemienia si w Rzd tymczasowy, 2. 7 XII przekaza on ca wadz dyktatorowi powstania(w sprawach cywilnych mia wspdziaa z rzdem). 3. 21 XII uznano powstanie narodowym

4. 18 I po rezygnacji Chopickiego wadze nad powstaniem przej rzd wraz z nowym naczelnikiem Skrzyneckim. 5. 25 I detronizowano cara i zniesiono te artykuy konstytucji, ktre odnosiy si do unii z Rosj 6. Rozszerzono skad sejmu o przedstawicieli Litwy i Ukrainy 7. Pastwo nadal uznano za monarchie konstytucyjn 8. 15/16 VIII faktyczn wadz dyktatorsk obj Krukowiecki 9. Jeszcze jednej prby reorganizacji dokonano we wrzeniu 10. 23 IX ostatnie posiedzenie rzdu na ziemiach polskich

Charakter i znaczenie powstania


Powstanie byo swoist form porozumienia szlachecko mieszczaskiego. Powstanie popudzio do walki take ludno polsk w pozostaych zaborach. Zdawio plany stumienia rewolucji Francuskiej i Belgijskiej. Stao si symbolem europejskiej walki o wolno.

VI. Litwa i Ukraina (do 1831)

W czasach Aleksandra I
Ziemie I i II zaboru traktowane byy jak integralna cz imperium inaczej byy traktowane ziemie III zaboru, z ktrych pocztkowo Aleksander chcia zrobic ponownie Wielkie Ksistwo Litewskie. System rzdw w 9 guberniach oraz Kijowskiej i Woyskiej, czy w zrczny sposb dwie cechy tzn. gwarancje dla ustroju szlacheckiego z drugiej strony wprowadzao autokratyczny system rzdw. Rozbudowana administracja i policja tpia wszelkie wystpienia przeciw carowi.

Tradycje i odrbnoci
W zachodnich guberniach cigle obowizywa w prawie cywilnym, materialnym i procesowym obowizywa III statut Litewski. Tylko w sprawach karnych i niektrych administracyjnych naleao si odwoywa do sdw rosyjskich. W 1812 na miejsce trybunau Litewskiego wszed III departament Senatu cesarstwa. Urzdnikw miay osdza sdy nadworne skadajce si w poowie z Rosjan i Polakw. Utrzymay si tradycje Komisji Edukacji Narodowej poprzez utworzenie okrgw szkolnych wileski i charkowski. Na czele obu stanli Polacy. W 1829 zorganizowano trzeci okrg biaoruski. \Kolejnym czynnikiem odrbnoci byy formacje wojskowe,. Korpus litewski otrzymywa barwy narodowe polskie ale jzykiem urzdowym w nim by rosyjski.

VII. Wielki Ksistwo Poznaskie

Odrbnoci ustroju
1. Miao otrzyma odrbne instytucje zblione do istniejcych w krlestwie polskim 2. Odrbna nazwa, wasny herb oraz flaga 3. instytucja namiestnika krlewskiego 4. prowincjonalny sejm postulatowy 5. Wyczone byo z zwizku niemieckiego

Usuwanie odrbnoci i germanizacja


1. W 1815 ustalono granic celn midzy ksistwem a krlestwem polskim 2. OD 1824 zaczto usuwa odrbnoci ustroju i narodowych 3. Faktyczn wadz zaczo spenia dwch nadprezydent pruski.

4. od 1831 nie obsadzano wicej urzdu namiestnika 5. od 1832 jzyk rosyjski sta si wycznym jzykiem administracji 6. 1835 zniesiono odrbnoci sdownictwa

VIII. Wolne Miasto Krakw i powstanie 1846

Obszar, ludno, charakter


cznie obejmowao 1164 km2 z ludnocia liczc 94 ty.. Przywoenie towarw do karkowa byo uzalenione od wadz natomiast wywozio si bez ce. Odnowiony zosta te uniwersytet krakowski.

Instytucje
Coraz silniejszy stawa si nadzr rezydentw trzech mocarstw. W ustroju spoecznym wolne miasto Krakw byo spadkobierc Ksistwa Warszawskiego. Komisja Wociaska, przeprowadzia oczynszowanie chopw ugruntowaa ich stan posiadania, zapewnia im wasno budynkw, inwentarza i zasieww. Wadz ustawodawcz i kontrolujc stanowio zgromadzenie reprezentantw zoone z 26 deputowanych gmin oraz przedstawicieli senatu, kapituy(3), uniwersytetu(3) i 6 sdziw pokoju. Czynne prawo oparto na cenzusie wielu i sprawowanej funkcji.W kilku nowelizacjach zmieniono skad na 20 czonkw z przewodniczcym(mian. senat). Organ rzdzcy, to jest senat, pochodzi czciowo z wyborw, a po czci z przedstawicieli kapituy krakowskiej i uniwersytetu.

Powstanie krakowskie 1846


W II 1846 doszo do powstania narodowego. 22 II ogoszono powstanie rzdu narodowego rzeczpospolitej polskiej, ktry ogosi Manifest do narodu polskiego, zapeniwjcy chopm ziemi na wasno bez odszkodowania na rzecz pana, likwidacje przywilejw stanowych przyznanie kademu prawa do ziemi, oraz udziom ubogim i niezdolnym do pracy opiek spoeczn.

Losy powstania
1. 14 II do Krakowa przybywa na czele grnikw i rzemielnikw Edward Dembowski, ktry zosta naczelnikiem. 2. Klub Rewolucyjny redagowa i inspirowa prawa i odezwy majce zachci ludno do powstania 3. zapowiedziano utworzenie warsztatw narodowych 4. Powstanie trwao 9 dni i upado z braku si po czym wczono je do Galicji

IX. Krlestwo polskie w latach 1831 1864

Statut organiczny z 1832


1. 2. 3. 4. 5. inkorporowa krlestwo do cesarstwa miano wrowadzi instytucj zgromadzenia stanw prowincjonalnych zniesiono sejmiki i zgromadzenie gminne wprowadzono kar konfiskaty majtku wolno wyzna i swoboda przenoszenia si.

Stan wyjtkowy i stan wojenny


Po 1831 obok nowych organw cywilnych dziaa aparat wadz wojskowo policyjnych. Stan wojenny miano ustanawia w czasie wojny i w czasie szczeglnych zaburze lub poczyna rewolucyjnych rwnie w czasie pokoju. Stan oblenia przypadku oblenia miasta. W przypadku stanu wojennego przestpstwa stanu naleay do kompetencji sdw wojskowych w przypadku stanu wojennego do sdw wojskowo polowych.

Likwidacja autonomii krlestwa a ycie spoeczestwa polskiego


W 1841 zlikwidowano Rad Stanu i Sd Najwyszej Instancji Krlestwa Polskiego, zamiast nich wprowadzono IX departament Senatu Rzdzcego(ostatnia instancja cywilna) i X(ostatnia karna) Uprawnienia sdowe Rady Stanu przeszy na Oglne Zebranie Departamentw Warszawskich Rzdzcego Senatu. Uniwersytet Warszawski i Towarzystwo Przyjaci Nauk zostay zamknite. Po chwilowym zaamaniu gospodarka kapitalistyczna dalej zacza si rozwija. W spoeczestwie Krlestwa zaczy si spiera dwie zasadnicze taktyki prac organicznych i przygotowa insurekcyjnych

Reformy Aleksandra Wilopolskiego


Rzd Aleksandra II wprowadzi w Rosji szereg reform:Likwidacja poddastwa osobistego wraz z uwaszczeniem chopw 1861 nie rozcignito ich na ziemie krlestwa polskiego. Aleksander II zmierza jednak do pozyskania sobie ziemiastwa i buruazji w krlestwie. Zezwolio na kika reform wprowadzonych przez Aleksandra wilopolskiego.

Reformy spoeczne
W 1861 Wiloplski zarzdzi oglne oczynszowanie. Umowy wieczyste i czasowe miay by zawizywane pod nadzorem komisji obywatelskich. R Dokona te Rwnouprawnienia ydw w zakresie prawa cywilnego.

XI. Autonomia Galicji

Przeduenie feudalizmu
W krtkiej erze panowania cesarza Leopolda II wydawao si, ze Galicja otrzyma autonomie i konstytucj, jednak te plany pozostay w sferze projektw. Zaleno chopw od pana utrzymaa si tam w sposb najbardziej absolutystyczny, co byo bezporedni przyczyna rabacji w 1846. Przepisy Jzefiskie i pniejsze reformy obejmoway rwnie Galicj, ale wadza nie przymuszaa do faktycznego wprowadzenia ich w ycie. Ustrj Galicji do wiosny Ludw opiera si na systemie stanowym z rzadko zbierajc si reprezentacj stanow w postaci sejmu postulatowego.

Pierwsza fala reform


Wiosna Ludw w Galicji przyniosa do due acz krtkotrwae oywienie polityczne, przyniosy tez definitywn likwidacj poddastwa i uwaszczenie. Po upadku ruchw rewolucyjnych nastpia reakcja absolutna[era Bacha 1830 1860]. Natomiast liberalizacja stosunkw politycznych w wikszoci krajw nalecych do Austrii, przyczynia si do powstawania chopskiego ruchu ludowego.

Zabiegi o Autonomie i lojalizm


Lata szedziesite przyniosy w Austrii walk midzy koncepcjami federalistyczna i centralistyczna pastwa. Z ku polskich wyoni si projekt monarchii trialistycznej. W 1866 sejm Galicyjski wystosowa lojalistyczna not do cesarza Przy tobie Panie stoimy i sta chcemy.

Instytucje autonomiczne. Sejm krajowy.


Galicja otrzymaa sejm krajowy, nadany dyplomem carskim 1860 i patentem 1861(statut krajowy i ordynacja). Skada si z 161 czonkw 12 z racji stanowisk = wirylici(3 arcybiskupi, 5 biskupw katolickich, prezes akademii umiejtnoci w Krakowie, rektorzy uniwersytetw w Krakowie i Lwowie, rektor politechniki Lwowskiej) i 149 z wyborw. Wyboru byy kurialne(wielkiej wasnoci ziemskiej(44 posw), izb przemysowo handlowych(3 posw), miast wikszych(28; wybory cenzus majtku, zarobkw i intyligencji), mniejszych miast i gmin wiejskich(74 posw w wyborach porednich)). Sejm krajowy zajmowa si szeroko post kultur krajow(rolnictwo, lenictwo, organizacja produkcji, wznoszenie publicznych budowli i budowa drg, utrzymywanie zakadw dobroczynnych i uchwalanie budetu krajowego, cao stosunkw gminy i dworu, szkolnictwo, [w ograniczonym zakresie poprzez zarzdzenia: administracja, sdownictwo, sprawy kocielne, pomoc wojsku, dobrobyt lub potrzeby kraju]). Ustawy krajowe wymagay sankcji cesarskiej. Namiestnik skada przed sejmem coroczne sprawozdanie.

Wydzia krajowy
Wydzia by wybierany przez sejm na 6 lat, by organem przygotowawczym sejmu i wykonawczym, sprawowa tez kontrol nad samorzdem. Nalezaa do niego reprezentacja kraju wobec rzdu.

Rada szkolna krajowa


Na jej czele sta namiestnik zastpowany przez wiceprezydenta rady, w jej skad wchodzili czonkowie mianowani przez cesarz, wrd nich 2 przedstawicieli nauki, 5 duchownych rnych wyzna, reprezentanci Wydziau Krajowego i rad miejskich Krakowa i Lwowa.. Kierowaa caoci szkolnictwa poza uniwersytetami. Bya kontrolowana przez sejm krajowy.

Minister do spraw Galicji


Przez niego miay przechodzi wszystkie akty dotyczce tego kraju .

Autonomia i prawa wolnociowe Galicji


Rola sejmu i wydzialu bya w Galicji znaczna, praktycznie oba byy opanowane przez wielkich wacicieli i przedstawicieli zmonego mieszczastwa duchowiestwa. Istotne byy prawa wolnociowe, umoliwiay one jawne polskie ycie polityczne, zapewniay take rozwj ycia narodowego (w szkoach by jzyk polski, by on take jzykiem urzdowym, administracji i sdw).

XII. Likwidacja poddastwa i uwaszczenie chopw na ziemiach polskich

Po I rozbiorze
Chopi, ktrzy po I rozbiorze trafili do Rosji poddani byli jeszcze wikszej eksplantacji(wiksza paszczyzna, wieloletnia suba wojskowa, nowe podatki). W prusach zaznaczy si chwilowy spadek produkcji rolnej, wkrtce jednak sytuacja chopw ulega czciowemu polepszeniu(zakaz rgw ogu chopw bez orzeczenia sdowego, kontrola nad sdownictwem dominialnym, mona byo si wykupi z poddastwa, po zapewnieniu nastpcy)

W Austrii Reformy Jzefa II z lat 80 XVIII (ograniczono poddastwo= dziedziczne uywanie ziemi pod warunkiem speniania zobowiza, nie wolno byo usuwa chopw z ziemi, ograniczono paszczyzn do 3 dni/7, dzieci chopskie mogy si udawa na nauk rzemiosa, chopi mogli przedstawia skargi wadzy, sdy dominialne byy kontrolowane, tak samo oczynszowanie).

U pocztku XIX w.
Stopniowo gospodarka wielkiej wasnoci przechodzia do wielostopniowego poczenia rolnictwa przemysu i hodowli. Wprowadzanie nowych metod, maszyn rolniczych i nowych upraw o charakterze przemysowym. Najszybciej rozwj zaznaczy si w Prusach pniej w krlestwie a najsabiej w Galicji. Taka sytuacja z jednej strony wpywaa na polepszenie sytuacji chopw, z drugiej jednak przymusowe zamiany gruntw wpyway negatywnie.

W Krlestwie Polskim
W krlestwie polskim chopi zostali poddani nadzorowi ze strony administracji, znajdujcej si w rkach wacicieli ziemskich i interwencji wojskowej dal wymuszenie wiadcze. Sejm zwiksza kary dla nieposusznych chopw.

Po 1831
Lata 1830- 50w dzielnicy pruskiej i austryjackiej i 1830 61 w krlestwie przyniosy wzrost sprzecznoci i konfliktw midzy dworem i wsi oraz midzy rzecznikami postpu i konserwatystami. Kryzys gospodarki feudalnej wpyn na wystpienia chopskie szczeglnie czste w zaborze pruskim. Reformy agrarne wspierane przez liberaln i postpow szlacht i porednio poprzez wystpienia chopskie.

Reformy agrarne w zaborze pruskim


1. 1807 zniesienie poddastwa 2. 1811 Edykt regulacyjny umoliwi nabycie wasnoci wikszych gospodarstw, za odszkodowaniem w postaci czci gruntw, spat kapitaowych lub utrzymywanej rzecz pewien czas paszczyzny. Wszystko to byo okrelane poprzez umow midzy panem a chopem. Uwaszczenie wizao si ze zniesieniem serwitutw1816 ograniczono stosowanie reformy. 1823 przepisy te rozcignito na wielkie Ksistwo Poznaskie. 3. 1848,49 50 zniesiono pozostae prawa zwierzcnie, rozcigajc przepisy uwaszczeniowe na pozostae kategorie chow do 1858 zawierane byy umowy o uwaszczeniu 4. 1872 zlikwidowano prawo dominialne 5. zakazano dzieli gruntw Dziki reformom na ziemiach zaboru pruskiego przewaaa wielka wasno chopska do 75 ha.

Uwaszczenie w zaborze Austriackim


Powiew reformy i rewolucji przynioso powstanie narodowe w Krakowie a ponowiy go wydarzenia wiosny ludw. 1. 1848 zniesiono poddastwo i uwaszczono chopw, proces trwa do 1857, pastwo wzieo na siebie odszkodowania. W przeludnionej Galicji przewaaa wyjtkowo maa powierzchnia gospodarstw w duej czci nie przekraczajca 1 ha. Utrzymano serwituty.

Reforma uwaszczeniowa 1864 w krlestwie


1. 1841-46 oczynszowaniu ulegy gospodarstwa rzdowe 2. 1846 po masowych rugach chopw zakazano rugw chopw posiadajcych ponad 1,7 ha, zlikwidowano wiele uciliwych wiadcze w robocinie(paszczyzna, darmochy), kontrola administracji nad umowami wie dwr, umocniono prawo chopw do dziedzicznego uywania gruntw i prawo wasnoci budynkw 3. !861 wprowadzono oczynszowanie chopw 4. 1864 uwaszczenie chopw, penia wasnoci ziemi z indemnizacj, przez rzd, utrzymano serwituty. Nadano rwnie bezgruntowcw i osoby chcce przenie si na wie, z dbr rzdowych, kocielnych i skonfiskowanych. Po reformach wzrosa liczba maych gospodarstw ale te wzrosa liczba duych, ktrych liczba zacza spada z powodu podziaw gruntw.

Rozdzia II: Ziemie polskie u schyku XIX w. i na pocztku XX w.


I. Podziay i ustrj administracyjny na ziemiach polskich

Krlestwo polskie
W 1815 podzielono krlestwo na 8 wojewdztw, te na39 obwodw, a te na 77 powiatw. Po upadku odrbnoci Krlestwa przemianowanego w 1837 na guberni, w 1842 obwody na powiaty, a powiaty na okrgi. W 1866 zreformowano podzia administracyjny tworzc 10 guberni i 85 powiatw. W 1912 z czci guberni siedleckiej(skasowano ja) i lubelskiej, utworzono now Chemsk a nastpnie wcielono ja do Rosji.

Zabr pruski
Zimie Polskie pod panowaniem Pruskim dzieliy si na prowincje: Prusy wschodni i Prusy zachodnie Wielkie Ksistwo Poznaskie, Pomorze, Brabdemvurgia i lsk w wyniku reform 1815- 1829 i kolejnych prowincje podzielono na rejencje, te za powiaty. Prusy wschodnie(2 rejencje i 22 powiaty od 1905 trzecia rejencja 9 powiatw). Prusy zachodnie(2 rejencje 21 powiatw w 1887 zwikszono liczb powiatw do 58). Wielkie ksistwo poznaskie(2 rejkencje 26 powiatw). P0morzez zachodnie(3 rejencje 34 powiaty). lsk(3 rejencje 57 powiatw).

Galicja
W 18946 przyczono Krakw jako kraj koronny podzielony na cyrkuy(19). Szuybko jednak zmieniono podzia na powiaty(74 od 1908 79). Po 1815 zaczto potoczbie dzi Galicja na wschodni i zachodnia z granica na Sanie.

Ustrj administracji rzdowej Prusy


Ustrj administracji pruskiej jak i jej organizacja jest i bya uwaana za najsprawniejsza organizacje wczesnej europy. Gwatowne przemiany w udoskonalaniu tego systemu zostay zapocztkowane przez reformy Steina i Hardenberga.

Jednostki podziau terytorialnego


Prusy: prowincje(nadprezydent), rejencje(prezydenci), powiaty (staroci) gminy wiejskie i miejskie(wyczone zimie nalece do pana) Austria: Kraj koronny(namiestnicy), powiaty (naczelnicy powiatw), gminy wiejskie i miejskie(wyczone zimie nalece do pana)

Krlestwo: Generalne Gubernatorstwo(namiestnik pniej genera gubernator), wojewdztwa natronie gubernie, powiaty (staroci), gminy.

Administracja zespolona i niezespolona


Administracja zespolona szef urzdu by jednoczenie kierownikiem wielu jego wydziaw, przy rwnoczesnym ich podporzdkowaniu rnym ministrom Administracja niezespolona przydzielona osobnym urzdom (wojskowa, skarbowa, celna, pocztowa, koleje, grnicza, urzd miar i wag).

Samorzd i jego rodzaje


Samorzd terytorialny miale charakter powszechny, obejmowa on wszystkich obywateli, zamieszkaych na terenie danej jednostki podziau. Samorzd gospodarczy obejmowa tylko osoby czynne w danej gazi gospodarczej. Samorzd zawodowy zrzesza tylko osoby wykonujce okrelony zwdy, ktre wymagay specjalnej kwalifikacji.

Samorzd terytorialny
Mia najwiksze znaczenie. W drugiej poowie XIX dokonywa si podzia kompetencji midzy scentralizowan aparatura urzdnicz a organami samorzdu. Istotnym czynnikiem byo to, e zwierzchno naleaa do administracji rzdowej, przysugiwao im najczciej prawo kontroli w stosunku do osb i aktw samorzdu. Ta przewaga moga tez si przejawia tym, e na czele z urzdu sta kierownik lokalnej administracji rzdowej. Administracja moga te zleca samorzdom wykonanie zalece(sprawy poruczne). W zaborze pruskim i Austriackim istniay zwizki samorzdowe posiadajce organy uchwalajce, kontrolujce i wykonawcze. Organami samorzdu prowincjonalnego w Prusach byy: sejmik prowincjonalny(budet prowincjonalny, liczba etatw urzdniczych itd.) i opiniodawczy w sprawach porucznych ; wydzia prowincjonalny(z udziaem dyrektora krajowego jako reprezentanta spoeczestwa prowincji i kierownika spraw biecych). W powiatach sejmik powiatowy, ktrego organem wykonawczym by wydzia powiatowy( przewodniczcy starosta, sd administracyjny I instancji). W miastach istniay rady miejskie(organy uchwaodawcze) i magistraty (wykonawcze). Na wsiach odpowiaday im zarzdy gminne i przedstawicielstwa gminne. W Galicji samorzd powiatowy skupiony by w radzie powiatowej i wydziale powiatowym rnica miedzy Prusami polegaa na tym, ze wiksza bya tui kontrola ze strony Sejmu i wydziau krajowego i starosta nie wchodzi w skad wydziau. W gminach miejskich istniay rady i magistraty w Krakowie i Lwowie z prezydentami. Na wsi dziaay rady gminne. W Krlestwie jedyna form samorzdu jako si utrzymaa po reformach Wieopolskiego byo zgromadzenie gminne w skad gminy wchodziy gromady posiadajce zgromadzenia gromadzkie i organy wykonawcze z starszym gromadzkim na czele.

Rozdzia III: Prawo i Sd pod zaborami


I. Prawo cywilne

Problem recepcji Farcuskiego kodeksu w Polsce


Na yczenie cesarza kodeks zosta wprowadzony w ksistwie Warszawskim. Kodeks pocztkowo napotka duy opr w postaci szlachty, niechtnej min. sprawnemu dziaaniu egzekucji dugw, i duchowiestwa przeciwne laickiemu prawu maeskiemu. Z powodu oporu szlachty stosunek chopw ujmowano jako dzieraw w zamian za prac na rzecz pana lub jako najem pracy w zamian za uytkowanie gruntu. W miejsce francuskich przepisw o przywilejach i hipotekach weszo prawo hipoteczne uchwalone przez sejm krlestwa w 1818 a zmienione w 1825. W miejsce ksigi pierwszej(osobiste i rodzinne) i wstpu do III wszed Kodeks Cywilny Krlestwa Polskiego. Po upadku powstania listopadowego ukazami Mikoaja I uchylono moc obowizujcych artykuw o cechach laickich. W 1836 oddano sprawy maeskie wycznej kompetencji sdw duchownych czterech uznanych wyzna(Rzym, grek, praw, protest). Po 1836 w prawie cywilnym nie wprowadzono wikszych zmian.

Prawo cywilne w zaborze pruskim


Zawarte byo w wydanym w 1794 landrechcie pruski, formalnie obowizywa do 1900 szczeguowe ustawodawstwo wprowadzao coraz wicej przepisw dogodnych dla rozwoju kapitalistycznych rodkw produkcji, zniesiono przeszkody stanowe w maestwie, wprowadzono jako powszechnie obowizujc wieck form zawierania maestw(1874). Tolerowano jeszcze do liczne odrbnoci prowincjonalne. W 1896 powsta BGB bardzo nowoczesny kodeks, ktry wszed w ycie w 1900.

Prawo cywilne w zaborze Austriackim


Pierwszym kodeksem cywilnym austriackim by ABGB 1811. Jego zasad ogln bya Formalna rwno wobec prawa z postanowieniem moliwoci wyjatkw(upoledzenie kobiet, uwzgldnienie czynnikw wyznaniowych). W prawie rzeczowym uregulowano pojcie wasnoci kapitalistycznej, ale zachowano niektre formy feudalnej wasnoci ziemi. W prawie o zobowizaniach zapewniono wolno umw. Poza kodeksem pozostawiono przepisy o czeladzi, czce dawne przepisy typu feudalnego z nowymi o charakterze administracyjnym. Prawo rodzinne uwydatniao pozycj ma, utrwalenie obowizku religijnej formy zawarcia maestwa przy jednoczesnej i wycznej jurysdykcji sdw pastwowych upoledzono dzieci pozamaeskie Pewne zmiany nastpiy dopiero w 1914 -1916.

Wpywy dawnego prawa polskiego


Polska instytucja doywocia wesza do kodeksu ABGB 1811(uytkowania dbr darowanych, a do mierci).

Zasady oglne prawa cywilnego


1. nienaruszalno wasnoci prywatnej Swobodne uywanie, korzystanie i nieograniczone rozporzdzanie, wywaszczeniu przyznawano charakter wyjtkowy. 2. Zasada rwnoci podmiotw prawa cywilnego wszyscy obywatele s rwni wobec prawa(jednak byy wyjtki: brak rwnouprawnienia pci, dyskryminacji dzieci nielubnych, wyznanie lub zawd) 3. Zasada swobody umw swoboda w wyborze kontrahenta, treci umowy i okrelenie jej formy. Strony mogy regulowa wszelkie stosunki nie zakazane przez prawo

4. Zasada bezpieczestwa obrotu Widziano w niej konkretyzacj zasady bezpieczestwa prawnego(wanoci umw, uniewanianie umw tylko w szczeglnych przypadkach) 5. zasada harmonijnego wspycia przejawiaa si we wprowadzeniu do prawa poj wartociujcych(suszno, dobra wiara, uczciwy obrt, dobre obyczaje pokrzywdzenie, krzywda moralna, niesuszne wzbogacenie, cel niegodziwy, niegodno dziedziczenia, niewdziczno)

Hipoteka i prawo hipoteczne


Wystpowao w dwojakim znaczeniu: obejmowao przepisy dotyczce ustalenia i ogranicze prawa wasnoci do nieruchomoci i Instytucja w, ktrej kada nieruchomo ma swoj ksig wieczyst Prawo dotyczce rzeczowego zabezpieczenia wierzytelnoci Uchylenie tej czci kodeksu Napoleona, ktra mwia o prawie hipotecznym nastpio w krlestwie w 1818 poprzez wprowadzenie ustawy hipotecznej: Kada nieruchomo miaa posiada ksig wieczyst, ktra skada si z trzech czci: Ksigi umw Zbioru dokumentw Wykazu hipotecznego Zasada jawnoci materialnej wszelkie prawa do nieruchomoci(wszelkie zmiany jej dotyczce) zmieniano lub umarzano poprzez wpis do ksigi hipotecznej Zasada publicznej wiary tre ksigi bya wica dla wszystkich osb dziaajcych w dobrej wierze. Wszelkie zmiany powinny by powinny by zatwierdzone przez zwierzchno hipoteczn. Zwierzchno badaa prawidowo czynnoci prowadzcych do wpisu, to jest legalno hipoteczn. Zasada szczegowoci obcienie konkretnej cile oznaczonej wierzytelnoci Zasada pierwszestwa hipotecznego ten kto wczeniej wpisa swj dug do ksigi ten wczeniej zaspokaja swoj wierzytelno. Zasada niepodzielnoci wierzytelnoci ewentualny podzia majtku dunika nie wpynie na uprawnienia wierzyciela Hipoteczne prawo zastawu Umowne wypywajce z zawartych umw Sdowe oparte na odpowiednich wyrokach Ustawowe oparte na zasadach prawa Sprawy hipoteczne prowadziy odpowiednie wydziay sdowe W zaborze Austriackim jeszcze w XVIII w. polecono zakadanie ksig gruntowych, do wydania austriackiej ustawy hipotecznej 1871 nie przynioso to wikszych skutkw, w Galicji jednak wobec uporu chopw nadal by wany obrt nieruchomoci pozaksigowy.

II. Prawo handlowe i gospodarcze

Kodeksy handlowe
Systemy prawa handlowego i zwizanego z nim wekslowego i czekowego. Itd.Ogoplnie odrnia si dwa ujcia przedmiotow(odrnia t ga od reszty prawa prywatnego) i podmiotow(ze wzgldu na kupca). W 1809 wprowadzono w ksistwie Warszawskim kodeks handlowy francuski z 1807 obowizywa on w zasadzie do wprowadzenie w II rzeczpospolitej nowoczesnego kodeksu handlowego. Zmiany i uzupenienie wynikay z organizacji kupcw, przepisw o giedzie(powstaa 1817), przepisw dotyczcych prowadzenia ksig handlowych(1825). Dalsze zmiany wprowadzane byy w drodze orzecznictwa praktyki i dziki literaturze prawniczej. W zaborze pruski obowizywa najlepszy wczesny (1897 obowizujcy od 1900). Normy prawa

handlowego obejmuj sfer handlu od strony prywatnoprawnej. Wspdziaaj z nimi odpowiednie przepisy prawa publicznego. Do oglnych zasad prawa handlowego naleay: Zapewnienie bezpieczestwa obrotu w skali midzynarodowej i krajowej Zdolno przystosowania norm do potrzeb biecych transakcji. Swoboda umw Powizanie koniecznych i cile okrelonych formalnoci moliwociami umiejtnego korzystania z czasu o okolicznoci Zasada jawnoci Samodzielno zawodu handlowego(oddzieleniu majtku prywatnego od majtku przedsibiorstwa)

Prawo gospodarcze zasady wolnoci i reglamentacji


Do lat 80-tych XIX w. przewaay ujcia liberalne i indywidualne, majce za cel realizowanie wolnoci gospodarczej. Interesy pastwa wymagay jednak od niego chrone produkcji krajowej i ograniczenie importu. W krlestwie w 1816 proklamowano wolno przemysow (do uprawiania przemysu nie potrzeba ju przywileju, nie jest si te zwizanym przepisami cechowymi) i zasad wolnej konkurencji. W 1817 rzd upowani komisje Spraw Wewntrznych i Policji do udzielania patentw swobody zwalniajcych zaoone Fabryki z podatkw na 3-9 lat. Wpis na list wynalazkw zapewnia ich ochron od 5 do 15 lat, zapewniajc wynalazcom wszelkie korzyci z dokonanego wynalazku, lub udoskonalenia techniki produkcji. Przedsibiorcw uzaleniono od wadzy pastwowej przez udzielanie zezwole(koncesji) na prowadzenie przedsibiorstw i poprzez polityk protekcjonistyczna w stosunku do wytwrczoci, co byo sprzeczne z zasad wolnoci przemysowej. Wolno przemysowa proklamowano w ustawie pruskiej z 1845 i niemieckiej 1869 w ustawie Austriackiej 1869 a take rosyjskiej ustawie podatkowej 1863. Zasad tzw. wasnoci grniczej(wszystko pod gruntem naley do waciciela gruntu) wprowadzono w lad za napoleosk w Prusach w1865 w Austrii rok wczeniej. Wyomu w ustawie Austriackiej dokonano w Ustawie naftowej z 1884(liczy si szyb).

Samorzd gospodarczy
Wukazywal podobne cechy co terytorialny. Suy reprezentacji i ochronie okrelonych grup interesw. Izby przemysowo-handlowe otrzymay regulacje prawna w Prusach w ustawach z 1849 i 1897; w Austrii w ustawie z 1898. Izby rolnicze, a take przymusowe zrzeszenia paccych odpowiedni podatek gruntowy w Prusach. Ustawa o towarzystwach i syndykatach rolniczych znalaza szerokie zastosowanie w krlestwie. W przeciwiestwie do Prus i Austrii w Rosji i krlestwie nie doszo do powstania izb przemysowo-handlowych O interesy handlu dbay tu komitety handlu i rzemiosa, zgromadzenia kupcw, komitety giedowe..

III. pocztki prawa pracy

Zasady oglne
Pocztki tej gazi prawa odnajdujemy w prawie Polskim ju w drugiej poowie XVIII w. Nowoczesne prawo pracy wie si z rozwojem kapitalistycznych stosunkw i powstawaniem klasy robotniczej. W XIX w. przepisy prawa pracy byy czci prawa zobowiza pod hasem najmu pracy . przyjmowano zasad rwnoci stron, nie zagbiajc si w realn nierwno najemnikw w stosunku do pracodawcw. Zapat uiszczano zwykle tygodniowo lub miesicznie Zapata moga by odmierzana w stosunku do pracy lub iloci wykonanej pracy. W razie natychmiastowego

zwolnienia, pracodawca winien by wypaci mu cakowit pensj za czas jaki powinien oddziela wymwienie od ustawowego terminu ustania najmu pracy. Przy najmie na czas okrelony umowa gasa po upywie czasu pracy bezterminowym naleao wymwi robotnikw i wedug zasad wymaganych w danym regionie, zakadzie lub porcie najczciej na dwa tygodnie z gry. Pracodawca nie powinien wymaga od pracownika wykonywania innych czynnoci ni te, do ktrych si on zobowizywa. Pracownik by zobowizany dokadnie i sumiennie wykonywa swoje obowizki i nie mg samowolnie opuci miejsca pracy. W razie zej woli, oczywistej nieumiejtnoci lub niestosownego zachowania pracodawca mia prawo zwolni pracownika bez wymwienia. W przypadku nie speniania przewidzianych umow zobowiza pracodawcy, pracobiorca mg bez wymwienia opuci praca.

Pierwsze normy w krlestwie polskim


W okresie konstytucyjnym utrzymaa si jeszcze organizacja cechowa, ale dokonano w niej istotnego wyomu, umoliwiajc produkcje przedsibiorcom nie zrzeszonym w cechach. Dopuszczano odwoywanie si czeladnikw do starszych (zgromadze cechowych), przewidziano te tworzenie si skrzynek czeladniczych(z ktrych miano im wypaca zapomogi). Wydawane robotnikom ksiki robotnicze uzaleniay och od pracodawcy i policji, praktyka pastwa dya do tpienia wszelkich oporw(w szczeglnoci strajkw). Tylko w grnictwie rzdowym istniay pewne formy ubezpiecze (kasy barckie bezpatne leczenie i lekarstwa, zasiki chorobowe, zapomogi pomiertne). Czas pracy w grnictwie wynosi 12 h. Brak byo ogranicze w zatrudnianiu modocianych i dzieci. Zmian wprowadzio wprowadzenie w 1817 korpusu grniczego(zrzeszonym we i zorganizowanych w sposb wojskowy grnikom zapewniano w zakadach pastwowych szczeglne warunki pracy i pacy, wyywienia i umundurowania, mieszkania, nauki zawodu i normy awansowania[lecz nie mogli sami zmieni miejsca zatrudnienia])

Prawo pracy w zaborze pruskim


Jako odrbna ga prawa najwczeniej si prawo pracy rozwino w zaborze pruskim, wizao si to z najdynamiczniejszym, rozwojem gospodarki przemysowej i rolnej. Powstanie zwizku pnocno niemieckiego przenioso kompetencje ustawodawcze w sprawach gospodarczych na zwizek, a od 1871 na Rzesz. Dugo istnia przymus pracy okrelony w ustawach z poowy XIX w. i zapewniony postanowieniami kodeksu karnego 1870. Zasad wolnoci umw o prac uwydatniy ordynacje przemysowe i kodeks cywilny 1900. Od 1891 zakazana bya praca w niedziel i wita. Ograniczeniem dla swobody umw byy regulaminy pracy, ktre zawieray wzr umowy i ukady taryfowe zawieray tabele pac i przepisy o karach pieninych; od 1897 takie dziaania pracodawcw byy kontrolowane przez pastwo. Stopniowo ksztatoway si ochrona pracy modocianych i kobiet. W 1839 zakazano zatrudnia dzieci poniej 9 roku, . Zakazana bya tez praca nocna modocianych. Od 1869 kobiety nie miay by zatrudniane do pracy szkodliwej dla zdrowia i niezgodnej z moralnoci i przez czas duszy ni 11 godzin dziennie.. Od poowy wieku ustanowiono inspektorw pracy, majcych pierwotnie nadzorowa bezpieczestwo pracy, pniej i inne sprawy Zasady publicznej suby regulowa ju landrecht i utrzymay si one w zasadzie do koca monarchii. Stosunek pracy urzdnika powstawa nie z tytuu umowy lecz nominacji. Ciy na nim obowizek szczeglnej wiernoci i posuszestwa. Postanowienia dotyczce zatrudnienia urzdnikw zawierane byy w pragmatykach subowych. Rozwj ubezpiecze: 1. 1883 ubezpieczenia chorobowe 2. 1884 ubezpieczenia od wypadkw przy pracy 3. 1889 ubezpieczenie na wypadek inwalidztwa i na staro

Sytuacja w innych zaborach


W krlestwie ograniczono minimalny wiek 12 ograniczono te maksymalny czas pracy na 11,5 h a w Austrii na 11 h, w Prusach od 8 do 12. Wszdzie wprowadzono obowizkowy odpoczynek w niedziele i wita. W Austrii i Prusach robotnicy uzyskali prawo zrzeszania si, a take prawo do strajkw(w Rosji dopiero w 1906). Pod koniec XIX w. w Austrii i Rosji wprowadzono inspekcje fabryczne.

IV. Prawo administracyjne

Etapy rozwoju
Dopiero XIX w, przynis rozwj administracji dziaajcej w ramach prawa a przynajmiejna podstawach prawnych. Prawo administracyjne wyrnia si swoj wielostronnoci, szerokoci zakresu i rnolitoci obejmowanych materii. Oglna teoria administracji gosi, e jest ona praktycznym zastosowaniem konstytucji. Rozumiano, e spord dwch sfer dziaalnoci: policyjnoochronnej i nakazujaco-zakazujcej, wyrniaj si dziaania majce na ceku wzrost roli pastwa. Granice dziaalnoci administracji okrelay w XIX w. zasady: 1. legalnoci ktra doprowadzia midzy innymi do rozwoju sdownictwa administracyjnego 2. Odpowiedzialnoci nie tylko urzdnika ale i pastwa za szkody wyrzdzone obywatelom przy wykonywaniu funkcji pastwowych

Problemy organizacji administracji


1. cieranie si tendencji centralizacji i decentralizacji 2. cieranie si koncentracji(skupienie wadzy w rkach jednego urzdnika) i dekoncentracji(rozdzielenie uprawnie pord wielu osb) 3. Kolegialno kontra kierownictwo jednosobowe 4. organy mogy by zwizane przez ustawy i akty organu wyszego rzdu bd swobodne w dziaaniu 5. Administracja kontra biurokracja(pocztkowo znaczya tyle co zatrudnianie fachowcw ktrzy urzduj w biurach i miaa pozytywny wydwik)

Zakres prawa administracyjnego


Dzieli si na: Prawo materialne r5eglamentujce rne dziedziny ycia. Pastwo prawa czyli praworzdne byo urzeczywistnieniem denia liberaw, opierao si na uznaniu podziau wadz i zapewnieniu praw i wolnoci obywatelskich. Ich gwarancja bya odpowiedzialno konstytucyjna i parlamentarna rzdu i ministrw, sdownictwo administracyjne, rozbudowany samorzd. Pastwo0 prawa byo zbudowane w hierarchii norm: najwysz bya ustawa zasadnicz. Zgodnie z konstytucja wydawano ustawy zwyke, te za suyy za podstaw prawn rozporzdze, zarzdze oklnikw i innych aktw normatywnych administracji. Zapewnieniu realizacji pastwa prawa byo sdownictwo administracyjne. W XIX w. z prawa administracyjnego zaczy wyania si dalsze gazie prawa jak prawo pracy i ubezpiecze okrelanej mianem skarbowoci.

1. 2.

Prawo ustroju organw administracji

Sdownictwo administracyjne
Jego zadaniem jest rozpatrywanie skarg obywateli na sprzeczne z normami wyszego rzdu decyzje administracyjne(niezawise od administracji). W Prusach sd administracyjny powsta w latach 1872 1883, i powierzono go w znacznej czci samorzdom. Wnoszono skarg do wydziau powiatowego, ewentualne odwoanie szo do wydziau obwodowego w rejencji(waniejsze sprawy take I instancjia), sdem III instancji by Najwyszy trybuna administracyjny w Berlinie. W Austrii sd administracyjny by IU instancyjny i by nim od 1875 Trybuna administracyjny w Wiedniu(mia charakter kasacyjny). W Rosji funkcj najwyszego trybunau administracyjnego sprawowa senat rzdzcy.

Nauki administracyjne w Polsce


W pocztkach XIX w. najwikszy rozwj prawa administracyjnego odbywa si w Krlestwie co mia o zwizek z dziaalnoci Wydziau Prawa i Administracji na Uniwersytecie Warszawskim. Pniej rozwj prawa administracyjnego przenis si do Galicji co byo zwizane z dziaalnoci uniwersytetw we Lwowie i w Krakowie. Na szczeglne uznanie zasuguje Andrzej Okolski profesor Szkoy Gwnej(nietykalno wasnoci indywidualnej, usuwa przeszkody w wolnym obrocie nieruchomociami i ruchomociami, wytwrczoci towarow).

Prawo karne

Na przeomie XVIII i XIX w.


Prawo karne zawarte w Landrechcie byo przejawem tendencji feudalno-absolutnych i niskiego stopnia techniki legislacyjnej; do jego zasad naleay: stanowo, kazuistyka, surowo stosowania kar. Do norm oglnych doszy postanowienia osobnych rozporzdze wymierzonych przeciw rewoltom chopskim i tajnym zwizkom. Charakterystyczn cech inkwizycyjnego procesu byo zastpienie tortur, specjalnymi karami majcymi wymusi zeznania. W zaborze Austriackim Jefiski kodeks Karny 1787 wprowadza pewien postp jak ograniczenie stosowania kary mierci . W 1796 wprowadzono zachodniogalicyjski kodeks karny stanowi podstaw pniejszego oglnopastwowego kodeksu karnego 1803, o stosunkowo wysokiej technice prawniczej, a take odejciu od kazuistyki. Pomimo formalnej rwnoci wobec prawa nadal stosowane byy rnice; Austriacka ordynacja wyborcza 1788 utrzymaa wikszo starych zasad w procesie.

W ksistwie Warszawskim i w krlestwie polskim


W ksistwie proklamowano przywrcenie dawnego prawa polskiego z utrzymaniem pruskiego prawa karnego jako pomocniczego. Prawo sejmowe z 1809 dostosowao te normy do ustroju ksistwa, przez zniesieni kwalifikowanych kar mierci. Na terenach przyczonych ustanowiono prawo Austriackie. Dekret krlewski z 1810 wprowadza podzia przestpstw na zbrodnie wystpki i wykroczenia. Utrzymano Pruskie i Austriackie procedury inkwizycyjne z dodaniem rozprawy jawnej w kocowym stadium procesu, z powoaniem oskarycieli publicznych i prawa do obrony. W Krlestwie Polskim sejm uchwali w 1818 kodeks karzcy dla krlestwa polskiego. Jego zasadami byy: forma;lna rwno wobec prawa, nie ma przestpstwa bez ustawy i wina jako podstawa odpowiedzialnoci. W wymiarze kary ograniczono kar mierci do 7 najciszych przestpstw i uporczywej recydywy. Zlikwidowano kwalifikowan kar mierci, rozbudowano kary pozbawienia wolnoci(doywocie wizienie warowne[w kajdanach, twarde oe co trzeci dzie oc chlebie i wodzie], wizienie cikie). Kara mierci i doywocia w warownym bya pocztkowo zwizana z mierci cywiln zastpion w 1825 ograniczeniem praw.

Kodeks kar gwnych i poprawczych


W 1847 kodeks karzcy zosta zastpiony kodeksem kar gwnych i poprawczych w wikszoci przepisw powtarza on przepisy kodeksu karnego rosyjskiego z 1845 rniy si jednak po czci w formie i treci. Kodeks 1847 by kazuistyczny, przewidujc 11 rodzajw kar, z ktrych prawie kada dzielia si na stopnie. Posugiwa si karami cielesnymi, jednoczesnie zakazujc ich stosowania w stosunku do szlachty, duchownych wyzna chrzecijaskich, urzdnikw oraz ogu wacicieli nieruchomoci, fabrykantw i niektrych kupcw. Do nielicznych dodatkowych nowoci nalea obowizek alimentacji niezamonej matki i nielubnego dziecka.

Prawo karne i nauka o nim na ziemiach polskich w drugiej poowie XIX i pocztku XX w.
Kodeks 1847 stanowi krok wstecz w stosunku do kodeksu z 1818 . Ale nawet te odrbnoci zniesiono w 1876, wprowadzajc kodeks karny rosyjski z 1866 znowelizowny czciowo w 1885, ktry obowizywa do koca rzdw rosyjskich. Rozrnia on kary kryminalne(mier, cikie roboty, katorga, doywotnie zesanie poczone z utrat praw stanu) i kary poprawcze (zesanie). W 1863 zniesiono kary cielesne, jednak seria ustaw szczeglnych znowu zaostrzyla represje. Nowe prawo karne wydano w Prusach w 1851 i wkrtce dodano w nim jeszcze par nowelizacji. W 1871 ogoszono kodeks karny ognoniemicki, w ktrym szczeglne zaznaczya si szkoa socjologiczna. Niemiecki kodeks karny wysun na pierwsze miejsce nie tyle represj za czyn przestpny ile czynniki indywidualne ujawnione przez sprawce czynu. W Rzeszy i w Austrii w ostatnich latach XIX w. zwikszya si rola prawa karnego przy zwalczaniu ruchw narodowo wyzwoleczych oraz robotniczych. Przepisy Austriackiego kodeksu karnego z 1852 stanowicego niewielk przerbk kodeksu 1803 zostay zagodzone przez przepisy szczeglne(zniesiono kar chosty, zakaz koalicji itd.). W Rosji pewne postpowe cechy zwieraa ustawa o postpowaniu karnym z 1864, ograniczona jednak w stosowaniu w krlestwie. Nowoczesny kodeks karny wprowadzono w Rosji dopiero w 1903 tzw. kodeks Tagnacewa. Nie stosowano jednak jego czci szczegowej uznajc j za zbyt agodnej w krlestwie(w peni wszed w 1915 na mocy niemieckiej wadzy okupacyjnej).

Represje karne w zaborze rosyjskim


Do wydania statutu organicznego skazani odbywali kar w zakadach penitencjarnych Krlestwa. Dopiero po powstaniu Listopadowym nastpio pierwsze zesanie na Syberi czonkw powstania, ktrych nie dotyczya amnestia, masowy napyw winiw nastpi dopiero po powstaniu styczniowym. W XIX w. surowo represji karnej agodziy czste amnestie dla winiw i zesacw politycznych. W dobie rewolucji 1905-1906 natomiast represje wobec winiw politycznych ulegy zaostrzeniu.

Sd i proces

Czynnik spoeczny w procesie


Idea wspistnienia w przewodzie sdowym czynnika zawodowego i spoecznego uwidocznia si w sdzie awniczym Z Anglii w dobie rewolucji Francuskiej przejto instytucj przysigych jednak ograniczon j tylko do orzekania o winie. Nie wprowadzono instytucji sdw przysigych, pomimo istniejcych projektw w Ksistwie Warszawskim i Krlestwie Polskim. Od poowy wieku rozbudowano te sdu w Prusach i Austrii. S przysigych wprowadzono te w cesarstwie rosyjskim w 1864 lecz wkrtce ograniczono jego kompetencj do spraw pospolitych.

W Krlestwie pewn namiastk czynnika spoecznego stanowiy sdy gminne(po 1864) z obieralnych sdziw i awnikw.

Procedury
Wiek XIX przynis stopniowe zagwarantowanie praw oskaronemu w procesie karnym i obu stronom w procesie cywilnym Zasady wsplne dla cywilnego i karnego: niezawiso sdu, rwnouprawnienie stron procesowych(w karnym naruszone poprzez instytucj oskaryciela), instytucja apelacji, Nowe procedury niemieckie zostay wydane w 1877 wsplne ich zasady dotyczyy: jawnoci procesu, kontradyktyjnoci, prawdy materialnej. Nowe procedury rosyjskie pochodziy z 1864 w krlestwie wprowadzono je w 1876, oglna organizacja sdw na wzr rosyjski, jzyk rosyjski jako obowizujcy w sdach. Zerwano z postpowaniem inkwizycyjnym proces sta si po czci skargowy i ledczy(po ledztwie policyjnym, ledztwo prokuratury), po rewolucji prawo ulego znw zaostrzeniu. Procedury Austriackie ulegy modernizacji w latach 1873(karna) i 1895(cywilna). Proces karny charakteryzowao poczenie procedury skargowej i ledczej, proces by ustny jawny przy swobodnej ocenie dowodw. W postpowaniu cywilnym ograniczono zasad kontradyktoryjnoci na rzecz zasady instrukcyjnej.

Adwokatura
W krlestwie dzielono adwokatw na adwokatw przysigych musieli by prawnikami z wyszym wyksztaceniem i przej picioletnia praktyk prawnicz, bd urzdnicz; i obrocw sdowych od, ktrych wymagano tylko zdania egzaminu z praktycznej znajomoci prawa. W XIX w. we wszystkich krajach europejskich adwokaci otrzymali swoj organizacj korporacyjn.

Rozdzia IV: Ziemie polskie w latach I wojny wiatowej Sprawa polska i rne orientacje
Wyrazem rnych orientacji k Polskich byo utworzenie przedstawicielstw narodowych boku mocarstw: 1. 1914 naczelny komitet narodowy zwizany z pastwami centralnymi 2. Polski komitet narodowy u boku Rosji, po rewolucji w Rosji stan po stronie pastw zachodnich 3. Niektrzy konserwatyci popierali Niemcy wobec oczywistej saboci Austrii

Udzia Polakw w wojnie


Legiony Austria(kadr stanowi zwizek strzelecki utworzony przez Pisudskiego) nie przekroczyy 20 ty onierzy. Pisudski utworzy take tajn Polsk Organizacj Wojskow jej gwnym zadaniem byo utworzenie siy polityczno militarnej w krlestwie. W 1917 legiony rozwizano w wyniku nie zoenia przysigi. Tych ktry zoyli przysig nazwano polsk si zbrojn. Legion puawski po stronie Rosji, pniej armia polska zorganizowana po rewolucji w Rosji miaa 33 ty. Armia Ochotnicza we Francji liczya 15 ty.

Krlestwo polskie w latach okupacji


Po ustpieniu wojsk rosyjskich z krlestwa na ziemie krlestwa weszy wojska pruskie. Utworzono dwa generalne gubernatorstwa obszarw okupowanych(Niemieckie w Warszawie i Austriackie w Lublinie). Zniesiono podzia na gubernie w niemieckiej powstay 32 powiaty w

austriackiej 27. Nie weszy w skad Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego4 powiaty wschodnio-poudniowej gubernia suwalska, pozostay one pod zarzdem Ober-Ost. Powoana zostaa Rada Oglna Opiekucza, ktra zaja si opiek spoeczn.

Akt 5 Listopada i jego konsekwencje


Aktem 5 listopada cesarze Pruscy i Austro-Wgierski proklamowali utworzenie Krlestwa Polskiego(pastwa cile uzalenionego od pastw centralnych), nie precyzowa on ani granic ani ustroju, zmierza on do poboru rekruta Polskiego. Pierwszym organem proklamowanego krlestwa staa si Tymczasowa Rada Narodowego, powoana w 1916 skadaa si z 25 czonkw(15 okupacji niemieckiej i 10 Austriackiej). Aktywici popierali czynnie zwycistwo Austrii i Niemiec, pasywici - wierzyli w zwycistwo Francji. Wobec przegranej ju wojny w 1917 TRS posza do dymisji. W 1915 Otwarto Uniwersytet Warszawski. W Administracji i yciu politycznym dominowali okupanci. Okupanci wyzyskiwali okupowane ziemie wykorzystujc je jako zaplecze ywnoci i maszyn i produkcji. Wobec dziaalnoci okupantw ycie polityczne w Polsce jawne i konspiracyjne [przybrao na sile, zjednoczy si nawet rozbity do tej pory ruch ludowy w PSL.

Pocztki Administracji Polskiej


W pierwszych latach wadze okupacyjne skupiy w swoich rkach wszystkie gazie administracji a kieroway j Zarzdy Cywilne Generalnego Gubernatorstwa w Warszawie i Lublinie. Najwczeniej w rce Polskie przesza owiata 1915, nastpia polonizacja szk Przy ZCGG w Warszawie powoano Rad Szkoln. Oficjalne przekazanie owiaty Polakom nastpio w 1917. Drugim dziaem byo sdownictwo powszechne, w 1917 powoano sdy krlewsko-polskie. Sdami I instancji byy sdy pokoju w sprawach mniejszej wagi a w waniejszych sdy okrgowe. Instytucja odwoawcz byy sdy apelacyjne w Warszawie i Lublinie. Organem kasacyjnym by wsplny dla obu guberni Sd najwyszy W wyniku klski pastw centralnych wadz przekazano Polakom 1918.

Samorzd terytorialny w okresie okupacji


W 1916 odbyy si wybory do rad miejskich(czynne 25 lat mczyni bierne 30). W Warszawie utworzono 6 kurii z ktrych kada wybieraa 15 radnych, W Lublinie 5 w mniejszychmiastach po trzy kurie. W Warszawie i Lublinie byli prezydent miasta a w innych burmistrz. Organem samorzdu powiatowego by sejmik powiatowy, deputowanych prezentowali w potrjnej iloci wyborcy trzech kurii(wielkiej wasnoci, miast gmin wiejskich), wyboru dokonywaa wadza okupacyjna.

Rosja rewolucyjna i mocarstwa zaborcze wobec sprawy polskiej


1917 uznanie dla sprawy polskiej wysnua odezwa Piotrogrodzkiej Rady Delegatw Robotniczych i onierskich. Rzd radziecki dopiero w 1018 ogosi deklaracj o uniewanieniu traktatw rozbiorowych 1918 ordzie prezydenta ameryki Willsona skierowane do kongresu. Trzynasty punkt mwi o niepodlegej Polsce 1918 wypowiedzia si za odbudow pastwa polskiego Loyd George

Rada regencyjna
W 1917 Austriacy i Niemcy powoali w Polsce Rad Regencyjn, miaa ona peni sowie funkcj do objcia tronu przez przyszego krla. Sprawowaa zwierzchnictwo nad Polsk Si zbrojn, w 1917 powoaa polski rzd.

Namiastk wadzy ustawodawczej miaa by rada stanu powoana do ycia dekretem rady w 1918(110 czonkw w tym 12 z urzdu 43 mianowanych przez rad regencyjn i 55 pochodzcych z wyborw dokonanych przez rady miejskie i sejmiki powiatowe), zostaa rozwizana w X 1918. Rada Regencyjna przekazaa wadz 11 XI 1918 J. Pisudskiego, ktry obejmujc wadz ogosi si Tymczasowym naczelnikiem Pastwa(nie powoa si w tym na przekazujc mu wadze Rad).

Cz III: Druga Rzeczpospolita


Rozdzia I: Odrodzenie pastwa polskiego w 1918 Pierwsze dzielnicowe organy pastwowe
Po upadku pastw centralnych zaistniaa moliwo stworzenia pastwa polskiego, spoeczestwo mogo przystapi do tworzenia n niezalenych organw pastwowych. W 1918 posowie Polscy wchodzcy do parlamentu Austriackiego uznali si za obywateli pastwa Polskiego. W X 1918 stronnictwa polityczne Galicji powoay do ycia w Krakowie Polsk Komisj likwidacyjn(PKL), tymczasowy organ o uprawnieniach ustawodawczych i wykonawczych(na czele Wincenty Witos). Poza zapewnieniem bezpieczestwa i utrzymaniu dotychczasowego ustroju spoecznego jej gwnym zadaniem byo zlikwidowanie wszelkich wizi czcych Galicj z Austri. W Galicji wschodniej ugrupowania Ukraiskie proklamoway Zachodnio-ukraisk republik Ludow, spowodowao to kontrakcje ludnoci polskiej ktra stworzya Tymczasowy Komitet Rzdzcy i rozpocza walk z ukraincami(do wkroczenia wojsk polskich wiosna 1918). Na lsku Cieszyskim od Austrii wadz przeja Rada narodowa ksistwa cieszyskiego(RNS). Na terenie krlestwa obok Rady Regencyjnej powsta min. w Lublinie Tymczasowy Rzd Ludowy(Ignacy Daszyski).

Powstanie organw Centralnych pastwa


Wybuch rewolucji w niemczech spowodowa zwolnienie z wizienia Jzefa, ktry 10 XI wrci do Warszawy, w jego rce powierzya swa wadz Rada Regencyjna, a Tymczasowy Rzd Ludowy rozwiza si. 14 XI w odezwie do narodu Pisudski, wystpujcy jako naczelny dowdca wojsk polskich oznajmi, e mianowa prezydentem gabinetu Daszyskiego; zapowiada, ze rzd bdzie mia charakter tymczasowy i zabroni mu przeprowadzanie reform spoecznych, postawi tez przed nim zadanie przeprowadzeni jak najszybciej wyborw do sejmu. W zwizku z nieutworzeniem przez Daszyskiego Gabinetu misje te przej Moraczewski i 18 XI 1918 zosta zatwierdzony przez Jzia jako Tymczasowy Rzd Republiki Polskiej. Ustalenie organizacji tymczasowego aparatu wadzy nastpio w dekrecie 22 XI 1918 o Najwyszej Wadzy Reprezentacyjnej Republiki Polskiej. Pisudski w swym rku najwysz wadz w pastwie jako tymczasowy Naczelnik Pastwa, i mia sprawowa najwysz wadz w pastwie do powoania sejmu. W tym samym dniu zarzdzi przeprowadzenie wyborw do sejmu(powszechne, rwne, tajne, bezporednie i proporcjonalne; czynne i bierne 21[kobiety te]). Rzdowi w Warszawie podporzdkoway si PKL i RN. Po poczeniu PKL z Tymczasowym Komitetem Rzdzcym przeksztacona zostaa w Komisj Rzdzc dla Galicji, lska Cieszyskiego, Spiszu i Orawy( istniaa do III 1819 i zastpi j Generalny Delegat Rzdu). W Wielkopolsce powstaa Naczelna Rada Ludowa, ktra czekaa na decyzj pokojow w sprawie granic, nie popieraa tego ludno, ktra 27 XII 1918 wszcza powstanie. Na wyzwolonych ziemiach wadz sprawowa Komisariat Naczelnej Rady Ludowej podporzdkowa si on rzdowi w Warszawie dopiero po podpisaniu traktatu pokojowego z Niemcami(1919). Przez nastpne 3 lata urzdowa minister byej dzielnicy pruskiej.

Naczelnik podj intensywne dziaania w celu porozumienia si z Komitetem Narodowym Polskim(kierowany przez Dmowskiego i Paderewski), porozumienie doszo do skutku w 1919 po powoaniu nowego rzdu z Ignacym Paderewskim, jako premierem i ministrem spraw zagranicznym. 15 sierpnia KNP zosta oficjalnie rozwizany. W 1919 20 II zostaa przyjta maa konstytucja okrelajca uprawnienie rzdu sejmu i senatu i nadal utrzymujca urzd Naczelnika Pastwa.

Midzynarodowe uznanie pastwa polskiego


Uznanie Polskiego powstawaa na dwa sposoby poprzez nawizanie stosunkw dyplomatycznych lub poprzez deklaracj uznania pastwa Polskiego i dopiero nawizanie stosunkw dyplomatycznych. (11 XI Austria, 21 XI Niemcy, 27 XI Rosja Pastwa sprzymierzone i stowarzyszone formalnie15 I 1919; oficjalnie USA 30 I, Francja 23 II, WB 25 II, Wochy 27 II).

Ustalenie granic Pastwa Polskiego


Decydujcy gos w sprawach granic miay pastwa sprzymierzone i stowarzyszone. Od III 1919 O sprawach Europy decydowaa Rada Czterech(USA, Francja, WB, Wochy). Mimo przyjcia zasady Samostanowienia Narodw decyzje konferencji byy warunkowane w znacznej mierze interesami gospodarczymi. 1. Zachodnie i pnocne ziemie uregulowa traktat pokojowy z Niemcami 28 czerwca 1919 w Wersalu Niemcy zrzeky si czci Pomorza i wielkopolski(ktra nie zostaa oswobodzona w wyniku powstania). W okrgach olsztyskim i kwidzyskim(nie weszy) w Prusach Wschodnich oraz na Grnym lsku(20 X 1921 Rada Ambasadorw ostateczny podzia lska, 15 V1922 konwencja o szczeglnym chronieniu mniejszoci na lsku) mia si odby plebiscyt. 2. Gdask wolne miasto w obszarze celnym polski, sprawy zagraniczne gdaska polska. 3. Granica poudniowa traktat w Saint-Germainen-Laye 1919 z Austri. 4. Granice midzy Polsk a Czechosowacj normoway kolejno umowa 1918(Rada Naroowa Ksistwa Cieszyskiego i czeska Krajowa Rada Narodowa dla lska) 3 II 1919 tymczasowa linia demarkacyjna. 10 V 1920 Spa zgoda na arbitra Wielkich mocarstw. 28 V 1928 decyzja. 1938 zrzeczenie si 2/3 lska Cieszyskiego na rzecz Polski. 5. Granica wschodnia traktat w rydze 1921 6. Granica z Litw pocztkowo umowa w Spa(oddanie Wilna), pniej 7 X 1920 Suwaki tymczasowa linia demarkacyjna. Bunt eligowskiego Litwa rodkowa 1922 wczenie Litwy rodkowej do polski

Obywatelstwo pastwa Polskiego


Podstawy prawne obywatelstwa Polskiego zawarte zostay: Konstytucji Marcowej, ustawie o obywatelstwie pastwa polskiego oraz w traktatach i ukadach midzynarodowych. 1. 1919 may traktat wersalski, uzna za obywateli osoby stale zamieszkujce na terenie Polski i osoby mieszkajce na terenie pastw zaborczych zrodzonych na uznanym terenie pastwa polskiego z rodzicw stale zamieszkujcych w PolsceOsba nie posiadajca innego obywatelstwa z urodzona w Polsce 2. Przepisy szczegowe zawierane z innymi pastwami wyczay moliwo podwjnego obywatelstwa, przez prawo opcji. 3. Obywatelem stawao si poprzez urodzenie na terenie polski nie posiadajc prawa do innego obywatelstwa, osoby, ktre na mocy traktatw midzynarodowych uznano Polakami, a take przez przysposobienie, nadanie zampjcie.

4. Utrata obywatelstwa nabycie innego, przez przyjcie urzdu lub wstpienie do armii innego kraju bez zgody wadz Polskich.

Rozdzia II: Ustrj Pastwowy


I. rda prawa pastwowego

Ustawy konstytucyjny
1. Dekret 22 XI 1918 o Najwyszej wadzy Reprezentacyjnej Republiki Polski 2. Akty 28 XI o ordynacji wyborczej do Sejmu i o wyborach do niego 3. 20 II 1919 Maa Konstytucja 4. 1920 ustawa konstytucyjne lska 5. 17 III 1921 Konstytucja marcowa 6. 27 V 1922 Ustawa o Trybunale Senatu 7. 2 VIII 1926 Nowela Sierpniowa 8. 23 IV 1935 Konstytucja kwietniowa.

II. Ustrj spoeczny

Podstawowe cechy struktury spoecznej


1. Ustrj opiera si na zasadzie prywatnej wasnoci rodkw produkcji. Wasno bya uznana w konstytucjach jako jedn z najwaniejszych podstaw ustroju spoecznego. Przewidziano te zniesienie lub ograniczenie prawa wasnoci ze wzgldu wyszej uytecznoci w drodze ustawy za odszkodowaniem. 2. W strukturze spoecznej istniay dwie podstawowe klasy i klasa nipodsawowa. 1. Klasy podstawowe a. Kapitalici b. Robotnicy 2. Klasa nie podstawowa a. Drobnotowarowi wytwrcy

Kapitalici
Naleeli do niej waciciele rodkw produkcji zatrudniajcy robotnikw. Do tej klasy zaliczano w II Rzeczpospolitej buruazj i ziemiastwo. Grup poredni pomidzy nimi a drobnotowarowych wytwrcw stanowiy osoby, ktre te zatrudniay robotnikw i chopw lecz sami tez pracowali w swoich zakadach. Kapitalici 45% ydzi 40% Polacy 10% Niemcy i Ukraincy Zakady produkcyjne moemy podzieli na drobne(do 15 pracownikw), rednie(15-200) i wielkie(powyej 200) W wasnoci drobnych spek przewaaa wasno indywidualna, spki jawne lub z ograniczon odpowiedzialnoci. rednie i Wielkie zazwyczaj byy spkami skcyjnymi. Wielkie przedsibiorstwa czyy si w koncerny, syndykaty, kartele. Ziemian w II rzeczpospolitej byo tylko 60 ty a ich gospodarstwa zajmoway 30 % kraju. Wacicielem rodkw produkcji byo tez pastwo, naleao do niego 16% ziemi. Wasno pastwa stale rosa poprzez zakadanie nowych przedsibiorstw, tworzenie bankw, przejmowanie zakadw prywatnych itp.

Robotnicy
Ich liczebno wskazywaa powolny wzrost od 27,5% 1921 do 20,2 w 1938. W skadzie narodowym dominowali Polacy. Robotnicy bpracowali w przemyle, rolnictwie, komunikacji, handlu, instytucjach i przedsibiorstwach pastwa, jako suba domowa. 40% robotnikw byo zatrudnionych w przemyle i grnictwie, 15% wielki i redni przemys 33% robotnicy rolni., 10% suba domowa.

Chopi
Byli najliczniejsz czci Drobnotowarowych wytwrcw, ich liczebno przekraczaa poow ludnoci kraju i wykazywaa tendencj spadkow bo w 1938 stanowia ju tylko poow. Podstawowym kryterium wyrniajcym byo posiadanie gospodarstwa i praca na roli. Polacy stanowili 60%, ukraincy26%, Biaorusini 11%. Struktura spoeczna chopw wykazywaa znaczne zrnicowanie pod wzgldem posiadanej ziemi: wielkorolni(12-50 ha, 12% chopw, 30% gruntw), redniorolni(5-1237% chopw, 41% gruntw) i maorolni(do 5 ha 47% chopw, 29% gruntw).

Rzemielnicy i kupcy
Ich liczba powoli rosa od 11% 1931 do 11,8% 1928 ogu ludnoci. Boata cz rzemielnikw i kupcw zatrudniaa pracownikw najemnych. Liczba zakadw rzemielniczych stale rosa wrd nich najliczniej byli reprezentowani: szewcy, krawcy, stolarze rzenicy, piekarze, fryzjerzy, murarze, lusarze. Najbardziej zrnicowan grup byli kupcy (od bogatych kupcw przez sklepikarzy do straganiarzy i domokrcw).

Pracownicy umysowi
W II rzeczpospolitej ich liczba rosa d 5,1%(1921)do 5,7%(1938). Ponad 40 % z nich uczestniczyo w procesie produkcji kapitalistycznej, przeszo poow zatrudniaa administracjia. Odrbn grup stanowiy tez zawody wolne, pracujcy na wasny rachunek: lekarze adwokaci. Przewaali Polacy 75%.

III. Ustrj polityczny 1918 1926

System ustrojowy stworzony przez dekret 22 XI 1918


Okrela on tymczasowy ustrj pastwa na okres przejciowy(do zwoania sejmu). Wadz najwysz obj Juzio, ktry zajmowa stanowisko Tymczasowego Naczelnika Pastwa. Rzd skadajcy si z prezydenta ministrw(premiera) i ministrw powoywany i odwoywany by przez naczelnika. Wadze ustawodawcz Rada Ministrw i Naczelnik, wszystkie dekrety przez nich wydane traciy moc jeli nie zostay zatwierdzone na I posiedzeniu Sejmu.

Ustrj polityczny wedug maej konstytucji


1. Naczelnik pastwa zosta podporzdkowany sejmowi, a. Reprezentowa pastwo na zewntrz b. Sta na czele administracji cywilnej i wojskowej c. Kady jego akt pastwowy wymaga kontrasygnaty waciwego ministra d. Na podstawie porozumienia z sejmem powoywa Rzd 2. Sejm wyczne prawo uchwalania ustaw, ktre ogasza marszaek za kontrasygnat prezydenta ministrw i waciwego ministra 3. Rzd a. Ministrowie indywidualnie a rzd solidarnir odpowiada przed sejmem

1 V 1920 przejciowo powoano Rad Obrony Pastwa, ktra czasowo ograniczya kompetencj sejmu(Naczelnik, 10 posw, marszaek sejmu, premier, 3 ministrw 3 przedstawicieli wojska powoanych przez Naczelnego Wodza(Jzia)).

Geneza konstytucji 17 marca 1921


Komisja Konstytucyjna Sejmu Ustawodawczego zaczea pracowac od razu po zwoaniu sejmu, wykorzystujc projekty zgoszone przez rzd, partie polityczne, a nawet osoby prywatne. Projekt konstytucji przedstawia sejmowi w 1920, projekt oparty by gwnie na rozwizaniach III republiki Francuskiej, po burzliwych obradach i przyjciu postanowie kompromisowych konstytucje zatwierdzono 17 III 1921.

Zasady ustroju politycznego

Zasada cigoci pastwa Polskiego Rzeczpospolita nie bya pastwem nowym lecz wskrzeszonym, czego przejawem by wstp nawizujcy do konstytucji 3 maja i mwicy o ptorawiekowej niewoli. Republikaska forma ustroju p0olitycznego Art. 1 mwi, ze Polska jest Rzeczpospolit Zasada zwierzchnictwa narodu Art. 2 Wadza zwierzchnia Rzeczpospolitej naley do narodu Zasada Demokracji reprezentacyjnej nard jako dzieryciel wadzy zwierzchniej nie sprawowa jej bezporednio, ale przekazywa j obieralnym organom. Zasad podziau wadz Organami pastwa w zakresie ustawodawczym jest sejm i senat, wykonawcza prezydent z ministrami, sprawiedliwo niezawise sdy. System rzdw parlamentarnych stosunki midzy wadz wykonawcza i ustawodawcz konstytucja okrelaa jako system rzdw parlamentarnych, rzd sprawowa swoja funkcj tak dugo jak dugo cieszy si zaufaniem wikszoci parlamentu. Zasada pastwa liberalnego Pastwo zostao stworzone dla ochrony interesw indywidualnych. Cele jednostkowe uwaano za nadrzdne w stosunku do pastwa. Zasada jednolitoci pastwa Rzeczpospolita bya w zasadzie pastwem jednolitym poza lskiem posiadajcym autonomi(gwnie przejawiajc si w sejmie lskim - wydawanie ustaw we wszystkich dziedzinach administracji z wyjtkiem wojskowych i administracyjnych).

Sejm i Senat
Czynne prawo wyborcze 5 przymiotnikowe w wyborach do sejmu kady obywatel, ktry ukoczy 21 lat a do senatu 30 lat (z wyjtkiem wojskowych w subie czynnej i osb ograniczonych w korzystaniu z praw cywilnych) Bierne Prawo wyborcze do sejmu posiada kadu obywatel, ktry ukoczy 25 lat, a do senatu 40, nie wyczajc wojskowych w subie czynnej Sejm 444 posw, kadencja: 5 lat(rozwizanie na mocy decyzji prezydenta za zgod 3/5 senatu) Senat 111 senatorw, kadencja: 5 lat(w razie rozwizania sejmu rozwizaniu ulega te senat) 1. Kompetencje ustawodawcze Nie ma ustawy bez zgody sejmu wyraonej w sposb regulaminowy. Wymagano ustawy do: budetu, nakadania podatkw, ustalania skadu liczebnego wojska, udzielenia amnestii, ratyfikowania traktatw i innych wanych spraw. Inicjatywa przysugiwaa sejmowi i rzadowi. Senat wprowadzanie poprawek, ktre mogy by odrzucone przez sejm 11/20. 2. kompetencje kontrolodawcze obu izbom przysugiwao prawo interpelacji, prawo pocigania ministrw do odpowiedzialnoci tylko sejm. Kontrola administracji pod wzgldem finansowym powoywana bya Najwysza Izba Kontroli.

3. kompetencje elekcyjne sejm i senat razem poczone w Zgromadzeni Narodowe wybieray prezydenta 4. Kompetencje ustrojodawcze uprawniay sejm i senat do nowelizacji konstytucji. Do prawomocnoci ustaw potrzeba bya wikszo gosw przy przynajmniej 1/3 liczby posw. Posom i senatorom przysugiwa immunitet parlamentarny wycza on odpowiedzialno zwizan z wykonywaniem mandatu. Nietykalno poselska mogli by podnoszeni do odpowiedzialnoci karnej tylko za zgod sejmu lub senatu.

Prezydent Rzeczpospolitej
Powoywany by na 7 lat, w wypadku kiedy nie mg sprawowa urzdu zastpowa go marszaek sejmu. Jego kompetencje: 1. mianowanie i odwoywanie rzdu, musia si liczy ze stanowiskiem wikszoci sejmu, mianowanie ministrw odbywao si na wniosek prezesa Rady ministrw 2. Obsadza wysze stanowiska cywilne i wojskowe 3. Sprawowa zwierzchnictwo nad siami zbrojnymi 4. Przyjmowa przedstawicieli pastw obcych i wysya przedstawicieli pastwa Polskiego za granic 5. zawiera umowy midzynarodowe 6. Za zgod sejmu wypowiada wojn i zawiera pokuj 7. Prawo wydawania rozporzdze wykonawczych i zarzdze 8. Zwoywa, odracza i zawiesza sesje zwyczajne i nadzwyczajne 9. rozwizywa sejm za zgod 3/5 senatu 10. Podpisywa ustawy wraz z odpowiednimi ministrami i zarzdza ich ogoszenie 11. mianowa sdziw i decydowa o prawie aski

Rada ministrw.
Rad Ministrw tworzyli ministrowie pod przewodnictwem prezesa pady ministrw. Ministrowie byli powoywani na wniosek prezesa rady ministrw przez prezydenta. Wystpowaa z projektami ustaw i przedstawiaa coroczne zamknicie rachunkw pastwowych. Odpowiadali solidarnie za ogln polityk rzdu tj. za decyzje rady ministrw i indywidualnie za sprawy dotyczce dziaalnoci ministra. Odpowiedzialno parlamentarna kierunek polityki rzdu lub ministra(zwyka wikszo gosw). Odpowiedzialno konstytucyjna za dziaania niezgodne z konstytucj i ustawami. Poddawano kwalifikowana wikszoci gosw. Spraw rozpatrywa trybuna Stanu skadajcy si z 12 czonkw obieranych przez sejm(8) i senat(4)spoza swego grona pod przewodnictwem I Prezesa Rady ministrw.

Prawa i obowizki obywatelskie


Prawa Polityczne wyraay i zabezpieczay demokratyczne zaoenia ustroju(np. prawa wyborcze, samorzdy) Obywatelskie Stanowiy rwno wobec prawa(np. prawo do ochrony ycia, wolnoci i mienia), na obroc tych praw powoywaa konstytucja niezawise sdy. Wolnociowe obejmoway wolno: sowa, prasy, sumienia, wyznania, nauki, nauczania, zamieszkania, wychosctwa, nietykalno mieszkania, tajemnic korespondencji itp. Spoeczne czyli takie jak: prawo do ochrony pracy,zakaz pracy zarobkowej dzieci poniej 15 lat. Obowizki konstytucja zaliczaa: Wierno Rzeczpospolitej

Poszanowanie prawa Sumienne wykonywanie obowiakw publicznych Obowizek suby wojskowej Ponoszenie ciarw i wiadcze publicznych Wychowanie dzieci Obowizek pobierania nauki

System polityczny i panorama partii politycznych


Od pocztku istnienia II RP zpobawiono prawa legalnej dziaalnoci Parti komunistyczn. Zjawiskiem charakterystycznym tamtych lat byy partie efemerydy, powstajce w wyniku rozamw w klubach poselskich, trzymay si one zazwyczaj do kolejnych wyborw. Panoram partii politycznych II RP przedstawialoa niezwykle bogata mozaik najwyraniejszy by tu podzia na partie polskie i mniejszoci, wyksztaci si tez podzia na partie prawicowe, centrowe i lewicowe. Partie mniejszoci od 1922 tworzyy blok mniejszoci narodowych. 1. Narodowa demokracja od 1919 wystpowaa pod nazw Zwizku ludowo demokratycznego a od 1928 Stronnictwa Narodowego. Reprezentowaa interesy buruazji, Ziemiastwa, drobnomieszczastwa, a take powanej czci pracownikw umysowych. Uznawaa wasno prywatn i wolno przedsiwzi gospodarczych. Centralne miejsce zajmowaa ideologia narodowa(zwalczaa mniejszoci) wspierana przez ide solidaryzmu spoecznego(zwalczaa komuchw). Po przewrocie majowym w kierownictwie stronnictwa ujawniy si tendencje antydemokratyczne i anty parlamentarne. Gwnym politykami byli Roman Dmowski, Stanisaw Grabski, Jdrzej Giertych. 2. Chrzecijaska demokracja wystpowaa pod oficjaln nazw Polskie Stronnictwo Chrzecijaskiej Demokracji. Popierana przez drobnomieszczastwo i robotnikw. Postulowaa o uczynienie robotnika wspwaciciel zakadu, daa uprzywilejowania katolicyzmu. Po 1926 pozostawaa w Opozycji do rzdu Sanacji. Do przywdcw chadecji naleeli: Wojciech Korfanty, ks Stanisaw Adamski. W 1937 poczya si z Narodow Parti Robotnicz Tworzc Stronnictwo Pracy 3. BBWR- Bezpartyjny blok wsppracy z rzdem 1927 weszy do niej: partia Pracy, Zwizek Naprawy Rzeczpospolitej, Stronnictwo Prawicy Narodowej, Chrzecijaskie Stronnictwo Rolnicze i inne ktre doczyy w latach kolejnych. Gosi postulaty ograniczenia roli Parlamentu i zwikszenia roli rzdu, oponowa za rozszerzeniem udziau pastwa w yciu gospodarczym. Przywdcami byli: Walery Sawek, Bogusaw Miedzinski, Jzef Beck, Kazimierz Bartel. W 1935 po mierci Jzia BBWR rozpad si 4. Obz Zjednoczenia Narodowego bya wyrazem odbudowy sanacji wesza do niego wikszo partii pro sanacyjnych,. Chasa Narodowe i solidarnociowe. Uznawa dominujc rol pastwa w rzyciu Narodu, przywdcami stali si Adam Koc i Stanisaw Skwarczyski 5. PSL- Piast, PSL- wyzwolenie Stronnictwo chopskie partie chopskie przejawiay rozbicie, reprezentoway wszystkie warstwy ludnoci chopskiej i staway si zespala denia chopskie z narodowymi i pastwowymi. Aprobujc reforme rolna rniy si co do powierzchni parcelowanej ziemi i odszkodowania. Czonkami przywdcami PSL Piast byli Wincenty Wito, Maciej Rataj; PSL wyzwolenie: Stanisaw Thubutt, Kazimierz Babiski; Stronnictwa Chopskiego Jan Dbki. Po przewrocie majowym Piast stanowi opozycj a wyzwolenie i Stronnictwo po czasowym poparciu przeszy do opozycji wchodzc w 1929 do Centrolewu. W 1931 wymienione partie zjednoczyy si w stronnictwo Ludowe , ktre przejawiao skrajnie lewicowe pogldy jak wywaszczenie wielkiej wasnoci bez odszkodowani, a ustrj rolny mia si opiera na samodzielnych gospodarstwach chopskich.

6. Polska Partia Socjalistyczna w jej skad weszy partie socjalistyczne trzech zaborw, gwnym jej celem byo utworzenie Polskiej Republiki socjalistycznej, co miao nastpi w procesie ewolucji. Do 1928 popeiraa sanacj, od 1929 naleaa do Centrolewu 7. Narodowa Partia Robotnicza 1920 powstaa z poczenia Narodowego Zwizku Robotniczego i Narodowego Stronnictwa Robotnikw. Jej program by kompozycj hase narodowych, klasowych i religijnych. PO przewrocie majowym i opuszczeniu jej przywdcw obja stanowisko opozycyjne do rzdu 8. Komunistyczna Partia Polski - Od 1925 Komunistyczna Partia Robotnicza Polski. Od 1919 dziaaa nielegalnie , dya do obalenie ustroju kapitalistycznego drog rewolucji. Jej kierownictwo to: Maksymilian Horwitz, Adolf Warszaski.

System rzdw Parlamentarnych w latach 1919-26


Rozbicie polityczne sejmu nie rokowao rzdom parlamentarnym pomylnych perspektyw, brak w sejmie trwaej wikszoci negatywnie zaciy na funkcjonowaniu caego aparatu pastwowego, dominoway rozwizania kompromisowe, ktre w wikszoci przypadkw nie usuway problemw. Wiele spraw nie zostao rozwizanych w zwizku z zbyt skrajnymi postawami. Partie przejawiay niech do rozwiza kompromisowych std do rzdw sanacji tylko 5 stale zmieniajcych si rzdw miao charakter koalicyjny, pozostae 8 stanowiy gabinety pozaparlamentarne, nazwane te fachowymi. Zarwno przed jak i po konstytucji marcowej na rzd wywieray wpyw rnorodne grupy interesw zwane te grupami nacisku, naleay do nich organizacje kapitalistyczne, koci katolicki; wpyway one nie skad i polityk rzdu. Nowo powstae pastwo miao przed sob szczeglnie trudne zadanie w kraju, w ktrym ludzie odwykli myle o decyzjach rzdu jako celu do osignicia dobra publicznego, rzd mia znie wszystkie przeytki i podziay rozbiorowe, rozwin zniszczony po wojnie przemys i rolnictwa, dostarczenia pracy setkom tysicy bezrobotnych i wyywienia kraju, realizacja tych zada bya tym trudniejsza, e brakowao wykwalifikowanych kadr, rodkw finansowych a take ustalonych metod prowadzenia przez pastwo polityki gospodarczej. Takie zadania byy niemoliwe do wykonania w dobie powszechnej niewiadomoci politycznej, ale system demokratyczny w tych latach przyczyni si do rozwoju myli i wiadomoci politycznej.

IV. Ustrj polityczny w latach 1926 - 1935

Zmiana konstytucji 1926


Po zamachu majowym sprawa zmiany konstytucji staa si moliwa do wykonania, po przedstawieniu projektu zmian do konstytucji, zmierzajcych do wzmocnienia pozycji prezydenta i usprawnienia dziaalnoci sejmu, projekt po licznych poprawkach zostal przyjty w VIII 1926. 1. Prezydent zosta wyposaony w samodzielne prawo rozwizania sejmu i senatu, decyzja prezydenta zapadaa na wniosek rady ministrw, sejm utraci prawo samorozwizania si 2. Prezydent otrzyma prawo wydawania rozporzdze z moc ustawy, midzy kadencjami obu izb w razie nagej koniecznoci(z wyjtkiem spraw wymienionych) lub podczas kadencji na mocy ustawowego upowanienia. 3. Jeli sejm i senat nie uchwaliy ani nie odzuciy budetu w ustalonym terminie prezydent uznawa projekt rzdu 4. Wotum nieufnoci dla rzdu mia by gosowany na nastpnym posiedzeniu sejmu od podania wniosku.

Pozaparlamentarny system rzdw w latach 1926 1935


Funkcje sejmu i senatu zostay poddane ograniczeniem w celu ich degradacji jako najwyszych organw pastwowych. Wraz z uchwaleniem noweli sejm i senat udzieliy prezydentowi szerokie uprawnienia do wprowadzenie rozporzdze z moc ustawy w zakresie reorganizacji

administracji, uporzdkowania stanu prawnego, wymiaru sprawiedliwoci, wiadcze spoecznych i naprawy stanu gospodarczego pastwa. Od tego momentu kompetencje parlamentu praktycznie ograniczyy si do uchwalania budetu. Niwelacji podlegaa instytucja wotum nieufnoci dejmu do rz du wobec powoywania przez prezydenta rzdu w tym samym lub nieco zmienionym skadzie. Rzd wobec walki z sejmem przejawia rne kontrakcje utrudniajce prace sejmowi i dyskredytowaniem go w opinii publicznej; prezydent naduyw prawa do odraczania i zamykania sesji sejmowych. Ko0nsolidacja opozycji doprowadzia do powstania centrolewu, wobec ktrego rzdy sanacyjne wypowiedziay nieformaln wojn na pocztku wyborw dokonano aresztowania przywdcw sanacji i osadzono ich w wizieniu wojskowym w Brzeciu, a uwolnionym po wyborach wytyczono procesy. Oprcz zastraszania opozycji rzd rozbija partie choby poprzez uniewanianie list. W systemie politycznym rzdw sanacji nastpowa stay wzrost roli i znaczenia rzdu. System wielopartyjne formalnie nadal utrzymany zacz przeksztaca si w system partii dominujcej, partie opozycyjne pozbawiono moliwoci wpywania na polityk rzdw, ich rola sprowadzaa si tylko do krytyki rzdw, obrony praw obywatelskich, ujawniania samowoli i naduy organw administracji. Grupa wadzy dya do ograniczenia praw wolnociowych, ktre suyy do jej krytyki.

V. Ustrj polityczny w latach 1935-39

Geneza konstytucji z 23 kwietnia 1935


Prace nad rewizj konstytucji marcowej rozpoczy si ju w 1928 nie wyszy one jednak poza stadium dyskusji komisji, pniej ulegy intensyfikacji w 1930,w 1933 punktem wyjciowym stay si tezy konstytucyjne posa BBWR Stanisawa Cara. Ostatecznie konstytucja zostaa podpisana przez prezydenta 23 kwietnia 1935.

Zasady ustroju politycznego


Mechanizm dziaania pastwa w systemie parlamentarnym zosta zmieniony w wyniku zamachu na autorytarny. Kryzys ustroju parlamentarnego ogarn nie tylko Polsk ale i ca Europ zmierzajc w przeksztacaniu tego systemu na pastwo totalne(totalitarne), ktre stanowio przeciwie.stwo pastwa demokratycznego. Podstawowe zasady ustrojowe zostay zawarte w 10 pierwszych artykuach tzw, dekalogu. W pierwszym artykule pastwo polskie zostaje okrelone jako wsplne dobro wszystkich obywateli,. Przyznawaa prymat dobra ogu nad dobrem jednostki, akcent przyznaa na obowizki jednostki wobec pastwa, uprawnienia obywatela w yciu publicznym uzaleniaa od jego zasug, pastwu przyznawaa pozycj nadrzdn w stosunku do jednostki; za rdo i nosiciela wadzy pastwowej uznaa prezydenta, ktry odpowiada tylko przed bogiem i histori.

Prezydent Rzeczypospolitej
W obiorze nowego prezydenta uczestniczy sam prezydent i zgromadzenie elektorw i ew3entualnie og obywateli. Zgromadzenie Elektorw zoone byo z 80 osb w tym 50 wybranych przez sejm, 25 senat i 5 wirylistw(marszakowie sejmu i senatu, premier, generalny inspektor si zbrojnych, I prezes Sdu Najwyszego) i wybierao kandydata na prezydenta. Ustpujcy prezydent mg wskaza drugiego kandydata, skorzystanie przez prezydenta z tego uprawnienia powodowao gosowanie powszechne. Rozstrzygao ono, ktry z kandydatw zostanie prezydentem. Kadencja trwaa 7 lat w razie wojny przeduaa si do trzech miesicy po zawarciu pokoju. 1. dekrety z moc ustawy (wojsko, administracja) w przerwach midzy kadencjami, i na podstawie upowanienia ustawowego. 2. Mianowa 1/3 senatorw

3. Zwoywa, odracza, otwiera i zmyka sesje sejmu i senatu 4. dokonywa promulgacji i publikacji ustaw 5. przysugiwao mu uprzywilejowane stanowisko w sprawach zmiany konstytucji i posiadal prawo weta w stosunku do propozycji zmian sejmu i senatu. 6. mianowa prezesa rady ministrw i na jego wniosek ministrw 7. mianowa sdziw 8. dysponowa prawem aski 9. mianowa prezesa NIK i czonkw jego kolegium 10. by zwierzchnikiem si zbrojnych 11. rozwizywa sejm i senat, prawo odwoania prezesa rady ministrw, Prezesa NIK, naczelnego wodza i generalnego inspektora si zbrojnych, 12. pociga ministrw do odpowiedzialnoci konstytucyjnej Na okres wojny: 13. wyznaczanie nastpcy 14. mianowanie naczelnego wodza 15. wydawanie dekretw dotyczcych caego pastwa z wyjtkiem zmiany konstytucji i przeduenia kadencji izb, powoywania sejmu i senatu w pomniejszonym skadzie Wszystkie uprawnienia prezydenta konstytucja dzielia na prerogatywy(nie wymagajce kontrasygnaty) i uprawnienia zwyke

Rada ministrw
Powoywana bya przez prezydenta. Do prezesa rady ministrw a nie do Rady naleao kierownictwo w kierunku polityki pastwowej. Do jej kompetencji naleao: 1. inicjatywa ustawodawcza 2. wydawanie rozporzdze 3. decydowanie w sprawach przekazanych jej przez ustawy. Prawo przewidywao trzy rodzaje odpowiedzialnoci Rady: 1. Polityczn przed prezydentem 2. Parlamentarn przezd sejmem, prezydent mg nie uzna 3. Konstytucyjn przed trybunaem stanu(6 sdziw i 6 zastpcw spord kandydatw przedstawionych przez sejm i senat).

Sejm i Senat
Sejm skada si z 208 posw wybieranych w powszechnych, tajnych, rwnych i bezporednich wyborach w 104 dwu mandatowych okrgach. Czynne prawo wyborcze 24 lata korzystajcy z praw cywilnych i obywatelskich i wojskowym, bierne 30 lat. Senat skada si z 96 senatorw powoywanych w 1/3 przez prezydenta i 2/3 przez tzw. Elit(zasug, wyksztacenie, zaufanie), bierne 40 lat. Kadencja trwaa 5 lat. Z kompetencji ustawodawczych utraci te z zakrsu wojska, rzdu i administracji, pozostae zostay ograniczone. Z kompetencji kontrolnych mogy ab ustpienia du(za zgod prezydenta), pocign ministra lub premiera do odpowiedzialnoci konstytucyjnej, prawo interpelacji, zatwierdzay corocznie rachunek przedstawiany przez NIK, udzielay te rzdowi absolutorium.

Praw i obowizki obywatelskie


Konstytucja kwietniowa staa raczej na stanowisku suby jednostki pastwu a nie pastwa jednostce, std ograniczono i rozproszono katalog wolnoci jednoczenie zwikszajc katalog powinnoci obywatela w stosunku do pastwa Obowizki byy te same co poprzednio

System rzdw w latach 1935 1939


Po mierci Pisudskiego w BBWR rozpocz si rozpad, gdy Jzio by gwnymelementem spjajcym mozaik partii wchodzc w skad BBWR., czego wyrazem byo rozwizanie go w 1935 i prby odnowienia w 1937 jako Obozu Zjednoczenia Narodowego Nakonione do bojkotu przez opozycj spoeczestwo zbojkotowao wybory gosowao tylko 46% uprawnionych(1935) w elitarnych wyborach do senatu 62%. Zmniejszeniu ulega liczba uchwalanych ustaw, gwatownie spada liczba interpelacji i wnioskw. Obok Mocickiego(prezydent), na czele bloku rzdzcego wysun si generalny inspektor si zbrojnych(migy Rydz). Zgodnie i oklnikiem Prezesa Rady ministrw mia on by traktowany jako druga osoba w pastwie po prezydencie Praw obywatelskie okrelone w konstytucji nie zawsze byy drogowskazem postpowania dla wadz administracyjnych i sdowych. Praktyka sza ku nadawaniu im coraz bardziej fikcyjnego charakteru. Partie opozycyjne praktycznie nie uczestniczyy w yciu politycznym. Obraz okresu po wydaniu konstytucji keirtnioewej jest obrazem autokratycznych de okresu sanacyjnego.

Rozdzia III: Administracja Publiczna


I. Struktura administruj publicznej

Organizacja administracji publicznej


Aparat administracji publicznej tworzy zrnicowany system organw, opieraj si na kryterium zasigu terytorialnego, wyrniano administracj centraln i terytorialn. Administracja centralna wykonywana bya przez rad ministrw i ministrw, a administracja terytorialna dzielia si na administracje rzdow i samorzdow. Terytorialne organy administracji rzdowej dzieliy si na dwa pi9ony administracji oglnej i administracji specjalnej. Administracja oglna realizowaa zadania nalece do resortu spraw wewntrznych, specjalna zajmowaa si pozostaymi resortami. Do administracji oglnej zespolona bya, przemys , handel, rolnictwo, drogi opieka spoeczna, sprawy wyznaniowe sztuka i kultura. Fakt zespolenia tworzy nowy podzia administracji na zespolon i nie zespolon. Kraj zosta podzielony na wojewdztwa, powiaty gminy miejskie i wiejskie. W wojewdztwach wojewodowie(W Warszawie komisarz rzdu) W powiatach starostowie W gminach gwnie organy samorzdowe. Do administracji niezespolonej naleay resorty: Spraw wojskowych, sprawiedliwoci, skarbu, poczty a od 1932 reform rolnych, wyzna religijnych i owiecenia publicznego, przemysu i handlu, komunikacji, opieki spoecznej. Podzia administracyjny dla administracji nie by jednakowy z podziaem administracyjnym administracji oglnej. Samorzd stanowi form udziau spoeczestwa w samodzielnym zaspokajaniu potrzeb ycia zbiorowego o znaczeniu lokalnym, bd grupowym. Samorzd dzielono na terytorialny, gospodarczy i zawodowy(konstytucja marcowa rozbudowaa szeroko samorzd a kwietniowa go ograniczaa)

Podstawy prawne organizacji i dziaalnoci administracji


Ustrojowe prawo administracyjne regulowao organizacj aparatu administracyjnego Materialne prawo administracyjne regulowao w oparciu o konkretne przesanki rne dziedziny ycia zbiorowego, ktre obejmowa sw dziaalnoci aparat administracji(uprawnienia i obowizki administracji i prawa i obowizki obywateli). Proceduralne prawo administracyjne okrelao formy dziaania i tryb funkcjonowania organw administracyjnych, oraz ich tryb kontroli

II. Administracja centralna

Rada ministrw
Jej funkcje polegay na uzgadnianiu dziaalnoci ministrw, rozpatrywaniu ich sprawozda i zatwierdzaniu statutw organizacyjnych ministerstw. Uprawnienia administracyjne realizowaa poprzez wydawanie zarzdze, podejmowanie uchwa i wydawanie aktw administracyjnych. W jej onie istnia Komitet Ekonomiczny(przedstawiciele 4 resortw gospodarczych), ktry zajmowa si programem gospodarki.

Ministrowie
Z jednej strony byli czonkami Rady ministrw z drugiej za kierowali wyodrbnionymi na podstawie kryterium przedmiotowego dziaw administracji pastwowej. Zastpowali ich podsekretarze stanu . urzdnicy resortu nie posiadali samodzielnej wadzy lecz sprawowali j z upowanienia ministra, Ministerstwo dzielio si na departamenty(dyrektorzy) te za na wydziay(naczelnicy). Liczba resortw administracyjnych miaa w II RP tendencje malejce w 1932: Sparw Wewntrznych, Spraw Zagranicznych, Sprawiedliwoci, Spraw Wojskowych, Skarbu, Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego, Rolnictwa i Reform Rolnych, Przemysu i Handlu, Komunikacji, Opieki Spoecznej, Poczt i Telegrafw. W latach do konstytucji marcowej powstao wiele ministerstw niezalenych od ministrw jednak zasady konstytucji wykluy tak moliwo i zostay one podporzdkowane ministrom.

III. Administracja Oglna

Administracja wojewdzka
Na jej czele sta Wojewoda, mianowany przez prezydenta na wniosek ministra spaw wewntrznych uchwalony przez rad ministrw Jako organ administracji wojewdzkiej dziaa w dwojaki sposb jako przedstawiciel rzdu i szef administracji zespolonej. 1. koordynowa dziaalno administracji, w myl polityki pastwa 2. posiada uprawnienia nadzorczo inferencyjne wobec administracji niezespolonej. 3. sprawowa nadzr nad skadem personalnym kadry urzdniczej 4. mg zawiesza zarzdzenia administracji specjalnej, sprzeczne z polityk rzdu 5. organizowa okresowe zebrania kierownikw resortw 6. Wykonywa zadania powierzone mu przez odpowiednich ministrw 7. podlegaa mu policja 8. sprawowa nadzr nad pras, stowarzyszeniami i samorzdem. 9. przysugiwao mu prawo wydawania rozporzdze wykonawczych na mocyupowaznienia ustawowego. Rada wojewdzka skada si z czonkw delegowanych przez samorzdy powiatowe, przewodniczy jej wojewoda, wyraaa swoje opinie na probe wojewody. Wydzia wojewdzki skada si z wojewody trzech czonkw wybranych przez rad i dwch urzdnikw pastwowych(uprawnienia doradcze i stanowcze). Warszawa z Komisarzem Rzdu podzielona bya na powiaty grodzkie (ze starostami grodzkimi). lska Rada Wojewdzka wojewoda wicewojewoda, i 5 czonkw wybranych przez sejm lski, penia funkcj kolegialnego organu wojewdzkiego wsppracujcego z wojewod w sprawach administracji.

Administracja powiatu
Na jej czele sta starosta, mianowa go minister spraw wewntrznychpod wzgldem osobowym i subowym podlega wojewodzie i podobnie jak on by przedstawicielem rzdu i szefem administracji zespolonej, sprawowa funkcje analogiczne do wojewody tylko na mniejszaskal.

W miastach wydzielonych administracj sprawowa starosta grodzki przysugiwaly mu te same uprawnienia co starocie. W dyni komisarz rzdu

Ochrona bezpieczestwa i porzdku publicznego


Ochrona bezpieczestwa i porzdku spoczywaa gwnie na policji pastwowej, ktra bya aapartem administracji podporzdkowanej ministrowi spraw wewntrznych, wojewodzie i stracie, od nich otrzymujc polecania w zakresie bezpieczestwa i porzdku, w zakresie cigania i dochodzenia przestpstw podlegaa organom sprawiedliwoci. Na czele policji sta komendant gwny, dalej komendant wojewdzki i komendant powiatowy; swe zadania wypeniali rzez komisarzy i posterunki policji pastwowej. Przy wykonywaniu swoich zada byli upowanienie do stosowania niezbdnych rodkw przymusu; gdy policja sobie nie radzia moga by wspomagana przez wojsko, co nastpowao na rzdanie ministra spaw wewntrznych, lub wojewody. W razie rozruchw Rada Ministrw za zgod prezydenta(od 1935 sam prezydent) mogli wprowadzi stan wyjtkowy(ograniczenie cile okrelonych praw obywatelskich. Dla wykrywania przestpstw i prowadzenia dochodze utworzony zosta pion suby ledczej, formalnie podlegajcy wymiarowi sprawiedliwo faktycznie naczelnikom wydziaw bezpieczestwa. W 1934 rozszerzono kompetencjie policji o moliwo umieszczania osb zagraajcych bezpieczestwu i porzdkowi publicznemu w obozie odosobnienia. Postanowienie o odosobnieniu wydawa sdzia ledczy okrgu, okres odosobnienia wynosi 3 miesice i mg by przeduony.

Kontrola prasy
Konkretyzacje przepisw dotyczcych wolnoci prasy stanowio prawo prasowe normowao 1. tryb powstawania i prowadzenia czasopism, wydawanie ksiek i innych drukw a take dziaalno zakadw drukarskich i skadw drukw. 2. System kontroli nad drukami Wydawanie czasopism uregulowane zostao wedug zasad systemu zgoszeniowego by obowizek zgoszenia chci wydawania czasopism organom I instancji, w okrelonych przypadkach(po 1926 rozszerzanych) organ mg odmwi zezwolenia. Prawo prasowe wymagao, eby kady wydrukowany egzemplarz zawiera nazw i adres drukarni miejsce wydania, i nazwisko i adres redaktora odpowiedzialnego, waciciel drukarni by zobowizany niezwocznie po wydrukowaniu przekaza pewn liczb egzemplarzy przekaza administracji. System kontroli mia charakter represyjn, polega na poddawaniu kontroli dopiero po wydruku oraz stosowaniu represji w wypadku naruszenia za ich porednictwem prawa materialnego lub karnego. Zastosowanie represji byo trudne do wykonania za wzgldu na stosowanie zasady anonimowoci autorw i tajemnicy redakcyjnej, w takim przypadku wytworzono przepisy okrelajce w wypadku niemonoci pocignicia do odpowiedzialnoci autora, wydawcy. Zaczto te stosowa konfiskaty i zamknicia dziaalnoci czasopism(zawieszeni sad okrgowy na wniosek organw administracyjnych lub prokuratora). W przypadku czasopism yagranicznych poza konfiskate pozbawiano ich moliwoci transportu czyli debitu pocztowego lub komunikacyjnego

Nadzr nad stowarzyszeniami


Przez Stowarzyszenie rozumiano stae poczenie ludzi w zorganizowanej gromi lub dla osignicia celw pozbawionych korzyci materialnych. Prawo o stowarzyszeniach 1932 rozrniao ich trzy typy: 1. zwyke wymagay zgoszenia 2. zarejestrowane wymagay wpisu do rejestru 3. wyszej uytecznoci uzalenione byo od decyzji rady ministrw

Organy wadzy administracyjnej mogy odmwi rejestracji i zgoszenia w razie kiedy organizacja moga zagraa bezpieczestwu lub spokoju publicznego.

Nadzr nad zgromadzeniami


Przez zgromadzenie rozumiano jednoczesne skupienie w jednym miejscu wikszej liczby ludzi dla wyraenia swych myli i pogldw czy w celu obrony wsplnych interesw. Ustawa o Zgromadzeniach 1932 dzielia je na publiczne(dostpne dla nieograniczonej liczby osb dzielio si na zgromadzenia w lokalach i pod niebem) i niepubliczne(dla wybranych). Zezwolenie na spotkanie pod goym niebem wymagao zezwolenia administracji I instancji, a w lokalach od zgoszenia. Mogy zabroni gdy zagraay one bezpieczestwu lub spokojowi publicznemu, przysugiwao tez administracji delegowanie przedstawiciela, ktry w kadej chwili mg rozwiza zgromadzenie.

IV. Administracja specjalna

Administracja wojskowa i organizacja si zbrojnych


Zwierzchnictwo nad siami zbrojnymi naleao do prezydenta, w czasie pokoju sprawowa t wadz za porednictwem ministra do spraw woskowych a od 1926 take Generalnego inspektora si zbrojnych(by tez przewidziany na naczelnego dowdc w czasie wojny). Dla celw administracji wojskowej kraj zosta podzielony na 10 okrgw korpusw(dowdcy okrgw korpusw), powiatowe komendy uzupenie(1938 rejonowe) i komendanci garnizonw. Dzielio si na ze wzgldu na: 1. teren walk na wojska stae i marynark 2. ze wzgldu na dziaania wykonywane podczas walk(bronie, formacjie i suzby) 3. ze wzgldu na dowodzenie (zwizki taktyczne, operacyjne korpusy, jednostki poszczeglnych broni, sub i oglne)

Organizacja i Administracja szkolnictwa powszechnego i redniego


Administracj szkolnictwa kierowa minister wyzna religijnych i owiecenia publicznego, kraj zosta podzielony na 10 okrgw(kurator), te z kolei dzieliy si na obwody(inspektorzy szkolni). Wytyczne dla organizacji szkolnej zostay zawarte w konstytucji marcowej: 1. Obowizek nauki dla wszystkich dzieci w zakresie szkoy podstawowej 2. bezpatno nauki w szkoach pastwowych i samorzdowych 3. obowizek nauki religii dzieci do lat 18 w szkoach pastwowych i samorzdowych 4. wolno bada naukowych i ogaszania ich wynikw 5. prawo kadego obywatela do zakadnia szkoy, lub zakadu wychowawczego pod nadzorem organw administracji szkolnej. Pen unifikacje szkolnictwa pozaborczego dokonaa ustawa z 1932: wprowadzaa trjstopniowy system szkolny na szkoy realizujce program elementarny, wyszy, peny. Reforma wprowadzia na miejsce szkoy redniej 4 letnie gimnazjum(dzieci po ukoczeniu 6 kalsy szkoy powszechnej). Ksztacenie kadr dla szk powszechnych odbywao si w seminariach nauczycielskich a od 1932 w trzyletnich liceach pedagogicznych. Przepisy dotyczce szkolnictwa mniejszoci narodowych stanowiy konkretyzacje przepisw midzynarodowych.

Organizacja szk wyszych


Dzieliy si na akademickie i nieakademickie. Akademickie posiaday prawo nadawania stopni naukowych. Utworzenie szkoy akademickiej wymagao aktu ustawodawczego. Organizacja szk akademickich opieraa si na autonomii, organami wadz akademickich byy: oglne zebranie profesorw, senat akademicki, rektor, rada wydziau i dziekan.

Stanowisko rektora byo najwysz funkcj w szkole.

Sytuacja kocioa katolickiego


Zajmowa uprzywilejowana pozycje w: naczelne stanowisko wrd uprzywilejowanych wyzna, autonomii i realizacji jego uprawnie poprzez ukady z stolica apostolska(konkordat 1925). Konkordat zapewnia swobodne wykonywanie wadzy duchownej, administracje sprawami wewntrznymi i zarzd majtkiem , biskupi ogaszali swoje nakazy i listy papieskie bez kontroli wadzy, duchowni zostali zwolnienie ni ze suby wojskowej, otrzymywa tez dotacje od pastwa, prezydent mg si niezgodzie na obsadzenie tym kandydatem stanowiska arcybiskupiego i biskupiego, adna cz Polski nie moga podlega biskupowi majcemu siedzib poza granicami polski.

Sytuacja zwizkw wyznaniowych mniejszoci religijnych


Bya z regy uwarunkowana prowadzon wanie polityka narodowociow. Uregulowano sytuacje ydw, Wschodniego kocioa starobrzdowego, Muzumanw, Karaibskiego zwizku religijnego, kocioa ewangeliczko- augsburdzkiego, prawosawnego. Samodzielnie zarzdzay sprawami wewntrznymi, i dziaalnoci religijnej. Otrzymyway dotacje od pastwa.

Organizacja i funkcje administracji wyznaniowej


Administracje w tej materii sprawowa minister Wyzna religijnych i owiecenia publicznego, a na obszarze wojewdztwa te sprawy naleay do wojewody. Organy te sprawoway nadzr w granicach cile okrelonych przez przepisy regulujce ich sytuacje prawn.

Rada Pastwa w yciu gospodarczym


Rola Pastwa w mechanizmie funkcjonowania gospodarki narodowej przejawiaa si w bezporedniej dziaalnoci gospodarczej(etatyzm) lub w porednich formach oddziaywania na stosunki i rozwj gospodarczy(interwencjonizm rne ingerencje w stosunki wasnociowe popieranie inwestycji prywatnych, itp. ) a take metodami zalecanymi przez doktryn liberalizmu.. Doniosymi dziaaniami pastwa dla ycia gospodarczego byo utworzenie Centralnego Okrgu Przemysowego i budow portu w Gdyni.

Prawo rolne i administracja rolna


Prawo rolne regulowao zakresie i metody ingerencji pastwa w stosunki wasnociowe i wytwrcze w rolnictwie. 10 III 1919 Reforma Rolna maksimum indywidualnego posiadania na 180 ha, nadwyki ulega miay wywaszczeniu i parcelacji. 1920 Ustawa o wykonaniu reformy rolnej(wywaszczane miay by kolejno majtki pastwowe, le zorganizowane prywatne a pniej pozostae), waciciel mia otrzyma odszkodowanie w wysokoci poowy ceny rynkowej wywaszczanego gruntu, po marcowej pene. Wywaszczenie i parcelacja organy administracji pastwowej. 1925 Reforma Rolna 180 ha, system parcelacji organy administracji rolnej, Pastwowy Bank Rolny. Waciciele pene odszkodowanie. Uzupenieniem reformy rolnej byy: 1. komasacja scalanie rozdrobnionych i rozrzuconych gruntw chopskich 2. Znoszenie suebnoci przewanie lenych i pastwiskowych 3. Regulacja wsplnot gruntowych polegaa na ich podziau lub ustanowieniu praw wspwacicieli i okreleniu zasad wspdziaania Dla sprawowania administracji w dziedzinie rolnictwa powoany zosta specjalny zesp organizacji administracyjnych, dzieli si on na dwa piony: administracji rolnej(minister rolnictwa) i administracji reform rolnych(Gwny Urzd Ziemski).

Prawo i administracja przemysowa


Prawo przemysowe regulowao wykonywanie dziaalnoci przemysowej. Prace nad kodyfikacja zakoczyy si w 1927 wydaniem rozporzdzenia prezydenta o prawie przemysowym. Przemys wszelka dziaalno wytwrcza, przetwrcza, jak i wiadczenie usug, wykonywana samoistnie, zawodow i obliczon na przynoszenie zyskw. Definicja ta bya jednak ograniczna przepisami szczegowymi. Podstawow cecha polskiego prawa przemysowego bya wolno przemysowa. Ograniczenia tej wolnoci dotyczyy sposobw prowadzenia zakadw przemysowych, koncesj i rnorodne nakazy nadzoru przemysowego. Istotnym skepowaniem tej wolnoci byo tworzenie si monopoli i karteli. Przemys dzieli si na: Przemys ze sta siedzib Wolny - nie wymaga zezwolenia, lecz tylko faktu rozpoczcia dziaalnoci. Koncesyjny uzalenione byo od posiadania koncesji Rzemioso przemys nie wykonywany sposobami fabrycznymi, prowadzenie takiej dziaalnoci uzalenione byo od posiadania uzdolnienia zawodowego, czyli odpowiednich kwalifikacji. Przemys okrny sprzedaz towarw, kupowanie towarw celem odsprzeday, ale nie na targach i u kupcw i wykonywanie drobnych wiadcze. Mona byo go wykonywa jedynie samodzielnie, za zgoda wadz pastwowych Targi gminne - dzieliy si na mae i wielkie jarmarki, mona by sprzedawa bez zezwolenie i powiadomienia wadzy. Kartele pod tym pojciem, ustawa o kartelach 1933 uznawaa umowy, uchway i postanowienia majace na celu, drog wzajemnych zobowiza kontrole lub regulacj produkcji, zbytu, cen i warunkw wymiany dbr. Wedug tej ustawy wszytkiee umowy kartelowe musiay by pisemne i podlegay zgoszeniu i rejestracji w Ministerstwie Przemysu i Handlu. Decyzje o rozwizaniu takiej umowy mg powzi sd Kartelowy na wniosek ministra przemysu i handlu, nowela sierpniowa przekazywaa te kompetencje w caoci ministrowi, ktrego decyzja moga by uchylona przez sad kartelowy.

Przedsibiorstwa pastwowe
Pocztkowo przedsibiorstwa pastwowe byy traktowane jak urzdy, pniej ulegy one komercjalizacji poprzez nadanie im osobowoci prawnej i poddaniu zasad gospodarki handlowej. Wrd przedsibiorstw pastwowych wyrniano Monopole, przedsibiorstwa posiadajce osobowo prawn i te, ktre jej nie posiaday.

V. Samorzd terytorialny o gospodarczy

Organizacja samorzdu terytorialnego


Organizuje samorzdu ju w 1919 dla b. zaboru pruskiego unormoway dekrety naczelnika pastwa, jednak jednolite przepisy dotyczce samorzdu na terenie caego kjrajku powstay dopiero w 1933 r. Cechy: 1. bya dostosowana do podziau terytorialnego pastwa 2. prawo stanowienia w sprawach samorzdu miay obieralne rady 3. jednostki organizacyjne mogy si czy w zwizki dla realizacji zada nalecych do ich kompetencji 4. zaspolenie organw administracji oglnej i wykonawczych samorzdu na szczeblu powiatu i wojewdztwa 5. wyposaenie organw samorzdu w osobowo cywilnoprawna i publicznoprawna. Organy samorzdu dzieliy si na organy uchwalajce i wykonawcze.

1. W gminach wiejskich Rada Gminna(uchwaodawczy) i zarzd gminy(wykonawczy[wjt i awnicy]) 2. W gminach miejskich rada miejska(uchwaodawcza) i zarzd miejski(wykonawczy{burmistrz i awnicy}) 3. W powiatach do 1933 sejmiki od 1933 rady powiatowe(uchwaodawcze[wybory powszechne i jawne]) wydzia powiatowy(wykonawcze[6 czonkw wybieranych przez rade i starosta]) 4. wojewdztwa mimo ustawy nie zosta powoany do ycia. W poznaskim i pomorskim sejmik wojewdzki, wydzia wojewdzki i starosta krajowy.

Funkcje samorzdu terytorialnego


Wasny sprawy kulturalne, gospodarcze, zdrowia, , tworzenie zakadw i przedsibiorstw o charakterze uytecznoci publicznej, nakaday daniny i wiadczenia komunalne, uchwalay buet, okrelay organizacj wewntrzn zakadw samorzdowych, Poruczne zakres tych spraw by regulowany ustawy lub rozporzdzenia rady ministrw. Nadzr nad samorzdm ulega staemu ropzszerzeniui sprawoway go organy administracji oglnej oraz organy wykonawcze wyszego stopnia

Organizacja i funkcje samorzdu gospodarczego


Samorzd gospodarczy stanowi form przymusowego zrzeszenia osb prowadzcych dziaalno gospodarcz w okrelonej dziedzinie wytwrczoci. Jego zadaniami byo zaspokojenie potrzeb grupowych i wspdziaanie z wadzami pastwowymi w kierowaniu yciem gospodarczym kraju. Dzieli si na przemysowo handlowy, rzemielniczy i rolniczy. Ich organizacje i kompetencje ujednoliciy dekrety prezydenta a moc ustawy z 1927-28. Ich jednostkami organizacyjnymi byy izby przemysowo handlowe, rzemielnicze i rolnicze. Prawo polskie przewidywalo moliwo tworzenia korporacji przemysowych dla popierania rozwoju przemysu, pozyskiwana nowych rynkw zbytu itp. Ich organizacj okrela statut zatwierdzany przez organu administracji przemysowej. Najwikszym polsk9i zrzeszeniem przemysowym by lewiatan Centralne Zwizek Polskiego Przemysu Grnictwa, Handlu i Finansw 1920

VI. Funkcjonowanie administracji publicznej

Postpowanie administracyjne
W 1928 wydano dla caego kraju jednolite przepisy normujce: 1. oglne postpowanie administracyjne wszystkie sprawy z zakresu prawa administracyjnego, zaatwiane przez organy rzdowe i samorzdowe, z wyjtkiem nie zespolonej. Normoway tryb wydawania decyzji, uprawnienia zainteresowanych stron w toku postpowania. 2. Postpowanie przymusowe zesp dziaa zapewniajcych wydanie decyzji administracyjnych. 3. Postpowanie karno administracyjne regulowao tryb dochodzenia i karania wykrocze administracyjnych(mandatowe, [przyspieszone lub zwyczajne).

Funkcjonariusze administracji publicznej


Realizowali oni wadcze i organizacyjne funkcje pastwa. Ich sytuacje reguloway przepisy ustawy z 1922, zawieray one pragmatyk subow (podlega jej og funkcjonariuszy oprcz sdziw, prokuratorw, nauczycieli, pracownikw przedsibiorstw i monopoli pastwowych) Ta ustawa normowaa sposoby powoania i zwalniania, wymagane kwalifikacje, uprawnienia urlopowe, uposaenie, tryb awansu, obowizki funkcjonariuszy, a take system odpowiedzialnoci dyscyplinarnej.

Funkcjonariusze dzielili si na dwie grupy: urzdnikw i niszych funkcjonariuszy pastwowych.

VII. Kontrola administracji publicznej

Rodzaje kontroli
1. Wewntrzna wynikaa z hierarchicznej struktury administracji 2. Zewntrzna sprawowana przez organy niezalene od aparatu administracji.

Kontrola sprawowana przez parlament i opinie publiczn


Kontrola parlamentarna polegaa na weryfikacji dziaalnoci organw gwnie z politycznego punktu widzenia, najczciej uywan form kontroli byy interpelacje. Dotyczyy one przewanie szczegowych przejaww dziaalnoci administracji. Wan forma kontroli byy dyskusje na temat preliminarzem budetowym, a zwaszcza nad budetami poszczeglnych resorw, gdy umoliwiao to opozycji krytyk administracji. Kontrol opinii publicznej wykonywaa gwnie prasa, z kolei jej krytyka wpywaa na opnie publiczn w szerszym znaczeniu.

Sdowa kontrola administracji


Kontrola sdowa sprawowana bya przez specjalne sdy administracyjne(w niektrych przypadkach powszechne). Konstytucja marcowa powoywaa Najwyszy Trybuna Administracyjny, nie zostay natomiast powoane sady niszej instancji. Dla obszaru b. zaboru pruskiego utrzymano istniejce sady I i II instancji. NTA skada si z I prezesa, prezesw i sdziw mianowanych przez prezydenta dzieli si na izby oglnoadministracyjn i skarbowa. Orzeka w kompletach 3, 7 lub na zgromadzeniu oglnym. Skarg do NTA mg wnie kady, z jego kompetencji zostay wyczone sprawy: 1. podlegajce kompetencjom sdom powszechnym 2. mianowania na publiczne urzdy i stanowiska 3. zaatwianie w drodze swobodnego uznania 4. zagraniczne 5. si zbrojnych 6. dyscyplinarne. Skarga musiaa mie form pisemn. Jako sd kasacyjny mg uchylic zaskarony tryb administracyjny.

Rozdzia IV: Organizacja wymiau sprawiedliwoci Struktura organw wymiaru sprawiedliwoci


Najwaniejsz pozycje odgrywaj tu sdy, ich pozycje okrela konstytucja. Konstytucja marcowa uznawaa sady jako organy niezawise a kwietniowa za uzalenione od prezydenta i eliminowaa udzia spoeczestwa. Sdy w II RP dzieliy si na powszechne i szczeglne. Funkcje pomocnicze do wymiaru sprawiedliwoci wypeniaa: prokuratura, Prokuratura Generalna, notariat i adwokatura.

Zasady przewodnie sdownictwa


Zasada niezawisoci sdziw sformuowana przez konstytucje marcow; jej gwarancj byo nieusuwalno sdziw(ograniczony moliwociami w zmianie w strukturze sdownictwa), immunitet sdziowski. Zasada nominacji sdziw (odstpstwo sdziowie pokoju), mianowanie naleao do prezydenta, grodzcy przez minister sprawiedliwoci. Kandydaci musieli spenia okrelone warunki(studia, aplikacja sdziowska, egzamin sdziowski, bezpartyjni) Zasada wycznej kompetencji sdw w sprawach wymiaru sprawiedliwoci od 1926 zaczto wprowadza wyjtki Zasada udziau czynnika spoecznego w wymiarze sprawiedliwoci konstytucja marcowa przewidywaa wybr sdziw pokoju oraz udzia obywateli w sdach przysigych, handlowych i pracy Zasada wyczenia z kompetencji sdw uprawnienia do badania legalnoci ustaw Zasada hierarchiczno instancyjnej budowy sadownictwa polegaa na podziale sdownictwa na okrelone stopnie, midzy ktrymi wystpowao hierarchiczne uporzdkowanie. Sdy, ktre rozpatryway spraw merytorycznie byy sdami I instancji, reszta sprawdzaa merytoryczno wyroku w poprzedniej instancji.

Sdy powszechne
Sdy grodzkie orzekay jako I instancja w drobnych sprawach cywilnych i karnych i udzielay pomocy innym sdom.(1 sdzia) Sdy okrgowe orzekay w I instancji w wanych sprawach cywilnych i karnych oraz rozpatryway odwoania od sadw grodzkich(3 lub 1 osobowe), dzieliy si na wydziay. o Sdy przysigych zbrodnie zagroone cikimi karami, i polityczne, nigdy nie byuy powszechne w b. pruskim tylko do 1919, ostatecznie zniesione w 1938 Sdy apelacyjne rozpatryway jako II instancja apelacyjna od okrgowych jako I instancja w sprawach szczeglnych przekazanych im przez ustawy(3 wyjtkowo 1 sdzia). Sd najwyszy najwysza instancja dla sdw powszechnych. Rozstrzyga odwoania kasacje, oraz orzeka w sprawach przekazanych mu przez ustawy. Dzieli si na izby cywilna i karn a pok koniec okresu midzywojennego take dla spraw adwokatury(3,5 lub 7 sdziw, w skadzie caej izby lub na zgromadzeniu oglnym).

Sdy szczeglne
1. Sdy wojskowe orzekay na podstawie kodeksu karnego wojskowego 2. Sdy pracy orzekay w sprawach spornych cywilnych wynikajcych ze stosunku pracy, sprawach zwizanych z nauk zawodu, a od 1934ww wynikajcych ze stosunku chaupniczego 3. Sdy wyznaniowe b. rosyjski w spory w sprawach maeskich wyznawcw okrelonych wyzna

4. Trybuna kompetencyjny dla rozstrzygania sporw kompetencyjnych midzy organami administracji i sdami(2 prezesw 14 czonkw minaowanych przez prezydenta na wniosek Rady Ministrw)

Prokuratura
Opiom 1928 ujednolicao j prawo ustroju sdw powszechnych. By to organ powoany do cigania przestpstw. Kierowa j minister sprawiedliwoci a jej organizacja bya odzwierciedleniem struktury sdownictwa z wyjtkiem sdw grodzkich gdzie prokuratura nie istniaa.

Prokuratoria Generalna
Jej organizacj i dziaalno regulowa dekret z 1919, ustawa 19191 i rozporzdzenie prezydenta 1924. Utworzona zostaa do obsugi prawnej skarbu pastwa, udzielaa tez opinii prawnych organom pastwowym.

Adwokatura i notariat
Jednolite przepisy dotyczce Adwokatury zostay wydane w 1932i ulegy nowelizacji 1928. Stanowia wolny zawd, ktrego gwnym zadaniem byo wiadczenie wszelkiej pomocy prawnej. Samorzdow organizacje tworzyy izby adwokacjeodrbne dla kadej apelacji z wadzami wybieranymi przez czonkw. Najwyszy organ Naczelna Rada Adwokacka Istnienie i dziaalnoc notariatu normoway przepisy zaborcze zunifikowane 1933. Notariusz mia status funkcjonariusza publicznego, mianowany i odwoywany przez ministra sprawiedliwoci a opacany przez osoby na, ktrych rzecz wykonyway wiadczenia (sporzdzanie aktw normatywnych i stwierdzanie faktw). Organizacja wewnetrzna notariatu opiraala si na zasadach samorzdu.

You might also like