Professional Documents
Culture Documents
PRAWO KSICE og uprawnie monarchy - Wadza zwierzchnia - Sd - Prawo poboru danin i dania posug na rzecz ksicia i ego urzdnikw. - REGALIA czyli osobiste uprawnienia monarchy np. regale ziemi = wszystkie ziemie nienalece do monych nale do wadcy.
2. Prawo stanowione
Przywileje jednostkowe wydawane na rzecz osb fizycznych: rycerzy, monowadcw monowadcw pniej take osb prawnych: instytucje kocielne. Przywileje immunitetowe ograniczajce prawo ksice na rzecz osb posiadajcych immunitet. Przywileje ziemskie obejmujce wszystkich czonkw stanu lub stanw Statuty ustanawiane przez wadc normy prawne regulujce poszczeglne dziedziny ycia pastwowego.
Ortyle jednostkowe wyroki sdw o charakterze precedensw. Weichiblid magdeburski zbir prawa miejskiego w Polsce stosowany w Polsce obejmowa ustrj sdw oraz miejskie prawo sdowe (redakcja Konrada z Opola XIV wiek)
Na rzecz kocioa chopi wiadczyli dziesicin Na rzecz wadcy Daniny i posugi. Dwr monarszy centrum wasnoci jednostki gospodarczej dbr ksicych. Gospodark kierowa wodarz.
5. Ksztatowanie si stanw
Stan grupa spoeczna wyrniajca si w spoeczestwie stanem faktycznym i stosunkiem prawnym(grupa rzdzca si wasnymi prawami odmiennymi ni reszta spoeczestwa) Stan uprzywilejowany uczestniczcy w sprawowaniu wadzy. Stan nieuprzywilejowany ktremu prawa stwarzay pewn ochron przed uciskiem i wyzyskiem stanw uprzywilejowanych. STANY:
Duchowiestwo wyodrbnio si ju w XIII wieku, kiedy kler zacz si w peni rzdzi prawem kocielnym i uzyska wasne sdownictwo. Rycerski/szlachecki wyodrbni si na pocztku XIV wieku wraz z masowym otrzymywaniem immunitetw. Mieszczaski wyodrbnienie si tego stanu byo cile zwizane z uzyskiwaniem przez miasta praw samorzdowych. Chopski wyodrbnienie si tego stanu mia cisy zwizek z upowszechnieniem si systemu czynszowego i czynszowego i zwizanymi z tym zmianami w stanowisku prawnym
Szlachta
1. Monowadcy i rycerze
Komesi (baronowie) czoowi przedstawiciele monowadztwa polskiego, skupiali w swym rku urzdy pastwowe i zarzd grodw. Pocztkowo rdem ich dochodw by udzia w zyskach z podatkw, w XII wieku w wyniku nada powikszali oni swoje ziemie stajc si wielkimi wacicielami ziemi(posiadali te faktyczny monopol na urzdy). Wodycy ludzie wolni zdolni do konnej suby wojskowej, niekoniecznie posiadajcy ziemie. Miles strenuus pasowany rycerz
wzmoon ochron prawn. Kocow faz ksztatowania si rycerstwa byo rozszerzenie immunitetw na og rycerstwa(XIII-XIV) Specjalne prawa rycerskie XIII w./Prawo rycerskie: Prawo do wykupu przez wadc w razie popadnicia w niewole Prawo do odszkodowa za straty poniesione w wyprawie wojennej Prawo do dania wynagrodzenia za wypraw poza granice kraju Dziedziczenie w linii bocznej Dziedziczenie kobiet Zwolnieni od ogaszania zapowiedzi Monowadcy ponadto w drugiej poowie XIII wieku otrzymali tzw. Prawo nieodpowiednie polegajce poddaniu si tylko sdowi wadcy. Rycerstwo-szlachta dzielio si na; Monowadztwo Rycerstwo rednie Rycerstwo drobne Herb pojawiy si w Polsce pod koniec XII wieku jako znaki osobiste, a jako dziedziczne stay si wieku nastpnym. Zawoania uywano przede wszystkim przy skrzykiwaniu si rodu w czasie bitwy. Rd heraldyczny rycerze posiadajcy wsplny herb i wsplne zawoanie.
Chopi
1. Formy uzalenienia ludnoci chopskiej
Wieniacy ksicy Chopi podporzdkowani bezporednio ksiciu. Samodzielni gospodarze. Zachowali oni prawo do ziemi jako wasnoci podlegej. Znaczna samodzielno gospodarcza i osobista. Przypisacy Ludno osiad w ziemiach kocielnych(w wyniku nada ziemi kocioowi wraz z ludmi). Sposb podlegoci spisany by w dokumencie nadawczym. Nie mogli opuci dbr, do ktrych zostali przypisani. Zaleni, ale nie niewolni. Zakupowie ich zaleno powstawaa w wyniku zaduenia u pana i przejcia wraz z ca rodzin w charakterze zastawu, dopki nie spac dugu, lecz przewanie nie bdc w stanie spaci zakup pozostawa odtd zaleny od pana. W drodze komendacji poddane si pod opiek(gwnie z powodu: samowoli monarszej, wykorzystujcych sw przewag rycerzy)
2. Niewolni
Niewolni byli w posiadaniu panujcego, monych i rycerzy. Rekrutowali si z jecw wojennych, niewypacalni dunicy, przestpca. Kiedy byli osadzani na ziemiach sytuacja stawaa si podobna jak ludnoci zalenej. W domenie monarszej byli podzieleni na dziesitki i setki w celu uatwienia pracy urzdnikw.
5. Opole
Ople skadao si z pewnej iloci osad jedno- i wielo- dworczych, na ktre pastwo nakadao wsplne obowizki: Podatki(krowa opolna, w opolny) ciganie przestpcw W wyniku rozwoju wasnoci rycerstwa Opole zaczo znika XIII XV wiek.
7. Osadnictwo niemieckie
Osadnictwo wewntrzne nie zaspokajao potrzeb polskich wacicieli ziemskich, spowodowao to zabieganie o pozyskanie chopw z innych pastw gwnie Niemiec a pomc w tym miay warunki na jakich mieli si oni osiedla w Polsce: 1. Prawo wasnoci ziemi podlegej 2. okrelony czynsz 3. prawo wychodu 4. stosowanie wasnego prawa i form organizacji osadniczej
10. Sotys
Na czele wsi wedug prawa niemieckiego stawa sotys, ktrym najczciej zostawa zasadca. Sotystwo byo dziedziczne i mona je byo zby na warunkach okrelonych w dokumencie lokacyjnym. Sotys prawa: Otrzymywa kilka anw wolnych od powinnoci na rzecz pana Prawo zakadania staww, owienia ryb polowania Prawo do 1/6 czynszw ciganych na rzecz pana Prawo do 1/3 dochodw z kar Prawo do prowadzenia karczmy, myna i jatki misnej Sotys obowizki: Przewodniczenie wiejskiej awie sdowej Zbieranie czynszw Suba wojskowa(nie zawsze)
Mieszczanie
1. Podgrodzia
Miejsca targowe Wsie suebne Najwybitniejsz pozycje zajmowali kupcy(meliorant grupa rzdzca), pozostaa grupa podgrodzia to lud.
2. Targi
W XII wieku w Polsce rozwiay si osady targowe, w ktrych najczciej raz w tygodniu odbywa si targ. Taka osada obejmowaa: targ, karczmy, czasem koci. Dla zabezpieczenia wymiany targ by obejmowany mirem monarszym. Potrzeby obrotu powodoway tez powstawanie prawa targowego swoboda dokonywania na targu transakcji niezalenie od pozycji spoecznej. Targ wolny targ wyczony z regale wadcy
3. Lokacje miast
Prg lokacyjny przeniesienia miast na prawo niemieckie Miasto wyrniao si: Struktur zawodowa ludnoci Struktur przestrzenn i form zabudowy jak i umocnieniami Organizacj odrbnych wadz i sdw Odrbnym pooeniem prawnym ludnoci Nowe miasto budowano wedug cisego planu urbanistycznego: rynkiem w rodku i odchodzcymi od niego prostopadymi ulicami Postaw ustrojow miasta by dokument lokacyjny W przypadku, kiedy miasto lokowa wadca(miasta ksice) wystarczy tylko dokument lokacyjny w innym przypadku (miasta prywatne) potrzebny by przywilej lokacyjny. Znaczenie przywileju polegao na wyczeniu miasta spod wadzy urzdnikw i poddaniu go pod wadze dziedzicznego wjta(najczciej zasadca). Powoaniu wjta towarzyszyo przejcie miasta na prawo niemieckie. Dokument lokacyjny zwiera: Przywileje wjta Nadanie miastu prawa targu Okrelenie warunkw wykonywania rzemiosa Nadanie mieszczanom gruntw poza miastem Okrelenie obowizkw mieszczan Monarcha czy pan miasta otrzymywa: Czynsz za wydzielone pod budow parcele Opaty za urzdzenia targowe 2/3 kar sadowych Najczstszym prawem, na ktrym lokowano miasta byo prawo magdeburskie, a take lubecki(pomoe) i flamandzkim. Rodzinne prawo: redzkie, chemiskie.
Drug najliczniejsz warstw byo posplstwo(te posiadali prawo miejskie i obywatelstwo miejskie) = rzemielnicy, kupcy, kramarze. Plebs biedota nieposiadajca obywatelstwa miejskiego.
5. Organizacja miejska
Wjt zostawa on w stosunku wasala do pana miasta. Mia obowizek: Przewodniczenie awie sdowej Wykonywanie funkcji policyjnych ciganie czynszw Przygotowywanie miasta do obrony Kierowanie obron Osobista konna suba wojskowa Przysugiwao mu: 1/6 czynszu na dworzyszcz 1/3 kar sdowych wpyw z jatek, mynw wodnych, czasami z ani posiada pod miastem wolne od czynszu any Rady miejskie od XIII skadaa si z kilku do kilkunastu rajcw. Wadza rady powoli si zwikszaa kosztem wjta i dya do uniezalenienia si od niego i pana miasta.
7. Organizacja handlu
Targi odbyway si 1-2 razy w tygodniu. Miejscem targu by rynek Jarmark wielki targ 1-2 razy do roku Przymus drogowy - przymus zobowizujcy kupcw do jechania cile okrelon droga w celu uiszczenia ce. Prawo skadu trzeba byo wystawi towary na sprzeda w miecie(wszystkie lub te okrelone przywilejem) Bezwzgldne musia je sprzeda w tym miecie i nie mg wie ich dalej Wzgldne musia wystawi towar na sprzeda przez okrelony czas
4. Synody
Synody prowincjonalne oglnopolskie zjazdy biskupw, opatw, przeoonych zakonw, praatw kapitulnych(pniej delegatw). Zwoywane przez metropolit gnienieskiego. Synody diecezjalne zwoywane przez biskupa w ramach diecezji. Synody legackie oglnopolskie, zwoywane przez legatw papieskich. Kompetencje synodw:
5. Klasztory
Benedyktyni Franciszkanie Dominikanie
Cystersi W XIII wieku zakony w Polsce uzyskay egzempcje tj. wyczenie spod wadzy miejscowych biskupw.
7. Dochody kocioa
Posiadoci(arcybiskupstwo gnienieskie XV. : 303 wsie, 13 miast) Dziesicina(np. dziesicina snopowa) Dziesicina swobodna (tylko rycerstwo)
2. Koronacja
Koronacja bya manifestacj niezalenoci wobec innych wadcw. W Polsce przedrozbiorowej koronowao si tylko 3 wadcw: Chrobry, Mieszko II, Bolesaw miay a pniej: Przemysaw II, Wacaw II i III, Wadysaw okietek, Kazimierz Wielki.
3. Centralizacja i decentralizacja
Centralizacja: - Ekspansja terytorialna - Utrzymywanie zdobytych terytoriw
- Ugruntowanie si wadzy Piastw - Stae objazdy kraju - Instytucja pryncypatu(Ksie zwierzchni) Decentralizacja - Elekcja - Podzia pastwa midzy czonkw dynastii - Prawo oporu - Rosnce w si monowadztwo - Rozbicie dzielnicowe
5. Nastpstwo tronu
Dzielnice ulegay podziaom wedle decyzji umierajcego ksicia(desygnacja). W podziale uczestniczyli mscy potomkowie, czasami nawet krewni. Wane byy tu te adopcje i ukady sukcesyjne.
6. Elekcje
Odbyway si gdy zmary ksi nie pozostawia krewnych zstpnych mskich. Elekcje potwierdzajcej kiedy wiec akceptowa desygnowanego ksicia Elekcji uroczystej kiedy wiec sam wybiera nadstpce.
5. Prawo oporu
W przypadku, kiedy panujcy nie przestrzega praw. Moni uwaali, e maj prawo sia go usun tzw. Prawo oporu(jus resistendi).
6. Wiece
W podejmowaniu wanych decyzji Wadcy pomaga wiec. Wiec poprzedzaa narada monych, przygotowywaa ona wnioski w sprawach majcych by przedmiotem wiecu. - Najwaniejsze decyzje - Forum sdowe w najwaniejszych sprawach Pniej powstay tzw. Wiece urzdnicze(biskupa, komesw i monych), ktre stay si wyrazem roli politycznej monowadztwa: - Midzydzielnicowe wiece urzdnicze stanowi poczenie dwch lub wicej wiecw dzielnicowych wraz z ksitami. Dotyczyy spraw wsplnych. - Dzielnicowy wiec urzdniczy odbywa si zwykle co roku. W porozumieniu z wiecem wadca: Podzia dzielnicy midzy spadkobiercw Desygnowa nastpc Na og nie ustanawia nowych praw, podatkw, nie wszczyna wojny ani nie podpisywa traktatw. Nadawanie urzdw Bez udziau ksicia: Zastosowanie prawa oporu Elekcji nowego wadcy Za zgod i przy wspudziale: Przywileje immunitetowe i lokacyjne
- Urzdnicze wiece oglno pastwowe powsta w miar jednoczenia kraju, i by przodkiem sejmu walnego.
1. Urzdy dworskie
dostojnicy najwaniejsi urzdnicy dworscy Urzdnicy: Komes nadworny(wojewoda) zastpowa panujcego w rnych dziedzinach zarzdu pastwem oraz w sprawowaniu sdw. Kanclerz od XII wieku, pilnowa pieczci wadcy i zarzdza korespondencj. Kancelaria XIII sporzdzanie dokumentw wedug wasnych formularzy Pracowali tam : Notariusze i Pronotarjusz(zarzdca kancelarii) Skarbnik czuwa nad skarbem monarchy i archiwum Mincerze cigali dochody z regaliw(pacone w pienidzu), wymian pienidza, ciganie i karanie faszerzy, wybijanie pienidzy. Czenik zarzdza piwnica wadcy Stolnik zajmowa si stoem wadcy owczy Koniuszy
2. Urzdy lokalne
Namiestnicy prowincjonalni(przed rozbiciem dzielnicowym) Kasztelan (komes grodowy) administracja gospodarcza, sdownictwo, ciganie danin w naturze i wiadcze od podlegej grodowi ludnoci, dowdca zaogi grodowej Chory sprowadza rycerstwo do kasztelana Wojski zastpowa kasztelana w sprawach wojskowych Sdzia grodowy Wodarz sprawy gospodarcze
VIII. Skarbowo
1. Daniny i suebnoci
Danina opolna uiszczano j w postaci wou, bd krowy od caego Opola Podworowe/podymne/poradlnym Z nierogacizny Da z miodu od chopw Suebnoci: 1. Powz obowizek dostarczania koni, wow i wozw dla podry monarchy po kraju
2. Podwoda obowizek dostarczenia koni dla urzdnikw 3. Przewd zwyky obowizek transportu specjalnymi szlakami ywnoci i innych przedmiotw 4. Przewd rycerski eskortowanie winiw bd kruszcw i innych cennych adunkw pod ochron 5. obowizek stanu ugoszczenia monarchy podczas podry 6. suebnoci owieckie
2. Regalia
Regalia - zastrzeone tylko dla monarchy dziedziny dziaalnoci gospodarczej Regale ziemi owieckie owy na tury, ubry, jelenie, niedwiedzie, bobry Rybowstwa poowy dokonywane wielkimi sieciami Grnicze rwnie w dobrach prywatnych Soli Grodowe wyczne prawo do budowy i posiadania grodw Wodne Gospodarcze karczmy targu myna Mennicze
3. Myta i ca
Myto - Opata za przewz zarwno na granicach jaj i wewntrz kraju ze wzgl. na: ilo wozw, ilo koni jucznych i wierzchowych itp.
4. Mennica
Panujcy czerpa zyski z zwierzchnoci menniczej: - Wyczne prawo bicia monety - Wymiany monety na now - Nakazanie uywania nowej monety Grzywna polska 213 g. srebra=> 240 denarw 10 denarw skojec 6 skojcw wiardunek(60 denarw 1/4 grzywny)
5. Dochody z kar
Po wprowadzeniu immunitetw sdowych wadca pobiera je tylko z wasnej domeny. Pniej dochody malay dalej bo sdy zadowalay si uamkowymi czemi kary nominalnej.
6. Domena monarsza
IX. Sdownictwo
Sd ksicy najwyszy sd okresu rozbicia dzielnicowego(sdzia dworski i podsdek czuwali nad zgodnym z liter prawa dziaaniem sdu) Przestpstwa przeciw pastwu i monarsze Skargi na postpowanie urzdnikw Sprawy o ziemi
Sprawy dotyczce statusu prawnego osoby Sprawy o regalia Szczeglnym przypadkiem tego sdu by sd ksicy na wiecu. Niektrzy posiadali te tzw. Prawo nieodpowiednie wyczajce ich spod sdu kasztelaskiego i poddawanie si wycznie sdowi ksicemu. Sd kasztelaski (kasztelana zastpowa zwykle sdzia grodowy), kasztelan mia obowizek; Wykrywania przestpstw cigania podejrzanych Sadzenie i karanie Przysugiwa mu tzw. Sd targowy Sdy dominialne W sdach immunitetowych sdownictwo naleao do pana lub wyznaczonego przez niego urzdnika, w sprawach nie zastrzeony dla sdu ksicego. Sdy kocielne - XIII Sd archidiakona Sd biskupa Sd oficjaa Sd arcybiskupi Sd inkwizycyjny Kompetencje: Duchowny jako pozwany Naruszenie zasad wiary Naruszenie przepisw majcych zwizek ze sprawami duchownymi Sdy prawa niemieckiego Sd miejski/awniczy Sd wielki gajony (te miejski) przy udziale pana miasta, bd jego zastpcy Sd gorcego prawa (miejski) wyrok w cigu doby Obcy Zapany na gorcym uczynku Sd wiejski Sd leski podlegali mu wjtowie i sotysi(inni sotysi i wjtowie pod przewodnictwem pana dbr)
2. Prawo niemieckie
Ortyle(Magdeburg) i wilkierze (statuty uchwalane przez rady miejskie) przez wprowadzanie tych przepisw prawo polskie coraz bardziej oddalao si od niemieckiego pierwowzoru, tworzc now ga prawa niemieckiego.
Szlachta
1. Zrnicowanie wewntrz stanu szlacheckiego
Monowadcy Szlachta Szlachta suebna Wadykowie nisze rycerstwo
Miasta i mieszczanie
1. Obywatelstwo miejskie
Korzystanie z prawa miejskiego byo ograniczone posiadaniem obywatelstwa miejskiego. Kade miasto nadawao je samodzielnie, a uprzednie posiadanie obywatelstwa w jednym miecie nie przesdzao o zdobyciu go w innym. Wymagano w celu uzyskania obywatelstwa: - Zawiadczenia pochodzenia z prawego oa - Zawiadczenia o wyznawaniu religii chrzecijaskiej Lub od przybyego - Rezygnacji z obywatelstwa w innym miecie - (Pniej) nabycie nieruchomoci lub maestwo z crk obywatela Przy nadawaniu obywatelstwa pobierano: - Opat - Przysig na posuszestwo radzie miejskiej i prawom miejskim Plebejusze podlegali tylko prawom ale nie mogli z nich korzysta
3. Cechy i bractwa
Statuty cechw reguloway drobiazgowo warunki pracy i produkcji - Liczb czeladnikw - Jako wyrobw - Cen - Za pomoc, jakich narzdzi i surowiec, z jakich bd wykonywane towary - Zbiorowy zakup surowca Starsi cechowi kierowali sprawami cechu i zarzdzali majtkiem, mieli te uprawnienia sdowe w sprawach karnych mniejszego stopnia oraz sdownictwo polubowne Szturarze/partacze ludzie niezrzeszeni w cechach pracujcy pod miastem i bdcy konkurencja dla cechw Bractwa stowarzyszenia kupcw nienalecych do cechw(gildie)
Chopi
1. Wie polska w XV i XVI wieku
By to okres dominacji czynszw(najczciej 12 groszy stosunkach ana) w stosunkach midzy panem a chopem Podzia ludnoci: - Kmiecie posiadacze samodzielnych gospodarstw rolnych - Zagrodniczy posiadajcy chat, lecz nieposiadajcy gospodarstwa - Czelad Podatki: - Czynsz - Ciary w naturze(ograniczane) i wiadczenia na rzecz pana - Poradlne - Dziesicina
3. Sotysi
Wykorzystujc swoj pozycje wielu sotysom udao si przedosta do szlachty, dlatego nie wyksztaci si oddzielny stan. Sotys: - Mia obowizek suby wojskowej - Zwikszona gwszczyzn i nawizk
5. Rada krlewska
Rada skadaa si z kanclerzy, podkanclerzy, marszaka dworu i podskarbiego, wojewodowie, kasztelanowie wiksi, arcybiskupi i biskupi katoliccy. Miaa wpyw przy: - Polityka zagraniczna - Wojna i pokj - Obsadzanie urzdw
8. Konfederacje
Do uzyskania wasnych celw na sejmikach tworzyy si jedno, bd wielostanowe konfederacje. Konfederacja bya lig, czyli zwizkiem tylko tych ludzi, ktrzy do niej przystpili.
1. Wojewdztwa i ziemie
Wojewdztwa dawne dzielnice(ziemie), ktre wytworzyy pena hierarchie urzdnikw ziemskich z wojewod na czele. Terytoria mniejszych dzielnic pozostay przy nazwie ziemi W kadym wojewdztwie byo po kilka lub wicej kasztelnii(z wyjtkiem Rusi, gdzie ich nie byo). W XV wieku kasztelanie ustpiy miejsca powiatom(okrgom sdowym).
2. Urzdy ziemskie
Urzdy dygnitarskie: Wojewoda Sta na czele rady panw wojewdztwa. Przewodniczy sejmikom elekcyjnym Uczestniczy w sdzie wiecowym Sprawowa jurysdykcje nad ludnoci ydowsk Posiada okrelone prawa nadzoru nad miastami Ustalanie taks Kasztelanowie Powoli jego uprawnienia przejmoway inne urzdy Kasztelanowie wiksi nadal naleeli do rady krlewskiej Podkomorzy Sdownictwo w sprawach granic posiadoci W czasie wypraw sprawdza czy rycerz samowolni nie zmieni chorgwi By zastpc sierot i wdw w sdzie Sdzia ziemski Urzdy nisze: Chory Peni okrelone funkcje podczas pospolitego ruszenia Uczestniczy w sdzie wiecowym Wojski Czuwa nad bezpieczestwem ziemi(sam bdc zwolnionym od suby wojskowej) w czasie pospolitego ruszenia Podsadek Pisarz ziemski I tytularne/honorowe: Stolnik Podstoli Czenik Podczaszy owczy Miecznik
3. Starostowie
Starosta zastpca krla w danej prowincji(w mapolice nie byo a w Wielkopolsce nazywa si starost generalnym), jego kompetencje stopniowo malay, lecz nadal: Szerokie kompetencje sdowe W Wielkopolsce potwierdza transakcje ziemi Zarzd majtkiem krlewskim
5. Urzdy centralne
Podkanclerz krlestwa polskiego (piecztowa akty ma pieczci) i Kanclerz koronny(piecztowa akty wielk pieczci) Korespondencja Akta dotyczce zarzdu wewntrznego Przywileje Nadania krlewskie Podskarbi Zarzd skarbem Nadzr nad mennic Podskarbi krlewski Piecza nad insygniami wadzy Piecza nad archiwum Podskarbi nadworny Rachunki skarbowe Marszaek dworu(pniej nadworny) Zarzd dworu Mistrz ceremonii Sdownictwo nad dworzanami
VIII. Skarbowo
- Zgoda szlachty na nakadanie nowych podatkw o charakterze nadzwyczajnym Pobr. - Po wojnie trzynastoletniej pobr stal si dorocznym podatkiem w wysokoci 12 groszy z anu. - Szos podatek miast - Dobrowolna pomoc podatek kocielny w formie ryczatu
X. Sd ziemski
Sd ziemski objeda on wojewdztwo i odbywa sesje w poszczeglnych
powiatach powiatach
Wszystkie sprawy, w ktrych szlachta wystpowaa w charakterze pozwanych z wyjtkiem spraw zastrzeonych dla sdw grockich i podkomorskich i krlewskich Sd oprawcy (justycjarjusza) ciganie i sdzenie przestpstw szczeglnie zagraajcych bezpieczestwu publicznemu Sd grocki uksztatowa si w XIV wieku w Maopolsce Og spraw poza kompetencja sdu ziemskiego Sdzenie szlachty nieosiadej Sdzenie spraw, ktre nie zostay w kompetencji innych sdw Do sdzeni spraw z Czterech artykuw grodzkich Podpalenie Napad na dom szlachcica Rabunek na drodze publicznej Zgwacenie Sd podkomorski(odbywa si w miejscu, w ktry trzeba byo wytyczy granice) Sprawy o rozgraniczenie dbr szlacheckich Sd wiecowy odbywa si trzy razy do roku(od 1454 raz) mia rang sdu monarszego, pniej przeksztaci si w sd monarszy. O dobra dziedziczne szlachty Sprawy nierozstrzygnite na sdach ziemskich Sd krla nie musia uczestniczy monarcha, ale musia si odbywa na dworze, rozstrzyga on spraw, do ktrej zosta powoany i rozwizywa si. Zdrada, obraza majestatu Sprawy (oprcz czterech artykuw grodzkich), w ktrych oskaronemu szlachcicowi grozia Utrata czci Konfiskata majtku mier Skargi przeciwko urzdnikom Skargi dotyczce majtkw i dochodw krlewskich Spory midzy stanami Sdownictwo kocielne wystpiy konkurujce z sdami archidiakona sdy synodalne(podczas objazdu diecezji przez biskupa) Sdy miejskie w miastach, ktre wykupiy dziedziczne wjtostwa najwaniejszy sta si sd rady miejskiej. Sd rady miejskiej zoony z rajcw pod przewodnictwem burmistrza Sprawy najwaniejsze w pierwszej instancji. Sd wyszy dla pozostaych sdw miejskich Sd radziecko-awniczy rada miejska + awa Sd wyszy prawa niemieckiego na zamku krakowskim(sd leski) Sd dla wjtw i sotysw dbr krlewskich
Sd szeciu miast (sd krlewski) najwysza instancja Sdy wiejskie Sdy gajone szlachcic lub jego urzdnik sdzi chopw Sd awy wiejskiej we wsiach na prawie niemieckim
Posag i wiano
ONA: Wyprawa(szczebrzuch) ruchomoci przeznaczonych do jej osobistego uytku oraz przedmiotw gospodarstwa kobiecego Posag otrzymywaa dziewczyna wychodzca za m od ojca lub opiekuna. Stanowi on cz majtku rodzinnego jaki naley si crce.
Wiano zabezpieczenie posagu przez ma dla ony. Skadao si z dwch czci: oprawy suma posagu podjtego przez ma bdca zabezpieczeniem posagu, i wiano waciwe te w wysokoci posagu. Zapisywano je specjalnym listem wiennym, ktry od XV w. wpisywano do ksig sdowych. Zapisywano je na czci dbr ma, ktre zaczto nazywa dobrami oprawnymi(wiennymi).
Stosunki majtkowe midzy maonkami Wsplnota majtkowa majtek ma i ony stanowi cao, ktra w przypadku
mierci jednego z maonkw w caoci przypadaa drugiemu.
Rozdzielno majtkowa przez cay czas dziaania maestwa oba majtki byy
rozdzielone.
Opieka
Bya surogatem wadzy ojcowskiej nad dziemi nie majcych lat sprawnych., take nad dorosymi, ktrzy sami nie mogli prowadzi swoich spraw. Po mierci ojca dziemi opiekowaa si wdowa, ktra moga wybra sobie jednego krewnego do pomocy, w przypadku braku matki lub jej powtrnego zampjcia opiek przejmowali blisi krewni. Statut warcki upowani ojca do wskazania opiekuna(opieka zapisana[testamentowa])w szczeglnych przypadkach opiek nadawa krl(opieka nadana) Opieka nad podeszym wiekiem(kuratela) Opiekuni pobierali poytki z majtku osoby, ktr si opiekowali, mieli jednak obowizek utrzymania go.
Wasno w redniowieczu
Istota wasnoci byo faktyczne jej dzierenie z podaniem tytuu. Prawo uytkowania i rozporzdzania byo ograniczone prawami osb trzecich.
Posiadanie
Dobra nadane przez panujcego mogy by przedmiotem swobodnej dyspozycji. Dobra kupne Z chwil przejcia do spadku staway si dobrami dziedzicznymi
Posiadanie byo stanem faktycznym nie prawnym. Wyrniano posiadanie prawne i bezprawne. Proces petytoryjny - dotyczcy prawnego tytuu posiadania Proces Posesoryjny ktry stanowi ochron posiadania , bez badania jej tytuu. Dowodzono, e wyrzucenie z posiadania nastpio w sposb gwatowny.
Wasno podzielona
Pan posiada wasno zwierzchni ziemi a chop mia wasno podleg. Chop czynszowy(na prawie niemieckim) najpierw musia paci za prawo do ziemi std jego prawo nazywano: Prawem zakupnym: 1. dzieronego nadziau nie mona byo mu odebra bez odszkodowania 2. Chop przekazywa gospodarstwo w drodze dziedziczenia zstpnym w linii prostej 3. Mg je alienowa za zgod pana Zakres wasnoci podlegej regulowa statut warcki, pan zbiegego chopa musia czterokrotnie wezwa do powrotu i dopiero mg osadzi tam innego chopa. Statuty Kazimierza wielkiego natomiast stanowiy, e majtek chopski nie odpowiada za dugi pana.
Niedzia
Wasno posplnej rki wystpowali jako jedna zbiorowo(nie rzymskie czci idealne) i byy to prawa niezbywalne. Wiksze jednak byy prawa Ojca, ktry sprawowa zarzd. Przy niedzaile ojcowskim dzieci nie miay prawa(poza wyjtkami) wydzielenia im czci w indywidualne dzierenie. Niedziey Braterskie rozwizyway si duo atwej. Znano te niedzia czciowy. W stosunkach wiejskich istniaa tez zbiorowa wasno wsi.
Ograniczenia wasnoci
1. Regalia 2. Prawo bliszoci prawo wyczenia od wasnoci dbr dziedzicznych osb posiadajce gorsze prawo a) Prawo pierwokupu b) Prawo retraktu odzyskania dbr dziedzicznych w formie skupu c) Retrakt zabr darowizna z dbr dziedzicznych dokonana bez zgody krewnych d) Cz swobodna trzecina - prawdo alienacji 1/3 dbr bez zgody krewnych(w Polsce nie upowszechniona, na Litwie tak) 3. Prawa ssiedzkie np. a) Prawo przechodu b) Wypasu c) Przejazdu d) polowania po zbiorach e) Prawo kobylego pola swobodny wypas od X do IV
Sposoby nabycia wasnoci w sposb pierwotny Zawaszczenie wymagaa zapowiedzi polegaa ona na dokonaniu w sposb ustalony
zwyczajowo aktu osobom innym wstpu i korzystania w jakikolwiek sposb z ziemi, ktra stanowia odtd wyczn w3asno zawaszczajcego. Wyznaczeniem granicy zajmowa si natomiast monarcha. Zawaszczenie stanowio tytu nabycia wasnoci nieruchomoci na podstawie upywu czasu. (Statuty Kazia W. 30 lat) Zdobycz wojenna Gwnie ruchomoci i niewolnicy(1242 Konrad Mazowiecki vs, Krzyacy niewolnicy minus dzieci do lat 12 dziewczta, kobiety, duchowni. Dzielnice minus niewalczcy). Prawo nadbrzene - w przeciwiestwie do prawa rzymskiego wszystkie rzeczy a take rozbitkowie mogy by zawaszczone Z tytuu polowa i ryboustwa - ograniczone przez regale owieckie i wydane w zwizku z tym przywileje.
Sposoby nabycia wasnoci w sposb pochodny Spadek Nadanie ziemi przez wadc Nabycie przez umow rzeczow przenoszc wasno
Umowy kupna sprzeday naleay do zobowiza i stwarzay jedynie prawo wzgldne dania od zbywcy. Wasno przenosia dopiero umowa rzeczowa wzdanie(zdanie) , ktre przenosio wasno obok niego najczciej tworzono jeszcze wwizanie, ktre przenosio posiadanie. Woda zrzeszania si gest zwyczajowy przy udziale Opola stanowicy potwierdzenie Wzdania ziemi (pniej w obecnoci wonego i wiadkw)- zaniko w XIII w. zastpio je wpisanie do ksig sdowych Utrata wasnoci nastpowaa; Porzucenie ziemi Przeniesienie praw Dawno
Zastaw
a) Zastaw ruchomoci b) Zastaw nieruchomoci Zastaw z dziereniem antychretycny - zastawca mg wykupi ziemi tylko w cile okrelonych terminach, zastawnik pobiera korzyci, ktrych nie zalicza na poczet dugw. o Zastaw na upad - Musia by wykupiony w cigu 30 lat inaczej przechodzil na wasno Zastaw do wydzierenia (ekstenaucja) uytkownik zalicza poytki na poczet dugu Zastaw bez dzierenia mg zmieni si na zastaw z dziereniem jeli zastawca nie spaci w umwionym terminie. Dopuszczano 10% corocznych odsetek
Dziedziczenie beztestamentowe
Dziedzictwo po ojcu przypadao wszystkim synom, kademu przypadaa rwna cz. Synowie byli dziedzicami koniecznymi. Dziedziczenie krewnych bocznych byo zjawiskiem pniejszym W XIII wieku do 4 stopnia. Krewni blisi usuwali od dziedziczenia krewnych dalszych. W niedziale posplnej rki nie byo dziedziczenia. W pnieszych niedziaach gdzie czonkowie byli wspwacicielami w idealnych czciach majtek zmarego przyrasta do czci pozostaych na rwni. Dziedziczenie kobiet byo pocztkowo ograniczone do posagu. A majtek w razie mierci ma zabiera panujcy, ktry mia jednak obowizek wyposay crki zmarego. Od XIV w przypadku braku synw crki mogy dziedziczy (Statut warcki), gdy byli synowie crk nalea si posag w pienidzach stanowicy ich cz spadkow. Dobra macierzyste crki dziedziczyy na rwni z synami.(na Mazowszu crka w przypadku braku braci moga by skupiona przez krewnych). W przypadku powtrnego maestwa ojciec mia obowizek odpisa dzieciom dobra macierzyste i poow wasnych. Kazimierz w. zlikwidowa ten zapis. Wdowa wychodzca za ma musiaa odda cao dzieronych dbr wiennych i poow macierzystych.
Testamenty
W Polsce od XIII wieku pisemne rozporzdzenie ostatniej woli wypadek mierci
Pucizna
W przypadku braku testamentu i krewnych uprawnionych majtek przejmowa monarcha. Majtek talki stanowi pucizn zwan kadukiem
Istota zobowizania
Istota zobowizania polega na wiadczeniu opartym na wierzytelnoci. Wierzytelno jest stosunkiem prawnym midzy dwiema osobami wierzycielem i dunikiem, na mocy ktrego wierzyciel ma prawo da od dunika okrelonego wiadczenia posiadajcego warto majtkow pod rygorem egzekucji.
Powstanie zobowizania
a) Umowa b) Skutek wystpku
Cenzura kocielna groba kary boskiej na wypadek niedokonania umowy Zadatek danie pewnej sumy pienidzy jako dowd chci wykonania umowy Zastaw Rkojemstwo powiadczenie innej osoby, e w razie niewykonania wiadczenia ona za to odpowie
Zastp
Odpowiedzialno za wady prawne
Rodzaje umw
Zamiana bya to umowa w ktrej obie strony wiadczyy sobie wzajemnie przedmioty. Darowizna polegaa na daniu przez darczyc obdarowywanemu rzeczy ruchomej lub nieruchomej. Pocztkowo obdarowywany musia si odwzajemni darczycy dajc mu cos w zamian. Dopiero od Stautw Kazimierza wielkiego darowizny nie mona byo cofn Kupno sprzeda Umowa o usugi odpatna umowa o prac Umowo zlecenie polegaa na umocowaniu otrzymujcego zlecenie do wykonania pewnych czynnoci za mocodawc Najem rzeczy odpatne oddanie rzeczy w uywanie Poyczka W zaoeniu umowa nieodpatna. Wobec zakazu odsetek ukrywano je pod forma zastawu uytkowego oraz kupna renty
Mir(rka paska)
ciganie z urzdu i karanie za przestpstwa stanowice grob dla porzdku i bezpieczestwa publicznego umoliwiaa konstrukcja miru. W przypadku zamania mir za czyn przestpny oprcz pieninej kary prywatnej pobierano rwnie kar pastwow oraz czasem osobno kar sdow. Mir mg by: 1. miejscowy obejmujcy pewne miejsca 2. osobowy obejmujcy pewne katygorie osb 3. mieszany - przysugujcy np. arcybiskupowi jak im miejscu w ktry przebywa
Wykonanie przez wierzyciela uprawnie wynikajcej z odpowiedzialnoci umownej Zabicie polnego zodzieja (statut maopolski) schwytanego nocom zodzieja na kradziey zboa.
Rodzaje przestpstw
Zalenie od wagi spraw oraz od sdu waciwego do ich rozstrzygnici a sprawy dzielono na Sprawy wiksze i Sprawy mniejsze. cigane z urzdu: Dziaania wymierzone przeciw panujcemu ch obalenia zabicia a take zbrodnia obrazy majestatu. Zdrada Sprowadzenie nieprzyjaci do kraju, poddanie zamku Przestpstwa przeciw religii panujcej np. herezja Przestpstwa przeciw interesom skarbowym pastwa - np. niezalene domaganie si wiadcze od up krlewskich, zabr przez urzdnikw czci dochodw nalenych skarbowi uywanie w obiegu monety obcej, faszerstwo monety i puszczanie jej w obieg. Przestpstwa przeciw wadzom i sdom np. nieposzanowanie wadzy krlewskiej Niewykonanie wyroku sdu, opr wobec wadzy dokonujcej egzekucj. Przestpstwa urzdnicze np. wymuszenie apwki otrostwa zawodowo uprawiany rabunek i kradziee ciganie ze skargi prywatnej Mobjstwo zabjstwo, za zabicie szlachcica grozio poza gwszczyzn kara pastwowa, a kiedy szlachcic zosta zbity przez krewnych lub u siebie w domu odpowiadali te pomocnicy. Uszkodzenie ciaa dzieliy si na zranienie(rozrniano rany krwawe i sine) i okaleczenie(dzielio si na ochronienie odcicie czci ciaa)., pobicie. Obraz czci - zniewaga poprzez uycie sw obraliwych potwarz Gwaty 1. Gwaty osobiste bezprawne uwizienie porwanie lub zgwacenie kobiety(szlachcianka 50 grzywien, chopka 6 jeli kazano jej gdzie pj, lub drobn kar trzysta jeli si wasaa) 2. Gwaty na majtku - kradzierz Podpalenie Kradziee dzieliy si na kwalifikowane(na dworze krla lub rycerza) i zwyke
Rodzaje kar
Kary dzielono na publiczne i prywatne. Ostatnie szy na korzy poszkodowanego. Kary zwykle i kwalifikowane(poczone ze szczeglnymi udrczeniami) Indywidualne i zbiorowe Kary wiksze i mniejsze Rodzaje Kar; kara mierci zrnicowana ze wzgldu na ciar zbrodni. Kara proskrypcji(wywoanie) po wyroku wydawanym zaocznie osob prawo uwaao za martw. Kary niewoli i wygnania pocztkowo uznawane byy jako zagodzenie kary mierci Konfiskata majtku pocztkowo istniaa wsplnie z karami mierci i proskrypcji Kary mutylizacyjne odcicie jaki czonkw dokonanie trwaych uszkodze ciaa Kary pienine nazywany te systemem kompozycyjnym ze wzgl. na to, e wytworzy si stay system kar i moliwo wykupywania si od innych kar 1. kary publiczne pobiera ksi lub sdzia a w dobrach immunitetowych szlachcic 2. Kary prywatne przypaday powodowi(najczciej gwszczyzna za zabicie, ktra z czasem zmieniaa wysoko ze wzgldu na stan i stanowisko spoeczne zabitego i nawizka okaleczenie te bya zrnicowana) Najwysz kar bya kara siedemdziet (mazowsze 50) i dalej 15, 12 i kary mae 6 grzywien i kara trzystu pacona w denarach W rzeczywistoci w XIII w. kary wynosiy 1/3 ich nominalnej wysokoci kara 6 1/6 a nawet 1/12 grzywny. W XIV na og 1/5 nominalnej i z czasem dalsze obnianie. Kary na yciu i ciele w pnym redniowieczu kary gwnie wywodziy si ze zwierciada saskiego. Zaostrzono kary poprzez zwikszenie liczb przestpstw karanych karami mierci i karami utylizacyjnymi. Kary na czci stanowiono przeciw szlachcie najbardziej dotkliw bya kara infamii = utrata czci szlacheckiej , odwoanie zniewagi odkupi albo wej pod st i powiedzie to com powiedzia zegaem jak pies i trzykrotnie zawy. Zakad w razi zagroenia przestpstwa dokonywano zakadu czyli zabezpieczenia, e si tak mnie stanie Kary kocielne np. ekskomunika, interdykt miejscowy, pokuta
Samopomoc i ugody
Byy to pozasdowe sposoby regulowania konfliktw
Postpowanie arbitralne
Opierao si ono na tym, e panujcy nie by zwizany praktyk postpowania sdowego i mg wyda decyzj od razu po powziciu wiadomoci. Srodkami ochrony byy azyl i przymierze wojewodziskie.
rodki zapobiegawcze
Uwizienie areszt Rkojwmstwo porczenie, ktre od 1430 1433 atao si podstawowym rodkiem zapobiegawczym wobec szlachty osiadej
Waciwo sdu
Sdem waciwym dla sprawy jest sd pozwanego actor sequitur forum rei. Spod sdu miejskiego wyczone byy sprawy podpalenia i zgwacenia(XIV) w przypadku zranienia bd
zabicia szlachcica waciwym sdem by sd krlewski(wedug praw tego miasta o przy udziale jego asesorw. XV w.).
Skarga i pozew
Proces rozpoczyna si skarg powoda zwan aob a wniesion przez sdziego Pozew byo to formalne wezwanie strony na spraw do sdu przez komornika z lask sdziego Formy uprzywilejowane: - pozwy z pieczci lub piercieniem wadcy - pozew pisemny opatrzony pieczci ksic(w XV sta si obowizkowy) W Xiv wieku pozew wrcza wony w asycie wiadkw zachowujc dla siebie kopi pozwu i dokonujc wpisu do ksig grodzkich
Terminy i odroczenia
W pozwie by zawarty termin zwany rokiem na ktry pozwany mia si stawi do sdu delacja odrzoczrenie sprawy musiao by usprawiedliwione(uwizienie, choroba, sprawa o wiksze, sprawy publiczne). Tylko raz z powodu lekkiej choroby, obona choroba dwa razy w sdzie ziemskim jednego w wiecowym(musia si wyspowiada ksidzu, ktry pniej potwierdza ,e spowiedzi wysucha) rok zawity termin, ktrego nie mona byo ju odwoa.
Rozprawa
Rozpraw odbywa si ustnie i jawnie. Statuty Kazimierza stanowiy, e maj si odbywa w godzinach rannych 1. powd da skargi cile wedug pozwu 2. nastpnie pozwany na wezwanie sdziego przedstawia swoje stanowisko co stanowio odpr 3. jeli pozwny uzna skarg sd zasdza wyrok od razu 4. wdanie si w spr 5. Jeli pozwany nie zasoni si ekscerpcj sd przedstawia dat na nastpn rozpraw z przedstawianiem dowodw. 6. Przywileje nieszawskie ograniczyly wywody stron do aoby powoda i odeprzy pozwanego Istniay rone rodzaje ekscerpcji wg, statutw Kazimierza wielkiego: Ekscerpcje peremptoryjne czyli takie ktre oddalay pozew(przedawnienia, fatalia iuris = powd nie popiera sprawy przez rok i 6 tygodni) Ekscerpcje dylatoryjne powodujce odroczenie sprawy(niewaciwo sdu, wystpowania bez asystacji pana lub ma
Bliszo do dowodu
1. dokument 2. wiadkowie 3. przysiga Bliszo do dowodu ustalenie, ktra strona bdzie pierwsza dowodzi i ktrej dowody w sprawie bd si bardziej liczyly. Sd nie szuka prawdy obiektywnej tylko ocenia dowody(formalna ocena dowodw)
rodki dowodowe Przysiga stanowila ona dowd samodzielny przez to e w roci przysigi zawarte byo
krtkie owiadczenie dotyczce spornej sprawy. Std dla kadej sprawy sdzia ukada now przysig. Istniay przysigi oczyszczajce(oskarony) przysigi oskarajce. Potyczek- bd w wypowiadaniu przysigi powodowa upadek tego dowodu Wspprzysinicy w waniejszych sprawach nie wystarcza przysiga oskaronego potrzebowa on jeszcze wspprzysinikw(2-12), ktrych liczba zaleaa od wagi sprawy. Ordalia praktykowane XI XIII zwane inaczej sdami boymi(prba zimnej wody[jeli zwizany ton by niewinny], gorcej wody pojedynek sdowy, prba elaza). Wstecz stanowia rodek dowodowy jeli cay proces by ustny, jeli spraw toczya si ju albo zakoczya w innym sdzie by do tego sdu wysyany komornik, ktry pniej skada relacj przed sdziom. wiadkowie pozycja tego sposobu dowodowego stopniowo rosa, czasami od niego zaleaa bliszo dowodowa.. Zeznanie wonych sdowych gdy zaistniaa sytuacja ktra pniej mogo sta si przedmiotem sporu zainteresowana strona wzywaa wonego aby je stwierdzi naocznie a pniej zoy relacj do ksig sdowych. Z braku innych wiadkw na wiadka moga by powoana osoba wyklta, nie moga natomiast by wiadkiem osoba ni cieszca si dobr saw. Dokument
Wyrok
Proces koczyo publiczne ogoszenie wyroku. Wyrok pocztkowo ustny w XIII w. na koszt strony i jej danie w formie pisemnej potwierdzajc go pieczci ksicia i asesorw. W XIV w. wyrok zaczto wpisywa do ksig a stronom wydawano za odpat wycig z nich. Formami wyroku prawomocnego byy: Klauzula ktr sd zobowizywa przegrywajcego do wieczystego milczenia , lub zakad w okrelonej sumie ustanowiony przez monarch za ponowne wszczcie sprawy. Trzesne(pamitne) oplata na rzecz sdy by pamita o wyroku(wygrywajcy).
Remisja (XIV XV)w trakcie sprawy przekazanie jej sdowi wyszej instancji.
Czyni to te na danie strony, ktra dowioda, e waciwym dla niej jest sd wyszy Nagana sdziego Strona w jj mniemaniu pokrzywdzona oskaraa sdziego o to i sdzi niesprawiedliwie. Powinna to zrobi natychmiast po wyroku inaczej tracia to prawo. Taki sdzia musia si wstrzyma ze wszystkimi prowadzonymi przez niego sprawami. W procesie midzy naganiajcym a sdziom sdzia mia bliszo dowodu . Naganiajcy mia wnie zakad zwany koczem w futrach zwierzcych, ktrych warto zaleaa od godnoci sdziego. Wyrok w tym procesie wpywa na wyrok w normalnym procesie. Jeli sdzia wygrywa naganiajcy traci kocz na rzecz sdziego a wyrok sprawy si uprawomocnia, jeli przegra traci urzd, a wyrok by uchylony.
Postpowanie polubowne
Sprawa z zakresu prawa prywatnego lup przestpstwa prywatnego moga by umorzona w kadym momencie poprzez zawarcie ugody dochodzio do niego w rezultacie postpowania polubownego zwanego jednaniem.
Egzekucja osobista
Pocztkowo dokonywano jej zaraz po wydaniu wyroku chyba, e pozwany dal Rkojmie, e wyrok wykona. Wedug Statutw Kazimierza wielkiego pozwanego, ktry nie wykona wyroku ani nie dal rkojmi wizano i wydawano przez sd w rce wygrywajcego, przedmiotem tej egzekucji bya osoba.
Egzekucja majtkowa
Przedmiotem takiej egzekucji zwanej cieniem byo najpierw bydo i trzoda potem i inne przedmioty ruchome, gdy nieruchomoci nie zaspokajay pretensji dokonywano egzekucji na dobrach nieruchomych i dopiero na kocu jeli nadal nie bya zaspokojona wierzytelno dokonywano egzekucji osobistej. Egzekucji dokonywali delegowani przez sd komornicy. Pniej w miejsce przymusu, ktry stosowano dopiero w ostatecznoci weszy kary pienine.
Demokracja szlachecka
W pierwszym etapie(2 po. XV i 1 XVI) charakteryzowaa si wzrostem aktywnoci redniej szlachty, ktra dya do wspudziau we wadzy kosztem magnaterii, najpierw w sojuszu z Kazimierzem Jagielloczykiem a pniej w opozycji do wadcw i magnaterii. Ten okres charakteryzowa si wzrostem znaczenia sejmikw, sejmikw najwikszym sukcesem szlachty bya konstytucja nihil novi. W dalszym sukcesem walki szlachty z magnateri i krlem bya wojna kokosza. Drugi etap(od poowy XVI do poowy XVII). Program szlacheckiego stronnictwa egzekucyjnego sformuowa Jakub Przyuski, a na forum sejmowym reprezentowa ruch egzekucyjny Mikoaj Sianiecki(pod jego kierunkiem: egzekucja dbr, inkorporacje Prus i unie z Litw). W 1578 szlachta uniezalenia si od krla w zakresie sdownictwa poprzez powstanie Trybunau Koronnego. Antagonizmy wewntrz redniej szlachty pozwoliy magnaterii od koca XVI w. na nowo umacnia swoj pozycj. Swoja pozycj w RP umacnia tez koci przystpujcy do kontrreformacji, a realizuj uni brzesk przeciw prawosawiu.
Oligarchia Magnacka
Sam model polityczny zostal ten sam co w demokraci szlacheckiej lecz znaczne umocnienie si pozycji magnaterii w aparacie pastwowym i znaczne osabienie redniej szlachty , wpyno znacznie na charakter ustroju spoeczno - politycznego Rzeczpospolitej. Klska rokoszu
Sandomierskiego(Zebrzydowskiego), wystpujca pod sztandarem egzekucji praw, wzmocnia pozycj magnaterii, ale osabia krla. Rzdy magnackie doprowadziy do daleko idcych ogranicze wadzy krlewskiej , do decentralizacji wadzy a w praktyce nieraz do dezorganizacji aparatu pastwowego, czsto zastpowanego prywatnym. Sytuacj pogarszaa jeszcze powstanie liberum veto, i prawa poru.
Prusy krlewskie
Akt inkorporacji Prusach krlewskich z 1454. przewidywa, e ziemie pastwa krzyackiego miay by podzielone na 4 wojewdztwa. W wyniku wojny trzynastoletniej wczono cz ziemi Zakonu. Prusy krlewskie obejmujce od 1466 trzy wojewdztwa oraz wyodrbnione dominum biskupi w postaci Warmii. Organem odrbnoci Prus byy Stany Pruskie. Na czele ich staa Rada Pruska. W jej skad wchodzili wojewodowie, kasztelanowie i podkomorzowie trzech miast Torunia, Gdaska, Elblga., a w sprawach najwaniejszych Rada zwoywaa Oglne zgromadzenie stanw., ktre skadao si z dwch izb: Ziemskiej i oraz miejskiej do podjcia ostatecznych uchwa zbieray si izby poczone. Po wprowadzeniu w Prusach 1526 sejmikw Stany pruskie przeksztaciy si w Prowincjonalny sejm pruski, ktry skada si z rady(senatu) i izby niszej. Na sejmie pruskim w 1569 dokonano cisego zespolenia Prus z Polsk. W 1581 przyjy polski system podatkow, w 1585 uznay Trybuna Koronny. Sejmik generalny pruski(genera pruski) inaczej ni w innych sejmikach dwu izbowy. Prusy zachoway odrbny skarb pruski i prawo chemiskie, oraz wszelkie urzdy z tych ziem miay nalee do mieszkacw.
Konstytucje i Lauda
W stosunkach prywatnoprawnych nadal gwn rol odgrywalo prawo zwyczajowe natomiast w stosunkach publicznoprawnych w XV w. podstawowym rdem prawa stay si uchway wydawane przez sejm nazywane konstytucjami (konstytucje wieczyste , czasowe). Podstawowe formy ustrojowe zawarte w artykuach henrykowskich uwaano za niezmienne czonych w jeden akt paktami konwentami(czone od 1632). Od 1543 konstytucje sejmowe redagowano i wysyano do kadej ziemi, co stanowio ich form publikacji. Krl wydawa edykty, artykuy wojskowe, ordynacje. Specjalny charakter miay wydawane w formie przywilejw akty inkorporacyjne
Prd kodyfikacyjny
Statut askiego 1505(zwd polskiego prawa ziemskiego) 1523 formula processus jedyny skodyfikowany zwd prawa sdowego w koronie 1532 odrzucona na sejmie 1534 korektura praw(Taszczyckiego) W pierwszej poowie XVIII w. zapocztkowano wydawnictwo ustaw i konstytucji sdowych volumina legum
Prawo miejskie
1556 Artykuy prawa magdeburskiego Bartomiej Groicki(ktra traktowano jako urzdow wykadnie prawa miejskiego)
Prawo wiejskie
Wilkierze/ordynacje ustawy wiejskie
Korektura pruska
Kodyfikacja pruska Kodyfikacja odmiennego prawa pruskiego(schyek XVI) Rewizja toruska kodyfikacja praw Prus krlewskich
Prawo litewskie
Statuty litewskie: I(1529), II(1566), III(1588). Byy zredagowane w jzyku ruskim W 1614 powsta polski przekad III Statutu pniej stosowany. Prawo litewskie poza Litw obowizywao w wojewdztwie woyskim, bracawskim i kijowskim.
Folwark szlachecki
Folwark szlachecki stanowi gospodarczo wyodrbniony obszar ziemi , stanowicy gospodark pana i uprawiany bezporednio przez chopw. Podstaw folwarku bya dawna rezerwa paska ktr powikszano przez wycinanie lasw, wylup soectw, przez nowe pomiary, przymusow zamian, oraz konfiskat ziem gromadzkich(pastewnych), oraz przez wczenie pustek(nie zasianych obszarw ziemi) .
Latyfundia magnackie
Latyfundia to szereg folwarkw i wsi a take prywatne miasta bdce wasnoci magnaterii. Dzielono je na klucze kilka folwarkw i wsi pozostajcych pod wsplnym zarzdem. Oficjalici szlachta tworzca aparat administracyjny i adowy latyfundiw
Rwno szlachecka
Nie byo rozrnienia tytularnego, ktre ostatecznie zakazane zostao pod kar wieczystej infamii konstytucj z roku1673. Istniao tyko rozrnienie tylko majtkowe na: magnaterie, szlacht redni, zagrodowa i hoota..
Cechy
Partacze osoby niezrzeszone w cechu, ktrzy najczciej osiadali w jurydykach Do cechw natomiast utrudniano dostp poprzez wprowadzenie opat za zdawanie z czeladnika na mistrza, z tych opat zwolnione byy oczywicie dzieci mistrzw i ziciowie. Urzdowe cenniki odgrnie ustalone ceny na towary(przez wojewodw); jednoczenie zwalniajc od ca towary zagraniczne.
Organizacja handlu
Kupcy wikszych miast byli zwizani w bractwa konfraternie ich czonkowie mieli wyczne prawo handlowania w danym miecie. Kontrakty doroczne zjazdy gospodarcze szlachty. W 1496 szlachta otrzymaa zwolnienie z ce na towary przywoony i wywoone z wasnego gospodarstwa. Co na towary luksusowe importowane byo niskie natomiast eksportowe wysokie(szlachta chciaa mie tanie towary i ograniczy ich wywoenie). Przywileje handlowe Gdaska Gdask mia wyczne prawo skupu zboa take od szlachty.
Miasta prywatne
Zahamowanie rozwoju miast gwnie dotyczyo miast krlewskich krlewskich nie miast stanowicych wasno prywatn, miasta bdce orodkami latyfundiw przeyway rozkwit. P5rzy czym najwikszy rozkwit przypad miastom wielkopolski, ktre najmniej zostay dotknite pitnem wojen XVII w.
Jurydyki i libertacje
Konkurencj dla cechw byy jurydyki, gdzie pod opiek magnaterii gromadzili si wytwrcy stanowicy powan konkurencje dla cechw. Takie jurydyki czsto przybieray form miast prywatnych. Libertacje (wyczenie od prawa miejskiego) i inkorporacje (od prawa ziemskiego) nadawane byy poszczeglnym domom co powodowao osabienie pozycji prawnej miast.
Paszczyzna
Rozwj gospodarki folwarcznej doprowadzi do wzrostu wyzysku chopw. Co zwizane byo z ugruntowaniem paszczyzny i powrotu do Renty odrobkowej. Konstytucja z 1520. uznaa Paszczyzn na 1 dzie w tygodniu. Drugiej polowie XVI za norm uwaano 2 dni. Chopi gospodarze byli zwizani do Paszczyzny sprzonej z wasnymi narzdziami, caa reszta miala paszczyzn piesz. Panowie ze wzgldu na spadek wydajnoci zaczli zastpowa panszcyzn dzienn na jutrzni(paszczyzn wydzielon) gdzie wydzielano obszar gruntu, ktry mia by uprawiany lub, z ktrego miao by zebrane zboe. W okresach szczeglnego zapotrzebowania na prace chopw dodawano dodatkowe dni paszczyzny zwane Tokami, gwatami, daremszczyznami.
Konstytucja 1563 uznaa, e wszystkie soectwa nie bdce w rkach szlachty s na skupie. Przy wykupie soectwa pan powoywa sotysa od XVI w. zwanego wjtem.
ludzie luni
Osobn grup stanowili ludzie luni nie posiadajcy wlasnej ziemi i niecignici do systemu gospodarki paszczyniano folwarcznej. W 1496 zakazano mieszczanom zatrudniania ludzi lunych na krcej ni rok, zakazywa te wdrwek sezonowych za granic. W Wielkopolsce lauda pozwalay szlachcicom apanie i zmuszanie lunych ludzi do pracy.
Oldrzy
Oldrzy byli to osadnicy holenderscy pniej take niemieccy osiedlajcy si na prawie holenderskim. Zachowywali oni wolno osobist i samorzd gromadzkie. Prawa oldrw do ziemi byy zblione do wasnoci podlegej a nazywano je Emfitez. Po wyczerpaniu lat wolnizny pacili oni czynszem lub korzystaniem z monopoli dworskich.
Organizacja bartna
Bartnicy pacili czynsz w miodzie. Zwykle czyli si w grupy zwane bractwem bartniczym, na ktrego czele sta starosta bartniczy. Wszyscy bartnicy zobowizani byli do uczestniczenia w rugu bartnym , n aktorym skadali przysig o uczciwym yciu w borze.
Zbiegostwo chopw
Wykoowanie - organizowanie przez szlacht masowe zbiegostwo chopw na ziemie innego pana. Staut 1503 pozwala kademu szlachcicowi apa chopa udajcego si za granic na zarobek. W 1538 skrcono proces o zbiegnicie poddanych, oraz sprawy o zbiegostwo nie ulegay przedawnieniu. Przeniesiono te te sprawy z sdw ziemskich do grodzkich jako bardziej sprawnych.
Powstania chopskie
Najgoniejszymi ruchami chopskimi byy powstania chopskie na Ukrainie. Takie ruchy w ograniczonym stopniu wystpoway tez na podhalu np. w 1630 przeciw starocie nowotarskim
V. Stosunki wyznaniowe
Bezkrlewie i elekcje
Elekcja wyrazem gosu caej szlachty(viritim), pniej zakazano obioru nastpcy za ycia krola. Konfederacja kapturowa szlachty tworzca organizacj pastwow podczas bezkrlewia, Na czele pastwa podczas bezkrlewia sta interrex(prymas), ktry mia obowizek sprawowania wadzy i przygotowanie elekcji. Elekcja skadaa si z trzech etapw: 1. konwokacja na niej posowie ziem wizali si w konwokacj generaln(kaptur0, i zatwierdzali skad sdw kapturowych. 2. sejm elekcyjny wysuchiwa posw innych pastw, przedstawiajcych kandydatw i ukada pakta konwenta.
3. sejm konwokacyjny
Kompetencje sejmu
To co nie byo zastrzeone dla krla byo kompetencj sejmu(podatki, zgoda na pospolite ruszenie, od 1578 zgoda na nobilitacje, wysuchiwa poselstw, nadawa kierunek polityce zagranicznej, sprawowa kontrol nad rzdem, pod przewodnictwem krla odbywa si sd sejmowy, prawo aski i amnestii, traktaty pokojowe i przymierze).
Senatorowie rezydenci
Byli powoywani midzy sejmami tzn. na dwa lata w liczbie 16.(biskupi, wojewodowie i kasztelanowie), a czterech czterech nich miao stale rezydowa przy krlu(zmieniali si co pl roku). Mieli dawa rady i kontrolowa krla z czego zdawali relacj na sejmie. Od 1641 liczb senatorw zwikszono do 28 a konstytucja z 1717 zobowizano krla do suchania senatorw rezydentw. Zostaa wyparta przez rady senatu, ktre byy zoone z bdcych na dworze senatorw. Rady senatu miay charakter polece dla krla, a pniej zaczto je nazywa senatus consulta, ktre spisywano i odczytywano na pocztku kadego sejmu.
Zrywanie sejmu
Obrady sejmu paralioway: obowizek przestrzegania instrukcji poselskich, oraz zasada jednomylnoci. Po raz pierwszy nie doszed do skutku w 1652, a po raz pierwszy zerwany w 1669. eby zagodzi zrywanie sejmu zaczto czasem stosowa zagodzon form liberum vet: sisto activitatem, ktra powodowaa limitacje sejmu czyli zawieszenie obrad a do ustalenia wsplnych stanowisk.
Rzdy sejmikowe
Rozwiny si one w warunkach upadku znaczenia wadz centralnych. Odwoywanie si do sejmikw w przypadku niedojcia do skutu sejmw stao si norm. Od pocztku XVII w. sejmiki same zaczy rekrutowa tzw. onierza powiatowego bylino powoywani i opacani przez sejmiki. Rzdy sejmikowe zniosa konstytucja 1717 r. odbierajc sejmikom kompetencje w sprawach wojskowych i skarbowych.
VIII. konfederacje
Konfederacje i rokosze
Konfederacje od pocztku miay wielkie zawizywane podczas bezkrlewia w celu zachowania cigoci wadzy. Suya te do spenienia zamierze szlachty, ktrych nie moga lub nie chcia speni wadza monarsza. Rozrniano konfederacje przy krlu oraz przeciw krlowi. Konfederacje przeciw krlowi nie uznane przez krla zaczto nazywa rokoszami. Konfederacja zawizywana bya w jednym wojewdztwie i kolejne wojewdztwa mogly si do niej przyczy, a gdy wikszo wojewdztw si do niej przyczyo tworzya si konfederacja generalna. Akt konfederacji spisywano i wcigano do ksig sdowych. Konfederacja obieraa swoi wadz generalno zoonej z marszaka konfederacji i konsyliarzy a take powoania regimentarzy. Organem naczelnym konfederacji bya walna rada, ktra odpowiadaa sejmowi i bya wybierana przez sejmiki konfederackie uchway zapaday wikszoci gosw
Urzdy centralne
Ministrze dygnitarze koronni i nadworni, ktrzy weszli do senatu(marszaek wielki koronny i nadworny, kanclerz i podkanclerzy koronnyoraz podskarbi) Marszaek wielki koronny Zarzdza dworem krla By mistrzem ceremonii Okrela ceny ywnoci w miejscu pobytu dworu Wykonywa sdownictwo w miejscu pobytu krla Marszaek nadworny Zastpca Marszaka Wielkiego koronnego Kanclerz i podkanclerzy Sprawdzali czy akty wychodzce z kancelarii krlewskiej nie s sprzeczne z prawem
Prowadzili metryki koronne i litewski Kanclerz koronny stosunki z zach. Kanclerz litewski stosunki z wsch. Podskarbi koronny i nadworny Zarzdzali skarbem krlewskim Hetmani Hetman koronny(Funkcja staa) i Hetman polny(Podczas wojny) Wydawa artykuy hetmaskie Mg kara mierci podczas wojny HWK Mg przedstawia onierzy do nobilitacji lub nagrody HWK mia prawo mie swoich staych przedstawicieli w Istambule, Bakczysaraju, Budapeszcie, Jassach i Bukareszcie Regimentarze Funkcja zastpcza w razie braku hetmana powoywana przez krla Referendarze(XVI w.) Byli powoani do sdw w sdach krlewskich Pniej mieli gos doradczy w senacie
Urzdy lokalne
W stosunku do ludnoci poddaczej aparat pastwowy sprawowali panowie. Posiadanie urzdu ziemskiego miao tylko prestiowe znaczenie. Wiksze rol jako zasiadajcy w senacie sprawowali kasztelanwie i wojewodowie oraz te urzdy ktre wizay je z sdownictwem. Urzd Starosty upodobni si do urzdw ziemskich zachowal swoje funkcje administracyjne, sdowe i policyjne. Swoje kompetencje przekazywa gwnie niszym urzdnikom: podstarociemu, burgrabiemu, sdziemu grodzkiemu, i innym. Porzdek starszestwa urzdw z 1611: senatorowie, podkomorzy, starosta, chory, sdzia ziemski, stolnik, podczaszy, podsadek, podstoli, czenik, owczy, Wojski, pisarz, miecznik.
X. Organizacja si zbrojnych
Wojaka zacine
Podczas wojny wadca mianowa dowdcw, ktrzy dopiero werbowali wojska. Podczas pokoju u schyku XV w. powstaa Obrona potoczna sia zbrojna na granicy poudniowo wschodniej w liczbie 1500 -3000 ludzi. Dopiero na sejmie 1562-1563 uchwalono organizacje staego wojska zwanego kwarcianym(3500 - 4000), opacanego z dochodu z krlewszczyzn zwanego kwart. Wojsko to skadao si gwnie z chorgwi jazdy szlacheckiej stacjonujcej na Ukrainie. W XVII w. w obliczu powstania ukraiskiego i innych wojen ustalano sta liczb wojska zacinego zwanego kaputowym w 1649 liczyo 26 ty onierzy, po utworzeniu tej formacji wojsko kwarciane zaniko a wpywy z krlewszczyzn przeznaczono na artyleri. W XVII powstao te wojsko powiatowe, ktre zacigay sejmiki.
Piechota wybraniecka
Powstaa za Stefana Batorego. Bya zoona z chopw, na wzr piechoty wgierskiej z kadych 20 anw krlewszczyzn mia i jeden rekrut. Jako wynagrodzenie za sub otrzymywa an wybraniecki, ktry by zwolniony z paszczyzny i przypisany by do niego obowizek suby wojskowej. Ok. 2300 ludzi.
Kozacy rejestrowi
Kozacy byli zorganizowani na bazie terytorialnej w oddziay wojskowe. Na czele tego wojska sta Ataman. Zwany te hetmanem wojska zaporskiego a wszystkie urzdy pozostawaly z wybotu. Chcc podporzdkowa ta armi cz tych kozakw brano na od i wpisywano do rejestru std kozacy rejestrowi. Od 1578 taman wojska zaporskiegi by podporzdkowany starocie czerwinskiiemu.
onierz anowy
Od 1655 w razie potrzeby zaczto powoywa onierza anowego i dymnego bya to piechota lub jazda rekrutowana w dobrach krlewskich, szlacheckich i kocielnych w liczbie 1 chop z (5, 10, 15, 20 anw oraz 25 50 dymw w miasteczkach).
Wojska prywatne
Wasne dobrze zaopatrzone i wyszkolone wojska posiadali magnaci(zwane byy milicjami).
XI. skarbowo
Organizacja skarbu
Odzielenie skarbu prywatnego krla od skarbu pastwowego nastpio wraz z powstaniem wojska zacinego 1563 . Utworzono w tym celu oddzielny skarb 1569 z siedzib w Rawie Mazowieckiej(skarb rawski). Przychodziy do niego dochody z kwarty(podskarbi i Komisja skarbowa) oraz z sejmu kiedy powoywa podatki na wojsko(poborcy i szafarze wsppracujcy z podskarbim). W ten sposb dokona si podzia skarbu na nadworny i pospolity szczegowy podzia przychodw rozgraniczyno w 1632 nadworny niektre ca i dochody z mennicy, up, kopal, z czci krlewszczyzn wyodrbnionych w 1590 inne dochody wpywaly do skarbu pospolitego.
Krlewszczyzny
W 1504 krl otrzyma zakaz rozdawnictwa krlewszczyzn. A od sejmu 1562-3 rozpocza si egzekucja dbr . Krlewszczyzny dzieliy si na starostwa grodowe(na czele z starost) i starostwa niegrodowe(bdce bdce pod zastawem lub dzieraw, takiego zastawnika nazywano tenutariuszem). W 1590 ustalono ekonomie czyli dobra krlewskie nie mogce zosta zastawione.
Dochody skarbowe
Dochd z mennicy Czynsze dzierawne z krlewszczyzn Kwarta Podatki stanowiy dochd niestay bo byy ustalane przez sejm czasowo anowe (Chopi) 2 gr. z anu[w dobrach szlacheckich], 4 gr.[w dobrach kocielnych] anowe nadzwyczajne , poborowe(chopi) praktycznie dorocznie 30 gr. Z anu Podymne(szlachta zagrodowa i chopi) od domu Szos podatek majtkowy miasta formir ryczatu W XVII w. doszy Akcyza - miejski, procent od wartoci sprzedawanych towarw na rynku Szelne podatek od napojw(co 10 szelga) Czopowe- od wyrobu i szynkowania piwa Hiberna dobra krlewskie i kocielne na utrzymanie wojska w zim Donatywa duchowna dobrowolny podatek duchowiestwa przy ustalaniu poboru Pobr podatek dla szlachty ustanawiany na sejmie jednorazowy Dochody z Prus krlewskich i lenn Ca
Gimnazja i kolegia
Kultura odrodzenia powoaa do ycia nowe szkoy o charakterze szk rednich np. dls szlachty kolegium Lubomirskiego .Od poowy XVI w. zaczey powstawa nowe szkoy zwane gimnazjami. Due znaczenie dla rozwoju Edukacji miao sprowadzenie do Polski zakonu Jezuitw, ktrzy od 1564 zaoyli w Polsce 15 koleg9iw dla szlachty.
Szkoy wysze
W 1544 powsta uniwersytet w Krlewcu 1579 Akademia Wileska 1594 Akademia w Zamociu
XIII. Sdownictwo
wieczystych W XVII ten proces si nasilia w XVIII prawo wieczystoci miay wszystkie urzdy grodzkie.
Trybuna koronny
W 1563 w wojewdztwach utworzono sdy ostatniej instancji, ktrym przekazano zalegoi z sdw krlewskich. Rozwizaniem problemu nadmiernej iloci spraw do sdu krlewskiego stao si powstanie Trybunau Koronnego 1578 zbiera si wiosn i latem dla maopolski a jesieni i w zim dla wielkopolski. Od 1585 podday si trybunaowi Prusy krlewskie. W trybunale sdzili reprezentanci szlachty wybierani corocznie na sejmikach zwanych deputackimi byo 27 deputatw szlacheckich i 6 duchownych. Deputat szlachecki mg si ponownie ubiega o stoek dopiero po 4 latach. W sprawach szlacheckich sdzili tylko deputaci szlacheccy. Na czele Trybunau sta obieralny marszaek , duchowni mieli swojego prezydenta. Wyrok mia by w miar moliwoci jednomylny dopiero w trzecim gosowaniu miaa by wikszo gosw Apelacje ostatniej instancji od sdw ziemskich. Grodzkich i podkomorskich W XVII w. rozszerzano kompetencje trybunau Mimo, e Trybuna mia by sdem ostatecznym to w praktyce odwoywano si do niego do sdu sejmowego i krlewskiego.
Sd sejmowy
Ten krlewski sad funkcjonowa tylko podczas sejmu, pocztkowo nie byo rnicy midzy nim a innymi sdami krlewskimi. Asesorami byli wszyscy senatorowie i od 1588 8 deputatw izby poselskiej. Biece kierownictwo obradami sdu Marszaek WK By sdem ! i ostatniej instancji dla: Obrazy majestatu Zdrada stanu Naduycia skarbowe wyszych urzdnikw Gwaty na sejmach Zbrodnie szlachcica zagroone kar mierci, banicji i konfiskaty dbr Szczeglnie wane sprawy prawa cywilnego
Sd referendarski
Sprawy chopw z krlewszczyzn Sdem wyszym bya asesoria
Sdy polubowne
Kada ze skconych stron powoywaa rwn liczb arbitrw, ktrz to z kolei powoywali superarbitra., ich wyroki i dziaalno opieraa si na dobrowolnym zapisie obu stron
Sdy miejskie
W miastach lo9kowanych na prawie niemieckim to prawo si utrzymao z drobnymi zmianami wprowadzonymi przez sejm ale gwnie byyy to zmiany proceduralne. W miastach krlewskich prawo zwizane byo z przywilejami, ktrych krl nie zmieniaal., Ograniczenia w wyszym sadownictwie miejskim prawa miejskiego miao wyraz w powstaniu dla miast prywatnych sdy panw dominalnych a dla mniejszych miast krlewskich sdy starostw.
Sdy dominialne
Wiejski sd awniczy najczciej na czele z wjtem sdzi ma podstawie krzywki prawa niemieckiego i prawa zwyczajowego zwyczajowego take jeli takowe istniay ordynacjami panw dbr od sdu wjtowego mona si byo odwoa do sadu pana dbr. W krlewszczyznach znany by natomiast sd dominialny wyszy prawa niemieckiego zwany sdem zamkowym.
XIV. Lenna
Hamulce rozwoju
Sabe rozwinicie ekonomiczne(gwnie brak rozwoju manufaktur, oparcie caego eksporu na handlu zboem) Za due terytorium Wzrost pozycji magnatw Osabianie pozycji mieszczastwa Wpywy kontrreformacji Sarmatyzm i ksenofobia
Kryzys ustrojowy
Kryzys wynika gwnie z przewiadczenia o doskonaoci istniejcego systemu. A take z istnienia liberum veto i zrywania sejmw, oraz postpujcej decentralizacji pastwa na korzy sejmikw. Wszelkie wysiki wzmocnienia wadzy centralnej koczyy si fiaskiem. Widmio
absolutyzmu torpedowao wszelkie ruchy reformatorskie. Decentralizacja pastwa miaa rwnie wyraz w wielkich latyfundiach magnackich, ktre dziki licznym Przywilejom stay si niemal samodzielnymi pastwami.. Kolejnym aspektem kryzysu pastwowoci by zupenie niesprawny aparat pastwowy, brak armii i silnej wadzy krlewskiej.
Systemy prawa
Rak jak w monarchii stanowej utrzymaa si odrbno prawa dla poszczeglnych stanw. Prawo rzymskie tak rozpowszechniajce si na zachodzie wobec strachu przed absolutyzmem przyjo si tylko w nieznacznym stopniu w niektrych miastach. Namiastkami niedokonanych kodyfikacji byy zbiory prawa, a take spisy prawa zwyczajowego. Duo bardziej przyjo si constitutio Criminalis Carolina (Karol V 1532) system kar prawa miejskiego. Waciwie kada ziemia a nie tylko miast rzdziy si odmiennymi prawami.
Ustawy amortyzacyjne
Ustawy amortyzacyjne, byy to ustawy majce zahamowa przekazywanie dbr w spadkach na rzecz kocioa. Najpeniejsza ustawa amortyzacyjna 1635 zakazywaa alienacji dbr ziemskich na rzecz instytucji kocielnych zarwno w aktach midzy yjcymi jak i na wypadek mierci.
Ko0nstytucja 1588 zobowizywaa braci do ustanowienia posagu w wysokoci rwnej sistr wyposaonych za ycia ojca, jeli bracia utracili sched ten obowizek przechodzi na wierzycieli. Dobra wienne nie odpowiaday za dugi ma W prawie miejskim magdeburskim odrbno majtkowa, w chemiskim wsplno majtkowa(za ycia obojga, wsplnota po mierci podzia na p). Doywocie zapis ma na rzecz ony na wypadek wdowiestwa(uytkowanie). Od XVI te na rzecz ma(Uytkowanie).
Opieka i kuratela
Konstytucja 1565 nakazaa opiekunom sporzdzanie inwentarza w obecnoci dwch kuzynw ojca. Opiekuni mieli obowizek wyksztaci dziecko, niewywizujcy si ze swoich obowizkw opiekun mg by odsunity od pupila przez sd lub krla w drodze skargi(kogokolwiek0. Nie mia prawa sprzedawa zamienia czy zastawia dbr pupila. Na alienacje musia uzyska zgod sdu a nawet sejmu. XVI. Bdca pod opiek szlachcianka w wieku 18lat moga poprosi krewnych miast opiekuna o zgod na wyjcie za m, lub krla o zmian opiekuna. W XVI w. zaczto ustanawia kuratora dla osb posiadajcych lata sprawne ale jeszcze nie posiadali lat dojrzaych.
Posiadanie
Sprawy o wybicie z posiadania mona byo zoy w cigu miesica do sdu grodzkiego. Urzd grodzki przeprowadza dochodzenie na miejscu zwane skrutynium i w razie stwierdzenia wybicia wprowadza w posiadanie powoda bez badania tytuu
Wasno
Wasno szlachecka bya w wasnoci alodialn, a ju w XVI w. uwolnia si od wszelkich regaliw. Wasno typu lennego utrzymywaa si w pogranicznych krlewsczyanach. Mani osiada w dobrach magnackich szlachta nie posiadajca praw politycznych, uzaleniona od magnata stosunkiem lennym. Niemal znika wasno podlega, pozostajc tylko tam gdzie utrzymao si prawo zakupne, lub ziemia bya dzierona na zasadzie dzierawy wieczystej, te pozostaoci nazywano dobrym prawem O przeniesieniu wasnoci przy jej nabyciu decydowao wpisanie transakcji do ksig sdowych
Ordynacje
W XVI w. powstay na wzr zachodni fideikomisy w postaci ordynacji Pierwszymi ordynacjami byy oycka, niewieska, Radziwiw , Zamojskich Istot ordynacji jest wyjcie okrelonego kompleksu dbr spod oglnych norm prawa i oparcie ich bytu na specjalnym statucie. Dziedziczenie wykluczao podzia majtku(kobiety tez dziedziczyy). Wszystko bra najstarszy syn . Reszta otrzymywaa dobra nie nalece do ordynacji lub bya spacana.
Hipoteka
W dobie zmian RP najwiksze znaczenie mia rozwj zastawu bez Dzierenia, czyli hipoteki. Ustawa o wanoci zapisu 1588 normowaa szczegowo zasadnicze sprawy zwizane z hipotek. Pierwszestwo w zaspokojeniu swojej wierzytelnoci zapewniala osobie, ktra pierwsza dokonaa wpisu do waciwych ksig sdowych(ksigi grodzkie i ziemskie miejsca pooenia nieruchomoci). Zasada jawnoci - mwia o tym, e kady mg za opat zajrze do ksig sdowych, a zasada szczegowoci mwia o tym, e wpis mia dokadnie opisywa sum, ustalono te, e faktyczny stan obcienia jest zgodny z wpisami do ksig grodzkich zasada Dobrej wiary. Szlachcica posiadajcego doywotni zastaw z dziereniem uwaano jako posesjonata.
Rodzaje zobowiza
Szczeglne znaczenie miaa umowa kupna sprzeday. Due znaczenie miaa te poyczka. W dobie nowoytnej wobec rozpowszechnienia kredytu, koci zezwoli na pobieranie odsetek w umiarkowanej wysokoci. Pojawiy si te weksle skrypty duniczych na okaziciela. Charakterystyczne dla miast stay si spki, ktre zawierano w celach handlowych Znacznie rozwiny si umowy o dzieo zobowizania o staranne wykonanie zlecenia. Umowa o prace wilkierze staray si zapobiec porzucaniu pracy przed terminem, nakadajc w tym przypadku kar w wysokoci podwjnej w porwnaniu do dotd pobranej pacy.
Rodzaje przestpstw
Przestpstwa publiczne Criminem laesae maiestatis Obraza majestatu Zdrada ojczyzny bunty w porozumieniu z nieprzyjacielem, przekazywanie tajemnic pastwowych, poddanie zamku oraz zawizanie rokoszu Przestpstwa przeciw religii odstpstwo od religii, (od XVI na inne chrzecijaskie nie byo karane). Pniej jednak przywrcono. Czary Przestpstwa przeciw moralnoci i dobrym obyczajom Homoseksualizm i sodomi, cudzostwo
Kradzie na szkod skarbu pastwa Bunty i spiski przeciw wadzom miejskim Przestpstwa przeciw obowizujcym przepisom pracy celem ich byo umocnienie wadzy rady miejskiej nad plebsem i szlachty nad chopami. Przestpstwa przeciw pokojowi i porzdkowi publicznemu gwaty , w szczeglnoci napad na dom szlachcica. Gdy w zwizku z napadem kto zgin sprawca by karany po przeprowadzeniu skrutynium. Podobnie byo w miejskim. Do tej katygori zliczano tez szczeglnie grone napady na drogach. Przestpstwa prywatne: Przestpstwa przeciw yciu i dobru Szlachta zabjstwa umylne i nieumylne kwalifikowane kary mierci dla Rodzinobjcw(kogokolwiek z bliskiej rodziny).Pojedynek nie by karany kiedy zgodzi si na niego krl. Karane te byy zapowiedzi zemsty. Chopi za zabjstwo chopa praktycznie pacili tylko kar pienin, oraz dodatkowmi karami pieninymi i chost, mona byo jedna. Przestpstwa przeciw wolnoci i czci porwanie. A porwanie kobiety nazywano raptu. Porywajcy by karany infami w praktyce take mierci. Potwarz kalumnia zniewaga. Przestpstwa przeciw mieniu Kradziee, faszowanie pienidzy, miar i wag
Udzia w przestpstwie
Konstytucja 1588 wprowadzia rwne kary dla wszystkich wspsprawcw. W praktyce nadal karano wsplnikw w zalenoci do roli jak odegrali. Za samowolne ukaranie szlachcica kara mierci za gwaty w miecie karano burmistrza i jednego z rajcw kar mierci.
Podzia kar
Kary mierci - rozrniano kary mierci zwyke i kwalifikowane(z szczeglnym umczeniem) Kary mutylizacyjne okaleczajce(z reguy odcicie czego), Kary odzwierciedlajce, budzce skojarzenia z popenionym przestpstwem Infamia i banicja Kary na czci Poczone z umczeniem fizycznym w prawach miejskim i wiejskim. Np. prgierz w miejskim, a w wiejskim: kuna (obrcz metalowa na ktrej przywizywano skazaca do ciany kocioa), Gsiora, dyby= kody, korbacz(plaga) Kara pozbawienia wolnoci kara wiey (nie bya habica)skazany sam si stawia a jej surowo bya uzaleniona czy skazaca skazywano na wie grn(lejsza)czy doln(cisza). Wszelki koszty utrzymania ponosi skazaniec. Kara wizienia(habica) skazanego odprowadzano do wizienia strae i by zakuwany w kajdany i zmuszano do cikich robut. Konfiskata majtku
Pienine kary pienine 240 za szlachcica vs. szlachcica zabjstwo a gdy bro palna 480.
Uwagi oglne
Dawny proces polski by bardzo zrnicowany ze wzgl. na przynaleno stanow, zawd(wojskowe bartne) wykonywany, wsplnot religijn. Proces ziemski ujednolicony zosta przez formula processus 1523. Jednoczenie w pprawie miejskim zaczynao przejmowanie procesu inkwizycyjnego. Przyspieszya te tendencje recepcja Constitutionis criminalis Carolinae 1532. W XVII i XVIIIrozprzenie organizacji sdowej miao tez wpyw na procedur. Odwoywano si nawet od ostatecznych wyrokw TK.
Palestra
Od XV w. znano w Polsce funkcje zastpcy z urzdu a jego rozpowszechnienie doprowadzio do powstania patnego zawodowego zastpstwa procesowego, ktrych zaczto nazywa prokuratorami Na okrelenie samodzielnego zastpcy procesowego utara si nazwa patrona a jego pomocnika dependentem. Og osb zajmujcych si zawodowo zastpstwem zaczto nazywa Palestr. W TK mogli zastpowa tylko szlachcice osiadli.
Pozew
W stosunku do szlachty osiadej obowizywa pozew pisemny, natomiast szlacht hoot pozywano pozwem ustnym. W pozwach miejskich i wiejskich pozywano gwnie ustnie. Od 1543 Po uprawnieniu aciny i jzyka polskiego zaczto sporzdza pozwy po polsku. Ponadto wony musia zezna w sdzie, e pozew dorczy. Koniecznym warunkiem rozprawy byo wcignicie pozwu do odpowiedniej ksigi zwanej wokand lub regestrem.
Terminy i delacje
Formula processus wprowadzia, e terminem zawitym by termin drugi, jednak w niektrych sprawach by nim pierwszy(zabjstwo szlachcica). Delacje = odkady odroczenia terminw rozrniano delacje zwyczajne(na prob strony) i nadzwyczajne(na prob strony i zgod drugiej)
rodki dowodowe
Skrutynium ledztwo dokonane przez sd z inicjatywy powoda bd instygatora. Tortury nawet w ograniczonym stopniu przeciw szlachcie Rug przepytywanie pod przysig wszystkich co wiedz o danej sprawie (gwnie na wsi) I pozostae bez zmian oprcz przysigi ktra staa si ju tylko symboliczna
Rozprawa
Od XVI w. rozprawa w dobrach szlacheckich dzielia si na trzy etapy. Pocztkowo rozstrzygano delacje i akcesoria tj. Sprawy uboczne, ktre csd zaatwia wyrokami przedstanowczymi. Pnij nastpowaa indukta czyli przedstawienie sprawy przez powoda. Po ktrej nastpowaa odpowied pozwanego zwana replik. Z chwil merytorycznej odpowiedzi powoda nastpowao zagruntowanie sporu. Gwar po zatwierdzeniu tej instytucji przez sdziego powd nie mg, wytycza kolejnych oskare ani podawa nowych dowodw(tylko sdy miejskie). Pierwszestwo dowodowe mia ten kto dysponowa lepszym dowodem w przypadku kiedy dowody byy takiej samej klasy to liczy si stan, a jeli byli tego samego stanu pozwany.
Wyrok
Po rozstrzygniciu rozprawy zapada wyrok, ktry by wpisywany do ksigi zwanej sentencjonarzem, po czym by podpisywany przez sdziw i dopiero ogaszany stronom. Na podstawie sentencjonarza akt sprawy i wskazwek sdziw pisarz sdowy sporzdza peen wyrok zwany dekretem, ktry wpisywano do ksigi dekretw.
1. wwizanie udanie si wonego i dwch wiadkw w celu wwizania strony zwyciskiej w procesie. Jeeli waciciel uniemoliwi wwizanie (odbicie wwizania), wony skada relacj w sdzie. Sd wzywa powoda i ustanawia zakad potrjny(szeciokrotnie wysze ni zasdzony) 2. Ponowna prba wwizania jeli znowu zostaa odbita, sd skazywa pozwanego na zapat zakadu w poowie dla siebie w poowie dla zwycizcy. I zarzdza rumacj czyli usunicie si strony opornej. 3. Pruba dokonania rumacji bez uycia siy, w razie odmowy rumacji sd skazywa waciciela ziemi na banicj 4. dokonanie rumacji jeli sia okazywaa si niewystarczajca sd zwoywa szlacht powiatow w celu dokonania zajazdu.
Proces graniczny
Proces graniczny odbywa si przed sdem podkomorskim. Pozwany wnosi do sdu ziemskiego, ktry po pozytywnym jej rozpatrzeniu przyznawa powodowi aktora tj. prawo pierwszestwa. Sd podkomorski dokonywa rozgraniczenia na miejscu.
Procesy o czary
Oskarenie mogo wypyn od osoby prywatnej lub powoane od osoby ju oskaronej Pawienie sposb dowodowy przypominajcy prb zimnej wody. Osoby oskarone o czary torturowano tak dugo a si przyznay
Prawo miejskie
1. 2. 3. 4. 5. Prawa miast polskich od wadzy prawodawczej, wykonawczej i sdowniczej Zbir praw dowodw i uwag dotyczcych poenia miast i mieszczastwa Ordynacje komisji dobrego porzdku Ksigi awnicze, rad miejskich akty magistratw
Prawo wiejskie
1. Ustawy wiejskie 2. Ustawy Pawa Brzozowskiego i Stanisawa Poniatowskiego 3. Ordynacje referendarskie
Chopi
Chopi posiadali w tym okresie ziemi gwnie na zasadzie emfitezy. Proces rozwarstwiania si gospodarstw na mniejsze trwa nadal. Natomiast powstay akty uwalninia chopw z poddastwa w zamian za wykupienie si. W 1768 wydano zakaz karania chopa mierci przez sd dominialny. Stosunki chopw reguloway w drugiej poowie XVIII w. liczne ustawy wiejskie W krlewszczyznach ograniczono wiadczenia chopa na rzecz pana i ukarano urzdnikw zncajcych si nad chopami.
Ludzie luni
Odsetek ludzi lunych(wyrobnicy, czelad) nadal rs. Rosnca ich liczb starano nadal regulowa poprzez akty prawne i praktyk. Starano si przede wszystkim ograniczy ich przemieszczanie si po kraju poprzez wprowadzenie paszportw., oraz zmusi ich do pracy przymusowej.
Stosunki wyznaniowe
W stosunkach wyznaniowych Polska przeya do rwnouprawnienia rnowiercw w stosunkach publicznych i osobistych. W 1768 pod naciskiem mocarstw ociennych nastpio ponowne ograniczenie uprawnie rnowiercw. W 1768 zakazano Kocioom nabywania dbr kocielnych w drodze testamentw testamentw take legatw.
Program reform
Andrzej zamojski w mowie konwokacyjnej Poniatowskiego mwi o Zawoju ekonomiki, rozwj edukacji, rozbudow administracji, usprawnienie dziaa pastwowych.
Zmiany w sejmowaniu
1764 66 Wprowadzono Regulamin obrad Materie ekonomiczne(mniej wane sprawy) bd przyjmowane wikszoci gosw. Materie status(waniejsze) jednomylno Z sejmikw wyczono goot(wprowadzono dopiero na sejmie wielkim) Zakazano przysigania instrukcji poselskich 1767 - 75
Powstanie delegacji sejmowych sejm przekazywa grupie senatorw i posw, prawo decydowania w swoim imieniu. Deputacje komisje sejmowe przygotowywujce projekty uchwa dla obrad plenarnych. W 1768 wprowadzono do senatu hetmanw, w 1775 podskarbi nadworny
Komisja skarbowa
Stworzono komisje skarbowe i wojskowe dla polski i Litwy. Komisja skarbowa miaa si zaj porzdkowaniem skarbu koronnego. I pomnoeniem dochodw (zadania finansowe, rozwj infrastruktury, komunikaj i transportem, popieranie przemysu i handlu, sdownictwo w sprawach skarbowych)
Budet
W 1768 Komisja Skarbowa wykonaa budet. Odtd ustawa budetowa okrelaa cao gospodarki finansowej pastwa. Zapocztkowano w tym czasie prace nad wprowadzeniem nowoczesnych zasad gospodarki budetowej ( zatem jednoci budetu jego jawnoci oraz kontroli wykonywania budetu przez sejm). Z oglnego budetu wyczono fundusz edukacyjny oraz dochody krlewskie(oprcz utrzymania dworu).
Gabinet krlewski
Gabinet krlewski zajmowa si sekretariatu osobistego , administracj dbr kamery, korespondencj dyplomatyczn, stosunkami z kocioem kuri rzymsk, sprawami W K Litewskiego. Przy krlu powstaa te kancelaria wojska
Denia centralistyczne
Dziki gitkiej i mdrej polityce krla, z narzdzia represji Rada Nieustajca przemienia si w sprawny aparat reformatorski w rkach krla.
Idee przewodnie
Zaczo od nowa rosn znaczenie naukowoci i kultury prawnej. Prawo powoli stawao si zupenie wieckie. Prawo miao suy dobru publicznemu.
Spki
Now instytucj, suc obrotowi gospodarczemu. Byy tworzone po uzyskaniu przywileju krlewskiego spki akcyjne.
Prawo wekslowe
W 1775 stworzono oglnopolskie prawo wekslowe. Weksle suyy zabezpieczaniu udzielonego kredytu, stanowiy zobowizania dodatkowe do umw o charakterze gwnym. Z powodu bankrutacji szlachty zastawiajcej swe dobra wekslami w 1780 zakazano szlachcie wystawiania weksli(oprcz wieo nobilitowanych)
Prawo karne
W prawie karnym rozszerzono zakres przestpstw publicznych. Nowe prawo dyo do ograniczenia amania przez szlacht amania prawa W systemie kar zaznaczy si nurt humanistyczny. W 1776 zniesiono kar mierci za czary, zniesiono tortury w procesie postpowania sdowego
Prawo graniczne
W celu ograniczenia zwad pomidzy szlacht wprowadzono nowe postanowienia dotyczce ziemi W Koronie sejmiki miay wybiera co 4 lata wojewdzkie komisje graniczne zoone z 10 czonkw. Waciwe czynnoci mieli przeprowadza wyonieni z komisji sdziowie zjedajc na ziemi wraz z fachowymi geometrami i arbitrami wyznaczonymi przez zainteresowane strony.
Palestra
Rne tendencje cieray si w palestrze. Starano si o podniesienie poziomu wiedzy prawniczej. Rezolucje Rady Nieustcej zakazay adwokatom przyjmowa wynagrodzenia w postaci ziemi A w sdach ziemskich i grodzkich moga wystpowa tylko szlachta. Do caego sdownictwa dopuszczono mieszczan w 1791, a do konfederacji targowickiej.
Szlachta
Ustawa rzdowa gwarantowaa szlachcie: wolnoci prerogatywy pierwszestwo w yciu prywatnym nietykalno osobist i wasno Zwolnienie od kwaterunkuwojskowego Zwierzchno dominialna szlachty nad chopstwem Miaa by utrzymana rwno szlachty(tylko posesjonaci) Kontynuacja skarbeatu
Mieszczanie
Ustawa o miastach krlewskich(cz 3 V): Nietykalno bez wyroku sdowego Prawo nabywania ziemi Piastowania niszych urzdw administracyjnych i rzdowych, dostpu do palestry, dostpu do niszych urzdw wojskowych Uatwienie nobilitacji
Chopi
Art. IV Konstytucji 1. opieka pastwa i rzdu krajowego 2. Zachcaa szlacht do zawierania umw indywidualnych i zbiorowych z chopami, o charakter i czas wiadcze 3. Zapewniaa wolno osobist przybyszom z zagranicy i zbiegom I poza konstytucj 4. Ustawy komisji Policji i komisji porzdkowych polecay rozwinicie dziaalnoci pastwowej na polu rolnictwa i opieki nad chopami 5. 1792 Ustawa o sprzeday krlewszczyzn, zapewniaa chopom z krlewszczyzn wasno dziedziczn(uytkow). Uwolniono z poddastwa ludzi nie posiadajcych ziemi
Stosunki wyznaniowe
Konstytucja gwarantowaa wolno wyzna, przyznawaa jednak pierwszestwo katolicyzmowi. Nadal uwaaa odstpstwo od katolicyzmu za przestpstwo apostazji Tron i stanowiska ministralne tylko katolicy. 1791 kongregacja kocioa prawosawnego ustalia autokrfakie uniezalenienie si od czynnikw zewntrznych. Zatwierdzone przez sejm
Nard i obywatele
Humanistyczne tendencje uwzgldnienie w konstytucji uznay istnienie narodu polskiego wliczajc w to poza szlacht rwnie mieszczan i chopw
Sejm
Mia pozosta dwuizbowy. Izba poselska -204 (wybieranych na sejmikach) i 24 plenipotentw miast(zgromadzenia miejskie wydziaowe, nie mieli prawa gosu, wchodzili w skad komisji sejmowych, mieli prawo gosu II w sprawach miejskich i handlu i przemysu), mieli by gotowi do sesji nadzwyczajnych przez ca kadencj przez 2 lata (70 dni z moliwoci przeduenia do 100) 1. inicjatywa ustawodawcza 2. Zniesiono wice instrukcje poselskie 3. sejmy prawodawcze (sesje zwyczajne) 4. Wikszo gosw lub kwalifikowana w sprawach wanych 5. istniay komisje deputacje majce za zadanie pracowa nad projektami Izba wysza senat 132 czonkw - 102 czonkw wojewodowie, kasztelanowie oraz w liczbie 30 biskupi diecezjalni i ministrowie w 1790 wszed do senatu unicki metropolita kijowski.
1. Prawo veta zawieszajcego(zakres spraw politycznych, cywilnych i karnych) 2. Na sejmie konstytucyjnym(,co 25) mia stanowi rad starszych 3. W przypadku uchwa sejmowych mniejszej wagi gosy sejmu i senatu miay by brane cznie(minus prawa polityczne, cywilne, karne oraz podatki wieczyste) 4. Celem kontroli rzdu obradoway i gosoway razem Krl: 1. utraci prawo sankcji 2. Przewodniczy stray praw 3. Zwoywa sejm(sejm mg si zwoa te sam, lub przez marszaka) 4. inicjatywa ustawodawcza, wraz z stra praw 5. W jego imieniu miay by ogaszane ustawy Senatorowie mieli by wybierani przez krla z dwukrotnej liczby kandydatw przedstawionych mu przez sejmiki.
Sejmiki
Prawo gosu mia szlachcic posesjonat 18 lat, a take zastawnicy i posesorzy doywotni, jeli pacili podatki odpowiedniej wysokoci. Uprawnionych do gosowania miano wpisywa do ksig ziemskich.
Stanowisko krla
Wprowadzono dziedziczno tronu w dynastii Wettynw. Krl by nieodpowiedzialny tylko ministrowie zasiadajcy w stray praw. Kady akt podjty w stray praw mia by podpisany przez odpowiedniego ministra(kontrasygnata) .
Stra praw
Stra praw - Najwysza wadza wykonawcza: Krl - przewodniczcy Prymas przewodniczcy komisji edukacji narodowej Jeden z marszakw minister policji, sprawujcy wadz nad miastami Dwch kanclerzy: Jeden minister pieczci spraw wewntrznych Drugi minister zagranicznych Jeden z hetmanw minister wojny Jeden z podskarbich minister skarbu Penoletni nastpca tronu(bez prawa gosu) Marszaek sejmu Krl powoywa ministrw do stray praw spord wszystkich ministrw(14) dokonywano podczas obrad sejmu, ktry mia prawo natychmiast odwoa ministra. Ministrowie mogli by powoani do odpowiedzialnoci: 1. Odpowiedzialno konstytucyjna naruszenie ustawy sejmowej., przed przedstawicielami sejmu(izby wy. I ni. ) 2. Odpowiedzialno parlamentarna z tytuu postawienia im zarzutw politycznych wotum 2/3 poczonych izb
Komisje rzdowe
Komisje wielkie(podlege stray praw) kolegialnie zorganizowane ministerstw, zoone z czonkw wybieranych przez sejm(policji, wojska, skarbu, edukacji narodowej.) Przewodniczcymi byli ministrowie nie nalecy do stray praw, w skad komisji wchodzio 1416 komisarzy, wybieranych na sejmie na okres 2 lat, oraz po 6 plenipotentw miast(policja i skarbu) * plenipotentw miast miano wybiera do asesorii koronnej a 4 do litewskiej.
Komisja skarbowa miaa si zaj porzdkowaniem skarbu koronnego. I pomnoeniem dochodw (zadania finansowe, rozwj infrastruktury, komunikaj i transportem, popieranie przemysu i handlu, sdownictwo w sprawach skarbowych) Komisja wojskowa zarzd nad miastami(podzielia na 26 okrgw)
Komisje porzdkowe
Sprawy terytorialne ziem i wojewdztw naleay od 1789 do komisji porzdkowo cywilno wojskowych skaday si z 15 komisarzy wybieranych na sejmikach na dwa lata. W 1792 powikszonoo 3 przedstawicieli miast Rekrutacja wojska, kwaterunek Urzdzanie magazynw i dostarczanie podwd dla wojska Wydawanie paszportw, kontrola ruchu ludnoci Prowadzenie wykazw statystycznych Udzielanie porad rolnictwu Podniesieniem rzemios i handlu Szkoami Opiek spoeczn (Sejm czteroletni znis funkcje starostw na rzecz komisji)
Ustrj miast
Miasta krlewskie zostay uznane za wolne. Ustawy urzdziy wszystkie te miasta wedug jenej kategorii, miasta prywatne mogy by poddawane nowym kategori za zgoda panw. Czynne i bierne prawo wyborcze przyznawano t6ylko posesjonat. Zgromadzenia uchwalajce i urzdy wykonawcze(magistraty) . W mniejszych miastach ustanowiono jedno zgromadzenie oglne obejmujce wszystkich posesjonatw, wiksze zostay podzielone na cyrkuy. Cay kraj podzielono na wydziay a do kadego zaliczono pewn liczb miast. Miasta dostay prawo urzdzania zgromadze wydziaowych. Zniesiono Autonomie miast poprzez odebranie im prawa wydawania wilkierzy i statutw. Poddano je kontroli ministerstwa policji.
Organizacja sdw
Sd komisji rzdowych i porzdkowych Sprawy sporne Sd komisji skarbowych i komisji porzdkowych(poddano im og ludnoci take szlacht) Sprawy skarbowe, wekslowe i handlowe Zwizane z czynnociami aparatu wadzy Sdy ziemskie poczone sdy grodzkie, ziemskie i podkomorskie. Zloone z 10 sdziw wybieranych na 4 lata na sejmikach deputackich Trybunay korona -2 Sd sejmowy zoony ministrw 12 senatorw i 24 posw Wina ministrw i innych wysokich urzdnikw Waniejsze przestpstwa polityczne Sdy magistratw miejskich (miejskie) Sdy apelacyjne wydziaowe(miejskie) Sd asesorski oddzielny dla korony (8)i Litwy(4), jako najwyszy sd dla miast skladajcy si z senatorw, posw i deputaci miejscy.
Skarbowo
W 1788 wezwano do dobrowolnej ofiary na naglce potrzeby ojczyzny. Nastpnie ustanowiono podymne, nie jako podatek , ale przymusowa poyczka. Podwyszono opat stplow. W 1789 podwyszono opat od dbr krlewskich dzieronych przez szlacht. Ustanowiono 20% podatek dla duchowiestwa oprcz duchownych wiejskich. 1789 ofiara wieczysta na powikszenie si krajowych 10 % staego dochodu. Przejte na skarb pastwa dobra biskupa krakowskiego,
Wojsko
1788 uchwalono aukcj wojska do 100 ty onierzy(praktyka 65 ty). W 1792 w obronie konstytucji stano zaledwie 37 ty Zastosowano rekrutacj przymusow. Ze wszystkich dbr krlewskich i duchownych mia ic do wojska 1 clop na 50 dymw z prywatnych dbr 1 na 100. suba miaa trwa 6-8 lat wiek onierz 18 35 lat. 10 mie w roku urlop 24 % skadu. Wyekwipowaniem miaa si zaj komisja wojskwa i komisje porzdkowo cywilno wojskowe.
Konstytucje grodzieskie
Ustanowiono w nich przede wszystkim nowe prawa kardynalne. Potwierdzono wszystkie przywileje szlacheckie. Zastrzeono penie wadzy dominialnej szlachty nad chopami jako jedno z praw kardynalnych. Dokonania dotyczce miast nie zostay zmienione (oprcz plenipotentw). Na czele rzdu ustanowiono rad nieustajc. Zagwarantowano cesarzowi rosyjskiemupeni wadzy nad polsk w dziedzinie jej polityki zagranicznej, zatwierdzono te trzeci rozbir Polski.
Przygotowanie
Przygotowaniami do powstania zajmowaa si grupa patriotw, ktra musiaa opuci Polsk. Na wodza o funkcjach i wadzy dyktatora powoano Tadeusza Kociuszk Plany powstania powstay przede wszystkim w konspiracyjnym ruchu Warszawy. Powstanie miao si rozpocz w Krakowie dlatego bo liczono na neutralno Austrii.
Akt powstania
Ogoszony 24 marca 1794 r. Akt powstania nie nawizywa do konstytucji 3 maja ani do reform sejmu czteroletniego co byo przejawem krytycznego podejcia autorw do kompromisowego ustawodawstwa. Uchwalenie ustroju powstacy odraczali do zwyciskiego powstania. Na czele wadz powstaczych stan Najwyszy Naczelnik Siy Zbrojnej Narodowej i powoana przez naczelnika Rada Najwysza Narodowa.(miaa sucha rozkazw naczelnika a w razie jego pojmania, mierci itp. Powoa nowego naczelnika, cywilne kierownictwo kraju i ustawodawstwo).
Siy zbrojne
Jako haso przyjto wolno, cao, niepodlego . Kociuszko i dziaacze lewego skrzyda powstania wysunli koncepcj armii narodowej. W organizacji armii chciano poczy zasady armii regularnej, milicji ludowej, oraz masowego pospolitego ruszenia. Do armii regularnej
powoywano 1 piechura z 5 gospodarstw chopskich, 1 jedca z 50. Drugi czon miaa stanowi milicja miejska i wiejska do ktrej powoywano wszystkich zdolnych do niesienia broni. Pospolite ruszenie miao obj wszystkich mczyzn 18 46. Pod koniec powstania zrezygnowano z pospolitego ruszenia liczcego wtedy ok. 200 ty. ludzi.
Reformy chopskie
Uniwersa poaniecki 7.V.1794 1. Ustanowiono instytucje dozorcw, ktrzy mieli dziaa m. In. w sprawach spornych pomidzy dworem a wsi. Jeden dozorca mia sprawowa piecz nad obszarem ok. 1000 -1200 gospodarstw 2. Poddastwo chopw zostao ograniczone poprzez zapewnienie im wolnoci osobistej. 3. Zapewniono chopom nieusuwalno nieusuwalno z ziemi, jertzeli wypeniali wiadczenia na rzecz dworu(wasno chopska wasno podlega) 4. Na czas powstania miay ulec zmniejszeniu wiadczenia cho0pw w robocinie w skali od 33 do 50%. A stae powinnoci chopw wobec wadzy miay nastpi w akcie prawodawczej 5. Zalecono zawizywanie umw o przymusowy najem pracy 1794 rada najwysza wydaa ustaw w, ktrej obiecywaa chopom, lub ich dzieciom nadania ziemskie na pen wasno i czciowe uwaszczenia z ziemi zdrajcw.
Dozory
W lipcu 1794 Rada Najwysza wydaa ustaw o organizowaniu dozorw. Chodzio o wprowadzenie uniwersau poanieckiego w ycie, jak i ekonomiczne potrzeby kraju. Po powstaniu Dozorcy mieli by wybierani przez wacicieli ziemskich, mieszczan, gromady wiejskie i urzdy miejskie. W praktyce podczas powstania rekrutowali si oni z pztryjotycznej szlachty. Opieka rzdowa nad chopami, odwoania miaa rozpatrywa wojewdzka komisja porzdkowa. Spis ludnoci Sprawowa nadzr nad utrzymaniem drg i mostw Dba o naleny rozwj rolnictwa Zajmowali si ochron lasw
Sdy karne
Sd kryminalny ksistwa Mazowieckiego(pniej Sd kryminalny wojskowy) te sdy miay suy insurekcji i tpieniu zdrady, a take pogbianiu wiadomoci rewolucyjnej. Zachowano domniemanie niewinnoci i inne gwarancje praw oskaronego.
Terytoria
1. Cesarstwo rosyjskie Litwa Biaoru, Ukraina 2. Austria - Maopolska poudniowa z Krakowem i pnocna z Lublinem, dawne wojewdztwo ruskie 3. Prusy Wielkopolska i Prusy krlewkie cz Mazowsza
Skutki rozbiorw
1. Ziemie polskie zostay podzielone midzy pastwa, ktrych form rzdw byy monarchie absolutne owiecone. 2. W XIX i XX w. ksztatowa si system monarchii konstytucyjnej, nioso to za sob rozwj gospodarstwa i bogacenie si bogatego mieszczastwa 3. W zaborach Pruskim i Austryjackim ju w XVIII w. pojawiy si pierwsze symptomy germanizacji. 4. Powstawanie organizacji skierowanych ku niepodlegoci.
Wzrost prawodawstwa
Wraz z z rosnc w wadz pastwow rosa ilo wydawanych przepisw. Na pierwszym miejscu w hierarchi stay istawy konstytucyjne, ale w rzeczywistoci istotniejsze czsto byy normy niszego rzdu, bezporednio dotyczce ycia publicznego. Wiek XIX przynis dalszy rozwj prawa wraz z rosncym w si owieceniem i wyodrbnieniem si nowych dziedzin prawa. W pocztkach XIX w dziennikach wydawane byy tylko niektre przepisy(np. nie byo prawa administracyjnego) 1. wydawnictwa urzdowe 2. zbiory prywatne 3. orzeczenia sdw najwyszych. 1. czasopisma prawnicze np. themis polska, Gazeta sdowa Warszaska; przegld sdowy i administracyjny 2. Fachowa prasa gospodarcza 3. Pamitniki i dzienniki
Ksistwo Warszawskie
1. Dziennik praw 1808(4 tomy) 2. Dariusze sejmw ksistwa 1809, 1811 i 1812 3. Dzienniki departamentowe
Po stronie Napoleona
Po stronie Napoleona opowiadali si w szczeglnoci: koa republikaskie, patriotyczne odamy szlachty i mieszczastwa, przywdcy sejmu czteroletniego. Na zi9emiach II i IIII zaboru w 18-6 obja rzdy komisja rzdzca zajmujca si gwnie sprawami wojska polskiego i zaopatrzenia dla wojska Francukoego. Ksistwo Warszawskie powstao na mocy traktatu w Tyly w 1807(obejmowao II i III zabr pruski bez dostpu do morza i okrgu biaostockiego w 1809 przyczono Galicj; Gdask Wolne miasto)
Szlachta i mieszczastwo
W sejmie wikszo mandatw zastrzeono dla szlachty. Szlacht oraz urzdnikw pochodzenia mieszczaskiego symbolicznie uprzywilejowywa krl saski i Ksie Warszawski Nastpi wzrost znaczenia mieszczastwa i jego roli w rtzyciu publicznym.
ydzi
Ludno ydowska zostaa wyczona spod praw obywatelskich na 10 lat i wprowadzono licne represje wobec nich jak np. ograniczenie zarobkowania i zezwolenia na zawarcie maestwa.
Chopi
Konstytucja zniosa poddastwo i zapewniaa chopom wolno osobist i rwno wobec prawa. Stosunek chopw do ziemi okreli dekret z 1807: 1. kady moe opcic grunt pop powiadomieniu dziedzica i zwrceniu mu zaogi i zasieww 2. Penia wasno do gruntu naley do pana(chopi dzierawa czasowa lub dziedziczna) 3. wiadczenia chopw na rzecz panw pozostawiono umowom midzy chopem a panem, przed notariuszem. Pniej 4. W razie udzielenia przez pana chopu poyczki chop musia zanim opuci wie odda duga panu 5. Chopi mogli opuszcza wie tylko za zgod pana
Wadza monarsza
Ustrj mia na celu umocnienie silnej wadzy monarszej i oparcie jej na szlachcie i buruazji miejskiej(monarcha stanowienie dekretw sprawach ustroju i administracji oraz silny wpyw na sejm w innych sprawach, by te kierownikiem rzdu, wprowadzono centralizacj wadzy).
Sejm
Sejm by dwuizbowy. W skad senatu wchodzili biskupi, wojewodowie i kasztelanowie (po przyczeniu Galicji po 10), wszyscy byli mianowani przez krla. Izba poselska skada si ze stu posw szlacheckich, wybierani na sejmikach(tylko szlachta osiada) i deputowani 66 wybierani na zgromadzeniach Gminnych(waciciele gruntw i zakadw pracy[cenzus majtkowy, inteligencji, zawodowej i stopie i zasugi wojskowe]), i czonkowie rady stanu. Kompetencje sejmu: 1. podatki 2. Prawo cywilne i karne 3. sprawy monetarne Inicjatywa naleaa do rady stanu, zmiany w konstytucji i budet do monarchy. Komisje sejmowe mogy proponowa poprawki lecz Rada stanu musiaa je przyj Do senatu naleay: 1. kontrola czy izba poselska przestrzega konstytucji. I kontrola wanoci wyborw. Mimo sprzeciwu senatu lub sejmu krl mg przyj projekt a nawet rozwiza sejm lub mianowa nowych ministrw.
Rada stanu
W jej skad wchodzili: krl, ministrowie sekretarz rady i czterej referendarze. W 1808 powikszono jej skad o 6 radcw stanu, w 1810 zwikszono ich liczb do 10 a referendarzy do 6. Do jej kompetencji naleao: 1. Projekty ustaw sejmowych i dekretw krlewskich
2. Rozstrzyganie sporw kompetencyjnych midzy organami sdowymi i administracyjnymi., spory midzy obywatelami a organami pastwa o naruszenie prawa podatkowego, o niewykonanie kontraktw, 3. Orzeczenie o poddanie pod sd ministrw i urzdnikw. Stanowia te orzecznictwo kasacyjne. 4. Sprawy budetowe i dobra narodowe, rozkad podatkw na departamenty, ocena sprawozda ministerialnych.
Organizacja rzdu
Rzd skada si z 6 ministrw: sprawiedliwoci, spraw wewntrznych, wyzna, wojny, skarbu, policji oraz sekretarza stanu, przebywajcego w Drenie. Oglne czynnoci rzdowe miaa koordynowa Rada ministrw zoona z kierownikw resortw i nieco pniej ustanowionego prezesa Rady. Kontrol nad rad ministrw sprawowaa Rada Stanu. Rada moga po rozpatrzeniu czyjejkolwiek skargi na akt wadzy moga wystpi do krla o zezwolenie lub pocignicie go do odpowiedzialnoci sdowej. 1808 dekret o organizacji ministrw- podporzdkowanie urzdw ministrowi, dobr i nadzr nad nimi, prawo napominania i coroczna ocena sprawowania; zapewniono niezawiso sdow, zakazano ministrowi spraw. Miesza si do orzecznictwa; i kompetencje pozostaych ministrw.
Administracja terytorialna
Kraj podzielono na departamenty(prefekt administracja, policja porzdkowa i polityczna; wyczone sprawy wojska i sdownictwa), a te za na powiaty(podprefekci), Prefekci i podprefekci podlegali ministrowi spraw wewntrznych, obowizani byli jednak spenia polecenia wszystkich ministrw. Gwnymi miastami zarzdzali prezydenci municypalni(mianowani przez krla) innymi burmistrzowie(mianowani przez ministra) wjtowie na wsziach(mianowani przez prefekta). W celu ksztacenia kadry urzdniczej powstaa w Warszawie Szkoa Prawa(1808 przeksztacona w 1811 w Szko Prawa i nauk administracyjnych.
Samorzd terytorialny
1. Rady municypalne, miejskie i wiejskie w najwikszych miastach pochodziy z wyborw, w innych z nominacji prefekta spord kandydatw przedstawionych przez wacicieli nieruchomoci. (debaty nad potrzeby lokalne, sprawy budetu i podatkw zatwierdza je prefekt, nad rozkadem podatkw pastwowych nad zaaleniami na administracj lokaln) 2. Rady departamentalne i powiatowe zoone byy z radcw mianowanych przez krla spord kandydatw przedstawionych w podwjnej liczbie przez sejmiki. Przedmiotem obrad mialo by wszystko co miao zapewni dobro departamentu czy powiatu.
Stosunki wyznaniowe
Ostre spory7 z kocioem powstay w zwizku z wprowadzeniem laickiego prawa maeskiego, now organizacj szkolnictwa oraz opodatkowaniem duchowiestwa. (W praktyce urzdnikami stanu cywilnego byli duchownymi uznanych wyzna).
Skarbowo
Kasy wymiany zajmoway si teoretycznie wymienialnymi na kruszec biletw bankowych. Mimo wzrostu dochodw budet ksistwa Warszawskiego rokrocznie notowa coraz wikszy deficyt, co byo przyczyn ogromnych wydatkw na utrzymanie wojska. Cika sytuacj skarbu potgoway czsto sztucznie wytworzone pretensje skarbu Francuskiego.
Wojsko
Do 6 letniej suby wojskowej powoywano w zasadzie wszystkich obywateli ksistwa w wieku 21 26 lat, wybierajc z nich drog losow wybierany na dany rok kontyngent. Poza regularn armia powoano w 1809 i 1811 Gwardi narodow (waciciele nieruchomoci i inni) a w 18709 rwnie tzw. powstania departamentalne.
Sdownictwo
Zniesiono sdownictwo dominialne, i zrwnano wobec prawa i sdu obywateli. Istotn zasad niezawisoci sdziowskiej staa si ich doywotno. Sdziw pokoju od, ktrych nie wymagano kwalifikacji powoywano spord kandydatw wyznaczonych przez sejmiki. W sprawach karnych sdziy Sdy policji prostej(podsadek, bd burmistrz lub wjt) Sdy policji poprawczej po 2 3 w kadym departamencie (kara do 2 lat wizienia) Sdy sprawiedliwoci kryminalnej po 1 na 2 departamenty(zbrodnie i apelacje od powyszych sdw) W sprawach cywilnych orzekay: Sdy pokoju utworzone w miastach(niepowane majtkowe podsdkowie) Trybunay cywilne I instancji utworzone w kadym departamencie(niemajtkowe i powane majtkowe) W sprawach cywilnych i karnych Sd apelacyjny jeden. Apelacje w sprawach cywilnych i karnych. W 1810 wyodrbniono z niego 5 osobowy sd kasacyjny.
Sejm
W skad sejmu wchodzili: krl senat i izba poselska. Do senatu naleeli biskupi, wojewodowie i kasztelani w liczbie odpowiadajcej najwyej poowie izby poselskiej.Na puste miejsce senatora wieckiego krl powoywa z podwojonej liczby kandydatw(senat i namiestnik, tylko posesjonaci). Izba poselska skadaa si ze 128 czonkw w tym 77 posw i 51 deputowanych gmin(cenzus posiadania, suby publicznej przynalenoci do wolnych zawodw). Na czas obrad gwarantowano posom i deputowanym nietykalno. Sejm mia si zbiera co dwa lata lub w razie potrzeby; zebra si tylko 4 razy: 1818, 1820, 1823, 1830; a obrady miay trwa 30 dni jeli ich krl wczeniej nie rozwiza. Kompetencje sejmu obejmoway; 1. ustawodawstwo w zakresie prawa sdoweg0o i administracyjnego 2. stanowienie o systemie menniczym, o podatkach i budecie 3. decydowanie o zacigu wojska 4. ustawodawstwo konstytucyjne po pierwszych statutach organicznych, okrelajcych takie instytucje jak sejm a wydanych przez krla. 5. kontrola rzdu W praktyce zmiany w prawie cywilnym i karnym. Sprawy administracyjne i gospodarcze regulowa najczciej namiestnik, pniej rada administracyjna. Pod koniec obrad kada izba moga wnosi proby do krla o poddanie pod gosowanie swoich projektw. Istnia tryb Impeachment w stosunku do ministrw radcw stanu o referendarzy.
Rzd i administracja
Rada stanu dzielia si na: 1. Zgromadzenie oglne posiadao w zasadzie te same kompetencje co rada stanu w ksistwie Warszawskim 2. Rad administracyjn wchodzili do niej ministrowie oraz inni czonkowie powoywani przez monarch, by to organ doradczy krla w sprawach, ktre przekraczay zakres uprawnie poszczeglnych ministrw. Wprowadzaa te w ycie postanowienia krla i namiestnika po likwidacji urzdu namiestnika 1826 przeja jego kompetencje Zarzd kraju nalea do komisji rzdowych, podporzdkoanych radzie administracyjnej. Utworzono 5 komisji(Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego, Sprawiedliwoci, Spraw wewntrznych i Policji, Wojny, Przychodw i Skarbu). W Petersburgu obok krla przebywa jeszcze jeden minister poredniczcy w relacjach kraju z krlem. Komisjom rzdowym podlege byy rnego rodzaju dyrekcje generalne(poczt, grnictwa itd.). Doradcze i samorzdowe funkcje peniy rady (budownictwa, lekarska, szpitali) o zasigu oglnym lub miejscowym oraz izby handlowe i rkodzielnicze w liczbie 4 oraz Rada Oglna Handlu i Rkodzielnictwa, rad7y doradcze. Z ksistwa Warszawskiego przejto izb obrachunkow. W wojewdztwach zarzd spoczywa w rkach kolegialnych komisji wojewdzkich. Organiami komisji w obwodach byli komisarze obwodowi. W miastach organami zarzdu byli burmistrzowie z awnikami w najwikszych miastach prezydenci z czonkami rady. Istniay te rady wojewdzkie, zoone z przedstawicieli sejmikw i zgromadze gminnych(2 do 1), ktre miay przedstawiania rzdowi oglnych uwag odnoszcych si do dobra wojewdztwa i nieuczciwych urzdnikw.
Owiata
W pierwszych latach krlestwa nastpi szybki rozwj owiaty, pod przewodnictwem ministra owiaty Kostki Potockiego, dokonywa si daleko idcy rozwj szk wszystkich szczebli. W 1816 powsta Uniwersytet Warszawski zoony z 5 wydziaw Prawa i Administracji, Teologii, Medycyny, Filozofii, Nauk i Sztuk piknych. Staraniem rzdu powstay w Krlestwie dalsze rednie i wysze szkoy. Jednake sam Potocki znalaz si pod ostrzaem szlachty (niechtnej do podniesienia wydatkw na szkolnictwo
wiejskie) i przede wszystkim episkopatu, ktry wymg Na krlu odwoanie kostki Potockiego. Jego miejsce zaj Grafowski, ktry szybko przyczyni si do zaamania linii rozwoju owiaty i likwidacji wielu szk.
Organizacja sdw
Konstytucja regulowaa powstanie wielu nowych sdw, ale z reguy te postanowienia nie weszy w ycie, w zasadzie utrzymay si dawne sady, a rada stanu p[przestaa by sdem kasacyjnym. Odwoania w sprawach cywilnych rozpatrywa Sd Najwyszej Instancji zoony z 7 sdziw- senatorw i sdziw zawodowych. Sdem apelacyjnym w sprawach karnych Sd Apelacyjny. Ustanowiono sd sejmowy w skad, ktrego wchodzia cay senat(zbrodnie stanu)
Wojsko
Armi polsk przy zachowaniu polskich mundurw przeorganizowano na sposb Rosyjski. Tworzc dywizje piechoty i jazdy, brygady artylerii konnej i pieszej, baterie artylerii rakietowej i fortecznej itd.. .Suba trwaa 10 lat moliwoci wykupienia si od suby, dziki instytucji zastpstwa. Wojsko otrzymywao wielostronne dobre wyszkolenie, rozwinito szkolnictwo wojskowe, wydano tez wartociowe regulaminy.
V. Powstanie listopadowe
Wybuch powstania
Przyczyny: 1. Podminowanie starych rzdw w Europie przez rzdy wolnociowe 2. Pogoska, e armia polska ma suy do tumienia powstania w Francji i Belgii 3. Legenda Napoleona i bonapartyzmu 4. amanie konstytucji Powstanie rozpoczo si 29/30 XI 1830 w Warszawie od grupy podchorych.
Wadze powstania
Wadz naczeln nadal penia Rada Administracyjna, zmieniaa ona tylko swj skad dodajc raz 6 czonkw sejmu, a pniej wymieniajc 4 na czonkw towarzystwa patriotycznego. 1. 6 XII przemienia si w Rzd tymczasowy, 2. 7 XII przekaza on ca wadz dyktatorowi powstania(w sprawach cywilnych mia wspdziaa z rzdem). 3. 21 XII uznano powstanie narodowym
4. 18 I po rezygnacji Chopickiego wadze nad powstaniem przej rzd wraz z nowym naczelnikiem Skrzyneckim. 5. 25 I detronizowano cara i zniesiono te artykuy konstytucji, ktre odnosiy si do unii z Rosj 6. Rozszerzono skad sejmu o przedstawicieli Litwy i Ukrainy 7. Pastwo nadal uznano za monarchie konstytucyjn 8. 15/16 VIII faktyczn wadz dyktatorsk obj Krukowiecki 9. Jeszcze jednej prby reorganizacji dokonano we wrzeniu 10. 23 IX ostatnie posiedzenie rzdu na ziemiach polskich
W czasach Aleksandra I
Ziemie I i II zaboru traktowane byy jak integralna cz imperium inaczej byy traktowane ziemie III zaboru, z ktrych pocztkowo Aleksander chcia zrobic ponownie Wielkie Ksistwo Litewskie. System rzdw w 9 guberniach oraz Kijowskiej i Woyskiej, czy w zrczny sposb dwie cechy tzn. gwarancje dla ustroju szlacheckiego z drugiej strony wprowadzao autokratyczny system rzdw. Rozbudowana administracja i policja tpia wszelkie wystpienia przeciw carowi.
Tradycje i odrbnoci
W zachodnich guberniach cigle obowizywa w prawie cywilnym, materialnym i procesowym obowizywa III statut Litewski. Tylko w sprawach karnych i niektrych administracyjnych naleao si odwoywa do sdw rosyjskich. W 1812 na miejsce trybunau Litewskiego wszed III departament Senatu cesarstwa. Urzdnikw miay osdza sdy nadworne skadajce si w poowie z Rosjan i Polakw. Utrzymay si tradycje Komisji Edukacji Narodowej poprzez utworzenie okrgw szkolnych wileski i charkowski. Na czele obu stanli Polacy. W 1829 zorganizowano trzeci okrg biaoruski. \Kolejnym czynnikiem odrbnoci byy formacje wojskowe,. Korpus litewski otrzymywa barwy narodowe polskie ale jzykiem urzdowym w nim by rosyjski.
Odrbnoci ustroju
1. Miao otrzyma odrbne instytucje zblione do istniejcych w krlestwie polskim 2. Odrbna nazwa, wasny herb oraz flaga 3. instytucja namiestnika krlewskiego 4. prowincjonalny sejm postulatowy 5. Wyczone byo z zwizku niemieckiego
4. od 1831 nie obsadzano wicej urzdu namiestnika 5. od 1832 jzyk rosyjski sta si wycznym jzykiem administracji 6. 1835 zniesiono odrbnoci sdownictwa
Instytucje
Coraz silniejszy stawa si nadzr rezydentw trzech mocarstw. W ustroju spoecznym wolne miasto Krakw byo spadkobierc Ksistwa Warszawskiego. Komisja Wociaska, przeprowadzia oczynszowanie chopw ugruntowaa ich stan posiadania, zapewnia im wasno budynkw, inwentarza i zasieww. Wadz ustawodawcz i kontrolujc stanowio zgromadzenie reprezentantw zoone z 26 deputowanych gmin oraz przedstawicieli senatu, kapituy(3), uniwersytetu(3) i 6 sdziw pokoju. Czynne prawo oparto na cenzusie wielu i sprawowanej funkcji.W kilku nowelizacjach zmieniono skad na 20 czonkw z przewodniczcym(mian. senat). Organ rzdzcy, to jest senat, pochodzi czciowo z wyborw, a po czci z przedstawicieli kapituy krakowskiej i uniwersytetu.
Losy powstania
1. 14 II do Krakowa przybywa na czele grnikw i rzemielnikw Edward Dembowski, ktry zosta naczelnikiem. 2. Klub Rewolucyjny redagowa i inspirowa prawa i odezwy majce zachci ludno do powstania 3. zapowiedziano utworzenie warsztatw narodowych 4. Powstanie trwao 9 dni i upado z braku si po czym wczono je do Galicji
Reformy spoeczne
W 1861 Wiloplski zarzdzi oglne oczynszowanie. Umowy wieczyste i czasowe miay by zawizywane pod nadzorem komisji obywatelskich. R Dokona te Rwnouprawnienia ydw w zakresie prawa cywilnego.
Przeduenie feudalizmu
W krtkiej erze panowania cesarza Leopolda II wydawao si, ze Galicja otrzyma autonomie i konstytucj, jednak te plany pozostay w sferze projektw. Zaleno chopw od pana utrzymaa si tam w sposb najbardziej absolutystyczny, co byo bezporedni przyczyna rabacji w 1846. Przepisy Jzefiskie i pniejsze reformy obejmoway rwnie Galicj, ale wadza nie przymuszaa do faktycznego wprowadzenia ich w ycie. Ustrj Galicji do wiosny Ludw opiera si na systemie stanowym z rzadko zbierajc si reprezentacj stanow w postaci sejmu postulatowego.
Wydzia krajowy
Wydzia by wybierany przez sejm na 6 lat, by organem przygotowawczym sejmu i wykonawczym, sprawowa tez kontrol nad samorzdem. Nalezaa do niego reprezentacja kraju wobec rzdu.
Po I rozbiorze
Chopi, ktrzy po I rozbiorze trafili do Rosji poddani byli jeszcze wikszej eksplantacji(wiksza paszczyzna, wieloletnia suba wojskowa, nowe podatki). W prusach zaznaczy si chwilowy spadek produkcji rolnej, wkrtce jednak sytuacja chopw ulega czciowemu polepszeniu(zakaz rgw ogu chopw bez orzeczenia sdowego, kontrola nad sdownictwem dominialnym, mona byo si wykupi z poddastwa, po zapewnieniu nastpcy)
W Austrii Reformy Jzefa II z lat 80 XVIII (ograniczono poddastwo= dziedziczne uywanie ziemi pod warunkiem speniania zobowiza, nie wolno byo usuwa chopw z ziemi, ograniczono paszczyzn do 3 dni/7, dzieci chopskie mogy si udawa na nauk rzemiosa, chopi mogli przedstawia skargi wadzy, sdy dominialne byy kontrolowane, tak samo oczynszowanie).
U pocztku XIX w.
Stopniowo gospodarka wielkiej wasnoci przechodzia do wielostopniowego poczenia rolnictwa przemysu i hodowli. Wprowadzanie nowych metod, maszyn rolniczych i nowych upraw o charakterze przemysowym. Najszybciej rozwj zaznaczy si w Prusach pniej w krlestwie a najsabiej w Galicji. Taka sytuacja z jednej strony wpywaa na polepszenie sytuacji chopw, z drugiej jednak przymusowe zamiany gruntw wpyway negatywnie.
W Krlestwie Polskim
W krlestwie polskim chopi zostali poddani nadzorowi ze strony administracji, znajdujcej si w rkach wacicieli ziemskich i interwencji wojskowej dal wymuszenie wiadcze. Sejm zwiksza kary dla nieposusznych chopw.
Po 1831
Lata 1830- 50w dzielnicy pruskiej i austryjackiej i 1830 61 w krlestwie przyniosy wzrost sprzecznoci i konfliktw midzy dworem i wsi oraz midzy rzecznikami postpu i konserwatystami. Kryzys gospodarki feudalnej wpyn na wystpienia chopskie szczeglnie czste w zaborze pruskim. Reformy agrarne wspierane przez liberaln i postpow szlacht i porednio poprzez wystpienia chopskie.
Krlestwo polskie
W 1815 podzielono krlestwo na 8 wojewdztw, te na39 obwodw, a te na 77 powiatw. Po upadku odrbnoci Krlestwa przemianowanego w 1837 na guberni, w 1842 obwody na powiaty, a powiaty na okrgi. W 1866 zreformowano podzia administracyjny tworzc 10 guberni i 85 powiatw. W 1912 z czci guberni siedleckiej(skasowano ja) i lubelskiej, utworzono now Chemsk a nastpnie wcielono ja do Rosji.
Zabr pruski
Zimie Polskie pod panowaniem Pruskim dzieliy si na prowincje: Prusy wschodni i Prusy zachodnie Wielkie Ksistwo Poznaskie, Pomorze, Brabdemvurgia i lsk w wyniku reform 1815- 1829 i kolejnych prowincje podzielono na rejencje, te za powiaty. Prusy wschodnie(2 rejencje i 22 powiaty od 1905 trzecia rejencja 9 powiatw). Prusy zachodnie(2 rejencje 21 powiatw w 1887 zwikszono liczb powiatw do 58). Wielkie ksistwo poznaskie(2 rejkencje 26 powiatw). P0morzez zachodnie(3 rejencje 34 powiaty). lsk(3 rejencje 57 powiatw).
Galicja
W 18946 przyczono Krakw jako kraj koronny podzielony na cyrkuy(19). Szuybko jednak zmieniono podzia na powiaty(74 od 1908 79). Po 1815 zaczto potoczbie dzi Galicja na wschodni i zachodnia z granica na Sanie.
Krlestwo: Generalne Gubernatorstwo(namiestnik pniej genera gubernator), wojewdztwa natronie gubernie, powiaty (staroci), gminy.
Samorzd terytorialny
Mia najwiksze znaczenie. W drugiej poowie XIX dokonywa si podzia kompetencji midzy scentralizowan aparatura urzdnicz a organami samorzdu. Istotnym czynnikiem byo to, e zwierzchno naleaa do administracji rzdowej, przysugiwao im najczciej prawo kontroli w stosunku do osb i aktw samorzdu. Ta przewaga moga tez si przejawia tym, e na czele z urzdu sta kierownik lokalnej administracji rzdowej. Administracja moga te zleca samorzdom wykonanie zalece(sprawy poruczne). W zaborze pruskim i Austriackim istniay zwizki samorzdowe posiadajce organy uchwalajce, kontrolujce i wykonawcze. Organami samorzdu prowincjonalnego w Prusach byy: sejmik prowincjonalny(budet prowincjonalny, liczba etatw urzdniczych itd.) i opiniodawczy w sprawach porucznych ; wydzia prowincjonalny(z udziaem dyrektora krajowego jako reprezentanta spoeczestwa prowincji i kierownika spraw biecych). W powiatach sejmik powiatowy, ktrego organem wykonawczym by wydzia powiatowy( przewodniczcy starosta, sd administracyjny I instancji). W miastach istniay rady miejskie(organy uchwaodawcze) i magistraty (wykonawcze). Na wsiach odpowiaday im zarzdy gminne i przedstawicielstwa gminne. W Galicji samorzd powiatowy skupiony by w radzie powiatowej i wydziale powiatowym rnica miedzy Prusami polegaa na tym, ze wiksza bya tui kontrola ze strony Sejmu i wydziau krajowego i starosta nie wchodzi w skad wydziau. W gminach miejskich istniay rady i magistraty w Krakowie i Lwowie z prezydentami. Na wsi dziaay rady gminne. W Krlestwie jedyna form samorzdu jako si utrzymaa po reformach Wieopolskiego byo zgromadzenie gminne w skad gminy wchodziy gromady posiadajce zgromadzenia gromadzkie i organy wykonawcze z starszym gromadzkim na czele.
4. Zasada bezpieczestwa obrotu Widziano w niej konkretyzacj zasady bezpieczestwa prawnego(wanoci umw, uniewanianie umw tylko w szczeglnych przypadkach) 5. zasada harmonijnego wspycia przejawiaa si we wprowadzeniu do prawa poj wartociujcych(suszno, dobra wiara, uczciwy obrt, dobre obyczaje pokrzywdzenie, krzywda moralna, niesuszne wzbogacenie, cel niegodziwy, niegodno dziedziczenia, niewdziczno)
Kodeksy handlowe
Systemy prawa handlowego i zwizanego z nim wekslowego i czekowego. Itd.Ogoplnie odrnia si dwa ujcia przedmiotow(odrnia t ga od reszty prawa prywatnego) i podmiotow(ze wzgldu na kupca). W 1809 wprowadzono w ksistwie Warszawskim kodeks handlowy francuski z 1807 obowizywa on w zasadzie do wprowadzenie w II rzeczpospolitej nowoczesnego kodeksu handlowego. Zmiany i uzupenienie wynikay z organizacji kupcw, przepisw o giedzie(powstaa 1817), przepisw dotyczcych prowadzenia ksig handlowych(1825). Dalsze zmiany wprowadzane byy w drodze orzecznictwa praktyki i dziki literaturze prawniczej. W zaborze pruski obowizywa najlepszy wczesny (1897 obowizujcy od 1900). Normy prawa
handlowego obejmuj sfer handlu od strony prywatnoprawnej. Wspdziaaj z nimi odpowiednie przepisy prawa publicznego. Do oglnych zasad prawa handlowego naleay: Zapewnienie bezpieczestwa obrotu w skali midzynarodowej i krajowej Zdolno przystosowania norm do potrzeb biecych transakcji. Swoboda umw Powizanie koniecznych i cile okrelonych formalnoci moliwociami umiejtnego korzystania z czasu o okolicznoci Zasada jawnoci Samodzielno zawodu handlowego(oddzieleniu majtku prywatnego od majtku przedsibiorstwa)
Samorzd gospodarczy
Wukazywal podobne cechy co terytorialny. Suy reprezentacji i ochronie okrelonych grup interesw. Izby przemysowo-handlowe otrzymay regulacje prawna w Prusach w ustawach z 1849 i 1897; w Austrii w ustawie z 1898. Izby rolnicze, a take przymusowe zrzeszenia paccych odpowiedni podatek gruntowy w Prusach. Ustawa o towarzystwach i syndykatach rolniczych znalaza szerokie zastosowanie w krlestwie. W przeciwiestwie do Prus i Austrii w Rosji i krlestwie nie doszo do powstania izb przemysowo-handlowych O interesy handlu dbay tu komitety handlu i rzemiosa, zgromadzenia kupcw, komitety giedowe..
Zasady oglne
Pocztki tej gazi prawa odnajdujemy w prawie Polskim ju w drugiej poowie XVIII w. Nowoczesne prawo pracy wie si z rozwojem kapitalistycznych stosunkw i powstawaniem klasy robotniczej. W XIX w. przepisy prawa pracy byy czci prawa zobowiza pod hasem najmu pracy . przyjmowano zasad rwnoci stron, nie zagbiajc si w realn nierwno najemnikw w stosunku do pracodawcw. Zapat uiszczano zwykle tygodniowo lub miesicznie Zapata moga by odmierzana w stosunku do pracy lub iloci wykonanej pracy. W razie natychmiastowego
zwolnienia, pracodawca winien by wypaci mu cakowit pensj za czas jaki powinien oddziela wymwienie od ustawowego terminu ustania najmu pracy. Przy najmie na czas okrelony umowa gasa po upywie czasu pracy bezterminowym naleao wymwi robotnikw i wedug zasad wymaganych w danym regionie, zakadzie lub porcie najczciej na dwa tygodnie z gry. Pracodawca nie powinien wymaga od pracownika wykonywania innych czynnoci ni te, do ktrych si on zobowizywa. Pracownik by zobowizany dokadnie i sumiennie wykonywa swoje obowizki i nie mg samowolnie opuci miejsca pracy. W razie zej woli, oczywistej nieumiejtnoci lub niestosownego zachowania pracodawca mia prawo zwolni pracownika bez wymwienia. W przypadku nie speniania przewidzianych umow zobowiza pracodawcy, pracobiorca mg bez wymwienia opuci praca.
Etapy rozwoju
Dopiero XIX w, przynis rozwj administracji dziaajcej w ramach prawa a przynajmiejna podstawach prawnych. Prawo administracyjne wyrnia si swoj wielostronnoci, szerokoci zakresu i rnolitoci obejmowanych materii. Oglna teoria administracji gosi, e jest ona praktycznym zastosowaniem konstytucji. Rozumiano, e spord dwch sfer dziaalnoci: policyjnoochronnej i nakazujaco-zakazujcej, wyrniaj si dziaania majce na ceku wzrost roli pastwa. Granice dziaalnoci administracji okrelay w XIX w. zasady: 1. legalnoci ktra doprowadzia midzy innymi do rozwoju sdownictwa administracyjnego 2. Odpowiedzialnoci nie tylko urzdnika ale i pastwa za szkody wyrzdzone obywatelom przy wykonywaniu funkcji pastwowych
1. 2.
Sdownictwo administracyjne
Jego zadaniem jest rozpatrywanie skarg obywateli na sprzeczne z normami wyszego rzdu decyzje administracyjne(niezawise od administracji). W Prusach sd administracyjny powsta w latach 1872 1883, i powierzono go w znacznej czci samorzdom. Wnoszono skarg do wydziau powiatowego, ewentualne odwoanie szo do wydziau obwodowego w rejencji(waniejsze sprawy take I instancjia), sdem III instancji by Najwyszy trybuna administracyjny w Berlinie. W Austrii sd administracyjny by IU instancyjny i by nim od 1875 Trybuna administracyjny w Wiedniu(mia charakter kasacyjny). W Rosji funkcj najwyszego trybunau administracyjnego sprawowa senat rzdzcy.
Prawo karne
Prawo karne i nauka o nim na ziemiach polskich w drugiej poowie XIX i pocztku XX w.
Kodeks 1847 stanowi krok wstecz w stosunku do kodeksu z 1818 . Ale nawet te odrbnoci zniesiono w 1876, wprowadzajc kodeks karny rosyjski z 1866 znowelizowny czciowo w 1885, ktry obowizywa do koca rzdw rosyjskich. Rozrnia on kary kryminalne(mier, cikie roboty, katorga, doywotnie zesanie poczone z utrat praw stanu) i kary poprawcze (zesanie). W 1863 zniesiono kary cielesne, jednak seria ustaw szczeglnych znowu zaostrzyla represje. Nowe prawo karne wydano w Prusach w 1851 i wkrtce dodano w nim jeszcze par nowelizacji. W 1871 ogoszono kodeks karny ognoniemicki, w ktrym szczeglne zaznaczya si szkoa socjologiczna. Niemiecki kodeks karny wysun na pierwsze miejsce nie tyle represj za czyn przestpny ile czynniki indywidualne ujawnione przez sprawce czynu. W Rzeszy i w Austrii w ostatnich latach XIX w. zwikszya si rola prawa karnego przy zwalczaniu ruchw narodowo wyzwoleczych oraz robotniczych. Przepisy Austriackiego kodeksu karnego z 1852 stanowicego niewielk przerbk kodeksu 1803 zostay zagodzone przez przepisy szczeglne(zniesiono kar chosty, zakaz koalicji itd.). W Rosji pewne postpowe cechy zwieraa ustawa o postpowaniu karnym z 1864, ograniczona jednak w stosowaniu w krlestwie. Nowoczesny kodeks karny wprowadzono w Rosji dopiero w 1903 tzw. kodeks Tagnacewa. Nie stosowano jednak jego czci szczegowej uznajc j za zbyt agodnej w krlestwie(w peni wszed w 1915 na mocy niemieckiej wadzy okupacyjnej).
Sd i proces
W Krlestwie pewn namiastk czynnika spoecznego stanowiy sdy gminne(po 1864) z obieralnych sdziw i awnikw.
Procedury
Wiek XIX przynis stopniowe zagwarantowanie praw oskaronemu w procesie karnym i obu stronom w procesie cywilnym Zasady wsplne dla cywilnego i karnego: niezawiso sdu, rwnouprawnienie stron procesowych(w karnym naruszone poprzez instytucj oskaryciela), instytucja apelacji, Nowe procedury niemieckie zostay wydane w 1877 wsplne ich zasady dotyczyy: jawnoci procesu, kontradyktyjnoci, prawdy materialnej. Nowe procedury rosyjskie pochodziy z 1864 w krlestwie wprowadzono je w 1876, oglna organizacja sdw na wzr rosyjski, jzyk rosyjski jako obowizujcy w sdach. Zerwano z postpowaniem inkwizycyjnym proces sta si po czci skargowy i ledczy(po ledztwie policyjnym, ledztwo prokuratury), po rewolucji prawo ulego znw zaostrzeniu. Procedury Austriackie ulegy modernizacji w latach 1873(karna) i 1895(cywilna). Proces karny charakteryzowao poczenie procedury skargowej i ledczej, proces by ustny jawny przy swobodnej ocenie dowodw. W postpowaniu cywilnym ograniczono zasad kontradyktoryjnoci na rzecz zasady instrukcyjnej.
Adwokatura
W krlestwie dzielono adwokatw na adwokatw przysigych musieli by prawnikami z wyszym wyksztaceniem i przej picioletnia praktyk prawnicz, bd urzdnicz; i obrocw sdowych od, ktrych wymagano tylko zdania egzaminu z praktycznej znajomoci prawa. W XIX w. we wszystkich krajach europejskich adwokaci otrzymali swoj organizacj korporacyjn.
Rozdzia IV: Ziemie polskie w latach I wojny wiatowej Sprawa polska i rne orientacje
Wyrazem rnych orientacji k Polskich byo utworzenie przedstawicielstw narodowych boku mocarstw: 1. 1914 naczelny komitet narodowy zwizany z pastwami centralnymi 2. Polski komitet narodowy u boku Rosji, po rewolucji w Rosji stan po stronie pastw zachodnich 3. Niektrzy konserwatyci popierali Niemcy wobec oczywistej saboci Austrii
austriackiej 27. Nie weszy w skad Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego4 powiaty wschodnio-poudniowej gubernia suwalska, pozostay one pod zarzdem Ober-Ost. Powoana zostaa Rada Oglna Opiekucza, ktra zaja si opiek spoeczn.
Rada regencyjna
W 1917 Austriacy i Niemcy powoali w Polsce Rad Regencyjn, miaa ona peni sowie funkcj do objcia tronu przez przyszego krla. Sprawowaa zwierzchnictwo nad Polsk Si zbrojn, w 1917 powoaa polski rzd.
Namiastk wadzy ustawodawczej miaa by rada stanu powoana do ycia dekretem rady w 1918(110 czonkw w tym 12 z urzdu 43 mianowanych przez rad regencyjn i 55 pochodzcych z wyborw dokonanych przez rady miejskie i sejmiki powiatowe), zostaa rozwizana w X 1918. Rada Regencyjna przekazaa wadz 11 XI 1918 J. Pisudskiego, ktry obejmujc wadz ogosi si Tymczasowym naczelnikiem Pastwa(nie powoa si w tym na przekazujc mu wadze Rad).
Naczelnik podj intensywne dziaania w celu porozumienia si z Komitetem Narodowym Polskim(kierowany przez Dmowskiego i Paderewski), porozumienie doszo do skutku w 1919 po powoaniu nowego rzdu z Ignacym Paderewskim, jako premierem i ministrem spraw zagranicznym. 15 sierpnia KNP zosta oficjalnie rozwizany. W 1919 20 II zostaa przyjta maa konstytucja okrelajca uprawnienie rzdu sejmu i senatu i nadal utrzymujca urzd Naczelnika Pastwa.
4. Utrata obywatelstwa nabycie innego, przez przyjcie urzdu lub wstpienie do armii innego kraju bez zgody wadz Polskich.
Ustawy konstytucyjny
1. Dekret 22 XI 1918 o Najwyszej wadzy Reprezentacyjnej Republiki Polski 2. Akty 28 XI o ordynacji wyborczej do Sejmu i o wyborach do niego 3. 20 II 1919 Maa Konstytucja 4. 1920 ustawa konstytucyjne lska 5. 17 III 1921 Konstytucja marcowa 6. 27 V 1922 Ustawa o Trybunale Senatu 7. 2 VIII 1926 Nowela Sierpniowa 8. 23 IV 1935 Konstytucja kwietniowa.
Kapitalici
Naleeli do niej waciciele rodkw produkcji zatrudniajcy robotnikw. Do tej klasy zaliczano w II Rzeczpospolitej buruazj i ziemiastwo. Grup poredni pomidzy nimi a drobnotowarowych wytwrcw stanowiy osoby, ktre te zatrudniay robotnikw i chopw lecz sami tez pracowali w swoich zakadach. Kapitalici 45% ydzi 40% Polacy 10% Niemcy i Ukraincy Zakady produkcyjne moemy podzieli na drobne(do 15 pracownikw), rednie(15-200) i wielkie(powyej 200) W wasnoci drobnych spek przewaaa wasno indywidualna, spki jawne lub z ograniczon odpowiedzialnoci. rednie i Wielkie zazwyczaj byy spkami skcyjnymi. Wielkie przedsibiorstwa czyy si w koncerny, syndykaty, kartele. Ziemian w II rzeczpospolitej byo tylko 60 ty a ich gospodarstwa zajmoway 30 % kraju. Wacicielem rodkw produkcji byo tez pastwo, naleao do niego 16% ziemi. Wasno pastwa stale rosa poprzez zakadanie nowych przedsibiorstw, tworzenie bankw, przejmowanie zakadw prywatnych itp.
Robotnicy
Ich liczebno wskazywaa powolny wzrost od 27,5% 1921 do 20,2 w 1938. W skadzie narodowym dominowali Polacy. Robotnicy bpracowali w przemyle, rolnictwie, komunikacji, handlu, instytucjach i przedsibiorstwach pastwa, jako suba domowa. 40% robotnikw byo zatrudnionych w przemyle i grnictwie, 15% wielki i redni przemys 33% robotnicy rolni., 10% suba domowa.
Chopi
Byli najliczniejsz czci Drobnotowarowych wytwrcw, ich liczebno przekraczaa poow ludnoci kraju i wykazywaa tendencj spadkow bo w 1938 stanowia ju tylko poow. Podstawowym kryterium wyrniajcym byo posiadanie gospodarstwa i praca na roli. Polacy stanowili 60%, ukraincy26%, Biaorusini 11%. Struktura spoeczna chopw wykazywaa znaczne zrnicowanie pod wzgldem posiadanej ziemi: wielkorolni(12-50 ha, 12% chopw, 30% gruntw), redniorolni(5-1237% chopw, 41% gruntw) i maorolni(do 5 ha 47% chopw, 29% gruntw).
Rzemielnicy i kupcy
Ich liczba powoli rosa od 11% 1931 do 11,8% 1928 ogu ludnoci. Boata cz rzemielnikw i kupcw zatrudniaa pracownikw najemnych. Liczba zakadw rzemielniczych stale rosa wrd nich najliczniej byli reprezentowani: szewcy, krawcy, stolarze rzenicy, piekarze, fryzjerzy, murarze, lusarze. Najbardziej zrnicowan grup byli kupcy (od bogatych kupcw przez sklepikarzy do straganiarzy i domokrcw).
Pracownicy umysowi
W II rzeczpospolitej ich liczba rosa d 5,1%(1921)do 5,7%(1938). Ponad 40 % z nich uczestniczyo w procesie produkcji kapitalistycznej, przeszo poow zatrudniaa administracjia. Odrbn grup stanowiy tez zawody wolne, pracujcy na wasny rachunek: lekarze adwokaci. Przewaali Polacy 75%.
1 V 1920 przejciowo powoano Rad Obrony Pastwa, ktra czasowo ograniczya kompetencj sejmu(Naczelnik, 10 posw, marszaek sejmu, premier, 3 ministrw 3 przedstawicieli wojska powoanych przez Naczelnego Wodza(Jzia)).
Zasada cigoci pastwa Polskiego Rzeczpospolita nie bya pastwem nowym lecz wskrzeszonym, czego przejawem by wstp nawizujcy do konstytucji 3 maja i mwicy o ptorawiekowej niewoli. Republikaska forma ustroju p0olitycznego Art. 1 mwi, ze Polska jest Rzeczpospolit Zasada zwierzchnictwa narodu Art. 2 Wadza zwierzchnia Rzeczpospolitej naley do narodu Zasada Demokracji reprezentacyjnej nard jako dzieryciel wadzy zwierzchniej nie sprawowa jej bezporednio, ale przekazywa j obieralnym organom. Zasad podziau wadz Organami pastwa w zakresie ustawodawczym jest sejm i senat, wykonawcza prezydent z ministrami, sprawiedliwo niezawise sdy. System rzdw parlamentarnych stosunki midzy wadz wykonawcza i ustawodawcz konstytucja okrelaa jako system rzdw parlamentarnych, rzd sprawowa swoja funkcj tak dugo jak dugo cieszy si zaufaniem wikszoci parlamentu. Zasada pastwa liberalnego Pastwo zostao stworzone dla ochrony interesw indywidualnych. Cele jednostkowe uwaano za nadrzdne w stosunku do pastwa. Zasada jednolitoci pastwa Rzeczpospolita bya w zasadzie pastwem jednolitym poza lskiem posiadajcym autonomi(gwnie przejawiajc si w sejmie lskim - wydawanie ustaw we wszystkich dziedzinach administracji z wyjtkiem wojskowych i administracyjnych).
Sejm i Senat
Czynne prawo wyborcze 5 przymiotnikowe w wyborach do sejmu kady obywatel, ktry ukoczy 21 lat a do senatu 30 lat (z wyjtkiem wojskowych w subie czynnej i osb ograniczonych w korzystaniu z praw cywilnych) Bierne Prawo wyborcze do sejmu posiada kadu obywatel, ktry ukoczy 25 lat, a do senatu 40, nie wyczajc wojskowych w subie czynnej Sejm 444 posw, kadencja: 5 lat(rozwizanie na mocy decyzji prezydenta za zgod 3/5 senatu) Senat 111 senatorw, kadencja: 5 lat(w razie rozwizania sejmu rozwizaniu ulega te senat) 1. Kompetencje ustawodawcze Nie ma ustawy bez zgody sejmu wyraonej w sposb regulaminowy. Wymagano ustawy do: budetu, nakadania podatkw, ustalania skadu liczebnego wojska, udzielenia amnestii, ratyfikowania traktatw i innych wanych spraw. Inicjatywa przysugiwaa sejmowi i rzadowi. Senat wprowadzanie poprawek, ktre mogy by odrzucone przez sejm 11/20. 2. kompetencje kontrolodawcze obu izbom przysugiwao prawo interpelacji, prawo pocigania ministrw do odpowiedzialnoci tylko sejm. Kontrola administracji pod wzgldem finansowym powoywana bya Najwysza Izba Kontroli.
3. kompetencje elekcyjne sejm i senat razem poczone w Zgromadzeni Narodowe wybieray prezydenta 4. Kompetencje ustrojodawcze uprawniay sejm i senat do nowelizacji konstytucji. Do prawomocnoci ustaw potrzeba bya wikszo gosw przy przynajmniej 1/3 liczby posw. Posom i senatorom przysugiwa immunitet parlamentarny wycza on odpowiedzialno zwizan z wykonywaniem mandatu. Nietykalno poselska mogli by podnoszeni do odpowiedzialnoci karnej tylko za zgod sejmu lub senatu.
Prezydent Rzeczpospolitej
Powoywany by na 7 lat, w wypadku kiedy nie mg sprawowa urzdu zastpowa go marszaek sejmu. Jego kompetencje: 1. mianowanie i odwoywanie rzdu, musia si liczy ze stanowiskiem wikszoci sejmu, mianowanie ministrw odbywao si na wniosek prezesa Rady ministrw 2. Obsadza wysze stanowiska cywilne i wojskowe 3. Sprawowa zwierzchnictwo nad siami zbrojnymi 4. Przyjmowa przedstawicieli pastw obcych i wysya przedstawicieli pastwa Polskiego za granic 5. zawiera umowy midzynarodowe 6. Za zgod sejmu wypowiada wojn i zawiera pokuj 7. Prawo wydawania rozporzdze wykonawczych i zarzdze 8. Zwoywa, odracza i zawiesza sesje zwyczajne i nadzwyczajne 9. rozwizywa sejm za zgod 3/5 senatu 10. Podpisywa ustawy wraz z odpowiednimi ministrami i zarzdza ich ogoszenie 11. mianowa sdziw i decydowa o prawie aski
Rada ministrw.
Rad Ministrw tworzyli ministrowie pod przewodnictwem prezesa pady ministrw. Ministrowie byli powoywani na wniosek prezesa rady ministrw przez prezydenta. Wystpowaa z projektami ustaw i przedstawiaa coroczne zamknicie rachunkw pastwowych. Odpowiadali solidarnie za ogln polityk rzdu tj. za decyzje rady ministrw i indywidualnie za sprawy dotyczce dziaalnoci ministra. Odpowiedzialno parlamentarna kierunek polityki rzdu lub ministra(zwyka wikszo gosw). Odpowiedzialno konstytucyjna za dziaania niezgodne z konstytucj i ustawami. Poddawano kwalifikowana wikszoci gosw. Spraw rozpatrywa trybuna Stanu skadajcy si z 12 czonkw obieranych przez sejm(8) i senat(4)spoza swego grona pod przewodnictwem I Prezesa Rady ministrw.
Poszanowanie prawa Sumienne wykonywanie obowiakw publicznych Obowizek suby wojskowej Ponoszenie ciarw i wiadcze publicznych Wychowanie dzieci Obowizek pobierania nauki
6. Polska Partia Socjalistyczna w jej skad weszy partie socjalistyczne trzech zaborw, gwnym jej celem byo utworzenie Polskiej Republiki socjalistycznej, co miao nastpi w procesie ewolucji. Do 1928 popeiraa sanacj, od 1929 naleaa do Centrolewu 7. Narodowa Partia Robotnicza 1920 powstaa z poczenia Narodowego Zwizku Robotniczego i Narodowego Stronnictwa Robotnikw. Jej program by kompozycj hase narodowych, klasowych i religijnych. PO przewrocie majowym i opuszczeniu jej przywdcw obja stanowisko opozycyjne do rzdu 8. Komunistyczna Partia Polski - Od 1925 Komunistyczna Partia Robotnicza Polski. Od 1919 dziaaa nielegalnie , dya do obalenie ustroju kapitalistycznego drog rewolucji. Jej kierownictwo to: Maksymilian Horwitz, Adolf Warszaski.
administracji, uporzdkowania stanu prawnego, wymiaru sprawiedliwoci, wiadcze spoecznych i naprawy stanu gospodarczego pastwa. Od tego momentu kompetencje parlamentu praktycznie ograniczyy si do uchwalania budetu. Niwelacji podlegaa instytucja wotum nieufnoci dejmu do rz du wobec powoywania przez prezydenta rzdu w tym samym lub nieco zmienionym skadzie. Rzd wobec walki z sejmem przejawia rne kontrakcje utrudniajce prace sejmowi i dyskredytowaniem go w opinii publicznej; prezydent naduyw prawa do odraczania i zamykania sesji sejmowych. Ko0nsolidacja opozycji doprowadzia do powstania centrolewu, wobec ktrego rzdy sanacyjne wypowiedziay nieformaln wojn na pocztku wyborw dokonano aresztowania przywdcw sanacji i osadzono ich w wizieniu wojskowym w Brzeciu, a uwolnionym po wyborach wytyczono procesy. Oprcz zastraszania opozycji rzd rozbija partie choby poprzez uniewanianie list. W systemie politycznym rzdw sanacji nastpowa stay wzrost roli i znaczenia rzdu. System wielopartyjne formalnie nadal utrzymany zacz przeksztaca si w system partii dominujcej, partie opozycyjne pozbawiono moliwoci wpywania na polityk rzdw, ich rola sprowadzaa si tylko do krytyki rzdw, obrony praw obywatelskich, ujawniania samowoli i naduy organw administracji. Grupa wadzy dya do ograniczenia praw wolnociowych, ktre suyy do jej krytyki.
Prezydent Rzeczypospolitej
W obiorze nowego prezydenta uczestniczy sam prezydent i zgromadzenie elektorw i ew3entualnie og obywateli. Zgromadzenie Elektorw zoone byo z 80 osb w tym 50 wybranych przez sejm, 25 senat i 5 wirylistw(marszakowie sejmu i senatu, premier, generalny inspektor si zbrojnych, I prezes Sdu Najwyszego) i wybierao kandydata na prezydenta. Ustpujcy prezydent mg wskaza drugiego kandydata, skorzystanie przez prezydenta z tego uprawnienia powodowao gosowanie powszechne. Rozstrzygao ono, ktry z kandydatw zostanie prezydentem. Kadencja trwaa 7 lat w razie wojny przeduaa si do trzech miesicy po zawarciu pokoju. 1. dekrety z moc ustawy (wojsko, administracja) w przerwach midzy kadencjami, i na podstawie upowanienia ustawowego. 2. Mianowa 1/3 senatorw
3. Zwoywa, odracza, otwiera i zmyka sesje sejmu i senatu 4. dokonywa promulgacji i publikacji ustaw 5. przysugiwao mu uprzywilejowane stanowisko w sprawach zmiany konstytucji i posiadal prawo weta w stosunku do propozycji zmian sejmu i senatu. 6. mianowa prezesa rady ministrw i na jego wniosek ministrw 7. mianowa sdziw 8. dysponowa prawem aski 9. mianowa prezesa NIK i czonkw jego kolegium 10. by zwierzchnikiem si zbrojnych 11. rozwizywa sejm i senat, prawo odwoania prezesa rady ministrw, Prezesa NIK, naczelnego wodza i generalnego inspektora si zbrojnych, 12. pociga ministrw do odpowiedzialnoci konstytucyjnej Na okres wojny: 13. wyznaczanie nastpcy 14. mianowanie naczelnego wodza 15. wydawanie dekretw dotyczcych caego pastwa z wyjtkiem zmiany konstytucji i przeduenia kadencji izb, powoywania sejmu i senatu w pomniejszonym skadzie Wszystkie uprawnienia prezydenta konstytucja dzielia na prerogatywy(nie wymagajce kontrasygnaty) i uprawnienia zwyke
Rada ministrw
Powoywana bya przez prezydenta. Do prezesa rady ministrw a nie do Rady naleao kierownictwo w kierunku polityki pastwowej. Do jej kompetencji naleao: 1. inicjatywa ustawodawcza 2. wydawanie rozporzdze 3. decydowanie w sprawach przekazanych jej przez ustawy. Prawo przewidywao trzy rodzaje odpowiedzialnoci Rady: 1. Polityczn przed prezydentem 2. Parlamentarn przezd sejmem, prezydent mg nie uzna 3. Konstytucyjn przed trybunaem stanu(6 sdziw i 6 zastpcw spord kandydatw przedstawionych przez sejm i senat).
Sejm i Senat
Sejm skada si z 208 posw wybieranych w powszechnych, tajnych, rwnych i bezporednich wyborach w 104 dwu mandatowych okrgach. Czynne prawo wyborcze 24 lata korzystajcy z praw cywilnych i obywatelskich i wojskowym, bierne 30 lat. Senat skada si z 96 senatorw powoywanych w 1/3 przez prezydenta i 2/3 przez tzw. Elit(zasug, wyksztacenie, zaufanie), bierne 40 lat. Kadencja trwaa 5 lat. Z kompetencji ustawodawczych utraci te z zakrsu wojska, rzdu i administracji, pozostae zostay ograniczone. Z kompetencji kontrolnych mogy ab ustpienia du(za zgod prezydenta), pocign ministra lub premiera do odpowiedzialnoci konstytucyjnej, prawo interpelacji, zatwierdzay corocznie rachunek przedstawiany przez NIK, udzielay te rzdowi absolutorium.
Rada ministrw
Jej funkcje polegay na uzgadnianiu dziaalnoci ministrw, rozpatrywaniu ich sprawozda i zatwierdzaniu statutw organizacyjnych ministerstw. Uprawnienia administracyjne realizowaa poprzez wydawanie zarzdze, podejmowanie uchwa i wydawanie aktw administracyjnych. W jej onie istnia Komitet Ekonomiczny(przedstawiciele 4 resortw gospodarczych), ktry zajmowa si programem gospodarki.
Ministrowie
Z jednej strony byli czonkami Rady ministrw z drugiej za kierowali wyodrbnionymi na podstawie kryterium przedmiotowego dziaw administracji pastwowej. Zastpowali ich podsekretarze stanu . urzdnicy resortu nie posiadali samodzielnej wadzy lecz sprawowali j z upowanienia ministra, Ministerstwo dzielio si na departamenty(dyrektorzy) te za na wydziay(naczelnicy). Liczba resortw administracyjnych miaa w II RP tendencje malejce w 1932: Sparw Wewntrznych, Spraw Zagranicznych, Sprawiedliwoci, Spraw Wojskowych, Skarbu, Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego, Rolnictwa i Reform Rolnych, Przemysu i Handlu, Komunikacji, Opieki Spoecznej, Poczt i Telegrafw. W latach do konstytucji marcowej powstao wiele ministerstw niezalenych od ministrw jednak zasady konstytucji wykluy tak moliwo i zostay one podporzdkowane ministrom.
Administracja wojewdzka
Na jej czele sta Wojewoda, mianowany przez prezydenta na wniosek ministra spaw wewntrznych uchwalony przez rad ministrw Jako organ administracji wojewdzkiej dziaa w dwojaki sposb jako przedstawiciel rzdu i szef administracji zespolonej. 1. koordynowa dziaalno administracji, w myl polityki pastwa 2. posiada uprawnienia nadzorczo inferencyjne wobec administracji niezespolonej. 3. sprawowa nadzr nad skadem personalnym kadry urzdniczej 4. mg zawiesza zarzdzenia administracji specjalnej, sprzeczne z polityk rzdu 5. organizowa okresowe zebrania kierownikw resortw 6. Wykonywa zadania powierzone mu przez odpowiednich ministrw 7. podlegaa mu policja 8. sprawowa nadzr nad pras, stowarzyszeniami i samorzdem. 9. przysugiwao mu prawo wydawania rozporzdze wykonawczych na mocyupowaznienia ustawowego. Rada wojewdzka skada si z czonkw delegowanych przez samorzdy powiatowe, przewodniczy jej wojewoda, wyraaa swoje opinie na probe wojewody. Wydzia wojewdzki skada si z wojewody trzech czonkw wybranych przez rad i dwch urzdnikw pastwowych(uprawnienia doradcze i stanowcze). Warszawa z Komisarzem Rzdu podzielona bya na powiaty grodzkie (ze starostami grodzkimi). lska Rada Wojewdzka wojewoda wicewojewoda, i 5 czonkw wybranych przez sejm lski, penia funkcj kolegialnego organu wojewdzkiego wsppracujcego z wojewod w sprawach administracji.
Administracja powiatu
Na jej czele sta starosta, mianowa go minister spraw wewntrznychpod wzgldem osobowym i subowym podlega wojewodzie i podobnie jak on by przedstawicielem rzdu i szefem administracji zespolonej, sprawowa funkcje analogiczne do wojewody tylko na mniejszaskal.
W miastach wydzielonych administracj sprawowa starosta grodzki przysugiwaly mu te same uprawnienia co starocie. W dyni komisarz rzdu
Kontrola prasy
Konkretyzacje przepisw dotyczcych wolnoci prasy stanowio prawo prasowe normowao 1. tryb powstawania i prowadzenia czasopism, wydawanie ksiek i innych drukw a take dziaalno zakadw drukarskich i skadw drukw. 2. System kontroli nad drukami Wydawanie czasopism uregulowane zostao wedug zasad systemu zgoszeniowego by obowizek zgoszenia chci wydawania czasopism organom I instancji, w okrelonych przypadkach(po 1926 rozszerzanych) organ mg odmwi zezwolenia. Prawo prasowe wymagao, eby kady wydrukowany egzemplarz zawiera nazw i adres drukarni miejsce wydania, i nazwisko i adres redaktora odpowiedzialnego, waciciel drukarni by zobowizany niezwocznie po wydrukowaniu przekaza pewn liczb egzemplarzy przekaza administracji. System kontroli mia charakter represyjn, polega na poddawaniu kontroli dopiero po wydruku oraz stosowaniu represji w wypadku naruszenia za ich porednictwem prawa materialnego lub karnego. Zastosowanie represji byo trudne do wykonania za wzgldu na stosowanie zasady anonimowoci autorw i tajemnicy redakcyjnej, w takim przypadku wytworzono przepisy okrelajce w wypadku niemonoci pocignicia do odpowiedzialnoci autora, wydawcy. Zaczto te stosowa konfiskaty i zamknicia dziaalnoci czasopism(zawieszeni sad okrgowy na wniosek organw administracyjnych lub prokuratora). W przypadku czasopism yagranicznych poza konfiskate pozbawiano ich moliwoci transportu czyli debitu pocztowego lub komunikacyjnego
Organy wadzy administracyjnej mogy odmwi rejestracji i zgoszenia w razie kiedy organizacja moga zagraa bezpieczestwu lub spokoju publicznego.
Przedsibiorstwa pastwowe
Pocztkowo przedsibiorstwa pastwowe byy traktowane jak urzdy, pniej ulegy one komercjalizacji poprzez nadanie im osobowoci prawnej i poddaniu zasad gospodarki handlowej. Wrd przedsibiorstw pastwowych wyrniano Monopole, przedsibiorstwa posiadajce osobowo prawn i te, ktre jej nie posiaday.
1. W gminach wiejskich Rada Gminna(uchwaodawczy) i zarzd gminy(wykonawczy[wjt i awnicy]) 2. W gminach miejskich rada miejska(uchwaodawcza) i zarzd miejski(wykonawczy{burmistrz i awnicy}) 3. W powiatach do 1933 sejmiki od 1933 rady powiatowe(uchwaodawcze[wybory powszechne i jawne]) wydzia powiatowy(wykonawcze[6 czonkw wybieranych przez rade i starosta]) 4. wojewdztwa mimo ustawy nie zosta powoany do ycia. W poznaskim i pomorskim sejmik wojewdzki, wydzia wojewdzki i starosta krajowy.
Postpowanie administracyjne
W 1928 wydano dla caego kraju jednolite przepisy normujce: 1. oglne postpowanie administracyjne wszystkie sprawy z zakresu prawa administracyjnego, zaatwiane przez organy rzdowe i samorzdowe, z wyjtkiem nie zespolonej. Normoway tryb wydawania decyzji, uprawnienia zainteresowanych stron w toku postpowania. 2. Postpowanie przymusowe zesp dziaa zapewniajcych wydanie decyzji administracyjnych. 3. Postpowanie karno administracyjne regulowao tryb dochodzenia i karania wykrocze administracyjnych(mandatowe, [przyspieszone lub zwyczajne).
Rodzaje kontroli
1. Wewntrzna wynikaa z hierarchicznej struktury administracji 2. Zewntrzna sprawowana przez organy niezalene od aparatu administracji.
Sdy powszechne
Sdy grodzkie orzekay jako I instancja w drobnych sprawach cywilnych i karnych i udzielay pomocy innym sdom.(1 sdzia) Sdy okrgowe orzekay w I instancji w wanych sprawach cywilnych i karnych oraz rozpatryway odwoania od sadw grodzkich(3 lub 1 osobowe), dzieliy si na wydziay. o Sdy przysigych zbrodnie zagroone cikimi karami, i polityczne, nigdy nie byuy powszechne w b. pruskim tylko do 1919, ostatecznie zniesione w 1938 Sdy apelacyjne rozpatryway jako II instancja apelacyjna od okrgowych jako I instancja w sprawach szczeglnych przekazanych im przez ustawy(3 wyjtkowo 1 sdzia). Sd najwyszy najwysza instancja dla sdw powszechnych. Rozstrzyga odwoania kasacje, oraz orzeka w sprawach przekazanych mu przez ustawy. Dzieli si na izby cywilna i karn a pok koniec okresu midzywojennego take dla spraw adwokatury(3,5 lub 7 sdziw, w skadzie caej izby lub na zgromadzeniu oglnym).
Sdy szczeglne
1. Sdy wojskowe orzekay na podstawie kodeksu karnego wojskowego 2. Sdy pracy orzekay w sprawach spornych cywilnych wynikajcych ze stosunku pracy, sprawach zwizanych z nauk zawodu, a od 1934ww wynikajcych ze stosunku chaupniczego 3. Sdy wyznaniowe b. rosyjski w spory w sprawach maeskich wyznawcw okrelonych wyzna
4. Trybuna kompetencyjny dla rozstrzygania sporw kompetencyjnych midzy organami administracji i sdami(2 prezesw 14 czonkw minaowanych przez prezydenta na wniosek Rady Ministrw)
Prokuratura
Opiom 1928 ujednolicao j prawo ustroju sdw powszechnych. By to organ powoany do cigania przestpstw. Kierowa j minister sprawiedliwoci a jej organizacja bya odzwierciedleniem struktury sdownictwa z wyjtkiem sdw grodzkich gdzie prokuratura nie istniaa.
Prokuratoria Generalna
Jej organizacj i dziaalno regulowa dekret z 1919, ustawa 19191 i rozporzdzenie prezydenta 1924. Utworzona zostaa do obsugi prawnej skarbu pastwa, udzielaa tez opinii prawnych organom pastwowym.
Adwokatura i notariat
Jednolite przepisy dotyczce Adwokatury zostay wydane w 1932i ulegy nowelizacji 1928. Stanowia wolny zawd, ktrego gwnym zadaniem byo wiadczenie wszelkiej pomocy prawnej. Samorzdow organizacje tworzyy izby adwokacjeodrbne dla kadej apelacji z wadzami wybieranymi przez czonkw. Najwyszy organ Naczelna Rada Adwokacka Istnienie i dziaalnoc notariatu normoway przepisy zaborcze zunifikowane 1933. Notariusz mia status funkcjonariusza publicznego, mianowany i odwoywany przez ministra sprawiedliwoci a opacany przez osoby na, ktrych rzecz wykonyway wiadczenia (sporzdzanie aktw normatywnych i stwierdzanie faktw). Organizacja wewnetrzna notariatu opiraala si na zasadach samorzdu.