Aby rozpocz lektur, kliknij na taki przycisk , ktry da ci peny dostp do spisu treci ksiki.

Jeli chcesz poczy si z Portem Wydawniczym LITERATURA.NET.PL kliknij na logo poniej.

KAROL MAY

U STP SFINKSA

Tytu oryginau: Und Friede auf Erden I Tumaczenie: Ewa Kowynia

Tower Press 2000 Copyright by Tower Press, Gdask 2000

FANATYK

Jestem Sejjid Omar. Jak dumnie to brzmiao i jak jednoznaczna bya poza, ktr zazwyczaj przyjmowa wymawiajc te sowa! Jestem Sejjid Omar co to miao znaczy: Ja, pan Omar, jestem uczonym, znajcym si na rzeczy potomkiem proroka, ulubieca Allacha. Moje imi wraz z mymi osobistymi zasugami zostao zapisane w witym spisie imion w Mekce. Z tego powodu mam prawo nosi zielony strj i zielony turban. Gdy umr, kopua mego grobowca zostanie pomalowana na zielono i natychmiast otworz si przede mn bramy najwyszego nieba. Okazujcie mi wic szacunek! Kim jednak waciwie by w Sejjid Omar? Zwykym poganiaczem osw! Mia swoje stanowisko przy Esbekije w Kairze, naprzeciwko hotelu Continental, w ktrym mieszkaem. Mody, dobrze zbudowany, liczcy niewiele ponad dwadziecia lat, zwrci moj uwag sw niewzruszon powag i wrodzon godnoci ruchw. Chtnie patrzyem na niego z mojego balkonu, a gdy piem kaw na wspaniaym dziedzicu hotelowym, mogem go take sysze. Na jego twarzy malowaa si wprawdzie przebiego waciwa wszystkim poganiaczom osw, lecz nie bya ona tak natarczywa jak u innych i nadawaa jego pracy taki charakter, e kady kto posuy si jego osami musia odczu, i lepiej nie mg trafi. Najrzadziej, jak tylko mg, zadawa si ze swymi towarzyszami pracy, a gdy ci usiowali wyprowadzi go z rwnowagi szyderstwami i kpinami, nie byli w stanie osign niczego ponad pogardliwe: Jestem Sejjid Omar! Gdy kto obcy zamierza si z nim targowa lub gdy dano od niego czego, co byo sprzeczne z jego wymogami honoru, odwraca si na picie z wyniosym: Jestem Sejjid Omar! A ten, ktremu si to przytrafio nie usysza ju od niego ani jednego sowa wicej. Wszystko to spowodowao, e zwrciem na niego szczegln uwag, chocia nie miaem adnej okazji po temu, aby to zademonstrowa wynajmujc go bd zatrudniajc w inny sposb. Lecz wiadomo, e spojrzenie ma moc przycigajc. Zauwayem, e i on czsto spoglda w moj stron. Wyglda na zaniepokojonego, kiedy nie pokazywaem si po obiedzie i kolacji w ogrdku hotelowym na kawie, a gdy tylko wychodzc, przechodziem koo niego cofa si o krok do tyu i chocia nie zwracaem na niego uwagi, skada obie rce na piersi w gecie pozdrowienia. W tyme hotelu obok wielkiej sali jadalnej stao pod arkadami kilka mniejszych stolikw dla goci, ktrym nie sprawiao przyjemnoci ciniecie si przy wsplnym stole. Jeden z tych stolikw zarezerwowaem wycznie dla siebie. Stolik po lewej by jeszcze wolny, przy tym po prawej siedzieli od wczoraj jacy dwaj obcy, o egzotycznym wygldzie ludzie, wzbudzajcy oglne zainteresowanie, w tym take i moje, chocia ja obserwowaem ich dyskretniej ni pozostali. Byli to dwaj Chiczycy: ojciec i syn. Odgadem to na pierwszy rzut oka, poniewa byli do siebie bardzo podobni, a poza tym wywnioskowaem to z ich rozmowy ich st sta bowiem tak blisko mojego, e bez wysiku mogem sysze kade ich sowo. Ubrani byli nie w swe egzotyczne stroje, przeciwnie, mieli na sobie europejskie ubrania skrojone na francusk mod. Warkoczyki ukryli pod tropikalnymi hemami, ktre cigali tylko przy stole. Wczoraj, gdy tylko przekroczyli prg jadalni, od razu rzuci mi si w oczy nie udawany i gboki szacunek, jakim syn obdarza ojca. Objawia si on we wzruszajcej gotowoci do suenia;

wydawao si, e syn chce uprzedzi kelnera, aby okaza ojcu swe przywizanie, wdziczno i mio synowsk. Nie byo w tym nic sztucznego ani wyreyserowanego, lecz spontanicznie i naturalnie wydobywao si z najgbszego wntrza modzieca. Ojciec nosi okulary w cikich, zotych oprawkach, syn okularw nie nosi. Jedli w cakiem europejski sposb i to tak elegancko i swobodnie, e niejeden z pozostaych goci mgby bra z nich przykad. Kelner, ktry mnie obsugiwa, szepn mi w zaufaniu, w nadziei na szczeglny napiwek: To monsieur Fu i monsieur Tsi z Chin. Przyjechali z Parya. Najprawdopodobniej s spokrewnieni. Sami si tak wpisali do ksiki hotelowej? usiowaem si dowiedzie czego bliszego. Nie, ale tak powiedzieli portierowi. Nie wymawia prawidowo sw Fu i Tsi, ale i tak byo dla mnie jasne, e Fu to ojciec, a Tsi to syn. W jzyku chiskim mianowicie te same wyrazy mog mie rne znaczenie. Obydwaj gocie nie wymienili swoich nazwisk podajc si po prostu za ojca i syna. Poniewa nikt tutaj nie wada ich jzykiem, wpisano ich wic do ksiki po prostu jako monsieur Ojciec i monsieur Syn i jeszcze wszyscy uwaali si za szczeglnie bystrych, uwaajc ich za spokrewnionych. A im bardzo si to spodobao, e stopie ich pokrewiestwa brano za nazwiska. Do suby hotelowej zwracali si po francusku i to tak znakomicie, e z pewnoci mieli za sob dugie lata praktyki w tym jzyku. Ich twarze nie miay typowo wschodniego wygldu. U chopaka mogo to by skutkiem modego wieku, u ojca by to jednak zdecydowany efekt duchowej pracy i tylko w prawdziwie chiski sposb zadbana broda zdradzaa, e jest synem Pastwa rodka. Wcale nie trzeba byo wykazywa si wyjtkow znajomoci ludzi, aby dostrzec, e tego czowieka zajmuj jedynie kwestie duchowe. Ju po posiku, w holu na zewntrz, stwierdzono w trakcie lunej pogawdki, e obaj Chiczycy pochodz po pierwsze z Kantonu, po drugie s wujem i bratankiem, a po trzecie przyjechali wanie z Parya, gdzie otwarli sklep z chiskimi towarami, ktrym ma kierowa bratanek. Odwiz wanie wuja do Egiptu, aby jeszcze mc si nacieszy i przeduy moment rozstania, lecz tu si poegnaj i on wrci do Parya. Nie interesowao mnie, kto poczyni te odkrycia. Nie mogem sobie wyobrazi, eby ten osobliwy, chciaoby si rzec tajemniczy, na tak uduchowionego wygldajcy monsieur Fu by zwykym kupcem, ktrego celem miao by jedynie handlowanie tanimi chiskimi wyrobami udajcymi w Paryu staroytne wazy i puzderka. Los okaza si dla mnie na tyle askaw, e ju nastpnego dnia uchyli przede mn rbek tajemnicy. Mieszkaem na drugim pitrze, aby mie jak najwicej powietrza oraz wiata i wanie siedziaem na balkonie piszc listy, gdy w drzwiach hotelowych pojawili si obaj Chiczycy i ruszyli w stron Sejjida Omara. Ten postara si o drugiego osa, na ktrym wraz z nimi odjecha. Wtem pode mn usyszaem trzepanie i szczotkowanie. Zaczo mi to w kocu przeszkadza. Przechyliem si przez balustrad i spojrzaem w d. Nie bya to, jak przypuszczaem, pokojwka, lecz chiski sucy, ktry z kufra wyciga rzeczy, aby je odwiey i wyczyci. Tak wic chiczycy mieszkali dokadnie pode mn, na pierwszym pitrze. Pozwoliem zbrodniarzowi dalej sprzta. Po jakim czasie zapanowa spokj, lecz po chwili powtarzajce si chrzknicia zdradziy mi, e sucy jest tam jeszcze. Znowu przechyliem si przez balustrad. Pochylony by teraz nad jakim mniejszym kufrem, w ktrym ukada przerne przedmioty z tak pieczoowitoci, e odgadem od razu ich niezwyczajne przeznaczenie. Od czasu do czasu rzuca badawcze spojrzenie na ssiednie balkony, aby sprawdzi czy nie jest obserwowany. Kufer ten musia zatem zawiera rzeczy, o ktrych nie kady powinien wiedzie. Teraz na przykad trzyma w rku jaki

pasek, z przyczepion do niego zot, wysadzan rubinami klamr. Ten rodzaj klamer mogli nosi wycznie mandaryni pierwszej i drugiej rangi. Nastpnie ujrzaem putsu, czyli wyszywany puklerz noszony na piersiach i plecach, z wyhaftowanym na bocianem. Po zoonym z okrgych ogniw acuchu, pawim pirze i innych rozmaitych przedmiotach, ktrych nie mogem zbyt dobrze rozpozna, wiato dzienne ujrza jeden z tych kapeluszy, jakie noszone s tylko w lecie i z tego powodu nazywane ciepymi kapeluszami. Zdobi go jeden czerwony, bez adnych wzorw koralowy guz. acuchy mogli nosi wok szyi jedynie mandaryni od pierwszej do pitej rangi. Pawie pira stanowi specjalne wyrnienie, ale koralowy guz jest zarezerwowany wycznie dla mandarynw pierwszej rangi, cywilnych albo wojskowych. Pierwsi musz nosi putsu z bocianem, drudzy natomiast podobny puklerz lecz z nosorocem. Cywilni urzdnicy ciesz si wikszym szacunkiem ni wojskowi. Tak wic dowiedziaem si, e monsieur Fu, poniewa tylko do niego mogy nalee te odznaczenia, by cywilnym mandarynem najwyszej rangi. Dalsze obserwacje uniemoliwio pewne zajcie. Podchodzc do balustrady wsadziem owek za ucho. Gdy si pochyliem, wylizgn si i spad na balustrad pitro niej, dokadnie przed nosem sucego. Chiczyk wyda okrzyk przeraenia, w jednym momencie pozbiera wszystkie rzeczy i w nastpnej chwili znikn. Jego przeraenie stanowio oczywisty dowd, e jego panowie nie yczyli sobie, by ktokolwiek odgad ich stanowisko. Bya to pora roku bezporednio poprzedzajca nadejcie lata, a wic czas, kiedy khamsin przez pidziesit dni w roku jest niemile widzianym gociem w Egipcie. Ten gorcy, suchy wiatr z poudniowego zachodu gnajcy pustynny py, gdy powieje silniej wywouje takie znuenie, e zarwno tubylec jak i cudzoziemiec stara si unika wszystkiego, co wie si z jakimkolwiek wysikiem fizycznym. Dzie po opowiedzianym wyej odkryciu wia szczeglnie silnie z kierunku Gizeh i Aryah. Na ulicach byo pusto, a zwykle tak chtnie odwiedzane miejsca przed kawiarniami byy wolne jeszcze w czasie asr, poudniowej modlitwy. Postanowiem uda si konno do Debel Mokattan. Ju od dawna khamsin nie robi na mnie adnego wraenia. Nie mczy mnie, za to innych ludzi trzyma z dala od moich ulubionych miejsc i pozwala mi rozkoszowa si nimi w samotnoci. Widok z Mokattamu i Debel Gijuszi jest nieprawdopodobnie pikny, a dla mnie podwjnie cenny, gdy wiato zachodzcego soca przesiane przez py khamsinu owietla w niemal baniowy sposb miasto i okolic. Wszelka kanciasto i ostro obrazu zostaje zagodzona i wszystko nabiera niecodziennego koloru. Miaem wanie ruszy w drog, gdy przed hotel zajechay powozy wypenione przybyymi ostatnim pocigiem podrnymi. Nie miaem adnego szczeglnego powodu, aby zwraca na nich uwag, lecz przechodzca koo mnie moda, skryta za niebieskim woalem dama przycigna mj wzrok. Ubrana bya w prosty, popielaty kostium i praktycznie boso. Przemwia po angielsku do wysiadajcego z ni mczyzny. Rzadko syszaem tak gboki i miy gos. Wkrtce znalazem si na grze i rozkoszowaem si cisz, a take samotnoci. Moje ulubione miejsce stanowio skalne siedzisko w pobliu starego, zrujnowanego meczetu Gijuszi. Soce byo na wp skryte za migoczc, pomaraczow mg. Grobowce Mamelukw leay u mych stp jak niedokoczona modlitwa. Od Meczetu Alabastrowego a do niegdysiejszego Ez-Zahir wznosio si do tronu Allaha tysic wie minaretw wykutych w kamieniu. Przez Masr el-Atika, dawny Fostat, a obecnie stary Kair sun pod gr do Heluanu buchajcy par pocig profanacja dla nieziemskiego widoku, a za drzewami stojcymi przy Dakrur i zieleni z przykanaowych pl leay na skraju pustyni piramidy skamieniae ze strachu przed wiecznoci. mier i ycie, przeszo i teraniejszo przenikajce si wzajemnie i jednoczce ze sob, przewiane pustyn-

nym wiatrem, a mimo to tak modzieczo pikne i ciepe, rozcigay si przed moimi oczami, a u mych stp leaa zwyciska Masr el-Kahira, najbardziej przeze mnie ukochane miasto Orientu. Stamtd a tu na gr, od krlewskich grobowcw z naprzeciwka i z Sini na wschodzie napyway ku mnie myli, ktrych nie chciaem zapomnie. Wycignem wic papier i owek. Pracowaem wwczas nad moimi Niebieskimi mylami, ksika ta stanowia jeden z powodw mojej podry na Wschd. Kto zamierza pisa wiersze o starych, dziecinnych marzeniach gatunku ludzkiego, o marzeniach, ktre zapodniy take wiat Zachodu i przez tysice lat znajdoway swj wyraz w cudownie uduchowionych dzieach artystw, ten musi uda si do kolebki owych marze, do Orientu. Tam, gdzie nagie kamienie witego kraju staway si niegdy chlebem, gdzie kolosy Memmona nie przemawiaj cicho, lecz wyranie mwi, gdzie midzy Pison, Gihon, Phrat i Hidekel drzemie uskrzydlona idea raju, tam musi si by, musi si widzie i sucha wiata zewntrznego i wewntrznego. I wtedy, gdy podczas cichej nocy ksiycowej sycha ten sam szmer wd Nuli jak nad Tygrysem i gdy wok minaretw szeleci ten sam agodny wietrzyk, ktry sysza niegdy Eliasz na Karmelu, wtedy wreszcie dla duszy ludzkiej staje si jasne to, o czym piewaj stare strofy ukadane przed wiekami na wschodzie, ktre potem podchwyci Zachd i dokoczy hymnem do wiecznej mioci. Czuem nieprzepart ochot ubra te myli w sowa. Lecz tym razem nie udao si to, poniewa mi przeszkodzono. Od strony skalnej cieki rozleg si energiczny ttent maych, olich kopyt. Ogldnwszy si ujrzaem wspomnian ju, popielato odzian dam wraz z mczyzn, do ktrego zwrcia si przed hotelem po angielsku. Towarzyszy im trzeci jedziec jeden z tych (chrzecijaskich bd ydowskich Lewantyczykw), ktrzy kade obcojzyczne sowo, nawet cakiem niezrozumiae, przechowuj troskliwie w pamici jako niepotrzebny mie, aby potem, gdy sami nie mog sobie z tym mieciem poradzi uda si do tumacza i nastpnie sprzeda je za moliwie najwysz cen. Ci wadajcy jzykami przewodnicy stanowi plag, przed ktr podrni nie s w stanie si obroni, poniewa nie posiadaj wystarczajco duo dowiadczenia, ani koniecznej wiedzy. Gdy raz si przyssaj, rzadko puszczaj z powrotem, a ten, ktry wanie nadciga by pijawk najgorszego gatunku. Przed paroma dniami zasadzi si take na mnie, lecz gdy zawiody wszystkie inne metody zosta przegnany jednym machniciem pejcza. Uczciwy, honorowy Arab ma owych Lewantyczykw w gbokiej pogardzie, a poniewa s oni najczciej chrzecijanami, a Beduin z kolei dziki swemu osobistemu dowiadczeniu dobrze wie, jak wielki wpyw na morale czowieka ma wiara jest wic skonny rozciga sw pogard na cae chrzecijastwo. Czwart osob by Sejjid Omar, poganiacz osw, ktry kroczy obok pozostaych z tak powag, jakby by najwaniejsz person maej karawany. Gdy tumacz mnie dostrzeg, bez wahania podjecha bliej, zsiad i rozoy koo mnie przywiezion ze sob derk. Ofiarowujc swe usugi zagada do mnie po francusku. Dlaczego, tego nie wiedziaem, ale zaraz wszystko si wyjanio, bo odwracajc si zawoa do Sejjida Omara: Ten facet siedzi akurat na najlepszym miejscu! To Francuz, bo pod doln warg ma ma brdk. Chod tutaj i przego go! Lepiej uwaaj! ostrzeg go poganiacz osw. Jeli umie mwi po arabsku, zrozumie kade twoje sowo! Ten? Mwi po arabsku? Czyby nie widzia, e gupota patrzy mu z oczu? Nie mwi dobrze nawet w swoim ojczystym jzyku. Wiem, bo rozmawiaem z nim po francusku. Chcia mnie naj za tumacza, ale nie daem si w to wcign, bo wida po nim od razu, e nie mierdzi groszem i do tego jest skpy. Przego go std! Potrzebujemy tego miejsca dla naszych ludzi.

W odpowiedzi na to Sejjid uczyni jeden z tych swoich niepowtarzalnych, a wiele mwicych ruchw rk i rzek: Nie jestem twoim sucym, a Allah i mj zawd zabraniaj mi by nieuprzejmym. Jeli tobie jako chrzecijaninowi i Grekowi wolno by gruboskrnym, to ju nie moja sprawa. Nazywam si Sejjid Omar, zapamitaj to sobie! By moe Lewantyczyk mogc liczy na wsparcie poganiacza odwayby si zadrze ze mn. Lecz aby zrobi to bez pomocy by, tak jak zreszt wszyscy jemu podobni, zbyt tchrzliwy. Jedyne na co si zdoby, aby mnie podrani, to zainstalowa si wraz z obcymi bardzo blisko mnie, chocia poza mn nie byo nikogo na olbrzymiej platformie debel Gijuszi, gdzie wystarczyoby miejsca dla wielu tysicy. Ja jednak zachowywaem si tak, jakby jego chamstwo nie robio na mnie adnego wraenia. Hammar, czyli poganiacz osw pomg podrnym zsi. Nastpnie usiedli na rozpostartym pledzie nie witajc si ze mn i nie zaszczycajc mnie ani jednym spojrzeniem. To take nie zrobio na mnie adnego wraenia. Wiedziaem przecie dobrze, e zwaszcza po tej stronie kanau i Oceanu Atlantyckiego ludzi traktuje si jak powietrze. Ja oczywicie take nie cieszyem si wcale z ich obecnoci i dalej paliem spokojnie cygaro, mimo e widziaem dokadnie, i dym leci prosto na dam, siedziaa bowiem blisko mnie. Tumacz przyjwszy uprzednio wstydliwa poz rozpocz objanianie rozcigajcej si u naszych stp panoramy. Czyni to tak angielszczyzn, e chop mgby z jej pomoc wyciga z ziemi korzenie bez szpadla. Po jego suchaczach wida byo wyranie, e nie byli zbudowani tym, czego musieli wysuchiwa. Przez jaki czas nie wyrzekli ani sowa. Potem jednak dama nakazaa gadule cisz, wycigna z torby czerwono oprawn ksik i odezwaa si do towarzyszcego jej mczyzny czyst niemczyzn, co mnie niepomiernie zdziwio. Rozumiesz go ojcze? Bo ja nie. Poczytajmy lepiej przewodnik, dowiemy si wicej ni od tego Araba. I mwmy po niemiecku, to nas nie zrozumie. Przewodnik, wzity faszywie za Araba, wycofa si obraony. Wanie tacy niedouczeni ludzie czuj si nadzwyczaj uraeni, gdy nie okazuje si im nalenego podziwu, dla ich domniemanej wiedzy. Sejjid Omar wsparszy si okciami o grzbiet swojego osa sta jak posg. Dugi, obszerny paszcz jaki mia na sobie, nie by w stanie skry mocno zbudowanej sylwetki. Dowiedziaem si zatem, e ci dwoje to ojciec i crka. A potem dowiedziaem si jeszcze wicej. Nie spodziewajc si bowiem, e znam niemiecki rozmawiali ze sob tak swobodnie, jakby mnie tam w ogle nie byo. Ojciec by wysokim, chudym panem o gadko wygolonej, troch zbyt dugiej twarzy. Wysoki konierzyk jego surduta pasowa doskonale do penego namaszczenia, a przy tym ostrego i prdkiego sposobu mwienia. cign jedn z rkawiczek, co dao mi sposobno przyjrzenia si jego wypielgnowanej doni. Niemie wraenie robi bezwzgldny, skrzypicy gos, jakim zaczyna przemawia chcc wygosi jakie zdecydowane stanowisko. Nie mam zwyczaju osdzania ludzi po pierwszym spotkaniu, lecz tym razem byem skonny uzna, e ten czowiek nieatwo rezygnuje z raz przyjtego, chociaby nawet i faszywego, stanowiska. Poza tym by z pewnoci wspaniaym czowiekiem, lecz zrobi na mnie wraenie osoby uwaajcej si za nieomyln, a z takimi ludmi obcowanie jest trudne. Do crki zwraca si Mary. Odrzucia welon, aby mie lepszy widok. Nie chciaem, aby zauwayli, e ich obserwuj, ale wystarczyo jedno krtkie spojrzenie i ju wiedziaem, e dziewczyna ma mi, lekko zarowion twarz, na ktrej byszczay jasne, rozumne oczy. We wszystko co mwia wkadaa ca dusz. Brzmiao to tak, jakby z jej ust nie mogo wyj ani jedno okrutne sowo. Z pewnoci nie odziedziczya tego po ojcu. Mg to by jedynie dar, jaki otrzymaa od obdarzonej wielkim sercem matki.

Ojciec by Amerykaninem, wybierajcym si do Chin i crka, towarzyszya mu w podry. Matka, chyba Niemka, nie ya ju. Przez Londyn, Koloni, Wiede i Triest przybyli do Egiptu i postanowili spdzi tu troch czasu, a nastpnie obejrze sobie Indie. Nie wygldali na ludzi, ktrym si pieszy. Nie znali jeszcze dziaania khamsinu i wybrali si zaraz po przyjedzie tu na gr, poniewa Mary yczya sobie obejrze Kair z lotu ptaka. Wraenie jakie na niej zrobi ten wspaniay widok byo tak wielkie, e w ogle nie sprawiaa wraenia, aby wiatr j cho troch zmczy. Rozoya na kolanach map, lecz z pocztku nie szukaa jakiego okrelonego punktu. Przede wszystkim chciaa wyrobi sobie oglne pojcie. Robia przy tym od czasu do czasu od niechcenia jakie spostrzeenie, ktre zwracao ca moj uwag. Robia wraenie osoby o wyjtkowym, bogatym yciu wewntrznym. Raz prawie bym si zdradzi, e sucham jej uwanie. Wymienia bowiem moje nazwisko. Wiesz ojcze, o kim teraz myl? powiedziaa. O Karolu Mayu. Czytaam jego trzy tomy powieci W kraju Mahdiego i... Nie czytuj tych gupich rzeczy! ojciec przerwa jej szorstko. Ten pisarz tylko fantazjuje i sama wiesz, e jego zniewieciaa pobono jest dla mnie obrzydliwa. Skd ci przyszo do gowy myle akurat o nim? Nazywa Kair Bauwaabe el bilad schark, Bram Orientu i mwi, e brama ta jest saba ze staroci i ledwie jest w stanie przeciwstawi si wpywom Zachodu. Trudno mi w to uwierzy. Nie znam jeszcze Orientu, lecz ju go pokochaam i chciaabym, aby okaza si silniejszy ni sdzisz ty ojcze i jeszcze wielu innych. Jest on dla mnie jak upiony ksi w jednej zachowanej sali zrujnowanego, wschodniego paacu. Jego przeznaczeniem jest zosta przebudzonym przez dziewic z Zachodu. Gdyby doszo do zjednoczenia Wschodu z Zachodem poprzez bezinteresown mio, narody ziemi yyby szczliwie. Jeste tak sama marzycielk, jak twoja matka. Ale rzeczywisto wyglda inaczej. Wschd pozbawi nas raju. Ukrzyowa Zbawiciela i a do dzisiaj nie dowiedzia si, co daby mu pokj. A teraz przychodzimy my, posacy niebios, niosc mu go w darze. Gdy go przyjmie, bdzie go mia. Jeli jednak go odrzuci, to mimo caej naszej pomocy nie bdzie ratunku. Spjrz w d i przyjrzyj si, co ley u twoich stp! Wszystko, co ma pochodzenie orientalne zmierza ku upadkowi. Wszystko nowe, praktyczne i dobre pochodzi z Zachodu. Ten twj Karol May, o ktrym poza tym nic wicej nie chc sysze, w tym jedynym wypadku wyjtkowo mia racj. Jeli Orient jest owym ksiciem z bajki, o ktrym wspomniaa, to nam wysacom dana jest moliwo obudzenia go ze snu. Tylko my jestemy w stanie go wyzwoli. Nasz baz jest rzeczywisto. Twoja zachodnia dziewica naley do fantazji. Fantazji! By moe jest to waciwe sowo umiechna si. S ludzie, ktrzy twierdz, e fantazja ma bystrzejsze oczy ni zgrzybiay rozsdek. Zamierzasz mnie poucza? Nie. Na to jeste dla mnie zbyt uczony. Ale wiesz przecie, e dzisiaj oboje pukamy do bram Wschodu, a gdy si gdziekolwiek puka, to nie pytaj nas tylko Czego chcesz?, lecz take Co z sob przynosisz?. Poniewa to, co chce si osign zaley od tego, co si ze sob przynosi. A kady musi co ze sob przynie, nawet jeli miaaby to by tylko jego osobowo. Zadajmy wic sobie dzisiaj, pukajc do tych bram pytanie, co przynosimy tym, ktrzy za nimi mieszkaj! Well, moje dziecko! Przynosz im moj wiar. To wicej ni wszystko inne. A ja nios im moj mio, absolutn mio! Czy to wystarczy, nie wiem. Ale nie mam nic innego, co mogabym im da. A mio oddaj im tak chtnie. Jakie ja miaam pragnienia! Jak ja marzyam, bujaam w obokach! Jak miaam nadziej! Moje serce byo tu przede mn. Wydaje mi si, jakby moje dotychczasowe ycie byo przepowiedni, ktra zaczyna si sprawdza. Orient

jest przecie kolebk ludzkoci. Czy nie odczuwasz take tego, co to znaczy sta u bram ojczyzny? Na Wschodzie wschodzi soce wiata. Czyby tylko twoja wiara sprowadzia ci tutaj? Czy nie niesiesz ze sob nic poza tym? Banialuki! powiedzia zastanawiajc si nad czym. To wanie s skutki mojej saboci, ktra nie pozwolia mi na surowsz kontrol twoich lektur. W twojej gowie przesuwaj si jak widma postacie z Tysica i jednej nocy i innych ksiek. Jeste jeszcze dzieckiem, ale ja jestem mczyzn. Mnie nie wolno marzy tak jak tobie, bo mam do spenienia wane zadanie. Pomyl o moim zakadzie z Reverendem Burnsem w Londynie, e w cigu pierwszego roku nawrc pidziesiciu dorosych Chiczykw i przedo mu na to dowody! Ojcze, tak chciaabym eby nie poczyni tego zakadu! Mam przewiadczenie, e to witokradztwo czyni przedmiotem zakadu dusz innego czowieka. Nie zakadalimy si o niczyj dusz, moje dziecko, lecz o moje powodzenie. I wygram, poniewa Bg obdarzy mnie darem przekonywania. Nie mog tego poj, jak mona wierzy w co innego ni ja, przecie moja wiara jest jedyn waciw, jedyn prawdziw. Nasze wielowiekowe tradycje s tego dowodem. Przypatrz si temu chopakowi od osw! Jego Allah jest faszywym bogiem, a jego Mohamed kamc. Tyle ile wie w dole sterczy ku niebu, w tyle meczetw pragn wstpi, aby gono wykrzycze, ze nie ma innej drogi do zbawienia ni nasza. Dlaczego tak mao pogan zostao nawrconych? Poniewa brakuje nam odwagi. Nie przekrocz w Chinach progu ani jednej wityni, bez jasnego postawienia sprawy i powiedzenia tym niewierzcym, e s poganami, na ktrych bdzie ciy wieczne przeklestwo, jeli si nie nawrc. Ja... ale spjrz! Co ten czowiek wyprawia? Byo to przemwienie fanatyka, ktry ze swej chrzecijaskiej wiary uczyni karykatur. Urwa w poowie zdania i wskaza na Sejjida Omara. Poganiacz osw szykowa si wanie do odprawienia swej mahometaskiej modlitwy. Nie by to wprawdzie odpowiedni czas na modlitw, poniewa asr ju min, a moghreb powinien by odprawiany dopiero przy zachodzie soca. Ale poniewa czas jednej modlitwy rozciga si a do pocztku nastpnej mona wic, jeli przeszkodzono nam w spenieniu nakazanego obowizku, nadrobi to przed rozpoczciem kolejnej pory modw. Sejjid Omar z jakiego powodu nie mg speni asr, a poniewa tu na grze nadarzya si okazja do wypenienia w spokoju religijnych zobowiza, uczyni to nie troszczc si o wiar i zdanie obecnych. cign swj szeroki pas, rozoy go i rozcign na ziemi jak dywanik do modw. Z twarz zwrcon na wschd, w kierunku Mekki unis otwarte donie po obu stronach gowy i koniuszkami kciukw dotkn maowin usznych mwic: Allah akbar! Bg jest wielki! Ten okrzyk wanie zwrci uwag Amerykanina. Nastpnie muzumanin opuci rce, skierowa wzrok w to miejsce na dywaniku, na ktrym niedugo miaa spocz jego gowa przy biciu pokonw i rzek: Cze i chwaa Bogu, panu wiata, Bogu najlitociwszemu, ktry wyda sd w dniu Sdu Ostatecznego! Tobie chcemy suy, do Ciebie zanosimy mody, aby prowadzi nas waciw drog, drog, na ktrej obdarzysz nas swoj ask, a nie drog, na ktrej spotka nas Twj gniew i ktra jest drog bdzcych! Bya to wita Fatiha, pierwszy rozdzia Koranu poprzedzajcy kad modlitw. Potem nastpi krtki rozdzia, ktry brzmi: Mw: Bg jest jedynym i wiecznym Bogiem! Nie podzi i nie jest spodzony i adna istota nie jest mu rwna! Nastpnie Omar zoy rce na kolanach, pochyli gow, skoni si trzy razy i powiedzia:

10

 Allah akbar! Oddaj cze doskonaoci mojego pana, wszechmocnego. Boe wysuchaj tego, ktry si do ciebie modli! Chwaa ci o panie! Wyprostowawszy si uklk, pooy donie na ziemi przed kolanami i pochyli si dotykajc nosem i czoem miejsca midzy domi. Nastpnie wsta znowu nie odrywajc kolan od ziemi i opad do tyu na pity, kadc donie na udach. Wykonujc te cile okrelone ruchy nie przestawa si modli: Allah akbar! Oddaj cze doskonaoci mojego pana, ktry jest ponad wszystkim. Bg jest wielki. Po czym wrci do pozycji stojcej, aby nadal odprawia modlitw, ale nie byo mu to dane, bo Amerykanin rzuci si ku niemu i chwyciwszy za rami cign z dywanika. Zawoa do tumacza: Czy ten czowiek modli si po muzumasku? Tak. Prosz mu powiedzie, e tego nie znios! Prosz mu powiedzie, e jestem chrzecijaninem, misjonarzem udajcym si do pogaskiego kraju, aby go nawrci! Nie jestem w stanie cierpie, aby w mojej obecnoci modlono si inaczej ni po chrzecijasku. Niech natychmiast przestanie, natychmiast! Dla mahometan ju samo zblienie si do modlcego uchodzi za grzech, a przerywanie mu modlitwy jest w ogle nie do pomylenia. Za przeszkodzenie mu w sposb w jaki uczyni to ten Jankes, przypisano by szalecowi lub miertelnemu wrogowi, ktry zrobi to celowo. Tak obraz mona zmy jedynie krwi. Niewane jest przy tym, jakiego stanu jest modlcy si. W meczecie, a take w czasie modlitwy poza nim najniszy jest cakowicie rwny najwyszemu. Sejjid Omar z pocztku a zesztywnia ze zdumienia, potem jednak jego oczy rozbysy. Spyta tumacza, co powiedzia ten obcy. Lewantyczyk opowiedzia mu z grubiask dokadnoci. Wtedy Omar unis ramiona chcc rzuci si na obrazoburc, lecz prdko si opanowa, opuci je i cofn si o krok. Mierzc Amerykanina na wp pogardliwym, na wp wspczujcym spojrzeniem machn rk, co jest oznak najwyszego lekcewaenia i zwrci si do tumacza: Zamierzaem zrzuci go z tych ska i jego opr byby niczym wobec siy moich ramion, ale jestem Sejjid Omar i nie bd si kala dotkniciem takiego brudu. Kady poganin ma wicej rozsdku ni ten nasrani, chrzecijanin; powiedz mu to! Biada temu, kto tak nie baczc na nic gardzi obyczajami i przeszkadza innym w wierze. Nie chc mie nic wicej z nim do czynienia. Daruj mu pienidze za mojego osa. Nie chc ich nawet tkn. Podnis dywanik, wskoczy na swego wierzchowca i kusem odjecha wymachujc pasem w wiele mwicy sposb. Lewantyczykowi sprawio nie lada przyjemno przetumaczenie sw Omara w sposb nie pozostawiajcy adnych wtpliwoci. Mary usyszawszy to wstaa i z wyrzutem krzykna do ojca: Co ty narobi! Chciaam ci powstrzyma, ale bye szybszy. Ten Arab tak mi si podoba. By powany, cichy i skromny. Jego modlitwa bardzo mnie poruszya. Rzeczywicie czue si w obowizku, aby j przerywa? Oczywicie! odpowiedzia. Nie bdziesz mia innych bogw przede mn! Tak nakazuje Pismo wite. Eliasz zbi kapana Baala. Jego gorliwo powinna stanowi wzr dla kadego wysaca wiary udajcego si do pogan. A nie sdzisz, e nasz Bg i Allah to jedno? Kto ma inn wiar, ma take innego boga! A mie innych bogw jest zakazane. Syszaa przecie. Ale mio, o ktrej masz wygasza kazania, nakazuje przecie...

11

 Bd cicho i nie mw nic o mioci, z ktrej nic nie rozumiesz! przerwa jej szorstko. Najpierw wierz, potem kocham. Musimy uda si w wiat i nawrci wszystkie narody. A sowo, ktre niesiemy ma by jak mot kruszcy skay tak mwi Biblia. Jedynie pokazujc si tego sowa moemy przecign pogan na swoj stron. Dopiero potem, gdy bd ju nasi, podarujemy im nasz mio. Dojrzelimy, jak daleko mona doj sam tylko mioci. Zostao dowiedzione, e w obecnych czasach islam robi wicej postpw ni chrzecijastwo. wiat pogaski bdzie nalea do tego, kto zmusi go do posuszestwa. Zabrzmiao to tak twardo i zdecydowanie, e Mary wolaa zachowa milczenie. Usiada i najprawdopodobniej chciaa wrci do poprzedniego nastroju, ale daremnie. To, co j przedtem zachwycao stao si obojtne, a poniewa ojciec take straci dobry humor i sta si maomwny, poprosia w kocu, aby wracali. Bardzo chtnie zgodzi si. Tu na grze jest potwornie gorco, a jak ty daa rad wytrzyma obok dymicego cygara tego grubiaskiego czowieka nie umiem tego wytumaczy. Naturalnie nie znosz zapachu tytoniu; lecz dla niego zdaje si jest to rozkosz. Nie zwracaam wic na to uwagi. Ten objaw dobroci i samozaparcia spowodowa, e zaczem aowa i nie zachowaem si delikatniej. Pniej znalazem okazj, aby ywo wspomnie jej obecne sowa. Odjechali tak, jak przybyli, nie zwracajc na mnie najmniejszej uwagi. Lewantyczyk by zmuszony i piechot, poniewa zostay tylko te dwa osioki, o ktre on si postara. Byo mi smutno ze wzgldu na dziewczyn, e nie zostali duej, bo soce chylio si ju nad horyzontem i serdecznie yczybym tej uroczej istocie obejrzenie dzisiejszego zachodu. Przyjechaem tu, na gr wanie ze wzgldu na zachd soca, cieszyem si na to, lecz gdy ju nastpi stwierdziem, e nie jestem ju zdolny do penego, jak niegdy, nad nim zachwytu. Wstrtna scena, ktrej byem wiadkiem, pooya si cieniem na mojej duszy. Amerykanin poczyni pewne uwagi, ktrych dwik staraem si stumi lub przezwyciy, bez skutku. Tak czsto, jak znajdowaem si tu na grze, widziaem rozcigajce si przede mn dwa wiaty, ktre jednak przez dwie zalenoci od siebie tworzyy jeden. Tak samo widziaem dwa czasy rozdzielone pozornie przez tysiclecia, a ktre czyy si ze sob w cudownej, wzruszajcej jednoci. Teraniejszo ma swe korzenie w przeszoci i okrela take nasz przyszo. Kto to pojmie, nie potrzebuje bada wntrza piramid i trwoy si zagadkami Sfinksa, bo ich jasne i wyrane rozwizanie znajduje. Ludzko jest jak czas. I jedno i drugie kroczy niepowstrzymanie naprzd i tak jak adna pojedyncza godzina nie jest lepsza od innej, tak aden czowiek, adna klasa, aden nard nie mog si chepi szczeglnym wyrnieniem przez Boga, bez jednoczesnego podjcia obowizku suenia innym. Tak jak jaki znamienity odcinek czasu jest jedynie wynikiem czasw minionych, tak w rozwoju ludzkoci nie ma duchowego kierunku czy czynu, ktry wyniknby sam z siebie i nie musiaby przeszoci okaza wdzicznoci. Historia wiata, ktr nazywamy powszechn, koczya dotd kady rozdzia buczucznego zadufania karzcym wnioskiem i ten akt sprawiedliwoci przekazywaa pniejszym pokoleniem w jednoznacznym jzyku ruin. I te mwice, wygaszajce kazania ruiny udzielaj nam lekcji, e to co w Oriencie umaro dla nas, ma zmartwychwsta na Zachodzie. Bya to ta sama refleksja, ktrej crka Amerykanina nadaa tylko inny wyraz mwic o picym ksiciu, ktry czeka na przebudzenie przez dziewic z Zachodu. A jak byo mi bliskie jej pytanie: Co przynosz ze sob? Jeli chcemy by uczciwi musimy przyzna: kady, kto przybywa na Wschd, ten najczciej nie chce mu suy, tylko coraz wicej chce z niego uzyska. Wschd ju dawa tak dugo i tak duo. A teraz, gdy popad w bied, moe przecie z kolei pomyle o braniu. A my, bogaci powinnimy sprosta wymaganiu radosnego obdarzania.

12

Lecz jak wyglda gotowo dawania w zachodnim wiecie? Czy takowa w ogle istnieje? Ja mwi: nie. Inni co prawda twierdz inaczej i peni dumy wskazuj na bogosawiestwa cywilizacji, ktrymi Zachd jest w stanie obdarzy Wschd. Przeoczaj wszake, e wieczna opatrzno w swej sprawiedliwoci nie uznaje jako ofiary natrtnych obcych ani papierw wartociowych europejskich towarzystw finansowych. Soce zaszo. Zmrok w tej strefie zapada byskawicznie i droga w d do Bab el-Karafe staje si mao przyjemna. Z tego powodu wybraem drog powrotn przez Szaria MehemmedAli i ulic Tahira prowadzc do hotelu. Zapalono ju latarnie, upa ustpowa i ulice wreszcie si oywiy. Na placu Ibrahima Paszy rozbrzmiewaa skoczna, arabska muzyka. Powracajcy z pielgrzymki do Mekki ludzie podali w pochodzie przez miasto. Im dalej od Kairu znajduje si ojczyzna tych pielgrzymw, tym chtniej schodzi im si z drogi, wprawili si bowiem w fanatyczny stan. Z tego powodu bardzo uwaaem, aby nie wej im w drog i wolaem poczeka a mnie min. Pniej wieczorem mwiono mi, e przy Meidan Abdin paru Europejczykw zostao pobitych przez tych ludzi prawie na mier. Kiedy gong wezwa goci hotelowych na kolacj, okazao si, e wolny dotychczas st po mojej lewej stronie jest zajty. Zaj go Amerykanin i jego crka. Gdy usiadem, usyszaem jak powiedzia po niemiecku: To znowu ten nieprzyjemny czowiek! Na szczcie nie wolno tu pali. Ale ojcze, moliwe, e on rozumie po niemiecku! ostrzega go Mary. Wykluczone. Przecie tumacz powiedzia, e jest Francuzem, a wiadomo, e adnemu Francuzowi nawet nie przyjdzie do gowy uczy si niemieckiego. Ja wolaabym jednak zasign jzyka u kelnera. Wiesz przecie, jak niewiele mona polega na tym, co mwi ci tumacze. Nie chciaabym, aby ten obcy czu si przez nas obraany. Podano najpierw im, potem mnie. Studiowaem menu, gdy usyszaem misjonarza wykrzykujcego ze zdziwieniem: Heavens! Chiczyk! I jeszcze jeden! Dwch Chiczykw, dwch prawdziwych Chiczykw tutaj w Kairze, w Egipcie! Kto by pomyla! Gdzie usid? Monsieur Fu i monsieur Tsi wolno kroczyli przez sal w kierunku swojego stolika. Na ich widok popieszyo dwch kelnerw, aby podsun im krzesa. Nastpnie jeden z nich podszed do stou Amerykanw, aby zabra puste talerze. Misjonarz wykorzysta t chwil by zasign informacji: Skd pochodz ci dwaj Chiczycy? Z Kantonu brzmiaa odpowied. Zna pan moe ich nazwiska? Monsieur Fu i monsieur Tsi. Fu znaczy mczyzna, take czowiek, a take ojciec. Tsi to potomek, a take skutek czego. Interesujce! Wie pan, jakiego s stanu? Kupcy. Wuj i bratanek. Byli w Paryu. Robi w chiskich towarach. Tam jest miejsce dla czterech osb. Dosidziemy si do nich. Prosz zanie tam moj kart! Hm! Nie wiem, czy mog. Chc by sami i nie ycz sobie aby kto im przeszkadza. Nic mnie to nie obchodzi. Jestem misjonarzem, jad do Chin i zamierzam natychmiast skorzysta z okazji i zawrze t interesujc znajomo. Tak wic prosz odda moj kart! Kelner pokiwa z namysem gow zastanawiajc si przez chwil i w kocu odrzek zdecydowanie: Nie mog sam si tego podj i przyl do pana naszego dyrektora.

13

Gdy si oddali, usyszaem jak crka zapytaa z trosk: Ale ojcze, czy to nie bdzie faux pas? Dlaczego? spyta Czyby ch poznania kogo stanowio faux pas? Myl o moim zakadzie z Reverendem Burnsem. Co to byby za sukces mc mu ju std donie, e dokonaem nawrcenia, zanim jeszcze znalazem si w Chinach! Nadszed dyrektor. danie Amerykanina i dla niego byo niezrczne, lecz w kocu wzi kart i odda j starszemu Chiczykowi. Ten przeczyta nazwisko, z niewzruszona twarz wysucha tego, co mia mu do powiedzenia dyrektor i nastpnie wyrazi zgod krtkim skiniciem gowy. Tego si nie spodziewaem. Lecz gdy potem swymi maymi, delikatnymi domi pogaska koce dugiej, zadbanej brody w jego oczach pojawi si krtki, prawie niezauwaalny bysk. Spojrza na syna, a ten odpowiedzia mu leciutkim, drcym ruchem wachlarza. Azjata z Dalekiego Wschodu wyszed naprzeciw yczeniu Stanw Zjednoczonych. Dyrektor przekaza odpowied. Mary wstaa niechtnie, lecz jej ojciec min mj stolik i krokiem triumfatora zbliy si do Chiczykw, ktrzy wolno i dostojnie powstali ze swych miejsc i spogldali na niego bez adnej oznaki uprzejmoci. Misjonarz skoni si przed nimi i przemwi do nich w jzyku, ktry z pewnoci uznawa za bezbdn chiszczyzn. Mimo, e uwaaem bardzo, zrozumiaem jedynie jego nazwisko Waller a potem jeszcze sowo tschui, ktre oznacza przyczy si do kogo. Gdy skoczy wydawao si, e Chiczycy zrozumieli akurat tyle samo, a moe i mniej, bo z pocztku w ogle nie odpowiadali, lecz Fu wskaza wolne krzesa, na ktrych mieli usi ojciec i crka. Zajli miejsca. Mary z widocznym zmieszaniem. Poniewa Chiczycy uporczywie milczeli i siedzieli nieruchomo jak posgi, misjonarz rozpocz przemawia po raz drugi. Nie odnioso to innego skutku ni za pierwszym razem, bo gdy skoczy, Fu pikn angielszczyzn spyta: Prosz mi powiedzie, w jakim jzyku przemawia pan przed chwil? Przecie to chiski! odpowiedzia Amerykanin zdumiony nieprzewidzianym skutkiem swych zdolnoci jzykowych. Syszaem, e panowie s Chiczykami i mam nadziej, e nie poinformowano mnie faszywie. Tak, jestemy z Chin, ale ten kraj jest nieprawdopodobnie wielki. My sami nie bylimy w kadym jego zaktku i chyba nie odwiedzilimy tej jego czci, gdzie uywa si tego jzyka, ktry pan sobie przyswoi. Wolno spyta, w ktrej czci kraju ley ta okolica? Na pocztku rozmowy Fu by na tyle taktowny, aby szuka powodw i usprawiedliwienia dla braku znajomoci Amerykanina. Lecz z jego ostatniego pytania przebijaa kpina. Nie zauwaajc tego misjonarz odrzek: Jeszcze nigdy nie byem w Chinach i jad tam dopiero po raz pierwszy. A wic nauczy si pan tego jzyka na uniwersytecie w Stanach Zjednoczonych? Nie, w atwiejszy i przyjemniejszy sposb. Z pewnoci panowie wiedz, e my Amerykanie jestemy praktycznym narodem, a take to, e bardzo wielu Chiczykw, prawie wicej od nas samych, woli mieszka w naszym kraju. W naszym domu zatrudnialimy dwch, jednego jako pracza, drugiego jako golibrod. Pracz pochodzi z pnocy, a golibroda z poudnia Chin, a poniewa nie chciaem by jednostronnie wyksztacony: jeeli chodzi o jzyki, braem lekcje u obu. Zapada cisza. Twarze Chiczykw pozostay nieporuszone. Mary zaczerwienia si. Domylia si chyba, jak jej ojciec si skompromitowa. Ten jednak nie tracc ani na chwil pogody ducha i bez zaenowania zwrci si do kelnera, ktry podawa mu wanie kolejne danie. Tak wic jest pan misjonarzem, jak przeczytaem na paskiej karcie? spyta po chwili Fu. Oczywicie odpar Waller. Mam nadziej, e wie pan, co to oznacza!

14

 Znaczy to, e jedzie pan do nas, aby studiowa nasz religi i potem rozpowszechnia j w Stanach Zjednoczonych? Amerykanin odoy prdko n i widelec, obrzuci zdziwionym spojrzeniem mwicego i wyjani: Musz przyzna, e jeszcze nigdy w yciu nie syszaem tak niebywaego pytania. Jestem chrzecijaninem, a wic wyznaj jedynie prawdziw i waciw wiar. A pan, ktry najprawdopodobniej wyznaje konfucjonizm powinien go odrzuci i przej na chrzecijastwo. Przecie jestem chrzecijaninem odpowiedzia Chiczyk, a po jego twarzy przemkn niezwykle uprzejmy, grzeczny umiech. Pan jest chrzecijaninem? powtrzy jego sowa Amerykanin z rosncym zdziwieniem. A wic ju si pan nawrci? Nawrci? O nie! Zmiana wiary byaby cakowicie zbyteczna. Kto czyni co, co nie jest konieczne, ten zasuguje na to, aby nazwa go gupcem. To sprawa, ktr w Chinach pojto ju dawno. Prosz niech mi pan wyjani istot wiary chrzecijaskiej! Mr. Waller wyprostowa si na krzele i zacz mwi o grzechu pierworodnym. Tymczasem kelner przynis Chiczykom zup. Fu odprawi j z krtk uwag, e wraz ze swym towarzyszem zjedz pniej w pokoju, po czym skierowa ponownie ca sw uwag ku Jankesowi. Pozwoli mu mwi przez duszy czas nie przerywajc ani sowem i dopiero wtedy, gdy po przyrzeczeniu Abrahama zapada cisza, powiedzia: Nie prosiem pana o wyczerpujc histori chrzecijastwa, lecz o syntez paskiej wiary. Ale przecie pan nie zna naszej wiary! Nie zrozumiaby pan wic nic, jeeli przedstawibym panu jedynie krtki jej zarys. O prosz! To, co jasne moe zosta zrozumiane nawet przez Chiczyka. Chrystus jest zaoycielem paskiej wiary, a Piotra opisano mi jako tego apostoa, ktremu przekazano najwysz wadz w chrzecijastwie, urzd klucznika. Tak wic uzna pan z pewnoci, co powiedzieli ci dwaj. Chrystus podaje nam sw zasadnicz myl w ewangelii w. Jana, gdzie mwi, e cae prawo i nauka prorokw zawieraj si w jedynym nakazie: Kochaj Boga i swego bliniego! A Piotr rozkazuje w swym pierwszym licie: Czujcie boja Bo, kochajcie brata swego i czcijcie wszystkich ludzi! To jest to, co chciaem od pana usysze. Rozkoszny by to widok ujrze teraz twarz Wallera. Zdumienie wywoane nieoczekiwan erudycj Chiczyka malowao si wyranie na jego obliczu i w caej postawie. Nie by w stanie wyrzec ani sowa. Fu uda, e nie zauwaa, jakie wraenie zrobiy na Amerykaninie jego sowa i cign dalej: Jest to wic kwintesencja paskiej wiary wedug sw Chrystusa i jego najwaniejszego apostoa. A kwintesencja naszej wiary brzmi: Prawdziwa szczliwo pochodzi z nieba i ludzie powinni si dzieli midzy sob bez zawici i w pokoju! Przecie to dokadnie to samo. Paska wiara i nasza s wic takie same. Jeli jestem posuszny mojej, to postpuj tak, jak powinien postpowa chrzecijanin, a gdy pan robi tak, jak zaleca paska, to jest pan tym, kogo wczeniej nazwa pan konfucjaninem. Takie ujcie sprawy przywrcio Amerykaninowi mow. Co! wykrzykn. Ja konfucjaninem? Co za miae wnioskowanie! Wprawdzie wida, e nie brakuje panu znajomoci Biblii, ale niemoliwoci jest, aby mia pan jakiekolwiek pojcie o niezliczonych niuansach midzy pask wiar a chrzecijastwem! Nic nie szkodzi umiechn si Fu. Takie niuanse musz istnie, poniewa ludzie rni si midzy sob. Przecie i paskie chrzecijastwo nie jest monolitem i midzy jego rnymi odamami panuje spr! Wszystko zaley jedynie od plonu, od wyniku. Jeli dwa rachunki daj dokadnie ten sam wynik, to jest to dowd, e obydwa s prawidowe. By moe poszczeglne

15

pozycje s inaczej nazwane, niektre wystpuj koo siebie, inne trzymaj si od siebie z daleka. Jeden jest zapisany alfabetem aciskim, drugi chiskimi znakami. Jeden musi si czyta od prawej strony do lewej, drugi z gry na d. To wszystko wprawdzie ma znaczenie, ale nie zasadnicze. Spraw zasadnicz jest, e wynik si zgadza. A jeli jest taki sam, to oznacza, e jeden rachunek jest tyle samo wart co drugi i nikt z tych, ktrzy je pisali i przedoyli niebu nie moe twierdzi, e ksigowo tego drugiego jest faszywa. Sam pan widzi, e nasze religie daj taki sam wynik. To, e pojedyncze pozycje wykazuj rnice narodowe i spoeczne, nadaje obliczeniom tylko ycia i nie wolno nam zapomina o tym, e prawdziwo jednego rachunku jest nie do udowodnienia bez prawdziwoci drugiego. To, e paska wiara przynosi te same owoce co nasza, stanowi dla nas dowd, e nasza nie opiera si na bdzie. I postpilibymy zarwno nieuprzejmie jak i niemdrze twierdzc, e byoby konieczne, aby pan odrzuci swoj wiar i przeszed na nasz. Misjonarz ledzi sowa Chiczyka z uwag, ktra w miar wywodu przechodzia w zdziwienie. Ten wynik religii wydaje mi si niesychanie podejrzany. Trzeba si nad tym zastanowi zauway w kocu. Chrystus w w. Mateuszu rzek dwukrotnie krtko po sobie: Po swych owocach zostaniecie rozpoznani odpowiedzia Chiczyk. A owoce wydaj przecie wiadectwo o drzewie, ktre je rodzi. Syszy pan, e przemawiam do pana jak chrzecijanin. Ale jakim sposobem posiada pan tak znajomo naszej Biblii? Wynika to z posuszestwa naszym witym pismom, ktre nakazuj poznanie wszystkich drg, jakie prowadz do Boga. Wszdzie, gdzie stoi witynia bd koci, droga taka stoi otworem. Jedna prowadzi ze wityni, inna z kocioa. Lecz obie zmierzaj do tego samego miejsca, gdzie dostarczane s owoce i wydawany jest za nie rachunek. Myli pan o mierci? A jak wyglda ycie po niej w wiecznej szczliwoci? Co o tym pan wie? Wiemy, e nasi przodkowie znajduj si tam i czcimy ich. Pan wierzy, e paskie dusze, pascy wici tam mieszkaj i zanosi pan do nich modlitwy. Czy to nie to samo? Jeli o to chodzi, to raczej bdzie pan musia wyprze si swoich przodkw, poniewa... Musia? prdko przerwa mu Fu. Wyglda, jakby by bliski wybuchu. Amerykanin nawet nie podejrzewa ile popeni bdw. Czyby naprawd zwyczaje Chiczykw byy mu tak nieznane, jak mona byo sdzi po jego zachowaniu? Jeli tak, zrobiby lepiej zostajc w domu. Albo moe raczej do tego stopnia zaabsorbowany by swym powoaniem, e w swych deniach do nawrcenia kadego poganina zapomina o jakichkolwiek wzgldach? Albo moe nalea on do tych ludzi, ktrzy uwaaj, e czonkowie innych ras s mniej wraliwi na cierpienia fizyczne i duchowe? To, e w ten sposb wyraa si o czyich przodkach wiadczyo o wielkiej gruboskrnoci. Byem przekonany, e Chiczycy albo wyprosz go od stou, albo odejd sami, zwaszcza, e przez niego zrezygnowali z jedzenia, a czego on jakby nawet nie dostrzeg. A jednak nie zdarzyo si nic podobnego. Fu opanowa si. Podj rozmow tym samym przyjacielskim tonem, jakim mwi przedtem: Kto nie czci swych zmarych, ten nie jest wart tego, eby yli dla niego; gdy tak czyni, to w pewnym sensie wypiera si sam siebie, poniewa swe istnienie zawdzicza wanie im. Mary spojrzaa na niego z sympati. Z pewnoci nie uszo jej uwagi, ile woy wysiku w to aby pozosta spokojnym i kusio j, aby mu przytakn: Kto mgby da wyparcia si swych zmarych? Czy to moliwe, abym zapomniaa o mojej zmarej matce, ktrej mio bya dla mnie caym wiatem? Nie jestem w stanie myle o niej jako o zmarej. Wiem, e i dzisiaj jest stale przy mnie, tak jak bya zawsze. Rnica polega jedy-

16

nie na tym, e wczeniej j widziaam, a teraz ju nie. Ale czuj j. Od jej mierci jest co we mnie, czego wczeniej nie byo, a co ma na mnie wielki wpyw. Ci, ktrych zaatwiamy krtkim sowem zmarli, maj by moe wiksz moc nad nami ni nam si wydaje. Mary, bardzo dziwnie si wyraasz zareagowa ojciec karccym tonem. Tsi, ktry z szacunku do ojca nie powiedzia do tej pory ani sowa, przymkn lekko oczy i delikatnie przechyli gow w jej stron, jakby chcia da do zrozumienia, eby mwia dalej. Fu dotychczas spojrza na ni przelotnie tylko raz, teraz zwrci ku niej ca twarz i przygldnwszy si jej z upodobaniem powiedzia: Dzikuj pani, miss Waller! Nie ma nic bardziej faszywego ponad wyobraenia, jakie si ma u was o naszym kulcie przodkw, ktry wszake nie jest adnym kultem. Bierze si przy tym za podstaw przesdne zwyczaje naszych najniszych warstw spoecznych, lecz jest to dokadnie tak samo bdne, jak to, gdybymy my waszych zmarych i witych traktowali na rwni z wiar w duchy, ktra przecie nadzwyczaj czsto wystpuje w niszych krgach waszego spoeczestwa. A przecie nie przyszoby mi nawet do gowy da od was wyparcia si waszego nieba wraz z jego duchami. Lecz tak samo mao ktra sia ziemska przywiodaby nas do tego, abymy sprzeniewierzyli si temu uszczliwiajcemu przekonaniu, e nie na zawsze poegnalimy naszych zmarych. To, co powiedziaa pani o swej matce, znajduje serdeczny oddwik w moim sercu. Take my, Chiczycy mamy matki, ktre yj po mierci dziki naszej mioci; nard, ktry nie zapomina o swoich matkach, ojcach, przodkach, jak niektrzy Europejczycy, nie pamitajcy imion dziadkw swoich ojcw lub matek; taki nard jest gboko zakorzeniony w swej przeszoci i czerpie z niej siy i soki tak, e nie potrzebuje walczy o przyszo. Tylko ten, ktry nie zna duchowego podoa naszego ycia, moe mwi o uwidzie starczym tego czowieka. Widzi pan, e nie jest mi obca opinia, jak o nas maj. Ale na nasze usprawiedliwienie powiem: kto nie ma szacunku dla przeszoci, ten nie posiada adnej wartoci dla przyszoci. Take drzewa rodowe starych rodzin w paskim kraju, nie maj znaczenia tylko genealogicznego, bo w ich komrkach kr odmadzajce soki, a w ich cieniu mog skry si ci wszyscy, ktrzy stracili wewntrzny kontakt z narodem, poniewa nie pielgnowali swego poczucia przynalenoci do pnia i s jedynie opadymi limi z ogooconych od dawien dawna drzew, s czarnoziemem narodu grzebicym pami nierzadko szlachetnych duchw i nierzadko piknych czynw. My, Chiczycy, stawiamy piknej mierci pomniki, aby ci, od ktrych pochodzimy i, o ktrych spucizn musimy zadba nie umarli na zawsze. Jestemy wiadomi naszego zwizku z nimi, pamitamy o nich. Obchodzimy uroczycie dni powicone ich pamici. A jeli prosty czowiek, niezdolny do duchowej ofiary z darw mioci, czyni to w bardziej materialny sposb ni waciwie ley to w naturze oddawania czci przodkom, nie upowania to jeszcze nikogo do twierdzenia, e chodzi tu o zabkanie si w przesdach lub nawet o bawochwalstwo, chyba e brakuje mu podstawowych poj. Pani, miss Waller, uwaa pami swojej matki za wit. Powtarzam, my pozostajemy wierni pamici naszych ojcw. Czy to nie to samo? Jeli zamierzaaby mnie pani skrytykowa, to i ja nie mgbym pani przyzna racji, lecz przecie mniemam, e ani pani, ani ja nie mamy podstaw, aby rani si w ten sposb. Wycign do niej sw delikatn do, a ona zarumieniona z radoci, wsuna do niej swoj. Musz przyzna, e ten Chiczyk bardzo mi przypad do serca. Nie tylko wszystko, co czyni i mwi, lecz take to jak to czyni i mwi, byo dystyngowane i zarazem naturalne. Podawszy dziewczynie do wsta z zamiarem opuszczenia sali jadalnej. Syn pody za przykadem ojca wycigajc take rk do miss Waller. Ja take pani dzikuj powiedzia. Prosz nie traktowa nas za bardziej tych i wyjtkowych ni jestemy w rzeczywistoci!

17

Jej ojcu oddali tylko ukon i poszli w stron drzwi. Ten spoglda za nimi, dopki nie zniknli. Potem rzek wygadzajc obrus: Precz! Wynioso i brak zrozumienia! Takie s narody na krtko przed upadkiem. W jaki sposb dotrze do takich ludzi? Jeli poganin twierdzi, e jest chrzecijaninem, kady kto chce go nawrci, jest bezsilny. Obawiam si ojcze, e Fu nie jest jedynym Chiczykiem, od ktrego usyszysz taki sprzeciw zauwaya crka. A niech to! Obym znalaz si ju w Chinach! Bd wdrowa od wityni do wityni i mj gos zabrzmi tak dononie, e zadr boki stojce wok pod ich cianami. Wiesz, e mam dar sowa zdolny skruszy skay. Spjrz na histori nowych czasw! Wszdzie, gdzie dokonano podbojw pojawia si najpierw chrzecijaski wysaniec. To my odwanie przecieramy szlaki duchowej i wynikajcej z niej wiatowej wadzy. Dyplomacja Stanw Zjednoczonych ju od pewnego czasu kieruje swj wzrok za Ocean Spokojny. Zapanowalimy ju nad wyspami; teraz naleaoby umocni bardziej ni do tej pory swe wpywy w Chinach. Bd pracowa nad tym zagadnieniem i sdz, e jestem odpowiednim do tego czowiekiem. Lecz musisz okaza wicej mioci, ojcze! Nie staraj si by mdrzejsza od swego ojca! Pogaskie witynie musz run na caym wiecie. Ich kolumny i ich mury musz zosta zburzone. Nie moe wicej istnie aden Allah i aden Mahomet, aden Brahma, aden Konfucjusz i aden Laotse! By bardzo podniecony i mwi goniej ni waciwie wypadao w publicznym miejscu. Mary pooya mu uspokajajco rk na ramieniu i poprosia: Mw ciszej! Jeste teraz taki niespokojny, ju nie tak cichy i pogodny, rozwany i roztropny jak bye, gdy ya matka. Miaam nadziej, e ta podr ci rozerwie, ale te pogaskie witynie nie wychodz ci z gowy. Przemawiaa do niego stanowczo i powanie, a w jej oczach pojawia si troska. Martwia si bardziej ni to chciaa okaza. Ale jej sowa zrobiy na nim wraenie tylko na krtko. Przez moment by cicho lub mwi przynajmniej ciszonym tonem, lecz wkrtce sta si gony jak przedtem. Temat pogaskich wity przyciga go jak magnes i tak czsto jak to moliwe powraca do niego, chocia Mary staraa si jak moga, aby go od niego odcign. Po posiku, jak zwykle zamwiem kaw na owietlonym jasno tarasie. Nie siedziaem tam nawet paru minut, gdy ujrzaem Mary i Wallera wychodzcych z hotelu na spacer. Przechodzili blisko mnie i byem pewny, e rozmawiali znowu o jakiej wityni. Sejjid Omar, poganiacz osw, sta naprzeciwko hotelu na placu. Po pewnym czasie przywiza osa i podszed bliej a pod szerokie schody wejciowe, na ktre nie wolno byo bez zezwolenia wstpowa subie nie nalecej do personelu hotelowego. Gdy prosi wanie portiera o owo zezwolenie, ujrzaem, e wskazywa przy tym na mnie. Oddwierny udzieli mu go i Sejjid zbliy si do mnie powoli i z tak godnoci jak jaki wysaniec padyszacha ze Stambuu. Zatrzymawszy si przede mn skrzyowa rce na piersi, pokoni si i pozdrowi: Die dy! Spojrzaem na niego pytajco i nic nie odpowiedziaem. Die dy! powtrzy, a gdy i wtedy nic nie odpowiedziaem, przypomnia sobie co lepszego i doda jeszcze jedn sylab Dzie dybry! Mia oczywicie na myli Dzie dobry!. Jis 'id masak! odpowiedziaem, dajc mu tym samym do zrozumienia, e powinien mwi po arabsku, poniewa jego znajomo niemieckiego nie jest wystarczajca. Usyszawszy, e wadam jego jzykiem ojczystym odetchn z ulg i spyta: Nazywam si Sejjid Omar. Jak mam tytuowa ciebie, gdy do ciebie mwi?

18

 Zwykle nazywano mnie sahib odpowiedziaem. Niech bdzie, sahib! Syszaem od kelnera, ktry obsuguje ci w pokoju, e zamierzasz odby dug podr i potrzebujesz arabskiego sucego. Zameldowao si ju wielu, ale aden ci si nie spodoba. Jeli Allah zechce, a ty si zgodzisz, pjd z tob. Wszystko si zgadzao. Z pocztku chciaem si uda w gr, do Sudanu i z tego powodu ten o kogo mi chodzio musia mwi po arabsku. Jak na to wpade, aby ofiarowa mi swoje usugi? spytaem. Czy twj osioek przynosi ci za mao pienidzy? Nie podoba ci si w Kairze? Zarabiam dobrze i jestem zadowolony z mojego rodzinnego miasta. Nigdy bym si std nie ruszy, ale z tob pojechabym chtnie, bo bardzo ci polubiem. Polubie? Z jakiego powodu? Z wielu powodw. Zauwayem, e mnie obserwujesz i dowiadywaem si kim jeste. Jeden ci zna. Nie po raz pierwszy jeste tutaj i w hotelu podae nie swoje nazwisko, poniewa piszesz ksiki, ktre czyta wielu ludzi, ktrzy potem biegn do ciebie i ci przeszkadzaj. A tego sobie nie yczysz. Nie wolno mi zdradzi osoby, od ktrej to wszystko wiem. Czsto jedzi na moim ole i wyzna mi kiedy, e wprawdzie jeste chrzecijaninem, ale jednoczenie musisz by wyjtkowym ulubiecem Allacha. Jest tego pewien, bo czyta wszystkie kartki, ktre napisae; listw niestety nie mona otwiera. Ach! To ten stary Ibrahim z poczty, ktry zna mnie od dawna. Maszallach! W jaki sposb to odgade? Powiedziae o kartkach i listach. Ma w zwyczaju przynosi mi je osobicie. A jeli chodzi o twoj prob, to przyjd do mnie jutro rano, o smej! Powiem ci, co postanowiem. Teraz moesz odej! Pokoni si i odszed, po paru krokach jednak zawrci i rzek: Sahib, bdzie lepiej, jeli od razu wyjani moje warunki! Ach tak! A wic stawiasz warunki? Tak. Zostan twym wiernym, odpowiedzialnym sucym, a ty bdziesz moim surowym, lecz dobrym panem. Wiem o tym dobrze, bo musz przyzna, e Ibrahim opowiedzia mi o tobie wicej ni moesz si domyli. Zapacisz mi, ile uznasz za stosowne, bd zadowolony ze wszystkiego. Moesz da ode mnie, czego chcesz, zrobi to. Ale nie wymagaj nic, co sprzeciwiaoby si mojej wierze! Nie pozwl, abym zaniedba ktrkolwiek z moich modlitw i nigdy nie mw o swojej religii! Kocham ci, ale nie kocham chrzecijastwa. Leltak sa 'ide! Niech twoja noc bdzie pobogosawiona! Po tych sowach odwrci si i znikn mi z oczu. Niech nikt nie myli, e miabym ochot zoci si na niego za jego wymagania. Nie byy one tak nieuzasadnione jakby si mogo wydawa. eby to zrozumie trzeba wiedzie, do jakiego rodzaju chrzecijan odnosiy si sowa Omara. Po pierwsze do turystw. Prosz si przej kiedy przez Szaria Bab el-Hadid do dworca i poobserwowa ludzi, ktrzy tam przybywaj! Waciwie nie przybywaj, lecz s przywoeni. Nie wysiadaj, lecz s wysadzani. S jak stada krw czy baranw, ktre rezygnuj z jakiejkolwiek samodzielnoci i chc by tylko posuszne przewodnikowi. Nie s ju osobami czy nawet osobowociami, lecz tylko przedmiotami okrelonego biura podry. Zachowuj si tak niepewnie i bezradnie, e kady tubylec, z ktrego usug s zmuszeni korzysta, poczytuje sobie za swj wity obowizek wyeksploatowanie ich niewiedzy do samego koca. Zewszd syszy si ich gone okrzyki podziwu dla wszystkiego co niecodzienne i odmienne. Miejscowi s przez nich obfotografowywani jako niemal cuda. S wiadkiem tego, jak turyci kupuj rzeczy pochodzce z Niemiec i kosztujce tam par marek, tu pac za nie dziesiciokrotn cen. Krtko mwic, to

19

co wzbudzaj dalekie jest od szacunku, a jeli kto za nimi biegnie z okrzykiem bakszysz to nie wolno im myle, e pod owym darem naley rozumie niczym nie zasuon jamun, lecz e jest to danina, ktr tubylec ma prawo da, a cudzoziemiec paci. Nigdy jeszcze nie widziaem karczmarza, handlarza, przewodnika, tumacza i poganiacza osw, ktry nie byby przekonany, e jest duo sprytniejszy od takiego intruza. I zdanie takie jest coraz bardziej rozpowszechnione. Czowiekowi Wschodu wystarczy dostrzec jeden jedyny punkt, w ktrym jest wyszy od czowieka Zachodu i jest ju gboko przekonany, e ta przewaga istnieje pod kadym innym wzgldem. Ten zaiste faszywy punkt widzenia dotyczy przede wszystkim religii. Turysta, a szczeglnie tak zwany zbiorowy turysta zostawi swoj osobowo w domu i nie przywozi ze sob nic ponad niezdrow ciekawo i worek pienidzy. Jest on ucielenionym bakszyszem, ktry Zachd daje Wschodowi. w bakszysz jest poywk dla oszustwa, chciwoci i kamstwa, wpywa do kas kupcw nie bdcych wcale tubylcami i nie daje waciwemu Orientowi adnego poytku, zwaszcza duchowego. Najeenie si Omara nie byo niczym innym jak niechci czowieka do odkrywania swych witoci przed obcym za lichy napiwek. Uzasadnienie dla swej niechci znalaz a pod dostatkiem w moralnych wartociach lub raczej w ich braku w chrzecijastwie, jakie mia szans pozna. Kto ma bystre oko, ten od Aleksandrii czy Suezu, a w gr po Assuan znajdzie potwierdzon niezliczonymi przypadkami hipotez, e wszdzie gdzie chodzi o sukces za wszelk cen, chrzecijanin macza w tym palce. Wprawdzie chodzi tam najczciej o chrzecijan greckich, lewantyskich czy nawet wschodnich, lecz dla mahometanina nie stanowi to rnicy. Chrzecijanin uchodzi za chrzecijanina i kady z nich musi najpierw zgodzi si na to, e zostanie osdzony dokadnie tak samo. Sejjid Omar nie by gupim czowiekiem. Jak si pniej dowiedziaem studiowa nawet przez dwa lata teologi w meczecie Azhar, co przy tutejszych stosunkach jest moliwe nawet dla poganiacza osw. Postanowiem jednak, e sprawdz najpierw jego umiejtnoci jedzieckie i w tym celu zaplanowaem na jutro rano przejadk do Gizeh, a potem do Sakkary, poniewa, wikszo poganiaczy osw, ktrzy na swych maych wierzchowcach odznaczaj si prawdziwym kunsztem jedzieckim, nigdy jeszcze nie siedziaa na koniu i postpowanie z nimi jest im obce. Potrzebowaem sucego, ktrego nie przestraszy trwajca czasami miesice, jazda na kadego rodzaju koniu. Krtko po wizycie Omara udaem si do swego pokoju, aby popracowa jeszcze godzin, ale nic z tego nie wyszo, poniewa cay czas moje myli zaprztay osoby bdce moimi ssiadami w jadalni. Bez przerwy rozmylaem o nich i ich rozmowie. Szczeglnie zajmowa mnie misjonarz; nie mogem sobie bowiem wyjani a tak zarozumiaego zachowania si czowieka, ktrego profesja powinna by przesiknita sowem Izajasza, e kroki wysacw, ktrzy z boskich wyyn wygaszaj kazania o pokoju i prawic witoci, musz rozbrzmiewa cicho i sodko. Odoyem wic na bok papier, atrament, piro i postanowiem uci sobie drzemk. Wkrtce te zasnem, lecz moje myli nie. niem o tym, o czym przedtem rozmylaem. Widziaem pana Wallera: wdziera si do domostw, przewraca podpierajce je filary, cina drzewa i nie rozstawa si z siekier, taranem albo a innym ordynarnym narzdziem. Widziaem krucyfiksy, kaplice, kocioy; greckie, indyjskie, asyryjskie witynie, meczety, posgi pogaskich bogw i chrzecijaskich witych. Rozwala je wszystkie, bez wyjtku. Pracowa w pocie czoa jak szaleniec, a rozbrzmia w kocu czyj grzmicy gos: Szawle, Szawle, dlaczego mnie przeladujesz?. Wtedy run na kolana, a ja si obudziem. Miaem nadziej, e zasn wkrtce znowu i zamknem oczy, ale nie mogem zapomnie snu z jego zburzonymi wityniami i kocioami. Wtem usyszaem wewntrzny, natarczywy gos,

20

potem zaraz drugi. Sowa poczy ukada si w wersy, najpierw jeden, do ktrego doczy si drugi, trzeci i w kocu czwarty. Uoyy si w rymowan, czterowersow strof i wstaem, aby j zapisa w jasnym wietle ksiyca. Przenisszy linijki na papier, pooyem si na nowo i obudziem si nie wczeniej ni usyszaem gone drapanie do drzwi. Arabowie, zanim przestpi prg pokoju, maj w zwyczaju drapa do drzwi. Spojrzaem na zegarek. Punkt sma! O rany! Najprawdopodobniej za drzwiami czeka Sejjid Omar. Istan'ni szubai'je. Poczekaj chwilk! krzyknem tak gono, aby mg mnie usysze i prdko doprowadziem si o tyle, o ile do porzdku. Chocia nie wychodziem na zewntrz zauwayem, e chamsin wia jeszcze silniej ni wczoraj, jednak bez tego, ze wzgldu na przedpoudniow por, nieznonego gorca; zawoaem i Omar wszed do pokoju. Ubra si w swoj najlepsz szat i gow zawin turbanem, chocia na co dzie nosi zwyky czerwony tarbusz. Tak w Egipcie nazywa si fez. Chcia mi da do zrozumienia, e wizyta u mnie miaa dla niego nadzwyczajne znaczenie. Zgodnie z obyczajem Arabw, ktrzy przy tutejszym klimacie nie widz potrzeby zamykania drzwi do pomieszcze mieszkalnych, zostawi je szeroko otwarte. Na zewntrz, na korytarzu, prawdopodobnie byo otwarte okno i zrobi si przecig tak gwatowny, e jednym podmuchem zwia lece na stole papiery, jeden z nich znalaz si na balkonie, gdzie z pocztku sekund polea spokojnie, lecz potem drgn tak silnie, e zachodzia obawa i lada chwila wyfrunie na zewntrz. Omar natychmiast usunie podskoczy, podnis go, przypatrzy mu si, po chwili namysu wyrzuci w powietrze i papier wirujc spad na d. Chyba nic na nim nie byo? spytaem. O tak, by zapisany odpowiedzia. A wic dlaczego go wyrzucie? Nie byo tam przecie ani jednego arabskiego sowa! Powiedzia to tak pewnym siebie tonem, jakby wszystko co nie arabskie nie byo warte skarbw caego wiata. Jego twarz wyraaa przy tym niezwyke zadowolenie, jakby to byo zrozumiae samo przez si i byo nie do pomylenia, abym myla inaczej ni on. Suchaj, Omar pouczyem go pisz po niemiecku, ale mimo to wszystko co pisz jest wicej warte ni to, co na przykad ty napisaby po arabsku! Papier take kosztuje, a ten arkusz nalea do mnie nie do ciebie. Skd ci to przyszo do gowy, aby go wyrzuca? Jeli Francuz paci ci zotym napoleonem take go wyrzucasz, poniewa wybite tam pismo nie jest arabskie? Zaczerwieni si, co jego ciemnej cerze nadao szczeglny odcie, zwiesi ramiona i wpatrywa si w ziemi. Mia szczeglnie mocno rozwinite poczucie honoru i moj pretensj odczu bardzo gboko. Sahib, co mam powiedzie? wyrzuci z siebie w kocu. Jest moim serdecznym yczeniem zosta twoim sucym, a teraz, gdy jeszcze wcale nim nie zostaem i nawet ci jeszcze nie pozdrowiem uczyniem taki bd. Czy nie moesz pisa swoich ksiek po arabsku tak, abym gdy zobacz twoje pismo mg je od razu przeczyta i stwierdzi czy s wane, czy raczej moe nadaj si do wyrzucenia? W przyszoci nie wolno ci niczego wyrzuca, a o zapisane przeze mnie kartki musisz dba z wielk pieczoowitoci! S warte wicej pienidzy ni mylisz. Maszallach! A wic wyrzuciem pienidze? Prawdopodobnie. Pniej sprawdz czego mi brakuje. Przebacz mi, sahib! Albo i ja napisz co na papierze. Ty to wyrzucisz i bdziemy kwita! Powiedzia to ze mierteln powag. Nie mogem powstrzyma si od miechu. To dodao mu odwagi. Wyprostowa si, oderwa wzrok od ziemi i spyta:

21

 Co postanowie w zwizku z moj prob? Umiesz jedzi na koniu? Tak, przeegzaminuj mnie! Wiem od starego Ibrahima, jakie trasy ju przemierzye. Zobaczysz, e ci si przydam. Przyjd zatem o trzeciej po poudniu. Postaraj si o konie. Pojedziemy do Gizeh, a jutro do Sakkary, Bedraszehn i moe take do Heluanu. Ale nie myl sobie, e bdziemy trzyma si tras turystycznych! Czy twoje yczenie si speni bdzie zaleao od tego jak bdziesz jecha i czy si prdko zmczysz. Odetchn gboko i zapewni mnie radosnym tonem: Hamdulillach! Niech Allachowi bd dziki. Zostan twoim sucym, wiem o tym! Allah jisallimak! Niech Bg ci ma w opiece! Pochwyci moj do, pochyli si i przycisn j do ust. Zrobi to w ten sposb, e od razu mona byo pozna, e takie oddawanie hodw nie leao w jego zwyczaju. Byem skonny wysoko to doceni. Gdy wyszed, spojrzaem na papiery lece na stole. Stwierdziem, e brakowao akurat tych czterech linijek, ktre napisaem dzi w nocy. Bardzo tego aowaem, bo mogem sobie wysila pami na wszelkie moliwe sposoby, a i tak nie byem w stanie odtworzy ani sowa. Wprawdzie pamitaem myl przewodni, e nie przystoi chrzecijaninowi dokonywa witokradztwa w adnej wityni, poniewa take u podoa pogaskiego obrzdku religijnego ley transcendentna idea, ktrej naley si szacunek i ktrej nie wolno bezczeci. Lecz myl ta nie chciaa si ju tak swobodnie i czysto uoy w rymy jak w straconych linijkach. Wyszedem wic na balkon, skd mona byo obj wzrokiem cay wielki dziedziniec. Lecz niestety nigdzie nie byo wida mojej kartki papieru. Porywisty wiatr pogna j z pewnoci do Szaria Kahmel albo na drug stron, na plac Ibrahima Paszy. Postanowiem zej na niadanie. Na portierni kazaem zatelefonowa do hotelu Menahouse w Gizeh i zarezerwowa pokj, ktry braem zawsze, gdy byem w tej okolicy. Z pokoju tego prowadziy wprost na dwr dobrze zamykane drzwi, tak e o kadej porze mona byo go opuci i pj do piramid nie bdc zauwaonym przez pozostaych goci. By wolny. W jadalni stwierdziem, e Chiczycy musieli ju by po niadaniu. Przy zastawionym wci brudnymi naczyniami stole nie byo nikogo. Mr. Waller siedzia sam. Przed nim staa pusta filianka, spoglda wkoo znudzonym wzrokiem i zdawao si, e czeka na crk. Gdy kelner obsugujc mnie min jego stolik, usyszaem jak pyta go o monsieur Fu i monsieur Tsi. Maj zamiar wyjecha zabrzmiaa odpowied. Co? Na dobre? Nie. Zostan tu jeszcze przez duszy czas, aby dokadnie pozna okolic Kairu, jak i samo miasto. Dzisiaj jad do Gizeh. Przepi si w Menahouse, a jutro wybieraj si do piramid w Sakkarze. Wzbudzio to zainteresowanie nie tylko misjonarza, lecz take i moje. Byy wic widoki na to, e zobacz ich i dzisiaj, i jutro. Postanowiem nie przegapi adnej okazji do zawarcia z nimi znajomoci. Po chwili na d zesza miss Mary i jej ojciec kaza podawa. Dowiedziaem si, nie majc zamiaru podsuchiwa, e powraca wanie z miasta. Zrobia drobne zakupy. Ojciec zakomunikowa jej, e Chiczycy wybrali si do piramid i zapyta czy nie miaaby ochoty take dzisiaj tam pojecha. Nie wydawaa si by uradowana tym pomysem, zapewne ze wzgldu na Fu i Tsi, czego przypuszczalnie jej ojciec nie bra pod uwag. Ale bya przyzwyczajona stosowa si do jego ycze.

22

Pody humor mr. Wallera uleg widocznej poprawie. Sta si rozmowniejszy, a poniewa dzisiaj, odwrotnie ni wczoraj mogem skupi na nim ca uwag, zauwayem od razu osobliwe, nerwowe, mona by rzec prawie lkliwe przeskakiwanie z tematu na temat. Byo to niespokojne uganianie si od jednego przedmiotu do drugiego. To wspomina bez przerwy sw zmar on, ktr wida byo, e bardzo kocha, by po chwili bez ostrzeenia przej do mwienia o swej przyszej dziaalnoci misjonarskiej. Gdy jednak, z rzucajc si w oczy pewnoci siebie, zacz znowu prawi o powalonych posgach i wityniach, crka wesza mu w sowo. Signa do torebki, wyja stamtd jaki zoony papier i powiedziaa: Musz ci co w zwizku z tym pokaza, drogi ojcze. Twierdzisz, e musi upa wszystko, co jest zwizane z uwielbieniem obcych bstw i moliwe, e masz racj. Dla mnie ta myl jest zbyt ostra, bo pogastwo jest wedug mnie cakiem niewinnym gaworzeniem ludzkoci we wczesnym dziecistwie. A tu mam par linijek, ktre jak raz dotycz naszego sporu. Kto je napisa? Nie wiem. To czterowersowa strofa napisana po niemiecku. Musisz przecie wiedzie, od kogo j masz! Od wiatru! rozemiaa si podnoszc do gry kartk i naladujc ruch, ktry przywia do niej papier. Gdy byam na zewntrz przygna mi j i pooy prosto u stp. Podniosam j, bo bya czysta i przeczytaam. Wyobra sobie moje zdziwienie, gdy si przekonaam, e dotyczy to twej idee fix! Chcesz posucha? Skin gow, zacza czyta: Zabierzcie wasz Ewangeli! wiat przeznaczony przecie do pokoju; i tam gdzie zobaczycie bo wityni, zostawcie j w spokoju! Czytaa wolno i sycha byo, e z caym sercem zgadza si z tymi sowami. Nastpnie spojrzaa pytajco na ojca. Dostrzega, e linijki te zrobiy na nim nieoczekiwane wraenie i strzega si, aby go nie zniszczy. Siedzia bez ruchu ze splecionymi domi. Patrzy przed siebie, w jaki oddalony punkt. Sala ttnia ruchem; talerze szczkay, noe i widelce dzwoniy. Zewszd dobiegay prowadzone gono rozmowy, lecz wydawao si, e nic do niego nie dociera. Jeli byem zaskoczony ujrzawszy w rkach Mary zgubion kartk, to wyobracie sobie moje zdumienie na widok wraenia, jakie zrobi mj wiersz na czowieku, ktry waciwie sprowokowa mnie do jego napisania. Rozumiao si samo przez si, e nie powiedziaem ani sowa. Odzyskaem tre strofy. Odczytanie jej wystarczyo, aby odcisna si w mej pamici na zawsze. Wreszcie Amerykanin ockn si. Rozejrza si po sali, jakby z trudem uwiadamia sobie, gdzie si znajduje. Nastpnie, niezwykle jak na niego mikko, spyta: I ten kawaek papieru przywia ci wiatr, naprawd tylko wiatr? Nie ma tam nazwiska autora? Zupenie nic, z czego by mona wywnioskowa do kogo naley? Zupenie nic, ojcze. A wic moemy go uzna za nasz wasno i zatrzyma na... na pniej, kiedy by moe bdziemy go potrzebowa. Chcesz go zatrzyma? Nie, ty go schowaj! A gdyby, a gdyby kiedy znowu mi si zdarzyo mwi bez serca o tych, ktrych nazywam poganami, to odczytaj mi dwie ostatnie linijki: i tam, gdzie zobaczycie bo wityni zostawcie j w spokoju. Myl, e podziaa to jak balsam na to co, co jest we mnie i co chce, a jeszcze cigle nie moe zwyciy.

23

Znowu zapada cisza. Po chwili Waller, opar okcie na stole, wspar gow na doniach i zwrciwszy twarz ku crce spojrza na ni badawczo, lecz z mioci, po czym zamkn oczy, jakby chcia sobie co przypomnie, a w kocu rzek: Jeste tak bardzo podobna do matki, zewntrznie i wewntrznie, i to wanie po jej stracie, jeli mnie nie pocieszao, to z pewnoci uspokajao. Bya moim anioem, a ty wierzysz przecie, e przebywa z nami dzisiaj tak samo jak kiedy. Wiesz, e jestem walczcym teologiem, bardziej moe walczcym ni chce tego Biblia. Twoja cudowna matka zawsze dokadaa jak najwicej stara, aby zagodzi moj gwatown natur. W dniu jej mierci, gdy po raz ostatni byem z ni sam na sam ty rozmawiaa na zewntrz z lekarzem musiaem jej uroczycie przysic, e wypeni jej ostatnie yczenie. Ujem wwczas jej do i ona, powiedziaa: Zawsze bd prawdziwym chrzecijaninem i zaprowadzaj pokj! A dzisiaj wiatr przynosi tobie prawie dokadnie te same sowa! Twj gos brzmi jak jej, a gdy przed chwil czytaa te linijki, przed moimi oczyma pojawi si jej pokj, w ktrym umara i... Wicej nic ju nie usyszaem, a moe raczej nie chciaem ju nic wicej sysze. Wstaem i wyszedem. Rozmowa przybraa tak intymny charakter, e nie uwaaem za stosowne przysuchiwa si jej, nawet bezwiednie. Wczoraj mylaem, e by moe jest on cakiem niezym czowiekiem, lecz dzisiaj owo by moe stao si pewnikiem. Tylko niestety zamieszkiwa w nim demon, ktry jego samego pozbawia spokoju. Jego, ktry tak chcia dawa go innym. Diabe ten popycha ludzi i narody wci naprzd i naprzd, do zawaszczania wci nowych przestrzeni nie pozwalajc zarazem, aby na starych zapanoway pokj i szczcie.

24

POD PIRAMIDAMI

Punktualnie o trzeciej Sejjid Omar zadrapa do moich drzwi. Konie byy ju przygotowane i moglimy rusza. Obserwowaem jak sobie radzi z dosiadaniem konia. Zrobi to tak dobrze i bez wysiku, jakby bya to czynno, ktr wykonywa co dzie. Trzyma si za mn o ca dugo konia, co take zyskao moj aprobat i w nagrod poleciem mu jecha po mojej lewej stronie. Poza tym nie mogem go przecie obserwowa, gdy jechaem przed nim. Trzyma si spokojnie mojego boku. Kto inny z pewnoci by prbowa popisywania si swymi umiejtnociami w panowaniu nad zwierzciem, ale nie on. Nadarzya si jednak okazja, aby wystawi go na prb. Gdy zblialimy si do Kasr en-Nil, ruch uliczny sta si, mimo potwornego skwaru, bardzo oywiony. Napotykane po drodze wozy, jedcy, wielbdy i przechodnie stwarzali, chtnie przeze mnie widziane przeszkody. Krciem si w tym zamieszaniu tam i z powrotem tak, e przecitnemu lub cakiem zemu jedcowi trudno byoby dotrzyma mi kroku. On jednak bez wysiku pokonywa wszelkie trudnoci. Po przekroczeniu mostu na Nilu ruszyem kusem. Siedzia w siodle jakby si w nim urodzi. Po drugiej stronie muzeum, minwszy znan kawiarni Na rogu musielimy znowu zwolni, poniewa dwa szeregi powizanych ze sob jucznych wielbdw, midzy ktrymi maszerowaa grupa wrzaskliwych kobiet, z koszami na gowach, a akurat z naprzeciwka nadjeda podwjny tramwaj z Gizeh. Tramwaj sposzy wielbdy. Najpierw stany jak wryte, by zaraz potem jeden zacz cign w prawo, drugi w lewo. Jeden sta wzdu, drugi w poprzek ulicy, a tam, gdzie dwa byy zwizane ze sob na chwil utworzya si na caej szerokoci ulicy barykada z wierzgajcych wielbdw, wrzeszczcych kobiet a my porodku. Omarze, chod! Z tym okrzykiem ruszyem naprzd wciskajc si koniem midzy dwie kobiety, za ktrymi szamotay si zwizane ze sob dwa wielbdy, a t niewielk luk midzy nimi zamyka czcy ich sznur. Poderwaem konia i szczliwie wziem przeszkod. Kobiety wrzasny, poganiacze obsypali mnie wyzwiskami, lecz Omar rozemia si radonie i zrobi dokadnie to samo. Teraz tylko chodzio o wyprbowanie jego wytrzymaoci. Po drodze z Kairu do piramid mija si po lewej stronie dwie wioski fellachw. Po prawej rozcigaj si zielone pola nawadniane kanaami. Trzy wielkie piramidy ma si prosto przed sob. Ukazuj si w oddali jako trjktne, paskie bryy, lecz nabieraj plastycznoci im bliej si podjeda. Hotel Menahause ley u ich stp. Prowadzi od niego w gr szeroka, przejezdna droga, ktr po obu stronach obudowano murem, aby nie zasypa jej piasek. Poniewa piasek podchodzi a pod krawdzie muru, droga wyglda jak wwz. Mury te nie nadaj si do chodzenia, lecz

25

drzwi pokoju zamwionego przez mnie wychodz wprost na nie, skd gr, wprawdzie tylko po wirowisku, dociera si w poblie piramid nie bdc przy tym zauwaonym z wwozu. Nie bez przyczyny wspominam o tym szczegle. U wschodniego podna piramid ley arabska wioska el Kasr, ktrej mieszkacy kompletnie zdeprawowani przez podrnych, narzucaj si, ofiarowujc wszystko co ley w granicach ludzkiej natury, z bezwzgldn natarczywoci. Pojedynczo porozstawiani stoj na czatach ju w pewnej odlegoci od piramid, aby napa na nadchodzcych od strony miasta turystw i, jeli nawet nie zostan wynajci, wcisn im przynajmniej faszywe monety, sprytnie podrobione skarabeusze lub inne bezwartociowe przedmioty. Dzisiaj nie byo nikogo wida. Musiao to mie jak przyczyn. Poznaem j, gdy tylko dotarem do hotelu. Obserwowani wczoraj na placu Ibrahima Paszy obcy pielgrzymi podyli dzisiaj do piramid, aby odda im hod, poniewa dla mieszkacw pustyni wci stanowi one wikszy cud ni dla nas, ludzi cywilizowanych. Chcieli wedrze si do hotelu, lecz nie wpuszczono ich tam, co oczywicie musiao si odby z najwiksz uprzejmoci, aby nie odpacili si zemst. Kelner, ktry zaprowadzi mnie do mojego pokoju, miejc si zakomunikowa, e cel ten osignito szybko i bezkonfliktowo przy pomocy przeniesionych obok jakby mimochodem, paru wdzonych kiebas i wiskich szynek. Na ich widok przeraeni mahometanie uciekli z wrzaskiem i zaniechali napastowania przekltego miejsca. Z pocztku udali si do el Kasr, aby wyebra troch ywnoci, a nastpnie powdrowali do wityni Granit, aby w drodze do piramidy Cheopsa pokoni si Sfinksowi. Posta Sfinksa umieszczona przed trzema piramidami Gizeh jest w przeciwiestwie do sfinksw greckich pci mskiej. Jego gowa przedstawia twarz budowniczego rodkowej piramidy, egipskiego krla Chefrena, za zdaniem innych, oblicze boga soca. Wszystko co w el Kasr mieszkao i byo w stanie si porusza przyczyo si do pielgrzymw, ktrzy w Bahr Bela Ha, czyli morzu bez wody, midzy Setrah i Debal Burgheh, czuli si jak u siebie w domu. Jest zrozumiae, e nikt z mieszkacw czy goci hotelowych nie odway si pj do piramid dopki znajdowali si tam ci fanatyczni pielgrzymi. Jednak, gdy dowiadywaem si o Chiczykw oznajmiono mi, e mimo wszystko tam powdrowali. Mr. Waller z crk podyli za nimi. Co to bya za nieostrono! Otworzyem wspomniane ju drzwi mojego pokoju, wziem krzeso i usiadem na grze nawianego piasku. Gboko w piasek wcita droga do piramid znajdowaa si tak daleko ode mnie, e jej dno mogem dostrzec jedynie w miejscu, gdzie skrcaa w lewo. Waciwy korpus piramid zosta zbudowany w formie stopni, ktre pniej oboono gadk otulin. Z tej otuliny pozostaa jeszcze resztka na szczycie drugiej piramidy Chefren, podczas gdy ze szczytu piramidy Cheopsa znikna cakowicie. Z tego powodu na jej wierzchoku utworzya si paszczyzna o powierzchni moe dziesiciu metrw kwadratowych, na ktr mona si byo wspi od strony pnocno wschodniej, poniewa tam znajdoway si wysokie na okoo metr schody. Aby si tam dosta korzysta si zwykle z pomocy trzech Beduinw, z ktrych dwaj id przodem i cign zainteresowanego, podczas gdy trzeci go popycha. Z wysokoci mona podziwia lece blisko zielone, bo nawadniane obficie pola, lecz miasta nie wida dobrze, poniewa znajduje ono si w sporej odlegoci. Od pnocno-zachodniej, zachodniej i poudniowej strony cignie si pustynia z jej brzowo-tymi poaciami i sterczcymi gdzieniegdzie skaami o wygodzonym i spragnionym wygldzie. Od poudniowego zachodu wznosz si pozostae piramidy. Gboko w dole Sfinks spoglda na wschd. A jednak mimo to nie oglda nigdy wschodu soca, bo nawiewany od stuleci piasek, wyrs wok niego do takiej wysokoci, e nie istnieje ju dla niego aden poranek.

26

Imi Sfinks jest faszywie uyte w stosunku do egipskiej rzeby. Jest ono pochodzenia greckiego, a Grecy nie mieli wiele wsplnego z tebask crk Tyfona i wem Echidna. U Egipcjan nazywa si on Neb co oznacza Pan. Jego, jednoczca w sobie form zwierzcia i posta czowieka, wyniosa sylwetka wyrastajca ze ska przed wityniami, uznawana za niezniszczaln i czca w sobie majestatyczn prostot i wielko, zadaje nam gbok i trudn zagadk, zarazem jednak zdradzajc siebie samego podaje jej rozwizanie, e wiatem rzdzi jedynie sia zrodzona z ducha. Staroytni Egipcjanie nie byli zatem materialistami i wanie z tego powodu im akurat udao si opanowa cik materi z jej potn bezwadnoci przy pomocy najprostszych metod. Gdzie si podziewa obecnie Sejjid Omar i co robi nie wiedziaem. Po naszym przybyciu na miejsce spyta mnie, czy mam dla niego jakie polecenie. Nie by mi akurat potrzebny, lecz wieczorem chciaem, aby mi towarzyszy. Miaem zamiar uda si na dugi spacer i przy wietle ksiyca podziwia piramidy. Stay przed mn tak bliskie, a przecie tak odlege! Jedynie trzy minuty dzieliy mnie od najbliszej piramidy. Jednak nie byy to waciwie trzy minuty lecz cztery tysice siedemset lat. Postacie Arabw, ktre widziaem wyranie to wspinajce si to schodzce w d tak niewielkie, podobne do mrwek, naleay wanie do owych trzech minut. Co pozostanie po nich po mierci? Ale pami tych, ktrzy ukadali na sobie te olbrzymie ciosane kamienie, jest wci po prawie piciu tysicach lat ywa. Ich ycie nie mino bez ladu i nie zniknie z kart historii. A przecie i te pi tysicy lat w porwnaniu z wiecznoci nie s niczym innym, jak tylko trzema minutami, a gdy nadejdzie czas wielkiego pytania, na ktre kiedy kady z nas bdzie musia odpowiedzie, wtedy prawdopodobnie Cheops nie bdzie ani o cal wikszy od tego Beduina, ktry wyglda w tej chwili tak nieznacznie. Spogldajc na nich moje oczy przesuny si nad miejscem na drodze, o ktrym ju wspominaem, e byo jedynym ktre byem w stanie dostrzec. Kto tam pdzi w wielkim popiechu. Chocia mogem go widzie tylko przez uamek sekundy natychmiast rozpoznaem Sejjida Omara. Bieg prdko, jego duga szata powiewaa na wietrze. Musiao chyba sta si co niezmiernie wanego, co spowodowao, e on, ktry zawsze tak dba o godne ruchy, pozwoli sobie na taki popiech. Par krokw na lewo piaszczyste wzniesienie, na ktrym si znajdowaem, przechodzio w paski dach przylegajcego do hotelu budynku. Z niego mogem ujrze Omara wybiegajcego z gbokiej jak wwz drogi. Poszedem tam i spojrzaem w d. Na dziedzicu stao wiele osb, ktrzy woleli to miejsce od dusznych i zatchych pokoi. Omar wcale nie zwolni kroku, lecz kluczy piesznie midzy gomi nie mylc nawet o tym, e jemu jako bezporedniemu potomkowi proroka nie przystoi taki sposb poruszania si. Udaem si do mojego pokoju i ledwie zdyem przekroczy prg, gdy Omar ju drapa w drzwi. Nie poczeka nawet na moj odpowied, lecz wpad do rodka, oczywicie zostawiajc za sob otwarte drzwi i wyrzuci bez tchu: Sahib, ma si odby nad nimi sd. Musisz natychmiast sta si ich fakihem, czyli obrocom! O kim ty mwisz? spytaem. O Chiczykach. S dobrymi ludmi i mieszkaj w tym samym hotelu co ty. Mam nadziej, e stanowi to wystarczajcy powd dla ciebie, aby si za nimi wstawi. Nie jestem fakihem. Kto ich oskara? Co takiego zrobili? Wzili Amerykanina w obron, a jego ycie wisi teraz na wosku. I dobrze mu tak! Widziae przecie jak przerwa moj modlitw. Dlaczego jego ycie wisi na wosku? Opowiem ci to po drodze. Tylko chod szybko, bo inaczej by moe bdzie za pno, aby zaj si tymi Chiczykami!

27

Chwyci mnie za rami i zacz cign. Ja jednak stawiaem opr. Opanuj si! Wicej mona zdziaa spokojem i namysem ni nadmiernym popiechem. Opowiadaj, tylko krtko, co si wydarzyo! Z wysikiem zapanowa nad swym zdyszanym gosem i zabra si do opowiadania. Zaprowadziem konie do stajni i nakarmiem je, po czym poszedem pod piramidy. Chciaem zobaczy tych pielgrzymw z Mekki, nie miaem powodu si ich obawia, jestem przecie muzumaninem. Ich szaty w czasie dugiej drogi ulegy zniszczeniu, lecz przecie to w niczym nie przeszkadza, a ci Beduini z Bahr Bela Ma s pobonymi ludmi, ktrzy byli w Mekce i mog duo o tym opowiedzie. Gdy nadszedem akurat wspinali si na wielk piramid. A poniewa tam wysoko moe przebywa tylko okoo trzydziestu osb, musieli wchodzi partiami. Upyno wiele czasu zanim pierwsza partia zesza na d. Z ni poszedem w d do Sfinksa, na ktrego take chcieli si dosta. Wiesz, e po drodze mija si wityni Granit. Gdy wanie znalelimy si w jej pobliu, usyszaem na schodach gosy, ale nie zwrciem na to uwagi. Gdybym wiedzia, do kogo naleay, to wszedbym do rodka, aby ich ostrzec. No kt to by? przerwaem mu. Dwaj Chiczycy, Amerykanin i jego crka. Wszyscy wspinalimy si po plecach Sfinksa, skd niektrzy modzi ludzie z el Kasr maj w zwyczaju wchodzi wyej, na gow. Jest to jednak tak niebezpieczne, e za adne skarby wiata nie odwaybym si ich naladowa. Wanie jeden z nich pokazywa t sztuczk i szejk obcych pielgrzymw upiera si, e i on tego dokona. Nikt mu nie wierzy;z kadej strony dobiegay spory. W kocu zaproponowano mu zakad i on si zgodzi. cign paszcz i zdj z szyi hamail. Sznur, na ktrym wisia okaza si za may, aby przej przez gow, on jednak cign. W kocu pk i hamail pofrun na ziemi tam, gdzie skaa zwisa ku doowi. Nie zatrzyma si i spad na sam d. Hamail, jak zapewne wiesz to napisany w Mekce i w ramach pewnych uroczystoci nabyty Koran, ktry jest sprzedawany tylko pielgrzymom bdcym w stanie udowodni, e wiernie wywizali si ze wszystkich obowizkw. Uchodzi za drogocenn pamitk pielgrzymki, uwaany jest za wito i nigdy nie moe wej w kontakt z niczym, co nie jest rwnowane tej witoci. Pokiwaem gow. To jeszcze o niczym nie wiadczy. Hamaile s noszone w pokrowcach, a w dole jest sypki piasek, tak e ksiga nie moga zosta uszkodzona. To prawda. Ale suchaj, co si dalej stao! Szejk nie troszczy si w tej chwili o swj hamail, ktry mg sobie przecie zabra pniej, myla tyko o zakadzie. Postanowiono, e na gr wejdzie jeszcze kto z el Kasr, aby obcy by w stanie zapamita miejsca, o ktre mona si zaczepi. Warunek ten zosta speniony. Tak wic do rozstrzygnicia zakadu naleao dwa razy wspi si i dwa razy zej. Trwao to dosy dugo, poniewa kady ruch musia by wykonany z najwiksz ostronoci. Tymczasem na dole doszo do czego, na co nie zwrcilimy uwagi, bo wszyscy bylimy skupieni na tym, co si dzieje na grze. Zgaduj ju! Amerykanin i hamail! Tak, tak jest, sahib! We czwrk opucili wityni Granit i take zbliyli si do Sfinksa, mimo e widzieli, i roi si tam od Beduinw. Okoliczno ta powstrzymaa ich tylko od wspinania si na niego. Obrali wsk ciek prowadzc od jego zachodniej czci i przy przedniej nodze odkryli hamail. Zamiast go nie rusza, przecie nie s adnymi mahometanami i mogli si domyle, e naley on do ktrego z pielgrzymw, to wycignli go z pokrowca, otworzyli i przekartkowali. W midzyczasie obcy szejk, ktry nawiasem mwic okaza si znakomitym zawodnikiem, wygra zakad i zeszlimy ze Sfinksa, co jak wiesz odbywa si po jego plecach. Na dole spotkalimy si z Amerykaninem. Gdy szejk ujrza swj hamail w rkach tego czowieka, by z pocztku tak przeraony, e nie by w stanie wymwi sowa. Wkrtce jednak przeraenie

28

zamienio si w gniew. Wyrwa mu go z rki i spyta, czy mieszka w Menahouse, gdzie ludzie jedz szynki i kiebasy. Gdy zapytany przytakn, hamail musia zosta uznany za sprofanowany. Moesz sobie wyobrazi wcieko szejka, ktry najchtniej zabiby Amerykanina na miejscu. Ten jednak nie by na tyle mdry, aby milcze, lecz prbowa si broni i nazwa hamail kamliw ksig. Ale, przecie on nie mwi po arabsku! By z nim tumacz, ten sam, ktrego widziae na Debel Mokattam. I ten czowiek by a tak nieroztropny, aby przetumaczy sowa kamliwa ksiga zamiast wybra inne, mniej obraliwe? Och, on to przetumaczy cakiem inaczej! Nie mog ci teraz dokadnie wszystkiego powtrzy, co si tam wydarzyo, bo ju i tak straciem zbyt wiele czasu i powiem tylko, e Amerykanin w gniewie odway si wyrwa szejkowi hamail z powrotem i obrzucajc go wyzwiskami rzuci mu go pod nogi. Niemoliwe! Naprawd. Staem tu obok i widziaem na wasne oczy. Szejk wycign n i chcia go nim ugodzi. Crka rzucia si midzy nich. Ten mody Chiczyk powstrzyma j i sam otrzyma cios w rami. Szejk chcia uderzy ponownie, a jego ludzie take dobywali noy. Trzy osoby przynajmniej straciyby ycie, gdyby nie wmiesza si szejk el Beled z el Kasr. Rzd powierzy mu nadzr nad piramidami i doskonale wie, e zamordowanie chrzecijanina, jeszcze na dodatek cudzoziemca, bdzie miao fatalne skutki dla mieszkacw jego wsi. Lecz kosztowao go sporo wysiku zanim pielgrzymi pochowali swoje noe, nie rezygnujc wszake z krwawego zadouczynienia, poniewa takie potraktowanie hamailu jest wikszym przestpstwem ni dziesiciokrotne morderstwo. Do zadouczynienia ma doj bez zwoki i z tego powodu nalegaj na zwoanie demmy, ktra ma omwi zajcie i wyda wyrok. Czy wybrano ju czonkw rady? Nie. Ale bd to tylko sami pielgrzymi i szejk el Beled, ktry wysa potajemnie jednego ze swoich do Kairu po pomoc. Chce sprbowa przeciga pertraktacje dopki ta nie przybdzie. Ale nie sdz, aby mu si to udao. Ja te nie. Zdaje mi si, e pielgrzymi zamierzaj osdzi ten przypadek wedug prawa pustyni i ani im w gowie tutejsza policja. Tak, midzy ni a nimi moe atwo doj do krwawego starcia. Wanie o tym samym pomylaem i dlatego pobiegem, aby ci tam sprowadzi. Ty ju bdziesz wiedzia, jak wyprowadzi t rzecz na prost drog. Ja? Skd ci to przyszo do gowy? Przecie ju ci mwiem, e ten stary Ibrahim powiedzia mi o tobie wicej ni mylisz. Prosz ci o pomoc. Nie chcesz jej udzieli tym Chiczykom? Cay czas mwisz tylko o nich, chocia nie grozi im adne niebezpieczestwo. A co z Amerykaninem? Nic mnie nie obchodzi! Niech ma, na co zasuy. Oszczdziem go ju na Mokattanie. Ale tutaj nie ma dla niego ratunku. Pooyem mu rk na ramieniu, spojrzaem powanie w oczy i rzekem akcentujc kade sowo: Jeste Sejjid Omar, ale nie jeste dobrym czowiekiem! A kto nie jest dobrym czowiekiem nie moe by wyznawc proroka. Chciaem ci zabra, aby mi pomg w obronie Amerykanina, ale jeli chcesz moesz zosta tutaj. Uczyniem ruch, jakbym chcia odej. Wtedy krzykn:

29

 Sahib, we mnie ze sob! Udowodni ci, e dobro muzumanina potrafi by wiksza ni pragnienie zemsty. Potrzebujemy broni? Nie, jedynie mdroci i zdecydowania. Szkoda, e konie s ju rozsiodane! Pojedziemy konno? Tak, ale nie mamy czasu na siodanie ich. Znam dobrze prawa pustyni. Ci obcy Beduini nie bd sobie nic robi z szejka el-Belede. Tylko dlatego zgodzili si na zwoanie demmy, bo uwielbiaj takie widowiska. Wydadz jednak Amerykanina na mier i wykonaj wyrok nie troszczc si ani przez chwil o zdanie kogokolwiek innego, chociaby by samym kedywem Egiptu. Gdzie ma si odby zgromadzenie? Nieco powyej Sfinksa. A wic misjonarz ywy nie opuci tego miejsca, jeeli go stamtd nie wycigniemy. Zapamitaj te drzwi prowadzce na zewntrz! To bardzo wane. Zostawi je uchylone, a klucz bdzie w zamku od wewntrz. Dlaczego, sahib? Dowiesz si po drodze. Teraz chod! Musz doda, e wszystko to trwao bardzo szybko. Mr. Waller, wedug poj mahometan, popeni miertelne przestpstwo. Jeli doliczy si do tego zwyk wrd tych ludzi pogard dla chrzecijastwa i religijne podniecenie, ktre w trakcie pielgrzymki uroso do fanatyzmu, to atwo mona si byo domyle w jakim znajdowa si niebezpieczestwie. Demma nad chrzecijaninem wraz z wykonanym na nim wyrokiem mierci lepszego zakoczenia pielgrzymki do Mekki nie mogliby sobie ci fanatycy nawet wymarzy! Popdzilimy do stajni, wyprowadzilimy konie, dosiedlimy ich i pojechalimy wwozem w gr. Uznaem, e bdzie lepiej zatai cel naszej wyprawy przed sub hotelow. Im mniej wywoamy sensacji, tym wiksza jest nadzieja na sukces. Gdy dotarlimy w poblie piramidy Cheopsa, nie ujrzelimy nikogo, poniewa wszyscy popdzili do Sfinksa, aby nie przegapi takiego widowiska jakim jest demma. Tym lepiej, pomylaem, bo teraz mogem bez wiadkw i bez wzbudzania podejrze pouczy Omara, co ma robi. Rozdzielimy si powiedziaem. Jeli Amerykanin umie jedzi konno, uratujemy go, jeli nie to prawdopodobnie si nie uda. Pojad w lewo obok tych maych piramid w stron Sfinksa, wcisn si do demmy i sprbuj zbliy si jak najbardziej do Amerykanina. Potem zsid i pomwi z tymi Beduinami. Naraasz ycie przerwa Omar. Nie. Poniewa dzisiaj na gowie mam tarbusz, wic bd uwaa, e jestem effendi i nie powiem nic, co mogoby mnie zdradzi jako chrzecijanina. Podczas gdy ja cign na siebie uwag demmy, misjonarz szybko dosidzie konia i ucieknie. Bd go ciga. Myl, e nie znajdzie si tam inne zwierz ponad te mae osy i powolne wielbdy ludzi z el Kasr. Rzeczywicie! Tak wic nie dogoni go, ale z pewnoci wpadn na ten mdry pomys, aby odci mu drog do hotelu. Obsid wwz i uniemoliwi mu dojazd take z innych stron. Nikt nie pomyli wszake o drzwiach do mojego pokoju. Maszallach! Zaczynam rozumie, sahib. To ja mam go doprowadzi do tych drzwi? Ale gdzie si spotkamy? Pjdziesz tdy, wzdu wielkiej piramidy dokadnie na zachd, w poowie drogi do lecego za ni cmentarza zawrcisz w lewo do piramidy Chefrena i na jej poudniowo-zachodnim rogu poczekasz na Amerykanina.

30

 Skd bdzie wiedzia, e tam jestem? Ja mu powiem. Gdy doczy do ciebie, pojedziecie z powrotem przez cmentarz, lecz nie w stron wielkiej piramidy, tylko cay czas na pnoc w d rwniny, a znajdziecie si w tej samej linii co hotel. Nie ma tam adnej drogi, a piasek jest gboki. Nikt z pewnoci nie bdzie nawet przypuszcza, e tam ucieknie. Mimo to sdz, e bdzie lepiej, gdy w miar moliwoci bdziecie unikali jakiegokolwiek spotkania dopki nie ujrzycie hotelu. Wtedy pojedziecie jak najszybciej w jego kierunku, obojtnie czy was kto widzia czy nie, ale nie skrcicie na drog, trzymajcie si cay czas wydmy, a do drzwi mego pokoju, ktre zostawiem uchylone. Gdy znajdziecie si w rodku, przekrcisz klucz w zamku i ju niczego moecie si nie obawia. Konie oczywicie musz zosta na zewntrz. Poza tym mam nadziej, e bd tam przed wami. Ale popieszcie si, bo wkrtce zrobi si ciemno! A co stanie si z crk Amerykanina i Chiczykami, sahib? Zostaw to mnie! Licz, e powstanie oglne zamieszanie, ktre postaram si jak najlepiej wykorzysta. Ty sam, sahib! Naprawd naraasz si na wielkie niebezpieczestwo. Tylko ci si tak wydaje. Zaskocz pielgrzymw moj zuchwaoci tak, e nawet nie pomyl o tym, aby co ze mn zrobi. Co im powiesz? Jeszcze nie wiem. To zaley od okolicznoci. Ale, ale co z t ran Chiczyka? Jest cakiem niegrona. Widziaem krew, ale nieduo. Gdy stamtd odchodziem, ojciec zakada mu wanie opatrunek. A wic z tej strony nie ma powodw do obaw. Teraz ju czas, abymy si rozdzielili. Spraw si dobrze! Od chwili, gdy Amerykanin do mnie doczy, nic mu si nie stanie, o to moesz by cakowicie spokojny, sahib. Zadae ode mnie, abym by dobrym czowiekiem i teraz sprawi mi rado odpacenie mu mioci na jego obraz. Po tych sowach odjecha w podanym przeze mnie kierunku. Ja obraem drog prowadzc midzy wielk, a lecymi naprzeciwko niej maymi piramidami. Za ostatni z nich droga rozwidla si. Na lewo prowadzi do Sfinksa, a prosto na drug stron do grobu Campbella. Zdecydowaem si jecha do grobu, bo stamtd miaem lepszy widok i mogem udawa, e nic nie wiem o zdarzeniu i po prostu nadjedam z drugiej lub z trzeciej piramidy. Skrciem wic na zachd i tak dugo trzymaem si zagbienia w terenie a ujrzaem przed sob ruiny wityni u stp piramidy Chefrena. Wtedy zwrciem si na lewo, pognaem konia w gr po stromym rumowisku, a dostrzegem lecy niedaleko cel mojej podry. Wystarczyo jedno spojrzenie, aby rozpozna sytuacj. Wybrani do demmy siedzieli na ziemi, par krokw od nich Mary i obydwaj Chiczycy. Amerykanin sta, a obok niego tumacz machajc rkami, co wskazywao na to, e wanie ma gos. Do mnie nie docierao ani jedno sowo. Miejsce, w ktrym si znajdowaem, leao wyej ni to, gdzie zgromadzili si Beduini. Przygldajcy si nie przyczyli si do demmy, lecz, co byo dla mnie nadzwyczaj korzystne, ustawili si od niej w pewnej odlegoci tworzc pkole otwierajce si w moj stron. Umoliwio mi to natychmiastowe zblienie si do obradujcych. Od razu zwrcono na mnie uwag. Gdy podjechaem bliej, usyszaem zdziwiony okrzyk: Jedziec bez sioda!. Kady kto siedzia tyem do mnie, odwrci si. Okazywano zainteresowanie, lecz adnemu z nich nie przyszo do gowy opuci miejsce. Moje przypuszczenia okazay si trafne, bo tak jak zakadaem, wyjwszy szejka el-Beleda, wszyscy uczestnicy demmy mieli przed sob noe wbite w ziemi a po trzonek, pewny znak, e chodzi o ycie oskaronego. Udawaem, e wszystko to nie robi na mnie najmniejszego wraenia, lecz podjechaem blisko

31

niego, zeskoczyem z konia i, aby nie uchodzi za nieuprzejmego, pooyem na chwil donie na piersi, tym samym pozdrawiajc siedzce na ziemi osoby. Nie byo trudno odgadn, ktry z nich jest obcym szejkiem, poniewa mia on lecy przed sob hamail, o ktry wanie chodzio. Jego ubranie byo w stanie, ktry Omar waciwie okreli jak brudne i podarte, lecz na jego powanej, spalonej socem twarzy wyranie wycinite byo przyzwyczajenie do rozkazywania. Z dum skoni gow i tylko krtkie Selam! zabrzmiao jako odpowied. Gdybym od samego pocztku pozwoli sobie na tak nieuprzejme potraktowanie, to sprawa ju byaby przegrana. Musia uzna mnie za czowieka, wobec ktrego bdem byo takie go traktowanie, tak wic powiedziaem ostrym tonem: Siedzisz mwic do mnie, a przecie widzisz, e ja stoj? Przypuszczam, e bylicie w Mekce, nad ktr byszczy pami proroka. Czyby tam, w piasku Khandamahu pogrzeba sw uprzejmo? Gdzie ley Khandamah? spyta ze zdziwieniem. Gdy wyjdziesz z miasta pomidzy Suq el Lel a Shib el Maulid, tam gdzie stoi dom, w ktrym urodzi si prorok, to zobaczysz go po lewej stronie Debel Abu Kubes. Wtedy wsta, a wszyscy inni zaraz po nim, skrzyowa rce na piersi, pokoni si nisko i powiedzia: Przebacz! Nie wiedziaem, e jeste znawc witoci. Czy raczysz zdradzi mi swoje imi? Oczywicie, lecz nie wczeniej ni dowiem si twojego. Ale wczeniej jeszcze chc wiedzie co waniejszego. Znajdujemy si przy piramidach Gizeh, czy moe jestemy w Wadi Fatimeh, gdzie dziaaj prawa pustyni? Widz, e zebraa si demma, a noe tkwi w ziemi. Kto ma tu sdzi, a kto ma zosta osdzonym? Spojrzaem mu twardo w oczy, tak e nie mg unikn mego spojrzenia. Napomknicie o miejscach, ktre znane s tylko znawcy Mekki zrobio swoje. Odpowiedzia ju nie tak pewnym tonem: Zniewaono mnie. Zadouczyni temu moe tylko krew. Opowiem ci. Jego opowie bya przesadzona na mahometaski sposb. Gdy skoczy, powiedziaem: Z pewnoci znasz Koran. Wedug niego i Sunny musi przemwi sprawiedliwo. Ale wiesz take, co mwi Khalil Ibn Izhak, sawny interpretator pisma, o obowizkach demmy? Czy pomylelicie o tym, e ten obcy nic nie wie o witoci hamailu i moe wcale nie chcia ci obrazi? Czy zezwolilicie mu na obron? Broni si ustami swego dragomana. Czy ten tumacz by sprawiedliwy i rozwany? Zaraz si tego dowiem. Tumacz sta obok zmieszany w najwyszym stopniu. Sysza jak mwi po arabsku i wiedzia ju, e rozumiaem wszystko, co mwili o mnie na Debal Mokattam. Czy i teraz uwaa mnie jeszcze za Francuza? Imschi, budala! Wyno si std, gupcze! napadem na niego, poniewa nie chciaem, aby sysza co mam do powiedzenia Amerykaninowi. Przeraony wmiesza si midzy gapiw i teraz mogem zwrci si do Wallera i to po niemiecku: Niech pan mwi szybko: umie pan jedzi konno? Tak odpowiedzia patrzc na mnie zaskoczony. Galopem i to bez sioda tak, e pan nie spadnie? Siedz mocno na koniu. Mwi pan po niemiecku? Good luck! Dlaczego pan pyta? Chodzi o paskie ycie. Sytuacja jest powaniejsza ni pan myli i tylko ucieczka moe pana uratowa. Jeli pan wtpi w moje sowa, to teraz nie ma czasu, aby panu to wyjania. Wierz panu zapewni mnie. Ci tutaj to przecie jacy szalecy!

32

 Wic niech pan uwaa, co teraz powiem! Bd przemawia dalej do tych ludzi. Gdy tylko pan zauway, e caa ich uwaga skupia si na mnie, skoczy pan na konia i popdzi pan tak szybko, jak tylko bdzie pan mg... Zaczn mnie ciga przerwa mi. Oczywicie! Ale tych par osw i wielbdw, ktre tu maj, nie potrzebuje si pan obawia. Tam w grze stoi druga piramida. Na jej lewym tylnym rogu napotka pan mojego sucego. Oczekuje tam na pana i poprowadzi tak, e ju nic panu nie bdzie grozi. Zrobi pan to, co proponuj? Oczywicie! Ale nie mog myle tylko o sobie, lecz take o mojej crce. Co z ni... Nic si jej nie stanie przerwaem mu. Daj panu na to moje sowo. A wic, niech pan robi to, co powiedziaem, ale szybko! Podczas tej krtkiej rozmowy nie spuszczaem obcego szejka z oka i, ku mojej uldze, nie zauwayem ani cienia nieufnoci. Gdy zwrciem si ponownie do niego, powiedzia: Nie ma potrzeby wypytywa tego chrzecijanina, bo nie powie on nic innego ponad to, co ja ju mwiem. My jestemy wolnymi Beduinami, ktrzy nie musz troszczy si o prawa wadcy Egiptu i pogldy obcych konsulw. Bdziemy zatem postpowa zgodnie z przepisami, ktrym musi by posuszny kady wyznawca islamu. Przerwae nasze posiedzenie. Podejmiemy je znowu i szybko zakoczymy. Bd tak dobry i usid, abymy i my mogli usi! Tego si nie spodziewaem. By to dowd, e uwaa mnie za mahometanina i osob, o ktrej stan i nazwisko nie byo potrzeby si wicej wypytywa nie wykraczajc przy tym poza ramy zwyczajnej grzecznoci i szacunku. aden Arab nie pozwala sobie na zajcie miejsca w towarzystwie obcego tak jak my to czynimy, lecz odbywa si to z wielkimi ceremoniami, ktre s tym wiksze i dusze, im bardziej postrzega tego obcego jako godnego szacunku i czci, a siebie samego jako doskonale wychowanego. Poniewa przedtem wszyscy wspplemiecy biorcy udzia w demmie powstali wraz z szejkim, a teraz znowu wraz z nim zajmowali miejsca, nastpia masa pokonw, ktre musiaem oddawa, po czym znowu nastpiy kolejne, skierowane do ssiadw z towarzyszcymi im paru uprzejmymi sowami. Cae to zamieszanie odwrcio uwag od Amerykanina, ktry uzna, e nadszed waciwy moment. Odwrciem si do niego plecami i baczyem, aby nawet nie zerka w jego stron, a w kocu nagy ttent kopyt koskich powiedzia mi, co si stao. Szejk poderwa si do gry, a z nim caa reszta, ktra jeszcze przed chwil zasiadaa w pozycji, ktr na Wschodzie nazywaj ukojeniem czonkw. Waller wskoczy na konia i pomkn w kierunku drugiej piramidy. Teraz i ja prdko wstaem i z zadowoleniem ujrzaem, e Amerykanin nie by wcale zym jedcem. Z pocztku powsta wielki wrzask, potem pojawi si pomys, aby popieszy za uciekinierem. Zacza si szarpanina, kto pierwszy dosidzie osa lub wielbda. Ten, ktremu si to udao, natychmiast go dosiada. Lecz z wielbdami nie byo to takie proste, bo haas znarowi je. Teraz za pomoc pejczw usiowano zmusi je do posuszestwa. Wszystko razem stanowio bardzo malownicz scen. Szejk okaza si by najszybszym i ju pdzi na ole w lad za Amerykaninem. Okaza si take najbardziej przewidujcym, bo ju po chwili zawrci i krzykn do swoich ludzi: Zostacie na swoich miejscach, nie macie si co wysila! Nie mamy odpowiednich wierzchowcw, aby dogoni konia. Ten pies zdoa si nam wymkn, ale tylko chwilowo. Jego celem jest hotel: nie dopucimy do tego, aby tam dotar. To gupota z jego strony, e nie pojecha prost drog. Nadoy drogi, a my bdziemy tam przed nim. Wszyscy naprzd! Biegniemy!

33

Zeskoczy z osa, zostawi go tak jak sta i pogna przed siebie. Wikszo fellachw podya za nim. Waciciele zwierzt mieli zamiar je dosi i odjecha, ale przeszkodziem im w tym, poniewa ja, obydwaj Chiczycy i Mary musielibymy i pieszo. Za skromn opat dopiem swego. Do tej pory nie miaem okazji, aby zwrci uwag na towarzyszy Amerykanina. Teraz nadarzya si sposobno, aby si nimi zaj. Poniewa nie rozumieli po arabsku i, w czasie gdy rozmawiaem z Wallerem, stali na tyle daleko, e nie syszeli ani sowa, nie bardzo zdawali sobie spraw ze zwizku midzy moim pojawieniem si, a jego ucieczk. Mary bya blada jak ciana. Obawiaa si miertelnie o ojca. Prbowaem j uspokoi: Prosz si nie martwi! Pojedziemy teraz do hotelu. Pani ojciec albo ju tam bdzie albo nadjedzie zaraz po nas. Sprowadziem dla niego konia, aby mg uciec, a Sejjid Omar czeka na niego przy drugiej piramidzie i bezpiecznie doprowadzi do hotelu. Sejjid Omar, ten poganiacz osw, ktrego on tak ciko obrazi? spojrzaa na mnie zdziwiona, po czym dodaa, a blado na jej twarzy ustpia miejsca gbokiemu rumiecowi. Pan mwi po niemiecku! A wic sysza pan i rozumia, co, co... Nic przerwaem jej nie syszaem i nie rozumiaem ponad to, e mr. Waller znalaz si w niebezpieczestwie i potrzebuje pomocy. Teraz na szczcie jest ju wszystko w porzdku. Ale i my musimy si popieszy, jeeli nie chcemy, aby gniew pielgrzymw zwrci si przeciwko nam. Prosz, niech pani wsiada! Posusznie dosiada osioka. Chiczycy zajli si ju wielbdami. Nie powiedzieli ani sowa, lecz byo wida, e nie byem ju dla nich jedynie obcym, obojtnym ssiadem od stou. Obralimy prost drog do maej piramidy. Gdy si do niej zbliylimy, od strony grobowcw pitej dynastii wypad na nas szejk el-Beled. Podjecha do mnie, spojrza mi w twarz zmruonymi oczami i spyta miejc si cicho: Jeste chrzecijaninem? Tak odpowiedziaem spokojnie. Dobrobyt jego wioski zalea od iloci zwiedzajcych piramidy i o fanatyzmie w jego przypadku nie mogo by mowy. Nie musiaem zatem niczego przed nim ukrywa. I bywae ju tutaj? dowiadywa si dalej. Tak. Poznaem ci po twarzy, ale uwaaem ci za muzumanina, za dostojnego effendi. Jednak po zastanowieniu zmieniem zdanie. Celowo przyjechae konno? Chciae, aby oskarony uciek? Nie zaprzeczam. Poda mi rk. Musz ci podzikowa. Ta ucieczka uwolnia mnie od wielu kopotw. Zamordowaliby tego Amerykanina mimo moich sprzeciww, ale urzdnicy w Kairze ca odpowiedzialno zrzuciliby na mnie. Zdajesz si by mdrym czowiekiem i chciabym, ci prosi o przysug. Mw! Nie rozpowiadaj w miecie o tym wydarzeniu i do czego mogoby jeszcze doj! Take ludzie w hotelu bd milcze, bo pogoski o tym, e zwiedzajcy piramidy s naraeni na miertelne niebezpieczestwo zmniejszyyby bardzo ich liczb. Ten zadziorny szejk z Bahr Bela Ma nie odway si wprawdzie wej do Menahouse, lecz tak rozstawi swoich ludzi wok hotelu, e Amerykanin bdzie musia wpa w ich rce. Bardzo si tym martwi. Nie moge mu powiedzie, aby natychmiast uda si do hotelu?

34

 Nie. Ju wtedy, gdy z nim rozmawiaem, miaem lepszy pomys. Nie chciaem, aby to zdarzenie dostao si na jzyki. Pomyl tylko, co by byo, gdyby przed hotel wpad biay cigany przez band fanatykw! Masz racj! Spjrz! Tam ju stoi dwch na czatach! Minlimy piramid Cheopsa i skierowalimy si ku wwozowi prowadzcemu do Menahouse. Postawiono tam dwch pielgrzymw. Ich szejk zatem naprawd zamierza zrealizowa swj zamys i otoczy hotel. Obydwaj mczyni spojrzeli na nas ponuro, ale nic nie powiedzieli, gdy ich mijalimy. Przez nikogo nie zatrzymywani dotarlimy do hotelu, zsiedlimy z naszych wierzchowcw i ja wypaciem poganiaczom umwion sum. Podszed do mnie starszy z Chiczykw, skoni si bardzo uprzejmie i ku memu zdziwieniu przemwi do mnie po niemiecku: Mj panie, podejrzewam, e zawdziczamy panu co, czego wagi jeszcze nie znamy. Chcielibymy o tym porozmawia i prosimy o pozwolenie zoenia panu wizyty. Czy mogoby do niej doj bez wymieniania naszych nazwisk? Nie chciabym kama, a wolabym nie wymawia prawdziwych. Zw mnie tutaj Fu, a mojego syna Tsi. Byo to uprzejme i uczciwe zarazem. Budzio w nim wstrt oszukiwa czowieka, ktremu, jak uwaa, winien by wdziczno. Doprawdy rzetelny rys charakteru. Odpowiedziaem, e oczekuj, go wraz z synem po kolacji. Poprosiem crk misjonarza, aby towarzyszya mi do mego pokoju, mimo, e w innych okolicznociach takie danie byoby nie lada wykroczeniem przeciw zwyczajowym normom. Chciaem bowiem sprawi jej rado bycia pierwsz, ktra powita ojca po szczliwym powrocie. Nie wzbraniaa si przed tym. Gdy weszlimy na gr, drzwi pokoju byy dokadnie tak samo uchylone, jak je zostawiem. Nikt wic jeszcze tam nie wchodzi. Krzeso, na ktrym siedziaem, stao cay czas na zewntrz. Wystawiem drugie i usiedlimy. Soce chylio si ku zachodowi. Dzielio nas niewiele czasu do zapadnicia ciemnoci i przekonywaem sam siebie, e Omar zrobi co tylko w jego mocy, aby wraz z Amerykaninem przedtem dotrze do hotelu. Chodzio przy tym take o niebezpieczestwo, jakie istniao na drodze w pobliu piramid, gdzie znajduj si zapadnite bd tylko byle jak zasypane groby lub podziemne korytarze, tak e po zachodzie soca jazda tamtdy stanowi due ryzyko. Siedzielimy obok siebie prawie bez sowa. Miss Mary bya zmieszana, a i ja nie znajdowaem si w nastroju do prowadzenia rozmowy na bahe tematy. Opowiedziaem jej pokrtce, jak od Sejjida Omara dowiedziaem si o pooeniu jej ojca i jaki plan obmyliem. Zdawao si, e wiadomo o tym troch j uspokoia, ale nie cakowicie, czego dowodem bya jej maomwno. Siedzielimy tak chyba kwadrans, gdy z kierunku, z ktrego powinni nadjecha Omar z Amerykaninem, ujrzelimy zbliajcego si pieszego. Nosi dokadnie takie samo ubranie jak Omar, ale to nie by on. Omar zazwyczaj kroczy z wielk godnoci i trzyma si prosto. Oczy dziecka okazay si by lepsze od moich. Mary zerwaa si z krzesa. Mj ojciec, tak, to mj ojciec! Z okrzykiem popieszya mu naprzeciw. On zatrzyma si i gdy znalaza si przy nim, zobaczyem, e obj j i pocaowa. Chciaa przyprowadzi go jak najszybciej, ale on zarzuci j ca mas pyta, na ktre musiaa odpowiedzie i mino sporo czasu zanim podeszli do mnie, ona lekkim krokiem i szybko, ze szczliwym umiechem na ustach, on wolniej, z ociganiem i chyba niepewny tego, jak si ma zachowa. Wtem wrcia jego waciwa, lepsza natura: uczyni par prdkich krokw w moj stron, wycign obie rce i powiedzia serdecznym tonem:

35

 Prosz o wybaczenie! O wdzicznoci nie chc mwi. Jej pan nie potrzebuje. Ale inny dug jaki mam wobec pana musi pan ode mnie odebra, jeli nie chcemy zatrzyma si wp drogi naszej znajomoci. Ucisnem jego do i odpowiedziaem: Nie mwmy teraz o tym, ale o tarbuszu i paszczu, ktre ma pan na sobie! Przypuszczam, e oba nale do Sejjida Omara? Tak. Poza tym nie byem w stanie zrozumie ani sowa z tego, co do mnie mwi. Wiem tylko, e ten poganiacz osw jest wspaniaym czowiekiem! Prosz, niech pan wejdzie do pokoju, aby z dou nie zauwaono pana w tym stroju! Oboje wykonali moje polecenie, po czym Amerykanin opowiedzia o swej ucieczce. Gdy dotarem do drugiej piramidy zobaczyem czekajcego tam na mnie Sejjida Omara. Spyta si o co, czego nie zrozumiaem i za pomoc gestw da mi do zrozumienia, e mam jecha za nim. Pojechalimy na zachd, po lewej zostawiajc trzeci z wielkich piramid. Nastpnie zwrcilimy si bardziej na pnoc. Minlimy stare, zniszczone groby wykute w skaach. Nie byo tam adnej drogi. W ogle podoe byo niezwykle cikie do jazdy. Wyszukiwa najlepsze miejsca, a mimo to posuwalimy si bardzo wolno. Dobrze, e nikt nas nie ciga. A potem doszed ten piach, po ktrym zamiast do przodu jechalimy do tyu. Zauwayem, e Omar zamierza jecha do hotelu zataczajc wielki uk. Jakie wskazwki pan da Omarowi, tego nie wiem, lecz wydawao mi si, e chce mnie przeprowadzi niezauwaenie przez pozycje moich przeladowcw. W ktrym momencie, gdy wyjechalimy zza jakiego wzniesienia i ujrzelimy wielu z tych fanatykw rozstawionych na czatach, wpad mu do gowy dobry pomys. Zsiad z konia i kaza mi uczyni to samo. Potem wskaza na miejsce, w ktrym ley hotel i narysowa co na piasku. Wskazujc stale na jeden punkt tego rysunku powtarza po wielokro wyrazy bab i chambre. To, e chambre oznacza po francusku pokj, wie kady, a z planu Kairu wiem przypadkiem, e bab oznacza zarwno drzwi jak i bram. Sejjid mwi wic o jakich drzwiach pokojowych, ale o ktrych? Jak mu si udao w kocu porozumie ze mn, tego nie wiem, ale wreszcie dopi swego i przy pomocy rysunku pojem co mia na myli: mam unika gwnego wejcia i skierowa si w stron spadzistej wydmy koo piramidy Cheopsa, na ktrej wspiera si pierwsze pitro hotelu robic wraenie parteru. Miay tam by uchylone drzwi, cel mojej ucieczki. Gdy, wysilajc inteligencj, wyjaniem mu uycie sw bab i chambre tak, e odpowiadao to jego pojciom, jego twarz rozjania si radoci. cign paszcz i zarzuci mi go na ramiona. Nastpnie zwin mj nowy kapelusz w kbek, wsun go do jednej ze swych obszernych kieszeni i w jego miejsce nacisn mi na gow swj tarbusz, a sobie obwiza gow moj chustk do nosa. Wreszcie dosiad swojego konia, mojego chwyci za uzd i odjecha, wyranie chcc zosta zauwaonym przez warty. Te natychmiast ruszyy za nim i droga bya wolna. Lecz on nie dopuci, aby si do niego za bardzo zbliyli. Ci zaczli co do niego wrzeszcze i podwoili wysiki, aby go dogoni. W ten sposb odciga ich coraz dalej ode mnie, a ja wolnym krokiem ruszyem w podanym mi kierunku. Naturalnie dostrzegli mnie, ale nie zwrcili na mnie uwagi, uznajc za spraw tarbusza i paszcza, e jestem Arabem. Dotarem do wydmy i idc wzdu niej znalazem si u wiadomych drzwi, drzwi mego wybawcy. Zamilk. Mwi z pogodn powag, z ktr daleko bardziej byo mu do twarzy ni tym zarozumiaym, szorstkim tonem, jakim przemawia zazwyczaj. Wtem dao si sysze skrobanie do drzwi i na moje fut, wej do pokoju wsun si Sejjid meldujc, e przyby szczliwie i odstawi ju konie do stajni. Wiedziaem dobrze, jak si traktuje mieszkaca Wschodu jego stanu, podaem mu wic rk i powiedziaem: Dobrze si sprawie, Omarze. Zostaniesz moim sucym i moesz mi towarzyszy. Gdyby Mahomet, twj prorok, by tutaj, na moim miejscu, powiedziaby dokadnie to samo co ja

36

przede wszystkim powiniene by dobrym czowiekiem i takim si dzisiaj okazae. Pozosta takim zawsze, jakim bye dzisiaj! Mr. Waller odda mu tarbusz i paszcz, otrzymujc w zamian swoj chustk i pomity kapelusz. Potem poprosi mnie o przetumaczenie: Musz ci prosi o wybaczenie. Podaj mi swoj do! Moja przemowa wprawia Omara w podniosy nastrj, lecz proba Amerykanina zrobia na nim gbsze wraenia. Jego oczy zwilgotniay. Wycign rk ze skromnym ociganiem i odrzek: Podaem ci ju rk przy piramidzie, kiedy przybye tam, abym ci poprowadzi. I daem ci jeszcze wicej poyczajc moje ubranie, ktre teraz ubior na siebie z powrotem bez oddawania go do czyszczenia, chocia nosi je chrzecijanin. Gdy Allah puka do serca czowieka, nie powinien on pyta si o wiar swoich braci. Tego si dzisiaj nauczyem. A wiedza ta sprawia, e czuj si tak szczliwy, jak nigdy dotd. Odszed. Waller, gdy mu przetumaczyem sowa Omara, spojrza na mnie ze zdumieniem. Mwi dokadnie jak chrzecijanin. Czy to moliwe? A zreszt to wspaniay czowiek, ktrego nie sposb nie pokocha. Strzegem si, aby nie zrobi jakiej uwagi. W tym momencie uczu dotknicie miego, wolnego od ziemskich saboci anioa, a takie momenty tylko wtedy zostawiaj po sobie lad, gdy nie zakca si ich niepotrzebnymi sowami. Wyszed na zewntrz. Chcc w samotnoci przey niecodzienne uczucia. Prosz, nie przeszkadzajmy mu! poprosia jego crka. Chciaabym, aby to przeycie przebrzmiao radosnym tonem, w ktrym to... Nie dokoczya zdania, lecz zajrzaa mi w twarz na wp zmieszana, na wp z niejasnym oczekiwaniem, a w kocu spytaa: Na pewno sysza pan wiele z tego, co mwiono przy naszym stole? Wikszo przyznaem uczciwie. Take t strof, ktr znalazam? Take i j. Tak pragnabym, abym ten dzie zakoczy si dla mojego ojca tak, jak ona si koczy! Pewnie si pan dziwi, dlaczego nie wstydz si tak do pana mwi, sama take tego nie wiem, lecz czuj si tak, jakbym kiedy i gdzie ju pana spotkaa i rozmawiaa z panem tak po prostu, z penym zaufaniem. Niech pan przyjmie moje sowa jako zadouczynienie za to, co pan dzi zrobi dla nas! Do pokoju wrci jej ojciec z uwag, e chyba najwyszy czas, aby zainteresowa si samopoczuciem rannego Chiczyka. Nastpnie zaprosi mnie na kolacj do swojego stou, a ja si zgodziem. Gdy nieco pniej pojawiem si w sali jadalnej, Chiczykw jeszcze nie byo. Jedli w swoim pokoju. Od stou do stou szeptano, e z Kairu przyby tramwajem podporucznik z onierzami, aby jeszcze dzisiaj wieczorem wyprowadzi std tych obcych pielgrzymw. Oczywicie by to skutek wysania przez szejka el-Beleba posaca do miasta. Zdawao si, e nikt nie zna waciwej przyczyny podjcia takiego kroku, a my nie zamierzalimy tego wyjania. Przy kolacji Waller by bardzo milczcy i rozmow podtrzymywalimy tylko my z Mary. Lecz gdy wspomniaem, e panowie Fu i Tsi maj przyj do mnie z wizyt, poprosi mnie, aby go zawiadomi, czy mgby si przyczy, jeli tylko nie bdzie w niczym przeszkadza. Po jedzeniu wyszlimy do hallu, a tam siedzia ju wspomniany podporucznik. Gocie toczyli si wok niego chcc dowiedzie si czego bliszego, lecz on nie powiedzia nic ponad to, e jeszcze dzisiaj musi zaprowadzi pielgrzymw do Bulak, skd wczenie rano zostan odtrans-

37

portowani pocigiem do Wasty. Mio mi byo to usysze, bo chciaem si wybra na wycieczk do Sakkary i nie musiaem si obawia, e Wallera spotka dalszy cig dzisiejszych przygd. Nie chciaem, aby moi gocie siedzieli w maym, dusznym pokoju. Poleciem wic, aby wyniesiono st przed drzwi. Chciaem im ofiarowa to, co Gizeh ma najlepszego dla swych zwiedzajcych: niczym niezakcony widok piramid w wietle ksiyca. Gdy Chiczycy nadeszli, poprowadziem ich na zewntrz, na co ochoczo wyrazili zgod. Wanie wyoni si ksiyc i z grobw powstaa powana, doniosa poezja staroytnego Egiptu, aby spoglda na nas, nieistotnych goci teraniejszoci, z piedestau olbrzymich budowli minionych tysicy lat. Chiczycy mieli chyba zamiar zoy mi krtk, grzecznociow wizyt, lecz wraenie byo tak silne, e ani myleli rycho opuci to niezwyke miejsce hotelu Menahouse. Poza tym sprawio mi rado, e, gdy przekazaem im prob Amerykanina, zgodzili si na jego towarzystwo i poprosili, abym posa po niego i jego crk. Siedzielimy tak razem, a mina pnoc: Chiny, Stany Zjednoczone i Niemcy, albo jak kto woli Azja, Ameryka i Europa, w jednoci i pokoju na afrykaskiej ziemi, rozmawiajc o wszelkim dobru, piknoci i godnoci, a nie o rnicach religijnych, o sprzecznociach interesw i o wyszoci szczeglnych narodowoci. By to niezapomniany wieczr. A gdy si rozstawalimy, czynilimy to ze wiadomoci, e wszyscy ludzie tak nale do siebie, jak my zjednoczylimy si w cigu tych niezrwnanych godzin. Na poegnanie ucisnem szczeglnie ciepo do Amerykanina. By agodny i ani razu nie wpad w swj szorstki ton, Skoczyo si tak jak sobie yczyam szepna do mnie jego crka. Bogosawi tych, ktrzy dzi poprzez te kamienie przemwili do nas tak silnie, a zarazem tak mikko. Nastpnego ranka nie byo ju ladu po pielgrzymach i podr do Sakkary odbya si zupenie inaczej ni zaplanowaem. Wybralimy si tam w pitk. Nie by ju potrzebny aden tumacz, a mj Sejjid Omar by bardzo dumny z tego, e jest naszym jedynym sucym. Po powrocie do Kairu ju wszystkie wycieczki robilimy wsplnie, a ja, jako pierwszy, byem zmuszony si odczy. Moje przygotowania dobiegy koca cigno mnie w gr Nilu, do Sudanu. Gdy przekazaem moim towarzyszom, e pojutrze nieodwoalnie zdecydowaem si wyruszy, Fu zaproponowa, aby ostatni wieczr spdzi razem przy piramidach, a inni chtnie si na to zgodzili. W hotelu nie byo wielu goci i bez kopotw dostalimy ten sam pokj, ktry zajmowalimy poprzednio. Kolacj spoylimy na owej wysokiej wydmie przed moim mieszkaniem. Lecz ksiyca tym razem nie byo. W zamian za to silny blask gwiazd owietla nam zarysy piramid. W adnym razie nie byo moim zamiarem wnika w tajemnice obydwch Chiczykw, lecz pewna uwaga Fu daa mi do zrozumienia, e jest dyplomat. Tsi opowiada szczerze, przynajmniej nam, e przez duszy czas studiowa najpierw w Berlinie, potem w Paryu, aby porwna pogldy Zachodu i Wschodu, aby potem wyrobi sobie zdanie na temat ich wzajemnych stosunkw. Szczeglnie zajmowa si naukami medycznymi. Lecz jego ulubionym przedmiotem bya psychologia. Jak to si stao, e Waller, odkd zacz przestawa z nami, nie porusza swego ulubionego tematu? Wydawao si nawet, e cakowicie zapomnia o istnieniu pogaskich wity, ktre naleaoby zniszczy. Czy przyczyna tego leaa tylko w nim, czy i my take mielimy na to wpyw? Fu i Tsi byli osobami, w obecnoci ktrych nie wypadao by agresywnym. Ze strony Amerykanina nie pady ju wicej adne enujce sowa. Mary bya wzruszajco szczliwa. A

38

gdy na za koczenie tego piknego wieczoru egnalimy si serdecznie, yczylimy sobie, abymy mogli si jeszcze gdzie i kiedy spotka.

39

Na Cejlonie

Mj Sejjid Omar okaza si niezawodny. Wprawdzie nadal kade drzwi, przez ktre przechodzi, zostawia otwarte, lecz by uczciwy, prawdomwny, wierny, bystry, odpowiedzialny i czego zupenie nie podejrzewaem, mia prawdziwy talent jzykowy. W Sudanie, w Arabii i tak dugo, jak przemierzalimy okolice, w ktrych posugiwano si arabskim, nie zauwayem jego zdolnoci, a nawet z pewnym sceptycyzmem podchodziem do jego przydatnoci, poniewa uwaa, e jedynie jego arabski jest prawidowy i za kadym razem, gdy usysza jaki inny dialekt, zwyk macha lekcewaco rk mwic: I oni myl, e to prawdziwy arabski! Przecie nie umiej mwi w tym jzyku! Prawidowego hhchchh i waciwie hhkghhh wymawia porzdnie tylko urodzony w Kairze. Lecz gdy po dugiej, trwajcej miesice wdrwce, dotarlimy od strony Bagdadu do granicy indyjskiej i znalelimy si w angielskiej strefie jzykowej wyszo, jak to si mwi, szydo z worka. Ju w Karaczi, gdzie zatrzymalimy si przez par dni, dziwiem si, e tak mao si o mnie troszczy. Widziaem go tylko po par chwil dziennie i, gdy zadaem wytumaczenia, wyjani: Sahib, przedwczoraj, wczoraj i dzisiaj przebywaem przez cay czas z angielskimi marynarzami i zapisaem sobie ca ich mow. Musz przecie mwi po angielsku, bo inaczej nie bd ci przydatny. Studiowaem nawet nocami. To proste. Tylko nie mog sobie poradzi z tymi ich hhsssshhhh i thhhsssshhh bo akurat ci Anglicy te nie umiej mwi poprawnie. Masz tutaj ich jzyk! Wycign pakiet ponad dwudziestu zapisanych drobno arkuszy papieru i poda mi go. Zawiera on angielskie sowa i zwroty oraz ich arabskie tumaczenie, wszystko napisane oczywicie po arabsku, na moje oko czysty nonsens, w ktrym zupenie nie mogem si rozezna. Ale poniewa po moim poczciwym Omarze wida byo, e oczekuje ode mnie sw uznania, powiedziaem: Jeste bardzo pracowity. Potrafisz take wymwi te wszystkie angielskie sowa? Przytakn. I wiesz take co znacz? Znowu przytakn, a na jego twarzy odmalowao si najwysze zadowolenie. Jeli tak jest rzeczywicie, to dzielny z ciebie facet! Wtedy zakrzykn: Przeegzaminuj mnie, sahib! Wolno mi powiedzie, jak masz to zrobi? Tak. No, wic? Jeste angielskim sklepem z papierosami. Ja jestem angielskim Sejjidem Omarem z Liwerbulu i kupuj dla mojego niemieckiego sahiba papierosy, poniewa on nie umie po angielsku. Zgadzasz si? Mam to odegra?

40

 No dobrze! Ja jestem angielskim sklepem z papierosami, a ty jeste z Liverpoolu. Moemy zaczyna! Wyszed z pokoju, zamkn za sob drzwi po czym zaskroba w nie po swojemu. Come in! krzyknem. Wszed do rodka, ukoni si uprzejmie i chcia rozpocz scenk. Ale ja zawoaem: Zamknij drzwi za sob, zanim zaczniesz! aden Anglik nie zostawi za sob otwartych drzwi. Natychmiast zreflektowa si, zamkn drzwi i powiedzia: Aj bekk juh parrrrd'n, mister mielord owww tabbakk end smooking-sigarr! Aj wiszsz dhhu perrtszetz sigarr! Giww sigarr! Larcz bikk sigarr, long siggarr, tick sigarr, gudd sigarr, fein ennd czihhhhp sigarr! ot heww aj do peej mister mielord owww inglisz smooking-men? Prosz sobie wyobrazi mojego powanego, godnego Sejjida Omara, ktrego twarz wykrzywiaa si tak niemiosiernie, jak niemiosiern bya jego wymowa angielskich sw, a caa ta przemowa na dodatek kapaa jak woda z niedokrconego kranu! Nie mogem uczyni nic innego jak wybuchn serdecznym miechem bardziej z wyrazu jego twarzy ni z jego sw. To go wzruszyo i powiedzia: Sahib, widz, e bardzo ci to raduje. W cigu tych trzech dni i dwch nocy nauczyem si na pami caego angielskiego. Czy ty znasz ten jzyk, nie ma znaczenia. Ja bd mwi za ciebie. Wanie taki by jego sposb bycia. W pierwszej chwili caa ta sprawa bawia mnie, lecz im wicej czasu mijao, tym bardziej mnie zaskakiwa. Robi takie postpy, e graniczyo to niemal z cudem. Gdzie tylko dopad jakiego Anglika, ktry nie by zbyt wysokiego dla niego stanu, to nie puszcza go dotd, a nie nauczy si od niego czego nowego. A gdy speniem jego prob, aby o ile to moliwe rozmawia z nim tylko po angielsku, codziennie nadarzaa si sposobno do podziwiania jego niezrwnanej pamici. Do tego zapamitywa kade inne sowo w jzyku, ktry obi mu si o uszy. Siedzia godzinami w jednym miejscu nie mwic ani sowa, poruszajc tylko ustami i wiczc nieustannie, aby to czego si raz wyuczy nie popado w zapomnienie. Gdy zdarzyo si, e spotykaem jakiego Europejczyka i porozumiewaem si w jego jzyku, to mona byo by pewnym, e zaraz pojawi si Omar, aby zapa par swek i potem spyta si mnie o ich znaczenie. A to czego si dowiedzia nie zapomina nigdy. W nieustanne zdumienie wprawiaa mnie jego umiejtno stosowania coraz obfitszego zasobu sw. Mwi nie trzymajc si wprawdzie adnych praw i regu jzykowych, lecz w sposb, ktry mnie zadziwia. Nic nie robi sobie ani z etymologii, ani z gramatyki. Gdy zaczynaem mwi o pochodzeniu jakiego sowa albo o czciach zdania, macha tylko rkami. Nigdy nie jadam dwch daktyli naraz, tylko jeden po drugim. Tak samo nie mwi dwch sw naraz, lecz jedno po drugim. Tak jest w jzyku arabskim, a lepszego nie ma. Tak wic nie moesz oczekiwa, e przy kadym sowie bd myla o innych. Przychodz do mnie same z siebie i nie musisz si obawia, e jakie zapomn. Jego szacunek do mnie stanowi powd, dla ktrego mj jzyk ojczysty stawia zaraz na drugim miejscu po swoim i cieszy si bardzo, gdy w ramach wynagrodzenia za jak specjaln usug zaoferowaem mu codzienn nauk jzyka niemieckiego. Nie mogem sobie yczy lepszego ucznia. Dokada wszelkich wysikw, aby ju po powrocie do domu mc rozmawia po niemiecku z niemieckimi podrnymi. Naturalnie swoim zwyczajem nie trzyma si adnych regu co czsto doprowadzao do komicznych sytuacji. Dokadaem stara, aby nie sprzeniewierzy si jego yczeniom dotyczcym religii. Nie mwiem ani sowa o chrzecijastwie, a gdy on czyni czasami jaka uwag na temat islamu, pomijaem to milczeniem. Zacz to w kocu traktowa jako pogard dla jego religii i odczuwa

41

coraz czciej, e jest to kara za, jak rozumowa, sw wczesn prob. Czsto miaem wraenie, jakby co w zwizku z tym leao mu na sercu i od czasu do czasu szykowa si aby mi to powiedzie, lecz jako do tego nie dochodzio, poniewa miaem swoje powody, aby nie dopuszcza do takiej sytuacji. Wida byo, e nasze wsplne ycie oddziaywao na niego w jaki sposb i zmianie ulegaj niektre z jego pogldw. Pozwalaem na to nie czynic mu adnych uwag. Coraz czciej zdarzao si, e opuszcza jedn z zalecanych modlitw. Zaprzesta take podkrelania zalet swojej religii w ten denerwujcy, nie dopuszczajcy sprzeciwu sposb. Masbacha, czyli mahometaski raniec, ktry niegdy obraca w rku w kadej wolnej chwili, bardzo rzadko ogldaa wiato dzienne. Nie traktowaem tych oznak jako dowodw malejcej pobonoci. O nie, serce Omara wcale si nie zmienio! Nauczy si jednak odrnia to co wewntrzne, od tego co zewntrzne, a przy tym zrozumia, e zewntrzne oznaki religijnoci bez towarzyszcej im wewntrznej pobonoci s tylko bezwartociow form. Wyruszylimy z Bombaju parowcem zadowoleni, e udao si nam unikn epidemii dumy, ktrej to przesycone wilgoci miasto byo siedliskiem. Okrylimy Kap Comorin i sunlimy po cudownie gadkim morzu ku wspaniaemu Cejlonowi. Jeli kiedykolwiek miaby si odby konkurs piknoci mrz, to bybym skonny przyzna palm pierwszestwa Morzu Czerwonemu, nie znalazem bowiem pikniejszego w czasie moich licznych morskich podry. A dzisiaj najbardziej promienisty z dni Wschodu by jak wito zalubin Morza Arabsko Perskiego z Oceanem Indyjskim. Niebo sao najagodniejszy ze swych zefirw i rozsiewao nad tym uroczystym zespoleniem najpikniejszy ze swych blaskw. Bkitnie i rozkosznie, jak szczcie wyzierajce ze miejcych si serdecznie oczu, zagldaa nam w twarze kada fala obmywajca boki naszego parowca, opadajca nastpnie jak po pocaunku na pier morza. Jak okiem sign, ponad falujc jak oddech picego spokojnie czowieka, wod cigny si diamentowe nici uszytej z najpikniejszej koronki sukni lubnej. wit ju nasta i wanie wschodzio soce. Nie statecznie jak spoza gr, nie walczc z mglistymi oparami unoszcymi si znad ziemi, lecz za jednym zamachem, jak anio wiata, ktry otwiera bramy niebios i ukazuje si w penej, majestatycznej postaci, by pobogosawi boskie stworzenie swego pana i mistrza. Bogosawiestwo to, jak nieskoczone, przezwyciajce ciemno wiato rdo wiecznego blasku, wysuchana przez dzieci modlitwa nocy pynie do nas z wiecznie modego Wschodu. Od sonecznego punktu na horyzoncie rozszerzajc si na pnoc i poudnie, przed naszymi oczyma rozpociera si obsypany pynnymi brylantami tor, ktrego rodkiem sunlimy my, wychodzc naprzeciw szczodremu dawcy owych wspaniaoci i przepychw. Czybymy opucili ziemi i Cejlon byby t tak czsto opiewan, a tak daremnie wyczekiwan Wysp Szczcia? Jak nieskoczenie ci kocham morze, wodo, oceanie! Wcigasz mnie jak magnes w swoje gbiny, aby uwolnionego od tego, co cikie i ziemskie, zanie do innego wiata, na brzeg wyrastajcy z boej ufnoci, gdzie midzy grami wiary wije si droga do mojej ojczyzny! Nie traktujemy takich uczu jak miesznej egzaltacji! Tylko ten, kto nie zna morza, nie wie jak potnie oddziauje ono, na kadego, ktry jeszcze nie zabroni swojej duszy rozmawia z sob samym. A kto mniema, e pozna morze w czasie krtkiego rejsu do Helgolandu czy Kopenhagi, jest w bdzie. Znam kapitanw, ktrzy znali Atlantyk, wedle ich wasnego wyraenia, jak wasn kiesze i nigdy nie przestali go podziwia, a po pierwszej podry z Suezu do Chin albo do Australii z zachwytem przyznawali, e ten uwielbiany staw ze ledziami jest nim rzeczywicie w porwnaniu z tymi morzami poudniowymi. Nie ma z tym nic wsplnego ilo wody. To poudnie, to wschd i blisko rwnika. S take inne przyczyny, ktrych dociekanie byoby prnym zajciem. Ale wraenie pozostaje i jestem szczliwy, e ju par razy byo mi dane odda mu si caym sercem.

42

Udaem si na przedni pokad tam, gdzie mieszkali pasaerowie trzeciej klasy i wsparszy si na rozprzy rozkoszowaem si w peni widokiem niepowtarzalnie piknego wschodu soca. Gdy soce ju wzeszo i odwrciem si, aby wrci na mj pokad, ujrzaem niedaleko mnie opartego na relingu Sejjida Omara. Podobnie jak ja podziwia nieziemskie zjawisko. Zauwaywszy, e ju nie bdzie mi przeszkadza, spyta: Sahib, czy Cejlon jest t wielk, pikn wysp nazywan po arabsku Quelb esz Szark, Sercem Wschodu? Tak. Jest bardzo pikna i zwiedzisz tam wiele ciekawych miejsc. Jacy ludzie tam mieszkaj? Syngalezi, Tamilowie, napywowa ludno arabska, Malaje i mieszacy. Ci ludzie, ktrzy siedz tu na przednim pokadzie, to w wikszoci Syngalezi. Omar wykona obronny ruch rk. Obserwowaem ich. To badet el assnam, normalni bawochwalcy, ktrych nie wolno dotyka, aby si nie skala. Niech aden z nich si do mnie nie zblia, a gdyby sprbowa, przegoni go kijem. Wtedy pooyem mu rk na ramieniu, spojrzaem z powag i ostrzegem: Jeste Sejjid Omar, lecz cay czas nie jeste dobrym czowiekiem. Kto nie jest dobrym czowiekiem, nie moe by dobrym muzumaninem. Wszyscy jestemy stworzeniami boskimi. Czyby za wiara mieszkaa w tym ciele? Jak dotknicie ciaa, ktre przecie nie ma nic wsplnego z wiar, mogoby ci skala? Odwrciem si i odszedem. Musiaem przecisn si midzy Syngalezami. Siedziao tam wiele rodzin. Byli to przyjacielscy, czyci ludzie, ojcowie, matki i dzieci. By tam take may, prawie zupenie nagi chopczyk o ciemnych oczach, pyzaty z tustym brzuszkiem, cigle klaszczcy w rce. Podniosem go do gry, umiechnem si do niego, posadziem z powrotem na ziemi, po czym wcisnem mu w rk sztuk srebra i odszedem. O sahib! Sahib is good\ Sabib have tank! woano za mn. Ludzie ci posugiwali si amanym angielskim. Nawet nie sprawdziem, co na to Omar. Przed nami wynurzy si zielony brzeg Cejlonu. Zrobilimy zwrot. Po lewej ukaza si wierzchoek Mutwala, po prawej nabrzee. Pojawiy si maszty i kominy parowcw. Nadbieg Sejjid Omar i spyta: Sahib! Czy zatrzymasz si u kogo jako go, czy w hotelu? Hotel Grand Oriental! Dwie minuty od portu. Tylko nie mw jak si nazywam! Nic wicej nie trzeba byo dodawa. By przyzwyczajony zaatwia wszystko po swojemu i robi to bez zastrzee. Pozostawao mi wic tylko zej na ld i do hotelu uda si pieszo, co przy takiej trasie nie byo niczym niezwykym. W innym razie Europejczyk poruszajcy si po Kolombo na piechot, wydawaby si nie na swoim miejscu. Jak w kadym wschodnim porcie panowa wok nieopisany haas, lecz wyokrtowanie odbywao si przy pomocy dugich, wygodnych odzi i z podziwu godn organizacj, z ktrej gdzie indziej mona by bra przykad. Kontrola paszportowa i celna mnie nie dotyczya. Zaraz przy porcie, pod dachem chronicym od deszczu siedzieli waciciele kantorw wymiany, u ktrych mona byo dosta kad wschodni monet. Przy jednym z nich spdziem jaki czas wymieniajc pienidze na miejscowe, a potem udaem si w stron hotelu. Nawiasem mwic by to najdroszy hotel, jaki spotkaem na Wschodzie. Mimo to wybraem wanie ten nie szukajc innego, poniewa chciaem zamieszka w tym samym pokoju co zawsze. Jeszcze zanim zdyem wej na hotelowe schody z pooonej po prawej stronie recepcji dobieg moich uszu ktliwy gos Sejjida Omara. Mwi swoim specyficznym angielskim i wszyst-

43

ko wskazywao na to, e jest wcieky. Gdy zobaczy, e nadchodz, poskary si po arabsku na sytuacj. Pomyl sobie, sahib, nie chc ci da duego, piknego, czystego, adnie umeblowanego, taniego pokoju, z widokiem na pierwszym pitrze! Mwi, e wszystko jest zajte. Jak moe by wszystko zajte, gdy przyjeda mj sahib? A nawet jeli mieszka w nim kto, niech to nawet bdzie dziesiciu czy pidziesiciu, to wszyscy musz si wynie, wszyscy, wszyscy! A na dodatek mam powiedzie jak si nazywasz! A czy ja pytaem o nazwisko tego recepcjonisty? Co tu ma do rzeczy nazwisko. Za wiara nie mieci si w ciele, a mj sahib to nie nazwisko. Powiedziaem po prostu, e nie potrzebujesz adnego, tak wic adnego nie masz. A mnie nie chc da adnego pokoju, bo jestem Arabem. Pomyl sobie, ten portier, ktremu Allah poskpi nawet brody, twierdzi, e w hotelu moe mieszka jedynie miejscowa i innych narodowoci suba, ale nie arabska. Podobno maj ze dowiadczenia z powodu brudu i robactwa. Ja, Sejjid Omar i brud! Ja Sejjid Omar i robactwo! Ten portier mwi, e tu nie wolno mieszka w ogle adnemu muzumaninowi. Powiedzia, e naszymi obrzdkami religijnymi robimy baagan i jestemy brudasami. A Syngalezi ci bawochwalcy, s pono czyci jak chrzecijanie. Czy kto sysza takie rzeczy? Chod, sahib! Podzikujemy za taki hotel, poszukamy innego i basta! Ju zamierza odej. Ruchem rki nakazaem mu jednak pozosta i zwrciem si do recepcjonisty. By to oczywicie bardzo uprzejmy czowiek. Pokj, ktrego da Omar by rzeczywicie zajty, lecz mnie wcale na nim nie zaleao. A ten, ktry zajmowaem wczeniej by wolny. W rzeczy samej Sejjid nie mg dosta adnego pomieszczenia do spania, ale jako mojemu sucemu wolno mu byo przez dzie przebywa w hotelu. Ze zrozumiaych wzgldw administracja powodowana zymi dowiadczeniami zakazywaa przebywania noc w hotelu arabskiej subie. Omar nie powinien si skary, po tym, jak pogardliwie wyraa si o tych bawochwalcach. Powiedziaem, e zostaj i bior pokj. Omar mg zamieszka w Pettah dzielnicy tubylcw, gdzie mj znajomy Niemiec prowadzi gospod. Poza tym mia tam wicej okazji do wicze jzykowych ni tu, w hotelu Grand Oriental. Mj pokj znajdowa si na drugim pitrze, z oknem wychodzcym nie na morze, nie na ulic, lecz na dziedziniec, ktrego widok sprawi, e poczuem si znowu jak w domu. Znaem na tym dziedzicu kady, najmniejszy nawet zakamarek, mimo e nigdy na niego nie wszedem. Swojego czasu suy mi za przedmiot moich studiw etnograficznych. Mogem si nimi zajmowa spogldajc z pooonego wysoko ganku, poniewa z jednej strony zamyka go hotel, z drugiej budynki administracji i dziki szerokim przejciom czy si z ulicami. Przewala si tamtdy bez przerwy barwny tum wszelkiej maci i koloru. Szczeglnie zainteresowa mnie niegdy pewien Tamil z pocztkami soniowatoci lewej nogi. I ledwie przekroczyem prg mego pokoju i spojrzaem na dziedziniec, zza tylnego rogu wytoczy si kulejc w Tamil, starszy ni wwczas, lecz dokadnie z t sam, skwaszon min i dokadnie tym samym suchym kaszlem. Lecz opuchlizna obja ju ca nog a po pachwin, tak e ten nieszcznik posiada zarwno ludzk jak i soniow nog. W pokoju stay ten sam duy st i to samo ko z mosinymi ramami i moskitier, obok niego dwa mae stoliki do podawania kawy lub herbaty. Na ganku sta cay czas ten sam wygodny indyjski leak majcy z przodu dwie wysuwane listwy, dziki ktrym mona byo wysoko uoy nogi. Sam ganek by wykonany z aurowego drewna i cign si przez ca szeroko budynku. Na kadym pitrze hotelu znajdowaa si caa masa pokoi, z ktrych kady mia drzwi prowadzce na w ganek. Aby gocie sobie nie przeszkadzali, ganek podzielono na tyle czci, ile byo pokoi, przy pomocy albo cienkich drewnianych cianek, albo zason z grubego materiau. Tak wic kady mg siedzie jakby na wasnym balkonie nie bdc ogldanym przez pozostaych goci. Po

44

pewnym czasie jednak w zasonach porobiy si dziury, a cianki tak zmurszay, e widziao si wicej ni si chciao czy powinno. Nie potrzeba byo wiele wysiku, aby ciank dziaow tak przesun, e zaskoczenie ssiada nie byo niczym trudnym. W kadym razie umocowano je, aby chroniy przed wzrokiem, lecz nie przed suchem, bo przy panujcych tu upaach nikomu nie przychodzio do gowy zamyka drzwi od balkonu i tym sposobem mona byo sysze kade sowo dobiegajce z pokoju po prawej i po lewej stronie. Podobnie jest niestety na caym Wschodzie. Take szafy, komody i tak dalej podlegaj tym samym prawom nie istniej do nich klucze lub, jeeli nawet takowe s to wikszo tego samego rodzaju, tak e kady moe otworzy swoim kluczem meble w pokoju ssiada. Nie znam nic bardziej pocigajcego i rnorodnego ni wdrwki po Kolombo zwaszcza po dzielnicach zamieszkaych przez tubylcw. Oczywicie naley si przy tym liczy z panujcym tam, nie zawsze bardzo przyjemnym zapachem. Jeli kto si nim brzydzi ten lepiej uczyni lepiej biorc jedn z wszechobecnych rikszy i uciekajc stamtd. Nazwa tego, pochodzcego z Japonii, pojazdu brzmi waciwie jinrikisza, lecz ulega ona skrceniu i wszyscy mwi riksza. Prosz sobie wyobrazi dwukoow kolask o niezwykle lekkiej konstrukcji, z naciganym dachem i podwjnym dyszlem i oto mamy riksz. Ubranie Syngaleza, ktry j cignie, jest zredukowane do obyczajnego minimum dozwolonego na ulicach czsto s to jedynie spodnie sigajce od pasa do poowy ud. Jego dugie, jedwabiste wosy s bardzo zadbane i zaczesane do tyu, zwizane w wze przytrzymywany za pomoc grzebienia. Nadaje mu to mikki, kobiecy wygld. Lecz grzebie jest w tym kraju oznak, mskoci. Kobietom nie wolno go nosi, a chopcom dopiero wtedy, gdy zaczyna si im sypa zarost. Pomijajc grzebie i owe spodnie rikszarz jest kompletnie nagi. Dlaczego? Prosz wsi do pojazdu, to zobaczycie! Dowiedziawszy si dokd chcemy jecha, natychmiast zaczyna biec! Powietrze jest przesycone wilgoci, soce pali, a on biegnie! Nie kroczy, nie kusuje, nie galopuje, lecz biegnie, ale jak! Jakby robi pitnacie kilometrw na godzin. Zadaje mu si jakie pytanie, a on odpowiada w biegu, najkrcej jak to moliwe. Goe nogi jakby nie znay zmczenia. Naga pier jakby nie skrywaa puc. Oddech ma spokojny i regularny i najlepsza doroka nie dogoniaby go, bo on biegnie! Tam, tam popatrzcie! Co jeszcze zaczyna biec! Pod wzem wosw perli si jedna maa kropla nie miejc si ukaza, jakby zawstydzona, e i tak j dojrzano, stoi tam w cieniu par chwil i nastpnie porusza si: najpierw powoli, potem coraz szybciej i szybciej wzdu szyi i krgosupa, a w kocu znika na krawdzi spodni. A oto nadchodzi druga. To samo lkliwe zawstydzenie, to samo ociganie, nastpnie te same ruchy i znika w kocu osigajc ten sam cel. Pokazuje si trzecia, pita, dziesita, dwudziesta, setna. Nastpuj coraz szybciej po sobie, a w kocu tworz strumyk pdzcy od wosw do spodni. Strumyk pynie nieprzerwanie, a mczyzna nie przerywa biegu! Pasaer siedzi za nim, widzi obydwa biegi i sam nie wie, co go bardziej dziwi: czy wytrwao niezmordowanego biegacza czy to, e pod wosami ma tak niewyczerpane rdo wody. Potem na prawym ramieniu tworzy si take kropla, a nastpnie na lewym. Obydwie spadaj w d ku krgosupowi i tam cz si ze strumykiem. Zaraz po nich pojawiaj si nastpne. Powstaje drugi strumyk i trzeci, wpadajc do rodkowego tworz z niego rzeczk. Wkrtce i w innych miejscach powstaj wilgotne plamy, a z nich tworz si strumyki. I wszystkie piesz ku paskowi od spodni, ktry staje si coraz bardziej wilgotny, a w kocu nie jest w stanie wchon ich wszystkich i po nogach pyn ju w d dwie wielkie rzeki. Woda leci z caego ciaa a czowiek biegnie dalej! Co za szczcie, e powiedzielimy rikszarzowi dokd chcemy jecha. W przeciwnym razie mgby biec bez koca a w kocu by si rozpyn. Dotarszy do celu, woln rk ociera sobie skpan w pocie twarz, a jego wzrok jest tak agodny jak ciemny aksamit bratka. Domaga si niemieckich pienidzy tylko jednej marki za godzin, a

45

jeli doda mu si par fenigw napiwku, to z wdzicznoci chce si rozpyn. Taka wanie jest riksza i taki jest rikszarz! Mj Sejjid Omar nie mg przebole, e mimo jego oporw pozostaem w hotelu Grand Oriental. Nie by pewien czy ma si dsa czy nie; nie zwracaem na to uwagi i tak czy owak musia zanie mj baga do pokoju. W Indiach nie oszczdza si na subie. Tak wic przy otwartych drzwiach mojego pokoju stao dwch Syngalezw do mojej dyspozycji i do pomocy Sejjidowi Omarowi. To jednak zupenie mu nie odpowiadao. Wasnymi rkami wypchn ich za drzwi i zamkn je. Nastpnie wycign do mnie obie rce, spojrza z umiechem i spyta: Sahib, to bawochwalcy? Tak? To ty ich tak nazywasz odparem. I ja ich dotknem! Spojrza na mnie rozradowany i cign: To chyba to samo, co mj sahib uczyni na parowcu, gdy unis do gry tego chopca. Nie umyj sobie ani palcw, ani doni, poniewa nie zbrukali mnie, bo przecie wszyscy ludzie s stworzeniem boskim. Czy teraz jeste ze mnie zadowolony? Czy moja religia nie zwyciya znowu, jak wtedy gdy powiodem tego Amerykanina do Menahouse, mimo, e mnie obrazi? Nie! Za kadym razem zwyciyo co innego! Co takiego? Nie mog ci tego powiedzie, bo mi zabronie. Maszallach\ Ja tobie czego zabroniem? Tobie? To bardziej nieprawdopodobne ni to, e medal ma trzy strony! Postawie mi warunek, bym nigdy nie mwi o chrzecijastwie. A co to ma wsplnego z moim zwycistwem? To, e to nie twoja religia zwyciya, a moja. Spojrza na mnie z takim zdumieniem, e mwiem dalej wyjaniajco: A kto wtedy i dzisiaj powiedzia ci, e jeste wprawdzie Sejjidem Omarem, ale wcale nie dobrym czowiekiem? Kto wymg na tobie w Menahouse, aby przyprowadzi Amerykanina? A kto dzisiaj pieszczc dziecko, pokaza ci, jak powinno dziaa dobro, o ktrym dopiero co mwie? Spuci oczy, zwiesi ramiona pewny znak, e by mocno zmieszany. Ale w tym momencie udao mu si unikn odpowiedzi. Przyniesiono akurat ksik meldunkow. Przebiegem wzrokiem list goci. Byo duo Niemcw i Austriakw. Jeden z nich, lekarz okrtowy, zna mnie a poniewa nie chciaem mie adnych zobowiza wobec nikogo, wpisaem imi jako nazwisko i odwrotnie, powiedziaem Sejjidowi, e gdyby go kto pyta, tak wanie si nazywam. A czy ty wiesz, sahib, jak masz mnie nazywa? spyta cicho. No jak? Omar el Gahii, Omar Gupiec. Widz teraz, jaki byem gupi, mio uznajc za dobro, a twoje chrzecijastwo za mj islam. Spenisz moj prob? Chtnie, jeli potrafi. Rozmawiaj ze mn cigle o chrzecijastwie i pozwl mi take mwi o nim, jeli bd mia jakie pytania! Ostatnio byem niezadowolony, e postawiem taki warunek w hotelu Continental. Nie mona zasn, gdy chce si co wiedzie, a nie wolno o tym mwi. Dobrze, uznajmy ten warunek za niebyy! Zamwimy teraz dwie riksze i pojedziemy do tej gospody, w ktrej masz spa. Podnis oczy i na jego twarzy pojawi si umiech. Czu, e znowu jest wszystko w porzdku, bo nie kazaem mu i na piechot, a nawet zamierzaem mu towarzyszy?

46

Kiedy zeszlimy na d i portier spyta, czy ma przywoa riksz czy powz, Omar wtpliwym wprawdzie angielskim, lecz jemu tylko waciw druzgocc wyszoci odrzek: Sami sobie j przywoamy. Nie nabierzecie nas! Cakiem susznie odgad, e suba hotelowa postara si o droszy pojazd ni jeli zaatwi si go samemu. Tym razem nie miaem nic do zarzucenia jego arbitralnoci. Unis do gry dwa palce i natychmiast pojawio si dwch rikszarzy. Wsiadem do rodka. Omar poczeka a usid, a potem sam zaj miejsce w drugiej rikszy i przyj tak poz, jakby wanie kupi hotel Grand Oriental pacc yw gotwk, a nastpnie podarowa go pierwszemu lepszemu ebrakowi. Pojechalimy do Pettah, na ulic prowadzc do hal targowych. W poudnie, w tej tak zwanej czarnej dzielnicy, panuje wielkie oywienie. Zewszd cisn si tumy ludzi. Mimo to, nasi rikszarze nie zwolnili nawet o jot. Z podziwu godn zrcznoci lawirowali wrd kbicych si ludzi. Kiedy jednak na naszej drodze pojawia si maa pielgrzymka buddystw, zmniejszyli tempo, aby nie zakca spokoju. Powaali inny obrzdek religijny, mimo, e nie byli buddystami. Pielgrzymi wracali z kontynentu, gdzie odwiedzili staroytne witynie w Thanie, Garapori, Pand-andu i Adancie, a obecnie wdrowali do swej rodzinnej wityni uznajc za swj obowizek podzikowa za opiek bogw w czasie podry. Zachowywali si spokojnie i skromnie nie narzucajc si sw pobonoci. Spostrzegszy, e jedziemy za nimi nieproszeni usunli si na skraj drogi, aby zrobi nam miejsce. Zbliylimy si do skrzyowania. Z kadej strony nadjeday riksze, wozy zaprzgnite w zebu i kbiy si tumy przechodniw. Nagle z tyu dobieg naszych uszu koski galop i przestraszone okrzyki ludzi. Obejrzaem si. Nadciga prawdziwy oddzia europejskich dentelmenw i ladies z powiewajcymi welonami na tropikalnych hemach. Mimo toku jechali nieomal cwaem rozcignici na ca szeroko ulicy. Poznaem ju ten gatunek cywilizacyjnie uprzywilejowanych barbarzycw, ktrzy za nic mieli wszystko wok, prcz naturalnie siebie samych, i nie troszczyli si o nic, a najmniej o zdrowie i bezpieczestwo ludzi innych ras. Nie mona byo zrobi nic innego jak tylko przezornie si usun. Biada temu, kto nie zdyby na czas uskoczy w bok! Kazaem si natychmiast zatrzyma, wyskoczyem z rikszy, skoczyem ku najbliszemu domowi i przylgnem do ciany. Sejjid pody moim przykadem. Obydwaj rikszarze przykucnli za swymi pojazdami. Zdylimy w ostatniej chwili, bo towarzystwo dogonio pochd pielgrzymw i depczc ludziom po pitach tratowali ze miechem wszystko, co nie zdyo umkn. W tym samym momencie zza rogu wynurzya si riksza i nie zwalniajc pdzia wprost na nas. Pasaerowi chyba si pieszyo a rikszarz, Tamil, nie mg zauway wczeniej jedcw. Nastpio zderzenie i ranny rikszarz upad ciko. Jego pojazd zosta zniszczony. Lecz wielcy tego wiata nie zwrcili na to adnej uwagi i nie zatrzymujc si ruszyli dalej ze miechem. Pasaer znalaz si pod wozem, lecz szybko wydoby si spod niego i rozejrza si wkoo. Kady dom by dosownie oblepiony wystraszonymi miertelnie ludmi! Midzy nimi leaa na drodze masa poszkodowanych, ktrzy usiowali powsta jczc z blu. Lecz niesamowite nie syszaem ani jednej skargi. Czyby z szacunku, czy moe raczej ze strachu? Z uznania czy z pogardy? Wraz z Omarem wrcilimy do riksz. Poszkodowany pasaer rozpoznawszy, e ma przed sob Europejczyka, podszed do mnie i spyta po angielsku: To niewybaczalne! Musz zosta ukarani! Mam zamiar dogoni tych ludzi, by przynajmniej dowiedzie si ich nazwisk. Do kogo nale te dwie riksze? Do mnie i mojego sucego odpowiedziaem. Czy zechciaby pan odstpi mi t, paskiego sucego? W pobliu nie ma adnej innej. Chtnie.

47

 Przyjd pniej do hotelu! poleci Tamilowi. Musisz dosta odszkodowanie. Wsiad do rikszy Omara i popdzi za niegodziwcami. Zrobi na mnie wraenie niesychanie energicznego czowieka. Mia na sobie mocno zabrudzony strj, uszyty jednake z najdelikatniejszej indyjskiej tkaniny. Biaa broda okalaa mu twarz. Z rysw twarzy nie mogem rozpozna jakiej jest narodowoci. I co teraz? Byo nas dwch z jedn riksz i w tej chwili nie pojawiaa si adna inna. Poleciem wic Omarowi, aby czeka tu na mnie, podczas gdy ja pojad przodem i potem ka rikszarzowi przyjecha po niego. Tymczasem pielgrzymi ustawili si znowu w pochd. Nie poszkodowani wzili rannych midzy siebie i pielgrzymka ruszya naprzd. Jeden z nich mia chyba zaman nog. Mijajc mnie krzykn: Sahib, jeste take chrzecijaninem jak tamci, a mimo to nie tratujesz innych. Niech ci Bg bogosawi! Gdy ulica opustoszaa, ruszyem w stron gospody, w ktrej waciciel wprawdzie rozpozna mnie, ale zapomnia mojego nazwiska, z czego si nawet ucieszyem. Miejsc mia pod dostatkiem i nie mia nic przeciwko przyjciu Omara, ktry niebawem si pojawi. Poniewa miaem dzisiaj sporo listw do napisania i nie zamierzaem nigdzie wychodzi, daem Omarowi wolne. Poleciem mu tylko, aby wieczorem przyszed do hotelu i dowiedzia si, czy go nie potrzebuj. Do tego czasu mia poszpera w sklepikach w Pettah w poszukiwaniu starych monet i innych osobowoci, szczeglnie ksiek, a potem powiedzie, gdzie mona je obejrze i ewentualnie kupi. Wprawdzie nie zna si na tym, lecz ju nieraz dowid mi, e ma oko do takich rzeczy. Wrciem do hotelu, kazaem poda sobie obiad do pokoju i zabraem si do pracy. Lecz nie mogem si skoncentrowa i wiele razy wychodziem na ganek karmi kruki. Cae ich stada zamieszkiway pobliskie dachy i drzewa, a byy tak oswojone, e wchodziy nawet do pokoju. Ich ulubion sztuczk byo wylizywanie do czysta chleba z masem, ktre stanowio rzadko na Cejlonie i sprowadzane byo z Europy. Po poudniu spad charakterystyczny dla wyspy deszcz czyste, niebieskie niebo w jednej sekundzie zaciga si ciemnymi chmurami i zaczyna si gwatowna ulewa. Po chwili niebo znowu jest czyste i bezchmurne. A wszystko nie trwa duej ni p godziny. Jak zwykle krtko po szstej zapad zmrok i przyszed Omar. Posaem go na d po par drobiazgw i znw by wolny. Ju z rk na klamce spyta: Bybym zapomnia, sahib. Czy nie zgubie maej ksieczki? Gdzie? Tam gdzie si zatrzymalimy, gdy nadjechaa ta kawalkada. Nie miaem ze sob adnej ksieczki. A wic musz j odda temu baja. Jakiemu kupcowi? Masz j ze sob? Tak. Gdy ty odjechae, a mnie kazae czeka, ze sklepu wyszed baja i podnis jak ma ksik lec w pyle na drodze w pobliu miejsca, gdzie przewrcia si ta riksza. Kupiec widzia nas stojcych w pobliu i spyta, czy ta ksika nie jest wasnoci ktrego z nas. Zaprzeczyem, bo znam wszystko, co do ciebie naley. Lecz gdy przed chwil szedem do ciebie, minem jego drzwi. Zauway mnie i spyta, czy umiem przeczyta to, co w tej ksice jest napisane. Znowu zaprzeczyem, jednak wpado mi do gowy, aby j zabra i pokaza tobie, bo a nu jest twoja. A jeli nawet nie, to moe przynajmniej jest tam jakie nazwisko mwice o wacicielu. Ten baja chciaby z pewnoci dosta nagrod. Chcesz zobaczy? Dawaj!

48

By to notes, jaki zazwyczaj uywaj kobiety, oprawiony w niebieski jedwab i mocno zuyty. Na pierwszej stronie widniay dwie toczone na zoto litery: M.W. Przekartkowaem i stwierdziem, e jest zapisany czciowo po angielsku, czciowo po niemiecku i zawiera uwagi czysto kobiecej i gospodarskiej natury, z ktrych wszake nic nie mogem wywnioskowa. Na oprawce z tyu umieszczona bya zwyka w takich ksieczkach maa kieszonka. Zawieraa fotografi wielkoci karty wizytowej. Wycignem j i najpierw rzucia mi si w oczy jej tylna strona. Tam, mikkim kobiecym pismem napisane byo po niemiecku: Dwa duchy walcz o ciebie dobry i zy, jeden pozornie, a drugi naprawd pobony, raz jeste we wadaniu pierwszego, raz drugiego. Niech Bg da tobie i mnie szczliwy los! Na drugiej stronie znajdowao si zdjcie piszcej te sowa: piknej, okoo czterdziestoletniej kobiety, ktrej twarz wydawaa mi si znajoma. Gdzie widziaem ju te pene ciepa, uduchowione oczy, ktre zdaway si wci o co prosi? Wkadajc fotografi z powrotem do kieszonki zauwayem w niej jeszcze co: zoony kawaek papieru, mocno podniszczony. Wyjem take i jego. Mona sobie wyobrazi moje zdumienie, gdy ujrzaem, e byy to te same wersy, ktre wiatr przywia crce misjonarza, a ktre ja wasnorcznie napisaem! Od razu stao si dla mnie jasne, e owe litery M.W. oznaczay Mary Waller. Czyby wraz ze swoim ojcem przebywaa tu, w Kolombo? Istniaa taka moliwo, poniewa wspominali o chci pozostania przez duszy czas w Indiach. Nie byo wic adnych wtpliwoci, notes by wasnoci Mary i e musiaa go odzyska. W tym hotelu nie mieszkali z pewnoci czytaem przecie ksik meldunkow. Naleao wic ich szuka albo w hotelu Galle Face, albo w hotelu Lawinia. Postanowiem, e na razie zatrzymam notes, a jutro zaczn poszukiwania. Daem Omarowi jedn rupi dla baji jako nagrod, ale nie doczyem adnych wyjanie. Gdy wyszed, przypomniaem sobie tamto zdarzenie w Kairze, koo piramid. Rozstalimy si w wielkiej przyjani, a od tamtego czasu mino wiele miesicy. Od tej pory tyle si ju wydarzyo i byem pewny, e moi towarzysze doznali take wiele wrae, wobec ktrych wczeniejsze nieco przyblady. Poza tym istnieje stara, mdra zasada, aby znajomoci zawarte w czasie podry traktowa jako przelotne. Mona si rozczarowa, gdy si j podtrzymuje po tym, jak przeminie czar zwizany z podr. Byem wprawdzie przekonany, e Waller i jego crka uciesz si na mj widok, jednak wtedy musiabym powici im troch z mojego czasu, a wydawao mi si, e bdzie lepiej i dla nich i dla mnie, gdy nie bdziemy rezygnowa z osobistej swobody bez istotnego powodu. Rozwaajc to wszystko zdecydowaem, e nie bd ich szuka, lecz oddam notes w jaki inny, dyskretny sposb. Wtem przyszed mi na myl wiersz. Jakby si Mary zdziwia, gdyby znalaza w notesie dalszy cig wiersza napisanego t sam rk! Wtedy niestety nie udao mi si napisa go do koca. Pierwsze linijki napisaem bez trudu, ale napisanie nastpnych nie byo takie proste. Teraz jednak poczuem przypyw natchnienia. Rozprostowaem wic na ile si dao pomity papier, wyprbowaem atrament, czy by takiego samego koloru i dopisaem cztery nowe linijki, tak, e strofa brzmiaa nastpujco: Zabierzcie swoj ewangeli! wiat przeznaczony do pokoju, a gdzie ujrzycie boy dom, zostawcie go w spokoju!

49

Dajcie, co chcecie, lecz nie bez mioci, A wszystko inne pozostawcie w domu! Bo mio umara kiedy dla was, a teraz zmartwychwstanie przez was na zawsze. Postawiem wanie kropk, gdy z pokoju po prawej doszed mnie jaki szelest. Z pocztku rozrniaem dwa gosy. Przesuwano jakie krzesa i wysunito je na ganek. Gosy stay si wyraniejsze. Usyszaem kogo mwicego po angielsku. To mj ostatni wieczr na Cejlonie! Ciesz si, e zakoczyem t dug i niebezpieczn prac i wracam do domu! Nie myliem si, znaem ten gos. Byem pewny, e naley do tego siwego, brodatego mczyzny, ktry wpad pod riksz Tamila. A i ten ostatni dzie nie by zbyt przyjemny zauway drugi gos. Wpa pod koskie kopyta! To si mogo gorzej skoczy. Nie ma wtpliwoci, chocia wpadem tylko pod riksz, a nie pod koskie kopyta, jak ci tubylcy, ktrych widziaem lecych tam na ulicy Czy rzeczywicie dojdzie do tego, e w kocu cay Wschd bdzie lea stratowany kopytami Zachodu? Gdzie si nie udaem tam zawsze widziaem dwie ciemne, niosce zgub siy, ktre dokaczaj dziea chrzecijastwa mianowicie religijn pych i narodow dum. Jeli kto twierdzi, e Bg jest tak maostkowy, i kocha tylko biay kolor skry i zaley mu na tylko jednym sposobie skadania rk do modlitwy, ten bluni przeciw niemu, bo umniejsza jego wielko. Ciesz si, e mi si udao zdoby nazwiska tych cywilizowanych panw i pa. Zadaem, ukarania ich i gubernator obieca mi to. Mam nadziej, e mj wyjazd nie skoni go do zignorowania caej sprawy. Usidmy! Mamy jeszcze troch czasu do kolacji, a nie lubi pierwszy przychodzi do stou. Zaskrzypiay krzesa, w rozmowie nastpia przerwa. A wic moje przypuszczenia okazay si suszne by to ten sam mczyzna, ktry, jak zdradzio jego zaproszenie do zajcia miejsc, by obecnym wacicielem pokoju. Te okropne wizyty poegnalne! westchn. Bez przerwy in full dress, nawet do jedzenia! To niezdrowe i zabiera tyle czasu! Poniewa dzisiejszy wieczr by ostatni na Cejlonie, musia wyjeda jutro rano i wniosek sam si narzuca: dogoni jedcw, a w czasie, gdy ja byem jeszcze w Pettah, wrci do hotelu, aby przebra si w strj odpowiedni na wizyt u gubernatora. Pniej odby par poegnalnych wizyt, a teraz siedzia z jakim znajomym w pokoju, gawdzc w oczekiwaniu na kolacj. Rozmowa, ktra prawie w caoci docieraa do moich uszu, dotyczya dowiadcze, jakie naby w Indiach. Wydawao mi si, e jest uczonym, moe lekarzem i przyby na Wschd z Ameryki w celu przestudiowania tutejszych chorb, zwaszcza dumy. Jego studia, ktre rozcigay si take na duchowe stosunki narodw Wschodu, zajy mu dwa lata. O ile mogem si zorientowa by to inteligentny, mdry czowiek, przy tym bez uprzedze i szlachetnie mylcy przyjaciel rodzaju ludzkiego. Czasami mgbym ucisn mu rk za to, co mwi. Dla Zachodu moe si okaza niebezpieczne myle o Wschodzie jako o nie majcym nic do zaoferowania, a jego narody postrzega jako gince wyjani. Biblia mwi, e Eden ley na Wschodzie. A rzeki raju pyn dla wszystkich, a jednak czowiek w Edenie zamiast go uprawia i zachowa dla potomnoci, zapomnia zbyt szybko, e to zadanie uczynio go opiekunem ogrodu, a nie jego panem. Zechcia by taki sam jak Bg! mwi Pismo wite, to znaczy chcia posiada i rozkoszowa si posiadaniem nie pytajc o prawa boskie. Pan w swej dobroci ostrzeg go nakazujc niewiele nie jedz owocw z tej jaboni. A jednak ten ogarnity dz wadzy czowiek chcia akurat skosztowa tego wanie jabka. dza ta, nie zwaajc na posia-

50

dane bogactwa nie potrafia odmwi sobie jednego maego jabka i doprowadzia do ruiny. Za jedno, jedyne jabko zapaci caym rajem. Historia grzechu pierworodnego rozciga si na cay gatunek ludzki, na wszystkie narody i na pojedynczego czowieka. Przerwa, a po chwili ciszy cign dalej: Kady nard ma prawo by przey, a take wity obowizek, by da przey innym narodom. Lecz szatan dzy i egoizmu, ktry wlizgn si do raju, aby ludzi przywie do ndzy, woy maczug do rki nie tylko jednemu Kainowi, aby nastawa na ycie tylko jednego Abla, ale rozpanoszy si jak ciemny duch, na tronach i w prostych chatach po wsze czasy i znale go mona wszdzie, take i w naszych czasach. I jakby nie by waki ten rzekomy powd, ktry niegdy morderc popchn do przestpstwa, to od samego pocztku a po dzisiejszy dzie prawie kady ofiarodawca uwaa, e jego otarz jest tym, ktry najbardziej podoba si Bogu. Od samego pocztku wiata w imi witoci zwalcza si pogastwo, w imi mioci bliniego egoizm, w imi cywilizacji barbarzystwo, a ja nadaremnie poszukuj midzy narodami agodnego, pobonego Abla, ktrego jaki Kain nie zamordowaby podstpem. Kto potrafi zliczy materialne i duchowe szkody, ktre nie zostay zachowane dla ludzkoci, bo musiay znikn z powierzchni ziemi, a ktre wanie z powodu swej oryginalnoci mogyby przynie ogowi niezmierzone korzyci, jeli pozwolioby si im rozwin swobodnie. Znowu nastpio milczenie przerwane jednak po chwili przez gocia, ktry powiedzia, a w jego tonie zabrzmia umiech: Paski ulubiony temat, drogi profesorze! Ale to bardziej pasuje do kobiet ni do mczyzn, ktrzy jestemy w samym rodku tego bezlitosnego ycia, zmuszajcego nas do obrony, poniewa i my wanie mamy ochot przey. Gdy sysz pana mwicego w ten sposb, to mam wraenie, e widz miss Mary, pask drog crk, siedzc naprzeciw pana i suchajc uwanie paskiej ewangelii narodw tak, jak niegdy inna Mary siedziaa u stp innego i jeli pan pozwoli, wikszego mistrza. Tak. Ale niech take pan doda, e w mistrz, Chrystus, tak powiedzia o tej Marii: Ona wybraa lepsz cz, ktrej niech nikt nie way si odebra! Mary Waller jest cielenie crk swego ojca, dusz odziedziczya po matce, lecz ducha ma ode mnie. Jestem dumny, e tak jest. Chce mi si pan wymkn, e pan o niej wspomnia? O nie! Przecie pan wie, e w tej chwili zajmuj i mnie te rzeczy, nawet jeli nie dochodz do takich samych wnioskw jak pan. Dla mnie narody, podobnie jak ludzie, s skoczone, jeli nie maj adnych dokona. Tak, a czy pojedynczy czowiek take? Niech pan powie: czy paskiemu robotnikowi wolno spa? Co za pytanie! Oczywicie, e tak. Ale przecie niczego nie dokonuje, kiedy pi! Gdy si wypi, to rankiem jest w stanie wicej dokona. W czasie snu nabiera si. Well! Narody take pi, ale ich sen trwa duej ni jedna noc, a kto nie pojmuje koniecznoci takiego snu, ten zbyt atwo moe uzna go za mier, a nard za skoczony. Lecz nie naley zapomina, e te drzemice narody obudz si, gdy tylko bd swobodnie oddycha. W czasie odpoczynku zbieraj siy, a gdy nadejdzie dla nich wit, to biada temu, kto uzna je za martwe! Sdz, e szczeglnie tu na Wschodzie powinnimy zachowa du ostrono. Jest tu wiele picych olbrzymw, ktre uznalimy za martwe. Takim olbrzymem jest islam. pi i dlatego tylko widzimy w nim to, co nazywamy yciem utajonym. Co wolno nam ostronie zmieni pooenie jego gowy, ramienia czy rki, gdy nie jestemy mordercami. A pewnego dnia olbrzym si obudzi i od nas zaley czy przebudzenie to bdzie przyjacielskie i pokojowe czy nie. Kto ma odwag zbudzi go gwatownie?

51

 Ja nie! zaartowa drugi. Pozwlmy mu spa! Po przebudzeniu bdzie tar oczy ze zdziwienia, gdy zauway, e on, wielko z aski Mahometa, sta si tymczasem Chrystusem. Uwaa pan moe, e Budda, Tao, Laoste i Konfucjusz s take wielkimi picymi? Nie, poniewa w adnej przez nich przyjtej formie adoracji nie ma tego przymusu, waciwego chrzecijastwu i islamowi. Niebezpieczestwo dla nas polega tu na czym innym i nie dotyczy waciwie religii. Chodzi o pokojowy kompromis midzy dwoma rnymi, pod wieloma wzgldami inaczej rozwijajcymi si rasami ludzkimi biaej i tej. Czerwon szczliwie udao nam si wymordowa. To co z niej na dobr spraw pozostao, to ostatnie tchnienie konajcego przez dugie czterysta lat. Ale na t ras historia nie przysaa nam adnego Cortazara czy Pizzara. Mamy szczcie, e historia, cho pobaliwa, wymierza jednak nieubagalnie sprawiedliwo i kraj, w ktrym niegdy soce nigdy nie zachodzio sta si za spraw przeklestwa, rzuconego na konkwistadorw, tak may i biedny, mimo swych przesawnych srebrnych okrtw, e nie dostarczyby tej garstce yjcych Indian ani przestrzeni, ani suchego chleba. Stanowi to powany znak dla nas, ktrzy wanie szykujemy si do rozdziau midzy siebie wasnoci tej rasy. W ksidze przeznaczenia napisane jest wyranie: Chiny podbije tylko ten, kto jest Chiczykiem. W rasie tej czu ferment, ktremu nie potrafi przeciwstawi si adna inna. Wessie ona kadego wroga, a kto chce j pokona, a nie chce zosta wessanym, musi wzi sobie do serca, e istnieje na to jeden jedyny rodek, lepiej zosta jej przyjacielem zamiast wrogiem. Co za szczcie dla naszego przyjaciela Wallera! odezwa si znowu artobliwy go. Nie zostanie wessany, poniewa przybywa jako przyjaciel. Niech si pan nie da zmyli! Chiczyk nie ceni swej wiary niej ni my nasz. I tak, ze wzgldu na sw tysicletni tradycj i obyczaje nazwie nas barbarzycami. Kadego kto si do niego zgosi ofiarujc inn religi, uzna za gupca, a gdy ten bdzie si nadal upiera przy swoim, od wrogoci bdzie ich dzieli ju tylko may krok. A jeszcze ta osobliwa choroba Wallera! Jest dziedzicznie obciony. Pan znowu swoje, drogi profesorze! Ja myl, e jest tylko niezwykle nerwowy, ale nie chory psychicznie. Wcale tego nie powiedziaem. Dziedzicznie obciony moe by take w innej, nie tylko chorobliwej formie. Dziedzicznie obciony jest dla nas na przykad Chiczyk z jego kultem przodkw, ktry odziedziczy po swoich antenatach. Dziedzicznie obciony jest dla Chiczyka Waller z jego religijn nietolerancj wrodzon kademu czonkowi jego rodziny od pocztkw wiata. Przecie nawet chrzecijanina, ktry inaczej myli czy czuje ni on, uwaa za straconego na wieki! Zapuci si z nim w dyskusj na tematy religijne jest prawie niemoliwe, bo kady sprzeciw traktuje jak osobist obelg. Na dodatek jego wiara nie opiera si na pewnej wiedzy zakrelonej przez koci, lecz na naukach przekazywanych przez wieki z pokolenia na pokolenie w jego rodzinie. Do tego jeszcze dochodzi obietnica jak zoy swojemu ojcu, e zostanie misjonarzem, aby przez rozpowszechnianie tych rodzinnych tradycji nawrci moliwie du ilo pogan i tym samym wyjedna sobie i swoim przodkom ask u Boga w zawiatach. Przodkom? To przecie graniczy z chiskim kultem przodkw! Oczywicie! I dlatego tak si wcieka! Jego zmara ona, anio wcielony, agodzia go, jak tylko moga. Gdyby ya z pewnoci nie puciaby go do Chin. Udao mu si dziki rozpowszechnianiu tych tradycji religijnych utworzy wok siebie co w rodzaju sekty, do ktrej nale bardzo bogaci ludzie. W pewnym momencie uznali, e uczynek ten spodoba si Bogu i sfinansowali pocztek jego misji. Zebrali tak due rodki, e mg przedtem wybra si na wycieczk pogldow po Wschodzie. Jego crka napisaa o wszystkim do mnie i ustalilimy spotkanie w Cambay, gdzie si szczliwie spotkalimy. Posza w lady matki, z ktr ja ssiad i daleki krewny j wychowywaem i ksztaciem. Mam nadziej, e bdzie miaa dobry wpyw

52

na Wallera. Poza tym wydaje mi si, e ostatnio przey jaki cios i nie traktuje swych nauk ju tak bezkrytycznie. Mary ze wzgldu na ojca nie chciaa o tym mwi, a i ja poniechaem wypytywania jej. Midzy sob rozmawiali czsto o jakim Niemcu, ktrego poznali w Kairze. Wraz z nim i jakimi Chiczykami zorganizowali par wycieczek i z tego co opowiadali wywnioskowaem, e temu Niemcowi udao si zachwia troch niewzruszonymi pogldami Wallera. Nie przesta wprawdzie piekli si i dokadnie tak samo napada na pogaskie witynie, lecz nagle uspokaja si, zaczyna o czym myle i od czasu do czasu rzuca jak agodn uwag, jaka wczeniej nie przeszaby mu przez usta. Robiem co w mojej mocy, aby wykorzysta te krtkie momenty, ale niewiele udao mi si zdziaa, bo niebawem musielimy si rozsta. Pojechali od razu do Chin? usyszaem pytanie tego drugiego. O nie! Jest przecie panem siebie samego i misjonarzem z wasnej woli. Dlatego moe jedzi dokd chce. Nastpnym celem jego podry byy Indie. Aby je pozna, zamierza przemierzy je wzdu i wszerz i dotrze do Kalkuty. Stamtd dostaem list , w ktrym pisze, e chce zrobi jeszcze par wycieczek po wschodnim wybrzeu i prosi, abym odpowied wysa do Penangu. Jeszcze nie miaem czasu, aby mu odpisa, ale nadrobi to po kolacji, bo i tak musz odesa Mary jej notes, ktry ach tak, nie mam go w tym przekltym smokingu, tylko w bocznej kieszeni kurtki. Jak mnie odwiedzia po raz ostatni, co tam sobie zapisywaa i potem zapomniaa wzi. Znalazem go pniej, ale oni ju wyjechali. Syszy pan? Czy to nie gong na kolacj? Tak. Wzywaj nas na d. Mamy jeszcze czas. Jeszcze przez jaki czas nie opuszczali pokoju, ale nie podejmowali ju przerwanej rozmowy. Teraz wiedziaem ju, jakim sposobem notes znalaz si na ulicy Pettah. Znajdowa si w kieszeni profesorskiej kurtki i wypad podczas upadku rikszy. Co za zrzdzenie, e mieszka akurat obok mnie! Mogem niepostrzeenie wepchn mu go znowu do kieszeni i nie musiaem si w tym celu przekrada przez ganek. Suba miaa bowiem w zwyczaju, gdy tylko go wyszed z pokoju, uchyla drzwi za pomoc specjalnego haczyka, aby przewietrzy pokj. Liczyem, e stanie si tak i teraz. Poczekaem wic, a wraz ze swoim gociem zejd na d. Potem zadzwoniem, aby przyniesiono mi kolacj na gr. Moi Syngalezi popdzili obaj na d, aby za t sam usug dosta podwjny napiwek. Nikt mnie zatem nie obserwowa. Popiesznie wyszedem na korytarz, otworzyem drzwi ssiedniego pokoju i w wietle palcego si wewntrz uczywa ujrzaem wiszc na haku bia kurtk. Wystarczyy trzy kroki. Wepchnem notes do bocznej kieszeni, zaoyem haczyk na drzwi i wrciem do siebie. Nikt nic nie widzia. Profesor wrci sam do pokoju. Przez jaki czas spacerowa po pokoju, a potem wszystko ucicho. Najprawdopodobniej co pisa. Ja take nie staraem si robi haasu. Nastpnego przedpoudnia syszaem jak si wyprowadza. Kazaem poda sobie list goci i sprawdziem jego nazwisko: Garden, profesor, Filadalfia. Czuem si jako dziwnie, jakby wyjecha mj bliski znajomy. Jego pogldy nie zgadzay si wprawdzie dokadnie z moimi, ale byy z nimi blisko spokrewnione. Przez nastpne dni wybraem si na par wycieczek po ldzie i nad wod, po czci aby odwiey wspomnienia, po czci aby zyska nowe wraenia. Pewnego razu pojechalimy z Sejjidem Omarem do Point de Galle. Tory kolejowe biegy wzdu morza, miejscami po nasypie zanurzonym w wodzie, chronionym przez rafy koralowe przed zalaniem czy zniszczeniem. Po prawej mijao si drzemice spokojnie lub falujce niebieskie morze, ktrego nigdy w tych okolicach nie widziaem wzburzonego. Po lewej wida byo pla poronit bujn rolinnoci ciemnozielonego koloru, z ktrej gdzieniegdzie wyrastay pojedyncze domki lub ich mae skupiska. Czuo si na sobie patrzce z nich wielkie zdziwione oczy. Rolinno jest tu jeszcze bujniejsza ni po tamtej stronie, we Wschodnich Indiach. Grupy drzew bambusowych, drzewka chlebowe,

53

olbrzymie bananowce i smuke figowce, poyskujce to pisonie, palmy borassusa, karhoty, koryfy, kalamusy i areki stanowiy urozmaicenie nieskoczonej monotonii. Werandy stojcych tu i wdzie domostw bogaczy ozdobione byy przepysznymi kwiatami. Domy biedakw zbudowane byy z czerwonej cegy lub gliny i pokryte dachami z lici palmowych. One take otoczone byy czystymi i zadbanymi ogrodami. Miasto Point de Galle podzielone jest na cz tubylcz i europejsk. Ta pierwsza ley na poziomie morza, a druga nieco wyej na rafie koralowej i cignie si w kierunku stojcej w gbi ldu latarni morskiej. Z hotelu Madras pooonego jeszcze wyej ni koci mona obserwowa port z cumujcymi w nim statkami prawie wszystkich pywajcych bander. Tym razem mj pobyt w Point de Galle nie trwa duej ni od ranka przybycia do nastpnego wieczora, a wic tylko jedn noc, a noc ta nie okazaa si zbyt przyjemna. Poniewa lubi mieszka w duych, jasnych pokojach, zdecydowaem si na pokj na drugim pitrze, a Sejjida Omara ulokowaem na pierwszym. Pokoje na grze maj t waciwo, e nie posiadaj sufitw. Dach budynku znajdujcy si na sporej wysokoci stanowi wystarczajc ochron przed deszczem. cianki dziaowe nie osigaj jego wysokoci, lecz urywaj si na wysokoci czowieka, tak, e mieszkacy tego pitra nie mog si wprawdzie widzie, lecz za to wszystko, co mwi odbija si echem od wysokiego dachu i sycha ich tym bardziej gono. W pewnym sensie mieszkao si tam bez adnych tajemnic. Take i tutaj, jak w kadym innym hotelu jadaem zwykle w pokoju, nie troszczyem si o nikogo i o nic tak, e nie miaem pojcia jacy jeszcze gocie przebywaj w hotelu. Od Omara dowiedziaem si, e z Pondichery przybyo aglowcem paru Europejczykw, zamierzajcych uda si nastpnie pocigiem do Colombo. To adne towarzystwo zawyrokowa. Pozdrowiem ich, ale nie odwzajemnili pozdrowienia, tylko mnie wymiali. Mahomet poleci pozdrawia ludzi i ja pozdrawiam wszystkich ludzi, take tych, ktrzy nie s mahometanami. Skoro tym ludziom chrzecijastwo zaleca wymiewanie si ze mnie, to lepiej zrobiliby, gdyby zostali w domu. Nic nie powiedziaem, poniewa Omar nie lubi pewnych ludzi, a mnie nie chciao si z nim kci. Sahib, co znaczy po angielsku tail podj Omar. Ogon, a take warkocz. Ape i monkey? Mapa i mapiszon. Tak krzyknli za jakim Chiczykiem, ktry tu mieszka i take pozdrowi ich uprzejmie przechodzc koo nich do swojego stolika z zapaem perorowa ten tak zazwyczaj niewzruszony Sejjid. Musi tu mieszka czowiek o nazwisku Kun-Nen, chiski cesarz, a take pewny Tuan, ojciec nastpcy tronu i kto nazywajcy si Nug-Lu, starszy sierant. Powinno doj do wielkiego mordobicia. Mwi o tym, miej si, ciesz i pij wino. Nic mnie to nie obchodzi, ale nie sdzisz sahib, e powinienem odszuka tego Kun-Nen i ostrzec? On tutaj nie mieszka. le zrozumiae. Lepiej schod im z drogi! To najlepsze co moesz zrobi pouczyem go ze miechem. Poniewa wczenie rano zamierzaem wyruszy konno do Paragody, pooyem si wczenie spa. Lecz nie zdyem nawet zamkn oczu, gdy kto wrzeszczc przeraliwie z omotem wbieg na gr. Najwyraniej ludziom mieszkajcym niej przestao si tam podoba i teraz wbiegli na moje pitro. Usadowili si w pokoju ssiadujcym z moim. witowali jakie wydarzenie, ktre najwidoczniej napawao ich rozkosz. Gospodarz musia dostarczy szampan i koniak oraz sam ich obsugiwa, poniewa rzekomo byli dentelmenami, dla ktrych kelnerzy syngalezcy czy tamilscy zadawali si by zbyt niskiego stanu.

54

Przekonaem si, e tak zwani pionieers of the civilisation nie zawsze nale do najlepszego towarzystwa i e szczeglnie w miastach portowych nie mona oczekiwa spotkania z wycznie nastpcami tronu. W salonach i na pokadach promenadowych pierwszej klasy parowcw Lloyda panosz si nawet tacy podrni, ktrych grubiaskie zachowanie pasuje raczej zupenie gdzie indziej i czsto si zdarza, e obserwujc nadpywajcy statek ustawi si przed wami dama depczc wam po nogach, chocia po obu stronach jest wystarczajco duo miejsca. Wiem take, e wikszo owych towarzyskich zwyczajw pochodzi z okrelonych okolic, gdzie zostay uksztatowane. Wiem, e tacy ludzie w swoim wynoszeniu si zasuguj w najlepszym razie na pobaliwo i wybaczenie. Lubi stawa si szczeglnie agodny wobec nich, poniewa oni najbardziej potrzebuj agodnoci. Wanie dlatego zdecydowaem, e bez reakcji pozostawi ten haas w ssiednim pokoju, ktry tymczasem przechodzi w prawdziwy raban. Ale nie byo to takie proste wytrwa w tym postanowieniu. Wino rozgrzewao, a koniak roznieca ogie. Wyrastay ponad miar duchy faszywie pojtego patriotyzmu. Gona rozmowa, wracajca do innych pokoi tym goniejsza, e odbita echem od dachu. Wrzeszczano wymylano, ryczano i krzyczano z caych si, potem nawet zaczto rzuca butelkami i szklankami o ciany. Wtedy nie wytrzymaem; wstaem, ubraem si i wyszedem na zewntrz z zamiarem udania si do gospodarza i poproszenie o inny pokj. Znalazem go na pierwszym pitrze rozmawiajcego z Sejjidem Omarem, ktry zaniepokojony dzikimi haasami odszuka go w trosce o mnie. Niestety nie byo innego pokoju. Parowiec, ktry niedawno przyby, przywiz nowych goci i tylko z wielkim trudem udao si ich pomieci. W caym domu panowao wielkie wzburzenie zachowaniem si tych ludzi i zewszd sycha byo pogrki, e trzeba bdzie poszuka sobie innego hotelu. W kocu gospodarz postanowi, e pjdzie poprosi o spokj. By on jednym z licznych wschodnich wacicieli hotelu, na ktrych sowo dentelmen wywierao nieodparty urok. Wspilimy si na pitro, Sejjid Omar wraz z nami. Chcia si osobicie przekona, czy jego ukochany sahib rzeczywicie bdzie mia upragniony spokj. Tymczasem haas usta. Sycha byo tylko pojedynczy gos. Mwicy nie by Europejczykiem, poniewa posugiwa si uywanym w Chinach Poudniowych, a zwaszcza w okolicach Kantonu, tak zwanym pidgin-angielskim. To ten Chiczyk, ktry mieszka po drugiej stronie, obok nich wyjani gospodarz. Sycha byo, jak w Chiczyk w bardzo uprzejmy sposb prosi, aby si uciszyli, e oprcz nich s w hotelu jeszcze inni gocie i e jest ju pna pora i czas pj spa. W odpowiedzi usyszelimy gromki wybuch miechu. Kto zacz wali pici w st i dzielc ich cian, a potem pado pod adresem Chiczyka obraliwie przezwisko. Gospodarz, ktry wszed do rodka poprosi, aby jednak speni to yczenie. Speni jego yczenie? krzykn ktry z nich. My, ktrzy wanie udajemy si do Chin, aby tym mapom z warkoczykami przynie cywilizacj i wyksztacenie, my mamy by posuszni temu facetowi? Dobre sobie! Nie pozwolimy na to! Dobre sobie! Nie pozwolimy na to! ze wszystkich stron dobiegy podobne pogrki. Obok mieszka pewien Niemiec, ktry take zoy skarg! nie poddawa si gospodarz. Niemiec? Ach, mamy nadziej, e zrozumia, co sdzimy na temat Niemcw! Niech spokojnie poczeka, to usyszy wicej. Jeli chce spa, to niech si... Zaczekajcie! Chiczyk! wrzasn inny. Przyprowadcie go tutaj! Niech si napije koniaku i przeprosi! Syn rodka wyszed ze swego pokoju i zbliy si do nas. Musia po drodze min drzwi ssiadw. Niestety gospodarz zostawi je otwarte i zosta zauwaony. Dentelmeni nie posiadali si z radoci syszc t propozycj. Otoczyli koem Chiczyka i prbowali wepchn do pokoju. By to may, drobny mczyzna, a jego obszerna chiska szata utrudniaa mu obron. Dwch chwy-

55

cio go za warkocz, inni go popychali. Tego ju nie mogem spokojnie oglda. Gospodarz ze strachu nie powiedzia ani sowa. Wmieszaem si wic i powanym lecz uprzejmym tonem wyjaniem, e nie przystoi dentelmenowi ogranicza Chiczykowi jego wolnoci osobistej. Kim jest ten bezczelny czowiek? spyta ten, ktry przed chwil mia tak znakomit propozycj. To ten Niemiec odrzek gospodarz. Take musi do nas przyj i niech prosi o wybaczenie! Chwyci mnie za rami. W adnym razie nie by pijany, lecz tylko na lekkim rauszu. Trudno uwierzy, ile tacy ludzie mog wypi, a jeszcze nie by pijanymi. Prosz mnie nie dotyka! ostrzegem go. Niech mnie pan puci, sir! Wtem drugi zapa mnie za gardo. Znajdowalimy si niedaleko schodw. Uderzyem go pici w odek tak, e odlecia na przeciwleg cian i uwolniem si od tego, ktry trzyma mnie za rami. Czterej pozostali rzucili si na mnie. Usiowaem za pomoc ciosw trzyma ich z daleka. Za mn rozleg si gos Sejjida Omara mwicego po arabsku: Sahib, mog? Tak odpowiedziaem Wszystkich szeciu zrzucimy ze schodw i na grze zapanuje spokj. Mwic to podbiegem do stojcego najbliej mnie. Nie spodziewa si tego i zanim zdy pomyle i wyswobodzi si z mojego uchwytu ju lecia ze schodw. Co to by za widok widzie mojego Sejjida w akcji. Tak skaka wok tych facetw, e w kocu znaleli si pomidzy nim a schodami, a wtedy chwyci pierwszego z brzegu za nog i pier. Jeden ruch, jedno machnicie i ju nastpny toczy si po schodach, za nimi podyli nastpni dwaj. Na grze pozostao ju tylko dwch dentelmenw, ktrzy teraz natarli na nas. Wywizaa si krtka bjka i otrzymalimy par nieszkodliwych ciosw, ktre w adnym razie nie przeszkadzay nam zrzuci i ich. To bya robota, o ktrej mwiem dzisiaj wieczorem zamia si Sejjid Omar. Gotw, sahib! Ju nawet nie musisz ich dotyka, bior to na siebie. Stan tu na schodach i biada temu, ktry odway si wrci! Dziwnym trafem adnemu z nich nie przyszo nawet do gowy tego sprbowa. Czyby prawdziw byo prastara mdro, e ludzie, ktrzy chtnie si bij, tak naprawd nie s odwani? Sycha ich byo, jak z dou krzyczeli jakie groby, a potem zeszli na d do salonu, aby tam przespa porak. Zaprowadzajcy cywilizacj w Chinach zostali tymczasem zaatwieni! Niech si kto prbuje przeciwstawi niemiecko-arabskim piciom! odezwa si Sejjid Omar, ktrego twarz bya jednym wielkim umiechem. Chiczyk przez cay czas sta z boku i teraz skinieniem przywoa mojego sucego, aby mu co powiedzie. Nastpnie zoy mi gboki, ceremonialny ukon i wrci do swego pokoju. Kaza mi ciebie poprosi o pozwolenie przysania ci jutro rano karty wizytowej wyjani Omar. Wicej nie byem w stanie zrozumie, bo jego angielski w ogle niczego nie przypomina. Co robimy teraz? Idziemy spa odpowiedziaem. Dobrze! A jak ci grubianie zechcieliby wrci, to znowu zrzucimy ich ze schodw. Leltak sa 'ide! Niech twoja noc bdzie bogosawiona! Odszed bardzo z siebie zadowolony. Poniewa Chiczyk mia mi rano przysa swoj kart, nie mogem oczywicie wybra si na zaplanowan wycieczk do Paragody, bo po wydarzeniach dzisiejszej nocy mona byo oczekiwa, e popi duej ni zazwyczaj i jego wizyta nastpi nieco pniej. Ja, przeciwnie, ju wczenie rano obudziem si rzeki i wybraem si na spacer do latarni morskiej. Szo si do niej w d schodami pomidzy opalonymi w czasie jakiego poaru skaami, midzy ktrymi znale

56

mona rzadkie muszle, korale i inne owoce morza. Wrciwszy stamtd dowiedziaem si od gospodarza, e tych szeciu Europejczykw bez rozgosu opucio hotel i udao si na dworzec. Nie mieli wida ochoty pozosta duej w miejscu swych bohaterskich wyczynw. Po pewnym czasie Sejjid Omar przynis mi kart wizytow Chiczyka, z nazwiskiem Fang. Bya to stara, znana rodzina, do ktrej nalea waciciel karty. Prawdopodobnie jej pocztki datuj si na czasy cesarza Hung-ti, ktry przed prawie picioma tysicami lat wprowadzi do Chin nazwiska. Pod pieczci z nazwiskiem znajdoway si pozostae personalia napisane tuszem za pomoc pdzelka. Tytu Tschi Schi, co w rodzaju naszego doktor, oznacza najwysz godno literack, a z dopisku Tschuan Nyan - prymus, wywnioskowaem, e z pord szeciu tysicy egzaminowanych i trzystu pidziesiciu doktorantw najlepiej zoy egzamin. Nastpnie przeczytaem, e by czonkiem Han Lin Nan, Kolegium Literatury, z ktrego cesarz wybiera urzdnikw na najbardziej odpowiedzialne stanowiska. By tam take tytu czonka Kuch Tse Kien, chiskiej Akademii Nauk. I tego znakomitego czowieka ci dentelmeni poniyli, cignc za warkoczyk! Caa karta wizytowa napisana bya chiskimi znakami. Pod spodem znajdowao si po angielsku, lecz z chisk uprzejmoci: Objty sonecznym blaskiem, wielce wytworny i tryskajcy dobroci obroca z niemieckiego kraju, najszlachetniejszych mieszkacw zachce zezwoli, aby Fang, najndzniejszy, najmniej zacny i niegodny pord Chiczykw przyszed do niego i wyrazi mu swoj wdziczno. Nie spodziewam si, aby pan z tak starej i znakomitej rodziny raczy odpisywa niskiemu proszcemu. Wystarczy sowo sucego. Poleciem Omarowi prdko przynie dwie filianki herbaty, a potem przekaza Chiczykowi, e z przyjemnoci go przyjm. Panowie Fu i Tsi yli w Kairze na mod zachodni i nie oczekiwali uwzgldniania ich ojczystych obyczajw. Lecz tutaj przysano mi kart, nie chciaem uchodzi w oczach Chiczyka za zachodniego barbarzyc. Podawanie herbaty naleao do dobrych obyczajw. Oczywicie nie ma zwyczaju picia jej, przeciwnie gdy tylko gospodarz lub go podniesie filiank do ust naley uzna wizyt za skoczon. Przyniesiono herbat, ale Chiczyk nie nadchodzi. Czyby chcia wystawi mnie na prb? Posaem Omara raz jeszcze, a gdy i teraz si nie zjawi, posaem go raz jeszcze, lecz tym razem poszedem razem z nim, jednak tylko do poowy drogi. Zatrzymaem si w oczekiwaniu na gocia. Wreszcie wynurzy si z pokoju i podszed do mnie raz po raz gboko si kaniajc. Skoniem si take i poprowadziem go do drzwi mojego pokoju. Ponownie nastpiy ukony, a w kocu skoniem go by usiad. Zajem miejsce po jego prawej stronie, poniewa lewa jest miejscem honorowym. Omar postawi przed nami filianki z herbat i wyszed. Do tej pory nie zamienilimy jeszcze ani jednego sowa. Milczaem celowo, poniewa stojcy wyej powinien zacz rozmow. Miaem wraenie, e w milczeniu walcz dwa savoir-vivre: wschodni i zachodni, a ja byem mocno zdecydowany zosta zwycizc. Miny trzy, cztery, pi minut, ktre w innych okolicznociach sprawiyby, e poczubym si niezrcznie, lecz teraz sprawiay mi przyjemno. Widziaem po nim, e tak jak i ja powzi silne postanowienie okazania si uprzejmiejszym i pewnie jeszcze dzisiaj siedzielibymy tak, dwaj mczyni z charakterem, w Point de Galle nie otwierajc ust, gdybym nie sign po filiank. Uczyniem to bezwiednie, tylko po to, aby co zrobi. Spojrza na mnie, czy mam zamiar si napi. Gdy tego nie uczyniem, take pooy rk na swojej filiance, lecz i on nie wypi yka. Wtem przysza mi do gowy pyszna myl. Kto drugiemu pozwala mwi, samemu nie odzywajc si ani sowem,

57

uchodzi za uprzejmiejszego. A co bdzie, jeli zakocz t wizyt, zanim jeszcze powiedziane zostao cho jedno sowo? Musiabym si naturalnie napi, a to nie byoby zbyt uprzejme. Lecz i on take trzyma rk na filiance. Czyby to on mia okaza si nieuprzejmym? Z pewnoci nie. Albo moe naladowa tylko moje ruchy, aby napi si rwnoczenie ze mn? Jeli taki by jego zamiar, to wizyta zakoczy si bez jednego sowa. A poniewa aden nie da znaku do zakoczenia, tak wic kady z nas stanowi dosownie uosobienie najbardziej wyrafinowanej chiskiej uprzejmoci. Wykonaem niemia prb unoszc minimalnie filiank, on uczyni to samo. Podniosem j do ust, on take. Nastpnie upiem yk, on jednoczenie ze mn. Wstaem, a on w tej samej chwili tak samo. Potem pokonilimy si stojc naprzeciwko siebie, wykonalimy ukon trwajcy tak dugo, a w kocu on idc tyem i cay czas w ukonie, opuci pokj. W cigu caego przedpoudnia nie ujrzaem go ani raz. Po poudniu pojawi si nagle naprzeciwko mnie jadc riksz po gwnej ulicy w tubylczej czci miasta. Ujrzawszy mnie kaza zatrzyma, wysiad i ukoni si tak nisko, e spada mu z gowy maa, czarna czapeczka. Poza ojczyzn nie nosi ani kapelusza, ani mandaryskiego guza. Co za szczcie dla jego towarzyskiego sumienia, e nie byem Chiczykiem, w innym razie bowiem, odsonicie gowy, stanowioby cik dla mnie obraz. Ale skd, spytacie, taka uprzejmo wobec mnie, ktra wedug kryteriw europejskich jest tak przesadna? Dlaczego tylko dla mnie wysiad z rikszy? Wyjanienie tego miao przyj pniej. Przeznaczone nam byo spotka si wczeniej ni przypuszczalimy. Kiedy wieczorem w Kolombo wszedem do mojego pokoju, bya ju tam dzisiejsza poczta, midzy innymi list, ktry spowodowa, e postanowiem wyduy moj tras podry o odcinek Cejlon Sumatra. Musiaem wyruszy moliwie szybko, najlepiej nastpnym statkiem. W porcie dowiedziaem si, e niemiecki parowiec towarzystwa eglugi Lloyda odpyn ju do Singapuru, lecz pojutrze wypywa austriacki, ktry zawija take do Penangu. Zdecydowaem, e zaokrtuj si na austriackim. Nastpnego dnia zakomunikowaem moj decyzj Sejjidowi Omarowi, powiedziaem mu jak daleko ley Sumatra od Cejlonu i o ile zostanie przeduona nasza podr, po czym zapytaem, czy chce ze mn jecha. Jeli nie, to mg wraca, na mj koszt. Sahib, nie rb mi tego i nie ka mi wraca! Przemierz z tob cay wiat! Prosz ci tylko, daj mi pi funtw, bo chc je wysa ojcu. Dobrze, a wiesz w ogle ile ci jestem winien? Nic mi nie jeste winien, zupenie nic. Nic nie przeliczam, bo wierz, e mnie nie oszukasz. Musz zaznaczy, e tylko wtedy da ode mnie pienidzy, gdy chcia je wysa do domu. Wiele razy ju si z nim rozliczaem i wypacaem mu jego wynagrodzenie, lecz gdy tylko ujrza tyle sztuk zota, zaczyna si ba i prosi mnie, abym je dla niego przechowa. Jego dzienna stawka wynosia pi marek, a poniewa ja odpowiadaem wrcz za wszystko, to nie potrzebowa prawie na nic wydawa i mg odkada wszystkie pienidze. Gdy zbroi co i chciaem go ukara, nie byo dla niego gorszej kary ni wypacenie mu wszystkich jego pienidzy. Zaczyna si poci ze strachu i nigdy nie zapomn jak mia min przy naszym rozstaniu, gdy upycha w kieszeniach dwa tysice frankw. O sahib! mwi We je z powrotem! Podaruj ci je. Ale pozwl mi zosta z tob! Jego przywizanie do mnie mona byo wyjani naszym dugim przebywaniem z sob, lecz on okazywa mi je od pierwszego razu, a przyczyny tego nie mogem zgbi. Odkry j dopiero tutaj, w Colombo. Byo to tak. Adres jego ojca musia by napisany po angielsku, a poniewa on nie potrafi, robiem to za niego. Potem daem mu te pi funtw i zrobiem uwag, e jego troska o ojca zawsze bardzo mnie radowaa. Przez chwil walczy ze sob nie chcc czego wyjawi, a w kocu wydusi:

58

 Sahib, musz ci co wyzna. On ci zna, zna bardzo dobrze, chocia ci nigdy nie widzia. To jak moe mnie zna? Wanie to chc ci powiedzie. W Kairze jest caa masa niewidomych. Powiedz uczciwie: czy przeszede chocia raz koo nich i nic im nie dae? Nie, to moja sabo. Ale sabo, dla ktrej nasz islam ma czujne oczy i wdziczne serca. Jego podstawow zasad jest dawa jamun. A jak chrzecijanin daje tak czsto i tak chtnie jak ty, to po krtkim czasie staje si znany, mimo e tego nie zauwaa. Ju par dni po twoim przybyciu do hotelu Continental stae si od Szaria el-Fagallach a do Me-idan Abdin i od Kantara el-Bulak a do Derb el Gamamis tym Niemcem, ktry daje wszystkim lepcom. Z tego powodu cigle spogldaem na ciebie, gdy na tarasie pie kaw, a gdy za Bab el-Ghorajib odbywaa si doroczna demma el Imjahn, zebranie niewidomych, to wiele o tobie mwiono i opowiadano, a take modlono si za ciebie do Allaha, chocia wszyscy wiedzieli, e jeste chrzecijaninem. Mio czyni rwnymi wszystkich ludzi! Wtedy mj ojciec zapragn ci pozna. Chcia przynajmniej usysze ci mwicego. Przeszed wic pewnego razu i siedzia ze mn prawie p dnia, bo mia nadziej, e przyjdziesz i wynajmiesz osa ode mnie. Lecz ty stale mnie mijae, a ja zawsze ci pozdrawiaem. Tak, zawsze bye bardzo uprzejmy. Lecz raz chciaem si zatrzyma przy tobie. Nie widziae tego, bo ci nie byo. Tak, ale ten lepiec opowiada mi o tym. Siedzia w pobliu twego stanowiska, przy metalowym ogrodzeniu Esbekiji, stary, schludnie odziany czowiek z siw brod. Daem mu troch drobniakw, ale on nie chcia ich przyj, poniewa nie by ebrakiem, wic je wziem z powrotem i nawizaa si rozmowa. Tak, wanie to, e wzie pienidze tak go ucieszyo. To nie byy drobniaki, ale sztuka srebra. A jeszcze bardziej uradoway go twoje sowa: Daem ci je, wic byy twoje. A teraz ty mi je dajesz, a ja ci dzikuj, bo ja obdarowaem ciebie, a ty mnie. A potem, wcale nie odszede, lecz usadowie si obok niego na kamieniu i zacze z nim rozmawia. Mwie o duchowej lepocie, ktra jest jeszcze gorsza od fizycznej, a potem o oczach duszy, ktre u niewidomych s przenikliwsze i widz wicej ni u widzcych. Opowiadae mu o niebie i o gwiazdach, o ktrych do tej pory nie mia pojcia, bo mieszkay w jego sercu, a on o tym nie wiedzia. A gdy chyba po godzinie ucisne mu rk i odszede, wsuchiwa si w twoje kroki zanim nie zamilky. Wydawao mu si, e nagle odzyska wzrok, bo niebo i gwiazdy, o ktrych mu opowiadae wzeszy w nim i po dzi dzie podziwia ich wspaniao, chocia przed jego oczyma nadal panuje ciemno. Poczciwy Sejjid sta si bardzo poetycki. Zdawao mi si, e wzgldem tego niewidomego ywi jakie cieplejsze uczucia. Dlatego pozwoliem sobie na uwag: Niestety potem ju go tam nie widziaem. Nigdy wicej nie pojawi si w tym miejscu. Nie przyszed wicej, poniewa jego serdeczne yczenie wreszcie si spenio, usysza ci, albo jak sam mwi zobaczy. Mylaem, e byo to yczenie kogo innego, twojego ojca mianowicie, tak przecie mwie. Oczywicie! Wanie mj ojciec by tym niewidomym. Kiedy si dowiedzia, e szukasz sucego, kaza mi si u ciebie zameldowa. Wcale nie musia mi kaza i bez tego zrobibym to chtnie. A jaki by szczliwy, gdy po naszym powrocie spod piramid powiedziaem mu, e mnie przyje. Sdzie, e nie zwrciem uwagi, ale od razu wiedziaem, e wystawiasz mnie na prb podczas tej konnej przejadki. Mj starszy brat, ktry ju nie yje, by saisem -objedaczem przy kediwie. Tygodniami przebywaem u niego i wolne mi byo dosiada najpikniejszych koni.

59

W kocu nauczyem si jedzi. Z kadego miejsca, do ktrego dotrzemy, pisz list do ojca. Zawsze znajdzie si kto, kto mu go przeczyta. Cieszy si, gdy mu opowiadam o tobie i donosz, e jeste ze mnie zadowolony. O sahib. gdyby kiedy zechcia napisa do niego chocia jedn linijk! Co to byaby za rado dla niego! A wic nie zano jeszcze pienidzy na poczt, tylko poczekaj chwil! Zaraz napisz do niego nie jedn linijk, ale cay list. Wwczas, jak wtedy w Kairze, chwyci moj do i pocaowa, zanim mogem mu w tym przeszkodzi. A przecie jakie to proste by dobrym i przyjacielskim; a jak ciko przychodzi to niektrym ludziom, a jak wielu jest do tego niezdolnych! A jak opaca si t troch dobroci i przyjani do ludzi! Ofiarowaem lepcowi pienidze, ktrych nawet nie chcia przyj. A zapata? Sucy, ofiarny i wietny sucy, jakiego ze wiec bym nie znalaz. Ale tak nagrod dostaje si tylko wtedy, gdy si o niej nie myli.

60

W drodze do Penangu

Austriacki parowiec przyby bez opnienia. Mia niewielki adunek i niewielu goci na pokadzie. W kadym razie wraz ze mn zaokrtowaa si pewna ich liczba, mianowicie Fang, ten Chiczyk, owych szeciu dentelmenw, ktrych w Point de Galle zrzucilimy ze schodw, a take wikszo tych Europejczykw, ktrzy w Kolombo tak stratowali tubylcw. Pynli w okolic, ktra z utsknieniem oczekiwaa na przybyszy umiejcych polepsza i uszlachetnia. Dlaczego nie woleli pyn jakim niemieckim statkiem, atwo si mogem domyli. Niestety byem zmuszony siedzie z nimi przy jednym stole. Rozpoznawszy mnie postanowili natychmiast zemci si na nas. Jednak nie zaczli ze mn tylko z Omarem. By, wedug utartych zwyczajw, gociem trzeciej klasy, lecz jako mj sucy przebywa duo na pokadzie i w pomieszczeniach pierwszej klasy. Od razu poskaryli si na to kapitanowi, dajc mu energicznie do zrozumienia, e nie bd w swym otoczeniu tolerowali podrnych trzeciej klasy. Udzielono mi informacji, e nic przeciwko temu nie bd mogli zrobi. Na wszystkich, take na angielskich liniach jest w zwyczaju, e podrujcy mog mie przy sobie sub tylko w cigu dnia, jeeli zapac wysz kwot za podr. Uczyniem to. Omar, ktry zaprzyjani si z obsug statku, mwic gwnie po wosku, aby jak najwicej nauczy si jzyka, dowiedzia si o skardze i natychmiast powiadomi mnie o wszystkim. Ci ludzie s niedowiadczeni jak dzieci, powiedzia ktre nie wiedz nawet tego, jakie zwyczaje panuj na statkach. Uwaaj si za lepszych od Arabw. Kiedy zocioby mnie to, ale teraz jestem Sejjid Omar i tylko im wspczuj. I na tym sprawa byaby dla nas zakoczona. Z Fangiem nie spotkaem si do tej pory. Cierpia na chorob morsk i nie wychyla nosa z kabiny. Take obawa przed owymi dentelmenami przyczynia si z pewnoci do tego, e tak uporczywie pozostawa na dole. Przypuszczenie to okazao si cakowicie uzasadnione. Dowiedziaem si tego ostatniej nocy na statku. Jeli o mnie chodzi, to ci panowie dopuszczali si niezliczonych zoliwoci pod moim adresem, starali si na kadym kroku utrudnia mi ycie, ale nie robio to na mnie wikszego wraenia. Nasz parowiec potrzebowa piciu dni na dotarcie z Colombo do Penangu. Wyruszylimy w sobot, a w czwartek bylimy na miejscu. Ostatniej nocy nie poszedem spa, lecz zostaem na pokadzie i pisaem. Kapitan z mego powodu wyda polecenie, aby nie gasi wiata. By wielkim przyjacielem ptakw i obok swojej kajuty umieci znaczn liczb tutejszych ptakw w piknie wykonanych klatkach. Gdy tylko obowizki mu na to pozwalay, kaza sobie ustawia st koo swoich pupilw, siada tam i zajmowa si nimi. Ja take kocham ptasi wiat. Zauway to i

61

wkrtce nie siedzia samotnie przy stole. Std take ta uprzejmo, aby podczas ostatniej nocy zaopatrzy mnie w wiato do pisania. Byo to cudownie pikna, poudniowa, morska noc. Co takiego trzeba przey, bo opisa si nie da. Na poudniowym niebie gwiazdy s mniej widoczne ni na pnocnym, lecz wydaj si wiksze i przez to blisze ziemi. Morze rozbyskuje jasnym blaskiem, a zagadki nocy przystpuj do ludzi z prob o rozwizanie, wyraniej ni gdziekolwiek indziej. Lecz mimo jego caej, dumnej wiedzy i przenikliwego mylenia, czowiek jest wobec tych tajemnic niczym. Jest w stanie tylko przeczuwa i mie nadziej. A gdy zdarzy mu si, e zstpi ku niemu anio wiary i szepnie, e to przeczucie moe sta si prawd, a nadzieja moe si speni, to niech przyjmie ten gos z pokor. Pnoc ju mina, gdy za sob usyszaem szelest. Obejrzaem si i ujrzaem Fanga, ktry wchodzi po schodach prowadzcych do kabin. Spostrzegszy, e go zauwayem ukoni si i czeka, czy zagadn. Pozdrowiem go po angielsku. Ukoni si raz jeszcze i odpowiedzia: To, e wybra pan akurat ten jzyk, stanowi dla mnie palec boy. Czy nie przeszkadza panu, e wyszedem na gr i zayem troch ruchu? Nie. Ukoni si po raz trzeci, odwrci i znw zacz spacerowa. Trwao to moe godzin; potem skierowa si ku schodom w d. Musia mnie min i uczyni to z takim ociganiem, jakby chcia mi co powiedzie. Odoyem wic piro i spojrzaem na niego pytajco. Wtedy odezwa si: Pan pracuje, a ja panu przeszkadzam. Prawda? Wstaem z krzesa mwic: Tak pracuj, ale rozmowa z panem sprawi mi prawdziw przyjemno. To uprzejmie z pana strony, ale poznaj po gosie, e to prawda. Wczenie rano dopyniemy do portu, a moje serce mwi mi, e najwyszy czas, abym panu wyzna, i powstrzyma mnie pan od pochopnego wniosku na temat zachodnich narodw i ich form ycia, jaki moe zawarbym w ksikach, ktre mam zamiar napisa. To, co przeyem do tej pory, w adnym razie nie nadawao si do tego, aby si nimi zaj; paskie zachowanie w Point de Galla ukazao mi, e w napywajcej do nas mtnej, europejskiej wodzie znajduje si kilka przejrzystych, czystych kropel pozwalajcych mie nadziej na co lepszego ni do tej pory mylaem. Taki wstp pozwala oczekiwa duszej rozmowy. Dlatego poprowadziem go na ustronn aweczk przy balustradzie, gdzie nie dochodzi ostry blask elektrycznego wiata. Nie robic zbdnych ceremonii usiedlimy i ja odpowiedziaem: Historia paskiego kraju oczywicie nie predestynuje pana do tego, by gosi pan mio do nas. Ale moe by pan przekonany, e nie wszyscy z Zachodu, ktrzy odwiedzaj paski kraj jedynie w tym celu, aby go wyeksploatowa s runner, loafer czy rowdiest, czyli nierobami, awanturnikami i przemytnikami. Tutaj, na Wschodzie, narodzia si niegdy chrzecijaska mio. Niejeden z nas przybywa tu, aby bada jej lady. A kto tak czyni, ten szanuje prawa kadego, jest uczciwy i sumienny nawet wobec najbardziej egzotycznych wspziomkw. Sdz, e nie skami, jeli zalicz si do takich wanie. Kocham paski nard, z pewnoci nie mniej ni kady inny. Mj zawd tak jak paski, polega na pisaniu ksiek. I zarczam panu, e nigdy nie bd wychwala swojego narodu kosztem innych bez wczeniejszych bada. Pan kocha mj nard! powtrzy moje sowa. Czy moe by prawd, e kto, kto nie jest Chiczykiem wyrzek te sowa? Kady inny nard cieszy si jakim szacunkiem, jedynie chiski nie. Czym na to zasuylimy? C zego uczynilimy innym? Barbarzycy dzisiaj wycinaj si w pie, a jutro cauj si serdecznie. Czy kiedykolwiek zwalczalimy ich bd oszukali tak, jak oni siebie nawzajem? Nastawalimy na ich kruszce, na owoce ich pl, na zdobycie techniki? Nie!

62

Czy potrzebujemy w ogle czegokolwiek od nich? Nie i jeszcze raz nie! Tak wic pytam: z jakiego powodu czuj si w prawie wnika jak bakcyle przez cielesne i duchowe pory w ciao i dusz naszego narodu i na tak zwanym tym czowieku dopuszcza si podobnego mordu, jakiego dopucili si na czerwonym? Mwi bez gniewu i pgosem, jakby mwi sam do siebie. Czy i jego dusza bya tak samo nieczua i spokojna? Poniewa nie odpowiadaem, cign dalej: Wiem co pan powie: narody musz jako ze sob wspy! To wielka prawda. Ale najbiedniejszy i najmniej znaczcy czowiek posiada w paskim kraju tak zwane prawo domu. Prawo broni go przed kadym, kto bez pozwolenia chce do niego wtargn. To prawo ma kady czowiek, kada wie, kade miasto, kady kraj. Czybymy tylko my go nie mieli? Takim historycznym kamstwem jest twierdzenie, e naduylimy tego prawa. Przyjlimy do siebie azjatyckie narody, ktre mieszkaj u nas po dzi dzie, chocia maj inn religi i inn kultur. Prbowalimy uczyni to take z barbarzycami. Byli u nas mile widziani i obdarowani wysokimi godnociami i urzdami. A jak nam podzikowali? Dzi przyjlimy ich do siebie, a ju nazajutrz rzucili si chciwie na nasze serca, aby zadomowi si nie tylko w naszym kraju, lecz take w naszych duszach. Ci nieliczni obcy, ktrzy u siebie w domu nienawidz si wzajemnie i zwalczaj z powodw religijnych; oni, ktrzy od pocztku a po dzie dzisiejszy zraszaj sw wyrafinowan cywilizacj krwi swych wasnych braci; oni, ktrych podziwiana przez wszystkich mdro nie doprowadzia dalej ni do stwierdzenia, e nie Bg rzdzi wiatem; roztrbiony na cay wiat humanitaryzm nie jest niczym innym jak zakamuflowanym egoizmem. Oni, ktrych instytucje pastwowe s tak przearte anarchizmem, nihilizmem i podobnymi chorobami, od ktrych my jestemy wolni, e ledwie mog si przed nimi obroni; przybywaj do nas, ktrzy liczymy setki milionw i posiadamy piciotysicletni kultur i chc nas zmusi do ofiarowania naszej religii w zamian za ich, skcon w sobie. Burz swymi dziaami nasze wiee, mury i domy, aby wpoi nam swoje lepsze wyksztacenie i obyczaje. daj od nas, aby nasz wyprbowan filozofi zastpi ich filozofi, ktra nigdy nie staa si samodzielna, lecz jeszcze do dzisiaj wisi u wyschnitej piersi obcych mamek. Zarzucaj nam naganne uprzedzenia, e nie wierzymy ich zapewnieniom, i majc tylko na uwadze nasze dobro wynaleli swe sfery interesw i otwartych drzwi. Przypisuj nam nieposuszestwo poddanych wobec przeoonych i buntownicz pogard dla ich wysublimowanych, witych zwyczajw, a cakiem zapominaj o tym, e nie traktuj nas z chrzecijask mioci i wedug chrzecijaskiej nauki. Znowu przerwa. Oczekiwa ode mnie odpowiedzi, podjcia draliwego tematu? Chrzknem niezdecydowany czy odezwa si czy nie, gdy wtem on powiedzia prdko: Prosz nic nie mwi! Nie oczekuj adnej odpowiedzi. Studiowaem religi i kultur chrzecijask. Wiem zatem, e teraz czuje si pan niezrcznie, bo z jednej strony powinien pan, jako prawdziwy chrzecijanin, broni owych pozornych chrzecijan, a z drugiej nie moe pan tego zrobi, poniewa nie ma takiej moliwoci, eby pozr przedstawi jako prawd. Wyjanijmy to sobie! Prd, ktry teraz rozbija si o brzegi Chin, ma podwjn si: mianowicie religijn i polityczn. A przygna go do nas jeden i ten sam wiatr egoizm. Prosz mi teraz nie przerywa z paskimi zadaniami kulturalnymi, z obowizkami cywilizacyjnymi i chrzecijaskim posannictwem! S to omamy, ktrymi nie da si zmyli badacza stosunkw midzyludzkich. Kto twierdzi o jednej tylko kulturze, e wycznie ona jest t jedyn prawdziw, ten jest w najwyszym stopniu zadufanym w sobie czowiekiem i polityka jest dla niego tylko rodkiem do osignicia prywatnych celw. Barbarzycy chc mie ca ziemi tylko dla siebie. Nie mwmy o uszczliwianiu Chiczykw! To tylko dekoracja, ktra dziaa z daleka. Chiskie pytanie naley do kategorii religijnej i rasowej. Aby najpierw pomwi o religii, to jest ona ju dla nas skoczona. Powiedziaem ju, e chrzecijanie, ktrych jeszcze wczoraj tak serdecznie witalimy, ju

63

dzisiaj popenili to gupstwo, e zaczli nam dawa dobre nauki w zwizku z nasz religi. Byli na tyle niewiadomi, e nie podejrzewali zupenie, jakie znaczenie ma takie pogwacenie zasad gocinnoci dla narodu, dla ktrego zachowanie uprzejmych form w obejciu jest wszystkim. Nieuprzejmy czowiek nie osignie u nas niczego. Chce si nas poucza, a samemu nie jest si pouczonym o naszym sposobie mylenia i odczuwania. Tak, byo u nas paru mdrych chrzecijaskich wysannikw, ktrzy nas studiowali i poznawali, i ktrzy przekonali si, e Chiczyk moe wprawdzie sta si chrzecijaninem, jeli pozwoli mu si na jego specyfik, lecz nigdy nie zostanie Europejczykiem. Zgodnie z tym zatem dziaali, nasz cesarz obsypa ich wielkimi zaszczytami i mogli donosi o owocach swojej pracy do domu. A potem zabroniono im takiego postpowania, owoce pozostay nieruszone i zgniy. Przyznaj: nie jest cakowicie wykluczone, e Chiczyk stanie si chrzecijaninem, pod jednym wszake warunkiem, e pozwoli mu si zosta Chiczykiem. Przy ostatnich sowach unis do jak do przysigi. Sycha byo, jak wane dla niego jest to wszystko, o czym mwi. Nie zostawi mi jednak czasu na argumenty, bo natychmiast podj znowu: A teraz kwestia rasowa, ktr waciwie ju zaatwiem mwic, e Chiczyk chce pozosta Chiczykiem. Pewien uczony chrzecijanin, ktrego uwaaj za inteligentnego, odwiedzi niedawno Chiny i napisa o nas ksik. Mona w niej przeczyta nastpujce zdanie: Poeta lub artysta powinien umrze w szczytowym punkcie swej twrczoci. Gdy tego nie uczyni, jest z nim coraz gorzej i cie pniejszych lat kadzie si na caym jego dziele. Dotyczy to take narodw, a Chiczyk dopuci si zaniedbania i nie umar w stosownym czasie! Moe dla europejskich uszu brzmi to dowcipnie; lecz w rzeczywistoci jest to z gruntu faszywy wyrok czowieka, ktry sdzi, e w dwch sowach moe si z nami zaatwi, tak jak sdzi, e podczas dwch miesicy zdoa zakoczy studia nad naszym krajem i narodem. Jeli poeta nadmiernie przemczy si prac to nie powinien umiera, lecz solidnie zje, a potem spa tak dugo jak moe, aby nabra nowych si. Gdy to uczyni, to po przebudzeniu ze zdwojon si zabierze si do pracy. Chiczyk by na tyle mdry, e nie umar, lecz pooy si spa. Moe obudzi si ju wczoraj, a moe obudzi si dzi albo jutro. I przeciwnie, teraz dla biaej rasy nadszed czas, aby odpocza po cywilizacyjnych wysikach. Jej ciao jest cierpice, a czonki odmawiaj posuszestwa, jej myli bdz, stracia wraliwo, oczy zmtniay, a uszy nie sysz tego, czego wczeniej tak chtnie i ochoczo suchay. Powinna zwrci uwag nie na to co zewntrzne, lecz zwrci si do wntrza, aby wygoi rany i podnie si ze saboci, ktra jest wynikiem wyczerpania. Gdy na zachodzie zapada noc, na wschodzie wstaje soce. Po tamtej stronie czowiek stoi wobec zmczonego wieczoru, a tu wstaje wiey ranek. Jeli wymagajca wypoczynku rasa uznaje pobudliwo swych przemczonych nerww za si, a sen innej rasy za oznak saboci, to nie jest to jeszcze powd, aby gwatownie budzi picego. Pozwlmy obudzi mu si w spokoju. Zaczyna szarze. My, ktrzy czujemy si w obowizku, badamy i poszukujemy, a kto szuka z mioci i zapaem, musi odnale prawd. Idziemy do zachodnich narodw, aby pozna je i ich si. Kady z nas ma swj wybrany kraj i swj szczeglny cel. Mj zosta osignity. Gdy inni osign swj w podobny sposb, to prawdopodobnie chmury gromadzce si nad Wschodem zalni krwawo, lecz gdy znikn, na ziemi zapanuje pokj, przynajmniej u nas. Gdy wtedy Chrystus usucha swego ojca i uzna nas za rwnych, to stanie si naszym przyjacielem. Niech przyjdzie wwczas, zamieszka u nas i udziela nam swych nauk. Nie odrzuca si wiary i mioci obcego. Wsta z miejsca i po krtkiej chwili doda: Tym samym dotarem do uytego przez pana sowa: do mioci. Barbarzyca poucza nas, e mamy go kocha. Musi jednak take przesta traktowa siebie jako jedynego dobroczyc, a nas wycznie jako jamunikw. Wiemy, e nie jestemy biedniejsi od niego. Jeeli jednak nadal

64

bdzie uznawa si za bogacza, a nas Chiczykw za biednych jak azarz, to moe doj do tego, e to rwnanie doprowadzi do takiego koca, o ktrym kiedy opowiada Chrystus. A jak mu si nawet uda, wyj z tej potyczki zwycisko, to ze skutkw tego zwycistwa bardzo prdko wyniesie nauk, e dusza zwyciskiego narodu nie zawsze jest zwyciczyni lecz czsto take ciko rann. Cofn si par krokw i nisko si kaniajc, poprosi: Prosz o wybaczenie, e pozwoliem sobie na takie wyznanie. Pan powinien pozna niezafaszowany pogld mojego narodu, poniewa mam przeczucie, e pisane jest nam spotka si raz jeszcze. Jeli nie dopuszczaem pana do sowa, nie czyniem tego z nieuprzejmoci. Chciaem oszczdzi panu usprawiedliwie, ktre cho zaczynaj si niewinnie zawsze kocz si przepraszaniem. Barbarzyca myli si podwjnie; sdzi, e nas zna i myli, e my go nie znamy. Lecz Chiny i Chiczycy pozostali dla niego zagadk, mimo tych wszystkich na chisko podfarbowanych ksiek, ktre przeczyta. Nie podj si tej waciwoci ducha, ktry jak latawiec ze starych poda, kry nad naszymi krainami. Oto ma pan znaczenie naszego narodowego symbolu. W paskich oczach latawiec ten jest brzydki, lecz dla nas jest strem gboko zagrzebanych skarbw, ktre skryte jeszcze pod osobliw law, uka oczom obcego, sw waciw posta, gdy nie przyjdzie on, aby je ukra, ale rozumiejc doni signie po nie i wydobdzie na wiato dzienne dla wsplnego dobra. Dopiero wtedy bdzie mona zacz mwi o znajomoci Chin. Zachd nie stanowi dla nas ju adnej zagadki. Wysalimy ju tam swoje oczy, skierowalimy ju na niego swj wzrok nieubagalnie przenikliwy i bezstronny wzrok. Nie uszo mu nic, co musielimy zobaczy, aby widzie groce nam niebezpieczestwo w caej rozcigoci, a take saboci tych ktrzy chc nas reformowa. A ten, kto zna siy wroga nie ma potrzeby obawia si niczego. Teraz i ja wstaem z miejsca. Ju wycigaem rk, aby mu j poda na poegnanie, lecz on cign dalej: Chciaby mnie pan poegna na swj europejski serdeczny sposb. A czy wie pan, e uczyni pan to kiedy bardziej serdecznie i to po chisku? Byo to w trakcie mojej porannej wizyty u pana w Point de Galle. Pewnie pan nie przypuszcza, jak bardzo mnie pan uszanowa swoim milczeniem. Byem ponad kad skarg, a zarazem ponad jakkolwiek wdzicznoci. Prawdziwa mio do ludzi pozwala na wytworne zachowanie nawet w najbardziej nieznanych warunkach. Tak, prosz mi poda do. Ucisn j po przyjacielsku. Odszed, a ja wrciem do pracy, przy ktrej strawiem czas do rana. Bylimy na drodze do Malaki. Na poudniowym horyzoncie pojawi si diamentowy wierzchoek Sumatry; zblialimy si do Penangu. Podrni wyszli na pokad. Sejjid Omar ju wnosi nasz baga. Uwielbia wszdzie by jako pierwszy i uwaa za niemoliwo przegapienie czasu wyjazdu. Co za ludzie mieszkaj w Penangu, sahib? spyta mnie przybierajc sprytn min. Wyranie trzyma co w zanadrzu. Europejczycy, ale nieduo, nastpnie Hindusi, Persowie, Chiczycy, tych bardzo wielu i Malajczycy. Naprawd Malajczycy? Tak drani ci to? Przecie potrafisz nawet z nimi rozmawia? Ja? A czy mog udawa Malajczyka i przyj do ciebie? Tak. Dobrze! Ty jeste krawcem i nazywasz si Kadaja. Uwaga! Udawa, e skrobie w drzwi i wchodzi do rodka.

65

 Salamt paga tuwan! Apa kowa ada tukang mendjahit namanja Kadaja. Dzie dobry panie! Czy jest pan krawcem Kadaj? Saja tuwan, tak panie odpowiedzieem. Apa kowe bisa menjahit satu tjelana. Czy moe mi pan zrobi spodnie? Saja tuwan, tak, panie. Brapa kowe minta terri satu tjelama! Ile da pan za spodnie? Tiga ratus rupiajah wolanda. Trzysta guldenw holenderskich odrzekem powstrzymujc si od miechu. Nie odezwa si sowem zastanawiajc si nad czym gboko, po czym mruczc pgosem zacz liczy na palcach, a w kocu wybuchn gromkim miechem i wykrzykn przeplatajc malajski arabskim: Nie, sahib, takiej sumy nie moesz da! Nie dam ci za spodnie trzystu guldenw. To o wiele za drogo! Dobrze, a wic nie uszyj ci spodni. Skd znasz malajski? Od dwch Malajczykw, krawcw, ktrzy mieli w Kolombo pracowni obok mojej gospody. Duo z nimi rozmawiaem. Ale jzyk malajski ma zwroty, ktrych trzeba uczy si na pami. Poza tym ci ludzie nie podobali mi si. Chtnie si kc. W tej chwili z drugiej strony pokadu rozleg si przeraliwy okrzyk. Czowiek za burt! wrzeszcza marynarz. Pobieglimy w tamt stron i dowiedzielimy si, e chodzi o jednego z tych szeciu dentelmenw. Powyazili ze swoich kajut, aby opuci aluzje przeciwsoneczne. Kady statek, ktry pywa po morzach poudniowych, zaopatrzony jest nie tylko w przeciwsoneczny baldachim, lecz take w przeciwsoneczne ekrany na dziobie i u steru spuszczone po tej stronie, gdzie znajduje si akurat soce, aby si przed nim schroni. Ale teraz byo na to jeszcze zbyt wczenie, o upale nie byo mowy, a poza tym od Penangu dzielia nas niecaa godzina drogi. Szkoda wic byo zachodu, a zreszt marynarze mieli sporo roboty przed zawiniciem do portu i nie mieli zamiaru spenia nadmiernych wymaga kaprynych podrnych i wspina si na reling. W obawie przed silnymi wiatrami ekrany te s mocno przyczepione i wymaga sporo czasu ich poluzowanie. Lecz gdy ci cywilizowani raz co sobie wbij do gowy, trudno ich od tego odwie. Uparszy si, e ekran ma zosta spuszczony, a aden marynarz ich nie usucha, przeprowadzili sw wol w ten sposb, e wspili si na reling, co byo zabronione podrnym i usiowali poluzowa zason. Najgoniejszy z nich, ten sam, ktry w Point de Galle wysun propozycj, aby wcign Chiczyka do pokoju, straci rwnowag i wpad do morza. Usyszawszy przeraliwy wrzask, obsuga podskoczya do najbliszego koa ratunkowego i rzucia potrzebujcemu. Z mostku rozleg si dwik alarmu. Na pokadzie zapanowa ruch i zostay podjte zwyczajne w takim wypadku zdecydowane kroki. Oficer dyurny wyda komend maszynowni: Stop! Caa wstecz!... Stop!, aby zatrzyma statek, a na wod zostaa zrzucona spuszczona szalupa ratunkowa z zaog. Akurat gdy przybieglimy na drug stron pokadu, wyrzucono za burt koo ratunkowe. Lecz parowiec nie zatrzyma si natychmiast i zdy odpyn kawaek dalej. Nieszcznik za burt wynurza si co chwila z wody, macha rkami i znowu si zanurza. Nie umie pywa? krzyknem do jego towarzyszy. Nie! Ju po nim! odpowiedzieli wszyscy naraz. Zrzuciem kapelusz, surdut i... Nie, nie ty sahib, ja! Jeli ktry z nas ma si utopi, to niech to bd ja! Sejjid Omar wylizn si z pantofli, zdj kaftan i ju wspina si na reling. A umiesz py...

66

 Tak! zawoa, zanim zdoaem skoczy pytanie. Uwaaj na rekiny! zdyem go ostrzec. Tutejsze wody przybrzene znane s z tych krwioerczych zwierzt. Labbehk, Allah, labbehk! Jestem tu, o Boe, jestem tu! Tak krzycz muzumascy pielgrzymi na widok Mekki; tak krzyczy mahometanin w niebezpieczestwie; tak krzycza teraz Sejjid Omar i rzuci si do wody. Jednym susem i ja znalazem si przy relingu. Byem zdecydowany w razie potrzeby skoczy take. Tymczasem Sejjid wynurzy si z wody. Obrci si i pyn silnie i spokojnie zagarniajc wod. Nie potrzebowaem martwi si o niego. Obrci si i spojrza na mnie. Zosta na grze, sahib! zabrzmia jego gos. Allah jest ze mn! Sejjid by mdry. Pyn dokadnie w brudzie, jak zostawiaa za sob ruba statku. Pyno mu si wprawdzie trudniej ni po spokojnym lustrze wody, lecz bruzda ta dawaa Omarowi jedyn moliwo kierowania si do wypadku. Dotar do koa ratunkowego i przycign do siebie. Ale nie by w stanie dostrzec topielca. Ja take go nie widziaem. Czyby ju znikn w gbinie? Wtem dostrzeg jaki przedmiot, ktry porusza si energiczniej ni rzecz poruszajca si swobodnie po wodzie. Miaem nadziej, e by to nasz pasaer. On take musia go zauway. Popyn bowiem w kierunku tego miejsca i zdoa zapa czowieka, ktry wyranie opada z si i coraz czciej znajdowa si pod wod tak, e kade zanurzenie mogo by ostatnim. Tymczasem do miejsca wypadku zbliya si szalupa ratunkowa. Omar wytknwszy gow przez lin koa umieci go sobie na plecach i pyn teraz z twarz zwrcon ku grze, pchajc przed sob lecego w poprzek dentelmena, ktry sprawia wraenie nieprzytomnego. Obaj wcignici zostali na d i ju holowano ich na pokad. Statek podj przerwan drog. Wszyscy, ktrzy mieli wstp na pokad, stali tam, aby powita bohaterw zajcia. Topielca zniesiono na d i pozostawiono pod opiek lekarza okrtowego, a wok Sejjida pchali si wszyscy, lecz ten szybko si wycofa. Pobieg po swj kaftan oraz pantofle i znikn na przednim pokadzie, aby przebra si w suche rzeczy. Potem wrci. Kapitan i oficerowie ucisnli mu do. Fang take spieszy, aby uczyni to samo. Marynarze kiwali do niego gowami umiechajc si z podziwem. A piciu dentelmenw, ktrym lekarz zabroni niepokojenie chorego stali z daleka, jak zreszt pozostali cywilizowani, nie pojmujc, e mona zadawa sobie fatygi dla tak nisko postawionej osoby. No, sahib, umiem pywa? spyta Sejjid, gdy wreszcie dopuszczono mnie do niego. Znakomicie, Omar, znakomicie! odpowiedziaem. Nauczye si tego w Nilu? Tak. Ale zawsze, gdy przyjechaem do Port Said wypywaem daleko poza Francuza. To takie cudowne wiedzie, e si nie utonie. Przez Francuza rozumia ponadludzkiej wielkoci pomnik, jaki wystawiono Lessepsowi, budowniczemu Kanau Sueskiego. Ale mona zosta poartym! We to pniej pod uwag. Sam byem wiadkiem, jak w rodku portu przepyn koo mojej odzi rekin. O sahib, jeli Allah nie zechce, to sam rekin nic nie zdziaa! Islam wierzy, e przy kadym czowieku stoi dwch aniow strw. On ich wprawdzie nie widzi, lecz one go strzeg w kadym niebezpieczestwie, a ich moc koczy si, gdy czowiek przestaje by dobrym. Wiesz sahib, myl, e to dwch aniow wycigno tego dentelmena z wody, nie ja. Zrobili to moimi rkami, poniewa umiem pywa. Czy udao si go uratowa, nie wiem. Gdy do niego dopynem nie dawa znakw ycia. Woda miotaa nim jak kawakiem drewna. Ale bardzo bym si cieszy, gdyby udao si go uratowa. Nasz wrg! zauwayem.

67

 Ju nie Zrzucilimy go co prawda ze schodw, ale to bya kara. Ukarany czyn znika z rejestru wystpkw. Ju nie wolno o nich pamita. Po co byaby kara, gdyby nie wymazywaa zych postpkw? Tak sdz, sahib. Czy pan myli inaczej? Czy czowiekowi, ktry ponis kar, cigle jeszcze zarzuca si wystpek? A teraz, gdy uratowaem tego czowieka mam wraenie, e pami o jego braku wychowania utona w wodzie. Czy mona odda komu przysug, a potem jeszcze o nim le myle? Przyznaj otwarcie, e jego sowa Araba i mahometanina, zawstydziy mnie. I ten Afrykaczyk by tylko poganiaczem osw! Lekarz nie pojawi si wczeniej na grze, zanim nie zarzucilimy kotwicy w Penangu. Prawie godzina sztucznego oddychania bya potrzebna, eby powrci nieszcznikowi oddech. A teraz dowiedzielimy si, e zosta uratowany. Na pytanie Sejjida, gdzie bdziemy mieszka, wskazaem mu widniejcy na pobliskiej play, skryty w cieniu drzew o citych wierzchokach hotel East Orient. Mimo tej pozornej bliskoci musielimy uda si do niego riksz robic objazd przez wiksz cz miasta. Moje poegnanie z kapitanem byo bardzo serdeczne. Mam po prostu sabo do Austriakw. Oczywicie, e gdyby mnie spyta do jakiego narodu nie czuj skonnoci, popadbym w zmieszanie, bo lubi wszystkie. Sdziem, e Sejjid Omar nie zejdzie ze statku, dopki nie ujrzy uratowanego Anglika. Zasuy na podzikowanie i ludzk rzecz byoby zosta na pokadzie tak dugo, a w kocu by je otrzyma przyjacielskie sowo uznania, nic poza tym. Ale mj Sejjid Omar zdawa si wcale o tym nie myle i by jednym z pierwszych pasaerw, ktrzy przywoali jedn z tych osobliwych, kolorowo pomalowanych odzi transportujcych podrnych na brzeg. Spraw honoru byo, e uczyni to po malajsku. Nauczy si na pami koniecznych sw. Tutejsi rikszarze nie byli Syngalezami czyTamilami, lecz Indonezyjczykami, ktrych powita energicznym tsching, tsching, co powinien raczej wymawia tsing, tsing, takie chiskie czoem. Byli to krpi kulisi w rozoystych kapeluszach na gowach i podobnie jak ich cejloscy odpowiednicy nie mieli wicej ubrania na sobie. Musz wspomnie, e w Kolombo warkoczyk by bardzo elegancko spity grzebieniem, podczas gdy tutaj koysa si swobodnie na plecach, przypominajc bardziej wystrzpiony przez mole ogon koczkodana. Hotel East Orient jest podzielony na dwie czci: tubylcz i europejsk. Do europejskiej, wyjwszy jadaln, w ogle nie wchodziem, bo nienawidz obowizkw towarzyskich i lubi by swobodnym czowiekiem, take w podry. Druga, nie tak oblegana cz, ley troch z boku wzdu wskiego ogrodu otoczonego wspaniaymi drzewami. Tu za nimi morze uderza w piaszczyst pla i jest czym cudownym trwa tam w pjawie, w pnie suchajc bez ustanku nieprzerwanie potnego szumu morza. Natura przemawia do nas niesyszalnymi sowy, poniewa to co mwi nie jest przeznaczone dla rozumu, lecz dla serca. Jej dwiki prowadz do gbi, poniewa przybywaj z wysokoci. A ten kto zamyka przed nimi gbi swojego wntrza, dla tego nie istniej te wysokoci, z ktrych rozbrzmiewaj. Tubylcza cz hotelu bya oboona tak niewielu gomi, e mogem do woli przebiera w mieszkaniach i wybra. Kade mieszkanie pooone byo w ten sposb, e zajmowao ca szeroko budynku i skadao si z wielu pomieszcze. Na froncie znajdowa si ogrd, z ktrego wchodzio si do urzdzonego na wschodni mod przedsionka. Za nim nastpowa przestronny, zawsze chodny salon, z ktrego przechodzio si na ty do przedpokoju, w ktrym po jednej stronie znajdowaa si azienka, a po drugiej garderoba. Do przedpokoju przylega wypielgnowany ogrd kwiatowy. Wszystko to do dyspozycji kadego, mieszkajcego gocia, oczywicie za stosown cen. Przecie w Ksidze zdrowego rozsdku zaznaczono, e aden waciciel hotelu nie bdzie wiadczy usug, za ktre nie kae zapaci.

68

Budynek ten mia pitro z tak samo zaplanowanymi pomieszczeniami. Byo ono cakowicie puste i, poniewa nie miaem adnych ssiadw, mieszkaem sobie tak cicho i spokojnie, jak sobie yczyem. Dla Sejjida Omara nie potrzebowaem szuka adnego mieszkania, poniewa owiadczy, e bdzie spa w przedsionku. Pierwszy dowd, e nie traktowano mnie jako gocia pierwszej klasy, zosta mi dostarczony w czasie obiadu. Nie pofatygowano si, eby mnie zawoa do stou. Gongu, z powodu odlegoci, nie usyszaem. Wszyscy panowie na dole s czarni, a na grze biali, z klinem z tyu, powiedzia a panie oprniy swoje walizy i wszystko zawiesiy na sobie. W Indiach mianowicie chtnie nosi si do niadania czarne spodnie i krtk, bia kurtk z lnu przylegajc cile do talii, zaopatrzon z tyu w klin wyglda si w tym bardzo chopico, lecz cudzoziemcy to naladuj. Przykada si duo uwagi do takich drobiazgw i kto si wyamuje, nie powinien oczekiwa, e bdzie traktowany fair. Bd na niego patrze, jak na powietrze. W jadalni nie byo jednego, dugiego, wskiego stou, lecz mae, pojedyncze stoliki. Kady z nich obsugiwao dwch tubylcw, ubranych w dugie, biae szaty przepasane na biodrach czerwonymi szarfami. Wygldao to niesychanie schludnie i wytwornie. Nie pomylaem nawet o tym, aby zdj mj wygodny, biay strj podrny. Nie dostrzegano mnie, wic byo to cakowicie po mojej myli. Zauwayem dwa wolne stoliki i zajem jeden z nich. Akurat zaczem je, gdy do sali weszy cztery osoby i skieroway si do wolnego obok mnie stolika. Byo to dwch panw i dwie panie. Jeden z nich by kapitanem statku, na ktrym pynem. Mia na sobie mundur paradny, prawdopodobnie z powodu towarzyszcych mu osb. Stanowiy one rodzin: ojciec, matka i crka. Ojciec stary, prosty i po wojskowemu wyprony, ubrany z wielk prostot, lecz w kadym calu zdradzajc wytwornego czowieka. Znano go tutaj. Suba nadbiega natychmiast z szacunkiem okazywanym wycznie wysoko postawionym osobistociom. Kapitan podszed do mnie, poda mi rk i piesznie szepn: To genera we wasnej osobie, przywiozem mu tajne dokumenty. Zaprosi mnie na obiad. Musz wic przeduy mj pobyt o par godzin. Odszed do swojego stou, a poniewa on przywita si ze mn, to i jego towarzysze ukonili mi si uprzejmie, po czym podjli rozmow owym swobodnym, acz przytumionym tonem, tak, e nie syszaem sw, lecz atwo mogem si ich domyle. Niedugo po tym drzwi zostay gwatownie otwarte i zgadnijcie kto, zachowujc si nadmiernie gono, wpad do rodka? Owi cywilizatorzy i dentelmeni, a wic i oni zaszczycili sw obecnoci nasz hotel. Zamwili dla siebie par stow, ktre zsunito razem i rzucili si na swoje miejsca tak gwatownie, jakby natychmiast musieli wyadowa rozpierajc ich podzwrotnikow gorczk. Uratowany przez mojego Omara by z nimi. Nazywa si Dilke i zdawao si, e ju cakowicie wrci do si, poniewa dokada wszelkich stara, by okaza si najbardziej oywionym i do krzykliwie namawia swoich przyjaci, aby dzisiejsz parti pywania uczci na jego rachunek i, aby zacz od rwnie wspaniaego, mocnego grogu. Kelnerzy przynieli zamwiony trunek, ktry natychmiast wysuszono do ostatniej kropli i zamwiono nastpn kolejk. Potem przysza kolej na przerne rumy, araki, koniaki na wzmocnienie apetytu, a nastpnie, ju przy zupie, pojawiy si cikie wina. Zachowywali si tak gono i bez taktu, jakby byli sami. Wida byo, e pozostali gocie s tym bardzo oburzeni. Jednake elita Zachodu zdawaa si tym nie przejmowa. Zajmowali si wycznie swoimi butelkami i szklankami, a wzrok jednego z dentelmenw askawie obj sal, dostrzeg mnie i rozpozna. Zwrci uwag reszcie kompanii na moj osob. Nastpiy szepty i w kocu wydarzyo si to, co zostao mi oszczdzone na statku atak na mnie. Paday gone pytania, czy Niemcowi wolno, tutaj w Penangu mieszka i je. e jest tu kto, kto nawet nie wie, jakie ubrania nosi si do posiku. e naley to traktowa jako obraz obecnego towarzystwa. Jeden z nich sili si take na

69

uoglnienia na cae Niemcy. Wyraa si w taki sposb o mojej ojczynie, e postanowiem po posiku zbeszta ich przy wszystkich. Lecz nie miao doj do tego, bo kto inny wystpi w moim imieniu, sam genera. Siedzia tak, e mg wszystko dokadnie obserwowa. Jego twarz poczerwieniaa z gniewu. Zauwayem, e powiedzia co do kapitana na ich temat. Ten dugo co opowiada. Przypuszczalnie to, jak ci panowie zachowywali si na statku i jak si maj sprawy z t dzisiejsz, wspania parti pywania. Tamci zaczli teraz czepia si Omara. Zaoga i oficerowie, a wic take i kapitan, dowiedzieli si ju od Omara, e tych szeciu dentelmenw zostao zrzuconych ze schodw. A teraz usysza o tym take i genera. Powiedzia tak gono, e i ja go usyszaem: Zasuyli na duo wicej ni ta wspaniaa partia schodw. Jeli natychmiast nie wykonaj tego, co im rozka, spadn jeszcze niej. Wsta z krzesa i wolno, wyprostowany jak struna podszed do nich. Nie sposb byo zlekceway tej wyniosej postaci. A mimo to jeden z dentelmenw krzykn szyderczo: A kt to nadchodzi? W tak ndznym surducie! Aha, take jaki Niemiec, ktry nie ma grosza na bia kurtk do niadania! Zdaje si, e chce z nami mwi! Wsta! Podniecie si z krzese! Uznanie temu, kto na to zasuguje! Wszyscy zerwali si na rwne nogi i gono miejc patrzyli wprost na generaa. Starszy pan zbliy si do nich, sign do kieszeni i powiedzia: Oto moja karta! I rzuci j na st. Jeden z nich wzi j, przeczyta i poda ssiadowi. A gdy tak krya z rk do rk, sytuacja zmienia si diametralnie. Na twarzach kadego, kto przeczyta nazwisko ukaza si strach. Szyderczy pocztkowo szacunek zosta zastpiony przez autentyczny. Genera cign dalej obracajc si i wskazujc na mnie: Obrazilicie tego oto tutaj dentelmena i jego ojczyzn. Teraz wic pomaszerujecie do niego i poprosicie o wybaczenie! Kto nie wykona rozkazu, tego nastpnym statkiem wyl do domu. W rzeczy samej potrzebujemy dentelmenw, ale nie pyskaczy! Naprzd, marsz! aden nie odway si sprzeciwi. Genera nie zdy jeszcze opuci wycignitej rki, a ju ruszyli w moj stron. Wtedy wstaem i powiedziaem: Dzikuj panu, sir! Rezygnuj z przeprosin i nie dam wicej satysfakcji. Skin gow z niekamanym podziwem. A wic to nie mnie powinien pan dzikowa, lecz ja w imieniu tych nieobliczalnych ludzi. Czy pozwoli pan, aby paski sucy spoy tu posiek? Tak odpowiedziaem siadajc. Odwrci si do zdumionych dentelmenw i spyta: Ktry z was nazywa si Dilke? Ja odpowiedzia zapytany. Polecie z miejsca po Sejjida Omara, a gdy przyjdzie zaprosicie go do stou, aby z wami zjad obiad! Potraktujecie go z szacunkiem i wdzicznoci, ktre si jemu nale jako waszemu dobroczycy! To rozkaz, a ja jestem przyzwyczajony do posuszestwa. Po tych sowach wrci na swoje miejsce. Ujrzawszy, e podniosem si raz jeszcze i kaniam si z szacunkiem, podszed do mnie i poda mi rk. Prosz mi nie dzikowa! To by mj obowizek. Wie pan, e w kadym narodzie znajdzie si paru takich, z ktrymi nie da si po dobroci! Powiedzia to tak gono, e sycha byo w caej sali. Nastpnie wrci do swojego stou. Mona sobie wyobrazi, z jakim napiciem oczekiwano pojawienia si Omara. Siedzia po drugiej stronie, w moim mieszkaniu i zajo mu sporo czasu zanim nadszed. Przyczyn ocigania

70

si bya take jego niespoyta ciekawo i musia natychmiast dowiedzie si o zajciu ju od posaca. Znajc go byem pewny, e dentelmeni musz si przygotowa na drugie ponienie. W kocu zjawi si w swej najlepszej arabskiej szacie, naoonej na jedwabn koszul, z turbanem zamiast tarbusza na gowie. Dilke zawoa do niego: Chod do nas i siadaj! Masz z nami je! Nie byo to wic uprzejme zaproszenie, lecz bardziej rozkaz! Przeliczy si jednak. Omar przyj jedn ze swych najbardziej godnych pz, ruszy wprawdzie z miejsca, lecz w poowie drogi zatrzyma si i spyta po angielsku: Co powiedziae? Ja mam z wami je? Ja mam? Ja jestem Sejjid Omar, ktry nic nie musi, a robi tylko to co chce! Ale taki by rozkaz! Dilke usiowa pokry zmieszanie. Rozkaz? Dla kogo? Moe dla was! Bo wy robicie to, co si wam podoba. Dobrym ludziom nawet Allah nie wydaje rozkazw. A z takimi, ktrzy nie s dobrzy nie bd jad z wasnej woli. DzikujOdwrci si na picie i ju chcia odej, gdy wtem genera zerwa si z miejsca i zawoa do niego: Sejjid Omar, dobrze powiedziane. Mj szacunek! Prosz pana, aby zjad pan ze mn. Moja ona z przyjemnoci ujrzy pana u swego boku. Czy zechce pan? Omar skrzyowawszy rce na piersiach skoni si i odpowiedzia: Mj sahib nauczy mnie kocha star Angli, a gdy kocham nie odrzucam adnego yczenia, ktre mog speni. Obie panie wziy Omara midzy siebie. Ich mie twarzyczki janiay radoci z obecnoci szczeglnego, lecz z pewnoci mile widzianego gocia. Ju ujmujc sztuce dowid, e nie potrzebuj si go wstydzi. Zreszt musz przyzna, e Omar najchtniej jadby po arabsku, a wic samymi palcami, lecz odkd by ze mn nauczy si obchodzi sztucami z tak wpraw, jakby od urodzenia nic innego nie robi. Z gbokim, penym powagi namaszczeniem, charakteryzujcym kady jego ruch siedzia tam midzy wysoko urodzonymi i wydawa by si mogo, e to nie oni, lecz on ich zaprosi na obiad. Zachowywa si skromnie a zarazem godnie. adn miar nie mona go byo traktowa jako niszego od siebie. Kademu niezepsutemu mieszkacowi Orientu dany jest w niewymuszony dystans, waciwy zreszt caemu krajowi. Tylko ja, ktry dobrze go znaem, mogem zauway, e byo co, co mu byo nie w smak bya to moja obecno. Dlatego spieszyem si, aby skoczy posiek, po czym wstaem i zamierzaem opuci jadalni. Lecz przy drugim stole wstano take. Genera i kapitan podali mi rce i uczciwie przyznaj, e doznaem wzruszenia, gdy i obie panie take si ze mn poegnay. Wszdzie mona znale dobrych ludzi. Podrny przybywajcy parowcem na Wschd, do Penangu, wystawiony jest na olbrzymi ilo nowych wrae. Chiczycy, ich ubir i zwyczaje tworz tak barwny obraz, e nie mona od nich oderwa wzroku. Wszystko wydaje si niezwykle egzotyczne, odlege od codziennych dowiadcze, e chcc nie chcc opanowuje czowieka cakowicie. Nie ma w tym nic dziwnego, bo przecie kade zjawisko jest pene ycia, a narzucajcy si naturalnie i pogld, e trafio si do chorego ze staroci kraju, wydaje si by zupenie nieuzasadniony. Jednake kto, kto przyjeda tutaj z nie dajcym si podkopa uprzedzeniem, ktre jak jaki potwr wsysa kad prb wyrobienia sobie bezstronnego, jasnego pogldu, ten tutaj, u wrt Wschodu, ulegnie jedynie powierzchownemu wraeniu, e wanie uczyni pierwszy krok w kierunku ekscentrycznego wiata. Od najwczeniejszych lat ycia, we wszystkich szkoach, najpierw podstawowych, potem wyszych, nie syszy si o Chiczykach nic innego ponad to, e to dziwaczni, ekscentryczni i mieszni ludzie. Ten tani pogld rozpowszechniono w niezliczonych pracach. Wszed on tak bar-

71

dzo w krew, e uprzedzenie stao si czci naszego duchowego bytu. Nie przyjdzie nam nawet do gowy spyta, czy jest on prawdziwy, czy nie. Uprzedz nieco to, co chc pniej powiedzie i pozwol sobie stwierdzi, e Chiczycy popeniaj dokadnie ten sam bd w stosunku do nas od wczesnego dziecistwa, a do pnej staroci powtarza si im jedno: ludzie Zachodu s dziwacznymi szalecami, wobec ktrych historia jest bezradna, bo daj tego samego uznania ich za jej wybracw kosztem zaniedbania innych nacji. Innymi sowy Chiczycy uwaaj nas za takich samych gupcw, jak my ich. Kto przyjeda na Wschd z takim nastawieniem, moe by pewnym, e nieprdko go zmieni. Moe latami przebywa w Chinach i cigle bdzie myla to samo. Chyba to stanowi jedyne i proste wyjanienie tego niepojtego faktu, e ludzie, ktrzy spdzili tu poow, ba, cae dorose ycie i maj prawo twierdzi, e dobrze znaj kraj i ludzi, popeniaj wci ten sam bd i wydaj tak samo faszywe sdy jak kto, kto nigdy w Chinach nie by. Ich znajomo jest zwyk klisz! Ich, z pewnoci niezwykle obszerna wiedza skada si z bezdusznych fotografii zrobionych za pomoc przywiezionych z Europy aparatw. Powstae z uprzedze barbarzyskiej rasy filmy s sztucznie montowane i przykrajane, nieautentyczne i nie przedstawiaj chiskiej duszy w jej najgbszych i najbardziej tajemniczych poruszeniach. Czy ludziom jest naprawd tak trudno przyzna, e inni take maj prawo do bycia odmiennymi? Czy kady, kto sobie pozwoli by innym, musi zosta od razu uznanym za mniej wartociowego? Przypatrzcie si Europejczykowi, ktry z zadartym do gry nosem rozglda si po obcym kraju! Moja kochana, dobra babka mwia mi, gdy nadszed czas, abym ruszy w wiat: nie wyobraaj sobie, e jeste lepszy od innych! Za kadym czowiekiem, z ktrym rozmawiasz stoi jego anio str. Nie moesz go ujrze, ale on tam jest. Zna wszystkie twoje myli, a gdy s ze, ranisz go. I pamitaj, e anio Murzyna jest tak samo jasny, tak samo czysty, tak samo wdziczny, jak twj! Tego rodzaju myli zaprztay moj gow, gdy po posiku poszedem si przej po Penangu. W uliczkach i zaukach toczyy si mae sklepiki. Wiele z nich nie miao drzwi, poniewa brakowao frontowej czci domu, w zamian za to wisiaa tam kotara. A przed sklepikami cigny si po obu stronach ulicy dugie rzdy kramw. Nie wida byo ani policji, ani wojska, a mimo to wok panowa wzorowy porzdek. A poza tym ludzie tworzyli t sam mieszanin, co w kadym innym wschodnim miecie portowym z t rnic, e tutaj Indonezyjczycy mieli przewag. Byo bardzo gorco i niebo nagle pociemniao. Zanosio si na jedn z tych gwatownych ulew, waciwych dla okolic rwnika. Przystanem i zaczem si rozglda za schronieniem. W pobliu nie byo adnego hotelu. Zauway mnie jaki kulis, przystan i wskaza na cigncy si w d zauek. Sablah kirri, pilsen birr! Sablah kirri, to tyle co w lewo. Tak wic na lewo, w tej uliczce mona si byo napi pilznera. Ten czowiek prawidowo mnie oszacowa. Wcisnem mu z radoci napiwek do rki i popieszyem w d zauka. Rzeczywicie sta tam po lewej stronie miy dom, o europejskim wygldzie, na parterze ktrego znajdowaa si gospoda. Szerokie odrzwia nie posiaday oczywicie skrzyde, lecz jedynie lniane zasony, a okno byo a po sam gr zastawione butelkami. Mona tam byo przeczyta po niemiecku: Prawdziwy pilzner prosto z Hamburga. Nie miaem czasu, aby zastanawia si nad jego wyjtkow autentycznoci, bo wanie z gry luna z oskotem taka ulewa, jakby zamiast nieba byo tam potne sito. Wskoczyem prdko do wntrza i uniknem wprawdzie zmoczenia, ale tylko z przodu, mj ty wyglda natomiast jakbym wyszed z kpieli. Zupenie suchy na przodku, a na tyku z niemiym uczuciem przemoczenia do suchej nitki, zostaem przywitany serdecznym umiechem dwch kobiet, ktrym po chwili zawtrowaem. Siedziay przy oknie. Jedna z nich, matka, szydekowaa zawzicie jak koronk, crka mocowaa

72

si z pirkiem przy kapeluszu. Ich twarze, a szczeglnie ich miech tak pasoway do otoczenia, w ktrym czowiek dobrze si bawi, e ja zamiast si przywita, spytaem prosto z mostu: Panie s Austriaczkami? Tak odpowiedziaa matka. Znamy si? Nie. To skd pan wie, e jestemy Austriaczkami? Poniewa pani wyglda jak jej wysoko cesarzowa Maria Teresa i ma pani taki miy, wiedeski miech. Prosz mi poda pilznera! Czy jest autentyczny? Tak, prosto z Hamburga. Ten z Pilzna nie stoi zbyt dugo. Skd ja to znaem? Na caym Wschodzie pija si autentycznego Pilznera z Hamburga. Za butelk paci si dwie, trzy marki. Kobieta bya wdow. Opowiedziaa mi histori swojego ycia, ale przytocz j w innym miejscu. Matka i crka byy bardzo muzykalne. W sali stao pianino i po niedugim czasie ju przy nim siedziaem, a one pieway ojczyste pieni. Przestao pada, lecz my muzykowalimy dalej. Nagle zamilky w rodku strofy. Pan Tsi! wykrzykna matka. Co za nazwisko! Spojrzaem na drzwi. Mg to by kady inny Chiczyk, na ktrego tak samo woano, ale to by on, naprawd on! Ujrzawszy mnie zrobi kilka prdkich krokw, co nie licowao zupenie z jego zwyk godnoci, po czym powita mnie w sposb, ktry nie pozostawia wtpliwoci, e bardzo si ucieszy na mj widok. Panie wstay take i nie usiady z powrotem. Ze sposobu, w jaki nas obserwoway promieniowa szacunek jakiego zazwyczaj biali, a zwaszcza kobiety, nie okazuj tej rasie. Skierowa do nich par uprzejmych sw. A potem poprosi mnie, abym poszed za nim. Wyszlimy z gospody i przez wski korytarz dotarlimy do czego w rodzaju ogrodu kwiatowego, gdzie znajdowa si may budynek z przeznaczeniem na mae mieszkanie. Salon by stosunkowo duy, urzdzony na wp po europejsku, na wp po indyjsku. Pozostaych pokoi nie widziaem. W salonie rzucaa si w oczy wielka ilo foteli, jakby Tsi przyjmowa czsto i duo goci. Na maym stoliku staa zastawa do herbaty. Woda kipiaa na duej maszynce spirytusowej, tak e mona byo przypuszcza i cay dzie utrzymywana bya w stanie wrzenia. Usiadem, a on zabra si do przygotowywania dwch filianek herbaty mwic: Tutaj mieszkam. Niech pan zapamita, drogi przyjacielu, co powiem! Nie bdzie tego wiele, ale jest bardzo dla mnie wane. Mj ojciec pojecha do Chin. Ja mam jeszcze par spraw do zaatwienia. Co za sprawy, prosz mnie nie pyta! Nie mog tego powiedzie, a wanie pana nie chciabym okamywa. Uchodz za lekarza, ktrym zreszt jestem. Okrelajc mnie w ten sposb moe pan to robi z czystym sumieniem. Musz przyj wielu goci i dlatego wybraem akurat to mieszkanie, poniewa ley na uboczu i osoby przychodzce do mnie traktowane s przez przypadkowych obserwatorw jako gocie gospody. Jeli kto by pyta, to przychodz do mnie po porad lekarsk. Poza tym z pewnych wzgldw ka si i tutaj, jak w Kairze, nazywa po prostu Tsi. Jestem szczliwy, e znowu si spotykamy i prosz pana, aby uczyni pan, co moliwe z jego strony, abymy si szybko nie rozstawali. Dzisiaj i jutro nie bd mia raczej czasu, lecz pniej jestem do paskiej dyspozycji. Widzi pan, e postpuj uczciwie. Jeli mog uwaa, e go dobrze znam, to wanie dziki temu bezporedniemu wyznaniu uzna pan, e moja przyja dla pana nie jest podyktowana czyst uprzejmoci, lecz jest prawdziwa. Czy panu to wystarczy? Ale oczywicie! Tylko, e niestety i tak bdziemy si musieli wkrtce rozsta. Jutro z Panagu przypywa parowiec Coen towarzystwa Koninklijke Paketvaart Maatschappij, ktrego kapitan Wilksen jest moim przyjacielem i popynie do Singapuru. W drodze powrotnej zabierze mnie do Oleh-leh. Chce pan jecha do Sumatry? spyta.

73

 Tak. I akurat do Oleh-leh? Niech pan bdzie ostrony! Dzieje si tam co, co moe by niebezpieczne dla kadego Europejczyka, ktry opuszcza granice miasta. Wiem o czym mwi, ale o tym porozmawiamy pniej. A teraz niech pan pije swoj herbat i opowiada, co u pana sycha i gdzie pan by po wyjedzie z Kairu! A moe i to odoymy na pniej? Pan nie ma czasu, a ja przecie odwiedz pana pojutrze. Albo moe odwiedzi mnie pan w hotelu East Orient, gdzie mieszkam z Sejjidem Omarem? Co? Omar jest jeszcze u pana? Tak. Okaza si bardzo przydatny. Ucieszy si bardzo na paski widok. Ju w Kairze podziwia pana i paskiego ojca. Pjd ju, ale musz jeszcze wspomnie naszego wsplnego przyjaciela Wallera. Wie pan, e mia zamiar take odwiedzi Penang? Nie odpowiedzia prdko, a na jego twarzy pojawi si wyraz miego zaskoczenia. Czy jest ju tutaj? Nie wiem. W moim hotelu nie mieszka z pewnoci, w innym razie zobaczybym go w jadalni. To moe mieszka gdzie indziej. Musimy si tego jak najprdzej dowiedzie. Oczywicie zgodziem si. Zaraz wypytam w hotelach Crag, Sea View i de l'Europe. I prosz przysa natychmiast wiadomo! Czy miss Mary jest razem z nim? Tak. Przecie chciaa mu towarzyszy w podry. Byli w Indiach i ze Wschodniego Wybrzea przybyli do Penangu. Skd pan to wie? Mody czowiek wyglda na bardzo przejtego. Umiechnem si. Prosz pozwoli, abym i ja mia tymczasem tajemnic. To, czego si pan chce dowiedzie, odkryem w sposb, o ktrym jeszcze teraz nie mog mwi. Niech mi pan wywiadczy przysug i milczy na wypadek, gdybymy mieli spotka ojca z crk! Nie mog si dowiedzie, e wiedziaem o ich zamiarze przybycia tutaj. Ale jak ich pan znajdzie, zawiadomi mnie natychmiast? Natychmiast! Dzikuj. A teraz prosz ju i! Nie chc pana wstrzymywa w poszukiwaniach, a na dodatek oczekuj bardzo wanej wizyty. A wic jestem doktor Tsi, lekarz i nic poza tym! Ucisnlimy sobie rce na poegnanie i wyszedem. Gdy ponownie pojawiem si w gospodzie, siedzia tam stary Chiczyk przy filiance herbaty. Spowity by w kosztowny chiski jedwab, bez adnych oznak mwicych o jego randze i stanie. Lecz byem pewny, e jest to czowiek szczeglny i dobrze wyksztacony. Ledwie wszedem, on ju si podnis i nie dopijajc herbaty pody t sam drog, ktr ja dopiero przyszedem. To na niego czeka Tsi. To czego dowiedziaem si od Tsi brzmiao naprawd tajemniczo. W kadym razie chodzio o wane sprawy. Cieszyem si z tak nieoczekiwanego spotkania mojego modego przyjaciela Tsi. Przywoaem riksz i pojechaem do owych hoteli. Okazao si, e w adnym z nich nie mieszka misjonarz Waller z crk. Lecz, gdy wrciem do domu dowiedziaem si w recepcji, e byli tu przedtem, ale wyjechali. Waller rozchorowa si i to tak, e wezwa na konsylium dwch lekarzy, ktrzy poradzili mu, aby jak najszybciej opuci t nisko pooon okolic i pojecha w gry. Najblisze znajdoway si na pnoc od Sumatry, wic wraz z crk oraz caym bagaem uda si do Oleh-leh, poniewa stamtd szybciej i atwiej ni ze Wschodniego Wybrzea mona byo dotrze do grskich miejscowoci. Byo to przed dwoma tygodniami. Do tej pory nie przysali adnej wiadomoci.

74

 W czasie ich nieobecnoci przyszed do mister Wallera list z Cejlonu cign recepcjonista, ktry udziela mi informacji. Wysalimy go najbliszym statkiem. Oczywicie by to list od profesora Gardena z Ameryki. Dokd go pan odesa? spytaem. Hotel Rosenberg w Kota Radjah, stolicy Atjeh. Oleh-leh jest tylko miasteczkiem portowym. Wiem. Do Kota Radjah mona przeprawi si rzek Atjeh, albo kolej. Ale hotel Rosenberg? To chyba nie jest prawidowa nazwa. Znam Rosenberga osobicie. To bardzo przedsibiorczy kupiec i dugi czas prowadzi interesy w Kota Radjah, ale ze wzgldu na zdrowie ony i dziecka musia je przerwa i przenie si do Wiednia, gdzie do tej pory mieszka. Zgadza si. Ale od czasu do czasu przyjeda tutaj i zazwyczaj mieszka u nas. Teraz jego szwagier prowadzi interes i zaoy hotel. Nazywamy go od nazwiska zaoyciela hotelem Rosenberg. Chciaem si take dowiedzie czego o charakterze choroby misjonarza, lecz powiedziano mi tylko, e by bardzo saby. Recepcjonista wymieni take nazwisko jednego z lekarzy. Pojechaem do niego czym prdzej i na szczcie zastaem w domu. Zakomunikowa mi, e chodzio o powany przypadek dezynterii. Zastosowa ipecacuanda i przepisa cis diet zoon z kleiku ryowego i napar z maranty i rycynusu. Byy to dokadnie te same rodki, jakie stosuje si nad Nilem przy tej niebezpiecznej chorobie. Uwaa si, e ipececuanda jest tak samo skuteczna przeciwko dezynterii jak chinina przeciw gorczce. Ale, e tak osabionemu przez chorob organizmowi, ma pomc olej rycynowy, kleik ryowy i napar z maranty to o tym, nie syszaem. Zaczynaem si niepokoi o Wallera i zastanawiaem si, co mona by zrobi. Mam zawiadomi Tsi? Obiecaem mu to, a poza tym by przecie lekarzem. Ale ten, kto chcia pomc Wallerowi, musia pojecha do Atjeh, a nie byo nikogo innego, kto byby tam przed kapitanem Wilkensem. Wic i tak trzeba byo czeka. Mj Sejjid Omar znajdowa si w podniosym nastroju; nic wprawdzie nie mwi, ale widziaem to po nim dokadnie. Mia zwyczaj, e o pewnych rzeczach nie mwi dotd, a by pewny, e dobrze je sobie przyswoi. Mogem by przekonany, e zaraz potem przekae mi informacje z waciw mu komiczn powag. Tak te si stao. Wieczorem siedziaem w przewiewnym przedsionku. Niedalekie morze uderzao o brzeg. Rzeki podmuch porusza wierzchokami drzew, zza ktrych byskay gwiazdy. Nimfy poudnia obudziy si i wybray na poszukiwania nicych na jawie kwiatw w ogrodach Penangu. By jednake kto, kto nie sysza przypywu, nie widzia drzew, nie zwraca uwagi na gwiazdy, a o nimfach nie mia adnego pojcia. Tym kim by Omar, triumfator dzisiejszego tissin. W Indiach mwi si tissin, zamiast lunch. Jednake to, czym si teraz zajmowa nie miao nic wsplnego z poudniowym sukcesem. Wynis na zewntrz lamp i usiadszy na trawie niedaleko mnie zabra si do czyszczenia moich jasnych, wysokich butw. Robi to z niezwyk dokadnoci. Szmatka fruwaa tam i z powrotem a skra dosownie jczaa. Za kadym razem, gdy ju mylaem, e skoczy siga znowu do puszki z t past i zaczyna od nowa. Na jego twarzy malowa si przy tym wyraz nieskoczonego zadowolenia. Jeszcze nie jest w porzdku, Omarze? spytaem, gdy po raz szsty chcia dokona zniszczenia na wyfroterowanym dopiero co dziele. Nie odpowiedzia z wielk energi. Ale wetrzesz past na wylot i bd mia tuste, te skarpetki. To woysz sobie inne, a ja wypior ci tamte. Dzisiaj musz wetrze cay tuszcz! Oho! Tak jest! Sam jeste sobie winny, sahib. Wiesz dlaczego? Potraktowae mnie jak dentelmena, gdy nie mwic ani sowa, zezwolie mi spoy posiek z tymi Anglikami. Jako sucy

75

powinienem ci wypastowa buty tylko raz, lecz jako dentelmen bd je pastowa tak dugo dopki starczy mi pasty. A moe mylisz, e dentelmenowi nie wolno by wdzicznym? Gdybym ci nie mia, bybym wci tym samym starym Sejjidem Omarem, ktrym byem wczeniej, aden genera nie zaprosiby mnie do stou, abym z nim i z jego haremem zjad obiad. Tylko tobie to zawdziczam! Mam nadziej, e nie popenie adnej wikszej niezrcznoci. Niezrcznoci? Ja na pewno nie, bo jestem tylko biednym poganiaczem osw. Ale harem generaa popeni. Jak to? Chcia mnie na sucego i ofiarowa mi wicej ni ty. Odpowiedziaem, e jeszcze raz to powie, to bd musia wsta i odej, bo aden sucy nie mia takiego pana, jak ja, sahibie. Powiedziaem im, e tobie nie tylko su, lecz take ci kocham i nie opuszcz ci za adne skarby wiata. Wtedy genera ucisn mi rk i poleci przekaza tobie, e bardzo auje, i nie jeste Anglikiem. Najbardziej podoba mi si jego harem. Powiedziaem mu to otwarcie. Chrzecijaskie kobiety s mdrzejsze ni nasze i myl, e jest to powd, dla ktrego wasi mczyni wiedz wicej ni nasi. A wic sdzisz, e mczyni mog si uczy od kobiet? Jeli to prawda, to bardzo dziwnie to brzmi u muzumanina. Mwiem teraz nie jako muzumani, lecz jako Sejjid Omar. Co prawda jestem obydwoma, lecz przecie od czasu do czasu mog by raz jednym raz drugim. Kobiety u nas s tak niewyksztacone, e dzieci nie mog si od nich niczego nauczy, take chopcy. A skoro nie s w stanie uzyska mdroci od matek, to ojcowie take im jej nie poka. Bo kto tworzy sobie harem bez duszy, ten sam ma tak mao rozumu, e dla dzieci nic ju nie pozostaje. No, teraz skoczyem. Caa pasta wysza. Mam nadziej, e w Penangu jest jaki sklep z pastami. Poczciwiec odpry si troch przy robocie, zanis buty do pokoju i wyszed wypali swoj nargil. To i maa filianka arabskiej kawy stanowio jedyny luksusowy wydatek na jaki sobie pozwala. Nastpnego ranka wybralimy si na konn przejadk i wrcilimy do domu dopiero koo poudnia. Po tissin nie wychodziem z domu. Gdy owadnie mn jaka myl, to tak dugo trzyma mnie w swojej mocy, dopki si z ni ostatecznie nie rozprawi. Czuj, jakby jaki wewntrzny gos da tego ode mnie i czeka a si z tym zaatwi, a gdy mi si uda, nagradza mnie uczuciem zadowolenia. Jestem wtedy, nawet po dugiej wyczerpujcej pracy, w trakcie ktrej nic nie jem, tak rzeki, e nie potrzebuj nic je ani pi. Gdy zajmie mnie jaki problem, to przez par dni mog si bardzo dobrze obej bez poywienia i nie odczuwam ani godu, ani pragnienia. Wczorajsze zajcie si sprawami zwizanymi z pobytem misjonarza w Penangu i jego chorob spowodowao, e wszystko co byo z nim zwizane stano przede mn znowu jak ywe i okazao si, e w tym przedmiocie pozostao jeszcze par rzeczy do przemylenia. Pewnie nie byy zbyt wane, skoro na pewien czas odsunem j na bok. Lecz teraz narzuciy mi si ze zdwojon si i w wewntrzny gos napomina mnie bezustannie, abym wypeni zaistnia luk. Syszaem go ju wczoraj wieczr, par razy zbudzi mnie w nocy, a dzisiaj towarzyszy mi w czasie przejadki, aby w kocu zatrzyma mnie w domu. Chodzio o ten wiersz Zabierzcie swoj ewangeli, a ten kto nie zna uczucia niezaspokojenia z powodu niedokoczonej myli, ten nie pojmie, jak moe by ono niepokojce. Czuem, e ten wiersz jest niezbywaln czci mojego stosunku do Wallerw, e musz go dokoczy, jeli stosunek ten ma rozwiza si tak, jak zapowiada jego pocztek. Postanowiem zatem, e dzisiaj napisz drug strof.

76

Zaledwie zdyem rozoy przed sob czyst kartk papieru, a ju mj wewntrzny gos wyszepta mi sowa i nie mino dziesi minut, a miaem przed sob: Zabierzcie swoj Ewangeli, i gocie Sowo w kadym miejscu, a cay wiat Domem Boym si stanie, a wasze gosy gosami aniow! Poniecie mio, ale tylko mio, niech pynie poprzez wszystkie kraje, a ziemia stanie si Kocioem, i przez Boga ukochanym rajem! Niedugo potem do portu wpyn Coen. Kazaem si tam zawie, bo chciaem przywita kapitana Wilkensa. Ucieszy si na wiadomo, e wrc z nim do Oleh-leh i zaproponowa, abym lepiej pyn z nim zaraz na Jaw. Ale wszystko potoczyo si inaczej ni zamierzaem. Zszedem wanie na d do messy, aby wyprbowa wspaniae organy, ktre Wilkens sprowadzi z Ameryki, gdy wtem on sam przeszkodzi mi w tym, krzyczc do mnie przez otwarte, grne okienko: Jeli chce pan obejrze co piknego, to niech si pan pospieszy! To wydarzenie, unikat! Wyskoczyem na gr. Sta na tylnym pokadzie i penym podziwu wzrokiem wpatrywa si w nieziemski pojazd, ktry lekko i prdko, jakby woda nie stawiaa mu adnego oporu, pyn w naszym kierunku. By to jacht parowy, migy i miao osadzony na kilu, jaki tylko Amerykanie umiej zbudowa. Caa sylwetka bya niesychanie pikna i czysta. Linia pokadu wznosia si z tyu do przodu, lekko do gry, poniewa co godne uwagi obydwa pokady byy uniesione tak, jak stosuje si to przy budowie donek. Statek mia w sobie co egzotycznego i niemal baniowego. Dzib, wycignity chwacko na ksztat klipra, ozdobiony zosta cudownie pikn kobiec gow z biaego marmuru, pod ktr, wykonany duymi, zotymi literami widnia napis Nin. Na rufie powiewaa chiska flaga, soneczna tarcza na czerwonym tle. Doprawdy unikat! wykrzykn zachwycony Wilkens. Robi przynajmniej dwadziecia wzw na godzin! Nigdy czego takiego nie widziaem. Poczenie lekkoci i ociaoci, szkunera i donki, a ta linia, ktra piesznie gna do przodu. Ten jacht to dzieo sztuki! Ale nie pojm, e naley do jakiego Chiczyka. Co to znaczy Nin? To tyle co dobro odrzekem. To z pewnoci imi tej piknej istoty, ktrej rzebiona gowa zdobi dzib. Ma chiskie rysy, ale nie do koca. Ten jacht stanowi zagadk, ktr chciabym rozwiza. Szkoda, e pokad osonity by przed socem, bo nie byo nikogo wida, poza stojcym na mostku kapitanem, a ten mia na gowie tak szeroki kapelusz, e nie mona byo rozpozna rysw jego twarzy, a na dodatek jacht przepywa w sporej odlegoci od Coena. Stanowi tak powabny, a zarazem peen mocy widok, e tylko zatwardziay szczur ldowy mg obserwowa go bez rozkoszy. Nie zamierza zarzuci kotwicy, lecz zwrci dzib pod wiatr i spuci na wod szalup z jednym tylko czowiekiem, a sam odpyn w stron portu. Silnika prawie nie byo sycha, a z komina nie unosi si dym. Ile milionw moe posiada ten Chiczyk? westchn Wilkens. W kadym razie sam nie dowodzi tym jachtem. Tak lekkie wykonanie ostrego zwrotu przy jednoczesnym, byskawicznym spuszczeniu szalupy na wod, a potem skrt z pen par tego nie zrobi aden Chiczyk. To

77

potrafi tylko kto, komu chciabym ucisn do za to, e mogem to zobaczy. Pojawi si i znikn tak szybko, e jutro bd myla, e ta marmurowa Nin tylko mi si przynia. Postj Coena by krtki. Kapitan mia co do zaatwienia na ldzie i poprosi mnie, abym mu towarzyszy. Dlatego byem zmuszony odoy na pniej dowiedzenie si czego o Nin i o szalupie, ktr spucia na wod. Wilkens zaatwi swe sprawy i z jego parowca dano sygna do odpynicia. Musia si spieszy, postanowiem wic nie odprowadza go na pokad, lecz tylko do trapu. Potem riksz pojechaem do hotelu, tam Omar zakomunikowa mi nowin: Sahib, jestem zy, a nawet wcieky. Nie maj w ogle wzgldw dla ciebie. Chcesz mieszka cicho i spokojnie, a wanie te dwa pokoje nad nami oddano jakim dwm Angolom, przybyym przed p godziny. U nas, na dole sycha kade stpnicie, a mwi tak gono, jakby byli jedynymi ludmi na ziemi. Mam i do nich i pouczy jak si maj zachowywa? Nie. Kady ma prawo mieszka, gdzie chce. Jeli bd mi zbytnio dokucza, poprosz o inny pokj; jest ich pod dostatkiem. Wszedszy do mieszkania usyszaem rzeczywicie, e kto nade mn kaszle. Na dodatek ten kto chodzi bez przerwy tam i z powrotem. Przesuwano stoy i krzesa. Co si przewrcio z gonym haasem. Dostrzegem kelnera z narczem naczy kuchennych przechodzcego spiesznie koo otwartych drzwi mego pokoju. Widocznie przybyli niedawno Anglicy chcieli co zje. Wyszli teraz do przedsionka, aby zrobi obsudze miejsce i mogem usysze o czym mwi. Zauwayli stojcego w ogrodzie Sejjida Omara. Co za wspaniay facet! odezwa si jeden z nich. Niech pan patrzy, sir, co za budowa ciaa, co za wyraziste rysy! aden rzebiarz nie mgby yczy sobie lepszego modela. To z pewnoci jaki muzumanin z Himalajw! No! zabrzmiaa krtka i stanowcza odpowied. Nie? Myl, e znam Indie i ich mieszkacw. Tylko w grach mona znale takie idealne postacie. No! Gdy za drugim razem usyszaem no, zaczem sucha uwaniej. Brzmienie tego stanowczo wymwionego sowa miao dla mnie co znajomego. I znowu sprzeciw! skary si pierwszy mwca. To skd, pana zdaniem, jest ten czowiek? Z Egiptu. Czyby pan go zna, sir? Nigdy go nie widziaem. A wic myli si pan! Co egipski fellach miaby do roboty na ulicach Malacca? Zaoymy si? O ile? O pi funtw, dziesi funtw, sto funtw! Wszystko jedno! Teraz, gdy doszo do zakadu zyskaem cakowit pewno. Tak, ten Anglik, mwicy tak zwile i stanowczo, dla ktrego sto funtw miao tak sam warto jak pi, gdy tylko mia moliwo zaoenia si, to by czowiek, ktry chcia si ze mn zakada nie pi, i nie sto razy, ale nigdy nie zdoa mnie sprowokowa. By to mj serdeczny przyjaciel. Take gos jego towarzysza wydawa mi si znajomy. Niech stanie na piciu funtach! zgodzi si ten drugi. Wiem, e wygram i nie mog pana naciga. Usyszaem brzk zota, a potem z gry zawoano do Omara po arabsku: Chod mini, ia Ibn 'arab! Schu beledak? Suchaj Arabie, skd jeste? Zdziwiony Omar spojrza w gr i odpowiedzia: Z Kairu, z Egiptu.

78

 Well! Chod tu! Bliej, bliej! Sejjid posusznie wykona polecenie, Nadstaw po swojej szaty, chc ci co zrzuci. Omar zrobi co mu polecono, do fady szaty wpado pi funtw. Zarobie to, bo jeste z Egiptu! Da si sysze podwjny miech, zapewne z nieopisanie zdumionej miny Omara. Nie ruszy si z miejsca dopki tamci nie odeszli od balustrady. Potem drgn i z wolna ruszy w moj stron. Wskaza na po szaty, w ktrej byszczao zoto i odezwa si: Syszae, sahib? Pi angielskich funtw! To prawie tysic egipskich plastrw! Prezent, bo jestem z Kairu. Z jednej strony napawa mnie to dum, ale z drugiej zoci. Ten Angol ceni Egipt i to mnie cieszy. Ale nie traktuje mnie, jak dobrze sytuowanego sucego mojego sahiba, lecz jak biedaka, ktry nadstawia kiesze. Pjd na gr i oddam mu te pienidze. Tak, pjdziesz na gr, ale zatrzymasz pienidze, Omarze! Ten Angol jest nieskoczenie bogaty i nie podarowa ci tych piciu funtw, aby ci obrazi. Zobaczy ci i zaoy si, e jeste Egipcjaninem. A poniewa jeste, wygra te pienidze i da tobie. Maszallach! A wic to ja jestem tym, ktry wygra zakad. Bo gdybym nie by Sejjid Omar z Kairu, to on by przegra. A to co wygraem jest moje. Ale powiedziae, e mam i na gr? Tak. Teraz jedz obiad. Zakomunikujesz im bardzo uprzejmie, e chciabym zje razem z nimi, ale w adnym razie nie mw, jak si naprawd nazywam, a take, e jestem Niemcem, ktry pisze ksiki! Dobrze! Zrobi si! Ale nie chc przechowywa tych piciu funtw. Lepiej ty to zrb za mnie! Bo wol, jak pienidze le u ciebie! Da mi pienidze i poszed. Nie trwao zbyt dugo, jak wrci, z wciek twarz. No, co powiedzieli na twoj propozycj? spytaem. Wymiali mnie i prawie wyrzucili za drzwi zoci si. Nie powiedziaem, jak si naprawd nazywasz, tylko uyem nazwiska, pod jakim zazwyczaj wpisujesz si do ksiki hotelowej. Nie powiedziaem te, e jeste Niemcem, tylko, e jeste moim sahibem. Nie powiedziaem, e piszesz ksiki, ale wiersze. Nie skamaem, a to, e jeste poet, zapewnia ci niemiertelno, jak naszym poetom. A w kocu wyjaniem, e ten niemiertelny sahib, przyjdzie na gr, aby z nimi spoy obiad. Zamilk. Caa sprawa bawia mnie niepomiernie. On jednak kontynuowa swym najbardziej wciekym tonem: I miali si ze mnie. To mog im wybaczy. Ale oni miali si take z ciebie, a tego im nie wybacz. Jeden, ten starszy, powiedzia, e niemiertelni nie potrzebuj jedzenia, bo przecie nie odczuwaj godu. A ten modszy poleci ci zawiadomi, e zaraz rozkae przygotowa w kuchni jedzenie dla ciebie i przysa na gr. Poczuem si tak uraony, e staem si grubiaski. Powiedziaem, e zaraz przynios im te pi funtw. A oni kazali kelnerowi wyrzuci mnie. Ale wyszedem sam. Daj mi te pienidze, sahib! Zanios je na gr! Nie! Zatrzymasz je i raz jeszcze pjdziesz na gr! Bardzo mi ciko, ale skoro ty tego chcesz... Co mam powiedzie? Zapamitaj dobrze! Powiesz tak: Mj sahib kaza mi pozdrowi sir Johna Raffey'a i drog chair- and- umbrella -pipe! Zrozumiae? Tak. Mj sahib kaza pozdrowi sir Johna Raffley'a i drog chair and umbrella pipe! A gdy ci spytaj, skd znam jego i j, to odpowiesz: Mj sahib by przy tym jak zagina na Cejlonie i zostaa odnaleziona na chiskim statku. Zapamitasz? Powtarza oba zdania tak dugo, a wyku je na pami. Potem spyta zafrasowany: A co mam zrobi, jeli znowu zostan wymiany albo, co gorsza, wyrzucony?

79

 Nic takiego si nie stanie, przeciwnie, sprawisz im wielk rado. Najwaniejsze eby wszed do rodka i odegra swoj rol. Najlepiej bdzie, jeli nie bdziesz si meldowa, tylko z miejsca wkroczysz, bez zadawania si z kelnerem. Pospieszy na gr. Nie patrzyem za nim, ale byem pewien, e po drodze zatrzyma si wielokrotnie i bdzie powtarza wyuczony tekst. Aby moje zachowanie nie wydao si wam, Drodzy Czytelnicy, dziwne, musz wrci do wspomnianej podry. Zdarzyo si to u wd przybrzenych Cejlonu: Obok mnie wspiera si sir John Raffley. Nie zauwaa ani czci z tych wszystkich wspaniaoci, ktre ja podziwiaem. Ani pysznych kaamarnic, w ktrych odbijao si i migotao niebo, ani przejrzystego krysztau morza, ani odwieajcego balsamu ochadzajcego si powietrza, ani kolorowego, pocigajcego ruchu rozpocierajcego si przed nami wspaniaego kawaka boego wiata. Nie istniay dla niego; byy mu obojtne; niechby tylko na moment zawadny jego zmysami. A dlaczego dziwne? To cakiem zbyteczne pytanie! Czym waciwie by Cejlon w jego oczach? Wysp zamieszka przez kilkoro ludzi, zwierzt, z nielicznymi rolinami i wod, ktra nawet nie nadawaa si do mycia czy do przygotowania filianki herbaty. A co poza tym? Z pewnoci nic godnego uwagi czy zadziwiajcego! Czym jest Point de Galle wobec Hull, Plymount, Portsmounth nie mwic ju o Londynie? Czym jest gubernator Kolombo, mimo, e jego krewny, w porwnaniu z Wiktori, krlow starej Anglii, Irlandii i Szkocji? Czym jest Cejlon wobec Wielkiej Brytanii i jej kolonii? Czym jest w ogle cay wiat wobec zamku Raffley, gdzie urodzi si sir John? Szacowny, poczciwy sir John by Anglikiem doskonaym. Mimo, e posiada niezmierzone bogactwa, nie pomyla nawet o tym, aby si oeni i sta si jednym z tych zamknitych w sobie, milczcych Anglikw, ktrzy przemierzaj kady, nawet najodleglejszy zaktek ziemi, z niezrwnan obojtnoci znosz najwiksze niebezpieczestwa i najbardziej szalecze przygody, by w kocu, zmczeni i przesyceni, powrci do ojczyzny i jako czonkowie jakiego elitarnego klubu podrnikw czyni jednosylabowe uwagi na temat swych przey. Przejawia spleen w takim stopniu, e tylko w rzadkich momentach jego duga, kocista posta oywaa pod wpywem przelotnego zainteresowania. Lecz mia dobre serce, ktre rwnowayo stale gotowe jego wiksze i mniejsze dziwactwa. Wydawao si, e nic nie jest go w stanie poruszy, e nigdy nie przeywa wewntrznego napicia. Jedynie w momentach, gdy nadarzaa si okazja do zakadu przejawia wiksz aktywno. Namitno zakadania si bya mianowicie jego jedyn namitnoci, jeli w ogle mona mwi w jego przypadku o namitnociach i doprawdy graniczyoby z cudem, gdyby przegapi jak moliwo do zaoenia si. Po tym, jak pozna ju wszystkich monych tego wiata, przyjecha na koniec do Indii, ktrych gubernator by podobnie jak gubernator Cejlonu jego krewnym. Przemierzy je we wszystkich kierunkach, by ju wiele razy na Cejlonie, a teraz przybywa tu ponownie na zlecenie generalnego gubernatora, aby przekaza namiestnikowi swe waniejsze penomocnictwa. Poznalimy si w hotelu Madras i stopniowo przekonywalimy si do siebie i chocia nie by w stanie sprowokowa mnie do najniewinniejszego nawet zakadu, polubi mnie i traktowa tak przyjanie, e mimo jego angielskiej flegmy, mona mwi o prawdziwie braterskim przywizaniu. Tak wic wspiera si o balustrad obok mnie, nieporuszony wspaniaociami natury, ktrymi ja si upajaem, zezujc przez zot binokl, tkwic na czubku nosa, z takim uporem jakby dokonywa na swym narzdziu wzroku jakiego odkrycia mogcego wstrzsn wiatem. Obok niego lea parasol tak przemylnie skonstruowany, e mg suy jako laska, szpada, krzeso, fajka i lornetka zarazem. Ten majstersztyk zosta mu podarowany przez czonkw klubu podrnikw, Nearstreet Londyn. Nigdy si z nim nie rozstawa i nie oddaby go nikomu za adne

80

skarby wiata. Ta chair and umbrella pipe, jak go nazywa, by mu prawie tak samo drogi, jak jego wymienity jacht stojcy na kotwicy w porcie, ktry kaza zbudowa Greenock'owi na prywatne zamwienie, poniewa i na morzu musia znajdowa si na wasnym terytorium. Tak przed laty napisaem o nim. Zostalimy przyjacimi bez skadania adnych deklaracji. Bylimy zdolni do kadej ofiary na rzecz drugiego, nie uwaajc, e to co uczynilimy jest ofiar. Po ostatnim rozstaniu pisalimy do siebie par razy, a gdy w pewnym momencie, ja nie dostaem od niego listu, a on ode mnie, nie przyszo nam nawet do gowy, aby czu si zapomnianym albo, e milczenie oznacza zerwanie przyjani. Wierno jest stanem duchowym i jeli kto chciaby j mierzy iloci zapisanego papieru, ten sam do siebie nie ma zaufania. A wic przed chwil rozpoznaem po gosie mojego Johna Raffley'a i ju wiedziaem kim jest jego towarzysz; jego krewnym, ktry wwczas piastowa godno gubernatora Cejlonu. Jak si tutaj znaleli? Coen by dzisiaj jedynym statkiem osobowym, ktry przybi do brzegu, a przecie wiedziaem, e ich na nim nie byo. Wprawdzie przysza mi do gowy Nin i jeli dobrze znaem Raffley'a to posiadanie takiego jachtu bardzo by do niego pasowao, ale przecie mia on chisk bander, a John, jeli si nie myliem, nie by wielbicielem Chin i ich mieszkacw. Wtem z korytarza doszy moich uszu spieszne kroki i niecierpliwy gos: Gdzie on jest? Ktry numer? Trzydzieci dwa! usyszaem Omara. Trzydzieci dwa? Well! A wic w lewo, tutaj, zaraz! Wonderful! Jeszcze dwa kroki i, ju sta przede mn, dyszc po prdkim marszu, bez nakrycia gowy i z odwiecznymi, zotymi okularkami na nosie. Charley! Tak zazwyczaj zwraca si do mnie. Z pocztku sta przede mn bez sowa i obserwujc mnie wzrokiem penym przyjani. Nastpnie na jego twarzy pojawia si znana mi praca mini, ktra spowodowaa, e okularki bez dotknicia ich rkami zelizny si na sam czubek nosa i pozostay tam tkwic tak zuchwale, jak doker przycupnity na czubku ogona swego konia. W kocu pocign za sznurek przymocowany do oprawek i cakowicie strzsn szka z nosa, rozpostar ramiona, przycign mnie do siebie i cay czas nie mwic ani sowa, obejmowa mnie mocno. Potem odsun mnie na dugo wycignitych ramion, jeszcze raz zmierzy mnie wzrokiem od stp do gw i wykrzykn: Tak, to on! Sahib, ktry chce z nami je! Czowiek, ktry pisze wiersze! e te od razu tego nie odgadem! Charley, chce si pan zaoy? O co? e nie ma pan pojcia, kogo ze sob mam! Nigdy si nie zakadam. Przecie pan wie. A wic cay czas nie? Straszne! Byczy z pana facet, ktry z niejednego pieca chleb jad, wyprbowany na ldzie i wodzie, ale jednego panu brakuje: nie zakada si pan i tak dugo jak dugo pan tego nie czyni, nie jest moliwe uznanie pana za doskonaego dentelmena. Syszaem ten zarzut ju wiele razy. Czy to uczciwe zakada si, jeli si wie, e si wygra spytaem. Paski krewny, ten gubernator, jest z panem! Cofn si o dwa kroki, nasadzi szka na nos, spojrza na mnie ze zdumieniem i rzek: Nie pojmuj! Ten niemiecki sahib, ktry pisze wiersze mg ode mnie wygra pi funtw i nie chcia si zaoy! Ale, co ja widz! wycign obie rce przed siebie i uwanie przyjrza si rkawom koszuli Jake ja tu przyszedem? Jak ja wygldam? Straszny czowiek ze mnie! Ale byo tak duszno, a bylimy z gubernatorem sami. On take jest w koszuli z krtkim rka-

81

wem. Musz go ostrzec. Niech pan przyjdzie na gr, Charley, ale bez zwoki! Z radoci zapomniaem surduta. Pardon! Dosownie by czerwony ze wstydu, drogi, poczciwy sir John. Wybieg prdko z pokoju. Sejjid sta cay czas na zewntrz, teraz wszed do rodka i powiedzia: Ten Angol i tak mnie wyrzuci! Tak, ale nie ze zoci, tylko z radoci. Gdy wspomniaem tylko t chair and umbrella pipe, spyta tak, jak przewidywae, skd j znasz. Dowiedziawszy si, e bye na Cejlonie i na tym chiskim statku, podskoczy do gry i krzykn: To moe by wycznie mj stary, drogi Charley!. Potem zapa mnie i wyrzuci na schody, ale siebie rwnie i pobieg ku schodom. Ten drugi Angol krzycza za nim, e najpierw powinien woy surdut, ale on wcale tego nie sucha. O sahib, Ci Angole musz by dobrymi ludmi, skoro ci tak lubi! Ciesz si, e nie oddaem im tych piciu funtw. Mogoby to ich urazi. To Anglicy pochodzcy z najstarszej szlachty, Omarze. Bd dla nich uprzejmy! Niepotrzebnie si martwisz, sahib. Mnie szlachectwo nada Mahomet, a wic liczy ju grubo ponad tysic lat; a by szlachetnym znaczy u nas by uprzejmym. Nie wiem, jak jest u innych narodw. Gdy pojawiem si na grze, krztao si tam siedmiu albo omiu kelnerw. Byo to oznak wielkiego szacunku, jakim obdarzano tu moich przyjaci. Zostaem przyjty z tak niekaman serdecznoci, e od razu poczuem si jak czonek rodziny. Nie zarzucano mnie pytaniami, od razu przystpilimy do jedzenia. Obaj zreszt nie mieli w zwyczaju marnowa sw. Jeli si czego nie powiedziao niepytanym, to dla nich nie istniao. Spytaem si, jakim statkiem przypynli. Statkiem? odpowiedzia pytaniem Raffley. Ach, przecie Charley nie ma o niczym pojcia! Niech pan prdko przejdzie z nami do pokoju frontowego. Tam go pan zobaczy. Wycign mnie na zewntrz, skd pomidzy koronami drzew wida byo port. Rk wskaza kierunek, gdzie ujrzaem zakotwiczon Nin. A wic jednak Nin! wykrzyknem zadowolony. Tak sobie pomylaem. Wie pan jak si nazywa? Tak. Widziaem jak wpywa do portu, lekko i piknie, jak nimfa. Mio mi to sysze, gdy zbudowano go wedug mojego projektu. Spucilicie na odzi tylko jednego czowieka, a potem odpynlicie. Poniewa nie znaem miejsca zakotwiczenia. Musiaem si najpierw dowiedzie, w ktrym miejscu mogem spuci acuch. Odpynem wic i zaraz wrciem. Chodmy do rodka! Musimy oprni szklaneczki za moj Nin. Wrcilimy do gubernatora i stuknlimy si z nim za zdrowie jachtu. Chtnie speni toast. Raffley napeni kieliszki ponownie i powiedzia: A teraz musimy wypi za zdrowie innej Nin, ktra jest mi od tej, tysic razy drosza! Prosz, do ostatniej kropli! Speniem toast, lecz gubernator rzuci Raffley'owi znaczce spojrzenie i nawet nie dotkn kieliszka. Well! Jak pan sobie yczy! odezwa si ten dobrodusznie, usprawiedliwiajcym tonem. A ja i tak wygram zakad! Co to bya ta druga Nin? I co to by za zakad? By to punkt, w ktrym obaj najwyraniej si nie zgadzali. Musiao chodzi o co wicej ni tylko zwyky zakad. Nad jednym i drugim unosi si niewidzialny znak zapytania, najwyraniej pochodzenia chiskiego. Jasne byo, e wkrtce, my stojcy u bram Chin, poruszymy ich temat wielokrotnie w rozmowie. Tak si stao, lecz gubernator nie odzywa si ani sowem, a ton Raffley'a zdradza, e starannie dobiera sowa. Ja sam

82

znajdowaem si w niezrcznej sytuacji. Gubernator nie by przyjacielem ludw Wschodu, byo to oczywiste. Raffley kiedy te nie by, lecz teraz chyba zmieni zdanie. W kadym razie istnia jaki powd, e wyraa si z widoczn ogldnoci. Dlatego te w czasie rozmowy zapaday od czasu do czasu dusze przerwy, ktrych nawet prawienie sobie grzecznoci, nie mogo przezwyciy. Stwierdziem, e Raffley zmieni si bardzo od ostatniego razu. Nawet wyglda inaczej. Jego sucha, duga sylwetka zaokrglia si wyranie. Ostre rysy twarzy zagodniay. Nos nie stercza z twarzy ju tak bardzo. W ogle, cay sprawia wraenie okrglejszego, agodniejszego i bardziej przystpnego ni wczeniej. By, jeli mona tak powiedzie znacznie adniejszy. Niegdy jawi si otoczeniu jako bystry myliciel o mocnym charakterze, ktry z pewnoci siebie i nie ogldajc si na nic szed swoj drog. Teraz jego duch zespoli si jakby z uczuciem i cieszyo mnie to niezmiernie. Spleen znikn, a wraz z nim owa nieskoczona obojtno na wszystko, co nie dotyczyo Starej Anglii i sportu. Objawi ywe zainteresowanie do wszystkiego, co ludzkie i niegdysiejszy sztywny, nie znoszcy sprzeciwu dogmatyczny sd nabra innego ksztatu. Wwczas nie by nikim innym jak tylko Anglikiem z krwi i koci, dentelmenem od kapelusza a po zelwki. Teraz jednak by kim wicej. Mianowicie harmonijnie mylcym czowiekiem. Znajdowaem si wobec psychologicznej zagadki, rozwizanie ktrej musiaem zostawi przyszoci. A przyszo, zwaszcza ta najblisza, jawia si od dzisiejszego spotkania zupenie inaczej ni mgbym mniema. Powiedziaem mu, e widziaem Nin z pokadu Coena i wspomniaem przy tym, e mam zamiar odby dalsz cz mojej podry wanie na Coenie. Dalsz podr? spyta. Na statku nazywajcym si Coen? Nie, Charley! Dalsz podr odbdzie pan na mojej Nin i basta! Serdecznie dzikuj, sir! odpowiedziaem. Ale na Coenie musz pyn do Oleh-leh. To miasto portowe w Atejh. Co pan ma tam do roboty? Musz uporzdkowa pewne interesy, albo lepiej powiedziawszy sprawy finansowe. Wprawdzie nie moje, a przyjaciela, ktry mnie o to prosi. Czy to konieczne? Nawet bardzo. Nie chodzi wprawdzie o adne wiksze sumy, ale dla niego i taka strata byaby wystarczajco dua i mogaby doprowadzi do bankructwa. A wic musi pan tam rzeczywicie jecha, skoro pan obieca. Ale dlaczego akurat na tym Coenie? Moja Nin te moe tam pyn, kiedy tylko pan zechce. Musi mi pan przyrzec, e zostanie pan z nami. przyrzeka nie znajc celu paskiej podry, sir? Celu podry? Hm! Pyniemy do Chin. Ale dokd? Niech pan sucha, Charley, czy uwaa si pan za mojego przyjaciela? Z caego serca! Well! A wic niech pan teraz o to nie pyta! Wie pan, e jestem panem mojego czasu i e kadego dnia mog zmieni swoje plany, tak jak dowiodem panu z Oleh-leh. Skoro panu si tak spieszy, to moemy wypyn jeszcze dzisiejszej nocy. Mwi pan, e chodzi o pienidze. Dokadnie o zabezpieczenie w Atjeh nalenoci pewnego Niemca. Dostaem do Kolombo jego pisemn prob, cznie ze wszystkimi zacznikami. Mog zobaczy ten list? Znaem Raffley'a bardzo dobrze. Nie miao sensu sprzeciwia si, jeli nie chodzio akurat o kwestie osobiste. Musiaem zej na d i przynie pismo. Przeczyta, po czym wsadzi wszystko razem do kieszeni i rzek z umiechem:

83

 Tak wanie mylaem! Nie popyniemy dzisiaj do Oleh-leh, lecz jutro z samego rana pjdziemy do tutejszego banku, powiedzmy do Hongkong and Ssanghai Banking Corporation. Znaj tam Johna Raffley'a i w dziesi minut bdzie po sprawie. Basta! Prosz, ani sowa! Wie pan, e jeeli czego chc, to tak bdzie! Oto moja do: niech pan j ucinie na znak, e popynie pan z nami do Chin na mojej Nin! Wycign do mnie rk. Bya to wprawdzie bardzo kuszca propozycja, ale przedtem musiaem jeszcze przemyle co wanego. Nagle poczuem pod stoem czyje dotknicie. To gubernator dotkn mnie stop i, gdy spojrzaem na niego, skin ukradkiem gow z prob w oczach. Raffley nie mg go widzie i na jego twarzy wypisane byo wyrane yczenie, abym powiedzia tak. Zrezygnowaem wic z przemyle i ucisnem do przyjaciela zauwaajc przy tym p artem, p serio: Lecz sir, nie jestem sam. Czy na Nin znajdzie si take miejsce dla mojego sucego? Dla tego znakomitego faceta, ktry dobrze to widziaem gotw jest na wszystko dla swojego sahiba? Co za pytanie! Oczywicie, e mam dla niego miejsce, bo przecie wierniejszy od niego moe by tylko mj stary Tom, albo Bill. To oni jeszcze yj? S tutaj? Tak jest! Odkd posiadam nowy jacht, awansowali. Tom ze sternika zosta przemianowany na kapitana, z czego jest niesamowicie dumny, a Bill zosta sternikiem. I panu spodoba si na Nin. Mam przy sobie jej przerocza, poka je panu. Zaraz wracam. Wyszed z pokoju, gubernator natychmiast skorzysta z okazji i wycigajc do mnie rk powiedzia serdecznym tonem: Dzikuj, e si pan zgodzi. Midzy mn a Johnem pojawi si upir noszcy to samo co jacht imi. Unikamy rozmowy o niej i przez to powstao midzy nami bolesne niedomwienie, ktre jest mniej odczuwalne dziki paskiej obecnoci. John bardzo pana ceni. Mam nadziej, e paska obecno bdzie wsparciem dla mnie i zdoam wygra nasz wielki zakad, o przedmiocie ktrego nie rozmawiamy od czasu, gdy go zawarlimy. A wic znowu zakad! Nin odgrywa w nim niepoledni rol. Raffley przynis zdjcia. Z radosnym podnieceniem opowiada o swojej Nin i gubernator zgadza si z kadym jego sowem, dopki bya mowa wycznie o jachcie. Pojawi si obraz marmurowej gowy. Oczy Raffley'a zabysy. Malowa si w nich wyraz najbardziej wzruszajcej mioci, gdy spoglda na ni. Jeszcze nigdy nie widziaem takich rysw twarzy jak u tej kobiety. Oczy byy migdaowe lub raczej skone oczy? Kady rys tej osobliwie pikniej twarzy stanowi zagadk i aden pdzel czy duto nie byo w stanie na ni odpowiedzie. Z tego wanie powodu nasuna mi si nastpujca uwaga: To portret, czy fantazja? Gubernator spojrza na mnie znaczco i z jego niedosyszalnie poruszajcych si warg odczytaem: To upir! Raffley nie zwrci na to uwagi. Zdawao si, e nie moe oderwa oczu od fotografii, po chwili jednak doczy j do pozostaych i powiedzia nagle, w zamyleniu splatajc rce: To Nin, dobro! Czy pan, Charley, wie co to jest dobro? Nie. Nikt tego nie wie. Albo czy jest pan go na tyle wiadomy, aby nie podawa jego naukowej definicji, lecz zoy w ofierze ca swoj osob, aby si objawio? Zmierzy mnie wzrokiem od stp do gw stajc przede mn wyprostowany jak struna. Potem spojrza przez otwarte drzwi na niebo, na ktrym byszczay gwiazdy srebrzc swym blaskiem wod pod sob. W kocu doda, mwic z naciskiem: Doznaem takiego objawienia! Mj boe, dziki ci!

84

Gubernator szarpa nerwowo koce swoich gstych, siwych wsw. Taki zwrot w rozmowie nie oznacza dla niego niczego przyjemnego. Moliwe, e mia na kocu jzyka jak ostr uwag, ale nie zdoa jej wymwi, bo do pokoju weszli kelnerzy. Spdzilimy godzin jedzc, a potem siedzielimy jeszcze przy stole przez ponad trzy godziny. Nadszed wic czas, abym si poegna. Gubernator odprowadzi mnie a do schodw, a Raffley jeszcze dalej, bo a do ogrodu. Jeszcze moment, Charley! powiedzia prowadzc mnie w stron awki. Usidmy! Przypuszczaem, e chce mi powiedzie co szczeglnego, lecz on nie odzywa si przez duszy czas. Wreszcie zwrci si do mnie: Co ley panu na sercu? Prawda? Uczciwie mwic, nie! Well! Nie mona sobie yczy lepszego przyjaciela. Niech pan powie, Charley, zawsze si pan modli. Modli si pan i teraz, prawda? Tak. Take za innych? Kto nie potrafi modli si za innych, to lepiej eby wcale si nie modli. Tak! A wic prosz pana, aby i za mnie posa do Boga dobre sowo. Niech pan nie wtpi, e bardzo tego potrzebuj! Tak chciabym wygra nasz zakad. Nie zami sowa, gdy w zaufaniu powiem panu, e postawiem mj zamek ze wszystkim co naley do niego i nazwisko. Niemoliwe! Moliwe, a take prawdziwe! Ale sir, nie mog w to uwierzy! Wiem, jak chtnie si pan zakada. Przy pana niesamowitym bogactwie, w zwyczajnych okolicznociach nie ma w tym nic niepokojcego... Pst! przerwa mi. Nie myl o tym. Wanie postawiem to niesamowite bogactwo na jedn kart. Jeli przegram, to stan si ndzarzem w sensie finansowym, ale poza tym by moe, bd bogatszy ni kiedykolwiek. Tylko ze wzgldu na innych chciabym wygra! Dlatego niech si pan za mnie pomodli, Charley! Niech si pan pomodli nie o moje bogactwa, lecz o co innego, wyszego. Zrobi to pan? Tak, sir John. Dzikuj panu! Niech pan nie myli, e midzy mn a gubernatorem zaszo co niedobrego! To zwyke sprawy rodzinne, o ktrych on ma inne zdanie ni ja. A jeli uwaa mnie pan teraz za nieco zmienionego, to niech pan wie, e wanie dziki temu wygram. Tak, to wszystko co miaem do powiedzenia. Niech po tym pierwszym dobranoc, ktrego bdziemy sobie zaraz yczy, nastpi rwnie dobre dni podczas ktrych John Raffley nadrobi jako czowiek wszystko to, co zaniedba jako obywatel brytyjski! Ucisn mi do i odszed. Patrzyem za nim, jak powoli, gboko zamylony wstpowa na schody. Ile racji byo w tym, co mwi, e si zmieni! Nigdy przedtem nie wiedziaem go mwicego tak dugo i tak skadnie, jak dzi. Zawsze robi wraenie na ludziach swoj maomwnoci i zwizoci. A jak nauczy si nie tylko inaczej mwi, ale take inaczej czu! Obudzio si w nim co, co wczeniej spao. Chwaa rce, ktra nim potrzsna! Nastpnego dnia przyszli do mnie razem z gubernatorem i wypilimy filiank kawy. Nie wiedziaem jaki stopie pokrewiestwa ich czy, ale nie byem wystarczajco ciekawski, aby si o to pyta. Mwili do siebie per sir, a gdy czasami odzywali si do siebie cieplejszym tonem, to per dear uncle i dear nephew. Gdy tak siedzielimy nadszed Tom kapitan meldujc, e na Nin wszystko jest all right. By to jego ulubiony zwrot. By wysoki, chudy, przygarbiony i posuwa si powczc nogami, jak zazwyczaj tego rodzaju ludzie. Nad wydatnym, ostrym nosem, byszczay bystre, dwa cudownie mdre, mae oczka, patrzce ywo i bez lku na wiat.

85

Raffley przyzwyczai go wyraa si jak najzwilej. Pozna mnie natychmiast i na wiadomo, e pyn z nimi plasn pici w otwart, lew do i wykrzykn: Co za sowa! Co za rado! Jego wylewno pozwolia tylko na tyle, ale wygldao to bardzo szczerze. Po kawie poszlimy do Honghong and Shanghai Banking Corporation. Gdy Raffley powiedzia jak si nazywa, wywoao to wielkie wraenie na wszystkich obecnych. Raffley zachowywa si tak, jakby by dyrektorem oddziau i stao si dokadnie tak, jak wczoraj powiedzia: w cigu dziesiciu minut sprawa zostaa zaatwiona. Mj zleceniodawca mg by zadowolony. Zbliylimy si wanie do wyjcia, gdy w drzwiach pojawia si jaka dama rozpoznawszy j nie mogem powstrzyma okrzyku radoci. Bya to Mary Waller, bardzo blada, napita. Sprawiaa wraenie jakby znalaza si w niezwykle dla siebie trudnej sytuacji. Jej strj by w nieadzie, co u takiej jak ona kobiety, sprawiao nieco dziwne wraenie. Na jej twarzy malowao si wielkie skupienie i bya tak zaabsorbowana, e nie zwrcia uwagi na mj okrzyk, lecz prdkim krokiem podesza do urzdnika przy okienku i spytaa nerwowym gosem: Poznaje mnie pan? Spojrza na ni. Wida byo, e jej jedwabny wprawdzie, tylko bardzo wymity paszcz nie wzbudzi jego zaufania. Lecz Mary bya osob, ktrej si szybko nie zapomina. Zastanowi si przez moment, po czym odrzek uprzejmie: Tak poznaj pani. Pani jest t Amerykank, ktra jaki czas temu podja u nas dwa tysice guldenw. Chyba pani ojciec by wtedy z pani. Wanie! Dzisiaj potrzebuj nieco ponad pidziesit tysicy. Prosz bardzo. Mog prosi! Oczywicie oczekiwa, e przedoy jaki papier kredytowy i wycign po niego rk. Ale ona, na wp zmieszana, na wp rozgniewana sytuacj, w jakiej si znajduje, wyrzucia tylko z siebie: Prosz wypaci mi t sum na moje osobiste porczenie. Nie mam nic innego. Bardzo mi przykro, przepisy mi na to nie pozwalaj! O mj Boe! Ale ja musz je mie! Mj ojciec znajduje si w malajskiej niewoli w Atjeh, na Sumatrze. Napadli na nas i zabrali nam wszystko, take papiery kredytowe. A teraz daj pidziesiciu tysicy guldenw okupu i dzisiejszej nocy wyprawili mnie tutaj na praue, malajskim cznie, po pienidze. Ale papierw nie chcieli mi odda. Mwia zacinajc si i wyranie czego si bojc. Urzdnik potrzsn gow i ze wspczuciem wprawdzie, lecz z zawodowym zdecydowaniem, odpowiedzia: Bez porcze yczenie pani nie zostanie spenione w adnym banku. Nieszczcie, ktre pani spotkao... Nie skoczy, bo Raffley, ktry cho nie mia pojcia, e znam proszc, szybkim krokiem podszed do niej i zwrci si do urzdnika: Otwieram u pastwa kredyt dla tej pani w wysokoci szedziesiciu tysicy guldenw holenderskich. Prosz jej natychmiast wypaci tyle, ile zada! I skaniajc si przed ni przedstawi si z waciw mu swobod, ktra, gdy tylko chcia bya bardzo ujmujca. Nastpnie doda ciepym tonem: Mylady, prosz podpisa si na kwicie, ktry pani przedo i ktry odzyska pani tak szybko, albo tak wolno, jak sobie pani yczy. Zwrcia ku niemu twarz i spojrzaa bez sowa na jego dobrodusznie umiechnite oblicze. Niepomiernie zdziwiona, a zarazem szczliwa, nie moga znale sw. A gdy odwrcia si, musiaa dostrzec take i mnie. Poznaa mnie natychmiast, lecz jej reakcja bya zupenie inna ni

86

mogem oczekiwa. Nage przejcie od straszliwego zmartwienia do uczucia, e wszystko, by moe dobrze si skoczy byo tak gwatowne, e puciy nadmiernie napite nerwy. Opuciy j siy, krzykna gono, przymkna oczy, wycigna ramiona szukajc oparcia i byaby upada, gdyby Raffley jej nie podtrzyma. Podbiegem do nich. Mary stracia przytomno. Urzdnik wyszed pospiesznie i po minucie wrci z paroma Malajkami, ktre uoyy j na lekkiej bambusowej awce. Czy ta pani zna pana, Charley? zapyta Raffley nie zwracajc uwagi na panujce wrd urzdnikw zamieszanie. Tak mi si przynajmniej zdawao! Tak, znamy si odpowiedziaem. Wyjdmy std, musz panu to wyjani! Wyszlimy do pooonej obok, pustej w tej chwili poczekalni i pokrtce opowiedziaem mu o moich przeyciach z Wallerami. Powiedziaem take, e oni znaj mnie pod innym nazwiskiem i poprosiem, aby si z tym nie zdradza. Well! Jest w tym co romantycznego i nie zamierzam panu tego rabowa rozemia si. Jest pan przecie sahibem, ktry pisze wiersze, a takich ludzi powinno si... Nie! przerwaem mu. Wanie tego, e pisz wiersze Wallerowie nie powinni wiedzie. Tak wic prosz nie mwi szczeglnie o tym. Nadesza jedna z Malajek i zawiadomia nas, e mylady przysza do siebie i chtnie by z nami pomwia. Poprowadzia nas na lec na dziedzicu werand, gdzie Mary odpoczywaa na wygodnie rozoonym fotelu. Przez pierwszy kwadrans nie moglimy si nacieszy ponownym spotkaniem, po czym ja i Raffley staralimy si Mary uspokoi i przekona, e zrobimy wszystko, co bdzie w naszej mocy, aby pomc jej i jej ojcu. Nastpnie chciaa opowiedzie nam wszystko, co im si przydarzyo, lecz Raffley w delikatny sposb poprosi, aby si oszczdzaa i wytumaczya nam na razie, gdzie mieszka. Wymienia ten sam, co nasz, hotel i gdy poczua si lepiej, Raffley sprowadzi powz. Mary spytaa, czy moe mnie zawiadomi, gdy odpocznie. Odjechaa, a Raffley poleci wypaci sobie dan sum i zamwilimy riksz. W hotelu poinformowaem Sejjida Omara, e Mary Waller jest tutaj i kazaem mu dyskretnie wypyta o jej pokj. Ta miss z Ameryki? zapyta ucieszony. Kocham j! Zaraz wszystkiego si dowiem. Rzeczywicie po chwili wrci z nastpujcymi informacjami: Dzisiaj w nocy pojawia si w hotelu sama, na piechot i musiaa dugo dzwoni zanim jej otworzono. Bya bardzo saba i wyndzniaa, nic nie jada, ani nie pia, tylko od razu rzucia si na ko i, zmczona przespaa cay dzie. Potem posza do miasta i przed paroma minutami wrcia powozem. Mieszka po drugiej stronie, w wielkim domu, teraz posaa po lekarza. Jej pokj ma numer dwadziecia. Dobrze! Id tam i czekaj dopki lekarz nie wyjdzie od niej. Potem przyprowad go do mnie! Ale ona nic nie moe o tym wiedzie. Sdziem, e bdzie to jeden z tych lekarzy, ktrzy zajmowali si jej ojcem i wysali go do Atjeh. I miaem racj, bo gdy przyszed do mnie, poznaem go. Mary kazaa go przywoa, aby wypyta o stan ojca, ktry w Atjeh jeszcze si pogorszy, a my chcielimy z nim rozmawia o obecnej sytuacji ojca, nie niepokojc crki. Wiedzia tylko tyle, ile zdoa si dowiedzie od niej i nie byo to niestety nic konkretnego. Wallerowie pojechali najpierw do Oleh-leh, a stamtd w gr do Kota Radjah, gdzie gubernator, dziki listowi polecajcemu, odda im w uytkowanie mieszkanie w Kratong, byej cytadeli dla tubylcw. Ale poniewa stacjonuj tam take wojskowe oddziay holenderskie, chory nie mia, niezbdnej mu w jego stanie, ciszy i spokoju. To i pooenie Kota Radjah, lece jeszcze zbyt blisko wywoujcego gorczk, pooonego w depresji wybrzea spowodowao, e Waller nie

87

zwaajc na adne ostrzeenia uda si jeszcze wyej. Z crk i paroma tragarzami wyruszy na dzikie wyyny Gr Barissan. Co si dziao po drodze i w grze midzy od wiekw zbuntowanymi gralami malajskimi, tego Mary nie chciaa powiedzie, prawdopodobnie take dlatego, aby nie musie mwi, jak bez wyczucia zachowywa si ojciec wobec tych ludzi, ktrzy kadego biaego postrzegaj jako zaborc ich kraju i przeladowc ich wiary, i z tego to powodu ywi do niego nieprzepart wrogo. Ale musieli przey wiele zego zanim doszo do katastrofy, w wyniku ktrej Waller z crk popadli w niewol. Mia zosta umiercony, lecz, wskutek prb i ez Mary, bitjara, czyli rada starszych, daa si namwi i zwrci mu wolno w zamian za okup w wysokoci pidziesiciu tysicy guldenw. Jej zlecili przyniesienie pienidzy i w tym celu wlekli j przez gry a do wschodniego wybrzea, skd nastpnie przetransportowano j malajsk odzi przez cienin Mallacca. Przy nocnym ldowaniu musiaa jeszcze raz przyrzec, e nie zdradzi adnego nazwiska, bo zemst bdzie mier ojca. Ale i tak ju po nim doda lekarz. Myl bowiem, e zabij go zaraz po otrzymaniu okupu. Ci Malaje nawet w normalnych czasach byli nieuczciwymi i okrutnymi ludmi, a teraz, gdy jak wiadomo, szykuj si do krwawego powstania przeciwko wszystkim Europejczykom, to nie bd mieli adnych skrupuw. A gdyby nawet postpili uczciwie, co wedug mojego przekonania jest niemoliwe, to ycia Wallera i tak nie da si uratowa. Zami go choroba i sytuacja, ktr tak nierozwanie sprowokowa. Przecie pan sam go tam wysa! wtrciem si. Mwiem o grskiej okolicy, a nie o samotnych grach i kanionach Gr Barissa, gdzie aden Malajczyk nie przyjmie go do siebie i nie bdzie go pielgnowa odrzek lekarz. By tak saby, e trzeba go byo nie. Niech pan sobie pomyli, taka droga przez dzikie gry! adnych wygd, odpowiedniego poywienia, spokoju, troski! Jeli jeszcze yje, to byby cud! Ten pan ma niespotykanie siln wol i zdaje si, e nie ma pojcia o niebezpieczestwie jakie niesie dezynteria odrzekem. Wyszed. Krtko po tej rozmowie Mary przysaa z pytaniem, czy nie bdzie mi przeszkadza i nie czekajc na odpowied pojawia si zaraz w lad za posacem. Raffley uj j za rk, zaprowadzi na fotel i zanim zacza mwi, odezwa si: Mylady, prosz si oszczdza! Musimy wiedzie tylko par rzeczy i prosz pani, aby pani odpowiadaa tylko na pytania! Czy Malajczycy wyznaczyli pani jaki termin? Tak odpowiedziaa. Musz wrci najpniej statkiem Coen kapitana Wilkensa, a jeli bdzie to moliwe, to jeszcze wczeniej. Well! Wrci pani wczeniej! Dokd ma pani zawie pienidze? Powiedziano mi, e bd obserwowana od momentu przybycia do portu. Wtedy podejdzie do mnie jaki tubylec i wrczy mi wycit w abki powk skorupy orzecha betelu, ktrego drug poow dostaam w grach i mam w torbie. Gdy si przekonam, e obydwie powki pasuj do siebie, mam mu odda pienidze i powiedzie dokd ma zosta dostarczony mj ojciec. Ale mam postpowa uczciwie i nie planowa adnego podstpu, bo tylko wtedy wdz, ktremu zostanie przekazany ojciec, dotrzyma sowa. To nam na razie wystarczy, mylady. Wicej nie potrzebujemy wiedzie. Posiadam uroczy, may jacht, a na nim urocze mieszkanie dla modej damy. Za, powiedzmy trzy godziny popyn do Oleh-leh. Nasz przyjaciel pynie z nami wraz ze swym sucym Sejjidem Omarem. Wspaniale! wykrzykna z radoci zapominajc na chwil o swym smutnym pooeniu. Tym jednym sowem daa nam pani do zrozumienia, e zamierza si do nas przyczy rozemia si zadowolony. Mam nadziej, e te krtkie trzy godziny wystarcz pani, aby si przygotowa do podry. Pjd teraz wyda rozkazy na jachcie, a poza tym musz sprowadzi

88

mojego krewnego, ktrego pani nie zna, a ktry take pynie z nami i musi zosta pani przedstawiony. Gdy wyszed Mary spojrzaa na mnie zmieszana z niepokojem w oczach. Odgadem co miaa na myli. Bya zupenie bez rodkw do ycia, a on mwi o przygotowaniach i bya to z pewnoci aluzja do jej zniszczonych sukien. Miss Mary, prosz si nie martwi! prosiem. Ten dentelmen zawsze wie, co mwi. A to co robi, pozostaje zawsze w zgodzie ze sowami. Pienidze na okup ma ju przygotowane, a w razie potrzeby dostanie pani reszt. Co za czowiek! Kiedy tak nagle podszed do mnie w tym banku, czuam, e Bg mi go zesa. Bg objawia si tylko przez takich ludzi, poniewa nigdy nie mgby si objawi przez zo. Wykorzystaem nasze krtkie sam na sam, aby tymczasem opowiedzie jej tyle o Raffley'u, ile na pocztek uznaem za konieczne. Ten zreszt wkrtce wrci prowadzc ze sob gubernatora, ktry okaza Mary tyle serdecznoci, ile to byo moliwe u gubernatora Cejlonu. Jak si pniej dowiedziaem, Raffley, mimo, e mia tak niewiele czasu znalaz go jednak troch, aby wsadzi w kopert pewn ilo papierowych banknotw i pooy j na stole w pokoju Mary. Nie miaa o tym oczywicie pojcia i, gdy wstaa zamierzajc wyj, uczynia to by moe z cikim sercem, bo nie pado ani sowo o tym, o czym niezrcznie jest mwi, chocia jest to wane i konieczne. Ledwie wysza, Raffley i gubernator byli jeszcze u mnie, zjawi si Omar i zaanonsowa Chiczyka Tsi. By dzisiaj wolny, a poniewa nie przychodziem do niego, okaza na tyle rozsdku, e sam przyszed mnie odwiedzi. Wanie wczoraj przy kolacji opowiadaem obydwu Anglikom o nim i jego ojcu. Wiedzieli jak doszo do naszego poznania si w Kairze i, przynajmniej przez Raffley'a, zosta potraktowany jak kto znajomy, gdy tymczasem drogi wujaszek zachowywa si z wyran rezerw. Chiczycy bowiem, w jego oczach, nie przedstawiali adnej wartoci. Od razu wyjaniem modemu czowiekowi sytuacj, w jakiej znajdowali si Walterowie. Przerazi si. Dezynteria? zawoa. Tak dugo? Moliwe, e ju w Indiach! A tam na Sumatrze bez poywienia, ktre mogoby go wzmocni, a zamiast niego, taki wysiek fizyczny i duchowy! Moi panowie, musz jecha razem z wami! Musz? Musz? z nagan w gosie powtrzy gubernator. Tak! Moe to sowo nie brzmi jak proba, ani nie jest zbyt uprzejme, ale teraz to si nie liczy. Jeli chcecie panowie ratowa Wallera, musicie mnie zabra ze sob! Tylko ja mog pomc. Tylko pan? Dlaczego? Bo tylko ja znam niezawodny rodek przeciwko anioowi mierci. Wie pan co to jest ko su? Nie odpowiedzia gubernator. A pan? zwrci si do mnie. Ko su to brucea sumatrana, specyfik przeciwko dezynterii powiedziaem. A wie pan, jak naley podawa ten rodek w tak cikim przypadku? Zna pan w ogle t rolin? Widzia j pan? Nie. Ronie po drugiej stronie, w Atjeh, miejscami nawet w skupiskach. Ale pan przeszedby obok niej nie majc pojcia, e mogaby uratowa ycie paskiego przyjaciela. Tak wic prosz mnie ze sob zabra! Jeli pan tego nie zrobi, to bd musia wynaj specjalny parowiec, bo nawet Chiczyk zdolny jest do ofiar. Ale Nin jest szybsza ni kady inny statek, ktry stoi w porcie i jeli tylko wpuci mnie pan na pokad, to zadowol si byle kcikiem i nie ujrzycie mnie wczeniej a w Oleh-leh. Gdy chodzi o ludzkie ycie, nie ma si nad czym zastanawia.

89

Mwi to stojc przed gubernatorem, ktry patrzy na niego bez sympatii. No to go bierzcie! odezwa si wreszcie do Raffley'a tonem, w ktrym byo sycha, jak ciko mu wyrazi zgod. Ale to rozumie si samo przez si! wykrzykn Raffley. Bdzie nam bardzo mio, mister Tsi. Za trzy godziny wypywamy. Zdy si pan przygotowa? Jeli chodzi o ratowanie przyjaciela, nie ma mowy o adnych przygotowaniach. Popynbym tak, jak stoj. Dzikuj panu, milordzie! Skoni si nisko. Mnie poda rk. Nastpnie odwrci si do gubernatora. Wykona sztywny i oficjalny ukon i nie mwic ani sowa powtrzy go trzykrotnie, a potem poszed. Niesamowicie ty facet! powiedzia wuj. Zachowuje si jak syn ksicej moci! By moe by nim, przynajmniej jego ojciec, ale nie wolno mi byo tego zdradzi. Raffley zsun swj monokl na koniec nosa, rozemia si pogodnie i zapyta: Zaoymy si? O co? Czyby o tego obywatela pastwa rodka? Yes. Zao si, e zostaniecie wielkimi przyjacimi. Nigdy! Well! A wic zakad stoi? Oczywicie! O ile si zakadamy? O dwadziecia funtw. Ale wyznaczmy termin! wietnie! Dopki ostatecznie nie opuci naszego jachtu. Sowo si rzeko! Wygram! Dobrze, a wic dokadam jeszcze dwadziecia funtw, e pan nie wygra. Nie! Podwajanie zakadw jest niedozwolone. Inaczej znajc pana, mgby pan w nieskoczono podnosi stawk. Dwadziecia funtw i basta!

90

NA POKADZIE NIN

Nietrudno zgadn, jak bardzo byem ciekaw jachtu. Jeli dla znawcy radoci jest samo ujrzenie takiego statku, to co dopiero powiedzie o przyjemnoci, gdy mona nim pyn, poniewa jest wasnoci przyjaciela. Ju Swallow, wczeniejszy jacht Raffley'a, by uosobieniem wdziku i usprawiedliwione zatem byy moje wygrowane wyobraenia na temat wyposaenia Nin. Ale rzeczywisto przekroczya wszelki wyobraenia. Gdy weszlimy na pokad, zaoga na czele z Tomem, kapitanem, staa wyprona w szeregu i powitaa nas trzykrotnym hip, hip, hura!. Raffley osobicie wskaza mi moj kajut. Leaa pod tylnym pokadem, bya wysoka, przestronna, jasna i wesoa oraz wyposaona we wszelkie nowoczesne wygody, w wiato elektryczne naturalnie take. Prdu dostarcza silnik. Potem pokaza mi swoje mieszkanie znajdujce si na rodku pod mostkiem kapitaskim. Byo urzdzone z wielk prostot. Wida byo, e mieszkaniec nie kocha si w luksusie i korzysta z tych pomieszcze tylko do pracy i koniecznego wypoczynku. Nie stay tu adne drogie meble, ale pki stojce pod cianami wypenione byy kosztownymi ksikami. Na ciko obadowanym stojaku leay najlepsze mapy wszystkich krajw i mrz, a na olbrzymim stole spoczyway wszelkie konieczne instrumenty nautyczne. Jedyn ozdob stanowi obraz, dzieo pierwszej klasy, pikny jeli chodzi o przedmiot, zachwycajcy w wykonaniu. By to portret owej Nin, ktrej marmurowe popiersie zdobio dzib statku. To, co rzeba przedstawiaa plastycznie, zostao oddane tutaj z wielkim artyzmem za pomoc koloru. Mwi si tak arbitralnie o urodzie wschodniej i zachodniej, woskiej, angielskiej, francuskiej, hiszpaskiej, polskiej, niemieckiej, nordyckiej czy amerykaskiej. Ta moda kobieta tutaj bya bez wtpienia piknoci i bez wtpienie bya Chink. Skd si wic brao, e nie mona byo uzna jej wycznie za chisk pikno? Czy powd lea w samych rysach modelki, czy w sposobie oddania ich przez artyst? Czy ten artysta by Chiczykiem, czy Europejczykiem? Z pewnoci mia talent, by moe jeszcze co wicej. Rama obrazu bya prosta, wykonana ze zwykego drzewa, bez adnych ozdb. Gina prawie pod mas ywych kwiatw i pkw. Pniej pokazano mi na statku pomieszczenie, w ktrym hodowano kwiaty specjalnie w tym celu. Obraz przyciga mj wzrok z niezwyk si. Miaem uczucie, e kade sowo na jego temat stanowioby profanacj. Gdy w kocu si odwrciem, spojrzaem przypadkiem na Raffley'a patrzy prosto na portret z wyrazem nieopisanego szczcia w oczach. Spojrzelimy na siebie w milczeniu, nastpnie kiwn na mnie gow. Zrozumielimy si bez sowa. Kiedy wrcilimy na pokad, do jachtu przybia wanie szalupa, ktra przywioza Mary Waller, Raffley przywita j i poprowadzi do jej kajuty zajmujcej ca szeroko uniesionego do gry przedniego pokadu. Mary zdya uzupeni garderob. Mwica po angielsku Chinka, ktra dotychczas pracowaa w kuchni, zostaa jej przydzielona jako suca.

91

Gubernator wycign si wygodnie na leaku. Pali krtk fajeczk z rodzaju tych jakie ciesz si du popularnoci w krgach angielskich traveller i wydawao si, e zajciu temu powici ca swoj uwag. Tsi pojawi si na pokadzie jeszcze przed nami. Mijajc jego kabin, wskazan mu przez Toma, ujrzaem go siedzcego za zasonit zason. Wyszed i zapyta, kiedy podnosimy kotwic, gdy do naszych uszu doszed odgos wciganego na gr acucha. Nie byo wic potrzeby, aby odpowiada na to pytanie, ale uznaem za stosowne powiedzie zupenie co innego. Mam wraenie, e unika pan pokadu, ale nie ma pan przecie powodu, aby cakowicie rezygnowa z tej przyjemnoci. Nie chc przeszkadza gubernatorowi odpowiedzia. Prosz! On i tak nie dopuci do tego, aby mu ktokolwiek przeszkodzi. Niech pan bdzie uczciwy; to on panu przeszkadza. I nie chce si pan do tego przyzna. Mam racj? Na jego ustach pojawi si niemiay umiech, lecz w kocu przyzna uczciwie: Tak, to prawda. Miaem mu za ze jego zachowanie, a wic nie okazaem si tak szlachetny, jak tego wymaga nasza religia. Prosz mi wybaczy! Jak mogem mci si na kim tylko za to, e myli tak samo jak wikszo jego rodakw? Musz go przeprosi. Przeprosi? Nie uwaam, aby byo to... Nie tak, jak pan to pojmuje przerwa. Aby prosi kogo o wybaczenie, nie trzeba ujmowa tego w sowa. Mog spyta, co pan powiedzia tym dentelmenom o mnie? e jest pan doktorem medycyny i studiowa pan w Niemczech oraz Francji. Paski ojciec przyjecha tam do pana, ale wrci ju do Chin, poniewa pana zatrzymay tutaj sprawy zawodowe. Jego i pana poznaem w Kairze. Mam nadziej, e jest pan zadowolony? Nic doda, nic uj. Mody lekarz to czowiek, ktrego towarzystwa szuka si dopiero wtedy, gdy si go potrzebuje. Tak wic bd mg y sobie tutaj na uboczu. A wanie, widziaem Mary Waller, jak wchodzia na pokad. Wie, e i ja tu jestem? Nie. Nic jej pan... nic jej pan nie mwi? prawie si zajkn. Ani sowa. Ale prosz pana! Co sobie pomyli, gdy zobaczy, e ja... ja... Nie dokoczy zdania. Umiech, ktrego nie byem w stanie powstrzyma, troch go zmiesza. Nawet si zaczerwieni. Co ma sobie pomyle? spytaem. e winna jest panu podzikowanie, nic wicej. Nie zastanawia si pan ani chwili i rzuci wszystko, aby ratowa jej ojca. Czyby pan sdzi, e bdzie si gniewa? Nie, nie to. Ale powinienem si najpierw spyta, czy si na to zgadza. Kady dobry uczynek jest dozwolony, tak, a nawet naley go spenia bez pozwolenia. Poza tym nie byo czasu na pytania. Kiedy zjawi si pan w hotelu, miss Mary wanie wysza i ujrzelimy j dopiero na pokadzie. Nie byo wic moliwoci powiedzie jej, e spotka oprcz mnie, jeszcze jednego towarzysza z Kairu. Czy yczy pan sobie, abym przygotowa j na t niespodziank? Prosz o to. Byoby mi bardzo przykro, gdyby natykajc si na mnie, bya zaskoczona. Mam take obawy zwizane z moim nazwiskiem i stanem. Ona nie wie z kim ma do czynienia. Nie? A wic powinna si tego natychmiast dowiedzie. Mary wysza ze swojej kajuty, aby rzuci ostanie spojrzenie na Penag, poniewa Nin wanie odpywaa. Odwrciem si w jej stron i oczywicie moje ostatnie sowa byy tylko artem, lecz Tsi pochwyci mnie za rami i powiedzia z obaw w gosie: Co pan zamierza? I do niej i... Powiem jej wszystko wpadem mu w sowo uwalniajc si z ucisku.

92

 Ale prosz pana o... Wicej nie zdoaem usysze, poniewa prdkim krokiem oddaliem si od niego. Mary wysza mi na spotkanie. Ju otwieraa usta, aby co powiedzie, ale uprzedziem j. Chyba akurat ma pani niesychanie wiele do zrobienia, miss Waller? Wanie, e nic umiechna si. Chciabym pani przedstawi pewnego pana. Prosz i za mn! Zaprowadziem j do kabiny Tsi, w ktrej on ju zdy si schowa. Ujrzawszy, e nadchodzimy, wyszed z niej znowu. Ale Amerykanka bya zaskoczona! To pan doktor Tsi, ktry studiowa medycyn i zna niezawodny rodek przeciw dezynterii powiedziaem uroczycie, jakby tych dwoje nigdy si nie widziao. Ten mody lekarz cignem jest znany naszym gospodarzom take tylko jako doktor Tsi. Wicej nie musz wiedzie. Powiedziawszy to ukoniem si i odszedem. Wiedziaem, e wprowadziem Tsi w ogromne zakopotanie, ale byem na tyle bezwzgldny, aby nic sobie z tego nie robi. Specjalnie uczyniem ostatni uwag, aby wiedziaa za kogo chcia uchodzi na statku nasz przyjaciel. Teraz wreszcie mogem powici ca uwag jachtowi. Raffley osobicie przej dowodzenie. To on by wanie tym czowiekiem, ktry mia wwczas na gowie wielki somkowy kapelusz, gdy Nin zawijaa do portu. Teraz znowu go woy, by ochroni oczy przed zachodzcym socem. Niepowtarzalnym przeyciem byo obserwowanie, jak ten pikny statek posusznie wykonywa kady rozkaz wydany przez tub. Morze byo dzisiaj niespokojne, ale Nin nic sobie z tego nie robia. Pokonywaa fale z tak lekkoci, e nie czu byo ani jednego drgnicia. Zazwyczaj po przekroczeniu w Edi cieniny Malacca statki zawijaj do Telok Semawe i Kroengraja. S to porty wojenne zaoone u ziejcego gorcem wybrzea w celu odpierania atakw wadcw Atjeh i powstrzymujce ich wtargnicie do wntrza kraju. Wskutek tego trzykrotnego zawijania do portu potrzeba a dwch dni, aby z Penang dosta si do Oleh-leh. Lecz nasza maa Nin nie musiaa tego robi i moga pyn do celu w linii prostej, a poza tym robia dziesi wzw na godzin wicej ni Coen, tak wic podr nie zaja nam wicej ni jeden dzie. Pogoda bya wspaniaa, wia spokojny wiaterek, morze rozpocierao si przed nami jak tafla. Nasza Nin, lekko przechylona na bok, prua fale lekko i swobodnie. W okolicach rwnika krtko po szstej zapada zmrok. Gdy po dwch godzinach podry soce poczo chyli si ku zachodowi, Mary Waller pojawia si na schodach prowadzcych na pokad nad jej salonem. Zauwaya mnie i daa znak rk przywoujc mnie do siebie. Na grze, przy marmurowej rzebie Nin, mona byo najlepiej obserwowa przejcie dnia w noc. Z pocztku rozmawialimy o radoci, jak sprawiao jej tak niespodziewane spotkanie z Tsi. Bya wzruszona jego gotowoci do pomocy i natychmiastowym wyruszeniem do Oleh-leh, ale nie chciaa duo o tym mwi. Nastpnie opisaa mi swoje obecne mieszkanie na jachcie. Bya nim wyranie oczarowana i twierdzia, e nigdy jeszcze nie widziaa czego podobnego. Urzdzone byo od pocztku do koca w stylu chiskim, bogato i piknie, z wieloma cennymi przedmiotami. Byo, jak wiersz napisany bez wtpienia przez chisk kobiet, jasny w wyrazie, czysty w ramach, bez jednej sylaby, z kadym przedmiotem pasujcym do otoczenia jak doskonale dobrane sowo, kady fotel by jak bez zarzutu skomponowany wers, kada rzecz wyrazem najlepszego smaku. Chciaabym pozna t kobiet, ktra skomponowaa tak cudowne mieszkanie! rzeka Mary. Musi by rozkoszn, yjc w harmonii, a zarazem przenikliw istot. Tapicer! wtrciem. Takie rzeczy w Chinach wykonuj mczyni, ktrzy nawet czyszcz i prasuj!

93

 Tapicerzy? powtrzya moje sowa. Rozumiem naturalnie, co pan ma na myli. Ale prosz przyj i zobaczy! Zmieni pan zdanie. Nie uwaam wprawdzie za niemoliwe, e tapicer potrafi wyczarowa poezj z aksamitu czy jedwabiu, lecz ten wiersz jest tak wyranie odczuwalnym dzieem prawdziwej, szlachetnej kobiecoci, e prawie sprawia bl myle, e mgby zosta napisany przez mczyzn. Soce dotkno powierzchni morza i zalao nas zote wiato, jakby tarcza soneczna zachodzc, pawia si w mioci. Przypomina sobie pan ten zachd soca na Debel Mokattam? spytaa Mary. Ktrego pani wcale nie widziaa odpowiedziaem. Za wczenie pastwo odjechalicie. Jest zawsze taki, gdy wiatr wieje z pustyni. O nie! Przyczyna musi by inna! W ogle nie czuam wiatru. Spojrzaa w zamyleniu na diamentowo-zoty poar obejmujcy cae niebo na zachodzie. Potem spojrzaa mi prosto w twarz swymi dobrymi, uczciwymi oczami i rzeka: Czy speni pan moj prob? Chtnie! Prosz wyjc cygaro z etui, ktre wystaje z paskiej kieszeni! Prosz zapali! Proba ta wywoana bya wspomnieniem zachowania si jej ojca wtedy, w Egipcie. Czua potrzeb jego zadouczynienia. Mimo to odmwiem. Zachd soca jest tak pomienny! Nie mylmy o arzeniu si tytoniu! A jednak! Wanie teraz! Prosz. Obieca mi to pan. W mojej probie nie ma sprzecznoci z zalewajcym nas piknem. Tak rzeczywicie nie. Miaa racj. Jak atwo, a zarazem trudno, zrozumie kobiece serce! Co my, mczyni, odczuwamy jako sprzeczno, moe oznacza najpikniejsz harmoni, a co my uwaamy za powierzchowne, pochodzi moe z najgbszych zakamarkw duszy. Sama kobieta nie zdaje sobie z tego sprawy. Skd wic mczyzna ma o tym wiedzie? Pali si umiechna si z wdzicznoci, gdy w kocu speniem jej yczenie. A teraz prosz opowiedzie mi, jak dotarlicie tutaj wraz z paskim poczciwym Sejjidem Omarem! A ja bd spoglda przy tym w t stron, gdzie ley Egipt. Gdy pan bdzie opowiada, soce zajdzie cakowicie i wyobra sobie, jak zza piramid wschodzi ksiyc i w jego blasku ukazuje si pi postaci, ktre siedz przy stole na skraju pustyni i rozmawiaj o tym, ktry prowadzi soce i ksiyc ponad morzami i pustyniami. Zaczem opowie, a ona nie patrzya na mnie, lecz czuem, jak chonie kade moje sowo. Opisaem dalek drog, jak przebylimy z Omarem, a z ktrej na tych kartach przedstawiem tylko Egipt i Cejlon, poniewa pozostae miejsca i osoby nie pozostaj w adnym zwizku z moim opowiadaniem. Jej jednak nie opowiedziaem o Cejlonie ze wzgldu na profesora Gardena i mj wiersz. Czuem, e to nadal musi pozosta tajemnic. Opowie akurat dobiegaa koca, gdy usyszelimy gong wzywajcy na kolacj. Mielimy j spoy na jasno owietlonym pokadzie. Mary bya jedyn kobiet przy stole. Tsi w ogle si nie pojawi. Chciaem wsta i i po niego, gdy gubernator spyta, dlaczego odchodz od stou, wyjaniem. Czy powiedziano mu, e je razem z nami? spyta si Raffley'a. Nie ten odpowiedzia. O rzeczach oczywistych si nie mwi. Tak wic to moja wina, e nie uznaje tego za oczywiste. Moim obowizkiem, a nikogo innego jest przyprowadzi go. Gdy wyszed, Raffley spojrza na mnie znaczco. Mia oczywicie na myli zakad z dear uncle, ktrego ukryte dobre cechy zna z pewnoci bardzo dobrze. Po chwili wrci wuj uroczycie prowadzc Chiczyka, ktremu nawet osobicie wskaza jego krzeso. Prawdziwe szlachectwo, gdy zachodzi potrzeba przebije kad, najbardziej nawet tward skorup. Nad menu nie

94

bd si rozwodzi. Ponad wszelkimi smakami growa ton towarzyszcy caej rozprawie. Szczeglnie cieszy mnie widok Tsi. Jad niewiele, ale ze smakiem i odzywa si take rzadko, ale wszystko co mwi miao rce i nogi. Na temat Chin nie pado ani jedno sowo, jakby zawarto cich umow. Gubernator mia prawo oczekiwa, e Tsi nie posiada wystarczajcych podstaw intelektualnych do prowadzenia rozmowy w naszym stylu. Lecz wkrtce nastpio to, co jzyk potoczny nazywa gwodziem programu. Za chwil jeszcze raz i jeszcze raz. Zdumienie wuja nie miao granic. Nie mia pojcia, e wiedza tego modego czowieka wykracza daleko poza jego wasn. Nie zdawa sobie z tego sprawy, ale zachowywa si wobec Tsi z coraz wikszym szacunkiem. Zauwayem, e Mary sprawia to wielk rado. W po kobiecemu mdry sposb, dokadaa stara, aby przez stawianie zrcznych pyta i zmian tematu rozmowy stworzy dla Tsi sposobno pokazania, e nie jest intelektualnie gorszy od innych; a on, skromnie lecz z godnoci, wykorzysta to tak dobrze, jak tylko mogem sobie yczy, aby mg tu by jego ojciec i cieszy si wraz ze mn ze znakomitych efektw swego wychowania. Po kolacji gubernator napcha tytoniem fajk i palc j spacerowa po pokadzie. Gdy na par minut przyczyem si do niego, spyta: Czy ten Tsi jest naprawd tylko lekarzem? Nie wiem nic ponad to odpowiedziaem wymijajco. Straszni ludzie, ci Mongoowie! Faszywi, podstpni, niewierni, wyksztaceni, a przy tym skryci w najwyszym stopniu! Ale nie mog uwierzy, e jest byle kim! Przejrzaem go! Oczy tylko troch skone, koci policzkowe wystajce bardzo mao. A do tego ta szeroka wiedza i ta zrczno wyraania myli! Z tego powodu ta rasa tak mnie oszaamia. Postaram si dowiedzie, kim jest. Musi mie par kropel europejskiej krwi. Czuje si je dokadnie. I ach, chciabym spyta pana na osobnoci; widzia pan tego upiora? Jakiego upiora? spytaem, chocia wiedziaem dokadnie o czym mwi. Obraz, w kajucie. Tak. Jaki jest? Wzruszajco pikny. Ale przecie ju nieraz pan mu si przyglda. Jeszcze nie! Nigdy tam nie wchodz, bo wiem, e tam wisi. Nie chc go widzie. To znaczy; w towarzystwie wiadkw. Hm! Wprawdzie raz miaem ju zamiar...! Moe take go zobacz...! Ale Raffley nie moe nic o tym wiedzie. Hm! Wiem, e potrafi pan dochowa tajemnicy. Niech pan nic nie mwi! Ani sowa! A take, e ten Chiczyk mi si podoba! Raffley od razu sdziby, e wygra zakad. Ale o tym nie ma mowy. Jestem Brytyjczykiem, sir! Z tymi sowy odwrci si i podszed do leaka. Zarwno on, jak i Raffley mwili raz po niemiecku, raz po angielsku i std wynikay rne formy zwracania si do ludzi. Po angielsku, w przeciwiestwie do niemieckiego, nie ma formy pan i do wszystkich mwi si ty. Zdarzao si czsto, e w prowadzonych ywo dyskusjach, przechodzili czsto z jednego jzyka na drugi. Po pewnym czasie stao si to tak naturalne, e nie wzbudzao niczyjej wesooci. By moe Raffley liczy na to, e wydarzy si co, co zmieni nastawienie jego wuja do Chiczyka. Ale obecnie, po tym co usyszaem, nie wydawao mi si to konieczne. Znajdowalimy si dopiero od paru godzin na morzu, a gubernator ju mwi o nim w sposb, jaki jeszcze do niedawna uwaa za niemoliwy. Raffley i Tsi siedzieli zatopieni w rozmowie i nie chciaem im przeszkadza. Mary znowu pojawia si na pokadzie. Nie cierpiaa na chorob morsk. Zamierzaem j spyta, czy pozwoli mi sobie towarzyszy, lecz ona sama ujrzawszy mnie wskazaa mi miejsce koo siebie. Chciaabym panu co powiedzie zwrcia si do mnie co, czego nie chc mwi przy innych, bo jeszcze mogliby faszywie oceni mojego ojca.

95

 Z pewnoci o przyczynie jego niewoli? spytaem, aby uatwi jej spraw. Tak. Sta si taki dobry, taki kochany, taki sam prawie, jak wtedy gdy ya matka. Potem zachorowa i zrobi si pospny, przewraliwiony i nic go nie cieszya. Im bardziej sab na ciele, tym wicej dokada wysikw, aby wyglda na silnego duchowo. Nie chc go osdza by przecie chory. Znowu zacz mwi o pogaskich wityniach. Tych czterech indonezyjskich tragarzy, ktrych wynajlimy na wypraw w gry, nie wyznawao jego zdaniem, adnej religii. Suchali go i przyznawali mu racj, byli przecie przez niego opacani. Prbowaam go ostrzec, ale on mnie nie sucha. By cakowicie przekonany, e w krtkim czasie dokona ich cakowitego nawrcenia. Natomiast grale malajscy od samego pocztku traktowali nas wrogo. Nikt nie chcia nas przyj do siebie. Nie znalelimy adnego schronienia, a dopiero w Kampong, wiosce malajskiej, ktrej mieszkacy nie mieli do tej pory zbyt czstych kontaktw z biaymi i wobec tego byli przyjanie do nas nastawieni. Przyjli nas do wioski i zaoferowali wszystko co mieli i to nie za pienidze, lecz z czystej gocinnoci. Ale rado nie trwaa dugo, tylko jeden jedyny dzie. Malaje z Sumatry zamieszkujcy wybrzea i gb kraju s w wikszoci mahometanami zauwayem. Jak religi wyznawali mieszkacy tego regionu? Konfucjonizm. Staa tam witynia, zbudowana z samego drewna, ale ozdobiona kunsztownymi rzebami i bogato zocona wewntrz, co sprawiao dziwne wraenie, zwaywszy na bied, w jakiej yli mieszkacy. W rzeczywistoci wcale nie s biedni, lecz tylko nie maj adnych potrzeb. Szczodra natura daje im wszystko czego potrzebuj i to w nadmiarze. A co si tyczy tych zoce, to na Sumatrze znajduj si spore pokady tego kruszcu. Gry w gbi kraju zbudowane s z upkw prekambryjskich poprzecinanych obficie zotymi yami. Ale prosz, nich pani opowiada dalej! Syszaam, e w chiskich miejscowociach, gdzie nie ma szczeglnych miejsc dla goci, oddaje si im na mieszkanie witynie. Tak te stao si i w naszym przypadku. Zaprowadzono nas do wityni, ktra skadaa si jakby z dwch czci jednej do skadania ofiar i drugiej dla zwiedzajcych. Wanie w tej drugiej mielimy zamieszka. Wolaabym, aby umieszczono nas w najndzniejszej chatce! Ach, domylam si! Pogaska witynia! Tak. Paskie przypuszczenia s niestety prawdziwe. Ci poczciwcy przywlekli do wityni wszystko, abymy mieli wszelkie moliwe wygody. Przynieli niesamowite iloci jedzenia i picia i wida byo, e nas polubili. Wprawdzie nie moglimy si porozumie, bo nie znamy malajskiego, ale nasi tragarze suyli nam za tumaczy i robili to bardzo dobrze. Jednak od chwili, gdy znalelimy si w wityni, mj ojciec sta si nadmiernie oywiony i znowu zaczam odczuwa lk. Nie mwi o niczym innym, tylko o burzeniu, zniszczeniu, a w kocu nawet o spaleniu tej wityni. Pomie buchajcy ku niebu z tego domu bawanw, mia wedug niego spodoba si Bogu, jako ofiara. Robiam wszystko, aby go uspokoi. Bagaam i zaklinaam, aby nie odpaca nienawici za mio, zniszczeniem za gocinno. Ale on mia w gowie tylko jedno i zdoaam jedynie doprowadzi do tego, e wobec mnie zachowa milczenie. Jednak w jego wntrzu odzyway si coraz czciej ze, niechrzecijaskie gosy, a on by wobec nich taki bezradny. By chory uspokajaem j. Tak. Tylko chory moe wierzy, e Bg da zniszczenia wszystkiego, co dla innych jest wite. Zawsze tak uwaaam i wszystkimi moliwymi metodami, jakich wolno uy crce w stosunku do ojca, staraam si mu to powiedzie. A w kocu prawdziwo mojego pogldu zostaa potwierdzona. Nie odwayam si opuszcza go ani na krok. Nastpny dzie by witem konfucjaskim. Na krtko wstpi we mnie optymizm. Jak okiem sign widziao si masy pielgrzymw, ktrzy nieli ze sob ofiary: wypieki, owoce i nieprawdopodobne iloci kwiatw.

96

Kapan take nas szczodrze obdarowa. Byo to bardzo wzruszajce: on nioscy dary temu wrogo nastawionemu misjonarzowi. Tragarze opowiedzieli mu o ojcu wszystko. Ojciec take wydawa si by tym poruszony. By taki cichy, a ja taka szczliwa. Po poudniu zasn, co zdarzyo mu si po raz pierwszy od paru dni. Mylaam wic, e mog si przej po wiosce, gdzie mieszkacy wraz z gomi oddawali si wesoym obrzdom. Zewszd pozdrawiano mnie serdecznie i kady wrcza mi owoce i kwiaty. Nagle powstao wielkie zamieszania. Syszaam wykrzykiwane bez przerwy dwa sowa:panas, ogie i klinting, witynia, a potem ujrzaem, jak wszyscy biegn w stron wityni. Wydawao mi si, e zemdlej z przeraenia, ale wziam si w gar i pobiegam za nimi. witynia staa w pomieniach. Bucha od niej taki ar, e nie mona byo podej zbyt blisko. Niedaleko od niej palio si mae ognisko, ponad ktrym wiatr unosi w powietrze nadpalone kawaki materiau i papieru. To mj ojciec uoy w stos i podpali szaty ofiarne kapana i wite ksigi ze wityni. On sam by otoczony przez wielk i wrzeszczc gromad ludzi. Jak im si udao przedosta do niego, tego nie umiem powiedzie. Ale miertelny strach dodaje si, nawet sabemu. Dobiegam do niego akurat w chwili, gdy go chwycono i rzucono na ziemi. Wtedy straciam przytomno i padam obok niego. Zamilka. Jeszcze teraz, na wspomnienie tych strasznych chwil draa na caym ciele. Gdy przyszam do siebie podja po chwili leaam na jakiej macie. Koo mnie siedzia kapan i jeden z naszych tragarzy, ktry mia suy za tumacza. Nieco dalej siedzieli i stali inni. Swd spalenizny czu by nawet tutaj. Ojca nie widziaam. Pena najgorszych przeczu spytaam o niego. Kapan odpowiedzia tak agodnym tonem, e nigdy tego nie zapomn, a tragarz przetumaczy: Uspokj si! Czuje si dobrze i do tej pory nic mu si nie stao. Co wam uczyni nasz Bg, co wam uczyni nasz kraj, co wam uczyni nasz nard? Nasz Bg jest waszym Bogiem! Nasz kraj wam zaufa i przywita was serdecznie! A my sami, my oddalimy wam wszystko, co moglimy, chocia wiedzielimy, e jestecie przeciwko naszemu niebu. I taka jest wasza wdziczno? Pycha, pogarda, zniszczenie! Dalimy wam kwiaty, a wy? O, gupcy! Nie wiecie, e to co czynicie innym, powrci do was w przyszoci? Nie bj si mnie! Jestem kapanem, a z waszej chrzecijaskiej religii wyniosem nauk, e kapan nie sdzi, lecz przebacza. Zadbaem o to, aby twojemu ojcu nic si tymczasem nie stao. A ciebie nakazaem sprowadzi tutaj, aby miaa spokj i gdy si ockniesz powiedzie ci, e jeste wolna. Nastpia cisza, ale on jeszcze porusza ustami modlc si. Od tragarzy dowiedziaam si, e przybyli na uroczysto wodzowie zebrali si, aby odby sd nad moim ojcem. W oczekiwaniu na wyrok przeyam najstraszliwsze chwile w yciu, bo czuam, e... Prosz miss Mary, przerwaem jej niech si pani nie zadrcza! Prosz opowiedzie mi jak najkrcej si da to, co ma pani do powiedzenia! To wystarczy. Czynia wysiki, aby si opanowa. A potem podja: Ojciec zosta skazany na mier. Poprosiam, aby zaprowadzono mnie przed oblicze wodzw. Kapan zgodzi si na to, ale ojca nie wolno mi byo ujrze. Wodzowie wysuchali mnie ze spokojem. Byli dobrymi ludmi. Jakie faszywe wyobraenie ma si o tych, tak zwanych, dzikich! Ale ich prawa wymagay kary mierci. Co za szczcie, e moje zy okazay si silniejsze od praw! Uaskawiono go i zamieniono kar mierci na wyrwnanie szkd w wysokoci pidziesiciu tysicy guldenw: za wityni, szaty, ksiki i koszty mojego transportu do Penangu. Musiaam wyjecha nie mogc go ani razu zobaczy. Jeden z tragarzy towarzyszy nam jako tumacz. Konno dojechalimy do nastpnej rzeki, wzdu ktrej pynlimy pniej cznem a do wybrzea, gdzie przesiedlimy si nastpnie do wikszej praue i przeprawilimy si przez Cienin Malacca. Reszt ju pan zna. To, co wycierpiaam i co jeszcze mnie czeka jest teraz nie-

97

wane. Bez lorda Raffley'a i bez pana mj ojciec musiaby umrze. A tak mam radosn pewno, e zostanie mi zachowany, jeli... jeli do tego czasu nie zmoe go ta choroba. Bdzie y do naszego przyjazdu pocieszyem j. Mam mocne przeczucie, a dobrze znam ten gos. A potem Tsi zastosuje swj rodek, ktry uwaa za tak niezawodny. Jestem przekonany, e mr. Waller zostanie wyzwolony nie tylko od wyroku malajskich sdziw, nie tylko od wyniszczajcej choroby, lecz take od jej psychicznych konsekwencji, ktre doprowadziy do obecnej sytuacji. Prosz odrzuci wszystkie troski i sprbowa zasn! To pani bardziej potrzebne ni cokolwiek innego. Powiedzielimy sobie, dobranoc, a z dou ju mi dawa znaki Raffley, abym zszed do niego, do kajuty. Obserwowa nas susznie przypuszczajc, e Mary rozwiza si przy mnie jzyk. Opowiedziaem mu tylko to, co uwaaem za stosowne. Nic na to nie odrzek, lecz otworzy szuflad, z ktrej po krtkich poszukiwaniach, wyj kawaek starej gazety. Usadowiwszy si naprzeciwko mnie zacz czyta: Mam tutaj stary numer Handelsblad Pandangu, w ktrym napisano krtko i zwile, a jednak wyranie: Do tej pory wojna Holandii z sutanem Atjeh kosztowaa czterdzieci pi i pl miliona guldenw. Zgino ponad czterdzieci tysicy tubylcw, co rzd Holandii kosztowao tysic sto czterdzieci guldenw za kadego. Do tego naley doda onierzy holenderskich, ktrzy padli w boju, zostali kalekami albo zmarli wskutek chorb tropikalnych. Gdybymy za te pienidze kupili ziemi po tysic sto czterdzieci za hektar, to w pokojowy sposb doszlibymy do posiadania przynajmniej czterdziestu tysicy hektarw najlepszych gruntw i nie bylibymy winni mierci z pewnoci ponad szedziesiciu tysicy ludzi. Raffley odoy gazet z powrotem na miejsce i cign: Napisano to przed dwudziestoma siedmioma laty, w holenderskiej gazecie wydawanej na Sumatrze. Lepiej nie liczmy jaka to teraz byaby suma! Czy ju pan wie, co my Europejczycy rozumiemy przez sowo cywilizowanie? Nie mam zamiaru oskara pojedynczych krajw czy narodw, ale oskaram ca t cywilizowan ludzko, ktra mimo caej religijnoci i historii trwajcej osiem tysicy lat, do dzi nie przyjmuje do wiadomoci, e owo cywilizowanie nie jest niczym innym jak terroryzowaniem. Jak ja, John Raffley, wyobraam sobie cywilizowanie, zobaczy pan, gdy przyjedziemy do Chin. To, co w wielkim wiecie wydarza si w duym wymiarze, to w maym Atjeh, jak w przypadku paskiego przyjaciela Wallera: to ten niecywilizowany ucywilizowa si w najwyszym stopniu, a ten wysoko cywilizowany podzikowa mu za to w najwyszym stopniu niecywilizowanie. Tak, jak byoby po nim, gdybymy nie popynli go ratowa, to i dla naszej cywilizacji przyjdzie kiedy moment, kiedy znalazszy si w niebezpieczestwie bdzie woaa wielkim gosem o pomoc. A win za to bdzie ponosi ona sama. I jeszcze wicej: dokadnie tak, jak tu, na mojej dobrej Nin, zebrao si doborowe towarzystwo niosce pomoc: Anglik, Niemiec, Arab, Chiczyk; tak kiedy bd si musieli si zebra ludzie wszystkich nacji, ktrzy maj otwarte gowy, aby naprawia niechybne skutki tego co zepsu nasz cywilizowany terror. Poniewa naprawione musz zosta wszystkie szkody, wszystko co ze musi zosta odpokutowane i spacone do ostatniego grosika. Tego chce boska sprawiedliwo. To pozornie surowe, a jednak tak poruszajce prawo, dotyczy tak samo narodw, jak i pojedynczych ludzi i kto nie zrobi tego ju teraz, dla tego przyszo bdzie wysoce niepewna. Dla winnych istnieje straszne, przeraajce sowo, ktre brzmi: Nie grzesz liczc na bosk pobaliwo, bo zostaniesz rozliczony co do grosza! A

98

teraz mj drogi Charley, chodmy pooy si spa. Nie wiemy co nas jutro czeka. Mj stary Tom bdzie mia dzisiaj w nocy za nas oczy szeroko otwarte i moemy na nim polega. Noc mina spokojnie i spaem dobrze i dugo. Gdy wczenie rano wyszedem na pokad, dowiedziaem si, e minlimy ju wierzchoek Tanjong Perlak i znajdujemy si na wodach Sumatry. Potem przepynlimy z boku Goldberga lecego w bkitnej dali. Minlimy Segli i nie mino duo czasu, jak Raffley zameldowa, e zbliamy si do celu podry.

99

SPIS TRECI

l. Fanatyk 2. U stp piramid 3. Na Cejlonie 4. W drodze do Penangu 5. Na pokadzie Nin

100