1

2 2

3 3

Waldemar ysiak Frank Lloyd Wright" Copyright by Waldemar ysiak 19966/1967, 1982 i 1998 Wydanie drugie: Warszawa - Chicago 1999 Opracowanie graficzne i typograficzne: Waldemar ysiak i Adam Wojtasik Na awersie okadki zdjcie wietlika dachowego Salomon Guggenheim Museum w Nowym Jorku; na rewersie detal rzebiarski z Johnson Wax Building w Racine Redakcja techniczna: Adam Wojtasik Prawa ikonograficzne: 1998 The Frank Lloyd Wright Foundation FDN 1998 The Frank Lloyd Wright Foundation, Scottsdale, A 1998 The Frank Lloyd Wright Archives, Scottsdale, A 1998 The Frank Lloyd Wright Home and Studio Foundation, Oak Park,I ISBN 83-87071-87-0 EX LIBRIS - POLISH BOOK GALLERY Inc. 5554 West Belmont Ave.. Chicago II. 60641, phone (773) 282-3107, fax (773) 2823108 WYDAWNICTWO ANDRZEJ FRUKACZ, EX LIBRIS - GALERIA POLSKIEJ KSIKI pi. Trzech Krzyy 16, 00-499 Warszawa, tel. 628-31-07, 628-45-15, fax 628-31-55

Skad, amanie i monta elektroniczny Key Text sp. z o.o., ul. Prosta 2/14, 00-850 Warszawa Monta, druk i oprawa DZKA DRUKARNIA DZIEOWA S.A., ul. Rewolucji 1905 r. nr 45, 90-215 d

4 4

Nota edytorska

Jako twrca pierwszej (i jedynej) ksikowej biografii Wrighta napisanej rk Polaka Waldemar ysiak wielokrotnie przy okazji rnych rocznic i wystaw jest nagabywany przez dziennikarzy pragncych uzyska wypowied o Wrighcie. Ostatniego takiego wywiadu udzieli Rzeczypospolitej" dopiero co, 22 wrzenia 1998 roku. W wywiadzie tym tumaczy dlaczego, chocia ma m.in. wyksztacenie architektoniczne, nie zosta architektem (... dlatego, e w Polsce mona byo budowa domy na wzr budy dla psa"), Franka Lloyda Wrighta okrela jako najlepszego architekta XX wieku", a jego realizacje jako smy cud wiata". Tym realizacjom oraz temu genialnemu amerykaskiemu architektowi powici sw... debiutanck" ksik. Tak, tak Franka Lloyda Wrighta" mona waciwie uzna za debiut literacki Waldemara ysiaka, chocia nie debiut wydawniczy. Pierwsze bowiem jego ksiki ukazay si na rynku w roku 1974, a Frank Lloyd Wright" kilka lat pniej. Lecz ta biografia wielkiego twrcy zostaa napisana przez ysiaka ju w... 1966 roku! Precyzujc: zostaa napisana jako praca konkursowa przez studenta Wydziau Architektury Politechniki Warszawskiej. Sam ysiak tak o tym pisze w swoim pamitniku (Lepszy", 1990): w konkurs ogosi Wydzia Architektury PW, gdy nie istniaa w jzyku polskim monografia twrczoci Wrighta, co stanowio due utrudnienie dydaktyczne. Byt to konkurs dla profesorw, docentw, adiunktw i hierarchw podobnego szczebla, ale eby imprez udemokratyczni i nada jej wikszy liczbowy splendor, dopuszczono te studenteri wyszych rocznikw. Prace anonimowe i tylko jeden laur dla zwycizcy. Po ustaleniu, ktra praca jest najlepsza, otwarto kopert z jej hasem, aby zobaczy, ktry profesor to napisa. W kopercie byo nazwisko studenta czwartego roku, co profesorom i docentom uwiadomio bezsens wymogu anonimowoci konkursowej. Ale werdyktu cofn ju nie byo mona. Mona byo tylko sprawi, eby szczeniak nie dosta (prcz nagrody) honorarium wydawniczego. Polska biografia Wrighta musiaa zaczeka na druk a student-triumfator sam zostanie belfrem i Arkady zwrc si do niego z propozycj .

Zwrciy si kilkanacie lat pniej, dopiero w 1978 roku (data podpisania umowy wydawniczej), a wyday w roku 1982. Obowizkow tzw. recenzj wewntrzn dla

wydawnictwa napisa czoowy polski architekt, urbanista i wykadowca akademicki, prof. Jerzy Hryniewiecki (notabene jego wsppracownikiem przy budowie warszawskiego Stadionu Dziesiciolecia by inynier Stanisaw ysiak, ojciec Waldemara). Recenzja zaczynaa si tak: 5

Otrzymany do zaopiniowania tekst pracy wraz z proponowanym przez autora materiaem ilustracyjnym da mi wiele satysfakcji. Zarwno dziaalno literacka i publicystyczna dr. Waldemara ysiaka, znana mi i ceniona przeze mnie w szeregu jego prac i esejw z dziedziny historii i sztuki, jak i jego temperament literacki, gwarantoway mi penowartociow analiz twrczoci i dziejw tak wybitnej i kontrowersyjnej postaci architektury wspczesnej, jak by Frank Lloyd Wright. Praca ta przedstawia wielkiego architekta i jego twrczo w ukadzie chronologicznym, z wydobyciem zarwno ta epoki, jak i specyfiki stosunkw amerykaskich w okresie tworzenia si architektury na przeomie XIX i XX wieku a do naszych czasw, to jest do 1959 roku. Jest to praca o wysokiej wartoci merytorycznej (zarwno pod wzgldem tekstu, jak i doboru ilustracji), dajca peny obraz twrczoci F. L. Wrighta, bdzie wic na pewno bardzo przydatna dla architektw, dla studentw i dla czytelnikw interesujcych si architektur i sztuk wspczesn. Moim zdaniem praca nie wymaga adnych przerbek merytorycznych, jest bowiem oparta na bogatej literaturze wykorzystanej przez autora, co uchronio j przed niedokadnoci lub opuszczeniem wanych elementw yciorysu twrczego F. L. Wrighta". Itd. Dalej nastpoway szczegowe wnioski. Konkluzja wnikliwej (szeciostronicowej) recenzji brzmiaa tak: Stwierdzam, e praca dr. Waldemara ysiaka w peni zasuguje na wydanie drukiem. Praca ta ma walory zarwno naukowe, jak i literackie. Bez zastrzee (...) prof. arch. J. Hryniewiecki". Zastrzeenia mg budzi nakad edycji 10 ty. egzemplarzy, co wtedy byo przysowiow kropl w morzu. Wikszo tego nakadu otrzymay uczelnie i biblioteki pastwowe, wic dla wielbicieli pisarstwa Waldemara ysiaka zostao do ksigarnianego nabycia bardzo mao egzemplarzy. Std Frank Lloyd Wright" jest niezmiennie od kilkunastu lat najbardziej poszukiwan pozycj autora, trudn do zdobycia nawet w handlu antykwarycznym. Niniejsza druga edycja ksiki ma ambicj wypeni zapotrzebowanie rynku. Edycja ta rni si od pierwszej tward opraw bibliofilskiej czci nakadu, troch wiksz liczb zdj biao-czarnych oraz rysunkw, jak rwnie ikonografi barwn. Dwadziecia dwa lata temu student Waldemar ysiak ozdobi sw prac konkursow picioma wasnorcznymi ilustracjami kolorowymi wykonanymi w technice mieszanej (pirko tuszowe, gwasz i akwarela). Dajemy je na wkadce barwnej przy kocu ksiki, tuszc, i bdzie to dla Czytelnikw smakowita biuteria" edycji. Wreszcie smaczek" ostatni, wart chyba przytoczenia. W konkursie z roku 1966 (rozstrzygnitym w roku 1967) kada praca wystpowaa anonimowo bya opatrzona tylko godem, a nazwisko autora znajdowao si w zamknitej kopercie z tym samym godem na wierzchu. Autor zwyciskiej pracy wybra sobie godo wita Helena", wwczas zupenie dla jurorw niezrozumiae. Dzisiaj, znajc pronapoleoskie (wrcz bonapartystowskie) sympatie Waldemara ysiaka doskonale rozumiemy to godo. Wright jest dla pisarza Napoleonem wspczesnej architektury, samotnym niby cesarz z wyspiarskiego (witoheleskiego) eremu. Andrzej Frukacz

6 6

Zegnaj, Franku Lloydzie Wrighcie! Umare, zanim zdyem nauczy si pieni o tobie. Gdy nie mog spa noc, myl o tym, czego dokonae. egnaj, Franku Lloydzie Wrighcie!"

z ballady o Wrighcie piewanej przez duet Simon & Gurfunkel

Frank Lloyd Wright przyszed na wiat prawdopodobnie w 1867 roku (sam podawa dat: 8 czerwca 1869 roku) w maym miasteczku Richland Center pooonym w dolinie Wisconsin River jako dziecko walijskiego kaznodziei i walijskiej nauczycielki. Kilka miesicy wczeniej matka, Anna Wright z domu Lloyd, wiedziona prorocz intuicj odgada, e urodzi syna i e syn ten bdzie architektem, tote przygotowywany dla niego pokj dziecinny ozdobia drzeworytami przedstawiajcymi katedry angielskie. Te wizerunki, matczyna troskliwo, zalana socem dolina i muzyka klasyczna (Bach i Beethoven), ktr pasjonowa si jego ojciec, ksztatoway Franka w cigu pierwszych lat ycia. Nie byo to jednak sielankowe dziecistwo ze wzgldu na nie koczce si awantury midzy rodzicami. Po siedemnastu latach maestwa matka powiedziaa do ojca krtko: Panie Wright. Dzieci wychowam sama, nie jeste mi ju wicej potrzebny. Opu ten dom, jeli chcesz". William Russel Cary Wright chcia. Zamkn za sob drzwi i Frank nigdy go ju wicej nie zobaczy. Przey to rozstanie bardzo ciko. Sta si skryty, zamknity w sobie i znerwicowany, a rwnoczenie kiekoway jego bezwzgldno, upr i tajone ambicje, ktre upodobniy go do ojca. Kult Beethovena nie by jedynym dziedzictwem, jakie pozostawi mu w spadku Wrightsenior; w przyszoci Frank identycznie porzuci swoj pierwsz on. Na krtko przed odejciem ma Annie Wright udao si umieci Franka na wydziale inynierii ldowej uniwersytetu stanu Wisconsin. Studiowa niezbyt zapalczywie, a jednoczenie chcc pomc matce i siostrom naj si do pracy w Madison (rok 1886), u przedsibiorcy budowlanego Allana Connovera, ktry zatrudnia chopca w charakterze nadzorcy placu budowy przy kilkunastu realizacjach. Wanie wtedy nastpia tragedia, ktrej efekt sta si wrcz legendarny (opis tego wypadku cytuj prawie wszyscy biografowie Wrighta jako symbol jego stosunku do tradycyjnej, penej atrap architektury XIX-wiecznej): zawalio si skrzydo gmachu rzdowego w Wisconsin, grzebic wielu ludzi. W oknie ktrego z piter Frank ujrza przygniecionego belk robotnika, nad ktrym wisia niczym n gilotyny pat cikiego blaszanego gzymsu. Komentarz Wrighta by jednoznaczny: Jeli taki gzyms jest blaszanym faszem, to dlaczego reszta budynku miaaby by prawdziwa? On cay jest faszem!". W roku 1887 Frank zdecydowa si rzuci studia i prac u Connovera, po czym wyruszy do Chicago. Matka nie pochwalaa tego kroku, lecz zaopatrzya go na drog w futrzany konierz do paszcza i w ywoty" Plutarcha (notabene Wright bardziej gustowa w podrczniku Froebla z zakresu geometrii wykrelnej; jako dziecko bawi si zestawami klockw Froebla, ktre kupia 8

mu matka). Nieco wczeniej jeden z wujw Franka, wielebny Jenkin Lloyd Jones, zleci chicagowskiemu architektowi, Josephowi Lymanowi Silsbee, budow kocioa dla swej kongregacji i teraz bez trudu ulokowa osiemnastoletniego siostrzeca w pracowni Silsbeego. U Silsbeego, ktry przeciwnie do wielu innych wczesnych architektw w Stanach Zjednoczonych nie by wyznawc propagowanego przez parysk Akademi Sztuk Piknych historycyzmu i dla wasnego uytku wytworzy eklektyzujcy na mod angielsk, troch nieuporzdkowany, romantyczny cottage style" (pewne cechy tego stylu, zwanego take stylem krlowej Anny", mona odnale w masowo pniej budowanych przez Wrighta domkach mieszczaskich), Frank zacz na serio uczy si architektury. Powstay wwczas pierwsze jego samodzielne bd prawie samodzielne projekty (Lloyd House w Spring Green w stanie Wisconsin i Unitarian Chapel w Sioux City w stanie Iowa). Wzi take udzia przy tworzeniu tzw. pierwszej Hillside School w Spring Green, gdzie uczyy jego ciotki, Nell i Jane Lloyd Jones. Prawie wszystkie zarobione pienidze, poczwszy od dziesiciodolarowej zaliczki na konto pierwszej pensji, wysya matce (wkrtce zreszt cign rodzin do Chicago, gdzie zamieszkali na przedmieciu Oak Park w sposb bardziej ni skromny). Wieczorami namitnie czyta i rysowa, czerpic wzory z pracy Owena Jonesa Grammar of Ornaments", z pomysw wasnych i ze wskaza Silsbeego. Ten pierwszy belfer Wrighta pozostawia uczniowi duo swobody, otwierajc mu jednoczenie oczy na olbrzymie moliwoci rozwizywania formy i konstrukcji.

9 9

W roku 1888 najwybitniejszy przedstawiciel tzw. chicagowskiej szkoy architektury, trzydziestodwuletni, stojcy dopiero u progu wielkiej kariery, Louis Henry Sullivan szuka ze swym wsplnikiem Adlerem rysownika, ktry mgby opracowa detale ornamentacyjne dla synnego Chicago Auditorium. Pewnego dnia do drzwi Sullivana zapuka modzieniec trzymajcy pod pach teczk pen rysunkw, ktre wzbudziy umiarkowany zachwyt. Mimo wszystko te stworzone przez Wrighta w cigu kilku nocy wariacje ornamentacyjne, oparte na motywach stosowanych przez Silsbeego i Sullivana, na wzorach Jonesa i podach wasnej wyobrani, stay si dla przepustk do znakomitej pracowni, w ktrej miaa si rozegra historyczna bezpardonowa walka z eklektyzmem o sens i jako oraz o nowy ksztat architektury. Po podpisaniu z Sullivanem picioletniego kontraktu Wright wczy si w t walk z caym modzieczym zapaem, a okres tej wsppracy ostatecznie uksztatowa jego osobowo twrcz. W swojej autobiografii Wright nazwa Sullivana ukochanym mistrzem" (Lieber Meister"), lecz mimo to i mimo e wpywy Sullivanowskie odnajdujemy w niektrych dzieach Wrighta, 10

Frank nie uwaa si za klasycznego ucznia. Pisa o tym tak: Jeli nawet Sullivan byt moim nauczycielem, to ja z pewnoci nie bytem jego uczniem. Ucze zazwyczaj naladuje mistrza i potem staje si jego wrogiem". Jak mogli by kiedykolwiek wrogami ideowymi, jeli ich bunty wyrastay z tego samego pnia, z kategorycznego protestu przeciwko bkartowi eklektyzmu: funkcji bez formy i formie bez funkcji" ! Byo to partnerstwo myli, gdzie Sullivan legitymowa si wikszym dowiadczeniem w propagowaniu zgodnoci formy i funkcji architektonicznej (Forma zawsze wynika z funkcji!"), Wright za potrafi precyzyjniej sformuowa regu: Forma wynikajca z funkcji to tylko stwierdzenie faktu. Fakt ten dopiero wtedy staje si autentyczn twrczoci, gdy form i funkcj traktuje si jako integraln cao". Kiedy w pniejszych latach Wright zaatakuje funkcjonalistw zarzuci im niezrozumienie tej reguy i rozdzielne operowanie funkcj oraz form, podczas gdy forma nigdy nie zyska doskonaoci, jeli funkcja nie zostanie optymalnie rozwizana. Kiedy Wright zaczyna prac w studio Sullivana, ten ostatni, mimo caego swego nowatorstwa i krytycyzmu wobec tradycyjnej architektury, znajdowa si pod wpywem kamiennych, romanistycznych (neoromaskich) budowli Henry'ego Richardsona. Tote chicagowski Auditorium Building, majcy w zamierzeniu inwestora uczyni z Chicago centrum kulturalne kraju, zewntrznie podobny by do Richardsonowskiego magazynu Marshall Fields, wewntrz za eksplodowaa istna orgia charakterystycznej Sullivanowskiej ornamentyki, penej naleciaoci japoskich i powikanych, plastycznie wystylizowanych form rolinnych (zajmowanie si t ornamentyk stanowio przez dwa lata gwn robot Wrighta w pracowni Sullivana). Co prawda A.D. 1892 mistrz" skrytykowa przesadne dekoracje eklektyzmu ( Ozdoby bdce tylko luksusem s niepotrzebne. Nasz zmys estetyczny zyskaby, gdybymy na kilka lat zaniechali ornamentw i wznosili obiekty pikne poprzez sw nag form"), jednake wbrew wszystkim swoim rewolucyjnym deklaracjom nigdy nie potrafi radykalnie wyj poza nowatorstwo typu europejskiej Art Nouveau (Jugendstilu) i artystw z krgu Williama Morrisa tudzie Henry'ego van de Velde, ktrzy unikajc nadmiernej i pretensjonalnej ornamentyki historycyzmu eglowali po arabeskowych, zdradliwych wodach ornamentyki secesyjnej. Mwic o powrocie do natury" (wczesna koncepcja architektury organicznej", ktr rozwinie i uskrzydli dopiero Wright, dajc jej duo szerszy wymiar) nie zdoby si na pogbienie swych propozycji, doprowadzenie ich do koca i zrozumienie w peni. Teoretyzujc prawidowo problemy architektury organicznej" w swych publikacjach w praktyce czerpania od przyrody wzorw nie wyrwa si z ciasnego krgu organicznej" dekoracji. Pozostaje wszake jego niekwestionowan zasug, e natchn filozofi owego naturalizmu swego genialnego 11

asystenta. Dopiero Frank Lloyd Wright zrozumia, i oferowana przez natur lekcja zasad prowadzi nie tylko do rzetelnoci tworzenia (Sullivan w Kindergarten Chats" definiowa architektur organiczn" jako: na wskro uczciw pod wzgldem treci tudzie zewntrznego wyrazu") i do stosowania rolinnej ornamentyki, lecz i nieuchronnie do rnicowania form strukturalnych architektury. Uczciwo bya dla Wrighta oczywist baz pierwotn, a przez architektur organiczn", z ktrej dziki narzuceniu Sullivanowskiej idei czysto architektonicznych prawide uczyni pniej kierunek swej twrczoci, rozumia architektur powstajc w cisym zwizku z charakterem terenu wybranego pod budow (harmonijne dopasowanie bryy do krajobrazu), rozrastajc si odrodkowo od pnia" (pionu grzewczego) i w peni, na sposb nowoczesny, odpowiadajc atawistycznym potrzebom i wymaganiom czowieka, zwaszcza za potrzebie bezpieczestwa i wygody. Jego realizowane od ostatniej dekady XIX wieku rezydencje willowe dowiod, i nie by tylko teoretykiem. Propagowana przez Wrighta i jego chlebodawc ideologia uczciwoci ekspresji twrczej jako etycznej bazy nowej, demokratycznej architektury spotkaa si z jawn wrogoci w wczesnym amerykaskim rodowisku architektonicznym. Do otwartego starcia doszo roku 1893 na terenie Wystawy wiatowej w Chicago. Biuro Adlera i Sullivana otrzymao zlecenie zaprojektowania dla tej imprezy magazynu przewozowego. Budow wszystkich pozostaych obiektw ekspozycyjnych powierzono architektom reprezentujcym historycyzujc lini paryskiej cole des Beaux-Arts, przez co wystawa staa si panoptikum klasycystycznego eklektyzmu. Sullivana wprawio to we wcieko i rozpocza si wymiana obelg; po jednej stronie znaleli si on i Wright z ich architektur prawdziw", po drugiej ci z Beaux Arts" z ich faszywymi, eklektycznymi elewacjami, ktre lekcewayy funkcj. Pierwsz rund walki obaj rebelianci przegrali. Ich Transportation Building, peen terakotowej, nawizujcej do organicznych" form Art Nouveau ornamentyki w wystroju wewntrznym i zewntrznym oraz maksymalnie wyeksponowanych linii poziomych, opozycyjnych wobec pionw neoklasycyzmu (Sullivan: Linia pionowa to czowiek stojcy, bdcy w sprzeciwie z natur, podczas gdy linia pozioma to czowiek lecy, kochajcy natur i bdcy z ni w zgodzie"), zepchnito na sam brzeg terenw wystawowych, nie mwic ju o tym, e w jego realizacji narzucono im wiele elementw klasycy stycznych. Runda ostatnia bya ich wielkim zwycistwem: dzisiaj tylko Transportation Building pozosta ywym wspomnieniem po Chicago Fair 1893. Pracownia Sullivana, nastawiona przede wszystkim na realizacj duych budowli, otrzymywaa jednak czsto od bogatych obywateli kuszce propozycje zaprojektowania maych rezydencji. Na polecenie szefa trudzi si tym w wolnych chwilach Wright i doszed do takiej 12

rutyny, e zosta gwnym ekspertem firmy do spraw domkw mieszkalnych (wrd tych domkw, ktrych wikszo powstaa w stanie Illinois, gwnie w Chicago, a kilka w stanach Wisconsin i Mississippi, znajdowa si take dom Sullivana). By to zarazem pierwszy okres jego wieloletnich studiw nad problemem rezydencji mieszkalnej w ogle i prb wymodelowania czysto amerykaskiego domu w szczeglnoci. Przewaajca cz realizacji Wrighta z tego okresu (wczesne lata 90-e wieku XIX) odzwierciedla fatalne, neopalladiaskie gusty mieszczastwa i nie zasuguje na specjaln uwag. Dopiero pniej mg Frank uniezaleni si jako twrca, teraz za tworzy tamowo, schlebiajc gustom klientw, by mc utrzyma powikszajc si byskawicznie rodzin (w roku 1890 oeni si z dziewitnastoletni Katarzyn Tobin, ktra urodzia mu szecioro dzieci). Wrd tych konwencjonalnych pudeek o klasycy stycznie symetrycznych kompozycjach, pudeek penych ciekawych rozwiza geometrycznych (wpyw Froebla), horyzontalnych podziaw oraz dekoracji typu Art Nouveau we wntrzach pewien rozgos zyska jedynie James Charnley House (1891-1892) majcy typow elewacj z rzymskiej" cegy, ktrej klasycystyczno kaleczya" zdobica balkon nad gwnym wejciem dekoracyjna sullivaneska", jedna z najlepszych, jakie Wright kiedykolwiek wykona. Wiele lat pniej skrytykuje on innych twrcw za tp pudekowato ich architektury, mwic: Ja moje pudeka stawiaem duo wczeniej, ale dziki Bogu ju z tego wyrosem ". Jedynym naprawd ciekawym dzieem tamtych pionierskich lat, dzieem godnym wpisania z numerem pocztkowym na list ewolucyjn Wrightowskiej architektury, by wasny dom (mieszkanie i pracowania) Franka, budowany od roku 1889, a nastpnie wci rozbudowywany w chicagowskiej dzielnicy Oak Park tzw. Oak Park House (Frank Lloyd Wright House i Frank Lloyd Wright Studio). Mia on jeszcze pewne szcztkowe cechy Silsbee'owskiego cottage style" i ju liczne futurologiczne" cechy pniejszych doskonaych rezydencji projektowanych przez Wrighta, zwaszcza tyle samo mistyczn, co funkcjonaln struktur rodkowego pionu cieplnego i motywy japoskie. Punktem centralnym Domu Wrighta by utility core" skadajcy si z zetknitych plecami" kominka i kuchni. Ten ppek" mieszkania, ktrego tradycja wywodzia si z XVII wieku, by w koncepcji architektury organicznej" Wrighta nie tylko orodkiem gastronomiczno-grzewczym, lecz przede wszystkim yciodajnym pniem", od ktrego rozchodziy si promienicie inne funkcje (w miar powikszania si rodziny Wright obudowywa utility core" coraz wiksz liczb pomieszcze, tak i Oak Park House rozrasta si organicznie", niczym krzew, co wreszcie uczynio z maego domu rozlegy kompleks mieszkalno-pracowniany). 13

Wszystkie pomieszczenia Domu Wrighta, zdobione ornamentacyjn japoszczyzn typow dla Art Nouveau i dla rozwiza dekoracyjnych Sullivana, poczone zostay w jedn wspln przestrze, dzielon jedynie ruchomymi ciankami nie sigajcymi sufitu. Byo to wbrew zaprzeczeniom Wrighta bezsporne odbicie struktury wewntrznej tradycyjnego domu japoskiego, ktrego wntrze zasadnicze, omoya", flankowane przybudwkami geya", dzieliy ruchome cianki shoji"*. Zarysy poszczeglnych komnat wyznaczaa umieszczona na wysokoci 7 stp (okoo 2,1 m) pozioma tama drewniana. Wszystkie otwory w cianach znajdoway si poniej tego fryzu", ktry zmniejsza" wysoko wntrza do skali czowieka. Jest rzecz znamienn, e wysoko 7 stp, a wic wysoko czowieka z podniesionymi rkami, przyj Wright na p wieku przed powstaniem synnej Corbusierowskiej figury modularnej, majcej rwnie 7 stp wysokoci. Tworzc bardzo intensywnie zyskiwa Wright coraz wiksz popularno i coraz wicej klientw, od ktrych z czasem zacz przyjmowa zamwienia po kryjomu bezporednio do wasnej pracowni, a nie poprzez biuro Sullivana. Projektowa te przemytnicze domki", jak je sam nazywa, pod pseudonimem, zapominajc czsto w nawale roboty o pracy, ktr trzeba byo wykona dla szefa. Ktrego dnia w roku 1893 Lieber Meister" dowiedzia si o wszystkim i z trzaskiem wyrzuci asystenta za drzwi. Skoczy si pewien etap w yciu Wrighta. Jeszcze tylko jeden raz spotka pniej ukochanego mistrza", ktremu oszustwem zapaci za yczliwo i pomoc. Sullivan, ktry po kilku latach wielkich sukcesw rozpi si i wegetowa w ndzy, zmar roku 1924 opuszczony i zapomniany, co Frank przey bolenie. Do koca ycia czu si winny nigdy nie przesta wspomina wielkiego nauczyciela z czci, i wbrew oczywistym faktom twierdzi, e jedynie dziea Sullivana wywary wpyw na jego twrczo. Zapomnienie" o wszystkich innych wpywach japoskich, meksykaskich (prekolumbijskich), antycznych, palladiaskich, klasycystycznych, amerykaskich z XIX wieku etc, a po rne wpywy czysto konstrukcyjne w rodzaju ramowego (ryglowego) stick style" pogbiao w hod. Naley jednak gwoli sprawiedliwoci stwierdzi take, i jeli kilkuletnia praktyka przy boku Sullivana daa Wrightowi korzyci wprost niewymierne i zapewne bez niej nie osignby pniej nawet poowy tego, co osign, to i dla Sullivana wsppraca z genialnym asystentem bya bardzo korzystna w efekcie wniosa do ostatnich dzie mistrza" zdyscyplinowan dynamik i oywcz werw modoci. Symptomatyczne: po relegowaniu Wrighta Sullivan nie stworzy ju niczego ciekawego. To wanie, dekoracyjna japoszczyzna i japoski metabolizm" budynku, dowodzi, i wpywy japoskie w twrczoci Wrighta nie zaczynaj si, jak twierdzi wielu autorw, od obejrzenia przeze ekspozycji japoskiej na Wystawie wiatowej w roku 1893, lecz s wczeniejsze. 14

Z pracowni Sullivana Wright wyszed jako osobowo cakowicie uksztatowana, tak w zym znaczeniu: z caym jego wybujaym ponad przecitn norm egocentryzmem i drapien arbitralnoci, z tym wszystkim, co pchao go do awantur, bjek (ju w studio Sullivana ciko pobi koleg), procesw i nawet raz do wizienia jak i w dobrym: z odwag, z nadludzkim, tytanicznym wysikiem wkadanym w prac, ktr uwaa za swe posannictwo i ktra staa si jego religi, z cakowitym powiceniem si walce o humanistyczny ksztat architektury i z jego sercem rozbrykanego romantyka, przez ktre nazywano go szalonym architektem". Dowd na to, e w chwili poegnania z mistrzem" jego genialne twrcze moliwoci s ju bliskie penego rozwinicia si, da Wright w tym samym 1893 roku, wznoszc domek mieszkalny w River Forest (stan Illinois) dla zamonego biznesmena Williama H. Winslowa (notabene byo to pierwsze zamwienie, jakie wpyno do zaoonego przez Franka i jego przyjaciela, Cecila Corwina, samodzielnego biura architektonicznego, mieszczcego si w Sullivanowskim Schiller Building). Symetryczny plan Winslow House przypomina nieco klasycy styczn symetryczno planu Charnley House, a brya organicznie" wtopiona w teren (do tego stopnia, e aby nie wycina piknego drzewa obok stajni, Wright przebi dla pnia dziur w zewntrznej poaci dachu!) skadaa si z dwch rozcignitych horyzontalnie kondygnacji (ceglany, klasycyzujcy parter plus pitro ozdobione liczn sullivanesk") i bya przykryta niskim, wyduonym dachem, tak i czciowo zasonite nim pitro zdawao si nisze i bardziej wyduone ni w rzeczywistoci. Cao, sprawiajca wraenie paskiego namiotu, wzbogacaa sownik amerykaskiej architektury o nowe wartoci: o mistrzowskie operowanie liniami poziomymi i skal. Obiekt ten wykaza, i Wright doskonale rozumia zapomnian ju w jego czasach regu mistrzw Staroytnoci, Gotyku i Renesansu, e architektura musi by tak samo pikna i atrakcyjna, gdy oglda si j z daleka, jak i z bliska. To pierwsze uzyska przez bezbdne proporcje caoci, to drugie przez finezyjny detal i kapitalne dopasowanie jego skali do skali kompozycji oglnej. Winslow House by pierwszym z owych prywatnych, powstajcych przez lata dziewidziesite wok Chicago domw Wrighta, w ktrych mona odczyta nowy oryginalny styl XX wieku" (Nikolaus Pevsner). Byo std ju bardzo blisko do domw prerii". Po ukoczeniu tej pracy gnbiony kopotami finansowymi Frank reprodukowa" czsto Winslow House, dochodzc do zestaww blokowych kompozycji, ktre stanowiy reminiscencje ukadw geometrycznych (klockw) Froebla, i produkowa seryjnie domki mieszczaskie, ktrych sam nie ceni zbyt wysoko. Byy to twory neopalliadaskie lub mieszajce wpywy japoskie (elewacyjna kratownica biaych pl w czarnych ramach i dugie, dwuspadowe dachy) 15

ze stylem Tudorw", niektre jednak jak bardzo japoskie" Warren Hickox House i Harley Bradley House w Kankakee (Illinois) z roku 1900 osigay wysoki poziom, dajc Wrightowi szersze spojrzenie na moliwoci ksztatowania bryy i detalu, przez co staway si wanymi elementami jego nieustajcych studiw nad problemem siedziby amerykaskiej". Pierwszy, dziesicioletni etap tych eksperymentw zosta uwieczony powodzeniem wanie w roku 1900. Dokadnie na pocztku nowego stulecia Wright skonkretyzowa model czysto amerykaskiego domu", o ktrym wygaszajc w roku 1902 w chicagowskim Klubie Kobiet swoje artystyczne credo (przedstawi wwczas synne 9 zasad architektury organicznej") powiedzia tak: Dom amerykaski bdzie duchowo i materialnie wypowiedzi swej ery, a cay wiat uszanuje go za rzetelno, czysto stylu i wartoci wielkiego dziea sztuki". Czas pokaza, i Wright si nie myli. Tych kilkudziesiciu (ponad 50) wzniesionych przez pierwsz dekad XX wieku, wolno stojcych podmiejskich rezydencji mieszkalnych, wtulonych w teren i rozcignitych horyzontalnie, nie naley rozpatrywa osobno, jako poszczeglnych prac Wrighta, lecz jako nowe zjawisko, nowy typ amerykaskiej architektury nowy styl prerii". Tworzc Prairie Houses (domy prerii") Frank zacz wreszcie radykalnie zrywa z klasycy styczn symetri planw. O ile Charnley House i nawet rdowy w pewnej mierze dla stylu prerii" Winslow House uksztatowane byy jeszcze na sposb europejski, o tyle domy prerii", troch dzikie, poetycko rozczonkowane i dynamiczne w formie, byy ju z gruntu dziemi amerykaskiego Middle Westu, owego charakterystycznego paskiego pejzau okrelanego mianem American Scenery. Jako takie nalece do konkretnego krajobrazu stanowiy wspania, pen i yw ilustracj wszystkich zasad Wrightowskiej architektury organicznej", od poetyki strukturalnej zaczynajc, a na naturalnych materiaach koczc. Dewiza Wrighta, wyoona przeze w roku 1939, brzmiaa: Jeli chce si by wielkim architektem, trzeba by, nieodzownie, wielkim poet. To znaczy wielkim, oryginalnym i obdarzonym fantazj interpretatorem swojego czasu, swojego dnia, swojego wieku". W tym samym 1939 roku, majc ju za sob kilkudziesicioletni baga dowiadcze, Wright piewca poetycko swobodnej inspiracji wyuszczy wiatu (podczas prelekcji w Instytucie Architektw Brytyjskich w Londynie), co rozumie przez architektur nowoczesn, czyli organiczn" ktra odrzuca klasyczn symetri osiow upodobniajc budynek do stojcego na warcie onierza (pity razem, oczy zwrcone ku frontowi, z lewej i prawej strony po rwno"): Architektura organiczna woli pozycj swobodn, niewymuszon, naturaln. Jej nadprzyrodzon symetri jest malowniczo i rytm zespolony z otoczeniem, odpowiadajcy rytmowi urokw swobodnego, dopasowanego do natury ycia ". 16

Takie byy jego domy prerii", warunkowane naturalnymi cechami terenu i potrzebami czowieka, a przez to bdce architektur woln od z gry zaoonych stereotypw jedyn godn czowieka. Wystpujca w niej harmonia czynnikw rozumowego i emocjonalnego cakowicie zasugiwaa na miano realistycznego romantyzmu. Wedle regu architektury organicznej" kady dom prerii" wsppracowa cile z otaczajc go przyrod, stanowi niejako jej przeduenie, wrcz jej nieodczn cz dziki jednoci z klimatem, rolinnoci i rzeb terenu by odzewem czowieka na gos natury. Generalnym, nieco wyszym od innych pomieszcze (czsto dwukondygnacyjnym) orodkiem przestrzennym Prairie House, koncentrujcym na ksztat rzymskiego atrium ycie mieszkacw, by zgodnie z tradycj anglosask wyposaony w kominek pokj dzienny czyli salon (living room"). Od tego centrum rozrastay si organicznie" w czterech kierunkach, tworzc ukad krzyowy, nisze skrzyda zawierajce inne pomieszczenia budynku, ktre z kolei przechodziy w jeszcze nisze murki osonowe, pergole, akcenty ogrodowe i najnisze, obronite zieleni tarasy, a te nie dostrzegalnie wtapiay si w teren, poddaway kadej nierwnoci gruntu i adaptoway do jego lokalnej barwy, tak i caa struktura stwarzaa wraenie naturalnego tworu geologicznego; typowy wczesny przykad, z lat 1901-1903 Ward W. Willits House w Highland Park, stan Illinois. Dziki temu, a take dziki otworom okiennym, przestrze wewntrzna i zewntrzna wizay si wzajemnie. Takie zespolenie obydwu przestrzeni, wskutek ktrego trudno byo okreli, gdzie si koczy dzieo czowieka i zaczyna dzieo natury, jak rwnie swobodne przenikanie wiata i powietrza do wntrza budowli nazwa Wright w roku 1901 eteryzacj architektury". Wzajemn penetracj wntrza i przestrzeni zewntrznej w domach prerii" podkrelaa ich dominujca horyzontalno, znakomicie wica architektur z otoczeniem. Wynikaa ona z twierdzenia Sullivana, e poziomy, w przeciwiestwie do pionw, nie wytwarzaj dysharmonii midzy czowiekiem a natur, i zarazem idealnie odpowiadaa charakterowi rozlegych przestrzeni Ameryki. Niskie, wyduone w nieskoczono" skrzyda budynku i takie poacie jego dachw, rozcignite pasma okien i parapetw, murkw i tarasw wszystko to stanowio form upodobnienia si struktury do krajobrazu, zgodnie z dewiz Wrighta, e podstaw architektury jest charakter terenu, na ktrym si j realizuje". Pomagao w uzyskiwaniu tej symbiozy stosowanie tradycyjnych materiaw. Mody Wright nie tskni za nowinkami materiaowymi. Woda, ziemia, soce, powietrze, drewno i kamie oto ywioy, z ktrych tworz" mawia. Tote najbardziej reprezentatywne domy prerii", takie jak Darwin D. Martin House w Buffalo (stan New York) z roku 1904, Frederick C. Robie 17

House w Chicago z lat 1908-1910 (patrz te ilustracja na wkadce kolorowej) czy wybudowane w roku 1908 Isabel Roberts House w River Forest (Illinois) i Avery Coonley House w Riverside (Illinois), powstay z ciemnego drewna, cegy, kamienia (czsto nieobrobionego), naturalnego tynku piaskowego, stiukw i szka. Niektre domy prerii" miay kominek, serce" ukadu, wykuty w bryle skalnej. Razem z absorbowaniem przez Wrighta na rzecz domw prerii" otaczajcej ich przestrzeni (zwa to sw trjwymiarow dramaturgi") szo umiejtne komponowanie i dramatyzowanie wntrz, ktrym nadawa znamiona ruchu. Ju wczeniej, po zapoznaniu si z koncepcj domu japoskiego i z filozofi mdrca Lao-Tse ( Uyteczno glinianego garnka, ktry tworzymy, tkwi w zawartej wewntrz pustej przestrzeni"), sformuowa Wright swoj ide jednoprzestrzennoci, mwic: Istot budynku nie s ciany, ale przestrze zawarta midzy nimi". Wntrza Prairie Houses skadajce si (za wyjtkiem miejsc chronicych osobist wasno mieszkacw) z pomieszcze pozbawionych prawie zupenie drzwi, otwartych do siebie i wyznaczanych przez ruchome cianki, tamowe fryzy", kty widzenia i zmienne efekty perspektywiczne bardziej ni przez stae przegrody tworzyy jedn wdrujc" przestrze, gdzie nic nie przypominao tradycyjnych pokojw-pudeek. Pniejsze odkrycie" jednoprzestrzennego wntrza przez Miesa van der Rohe lub koncepcja plan libre" Le Corbusiera, trac cechy odkrywczoci w porwnaniu z tymi, jak mwi ich twrca, symfoniami przestrzeni i wiata". Wanie wiata. Zamiast tradycyjnych cian zewntrznych z typowymi otworami okiennymi, Wright stosowa w domach prerii" przemiennie partie murw (lub drewna) i szka wystpujcego rwnie w naronikach. Uzyskane tym sposobem zaskakujce efekty wietlne wntrz zostay spotgowane przez wskie snopy wiata wpadajce dugimi, o charakterze wskich szczelin, pasmami szklanymi rozdzielajcymi paszczyzny sufitw i cian (takie owietlenie byo jednym z hobby" Wrighta m.in. projektowane przeze osiedle dla robotnikw fabryki samochodw w Detroit skadao si z domkw o cianach zasypanych skarpami ziemi i dowietlonych cienkim pasmem okien pod stropodachem). Wright rzadko uywa duych tafli szka wikszo Prairie Houses dostaa cige zestawy maych otworw okiennych, czsto zrnicowanych ktowo, tak i kada tafla odbijaa inn cz nieba lub terenu, co tworzyo ywe, naturalne obrazy". Te barwne mozaiki", bdce jeszcze jednym elementem architektury organicznej", rwnoczenie zaspokajay Wrightowski gd ornamentyki, spotgowany przy tworzeniu stylu prerii", stylu wyczyszczonego ze zbdnej dekoracji rzeczywistej. Porodku zotego okresu owego stylu (1905) Wright wyjecha do Japonii i ubrany w kimono 18

przewdrowa archipelag wzdu i wszerz, chonc sekrety budownictwa Kraju Kwitncej Wini, co nie zostao bez wpywu na domy prerii". Ju 16 lat wczeniej, projektujc Oak Park House. zdradza zainteresowanie t architektur i jej znajomo daleko wykraczajc poza dekoracyjn japoszczyzn stosowan przez Sullivana i secesjonistw. Ta fascynacja egzotyk kraju, ktry trwajc przez wieki w hermetycznej splendid isolation" mg oferowa wzory wiee (duo wiesze od wielokrotnie wyeksploatowanych europejskich), fascynacja przejawiajca si m.in. zainteresowaniem kultowymi dla krgw Secesji drzeworytami japoskimi (gwnie dziea Hokusai Katsushika i Hiroshige Ando) pogbia si w roku 1893, kiedy wewntrz pawilonu japoskiego (Ho-o-Den) na Wystawie wiatowej Frank ujrza kopi (w skali 1:2) tradycyjnej drewnianej witynki buddyjskiej. To pierwsze zetknicie si z yw architektur Japonii natychmiast zaowocowao wzmocnieniem jej wpywu na twrczo Wrighta, nie tylko w ornamentyce i rozwizywaniu wntrz, lecz take w ksztatowaniu bryy (przykadem byy silnie wystajce na zewntrz okapy dachowe) i w ogle w praktycznym doskonaleniu teorii architektury organicznej", ktrej reguy (swobodne plany, horyzontalno, cise powizanie z przyrod etc.) Japoczycy stosowali od dawna. Wycieczka z roku 1905 staa si dalszym krokiem w tym kierunku. O ile wczeniejsze domki Wrighta. takie jak Hickox House i Bradley House z roku 1900. czy nawet bardziej dojrzae twory stylu prerii" (poczwszy od Domu Willitsa), zawieray tylko mniej lub bardziej wyrane wpywy japoskie, o tyle projektowany przez Wrighta po powrocie z Japonii Harold Mc Cormick House (1907, Lake Forest, Illinois) przypomina ju do zudzenia typowy, rozlegy i paski, skpany w ogrodowej zieleni paac japoski. Genialny egocentryk, ktry cae ycie z niezrozumiaym uporem wypiera si jakichkolwiek (prcz Sullivanowskich), rwnie najoczywistszych wpyww na sw twrczo szczeglnie gorco przeczy, jakoby wpywy japoskie wywary pitno na jego pracach, co byo nonsensem i czego aden krytyk architektury ani biograf Wrighta nie mg przyj za dobr monet, gdy bezspornie twrca Prairie Houses by w znacznie wikszym stopniu pod wpywem cesarskiego paacu Katsura ni Sullivanowskiego Chicago Auditorium Building, a jego architektura organiczna" z niczym nie bya tak mocno spokrewniona, jak z kultur budownictwa mieszkaniowego Japonii. Domy prerii" tylko na tym zyskay. Dzisiaj mona stwierdzi, i rezydencje preryjne (notabene wikszo nie powstaa na prerii, lecz na przedmieciach, gwnie chicagowskich: High-land Park, Oak Park, River Forest, Wilmette i in.) wywoay istotne zmiany amerykaskiego sposobu ycia i twardo wrosy w gleb USA. Wszystkie s wci pieczoowicie konserwowane i cigle setki niecierpliwych amatorw 19

czekaj na moliwo kupienia jednego z tych budynkw, dziki ktrym narodzio si wspczesne amerykaskie budownictwo mieszkaniowe. Kultywujc styl prerii" da si Wright pozna rwnie jako arcyzdolny twrca obiektw nierezydencjonalnych o wielkomiejskim charakterze. Ju w roku 1894 zwrcia si do niego znana ze szklanych wyrobw firma American Luxfer Prism Company, ktrej chodzio o reklam nowych blokw szka. Frank wykona szkice dziesiciopitrowego gmachu majcego kurtynow cian frontow zestawion z owych blokw i szklanych pyt (Luxfer Prism Co. Skyscraper rok 1895), a projekt ten, szokujco nowoczesny, wyprzedzajcy o 30 lat szklanocienne drapacze chmur" Miess van der Rohe i o 37 lat Pawilon Szwajcarski Le Corbusiera, sta si pi lat pniej inspiracj dla Sullivanowskiego Schlesinger Meyer Store. Innym rodzajem prac Wrighta w tym okresie byy bardzo popularne na terenie stanu Wisconsin kluby jachtowe: poczwszy od zrealizowanego w roku 1893 po wygranym konkursie, niezbyt jeszcze udanego, cikiego i przysadzistego Madison Municipal Boathouse nad jeziorem Mendota, poprzez kilka realizacji nad jeziorem Delavan, a do wspaniaego projektu Yahara Boat Club (1905*. rwnie dla lecego nad jeziorem Mendota Madison). W projekcie tym, stworzonym przez Wrighta majcego dziesicioletnie dowiadczenie, nowoczesna, Froeblowsko zgeometryzowana brya, zwieczona szklan tam" otworw okiennych i paskim, rzucajcym gbokie cienie dachem, podporzdkowana zostaa wszechobecnej poziomowoci, co wraz z jej organicznym" wtopieniem si w teren za pomoc niskich murkw i tarasw i z jej ruchom", jednorodn, przelewajc si" przestrzeni wntrza zdradzao bliskie pokrewiestwo ze stylem prerii". Cao odznaczaa si tak kolosaln prostot, jak Wright rzadko pniej uzyskiwa, prostot, ktra staa si proroctwem: zainspirowaa niemiecki pawilon w Barcelonie Miesa van der Rohe, jego (Wrighta) wasne usonian houses"* [ Wright zaczerpn to okrelenie utworzone z pierwszych liter sw: United States of North America i oznaczajce: typowy dla USA" z ksiek Edwarda Bellamy'ego.] oraz duo innych dzie XX wieku. Rwnie elastyczno ruchomych" wntrz jest do dzisiaj problemem aktualnym, nie zamknitym jest ona postulowanym atrybutem nowoczesnej architektury. O ile w terenie pod- lub pozamiejskim Wright nadawa swym dzieom charakter bardzo poziomy, spaszcza je i zgodnie z zaoeniami architektury organicznej" otwiera ku przestrzeni zewntrznej, o tyle w tworach wielkomiejskich operowa prawem kontrastu pionami, i zamyka wntrza prawem swej nienawici do brudnej, smrodliwej i haaliwej megaurbanizacji izolujc je od negatywnych wpyww ulicy. ciany boczne wielu biurowcw Wrighta byy prawie lub cakowicie bezokienne (klimatyzowane wntrza otrzymyway wiato 20

dziki dachowym wietlikom, rurom szklanym etc.) bd te ich perforowane szkem segmenty przepuszczay do wntrza tylko wiato, zamykajc widoki zewntrzne. Pierwsza taka konstrukcja, bdca zarazem pierwszym zrealizowanym przez Wrighta dzieem o duej skali i jego, jak sam powiedzia, pierwszym protestem architektonicznym" powstaa w latach 19031905 w Buffalo (New York) dla firmy Larkin Company. Majcy prost form i wystrj, buntowniczy wobec wszechwadnych klasycy stycznych tendencji budownictwa uytecznoci publicznej Larkin Co. Administration Building by najnowoczeniejszym wwczas gmachem biurowym na wiecie, jednym z pierwszych, ktrym dano klimatyzacj. Dominoway dynamiczne piony w cianach i w wyodrbnionych z centralnego korpusu wieach komunikacyjnych. Cembrowinami" czterokondygnacyjnej studni" wntrza byy otwarte galerie zawierajce biura i dowietlone przez olbrzymi dachowy wietlik. Ruch" przestrzeni odbywa si tu wycznie w kierunku pionowym. Wright osobicie zaprojektowa najdrobniejsze szczegy (nawet supernowoczesne, konstruktywistyczne umeblowanie, ktre o okoo pitnacie lat wyprzedzio waciwy konstruktywizm) tej budowli, ktra sprawiaa wraenie wielkiego silosu. Le Corbusier i Mies van der Rohe dopiero w roku 1920 odkryli" taki typ budownictwa o charakterze przemysowym. Kolejna tego typu propozycja Wrighta, z roku 1912 niezrealizowany projekt biurowca dla gazety San Francisco Call" odznaczaa si jeszcze wiksz miaoci operowania strzelistymi pionami. W zaoeniu budynek ten by monumentaln, o 24 kondygnacjach, wolno stojc pyt, zwieczon dachem, ktry sta si prawdopodobnie inspiracj dla zwiecze w najlepszych yletkoweach" Miesa van der Rohe. Tu po zrealizowaniu Larkin Co. Building stano (1905-1908) jedno spord najlepszych dzie Wrighta Unity Church and Parish House w Oak Park (Illinois). Wzniesiona z elbetu uytego przez Wrighta po raz pierwszy, blokowo zgeometryzowana brya o wysokoci dwch kondygnacji (na elewacjach zewntrznych wyznaczay je: dolne pasmo penych murw i grne poprzecinane wertykalnymi niszami okien) emanowaa zrodzon w Yahara Boat Club prostot, pozbawiona zostaa jednake tak dziki elementom struktury, jak i dziki dekoracjom dominujcej horyzontalnoci. Ju klockowa" sylwetka tego kocioa zasugiwaa na miano nowoczesnej, lecz plan Unity Church by wprost futurologiczn rewelacj. witynia skadaa si z dwch czci: z kwadratowego audytorium i z poczonego z nim otwart loggi, prostoktnego domu parafialnego. Ten plan w ksztacie litery H. rozdzielajcy dwie funkcje obiektu (stosowali to potem wszyscy funkcjonalici, od Le Corbusiera do Breuera), by tak nowoczesny, e a trudno uwierzy, i powsta na pocztku stulecia. Zapoznanie si z nim przeczy twierdzeniom, i 21

tego typu rozdzielenie funkcji wyroso pniej z Kubizmu bd z radzieckiego Konstruktywizmu po I Wojnie wiatowej. Innego rodzaju rewelacj byo rozwizanie jednoprzestrzennego wntrza audytorium Unity Church. Owietlone bocznie oraz sufitowo (przez gbokie, kasetonowe wietliki w stropodachu). pene gry refleksw wietlnych na wysunitych rampach, balkonach i pulpitach zostao ono pokryte zgeometryzowan, prostoktn i linearn ornamentacj, ktra z jednej strony stanowia japonizujc reminiscencj zeszorocznej wizyty Wrighta w paacu Katsura (jasne paszczyzny, pocite ciemnymi ramami), z drugiej za w sposb nie ulegajcy wtpliwoci kubizowaa", wyprzedzajc o 11 lat neoplastycyzm Mondriana i holenderski ruch De Stijl*. By wic Wright prekursorem tych kierunkw, co udowodni raz jeszcze w roku 1912 geometrycznymi dekoracjami swego Avery Coonley Playhouse. wybudowanego w Riverside (Illinois) i podobnego nieco form do Yahara Boat Club. Budujc Avery Coonley Playhouse mia ju Wright na swoim koncie ponad 200 realizacji i projektw, ktre publikowa, gdzie tylko si dao, nawet w kobiecym Ladies' Home Journal" (A Home in a Prairie Town", A Fire Proof House" i in.), i by jednym z najsawniejszych architektw Ameryki, dobrze znanym take w Europie. A.D. 1910 w Berlinie ujrza wiato dzienne album Ausgefuhrte Bauten und Entwiirfe von Frank Lloyd Wright" (Wybrane budowle i projekty Franka Lloyda Wrighta"). Ta i kolejne europejskie prace o Wrighcie wprowadziy" go do pracowni architektw starego kontynentu" i wywary znaczny wpyw na now architektur Europy (zwaszcza holendersk i niemieck), co wida w dzieach Gropiusa, Mendelsohna i in. Nie zaniedbywa rwnie Wright swoich zdolnoci literackich. Jego pierwsza publikacja, The Art and Craft of the Machine" (Sztuka i rzemioso maszyny"), z roku 1901, cae lata przed Bauhausem definiowaa sztuk ery cywilizacji przemysowej i okrelaa zadania architekta wieku maszyn". W dziele tym Wright przeciwstawi si teorii pracy zbiorowej" formuowanej pniej na uytek architektw przez Gropiusa, twierdzc, e tylko waciwa, indywidualna praca poszczeglnych twrcw daje rzeczywiste korzyci. W pismach Wrighta roi si od podobnych dywagacji spoeczno-politycznych, ktre nie zawsze zjednyway mu poklask. Przykadowo: w swojej pniejszej biografii Sullivana, ktr nazwa Genius and Mobocracy" (Geniusz i tumokracja"), zaatakowa Wright prezydenta Roosevelta za ch zniszczenia amerykaskiej demokracji" i przekazania wadzy w rce tumu", ktrego nie cierpia. Wedug niego narodem powinien rzdzi indywidualny geniusz; rzdy lub werdykty zbiorowe uwaa za nonsens. Pycha, zoliwo i apodyktyczno Wrighta od pierwszych lat jego kariery przysparzay mu 22

wielu wrogw i tak ju pozostao do koca. Kolekcj anegdot amerykaskich wzbogacia jego symboliczna reakcja na skarg waciciela jednej z wybudowanych przez niego willi. Czowiek ten zadzwoni do Wrighta narzekajc, i podczas deszczu woda leje mu si w domu na gow. To niech pan przesunie fotel gdzie indziej!" odpar Frank. Z kolei symboliczna dla jego lekcewacego stosunku wobec innych twrcw bya reakcja Wrighta na projekty wybitnego architekta fiskiego, Eliela Saarinena. Obejrzawszy je, mia Saarinenowi do powiedzenia tylko jedno: Jaki, wielki architekt. Ze mnie!"*. [ Saarinen potwierdzi swa wielko nie obraajc si i pniej owiadczy, e im bardziej dojrzewa jako architekt, tym bardziej ceni twrczo Wrighta.] Innym wyraa swoj pogard w sposb jeszcze bardziej drastyczny. Przemow do licznego grona architektw amerykaskich zacz od sw: Panowie, wy nazywacie siebie architektami?! Pozbdcie si zudze!". Nie pozbyli si zudze, tak jak nie potrafili pozby si jego. ale te pacili mu piknym za nadobne. Prcz stosunkowo postpowych krgw Chicago, gdzie ju od roku 1894 wystawiano prace Wrighta w Klubie Architektonicznym (w roku 1902 otrzyma ca sal i znaczn cz katalogu), by Wright bardzo dugo ignorowany przez konserwatywne amerykaskie rodowisko architektoniczne i jego czoow organizacj AIA (American Institute of Architects). nie tyle ze wzgldu na swj niewyparzony jzyk, demonstracyjn bezczelno itp., ile za spraw swej niekonwencjonalnej twrczoci. Jego oparta na przekonaniu, i jest najwikszym architektem wszechczasw, walka z AIA bya troch osobliwym odpowiednikiem europejskich zmaga rnych grup architektonicznych szermujcych swymi programami. Podobnie jak dziaalno zawodowa Wrighta wzbudzaa nienawi rodowiska architektonicznego USA jego ycie prywatne, rozliczne afery i skandale, ktre lekkomylnie inicjowa, budziy gniew opinii publicznej. W roku 1909 kopiujc czyn swego ojca Frank rozsta si, po 19 latach maestwa, z matk swych szeciorga utalentowanych dzieci (dwch jego synw zostao architektami) i rzuciwszy rodzin wyjecha ze sw kochank, pani Cheney, do Europy. Tam. w Berlinie i we Florencji, pisa swoj autobiografi potwierdzajc jego wybitny talent literacki, sigajcy wyyn prozy poetyckiej. Tam te, w przerwach midzy romantycznymi wdrwkami po zboczach Fiesole, zaprojektowa dla siebie w roku 1910 Frank Lloyd Wright House and Studio (Viale Verdi, Fiesole. Wochy). Oburzenie, jakie wywoaa w purytaskich Stanach Zjednoczonych ucieczka" Wrighta i Mrs. Cheney, nie zakcio jego dziaalnoci twrczej. Po powrocie z Europy zabra si, w roku 23

1911, do budowy swego nowego domu w Spring Green (Wisconsin). Pragn tam rozpocz nowy etap swojego ycia, a e by z dziada pradziada (tak po mieczu, jak i po kdzieli) Walijczykiem, nada budowli imi Taliesin od nazwiska legendarnego kimeryjskiego barda, ktry mia w VI wieku ukada poematy o wielkoci sztuki i posannictwie artysty. Taliesin I Frank Lloyd Wright House. Farm and Studio (Taliesin East Taliesin Wschodni), utrzymany w stylu najlepszych przykadw preryjnej" architektury, by niewielkim, wspaniale wtopionym w krajobraz domkiem z tego samego nieobrobionego lokalnego kamienia, z ktrego w roku 1902 powstaa w Spring Green druga Hillside Home School. Otwarte na zewntrz wntrze, pene zaskakujcej gry wiata i cienia, finezyjnych perspektyw i wyrafinowanego kolorytu, a take nowoczesnych, zaprojektowanych przez Franka mebli, zdobiy ornamenty, rzeby (poski Buddy) oraz malowida chiskie i zwaszcza japoskie. Wpywy dekoracji azjatyckiej wystpiy tu silniej ni w jakiejkolwiek innej budowli Wrighta. Tak wic Taliesin East by typowym paradoksem preryjnej architektury organicznej" by czysto amerykaskim domem", ktry wyrs na czysto japoskich tradycjach. Nie by jednak domem szczliwym. Pewnego dnia. gdy Wright przebywa w Chicago, w Spring Green oszalay murzyski sucy z Barbados zamordowa pani Cheney, jej dwoje dzieci i reszt suby, a nastpnie cakowicie zdemolowa dom. Ta straszliwa tragedia powalia Wrighta. Caymi dniami spa lub udawa, e pi. Z tej apatii wyrwaa go kolejna nagonka urzdzona na niego przez wrogw wzi si do pracy, gdy mia dusz fightera". Jego rany wewntrzne zaleczya dopiero inna kobieta, moda rzebiarka Miriam Noel. W roku 1913 w Spring Green powsta Taliesin II, za w Chicago kolejna zaskakujca realizacja Wrighta imponujcy kombinat rozrywkowy (restauracja, kasyno i sala widowiskowa) Midway Gardens for E.C. Waller & O. Friedman. Ten kompleks budynkw by niepodobny do wszystkiego, co Wright wczeniej stworzy. By to. bardziej ni konkretny obiekt architektoniczny, rodzaj eksperymentu urbanistycznego w maej skali. Wewntrz zespou zabudowa, penego rnych wieyczek, balkonw, loggii, galerii, daszkw i tarasw wyznaczajcych dugie poziomy (wszystko to razem stwarzao zudzenie ruchu bry i przestrzeni), twrca umieci ogrd flankowany rzebami Ianellego. Cao nasycona abstrakcyjn ornamentyk pod postaci betonowych wzorw (bardziej kubistyczn ni w Unity Church) wiadomie zdaa do czenia problematyki konstrukcyjnej i rzebiarsko-malarskiej. Midway Gardens stanowio pierwsz realizacj Wrighta, w ktrej mona byo obserwowa wpyw na jego twrczo (nieporwnywalny do wpywu architektury japoskiej i krtkotrway, lecz wyrany) zabytkowych budowli Majw i Aztekw. Rozpocz si kilkuletni okres inspiracji 24

Franka prekolumbijsk architektur Meksyku. Ju w roku nastpnym (1915) powsta w Richland Center (Wisconsin) stworzony pod wpywem tej inspiracji A.D. German Warehouse. W tym samym roku Wright wyjecha do Japonii z dopiero co poznan Miriam Noel i tam wybudowa gony Imperia Hotel, peen rwnie (kolejny paradoks twrczoci Wrighta) akcentw prekolumbijskich rodem z Jukatanu! Zamwienie na budow tego prestiowego tokijskiego obiektu dosta Wright od Japoczykw dziki swej wielkiej midzynarodowej sawie oraz znanemu inwestorom umiowaniu przeze kultury japoskiej. Ju w 1914 zaprojektowa Budynek Ambasady Amerykaskiej w Tokio. W 1915 powstaa pierwsza wersja projektu Imperia Hotel. Realizacja trwaa ponad pi lat (1916-1922), przerywana kopotliwymi staraniami Franka o rozwd z pierwsz on i nieporozumieniami z Miriam, lecz zakoczya si penym sukcesem. W tym samym czasie zrealizowa w Japonii kilka innych obiektw (domki mieszkalne w Tokio, Hakone i Ashija) oraz wykona kilka projektw dla Tokio i Nagoya, lecz z jego japoskich prac tylko Imperia Hotel zapisa si trwale w historii architektury. Wytworny, skadajcy si z szeregu budynkw i przesycony silnym adunkiem emocjonalnym hotel wykazywa dziki olbrzymiej liczbie bry, ryzalitw, uskokw, gzymsw i okapw pewne podobiestwo do Midway Gardens. Wieloplanowe, barwne, wykadane ceg i rzebion law, mocno egzotyczne wntrza nieodparcie absorboway wzrok. Cao bya podporzdkowana klasycystycznej osi gwnej, co stanowio egzotyczn interpretacj typowego ukadu paacowego z XVII i XVIII wieku, ze swoistym cour d'honneur" i penym emfazy podjazdem. Interpretacja ta miaa wszake tyle oryginalnej swobody w konsekwentnym operowaniu form i z tak wraliwoci dostrajaa si do skali ludzkiej, e dawaa obraz godnej szacunku spoistoci i rwnowagi plastycznej. Jeli chodzi o wystrj, to gwnie on sprawi w paradoks, e Imperia Hotel mimo caego swego, charakterystycznego dla Japonii sposobu ksztatowania przestrzeni by w znacznie mniejszym stopniu japoski ni wiele innych dzie Wrighta. Detal i ornamentyka zastosowane tu przez niego miay jako swj rodowd prekolumbijskie relikty Jukatanu i by moe tak niezwyk metod chcia Frank jeszcze raz, cigle z tym samym uporem, zaprzeczy wpywom japoskim w swej twrczoci. Gwnym zagadnieniem przy budowie Imperia Hotel bya sprawa odpornoci na czste w Japonii trzsienia ziemi. Uzyska to Wright dwoma sposobami: waciw budow fundamentw i oryginaln konstrukcj partii naziemnych, przy czym pomysu dostarczy mu widok kelnera, ktrego rami i palce tak elastycznie balansoway tac, e ta zawsze, po kadym odchyleniu, 25

wracaa do tej samej horyzontalnej pozycji. Zamiast przebija si (tak jak to robili twrcy innych monumentalnych budowli w Tokio) gbokimi fundamentami do twardego podoa przez kilkumetrow warstw muu, Wright uzna j za wietn poduszk" amortyzacyjn i osadzi w niej pale utrzymujce ca struktur. Ta ostatnia podzielona zostaa na luno zwizane sekcje, zoone ze supw (rk kelnerskich"), z ktrych kady podtrzymywa pyt stropow (tac") w jej centrum, a cay ten, charakteryzujcy si idealnym wywaeniem wszystkich czci skadowych, system balansujcych wspornikw" dawa konstrukcji bezprecedensow elastyczno (w Japonii stosowano przedtem podobne rozwizania, ale drewniane, nigdy betonowe). Ju podczas budowy nastpio trzsienie ziemi i wedle wspomnie Wrighta gmach ogarny konwulsje". On sam i przeraeni robotnicy, lec na ziemi mogli obserwowa, jak fala sejsmiczna rozwalajca okoliczne domy toczya si pod hotelem, ktry wygina si spazmatycznie, lecz w momencie ustania ruchw tektonicznych wszystkie falujce przed chwil elementy konstrukcji odzyskay swoje pierwotne pozycje. Hotel sta nienaruszony, co wzbudzio zachwyt Japoczykw. Kiedy Frank odjeda 60 zakochanych w nim robotnikw odprowadzio go do samej Jokohamy, gdzie przy nabrzeu portowym rozentuzjazmowany tum wiwatowa na jego cze. Waniejsza prba miaa miejsce w roku 1923, gdy Japoni nawiedzi jeden z potniejszych kataklizmw sejsmicznych, rujnujc Tokio i Jokoham. Wright dosta od barona Okyry telegram nastpujcej treci: Hotel stoi nieuszkodzony, stanowic pomnik paskiego geniuszu. Setki bezdomnych znalazy w nim opiek i schronienie. Gratulacje"*. [ Niestety pniej Japoczycy zlikwidowali w najpikniejszy hod oddany ich kulturze i architekturze przez Wrighta. Imperia Hotel rozebrano i zastpiono go bardziej nowoczesnym" budynkiem!] Przygoda Imperial Hotel zostaa uznana za zwycisk prb ogniow" architektury organicznej", do ktrej obiekt ten zalicza si m.in. dziki cudownej wsppracy z niebezpiecznym terenem. Dla Wrighta by on take kolejnym etapem drogi przez inspiracje prekolumbijskie. Podczas budowy hotelu zrealizowa w Stanach kilka obiektw na mod jukataskich wity i wanie przy tej okazji zacz serio eksperymentowa z elbetem, zastosowanym przeze wczeniej tylko w Unity Church. Wright zawsze stara si dobrze pozna stosowany materia i nigdy nie traktowa charakteru materiaw budowlanych jako sprawy drugorzdnej. Trzeba zgbi naturalne waciwoci materiau twierdzi i nie uwaa go tylko za powok, gdy struktura kadego podporzdkowana jest swoistym prawom". Jego ukochane drewno, ktrym te eksperymentowa 26

zaciekle (przykadem zoona z kart do gry" w roku 1922 kolonia drewnianych domkw letnich Tahoe Summer Colony nad jeziorem Tahoe w Kalifornii), zezwalao na ograniczon liczb rozwiza i byo mao plastyczne. Std Wright zainteresowa si wreszcie elbetem, materiaem dajcym konstrukcji si i pozwalajcym przykrywa due wntrza bezsupowo. O ile Aline Barnsdall House and Garage, lepiej znany jako Hollyhock House (z 1916-1921, w Los Angeles), peen symetrycznie rozmieszczonych bry. dziedzicw wewntrznych, basenw, tarasw i fryzowej ornamentyki zaczerpnitej ze wityni Tigars w Chichen-Itza, sprawiajcy wraenie majaskiej budowli kultowej lub grobowca (kolejny paradoks: ta elegijno kontestowaa mieszkaln funkcj budynku), by jeszcze zbudowany z czystego betonu systemem przypominajcym stropy skrzynkowe o tyle w nastpnych kalifornijskich rezydencjach Wrighta noszcych charakter jukataski pojawiy si ju elbetowe formy prefabrykowane. Byy to tzw. textiles blocks", specjalnie profilowane, pokryte geometrycznymi, azteckimi ornamentami bloki z betonu wzmocnionego siatk stalowych prtw. Promienie soneczne przenikajce ich perforacj daway we wntrzach zaskakujce efekty wietlne, czsto barwne dziki zastosowaniu kolorowego szka otworw. Mrs. George Madison (Alice Miliard) House zwany La Miniatura w Pasadenie i Dr. John Storer House w Los Angeles (oba z roku 1923) miay ksztat prostoktnych pudeek, lecz pochodzcy z roku 1924 Charles Ennis House w Los Angeles zosta ju potraktowany przez Wrighta bardziej rzebiarsko, by zrnicowanym zestawem bry formowanych za pomoc textiles blocks". Kilkuletni okres wariacji na indiaskich motywach prekolumbijskich, ktrego pokosiem byy egzotyczne i monumentalnie archaizujce witynki" mieszkalne, dalekie od autentycznie rezydencjonalnego charakteru nie zahamowa poszukiwa Wrighta, ktrych celem byo rozwinicie i udoskonalenie jego koncepcji czysto amerykaskiego domu". Styl prerii" zosta doskonae ukoronowany (rok 1925) kolejnym Taliesinem Wschodnim (trzecim ju) w Spring Green. Nad t siedzib Wrighta, cigle rozbudowywan od roku 1911, wisiao uparte fatum. Zniszczone przez szaleca miejsce krwawej masakry (Taliesin I) pado na domiar zego ofiar poaru. Odbudowane (Taliesin II) spono powtrnie w roku 1924. Rwnoczenie zamieszkujcego oba te Talie-siny Wrighta dotkna seria mierci bliskich mu osb (pani Cheney, matka, Sullivan) i najrniejszych kopotw oraz afer. W roku 1921 uzyska wreszcie rozwd z pierwsz on i wzi lub z Miriam Noel. lecz byo ju za pno ciko psychicznie chora, zmczona wieloletni walk Miriam opucia go i niedugo potem zmara (w 1927 roku). Gdy oeni si trzeci raz, z czarnogrsk arystokratk, rozwdk Olg Lazowitch (zwa j 27

Olgivann), jej byy m i adwokaci Miriam wsadzili go, po obrzydliwym procesie finansowym, do wizienia (na krtko). Mimo wszystko wci walczy, lecz purytaska Ameryka miaa ju do jego coraz to nowych on, kochanek i skandali. Opinia publiczna wydaa na Wrighta wyrok i klienci poczli odwraca si ode jak od trdowatego. Wwczas Frank utworzy rodzaj spki akcyjnej, polegajcej na sprzeday przyjacioom akcji zabezpieczonych jego przyszymi zyskami*. [ Fundacja ta. pod nazw Taliesin Fellowship. przeksztacia si w roku 1929 w prywatn szko architektury, gdzie za opat 1000 dolarw rocznie od osoby chopcy i dziewczta mogli uczy si i pracowa.] Tak zdoby fundusze na swj nowy dom. Wzniesiony roku 1925 Taliesin East III (Frank Lloyd Wright House) by optymalnym domem prerii", komasujcym wszystkie wczeniejsze upodobania i dowiadczenia twrcy w dziedzinie budownictwa mieszkaniowego. Przestrze zewntrzna zlewaa si tu z wdrujc" przestrzeni wewntrzn, dugie horyzontalne linie tarasw organicznie" wtapiay obiekt w teren, zrnicowane poziomy dachw tworzyy swoist symfoni przykry", a pomysowe wietliki daway atrakcyjn gr wiate we wntrzu, ktrego serce" stanowi skalny kominek. Wright sukcesywnie ulepsza Taliesin East. W roku 1933 zaadaptowa swe dawne dziea w Spring Green (Lloyd Jones House i Hillside School) na siedzib Taliesin Fellowship (Taliesin Fellowship Complex), a w roku 1938 wznis farm (Taliesin Farm Group). Rwnoczenie budowa w Arizonie zimow siedzib swoj i swojej szkki. Ukoczona w roku 1938 (w Paradise Valley koo Phoenix) Frank Lloyd Wright Winter Headquarters in the Desert (czyli pierwotny Taliesin West Taliesin Zachodni sukcesywnie rozbudowywany do roku 1959) staa si a do mierci twrcy jego ulubion siedzib, o wiele bardziej szczliw ni pechowy Taliesin East. Tam funkcjonowao pod jego okiem Taliesin Fellowship kolebka wielu marnych i niewielu dobrych architektw (np. Paolo Soleri), ktrych Frank przyjmowa jako modych chopcw nie zagldajc w papiery (jeden z najlepszych przyszed do bdc wczeniej zwykym pakowaczem w domu towarowym i bez adnych egzaminw sta si w Taliesin West znakomitym projektantem), uwaa bowiem tak jak jego matka e architekta nie mona stworzy architektem trzeba si urodzi". Tam koncertowa na fortepianie dla gromadki swych uczcych si i pracujcych uczniw (kady czonek Taliesin Fellowship musia by uyteczny), urzdza amatorskie przedstawienia oraz dyskusje o malarstwie, urbanistyce, rasizmie, demokracji etc. Tam, mimo upywajcych lat, by wiecznie mody przez stay, bezporedni kontakt z modzie. Imi baniowego poety, Taliesin, znaczy po walijsku Byszczce czoo" vel Lnica brew". Genetyczny Walijczyk Frank Lloyd Wright, tworzc ze swymi asystentami w Rajskiej Dolinie, 28

wrd pagrkw arizoskiej pustyni, swj nowy rajski dom, stara si, by okala on wzgrze tak jak brew okala oko". Zesp romantycznych obiektw zosta przylepiony do podna zbocza (Wright: Nigdy nie buduj na szczycie, lecz obok niego"), by zgodnie z zasadami architektury organicznej" nie stanowi agresywnego akcentu w terenie, nie by intruzem, lecz partnerem krajobrazu. Krajobrazu bardzo malowniczego i bardzo trudnego zarazem, lecz Wright nigdy nie obawia si trudnego terenu, wprost przeciwnie, podniecao go to odway si nawet zaprojektowa dom wewntrz rozpadliny skalnej gr Sierra Mdre w Kalifornii (E. H. Doheney Ranch, 1925). W swej autobiografii Frank napisa: Taliesin to abstrakcyjna kombinacja drewna i kamienia, ktre manier bardzo tutaj naturaln spotykaj si wrd okolicznych wzgrz". Kamienie zbierane po okolicy i zalewane cementem day tej budowli pustynny beton", z ktrego powstay mury. Natomiast czerwone drewno mahoniowe, w poczeniu z grubym ptnem aglowym, zezwolio montowa osadzon na murach, skomplikowan konstrukcj dachow, ktra czciowo przepuszczaa do wntrza i czciowo filtrowaa promienie soneczne. Pod dugimi wspornikami dachu znajdoway si otwory widokowe dla penetrowania wzrokiem perspektyw pustyni. Analogicznie jak w skromniejszym Taliesin East, nie brakowao tu wdrujcych" przestrzeni wewntrznych otwartych na zewntrz, poziomowoci i dugich linii tarasw spajajcych architektur i otoczenie, co wraz z naturalnymi materiaami, ktrych dostarcza okoliczny teren, pogbio szlifowany przez Wrighta w cigu wielu lat proces zrastania si budynku i podoa do granic jednoci rzeczywicie organicznej. Taliesin West, o ktrym pisano, e jest najbardziej romantyczn grup budowli, jak wzniesiono od czasw Majw", nie wymaga adnej ornamentacji, poniewa by tak rzebiarski i malowniczy w swojej formie, i sam stanowi przepyszny pustynny ornament. Wright projektujc go pamita o prastarej regule, i najpikniejsza jest ta architektura, po ktrej zostaj pikne ruiny, tote wiadomie nada murom tak form, by po zniszczeniu nietrwaego, drewnianopciennego dachu monolityczne elementy nie straciy swego uroku i dalej byy ozdob pustyni (nie myli si gdy spon Ros Pauson House, wybudowany przeze w roku 1940 koo Phoenix, ruiny zostay uznane za pikniejsze od domu nieuszkodzonego). Do adnego dziea Wrighta nie odnosiy si bardziej ni do Zachodniego Taliesinu sowa: Moje budowle s zarwno rzeb, jak i malarstwem". Jeszcze tylko jedno dzieo Wrighta osigno tak samo zawrotne wyyny dramaturgii architektonicznej: wczeniejszy o dwa lata (z roku 1936) Edgar J. Kaufmann House zwany Falling Water, gdy powsta nad wodospadem w Bear Run (Pennsylvania). Ze skalistej pki, z 29

ktrej spywaa kaskada wodna, wyrasta wertykalny korpus domu zbudowany z amanego kamienia wok tego samego, co we wszystkich rezydencjach mieszkalnych Wrighta, kominkowego serca". Nad samym za wodospadem wisiay dwa potne, pudekowate balkony z elbetu, ktrych poziomy prowadziy wzrok w kierunku otaczajcego krajobrazu. Ekspresj caoci potgoway liczne kontrasty: szko, metal i gadkie betonowe paszczyzny przeciwstawione chropowatoci naturalnego kamienia i skay, horyzontalno balkonowych tarasw opozycyjna wobec pionw domu i kaskady, etc. W adnym innym obiekcie architektonicznym w dziejach woda, bdca tu cokoem" balkonowych wspornikw, nie stanowia tak organicznie zronitego z caoci fragmentu struktury. Dla twrcy architektury organicznej nawet woda bya materiaem budowlanym, co udowodni kilkakrotnie, m.in. projektujc (1938) Ralph Jester House w Palos Verdes (Kalifornia) i realizujc (1952) Mrs. Clinton Walker House na cyplu wrzynajcym si w Pacyfik, w miejscowoci Carmel. Mimo swego poetyckiego charakteru wyczarowanego przez Wrighta-romantyka, Falling Water prostymi, geometrycznymi formami przypomina europejski Konstruktywizm, co byo jeszcze jednym paradoksem twrczoci najwikszego architekta Ameryki. Wright prbowa przeczy takim sugestiom (typowe dla niego), powoujc si m.in. na narone okna, ktre zezwalay z wntrza domu penetrowa okolic wzrokiem. Szermowa przy tym nieco demagogiczn retoryk o swojej nienawici do zamknitych faszystowskich klatek" i pudeek", czyli do architektury bdcej przeytkiem", ktr on zwalcza naronym oknem, wpuszczajcym wiato do wntrza i wicym przestrze wewntrzn z zewntrzn, co w efekcie daje architektur wolnoci i demokracji". Dom Kaufmanna, owa witynia powicona naturze", by istotnie architektur pen Wrightowskiej fantazji, a wic wolnoci tworzenia, lecz bya w tym take wolno wykorzystywania wzorw europejskich, bez wzgldu na to, jak silnie Wright temu przeczy. Dla twrcw europejskich kilka dzie Wrighta z pierwszej dekady XX wieku, zwaszcza Yahara Boat Club i Unity Church, stanowio zapon do poszukiwania nowych rozwiza i wywaro na ich wczesne dziea wielki wpyw. Pniej jednak oni poszli dalej t drog, tworzc funkcjonalistyczno-konstruktywistyczny styl midzynarodowy", podczas gdy on cigle bawi si" w swoje, wymiewane przez nich, wzorki i rzebki". Wright czu identyczn pogard do ich racjonalnej rzeczowoci, objawiajcej si architektur uwaan przeze za nowy akademizm i formalizm (Le Corbusier i Gropius znajdowali si jego zdaniem w punkcie, w ktrym on by blisko roku 1900); wytyka architektom europejskim emigrujcym, zwaszcza z Niemiec, do Ameryki, e chocia porzucaj totalizm polityczny, lecz szerz totalizm artystyczny. Co jednak 30

nie przeszkadzao mu inspirowa si ich twrczoci (aczkolwiek lekko i krtko) w latach trzydziestych. Pierwszym klasycznym przeszczepem" europejskiego stylu midzynarodowego" na grunt amerykaski sta si Health House, wybudowany w roku 1927 w Los Angeles przez Austriaka Richarda Neutr (by on jaki czas wsppracownikiem Wrighta), ale dopiero wielka wystawa architektoniczna, ktr zorganizowao nowojorskie Muzeum Sztuki Nowoczesnej (1932), zapoznaa Stany Zjednoczone z koncepcjami modych Europejczykw i to ona wanie znalaza odbicie w kilku dzieach Wrighta. W Falling Water wpyw ten by jeszcze niewielki. Mocniej uwidoczni si on w rezydencjach mieszkalnych zwanych usonian houses", takich jak m.in. Herbert Jacobs House w Westmoreland-Madison (Wisconsin) z roku 1937 czy najsawniejsze, zrealizowane w roku 1939: Stanley Rosenbaum House we Florence (Alabama) i K. Winkler and A. Goetsch House w Okemos (Michigan), a take Melvyn Smith House w Bloomfield Hills (Michigan) z roku 1946. Ich gadkie biae powierzchnie, prostoktne pudekowe bryy, dynamiczne paszczyzny etc. zdaway si kopiowa" niemiecki pawilon Miesa van der Rohe w Barcelonie z roku 1929 (by to wic swego rodzaju rykoszet wpyww, gdy pawilon ten zosta zainspirowany przez Yahara Boat Club). Domy te, ktre stay si ostatnim krzykiem mody" mieszkaniowej w USA i przywrciy Wrightowi aski opinii publicznej, byy jednak mniej osche ni dziea Europejczykw. Nieposkromiona fantazja twrcza Wrighta pozwolia mu ustrzec si schematyzmu stylu midzynarodowego", czynic usonian houses" (dobrze powizane z terenem i zachowujce organiczne" plany) przedueniem eksperymentw cigajcych idea amerykaskiego domu". Wpyw stylu midzynarodowego" na twrczo Wrighta, przejawiajcy si gwnie brakiem ornamentacji, mona take zaobserwowa w jego sawnym S.C. Johnson and Son Company Administration Building, wzniesionym midzy 1936 a 1939 (Racine, Wisconsin), lecz wpyw ten zosta zaguszony przez romantyzm, jaki Wright narzuci formie obiektu. Trudno bowiem nie przezwa romantycznym zespou o ceglano-szklanych elewacjach, ktry wieczorami przypomina luksusowy samochd (szklane rury w cianach lni wwczas wiatem wewntrznym niczym chromowane listwy automobilu), dniem za przywodzi na myl redniowieczny zamek, i ktry rzeczywicie zgodnie z Wrightowsk koncepcj architektury biurowej w miastach by warowni" chronic wntrze przed wpywami ulicy. Budynek S.C. Johnsona dosta plan peen okrgych i zaokrglonych moduw, z ktrych wyrastay rwnie zaokrglone i jakby wijce si mury o ksztacie wielkiej tamy, na przemian 31

ceglanej i szklanej (rury szklane zastpujce okna). Tama" ta, prowadzca wzrok po obociach kompleksu i nadajca mu znamiona ruchu, nie bya elementem nonym, lecz kurtynow szat zewntrzn. Korpus obiektu, mieszczcy du, opasan bocznymi galeriami hal biur i sekretariatw (pozioma wersja Larkin Co. Buiding), wspiera si na 80 potnych, elbetowych grzybach". Byy to wysokie, smuke, rozszerzajce si ku grze kolumny zwieczone talerzowymi pytami, midzy ktrymi zainstalowa Wright wietliki bdce gwnym rdem dowietlenia wntrza. Wypeniona tymi oryginalnymi supami hala bya niezwykle efektowna miaa co z monumentalnej kolumnady paacu Minosa w Knossos i z patetycznej ekspresji stalaktytowej groty. Pozorna krucho projektowanych dla Johnson Building pylonw, ktre swymi podstawami balansoway" w mosinych bucikach" w pododze, sprawia, i urzdnicy budowlani zakwestionowali wytrzymao takiej konstrukcji. Wwczas Wright obciy element prbny grubo nad dopuszczaln norm i po pierwsze omieszy ich kalkulacje, a po drugie widzc, e kolumny wytrzymaj duo wicej, ni to byo konieczne jeszcze bardziej je zekonomizowa. Identycznie byo w przypadku Falling Water: pewien inynier statyk krytykowa konstrukcj, uznajc j za nierealn. Wwczas Wright wysa mu hermetyczne pudeko z nierdzewnej stali, proszc o zakopanie tego pudeka pod domem, by za 200 lat ludzie mogli si przekona, jakimi cymbaami byli w naszych czasach niektrzy konstruktorzy". By Wright sam doskonaym konstruktorem, wci poszukujcym nowych, odwaniej-szych i ciekawszych moliwoci stosowania materiaw, i cierpicym wskutek ich kiepskiej plastycznoci. Dopiero pod koniec jego ycia zaczy si pojawia sztuczne tworzywa, elbet za, ktrym dysponowa, nie zezwala mimo wszystkich swoich zalet na pene nieskrpowanie twrcze. Dawa si, co prawda, ksztatowa w mikkie" formy, lecz wci nie wyzwala radykalnie od dominujcej zasady post and beam" (sup i belka). Std m.in. wziy si prby Wrighta z diamentopodobnymi moduami trjktnymi i szecioktnymi, zastpujcymi prostokty i kwadraty. Interesowa si nimi ju u Silsbeego, pracujc przy jego cottages". Nastpnie zastosowa je w roku 1896 w wielobocznej wiey Romeo i Julia (Romeo and Juliet Windmill) w Spring Green. Wrci do tych form po II Wojnie wiatowej w swych obiektach sakralnych, takich jak Unitarian Meeting House (Unitarian Chapel) w Shorewood Hills (Wisconsin) z lat 1947-1951 drewniany dach o trjktnych poaciach zaoony tu by na poligonalnym module diamentowym" i Beth Sholom Synagogue w Elkins Park (Pennsylvania) z lat 50-ych oraz w projektach Rhododendron" Chapel dla Connelsville (Pennsylvania) z roku 1953 i Trinity Chapel 32

dla Norman (Oklahoma) z roku 1958. Gdy Arizona chciaa wybudowa nowy kapitol stanowy o formie tradycyjnego pudeka", Frank przedstawi w roku 1957 konkurencyjny projekt (Arizona State Capitol Oasis") propozycj wielkiego indiaskiego wigwamu" z szecioktnych kratownic elbetowych, otoczonego niskimi elementami ogrodw, fontann i podestw, nad ktrymi dominoway minaretowe iglice. Tpicy zwariowanego romantyka" biurokraci zrealizowali pudeko". Byo to do przewidzenia, gdy nigdy nie byo inaczej. Najwikszy architekt Ameryki, jeden z najwikszych twrcw w dziejach ludzkoci, przez cae swoje ycie ani razu nie otrzyma zamwienia rzdowego bd stanowego, nawet w Wisconsin i Arizonie, mimo e by obywatelem" tych dwch stanw i stworzy tam prawdziwe arcydziea, cigajce tumy turystw i ekspertw. Zamwienia otrzymyway gromady beztalenci. Rekomendujca architektw wadzom organizacja AIA, mszczc si za pogardliwy stosunek Wrighta do niej, ignorowaa go konsekwentnie, aczkolwiek pod naciskiem midzynarodowej opinii musiaa wreszcie udekorowa go (1949) swym medalem honorowym. W roku 1953 uczyni to samo (zoty medal) amerykaski National Institute of Arts and Letters. Innym odznaczeniem Wrighta by zoty medal miasta Florencja otrzymany przeze w roku 1951. Wiele miast wiata pragno odznaczy Wrighta medalami, dyplomami i honorowymi czonkostwami lub obywatelstwami, zwaszcza pod koniec jego ycia, on za przyjmowa t lawin wyrnie bardzo sceptycznie. Problem miasta zawsze interesowa Wrighta. W swej karierze wykona kilka projektw urbanistycznych, lecz nie realizowano adnego z nich. Najbardziej oryginalny o formie uniwersalnego (wedle zamierze autora) modelu powsta w latach trzydziestych. Gdy wybucha II Wojna wiatowa i rozwaano moliwo ewakuacji Londynu, przebywajcy akurat nad Tamiz Wright radzi Londyczykom (podczas zaimprowizowanej prelekcji w Royal Institute of British Architects), by na dobre, bezpowrotnie wynieli si ze swego grodu i otoczyli go murem jako zabytkowy relikt urbanistyki anachronicznej, szkodliwej dla czowieka, bo nafaszerowanej wszystkimi wadami przemysowej cywilizacji. Swoj alternatyw, pod nazw Broadacre City (patrz ilustracja na stronie nastpnej), tworzy z gronem Taliesin Fellowship od roku 1930 i opublikowa j po raz pierwszy w roku 1934 (znalazy si tam m.in. liczne wczeniejsze projekty obiektw uytecznoci publicznej, koci, planetarium, teatr etc. z lat 1924-1932, potem za projekty domw z lat 1936-1937). Pniejsze o co najmniej dziesi lat od Le Corbusierowskiego Ville Contemporaine, skadajcego si z drapaczy chmur" wolno stojcych wrd zieleni idealne miasto Wrighta byo czym zupenie innym. Wybra on decentralizacj i system ycia pwiejski, likwidujcy 33

tyrani pienidza. Jego oparte na negacji tradycyjnej tkanki miejskiej Broadacre City miao by rozleg, skpan w przyrodzie powierzchni rezydencjonalno-uprawn, gdzie kada rodzina otrzymaaby domek i jeden akr ziemi. Projektowa Wright dla tego miasta-wsi rodzaj rajskiego ogrodu, zawierajcego wszystkie znane urzdzenia rekreacyjne i obiekty rozrywkowe. Projektowa rwnie superszybk komunikacj automobilow i lotnicz, a wierzc w szalony rozwj techniki nada pojazdom kosmiczne" ksztaty. Zaprojektowa pen automatyzacj, ktra miaa uatwia prac, jak rwnie telewizj i system radiotelefoniczno-telegraficzny. Zaprojektowa wreszcie idealne, arcydemokratyczne spoeczestwo dla Broadacre City, bdce utopijn mieszank idei powrotu do natury w stylu Rousseau, wspczesnego komunizmu*, doktryn religijnych i mistycyzmu jego przyjaciela Gurdjieffa. Romantycznie utopijna bya te koncepcja urbanistyczna Broadacre City, lecz jej humanizm wystawia twrcy adne wiadectwo. W szkicu Broadacre City znalazo si kilka wieowcw. Wright nie cierpia ich gromadzenia a la Manhattan (efektem jego wrogoci do Manhattanu sta si pniej projekt osiedla robotniczego na pobliskiej wyspie pozbawionej wielkomiejskiego haasu, spalin i ciasnoty Key Project for Ellis Island z roku 1959 przypominajcy swymi kosmicznymi" formami baz na ksiycu), tymczasem w roku 1940 zaprezentowa alternatywne skupisko drapaczy chmur" projektujc Crystal Heights To wers dla Waszyngtonu. Przez wiele lat interesowa go problem drapaczy", ktre robiy w USA wielk karier. Wright jako pierwszy spostrzeg, e idealn konstrukcj wieowca stanowi struktura drzewa z jej wyrastajcymi z pnia gaziami jak wsporniki i z jej podziaem na dwie czci, gdzie krtsza, lecz mocniejsza cz podziemna dziki parciu ziemi utrzymuje w pionie atakowan przez wiatry wysmuk cz nadziemn. To porwnywanie budowli i drzew (budowle jak drzewa s naszymi brami, bo razem z nami i drzewami pr od ziemi ku wiatu") byo Wrightowi konieczne take dla wcinicia wieowcw w nurt architektury organicznej", to jest dla usprawiedliwiania swoich prac nad wieowcami, jake niepodobnymi do poziomych Prairie Houses. By genialnym retorem sowami potrafiby udowodni, e nieg jest czarny jak smoa. W swej ksice The Future of Architecture" zatytuowa jeden z rozdziaw: Tyrania wieowca"... Pierwszy Wrightowski wieowiec projekt dla firmy ubezpieczeniowej w Chicago (National Life Insurance Co. Skyscraper) z roku 1924 mia jeszcze kilka rdzeni. Ale ju na stpny projekt dla Nowego Jorku (St. Marc's Tower for the Vestry of St. Marc's-in-the Po swej wizycie w sowieckiej Rosji (w roku 1937) Wright by przez krtki czas zafascynowany Stalinem. Szybko jednak wyrzuci wszelk myl o komunizmie i rozwija swoj teori prywatnej wasnoci jako podstawy idealnego spoeczestwa, ktre winno by rzdzone przez geniusza. 34

Bouwerii) z roku 1929 posiada jeden pionowy, zawierajcy instalacje trzon (pie drzewa") i wsparte na promienicie rozchodzcych si od niego wspornikach (gaziach") pitra. Koncepcj t zrealizowa Wright midzy 1952 a 1956 w Bartlesville (Oklahoma), wznoszc 60metrowy wieowiec biurowo-mieszkalny (H.C. Pri-ce Company Tower) o do skomplikowanym planie, z bry przeadowan detalem i z elewacjami, ktrych elementy pionowe i poziome zmagay si remisowo. Najbardziej klasycznym drzewem" by wczeniejszy (z lat 1947-1949) wieowiec Wrighta, pierwszy zrealizowany przez niego S. C. Johnson Wax Co. Tower Laboratory znany te jako Johnson & Son Research Tower w Racine (Wisconsin). Ta elbetowa (pie" i gazie") 14kondygnacyjna wiea laboratorium, uzupeniajca wzniesione przez Franka w latach trzydziestych zakady Johnsona, zostaa obudowana szklanymi cianami. Dziki temu przestrze wewntrzna wyzwalaa" si ku zewntrznej, a wic mona byo mwi o architekturze jeszcze przynajmniej czciowo organicznej". W stosunku do Price Tower prosty, elegancki i przemysowy" wieowiec z Racine, przypominajcy szklane drapacze" Miesa van der Rohe, by niezwykle nowoczesny. Wrd innych projektw wysokociowych Wrighta najmielszymi byy dwa drapacze": R. Lacy Hotel dla Dallas (Teksas) z roku 1946 i The Golden Beacon" dla Chicago (Illinois) z roku 1956. Wright, permanentnie szokujcy nagymi zmianami stosowanych przez siebie rodkw ekspresji i stylw, twrca niezliczonych paradoksw, wyznaczajcych jak kamienie milowe szlak jego dziaalnoci i zawartych nawet w poszczeglnych obiektach, Wright-autor najdziwniejszych budowli na Ziemi nie byby sob, gdyby po horyzontalnym miecie o charakterze quasiwiejskim (Broadacre City) nie zaproponowa miasteczka" wertykalnego. Tak bowiem brzmiaa Sky City The Illinois" (Podniebne Miasto Illinois") druga nazwa zaprojektowanego przeze w roku 1956 dla Chicago najwikszego wieowca wiata: Mile High Building (Dom Wysokoci Jednej Mili). Miaa to by smuka, trjcienna iglica ze stali, o elewacjach z pyt metalowych (gwnie aluminium) i szka (okna), zakotwiczona szeroko rozgazionymi fundamentami gboko w ziemi. Plan trjkta (dugo najwikszego boku 150 m) zapewniby jej wedug Wrighta optymaln stabilno. 528 kondygnacji, podzielonych na pi rwnych stref, zmiecioby 130 tysicy ludzi, a w podziemnych garaach 20 tysicy samochodw. Komunikacj wewntrzn zapewniyby ruchome schody i 56 wind o napdzie atomowym, jedcych z szybkoci blisk 100 km/godz. W zaamaniach elewacji zaprojektowa Wright 50 ldowisk dla helikopterw. Parapety okien umieci wysoko, na poziomie 1,2 metra od podogi, by uytkownicy nie dostawali zbyt czsto zawrotw gowy. 35

w ponad 1600-metrowy, najprawdziwszy drapacz chmur" mgby powsta w miejscu wyburzonego dla starego centrum Chicago kosztem ponad 100 milionw dolarw do tego namawia zwariowany architekt". Z wielu przyczyn niemoliwe technicznie wzniesienie takiej i jeszcze wyszej struktury (nawet w najmielszych dotychczasowych konstrukcjach inynierskich stosunek szerokoci do wysokoci nie przekracza 1:20 - 1:35) byo i jest cakowicie realne wziwszy pod uwag, e przyroda daje nam takie relacje, jak 1:100 (palma) czy nawet 1:200 (pszenica). Wright wiedzia o tym zachowa si jego odrczny szkic liczcego ponad mil wysokoci gmachu dla Phoenix w Arizonie, lecz ten maszt architektoniczny twrca chcia ubez pieczy stalowymi linami zakotwiczonymi w ziemi. Projekt Mile High Building wzbudzi olbrzymie zainteresowanie na caym wiecie i by szeroko dyskutowany. Indagowany przez dziennikarzy L. E. Robertson, wspwaciciel nowojorskiej firmy budowlanej Skilling, Christiansen and Robertson, powiedzia wwczas: Waciwie ju obecnie moemy przystpi do budowy wieowca o wysokoci jednej mili. Czy jednak naprawd zaley nam na tym? Problem nie ley w moliwociach technicznych, lecz w potrzebie takiego budownictwa". Tak wic superwieowiec pozosta na papierze jako dowd bezprzykadnej brawury konstruktorskiej Wrighta. Jego ostatni mioci w dziedzinie miaego posugiwania si materiaami i form stay si rzadko stosowane przez innych twrcw moduy owalne i okrge oraz spirale. Koo uwaa Wright za naturaln form dostarczon przez przyrod, a wic wietnie pasujc do jego koncepcji architektury organicznej". Moduy i ksztaty kuliste wystpoway u niego poczwszy od lat trzydziestych, w zespole fabrycznym Johnson Wax Co. w Racine (tak w budynku administracyjnym, jak i w pniejszej wiey laboratoryjnej) i we fragmentach zaprojektowanego w roku 1938, nowoczesnego, 16-obiektowego zespou szkolnego Florida Southern College w Lakeland na Florydzie (realizacja midzy 1940 a 1959), np. w budynku bibliotecznym Florida Southern College Library (1941). Wright pracowa te wwczas nad planem rezydencji z lokalizacj poszczeglnych funkcji (pokj dzienny, sypialnia, jadalnia, kuchnia, gara etc.) w oddzielnych koach rozrzuconych na jednym tarasie, czego przykadem jest projekt Ralph Jester House (1938, Palos Verdes, Kalifornia), notabene nawizujcy sw architektur wody" w wielkim okrgym basenie do Falling Water. Realizacj tego typu sta si dopiero Soi Friedman House w Pleasantville (stan New York, 1948-1950), wygldajcy ze swymi okrgymi bastejami" w kamiennych murach niczym maa redniowieczna forteca na zalesionym wzgrzu. Spord 36

licznych, na og niezrealizowanych projektw Wrighta, w ktrych pojawiy si moduy kuliste, godne uwagi s: Madison Civic Center (1939, jezioro Monona, Wisconsin); domy Jacobsa, Loeba i Morrisa z lat czterdziestych; Pralnia Benjamina Adelmana w Milwaukee (Wisconsin) z roku 1946; o rok pniejsze Point Park Community Center w Pittsburghu (Pennsylvania) i Huntington Hartford Play Resort (Huntington Hartford Country Club) w Hollywood (Kalifornia), bdcy kompleksem bajecznych wprost, pitrzcych si wspomikowo na wzgrzu, okrgych spodkw, ktre miay dwiga restauracj, ogrd, boisko etc; projektowany w roku 1952 dla Acapulco (Meksyk) Bailleres House, zesp okrgych i pkolicie zarysowanych elementw, nawizujcych swymi ksztatami do charakterystycznych obych blokw skalnych krajobrazu; dwa projekty z roku 1955: Robert Llewellyn Wright House w Bethesda (Maryland) i Kalita Humphreys Theatre w Dallas (Teksas), oraz Annunciation Greek Orthodox Church realizowany od roku 1956 w Wauwatosa (Wisconsin). Logiczn kontynuacj byo signicie przez Wrighta po rwnie naturaln form limacznicy (spirali), ktra bardziej ni jakakolwiek inna daje architekturze wraenie ruchu. Zjawia si ona pierwszy raz w roku 1925, w projekcie Gordon Strong Planetarium dla gry Sugar Loaf (Maryland), za pierwsz spiraln" realizacj Wrighta by V.C. Morris Shop (Morris Stor) w roku 1948 w San Francisco. Na obiekt ten skaday si dwie zupenie rne architektury: prosta, ceglana fasada bez okien, ktr oywia jedynie uk wejciowego portalu i ktra sw bezwitrynow oschoci kontrastowaa ze szklanymi frontonami innych sklepw, co miao intrygowa przechodniw i skania ich do wejcia, oraz wntrze dowietlo-ne okrgym dachowym wietlikiem, poetyckie, mikkie, kadym elementem podporzdkowane moduom kulistym (nawet w meblach) i wirujce" za spraw komunikacyjnej rampy-limacznicy, ktra wia si wzdu cian na ppitro. Wdrujcy ni mia wraenie, i caa przestrze wewntrzna obraca si wok niego. Z kolei tak komunikacyjn ramp-spiral zewntrzn zrealizowa Wright w willi swego syna Davida, w Paradise Yalley (koo Phoenix), w roku 1950. Spirale Morris Stor i David Wright House byy jeszcze bardzo skromne. Wielk elbetow limacznic zaprojektowa Wright w poowie lat czterdziestych dla Nowego Jorku i zrealizowa j w latach 1956-1959. Byo to Muzeum Fundacji Guggenheima najsawniejsze i zarazem jedno z najbardziej kontrowersyjnych dzie mistrza z Taliesinu. Spiralna forma tego obiektu stanowia transpozycj na ksztat limacznicy zasad przestrzennych rzdzcych prostoktnym Larkin Co. Administration Building z roku 1904 (studnia" wntrza obudowana cembrowinami" wspornikowych galerii) i tym samym kulminowaa pidziesicioletni, pen zaskakujcych eksperymentw, drog ewolucyjn twrczoci Wrighta. 37

Odchylajca si odrodkowo i wyznaczajca ksztat zewntrzny tudzie wewntrzny Solomon Guggenheim Museum spirala robia pi coraz szerszych obrotw wzwy, a do wieczcej gmach szklanej kopuy. Szerokie, gadkie pasmo ukonej limacznicy muru przetykane byo rwnolegym, wskim pasmem limacznicy okiennej (t okienn limacznic wpadao do muzeum wiato wspomagajce gwne, dachowe rdo owietlenia). Ciga, wstpujca pochylnia wewntrzna zostaa pomylana jako jedna, wijca si, nieskoczona" galeria malarstwa i rzeby, dajca wraenie rozwijajcej si wok zwiedzajcego wdrujcej przestrzeni , a zatem odpowiadajca jednemu z gwnych zaoe architektury organicznej (byo to ju jednak tylko jak w wielu dzieach Wrighta strukturalne podejcie do architektury organicznej"). Zgodnie z inn regu Wrighta budynek wzniesiony w centrum megalopolis pozowa na cylindryczny bunkier, izolujcy i chronicy wityni sztuki przed dymami, haasem i brudem ulicy. Jako przepikna, awangardowa, kontrastujca okoliczn tradycyjn urbanistyk rzeba architektoniczna realizacja ta zostaa uznana za arcydzieo XX wieku. Lecz na jej funkcj uytkow spady gromy... W Solomon Guggenheim Museum Wright brutalnie pogwaci Sullivanowsk (i niegdy swoj) zasad, e forma architektoniczna wynika z funkcji, to jest e funkcja determinuje form. Forma limacznicy okazaa si dla muzeum kopotliwa i trudnoci z adaptacj jej (trwajce do dzisiaj) wystpiy ju podczas przygotowywania ekspozycji inauguracyjnej. Sugestia Wrighta, e obrazy na odchylonych do zewntrz cianach bd wyglday jak na ukonych sztalugach malarza, nie sprawdzia si, wic trzeba je byo mocowa pionowo na stalowych ramionach wychodzcych ze cian, przez co wydaje si, i ptna orbituj w powietrzu (u czowieka idcego skosem pochylni brak poziomw i pionw wywouje wraenie, i wszystkie dziea wisz krzywo). Zreszt gdyby nawet obrazy wisiay na cianach, to byyby sabo widoczne, gdy zwiedzajcego olepiaoby sponad nich wiato pasma okiennego midzy murami. Z kolei rzeby nie mogy sta na pochylni, trzeba je byo znowu wbrew koncepcji Wrighta ustawi w centralnym hallu, gdzie jednak zostay przytoczone ogromem wntrza, ktre zmniejsza ich skal. Trudno przypuszcza, e Wright projektujc Guggenheim Museum nie zdawa sobie sprawy ze wszystkich tych trudnoci, niemoliwoci i niekonsekwencji oraz z tego, e forma spirali o stokro bardziej ni na muzeum nadaje si na wielopitrowy gara. Zaprojektowa taki spiralny gara (Self Service Garage) w roku 1947 dla Pittsburgha (Pennsylvania), a gdy projekt ten nie zosta zrealizowany skorzysta z okazji, jak byo zamwienie Fundacji Guggenheima, i dziki wrodzonemu darowi perswazji, ktry odziedziczy po pradziadku i ojcu kaznodziejach, onglujc mi mu demagogi przekona inwestorw do zamiany szeciokta (taki by pierwotny projekt 38

muzeum, z roku 1943) na limacznic. Inaczej mwic: sprzeda gara jako muzeum. Nonsensem byo oczywicie twierdzenie jednego z uczniw Wrighta, e mistrz zbudowa ze funkcjonalnie muzeum po to, by uniemoliwi zwiedzanie Guggenheimowskiej kolekcji, gdy nienawidzi sztuki nowoczesnej. Wright po prostu mia w nosie wszystko, co nie naleao do jego prywatnych obsesji. Wielka, wspaniaa spirala, wykrcajca si z bruku nowojorskiej ulicy, bya ostatni fascynacj geniusza i egocentryczny geniusz zrealizowa j (jako wyzwanie rzucone funkcjonalistom), lekcewac wszystko, co stao mu na drodze. Spirali swoich marze projektu gigantycznego centrum kulturalnego dla Bagdadu nie zdoa zrealizowa wskutek przewrotu politycznego w Iraku. Projekt ten, Bahdad Opera House and Gardens, powsta w roku 1957 na zamwienie krla Fajsala III (dodatkowo zaprojektowa Wright wysz uczelni, Bahdad University, formalnie zamwion przez krla u Gropiusa). Bya to przeznaczona do realizacji na wyspie porodku rzeki Tygrys krga, baniowa wprost struktura, opleciona kolosaln, prowadzc ku gwnemu budynkowi ramp-limacznic dla ruchu pieszego i koowego. Grono ekspertw wyrazio opini, e widok tej stromej pochylni zjeylby wosy najodwaniejszym wyczynowcom". Ca t brawurow struktur wieczya spirala ze zota i szka, nazwana przez twrc nowoczesnym ziguratem" i cudown lamp Aladyna". Cudowna, architektoniczna lampa, rozwietlajca szarzyzn najpierw klasycystycznoeklektycznego, a pniej nazbyt racjonalnego amerykaskiego budownictwa XX wieku, zgasa 9 kwietnia roku 1959: dziewidziesicioletni, do koca mody Frank Lloyd Wright zmar po niewielkiej operacji przeprowadzonej w Phoenix. Pochowano go w Taliesin East, w dolinie wrd wzgrz, midzy ktrymi si urodzi. Dla tysicy architektw na caym globie ten patriarcha ich wiata sta si bogiem, a midzy ich uwielbieniem i jego samotniczym tronem stale istniaa strefa majestatycznego promieniowania nie do przebicia. Le Corbusier, Mies van der Rohe czy Richard Buckminster Fuller mogli by nazywani poufale Corbu", Mies" i Bucky", ale on by zawsze posgiem mwio si do niego: Mister Wright". Jego ycie byo epope majc co z rycerskich eposw redniowiecza i z XIX-wiecznej epiki Dzikiego Zachodu, gdy on sam sta si jednym spord ostatnich ju western hombres" rewolwerowcw walczcych przeciwko wszystkiemu i wszystkim, nie zawsze w zgodzie z dobrym wychowaniem, ale zawsze po msku. Orygina o niewyparzonej gbie, brutal, choleryk, nietolerancyjny i zoliwy, a przy tym romantyczny geniusz o niegasncej fantazji, nienawidzcy wszystkiego, co dogmatyczne, schematyczne i co jest uwaane za constans, pragncy przywrci budownictwu prawo do poetyckiej wyobrani, wielki bard humanistycznej architektury, ktra przynosi ludzkoci zaszczyt taki by. P 39

dziecko, p tyran, anio i diabe w jednym ciele. Z tego samego ducha wywodzi si wielko Ameryki. Tylko w Ameryce mg dokona tego, czego dokona. Prawdopodobnie nigdzie indziej nie znalazby tylu prywatnych, bogatych inwestorw gotowych na wszystko", aprobujcych za wasne pienidze pomysy tyle samo kosztowne, co zwariowane , budzce sprzeciw caego wiata architektonicznego USA. W zamian dokada wysikw, by dobrze pozna i zrozumie wymagania swych klientw, ale z kolei da od nich lepego posuszestwa i wiary w swoj architektur. Razem on i oni stworzyli wielk spucizn Franka Lloyda Wrighta, i to moe Ameryka bezsprzecznie zapisa na swoje dodatnie konto. Jeden z pikniejszych fragmentw autobiografii Wrighta, jej wstp, dotyczy jego dziecistwa. Opowiada w nim Wright o tym, jak jego sdziwy stryj John przeciwstawi chaotycznemu ladowi wspinaczki dziewicioletniego chopca na onieony pagrek swoj prost, niezomn, bez najmniejszego zbaczania drog do szczytu, i to mia by symbol. Ani w lewo, ani w prawo, tylko PROSTO oto waciwa droga!". Zapamita, i szed prosto do wyznaczonego celu, ktrym bya nie tylko wasna wielko, lecz przede wszystkim PRAWDA artystyczna, zgodnie z druidyjsk inskrypcj zawart w herbie jego matki: Prawda przeciw wiatu" (Truth against the world" wygrawerowa j sobie nad kominkiem Oak Park House). Nie wadzi temu fakt, e sowa Wrighta (mwione i pisane) o tworzeniu architektury czsto wykazyway rac sprzeczno z t architektur, jak zaprezentowa w okoo 600 swoich projektach i realizacjach. Nie przeczy temu rwnie fakt, e w jego twrczoci, bdcej jakby potwierdzeniem maksymy Diderota o geniuszach (Nie ma prawie adnej reguy, ktrej geniusz nie mgby z powodzeniem przekroczy"), wci dochodziy do gosu nowe kierunki poszukiwa, zmieniay si profile eksperymentw, teorie, zaoenia i reguy, koncepcje przestrzenne, strukturalne i materiaowe, pasje i interpretacje. Niezomno i prawdziwo tej drogi polegaa wanie na odrzuceniu wszelkiej doktryny i nawet czasami zdrowego rozsdku na umiowaniu twrczej przygody. Tylko tak mg nie popa w uniformizm, co stao si udziaem wielu wspczesnych mu pedantw. Bya to droga nie do powtrzenia, co z pozoru wyglda na paradoks: majc tylu uczniw i wielbicieli, Wright nie zostawi po sobie adnego nastpcy, ani jednego kontynuatora. Nie ma w tym niczego dziwnego. Jego twrczo bya erupcj geniuszu tak bardzo indywidualnego, e staa si czym rwnie niepowtarzalnym jak ycie Wrighta. Stworzy i zabra do grobu swj styl styl, ktry mona kocha lub nienawidzie, i tylko nie mona go kopiowa. Z zarzutw, jakie wysuwali przeciw Wrightowi niechtni mu, zazdroni i wrogowie, 40

wikszo zblada bd zostaa zmiadona przez nadczasow wielko jego dzie. Pozostaa jedynie piewka o fatalnej uytecznoci najsawniejszego dziea, Solomon Guggenheim Museum, gdy codziennie lustruj ten gmach tysice osb. Zdy przed mierci odpowiedzie na ten zarzut sowami, ktre charakteryzuj go lepiej ni jakiekolwiek inne: Nie ma adnego powodu, dla ktrego naleaoby zachwyca si budowlami wyjaowionymi ze wszystkiego poza funkcjonalnoci. Architektura winna bowiem stanowi zwycistwo ludzkiej wyobrani i romantyzmu, bez ktrego przemysowa uyteczno jest niczym".

41